Demir Kkaydn

Marksizm Milletler Milliyetilik

(Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan)
Yaynlar
1

Marksizm, Milletler ve Milliyetilik (Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan)

Demir Kkaydn
Drdnc Srm Mart 2013

Dijital Yaynlar ndir Oku Okut - oalt Dat

Bu kitap Kxz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar

Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan (Marksizm, Milletler ve Milliyetilik)

indekiler

BALARKEN ............................................................................................... 6
Uyar: Btn Balanglar Zordur ...................................................................................................... 6 Terminoloji ........................................................................................................................................ 6

BRNC BLM: MANTIKSAL VE METODOLOJK AIKLAMA .. 8

1) Ulus ve Ulusulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Balantsnn zellikleri ....................................... 8 A) an Hayaleti ve Hayaletin Laneti .......................................................................................... 8 B) Marksizm ile Milliyetilik ve Millet Konusu ............................................................................ 9 C) Milliyetilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi likisinin zellii ....................................................... 10 D) Balantnn Politik Sonucu: nsanln Kaderi ve Ulus ve Ulusuluun Bilgisi ..................... 11 E) Marksizmin Evrimi ve Milliyetilik ...................................................................................... 12 F) Bilginin Evrimini Ele Aln Mantksal ve Tarihsel Yntemleri ............................................. 12 G) likinin Fasit Daire Karakteri ............................................................................................. 13 2) Baln Yanll Kantlandnda Dorulanmas ...................................................................... 15 A) Baln Gizli Varsaymlar .................................................................................................... 15 B) Bilgi Konusu ve Olgu ilikisinin Varsaymlarn likisindeki Grm ................................... 15 C) Allaha nan ve Allahn Ne Olduun Anlama likisi ........................................................... 16 D) Allaha nananlarn Allah Tanmlar Analojisi ve Milliyetilik .............................................. 18 E) Varsaymlara likin Sonu ..................................................................................................... 18 3) Sosyolojik ve Politik Milliyetilik Kavramlar ............................................................................ 19 A) Milliyetiliin ve Milletin Ne Olduunu Aratrmann Metodolojisi...................................... 19 B) Ulusuluk bir Politika veya Strateji deildir ........................................................................... 20 4) Olmayana Ergi ............................................................................................................................. 21 A) Gerici Ulusuluun Ulusuluk Tanm ................................................................................... 21 B) Sosyalistlerin ve Milliyetilerin Ayn Tanmda Anlamasnn Sorunlar ................................ 21 C) Millet Nedir? .......................................................................................................................... 22 D) Bu Metodun Temel Yanlgs ................................................................................................. 24 E) Millet Nasl Bir Topluluktur? .................................................................................................. 24 F) Ulus Hangi Byk Kme indedir? ....................................................................................... 25 G) Marksistlerin Temel Yanlgs ve Kavrayamad .................................................................. 26

H) Marksizmin En Gerici Ulusularla Ayn Varsaym Paylamas ........................................... 27 ) Gerici Ulusuluk Tanmnn (Marksistlerin) Vard Nokta: Totoloji ...................................... 28 5) Gellnerin Ulusuluk Tanm ....................................................................................................... 29 A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler ................................................................................................... 29 B) Ulus ve Dinin Fark ............................................................................................................... 30 C) Ulusuluk Tanmnn Dier Sonularla Uyumu ...................................................................... 32 D) Tanmn Baz Sonular .......................................................................................................... 34 a) Proletarya Diktatrl ....................................................................................................... 35 b) Devrim Kavray ve Tanm ............................................................................................... 35 6) Gellnerin Tanmnn Gizli Varsaym ve Eletirisi ..................................................................... 37 A) Ulusal Birim ........................................................................................................................... 37 B) Politik Birim ........................................................................................................................... 38 C) zel ve Politik Ayrmnn Sosyolojik Olmayan Nitelii ......................................................... 39 7) Din Teorisi ................................................................................................................................... 40 A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluu ...................................................................................... 41 B) Din nedir? ............................................................................................................................... 42 C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri ..................................................... 44 D) Ulus ve Ulusuluun Marksist Tanm ................................................................................... 44

KNC BLM: TARHSEL AIKLAMA .......................................... 48

1) Aydnlanmann Kalnts .............................................................................................................. 48 2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransz Devriminin Kalnts ........................................................... 51 3) Gerici Alman Ulusuluunun Kalnts ........................................................................................ 51 4) Kalntlarn Aralarndaki elikiler.............................................................................................. 52 A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH elikisi ....................................................................... 52 B) Gerici Ulusuluk Aydnlanma elikisi: Enternasyonalizm ................................................... 54 C) Proletarya Diktatrl ve Ulus elikisi ............................................................................... 56

NC BLM: SONULAR ............................................................ 58

1) Dzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden retii .................................................................... 58 2) Tarih ve Tarihe Baktaki sonular ............................................................................................. 61 A) Olgular.................................................................................................................................... 61 B) retim Biimleri - Dinler........................................................................................................ 62 C) Dinlerin Ortaya k ve Yayllar olarak Devrimler ............................................................ 63 D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmad ............................................................. 64 E) Tm styapnn Dinin Analizi Olarak Ele Alnmas ............................................................... 65 F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olmas ..................................................................................... 66 G) Programatik, Stratejik ve rgtler Sonular ........................................................................... 67 1) Programatik Sonu .............................................................................................................. 67 2) Parti ve Din ......................................................................................................................... 67 3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunlar .................................................................. 68 4) Yoksulluk temelinde eitlik ................................................................................................. 72

DRDNC BLM: MODERN DNN VE GERCLEMESNNN MARKSST AIKLAMASI ...................................................................... 74

1) Uygarla Geie ki Cevap ......................................................................................................... 74 A) slam ....................................................................................................................................... 75 B) Aydnlanma ............................................................................................................................ 76 C) Protestanlk Nedir? ................................................................................................................. 77 2) zel - Politik Ayrm ve Kapitalist Smr ................................................................................. 77 3) gcnn Kullanm Deeri ve zel ............................................................................................ 78 4) Gerek Teorik Zorluk .................................................................................................................. 79 A) Sermayinin Gerek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme) ................................... 81 B) Ezilenlerden Korku ................................................................................................................. 82 C) Sanayi Devrimi ....................................................................................................................... 82 D) Sosyalizm ve i Hareketinin Pay ........................................................................................ 82

BENC BLM: SOSYALZMN CEVABI ....................................... 84

1) Dnya apnda: Ulusal Olan Kiisel Olmaldr ........................................................................... 84 2) Geri lkelerde: Topraa Dayanan Demokratik Ulusuluk .......................................................... 84 3) Ulussuz Olmann Olanakszl ve Ezileni Desteklemek ............................................................. 86 4) Yenilgicilik .................................................................................................................................. 87

Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan (Marksizm, Milletler ve Milliyetilik)

BALARKEN

Uyar: Btn Balanglar Zordur

Sosyalizmin Ulus ve Ulusulukla ilikisinin ne olduu zerine bu yaznn ilk blmleri okuyucuya olduka soyut, anlalmaz ve karmak gelebilir. Ancak bu zorunludur. nk bilindii sanlan bir eyin bilinmediinin anlalmas son derece zordur; o ey bilinmedii iin bilinmedii bilinmez. Bu amaz amak, ister istemez, o bilindii sanlann baka bilinenlerle elitiini gstermekle mmkn olabilir. Bu da ister istemez, en temel kavramlarn gerek anlamlar zerine younlamay ve bu anlamlarn karlkl bamllklarn ortaya karmay gerektirir. Bu nedenle bu yaznn konuyu, dncenin hareketi olarak, mantki ve metodolojik erevede alan blm, sorunu bir tr matematik ya da geometri teoremi zercesine ele almaya alr ve tpk Kapitalin ilk blmleri veya Hegelin Mantk gibi, son derece soyuttur. Okuyucu, bir matematik problemi zmeye benzeyen ilk blmlerde sabrn yitirmemeli ve ne anlatlmak istendiini anlamaya almaldr. Sonrasnn adeta orap sk gibi gittiini grecektir. Marksn dedii gibi: Bilimin yollar dz deildir. Onun kl yksek tepelerine, ancak sarp patikalarnda yorulmakszn trmanmay gze alanlar ulaabilir

Terminoloji
nce, bir yanl anlamaya yol vermemek iin, yazda kullanlan terminoloji zerine bir aklama ile balanabilir. Ulusu, Ulusuluk ve Ulus terimleri, Milliyeti, Milliyetilik ve Millet (Nasyonalist, Nasyonalizm ve Nasyon) terimlerinin karl olarak da kullanyor. Bunlarn biri Trke biri Arapa kkenli Osmanlca biri de Frenkedir. Zaman zaman dikkatsizlikle veya ses uyumunun bysne kaplarak birinin veya dierinin kullanlmas kimseyi yanltmamaldr. Kendine yurtsever diyenler, yurtseverliin milliyetilikten farkl olduu sylerler. Kullanmlardaki anlamlara bakldnda bununla saldrgan olmayan bir milliyetilik veya 6

ulusal baskya kar hakl bir milliyetilik kastedildii kolaylkla grlebilir. Ama saldrganln izafi olduu ve bu terimin ardna da saldrgan milliyetiliklerin gizlendii gerei bir yana, bu yazda, saldrgan veya baka biimleri deil, kategorik olarak milliyetilik ele alnacaktr. Zaten ilerde grlecei gibi, saldrgan, inkarc, baskc bir milliyetilii milliyetilik olarak tanmlamak veya bu tr politikalar milliyetilik olarak anlamak da milliyetiliin bir zelliidir. Bu nedenle Yurtsever, Yurtseverlik ve Yurtta kavramlar da yine Ulusu, Ulusuluk ve Ulus terimleriyle ayn anlamda ele alnmaktadrlar. Zaten bu yazda milliyetiliin ve milletin ne olduunun aklan iinde, yurtseverlie milliyetilik dememenin de, yurtseverliin de milliyetilik olduu kendiliinden ortaya kacaktr.

BRNC BLM: MANTIKSAL VE METODOLOJK AIKLAMA

1) Ulus ve Ulusulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Balantsnn zellikleri

A) an Hayaleti ve Hayaletin Laneti Birinci ve kinci Dnya Savalar ve Ulusal Kurtulu Savalar bata olmak zere, son iki yzyldaki savalarn neredeyse tamamnn, hatta snf olduunu iddia edenlerin bile ounun, milliyetilik temelinde yapld gz nne alnrsa, milliyetiliin ok tekinsiz olduu, insanl adeta bir cin gibi arpt, lanetiyle ldrd grlr. Dnya tarihinin en kanl yzylnda neredeyse btn savalar ulus bayraklaryla yaplmlardr. Ama lanet burada bitmez. Eer Sosyalizm insanln ve ezilenlerin umudu idiyse sosyalist partileri, hareketleri, enternasyonalleri, devletleri her seferinde milliyetilik kertmitir. kinci Enternasyonali kerten neredeyse btn sosyalist partilerin kendi devletler inin yannda yer almasyd, yani fiilen milliyetilie teslim olmalaryd. Sovyet devrimi ve nc Enternasyonal -ki kaderi Sovyet devrimine balyd - milliyeti tek lkede sosyalizm parolasyla kmt. Ekim devriminin kalnts son gelenekler, kinci Dnya Savanda, dnyann lanetlileriyle balayan Enternasyonal yerine, Byk Rus ulusunun perinledii, zgr cumhuriyetlerin paralanmaz birlii szleriyle balayan SSCB marnn almasyla ve buna elik eden nc Enternasyonalin lavyla yok olmutu. Sosyalist Blok, Sovyetler Birlii veya Yugoslavya knce onun yerini daha iyi bir sosyalizm iin kendini ulus veya ulusu olarak tanmlamayan toplumlar ve hareketler deil, artk ald sylenen uluslar, ulusuluk ve ulusal katliamlar ald. Sadece bu rnekler bile milliyetiliin lanetiyle nasl sosyalizmi arptn gsterir. Bu kadar olsayd gene de iyiydi. Aslnda sosyalizmin her yerde milliyetilie teslim olmu ve birok yerde uluslar ve ulusal devletler yaratm veya en azndan nceden olumu uluslar ve ulusal devletleri ynetmitir. rnein bu gnk btn Orta Asya uluslarn Sovyetler yaratmtr. Sovyetler, ulus yaratmada tpk Afrikadaki smrge imparatorluklarnn yaptn yapmtr. Sovyetle r Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinin snrlarn baka izip, baka isimlerle adlandrsayd bu gn ortada baka uluslar ve ulusal devletler olacakt. Bunun yan sra sosyalist iktidarlar daima kendilerini bir ulusla ve ulusal devletle tanmlamlardr: Bulgaristan, Macaristan, Polonya, in, Kba vs.. Ve Bu lkeleri kuran ve yneten sosyalistlerin kastettikleri, ntr bir toprak paras ad deil, tarihe ve dile dayand 8

ileri srlen bir ulustur. Ve bu tabloyu u gerek belirtilmeden eksik kalr. Sosyalistler nerede baarl oldularsa, orada aslnda filen bir ulusal hareketin ban ektiklerinde, yani fiilen bir ulusu gibi davrandklarnda baarl olmulardr: ir, Vietnam, Yugoslavya, Kba vs. zetle sosyalizmin ulusulukla ilikisine ilikin olarak, sosyalizmin kendi iddialarndan hareketle deil, gerek durumdan hareketle sz etmek gerekirse, sosyalizm ve ulusuluu ayracak bir fark bulmak zordur. Ya sosyalistler ulusudur veya sonundan fiilen bir ulusudan farklar kalmamtr ya da ulusular sosyalizm bayrayla hareket etmilerdir: rnein Afrikadaki Kurtulu hareketlerinin ou gibi. Sosyalizm ve ulusuluu birbiriden ayrmak mmkn deildir. En ksa ifadesiyle sosyalizm her yerde ulusulukla imtihann kaybetmitir. Sosyalizm ulusuluk hayaletinin lanetiyle arplmtr. Neden byledir? Aratrlmas gereken budur. Marks ve Engels geen yzyln banda, Avrupada bir hayalet dolayor, Komnizm Hayaleti demilerdi Komnist Manifestonun ilk satrlarnda, ama gerek tarihe bakarsak, ki yz yldr dnyada bir hayalet dolayor, Milliyetilik Hayaleti demek gerekiyor.

B) Marksizm ile Milliyetilik ve Millet Konusu Ama Sosyalizmin, Uluslar ve Ulusuluk hayaletinin lanetiyle arplmas sadec e bu kadar da deildir. Bir aratrma ve aklama nesnesi (konusu) olarak milliyetilik de , en azndan milliyetiliin kendisi gibi, bata Marksizm ve Marksistler olmak zere, iki yz yldr kendisini aklamaya kalkanlar arpmtr. Lanetli ve tekinsiz b ir konudur. Milliyetilik ve milletler konusu ile ilgilenmi en ileri ve ciddi tarihi ve sosyologlar arasnda, milliyetiliin ve milletlerin ne olduunun bilinmedii yolunda ortak bir kabul vardr. rnein Eric J. Hobsbawm unlar yazar klasiklemi Milletler ve Milliyetilikin giriinde: Nkleer bir savatan sonraki gnlerden birinde, galaksiler aras bir tarihinin, kendi galaksisindeki alclarn kaydettikleri uzaktaki kk bir felaketin nedenini aratrmak zere artk l durumdaki bir gezegene ayak bastn dnn. Bu tarihi (...) gelikin mkleer silah teknolojisinin eyalardan ziyade insanlar yok edecek biimde tasarlanmas nedeniyle korunmu bulunan gezegen ktphaneleriyle arivlerine ba vursun. Gzlemcimiz, bir sre inceleme yaptktan sonra, yeryz gezegenindeki insann tarihinin son iki yz ylnn, Millet terimini ve bu terimden tretilen szckleri anlamadan kavranamayaca sonucunu karacaktr. Millet terimi insanlarn ilikilerinin nemli bir boyutunu anlatr grnmektedir. Ama tam olarak neyi? Sr burada yatar. Tarihimiz, on dokuzuncu yzyl tarihini milletlerin inasnn tarihi olarak sunan, ama ayn zamanda, her zamanki sa duyusuyla Bize sormadnz zaman bunun ne olduunu bilir, ne var ki hemen aklayamaz ya da tanmlayamayz diyebilen Walter Bagehot okumu olsun. bu gzlem Bagehot asndan ve bizim amzdan geerli saylabilir, ancak, millet fikrine inandrclk kazandrr grnen insanolunun deneyimini yaamayan galaksiler aras tarihiler asndan 9

geerli deildir.1 Hayali Cemaatler adl eseriyle Milliyetilik ve Milletler konusundaki aratrmalara yepyeni bir bak as ve itilim kazandran Benedict Anderson da milletler ve milliyetilik olgusu ve konusu arasndaki bu paradoksta yansyan sefaleti u szlerle ifade etmektedir: Olgular ak olmakla birlikte nasl aklanacaklar uzun zamandr sren bir tartmann konusu olmu. Ulus, milliyet, milliyetilik zmlenmek bir yana her birinin tanmlanabilirlik asndan son derece kt bir hreti var. Milliyetiliin modern dnya zerindeki etkisiyle kyaslandnda, bu konudaki kabul edilebilir teorilerin says ok snrl. Devasa bir liberal tarihilik ve toplumsal bilimler geleneini devralan ve milliyetilik zerine ngilizcedeki en iyi ve kapsayc metni yazan Hugh Steon -Watson, zntyle unu kaydediyor: Dolaysyla, ulus iin herhangi bir bilimsel tanm yaplamayacan teslim etmek zorunda kalyorum; oysa ortada bir fenomen var ve var olmaya devam ediyor. Liberal gelenekten hi de daha az devasa olmayan Marksist tarihilik ve toplumsal bilimler geleneini devralan ve r ac The Break-up of Britainin yazar Tom Nairn, byk bir ak szllkle, Milliyetilik teorisi Marksizmin byk tarihsel baarszln temsil ediyor diyor.(...)2 Milliyetilik ve Milletler gerekliinin aa damgasn vuruu ile bu gereklii aklama abalarnda ortaya kan sonularn clzl arasndaki bu uuruma dikkati eken bu rnekler oaltlabilir.

C) Milliyetilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi likisinin zellii Bu iliki problemin zm iin birok ipucu vermektedir. Balantnn kendisinden balanabilir. Yukarda aklanan olgulardan yle bir ilikinin varl, bir bant ortaya kmaktadr: Sosyalizmin milliyetilii anlayamamas ile milliyetilie yenilgisi veya teslim olmas veya milliyetilemesi arasnda kopmaz bir iliki vardr. Bu iliki daha genel olarak yle de ifade edilebilir: nsanlk milliyetiliin ve milletlerin ne olduunu bilemedii iin milliyetiliin ve milletlerin kurban olmutur. Buradan da u sonu kar: insanlk milletin ve milliyetiliin ne olduunu bilmedii iin millet ve milliyetiliin kurban olmaya devam etmektedir ve bilemedii srece de edecektir. O halde, insanln var oluu ve kurtuluu ile millet ve milliyetiliin ne olduunun bilinmesi arasnda olmazsa olmaz bir iliki bulunmaktadr.
1 E. J. Hobsbawm, 1780den gnmze Milletler ve Milliyetilik Program, Mit ve Gereklik , Ayrnt yay. Temmuz 1993., s.14-15 2 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas , Metis Yaynlar, s. 17

10

Milliyetilikle ancak milliyetiliin ve milletin ne olduu anlalarak mcadele edilebilir. Bu paradoks, bu tersine iliki, bilgi ve nesnesi arasndaki iliki balamnda katego rik olarak yle de ifade edilebilir Milletler ve milliyetilik sz konusu olduunda, Bilgi ve Nesnesi arasnda ters oranl bir iliki vardr: Bilgi varsa, nesnesi olamaz; nesnesi varsa bilgi yoktur. Bu kategorik iliki, milletler ve milliyetilik balamnda yle de formle edilebilir: Milliyetiliin ve milletlerin ne olduu bilinirse, Milliyetilik ve milletler olamaz; Milliyetilik ve milletler varsa, Milliyetiliin ve milletin ne olduu bilinmemektedir. Bu iliki yle de formle edilebilir: nsanlk ulus ve ulusuluun ne olduunu bilirse, ulus ve ulusuluk var olamaz; ulus ve ulusuluk var ise insanlk ulus ve ulusuluun ne olduunu bilmiyordur. Dikkat edilirse, bu iliki, tpk Quantum fiziindeki bir paracn konumunu ve hzn birlikte bilmenin imknszl gibi bir ilikidir: paracn Konumunu biliyorsanz Hzn, Hzn biliyorsanz Konumunu bilemezsiniz. Ulusuluk ve ulus varsa ulus ve ulusuluun bilgisi yoktur; bilgisi varsa kendisi var olamaz.

D) Balantnn Politik Sonucu: nsanln Kaderi ve Ulus ve Ulusuluun Bilgisi Ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda, bilgi ve nesnesi arasndaki bu iliki, insanln kaderiyle ulusuluun ne olduunun bilinmesi arasndaki ok derin ve temel bir ilikiyi de sezdirir. ki yz yldr var olan savalar gibi gnmzn savalar da uluslar ve ulusal devletler tarafndan yaplmaktadr ve yaplacaktr. Ve her ey unu gstermektedir: birka emperyalist merkez arasnda paylalm bir dnyada, bu uluslar arasnda bir atom sava neredeyse bir kaderdir. Bu ulusal devletler ve uluslarn yok olmas ulusuluun ve ulusun ne olduunun bilinmesine bal olduundan, insanln kaderi ulus ve ulusuluk konusunun bilinmesine baldr. Bir atom savann olmadn varsaylsa bile, uluslara blnm bir dnyann ekolojik felaketi nleme ans bulunmamaktadr. Ekolojik k de uluslarn var olup olmamasna ve dolaysyla onun bilgisine baldr. Ancak uluslarn ve ulusuluun ne olduunun bilgisi yeryznden ulusuluu ve uluslar yok etmenin dolaysyla bir ekolojik k engellemenin koulunu sunar. Demek ki ulus ve ulusuluk konusunun bilgisi, uluslar ve ulusuluk bu bilgi olmadnda var olabildiinden, insanln var olup olmayaca sorusunun cevabnda belirleyici bir neme sahiptir. Bylesine pratik, bylesine politik ve bylesine can alc bir konudur ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlamak ve bilmek. Ama insanln ulus ve ulusuluun ne olduunu bilmesi, Marksizmin ulus ve ulusuluun 11

ne olduunu bilmesidir. O zaman insanln kaderi ile Marksist bir ulus ve ulusuluk teorisinin var olup olmamas arasnda kopmaz bir iliki ortaya kmaktadr.

E) Marksizmin Evrimi ve Milliyetilik Fizik veya biyoloji bilimlerinin evrimi fiziksel veya biyolojik olaylar o lmadklar iin, fizik ve biyoloji bilimlerinin konusunu oluturmazlar. Bunlar kendileri kendisinin konusu olmayan bilimlerdir. Ancak Marksizm sz konusu olduunda bilimin kendisi ve bilgi nesnesi arasnda ok farkl bir iliki vardr. Marksizm toplumun hareket yasalarn inceler. Marksizm bizzat kendisi toplumsal bir olgu olduundan, bizzat kendi evrimi ve kaderi kendisinin konusudur. Bir dier ifadeyle Marksizm bir bakma kendinin bilincinde olan ve olmas gereken bir bilimdir. O kendi douunu, evrimini, tarihini ve kaderini de aklayabilmelidir, nk bu bizzat Marksizmin konusudur. O halde Marksizmin Ulus ve Ulusuluk konusunu anlama ve bir teori oluturmadaki baarszl da bizzat Marksizmin konusudur. Marksizm bu konuyu aklamadaki baarszlnn nedenlerini aklayabilirse, yani bu baarszln metodolojik ve tarihsel, toplumsal nedenlerini aklayabilirse, aslnda ulus ve ulusuluun ne olduunu da zm olabilir. Tersinden ifadeyle, ulus ve ulusuluun ne olduunu anlayabilirse, kendi ka derini, yani ulus ve ulusuluu aklamada niye baarsz olduunu aklayabilir. Bu nedenle, Marksizmin gerek bir bilgi nesnesi, gerek sosyal bir olgu olarak, ulusuluk karsndaki baarszln aklayabilmesi ulusuluun ne olduunu anlamann ve onu n karsnda baarnn, dolaysyla insanln kaderini deitirmenin olmazsa olmaz koulu olarak ortaya kmaktadr. O halde insanln ulus ve ulusulua kurban olmamas iin, Marksizmin kaderinin, yani ulusuluu niye aklayamadnn aklanmas olmazsa olmaz bir kouldur.

F) Bilginin Evrimini Ele Aln Mantksal ve Tarihsel Yntemleri Bilimlerin evrimi iki trl ele alnabilir: kavramlarn, dncenin hareketi olarak, bir mantksal sre olarak; bir de somut tarihsel gidii iinde sosyal bir sre olarak. Mantksal sre son durumada tarihsel srecin sapmalardan arnm biiminden baka bir ey deildir ve son durumada metodolojik olarak yaplan yanllar ortaya karr. O halde, Marksizmin baarszln aklayabilmek iin, neden baarsz? sorusunu sormak ve yaplan metodolojik yanllar bulmak gerekmektedir. Bu aklama sadece metodolojik kalmamal elbette bu metodolojik yanllarn temelindeki tarihsel ve sosyal nedenleri de aklamaldr. 12

Bu nedenle, nce metodolojik ve mantksal olarak Marksizmin ulusuluu neden aklayamadn ele almak gerekmektedir. Ulusuluun ne olduunun zlnn anahtar bizzat Marksizmin kendi tarihinde ve metodolojik hatalarnda gizlidir. Ulus ve ulusuluk konusundaki baarszln aklanmas ayn zamanda bizzat Marksizmin kendi zeletirisinden baka bir anlam tamaz. Dier bir ifadeyle ulus ve ulusuluk konusundaki baarszln aklanmas Marksizmin Marksist bir eletirisi olmak zorundadr. te yandan Marksizm, bizzat bu kendi yanllarnn tarihsel ve toplumsal nedenlerini ortaya koymak, yani sosyolojik bir aklamasn yapmak zorundadr. Ama bu aklama ister istemez, metodolojik hatalardan arnm bir yntemi gerektirir. Dolaysyla aklayamamann sosyolojik aklamas, ancak aklayamamann metodolojik hatalarnn aklamasyla, dolaysyla ulus ve ulusuluu aklayabilen bir metodolojik geliimle mmkn olur. O halde nce en soyut noktadan, Marksizmin ulusulukla ilikisinde de ortaya kan ulusuluun varl ile bir ulusuluk teorisinin yokluu arasndaki ilikinin, yani olgunun varl ile bilginin yokluunun neden bir arada bulunduundan ve bu ilikinin sonularndan balanabilir. Sosyalizm Milliyetilik ilikisi bizzat baln konusu olduundan, bal n kendisinden balanabilir.

G) likinin Fasit Daire Karakteri Milliyetilik ve Millet olgusu ile onun bilgisi ilikisi ayn zamanda Almanlarn Teufelkreis (eytan emberi) eskilerin Fasit Daire dedikleri bir kendi zerine kapanan bir daireyi iaret etmektedir. Milletlerin ve Milliyetiliin ne olduu bilinmediinde milletler ve milliyetilik var olmakta, yani bilmeyenler fiilen milliyeti olmakta ve milletler ve milliyetilik var olduunda, yani milliyeti olunduunda da milliyetiliin ve milletin ne olduu bilinememektedir. Milliyetiliin ne olduu bilinmedii srece de milliyeti kalnmaktadr. Milliyeti kalnd srece de milliyetiliin ne olduu bilinememektedir. Bu tam bir fasit dairedir. Bu durumda insanlk iin adeta hibir umut yok gibi grlmektedir. nsanlk milliyeti olduu iin milletlerin ve milliyetiliin ne olduunu bilemez; milletlerin ve milliyetiliin ne olduunu bilemedii srece de milliyeti olarak kalmaya devam eder. Bu da uluslarn ve ulusal devletlerin, snrlarn varl demektir. Bu da insanln yaama ans yok demektir. Bu fasit daireden kmak mmkn deil midir? Mmkndr. Bizzat bu satrlar bunun mmkn olduunu gstermektedir. 13

nk fasit daireden ve bilgi ve nesnesi arasndaki ilikinin bu zgl niteliinden sz ettiimizde fasit dairenin dna km oluyoruz. nk fasit daire ilikisiyle, millet ve milliyetilik ilikisinin zn ortaya karm oluyoruz. Bu z: milliyetilerin milliyetiliin ve milletin ne olduunu anlayamayaca nermesidir. Bu yle de ifade edilebilir: milliyetiliin ve milletin ne olduunu aklayamayan btn teoriler milliyeti teorilerdir. nsanlk veya Marksizm milliyeti olduu iin milliyetiliin ne olduunu anlayamamtr. Veya tam tersinden yle formle edilebilir: nsanlk Milletin ve Milliyetiliin ne olduunu anlayamad iin milliyeti olmutur. Ama ite tam bu iliki ortayla koyulduu an onun dna klm da olur. Fasit daire iindeyken grlemez ve ancak dna kldnda ortada bir fasit daire olduu grlebilir. Ve ilerde grlecei gibi bu paradoks ve bu eytan emberi hem milliyetiliin ne olduunun anlalabilmesinin, hem de milliyetiliin ve milletlerin neden anlalamadnn anlalabilmesinin ipucudur.

14

2) Baln Yanll Kantlandnda Dorulanmas

A) Baln Gizli Varsaymlar Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan szleri iki nemli gizli varsaym iinde barndrr. Bunlardan birincisi, milliyetiliin ne olduunun bilindii var saymdr. Bir dieri, bir imtihandan sz edildiine gre, sosyalizmin milliyetilie kar ya da zt olduu var saymdr. Gerekten de ilk bakta Milliyetiliin ne olduunun bilinip bilinmediinden kukulanmak iin bir neden yok gibi grnmektedir. Dier yandan ilk bakta btn sosyalistler milliyeti olmadklarn, hatta milliyetilie kar olduklarn iddia etmiler ve en azndan yle olmaya almlardr. Onlar rnein kendilerini hep, milliyetiliin zdd olduunu syledikleri enternasyonalist olarak tanmlamlardr. Bu durumda bu varsaymlardan kukulanmak iin bir neden yok gibi grlr. Ne var ki, bizzat Marksizm, her hangi bir a ya da dnceyi onun kendisi hakkndaki yarglaryla yarglamamak gerektiini syler3. Yine Marksizm, bizlere var olan her eyin acmasz bir eletirisinin yaplmas gerektiinden sz eder4 ve bunu yaparken bizzat kendi ulat sonularn bile bu acmasz eletiriden azade olmadn ima eder. Marksizmin bu temel metodolojik ilkeleri Marksizme de uygulanabilir. Yani Marksizm, kendisinin milliyeti olmadn ve milliyetilie kar olduunu dnmekte ve iddia etmektedir ama bu onun kendi hakkndaki yargsdr. Her eyin acmasz bir eletirisini yaplacaksa, ncelikle Marksizmin kendisi hakkndaki bu yargsndan ie balayabilir ve onun kendi hakkndaki bu yargsnn ne kadar doru olduu eletiri ateinden geirilebilir.

