Demir Kkaydn

Marksizmde Yap ve zne elikisinin Nedenleri ve zm

1

Yaynlar

Marksizmde Yap ve zne elikisinin Nedenleri ve zm

Demir Kkaydn
Birinci Srm Mart 2013

Dijital Yaynlar ndir Oku Okut - oalt Dat

Bu kitap Kxz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar

indekiler
DERLEMEYE NSZ ........................................................................................................ 5 SEMPOZYUMA SUNULAN UZUN BLDR ....................................................................... 6 TARHSEL MADDECLKTE YAPI VE ZNE SORUNU KIVILCIMLI'NIN KATKILARI VE ELETRS ......................... 6 Sorun veya Konu ................................................................................................................. 6 nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar .............................................................................. 7 Farklarn eliik Sonular ................................................................................................... 7 Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar ................................. 8 Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu ............................................ 9 Marks'n Aklamasnn Sorunlar ..................................................................................... 10 Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar ................................................ 11 Trokizm Klasik Marksizm ............................................................................................. 12 Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete" ......................................... 12 Yapsalclk ........................................................................................................................ 13 Post Marksizm .................................................................................................................. 13 Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu ..................................................... 13 Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu ............................................................... 14 Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu ........................................................................... 14 Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar ............................................................... 16 Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm .................................................................. 17 Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram) ............................................ 19 zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii ............................................ 20 Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu ................................................ 20 Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks ................................................................ 22 Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi ..................................................................................... 24 Marksizm ve Ulusuluk ..................................................................................................... 24 Programatik Sonular ....................................................................................................... 25 ki Farkl Ulusuluun Ayrm ............................................................................................ 26

ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular ............................. 26 Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi ............................................... 27 zel Nedir? ....................................................................................................................... 28 zel ve Din ........................................................................................................................ 28 Modern Toplumun Dini Nedir? ......................................................................................... 28 zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli ....................................................... 29 Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii ......................................................... 30 Programatik Sonu ........................................................................................................... 31 Devrimler ve Dinler ........................................................................................................... 32 Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar ........................................................................... 33 Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata............................................................................ 34 Sonu ................................................................................................................................ 36 SEMPOZYUM KTABI N KISA VERSYON ........................................................................ 38 MARKSZMN KRZNN TEMEL: YAPI - ZNE LKS SORUNU VE SORUNUN ZM ........................... 38

Derlemeye nsz
Marksizmin en temel sorunu ve elikisi olan Yap ve zne sorunuve elikisini 2008 ylnda yaplan Hikmek Kvlcml Sempozyumuna sunduumuz bildiride ele almtk. Daha sonra bu yazy, Markizmin Marksist Eletirisi balkl kitabmzn ikinci basksna koyduk. 2011 Ylnda sempozyumu tertipleyenler sempozyuma sunulan bildirileri bir kitap olarak derleyeceklerini ama bunlarn belli bir vuru veya sayfa saysn amayan yeni bir versiyonunu istediler. Bunun zerine bildirimizin ksa ama arlk noktalar ve vurgular tamamen deimi, birinci bildiride hzla geilmi yerlere arl veren ikinci bir versiyonunu yazp yolladk. Bu versiyon daha sonra szkonusu kitapta yaynland. Ellinizdeki bu derlemede, ksmen tekraralar olsa da birbirini tamamlayan bu iki versiyon da yer alyor. 14 Mart 2013 Perembe Demir Kkaydn

Sempozyuma Sunulan Uzun Bildiri

Tarihsel Maddecilikte Yap ve zne Sorunu Kvlcml'nn Katklar ve Eletirisi

Sorun veya Konu

Konumuz, Toplumsal Evrim dolaysyla da Devrimler. Bu evrimin ve devrimlerin mekanizmalarnn anlalmas, bunlarn zne daha derinden nfuz etmeyi salayacak kavramsal aralar. Marksizmin bunlar aklarken kulland iki kavram sisteminin aralarndaki farklar ve elikiler. Ve bu elikiyi amak iin yaplm giriimler. Bunlarn baarszl ve bu baarszln nedenl eri. Hemen grlecei gibi, ksaca Marksizm de denen, Marksistler tarafndan da Tarihsel Maddecilik diye de adlandrlan, Diyalektik Sosyoloji 'nin, diyalektik olmayan bir sosyoloji de sosyoloji olmayacandan, Sosyolojinin en temel, tm binann zerinde ykseldii kavramlardr konumuz, daha kategorik bir ifadeyle Metodolojidir. Marksizmin temelini oluturan, adeta onun doum l olan iki alnt ile balayalm. Ki bu iki alntnn konusu da tam tamna bu toplumsal evrimin ve devrimlerin mekanizmalardr. Biri Tarihsel Maddeciliin bir aklamas (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz), dieri bir uygulamas (Komnist Manifesto) olan bu iki metin, toplumsal deimenin mekanizmasn; Toplumsal Devrim denen ayn olguyu ele alrlar ama bunu farkl kavram sistemleriyle ve nermelerle aklarlar: Teorinin bir aklamas olan nsz'de devrimlerin mekanizmas yle anlatlr: "Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder." Teorinin bu aklamasnn iinden kt tarihe bir uygulamas, ayn zamanda bir dkm ve programatik sonucu olan Manifesto'da ise devrimler yle ele alnr: "imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir."

nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar

Bu iki ok temel aklama zerinde biraz dikkatlice durulursu, bu iki aklamann farkl kavram sistemlerine dayand grlr. nsz devrimleri retici glerin retim ilikileriyle; Manifesto snflarn elikisiyle aklamaktadr. nsz'de devrimlere yol aan retici Gler ve onlardaki gelime ve bunun retim ilikileriyle elikisidir; Manifesto'da ise Snflarn arasndaki mcadeledir. nsz'de devrimlere yol aan: retici Glerdir, Manifesto'da Snflar. nsz, devrimleri Yapsal kavramlarla aklamaktadr; Manifesto ise znelerle. nsz'de retici Gler ve retim likileri veya Altyap ve styap arasnda, bir ncelik sonralk ilikisi ve bu ilikinin deiimi, yani geliimin koullaryken engel haline gelme sz konusudur. Ama snflarn ilikisi byle deildir. Onlar birbirinin var olu koulu durlar ve aralarnda bir ncelik sonralk ilikisi, bu ilikinin deiimi yoktur, snflar arasndaki elikinin mahiyeti byle deildir.

Farklarn eliik Sonular

Toplumsal devrimleri ele alan bu farkl kavramlar, bu farkl aklama ilkeleri veya "paradigmalar" farkl sonulara da yol aarlar. nsz'deki retici gler ve retim ilikileri elikisinden, ak ulu bir gidi, yani devrim kadar bir k olasl da kmaz, zaten tam bu nedenle de nsz'de byle bir olaslktan sz edilmez. Ama Manifesto'daki snflar atmasndan, atanlarn toplu bir k, yani ak ulu bir tarih, devrim kadar k de kar ve tam bu nedenle de toplu kten de sz edilir Manifesto'daki ilk satrlarda. nsz'den, pekala snfsz toplumlarda da devrimler olaca sonucu kar, nk retici Gler snfsz toplumlarda da geliir ve deiirler, bundan normal olarak byle bir sonu kmas gerekir. Ama Manifesto'dan snfsz toplumlarda devrimler olaca sonucu karlamaz, nk snflar yoktur. Yani Manifesto'da Devrimleri aklamakta kullanlan zneler, snflar, devrimleri yapacak zne yoktur snfsz toplumlarda. Bu eliki ve farklar, metinlerin karakterinden, yani birinin teoriyi aklayan, dierinin uygulayan metinlere ait olmalarndan domamaktadr. yle olsayd ortada farkl kavram sistemleri ve sonular bulunmazd. Aktr ki bu iki metin, iki paradigma, iki aklama arasnda bir uyum yoktur ve belli bir eliki vardr. Ve bu elikinin veya eliki gibi grnenin, ortadan kaldrlmas iin en azndan bu iki paradigma, bu iki kavram sistemi, bu iki aklama arasndaki ilikinin bir bann kurulmas, bir aklamas gerekmektedir.

Dier bir ifadeyle, retici Glere dayanan aklama ile Snflara dayanan aklama, daha kategorik bir ifadeyle, toplumsal evrimi Yap ve zne kategorileriyle aklama arasndaki ba veya zdelik belli nermelerle akla kavuturulmaldr. Ama bu eliki, gerein sadece bir yandr. nk bu eliik ve farkl sonulara yol aan kavram sistemleri, belli dnemlere ilikin olarak, her biri ayn zamanda kendine gre i tutarll olan aklamalar da sunmaktadr ya da en azndan yle grnmektedir. kisinde de gerei daha derinden kavramay salayan bir yan vardr. Dolaysyla bunlar yle kolayca bir yana da atlamazlar. Bu nedenle bu yap ve zne paradigmalarn veya bu farkl aklama ilkelerini uzlatrma giriimleri neredeyse Marksizmin tm tarihine damgasn vurmutur. Aslnda yaplmas gereken, bu iki paradigmay da aan; ve ayn zamanda bu eliki ve uyumsuzluklar zecek daha genel, daha geni ve kapsayc bir kavram sistemine ulamak olduunu gsterir.

Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar

Bu elikiyi ya da uyumsuzluu ve yaplmas gerekeni, eksik olan, daha iyi kavrayabilmek iin Fizik bilimi bize uygun bir analoji sunar. Bilindii gibi, Modern Fizik, yani "Standart Teori" , iki temel byk teorik tabana sahiptir. Biri atom alt alemde son derece tutarl ve doyurucu aklamalar sunan ve deneylerle kantlanabilen Kuantum Kuram, dieri, byk alan ve ktlelerde ayn ekilde hem kantlanabilen ve hem de doru ngrler yapma olana sunan Genel Grecelik Kuram. Ne var ki, bu iki kuram, ayn kavram sistemi iinde birlemi deildir. Modern fiziin btn abas, bu iki teorik sistemi de iinde birletiren ve kapsayan, eski deyimiyle bir "Birleik Alanlar Kuram" veya daha yeni ve moda deyimiyle "Evren Forml"ne ulaabilmektir. Bu uyumsuzluu ve eksiklii ciddi fizikilerin hepsi teslim etmekte ve sorunu koymu bulunmaktadrlar. Bunu esas olarak, drt temel kuvvetin varln bir tek tzde aklayan bir teoriyle zebileceklerini dnmektedirler. Bunun iin deneysel olarak daha byk enerjili hzlandrclar ve daha hassas teleskoplarla veya teorik olarak da matematik modellerle (rnein String teorileri) aratrmalar srmektedir. te Marksizmin ihtiyac olan da, bu farkl aklama ilkelerini bir tek aklama ilkesinde toparlamak; "Evren Forml" szlerini bir metafor olarak kullanrsak, byle bir "Toplum Forml"ne ulamaktr. Ne var ki, Marksizme gelince, yani Toplum Bilimine, brakalm sorunun zmnn aranmasn ve bunun iin farkl yntemlerin kullanlmasn, byle bir elikinin varlnn kabul bile grlmemektedir. Muhtemelen bu satrlar okuyanlar ve Manifesto ile nsz arasnda, Tarihi ve Devrimleri farkl kategorilerle aklayan bir eliki bulunduuna ve bunlarn bir kavram sistemi iinde birlemi olmadna ilikin bu satrlar grnce, bu

satrlarn yazarnn akln oynattn dnebilirler. Marksistler sorunun adn koymamlardr ve bilincinde deildirler ama suda yaayp da suda yaadn bilmeyen balklar gibi, bilinsizce yaptklar hep bu elikiyi ama abasndan baka bir ey de deildir. Bu eliki ve sorun, doduu andan beri, yz elli yldr; ama zellikle ikinci dnya savandan sonraki dnemde, Marksistleri megul etmekte, adn koymadan bu elikiyi zme ve bu elikiden kurtulma giriimleri bulunmaktadr. Denebilir ki yaratc ve eletirel Marksizmin teorik ve kavramsal i tutarllk geleneini srdren tm abalar, bu sorun zerinde younlamtr. Ama bunun bilincinde olmadan. te Kvlcmlnn tm teorik abas da, Yap ve zne sorunu olarak tanmladmz bu sorunu, bu elikiyi, bu uyumsuzluu adn koymadan ama abasndan baka bir ey deildir.

Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu

retici Gler analitik bir kavramdr, bu kavramlar ayaklanp devrimleri yapmadklarna ve yapamayacaklarna gre, en azndan retici Glerin belli bir grup insann varlnda ve eyleminde ete kemie brnp devrimlerin znesi olarak ortaya kmas gerekir. Ama belli bir grup insan, diyelim ki bunlar, ima edildii veya anlald gibi genel olarak alt snflar veya zel olarak i Snf olsun, niin ve nasl olup da retici glerin elikisini zecek, onun adna i grecek vekiller haline gelmektedirler? Ya da bu sorun tersinden yle ifade edilebilir: retici gler, hangi mekanizmayla devrimci snfn varlnda bir zne olarak ortaya kmaktadr ve bu k i tutarll olan hangi kavramlar araclyla aklanabilir? Yap ve zne paradigmalar arasndaki bu fark, bu gerilimi Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani Devrimci Snf bizzat kendisi bir retici Gtr de ondan. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu fa rz ve kabul ettirir." Bu satrlarda devrimi yapacak g olan ii snf ile retici gler arasnda bir zdelik kurulduu ok aktr. Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne sorunu

arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyor ve bir sorun olarak ortaya kmyordu.

Marks'n Aklamasnn Sorunlar

Ancak o zaman bile, biraz bir akl yrtmeyle ortaya kabilecek u sorular vard, insanlar bu sorular sormasa da: Modern tarihten bir sorunu zikredelim. Elbette, zne, yani Devrimci Snf kendisi de bizzat retici, ayn zamanda o tekniin rn olan i Snf ise sorun yoktur ama Burjuvazi de bir dnem devrimci bir snft, o zaman burjuvazi de, en byk sfatn bir yana brakalm, "retici G" myd ki devrimci snf oluyordu? nk Marks'n formlasyonu, yani "Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir" nermesi aynen burjuvaziye de denk der. Marks'n nermesinden burjuvazinin de bir devrimci snf olduu dnemde bir "retici g" olduu sonucu kar normal olarak. Eer yle idiyse, devrimci snf ya da en byk retici g olmann, retici bir snf olmakla ilgisi olmamas gerekir. O zaman nedir devrimci snf en byk retici g yapan? Kald ki bir snf nasl olabilir de var oluunun bir dneminde retici g olur da sonra olmayabilir. Bu da ayrca bir tutarszlktr. Grld gibi, brakalm snfsz toplumlar tarihini ya da Kapitalizm ncesi uygarlklar tarihini bir yana, modern tarihte bile, Marks'n dneminde doyurucu bir aklama ve balant gibi grnse bile, burjuvazide ve burjuva devrimlerinde bu zne ve yap zdeliini kurmak kolay olmamaktadr. Ama sorular ve elikiler, tm insanlk tarihi gz nne alndnda daha da almaz olarak ortaya kar. Snfsz toplumlarda da devrimler, yani eski retici gler ve dolaysyla retim ilikileri, iktisadi ilikiler seviyesine dayanan styapnn toptan deiimleri vardr. rnein avclk ve toplayclktan neolitie gei, bir snfsz toplumdan dierine geitir, avclk ve toplaycla dayanan bir ktlk ekonomisinden, bitki ve hayvanlarn ehliletirildii nispi bir bolluk ekonomisine geitir. Bu geile birlikte, tm toplumun styaps da deimitir. rnein Kurban Bayram bu devrimin kutlanmas ve kalntsdr. Avclk ve toplaycln ktlnn ocuk kurbanndan neolitiin nispi bolluunun hayvan kurbanna geitir. Ama eer yle ise Snflar olmadna gre bu geiin znesi nedir? Snflar olmadan da bu geiler olabiliyorsa, niin snfl toplumlarda snflar olmaktadr bu zne? Ya da snfl toplumlarda gerekten zne snflar mdr? zetle snfsz toplumlardaki devrimlerde, yap ve zne zdeliini kurmak kolay deildir. nk zne yoktur, snf yoktur ki devrimci snf olsun. Antik tarihten bir rnek verilebilir. Antik Tarihte devrimleri yapanlar retici olan kyller ya da serfler veya kleler deildir ve hibir zaman olmamtr. Eer bunlar "barbarlar" ise, bu
10

nasl aklanacaktr? Haydi burjuvazi ve i snf da retici glerin gelimiliinin ortaya kard snflard diyelim buradan devrimci zne ve retici g zdeliinin elikiyi kurtarlabileceini varsayalm. Snfsz toplumlardaki devrimler iin de, devrimin st yapnn kkten deimesi anlamn bir yana brakp bir snftan dier snfa iktidarn gemesi olarak anlayalm ve snfsz toplumlarda devrimler olmamt diye geitirelim. Ama antik tarihte devrimleri yapan barbarlar, daha geri bir retim ilikisini ve retici glerin daha geri bir dzeyini temsil ederler. Ayrca kanda snfsz toplumu ve ona yaknl. O zaman bu nasl aklanacak? Ve btn bu ortak hibir karakter gstermeyen zneler nasl hangi kavramlar araclyla retici glerin yani yapnn bir esinin bir zne haline gelmesi olarak aklanabilecek? Kald ki, Antik Tarih'te sorun aslnda ok daha da karmaktr. Neolotik Devrim ve Sanayi devrimi arasnda retici Gler neredeyse hi gelimemitir, ama bu gelimemeye ramen devrimler gereklemitir. O zaman retici Glerin Geliimi ile Devrim nasl birbirine balanacaktr? Grld gibi, Manifesto ve nsz, dier ifadeyle zne ve Yap paradigmalar, Tarihsel Maddeciliin daha doarken ilk lnda ifadesini bu farkl ilkeler, buraya kadar sadece tadmlk olarak deinilen ok temel ve almaz gibi grnen sorunlar ortaya karmaktadr.

Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar

Ama Kvlcml'ya gemeden nce bu sorunla zellikle kinci Dnya Savandan sonra yaplan karlamalar konusunda bir iki deinme yaplabilir. 19. Yzylda ii hareketi ve Marksizm, yaygnl Bat ile snrl olduu srece; Tarih de Avrupa tarihi ile ve esas olarak modern tarih ve toplumsal ilikilerle snrl olduu srece, bu elikiyi grmek hem zordu hem de Marks'n bu Yap ve zne arasndaki ilikiyi kurmak iin syledikleri tatmin edici bir cevap sunar grnyordu. Bat ve Modern tarih sz konusu olduunda, i Snf ile retici Gler kavram, yani Yap ve zne arasndaki iliki kolayca kurulabilir bir grnmdeydi. Devrimci snf olan iiler bizzat modern retim srecinin iinde yer alyorlard, bizzat onun rnydler ve dolaysyla ayn zamanda bir retici Gtler. Bylece retici Gler kendisi de bir retici g olan i Snf araclyla bir zne olarak ortaya kar grnyordu. Yani Yap ve zne paradigmalar, ayn gerekliin iki farkl yan gibi grnyordu, i Snfnn hem Devrimci Snf ve hem de en byk retici G olmasndan dolay. Tarih de bu eitlii dorular grnyordu ta kinci Dnya Sava'na kadar. i hareketi Avrupa ve Amerika ile snrlyd, retici gler ve ii snf birlikte geliiyorlard. Birbiri ardnca i hareketleri, rgtleri partileri ortaya kyor, byyor ve toplumdaki en radikal deiim zlemlerini onlar dile getiriyorlard. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad hatta tam tersi bir durum

11

ortaya kt. Artk Kapitalizmin retici glerin geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan devrimci snf yani ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet retici gler gelimiti ve ilikilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu.

Trokizm Klasik Marksizm

Bu bunalma Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, klasik Marksist gelenein kavramsal aralaryla, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrim olmas, bu devrim yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketi ni znel olarak fel etmesi eklinde bir aklama getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas olarak koyuluyor ve yap ve zne sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu.

Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete"

Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi; ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi.

12

Yapsalclk
Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de, bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcili e evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr.

Post Marksizm
Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad. i Snf ortalkta yoktu ama Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gsteremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu " Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi de bir retici gt ve o zaman zne ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd.

Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu

Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu.

13

Bylece Yap ve zne sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimin modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu yap ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunuyordu.

Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu

Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik katks, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr. En byk devrimci g ii snf denilerek belki modern tarihte yap ve snf arasndaki kavramsal gei salanyor grlebilirdi. Ve eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama kapitalizm ncesi tarihte modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopup uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar ise devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici glerin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini temsil ediyorlard. Ve nihayet, klasik tarihte retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi devrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler nicel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd?

Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu

Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile

14

karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda "birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz: 3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler "eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir me deniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden yeni bir medeniyet domadn, en bamsz grnen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur? Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar "BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan btn teki yurttalara "ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: "G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle " c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir." Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr.

15

Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da " Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Buradan iki k grlr, ya retici glerin bu deiimin motoru olduuna ilikin nermenin reddi ya da retici glerin yeniden daha dakik olarak, tm bunlar da kapsayacak ve aklayacak ekilde yeniden tanmlanmas. Hikmet Kvlcml ikincisini yapt. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt.

Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar

Marks ve Engels eserlerinde ve tm hayatlarnda Tarihsel Maddecilii esas olarak uygulamlardr. Bu uygulama iki anlamdadr: birincisi bu teorinin kavramlarn Tarihin tamamna veya belli dnemlere ilikin uygulama ( Komnist Manifesto'dan 18 Bruemere'ye ve Ailenin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni 'ne kadar); dieri: bizzat retinin sonularna gre tm entelektel ve teorik ve politik faaliyetleri ve dolaysyla da yaamlar ile uygulama (Madem ki retici gler retim ilikilerini, onlar da tm iktisadi ilikileri belirliyor ve tm styap bunlar zerinde ykseliyorduysa, ncelikle bunu anlamak ve modern toplumda da bunu belirleyen meta retimi olduundan bunu anlamak, yani Das Kapital. Ve yine Modern Toplumda bu sorunlar aabilecek tek snf olan i Snf'n birletirmek, rgtlemek vs Yani aa yukar tm bir hayat). Ama neredeyse tm eserlerinin ve hayatlarnn her iki anlamda da uygulamas olduu bu teorinin, yani Tarihsel Maddeciliin bir aklamas ok azdr. Tarihsel Maddecilii esas olarak sadece nsz'de sistematik aklarlar, bir de baz mektuplarnda. Hepsi bu kadardr. Geri ilk aklamalar Alman deolojisi'dir ama yaynlanmam ve uzun yllar "farelerin kemirici eletirisine" terk edilmi ve unutulmutur. te Kvlcml Tarihi Maddecilii aklayan bu eserde ve kenarda kalm mektuplardaki yine aklamaya ynelik deinmelerde dayanaca ipularn buldu. Barbarlar ile retici Gler arasndaki banty kurmakta bu kaynaklara dayand. rnein antik tarihte devrimleri yapan Barbarlarn en byk zellikleri, onlarn kollektif
16

aksiyon yetenekleriydi. Snfl toplumda olduu gibi blnm dolaysyla bu yetenei yitirmi deildiler. Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yahut belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam veya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmel i) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19). Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894)

Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm

Bylece Kvlcml, yine Marks ve Engels'te de kaynaklar bularak, retici Gler kavramn adeta yeniden tanmlar; bu yolla zne ve Yap balantsn kurmaya, elikiyi amaya, bu iki farkl aklama ilkesini bir ilkede birletirmeye alr.

17

Bunu sonucu kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller). 2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknik-arala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenek-grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon

18

kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1 Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek -grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark, kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ular. Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. Birincisi ou dogmatiktir yeni sorular sormazlar ve olaylardan hareket etmezler. Olaylardan hareket edenleri ise kapitalizm ncesi tarihteki devrimlerle ilgilenmemitir. lgilenseler ve otantik kavramlara dayanarak bu sorunu aklamaya kalksalar Kvlcml'nn yaptn yapmaktan baka areleri kalmaz ya da retici Glerin geliiminin toplumsal deiimin z olduu nermesini terk etmeleri ve Marksizmi brakmalar gerekirdi.

Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram)

Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Varlk ve zne arasndaki bu ayrl bir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Varlk ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Varlk ve zne elikisinin niye var olduu gibi bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. Gerek Marksn, gerek Kvlcml'nn, retici gc dorudan deitirici zne olarak tanmlayarak, ya da zneyi dorudan retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne arasndaki elikiyi amaya, bir kavramsal btnle ulamaya almalar; gerek Troki'nin znel etkenle benzeri sorunu ama abas; gerek "nc Dnyac" larn ya da "Merkez evre" ile aklayan "Drtl ete"nin abalar; gerek zneyi yok ederek bu sorunu amaya alanlar; gerek znelerin okluundan ve retim ilikileri ile dorudan bir bann bulunmamasndan balar dnen post Marksistlerin abalar bir bakma, elde var olan teoriyi ve kavramsal sistemi kurtarmak iin fizikilerin yirminci yzyln balarnda " esir" diye bir

19

kavram retmelerine benzer. Son durumada bu abalarn hepsi bunun gibi "reformist" giriimlerdir. Biz ise u soruyu soruyoruz: ki farkl Aklama lkesinin var oluunun Nedeni nedir? Niin byle birbiriyle elikili iki farkl aklama ilkesi vardr? Bu iki farkl aklama ilkesinin varlnn ardnda hangi daha temel metodolojik yanl yatmaktadr? Olmas gereken bunlar imdiye kadar yapld gibi uzlatracak giriimler mi yoksa tamamen baka bir yaklam mdr? Bu nedenle, bu uzlatrma giriimlerini bir kenara koyup, tekrar bu elikinin kendisi ne, varolan elikiyi zmeye deil; onun niye varolduunu ortaya karmaya alalm.

zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii

zne ve Yap ayrm eklinde ortaya kan bu iki farkl aklama ilkesinin varl, tpk bir madalyonun arka yz gibi, baka teorik yokluklarn br yzdr. Zaten daha sonra sorunun zm de tam bu yokluklar zme abasnn rn olmutur. Nedir bu yokluklar? Hemen hemen btn ciddi Marksistlerin varolmadn teslim ettii: bir Ulus Teorisi ve bir sistemletirilmi styaplar Teorisidir. Bu yokluklar (Ulus ve styaplar Teorileri) ile iki farkl aklama ilkesinin varl (Yap ve zne) bir ayn zn ya da sorunun farkl grnmleridir. Ama Ulus ve styaplardan farkl olarak, btn (ciddi ve gayr ciddi) Marksistlerin hi birisinin varolmadn sylemedii bir olmayan daha vardr: Marksist bir Din Teorisi yoktur.

Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu

Ancak Marksist bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirleme ya da kabul de yokt ur, bir Ulus ve styaplar Teorisinin olmadna dair belirlemenin varlnn aksine. Ama bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirlemenin yokluu, bizzat bir styaplar ve ulus teorisi olmamasnn bir tezahrdr (grnmdr). Yani tam da bir styaplar ve Ulus Teorisi olmad iin bir Din teorisi olmad grlmemektedir; ya da tam tersinden bir formlasyonla, bir Din teorisi olmad iin, styaplar ve Ulus teorisi de yoktur ve olmad grlebilmektedir. "Din nedir?" diye sorulup buna Marksist bir cevap arandnda, Marksizmin din tanmnn ve bu konudaki programnn btnyle Aydnlanmann din tanmndan ibaret olduu, yani aslnda ideolojik ve hukuki bir tanm olduu "aydnlanmann kalnts"nn somut olarak bu olduu grlr. Ama Din, tamamen olgulara dayanarak, Marksist olarak, sosyolojik olarak tanmlandnda,

20

dinin aslnda tmyle styap, styapnn somut var olu biimi olduu grlr. Bir st yapdan dier bir styapya geiler, somutta bir dinden dier dine geilerdir. Ve bir dinden dier dine gei de bir topluluk biiminden dier topluluk biimine, cemaate (Ama bu cemaat kavram bir inan olarak din iin sz konusu edilen cemaatle kartrlmamal) geilerdir. Varln evrimi somut biimlerin dnm olarak ortaya kar. Yani nasl fizik evren ve hareket, yani varolu, somutta bir takm paraklar veya atomlar ve bunlarn dnmyle; nasl hayat veya canl evrenin varoluu veya hareketi somutta bir takm trler ve bunlarn dnm ile gerekleirse, toplumsal var olu ve hareket de toplumun somut var oluu biiminde, bunun dnm ile gerekleir. Bu "Toplumun somut var olu biimi" denen de znde bir cemaat, yani bir din, din de aslnda bir styapdr. Bir styap formundan dier styap formuna geiler bir dinden dier dine veya bir cemaatten dier cemaate geiler olarak ortaya kar. Yani ekonomik ilikilerde, mlkiyet ilikilerinde (ki bu da ilkel, kleci-feodal vs.- tam deildir ve yanllarla doludur. Daha zl olarak, komn, uygarlk, kapitalizm denebilir.) gei, somutta bir dinden dier dine, bir styapdan dier styapya, bir cemaat biiminden dier cemaat biimine, daha genel bir ifadeyle toplumun bir somut var olu biiminden dier somut var olu biimine gei olarak gerekleir. retim ilikileriyle yaplan sralamay somutta yle yapmak gerekir: komnn dininden ya da cemaatinden (amanizm veya Animizm veya Totemizm veya slam'n cahiliye dedii, kendi iin de rnein Alevilie kadar ayrca bir evrimi vardr.) uygarln dinine ya da cemaatine (ki bu da kendi iinde kabile totemlerinin bu ilikileri yanstr biimde iliki kurmalar ve bir hiyerari oluturmalar ile balar ve bir dnya pazarn temsil eden soyut bir Tanrya doru evrim gsterir) uygarln dininden kapitalizmin dinine (Yani aydnlanmacla ve onun somut ve gerici biimi uluslara) gei. Bu geiler iktisadi ilikilere uyan yeni styap kurulular, yani dinden dine geilerden baka bir ey deildir. te Marksizm'de olmayan, eksik olan budur; toplumsal varoluun ve evrimin bu somut biiminin ne olduu sorusu ve bu sorunun cevab da yoktur. Bu yokluun ardnda da bir styaplar teorisinin yokluu bulunmaktadr. Tam da o yap ve zne ayrmn ve elikisini ortaya karan bu yokluun kendisidir. Devrimlerin somut olarak bir dinden dier dine, bir topluluktan dier toplulua geiler olduu grlmedii iin, aslnda analitik bir kavram olan snflar ya da retici gler bu somut styap formunun yerine ikame edilmilerdir. Bu da sorunu Kvlcml da grld gibi daha iinden klmaz klm, devrimin, tanm gerei, son durumada styapnn deiimi olduuna tamamen aykr olarak bizzat retici gler hem devrimin nedeni hem de devrimi yapan zne olarak ortaya koyulmulardr. Ama bu toplumun evriminin somut biiminin ne olduu sorusunun yokluunun ardnda da Toplum kavramnn tanmlanmaml ve bu tanmlanmamlnn da bilinmedii bulunmaktadr. Bu da aslnda tpk dinde olduu gibi Aydnlanmann toplum kavramna dayanmann

21

sonucudur. Aydnlanma, toplumun somut var olu biimi nedir soramazd nk dini, yani bir toplumun tm styapsn, inan diye bir hukuki kategoriyle tanmlayp, kendisinin basit bir eklentisine dntryordu. Kendi somut biimine de toplum diyor ve din olmadn iddia ediyordu. Yani toplumun aydnlanmann tanmlad biimiyle somut var olu biimini toplum olarak tanmlyordu. Yani toplum kavramnn kendisi bizzat aydnlanma dininin bir kavramyd. Kendisinin tanmlad cemaate toplum diyor, dier styaplar (dinleri) ise bir cemaat olarak, bir inan topluluu olarak tanmlyordu. Aydnlanma da, Toplum'u aslnda btn dier dinler gibi insanlar aras iliki olarak tanmlyordu. Aslnda her din insanlar aras ilikiyi tanmlar, nk styapdr insanlar aras iliki son durumada. Dolaysyla aydnlanma da bir din olduu iin byle yapar. Ama tpk kendisinin bir din olmad iddiasnda olduu gibi, bunun bir din, dolaysyla cemaat dolaysyla bir styap deil, toplum olduu iddiasndadr. Aydnlanmann btn toplum kuramlar, aslnda nesnel olarak bu dinin cemaat tanmlardr. Btn toplum kavram kullanmlar, aydnlanmann cemaati anlamnda okunmaldr. Tpk btn din, bilim vs. kavramlarnn aydnlanmann din ve bilim kavramlar yani bu dinin kavramlar olmas gibi. Marksizmdeki Toplum kavram da bizzat Din kavram gibi Aydnlanmacln Toplum kavramdr. Toplum'un "insanlar aras ilikiler" olduu eklindeki, toplumsal szleme anlay vardr Marksist Toplum kavramnn da ardnda. Btn o Yap ve zne elikilerini ortaya karan, tarihi anlalmaz klan bu en tem eldeki yanllar, aydnlanma kalntlardr. Bu kalntlardan temizlenmeden Marksizm kendisi olamaz. Yap ve zne ayrmnn varln yaratann aslnda Toplum ve onun somut var olu biimleri arasndaki bir ayrma ilikin kavramsal ereve ve teorinin bulunmamas olduu; bunun da ardnda Aydnlanma dininin toplum ve topluluk (Cemaat) kavramlar bulunmas, yani Aydnlanma cemaatinden olana Toplum, inan denerek politikadan dlanana Cemaat (Topluluk) denmesidir.

Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks

O halde, tekrar ilikiyi zetleyelim. Yap ve zne ayrmnn varl, son durumada, Din ve Toplum kavramlarnn Aydnlanma dininin din ve toplum kavramlar olduu, kendisinin din ve cemaat olmad eklindeki varsayma dayanr. Bu iki gizli varsaym, bir yandan modern toplumun dininin, somutta onun gerici biiminin, yani ulusun bir cemaat olduu kefiyle modern ulus ve ulusuluk teorileri ile sarslr; dier yandan, Kvlcml da Kapitalizm ncesinde dinin aslnda tm styap olduu sonucunu karmaya yol aacak (kendisi bu karsamay yapamaz) aratrmalar ve sonularyla sarslr. Dier bir ifadeyle, ulus ve ulusuluk zerine son teoriler, ulusun bir din olduu (yani modern toplumun temel ve somut var olu biiminin) sonucunu karmaya varacak ilk
22

admlar; Kvlcml'nn kapitalizm ncesi zerine aratrmalar da, dinin din olmad sonucunu karmaya varacak ilk admlar atar. Yani biri modern dieri antik toplumu ele alan iki farkl paradigma, zt ulardan yola karak, tpk bir tneli iki ayr ucundan kazmaya balamak gibi, ayn sonuca doru yol almlardr. Yaplmas gereken nerdeyse birbirine deecek kadar yaklam, ama bunun farknda olmadklar iin baka ynlerde k arayan bu iki tneli birletirmekti. Bizim yaptmz da bu olmutur. Bu sonular Marksizmin Marksist Eletirisi adl kitabmzda derli toplu sunmaya altk. Buna gre, bir Ulus ve styaplar teorisinin yokluunun nedeni de tam tamna bir Din Teorisinin yokluudur. Onlara ilikin bir teorinin olmamas aslnda bir din teoris inin yokluunun somut bir grnmnden baka bir ey deildir. O halde, bu zincirin kurulmas veya zmlenmesinde bir Din Teorisi'nin varl veya yokluu kritik nemdedir. te, Kvlcml'nn en nemli katklar, bu zincirde, Din Teorisi'nin oluumunda kat ettii yol ve salad derinlemedir. Yani sanlann aksine, Kvlcml'nn esas byk katklar, retici Gler Teorisine ilikin syledikleri deil , Dinin ne olduuna ilikin kavrayta kat ettii yoldur. Geri kendisi bir Marksist Din Teorisi, dolaysyla bir styaplar ve Ulus Teorisi kuramamtr ama byle bir teorinin kurulmas iin br utan balayarak yollar demitir. Tpk retici glerin eski ilikiler iinde gelimeleri gibi, Kvlcml, eski kavramlarn; yap ve zne ayrmlarnn almasn salayacak, "styap" kurmay salayacak muazzam ilerlemeler salamtr. Ama btn bu ilerlemeler eski kavramsal erevenin barnda gereklemitir. Kvlcml, dinin maddi retim hayatyla olan dorudan ban gstermitir. Onun ayn zamanda rnein bir hukuk olduunu gstermitir. Ama en nemlisi, Ortadou uygarlk dinlerinin tek Allah'nn hukuki, epistemolojik ya da ontolojik deil , sosyolojik bir varlk olduunu grm ve Allah' sosyolojik olarak ele almtr . Kvlcml bu sosyolojik Allah kavram araclyla rnein insan da Allah'n yaratt gibi sonulara ulamtr. Ama Bu Allah, tpk milliyetilerin milliyeti ve milleti gibi, aydnlanmann veya Allah'a inananlarn Allah tanmlarndaki Allah deil, sosyolojik bir Allahtr. Milliyeti deil de sosyolojik bir milliyet ve millet tanmnn yolu da, sosyolojik bir Allah ve Din tanmlamasndan geer. Mantksal olarak da dinin din olmad anlalamadan, ulusun bir din olduu anlalamazd. Tarihsel olarak ulusun bir din olduunu anlalamadan dinin din olmad anlalamazd. Yani somut tarihte, mantki yolun tersinden kat edilmesi gerekiyordu. Kvlcml'nn bu katklarnn bir din teorisine yol aabilmesi iin, ulus teorisinde ilerlemeler olmas gerekiyordu. "Ta yerinde ardr."

23

Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi

Sorunun zm yolunda ilk alm, Ulus Teorisi alannda gerekleir. Kritik yl 1983'dr, yani tam eyrek yzyl ncesi. Bu yl ulusuluk zerine Gelner, Hobsbawm ve Anderson'un kitaplar yaynlanr. Bu kitaplarn ikisinin yazar olan Hobsbawm ve Anderson da Gellner'in ulusuluk tanmn paylatklarn sylerler. Yani her yazar da ayn ulusuluk tanmnda anlamaktadrlar ve aslnda kritik teorik katky yapan Gellner'dir. Bu teorik katknn o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerinden ok temel bir metodolojik fark vardr. O zamana kadarki btn ulus teorileri uluslara bakarak, onlar arasnda ortak olan arayarak bir ulus tanmna ulamaya almlard ve bu tam bir teorik fiyaskoyu temsil ediyordu. Bunlar ise, ulus nasl bir topluluktur sorusunu sorarlar. Ulusu baka topluluk biimleriyle kyaslayarak anlamaya alrlar. Cevap: ulusun snflar gibi deil, dinler, dernekler, cemaatler gibi bir topluluk olduudur. Bu ulus ve ulusuluk alannda gerek bir "Kopernik Devrimi"dir. Aslnda yaptklar son derece basit bir metodolojik deiimdi, Ulusun ne olduunu anlamak iin onu ulusun dndakilerle kyaslamak. Ulusa bakarak ulusun ne olduu tanmlanamaz. Onu daha byk bir kme iinde onu o kmenin dierlerinden ayran zellikleriyle tanmlamak mmkndr. nsanlara bakarak insanlar tanmlayamazsnz: Onu ancak, dier hayvanlarla iliki iinde, o daha byk kme iindeki ayrc zellikleriyle tanmlayabilirsiniz. Ulus ne trden bir toplum ya da topluluktur sorusu, onun rnein snflar gibi olmadn, dinler gibi olduunu gsterir. Yani Andersonun yanl anlalm kitabnn deyimiyle uluslar cemaatlerdir (Komnete, Gemeinschaft, Topluluk) dier ama politik cemaatler. Ama cemaatlerin rnein snflardan fark udur, insanlar kendilerini yle kabul ettikleri an o cemaatler var olurlar. Ama snflar byle deildir, insanlarn irade ve kabullerinden bamsz olarak snflar vardr ve insanlar belli bir snftandrlar. Yani uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu iin uluslar vardr. Tpk Mslmanlar olmadan Mslmanlk olamayaca gibi, Trkler olmadan da Trklk olmaz. O halde, ulusular olmadan ulus olamayacana gre, Ulusuluk nedir? Gellner'in btn dier yazarlarca da kabul edilen tanmna gre, "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni kabul etmek ve savunmaktr ulusuluk.

Marksizm ve Ulusuluk
Ulusuluk byle tanmland an, o zamana kadar Ulus konusundaki btn Marksist programn ulusu karakteri da ortaya kyor ve eliik gibi grnen fenomenler akla

24

kavuuyordu. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk", tam tamna "ulusal olanla politik olann akmas" ilkesinin savunmas deil miydi? "Ezen bir ulusun zgr olamaz" da ayn ekilde ulusuluun bir ilkesiydi. Enternasyonalizmin de znde ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayand, yani ulusu bir ilke olduu ortaya kyordu. Bylece elikili gibi grnen, dnyadaki uluslarn byk blmn, ulusu olmad iddiasndaki Marksistlerin yaratmas; Marksistlerin kurduu btn devletl erin ulusal devlet olmas; Enternasyonalizmin aslnda hibir zaman somut bir ilev grmemesi; "sosyalist lkeler" arasndaki ulusal savalar; onlar ykldktan sonra ulusal boazlamalarn ortal kaplamas; dnyada sosyalistlerin program olan bir ilkeni n (Lenin: "uluslarn kendi kaderini tayin hakk") neden ayn zamanda emperyalizmin de (Wilson) savunduu bir ilke olduu; sosyalizmin niye bir ulus teorisi olmad; ulusularn niye sosyalist; sosyalistlerin niye ulusu olduu gibi sorunlarn hepsi bir tek darbede zlm oluyordu. nk Marksistlerin ulus tanmlar bizzat uluslarn ulusuluk tanmlaryd ve ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlard. Marksistler de ulusularn ulus tanmlaryla ulusu tanmladklarndan ve dolaysyla ulusu olduklarndan ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamyorlard. Bylece birok sorun bir kalemde zlyordu.

Programatik Sonular
Ulusuluk, "politik olan ile ulusal olann akmas" ilkesi ise, Marksistlerin program, ulusal olanla politik olann a kmas ilkesini reddetmek olabilirdi. Ancak o zaman ulusu olmaktan kabilirlerdi. Yani ulusal olan da tpk bir din gibi, kanarya severlik gibi, btnyle politik balam ve anlamndan boalmal, tmyle zel bir sorun olmalyd. "Proletarya diktatrl", ulusal olanla politik olann akmas ilkesi karsnda onu zel olmaya zorlayan bir diktatrlk olabilirdi. Bylece bu bildiriyi sunan Demir Kkaydn, daha 1990'larn ortalarnda, nce zgr Gndem ("Milliyetiliin Sonu") gazetesinde, sonra Sosyalizmin Sorunlar ("Enternasyonalizmin Sonu") dergisinde, Gellner'in tanmna dayanarak, ii hareketinin ve Marksist hareketin dayand "enternasyonalizm" ve "uluslarn kendi kaderini tayin hakk" gibi ilkelerin ulusu karakterini gsterip, o zamana kadar bilinenlerden tamamen farkl olarak, bu nermenin mantk sonularna giderek bunun Marksist programatik formlasyonunu yapyordu: Ulusal olanla politik olann bann koparlmas . Sosyalistlerin ulusal sorun konusundaki program bu olabilirdi. Ulusal olan da, gerekte n laik lkedeki din gibi, zele, kiisele ait olmalyd. steyen ulussuz olur istene de kii bir araya

25

gelip istedii ulusu kurabilirdi.

ki Farkl Ulusuluun Ayrm

Bu devasa bir admd, birok sorunu zyordu ama iinde iki hatas, iki gizli varsaym vard. "Ulusal olan"dan, bugnk uluslar ve ulusular gibi, bir tarihe, bir dile, bir dine dayanan ulusuluun ulusal olan dediklerini anlyordu. Dolaysyla, "Ulusal olann kiisel ve zel olmas" derken, bir dile, dine, soya, tarihe dayanan ulusaln zele ait olmasn anlyordu. Yani aslnda farkna varmadan, bir dile dine dayanmayan, nispeten daha demokratik bir ulusuluktan baka bir eyi savunmu olmuyordu. nk "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni savunmak ulusuluk ise, ulusal olan ille de bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle tanmlanacak diye bir koul yoktur. Pek ala, burjuva devrimlerinin ilk evresinde olduu gibi; Marks-Engels ve Lenin'lerin "Demokratik Cumhuriyet" ilkesinde olduu gibi; hibir dilsel, dinsel, tarihsel vs. gndermesi olmayan, byle gndermelere kar olarak da ulusal olan tanmlayan bir ulusuluk da olabilir. Bu, o ulusuluun ulusuluk olmadn deil, daha demokratik, daha "ilerici" bir ulusuluk olduunu gsterir. lk kefim bu iki ulusuluun ayrm, aslnda bugn bir anlamda "ulus devletin almas" olarak tanmlanan eyin, olsa olsa demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olann pek ala, bir dille, dinle, tarihle tanmlanmaya kar da tanmlanabilecei; byle bir ulusuluun demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olanla politik olann ayrlmas ilkesinin, en demokratik, tamamen topraa bal bir ulusuluun da reddi anlamna geldii veya gelmesi gerektii; yani uluslara ve ulusal snrlara kar mcadelenin, programmzn bana gemesi gerektii sonucuna ulayordum. Bu ayn zamanda, globallemi dnyada tm mallar serbeste dolarken, igcnn dolamnn engellenmesine, yani dnyann siyah ve beyaz diye blnmesine; yani dnyann yoksullarnn zengin lkelerin dnda tutulmasna, yani modern rkla kar da bir programd ve gerek bir sosyal hareketin (Milyonlarca yoksulun ayaklaryla zengin lkelere katlmaya almas) programatik bir ifadesi de oluyordu. Avrupa veya Amerika'da olduu gibi, daha demokratik bir ulusulua dayanarak; yani ulu su bir dil, din, soy, tarih ile tanmlamayarak; dier insanlar hudutlarn dnda tutulabilirdi. Bizzat "refah ovenizmine" kar bir somut programd bu ayn zamanda.

ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular

Ama bunun mantki sonular daha da devrimciydi. rnein, eski devrim kavraynda, diyelim ki gerici bir ulusuluun tasfiyesi ve demokratik bir ulusuluun koyuluu, ama bu

26

demokratik ulusulua dayanan devletin sosyalist olmas ve byle devletlerin ilerde birlemesi gibi bir perspektifin yerini, bu sefer uluslara kar mcadele, yani nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann politik olanla ilikisini reddetmek ne geiyordu. Bu sonular, Marks'n retisiyle de tam uyum iindeydi. Marks dememi miydi i snf burjuva devletini paralamak zorundadr onu snfsz topluma giden yolda bir ara olarak kullanamaz. Burjuva devletinin en demokratik biimiyle bile en temel zellii: ulusal olmasyd. O halde, en demokratik biimiyle bile ulusal devlet snfsz topluma gidiin arac olamayacandan, ulusal devletin kendisine kar, onu paralamak iin mcadele ve onun yklmas esas acil grev olarak ortaya kyordu. Yani en demokratik ve ilerici biimiyle bile ulusuluun, yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin reddi ve en demokratik biimiyle bile ulusal olann zel olarak kabul, politik olarak devasa bir admd ve o zamana kadar bilinen btn programatik ve stratejik yaklamlar alt st ediyordu. Ama sosyolojik olarak "Politik olan"n ne olduu henz tanmlanm deildi ve tanmlanmad da bilinmiyordu.

Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi

"Ulusal olanla Politik olann akmas ilkesi " eklindeki ulusuluk tanmnda ikinci bir kavram daha vard: "Politik olan". Btn yukardaki karsamalar yapar ve sonular karrken, politik olann, politik kavramnn analitik bir kategori, sosyolojik bir kategori olduunu sanyorduk ve "politik olan nedir" diye sormuyorduk. kinci gizli varsaym buydu. kinci byk ve esas devrim bir bakma, "Politik" kavramnn analitik deil, normatif; sosyolojik deil, hukuki bir kavram olduunu kefetmek; yani tersinden ifade etmek gerekirse; dinin din olmadn; ulusun bir din olduunu kefetmek oldu. Ve her zaman olduu gibi, somut toplumsal ihtiyalar bu kefin esas itici gcn oluturuyordu. Dnya'da her biimiyle dinsel hareketler ykseliyordu. Ve en son ikiz kulelerin yklyla Din tekrar teorik aratrmalarmzn merkezine oturmutu. Var olan biimiyle politik dinsel hareketlerin dinsel hareketler olmadklarn, bunlarn modern ve modernist partiler olduklarn, dinin sadece bir bayrak olduunu vs. zaten gryor ve savunuyordum. Ama yine din kavramla karlanan iki farkl din daha vard ve bunlar henz ayramamtm. Modern toplum'daki, hukuki olarak, inan olarak, zel olarak tanmlanm modern toplumdaki din ile sosyolojik olarak Din ve tarihteki dinin farkn henz gremiyor ve bu alanda kavramsal bir netleme, bir dakikleme salamamtm.

27

zel Nedir?
Ulusuluk, "Politik olan ile ulusal olann akmas ilkesini savunmaktr" nermesini ele alp buradaki "politik nedir" diye sorunca, bu politik kavramnn hi de sosyolojik ve analitik bir kavram olmad, ortaya kyordu. Bu en iyi kendi zddnda, politik olmayan kavramnda grlebiliyordu. Peki "politik olmayan" neydi? "zel olan" anlamna geliyordu. Bizzat zel kavram, yani politik olan kavramnn zdd, bu politik kavramnn analitik deil, hukuki, politik ve ideolojik bir kavram olduunu gsteriyordu. Din zel olarak, inan olarak tanmlanyordu. nan diye bir sosyolojik kategori yoktu ve olamazd. Dine inan denmesi aslnda zele ilikin denmesinin zel bir biimiydi. Marksistler de aslnda dine inan olarak yaklaarak dine ilikin taleplerini ortaya koymulard. Ama dine inan denmesi, dini burjuva hukukunun bir kategorisine gre tanmlanmasndan baka bir ey deildi, sosyolojik bir fenomen, normatif (hukuki) kavramlarla tanmlamaktan baka bir anlama gelmiyordu ve bu ancak politika d olanlar din olabilirler anlamna geliyordu. Peki o zaman "ulusal olanla politik olann akmas" tanm da, "politik olan" burjuva toplumunun normatif bir kategorisi olduuna gre bilimsel bir tanm deil, burjuva toplumunun dayand hukuk erevesinde bir tanmd ve sosyolojik bir tanm deildi. Sosyolojik olarak hala ulusun ve ulusuluun ne olduu tanmlanmam bulunuyordu.

zel ve Din
Bu noktada "din nedir?" diye sorduumuzda, ama burjuva toplumunun din olarak tanmlad din deil, normatif olarak din deil, gerekte din nedir, sosyolojik olarak, a nalitik olarak din nedir diye sorduumuzda, aslnda dinin tmyle toplumun styaps olduu; dinin dnda ne bilim, ne ahlak, ne estetik, ne tarih, ne devlet, ne partiler, ne ideoloji, ne epistemoloji, ne ontoloji, ne gnlk hayat ne de baka her hangi bir eyin var olmad ve dinin btnyle aslnda retim ilikileri ve ekonomik mnasebetlerden kt ortaya kyordu. Tam bu nedenle tarihte hibir dinsiz toplum yoktu. styapsz bir toplum mmkn olamayaca iin dinsiz toplum yoktu. te bu karsamann yapl, yani dinin tmyle styap olduu karsamas, Kvlcml'nn din zerine almalar olmasayd, orada dini sosyolojik olarak ele al ve tanmlama abalar olmasayd, yaplamazd. Kvlcml'nn en nemli katklarndan biri tam da bu noktadadr.

Modern Toplumun Dini Nedir?

Peki Din toplumun styaps olduuna gre, styapnn somut biimi olduuna gre, modern
28

toplumun dini neydi. Modern toplumun dini: bizzat bu politik ve zel ayrl ve dinlerin zel olarak, inan olarak, kiisel olarak tanmlanmasyd. Bylece modern toplumda da baka bir dinden olmann olanakszl, Ateistlerin de, Hristiyanlarn da, Mslmanlarn da, Budislerin de vs., aslnda dinleri zel bir sorun olarak kabul eden dinden, bu zel ve politik ayrmn, bu hukuki ve normatif ayrm kabul eden dinden olduklar ortaya kyordu. Bylece dinin sosyolojik tanm, aslnda modern toplumun dininin analizine balang anlamna geliyordu. Ama bu analizin kendisi de bizzat baka bir dinin temeliydi, nk bizzat bu analizin kendisine gre, dinin, yani styapnn dnda hibir ey, sadece hukuk deil, bilgi de, metodoloji de, bilim de olamazd. Ama bunun daha da devrimci sonular ortaya kyordu. Eer din, bir toplumun tm styaps ise, sosyalist bir hareket de bir din olmak, yepyeni bir din olarak, yani tmyle farkl bir toplum ve uygarlk projesi olarak ortaya kmak zorundayd. Peki bu din ne olacaktr? Bu dinin z: zel ve politik ayrmnn, sadece hukuki deil, sosyolojik olarak da ortadan kaldrlmas, yani devletin yok olmas olabilirdi. Bylece sosyalizmde devletin yok olmas sonucuna, bu yeni paradigma ve tanmlarla, harika bir biimde uyumlu olarak, tekrar varlyordu. Peki modern toplumun dini neden dinleri "zel", "nan", "Politik Olmayan" olarak tanmlamaktayd? Bunun aklamas da yine bizzat Tarihsel Maddeciliin ekonomik temel styapy belirler ilkesine uygun olarak kolayca yaplabiliyor ve Marks'n varsaymlar tekrar dorulanm oluyordu.

zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli

slam ve Aydnlanma ayn soruya farkl alarda verilmi iki cevaptlar. slam, kendisinin "Putlar" dedii kabile totemlerinin var olduu ada, bu totemlere dayanan toplumun, birden dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunmasna ve dnya ticaretine uygun bir styap ihtiyacnn rn olarak ortaya kmt, Allah bu dnya pazarn ve bu pazarn ve bu ticaret yollarnn ihtiyac olan bir dnya topluluunu, ortak hukuku vs. temsil ediyordu. Ve bunu binlerce yllk uygarlklarn birikimi ve dersleri temelinde, zellikle rah iplerin bilgi tekeline (Din adaml olmamas) ve klasik uygarlklarn kastlama eilimine (Namazda herkesin ayn srada yer almas, servetin ve kazancn dalm vs.) yapyordu. Aydnlanmann douunda ise, dnya ticaret yollarnn merkezine gelen henz komn gelenekleri de epeyce yaayan Bat Avrupallar ise, (1500'lerin Bat Avrupa's, 600'lerin Arap

29

yarmadas gibi, medeniyetlerin "kenar"ndayd ama birden ticaret yollarnn merkezine gemiti keiflerle) kendileri bizzat Hristiyandlar. Ve tm uygar dnya uygarlk dinleriyle kaplyd. Her uygarlk alannn kendi dini vard. (in'de Konfiys, Tao, Budizm; Hint'de Hinduizm ve Budizm; ran'da iilik; nasya ve Akdeniz'de slam, Hristiyanlk ve Yahudilik) Hristiyanlk Protestanlk biiminde canlandrlsa bile, Protestanlktan ok daha Protestan slamiyet karsnda bile bir baar ansna sahip deilken, tm dnya ticaret yollarn ve uygarlklar bir tek dinde birletiremezdi. Cengiz Han, bunlar askeri olarak fethederek ve her uygarln dinine hogr gstererek birletirmeyi denemi ama lm ile bu imparatorluk varisleri arasnda paralanm, komnn kurumlar uygarlklar birletirme potansiyeli tayamadklarn kantlamt. Bu uygarlklarn dinlerini birletirerek bir dnya dini yaratma abalar, ok nce ipek yollar zerinde Mani ile ve sonra da Hindistan'da Babr'n bir olunca denenmi bir kmaz sokakt. Tpk Muhammet'in var olan kabilelerden birinin tanrsn ba tanr yapmak yerine btn putlar reddeden bir tanry nermesi gibi bir yol izlenebilirdi. Aydnlanma bunu dinin tanmn deitirerek ve bunu deitirmek iin de bir zel politik ayrm yaratarak baard. Var olan dinlerin kiinin zel sorunu olduunu sylemek onlar toplumsal rgtlenmeden dlayarak, kendisinin basit eklentileri haline getirmek anlamna geliyordu. nceki dinler sosyolojik olarak tam da zele ilikin olmad, inan olmad, tm toplumun styapsn rgtledii iin zel olarak tanmlanarak, slamn totemlere kar Allah ile yapt, dinler toplumsal hayatn rgtlenmesinden dlanarak ve onun basit bir eklentisi haline getirilerek yaplm oluyordu. Bu dinin z ve sonucu olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, bu dinin "Kelime-i ahadeti" veya istavroz karyd. Sanlann aksine bu bildirge, bir canl tr olarak insanlarn haklarn deil, bu din tarafndan insan olarak kabul edilmenin koullarn ortaya koyuyordu: nceki dinlerin (inanlarn veya soylarn) zel olduunu, politik olan belirlemediini ve belirlememesi gerektiini kabul insan olmann kouluydu; tpk Mslman olmann koulunun putlar tanmamak, Allah' tanmak olmas gibi. nsan Haklar Bildirgesi'ndeki nsan aslnda sosyolojik deil, hukuksal, normatif bir kategoridir, Aydnlanmann Aydnlanma dininden olana verdii isimdir nsan; slam'dak i Mslim'in tam karldr. Puta taparlara kar Mslim ne idi ise, nsan da dier dinlere kar odur. nsan ve Mslim, biri putlarn (totemlerin) biri tek tanrl dinlerin (uygarlk dinlerinin) egemen olduu bir toplumda, dnya pazarnn ihtiyalarna uygun bir dinden olan tanmlarlar.

Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii

Modern toplumun dininde, henz balangta, zel-politik ayrmnn ilevi, kapitalizm ncesinin dinini (styapsn) ilevsizletirmek, politik alann dna atmaya yn elikti, bu

30

ayrm kabul eden herkes eit insanlar olarak kabul ediliyordu tpk slam'da Allah'n birliini kabul edenlerin eitlii gibi. Yani aydnlanmann kozmopolitizminde, ya da dier ifadeyle burjuvazinin devrimci dneminde, nemli olan dinlerin zel denerek toplumsal hayat belirlemekten uzaklatrlmasyd. Bu dnemde politik olan, zmnen btn insanlkla tanmlanr. Aydnlanma kozmopolitizmi, "vatanm yeryz milletim insanlk" der. Politik olann ulusal ile dolaym yoktur. Politik olan dinleri zel olarak tanmlamann ta kendisidir. Ama bu din de tpk slam gibi, daha ilk zaferlerini tadarken gericileti. Bu dinin ya da burjuvazinin gericilemesi ile birlikte bu politik olan, nce "yurtta" ve "insan" kavramlarnn zdeletirilmesiyle ilk anlam kaymasna urad, sonra "yurtta"lar, belli bir toprak parasndaki insanlarla tanmlayan nispeten demokratik bir ulusuluk biiminde; daha sonra ulusu tarihle, dille, dinle, soyla tanmlayan gerici ulusuluk biiminde tanmlanmaya baland. Artk insan olmak: bir ulustan olmakla; ulustan olmak da: belli bir dil, din veya tarihten olmakla dolaymlanm oluyordu. Daha sonra btn geri kalan insanlar, bu dine, daha nce insanlarn slamiyete, tpk Muhammet ve Ergin Halifeler sonras dnemde, onun Muaviye'nin kar devrimiyle yerlemi gerici biiminde gemeleri gibi, onun en gerici biiminde, ulusuluk biiminde ve de ulusuluun da en gerici biimlerinde getiler. Bu nedenle, modern toplumun dinine geiler onun en gerici biiminde gerekletiinden, Modernitenin yayl ulusuluun yaylmas olarak ortaya kt ve grnd. nsanlar baka tarihlerin olanakl ve olas olduunu tasavvur bile edemez oldular.

Programatik Sonu
Bu durumda bizlerin program Aydnlanmann devrimci biimine bir dn olmak zorundadr. Tpk Muhammet'in tek tanrl dinlerin ilk kurucusu brahim'e dnp oradan tekrar yola kt gibi, Aydnlanma'nn vatanm yeryz milletim insanlk diyen ilk ve devrimci biimine dnmek gerekmektedir. Ama bizim bulunduumuz dnyada artk uygarlk dinleri deil, aydnlanmann inkar olan gerici ve kar devrimci gerici din olan uluslar ve ulusuluk, Mekke'nin putlar gibi ortal kaplam bulunmaktadrlar. Biz bu gerici uluslarn ve ulusuluun dnyay kaplad ada, nsan tanmn yeni koullara uygun olarak yapmak veya var olan tanm gelitirmek zorundayz, Muhammet'in Mslim tanm gibi. nsan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann btnyle zel bir sorun olmasn kabul eden ve bunun iin mcadele edendir . Nasl bir Puta tapar bir Mslim olamaz ise, bir Trk, bir Krt, bir Alman, bir Amerikal, bir Avrupal da nsan olamaz. Aydnlanma nasl Mslmanlardan, Budistlerden, Hristiyanlardan, inanc slam, inanc

31

Budist, inanc Hristiyanlar veya Ateistler, yani dinin inan olduunu syleyenler yaratt ise; bizler de Trkler, Amerikallar, spanyollar, inanc (veya kltr: Kltr de politik olmayan anlamna sahiptir) Trk, inanc Amerikal, inanc spanyol veya ulussuzluk inancnda aydnlanmaclar, yani ulussuzlar, nsanlar yaratmalyz. Mslmanlk nasl u veya bu puta tapanlar, putlar ykmaya ve Allah tanmaya ard ise: ilk aydnlanma nasl her dinden ve soydan insanlar, dinleri ve soylar politik alann dna itmeye ard ise bizler de Trkleri, Almanlar, Amerikallar, spanyollar vs. uluslar ve onlarn devletlerini ykmaya, ulusal bayraklar putlar gibi yakmaya ve yeryznde bir tek dnya toplumu kurmaya armalyz.