B) Bilgi Konusu ve Olgu ilikisinin Varsaymlarn likisindeki Grm Dikkat edilirse bu iki varsaym arasnda ok zel bir iliki bulunmaktadr. Birinin yanl olmas halinde ikincisi de yanl olmaktadr. Eer birinci varsaym, yani milliyetiliin ne olduunun bilindii varsaym yanl ise, yani milliyetiliin ne olduu bilinmiyorsa, Sosyalizm veya Marksizm de milliyetiliin ne olduunu bilmiyor demektir. Ve ne olduu bilinmeyen bir eye zt olunamayacandan, Marksizmin milliyetilie zt olduu varsaym da yanl demektir.
3 Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz; tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. (K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz.) 4 Var olan her eyin acmasz bir eletirisini yaparm; iki anlamda acmasz; Bu eletiri kendi sonularndan korkmaz ve var olan glerle yz yze geldiinde geri ekilmez (Marks)

15

Bu akl yrtmeye yle bir itiraz gelebilir: Milliyetiliin ne olduunun bilinmedii durumda Sosyalizmin milliyetilie zt olduu varsaym yanltr ama bundan onun zt olmad, milliyeti olduu sonucu da kmaz. Bilinmeyen bir eye nasl zt olunamazsa paralel veya zde de olunamaz. Ne var ki konu zerine biraz dikkatli dnnce, bu akl yrtmenin yanl olduu grlr. Yani Milliyetiliin ne olduu bilinmiyorsa, bu bizzat milliyeti olunduu iin milliyetiliin ne olduunun bilinmedii anlamna gelir. Bu balant yukarda ortaya kmt. Ama imdi bu bantnn nasl bir ey olduunu ve niye var olduunu ele alnabilir. nce milliyetilerin milletin ve milliyetiliin ne olduunu ni in bilemediklerini; sonra da bu bilememenin ntral bir durum deil, bizzat milliyetiliin kendisi olduunu grelim. Bu milliyetilik ile milliyetiliin bilgisi ilikisini aklayabilmek iin bir analoji yararl olabilir.

C) Allaha nan ve Allahn Ne Olduun Anlama likisi Dnyada birok dinler, tarikatlar ve Allaha inanan insanlar vardr. Bunlarn ou bir yaratcnn varlna inanrlar. Ama bunlarn Allahlar farkl zellikler tayabilir. Kimi Allah her eylere kadirdir. Kimi Allah evreni bir kere yaratm ve sonrasn doa ve toplum yasalarna havale etmitir. Kimi Allah imtihan odasndaki bir retmen gibidir, kullarn hayat denen odada imtihan edip durur, baaran cennete, baaramayan cehenneme yollar vs imdi btn bu Allah tasavvur ve tanmlarna bakarak, Allaha inananlarn Allah hakkndaki bu tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalabilir mi? Hayr. Bunlardan eitli insanlarn Allah hakkndaki tasavvurlar ve tanmlar anlalabilir ama Allahn ne olduunu anlalamaz. Elbet, Allahn ne olduunu sorun etmeden ve anlamaya almadan da bu tasavvur ve tanmlarn hangi koullarda ortaya ktn aratrlabilir. Bu tasavvur ve tanmlar ile toplumsal ve tarihsel koullar arasndaki ilikiler aa karlp oradan daha genel yasalara ulamak, hatta oradan giderek Allahn ne olduuna dair ipularna ulamak denenebilir. Ama bu tanm ve tasavvurlardan Allahn ne olduunu anlalamaz. imdi bir sosyologun, hem de Allaha inanmadn syleyen bir sosyologun, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarna bakarak, onlar arasndaki ortak noktalar arayarak bir Allah tanmna ulamaya altn, Allahn bir tanmna varmak istedii tasavvur edilsin. Bu durumdaki sosyolog, tm Allahszlk iddiasna ramen, Allaha inananlarn Allah tanmlarndan yola karak Allah tanmlamaya kalktnda, fiilen Allaha inananlardan farkl davranm olmaz. Yani kendi niyet ve znel istekleri dnda onu Allaha inanyor olarak kabul etmek gerekir. Gerek bir sosyolog ise, Allah sosyolojik bir nesne olarak anlamaya alr? Sosyolojik olarak Allah nedir? diye aratrr. Niye Allah inanc vardr? Onun toplumsal ilevi 16

nedir? diye aratrr ve yle aklamay dener. rnein diyebilir ki, Hristiyanlktaki Baba -Oul-Ruh-l Kuds, arz-talep-fiyat znn, somut, totem kaynakl tanrlarn yerini almasdr, dolaysyla ticari ilikilerin, meta ilikilerinin rndr; onlarn insan zihnindeki yansmasdr. rnein diyebilir ki, Mslmanln Allah dnya ticaretinin gelitii bir ada, her biri ayr bir hukuk ve toplumsal rgtlenme anlamna gelen totemlerin (putlarn) dayand toplumsal sistemin yklarak insanlarn eit olarak ayn toplumsal rgtlenmeye dhil edilmesinin aracdr. Allah doa ve toplum kanunlarn ve tm insanl veya dnya pazarn temsil eden bir soyutlamadr. rnein, toplumsal rgtlenmedeki nesnel ilevinden hareketle, diyebilir ki: Allah nesnel akldr. Modern topluma egemen olan, arasal akln karsndadr. Bu nedenle modern toplumda tanr veya tanrlar dnyay terk etmektedirler. nk o nesnel akln yerini kar almtr. Allah kapitalizm ncesinde toplumsal rgtlenmenin adeta kilit tadr. Toplumun st yaps bir kubbeye benzetilirse ve kubbelerin inasnda nasl tm glerin kendisi nde toplanp birbirini ntralize ettii, tm kubbenin zerinde durduu bir kilit ta varsa ve bu kilit ta olmadan hibir kubbe ayakta kalamazsa, Totemler ya da Allah da, kapitalizm ncesinde toplumun styapsnn rgtlenmesinde benzer bir ilev grr, tm dnce ve davranlarn kendisinden kaca ve anlam kazanaca nesnel bir akl ilevi grr. Allahlar ve totemler toplumu temsil ederler. Allah toplumdur. Allahlarn deimeleri toplum rgtlenme ve kavramndaki deimelerdir. Btn bu aklamalar, doru ya da yanl olabilir. Ama Allahn ne olduunu, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle deil de gerek toplumsal ilikilerden hareketle, Allah kavramn sosyolojik bir obje olarak ele alp aklamaya alt iin, metodolojik olarak temelde dorudurlar. Bu rneklerde yaplmaya allan Allahn sosyolojik bir tanmdr. Bu akl yrtmelerden ve rneklerden kan iki sonu vardr. Birincisi, Allaha inananlar Allahn ne olduunu anlayamazlar . kincisi, Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalamaz . Sonu, Allaha inanmayan birisi Allahn ne olduunu Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan karmaya alyorsa, kendisi hakknda ne dnrse dnsn, fiilen ve nesnel olarak Allaha inananlardan farksz olduundan onu da nesnel olarak Allaha inanyor kabul etmek gerekir. Demek ki Allah inanc ile Allahn ne olduunu sosyolojik olarak aklama arasnda bir arada bulunamama ilikisi vardr. Allaha inanlyorsa Allahn ne olduu bilinemez. Yok Allahn ne olduu biliniyorsa Allaha inan yok demektir5.
5 Burada biraz konu dna kmak gibi grnecek ama Allahn, ya da bir yaratcnn varl yokluu zerine Allaha inananlarla tartan Materyalistlerin aslnda bilimsel deil teolojik bir tartma yaptklar, kendi tm materyalist olma iddialarna ramen metodolojik olarak idealist olduklar da

17

D) Allaha nananlarn Allah Tanmlar Analojisi ve Milliyetilik te, Milliyetiler ile milliyetilik ve millet arasnda, Allaha inananlarla Allaha inananlarn Allah tanmlar arasndaki iliki gibi bir iliki vardr. Nasl Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlarndan hareketle Allahn ne olduu anlalamazsa, Milliyetilerin Millet ve Milliyetilik tanmlarndan hareketle Milletlerin ve Milliyetiliin ne olduu anlalamaz. Nasl Allaha inananlar Allahn ne olduunu anlayamazlarsa, Milliyetiler de, milletin ve milliyetiliin ne olduunu anlayamazlar. Bunun tersi de dorudur. Allahn ne olduunu anlayamayanlar, kendi znel niyetleri ne olursa olsun, objektif olarak Allaha inanyor durumda olurlarsa, Milletin ve milliyetiliin ne olduunu anlayamayanlar milliyetidirler. Milliyetiliin milliyetilik ve millet tanmlarndan hareketle milleti ve milliyetilii anlamaya almak, tpk Allaha inananlarn Allaha ilikin tanmlarndan hareketle Allah tanmlamaya kalkmak gibidir. Bunu yapmaya alann kendisi hakkndaki yargs ne olursa olsun, yaplan nesnel olarak milliyetilik olur. Nasl bir sosyolojik olgu olarak Allah var ise, sosyolojik bir olgu olarak Milliyetilik ve Milletler vardr. Sorun bunun neden var olduunu ve niye o biimde olduunu aklamaktr.

E) Varsaymlara likin Sonu Yukarda akl yrtmeye balanrken, Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balnn iinde iki gizli varsaymn varlndan sz edilmiti. Biri milliyetiliin ne olduunun bilindii; dieri sosyalizmin milliyetilie zt olduu var saymlar. Ve bu varsaymlarn ilikisi ele alnyor ve birincisi yanlsa ikincisi de yanltr sonucu karlmt. Yani milliyetiliin ne olduun bilmemek milliyeti olunduu, dolaysyla sosyalizm milliyetiliin ne olduunu bilmiyorsa, ntral bir durumda deil bu onun milliyeti olduu anlamna gelir denmiti. Yani birinci nerme yanlsa ikincisi de yanltr. Bu Allah inanc ve milliyetilik analojisi sonunda karlacak sonu udur: Milliyetilin ne olduu bilinmiyorsa, yani Sosyalizm veya Marksizm milliyetiliin ne olduunu bilmiyorsa kendisi de milliyetidir. nk Milliyetiler milletin ne olduunu anlayamazlar.

grlebilir. nk Allahn, bir yaratcnn varl zerine Allaha inananlarla tartan Allahsz, Allah Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlaryla, yani bir yaratc olarak ele alp, onlarn tanmlarn kabul edip tartmaktadr. Kendileri hakkndaki gr ne olursa olsun, bu ateistlerin veya materyalistlerin Allahn ne olduunu anlama olanaklar yoktur. nk Allah Allaha inananlarn Allah hakkndaki tanmlaryla tanmlam, bu tanmlar kabul etmi ve ylece tartm olurlar. Yaptklar nesnel olarak sosyolojik veya metodolojik deil, teolojik bir tartmadr.

18

O halde, balktaki, birinci varsaymn, yani milliyetiliin ne olduunun bilindii varsaymnn yanll kantlandnda otomatikman sosyalizmin milliyetiliin ztt olduu biimindeki ikinci varsaymn yanll da kantlanm olur. Milliyetiliin ne olduunu anlayamamak milliyetiliin bir grnm olduuna gre, Marksizm de milliyetilii anlayamamsa Marksizm de milliyetidir ve de milliyeti olduu iin milliyetiliin ne olduunun anlayamamaktadr. Dolaysyla milliyetiliin de zdd deildir. O halde, baln kendisini konu eden bir yaz, baln dayand gizli varsaymlarn yanlln gsterdii an, baln dayand gizli varsaymlar doru hale gelir. nk o andan itibaren milliyetiliin ve milletin ne olduu biliniyor ve sosyalizm artk milliyeti deil demektir. Bylece bilgi ve nesnesi arasndaki bir arada bulunmazlk ili kisine burada tekrar baka bir yoldan ulalm bulunmaktadr ve zaten milliyetilerin milliyetiliin ne olduunu bilemeyecekleri ve milliyetilerin milliyetilik tanmlarndan milliyetiliin ne olduunun anlalamayaca, bizzat bu bir arada bulunmazlk ilikisinin bir grnmdr. Bu nedenle bu yaznn bir hedefi; Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balnn dayand varsaymlarn yanlln kantlamaktr . Varsaymlarn yanll kantlad an o varsaymlar doru hale gelecektir. Eer bu yaz bunu kantlayamazsa, yani milliyetiliin ne olduu biliniyorsa ve sosyalizm de ona zt ise, balk zaten dorudur. O zaman bu yaznn iindeki her ey yanltr. Bu yazy bir milliyeti yazmtr ve milliyetilik savunulmaktadr. Ama bu yaz ve yazar hibir zaman bunu anlayamayacaktr. nk milliyeti olarak milliyetiliin ne olduun bilemeyeceinden baln doru olduunu bilemeyecektir. zetle milliyetilikle mcadele ve milliyetiliin ne olduu bilgisi arasnda kopmaz bir iliki vardr. Ancak milliyetiliin ne olduu bilindiinde, milliyetilikle mcadele edilebilir ve imtihan kazanlabilir. O halde milliyetiliin ne olduunu ele alan bu yaz bizzat bu imtihann ta kendisidir.

3) Sosyolojik ve Politik Milliyetilik Kavramlar

A) Milliyetiliin ve Milletin Ne Olduunu Aratrmann Metodolojisi Peki, milliyetilik nedir? Bu ok basit bir soru gibi grnebilir. Ama byle basit sorular aslnda en zor sorulardr. rnein k nedir diye hepimiz biliriz. Ama bilimsel olarak n ne olduu tanmlanmaya kalkldnda, onun ne olduunu anlamann ok zor olduu ortaya kmtr. Bunu zebilmek iin btn fizik kkten deimek; ktle, hz, konum gibi en temel kavramlarn yeniden tanmlamak zorunda kalmtr. Ik hznn sabitlii zel Rlativite, dalga ve parack zellii de Kuantum teorilerinin ortaya kna, yepyeni bir fizie ve evren kavrayna yol 19

amtr. te sosyolojide milletlerin ve milliyetiliin ne olduu sorunu da, fizikte n ne olduu sorunu gibidir. leride analiz ilerledike grlecektir ki, tm sosyoloji yani Marksizm, tpk geen yz yln banda fizikte olduu gibi, yeni batan kurulmak zorundadr. Uluslar ve ulusuluk teorisi de yepyeni bir Marksizme, tarihin ve toplumun yepyeni bir kavranna yol aabilir. Bu blmde milliyetilik ve milletler zerine teorilerin tarihi, tarihsel sapmalardan arnm mantki bir sre olarak, metodolojik yanllar dzeyinde ele alnacaktr. Yani esas konu milliyetilik ve millet aratrmalarndaki metodolojik yanllardr. Ama daha buraya kadar uzun bir yol var. Burada en anlalr ve basit gibi grnen tanmlardan yola kp, onlarn aslnda sorunu aklamak bir yana ne kadar anlalmaz kldklarn gstererek ie balanabilir. Matematik veya geometride bazen nce bir tanm doruymu gibi alnp sonra onun doru olamayaca kantlanarak, yani yanllar elenerek, olmayana ergi metodu izlenerek ze ilikin bantlar bulunmaya allr. Ulusuluun ne olduunun aratrlmasna da byle balanabilir. nce Ulusuluun kimsenin itiraz olmayacak bir tanmlaryla ie balanabilir.

B) Ulusuluk bir Politika veya Strateji deildir Ulusuluk gnlk politik kullanmda, yaylmac, baskc, inkrc ulus u politika ve stratejileri tanmlamak iin kullanlan bir kavramdr. Bu anlamda ulusuluk ulusular tarafndan kullanlan politik bir kavramdr. Bu kavram sosyolojik bir kavram olarak ele almak ve ulusuluun sosyolojik olarak ne olduunu bu kavramdan giderek aklamaya almak batan yanl olur. Bu ulusuluk tanmna gre, baka uluslarn haklarn inkr etmeyen, yaylmac ve baskc olmayan politikalarn ulusu olmad var saylmaktadr. rnein Trkiyede, Krtlerin haklarn ve varln kabul etmemenin milliyetilik olduu; onlarn varln ve haklarn kabul etmenin milliyetilik olmad var saylmaktadr. Bu tamamen yanl bir varsaym ve kullanmdr. Pek ala bir ulusun kar inkarc, baskc ve yaylmac olmayan politikalarla daha iyi savunulabilir. Yani Krtlerin haklarn ve varln kabul etmek milliyetilikle elimez, hatta aksine en gerici ama aklc bir milliyetilikle bile uyuabilir. Bu milliyeti olunmad anlamna gelmez, ulusun karnn baka politikalarla daha iyi savunulabilecei baka bir politika ve strateji anlamna gelir. Bu kullanmda, aslnda ulusuluun sosyolojik olarak ne olduu sz konusu deildir, burada farkl ulusu politikalar iinde saldrgan, inkarc ve yaylmac politikalar sosyolojik olarak ulusuluk olduu sylenmi olur. Ama ulusuluun byle tanmlan, bizzat ulusularn bir ulusuluk tanmndan baka bir ey 20

deildir. Marks ve Engelslerin, bakalarn ezen bir ulusun kendisinin zgr olamayaca eklinde ifade ettii ilke, aslnda bizzat ulusuluun bir ilkesidir. Bu ilke de bir stratejinin dayand bir ilkeyi tanmlar ama ulusuluun ve ulusun kendisinin ne olduunu aklam olmaz. Bir ulusun baka bir ulusu ezmesine kar olmak, ulusu olmamak anlamna gelmez, sadece baskc, yaylmac, inkrc bir ulusu olunmad, byle politikalara ve stratejilere kar olunduu anlamna gelir. Ulusulukla ilgili bu ok yaygn ve yanl tanmn aslnda bir ulusu politikann tanm olduunu grdkten sonra imdi ulusuluun ne olduunu ilikin, daha sosyolojik grn en tanmlara geilebilir.

4) Olmayana Ergi
A) Gerici Ulusuluun Ulusuluk Tanm Sosyalistler ve milliyetiler tarafndan da ak veya zmnen kabul edilen ulusuluk tanm udur: Ulusuluk bir ulusun karn veya iyiliini ne almaktr. Her halde buna sosyalistlerin de milliyetilerin de bir itiraz olmaz. nk Sosyalistler veya Enternasyonalistler kendilerinin ulusun deil de snfn karn ne aldklarn; ulusularn snf karnn nne ulus karn geirdiklerini veya ulusun karn ne alanlarn ulusu olduklarn sylerler. Tersinden ulusular da sosyalistleri hainlikle sularlarken onlarn ulusun deil de snfn karn ne aldklarn, ulusu bldklerini sylerlerken, bilerek veya bilmeyerek byle bir tanm yapm olurlar6. Yani Milliyetilerin ve Enternasyonalistlerin anlat bir tanmdr bu.

B) Sosyalistlerin ve Milliyetilerin Ayn Tanmda Anlamasnn Sorunlar Ama daha bu ifade bile, daha nce ulalan sonular nda, bu tanmn yanl bir tanm olduun gsterir. nk daha nce milliyetilerin milliyetiliin ne olduunu anlayamayacaklar sonucuna ulalmt. Bu tanm milliyetilerin de milliyetilik tanm olduuna gre, bu tanmn yanl olmas gerekir. Sosyalistler de milliyetilerin bu milliyetilik tanmn benimsediine gre, yani rnein Mslmanlarn slamiyet tanmn kabul etmek gibi, fiilen milliyetilerin tanmn kabul etmi
6 Biraz dikkatli dnlnce bu tanmn aslnda bir tanm bile olmad grlr. Bir eyi kendisiyle tanmlamaktr bu tanm aslnda. Dolaysyla tanmdan ziyade totolojidir. Bu tanm, Mslman Allahn birliine ve Muhammetin onun elisi olduuna inanandr gibi bir tanmdr. Mslmanlar Mslmanl byle tanmlarlar. Bu sosyolojik olarak Mslmanln ne olduu konusunda bize hibir aklama getirmez. Ulusuluk ulusun karn ne almaktr tanm da byledir. Mslmanlarn Mslmanlk tanm gibi milliyetilerin milliyetilik tanmdr. Ama imdilik btn bu sorunlar bir kenara braklabilir ve Tarihsel olarak konunun izledii yolu ok ana hatlaryla izlenebilir.

21

olurlar. Buradan nceki sonular nda bir karma yaplrsa, sosyalistler de milliyetilerin milliyetilik tanmn kabul ettiklerinden milliyetidirler ve milliyetiliin ne olduunu bilmiyorlar ve onu yanl tanmlyorlar sonucuna hemen ulalabilir. Ama byle bir matematiki gibi, tmden gelim yoluyla, kategorik ilikilerle ve ksa yoldan gidip bu sonucu karma yoluna girmeden, bu karsama akl edilememi ve balant grlememi gibi davranlabilir ve baka bir yol izlenebilir. Bakalm baka yoldan da ayn sonuca ulalacak m? Yukarda nceden ulalan o nermeler olmasa bile yine de Sosyalistler ve Milliyetilerin ayn tanmda anlamasnn kendisinden hareket edilebilir7. Nasl olur da Sosyalistler (Enternasyonalistler) ve Milliyetiler, bu her bakmdan birbirine zt olan anlaytakiler, ayn milliyetilik tanmnda anlarlar? Ya milliyetilerde bir yanllk olmal ya da sosyalistlerde. rnein toplumlarn hareket yasalar sz konusu olduunda milliyetiler hi de sosyalistlerin kavram ve tanmlarn, yani retici glerin deimesine bal olarak retim ilikilerinin ve styapnn deitii gibi grleri kabul etmezler. Veya ekonomi politik sz konusu olduunda, bir maln deerinin onun iindeki emek miktarna bal olduunu; art deeri denmemi emein oluturduunu vs. kabul etmezler. Sosyolojinin btn dier kavramlarnda bylesine derin bir uzlamazlk sz konusuyken, nasl oluyor da Milliyetiler Ma rksistlerin milliyetilik kavramn kabul ediyorlar? Yoksa durum tersi mi? Milliyetiliin tanmnda Marksistler mi Milliyetilerin Milliyetilik kavramn kabul ediyorlar? Gerekten de durum byledir, milliyetilerin milletin karn ne alanlar olduu nermesi veya tanm milliyetilerin milliyetilik tanmdr . Tpk Mslmann Mslman Allahn birliine ve Muhammedin onun elisi olduuna inanandr demesi gibidir bu tanm. Bir Marksist bu Mslman tanmndan nasl Mslmanln ne olduunu anlayam azsa, bu milliyetilik tanmndan da milliyetiliin ne olduunu anlayamaz. Eer bir Marksist Mslmann slamiyet tanmn kabul ederek slamiyetin ne olduun anlamaya alrsa kendine ne derse desin Mslman gibi davranm olur. Benzer ekilde, Marksi stler Milliyetilerin Milliyetilik tanmn alarak fiilen Milliyeti bir tanm benimsemi olurlar.

C) Millet Nedir? Ama belki de ok pein hkml davranlm oluyor. Marksist ve milliyeti Millet derken farkl eyleri anlyor dolaysyla milletin karn ne almaktan farkl eyleri kastediyor
7 Bu milliyetilerle sosyalistlerin anlamas gariplii sadece milliyetilik tanmnda deil, bu millet ve milliyetilikle ilgili konularda hep var. rnein milliyetiler hibir noktada sosyalistlerin programyla uyumazlar. Ama Uluslarn kaderini tayin hakk programna dnyadaki btn milliyetiler de imza atar. Lenin de Wilson da bunu savunur. Elbette kimin bir ulus olduu ayr bir konudur. Ama her milliyeti, ilke olarak, bu program savunur. Ayn durum Ulusun tanmlarnda da ortaya kar. Marksistlerin ulus tanmlar aslnda hep ulusularn ulus tanmlaryla akr. Bu bizzat yukarda sz edilen, milliyetiliin ne olduunu anlamamann milliyeti olmak anlamna geldiiyle ilgilidir. Ama imdilik bu konu bir kenara koyulabilir.

22

olabilirler. O halde bu ihtimali gz nne alarak nce Milletin tanmna baklabilir. Milletin ne olduunu anlalrsa belki milliyetiliin ne olduu daha iyi kavranabilir. Peki, millet (ulus) nedir? Evvelki yzyln bandan beri milletin ne olduu zerine sosyalist hareketin iinde ve dnda hala devam edem bir tartma ve bir sr tanmlama denemeleri oldu. Bunlarn kimi milleti dil, toprak, tarih ve ortak yaant birliiyle, kimi ama birliiyle, kimi dil birliiyle, kimi kader birliiyle, kimi bunlarn veya bakalarnn baka kombinasyonlaryla tanmladlar. Yaplan iin z, metodolojisi uydu: milletlerin hangi kriterlere gre olutuuna baklyor ve bunlardan genel olarak millet tanm iin genel geer, hepsinde ortak olan bir kriter karlmaya allyordu. lk bakta ok bilimsel ve sosyolojik bir yntemmi gibi grlyor. Bilim demiyor mu olgulardan hareket edeceksin. Bata Marksistler btn ulus ve ulusuluk konusuna kafa yoranlar hep ulus ve ulusuluk olgularna baktlar. Bilim nedir? Birbiriyle ilgisiz ve farkl grnen olgular arasndaki ortak olan bulmaktr bir bakma. Eh toplumsal olarak ulus diye bir olgu varsa bu uluslara bakp onlarn zellikleri karlr orad an da hepsinde ortak olan bir zellik bulundu mu o btn uluslarn ve ulusuluun z, ayrc kriteri olarak ortaya km olur. Yntem son derece bilimsel ve doru grnyordu. Ama sonu hi de beklendii gibi olmuyordu. Bu ulus denen ey garip bir olguydu. Btn uluslar iin geerli bir kriter bulunmaya alldnda byle bir kriter olmad ortaya kyordu. Dil dense, svire gibi be dilli uluslar vard. Ya da ayn dili kullanan farkl uluslar bulunuyordu (Almanya, Avusturya veya Srp, Hrvat, Bonak veya ngiltere ve Amerika). Tarih dense dnyann ilk ulusu Amerika tarihsiz bir ulustu. lk birlii dense ulusun iindeki ezilen snflarn baka lkleri vard. Kader birlii dense, rnein Krtler gibi farkl devletler iinde farkl kaderler yaam ama ayn ulustan olduunu syleyen uluslar bulunuyordu. Hsl ulusun ne olduu bir trl bulunamyor, herkesin zerinde anlat ve anlaabilecei bir tanma ulalamyordu. Uluslar zerine btn aratrmalar, abalar bu noktada tkanyordu8. in kts, uluslar ve ulusuluk konusundaki son gelimeleri izlemeyen biroklar hala byle yapmaya da devam ediyor. Neredeyse iki yzyldr yaplan bu giriimler -ki ulus zerine yz elli yllk Marksist yaznn neredeyse tm bu kmeye girer- ulusun ne olduuna dair hi bir doyurucu teori gelitirmeyi baaramad.
8 Bu tanmlar iinde en bilineni Stalinin tanmdr. O eitli uluslar iinde ortak olan da aramam, neredeyse eitli ulus kriterlerini bir tek tanm iinde toplamtr. Bu tanmn en kabaday Marksist ve hatta Trokist eletirmenleri bile, bu tanm mant ve metodolojisi asndan deil, sayd kriterlerin doruluu veya geerlilii ya da mutlaklatrlmas asndan eletirmilerdir.

23

Neden?

D) Bu Metodun Temel Yanlgs ok basit ve sradan bir nedenden dolay btn bu abalar baarszlkla sonuland. nk btn uluslar ulusular tarafndan kurulmulardr. Uluslarn ulus olma kriterleri aslnda farkl ulusuluklarn ve farkl ulusularn ulus olma tanmlarndan baka bir ey deildirler. Uluslar oluturan kriterlere bakp bir ulus tanmna ulama abas, aslnda ulusularn eitli ulus tanmlarndan hareketle bir ulus tanmna ulama abasndan baka bir ey deildi. Bylece uluslara bakarak ulusun bir tanm yaplmaya allrken, ulusun ne olduu deil, farkl ulusuluklarn ulus tanmlarndan yola klm oluyordu. Din analojisine dnersek, bir ulus tanm zerine yaplan btn almalar, eitli dinlerin din tanmlarndan hareketle ortak bir zellik bulup buradan bir din tanmna ulama, dinin zn anlama abasna benzer. Halbuki byle yaplarak ancak eitli dinlerin din tanmlar anlalabilir ama dinin ne olduu anlalamaz. te ulusuluk zerine yazanlarn yapt temel metodolojik yanl buydu. Dolaysyla farkl uluslardan hareketle ulus tanmna ulamaya alrlarken, aslnda farkl ulusuluklarn ulusu nasl tanmladklarn ele alm oluyorlard ama ulusun ne olduunu deil. Ayn zamanda ulusular ulusun ne olduunu anlayamayacaklarndan ulusularn ulus tanmlarndan yola km oluyorlar ve dolaysyla ulusun ne olduunu anlayamyorlard.

Ama bu metodolojik yanl gremezdiler. nk olgunun kendisi ve bilgi nesnesi olarak anlalmas arasndaki birlikte var olmazlk nedeniyle . Yani dier ifadeyle o fasit daire burada da hkmn icra ediyordu. Metodolojik olarak ok temel bir hata yapyorlard nk ulusularn ulus tanmlarndan yola kyorlard ve ulusuluk varsa ulusuluun ve ulusun bilgisi var olamazd. Ve fiilen ulusu olduklar iin de metodolojik olarak byle bir temel hata yaptklarn gremezlerdi.

E) Millet Nasl Bir Topluluktur? Ulusun ne olduunu anlamak iin, ulusu kapsayan bir eyle ayrm iinde ele almak gerekir ki, ulusuluun dna klabilsin. Bylece ulus ve ulusuluk denen eyin btn ulus ve ulusuluklarda ortak olan yan bulunabilsin. Yani uluslarn arasnda, btn ulus ve ulusuluklarda ortak olan zellik veya z, ancak onun iinde bulunduu ayn trden geni bir kme iindeki ayrl balamnda bulunabilir. Uluslardaki ortakl bulmak iin, ulusla ayn kmede bulunan ama ulus olmayan eylerden ayran zellii bulmak gerekir. Yani ulusun ne olduunu anlamak iin uluslara deil, ulusun da iinde bulunduu ve uluslardan olumayan daha byk kmeye bakmak gerekir. Sadece nsanlara bakarak insan tanmlanamaz. nsan baka canl trleriyle iliki iinde tanmlanabilir. rnein insan sosyal hayvandr tanmnda, insan ok daha genel bir kme iinde (hayvanlar kmesi) ayrc niteliine gre tanmlam olur. Yani insan ancak, hayvan, 24

gibi daha geni ve kapsayc bir kmeye gre tanmlanabilir. Bunu yapabilmek iin de insan iinde bulunduu bir kmeyle kyaslamak, insan o geni kme iinde zgl klan, ayr bir alt kme yapan kriteri bulmak gerekir. Bunu ulusa aktarrsak, ulusun da iinde bulunduu daha geni bir kme ile ayrl noktasndan ulusun tanmna ulalabilir, uluslarda ortak olan, ulusun z ancak byle bulunabilir. O halde ulusun tanmna ulamak iin uluslara deil, uluslarn dnda baka bir eye bakmak gerekir. Neredeyse 1980lere kadar ulus konusundaki btn tartmalarn ve incelemelerin yapmad tam da buydu: ulusun nasl bir toplumsal kategoriye dahil olduu sorusu sorulmuyordu?