Devrimler ve Dinler
Marks'n tanmna gre, devrimler bir styapdan, retici glerin veya retim ilikilerinin veya ekonomik ilikilerin var olan dzeyine uygun bir styapya geilerdir. Din tmyle styap olduuna gre, devrimler bir dinden dier dine geilerdir. Tersinden bir ifadeyle, retici glerin o gnk gelime seviyesine uyun yeni bir styapnn kurululardr dinlerin ortaya k ve yaylmalar. Ama devrimler bir dinden dier dine geiler ise, bu bize unu da gsterir. Toplumun styaps din olduuna gre, bir toplum somutta ancak bir Cemaat olarak var olabilir. Toplumsal hareket cemaatlerden cemaatlere dnler olarak anlalabilir, tpk biyolojik evrimin yeni trlerin ortaya klar ile gereklemesi gibi. Canl trleri nasl biyolojik evrimin gerekletii somut form ise, cemaatler de toplumsal evrimin gerekletii somut biimdir. Ama bundan bu gnk anlamyla bir hukuki anlamda cemaati veya modern toplumu toplum olarak tanmlayp da modern olmayan toplumlar cemaat olarak tanmlayan gerici sosyolojilerin kavramn (rnein Murat Belge'nin sk sk zikrettii Ferdinand Tnnies'deki Cemaat ve Toplum kavram zikredilebilir) anlamamak gerekir. Burada Cemaat (Topluluk, Gemeinde, Komnete) derken sosyolojik bir tanm yapyoruz. Toplum'un somut var olu biimi olarak, daha baka bir kavram bulamadmz iin bunu kullanyoruz. Bu kavramn anlalmas, Yap ve zne sorununun neden var olduunun anlalmasnn anahtardr. Ama bunun anlalmas iin de Toplum kavramnn ne anlama geldiinin anlalmas gerekir. Bu temel soruna aada geleceiz.) Totemli kabileler de, klasik uygarlklarn dinleri de, modern uluslar da cemaatlerdir. Yani modern toplum da ancak cemaat biiminde var olabilir sosyolojik olarak. Ama sosyolojik olarak cemaat olan modern toplum, kendisinin toplum olduunu syler ve aslnda kendisinin cemaat olarak tanmlaylarn toplumu tanmlar olarak kabul eder. Bu nedenle btn sosyoloji modern toplumun dininin kavramlaryla i grr. Devrim bir styapdan dierine, yani bir dinden dierine gei ise, bir cemaatten dier cemaat biimine gei demektir ayn zamanda. rnein u veya bu kabilenin totemli soya dayanan bir

32

cemaatinden, bir tek tanr inancna dayanan bir cemaate, bu cemaaten de bir ulus cemaatine. Devrimler bir dinden dier dine geiler olduuna gre, bu sonular nda yeniden Devrim tanm yapldnda, o zne ve yap ayrl ve elikisi yok olur. nk Marks'taki biimiyle devrim ve toplumsal evrim kavramnda, toplumsal hareketin veya devrimin gerekletii somut biime ilikin bir kavram yoktur. (Bunun ardnda da dinin ne olduunun anlalamamas dolaysyla bir aydnlanma kalnts yatmaktadr.) Bu kavram olmad iin o yap ve zne ayrl ve elikisi ortaya kmaktadr. Nasl retici gler devrim yapamaz ise, aslnda snflar da devrim yapamaz . nk Snflar da toplumun somut var olu biimleri deil, analitik kavramlardr . Analitik kavramlar devrim yapmazlar. Elbette snflarn yetenekleri ve memnuniyetsizlikleri devrimlerin gereklemesinde muazzam bir neme sahiptir ama onlar bunu snf olarak deil, ayr bir dinin, yeni bir dinin, yeni bir cemaatin ncleri olarak yaparlar. Devrimleri yapan kleler deil Hristiyanlard, plepler deil Mslmanlard, burjuvalar deil aydnlanmaclar ya da ulusulard ve gelecekte de eer olursa iiler deil, nsanlar olacaktr. Tr olarak nsanlar deil ama ulusal ve dinsel olan zel olarak kabul edenler, aydnlanmann ideallerine dayanarak bir tek dnya cemaati kurmak iin harekete geenler. Bylece devrim kavram kkten deiir, rnein Ekim Devriminin b ir sosyalist devrim olmad; parti biimiyle devrimler yaplamayaca, ancak belli bir din iinde reformlar yaplabilecei gibi imdiye kadar bilinenleri alt st edici sonular kar. Ve bu sonular ayn zamanda yap ve zne amaznn neden var olduunu aklar ve bu amaz amay salar.

Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar

imdi en temeldeki kavrama Toplum kavramna gelelim. Bu kavramdaki Aydnlanma etkisini grelim. nk onun somut biimi olan bizim topluluk dediimiz kavramn olmamas ve bunun sonucu olarak da yap ve zne elikileri ve ayrl; keza bu ayrlk ve elikilerin varl ve bir din, styaplar ve ulus teorisinin olmamas, hep gelip son durumada Toplum kavramndaki yanllkta toplanmaktadr. Aslnda aydnlanma ya da ulusuluk kendi dininin tanmlad iliki ve toplulua toplum demektedir btn sorun buradan kmaktadr. Bylece topluluk (cemaat) kavram da dinlerle, politik olmayanla inanla ilikilendirilmektedir. te bu ilikilendirmenin bizzat kendisi bir cemaat tanmdr. Ama bunun ardndaki metodolojik yanl grelim. Toplum genellikle hep insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. Ama burada tam anlamyla bir totoloji bulunmaktadr.

33

nsan, aslnda Dinsel bir kavramdr, tpk Mslim gibi. Aydnlanmann kendi ilkelerini kabul edene verdii isimdir. Ama sosyal bir hayvan olarak insan trnden sz ettiimizde, bu tanm biyolojik bir tanmdr, sosyolojik bir tanm deildir. Sosyolojik olarak insan, her hangi bir dine gre, o dinden olan anlamndadr. Yeryznde hibir din, biyolojik bir tr olarak tm insanlar insan kabul etmez ve etmemitir. Din dnda da hibir ey, dolaysyla bir insan tanm da olamayacandan, insan aslnda, son derece belirsiz, izafi, her dine gre deien bir kavramdr. nsann sosyolojik bir tanmn, yani sosyalizm dini asndan, yani Tarihsel Maddecilik veya Marksizm asndan yapmak gerekirse, her dine gre o dinden (veya o dinin tolere ettiinden) olandr diye tanmlanabilir. Zaten tam da bu nedenle, komnlerin ounda nsan kavram o kabilenin soyundan olanlarla zdetir. Dolaysyla insanlar somutta belli bir dinden olanlar olduundan, insanlar aras iliki, bir dinden olanlar aras iliki, bir cemaat ilikisi olduundan, aslnda toplum kavramn deil, cemaat kavramn tanmlamakta bir ilev grebilir. Biyolojik kavram, yani sosyal hayvan olarak nsanlar aras ilikiyi toplum olarak tanmlamak, aslnda bir totolojiden baka bir ey deildir. nk toplum kavram hala belirsizdir, ne olduu bilinmemektedir, bu bilinmeyen toplum kavramnn insann ayrc zellii olduu sylenmektedir. Sonra da Toplum insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. rnein Dr. Hikmet Kvlcml "nsan hem toplum yaratcdr hem toplum yaratdr " derken bu tipik hatay yapar. nsann sosyal hayvan olduundan sz ederken de bu hatay ok sk yapar. Biyolojik olarak insan denen tr, bir dinden olduunda, bir styaps olan topluluktan olduunda, yani bir cemaatin yesi olduunda ancak sosyolojik olarak insan olabilir. Yani insan bir cemaatten olandr. Bu "bir dinden olandr" diye de ifade edilebilir. Peki toplum nedir? Toplum'u nsanlar aras iliki olarak tanmlamak bir totoloji olduuna gre nasl tanmlanabilir.

Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata

Toplum tanmnda da tpk ulus tanmnda olduu gibi bir hata yaplmaktadr. Toplum da kendi zerinden tanmlanmaya allmaktadr. Toplumu insanlar aras ilikiler olarak tanmlamak tam da byledir ve bu temel metodolojik hatayla maluldr. Toplum her eyden nce bir hareket biimidir, bir var olu biimidir, dolaysyla onun tanm dier varlklar ve var olu biimleriyle ayrc iliki iinde yaplabilir. Varln kendisi ayn zamanda bir olu, bir giditir (sre, prose). Bu gidi iinde farkl nitelikte varlk biimleri, varolular dolaysyla gidiler ortaya kmaktadr ve bunlar varln farkl biimlerini oluturmaktadr.

34

Toplum her eyden nce varln ya da oluun (evrimin, hareketin, gidiin) zgl bir biimidir. rnein varln temel biimi ve tr hareketten sz edilebilir: Bildiimiz fizik evren ve bunun evrimi; biyolojik ya da canl dnya ve bunun evrimi, toplumsal varolu ve bunun evrimi. Dolaysyla sosyolojinin konusu olan toplum ve onun evrimi, genel olarak varln evriminin bir momenti olarak, yani dier varlk biimleri ve onlarn evrimi ile fark erevesinde tanmlanabilir. Kabaca fizik evrenin evrimi, atomlarn (veya elementlerin) evrimi (element daha uygun olabilir, daha ncesinde de atoma kadarki temel parack ve kuvvetlerin evrimi bunu muhtemelen fizikiler daha iyi aklar ve daha dakik kavramlar kullanabilirler, nk atomlar da evrimin belli bir aamasnda ortaya karlar); canllarn evrimi trlerin evrimi biiminde ortaya kar. Peki toplumun evriminin temel birimi nedir? Toplumun evrimi de topluluklarn (Cemaatlerin) evrimi biiminde gerekleir. Trler nasl biyolojik evrimin gerekletii temel birim ise, Topluluk da toplumsal evrimin gerekletii temel birimdir. Ama nasl trler anatomik fizyolojik zelliklerine gre analiz edilirse, nasl bu analizlere gre farkl trler snflanabilirse (Memeliler, kular, omurgallar vs.), bu tr deiimlerinin son durumada, genlerdeki yani DNA ifrelerindeki deimeler olduu sylenebilirse, benzer ekilde topluluklar da temel anatomik ve fizyolojik zelliklerine gre analiz edilebilir, snflanabilir (rnein komn, uygarlk, kapitalizm) ve topluluk deiimlerinin (yani din deiimlerinin) son duruma da retici glerdeki veya iktisadi ilikilerdeki deimeler olduu da sylenebilir. Evrimin mekanizmalaryla, evrimin gerekletii varoluun zgl biimlerini kartrmamak gerekir. Elbette canllarn deiiminin temelinde, tpk toplumun iktisadi ilikilerindeki deimeler gibi DNA ifrelerindeki deiimler vardr ama nasl canllardaki deiim tr deiimleri biiminde gerekleirse, toplumsal evrim de topluluk deimeleri, cemaatlerin deimeleri biiminde gerekleir. Trler nasl canllarn evriminin gerekletii somut biim ise, topluluklar da toplumun evriminin gerekletii somut biimdir. Sosyolojinin ya da tarihsel maddeciliin en byk eksii, tpk biyolojideki tr kavram gibi, yani evrimin gerekletii temel birime ilikin bir kavramnn bulunmamasyd, bunun ardnda da Aydnlanmann kendi cemaatine cemaat demeyip toplum demesi yatyordu. Ama sonuta metodolojik olarak, bu, tr yerine bir bakma canl kavram kullanmak gibiydi. Fiiliyatta da benzer sonulara ve sorunlara yol ayordu. rnein genel olarak topluluklara toplum denmektedir. Trk Toplumu, Osmanl Toplumu, Alevi Toplumu gibi kullanmlar buna rnek olarak gsterilebilir . Trk Toplumu diye bir ey olamaz. Ama Trk Ulusu, yani bir topluluk olabilir. Trk
35

Toplumu kavram, Maymun Canls, Demir Maddesi gibi bir sama kavramdr. Maymun trnden sz edilebilir maymun canlsndan deil; Demir atomundan ya da elementinden sz edilebilir, demir maddesinden deil. Ama topluma gelince Maymun canls samal gibi Trk veya slam toplumundan sz edilmektedir. Maymun kavram zaten canll ierir ve Maymun dendiinde canlnn zgl bir var olu biimi yani Tr sz konusudur. Bu nedenle samadr "Maymun canls". Trk kavram zaten toplumsal varoluu ierir ve toplumsal varoluun somut ve zgl bir biimidir (Topluluk) sz konusudur. Bu nedenle Trk Toplumu Maymun Canls gibi bir samalktr. Bu kullanm samalklar bile Toplum kavramnn ne kadar belirsiz olduunu ve topluluk yerine kullanldn gsterir. Tarihi anlalmaz klan da, Yap ve zne elikilerini ve ayrmlarn yaratan da toplumsal evrimin gerekletii birimin tanmlanmam olmasdr. Komn'den rnein uygarla gei, somutta bir dinden dier dine geitir; bir cemaat biiminden dier bir cemaat biimine geitir. Ya da retici glerin ve ekonomik temelin yeni durumuna uygun baka bir toplumsal rgtlenmeye geitir. Ortada, toplumsal evrimin gerekletii temel birim, yani topluluk kavram olmaynca, toplumsal evrimin aklanmasnda zorluklarla karlalm, almaz Yap ve zne ayrmlarna taklnm ve gerekteki toplumsal deiimler hibir ekilde ne aklanabilmi ne de gerekten devrimci bir hareket yani yeni bir din yaratlabilmitir. Bu nedenledir devrim diyince Marksist tarih kitaplarnda modern adaki birka devrimden baka devrim saylamamas, nk din deiimlerinin, dinlerin ortaya k ve egemen olularnn, yayllarnn, yani bir topluluktan dier toplulua geilerin devrim olduu anlalamamaktadr. Topluluk kavram yoktur ki onun geileri olsun. Topluluk kavramnn yokluunun ardnda ise hem dinin aydnlanmac tanm (inan, ideoloji vs.) hem de toplumun aydnlanmac tanm (insanlar aras iliki) bulunmaktadr. Topluluk kavram olmad iin zne vardr, devrimi aklamak iin onun yerine ikame edilmitir.

Sonu
Modern toplum, ki somutta ulus biiminde var olur, modern toplumun cemaatine, Toplum der ve bu Cemaati tanmlayan ilke ve ilikileri toplumu oluturan ilke ve ilikiler olarak tanmlar. Dinleri nasl zel olarak tanmlarsa ayn ekilde topluluk kavramn da zel olarak tanmlanm dinle zdeletirir. Marksizm bunanla elikili olsa da byk lde bu ayrm olduu gibi alr ve Toplum'u dier var olu biimlerine gre deil, modern toplumun toplum kavram gibi insanlar aras iliki olarak tanmlar ve dolaysyla topluluk kavramn da ayn ekilde zele indirgenmi din ile balantl olarak kavrar. Bu toplumsal hareketin gerekletii somut biimin ortadan kalkmas sonucunu dourur.
36

Bu nedenle devrimler ve toplumsal evrim bir topluluktan dier toplulua; veya bir dinden dier dine veya bir styapdan dier styapya geiler olduundan aklanamaz olur. Yani bizzat styapnn, yani dinin, yani topluluun devrimleri yapan, deiimleri gerekletiren olduu grlmez olunca, bu deiimi gerekletiren znenin ne olduu sorusunu getirir, dolaysyla bir yap ve zne paradigmalar ve farkllklar ve elikileri ortaya kar. te Kvlcml'nn da Marksizmin de yz elli yllk serveni bir bakma aydnlanma'nn Din ve Toplum kavramlarnn ortaya kard bu sorunu zme abalar olmutur. Bu abalar baarsz kalmaya mahkmdu, nk sorun yanl koyuluyordu. Ama bizzat bu zme abalar, ok karmak yollardan sorunun zm iin birikim yapm tr. Kvlcml hem bu baarsz zme abalarnn hem de bu birikimin antsal rneidir. 19 Kasm 2008 aramba Demir Kkaydn demiraltona@gmail.com demiraltona@hotmail.com http://www.koxuz.org http://www.demirden-kapilar.org/anasayfa

37

Sempozyum Kitab in Ksa Versiyon

Marksizmin Krizinin Temeli: Yap - zne likisi Sorunu ve Sorunun zm
Biri Tarihsel Maddeciliin bir aklamas (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz), dieri bir uygulamas (Komnist Manifesto) olan bu iki metin, toplumsal deiimin mekanizmasn; Toplumsal Devrim denen ayn olguyu ele alrlar ama bunu farkl kavram sistemleriyle ve nermelerle aklarlar: Teorinin bir aklamas olan nsz'de yle: "Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder." Teorinin bu aklamasnn iinden kt tarihe bir uygulamas, ayn zamanda bir dkm ve programatik sonucu olan Manifesto'da yle: "imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir." Bu iki ok temel aklama zerinde dikkatlice durulursu, farkl kavram sistemlerine ya da moda deyimiyle paradigmalara (deerler dizgesine) dayand grlr. nsz devrimleri retici gler ve retim ilikilerinin; altyap ve styapnn elikisiyle; Manifesto snflarn elikisiyle aklamaktadr. nsz'de devrimlere yol aan retici Gler ve onlardaki gelime ve bunun retim ilikileriyle elikisidir; Manifesto'da ise Snflarn arasndaki mcadeledir. nszde Devrim tm st yapnn deimesi olarak ele alnrken; Manifestoda ise Devrim devletle dolaysyla politik iktidarla snrldr. zetle: nsz, devrimleri Yapsal kavramlarla aklamaktadr; Manifesto ise znelerle. Bu farkl aklama ilkeleri farkl sonulara da yol aarlar. nsz'deki retici gler ve retim ilikileri elikisinden, ak ulu bir gidi, yani devrim kadar bir k olasl da kmaz, ilerleyen bir tarih kar.

38

Ama Manifesto'daki snflar atmasndan, atanlarn toplu bir k, yani ak ulu bir tarih, devrim kadar k de kar ve tam bu nedenle de toplu kten de sz edilir Manifesto'da. nsz'den, snfsz toplumlarda da devrimler olaca ve olmas gerektii sonucu kar, nk retici Gler snfsz toplumlarda da geliir ve deiirler. Ama Manifesto'dan snfsz toplumlarda devrimler olaca sonucu karlamaz , nk snflar yoktur. Bu eliki ve farklar, metinlerin birinin teoriyi aklayan, dierinin uygulayan metinlere ait olmalarndan domamaktadr. Bu iki metindeki kavramlar arasnda belli bir eliki (veya kopukluk) vardr. Bu elikinin ortadan kaldrlmas iin en azndan bu iki kavram sistemi arasndaki ilikinin bir bann kurulmas gerekmektedir. te yandan, bu eliik ve farkl sonulara yol aan kavram sistemleri, belli dnemlere ilikin olarak, her biri ayn zamanda kendine gre i tutarll olan aklamalar da sunmaktadr ya da en azndan yle grnmektedir. kisinde de gerei daha derinden kavramay salayan bir yan vardr. Dolaysyla bunlar yle kolayca bir yana da atlamazlar. Yani bir bakma Fizikteki, biri atom alt alemde son derece tutarl ve doyurucu aklamalar sunan ve deneylerle kantlanabilen Kuantum Kuram, dieri, byk alan ve ktlelerde ayn ekilde hem kantlanabilen ve hem de doru ngrler yapma olana sunan Genel Grecelik Kuram arasndaki gibi bir iliki sz konusudur. Bu iki kuram, ayn kavram sistemi iinde birlemi deildir. Modern fiziin btn abas, bu iki teorik sistemi de iinde birletiren ve kapsayan, eski deyimiyle bir "Birleik Alanlar Kuram " veya daha yeni ve moda deyimiyle "Evren Forml"ne ulaabilmektir. te Marksizmin ihtiyac olan da, bu farkl aklama ilkelerini bir tek aklama ilkesinde toparlamak; bir "Toplum Forml"ne ulamaktr. Marksistlerin ou bu elikinin adn koymamlardr ve bilincinde deildirler ama suda yaayp da suda yaadn bilmeyen balklar gibi, bilinsizce yaptklar hep bu elikiyi ama abasndan baka bir ey de deildir. Bu eliki ve sorun, zellikle ikinci dnya savandan sonraki dnemde, Marksistleri megul etmekte, adn koymadan bu elikiyi zme giriimleri bulunmaktadr. Marksizmin krizinin temelinde bu elikinin yatt sylenebilir. Kvlcmlnn tm teorik abas da, Yap ve zne sorunu olarak tanmladmz bu elikiyi, bu uyumsuzluu adn koymadan ama abasndan baka bir ey deildir. * retici Gler ayaklanp devrimleri yapmadklarna ve yapamayacaklarna gre, en azndan retici Glerin belli bir grup insann varlnda ve eyleminde ete kemie brnp devrimlerin znesi olarak ortaya kmas gerekir. Bu sorun yle de ifade edilebilir: retici gler, hangi mekanizmayla devrimci snfn

39

varlnda bir zne olarak ortaya kmaktadr ve bu k i tutarll olan hangi kavramlar araclyla aklanabilir? te, Yap ve zne elikisini, Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani zne ve yap, iki farkl aklama ilkesi deil; ayn gerekliin iki farkl grnm gibi ele alnr. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." Geri her ne kadar bu balantda, nszn mantna gre snfsz toplumda da devrim ler olmas gerekirken, snfsz toplumda bu en byk retici g olan devrimci snf olmadndan, devrimlerin olmamas gerektii gibi bir elikili sonuca yol aan bir tutarszlk bulunuyorsa da, en azndan modern tarih iin, ii hareketi de esas olarak Avrupa ile snrl kald srece, bu aklama sorunu zm gibi grnyordu. Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne (nsz ve Manifesto) arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyordu. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad, hatta tam tersi bir durum ortaya kt. Artk Kapitalizmin, retici glerin verili geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet, retici Gler gelimiti ve ilikilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf, bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu. Bu elikiyi aklama ve ama denemeleri damgasn vurur 20.yzyln Marksizmine. Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Trokinin adna bal, aslnda Klasik Marksist nermelerin mantna bal gelenek, Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrimin iileri iktidara getirmesi; bu devrim yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin, Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve
40

bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketini znel olarak fel etmesi eklinde bir aklama getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas (Trokist terminolojide: nderlik krizi) olarak koyuluyor ve yap ve zne ilikisinin sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Ama gerekten de Klasik Marksizmin (Yani Marks, Engels, Leninlerin kavramlaryla) temel kavramlaryla oynanmadka yaplabilecek biricik tutarl aklama bu olabilirdi. Ve tam da bu nedenle, bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu. * Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi. * Yapsalclk, Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, (Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de) bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcilie evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr. * Post Marksizm. Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad: i Snf ortalkta yoktu ama Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gsteremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu " Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki, o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi retimle ilgiliydi ve o zaman zne

41

ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi radikallikleri ya da varolular, retim mnasebetleri iindeki ilikilerden kaynaklanmayan bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. * Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd. * Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu. Bylece Yap ve zne Sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimde ele aln modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu yap ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunuyordu. * Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik eseri, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr. Kvlcml, Kapitalizm ncesi snfl toplumlar tarihinde, uygarlklarn ve/veya devletlerin kurulu ve ykllarnn aslnda devrimler olduu gzlemini yapmt. Tabii ortaya bu devrimlerin mekanizmalarnn Marksizmin kavramsal aralaryla aklanmas da gerekiyordu. Ama burada yeni sorunlar ortaya kyordu. Eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, devrimci snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve

42

sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama olgulara baknca, kapitalizm ncesi tarihte kleler ve serfler devrimci bir snf deildiler ve modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopmam ve uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici glerin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini ve retim ilikilerini temsil ediyorlard. Ve nihayet, kapitalizm ncesi klasik uygarlklar tarihinde retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi devrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler nicel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd? Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda "birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz: 3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler " eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir medeniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden y eni bir medeniyet domadn, en bamsz grnen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur?

43

Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar "BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan btn teki yurttalara "ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: "G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle " c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir." Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr. Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da " Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt. Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yahut belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam ve ya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmeli) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19).
44

Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894) Bu alnt araclyla Kvlcml Gelenek ve Corafyay da retici G yapar. Eh gelenek de esas olarak Barbarn kolektif aksiyon yetenei olarak ortaya ktna gre, retici Gler ve zne arasndaki eliki amla gibi grnyordu. Bunun sonucunda, Kvlcml tm retici Gler kavramn deitirerek ve kapsamn ok genileterek, bu elikiyi amaya alyordu. Bunu yaparken de tamamen Marks-Engelsten alntlara dayanyordu. Bu sonucu Kvlcmlnn kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller).

45

2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknik-arala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenek-grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1 Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek -grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark, kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ulatn dnr. (Biz de uzun yllar,
46

hem bu sorunu problematize eden baka Marksist grmediimiz; hem de daha iyi ve tutarl bir aklamaya rastlamadmz iin, Marksist bir din teorisinin olmadn grene kadar byle dndk.) Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. * Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Yap ve zne arasndaki bu ayrl b ir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Yap ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Yap ve zne elikisinin niye var olduu ynnde bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. Gerek Marksn, gerek Kvlcml'nn, retici gc dorudan deitirici zne olarak tanmlayarak, ya da zneyi dorudan retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne arasndaki elikiyi amaya, bir kavramsal btnle ulamaya almalar; gerek Troki'nin znel etkenle benzeri sorunu ama abas; gerek "nc Dnyac" larn ya da "Merkezevre" ile aklayan "Drtl ete"nin abalar; gerek zneyi yok ederek bu sorunu amaya alanlar; gerek znelerin okluundan ve retim ilikileri ile dorudan bir bann bulunmamasndan balar dnen post Marksistlerin abalar bir bakma, elde var olan teoriyi ve kavramsal sistemi kurtarmak iin fizikilerin yirminci yzyln balarnda " esir" diye bir kavram retmelerine benzer. Son durumada bu abalarn hepsi bunun gibi "reformist" giriimlerdir. * imdi burada bu elikinin neden var olduuna ve bizim amak iin kurduumuz teorik sisteme gelelim. Bu hem Marksn hem de Kvlcmlnn eletirisidir ve ayn zamanda sorunun zmdr. u soruyla balanabilir: iki farkl aklama ilkesinin var oluunun nedeni nedir? Niin byle birbiriyle elikili iki farkl aklama ilkesi vardr? Bu iki farkl aklama ilkesinin varlnn ardnda hangi daha temel metodolojik yanl yatmaktadr? Olmas gereken bunlar imdiye kadar yapld gibi uzlatracak giriimler mi yoksa tamamen baka bir yaklam mdr? Bu nedenle, bu uzlatrma giriimlerini bir kenara koyup, tekrar bu elikinin kendisine, varolan elikiyi zme giriimlerine ve bunlarn eletirilerine younlamay brakp ; onun niye varolduunu aklamaya alalm; kaynaa dnelim. * zne ve Yap ayrm eklinde ortaya kan bu iki farkl aklama ilkesinin varl, tpk bir madalyonun arka yz gibi, baka teorik ve kavramsal yokluklarn br yzdr. Zaten daha sonra sorunun zm de tam bu yokluklar zme abasnn sonucu gereklemitir.

47

Nedir bu yokluklar? Hemen hemen btn ciddi Marksistlerin var olmadn teslim ettii: bir Ulus Teorisi ve bir sistemletirilmi styaplar Teorisidir. Bu yokluklar (Ulus ve styaplar Teorileri) il e iki farkl aklama ilkesinin varl (Yap ve zne) ayn zn ya da sorunun farkl grnmleri olmasn? Ama Ulus ve styaplardan farkl olarak, btn (ciddi ve gayr ciddi) Marksistlerin hi birisinin varolmadn sylemedii, var olmad bilinmeyen bir olmayan daha vardr: Marksist bir Din Teorisi yoktur. Ve bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirlemenin yokluu , bizzat bir styaplar ve ulus teorisi olmamasnn bir grnm (tezahr) olmasn? Yani tam da bir styaplar ve Ulus Teorisinin yokluu bir Din Teorisi yokluunun grnmdr ve tam da bir Din teorisi olmad iin Yap ve zne elikisi, farkl iki aklama ilkesi vardr denemez mi? Bizim iddiamz tam da byle olduudur. zetle, din teorisinin yokluunun ardnda Toplum ve Din kavramlarnn Aydnlanmac karakteri; Toplumun ve onun Somut Varolu Biiminin ne olduu sorusunun bulunmamas yatmaktadr. nk Din, Toplumun Somut Varolu Biimini belirler . Bu varolu biimi (biz Toplumun bu Somut Varolu Biimine Topluluk (Gemeinde, Cemaat) diyeceiz.) retici gler; retim ilikilerine gre belirlenir ve deiir. O halde bir somut varolu biiminden, retici glerin ve retim ilikilerinin yeni durumuna uygun bir Toplulua (Somut Varolu Biimine) gei, bunu belirleyen Din olduuna gre, bir Dinden dier Dine geitir. Yani aslnda, Tarihsel Maddecilik veya Diyalektik Sosyoloji denen bilimin, yani Marksizmin kendisinden balayarak her eyin yeniden tanmlanmas ve kurulmas gerekmektedir. Aada bu zm gerekletirirken izlediimiz yolu zetleyerek zm ve sistemin yeniden nasl kurulduunu gstermeyi deneyelim. * Sorunun zm yolunda ilk alm, Ulus Teorisi alannda gerekleir. Kritik yl 1983'dr, yani tam eyrek yzyl ncesi. Bu yl ulusuluk zerine Gelner, Hobsbawm ve Anderson'un kitaplar yaynlanr. Bu kitaplarn ikisinin yazar olan Hobsbawm ve Anderson da Gellner'in ulusuluk tanmn paylatklarn sylerler. Yani her yazar da ayn ulusuluk tanmnda anlamaktadrlar ve aslnda kritik teorik katky yapan Gellner'dir. Bu teorik katknn o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerinden ok temel bir metodolojik fark vardr. O zamana kadarki btn ulus teorileri uluslara bakarak, onlar arasnda ortak olan arayarak bir ulus tanmna ulamaya almlard ve bu tam bir teorik fiyaskoyu temsil ediyordu.

48

Bunlar ise, ulus nasl bir topluluktur veya varolutur sorusunu sorarlar. Ulusu baka topluluk biimleriyle kyaslayarak anlamaya alrlar. Cevap: ulusun snflar gibi deil, dinler, dernekler, cemaatler gibi bir topluluk olduudur. Bu ulus ve ulusuluk alannda gerek bir "Kopernik Devrimi"dir. Aslnda yaptklar son derece basit bir metodolojik deiimdi, Ulusun ne olduunu anlamak iin onu ulusun dnda ama ayn kme iinde bulunanlarla kyaslamak. nsanlara bakarak insanlar tanmlayamazsnz: Onu ancak, dier hayvanlarla iliki iinde, o daha byk kme iindeki ayrc zellikleriyle tanmlayabilirsiniz. Ulus ne trden bir toplum ya da topluluktur sorusu, onun rnein snflar gibi olmadn, dinler gibi olduunu gsterir. Yani Andersonun yanl anlalm kitabnn deyimiyle uluslar cemaatlerdir (Komnete, Gemeinschaft, Topluluk) ama politik cemaatler. Cemaatlerin rnein snflardan fark udur, insanlar kendilerini yle kabul ettikleri an ve srece o cemaatler var olurlar. Ama snflar byle deildir, insanlarn irade ve kabullerinden bamsz olarak snflar vardr ve insanlar belli bir snftandrlar. Yani uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu iin uluslar vardr. Tpk Mslmanlar olmadan Mslmanlk olamayaca gibi, rnei Trkler olmadan da Trklk olmaz. O halde, ulusular olmadan ulus olamayacana gre, Ulusuluk nedir? Gellner'in btn dier yazarlarca da kabul edilen tanmna gre, "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni kabul etmek ve savunmaktr ulusuluk. Ulusuluk byle tanmland an, o zamana kadar Ulus konusundaki btn Marksist programn ulusu karakteri da ortaya kyor ve eliik gibi grnen fenomenler akla kavuuyordu. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk", tam tamna "ulusal olanla politik olann akmas" ilkesinin savunmas deil miydi? "Ezen bir ulusun zgr olamaz" da ayn ekilde ulusuluun bir ilkesiydi. Enternasyonalizmin de znde ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayand , yani ulusu bir ilke olduu ortaya kyordu. Bylece elikili gibi grnen, dnyadaki uluslarn byk blmn, ulusu olmad iddiasndaki Marksistlerin yaratmas; Marksistlerin kurduu btn devletlerin ulusal devlet olmas; Enternasyonalizmin aslnda hibir zaman somut bir ilev grmemesi; "sosyalist lkeler" arasndaki ulusal savalar; onlar ykldktan sonra ulusal boazlamalarn ortal kaplamas; dnyada sosyalistlerin program olan bir ilkenin (Lenin: "uluslarn kendi kaderini tayin hakk") neden ayn zamanda emperyalizmin de (Wilson) savunduu bir ilke olduu; sosyalizmin niye bir ulus teorisi olmad; ulusularn niye sosyalist; sosyalistlerin niye ulusu olduu gibi sorunlarn hepsi bir tek darbede zlm oluyordu. nk Marksistlerin ulus tanmlar bizzat ulusularn ulus tanmlaryd ve ulusular ulusun ne