F) Ulus Hangi Byk Kme indedir? Sorunun bu tarz sorulmas bile muazzam bir ilerlemeydi. te Seksenlerin banda tam da bu yaplmaya, Ulus kendi dndaki baka toplumsal gruplarla iliki iinde ele alnmaya baland. Bu basit gibi grnen ama ok temel deiiklik, Ul us zerine almalarda bu bir tr Kopernik Devrimi saylabilirdi. Bu ulus denen ey nasl bir eydir, ne trden bir topluluktur ?sorusu soruldu. Toplumda rnein aileler var, airetler var, dinler var, snflar var, partiler var vs.. Ulus bunlardan hangine benzer veya hangisiyle ayn kmededir? rnein ulus snflar gibi, snflarla ayn kategoriden bir topluluk mudur? Biraz dikkatli dnnce Ulusun snf trnden bir kmeye girmedii hemen ortaya kar. Ondan temelden farkldr. Her eyden nce biri analitik bir kavramdr, dieri bir olgudur. Biri aklama aracdr dieri aklanacak eydir. Ama bu soyut ifadelerin yerine yle bir kyaslama daha aklayc olur. Snf aidiyeti insanlarn kendilerini u veya bu snftan kabul etmeleriyle ilgili deil dir. Bir kapitalist sosyalist olmakla bir kapitalist olmaktan kmaz. Eer o ii altryorsa ve bir kar elde ediyorsa, inanc ne olursa olsun bir kapitalisttir. Tersine bir ii veya milyonlarca ii, eer cretli olarak i gcn satarak yayorsa, kendisi kendisini ne kabul ederse etsin bir ii olmaya devam eder. Yani bilin ve kabul ile bir snftan olup olmama arasnda bir iliki yoktur. Bilin varsa ve gelirse bu o snftan olup olmamay etkilemez. O halde insanlarn kabullerinden ve bilinlerinden bamsz olarak var olan bir kmedir, bir topluluktur snflar. Ulus ise byle deildir. Bir ulusu oluturan insanlar o ulustan olmadklarn dnseler veya karar deitirseler o ulus var olmaya devam edebilir mi? Edemez. Yok olur. Ya da tersine, insanlar u veya bu ulustan olduklarn kabul ederlerse o ulus ortaya kar. Uluslar aslnda u veya bu ekilde insanlarn kendilerini bir ulustan kabul etmeleriyle oluurlar 9.
9 Ancak ulusuluk konusunda kafa yoranlarn daha balangta bile ifade ettikleri ve ulus tanmlar zerine yazanlarn znel kriterler dedikleri bir baka tanm daha vardr. Bu tanma gre bir takm insanlar kendilerinin bir ulus olduunu dnyorlarsa ulusturlar. Bu insanlarn kendilerinin kendilerini

25

Demek ki ulus snf gibi bir kategoriye, bir kmeye dahil deildir. Bu da Ernest Gellnerin de belirttii gibi yle ifade edilebilir: ulusuluk ulustan nce gelir. Uluslar olduu iin ulusular deil; ulusular olduu iin uluslar vardr 10.

G) Marksistlerin Temel Yanlgs ve Kavrayamad Ama bu sonu vulgar (baya) Marksistlerin kabul edebilecei bir sonu deildir. Marksizm demiyor muydu, varlk dnceden nce gelir, dnce varlktan nce deil. Marks bu nermeyle kafas zerinde duran diyalektii ayaklar zerine dikmemi miydi? imdi bir takm Ernest Gellner gibi burjuva, B. Anderson gibi veya Hobsbawm gibi, Marksizmle ilikileri pheli ve kark bir takm sosyolog ve tarihiler kp, Marksn ayaklar zerine koyduu retiyi emdi tekrar kafas zerine dikiyorlard. Bu dinden kmayd. Bu grlere iltifat edilemezdi. Ne demek milliyetilik olduu iin milletler var, milletler olduu iin milliyetilik deil? Bu dncenin varl belirlediini sylemekten baka bir anlama gelmez. Bu idealizmdir, Marksizmin inkardr ve bir kenara atlmasdr. Aa yukar Marksistlerin byk bir blm dorudan ifade etmese de bu tr bir yaklam ve soukluk gsterdi ulus ve ulusuluk konusunun ele alnndaki yeni yaklama. Ve bylece Marksistlerin ok byk bir blm modern ulus ve ulusuluk tartma ve aratrmalarnn tamamen dna dtler. Aslnda Marks-Engels dahil btn Marksistlerin ulus tanmlamalarnn temel metodolojik yanlgs buydu. Onlar uluslar, tpk snflar gibi, insanlarn kabul ve bilinlerinden bamsz olarak var olan, var oluun bilinten nce geldii bir grup iinde ele almlard ve kaba bir gzlemle bu ok materyalist veya ayaklar zerine dikilmi bir diyalektik gibi grnyordu. Bu nedenle bu yaklamdan kukulanmak ve ulus nasl bir topluluktur diye sormak Marksistlerin aklna bile gelmiyordu 11.
ulus olarak kabul etmelerinden yola kar. Her ne kadar bu tr bir tanm veya yaklam ulusu dier ulus tanmlarna gre sadece baka bir kritere gre tanmlyor gibi grnrse de, dier ulus tanmlarndan ok temel bir fark vardr. Ulusuluun ulustan nce olduu dncesi. Yani ulusuluk olmadan ulus olamayaca. Dier tanmlarn hepsi, insanlarn kabulleri dnda ulus diye bir ey olduu gizli varsaymndan hareket ederler. Bu tanmda ise, ulusular yoksa ulus da olmaz. Ulusuluk ulustan nce gelmektedir. Dier tanmlarda ise ulus ulusuluktan nce gelir ve ulus olduu iin ulusuluk vardr. Burada btn o dier tanmlarn aa kmam gizli varsaymn buluyoruz. Ulus diye bir eyin insanlarn bilinleri ve kabulleri dnda var olduu ve ulusulun ulus diye bir ey var olduu iin olduu. Ne var ki bu znel tanm ok uzun yllar Marksistlerin dikkatlerinin ve ulus tanmlarnn dnda kald. 10 Milliyetilik uluslarn kendi z-bilinlerine uyanma sreci deildir; uluslarn var olmad yerde onlar icat eder Ernest Gellner, zikreden: P. Anderson, age.s. 20 11 Elbette bunun Marksizmin gerici, kendini tarihe ve dile gre tanmlam bir ulusulu kla birlikte domu olmasyla balants vardr. Ama imdilik sosyal nedenlerle deil, metodolojik nedenlerle ilgilenildii; gerek tarihteki arplmalarndan soyutlanm olarak dncenin hareketi olarak sorunun zl ele alnd iin buna girilmiyor.

26

Aslnda baya olmayan Marksizm iin ulusuluun uluslardan nce geldii nermesinde hibir sorun bulunmamaktadr. Maddi retim koullarndaki deimelerin, insanlarn dncesinde bir ulusuluun olumasna ve bu ulusuluun da toplumsal yaam zerinde kar etkide bulunmasna Marksist diyalektik kapal olmad gibi, diyalektik tam da bu karlkl etkinin incelenmesini gerektirirdi. Bir yandan baya bir Marksizm ortal kaplamt. Dier yandan Marksist teorinin ustalarnn hepsinin bu hatay ilemi olmas ve onlarn manevi otoritesi de byle yaklamay engelleyen ek bir faktrd.

H) Marksizmin En Gerici Ulusularla Ayn Varsaym Paylamas Ama bu sonutan kacak baka sonular da vardr. Uluslarn ulusulardan nce geldii ve uluslar olduu iin ulusular olduu; ulusun snf gibi bir grup iinde bulunduu dncesi tam da ulusularn, hem de en gerici ulusularn, ulus tanmlarnn ardndaki gizli varsaymdr. nk ulusularn ou, uluslar olduu iin ulusular olduunu dnr ve ifade ederler. Uluslar tpk snf gibi ele alrlar. Nasl snf kendi kendine varsa ve ancak snf kendi bilincine vardnda kendisi iin bir snf haline gelirse, sosyalistler nasl iilerin kendilerinin ayr bir snf olduklarn onlara anlatmaya alrlarsa, ulusular da uluslarn var olduunu ama bu bilincin ou duruda olmadn, bu bilincin veya duygunun uyarlmas, yaratlmas gerektiini dnrler. Bir bakma ulusular ve snflar arasnda yle bir al veri olmu gibidir. Ulusular snflardan (Marksistlerden) varln dnceden nce geldii fikrini ele alp bunu ulusa uygulamlardr. Marksistler de ulusulardan bu ulusulua uygulanm bu dnceyi alp onu grnne bakarak kendilerine ait bir dnce gibi benimsemilerdir. Benimsedikleri ise, varln dncen nce geldii deil, ulusularn ulus anlayyd: Ulusun ulustan nce geldii. Bylece Marksistler farkna varmadan, ulusularn, uluslarn da snflar gibi bilinten nce geldii eklindeki gizli varsaymn, ulusuluk tanmn kabullenmi oluyorlard. Yani ulusularn ulus tanmn kabul ederek ulusun ne olduunu anlamaya alyordu btn Marksist yazn. Kendisinin kendisi hakkndaki fikri ne olursa olsun, ulusularn ulus tanmn kabul ettii iin, ulusuydu Marksizm. nk nasl tanrya inananlarn tanr tanmlarndan hareketle tanrnn ne olduu anlalamazsa, ulusularn ulus tanmlarndan da ulusun ne olduu anlalamazd. Bylece birok Marksist tarihi, sosyolog ve teorisyenin deindii, ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda Marksizmin sefil bir durumda bulunmas olgusunun metodolojik nedenine de ulalm ve bir aklama getirilmi oluyor. Marksizm ulusularn ulus tanmn ve gizil varsaymn kabul ettii iin nesnel olarak ulusuydu. Ve elbette ulusular uslun ne olduunu anlayamadklar iin de ulus ve ulusuluu aklama konusunda koca bir baarszlk iindeydi. Ulus ve ulusuluk konusunun Marksizmin muazzam bir baarszln gstermesi hi de 27

artc deildi ve ortada bir paradoks yoktu. Aslnda ulusularn ulusun ne olduklarn anlayamayacaklar nermesinin parlak bir dorulanmas sz konusuydu. Keza, ulus ve ulusuluk arasndaki bir arada bulunmazlk veya ters orant ilkesi burada da geerliydi ve parlak bir biimde dorulanm oluyordu. Marksizm ulusuluun ne olduunu anlayamad iin ulusu olduundan o paradoks gibi grlen, Marksizmin yerini her yerde ulusuluun almas, Marksistlerin ulusular olarak ortaya kmas; Marksizmin genellikle ulusal hareketlerin bayra olmas veya u lusal hareketlerin bayrayla baar kazanmas da son derece anlalr olmaktadr. Olan Marksizmin iindeki ulusuluk kurdunun orada reyip, geliip, onu ii bo bir kabua dndrmesi ve en sonunda Marksist kabuundan kurtulmas, onu krp atmasdr. Ama aslnda bu kabuun iinde bir baka Marksizm vardr. Ve o da ulusuluk kabuunu atmaktadr ve atacaktr. Zaten bu satrlarda yaplmaya ve gsterilmeye allan da budur. Marksizm tpk Hegelin sistemi ve Metodu arasndaki eliki gibi bir elikiyi iind e tamtr. Nasl Hegelcilerin onun sistemini benimseyenleri en gericiler haline geldilerse ve sonunda o devrimci diyalektik zn inkar ettilerse, Marksizmin bu gerici ulusulua teslim olmu yann benimseyenler en gerici ulusular haline dntler. Ama Marksizmin bir de Hegelin yntemi gibi, devrimci yntemi vardr, z vardr. Bu z izleyenler de, tpk Hegelin yntemini sahiplenen; onu eletiren ve gelitiren Marks gibi, Marksizmi gelitirmek ve onu ulusuluun kalntlarndan arndrmakla ykmldrler ve bunu yapacaklardr. Zaten bu satrlarda yaplmaya allan da budur.

) Gerici Ulusuluk Tanmnn (Marksistlerin) Vard Nokta: Totoloji imdi ulusuluun ulustan nce geldii sonucu nda ulusuluun ne olduu sorusuna geri dnlebilir. Hareket noktasnda, ulusuluun ne olduunu anlamak iin ulusun ne olduunu anlamak ie yarayabilir denmi ve ulusun ne olduu sorusunun cevabna ynelinmiti. O zaman da ulusun snf gibi deil, bilincin varlktan nce geldii bir cemaat tr olduu sonucuna ulalmt. Yani ulusuluk ulustan nce gelmektedir. O halde ulusuluk ulustan nce geliyorsa ulus anlamak iin ulusuluu anlamak gerekmektedir. Ama ilk hareket noktasnda da, ulusuluk bir ulusun karlarn ne almak olarak tanmlam ve bunun ne anlama geldii, yani ulusuluun ne olduunu anlamak iin ulusun ne olduunu anlamak gerektiinden yola klmt. Ulusun ne olduu aratrlrken de imdi ulusuluu anlamadan ulusu anlamak mmkn deil, nk ulusuluk ulustan nce geliyor sonucu ortaya kt. O zaman bir totoloji ortaya kyor. Ulusuluu anlamak iin ulusu; ulusu anlamak iin ulusuluu anlamak gerekiyor. Ulus: ulusunun ulus dediidir. Peki ulusu nedir? Ulusun karn ne alandr? Gene balanlan noktaya geri dnld. Demek ki ulusuluu, bir ulusun karlarn ne almak olarak tanmlamak, iinden klmaz 28

bir sonuca yol amakta hibir eyi aklamamakta ve hibir ipucu vermemektedir ve totolojiyle sonulanmaktadr12. Dikkat edilirse, bunca sonuca ramen, buraya kadar o kadar uralmasna ramen ulusuluun ne olduu hala tanmlanabilmi deildir. Ulus konusunda da ulalan sonu, ulusuluun ulustan nce olduuydu; ulus snflar gibi bilinten ve kabulden bamsz olarak var olabilen bir ey deildi. Ulusun sadece bu zellii tespit edilebilmiti. Bu kmaz aslnda ulus ve ulusuluun ne olduu bilgisi arasndaki ilikinin yeni bir dorulanmasn da gsteriyor. Ulusuluun ulusular tarafndan (ki Marksistler da ayn tanm kabul ediyorlard ve dolaysyla ulusuydular) tanmlanmasnn ulusuluun ne olduun gsteremeyecei, nk ulusularn ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamayaca nermesinin de tekrar bir dorulanmasdr bu totolojiyle sonulanma. nk eer ulusuluun bir ulusun karn ne almak olduu nermesi ulusuluu aklayan doru bir tanm olsayd, bunu ulusular (ve Marksistler) kabul etmezlerdi.

5) Gellnerin Ulusuluk Tanm

A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler Uluslarn var oluunda nce ulusuluk var ise, bu onlarn dinsel cemaatlere benzediini gsterir. Gerekten de dinler de o dine inanan insanlar olmasa olmaz. En azndan inananlar olmadan dinsel cemaat olamayaca gibi, ulusular olmadan da uluslar olamayacandan, ulusu din gibi cemaatlerle ayn kategoriden saymak; o din gibi cemaatlerle ayrc zelliini aratrmak belki bir k yolu salayabilirdi13. Byle bir aba o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerine gre bir tr kk bir Kopernik devrimi saylabilirdi14.
12 Aslnda bu tanmn yanll kategoriktir ve Marksistler (ve de ulusular) mantksal kategoriler bakmndan bir yanl yapmaktadrlar. Ulusun karn ne almak da, bir sosyolojik deil, politik tanmdr. nk bir ulusun karn ne almayan bir ulusuluk da mmkndr. rnein teo rik olarak enternasyonalizm bu kategoriye girer. Ama burada yaplmaya allan sosyolojik bir olgu olarak ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlamaktr. Bu tanmda, Sosyolojik bir soruna politik kavramlarla cevap verilmekte politik kavramlar sosyolojik kav ramlar dzeyine ykseltilmektedir. Bu nermenin ulusuluk hakknda hibir eyi aklayamayp tam bir kmazla sonulanmasnn nedeni de mantksal kategoriler dzeyinde yaplan bu yanl ve kartrmadr. 13 Buradaki gln bir ksm bilinsizce de olsa, szgelimi byk -Y- ile Yaa benzer byk Mile Milliyetilik diye bir nesne yaratp sonra bunu bir ideoloji diye snflandrmaktan kaynaklanyor. (Herkesin bir ya varsa, o zaman Ya yalnzca analitik bir terim halini alr.) milliyetilik, liberalizm, faizm gibi olgularla deil de akrabalk, din gibi olgularla bir arada dnlrse, her ey daha kolay olabilir. (age., s.20) 14 Bu kitabn amac milliyetilik denen anomalinin daha doyurucu bir aklamasna ulaabilmek iin nihai olmayan baz neriler sunmaktr. Benim izlenimim hem Marksist hem de liberal teorilerin bu alanda grn kurtarmak iin giriilmi gecikmi bir Batlamyusu abayla dumura uram

29

Bu yaklam biroklarnn yan sra, Benedict Anderson mehur Hayali Cemaatler (majiner Topluluklar) adl kitabnda gelitirdi ve ulusu hayal edilmi bir siyasal topluluk olarak tanmlad15. Ne var ki, B. Andersonun kitab, millet denen topluluun siyasal karakterini veri kabul ederek siyasal karakteri zerinde deil de, hayal edilmi olma karakteri zerinde duruyor ve bu hayal ediin aralar ve biimleri zerinde younlayordu. Aslnda btn cemaatler, ama zellikle dinsel cemaatler de hayal edilmilerdir. O halde hayal edilmi olmak aslnda onun dine gre ayrc niteliini vermez, rnein snfa gre ayrc niteliini verir. Dolaysyla kitabn ad olduka yanltcdr. Zaten yazar da ulus ile baka cemaatler arasndaki ayrmn hayal edilmi olmak deil, hayal edili biimi ve aralar noktasnda olduunu ifade eder ve bir anlamda kitabn adnn ve yapt tanmn, yetersizliini veya yanlln da itiraf eder16. Yani kitap asnda dinsel cemaat ile ulus arasndaki ayrlk noktasnda deil de bu cemaatlerin hayal edili tarzlarnda younlat iin, hayal edilmek her ikisinde de ortak olduu iin, dinsel cemaatle ulus arasndaki gerek ayrm zerinde younlamaz. Ulusuluk zerine bir kitap olmaktan ziyade, hayal etme biimleri ve aralar zerine bir kitaptr ve bunu ulus ve ulusuluk balamnda ele almaktadr. Ne var ki, bu kitap btn zaaflarna ramen, ulusuluun ulustan nce geldii dncesiyle birlikte ulusuluk ve ulus zerindeki almalarn belli bir atlm ve canllk kazanmasnda etkili olmutur. Bylece ulusular uluslar yaratrken tarihin nasl alt st edildii, uydurulduu, yeniden yazld, neredeyse btn uluslarda, zengin rneklerle kantlanmtr. Ama daha sonra grlecei gibi aslnda bunlara gerici ulusuluun ihtiyac vardr. Yoksa bir tarih yaratmak ulusuluun zorunlu bir koulu deildir, bu gerici ulusuluun bir zelliidir. Bu nedenle bu almalar nispeten daha demokratik, tarihe dayanma gerei duymayan bir ulusuluun gerici ulusulua kar bir mcadelesi ve onu tanmlay olarak da grlebilir. Ama bu tanmn sosyolojik anlam zerine daha sonra gelinebilir. imdilik mantk ve metodoloji alannda kalmaya devam edelim.

B) Ulus ve Dinin Fark Evet, ulus din gibi bir hayali cemaat ve ondan tasavvur edili biim ve aralaryla ayrlyor.
olduklar ve gerekenin, tabiri caizse, Koperniki bir ruh hali iinde yeniden bir perspektif dzenlemesi olduu. B. Anderson, Hayali Cemaatler, s.18 15 O halde, antropolojik bir ruhla, ulus hakknda u tanm neriyorum: Ulus hayal edilmi bir siyasal topluluktur kendisine ayn zamanda hem egemenlik hem de snrllk ikin olacak ekilde hayal edilmi bir cemaattir. (Age., s. 20) 16 Aslnda yz yze temasn geerli olduu ilkel kyler dndaki btn cemaatler (ve hatta belki onlar da) hayal edilmitir. (age., s.21)

30

Ama din ile ulus arasnda tek fark bu mu? Bu gn din denildiinde politik olmayan, zele ilikin bir cemaat anlalmaktadr ya da ancak byle cemaatler din olarak tanmlanmaktadr. te yandan ulusun B. Andersonun veri kabul edip de zerinde durmad temel zellii Politik bir Cemaat olmasyd. O zaman yava yava bir noktaya geliniyor. Ulus ve din ikisi de, nceden insanlar tarafndan kabul temelinde var olan topluluklardr. Byle genel bir kme iinde yer almaktadrlar. Ve imdi bu kme iinde yer alan ulus ve dinin ayrm u noktada ortaya kyor: Uluslar politik cemaatlerdir, dinler politika d. Veya ancak politika dysalar din olarak tanmlanabilirler. Bu noktadan gidilirse en azndan ulusun tanm yaplamasa bile ulusuluun bir tanmna ulalabilir. Gerekten de byle bir tanm Ernest Gellner yapmtr. Ulusuluun ulustan nce geldiini, ulusular olduu iin uluslar olduun syleyen Ernest Gellner, ie ulusun tanmyla deil de ulusuluun tanmyla balar. Ve ulusuluu ulusuluun dndaki baka iki ilkeye gre yle tanmlar: Ulusuluk temelde siyasal birim ile ulusal birimin akmasn ngren temel ilkedir lk bakta ok nemli grnmeyen ok zararsz gibi bir tanmdr bu. Ama zerine dnlnce, ulusuluun ne olduu zerine ok temel bir ayrm yapt grlr. Hem ulusuluu rnein, politik birim ayrmyla, politik olmayan bir cemaatin oluumundan (rnein bir futbol kulb taraftarl, bir tarikat, bir din veya bir dernekten) ayrr; hem de onun siyasetle ilikisini dier ilikilerden ayrr. Yani siyasal olan, ulusla deil de baka eye gre tanmlayanlardan da ayrr. rnein dinsel birim ile siyasal birimin akmasn ngrd sylenen teokrasi anlayndan ayrr. Irksal birim ile siyasal birimi n akmasn ngren rklktan ayrr. Bu gerekten devasa bir admdr. Bu tanm, ulusal birimin veya ulusun nasl tanmlanacan veya tanmlandn bir kenara brakr ve birok ulus tanmlar olabileceini de zmnen ifade eder. Ulusuluun ayrc nitelii, ulusal birimi nasl tanmlad deil , (nk birok farkl ulusuluk ulusal birimi farkl olarak tanmlayabilir ve tanmlamaktadr ve de Marksistlerin ulus tanmna ulama abalarnn neden boa kt da burada daha ak olarak grlmektedir, bu tanmlar ulusun tanmnn kayna olarak almlardr), u veya bu kritere gre ulus olarak tanmlanann, siyasal olanla akmasdr. Bu gerekten de ulus ve ulusuluklarn hepsinin istisnasz, onlar o yapan, ortak zelliidir. Bu tanm, ayn zamanda ulusun son derece yeni ve modern olan zelliini de gstermektedir. Eskiden de bu gnk ulusularn ulus dedikleriyle benzer isimlere sahip kendini yle tanmlayan insan gruplar, rnein Araplar, Krtler vs., vard. Ama Arap ya da Krt olmann toplumsal hayat dzenlemeye ynelik hibir anlam olmad gibi hibir politik anlam da yoktu. nsanlarn hibir davranlarn belirlemiyordu Trk, Arap veya Krt olmalar. Yani Trk, Arap veya Krt cemaat yoktu eskiden. Arap veya Krt olmak bir dinde olduu gibi bir cemaat olma anlamna gelmiyordu. Daha ziyade linguistik veya etnolojik bir anlama 31

sahipti bu terimler, sosyolojik deildiler. Bu gnk Trkln, Krtln ve Arapln, o eski, hibir politik veya toplumsal hayat dzenlemeye ynelik bir anlam olmayan Trklk, Krtlk ve Arapln devam olduu iddias ulusularn, hem de ulusularn en gericilerinin bir yalan veya iddiasdr. Zaten ulusular da ulusal bilinci uyandrmaktan sz ederlerken, bu gnk Krt ve Arap uluslaryla tarihteki Krtlk ve Araplk arasnda hibir iliki bulunmadn farkna varmadan itiraf etmi olurlar. Burada Trklk, Krtlk ve Araplktan rnek olarak sz edildi, yoksa bu durum, Almanlar, Franszlar ve hatta imdi yaratlmaya allan Avrupallar gibi, tarihi olduunu iddia eden btn uluslara da aktarlabilir. Kimi ulusular ulusu dille, kimi dinle, kimi soyla, kimi toprak parasyla, kimi rkla, kimi bunlarn veya baka tanmlarn eitli bileimleriyle tanmlayabilir ve tanmlamaktadr da. Ama bir ulus, tarihle, dinle, etniyle tanmlanmasna kar da tanmlanabilir. Bu da ulus ve ulusuluk olmaktan kmaz. Sadece bu demokratik bir ulusuluk ve ulus olur. Ama ister gerici ister demokratik olsun, bunlarn hepsinde ortak olan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulus denen eyin politik olanla akmas gerektii, yani her ulusun bir devleti olmas hakk, btn ulusularn kabul ettii ortak varsaymdr. Bylece ulusuluk ilk kez, kendi dndaki baka bir eyle, yani politik olann hangi ilkeyle tanmlanaca ve bundaki ayrc zellikleriyle tanmlanm oldu.

C) Ulusuluk Tanmnn Dier Sonularla Uyumu Bu sonu ayn zamanda imdiye kadar karlalan btn paradokslar da aklar ve o bantlarla uyum halindedir. rnein yeryznde var olan uluslara bakarak bir ulus tanmna ulamann neden hep baarszlkla sonuland bu yaklamdan hareketle de kolaylkla aklanabilir. eitli uluslar ulusular tarafndan yaratldndan ve farkl ulusuluklarn farkl ulus tanmlar olduundan, bu da ulusularn ulus tanmlarndan hareketle ulusun ne olduunu anlamaya almak anlamna geldiinden, bu abann neden baarszla mahkm olduu apak grlmektedir. Eh Marksistler de hep bunu yaptklarndan, kendilerinin ulusu olmad yolundaki iddialarna ramen, ulusu ulusularn tanmlarndan hareketle tanmladklar veya tanmlamaya altklar iin, (Allah inananlarn tanmlamalaryla tanmlama hatrlansn) kendileri hakkndaki iddialar ne olursa olsun, bizzat nesnel olarak yaptklaryla ulusu olduklar ortaya kar. Yine bununla tutarllk iinde, imdiye kadar Marksistlerce, ulusuluun ztt gibi ele alnan veya yle olduu iddia edilen enternasyonalizmin de aslnda tam tamna ulusuluun dayand ilkeye dayand ve onu yeniden rettii ortaya kar. Yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesi, enternasyonalizmin de ilkesidir. Enternasyonalizm de nasyonalizm ile ayn ilkeyi paylamaktadr: ulusal birimle politik birimin akmas Bu tanm asndan Marksistler ve Enternasyonalistler ayn, ulusal olann politik olanla 32

akmas ilkesine dayandklarndan ve ulusu olduklarndan, enternasyonalizmin snfn karn ne alma ve ulusularn ulusun karn ne alma tanmlarnn, ulusuluu ve zddn deil, ulusuluun farkl biimlerini tanmlad ortaya kar. nk ulusun karn ne alma politikasn savunmayan bir ulusuluk da, tpk yaylmac ve baskc olmayan bir ulusuluk gibi mmkndr, bizzat ulusular bunun ulusuluk olmadn sylerler ve bu ulusuluk tanmyla ve enternasyonalistler tam da byle ulusulardr. Burada yine her zaman karlalan farkl kategorilerden kavramlarn birbirleriyle iftletirilmesi sz konusudur. Enternasyonalizm, yani snfn karn ulusun karnn nne almak veya uluslar arasnda bar ve kardelii savunmak bir politikadr, ulusuluk ise sosyolojik bir olgudur. Ulusuluu bir ulusun karn ne almak ve enternasyonalizmi buna zt olarak koymak ve bunlar ulusuluun ve zddnn tanm olarak ele almak, farkl politikalar sosyolojik kavramlarn yerine geirmek demektir. Politik olarak gerek anlamyla tanmlanrsa: Ulusun karn ne almayan ulusular (ulusal olanla politik olann akmas gerektiini kabul edenler) enternasyonalist, alanlar ulusudurlar. Ulusuluk ve enternasyonalizm ztl ve tartmas ulusuluun kendi iindeki bir ztlk ve tartmadr. ki farkl sosyal olgunun deil, iki farkl politikann ztl ve tartmasdr. Ulusuluun zdd enternasyonalizm deil, baka bir ey, ulusal birimle politik birimin akmas ilkesini reddetmek, rnein ulusal birimi zel olarak tanmlamak, politik alann dna atmak olabilir. Grld gibi bu tanm gerekten ok devrimci ve alt st edicidir. Allm ve bilinen her ey tamamen ters anlamlar kazanmakta ve iin ilginci bu yeni anlamlaryla elikili gibi grnen olgularn elikili olmad; aklanamaz gibi grnen olgularn aklanabildii de ortaya kmaktadr. rnein bu yaznn banda milliyetilikle sosyalizmin ilikisinde, sosyalizmin hep yenildii veya ulusulua teslim olduu ve sadece pratikte deil teoride de ulusuluu aklayamad; ulusuluun btn teorik ve entelektel sefaletine ramen Marksizmce anlalamad ve her yerde ona galebe ald gibi olgular son derece anlalr olmaktadr. Bu tanmla, Marksistlerin veya Enternasyonalistlerin de ulusularla ayn anlay paylatklar ve onlarn ulus ve ulusuluk tanmlarn benimsedikleri ve bu nedenle ulusuluun ve ulusun ne olduunu anlayamadklar net olarak grlmektedir Bu tanm ayn zamanda ulusuluun niye birok yer ve durumda enternasyonalizm, Marksizm ve sosyalizm bayraklarna brndn ve kendini yle ifade ettiini de kolayca aklar. nk Marksizmin ulus ve ulusuluk sz konusu olduunda ulusuluun reddedecei hi bir ulus ve ulusuluk anlay yoktur. Zaten fiiliyatta Marksistler ulusuluu saldrgan, baskc, yaylmac bir ulusuluk anlamnda kullanmlardr. Yurtseverlik olarak tanmladklar ve yle olmadn syledikleri ulusuluu hem olumlamlar hem de kendilerinin yle olduklarn sylemilerdir. Ve bizzat bu da sosyalizmin de ulusu olduunun bir ifadesidir. Yine niye Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn ayn zamanda hem enternasyonalistlerin hem ulusularn da savunduu bir talep olduu, Lenin ve Wilsonun ayn program veya ilkede anlamasnn niye hi de elikili olmadn apak grlmektedir. nk Uluslarn kaderini 33

tayin hakk, her ulusa bir devlet kurma hakk, aslnda tam tamna, ulusal birim ile politik birimin akmas demek olan ulusuluun ilkesinin ifadesinden baka bir ey deildir. Keza bu sonu bizzat bu yaznn ele ayd baln dayand varsaymlarn yanlln da gsteriyor. Yani ulusuluun ne olduu bilinmemektedir ve sosyalizm ulusulua kar veya onunla eliik deildir. Ama bunlar kantland an, yani u an bizim yaptmz gerekletii an, ve bu Marksist ynteme dayanlarak Marksizmce yaplabildii iin, balk yanlland kantland anda doru hale gelmektedir. imdiye kadarki Marksizmin ulusuluun ne olduunu bilmediini ve ona zt olmak bir yana ulusu olduunu syleyen bu Marksizm hem ulusuluun ne olduunu aklad hem de ona zt olduu iin, baln yanll kantland an balk doru hale gelmektedir.

D) Tanmn Baz Sonular Ama bu tanm ayn zamanda bize, ulus ve ulusuluk karsndaki sosyalist programn, talebin ne olmas gerektiini de gstermektedir. Mademki ulusuluk ulusal birimle politik birimin akmas ilkesine dayanmaktadr, sosyalizm de ulusal birimle politik birimin akmas ilkesini reddetmelidir. Ulusal olan tpk din gibi, tpk her hangi bir spor kulb taraftarl gibi zele ilikin olmaldr. Ulusuluun dayand ilkeyi reddeden, gerekten sosyalizme uygun ve onun zdd olan bir toplum talebi: nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal birimle politik birimin akmas ilikisinin reddi olabilir. Bu yle de ifade edilebilir: isteyenin istedii ulusa girmesi, kmas, kii bir araya gelip istedii ulusu kurmas veya ulussuz olmas. Ulus tpk din gibi politik alann dnda zel olarak tanmlanmaldr. Politik olan nasl dinsel olana gre tanmlanmyorsa, ulusal olana gre de tanmlanmamaldr. Milliyetilik nasl, politik olanla dinsel olann akmas ilkesine dayanan teokratik dzene, dinsel olan zele ilikindir, politik anlam olmamaldr diye son verdi ise; sosyalistler de ulusal devlete ve ulusulua kar ayn eyi yapmaldrlar: ulusal olan zele ilikindir, politik anlam olmamaldr. Ancak o zaman sosyalizm kendisi hakkndaki kendi znel deerlendirmesine ramen nesnel olarak ulusu olmaktan kar. Politik birimin ulusal birimle tanmlanmamas, uluslara son vermek demektir Dier bir ifadeyle sosyalistler sadece ulusulua deil, ulusa da kar olmal ve mcadele etmelidirler. Burada yine sosyalizmin ulusuluundan kaynaklanan sosyalist hareketin ok yanl bir strateji ve politika anlayna dayand da ortaya kmaktadr. Sosyalist hareket ulusu kendisine kar mcadele edecek bir birim deil, iinde mcadele verilecek ve iktidara gelinecek bir birim, bir ortam olarak ele alm bulunmaktayd. Yani sosyalist uluslar ve ulusal devletler olabilecei gibi bir varsayma dayanyordu sosyalist hareket ve 34

Marksizm. Temel yanl buydu.

a) Proletarya Diktatrl
Sosyalist uluslar veya ulusal devletler olabilecei varsaym, bizzat Marksizmin kendi devlet teorisiyle eliir. Brakalm sosyalizmi, bir ii iktidar ulusa gre tanmlanm devletle bir arada bulunamaz. Bu, ulusu bir tarafsz ortam, iinde mcadele verilip iktidara gelinecek ve sosyalist bir ulus kurulacak bir birim olarak gren ulusu anlay, ulus ilkesine gre tanmlanm bir devletin snfsz topluma gidite ii snf iktidarnn arac olarak kullanlabilecei anlamna gelmektedir. Bu ise, bizzat Marksn Paris Komnnden kard, dersle, ii snfnn burjuva devletini snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanamayaca ve onu paralamak zorunda olduu sonucuyla elimektedir. nk, burjuva devletin, hem de gerici biiminin, en temel zellii, politik birimin ulusal birime gre tanmlanm olmasdr. Proletarya, tpk dzenli orduyu, baskc ve brokratik bir cihaz kullanamayaca gibi, ulusal birimle politik birimin akmas ilkesine gre rgtlenmi bir devleti de snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanamaz. Onun yaps bu ileviyle eliir Bylece Proletarya diktatrl denen eyin, neyin karsnda diktatrlk olaca da somutluk kazanmaktadr. Proletarya diktatrl: politik olann, yani devletin ulusal olanla, ulusal birimle tanmlanmasna kar bir diktatrlk olmak zorundadr ve onun gerek anlam budur. Bu gnk burjuva diktatrl de somut anlamn kazanmaktadr. Burjuva diktatrl de ulusal olann zel olarak tanmlanmasna kar bir diktatrlktr. Byle bir devlet elbette, tabiat ve tanm gerei, ulusal olan zel ile snrlayan bir devletin arac olarak kullanamaz. Buradan giderek imdiye kadarki sosyalist devrimlerin niin tam anlamyla sosyalist devrimler ve proletarya diktatrlkleri olmadklar ve niin birer ulusal devletle sonulandklar da anlalr ve ngrlebilir olmaktadr.

b) Devrim Kavray ve Tanm

Bu ulusuluk tanmnn programatik sonular iinde sosyalist devrim anlay da kkten deiir. Sosyalist bir devrim, uluslar iinde sosyalist devrimler yaplmas ve sonra bu sosyalist uluslarn birlemesi biiminde deil , bizzat ulusa ve uluslara kar bir hareket olarak gerekleebilir. Bylece, bizzat sosyalist devrimlerin uluslar iinde yaplmas ve sonra bu sosyalist uluslarn birlemesi anlaynn da, sosyalizmdeki milliyetiliin bir grnmnden baka bir ey olmad ortaya kmaktadr. Ama sosyalist devrim byle ulusu olmayan bir yaklamla tanmlandnda, imdiye kadar 35

yaplan sosyalist devrimlerin ve hareketlerin aslnda sosyalist devrim olmadklar da or taya kar. Bunlarn gerekte ne olduu bir tarihsel analoji ile yle aklanabilir. Burjuvazi henz gszken, kendi projesini henz yeterince gelitirmemiken, zlemlerini nasl Hristiyanlk ve dine dayanan devlet ilkesi iinde, rnein Pritenlik ve Protestanlk biiminde ifade ettiyse; imdiye kadarki sosyalist hareket ve Ekim devrimi gibi devrimler de, henz gsz ve yeterince olgunlamam ii snfnn, zlemlerini ulusuluk ve ulusal devletler iinde ifade etmesidir. Burjuvazi dini baka trl yorumlayp tanmlayarak, nasl devletin dine dayanmas ilkesini sorgulamyor ve o snrn dna kamyordu ise, i snf da devletin ulusa gre tanmlanmas ilkesini sorgulamayarak, ulusal devletleri sosyalist yapmaya veya ulus ilkesine gre sosyalist devletler kurmaya kalkarak, o snrn dna kmam oluyordu. Burjuvazi ancak daha sonra, nasl dine dayanan devleti deitirmeyi brakp, dini zel alana atarak ulus ve ulusuluu tm dnyaya yayabildi ise, iler de, ulus ilkesine gre rgtlenmi devleti deitirmeyi brakp, ulusu zel alana atarak, sosyalizmi dnyaya yayabilirler. Ve burjuvazinin taleplerini dinsel biimde ifade etmesi nasl onun henz gszlnn ve gelimemiliinin bir ifadesiydi ise, imdiye kadarki benzer zellikleri gsteren ii hareketi ve devrimi de henz ii snfnn gszlnn ve gelimemiliinin bir grmm olarak ele alnabilir. Grld gibi, ulusuluun bir para anlalr ve ulusuluun ufku dna taabilen bir tanm, hem birok eliik gibi grnen olguyu aklamakta; hem tarihe bambaka bir k altnda bakp onu daha derin kavrama olana vermekte; hem de bu gne kadar izlenen program ve stratejinin yanlln gsterip yepyeni bir program ve strateji anlay ortaya koymay mmkn klmaktadr. Marksizm bu ulusuluk tanmn esas olarak bir burjuva sosyologuna (E. Gellner) borlu bulunuyor. Ama sonra gelenler bu tanmdan burada karlan programatik ve stratejik, tarihin yorumlanna ilikin sonular karmamlardr. Bunlar ilk kez bu satrlarn yazar tarafndan yaplmtr. Zaten hikayenin bundan sonras bu satrlarn yazarnn ulus ve ulusuluk konusundaki, zellikle son iki yldaki, kendi evriminden, bilinmeyen bir vadide el yordamyla konuyu zme giriimlerinden baka bir ey deildir ve yazarn son iki ylda yazlm eitli yazlar hari baka hibir yerde kayna yoktur.

36

6) Gellnerin Tanmnn Gizli Varsaym ve Eletirisi

A) Ulusal Birim Yukardaki programatik, stratejik, tarihe bakla ilgili son derece devrimci ve alt st edici sonulara baknca, Gellnerin tanm sayesinde, ulusuluun ne olduu sanki anlalm gibi grnyor. Bu yaklam birok eyi aklyor ama yeterli mi? Ulusuluk gerekten tanmland m? Nasl bata, ulusu ulusun karn ne alandr eklindeki ulusuluk tanm, eletiri ateinden geirildi ve sonunda bu tanmn hibir ey ifade etmedii; politik bir kavram sosyolojik bir kavram olarak kulland ortaya kt ise, imdi de bu birok sorunu zm gibi grnen bu tanm ayn eletiri ateinden geirmek; onu kontrol etmek, salamak gerekiyor. Yine en anlalr grnen eyleri anlayamamakla ie balanabilir. Tanmn birinci kavram ulusal birim. Ulusun ne olduu bilinmediine gre bu ulusal birim tanm belirsiz deil mi? Burada bir belirsizlik olmas bu tanmn zayf yann oluturmaz m? Zaten Gellner de kitabnda tam bu soruyu sorup uluslarn nasl oluturulduunu aratryor. Ama bu tanmn kendisi bakmndan bu ulusal birimin ne olduunun bir nemi yoktur ve tanmn zayfln deil asl gcn oluturmaktadr. Nasl cebirsel bur formlde, bir formln iindeki harflerden birinin yerine koyulan somut bir deer o formln doruluunu etkilemez ise yle. Bu tanmdaki de bir bantdr. Ulusal birimin syle veya byle tanmlanmas, yani u veya bu deer verilmesi, banty etkilemez ve etkilememelidir. Ulusal birimin iinin ne olduu deil yani onun nasl tanmland deil, ulusal birim kavramnn kendisi esas nemlidir. Ulusal birimi eitli ulusular verili tarihsel ve toplumsal koullara gre eitli biimlerde tanmlayabiliyorlar. Bu ulusun nasl tanmland elbette keyfi deil. Birileri kp ya da anlap, biz ulusal birimi yle tanmlarz demiyor. retici glerin gelime dzeyi, snflarn karakterleri, snf ilikileri, snflarn nesnel ve znel gleri, smrgecilik, tarihsel gelenekler vs. bunlarn hepsi ulusal birimin nasl tanmlandnda etkili oluyor. Ulusu, btn bu farkl nedenlerle, kimi bir toprak parasnda yaayan insanlarla, k imi bir dille, kimi bir dinle, kimi kltrle, hatta kimi rkla veya bunlarn eitli bileimleriyle tanmlayabiliyor. Ayrca ulusun u veya bu biimde tanmlanml ile gerek biimi arasnda farklar da olabiliyor ve bir ulus tanmndan pek ala baka bir ulus tanmna da geilebiliyor. Bu tanm sayesinde, ulusal birimlerin nasl tanmland ile yani ulus tipleri ile tarihsel ve toplumsal koullar arasnda balantlar kurulup uluslar snflanabiliyor. Aslnda tanmn bu ulusal birim blm daha anlalmaz gibi grnmekle birlikte bantnn kendisi asndan son derece anlalr bir durumdadr. Burada bir sorun bulunmamaktadr ulusuluun kendisini anlamak bakmndan. 37

B) Politik Birim Bu tanmn daha anlalr, hatta apak gibi grnen bir yan daha var: Politik Birim Bu ne demek? imdi Politik Birim ne demek? diye sormak ilk bata ok sama gibi grnyor. Politik Birim demek: Devlete likin demektir. Yani devletin neye gre tanmlanaca demektir. Bu, Politik birim ile ulusal birimin akmas ilkesi, yani milliyetilik, her ulusun bir devlet kurma hakk olduunu savunmak olarak da ifade edilebilir. Devletin ne olduu da bellidir. Bir bask aracdr. te koca ordusu, polisi, brokrasisiyle, yasalar, snrlar ile s omut olarak vardr. Devleti ulus ilkesine gre tanmlamak veya belirlemek ulusuluktur diye de ifade edilebilir bu ulusuluk tanm. Btn bunlar apak olduuna gre, Politik nedir? diye sormann bir alemi ve gerei yok gibi grnmektedir. Ama yine de sapandan ta eksik etmemekte yarar var. Politik Birimden devletin kastedildii aktr ama bu anlamda sorulmuyor burada Politik Birim ne demek? sorusu. Soru u: Politik Birim kavram acaba sosyolojik bir kavram m ? Yoksa bu Politik Birim kavramnn kendisi bizzat hukuki, politik ve ideolojik kavram m? Bu soruyu sorup cevap aramakta yarar var nk daha nce bu tr anlam kaymalarnn, rnein bir politikay tanmlayan (ulusuluk ulusun karn ne almaktr) kavram, sosyolojik bir kavram gibi ele almann, ne gibi iinden klmaz sonulara yol at grlmt. Stten az yanan yourdu fleyerek yer. Politik birimden ancak politik olmayan bir ey, politik olmayan bir birim varsa sz edilebilir. Politik kavram, diyalektik olarak, kendi zddyla, politik olmayan kavram ile bir arada bulunabilir. Politik olmayan yoksa politik de olmaz. Peki bu politik olmayan nedir? Ne anlama gelmektedir? Ne tr bir kavramdr? rnein din, (Aile ii ilikiler, arkadalar aras ilikiler, zevkler, kadn erkek ilikileri vs.) politik olmayan olarak tanmlanmaktadr. Politik olmayan yerine zel veya din sz konusu olduundan inan da denmektedir. Kadn hareketinin mehur ve devrim yapc zel olan Politiktir slogan tam da bu ayrma dayanarak formle edilmitir. Ve zaten bu ayrma dayanarak, ulusal olann da din gibi zel olmas program sosyalistlerin ulusal sorundaki program olarak formle edildi yukarda. Ama bu tanmdaki kullanmda, zel veya politik olmayan kavram sosyolojik bir kavram m? Bir analitik kavram m burada ve bu kullanmda? Deildir. Bunu grmek ok kolaydr. rnein din, inan insanlarn zel sorunudur denmektedir. lk 38

bakta dinin sosyolojik bir snflamas ve tanmlamas yaplyor gibi grnmektedir. Ama bir din kp da ben bu zel ve politik ayrmn kabul etmiyorum dedii ve bu toplumun politik dedii alana girdii an, rnein Allah iin vergi toplamaya kalkt an, sosyolojik olarak o din, din olmaya devam etmesine ramen, zel alanla snrl kalmay kabul etmedii, politik alana girdii iin, hukuken artk din deil bir isyan olarak grlr ve ezilir. Demek ki, rnein Din zeldir, inantr denirken, sosyolojik bir tanm yaplmamakta, hukuki veya ideolojik bir tanm yaplmaktadr. Aslnda denmektedir ki, kendini zel ile snrlayan, benim zel tanmm ve ayrmm kabul eden dinler ancak din, yani zel olarak tanmlanrlar. Yani ortadaki. Politik olmayan ya da zel, ya da inan kavram sosyolojik deil, normatif ve hukuki bir kavramdr. O halde Demek ki politik birim kavramnn var olmas iin gerekli kendi zdd olan politik olmayan birim dier ifadeyle zel kavram, Hukuki bir kavram olduundan; toplumu aklayan deil, modern toplumu dzenleyen bir kavram olduundan, sosyolojik bir kavram deildir. Bu durumda, politik birim kavramnn da, kendi ztt yle olduundan, hukuki veya ideolojik bir kavram olduu; bir analitik, dolaysyla sosyolojik kavram deil, toplumsal ilikileri dzenleyen bir kavram olduu ortaya kar. Dier bir ifadeyle tanmdaki politik kavram analitik deil normatif bir kavramdr; politik birim kavram hukuki bir kavramdr , tpk zel gibi.

C) zel ve Politik Ayrmnn Sosyolojik Olmayan Nitelii Demek ki, bu zel ve politik ayrmnn kendisi hukuki ya da ideolojik bir ayrmdr; normatif bir ayrmdr; sosyolojik veya analitik bir ayrm deildir . Gelnerin politik birim ile ulusal birimin akmas tarzndaki ulusuluk tanm, bu ayrmn toplumda var olduu ve sosyolojik bir ayrm olduu gibi gizli bir varsayma dayanmaktadr. Dolaysyla bu tanm, bu ayrmn var olduu bir toplumun ufku iinde tanmlar ulusuluu. Ve sosyolojik olduu ne srlen bir tanmda, sosyolojik bir kavram yerine hukuki; analitik deil normatif bir kavram kullanlmas, sosyolojinin var olan sistemin merulatrlmasnn arac olarak kullanldn gsterir. Ortadaki bilim deil, belli karlar savunan bir ideoloji olmaldr. Bylece Gellnerin tanmnn da aslnda ulusuluu tanmlamad, var olan modern toplumu rgtleyen bir ayrma; zel ve politik ayrmna dayand ortaya kmaktadr. Bylece, o ok ufuk ac gibi grnen tanmn, aslnda sosyolojik olarak hibir eyi aklamad, hukuki kavramlar sosyolojik kavramlar gibi kulland; hukuki bir ayrm sosyolojik bir ayrn gibi kabul ettii ortaya km bulunuyor. Politik birim nedir? diye sorulunca ve tanm eletiri ateinden geirilince ortaya ok grip bir 39

durum kt: eldeki tanm, sosyolojik deil hukuki ayrm ve kavramlara dayanan bir tanm. Hasl az gittik uz gittik dere tepe dz gittik ve bir de baktk ki arpa boyu yol gittik. ka aka ortaya hukuki bir ayrm, modern toplumun rgtlenmesindeki bir ayrm, sosyolojik bir kavram gibi kullanan ideolojik bir tanm kt. Bu tanm olsa olsa modern toplumun ulusuluk tanm olabilir, onun ufku ve varsaymlar iinde bir tanmdr. Bu durumda hala milliyetiliin ne olduu sosyolojik olarak tanmlanabilmi deildir. Sfra sfr elde var sfr. Ama yine de bu sonucu kmsememek gerekiyor. Bu tanmn sosyolojik bir tanm olmad ortaya km bulunuyor. En byk kazan budur. Peki bu kmazdan nasl klabilir? u cemaatler kmesine geri dnlp, din ile ayrlk zerinde younlamak acaba bir ipucu olabilir mi? rnein, B. Anderson, Ulus hayal edilmi bir siyasal topluluktur derken, buradaki siyasal szc, tpk Gellnerin tanmnda olduu gibi, analitik deil hukukidir. nk siyasal ve siyasal olmayan ayrmn ve dolaysyla siyasal olmayan cemaatleri var saymaktadr. Ama bu ayrmn kendisi modern toplumun rgtlenmesinin dayand bir ayrmdr. rnein bu ayrma gre din siyasal olmayan bir cemaat (bir inan, zele ilikin bir cemaat) olarak zmnen tanmlanm bulunmaktadr. Ulusal cemaatle dinsel cemaatin ayrm, ulusun bir politik cemaat, dinin Politik olmayan bir cemaat olmasnda toplanyor. Ama dini politik olmayan bir cemaat olarak tanmlamak da, ulusu politik bir cemaat olarak tanmlamak kadar yanltr. nk politik olmayan kavram da hukuki bir kavramdr, sosyolojik bir kavram deildir. nk bizzat bu politik ve politik olmayan ayrmnn kendisi hukuki bir ayrmdr. Hayret!.. Biraz dnnce Din tanm da yanl bir tanm olarak ortaya kt Gerek dinsel cemaat ve ulusu ayn trden kme iinde deerlendiriliinde; gerek politik birim ayrmnda, onun zdd olan politik olamayan aratrrken, dinle karlald. Ve Din hep zel, inan, politik olmayan olarak tanmland. Tpk millet ve milliyetilik gibi din hakkndaki bu tanmlarn hepsi de yanltr ve bize dinin sosyolojik olarak ne olduunu anlatmazlar. O halde u soruyu sormak gerekmektedir: Din nedir?

7) Din Teorisi

40

A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluu Dini inan17 olarak tanmlamak, (inan epistemolojik18 veya hukuki19 bir kategori olduundan, sosyolojik bir kategori olmadndan) dinin sosyolojik olarak ne olduunu aklamaz20. Geri Marks, Marksist olmadan nce, kalpsiz dnyann kalbi, aclara kar ar kesici (afyon) vs. demitir ama bunlar hep modern toplumda veya snfl toplumlarda dinin kimi ilevleridir. Snfsz toplumlarda da din vardr. Ve bir zamanlar dnya hi de kalpsiz deildi, bu kalpsiz dnya metaforu modern toplumu ve bir lde de snfl toplumlar kapsayabilir. Ama din btn toplumlarda var olduundan sosyolojik bir tanm onun sadece kapitalist veya snfl toplumdaki ilevleriyle snrlanamaz. Bu tanmlar bize dinin ne olduunu anlatmamaktadr. Modern toplumdaki dinin, byk lde inan olarak, zele itilmi olarak dinin ilevleriyle ilgilidir bu tanmlar. Dolaysyla zmnen, milliyetiliin, dinin zele ilikin olduu yolundaki tanmn kabullenirler ve ona dayanrlar. Marksistlerin dinin ne olduuna ilikin grleri en iyi onlarn din hakkndaki programlarndan karlabilir. Nasl ulus hakkndaki programlar, yani Uluslarn kendi kaderini tayin hakk onlarn ulus hakkndaki tanmlarnn ne anlama geldiini aa vuruyorduysa, dine ilikin programlar da, din hakkndaki grlerini verir. Marksistlerin dine ilikin program, dinin tamamen zele ilikin olmas, yani tam ve gerek bir laikliktir. Ama bu program, tam da zel ve politik ayrmna dayanan ve dini de zel olarak tanmlayan modern toplumun rgtlenmesinin tanmna, tpk milliyeti Uluslarn kaderini tayn hakk gibi, hukuki tanma dayanmaktadr. Tam da bu nedenle, bu tanm ulusulukla ve
17 Bu toplumda insanlar ldrmek, cinayet olarak tanmlanmaktadr demek bakadr, insan ldrmek cinayettir demek bakadr. Birinde bir olguyu ifade etmi, dierinde bir deer yargsn savunmu olursunuz ve bu deer yargsn bilim adna savunduunuzda bir ideolojiyi savunmu olursunuz. nsan ldrmek cinayettir toplumsal hibir eyi aklamaz, ama bu nermenin kendisi sosyolojik olarak aklanmas gereken bir olguyu ifade eder. Ayn ekilde, modern toplumda, dinler bir inan olarak tanmlanmaktadr demek bakadr; din bir inantr diyerek bir sosyolojik analize balamak bakadr. Bir sosyolog olarak, Din bir inantr diye sze balayann, insan ldrmek cinayettir diye sze balayan bir sosyologdan hi bir fark yoktur. 18 nan: Doruluunun kantlanmas iin rasyonel ve olgulara dayanan delillere ihtiya duymayan kabullerdir. nan: ispata gerek grmeyen dorulardr . 19 Epistemolojik olarak inan ile, hukuki veya politik olarak inan arasnda hi bir rtme de yoktur. rnein Allahn varlna inanmamak, bilimsel olarak varlnn kantlanmadn yleyse Allahn olmadn sylemek, epistemolojik olarak inan kategorisine dahil deildir ama bu epistemolojik olarak inan olmayan anlay, politik olarak kendisinin bir inan gibi ele alnmasn, inan olarak kabul edilmesini talep edebilir. Byle bir durumda, epistemolojik olarak inan olarak tanmlanamayacak bir gr, hukuki ve siyasi bakmdan bir inanm gibi; Allahn varln kabul etmeyenler inancym gibi kabul edilmesini ve dier inananlarla ayn haklardan yararlanmasn talep edebilir. Zaten en ideal anlamyla laiklik budur: nancn veya inanszln, politik ve hukuksal olarak, zele, ait, inanca ait olduu varsaymdr. 20 Sosyolojik olan kavram inan kavramnn kendisi deil; inan kavramnn hukuki ve politik bir kavram olduu ve modern burjuva toplumunun rgtlenmesinin temel talarndan biri olduudur.

41

ulusuluun tanmyla hibir biimde elimemektedir. Hayret! Marksistlerin ulus ve ulusuluk konusunda ulusularn ulus tanmna dayandklar gibi, imdi din konusunda da, zel ve politik ayrmna dayanan modern toplumun, hatta ulusuluun din tanmna dayandklar sonucu ortaya kyor. Daha nce milliyetilerin millet tanmn almann Marksizmi nasl milliyeti yaptn grmtk, imdi din sz konusu olduunda, Marksistlerin, yine milliyetiliin, dinin zele ilikin olduu, inan olduu eklindeki tanmn da kabul ettiini gryoruz. Buradan karlmas gereken sonu, nasl milliyetilerin milliyetilik hakkndaki tanmlarndan milliyetiliin ne olduu anlalamazsa, din hakkndaki tanmlarndan da dinin ne olduunun anlalamayaca olur. yleyse, Marksizm, milliyetilerin, din tanmn ve bu tanmn dayand zel ve politik ayrmn kabul ettii iin, dinin ne olduunu bilmemektedir. Din karsndaki durumu tpk milliyetilik karsndaki durumu gibidir. Gerekten Marksizm milliyetiliin ve milletin ne olduunu bilmedii gibi dinin ne olduunu da bilmiyor mu? Eer yleyse, niye imdiye kadar hibir Marksist Marksizmin bir din teorisi olmadn sylemedi? Birok bilim adam ve Marksist, pek ala bir ulus ve ulusuluk teorisi olmadn grd. Bunlar dine gelince bu eksii grmediler mi? Eer grmedilerse niye grmediler? Marksn yazlarndaki, kalpsiz dnyann kalbi ve ar kesici (afyon) gibi tanmlarn ise zaten dorudan politik programatik bir sonucu yoktur. Kapitalizm ortadan kalktnda dnyann kalbi olup da aclar yok olduunda dinin de yok olacan var sayar. Ama bu varsaym bile dini politika d olarak grr. Dini bir ideoloji, bir bilin biimi olarak tanmlad da olur Marksizmin. Ama bunlar da belirsiz kavramlardr. Dini bir ideoloji, bir arpk bilin olarak alma, byk ld e dinin bir inan olduu, zele ilikin olduu varsaymna dayanr ve son durumada, dinin modern toplumdaki ilevleriyle ilgilidirler. te yandan ideoloji, snflarla ve snf karlaryla ilgilidir, onlarn ifadesidir. Snfsz bir toplumda ideoloji olmaz. Ama snfsz toplumlarda da din vardr. Grld gibi dini ideoloji olarak tanmlamak da k yolu sunmak bir yana, tam bir kr dme yol amaktadr.

B) Din nedir? Dinin ne olduun anlamak iin, modern toplumda dinin ne olduu bize bir fikir vermez. Modern toplumda din bir inan olarak kabul edilmitir ve dinler bir inan olmay kabul ettikleri, yani modern toplumun din tanmn kabul ettikleri takdirde, aslnda kendi din tanmlarndan vazgetikleri, kendileri olmaktan ktklar takdirde din olabilirler. Kapitalizm ncesinde de dinler zele ilikin miydi? nan myd? te yandan dinler byle inan veya zel diye politikadan ayr bir alann varln kabul ediyorlar myd? Politik ve zel ayrm diye bir ayrm var myd? 42

Bizzat bu, dini zel olarak tanmlamann kendisi, dinin aslnda zel olmamasyla ilgili olmasn? Yani bizzat ona hukuki olarak zel demek onun sosyolojik olarak sadece zele ilikin olmadnn kant olmasn? Tam da yledir. Kapitalizm ncesinde dinler bu gn zel ve politik ayrmna dayanan, dini zel, politii ulus olarak tanmlayan modern toplumun rgtlenmesinin yapt eyi yapyorlar, yani tm toplumsal yaam rgtlyorlard. te yandan onlar, bu gn modern toplumun rgtlenmesinde yapt gibi, toplumsal hayat politik ve zel diye ayr alanlara ayrmyorlard. Yani zel ve politik diye bir ayrm reddediyorlard. Btn dinler byleydi. nsann en intim yaamndan, rnein ne zaman ve nasl sevieceinden, neyi yiyip yemeyeceine, ne zaman ve nasl yiyeceine, dier insanlarla tm ilikilerine, nasl selamlaacana, devletle ilikilerine, lmnden sonra ne olacana, mezarda nasl yatacana, adna, giyimine kadar, her eyi, tm toplumsal yaam, zel politik gibi bir ayrm yapmadan dinler rgtlyorlard. zetle dinler bu gn modern toplumda politik ve zel diye ayrlan, aslnda bizzat bu hukuki ayrm ile sosyolojik ayrlmazl itiraf edilen, tm toplumsal yaam dzenliyorlard. O halde, din nedir sorusunun cevab yle ortaya kmaktadr: din tmyle styapdr. Nasl styap olmadan bir toplumsal var olu dnlemezse, dinsiz bir toplumsal var olu da dnlemez. Gerekten de dnya tarihinde dinsiz bir toplum yoktur. Eer yle ise, modern toplumun dini nedir? Modern toplumun dini (styaps), bizzat bu zel politik ayrmnn ta kendisidir , kendi yapt tanma gre de kendisinin din olmadnn kabuldr. Bylece Dinin zel olmad tm styap olduu ortaya karld an, modern toplumun dininin, yani styapsnn analizine balamak, yani bizzat bu politik ve zel ayrmnn bu dinin zellii olduunu grmek ve o dinin kavramlarnn kleliinden ve bilinsizce kullanlndan kurtulmak mmkn olmaktadr. Dolaysyla u ok ak olarak ortaya kmaktadr. Bizzat bu zel ve politik ayrmnn kendisi modern toplumun dini olduundan, dini zel (inan) olarak tanmlamak da, politik olan ulusal birime gre tanmlamak da modern topumun dinidir. Din bir inantr demek de, Ulus politik bir cemaattir demek de; ulusuluk politik birim ile ulusal birimin akmasdr demek de, modern toplumun dininin zel ve politik ayrmna dayandklar iin, aslnda modern toplumun dininin din, ulus ve ulusuluk kavramlardr. Ve tam da bu nedenle hibir eyi aklayamamlardr. O halde, dinsel olmayan her ey, aslnda bu dinin din kavramna dayandndan, modern toplumun dayand rgtlenme asndan dinsel deildirler, ama tam da bu modern toplumun dininin ayrmna dayandklar iin, sosyolojik olarak modern toplumun dininin iindedirler. Modern toplumda da hibir ey o dinin dnda deildir ve olamaz, styapnn dnda olamayaca iin, dolaysyla din veya ulus tanm da. O halde, styapnn analizi dinin analizi olabilir. Bir styaplar teorisi bir din teorisi; ya da 43

tersinden bir din teorisi styap teorisi olabilir. Modern toplumun styapsnn analizi, bizzat bu zel politik ayrmna dayanan dinin analizi ile balayabilir. Bu ayrmn kendisi sosyolojik olarak aklanmaya baland ve sosyolojik bir ayrm olmad gsterilmeye balandnda, modern toplumun dininin analizi balam olur. Demek burada yaplan, modern toplumun styapsnn veya dininin analizine balangtr. Bu balang sosyolojik sanlan kavramlarn bu dinin kavramlar olduunu gstermeye balamakla olabilirdi. Buraya kadar yaplan da nce ulus ve ulusuluun, sonra da dinin ne olduun aratrrken tam da budur.