49

olduunu anlayamazlard. Marksistler de ulusularn ulus tanmlaryla ulusu tanmladklarndan ve dolaysyla ulusu olduklarndan ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamyorlard. Ulusuluk, "politik olan ile ulusal olann akmas ilkesi ve bunu savunmak ise, Marksistlerin program, ulusal olanla politik olann a kmas ilkesini reddetmek olabilirdi ve olmalyd. Yani ulusal olan da tpk bir din gibi, kanarya severlik gibi, btnyle politik balam ve anlamndan boalmal, tmyle zel bir sorun olmalyd. "Proletarya diktatrl", ulusal olanla politik olann akmas ilkesi karsnda onu zel olmaya zorlayan bir diktatrlk olabilirdi. Bylece bu bildiriyi sunan Demir Kkaydn, daha 1990'larn ortalarnda, nce zgr Gndem ("Milliyetiliin Sonu" adl makale) gazetesinde, sonra Sosyalizmin Sorunlar ("Enternasyonalizmin Sonu" adl deneme) dergisinde, Gellner'in tanmna dayanarak, ii hareketinin ve Marksist hareketin dayand "enternasyonalizm" ve "uluslarn kendi kaderini tayin hakk" gibi ilkelerin ulusu karakterini gsterip, ulusal sorunun Marksist programatik zm formlasyonunu yapyordu: Ulusal olanla politik olann bann koparlmas . Dier bir deyile, ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin reddi ve buna son verilmesi. Bu devasa bir admd, birok sorunu zyordu ama iinde iki hatas, iki gizli varsaym vard. (Bu hatalardan arnma; onlar grme ve ama bir on yl daha gerektirecekti) "Ulusal olan"dan, bugnk yaygn uluslar ve ulusular gibi, bir tarihe, bir dile, bir dine dayanan ulusuluun ulusal olan dediklerini anlyordu. Dolaysyla, "Ulusal olann kiisel ve zel olmas" derken, bir dile, dine, soya, tarihe dayanan ulusaln zele ait olmasn anlyordu. Yani bir dile, dine, soya, rka dayanmayan bir ulusuluun da bir ulusuluk olduunu grmyordu. Yani aslnda farkna varmadan, bir dile dine dayanmayan, nispeten daha demokratik bir ulusuluktan baka bir eyi savunmu olmuyordu. nk "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni savunmak ulusuluk ise, ulusal olan ille de bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle tanmlanacak diye bir koul yoktur. Pek ala, burjuva devrimlerinin ilk evresinde olduu gibi; Marks-Engels ve Lenin'lerin "Demokratik Cumhuriyet" ilkesinde olduu gibi; hibir dilsel, dinsel, tarihsel vs. gndermesi olmayan, byle gndermelere kar olarak da ulusal olan tanmlayan bir ulusuluk da olabilir. Bu, o ulusuluun ulusuluk olmadn deil, daha demokratik, d aha "ilerici" bir ulusuluk olduunu gsterir. Bylece ilk keif bu iki ulusuluun ayrm oldu. Aslnda bugn bir anlamda "ulus devletin almas" olarak tanmlanan eyin, olsa olsa demokratik bir ulusuluk olduu ortaya kyordu. Halbuki esas hedef uluslara ve ulusal snrlara kar mcadeleydi ve yle olmalyd. Bizzat Avrupa Birlii giriimi bile gsteriyordu ki, srf bir mekana dayanan en demokratik ulusuluk bile bugnk dnyada bir apartheid rejimini savunmak anlamna gelirdi. O halde uluslara ve ulusal snrlara kar mcadele, programmzn bana gemesi gemeliydi.

50

Bu ayn zamanda, globallemi dnyada tm mallar serbeste dolarken, igcnn dolamnn engellenmesine, yani dnyann siyah ve beyaz diye blnmesine; dnya apndaki apartheit rejimine, kar da bir programd ve gerek bir sosyal hareketin (Milyonlarca yoksulun ayaklaryla zengin lkelere katlmaya almas) programatik bir ifadesi de oluyordu. Ama bunun mantki sonular daha da devrimciydi. rnein, eski devrim kavraynda, u lusa dayanan devletin sosyalist olmas ve byle devletlerin ilerde birlemesi gibi bir perspektifin yerini, bu sefer uluslara kar mcadele, yani nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal olann politik olanla ilikisini ortadan kaldrmak ne geiyordu. Bu sonular, Marks'n retisiyle de tam uyum iindeydi. Marks dememi miydi i snf burjuva devletini paralamak zorundadr onu snfsz topluma giden yolda bir ara olarak kullanamaz. Burjuva devletinin en demokratik biimiyle bile en temel zellii: ulu sal olmasyd. O halde, en demokratik biimiyle bile ulusal devlet snfsz topluma gidiin arac olamayacandan, ulusal devletin kendisine kar, onu paralamak iin mcadele ve onun yklmas esas acil grev olarak ortaya kyordu. Marksn kendisi bu sonucu karamam olsa da karlmas gereken sonu buydu, teorinin i tutarllnn gerei olarak. * Bylece ulusal olan kavramnda bir netlik ve devasa bir programatik ilerleme salanm oluyordu. Ama "Ulusal olanla Politik olann akmas ilkesi " eklindeki ulusuluk tanmnda ikinci bir kavram daha vard: "Politik olan". Ulusal Olan kavramnn analizi ulus teorisini kurmay ve Marksistlerin programn yeniden tanmlamay salyordu; Politik Olan kavram ise Din Teorisini kurmay salayacakt. Btn yukardaki karsamalar yapar ve sonular karrken, politik olann, politik kavramnn analitik bir kategori, sosyolojik bir kategori olduunu sanyorduk ve "politik olan nedir" diye sormuyorduk. kinci gizli varsaym buydu. kinci byk ve esas devrim bir bakma, "Politik" kavramnn analitik deil, normatif; sosyolojik deil, hukuki bir kavram olduunu kefetmek; yani tersinden ifade etmek gerekirse; dinin din olmadn; bu ayrmn kendisinin ve bu ayrmn kendisinin ve dolaysyla bu ayrm sayesinde var olan ulusun din olduunu kefetmek oldu. Ama bunun iin de Din kavramnn farkl anlamn birbirinden ayrmak ve analiz etmek gerekiyordu. Elbette klasik Marksist gelenee uygun olarak, gerek klasik uygarlklarda, gerek bugnk dnyada var olan biimiyle politik dinsel hareketlerin, dinsel hareketler olmadklarn, bunlarn partiler ve sosyal hareketler olduklarn, dinin sadece bir bayrak olduunu vs. zaten gryor ve savunuyordum. Dinin bu ilk anlam akt. Ama yinede ayn din kavramyla karlanan iki farkl din daha vard ve bunlar henz ayramamtm. Modern toplum'daki, hukuki olarak, inan olarak, zel olarak tanmlanm din ve sosyolojik olarak, toplumun somut biimini belirleyen, yani tmyle sty apy

51

oluturan Din. Din kavramnn bu farkl anlam ve kullann ayrmak, Din veya styaplar teorisinin temelini oluturdu. Bu keif politik kavramnn analizinden kt. Peki "politik olmayan" neydi? Bu "zel olan" anlamna geliyordu. Bizzat zel kavram, yani politik olan kavramnn zdd aslnda inan anlamnda da kullanlyordu, ama inan diye sosyolojik bir kategori yoktu ve olamazd. nan, hukuki veya epistemolojik bir kategori olabilirdi. Hukuki ve epistemolojik kategoriler ise Dinin sosyolojik olarak ne olduunu aklamazlard. Bu akl yrtme, politik kavramnn da analitik deil, hukuki, politik ve ideolojik bir kavram olduunu gsteriyordu. Marksistler de dine ilikin taleplerini, onu bir inan olarak tanmlayarak ortaya koymulard. Ama dine inan denmesi, onun burjuva hukukunca normatif tanmlanmasndan baka bir ey deildi. Sosyolojik bir fenomen, normatif (hukuki) kavramlarla tanmlanm oluyor ve bu ancak politika d olanlar din olabilirler anlamna geliyordu. O zaman "ulusal olanla politik olann akmas " tanm da, "politik olan" burjuva toplumunun normatif bir kategorisi olduuna gre, Marksistler dine, fiili programlaryla inan diyerek, modern toplumun dininin birer savunucusu oluyorlar ve bu dinin kavramlarn bilimsel kavramlar derekesine ykseltmi oluyorlard. Bylece bunun bilincine varlarak Modern toplumun dininin, yani kendisinin din olmadn syleyen dinin; dinin inan olduunu syleyen dinin (nk toplumun somut biimini bu ayrm araclyla tanmlar, yani btn tarihte dinlerin yaptn yapar) analizine girilmi oluyordu. te bu karsamann yapl, yani dinin tmyle styap olduu karsamas, Kvlcml'nn din zerine almalar olmasayd, dini sosyolojik olarak ele al ve tanmlama abalar olmasayd, yaplamazd. Kvlcml'nn retici Gler teorisini yeniden formle ederek Yap ve zne elikisini ama abas baarsz olmutu ama dinin ne olduunun anlalabilmesi iin byk bir birikim yapmt ve Kvlcmlnn en nemli katklarndan biri tam da bu noktadayd. Din toplumun styaps olduuna gre, styapnn somut biimi olduuna gre, modern toplumun dini neydi? Modern toplumun dini : bizzat bu politik ve zel ayrl ve nceki dinlerin zel olarak, inan olarak, kiisel olarak tanmlanmasyd. Bylece modern toplumda da Ateistlerin de, Hristiyanlarn da, Mslmanlarn da, Budistlerin de vs., aslnda dinleri zel bir sorun olarak kabul eden dinden, bu zel ve politik ayrmn, bu hukuki ve normatif ayrm kabul eden dinden olduklar ortaya kyordu. Bylece dinin sosyolojik tanm, aslnda modern toplumun dininin analizine balang anlamna geliyordu.

52

Ama bu analizin kendisi de bizzat baka bir dinin temeliydi, nk bizzat bu analizin kendisine gre, tanm gerei styapnn yani dinin dnda hibir ey, sadece hukuk deil , bilgi de, bilim de metodoloji de olamazd. Yani bilim de dinseldi. Ve bilim din ztlnn aslnda modern toplumun dininin bir kategorisi olduu ortaya kyordu. Yani znel ve nesnel akl ayrmnn kendisi de aklanm ve almas mmkn oluyordu. Ve eer din, bir toplumun tm styaps ise, sosyalist bir hareket de bir din olmak, yepyeni bir din olarak, yani tmyle farkl bir toplum ve uygarlk projesi olarak ortaya kmak zorundayd. Bu projenin temeli bizzat bu analizin kendisiydi. Bylece daire kapanyor ve Marksizmin sistem karakteri de yeniden kurulmu oluyordu. Peki, modern toplumun dini neden dinleri "zel", "nan", "Politik Olmayan" olarak tanmlamaktayd? slam ve Aydnlanma ayn soruya farkl alarda verilmi iki cevaptlar. slam, kendisinin "Putlar" dedii kabile totemlerinin var olduu ada, bu totemlere dayanan toplumun, birden dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunmasna ve dnya ticaretine uygun bir styap ihtiyacnn rn olarak ortaya kmt, Allah bu dnya pazarn ve bu pazarn ve bu ticaret yollarnn ihtiyac olan bir dnya topluluunu, ortak hukuku vs. temsil ediyordu. Ve bunu binlerce yllk uygarlklarn birikimi ve dersleri temelinde, zellikle rahiplerin bilgi tekeline (Din adaml olmamas) ve klasik uygarlklarn kastlama eilimine kar tedbirlerle (Namazda herkesin ayn srada yer almas, servetin ve kazancn dalm vs.) yapyordu. Aydnlanmann douunda ise, dnya ticaret yollarnn merkezine gelen, henz komn gelenekleri de epeyce yaayan Bat Avrupallar ise, (1500'lerin Bat Avrupa's, 600'lerin Arap yarmadas gibi, medeniyetlerin "kenar"ndayd ama birden ticaret yollarnn merkezine gemiti keiflerle) kendileri bizzat Hristiyandlar. Ve bilinen dnya artk uygarlk dinleriyle kaplyd. Her uygarlk alannn kendi dini vard. (in'de Konfys, Tao, Budizm; Hint'te Hinduizm ve Budizm; ran'da iilik; n Asya ve Akdeniz'de slam, Hristiyanlk ve Yahudilik) Bu uygarlklarn dinlerini birletirerek bir dnya dini yaratma abalar, ok nce ipek yollar zerinde Mani ile ve sonra da Hindistan'da son Tarihsel Devrimi yapan, Babr'n bir olunca denenmi bir kmaz sokakt. Tpk Muhammet'in var olan kabilelerden birinin tanrsn ba tanr yapmak yerine btn putlar reddeden bir tanry nermesi gibi bir yol izlenebilirdi. Aydnlanma bunu, dinin tanmn deitirerek ve bunu deitirmek iin de bir zel politik ayrm yaratarak baard. Var olan dinlerin kiinin zel sorunu olduunu sylemek onlar toplumsal rgtlenmeden dlayarak, kendisinin (bu ayrma dayanan yeni dinin) basit eklentileri haline getirmek anlamna geliyordu. nceki dinler sosyolojik olarak tam da zele ilikin olmad, inan olmad, tm toplumun styapsn rgtledii iin zel olarak tanmlanarak, slamn totemlere kar Allah ile yapt; inan ya da zele ilikin denerek ve bylece dinler toplumsal hayatn

53

rgtlenmesinden dlanarak ve onun basit bir eklentisi haline getirilerek yaplm oluyordu. Bu dinin z ve sonucu olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, bu dinin "Kelime-i ahadeti" veya istavroz karyd. Sanlann aksine bu bildirge, bir canl tr olarak insanlarn haklarn deil, bu din tarafndan insan olarak kabul edilmenin koullarn ortaya koyuyordu: nceki dinlerin (inanlarn veya soylarn) zel olduunu, politik olan belirlemediini ve belirlememesi gerektiini kabul, nsan olmann kouluydu; tpk Mslman olmann koulunun putlar tanmamak, Allah' tanmak olmas gibi. Aydnlanmadaki nsan; slam'daki Mslimin tam karldr. Puta taparlara kar Mslim ne idi ise, nsan da dier dinlere kar odur. nsan ve Mslim, biri putlarn (totemlerin) dieri tek tanrl dinlerin (uygarlk dinlerinin) egemen olduu bir dnyada, dnya pazarnn ihtiyalarna uygun bir dinden olan tanmlarlar. Aydnlanma da denen modern toplumun dininde, henz balangta, zel-politik ayrmnn ilevi, kapitalizm ncesinin dinini (styapsn) ilevsizletirmeye, politik alann dna atmaya ynelikti. Bu dnemde politik olan, zmnen btn insanlkla tanmlanr. Devrimci dnemde Politik olan dinleri zel olarak tanmlamann ta kendisidir. Ama bu din de tpk slam gibi, daha ilk zaferlerini tadarken gericileti. Burjuvazinin egemenlii ile birlikte bu politik olan, nce "yurtta" ve "insan" kavramlarnn zdeletirilmesiyle ilk anlam kaymasna urad, sonra "yurtta"lar, belli bir toprak parasndaki insanlarla tanmlayan nispeten demokratik bir ulusuluk biiminde; daha sonra ulusu tarihle, dille, dinle, soyla tanmlayan gerici ulusuluk biiminde tanmlanmaya baland. Artk insan olmak: bir ulustan olmakla; ulustan olmak da: belli bir dil, din veya tarihten olmakla dolaymlanm oluyordu. nsanlarn eitliinin yerini uluslarn eitlii alyordu . Yani ulusuluk modern toplumun dininin kar devrime uram, gerici biimi ydi. Daha sonra btn geri kalan insanlar, bu modern toplumun dinine, daha nce insanlarn slamiyete, tpk Muhammet ve Ergin Halifeler sonras dnemde, onun Muaviye'nin kar devrimiyle yerlemi gerici biiminde gemeleri gibi, onun en gerici biiminde, ulusuluk biiminde ve de ulusuluun da en gerici biimlerinde getiler. Bu nedenle, modern toplumun dinine geiler onun en gerici biiminde gerekletiinden, Modernitenin yayl ulusuluun yaylmas olarak ortaya kt ve grnd. nsanlar baka tarihlerin olanakl ve olas olduunu tasavvur bile edemez oldular. Buradan u programatik ve stratejik sonu otomatikman ortaya kyordu: bizlerin program modern toplumun dininin devrimci biimine bir dn olmak zorundadr. Ama bizim bulunduumuz dnyada artk uygarlk dinleri deil, aydnlanmann inkar olan gerici ve kar devrimci gerici din olan uluslar ve ulusuluk, Mekke'nin putlar gibi ortal kaplam bulunmaktadrlar. Biz bu gerici uluslarn ve ulusuluun dnyay kaplad ada, nsan tanmn yeni koullara uygun olarak yapmak veya var olan tanm gelitirmek zorundayz, Muhammet'in Mslim tanm gibi. O halde, nsan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann btnyle zel bir sorun