C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri Modern toplumun styapsn ya da dinini tarihteki btn dinlerden veya styaplardan ayran zellik, zel ve politik ayrmnn kendisidir. Kapitalizm ncesinde hi bir din, byle bir ayrm yapmaz. Ama buradan da u sonu kar, modern toplumun din dedii modern toplumdaki din, yani zele ilikin olarak veya inan olarak din, din diye bildiimiz, din deild ir. O modern toplumun politik olmayan dzenlemek iin kulland bir ara, modern toplumun dininin bir bileenidir. Yani benim inancm slam veya Hristiyanlk diyen birisi, hatta inancm yok ateistim diyen birisi, bununla slam ya da Hristiyan olduunu veya inanc olmadn deil, modern toplumun dininden olduunu, yani zel ve politik ayrmn kabul ettiini ve dini zel olarak kabul ettiini sylemi olur. rnein byle diyen bir ateist, aslnda modern toplumun dininden olduuna ilikin bir Kelimei ahadet getirmi olur. Demek ki, modern toplumdaki din ile (yani hukuki olarak din olarak tanmlanm ve sosyolojik olarak modern toplumun dininin bir bileeni olan din ile) dini (yani sosyolojik olarak dini) kartrmamak gerekir. Biri modern toplumun styapsnn, dininin bir bileenidir; dieri toplumun tm styapsdr. Biri modern toplumun din tanmna gre dindir; dieri sosyolojik olarak dindir. Politik olan dine, rnein eriata veya belli bir dine gre tanmlamak kapitalizm ncesi dinle kartrlmamaldr. Bu durumda ulusun bir dinle tanmlanmas sz konusudur. Tpk bir dille, bir etniyle bir, soyla, rkla tanmlamak gibidir ve ulusuluun en gerici biimlerinden biridir. nk ulusu rnein bir toprak parasnda yaayanlarla tanmlayan nispeten demokratik ulusuluk karsnda, ulusun bir din, dil, etni vs. ile tanmlanmas, onun zerinde bir basky amalar ve zelin alann iyice daraltr. Bu modern bir fenomendir ve kapitalizm ncesi dinle bir ilikisi yoktur; ulusuluun gerici biiminin grnmlerinden biridir.

D) Ulus ve Ulusuluun Marksist Tanm imdi bu yeni bulgular iinde ulus ve ulusuluun sosyolojik bir tanm yaplabilir hale 44

gelmektedir. En genelden ulus ve ulusulua doru gidilebilir: Din, toplumun tm styapsdr, bir styap kurumu veya styapnn bir esi deildir. Tm toplumlarda, tm toplumsal hayat din araclyla dzenlenir. Bu nedenle styapsz bir toplum olamayaca iin, dinsiz bir toplum yoktur. Modern toplumun dini, btn nceki dinlerden veya styaplardan, zel ve politik ayrm ve dinin zele ilikin olduu ilkesi ile ayrlr . Bu dinin ortaya k dneminde, devrimci dneminde, ksaca Akl ya da Aydnlanma da denen (Ki bunlar bu dinin kendisi hakkndaki tanmlardr, sosyolojik tanmlar deildir ve bu tanmlara bakarak bu dinin ne olduu anlalamaz) veya Descartesten Kanta kadar olan dnemde, politik olan, ulusla deil insan veya insanlkla tanmlanyordu. Aydnlanmann politii insan ve insanlkla tanmlayan kozmopolit Hmanizm i bu dinin devrimci dneminin biimidir. (Bu dnemde insan tanmnn srf erkekleri, beyazlar hatta belli bir mlk ve geliri olanlar kapsamas, tanmn kendisinden domayan, gemiin kalnts snrlamadr ve ayr bir konudur.) Bu din, bu styap, bu ayrm araclyla, o zamana kadar dnyada egemenliklerini srdren tm toplumlarn styaplarn, yani tm dinleri zel olarak tanmlayarak ve politik alandan uzaklatrarak, tm insanl birletirecek bir styap rgtleme potansiyeli tayordu. Aslnda tam da dnya ticaretinin ortaya kard bu ihtiyacn rnyd. Bu zel ve politik ayrmna dayanan ve btn dnyaya egemen dinleri zel diyerek politik alandan dlayan, bylece tm insanl birletirme potansiyeli ve mant tayan din (styap) bu devrimci dneminde, politik olan ulus ile deil, insan ile ve insan haklar ile tanmlyordu. Bylece bu din teorik olarak dinlerinin inan olduunu kabul eden tm insanlar kapsama potansiyeli tayordu. Dolaysyla modern toplumun dininin devrimci dneminde politik olan uluslara gre deil, insana gre tanmlanm oluyordu . nsan haklar bildirisi politik olan tanmlyordu ve bu dinin devrimci dneminin bir yanksyd. nsan henz ulus ile dolaylanm deildi. Vatanm yeryz milletim insanlk forml bu dinin devrimci biiminin veciz bir ifadesidir. Bu dine, aydnlanma, hmanizm, modern toplumun dininin devrimci biimi denebilir. Bu din, din olmad iddiasnda olan bir din olduu iin, kendine bir din olarak isim vermemitir veya bir din olarak ad yoktur. Ne var ki, snflarn ve snf mcadelensin olduu bir snfl toplumda dinler, yani styaplar bir sre sonra egemen snflarn eline geer ve gerici bir biim alrlar. rnein Hristiyanlk Roma imparatorluunun resmi dini olduu an zaten gerici bir hal alm, kendi devrimci biimi sapknlk olarak kovuturur olmutu. Modern toplumun dininin bana gelen de budur. Bu din iktidara geldiinde, daha ilk admnda gericileti. Fransada balayan bu devrimin daha banda, yurtta ve insan; insan haklar ve yurttalk haklar ayn anlama sahipken ve aydnlanmann vatanm yeryz milletim insanlk diyen hmanizmini bu dlamazken; hzla bu dinin politik olan 45

ulusla, insan ulus dolaymyla tanmlayan biimi yerleti 21. Adm adm, nce Thermidor ile ve sonra Napolyonun imparatorluu ile tam gerici bir biime dnt. nsanlk bu modern toplumun diniyle, somut bir gereklik olarak, onun gerici biimi iinde tant. Dolaysyla bu gerici biimini, onun kendisi zannetti. Tpk daha nce Hristiyanlk ve slamla bana geldii gibi. Gerek devrimci Hristiyanlkla ilgisi kalmam bu gerici Hristiyanl da Romann Ruhl Habisi Papalk ve Bizans mparatorlar eli yle; devrimci Mslmanlkla ilgisi kalmam gerici Mslmanlkla da Emevi ve Abbasi imparatorlarnn Mslmanlyla tanmas ve bunu asl Hristiyanlk ve Mslmanlk sanmas gibi. Fransz devriminin ordularnn eski dnyaya kar kazand zaferler, bu dinin artk gerici biiminin zaferleriydi ve bunlar rnein, Emevilerin gerici slamnn daha gerici Bizansa kar kazand zaferleriyle kyaslanabilirler. O halde ulus ve ulusuluk, bu zel ve politik ayrmna dayanan dinin, politik olan u lusla tanmlayan gerici biimidir. Dier bir ifadeyle, Ulus, modern toplumun st yapsnn ya da dininin gerici biimidir 22.
21 Marks ve Engelsin sekin ada, Katolik ve ateli anti-sosyalist Lord Acton 1862de ulusallk ilkesi zerine unlar yazyordu: Ulusallk teorisi tarihte geriye doru atlm bir admdr... Ulusallk, haklarnn stnln ilan ettiinde demokratik eitlik sistemi kendi snrlarnn tesine ger ve kendisi ile elikiye der... Ulusallk ilkesi demokrasinin bir reddidir, nk halkn iradesinin gereklemesine snrlar koyar ve daha yksek bir irade olarak bu iradenin yerine geer... Ulusallk ne zgrl ne de refah hedefler; bunlarn her ikisini de ulusu devletin kalb ve ls haline getirmenin zorlayc gerekliliine feda eder. zledii izgi maddi ve ahlaki kle belirlenecektir. Bu kapsaml sulama Marks ve Engelsin yazlarnda hibir yank bulmad. (Horace. B. Davis, i Hareketi, Marksizm ve Ulusal Sorun, s.25) 22 Politik olan belirleyen Ulustan, ekonomik olan belirleyen kardan hibir ahlaki ve insanlar aras ilikiyi dzenleyen ilke karlamayacandan, insanlarn toplum olarak yaamasnn temelini de yok eder kapitalizm. zellikle, gelimi kapitalist lkelerde, sk sk grlen ocuk ve genlerin arkadalarn hibir sorumluluk veya vicdan azab duymadan ldrmeleri gibi olaylar, inan olarak tanmlanm dinlerin destei olmasa, kapitalizmin, ya da modern toplumun dininin, toplumu bir arada tutacak hibir arac olmadn gsterir ve bunun bir yansmasdr. Kapitalizm ncesinde hibir dinin insan, kapitalizmde inancn yitirmi insan kadar tehlikeli deildir. nk btn dinlerde, insanlarn davranlarna yn verecek bir ahlaki ilke, bir referans noktas diye bir sorunlar yoktur. Ama kapitalizmde ve onun dininde, zeli (ahlak), politik ve ekonomikten ayrp, politii ulusa, ekonomiyi kara gre belirlediinizde artk hibir referans noktas kalmaz. Kapitalizm bir yandan dinlerden an kapatmak iin destek ararken, dier yandan srekli onlar andrr. Eer kapitalizmin bu andrmasna ramen insanlar hala inanca byk deer biiyorlar sa, bu insan olabilmeyi srdrmek iin, kapitalizme kar mucizevi bir direnitir; ulusun kar ve kardan te dayanacak bir eyler aramann araydr. Her eye ramen, kapitalizmin bu korkun, toplumu yok eden tahribatna kar, inan, ama hukuki bir kategori olarak deil, ontolojik bir kategori olarak, insanlarn varlklarna anlam veren bir ey olarak inan, kapitalizme bir direni, insani olan savunmadr. Bu inan Marksizm de olabilir baka bir din de. nemli olan yaama anlam veren bir referans noktasnn olmasdr. Bu referans noktas nesnel olarak kapitalizmi glendirebilir de, ama insanlarn var oluuna bir anlam ve davranlarna l sunar. Byle bir noktaya sahip olmann, ister

46

Bylece Ulusun nihayet sosyolojik ve Marksist bir tanmna ulam bulunuyoruz. Ama ulusun bir tanmna ulamak iin Dinin Marksist bir tanmna ulamak gerekti. Fakat bu gerici biimin iinde de gericiliin farkl derece ve biimleri bulunmaktadr. rnein ulusu bir toprak parasyla tanmlayan, dil, din, etni, soy farklarn, politika dnda tutan biim en demokratik; bu gericilik iindeki en ilerici biimdir. Ulusu bir dil, din, etni, tarih, soy ile tanmlayanlar daha gerici biimlerdir. Genellikle bir rk ve din ile tanmlayanlar en gerici biimlerdir. Kltrel tanmlara dayananlar biyolojik tanmlara dayananlardan daha modern ve yumuak esnek biimleri olutururlar. Smrgecilie kar ulusal hareketler, ezilenlere dayanan hareketler, genellikle bu gerici biim iinde, modern toplumun dininin devrimci dneminin zelliklerine (enternasyonalizm ve hmanizm biiminde ortaya kar) ya da gericilik iindeki ilerici ve daha dem okratik biimlere (topraa dayal ulusuluk) eilim gstermi, onlar canlandrma eiliminde olmulardr. Ancak iktidara gelileriyle birlikte bunlar, bir brokratik kastn ya da burjuvazinin elinde, bunlar tasfiye eilimine girmilerdir ve girerler. Modern toplumun yani kapitalizmin ilikilerinin gelimesiyle birlikte, modern toplumun dinine giriler, onun gerici biimine giriler olarak gereklemitir. Modernleme, yani modern kapitalist ilikilere ve ona uygun bir styapya gei, bu nedenle ulusuluk biiminde ortaya kar. zellikle Ulusal kurtulu hareketleri, tpk komnlerin uygarlkla artan ilikilerine paralel olarak onlarn uygarla, Bizans imparatorlarnn veya Muaviyelerin elinde gericilemi bir Hristiyanlk veya slamla geileri gibidir. O dinin, devrimci biimine deil, gerici biimine gemektedirler. Ama o gerici biim iinde, o dine belli bir genlik, esneklik, demokrasi kazandrrlar. ktidara geldikleri an genellikle kendileri de gericileme srecine girerler. Bunun derecesini ve biimini son durumada snf mcadelesi belirler. Bylece ulusun ve ulusuluun sosyolojik bir tanmna ulalm bulunuyor. Ulus ve ulusuluk balangta hi tahmin edilmeyen bir kategori olarak ortaya kt. Modern toplumun styapsnn, yani zel politik ayrmna dayanan dininin; politik olan insanlkla ve insan haklaryla deil, ulusal olanla tanmlayan gerici biimi olarak ortaya kt. Ama bu sonuca ulamak iin bir Marksist din ve styap teorisi kurmak gerekti.

bir Mslman, ister bir Sosyalist veya ister bir Budist olsun, insanlar ok daha insan kldn herkes hayatndaki ilikilerde gzlemleyebilir.

47

KNC BLM: TARHSEL AIKLAMA

1) Aydnlanmann Kalnts
Buraya kadar Marksizmin uluslarn ve ulusuluun ne olduunu anlayamamasnn ne gibi metodolojik hatalardan kaynakland ele alnmaya alld. Bir bakma metodoloj ik ve mantksal bir yol izlendi. imdi bu anlayamamann tarihsel yani sosyolojik nedenleri zerinde durulabilir. Marksizmin metodolojik hatalar bir deil bir ka dzeyde ortaya kyordu. Birincisi gerici ulusuluun ulus tanmna dayanmas (uluslar ulusuluktan ncedir). Bu esas olarak klasik Marksizmin temel hatasyd. kincisi: zel ve politik ayrmn varsayan bir tanma dayanmas (ulusal olann politik olanla akmas: Gellner). Bu zellikle seksenlerden sonra kimi Marksistler arasnda yaylmtr ve esas olarak onlarn temel hatas olarak grlebilir. ncs: Modern toplumun dininin din tanmna dayanmas. (zel politik ayrm ve dinin zel olduu). Bu imdilik, dnyadaki tm Marksistlerin temel hatas olmaya devam etmektedir. Marksizm, burada Modern toplumun dininin din tanmndan hareket ediyordu. Bu da gstermektedir ki, bu metodolojik yanllar Marksist teorinin kendi yapsndan gelen zellikler deildir, aksine onlar onun temel kavramlar ve kendi z yapsyla eliki iindedir ve uyumsuzdurlar. Onlar gemiin kalntlardrlar. Onlar Marksist teorinin iindeki kr barsaklar, kuyruk sokumlar gibidirler. Marksizmin bunlardan temizlenmesi gerekir. Yani dinin ve ulusun ne olduunu anladmzda, Marksizmin bunlardan temizlenmesinin admlarn da atm oluruz. Bu satrlarda yaptmz ve yapmaya altmz tam tamna budur. Her yeni z eski biimler iinde ve onlarn kalntlaryla ortaya kar. Marksizm aydnlanmann ocuudur. Dolaysyla aydnlanmann birok kalnts onun iinde, tpk bir kr barsak, bir kuyruk sokumu gibi var olmaya devam eder. Onlar onun olmazsa olmaz organik bileenleri deil, gemiin kalntlardrlar. En byk yanl bu organik kalntlarn onun asli eleri gibi alnmasdr. Bu nedenle Marksizmin gelimesi demek onun aydnlanmann kalntlarndan arnmas demektir de. Descartesten Kanta Aydnlanma dini (onun kendini grmek istedii ve zaman zaman adlandrd gibi Akl dini de denebilir), eski dnyaya inden Magripe ve Britanya adalarna kadar, uygarlk dinlerinin egemen olduu bir dnyada ortaya kt ve btn mcadelesini ona kar yrtt. Bu aydnlanma dini dier dinlere kar mcadelesini, dinin nasl tanmlanaca ve onun politik hayattan dlanmas temelinde yrtt. 48

Aydnlanma da, slamiyet de ayn dnya pazar ve bu pazara uygun bir styap (din) ihtiyacnn rn olmalarna ramen, slam Totemlerin (Putlarn) egemen olduu bir ortamda; Aydnlanma, Hristiyanln egemen olduu bir ortamda doduu iin, egemen dinlere kar farkl stratejiler gelitirdiler. rnein slamiyet doduu ortamdaki dinlerin din olduunu (yani tm styapy oluturduunu) inkar etmiyor, ama onlarn artk toplumun ihtiyalarna cevap vermediinden hareketle, totemlere (putlara) tapanlar din deitirmeye aryordu veya zorla deitirmeyi deniyordu. Bu anlamda slamiyet, dinin ne olduu konusunda Aydnlanmadan daha doru ve gerekiydi. Sosyolojik olarak dinin doru bir tanmna dayanyordu. Dinin tm toplumsal yaam rgtledii gereinden yola kyordu. Bize bu gn anlalmaz grnen, nk bizler aydnlanmann dini zel olarak tanmlayan kavrayyla maluluzdur, insanlar zorla din deitirmeye aryor veya bunu zorla yapmaya almak gibi davranlarn nedeni budur. Aydnlanma da ayn ary yapar ve ayn zor uygular ama ok ince biimde. Bu dinun din olduunun bu gn anlalmasnn zorluu da tam buradadr. Aydnlanma, sanki kimseyi din deitirmeye armyormu, sadece akla davet ediyormu gibi yapp, dinleri din olmaktan karp kendinin basit eklentisine dntryordu. Aslnda hi de slamdan farkl deildi eski dinler karsnda. Eer bir din aydnlanmann din tanmn kabul etmeyip, kendi din tanmna gre var olmaya devam ettii takdirde, dinlerin zel olduun syleyen bu din, hi de slamiyetin puta taparlara davrandndan farkl davranmyordu ve davranamazd da. Ama grnte, Aydnlanma din zgrln savunmu oluyordu. Tabii din Aydnlanmann din kavrayn kabul ettii, din olmaktan kp, bu dinin basit bir bileeni olmay kabul ettii takdirde. Bu mthi bir hileydi. Marksizm birka yz yl srm Aydnlanma Filozoflarnn (Peygamberlerinin - Aydnlanma kendi din tanm gerei kendi peygamberlerine (din kurucularna) Peygamber demiyor, Filozof diyordu; din, inan, akl d, peygamberlik; akl, felsefe ztlklar da bu dinin bir hilesidir) gelenei zerinde ortaya kmt. rnein Marks, Filozoflar imdiye kadar dnyay aklad artk deitirmeli derken, aslnda aydnlanmann kavramlaryla dnmekten baka bir ey yapmyordu. Marksn asl demesi gereken uydu: imdiye kadar Aydnlanma Filozoflar kendilerinin Peygamber olmadklarn, inanca deil akla dayandklarn sylyorlard, imdi yaplmas gereken onlarn da modern toplumun dininin peygamberleri olduunu gstermektir Ayrca, Kapitalist retimin baarlar ve emek retkenliinde salad stnlk, bu din kendisinin din olmadn, dinlerin hurafeler veya kiilerin zel sorunlar olduunu sylediinden, sanki bu dini akla dayand gibi bir grn yerlemesine de yol ayordu. (Hlbuki bu dinin kendisi sosyal gerekliin tam bir arptlmasna dayanyordu, akl dini olduunu, dinin inan olduunu sylemesi, bizzat akla ve olgulara aykryd.) te yandan Marksizm ii snfnn henz ok kk ve clz olduu, bu dinin snrlarnn v e krizinin ortaya kmad bir dnemde domutu. Bu tpk rnein burjuvazinin henz clzken, balangta ayr bir din (aydnlanma) olarak deil, bir din iinde bir mezhep (Protestanlk, Pritenlik) olarak kendini ifade etmesi gibiydi. Gsz ii snf da, 49

eilimlerini modern toplumun dininin iinde bir mezhep olarak ifade etmesiydi. Dolaysyla Marksizmin bu zaaf sosyolojik olarak snfn henz yeterince geliip olgunlamamlnn bir ifadesiydi. Yani Modern toplumun dinini grememek ve hedefe alamamak; ona kar bir din, bir uygarlk tasavvuru olarak ortaya kamamak; ayn zamanda ii snfnn zayflnn, geriliinin ve bu uygarln henz krize girmemi oluunun da bir sonucuydu. Bu nedenle Marksizm Dini her zaman Aydnlanmann kategorileriyle ele ald. Dini hep modern toplumdaki, inanca, arpk bilince, akl reddetmeye indirgenmi yanyla ele ald. Bunun sosyolojik deil hukuki (veya epistemolojik veya ontolojik) bir kavram olduunu bile hi dnmedi ve grmedi. Yani Marksizm dini, modern toplumun dininin din kavramyla anlyordu. Dolaysyla bu dinin fiili bir srdrcs ve yaycs oluyordu. rnein ateist olmak ve bunu dinsizlik olarak tanmlamak tam da modern toplumun dininin, zel ve politik ayrmna dayanan dinin, aydnlanmann din kavrayna; dinin inan olduu kavrayna dayanr. Marksistlerin genellikle ateist olmalar, materyalizmi ve tutarl bir laiklii savunmalar tam da modern toplumun dininin kavramlaryla dnp davrandklarnn en esasl kantdr. Hlbuki Marksist kategorilerin mantk sonucu: dinin tmyle styap olduudur. Din tmyle styap olduundan, styap olmadan bir toplum olamayaca; nerede bir toplum, dolaysyla bir retim veya altyap varsa orada bir styap olacandan, din de olacaktr. Yani Marksist kategorilerle, sosyolojik kategorilerle dnldnde dinsizlik mmkn deildir. Marksizmin ve Marksistlerin Marksist kategorilerle yapmas gereken dinsizlik deil (ki mmkn deildir sosyolojik olarak), bu dine kar baka bir dini vazetmek olabilirdi. zetle, Marksistlerin yaptklar, rnein Leninin Militan Maddecilik zerine dedikleri gz nne getirilsin, aydnlanmann yaptn yapmak ve srdrmekten baka bir ey olmamtr. Bylece aydnlanmann ocuu olan Marksizm, dini Aydnlanmann kavramlar yla ele aldndan, dinin ne olduunu anlayamad; dinin ne olduun anlayamad iin de dini aydnlanmann kavramlaryla ele aldn hibir zaman gremedi. Bunun sonucu da bir styaplar teorisinin, dier bir ifadeyle din teorisinin yokluu oldu. Nasl milliyetiler milliyetiliin ve milletin ne olduunu anlayamazlarsa; aydnlanmann kavramlaryla dinin ne olduu anlalamazd ve nasl milliyetiliin ve milletin ne olduunun anlalamamas bizzat milliyetiliin bir kant idiyse; dinin anlalamamas da bizzat modern toplumun dininden oluun bir ifadesidir. Marksizm ve i snfnn yapmas gereken ise bu dine kar baka bir din; baka bir styap olmalyd. Marksizm nasl ulusu iinde mcadele edilecek bir ortam deil; kendisine kar mcadele edilecek bir birim olarak ele almal idiyse; bu modern toplumun dinini iinde mcadele edilecek bir ortam deil, kendisine kar mcadele edilecek bir din (styap) olarak ele almalyd. Ama aydnlanmann kalntlar, tekniin baarlar, snfn henz ocukluunu yaamas 50

Marksizmin bu kalntlardan kurtulmasn engelledi ve geciktirdi.

2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransz Devriminin Kalnts

Ama Marksizmdeki kalnt sadece Aydnlanmann kalnts deildir. Marksizm ayn zamanda Fransz devriminin ocuudur. zellikle politik ve siyasi taleplerini formle ederken, bu devrimin rneinde ilhamn aramtr. Ama bu devrimde aydnlanmann ideali daha ilk admlarda terk edilmitir. Bu terk edi Marksizm iinde de izler brakmtr. Bu devrim daha iktidara gelirken gericilemeye, insanln yerine belli bir ulusu geirmeye balamtr. Ve bu devrim somutta, politik olan insanlkla deil bir ulusla tanmlam, fiilen bir ulus kurmayla sonulanmtr, bir Demokratik Cumhuriyet yaamtr. B ylece Demokratik Cumhuriyet ve Ulus (ki bu ulus kendini Fransa topranda yaayan yurttalarla tanmlyordu) fikri Marksizme buradan iyice yerleti. Bylece Aydnlanmann ideali olan, vatanm yeryz milletim insanlk; nsan haklar yerine ulusun haklar, dolaysyla bir dnya cumhuriyeti ideali, somutta Demokratik Cumhuriyette rgtlenmi bir ulus ile yer deitirdi. Geri Demokratik Cumhuriyet belli bir toprak parasna dayanan bir ulusuluu zorunlu klmaz; Dnya Cumhuriyetini dlamaz ve aslnda ierir. zgr komnlerin birlii ise, her komn buna katlabilir demektir, bir toprak paras veya bir dil ile snrlanaca gibi bir ima bulunmaz. Dier bir ifadeyle, dinin zele itilmesi zorunlu olarak bir ulus, bu ulus en demokratik biimde bir yerle tanmlansa bile, biimini gerektirmez. Politik olan pek ala belli bir toprak parasnda yaayanlarla da tanmlanmayabilir. Btn insanlar eitse niye sadece belli bir toprak parasnda yaayan insanlar aydnlanmann sunduu zgrlkten yararlansnlar? Zaten bu fikir, yani bir tek dnya cumhuriyeti fikri balangta vardr. Demokratik Cumhuriyet fikri bir dnya cumhuriyetinden, bir ulusun demokratik bir cumhuriyette rgtlenii biiminde Marksizme, Fransz Devriminin bir kalnts olarak girdi. Keke bu kadarla kalsayd. Ama bu Jakoben iktidar dnemindeki zgn biimiyle deil, gerici Alman Ulusuluu ile karm olarak.

3) Gerici Alman Ulusuluunun Kalnts

Bu modern toplumun dininin gerici biimi ulusuluk ise, dile, dine, klt re, kana, tarihe dayanan ulusuluk da, bu ulusuluun (gericiliin) daha da gerici biimidir. Marksizm, bu ulusuluun da en gerici biimi olan, ulusun ulusuluktan nce geldii ve var olduu var saymndan yola kan; genellikle dile, dine dayanan daha da gerici bir ulusulukla damgal olmutur. Almanya tam da gerici ulusuluun doduu yerdi. Bu gerici ulusuluun tm varsaymlar da Marks-Engelsin tm anlaylarna sinmi bulunuyordu. 51

Bunun nedeni de Marks ve Engelsin Almanyada doup bym olmalaryd. Alman ulusuluu, Almanlar diye bir ulusun var olduu ama bu ulusun feodaller tarafndan birlemesinin engellendii; yani ulusun ulusuluktan nce var olduu varsaymna dayanyordu. Alman Romantizmi bu gerici ulusuluun kaynayd. Son yllarda Romantizmin Marksizmin drdnc kayna olduunun kefi, sadece ilerlemeci olmayan bir gelenein Marksizmde bulunduu anlamna gelmez; ayn zamanda, bu gerici ulusuluun Marksizmin bir kayna olduu anlamna da gelir. Daha sonra Marksizmin yayld alanlar, ayn ulusuluk anlayna dayanan Dou Avrupa lkeleri olduundan, topraa dayanan ulus ve ulusuluk anlayndan bile daha geri bu ulus ve ulusuluk anlay bilinen Marksizme egemen olmaya devam etti ve iyice yerleti. Bu Alman ulusuluundaki ulus anlayndaki kkleri nedeniyle Marksizm, gericilik iinde bir ilericilik olan, Fransz topraa dayanan ulusuluk geleneinden gelen, ulusuluun ulustan nce geldiini bir biimde syleyen, bir Anatol France kadar olsun bir kavray yetenei gsterememitir ulusun ve ulusuluun ne olduun anlamakta. Ve son yllarda, zellikle seksenli yllarda, ulus ve ulusuluk zerine, aydnlanmann din anlaynn dna kamayan ama ulusuluun ulustan nce geldiini gsteren ulus ve ulusuluk teorilerinin, zellikle Almanyada deil de ngilterede gelimi olmas da bir rastlant deildir. Bylece Marksizmin iinde, her biri hem Marksizmle elien ve ama ayn zamanda, her biri de dieriyle elien ve geri gidi anlam tayan, biri Aydnlanmadan (Din), biri Frans z devriminden (Ulus) biri Alman ulusuluundan gelen (tarihli ulus) kalnt vardr. O metodolojik hatalarn kkleri de bu doumdan ve doumun getii koullardan gelen kalntlarda gizlidir. Bu kalntlar, o metodolojik hatalar biiminde ve sonunda da ulusuluun, ulusun ve dinin ne olduunun anlalamamas olarak ortaya kmtr.

4) Kalntlarn Aralarndaki elikiler

Modern toplumun dininin ilerici ve gerici biimleri arasndaki bu elikiler, Marksizmin kendi iinde elikiler olarak ortaya kar. Bu, gerici Alman ulusuluu kalntsnn, Aydnlanma kalntsyla ve Fransz Devrimi kalntsyla elikisini iki rnekte ele alalm.

A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH elikisi Alman gerici ulusuluunun, ulusuluun daha ilerici biimiyle (Fransz Devriminin Demokratik Cumhuriyeti, ulusu toprak parasyla tanmlayan ulusuluk) olan elikisi en ak biimde Demokratik Cumhuriyet ve Uluslarn Kendi Kaderin Tayin Hakk arasndaki elikide grlebilir. Marks ve Engels, Demokratik Cumhuriyete rnek olarak, sadece Jakoben iktidar dnemi Fransasn ve bir de ABDyi gsterirler. ngiltere vs. bir Cumhuriyet olmadklar iin bu kavramn dnda kalrlar. zellikle Engels, her mahalli birimin kendi zgr kararyla 52

birletii ve ulus meydana getirdii biimden sz eder. Dikkat edilirse, burada ulus iin hibir dil ve dinden sz edilmez, komnlerin zgr birlii sz konusudur. Bu balamda uluslarn kaderini tayin hakk, ulus olma ile ilgili deil, toplumun rgtlenmesiyle ilgili, demokrasiyle ilgili bir haktr. Yani demokratik bir cumhuriyet, nceden var olduu, bir tarihe dayand iddia edilen bir ulus anlayyla eliki iindedir . nk byle bir hak, yani ulusun belli bir dil, din, etni, soy, tarih ile tanmlanmas, o topraklarda yaayan ve o tanma girmeyenlerin ezilmesi, dolaysyla ortada demokratik bir cumhuriyet olmamas anlamna gelir. Demokratik Cumhuriyet erevesinde bu hak, ulusu bir dil, din, etni, soy ile tanmlama hakk anlamna gelmez, aksine bu hakkn reddi anlamna gelir. rnein ABDde, Gney eyaletleri ulusu beyazlarla tanmlamaya kalktklarnda ve ayrldklarnda Kuzey bunu tanmad. Ama eer Gney ayn Kuzey gibi rkla dayanmasayd ve demokratik olsayd, pek ala ayrlabilirdi ama o zaman da zaten ayrlmann bir anlam olmazd. Marks Engels, Kuzeyi Gneye kar desteklediler, nk Kuzey demokratikti demokratik olmayan bir ulusu reddediyordu. (Ama bu destek burada ele alnan ulus paradigmas iinde olmad, toprak sorunu balamnda, klelie kar olma balamnda koyuldu.) Ama ayn Marks-Engels, rnein Alman Birliinden de sz ederler ve savunurlar. Alman Birliinden sz etmek bu anlayla eliir. Bu, Almanlar diye, ulusun ulusuluktan nce geldii varsaymna dayanr ve zgr komnlerin zgr bir birlemesi veya ayrlmasyla bu anlay bir arada bulunamaz. Ancak Alman komnlerinin birlemesi veya ayrlmas ile bir arada bulunabilir. Bu ise soya veya dile dayanan bir ulusuluk anlayndan baka bir ey deildir. Marks ve Engels hep bu elikiyi yaarlar. Bir yandan Alman Birliini savunurlar, yani dile, tarihe hatta kana dayal bir ulus tanmna dayanan bir ulusun birliini savunurlar nesnel olarak; dier yandan rnein Engelsin Almanya iin ABD ve Jakoben Fransasn rnek gstererek Komnlerin zgr Birlii olan bir Demokratik Cumhuriyeti nerdii grlr. Daha sonra ayn eliki Lenin ve Troki de grlr. Lenin bir yandan btn dillerin, kltrlerin, uluslarn eitliinden sz eder. Bu, ulusun bir dili, kltr, etnisi olmamas; btn bunlarn; politik bir anlamnn olmamas, kiisel olmas demektir. Ulus sadece belli bir toprak parasyla snrlanr. Ama baka dili, dini, etniyi, kltr zel yapm ayn ilkelere dayanan uluslarn da bir fark olmayacandan, ayr olmalarnn anlam yoktur. Bu anlay potansiyel olarak bir Dnya devletini iinde tar. Zaten Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ad bu dnceden kaynaklanyordu. Ama ayn Lenin, uluslarn kendi kaderini tayin hakk dedii an, uluslar ulusular yarattndan ve o zamann dnyasnda ve Dou Avrupada zellikle gerici ulusuluk tarafndan uluslar yaratldndan, bunu savunmak, ulusu gerici bir ulus anlayna gre belirleme hakk olarak ortaya kar. Uluslarn kendi kaderini tayn hakk, fiiliyatta, Demokratik Cumhuriyet karsnda, dile, dine, etniye, soya, tarihe dayanan ulusal devletler kurma hakk demektir. Marks, Engels, Lenin, Troki hepsi Jakoben ktidarnn Demokratik Cumhuriyetinin 53

ilericilii ile Almanyann ulus tanmlarndaki gericiliinin elikisini ilerinde tadlar. Ama btn bu elikiye ramen, Stalinizmin egemen oluuna kadar Aydnlanma gelenei daha baskndr. nk Marksistler hala ezilen snflarla dorudan balant iindedirler ve onlarn eilimlerini yanstmaktadrlar. Ezilenler de bu dinin devrimci dneminin teleplerini savunma ve canlandrma eimlindedirler. Stalinizmin ykseliiyle birlikte, demokratik tm gelenekler gibi Demokratik Cumhuriyet ve topraa dayal ulus anlay da yok olur. Ve bylece eliki gerici ulusuluun k esin egemenlii ile zlr. Ve buna paralel olarak, Orta Asyada rnein, dile, tarihe, etniye dayal uluslar kurulmu; yani henz tek tanrl din biimleri altnda neredeyse komn dnemini yaayan toplumlar, modern toplumunun dininin gerici biimine sokulmulardr. Yani resmi Marksizm gerici ulusuluun yaptn yapmtr. Dou Avrupa ve Baka yerlerde de, var olan, byle tanmlanm bir ulus tanmna dayanan ulusal devletlerde iktidara geldiklerinde de (Polonya, ekoslovakya, in, Bulgaristan vs.) o tarih, dil vs. ile tanmlanm biimi almakta hibir saknca grmemilerdir. Bylece Fransz devriminden bile ok daha gerici bir ulusuluun savunucusu, yaycs ve kurucusu olagelmilerdir.