54

olmasn kabul eden ve bunun iin mcadele edendir . Nasl bir Puta tapar bir Mslim olamaz ise, bir Trk, bir Krt, bir Alman, bir Amerikal, bir Avrupal da nsan olamaz. Grld gibi sonular da alt st edicidir; ok daha kapsaml, derin ve aklaycdr. * Din kavramnn tmyle styap olarak tanmlanmasna bal olarak Devrim kavram ve kavray da deiiyordu. Bylece Yap ve zne elikisi de zlyordu. Marks'n tanmna gre, devrimler bir styapdan, retici glerin veya retim ilikilerinin veya ekonomik ilikilerin var olan dzeyine uygun bir styapya geilerdir. Din tmyle styap olduuna gre, devrimler bir dinden dier dine geilerdir . Gerek Marks ve gerek Kvlcml, bir din teorisi olmadndan, retici glerle devrimi yapan zne arasnda bir zdelik kurarak bu Yap ve zne elikisini amaya almlard. Bu Tarihi aklayamad gibi, Klasik Marksizmde Devrimleri sadece modern tarihe sktrmt; Kvlcmlda da Snfl toplumlar tarihiyle snrlyordu. te yandan her iki snrlama da snfl, yani devletli toplumlarla snrl olduundan, devrim kavram sadece iktidar ve iktisadi ilikilerle snrlanm oluyordu. Oysaki Devrim kavram tm Tarihi ve tm styapy kapsamalyd, nszdeki kavramsallatrmaya gre. Biz ise, Dinin aslnda styapnn somut var olduu biim olduunu kefederek, zne Yap elikisini, styap-Din zdelii ile ayorduk. nsanlar kendileri belli bir dinden olup olmay kendileri belirleyebildiinden zne sorunu da alm oluyordu. Yeni dinlerin ortaya k; bir dinden dierine geiler devrimlerin oluu ve yayl idi. Bylece sadece Devrimi snfl ve snfsz tm tarihe yaym olmuyorduk; ayn zamanda Devletle snrl olmaktan karyor tm styapy kapsar hale getiriyorduk. Bylece otomatikman baka bir uygarl programlatrmak; devrimi srf ekonomik ve politik deiikliklerle snrlamamak eklinde ifade edilen sorunu da bir yan rn olarak zm oluyorduk. Din styap ise, Dinin (styapnn) ilk ilevi de somut toplumun snrlarn izmek idi. Bylece soyut olarak Toplum kavram ile, onun somut var olu biiminin ayrlmas da mmkn oluyordu. Toplumun styaps din olduuna gre, bir Toplum somutta ancak bir Topluluk (Cemaat, Gemeinde, Toplumun somut var olu biimi) olarak var olabilir. Devrimler topluluklardan baka topluluklara dnmler olarak anlalabilir ve anlalmaldr. Tpk biyolojik evrimin yeni trlerin ortaya klar ile gereklemesi gibi. Canl trleri nasl biyolojik evrimin gerekletii somut form ise, topluluklar da (Dinler topluluklar belirlerler) toplumsal evrimi n gerekletii somut biimdir. Ama bundan bu gnk anlamyla bir hukuki anlamda cemaati veya modern toplumu toplum olarak tanmlayp da modern olmayan toplumlar cemaat olarak tanmlayan gerici sosyolojilerin kavramn (rnein Murat Belge'nin sk sk deindii Ferdinand Tnnies'deki Cemaat ve Toplum kavram zikredilebilir. Tnnies, modern toplumun dininin topluluunu (cemaatn) Toplum, dierlerini Topluluk (cemaat) olarak tanmlar.) anlamamak gerekir. Burada Cemaat (Topluluk, Gemeinde, Komnete) derken sosyolojik bir tanm yapyoruz.

55

Toplum'un somut var olu biimi olarak, daha baka bir kavram bulamadmz iin bunu kullanyoruz. Totemli kabileler de, klasik uygarlklarn dinleri de, modern uluslar da cemaatlerdir. Yani modern toplum da ancak cemaat biiminde var olabilir sosyolojik olarak. Ama sosyolojik olarak cemaat olan modern toplum, kendisinin cemaat deil toplum olduunu syler. (Bu nedenle btn sosyoloji modern toplumun dininin kavramlaryla i grr. Sosyoloji modern toplumun dininin gerici biiminin teolojisidir.) Nasl retici gler devrim yapamaz ise, aslnda snflar da devrim yapamaz . nk Snflar da toplumun styapsnn somut var olu biimleri deil, analitik kavramlardr . Analitik kavramlar devrim yapmazlar. Elbette snflarn yetenekleri ve memnuniyetsizlikleri devrimlerin gereklemesinde muazzam bir neme sahiptir ama onlar bunu snf olarak deil, ayr bir dinin, yeni bir dinin, yeni bir topluluun (cemaatin) ncleri olarak yaparlar. Devrimleri yapan kleler deil Hristiyanlard, Plepler deil Mslmanlard, burjuvalar veya proleterler deil Aydnlanmaclar ya da Ulusulard ve gelecekte de eer olursa iler deil, nsanlar olacaktr. Tr olarak nsanlar deil ama, ulusal olan zel olarak kabul edenler, aydnlanmann idealler ine dayanarak bir tek dnya topluluu (cemaati) kurmak iin harekete geenler . Yani nasl kleler Hristiyan olarak, Plepler Mslman olarak devrim yaptlarsa iler de ancak Trk, Alman vs. olmaktan kp nsan olduklarnda devrim yapabilirler . * Bylece bir yanda snflara (znelere), dier yanda retici glere (yapya) dayanan iki farkl ilkenin, iki farkl paradigmann varl son bulmaktadr. Din bir toplumun tm styaps olduu iin, bir dinden dier dine geilerin, retici glerin ve retim ilikilerinin yeni durumuna uygun styaplara geiler, yani devrimler olduu ortaya kmakta; ama ayn zamanda bir din, ancak insanlar kendilerini bir dinden grdklerinde var olup toplumu dzenleyen bir yap haline dnebilmektedir. nsanlarn bir dinden dier dine geileri, bir styapdan dier styapya geileridir. Bylece Yap ve zne elikisi alm olur. Tabii Devrimler de artk sadece modern tarihe ve skp kalm olmaktan kar ve tm insanlk tarihine yaylr ve o tarih ok daha anlalr olu r. Buna bal olarak, Devrimi sadece devlet ve politik iktidarla snrlayan Aydnlanmann devrim anlay da almakta; kendini sadece ekonomi ve politik deiikliklerle snrlayan bir devrim kavramndan, bir uygarln programlatrlmasna gei mmkn olmaktadr. Ayn zamanda Modern toplumun yapsnn analizinin de balangcdr dinin bir toplumun tm st yaps olduu ama Dini inan veya zele ilikin olarak tanmlamann da modern toplumun dini olduu nermesi. Bu nerme Modern toplumun styapsnn (Dininin) yzndeki peeyi karr. Aydnlanmann (ve daha sonra ulusuluun) kendisinin Din olmadn, akli olduunu iddia ederken, aslnda tam da yeni bir din kurduunu deifre etmi olur. Ve tabii dinin bu tanm, sosyalizmin modern toplumun dini iind e bir tarikat, bir parti olmaktan kp, yani snfsal eilimleri yanstan ama dini deitirmeyip onun iinde bir

56

muhalefet hareketi olmaktan kp, bir din olmas gerektiini ortaya koymaktadr. Ve buna bal olarak Bilim kavramnn da yzndeki pee dmektedir. Din tmyle styapysa, bilim de dinseldir. Aydnlanmann bilim din ayrl da dinseldir. Bu da almaldr ve alm olur. Bylece Marksizm bilimselletike ve aydnlanmann bilim kavramn da eletirip gerek anlamda bilim olduka bir din olmas gerektiini ve din olaca ortaya km olur. * imdi en temeldeki kavrama Toplum kavramna gelelim ve bu kavramdaki Aydnlanma etkisini grelim. Yukardaki sorunlarn hepsi, son durumada Toplum kavramndaki yanllkta toplanr. Aydnlanma (ya da daha sonraki ulusuluk) kendi dininin tanmlad iliki ve toplulua Toplum demektedir btn sorun buradan kmaktadr. Bylece Topluluk (cemaat) kavram da dinlerle, politik olmayanla inanla ilikilendirilmektedir. te bu ilikilendirmenin bizzat kendisi modern toplumun somut Topluluunun tanmdr. Ve sosyolojik olarak Topluluk kavramna yer bulunmamaktadr burada. Toplum genellikle hep insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. Ama burada tam anlamyla bir totoloji bulunmaktadr. nsan kavram, aslnda tpk Mslim gibi bir kavramdr. Aydnlanmann kendi ilkelerini kabul edene verdii isimdir. Yani belli bir Topluluu normatif olarak tanmlamaya yarar ama Toplumu deil. Yani bu anlamda nsan, sosyolojik olarak toplumu tanmlamada kullanlmaz. Sosyal bir hayvan olarak insan trnden sz edildiinde ise, bu tanm biyolojik bir tanmdr, sosyolojik bir tanm deildir yine kullanlamaz. Sosyolojik olarak insan, her hangi bir dine gre, o dinden olan anlamndadr. Yeryznde hibir din, biyolojik bir tr olarak tm insanlar insan kabul etmez ve etmemitir. Din dnda da hibir ey, dolaysyla bir insan tanm da olamayacandan, insan aslnda, son derece belirsiz, izafi, her dine gre deien bir kavramdr. nsann sosyolojik bir tanmn, yani sosyalizm dini asndan, yani Tarihsel Maddecilik veya Marksizm asndan yapmak gerekirse, her dine gre o dinden (veya o dinin tolere ettiinden) olandr diye tanmlanabilir. Zaten tam da bu nedenle, komnlerin ounda nsan kavram o kabilenin soyundan olanlarla zdetir. Biyolojik anlamyla insan, bir dinden olduunda, bir topluluktan olduunda, yani bir cemaatin yesi olduunda ancak sosyolojik olarak nsan olabilir. Yani nsan bir Topluluktan olandr. Bu "bir dinden olandr " diye de ifade edilebilir. Peki, Toplum'u nsanlar aras iliki olarak tanmlamak bir totoloji olduuna gre nasl tanmlanabilir. Toplum her eyden nce bir hareket biimidir, bir var olu biimidir , dolaysyla onun tanm dier var olu ve hareket biimleriyle ayrc iliki iinde yaplabilir.

57

Toplum her eyden nce varln ya da oluun (evrimin, hareketin, gidiin) zgl bir biimidir. Dolaysyla sosyolojinin (Marksizmin) konusu olan Toplum ve onun evrimi, genel olarak Varln evriminin bir momenti olarak, yani dier varlk biimleri ve onlarn evrimi ile fark erevesinde tanmlanabilir. Kabaca fizik evrenin evrimi, temel paracklarn veya kuvvetlerin; canllarn evrimi trlerin evrimi biiminde ortaya kar. Toplumun evrimi de topluluklarn (Cemaatlerin) evrimi biiminde gerekleir. Trler nasl biyolojik evrimin gerekletii temel birim ise, Topluluk da toplumsal evrimin gerekletii temel birimdir. Evrimin mekanizmalaryla, evrimin gerekletii varoluun zgl biimlerini kartrmamak gerekir. Elbette canllarn deiiminin temelinde, tpk toplumun iktisadi ilikilerindeki deimeler gibi DNA ifrelerindeki deiimler vardr ama nasl canllardaki deiim tr deiimleri biiminde gerekleirse, toplumsal evrim de, retici gler ve retim ilikilerindeki deimeleri DNAdaki deimelere benzetirsek, topluluk tanmlarnn deimeleri (din deimeleri) biiminde gerekleir. Trler nasl canllarn evriminin gerekletii somut biim ise, topluluklar da toplumun evriminin gerekletii somut biimdir. Sosyolojinin ya da Marksizmin en byk eksii, tpk biyolojideki tr kavram gibi, evrimin gerekletii temel birime ilikin bir kavramnn bulunmamasyd, bunun ardnda da Aydnlanmann kendi cemaatine cemaat demeyip toplum demesi yatyordu. Ve tam da bu eksiklik nedeniyle, zne olarak snflar (veya barbarlar vs.) koyuluyor ve Yap ve zne elikisi ortaya kyordu. Bunun nasl kavramsal samalklara yol atna bir rnek verelim. Trk Toplumu diye bir ey olamaz. Ama Trk Ulusu, yani bir Topluluk olabilir. Trk Toplumu kavram, Maymun Canls, Demir Maddesi gibi bir sama kavramdr. Maymun trnden sz edilebilir maymun canlsndan deil; Demir atomundan ya da elementinden sz edilebilir, demir maddesinden deil. Ama topluma gelince Maymun Canls samal gibi Trk Toplumundan sz edilmektedir, Trk ulusu, cemaat ya da dininden deil.. Tarihi anlalmaz klan da, Yap ve zne elikilerini ve ayrmlarn yaratan da toplumsal evrimin gerekletii birimin tanmlanmam olmasdr. Bunun ardnda da Aydnlanmann Toplum ve Din kavramlar bulunmaktadr. Ortada, toplumsal evrimin gerekletii temel birim, yani topluluk kavram olmaynca, toplumsal evrimin aklanmasnda zorluklarla karlalm, almaz Yap ve zne ayrmlarna taklnm ve gerekteki toplumsal deiimler hibir ekilde ne aklanabilmi ne de gerekten devrimci bir hareket yani yeni bir din yaratlabilmitir. Bu nedenledir Marksist tarih kitaplarnda modern adaki birka devrimden baka devrim saylamamas, nk din deiimlerinin, dinlerin ortaya k ve egemen olularnn, yayllarnn, yani bir topluluktan dier toplulua geilerin devrim olduu anlalamamaktadr. Topluluk kavram yoktur ki onun geileri olsun. Topluluk kavramnn

58

yokluunun ardnda ise hem dinin aydnlanmac tanm (inan, id eoloji vs.) hem de toplumun aydnlanmac tanm (insanlar aras iliki) bulunmaktadr. * Marksizmin geliimine teorik katkmz bylece zetlenebilir. Bunun programatik (uluslara kar sava ne almak) ve rgtsel (bir parti (tarikat) olmaktan kmak yeni bir din olmak; (tm iileri sosyalist olmaya deil, tm iileri ve insanlar nsan olmaya armak) gibi sonular zerine ayrca yazlacak ok ey var ve bunlar ele almaya alyoruz ve alacaz. Ne yazk ki, Trkede bunlar anlayabilecek az saydaki kiiler okumuyor, okuyanlar da bu arka plan bilmediinden anlamyor. Yapabileceimiz tek ey dinleyen ve anlayan varm gibi konumaya devam etmek. zetle, Klasik Marksizmin de Kvlcmlnn da yz elli yllk serveni, bir bakma aydnlanma'nn Din ve Toplum kavramlarnn ortaya kard bu sorunu zme abalar olmutur. Bu abalar baarsz kalmaya mahkmdu, nk sorun yanl koyuluyordu. Ama bizzat bu zme abalar, ok karmak yollardan sorunun zm iin birikim yapm tr. Bat Marksizmi ve Trokist gelenein yan sra Kvlcml da hem bu baarsz zme abalarnn, hem de bu birikimin antsal rneidir. Bir rastlant sonucu bu gelenei de tanyan belki de tek kii olduumuzdan, bu yk bizim srtmza bindi. Bunu nereye kadar tayp gtrebildiimizi ise zaman gsterecektir. 19 Kasm 2008 aramba Demir Kkaydn

59