B) Gerici Ulusuluk Aydnlanma elikisi: Enternasyonalizm Ama her biri Marksizmle de elien bu kalntlarn arasndaki eliki kendisini en ak Enternasyonalizm kavramnda gsterir. Aydnlanmann ideali Vatanm yeryz milletim insanlk idi. Bu ideal henz uluslarn dnyay kapsamad bir dnemde, modern toplumun dininin, tpk Allahn btn putlarn yerini almas gibi, btn dinlerin yerini almas anlamna geliyordu. Marksistler bu ideali alp, otantik biimiyle olduu gibi savunabilirlerdi, yani politik olan dnya ve insanln tmyle tanmlayp, daha batan uluslara kar bir hareket olarak ortaya kabilirlerdi. Dnyay uluslarn kaplamaya balad bir dnemde, ayn ilkeyi, uluslara kar da savunup, yani ulusal olann zel olmasn programlatrp burjuvazi tarafndan inkar edilmi bu devrimci gelenei sahiplenip derinletirerek srdrebilirlerdi. Bylece sosyalist hareket, modern toplumun dininin devrimci dnemini sonuna kadar savunan, gerici biimine de, yani uluslara kar da bir hareket olarak kar ve kalrd. Byle bir yaklam iinde ulus, iinde hareket edilen tarafsz bir ortam deil; kendisine kar mcadele edilen bir oluum olarak grlrd. Bu gn sosyalizm byle bir yaklamn birikimiyle imdi ok ileri bir noktada bulunabilirdi. Ne var ki iler byle gitmedi. Marksizm Aydnlanmann idealini otantik biimiyle sahiplenmek ve gelitirmek bir yana; gerici bir ulusuluk erevesinde bu zlemi ve ideali dile getirdi. Enternasyonalizm tam tamna budur. Enternasyonalizm, var olan uluslar kabul eder, ama uluslarn kendisi Aydnlanmann inkrdr. Aydnlanmann inkr olan ve ou da en gerici biimde inkr olan, bu uluslarn 54

sosyalist olup birlemesini hedefler enternasyonalizm. Kendi iinde elikidir aslnda. lerici veya gerici, uluslara kar olarak kendini tanmlama z. Ama var olan uluslar veri kabul ettiinden ve o uluslar da yzde doksanyla, rnein Almanya gibi, en gerici kltre, kana, rka dayanan uluslar olduundan, uluslar da en gerici ulusulua gre tanm ve tanmlam olur. Enternasyonalizm, Aydnlanmann idealinin, gerici bir ulusuluun dnyasndan tanmlanmasndan baka bir ey deildir. Bylece Enternasyonalizm olmayacak duaya amin olarak ortaya kar. En gerici ulus ve ulusuluk ilkesine gre rgtlenmi lkelerdeki, bu gerici uluslar kendilerine kar mcadele edilecek bir ey olarak grmeyen iilerin kardelii ve dayanmas anlamna gelir. Bunun olamayaca aktr. Ve olmamtr da. Dikkat edilsin, enternasyonalizm, nispeten demokratik olarak, rnein bir yere gre tanmlanm bir ulusu ve ulusuluu bile savunmaz pratikte. Var olan uluslar veri kabul eder. Kendini oluturan partiler de byle uluslar veri kabul edip yle enternasyonali olutururlar. rnein en azndan gerici ulusuluu reddeden partiler olsa bu partilerin hepsinin kendilerini , Trk, Yunan, Alman diye deil kendini byle tanmlayan devleti ve ulusu ykmay hedef alm buna uygun olarak da adn ntral bir toprak paras adyla tanmlam partiler olurlard. Brakalm byle bir eyi, byle bir sorun bile yoktur. Enternasyonalizm, bir brokratik aygtn, dolaysyla bir ulusun d politikasnn ve diplomasisinin arac olmad, gerici nasyonalizme tamamen teslim olmad durumda bile bu elikiyi iinde tamtr. SSCB de ifadesini bulan aydnlanma ideali, kendisini gerici bir ulusulua gre tanmlanm uluslarn bir birlii olarak da gryordu. Kendi iinde elikiydi. Bir bakma bugn sosyalizmin ne yapmas gerektii bu balamda daha ak olarak ortaya kmaktadr. Yaplmas gereken: Aydnlanmann Vatanm yeryz milletim nsanlk diyen humanist ve kozmopolit idealine yeniden dnmektir. Ve bu devrimci ideali, modern toplumun dininin gerici biimi olan uluslara kar yeniden formle etmektir: bu forml yle ifade edilebilir: nasl tanmlanrsa tanmlansn (yer, din, dil, tarih, kltr vs.) ulusal olann politik hibir anlamnn olmamas ve tamamen kiisel bir sorun olmas. Her hangi bir yerde yaayanlar veya her hangi bir zellie sahip insanlarn bir ulus olduunu dnenler, tpk bir dernek, birlikler kurabilirler, eylenceler tertipleyebilirler, yarmalar yapabilirler. Tpk bu gnk dinler gibi. Bu ayn zamanda bir tek dnya dini ve cumhuriyeti demektir. Bu dinin ad nsanlk olabilir, bu dinden olana da nsan denebilir. Bu nsan kavram ve insan tanm, biyolojik olarak insan dier hayvanlardan ayran insan kavramyla kartrlmamaldr. Biyolojik olarak insan kavramnn hibir sosyolojik anlam yoktur. Bu nsan tanm, nsan sosyolojik olarak dier dinlerden ayrmaktadr ve biyolojik olarak insan tanmnn iine giren tm insanlar kapsamaz . Bir insan (burada biyolojik olarak insan) her hangi bir ulustan ise, nsan (burada sosyolojik olarak insan) olamaz rnein. 55

Yani ancak sadece dinlerin deil, milletlerin de zele ait olmasn savunanlar nsan olabilir. Bir Trk bir nsan olamaz, bir nsan da bir Trk olamaz. Ya da daha genel olarak, politik birimin -nasl tanmlanrsa tanmlansn- ulusal birimle akmas ilkesine dayananlar, yani milliyetiler, nsan olmazlar. Ama biyolojik olarak pek ala insandrlar. Enternasyonal, bir parti ve partiler birliiydi. Burjuva uygarlnn gerici biimi iinde ilerici bir idealin ifadesiydi. Yani bir din iindeki bir tarikatti; modern toplumun dini iinde bir mezhepti. Hem de onun en gerici biimi iinde. Marksizm ve Sosyalizm, bir mezhep deil, baka bir Din olmaldr. Sosyalistler Enternasyonalist (modern toplumun dininin gerici biimi iinde az ok ilerici bir mezhep deil) deil, nsan (bu dinin sosyalizme kadar gidebilecek devrimci biimini savunan, politik olann ulusal olanla akmas ilkesini reddeden) olmaldrlar.

C) Proletarya Diktatrl ve Ulus elikisi Marks, Proletaryann eski devlet cihazn alp kullanamayacan sylyordu. Ama bu farkl cihazn en temel zelliini de kullanamayacan gremiyordu: bir ulusa gre tanmlanml. Dolaysyla sosyalistler bir ulusal devleti Paris komn ilkelerine gre rgtlemekten sz ediyorlard23.
23 Aadaki satrlar Marksn bu kafa karkln ve aka gsterir. Komnn ilk buyrultusu (kararnamesi) srekli ordunun kaldrlmas, ve silahlanm halk ile deitirilmesi oldu. Komn, kentin eitli ilelerinden genel oy hakk ile (sayfa: 263) seilmi belediye meclisi yelerinden kurulmutu. Bu yeler sorumlu ve her an grevden geri alnabilir idiler. Komn yelerinin ou doal olarak iilerden ya da ii snfnn nl temsilcilerinden oluuyordu. Komn parlamenter bir rgenlik deil, ama ayn zamanda hem yrtmeci hem de yasamac, hareketli bir gvde olacakt. Merkezi hkmetin aleti olmaya devam edecek yerde, polis siyasal zniteliklerinden hemen yoksunlatrld ve Komnn sorumlu ve her an grevden geri alnabilir bir aleti durumuna dntrld. Ynetimin tm br dallarndaki grevliler (memurlar) iin de ayn ey oldu. Komn yelerinden aama srasnn en altdzeyine dein, kamu grevi ii cretleri karl grlecekti. Yksek devlet grevlilerinin kullanma haklar ve temsil denekleri, bu yksek grevlilerin kendileri ile birlikte ortadan kalktlar. Kamu hizmetlileri, merkezi hkmet tarafndan korunan kimselerin zel mlkiyeti olmaktan kt. Sadece belediye ynetimi deil, ama o gne dein devlet tarafndan yrtlm bulunan tm girikenlik, Komnn ellerine verildi. Eski hkmetin maddi iktidar aletleri olan srekli ordu ile polis bir kez kaldrldktan sonra, Komn manevi bask aletini, "rahiplerin iktidar"n krma iine giriti; varlkl kurumlar olduklar lde, tm kiliselerin datlmas ve kamulatrlmas buyrultusunu kard. Rahipler, ncelleri olan havariler gibi, mminlerin sadakalar ile yaamak zere, zel yaamn dnya ilerinden dingin elekmiliine gnderildiler. retim kurumlarnn tm parasz olarak halka ald, ve ayn zamanda kilise ile devletin her trl karmasndan da kurtarld. Bylece, sadece retimin herkes iin eriilebilir klnmas ile kalnmam, ama bilimin kendisi de, snf nyarglar ve hkmet iktidarnn onu vurmu bulunduklar zincirlerden kurtarlmt. Adalet grevlileri, daha sonra bozmak zere, srayla ballk yemini etmi bulunduklar ardarda gelen btn hkmetlere aalk bamllklarn gizlemekten baka bir ie yaramayan o yapmack bamszlktan yoksunlatrldlar. br kamu grevlileri gibi, yksek adalet grevlileri ve yarglar da seilir, sorumlu ve geri alnabilir olacaklard.

56

Halbulki bu kendi iinde bir eliki olmaktadr. Paris Komn tipi devlet, bir proletarya diktatrl, bir ulusa gre tanmlanamaz. Ulus ilkesine gre politik olan belirlenmi bir devlet snfsz topluma gidiin bir arac olamaz. Proletaryann var olan eski cihaz kullanamayaca gerei sadece bir devletin rgtlenme mekanizmalarna indirgenemez. Elbet onlar da geerlidir ama nermeyi yle de gelitirmek gerekmektedir: proletarya, o ulus nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusa gre tanmlanm bir devlet cihazn snfsz topluma giden bir yolda kullanamaz. Proleter devrimi ulusa kar bir devrim olmak zorundadr. Proletarya diktatrlnn anlam, politik olann ulusal olanla tanmlanmas karsnda bir diktatrlk olmasnda toplanr.

Paris Komn, elbette, Fransa'nn btn byk sanayi (sayfa: 264) merkezlerine rnek hizmeti grecekti. Komn rejimi, Paris ve ikincil merkezlerde bir kez kurulduktan sonra, eski merkezi hkmet, tara illerinde de, yerini reticilerin kendi kendileri tarafndan hkmetine brakma zorunda kalacakt. Komnn gelitirme zaman bulamad ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezlerinin bile siyasal biimi olaca ve krsal blgelerde, srekli ordunun, hizmet zaman son derece ksa bir halk milisi ile deitirilecei, aka sylenmitir. Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek, ve bu il meclisleri de Paris'teki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi; delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan, az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti; bu birlik, onun cisimlemesi olduunu ileri sren, ama, ulusun asalak bir uru olduu halde, ulusun kendisinden bamsz ve onun zerinde olmak isteyen devlet iktidarnn yklmas ile bir gereklik durumuna gelecekti. Eski hkmet iktidarnn salt bastrc organlarnn kesilip atlmas nemli olduu halde, bunlarn hakl grevleri, toplumun zerinde bir stnlk savnda bulunan bir otoriteden ekilip alnacak, ve toplumun sorumlu hizmetkrlarna verileceklerdi. Genel oy hakk, her ya da alt ylda bir halk parlamentoda ynetici snfn hangi yesinin temsil edecei ve ayaklar altna alacan kararlatracak yerde, tpk kendi ii iin ii ve ynetim personeli arayan herhangi bir iverene hizmet eden bireysel seim hakk gibi, komnler biiminde rgtlenmi halka hizmet edecekti. Ve bireyler gibi, topluluklarn da, gerek iler konusunda, genel olarak herkesi kendi yerine koymasn, ve eer bir kez bir yanllk yaparlarsa, onu da hemen dzeltmesini bildikleri, iyi bilinen bir olgudur. te yandan, Komn anlayna hi bir ey, genel oy hakk yerine hiyerarik bir grevlendirme geirmekten daha yabanc olamaz.

57

NC BLM: SONULAR

1) Dzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden retii

Marksizmin iindeki bu dzeydeki kalntlara yol aan, Aydnlanma, Ulusuluk ve Gerici Ulusuluun varsaymlar, aslnda tm tarih ve toplum bilimlerine damgasn vurmutur. Dolaysyla tm tarih ve toplum bilimleri dzeyde bir arplma iindedir. Sadece Tarihsel olgulara ilikin yorumlarda deildir arplma, bu olgularn aran, bulunuu, deerlendirilmesi de bu arplmayla damgaldr. Dolaysyla olgular hakkndaki bilgi de arplm olduundan, olgularla genellemeler arasndaki fark, yani bilimlerin ilerlemesinin motoru olan eliki yok olmakta, arpkl grmek adeta olanaksz hale gelmektedi r. Bunlarn en gericisinden bir rnek verilebilir. rnein, Trk ulusu, aa yukar yirminci yzyln balarndan itibaren, Anadolunun Mslman ahalisinden yaratlmtr. Ama bu kendini artk Trk olarak tanmlayan bu dnn Mslmanlar, ok deil yz yl nce Trkln, bir ulus veya etniyi tanmlamak bir yana, bir hakaret sfat olduunu; Avrupallarn Osmanl topraklarna Trkiye dedii iin lkenin adn Trkiye olarak aldn; Osmanlnn bir Trk imparatorluu olmadn; bir Trk tarihi diye bir ey bulunmadn; bunun Trk Tarih Kurumu tarafndan yaratldn; aslnda bugnk Trke gibi bir dil de olmadn, bunun da Trk Dil Kurumu tarafndan yaratldn; bu kurumlarn ilevinin bir Trk Ulusu yaratmak iin bir Trk Tarih ve Dili yaratmak olduunu; bunu yaratmak iin en incesinden en kabasna kadar her eyin uydurma olduunu; rnein stanbul burlarna bayrak diken Ulubatl Hasan veya Zonguldakta kmr bulan Uzun Mehmet gibi hikyelerin bile batan aa uydurma olduunu tasavvur bile e demez hale gelirler. Bu uluslara gre yaratlm tarih ylesine beyinlere yerleir ki, brakalm normal bir Trk, rnein Hikmet Kvlcml gibi bir ciddi Marksist bile, Dinin Trk Toplumuna Etkileri balyla, Trklerin bir tarihte Mslmanl neden ve nasl benimsedikleri zerine kitaplar yazar. O zamanlar Trklk olmadn, Mslmanl benimseyenlerin bu gnk Trkeyle ligistik olarak akraba bir dil konuan (ama dikkat edilsin Trk burada linguistik bir kavramdr, sosyolojik veya politik deil) u veya bu toteme tapan komnlerin Mslman olduunu; Trkln, yirminci Yzylda Trkiyede Mslmanlardan yaratldn tasavvur bile edemez hale gelir. Bylece sadece ulusuluun deil, ulusuluun ok zel bir bi imi olan, bir tarihe, bir soya, bir dile dayanan en gerici ve rk ulusuluk bile, bir kere modern medya ve eitim araclyla insanlarn kafasna yerleti mi, en ulusulua kar olduunu syleyenlerin bile o uydurma tarihi ve ulusuluu yeniden retmesine yol aar. Bylece ulusuluk ile ulus olgusu arasndaki iliki, ok zel biimde, her ulusta olduu gibi, Trkln ne olduu ve Trk ulusu arasnda da ortaya kar. Trkler Trkln ne olduunu anlayamazlar nk Trktrler; Ama Trkler Trkln ne olduunu anlayamadklar iin de Trklk var olamaya devam eder. Ayn fasit daire geerliliini burada da srdrr. Olgu ve 58

aklamas arasndaki birlikte var olmazlk da aynen geerlidir. Trkler Trkln ne olduunu anladklar an, Trk ulusu diye bir ulus var olamaz. Trklk var olduu srece de Trklerin Trkln ne olduun anlamalar olanaksz hale gelir. Bu bant, Trklk gibi bir dile, bir tarihe, bir soya gre tanmlanm bir ulusuluk ve ulusla mcadele iin, o ulusun yaratlmasndaki btn yalanlara kar, btn tarihe kar bir aydnlatma abasnn olaanst nemini gsterir. Byle zengin bir literatr olmadan, Trkln batan aa uydurma olduu gerei geni kitlelerin bilincinde yer etmeden, kendini Trkle, Trkl de soya, tarihe ve dile gre tanmlam bir ulus ve devlet deitirilemez. Bylece demokrasi mcadelesi ile tarihin uluslara gre yeniden yazlm olmasna ve tahrifatlara kar mcadele arasnda kopmaz bir ba ortaya kar. Tarih, ulusun nasl tanmlanacana ilikin tartma ya da programn merkezinde bulunur. Tarihin u veya bu biimde anlatm aslnda ayn zamanda somut bir program demektir. Ama esas sorun bakadr. rnein Tarihte hibir Trk devleti olmadn ve olamayacan sylemek tm tarihi Trk devletlerinin tarihi olarak okumu biri iin neredeyse olanakszdr. Dolaysyla bu tarihin byle bir bilgisiyle yetimi birinin, bu tarihi anlatan olgular, verileri aratrr, bulur ve tasnif ederken de bu anlayn dna kmas zordur ve bylece veriler de tekrar o arplm tarihi dorulayan veriler olarak yeniden retilirler. Yani bilimin ham maddesi olan olgular da tarafsz deildir artk. Dolaysyla, dncenin ilerlemesi iin gerekli olan, olgular hakkndaki bilgi ile onun genellemesi arasnda bir eliki de kaybolur ve yokmu gibi grnr ve bylece kendi kendini reten bir sre balar. Yine de son yllardaki, uluslarn nasl yaratldna ilikin almalar, az ok bu gerici ulusuluun yaratt tahribat ve arptmay bir lde olsun aa karmtr. Ama bunu aa karan almalarn neredeyse hepsi, en iyi durumda topraa dayal, tarihsiz nispeten demokratik bir ulusuluun, dine dile dayanan daha gerici bir ulusuluu eletirisinden baka bir ey deildirler. Bu almalar, ulusuluu sadece dil, tari h vs. dayanan en gerici ulusulukla zde tanmlad iin, ayn zamanda kendileri daha ince ve daha st dzeyde bir tahrifattrlar. rnein, ulusun bir yere gre tanmlanmasn ulusuluun almas, ulus devletin sonu olarak tanmlarlar. rnein Avrupa Birlii ile Ulus Devletin almakta olduundan sz ederler. Avrupa Birliinin en iyi durumda yere gre bir ulus tanm yaptn grmezler. Ama tahrifat bu dzeyde bitmez. Bunlar politik olann ulusal birime gre tanmlanmasnda da bir sorun grmezler bu almalar. Dolaysyla bu eserler, modern tarihin kendisinin, en ilerici biimlerinde bile aslnda bir gericilik olduunu; politik olann her hangi bir ulusa gre tanmlanmasnn kendi bana bir gericilik olduunu gizlerler. Tarihe dayanmayan bir ulusuluun da ulusuluk olduunun anlalmasn engellerler; ulusuluu sadece dile, dine, kltre dayanan bir ulusulukla var olabilirmi gibi tanmlarlar ve bir st dzeyde ayn tahribat kendileri yaparlar.

59

Ve bylece bu tahrifatlar temelinde, rnein Avrupa Birlii projesinde, Avrupadaki her biri Tarihe gre kurulmu uluslarn, topraa dayal bir Avrupa ulusu iinde birlemelerini; yani ulusuluun bir biiminden dier biimine gemelerini, ulusuluun ve ulus devletin almas olarak grrler ve gsterirler. Aslnda olan ulusuluun almas deil, ok gerici bir biiminden, topraa dayal bir biime (ki Avrupay kltrel olarak Hristiyanlkla tanmlama abalar tam byle olmayabileceini de gsterir) geilmesidir. Ve bu biim de bu gnn dnyasnda, aslnda imtiyazlar savunup, yeryz lsnde bir Apartheit rejiminin savunusu anlamna geldiinden, artk gerici ve rk bir biimdir. Bylece rnein Trkln nasl yaratldn anlatan almalarn neredeyse tamam, aslnda bu gnk dnyada fiilen bir apartheit sisteminin savunusu anlamna gelen ve yere gre tanmlanan bir ulusuluu savunurlar. Bu tr almalarn bir sr rnei Birikim dergisi sayfalarnda bulunabilir. Bu gnn dnyasnda, dnya lsnde tek bir ilerici forml olabilir. Nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann tmyle zel olmas, yani uluslara kar bir devrim. Ama byle bir program savunan anlay bile tarihi ve toplumu tahrif etmeye devam eder. nk bizzat bu anlay dinlerin modern toplumun din kavramyla tanmlanmasna dayanr. Bylece tm tarihi de sanki zel politik ayrmnn var olduu; dinin bu gnk gibi bir inan olduu bak asndan yeniden tahrif ederler. Ve bu tahrif yeni de deildir. Aydnlanmann ortaya kndan beri, tm tarih, akl ve inancn (dinlerin) mcadelesinin tarihi olarak yazlmaktadr zaten. En azndan be yz yldr tm tarih ve olgulara ilikin bilgi, dinlerin bir inan, hurafe, batl inanlar olduu kabulyle biriktirilmekte, toplanmakta, yorumlanmakta ve klasifize edilmektedir. Dolaysyla olg ular yn da modern toplumun dininin, dinin inan olduunu syleyen dinin damgasn tar ve onunla uyumlu olarak seilmi, anlatlm ve klasifize edilmitir. Burada da bir kendini reten sre vardr. Bir yandan olgu diye bilinenler bu dinin kabullerin i dorular grnr; yle olunca bu dinin kabulleri yeniden retilir ve bu yeniden retim ile yeni olgular tekrardan bu kabullere gre aranr, seilir, bulunur; klasifize edilir ve yorumlanr. Yani olgular ve genellemeler arasnda bir eliki kma olasl bu dzeyde de kaybolur. Olgular aslnda genellemeyi dorulayacak bir bak asndan grlm, seilmi ve snflanmlardr. Dolaysyla bu gn rnein bir lde, tarihe dayanan bir ulusuluun yapt tahrifatlar ve tarih ve toplum yorumlarn eletiren nispeten daha demokratik ama aslnda yine kendisi de Humanizme gre gerici olan ulusuluun yaptn gstermenin yan sra, modern toplumun dininin yapt tahrifat da aa karmak gerekmektedir. Burada birinci (uluslarn tarihlerinin yaratlmas) ve ikinci kategoriden (Topraa dayanan bir ulusuluun ulusuluk olmad) tahrifatlar bir kenara brakarak, aydnlanmann yaratt tahrifat (Tm tarihte dinin bir inan olduu) ve bunun sonularn grmek bir fikir verebilir. Dinin din olmadn, inan olmadn tmyle styap olduunu kavramak, Modern toplumun dininin, modern toplumun styapsnn ufkunun dna kmaktr, baka bir dinden, baka bir styapdan bakmaktr dnyaya. Bu, olgulara, tarihe, var olan topluma, devrimlere, hasl imdiye kadar bildiimizi dndmz hemen her eye yeni bir k altnda bakmay 60

gerektirmektedir. Ve bunun mthi alt st edici sonular vardr. Bu sonularn en azndan bazlarn ortaya koymadan ulalan sonucun anlamn anlamak zordur.

2) Tarih ve Tarihe Baktaki sonular

A) Olgular Bu gn btn tarihler aydnlanmann dini inan olarak gren, inanc da epistemolojik olarak akl d veya hukuki olarak zel olarak tanmlayan anlayyla damgaldrlar. Btn tarihe byle baklmakta ve tarih byle yazlmakta, byle renilmektedir. Ama bu ylesine kafalara yerleir ki, bunun tarihi anlamay mmkn klmadn anlamak mmkn olmamaktadr. Bunu ok basit bir gzlem bile kantlar. Uygarlk ncesi, lkel denilen topluluklardan yazl bir ey kalmad iin pek bilinmez ama bu gn yaayan rneklerine bakldnda tm yaam, her ey dinseldir. Benzer ekilde Klasik uygarlklardan kalan tm tarihi kalntlar anak mlein zerindeki resimden, binalara, heykellere, mzie kadar, tm gnlk davranlar, siyaset, devlet, sanat, hukuk, vs. her ey dinseldir, dinin iindedir. Ama btn bunlar ne olduu belli olmayan, genellikle batl inan, hurafe veya ontolojik ihtiya (o da her ne ise, nan geni bulduunu iddia edenler bile var) ya da hukuki olarak kiiselle ilgili bir inan kategorisi iinde ele alnrlar. Bylece btn tarih anlalmaz ve irrasyonel bir hale gelir. Eer dinler bir inan, bir ontolojik ihtiya, bir hurafe idiyse, tarihteki toplumlar emek retkenliinin derecesi o kadar dk olmasna ramen niin bir inan iin onca korkun bir emek harcamlar, koca tapnaklar vs. yapmlardr? Modern toplumun dininin, Aydnlanmann din anlaynn ortaya kard bu samalnn cevab samal ortaya karan anlay olarak sunulur: O zamanlar bu gnk gibi akl egemen deildi, bilim gelimemiti, eskiden insanlarn bu nedenle akl d inanlar vard. Dnyay akl d inanlar, hurafeler ynetiyordu. O nedenle byle akl d iler yapp bir inan adna muazzam miktarlarda art rn harcadlar. Bylece tm tarih akl d, aklanamaz olmaktadr, akl dlnn nedeni de bizzat yine o zamanlar imdiki gibi akln ve bilimin egemenlii olmad sylenmektedir. Buradaki korkun kendini reten mekanizma aktr. Aslnda dine inan diyerek, onlarn tm toplumsal yaamn rgtlenmesindeki ilikisini yok ederek samal kendisi yaratmakta sonra da bunun samalk olmasnn normal olduunu, nk onlarn ilkel olduunu akla dayanmadklarn sylemektedir. Bylece irrasyonellikle aklamann kendisi (yani modern toplumun dini, yani rasyonalizm, yani aydnlanma) aslnda ortaya bizzat irrasyonellik olarak kar. kar ama bunu grebilmek ok zordur. Grlmediinde de kendini retir. Din bir inan ve akl dlk olunca, rnein Peygamberler gibi, byk din kurucular gibi, insanln geni blmlerinin tm yaamn belirlemi mthi nemli insanlar da, bunlarn nasl byle bir etkisi olduu da aklanamaz kalmaktadr. 61

Ama tarihi ve ondaki toplumlar irrasyonel grnce, batl inanlara batm grnce, bunun anlalmaz grnebilmesi olana da ortadan kalkmaktadr. Ama din styap olarak ele alnd an, btn o samalk gibi grnenlerin hepsi rasyonel bir anlam kazanr. Bunlarn hepsinin retim ve ekonomi hayatyla, retim ve yeniden retimin ve bunlara bal olarak toplumsal ilikilerin rgtlenmesiyle dorudan balants olduu grlr. Bylece Aydnlanmann din tanm iinde bir samalk gibi grnen, her eyin dinsel olmasnn srr kendiliinden zlr. Din styapnn kendisi olduundan, styapnn dnda da bir ey olamayacandan, her eyin dinsel olmasnn son derece normal ve ak bir sonu olduu ortaya kar. Bylece Tarih bir samalk olarak grlmekten kurtulur ve tarihi bir samalk olarak grmenin samal, yani modern toplumun dininin samal ve bu samaln da nedenleri grnr ve aklanabilir olur. Ayn zamanda, kapitalizm ncesi Tarihteki toplumun yaamn retim ilikileri ile ba iinde analiz etme ve anlama olana ortaya kar. Keza modern toplumda da her eyin dinsel olduu ortaya kar. nk dinsel olmama iddiasnn kendisi, modern toplumun dininin iddiasdr. Din d grnen veya yle olduunu iddia eden her ey de dinseldir. nk, dini inan olarak gren ve din d diye bir k avram uyduran modern toplumun dininin iindedir. nk Din d kavram modern toplumun dininin bir kavramdr. zetle, btn tarih yanl yazlmtr ve olgular yanl okunmaktadr. Bunlar modern toplumun dininin yazd tarihlerdir. Bu arplma olgularn gzlemlenme ve snflamasndan genellemelere kadar her alan kapsamaktadr. Ve ortada kendini reten bir arptma vardr. Dinler styap ve peygamberler retim ilikilerinin yeni durumuna uygun styaplar kuran devrimciler olduuna gre, btn tarih, dinler ve peygamberler tarihi olarak yeniden yazlmaldr. Ama bunu yazmann art btn tarihlerin, modern toplumunun dininin yazd tarihler olduun grmektir. Bylece modern toplumun tarihi de bir dinin ortaya k, stnlk kazan ve gericilemesinin tarihi olarak ortaya kar. Aydnlanma filozoflar, bu dinin kurucusu peygamberler; Napolyonlar Muaviyeler; Ekim Devrimi, Sosyalist hareketler hariciler, Batniler, Karamtalar olarak bu modern toplumun dininin tarihi iinde bir bayka anlam kazanrlar. Elbette bu btn toplum bilimlerinin de batan aa gzden geirilmesini gerektirir. Btn bilgi, sanat, ahlak, gnlk yaam, devlet yani btnyle styap, ancak dinin analizi olarak anlalabilir. Dolaysyla bunlar dinin analizi iinde ele almayan btn sosyoloji de modern toplumun dininin hurafeleri olarak ortaya kar.

B) retim Biimleri - Dinler Eer din tmyle styap ise, Marksizme gre bir retim biiminden dier retim biimine geiler, kendilerine uygun styaplara geiler anlamna da gelmesi gerektiinden, bir dinden dier dine geiler olarak ortaya kmaldr. Gerekten de yledir. nsanlk esas olarak temel retim biiminden gemitir. Komn, 62

Bezirgan Uygarlk, Kapitalist Uygarlk. Bunlar gerekten de dinsel biime (styap biimine) karlk derler. Komn, amanizm, totemizm denen dinle tanmlanr. Bunlar komnn tm styapsn rgtler. Her uygarlk alannda farkl biimler alsa da, yazya dayanan dinler bezirgan uygarlklarn styapsn rgtler. Btn bu dinleri, politik alandan dlayp, kendi bileenlerine dntren, zel ve politik ayrmna dayanan din de, kapitalizmin st yapsn rgtler. Tabii bunun en gerici biiminde, uluslar biiminde. Bylece ekonomi temeli ile styap (din) arasndaki ilikiler, Aydnlanmann kopard, anlalmaz ve sama kld ilikiler, apak ortaya kar. Dinler tarihinin de aslnda retim biimleri ve geilerin tarihi olduu apak grlr.

C) Dinlerin Ortaya k ve Yayllar olarak Devrimler Marksizm, retici glerin ve ilikilerinin deimesine bal olarak styapnn da deieceini ve bunun da birikim ve sramalarla; yani devrimlerle olacan syler. Ama Aydnlanmann din anlaynn esiri olduundan dinin tmyle styap olduunu gremedii iin aslnda din deimelerinin devrimler olduunu, yani bir styapdan dierine geiler olduun gremez. Bunun sonucu olarak da, Marksizm tarihte devrim deyince, burjuva devrimlerinden baka bir ey sayamaz durumda kalmtr. Ve bir de Spartaks ayaklanmasndan sz eder. Ama din styap olarak grld an, bir dinden dier dine geiler, birer devrim olarak ortaya karlar. Peygamberlerin, din kurucularnn, mitolojik kahramanlarn, her birinin byk devrimciler olduu, o gnk ilikilere uygun bir styap kuruluuna nderlik ettii grlr. Bylece Aydnlanmann bir trl aklayamad hatta sorun bile etmedii, peygamberlerin nemi ile onlarn retilerinin bilim dl arasndaki eliki kolayca alr. Hatta bu yaklam, aydnlanmann tarihi aklayamamasn da aklar. nsanlk tarihi komnden uygarlklara geilerin tarihi olduundan, peygamberler ya da mitolojik kahramanlar, aslnda byk styap deiiklikleri yapan devrimciler olarak ortaya karlar. Bunlar Komnden uygarlklara geileri yapan hareketlerin nderleridirler. Bunun en ak rnein Hz. Muhammetde grlebilir. O putlarn (totemlerin) yerine Allah derken, bu gn sanld gibi tapnlan bir akl d inancn yerine bir baka akl d inanc getirmiyordu. Aksine bir retim ve yaam tarznn, bir toplumsal ilikiler sisteminin yerine; bir styapnn hukuun, estetiin, ahlakn, vs. yerine bir yenisini getiriyordu. Totemlerin her biri bir hukuk sistemi demekti ayn zamanda. Muhammetin Kabedeki putlar krmas, rnein bu gn uluslara kar bir devrim yapm insanlarn sembolik olarak birlemi milletlerdeki bayraklar yakmas gibi bir anlama sahiptir. Burjuva toplumu dini zel olarak tanmlayarak aslnda insanlk tarihini anlalmaz klmtr. Ama o dinler ve styaplar bir kere kuruldu mu yle hep ayn kalan eyler deildirler. Srekli 63

deiirler: komnn etkileriyle taze kan alrlar, reforme olurlar, Rnesanslar yaarlar, uygarlama arttka gericileirler, talama zellii gsterirler. Ayrca dinler, yani styaplar karlkl etkiler iinde bulunurlar. Keza nasl bu gnk uluslarda kanunlardaki haklar ile gerek haklar arasnda, gerek snf ilikilerine bal uurumlar varsa benzeri durumlar eski alarn toplumlarnda ve dinlerinde de vardr. Btn bunlarn ayrntl bir incelmesi gerekecektir. Ama btn bu almalar iin nce aydnlanmann din kavraynn dna kmak gerekmektedir.. Tarihe byle baknca, Protestanlk, Alevilik vs. gibi mezheplerin aslnda Komnn kendini bir uygarlk dini iinde ifade etmesi olduu; bylece uygarln dini gibi komnn dininin de kendi iinde bir evrim yaad ortaya kar. Bylece sapkn mezheplere kar uygarlk dinlerinin verdii savalarn da aslnda uygarlk ile komn arasndaki savalar olduu, yani Kvlcmlnn Tarih Tezi, tarihi uygarlk ile komnn gelgitleri ve karlkl mcadelesi olarak ele alan anlay daha somut bir anlam kazanr. Bylece dinin bir styap olduunun kavranmas ayn zamanda komn ile uygarlk arasndaki savalarn niye din savalar olduunu da gsterir. Ama buradan bir sonu daha kar. Eer bir styapdan dier styapya gei bir dinden dier dine gei ise, modern toplumun dininden hangi dine, ya da modern toplumun styapsndan hangi styapya geilecektir? Ve eer byleyse sosyalist program var olan dine kar baka bir din olarak ortaya kmak zorundadr. Bylece sosyalizmin bir uygarlk program olmas gerektii eklinde son yllarda ifade edilen eksikliin de cevab bulunmu olmaktadr. Sosyalizm bu gnk toplumun dinine kar (zel politik ayrm) bir din olarak ortaya ktnda (Devleti yani politii yok ederek bu ayrma son vermek) ayn zamanda baka bir uygarlk tasars olarak da ortaya km olur. Ama sosyalizmin buna ulaabilmesi iin, tpk Muhammetin brahime dayanarak slamiyeti kurmas gibi, sosyalizmin de, Politik olann ulusal olana tanmlanmasn reddedip, ulusal olan zel olana atmas; aydnlanmann programna, bir st dzeyde dnmesi ve onu gerekletirmesi gerekmektedir. Keza dinin styap olduunun kavranmas, yap ve zne ilikilerini, imdiye kadar ekonomik terimlerle ve zne balamnda ifade edilebilmi ilikileri toplumsal yapnn kavramlarnn diliyle ifade etmeyi de mmkn klmakta, Yap ve zne kopukluunu ortadan kaldrmaktadr. styapnn din olduu anlalnca, zne de o dinden olanlar topluluu olarak ortaya kmaktadr. Snflar mcadelesi, ancak dinlerin iindeki mcadeleler olarak anlalr olabilmektedir.

D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmad Tarihe byle baknca, Amerikan ve Fransz devrimi gibi burjuva devrimleri hari, imdiye kadar sosyalist devrim diye bilinen btn devrimlerin, aslnda sosyalist o devrim olmad, ezilenlerin abasyla modern toplumun dinine katllar ve o dinin gerici biimi iinde, 64

devrimci dneminin hedeflerine yneliler olduu grlr. Yani sosyalist devrim diye bilinenler, modern toplumun dinine ezilenlerin eliyle yaplm geilerdir. Bunlar tpk, uygarlk dinlerinin gerici biimlerine komnlerin geilerine ve bunlarn o dine yapt eitliki ve genletirici etkilere benzetilebilir. Ama bu uygarla geenler de ksa zamanda ayn glerin etkisi altnda ayn akbete urarlar, sosyalist devrimler denen bu geilerde de ayn gidi ile karlalr. Bu gnk sosyalist devrimler aslnda ulusa kar deil ulusun erevesinde yaplm devrimler olarak, modern toplumun dininin gerici biiminin iinde, nispeten eitliki ve ezilenlerden yana geiler olarak bir anlam kazanrlar. Yani devrimcilikleri yarmdr. Hristiyanla ve klasik dinlere kar Aydnlanma dini gibi deil, papala kar Protestanlk gibi, var olan dinin iinde onu reforme etmeye ynelik giriimlerdir. Ulusal devletleri sosyalist ulusal devletler yapmay deil, ulusal olan kiisel olarak tanmlayarak; ulusal devletleri ykmay hedefleyen bir devrim, aydnlanmann eski dnyaya kar devrimine benzetilebilir ve paralel sonular yaratabilir O halde, imdiye kadarki sosyalist devrimlerin deneyleri, aslnda gerekten yeni bir styap kurabilecek gerek bir devrimin, yani uluslara kar bir insan veya insanlk dininin karlaaca sorunlar hakknda pek az fikir verebilir. Sosyalist devrimin, rnein uluslara kar bir devrimin, karlaaca sorunlar anlayabilmek iin, bir dinden dier dinlere geileri, bu geilerin yasalarn incelemek gerekiyor. nk dinler tarihi aslnda devrimler tarihinden baka bir ey deildir . Byle bir bak asndan tarihe baknca, rnein, Muhammetin, Lenin ve Trokilerden ok daha sistemli bir devrim teorisi ve prati i gelitirmi olduu ortaya kmaktadr. Ayrca bu bak, sosyalist harekete tm tarihinde musallat olan reformizmi aklamay da mmkn klmaktadr. Devrim ulusu ykmak deil, ulus biimindeki devleti dntrmek olarak ele alnnca, reformizm yapsal olarak bu yaklamn znde var olur. nk bir dini ykmay deil deitirmeyi hedefler btn sosyalist programlar, dolaysyla zaten reformisttirler. Ulusun kendisi tartma konusu olmadndan, bu deitirmenin nasl olaca reformizm iinde bir reformizm olarak ortaya kar. Ama devrimi, var olan uluslar sosyalist yapma deil uluslar, dolaysyla ulusal devletleri ortadan kaldrma olarak koyunca, sosyalist bir ulus iin deil, ulusu yok etmek iin mcadeleye girilince, yani bir baka din veya bu dinin ideal devrimci biimi olarak ortaya klnca, reformizmin var olu koulu da banda ortadan kaldrlm olur. Byle bir devrimci hareket ok baka sorunlarla kar karya kalr.

E) Tm styapnn Dinin Analizi Olarak Ele Alnmas Ama dinin styap olarak kavranmas btn sosyolojik aratrmann da yeni batan dzenlenmesini gerektirecektir. Btn sosyoloji aslnda modern toplumun dininin hurafelerinden baka bir ey deildir. 65

Sanat, Kltr. Ahlak, Hukuk, Felsefe, Bilim, Gnlk hayat vs. alannda yaplan tm sosyolojik aratrmalar, styapy dinin dnda, dini bunlarn yan sra styapnn bir esi olarak ele almlardr. Ama eer din styap ise, dinin dnda ne bir sanat, ne bir bilim, ne bir ahlak, politika, ne devlet, ne felsefe, ne bilim, ne metodoloji mmkn deildir. Gerekten tm dinlerde de byledir. Tarihte ve toplumda, tm bilgi, sanat, ahlak, gnlk yaam, politika, devlet, felsefe hasl her ey dinseldir. Modern toplumun dininde de yledir, btn dinsel olmadn syleyen her ey, modern toplumun din tanmyla dini tanmladklarndan ve kendi din dlklarn byle ifade ettiklerinden bizzat o dinin iinde olduklarn da ifade ve itiraf etmi de olurlar. Ama bu u sonucu da ortaya karr: zellikle Bat Marksizmi tarafndan yaplm btn teorik katklar da (Gramsciden Lukacsa veya Adornoya) yeni batan yazmak ve okumak gerekmektedir. nk hepsi modern toplumun dininin din kavrayyla damgaldrlar.

F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olmas Bilgi ve metodoloji gibi en din dii grnen alanlar da dinseldir. Bilginin Pozitif bilimler ve nsan bilimleri olarak ayrlmas da modern toplumunun dininin bilim kavraynn bir ifadesidir. Bizzat bu ayrn kendisi, pozitif bilimler denen bilimlerin de, bu dinin bir arac olduunu gsterir. Modern toplumun dini, bilimi din dii olarak tanmlarken, bilimi de din gibi tanmlam olur, bilimin din d olduu modern toplumun dininin bilim tanmdr ve tpk din tanm gibi dinseldir. Bilimi din d olarak tanmlamak, Modern toplumun dini, Allah veya toplum iin deil, kar iin altndan, bilgiyi karn emrine vermenin dini olduunun itirafndan baka bir ey deildir. Tarih ve Toplum alanlar sz konusu olduunda tm bilginin bu dinin din ve tarih kavramlarna dayand, dolaysyla bilginin mmkn olmad ortaya kmaktadr. Btn bu almann bandan beri, her dzeyde ortaya kan, olgu ve onun bilgisinin bir arada bulunamamasnn nedeni tam da budur. Btn bilgi dinsel olduu iin, u lus ya da din hakkndaki btn bilgiler bu dinin ulus ve din hakkndaki tanmlar olduundan; bu dinin kavramlaryla ele alndnda ulus ve din anlalamamakta; ulus ve din anlaldnda ise bu din yok olmaktadr. Modern toplumun dini ile onun bilgisi arasnda da tpk ulus ve ulusuluk ile onun bilgisi arasnda bata gsterilen iliki gibi bir iliki vardr. Bu dinin ne olduunun bilgisi varsa bu din var olamaz. Bu din varsa bilgisi yoktur. Uluslar varsa uluslarn ve ulusuluun bilgisi yoktur; ulus ve ulusuluun bilgisi varsa Ulus ve ulusuluk yoktur denklemi, dine ilikin denklemin zgl bir biiminden baka bir ey deildir.

66

G) Programatik, Stratejik ve rgtler Sonular

1) Programatik Sonu
Dinler birer farkl styapysa ve dinden dine geiler devrim olduuna gre, sosyalizm de sosyalist hareket de bir din, tmyle baka bir styap olarak ortaya kmal ve var olan styapy reddetmeli sonucuna ulalmt. Bu, rnein sosyalist devrimin ulus iinde deil, ulusa kar bir devrim olmas gerektiini gsteriyordu. Bu ayn zamanda nceki sosyalist devrimlerin sosyalist devrimler olmadn, ulusa kar olmak bir yana, ulusuluun, ulusun ulusuluktan nce geldiini iddia eden en gerici biimlerine bile kar olmad anlamna da geliyordu. Aslnda gerek anlamyla sosyalist devrim; bu modern toplumun dinin zel politik ayrmna dayandndan, zel politik ayrmn yok etmelidir. Bu ise ancak politik olann yok olmas, yani devletin yok olmas, yani snfsz bir sosyalist toplum ile mmkn olabilir. Yani modern toplumun dininin dna ve baka bir dine (styapya) ancak sosyalist (Snfsz -Devletsiz) bir toplumda geilebilir. Proletarya Diktatrl ve Gei Dnemi olarak ifade edilen, bu baka dine gei iin, zel politik ayrmna dayanan dinin en devrimci biimine, politik olan ulusal olanla tanmlamay reddeden biimine dntr ve aslnda bu dinin iinde bir reform anlamna gelir. Ve Sosyalizme veya baka bir dine, ancak bu dinin en devrimci biiminden geilerek ulalabilir. Bayrana, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olan her eyin zele ilikin olmas ilkesini yazmayan ve ulusa kar gelimeyen bir devrim, gerek sosyalist devrime giden yola giremez. Bu devrim, var olan devletleri ykarak, brokrasinin, dzenli ordunun vs. var olu koullarn ortadan kaldrarak salad demokratik ve eitliki eilimle ezilenlerin zerinde ykselecek bir iktidar zaten ortadan kaldrr. Daha da eitliki bir dzen ise, zel mlkiyetin ve kar ekonomisinin ortadan kaldrlmas gerekir. zel ve politik ayrlnn yok olmas ise, politik olann yani devletin ortadan kaldrlmasn gerektirecektir. Ulusal olan zele atma devrimi, ulusa kar devrim ise, aslnda bu gerek devrimin n koullarn hazrlama devrimi olarak da tanmlanabilir.

2) Parti ve Din
Burada bir devrim, bir dinden dier dine gei olarak ortaya knca, sosyalist hareketin de bir parti gibi deil, bir din gibi rgtlenmesi ve hareket etmesi gerektii ortaya kar. Zaten partiler araclyla yeni dinler ortaya kamaz (Yani ulusa kar bir devrim olamaz). Partiler araclyla dinler iinde ancak snf karlar savunulabilir ve reformlar yaplabilir. Bu btn dinlerde byle olagelmitir. Tarikatlar mezhepler modern ncesi dinlerin partileriydi. Modern partiler de modern dinin tarikatlardr. Bir dinin iinden ona ynelik ezilen snflarn muhalefetleri, o dinin kavray iinde ona kar karlar. Bu nedenle bunlar ayr dinler deil, birer tarikat, mezheptirler. 67

Sosyalist hareketin bir din olmadn, bu dinin ufkunda kaldn, onun temel rgt biiminin partiler olmas da gstermektedir. Dolaysyla imdiye kadarki parti biimi, sosyalist hareketin ve ii snfnn ayr bir din kurucusu olarak ortaya kabilmek iin yeterince gelimi ve olgunlamam olduunu da gstermektedir. O halde Parti biimi gerek bir yeni dinin kuruluunun arac olamaz. Geri genel anlamda lk Hristiyanlk da yoksullara dayandndan ona da bir parti denebilir ve denmitir. Benzer ekilde slam da Mekkenin Kureyli particilerine kar Pleplere dayand iin bir parti olarak grlebilirler. Ama bu partiler, bunun yan sra bundan daha farkl, var olan dini reddeden yeni dinlerdi. te sosyalist hareket de byle olmaldr. Bir yanyla ezilenleri toparlamas bakmndan bir parti zellii tar ve tamaldr elbette bu din iinde. Ama ayn zamanda bir yeni din olmas gerekir.

3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunlar

a) Takiyye

Bir parti (Tarikat, o dinin iinde bir muhalefet) deil de ayr bir din olarak ortaya kldnda, yani uluslar iinde mcadele edilen tarafsz bir ortam deil, kendisine kar mcadele edilecek ve yklacak bir din olarak grldnde, bu gne kadar karlalandan ok farkl problemlerle karlalr. Bir yandan o din yklmak istenmektedir ama dier yandan o din egemendir ve onun iinde yaamak kanlmazdr. Hristiyanlar da Mslmanlar da bu sorunla karlatlar. Hristiyanlar ok tanrl Roma dininin egemen olduu bir dnyada yayorlard ama kendileri bunu kabul etmiyorlard. Bu durumda gerekteki inanlarn gizliyorlar, Hristiyanlar olarak ancak yeraltnda, katakomblarda veya egemen dinin ulaamad yerlerde toplanyorlar ve grlerini yayyorlar ve rgtleniyorlard. Ne var ki bu gnk dnyada ne katakomblar ne de egemen dinin ulaamayaca da balar vardr ve kalmtr. Bu bakmdan Kk Mekke kentindeki slamn kendi devriminden nce douunda karlat ve kavramlatrd sorunlar, ulusa kar bir din olarak sosyalist hareketin karlaaca sorunlar hakknda bir fikir verir. lk Mslmanlar kabile hukukunun, kandaln egemen olduu bir toplumda yayorlard, imdiki dnyada nasl herkes bir ulustan ise o zaman da herkes de bir kabileden, bir soydand. Tpk bu gnk dnyay ulusal devletlerin kaplam olmas gibi, Mekke ehri ve evresi de airetlerle kaplyd. Hatta biraz Birlemi Milletler binasna benzeyen kp biimindeki Kabe, Birlemi Milletler ile ayn ilevi gryor, airetler aras ilikileri temsil ediyordu oraya toplanm putlar (Totemler). Bu toplumda ilk Mslmanlar da dinlerini aktan uygulayamyorlard, slamn deyiiyle slam yaayamyorlard. slam, kendisinin Aydnlanmann yayd ve bizlerin kafasna yerletirdii gibi, dini inantr diye grmyor, dinin tm toplumun st yapsn oluturduunu 68

biliyordu, tpk imdi artk bizlerin bildii gibi. Bu durumda o Mslmanlar inanlarn gizliyorlard. Yani Trkiye politikasndaki mehur adyla Takiyye yapyorlard ve yapmak zorundaydlar. Ayn eyi bir din olan sosyalizm, rnein insan veya insanlk dini diyelim, de yapmak zorundadr. Evet ulusuluk ulustan nce gelir ama ulussuz olmak mmkn deildir kimi kk burjuva entelektellerin ben ulussuzum demelerinde olduu gibi. Ulussuzluk bir inan sorunu deildir. Ulussuzluu yaamak, ulussuz olmak ancak var olan ulusal devleti tam bir ret ile yani vergi vermemek, askere gitmemek, belgelerini, snrlarn tanmamak, yasalarn tanmamakla olabilir. nk ulus, din gibidir, gibidiri fazla dindir. Ama aydnlanmann din kavramndaki din gibi deil, Marksizmin kavramndaki din gibidir, bir styapdr: tm toplumsal hayat dzenler. Bu durumda ulus dinini ortadan kaldrmak isteyen, ilk Hristiyan veya Mslman gibi, bu yeni dinin ilk ncleri ve kurucular aynen ilk Mslmanlarn karlatklar sorunla karlaacaklardr. lk Mslmanlar putlara tapmay, yani kabilelerin totemlerine ve onlarn sembolize ettii yasalara ve kurallara uymay reddediyorlard ama bunu hemen aka yaptklar takdirde yok edilmeleri kanlmaz olurdu. Bu nedenle inanlarn gizliyorlar ve onun gereklerini yerine getirmiyorlard. Yani Takiye yapyorlard (gerek kimliklerini, dinlerini) gizliyorlard, nk darl harpde, ykmak istedikleri dinin egemen olduu bir dnyada veya lkede yayorlard. Ulusal devletleri ve uluslar ykmak isteyen bu gnn sosyalisti de ayn sorunla karlaacaktr. Ulusal devletin ulusun kurallarna uymad takdirde yaama ans bile bulunmaz: bunun iin, bir yandan ulusal devletin kurallarna uymak, yani ekilsel olarak var olma hakkn korumak ama ayn zamanda o ulusa kar propaganda yapmak, mcadele etmek durumunda olacaktr. Ancak belli bir gce eritikten sonra o devletin kurallarna uymak reddedilebilir. Bu da fiilen isyan anlamna gelecektir. Bu gn uluslarla kapl bu dnya insanlar iin bir Dar l harptir. Btn dnyadaki devletler, uluslar dmandr. Ve savata, dman alt etmek iin sava hileleri arttr.

b) Dar l harp, Dar l slam ve Srekli Devrim

Bir baka sorun, rnein belli bir lkede ulusun lav ve yeni styapnn, yeni dinin egemen olmas durumunda kar. Bu devlet bir ulusal devlet olmadndan, uluslar, ulusal devletleri, ulusal snrlar da tanmayacaktr. Ya onlarn ya da onun yok olmas gerekir. Bu elbette, tpk Medinedeki Muhammetin yapt gibi, taktik anlamalar yapmayaca, elverisiz koullarda sava kabul edecei anlamna gelmez. Ama esas olarak ikisi bir arada olamaz, ya biri ya dieri kazanmak zorundadr. Bu nedenle Trokinin ulusal sosyalizme kar ykselttii Srekli Devrim teorisinin ikinci 69

blm, yani devrimin yaylmak zorunda olmas sorunu ile Muhammet ve slam da karlamtr. Mekke ile Medinenin fark, ayr ehir olmalarnda deil, iki ayr din olmalarndayd. Ve burada Srekli Devrim gerek anlamn da bulmaktadr. Uluslara kar bir devrim srekli olmak zorundadr. Dnyaya ilikin bir styap kurma plan olan btn dinler (aslnda slam ve Aydnlanmadan baka da yoktur) byledir. Modern toplumun dini de tm dnyaya egemen oluncaya kadar yaylmtr. Ama bu dinlerin her ikisi de yaylmalarn gerici biim altnda yapmlardr. slam, dzenli ordular olan, halifelerin soydan getii gerici biim iinde, Aydnlanma da uluslar ve ou kez de gerici uluslar ve ulusuluk biiminde. Ama devrimlerde u grlr, yaylma silah gcnden ziyade bu yeni dine kitleler halinde katlmlarla gerekleir. Aydnlanmada bu ok aktr, btn dinlerin iinden, akl, bilimi savunanlar veya modern dinin gerici biimi ulusu savunan ulusular kar. Bir bakma ulusular zel politik ayrmna dayanan bu modern toplumun dininin gerici biiminin eski din iindeki savunuculardrlar, bu yeni dinin baka eski dinler iinden kan ncleridirler. slamn hzl yayl da byledir. Bu yayln silahla olduu sanlmamaldr. Evet silah belli bir ilev grr, belli bir rm devleti ykar ama kabul ou kez gnlldr. Akdenizin Kuzeyi hari, btn eski Roma ahalisi, yz yl iinde Mslman, hatta Arap olmutur kendisine o dini getiren kavmin diliyle de dillenmitir diniyle dinlendii gibi. Silah bunu hzlandran bir katalizatr rol ve ilevi grr. Bizans topraklarnda Osmanlnn yaylmas da benzer ekilde gelimitir. Hristiyanlk da benzer zellikler gstermitir. Bir saman a levi gibi hzla yaylmtr eski Roma topraklarnda. Maalesef Aydnlanmann din kavram sosyalist harekete egemen olduu iin, dinlerin ortaya k ve yaylmasnn sorunlar ve dinamikleri yeterince incelenmi deildir. Nasl slamda dar l harp var ise ve bu gnk ulusal devletlerin hepsi insanlar iin dar l harp olacaktr. Nasl oralarda slamn deil savan yasalar nasl egemen idiyse, Ulusa kar bir sosyalist devrim iin, uluslarn ve ulusal devletlerin olduu her yer, nsanlar iin bir dar l harp olacaktr ve orada insanln deil uluslarn yasalar egemen olduundan oralarda savan yasalarna gre davranmak gerekecektir. Bu ayn zamanda Tek lkede Sosyalizm olmayaca ve Srekli Devrim kavray ile de bire bir akmaktadr. Tek lkede sosyalizm mmkn deildir, nk uluslara kar bir devrim tek lkede kalamaz. Tek lkede byle bir devrim balayabilir. slam da nce bir kentte iktidara gelmiti. slamda nasl btn yeryz slam oluncaya kadar, slamn egemen olmad yerler dar l harp ise, btn yeryznde ulusal devletler yklncaya kadar btn yeryz bizler iin dar l harp olarak kalacaktr. Bu iki din, tpk puta taparlk ve Allah gibi birbiriyle uzlamaz, ya biri ya dieri stn gelmek zorundadr. Ya ulus dini ya insanlk dini. slamiyet nasl puta tapanlar lanetledi onlara toplumda yaama hakk vermedi ise, sosyalist 70

devrim de ulusal olan ile politik olann akmasn savunanlara, yani btn ulusulara slamiyetin puta taparlara davrand gibi davranmaldr ve davranacaktr. nk putataparlar da (Politik olan ulusal olanla tanmlayanlar) bizlere yle yapmakta, ulusuz olma ve yaama hakk vermemektedirler ve veremezler de. Bunlarn her biri dierinin zerindeki diktatrlktr ve yle olmak zorundadr. Bylece Proletarya Diktatrl ve Burjuva Diktatrl kavramlarnn son derece somut anlamlar kazand da tekrar grlmektedir. Burjuva diktatrl, aslnda ulusal olann zel olmas zerinde bir diktatrlktr. Yani politik olann ulusal olanla akmasn kabul etmeyen hibir dzene yaam hakk vermez. Hibir ulusal devlet benim ulusum yok ben ulusa inanmyorum diyen bir insana o halde sen snrlardan serbeste ge, hviyet taman, vergi vermen, okula gitmen gerekmez dememitir ve demez. Byle birine yaama ans vermez. Proletarya diktatrl de politik olann ulusal olana gre tanmlayan sistem veya istekler zerinde bir diktatrlk olacaktr. Bu gnk burjuva diktatrl, nasl Trklerin, Almanlarn, Amerikallarn nsanlar zerinde diktatrl ise; Proletarya diktatrl de, nsanlarn Trkler, Almanlar, Amerikallar zerindeki diktatrl olacaktr.

c) Uzun Hazrlk ile Beyin ve Kalplerin kazanlmas

Keza bu devrimler, yani dinlerin ortaya k ve geliimleri, nce insanlarn kalbini ve beyninin kazanlmas gerektiini ve bunun olduka uzun bir hazrlk, var olan egemen dinin nasl ksz olduunu gsteren bir anlayn, bir ruh halinin tm toplumun iine ilemesi ve bir yatknlk yaratmas gerektiin gstermektedir. Tarihteki btn dinler de o dinlerin ortaya klar ncesinde uzun hazrlk ve olgunlama dnemleri vardr. rnein Akdenizin bir ticari blge olarak gelimesi, bu ticareti yapan ve bununla zenginleen Yunanllarda soyut ve kavramsal dncenin, bir Demiurgos fikrinin olumasna yol aarak soyut bir Allah fikri iin topra hazrlad. Burada daha nce, Anadolu, Mezopotamya, Msr, ran uygarlklar arasndaki yollarda gelimi brani dininin tek Allah hazr bekliyordu. Roma, Akdenizde fiilen siyasi ve iktisadi ve hukuki birlii salayarak zaten tek bir Allahn alt yapsn hazrlam bulunuyordu. Hristiyanlk bu uzun hazrlklardan ve yoksullarn memnuniyetsizliinden g alarak, yoksullar partisine yeni bir dinin gcn vererek ortaya kt. slam da bizzat bu uzun hazrla dayand zaten. Dnya ticaretinin bir dm noktasnda ortaya kt, Hristiyanl ve Yahudilii yaratan geleneklerin capcanl yaad bir ortamdayd. Aydnlanmada bu ok daha aktr. Hal seferlerinin at yoldan canlanan ve eski Yunanllar gibi Akdeniz ticaretini ele geiren talyan tccar kentlerinde ieklenen Rnesas, tpk eski Yunan filozoflarnn Hristiyanlk iin topra hazrlamas gibi, aydnlanma iin topra hazrlad. Descartesten Kanta kadar, filozof denen modern dinin peygamberle ri yeni din iin humuslu topra ilediler. Bachtan Beethovene kadar mzisyenler; Shekespare, 71

Goethe gibi sanatlar hep bu dini vaz ettiler. nsanlarn kafasna yerleti ounluu kazand sonra gerisi geldi. Sosyalizm veya nsan-nsanlk dininin de benzer bir gidi gsterecei dnlebilir. Bu din de benzer iler yapmak zorundadr. Globalizm bunun maddi temelini olgunlatrmaktadr. Yeni Sosyal Hareketler; bu uygarln krizinin ifadesi olan btn dnce akmlar (eletirel teori, Post yapsalclk vs) bir bakma benzer ilevler grmekte, topra humuslandrmaktadrlar. Ama imdiye kadar en nemlisi eksikti, bu dinin din olduunun, bir dinin en gerici biimi olduunun grlmesi ve gsterilmesi. Bunun gerekleri yeterince yapldnda insanlk dininin insanlarn ounluunun kafa ve gnllerinin ounu kazanmas ve uluslara ve ulusal devletlere son vermesi hi de zor olmayacaktr.

4) Yoksulluk temelinde eitlik

Bu nsanlk dini biimindeki sosyalist hareket, Aydnlanmann var olan dinlere yaptn, tm uluslara yaparak ve aydnlanmann da bir din olduunu gstererek onun da dna km olur. Bylece bu din btn dier dinlerin karlat, insann kendi nefsine hakim olmas, yaknn sevmesi, elindekini bakalaryla paylamas gibi tedbirlerle salamaya alt eitsizlik ve yoksullukla mcadelenin, ancak retim aralar zerindeki zel mlkiyetin ve kar ekonomisinin ve baskc devlet cihaznn ortadan kaldrlmas iye ilgili olduunu syleyerek gerek nedenlere inmesi ile onlardan ayrlr. Ne var ki imdiye kadar sosyalist hareket gelecein toplumunu bir bolluk toplumu olarak tasavvur etmi ve bunun koullar olmasna ramen niye byle olmad iin insanlar mcadeleye armtr. Ancak bu dinin, bu gnk insanln verili durumunda, yoksulluk temelinde bir eitlii de savunmas gerekebilir. Snflar ortadan kaldrlrsa, zaten uluslarla birlikte var olu koullar ortadan kalkan brokrasi temizlenirse, artk gerei de olmayan silahl adamlarn elinde g bulunmaz, zenginliin belli ellerde toplanmas engellenirse, yani kar ekonomisi ve retim aralar zerinde zel mlkiyet kaldrlrsa, kullanm deerleri reten bir ekonomiye geilirse, yoksulluk temelinde de eitlik salanabilir. Bu hi de Marksn dedii ve Trokinin Sovyetlerdeki yozlamay aklad, yoksulluk temelinde sosyalizm olmayaca gzden geirmeyi gerektirmektedir. Bu gnk dnya byk lde bunu gerektirmektedir. nsanlk ok daha geri bir retkenlik dzeyinde bile bunu saladna gre, neolitik ky komnleri gz nne getirilsin, imdi niye salayamasn? Ama bunun iin n koul, bir kullanm deerleri reten ekonomiye gei, yani kapitalizmin ilgasdr. Bunun iin n koul ise, devletin ve brokrasinin ilgasdr. Bunun n koulu da uluslarn ve ulusal devletlerdin yklmas ve tm yeryznn bir tek insanlk cumhuriyeti olmasdr. Ulusal devletleri sosyalist yapmaya kalkan bir perspektif iinde, yoksulluk temelinde 72

sosyalizm olamaz, ama uluslara ve ulusal devletlere son vermi bir dnyada, brokrasi ve kar ekonomisini ortadan kaldrarak, en temel ihtiyalar dzeyinde bile eitlik salanabilir ve muhtemelen insanlk yaayabilmek iin bu noktaya kadar geri ekilmek zorunda kalacaktr. Bunu da ancak uluslara kar bir din, insanlk dini salayabilir.

73

DRDNC BLM: MODERN DNN VE GERCLEMESNNN MARKSST AIKLAMASI

1) Uygarla Geie ki Cevap

Madem ki din tmyle bir styapdr ve bir dinden dier dine gei bir devrime karlk d er. O halde, dini anlamak iin alt yapya, ekonomik ilikilere bakmak gerekir. ktisadi ilikilerdeki deimeler dinsel (styapsal) deimeleri ve o styaplarn (dinlerin) zelliklerini belirler. Modern Toplumun dini, dine inan diyen zel politik ayrmnn kendisi olduuna gre, modern toplumun dini niin byle bir ayrm biiminde ortaya kmtr? rnein, tek tanr ncesi uygarlklarn dini ve onun tanrlar, kenti kuran kabilenin totemleri araclyla; tanrlar aras ilikiler biiminde grlen komnler ve onlarn totemleri aras ilikiler vs. olarak kolayca aklanabilir. Keza soyut bir Allah ticari ilikilerin gelimesiyle, dolaysyla arz talep fiyat ilikisi ile kolayca aklanabilir. Hristiyanlk Romann salad ekonomik ve siyasi birliin gerektirdii styap yani din ihtiyacyla vs. aklanabilir veya bu gibi ipularndan gidilebilir. Ama bir dinin zel politik ayrmna dayanmas, bizzat bu ayrln bir din olmas nasl aklanabilir? Bir Marksist iin soru udur: alt yapdaki ne gibi deiiklikler ve zellikler byle bir ayrm, byle bir ayrma dayanan dini mmkn ve gerekli klmtr? Niin bu toplumda zel ve politik ayrm var? Nasl oluyor da byle bir ayrm tasavvur edilebiliyor? Niin Kapitalizm ncesinde byle bir ayrm yoktur? Niin byle bir ayrm daha nce her hangi bir din tarafndan tasavvur bile edilmemitir? Bu sorularn cevab aranarak, milliyetiliin gerici bir biimi olduu, modern toplumun dininin ekonomik temeline varlr. Yani olgunun varlnn Marksizmin kavramsal aralaryla da aklanmas gerekir. Ve bunu aklayabilecek kavramsal aralar sadece Marksizm sunabilir. Aada bunun iin bir aklama denemesi yaplacaktr. * slam ve Aydnlanma ayn soruna, farkl iki ada ve farkl biimde, iki cevaptr. Klasik uygarlklar toprak ekonomisine dayanrlar. Genellikle kapal ekonomiye dayanan bir kyllk denizinin varl bu ekonominin kouludur. retim gelitii zaman art rn artar ve 74

yollar emin olur. Ticaret geliir. Ticaretin gelimesi para ve meta ekonomisini geli tirir. Bu da bezirganln yan sra ikiz kardei tefecilii. Tefecilik gelitike ve ar vergi ykleri altnda kyl ezildike retim geriler, snf elikileri artar, ticaret yollarnn emniyeti kalmaz ve retim geriledii iin ticaret de geriler. Yeni bir komn asyla bu sre yeniden balayncaya (Yani o uygarlk veya devlet yklp yeni bir devlet veya uygarlk kuruluncaya) kadar retim geriler, ticaret yollar tkanr ve uygarlk bir rme safhasna girer. Btn antik uygarlklar tarihi bir bakma bu devrenin tekrarndan ibarettir. Bu durumlarda bazen dnya ticareti, tpk kalbin tkanan damarlar yerine yeni damarlar oluturmas gibi, baka yollar arar. Bu yollar, genellikle uygarln etki alannn kenarnda ve dndadr. Bu da yeni komnlerin ok gelimi bir dnya ticaretine girmesi demektir. slamiyet ve Aydnlanmann her ikisinde de byle bir durum sz konusudur. Aydnlanma kapitalizmden nce, ticari kapitalizm dneminde doduundan, onun kaynan kapitalist retimin doasnda deil, dnya ticaret yollarnn tkanmas ve buna bir zm denemesinde aramak daha doru olur.

A) slam Sasani ve Bizans uygarlklar Ortadou-Akdeniz ile in-Hint yolundaki ran yaylalarnn zerine lk gibi km ryen iki uygarlktr. Dnya ticaretinin bu Orta Yol (ipek yolu) tkanmtr. Tkanan bu yolun yerine ticaret, yani in, Hint ve ran ile Akdeniz arasndaki balant Hint Okyanusundaki Gney Yoluna kaymtr. (Kaptan Sinbat bu Gney Yolunun al destandr, bir tr Hint Okyanusu Odyssesidir aslnda) Cidde liman ve onun antreposu Mekke birden bire dnya ticaretinin dm noktas olarak ortaya kar. Burada ise, henz Putlara tapan airetler (totemlere tapan, kandalk dini ilikileri iindeki klanlar) vardr. ine girilen dnya ticaretinin ilikileri ile var olan, esas olarak komnn yaamn srdrmeye ynelik styap arasnda giderek alan bir uurum vardr. Buna uygun bir styap salayabilecek Hristiyanln kendisi bizzat Bizans mparatorlarnn elinde gerici olmutur, bir zm deil, sorunun bir parasdr. te bu koullarda, slam, bu kabilelere blnm toplumu birletirecek ve yolu aacak bir styap, bir devrim olarak ortaya kar. Bir kabile ortamnda ortaya kt iin, putlara, (airetlere, komnlere ve onlarn styaplarna, dinlerine) kar bir yeni din olarak ortaya kar. Bir kentten kt iin de orijinal bir uygarlk karakteri tar. slamn Allah, totemleri (yani kandalk ve kabile dzenini) tasfiye etmeye denk geldii gibi, dnya ticaretinin birliini salamaya ynelik bir styapy kurmaya da denk gelir. slam bir yandan, tm Mslmanlar ayn safa dizerek toplumsal kastlamaya kar bir parat sunar. Dier yandan, din adam diye bir ey tanmayarak, din adamlarnn bilgi tekelini elinde bulundurmas g ve iktidar sahibi olmasna ve kastlamasna kar; bilgiyi demokratikletirerek bir parat sunar. 75

Kimi tedbirleriyle snf elikilerini azaltmaya ynelerek ve slama gemeyi bir tek inan bildirimine indirgeyerek aslnda son derece, basit, sade ve devrimci bir styap olarak ortaya kar. Ama slam uygarl bizzat daha ilk admlarnda, binlerce yllk Mezopotamya uygarlnn bataklna girdiinde, Pers ve Roma uygarlklarnn topraklarn feth ettiinde, feth ettiklerinden de daha abuk yozlar. Seilen halifelerin yerini soydan geen halifeler alr. Devlet ve bask o kurtuluulukla yer deitirir. Yollar yine tkanr. Bu sefer Batdan Hal seferleriyle kuzey bat Avrupann yeni Hristiyan olmu henz tam uygarlamam komnleri papaln rgtlemesiyle yolu amay denerler. Ama dnya ticaretini rgtleyecek bir styap kurmaktan ok uzaktr bu giriim. Her eyden nce slam gibi yeni bir din deildir. Bu denemenin sonunda, en azndan Akdeniz ticareti talyan kentlerinin eline geer ve onlardaki ieklenmeye yol aar. Ama rme Sadece Ortadou ve ran deil, btn in ve Hinti de kaplar. Bu tkanmay, uygarl rgtleyebilecek yeni bir din kurabilecek bir retim ve ilikiler temelinden gelmeyen gebe Cengiz amay dener. Bunu gebeleri yeni bir tarzda rgtleyerek, bir yandan var olan uygarlklar ve devletleri ykarak ama dier yandan onlarn dinlerine geni bir otonomi ve zgrlk salayarak gerekletirmeyi dener ve tarihte ilk kez Dnya ticaretinin gelimiliine uygun olarak btn bu uygarlklar ele geirir. Ticaret yollarn aar, ticaret canlanr ama gebelik, bunu bir btnde birletirecek bir din kurma yeteneinde olmadndan ksa zamanda her ey eskisine dner. Ama bu yine de o rm imparatorluklar ykarak taze glerin nn am olur. Bizansn k ve Osmanlnn Akdeniz ticaret yolunu kontrol altna almas zerine, (bunu ald sra kendisi de k srecine girmi ve yollar tkanmtr yine. Kesim Dzeni, Celali syanlar), Bat Avrupada bu sefer Portakiz ve spanyol Sinbadlar ve da Ulyseeleri olan, Vaska d Gamalar, Macellanlar, Kolomblar, Afrikann Gneyinden ve batdan yeni yollar aramaya balarlar. Hikayenin gerisi iyi bilinmektedir.

B) Aydnlanma Bu yollar spanyol ve Portekizliler eliyle alnca, Roma ile biraz uygarla bulam, ama bu bulaklar nce Got sonra Norman aknlar ile ntralize olmu kuzey bat Avrupa, tpk Muhammetin Mekkesi gibi birden dnya ticaretinin kilit noktas haline gelir. Ne var ki Muhammet dneminin Arabistanndaki totemli komnlerden farkl olarak, bunlar artk Hristiyanlam komnlerdir. Yeni bir din gerekmektedir dnya ticaretinin birliini salayacak. Var olan uygarlklara egemen olan dinlere, zellikle slam ve Hrstiyanla, Muhammetin Puta taparlara yapt gibi, Allahn birliini tan, puta taparsan hayat hakk yok deme ans yoktur. Bunlar hala gl kkleri olan gelimi dinlerdir. Yeni bir din slamn Putlarla ilikisi gibi ortaya kamazd. Bunun yolu dinleri zel olarak tanmlamak, din olmaktan karmak ve kendisinin din olmadn ne srmek olabilirdi. Yani zel politik ayrm, slamn Allahnn putlara yaptn, btn uygarlk ve komn 76

dinlerine yapmann bir baka yoludur. Gerekten de dinlere inan diyip din olmaktan karan din, bir dnya ticareti ile bir tek olmu dnya ekonomisi birletirilebilir, slamn baaramad baarlabilir ve o ekonomiye uygun bir styap kurulabilirdi. Daha nce de bu ynde, btn bu dinleri, onlarn en iyi yanlarn alarak birletirme gi bi denemeler yaplm (Mani) ve baarsz kalmt. Var olan iinden blmeyen, onu ilevsiz klan denemeler baarsz olmaya mahkmdur. Btn byk devrimler, var olan iinden blp ilevsiz klar. Aydnlanma tam da bunu yapmtr. zetle, btn tek tanrl dinlerin ve dier uygarlk dinlerinin tm dnyay kaplad bir ada, dnya ticaretine uygun evrensel bir styap kurmak ve o dinleri etkisizletirebilmek iin, zorunlu bir ayrmdr bu zel ve politik ayrm. Tabii bu bir plana gre dorudan bu biimde yaplm deildir. Kendiliinden ok ince ve dolayl yollardan ilerlemitir. Akln Allaha stnl iin, Allahn varl akl ile kantlanmaya allmtr. Ama akl bir kere doruluun kantn sunmay Allahn elinden kendi eline alnca, ilk yapt Allahn Akl d olduunu kantlamak olmutur. Bylece nce epistemolojik olarak Allah dnce dnyasndan srlmtr. Sonra da akl d eylere de inanlabilecei, bunun bir inan sorunu olduu, inancn da kiisel bir tercih sorunu olduu sylenerek, her eyin ls olan, toplum anlamna gelen Allah modern toplumun ve kar ekonomisinin hizmetine sokulmutur. Btn bat felsefesi denen tarih aslnda bu dinin adm adm oluumunun ve geliiminin tarihidir. Btn o Filozoflar bu dini adm adm olutura n Peygamberlerdir. zetle kkeninde, zel ve politik ayrm, kapitalizmden ziyade Dnya Ticareti ile ilgili olarak, Dnya apndaki ekonomiye denk gelen styapdaki bir birlik ihtiyacna ikinci bir cevaptr. Onun maddi ekonomik temeli budur. slam da ayn maddi ekonomik temelin kard soruya baka koullarda verilmi bir cevaptan baka bir ey deildi.

C) Protestanlk Nedir? Bu vesileyle Protestanlk zerine bu sonular nda birka sz. Protestanln kapitalizm ile ilgisi zerine ok durulmutur. Bu tamamen rastlant rn bir balantdr. Protestanlk komn geleneklerinin gc ve bu geleneklerin bir uygarlk dini iinde kendini ifade eden bir styapya kavumas ile ilgilidir. Ne var ki komn geleneklerinin Protestanlk biiminde yansyan zellikleri, kapitalizme geii kolaylatrd iin ve kapitalizm oralarda doduu iin bu Protestanlkla kapitalizm arasnda bir ba var olduu dncesine yol amtr. Eer yle olsayd, Protestanlktan bin kat daha Protestan olan slamn kapitalizme geie yol amas gerekirdi.

2) zel - Politik Ayrm ve Kapitalist Smr

zel-politik ayrmna dayanan din, dinlerin uygarlklar blt bir dnyada, bir tek dnya 77

ekonomisine uygun, dnya apnda bir din (styap) ihtiyacnn rn olarak ortaya kmtr ama bu ayrm ayn zamanda, daha sonra ortaya kan kapitalist retimi, dier retim biimlerinden ayran temel zellie de denk der. En azndan bu ayrmn byle yerleme ve baarsnda bu uygunluun bir pay olduu dnlebilir. Komnde politik, yani devlet, olmad iin zel de yoktur dolaysyla byle bir ayrm tasavvur edebilmenin koullar yoktur. Klasik uygarlklarda ise smrnn temeli haratr, ekonomi d zordur. Yani bizzat devletin varl olmadan smr veya soygun mmkn deildir. Elbette Bezirgan ticareti ve tefecilik deer transferine dayanan bir smr yapar ama bu toplumun ok yzeyinde, lks mallarla snrl bir smrdr. Bezirganlar toplumun gzeneklerinde yaarlar Marksn dedii gibi. retim, smr ve devlet birbirinden ayrlmaz olduu iin, Devlet veya insanlarn her davran da din tarafndan belirlendiinden, byle bir zel -politik ayrmn tasavvur etmek bile olanaksz gibidir. Ama modern kapitalist retim ilikilerinde smr, hibir zora gerek olmadan, tamamen ekonomik zorunluluk araclyla, retim srecinin iinde gerekleir. Devlete, yani politik olana smr iin bir ihtiya yoktur. Kapitalist ekonomide smr ile devlet arasnda zorunlu bir iliki olmamas ve bu ilikinin kopmas, politik olann, yani devlete ilikin olann, devlete ilikin olmayandan, politik olmayandan ayr tasavvur edilebilmesinin maddi koullarn yaratr. Bu nedenle byle bir ayrmn varl tasavvur edilebilir hale gelir. Dier bir ifadeyle, politik olan ve olmayan ayrm, ayn zamanda kapitalizmde smrn bizzat ekonomik faaliyet iinde, retim srecinde, ekonomi d bir cebre gerek olmadan gereklemesinin toplumun styapsnda ve zihinde yansmasdr. Yine bu mekanizma egemen snfn devlet olarak rgtlenmesi veya devletin egemen snf haline gelmesi zorunluluunu ortadan kaldrr. Snf olarak burjuvazinin dnda, smrnn dnda bir devletin varl mmkn hale gelir. Ve bizzat bu da, politik ve politik olmayan ayrmnn, aslnda sosyolojik bir ayrmm gibi ve bu ayrmn zihinlerde yansmasym gibi alglanmasn pekitirir.

3) gcnn Kullanm Deeri ve zel

zelin politik olandan ayrlmas, sadece kapitalizmde smrnn ekonomi d cebre ihtiya duymamasyla deil; ayn zamanda kapitalist retimin ok zgl ikinci bir zellii ile de cuk oturur. Kapitalist smrnn birinci zellii ekonomi d cebre gerek duymamas ise. Buna bal ikinci zellii kendisinden art deer elde edilen gc denen metann fiziksel ve manevi zellikleri ile onun kullanm deeri arasnda hibir iliki bulunmamasdr . Btn dier metalarda onlarn kullanm deerleri zellikleriyle ilgilidir. gc denen 78

metada ise durum tam tersinedir. gcnn kullanm deeri, kendisinin yeniden retiminden daha fazla deer yaratmasdr . Onun bu zelliinin iinin maddi ve manevi zellikleriyle hibir ilikisi yoktur. inin Siyah ya da Beyaz, inli ya da Hispanik, Erkek ya da Kadn, Hetoroseksel ya da Homoseksel; nanl ya da inansz; u veya bu soydan olmas; u veya bu dinden (tabii burada inan anlamnda) olmas retilen art deer zerinde hibir etkide bulunmaz. Yani kapitalizm aslnda retimin kendi mantndan hareketle ne rk, ne ulusu, ne cinsiyetidir. Sermaye btn bu zellikler karsnda ntrdr. te zel politik ayrm, igcnn art deeri retimi bakmndan hibir ey de ifade etmeyen bu zelliklerini zel olarak da tanmlama olana salar. Modern toplumun dininin aments olan, btn insanlar, dini, dili, soyu, inanc, rk vs. ne olursa olsun eittir ifadesi, btn insan trnden olan canllar eittir anlamna gelmez . Aslnda bu nermeyle tr olarak insanlarn eitlii deil, modern toplumun dininden olabilmenin koulu ortaya koyulmaktadr. rnein kendi soyunun, komnnn stn olduunu dnen ve insan kavramn kendi komnyle snrlayan insanlar; yani aslnda bir totemin soyundan olanlar, modern toplumun dininin insan tanmna girmez. nk bunlar insanlarn soyu ne olursa olsun eit lduunu kabil etmeyen baka dinden yaratklardr. Soyun bir inan gibi, toplumu rgtleyici bir anlam olmamasn kabul etmemektedirler. Ayn ekilde dinin bir inan olmadn savunan, zel politik gibi bir ayrm kabul etmeyen dinden olan da bu insan tanm iinde yer almaz. Btn insanlar dini, dili, soyu, inanc, rk vs. ne olursa olsun eittir nermesi, soyun, inancn (rkn, dilin, dinin) hibir hukuki ve siyasi anlam olmadn kabul edenler ancak nsandr, demektir. Yani modern toplumun dininden olmann koulunu ifade eder. Dolaysyla bu insan tanm, sosyolojik bir tanm deil, tpk Allaha ve onun elisi Muhammete inananlar Mslmandr gibi bir dinin kendinden olanlar tanmlamasdr. Demek ki, bu mantkla, kapitalist sistemin kendi mantndan kan bu ilkeyle, insanlarn dilleri, dinleri, soylar, rklar vs. art deer smrs zerinde bir etkide bulunmadndan, kapitalist toplumun tm insanlar kapsamas; uluslar olmamas; rk ve cins ayrmcl olmamas gerekir. Aydnlanmann, modern toplumun Dininin, dier ifadeyle zel-politik ayrmna dayanan dinin z budur.

4) Gerek Teorik Zorluk

Balangtaki aydnlanma dininin eilimi tam da kapitalist sistemin bu zelliine ve bir dnya pazarna uygun bir styapya denk dyordu. Ama gidi byle olmad. Eski dinler zle atldnda politik, bu zeli kabul eden tm toplum ve tm insanlarla deil, uluslarla tanmlanmaya baland. 79

Peki niye byle oldu? Kapitalist retimin zellii ve dnya ticaretinin gelimilii aksini gerektirmez miydi? Dnya bir slam veya Aydnlanmann k dneminden binlerce kez daha bir ekonomik birlik oluturmasna ramen, niye modern toplumun dini, klasik uygarlk dinleri kadar olsun geni birimleri bile kapsamaz oldu. Burjuva devrimi, rnein bir slam n yapt gibi, ele geirdii lkelerin insanlarn niye kendi eit hakl yurttalar haline getirmedi? rnein slam yaylnda, btn dnyay hedef alyordu ve feth ettii yerdeki insanlar slam kabul ettikleri takdirde eit hakl Mslmanlar oluyorlard. Kabul etmezse zaten ldrlyordu. Hristiyanlk, Musevilik gibi dinlerden olanlara ise alt bir konumda yaama hakk tannabiliyordu. nk ne de olsa uygarlk diniydiler. Aydnlanma da Fransada iktidara geldiinde, aynen slam gibi davranabilirdi. Farazi bir Devrimci Napolyon, tpk slam fatihleri gibi, ele geirdii lkelerin insanlarn, bu dinin eit hakl yurttalar yapabilirdi. Bu anlay dlamyordu aydnlanmann zel politik ayrm. Politik belli bir lkedeki insanlarla snrlanr diye bir koul bulunmuyordu. Onun tm zel politik ayrmn kabul eden insanlar kapsayaca varsaym vard ardnda. nsan haklar bildirisinin tam anlam da buydu. Kald ki Napolyonlara bile ihtiya yoktu. Avrupa ve btn eski dnya karalar topluluundaki devletler, rm, can ekimelerine son verecek bir hayrsever bekleyii iindeydiler. Aydnlanma teknik ve retim gcyle, zaten o lkelerin halkn kazanabilirdi. Sonradan grlecei gibi, en gerici milliyeti biimiyle bile bunu baarabilmi, yeryz milliyeti modernistlerle dolmutur; o zaman da ok daha hzl olarak humanist modernistlerle dolard. zetle dnya ticaretinin slam dnemiyle kyaslanmayacak gelimilik dzeyi de; retici glerin gelimilik dzeyi de, kapitalist retimin ve smrnn zellikleri de byle bir gidii kolaylatryordu. Niye byle olmad? Niye bu gn dnyada bir tek, ABD benzeri bir Dnya Birleik Devletleri deil de, her biri baka bir ulus tanmna gre rgtlenmi yzlerce ulus var? Esas aklanmas gereken zorluk burada bulunmaktadr. Hangi toplumsal gler bu ters gidii yaratmtr? Ulusuluun Marksist aklamas bu glerin ortaya karlmas ile yaplabilir. Bu zorluk biraz galaksilerin ve yldzlarn, hatta bu evrenin varln aklama zorluu gibidir. Evrende bir simetri ilkesi vardr. Her parack kendi zddyla bir arada vardr. Bu ilkeye uygun olarak, byk patlamada, madde kadar anti madde olumas ve bunlarn birbirini yok etmesi; dolaysyla imdi var olan bu maddeden evrenin olmamas gerekirdi. Zorluk evrenin varln aklamaktadr. Bir yerde bu simetri ilkesinin krlm olmas gerekir ki bu evren vardr. Keza bu maddeden evren olutuktan sonra, maddenin her hangi bir yerde daha youn bulunmas iin bir neden bulunmadndan, evrenin her yerine ayn biimde dalm olmas gerekirdi. Dolaysyla atomlar birbirlerinden eit uzaklkta olacaklarndan her hangi bir younlama olmamas; yldzlar ve galaksiler olumamas, eit uzaklktaki atomlarla dolu evrenin genilemesini srdrmesi dolaysyla, yldzlarn ve galaksilerin de olmayaca bu karanlk evrende hayat da olmayacandan bu sorunun da sorulmamas gerekirdi. Ama bu 80

soru sorulduuna gre, bir yerlerde bu dzeni bozan bir eyler olmu olmas gerekir. Bir yerlerde bir nedenle bu homojenlik bozulmu olmaldr ki bir yerlerde younlamalar, yldzlar, galaksiler ve nihayet bu soruyu sorucuk yaratklar ortaya kmtr. te aklanmas gereken esas zorluk buradadr. ler normal yolunda gitse ne bu evrenin olmas gerekir ne de bu galaksi ve yldzlarn, ne de bu soruyu soracak bizlerin. te ulus ve ulusuluu aklamakta benzer bir sorun sz konusudur. Dnlsn, dnya ticaretinin ok daha geri bir dneminde doan, bezirgan ticaretine dayanan, mminlerinin eitliini daha ziyade ekonomi temelindeki kastlama eilimine kar ortaya koyan slam ve Hristiyanlk gibi dinler bile, dnya apnda bir dzen iddiasyla karlar ve katiyen ulus benzeri kk birimler kurmazlar. Kapitalizm ve Aydnlanmada ise her ey ok daha elverilidir. Dnya ticareti bir Muhammet dnemine gre akl almaz llerde gelimi bulunmaktadr. zel politik ayrm, bu dnyaya uygun olarak, tm dinleri kendine entegre etme olana sunmaktadr. Keza kapitalist retimin ve igcnn zelliklerinin smrdeki nemsizlii de bu styapy deste klemektedir. Kapitalizmin Emek retkenliinin stnl ise, rnein bir slam uygarlnn saladyla kyaslanamayacak kadar yksektir. Buna ramen niye bir btn insanlk hedefi terk edilmi ve uluslar ortaya kmtr? Niye insanlarn eitlii ilkesinin yerini uluslarn eitlii ilkesi almtr? Aslnda tpk bu evrenin ve galaksilerin ve yldzlarn olmamas gerektii gibi, uluslarn ve ulusuluun da olmamas gerekir. Ekonomi temeli bunu gerektiren eilimlere sahiptir ve onlar destekler. Balangta styap da buna uygundur. Ne olmutur da byle olmamtr? Galaksilerin, Evrenin genileme eilimine ters younlamalar olmas gibi kapitalist retimin, dnya ticaretinin ve emek retkenliinin eilimlerine ters bir fenomendir bu ulus ve ulusuluk. Ve tam da ters olduu iin iki yz yldr insanl lanetiyle arpmaktadr. Bunun srr da yine kapitalizmin ve kapitalist snfnn zelliklerindedir. Buna, gerek tarihsel hareketinde kapitalizmin urad arplma da denebilir.

A) Sermayinin Gerek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme) Evet kapitalizm btn bu zellikler art deer retimini etkilemediinden rk, cinsiyeti ve milliyeti olmamaldr, ama gerek tarihsel harekette kapitalizm, kapitalizm ncesi biimlerle simbiyoz bir yaama girer. Bunun nedeni de yine bizzat kardr, daha fazla kar. inde yayld dnyada hazr bulduu eitsizliklerin kar arttrmada kullanlacan grd an onlar kullanmaya ve beslemeye balar kendi temel eilimleriyle elimesine ram en. Soyut olarak cinsiyeti olmamasna ve kadn ve erkek emei arasnda bir fark bulunmamasna ramen, ev emeinin i gcnn yeniden retiminin masraflarn azalttn; i gcnn fiyatn drdn grd an kadnn ev iini, aileyi desteklemeye balar rnein. Ele geirilen bir lkedeki insanlarn eit hakl yurttalar yapmaktansa, o lkedeki zenginlikleri soymak daha karl ise, oray smrgeletirir. te ulusuluk ncelikle, kapitalizmin daha fazla kar amacyla kapitalizm ncesine ait 81

kalntlarla eklemlenmesi veya simbiyoz bir ilikiye girmesi anlamna gelmektedir. Gerekleen, tpk burjuvazinin toprakta zel mlkiyeti ve rant ortadan kaldrmas gerekirken, kaldrmamas ve byk toprak sahiplerine rant harac deyerek iktidar paylamas gibidir. Ulusuluu yaratan birinci ve en nemli neden, sermayenin gerek tarihsel hareketinde, kapitalizm ncesi blnmelerle ortak bir yaama girmesidir.

B) Ezilenlerden Korku Dier yandan burjuvazi Fransz Devriminin daha banda, bu aydnlanma ilkelerinin btn ezilenleri birletirme potansiyelini grm ve buna kar da daha ilk admda hemen Napolyonun Msr seferi maveralar ile onlar blmenin, onlar yattrmak iin rvet vermenin yollarn aramaya balamtr. Uluslara gre blmek, yani politik olan bir ulus ile, bir toprak parasyla tanmlamak, hem bir soygun olana hem de blme olana salyordu. Politik olan ulusal olanla tanmlamann ikinci nedeni ezilenleri bu blme ve satn alma kapasitesinde gizlidir. ilerin bu devrime nclk ettikleri yerlerde aksi eilimi beslemeleri de bizzat bunun bir kantdr.

C) Sanayi Devrimi Bizzat sanayi devriminin de ulusuluu besleyen bir nitelii bulunmaktadr. Fransz devrimi ile sanayi devrimi neredeyse ayn sralarda ortaya kmtr. Sanayi retimi ise, ok geni bir Pazar iin seri retim demektir. Bu seri retimi yapacak, fabrikalarda alacak insanlarn, efektif kullanlabilmesi iin genel eitim, bunun iin de standardize edilmi bir dil gerekir. Modern sanayin ihtiyac olan bu mekanizmalar Gellner kitabnda ayrntl olarak ele alr. Bir zamanlar insanlar hi okuma yazma bilmiyorlard (Komn). Sonra klasik uygarlklarda bir ksm (genellikle rahipler kast ve din adamlar) okuryazar oldu. Sonund a kapitalizmde herkes okuryazar oldu. Genel eitim yani modern sanayi iin igcnn eitimi gerei de, zellikle politik olann belli bir dile dayanan ulus ile tanmlanmas eilimin glendirmitir. Yani sanayi dnya pazar iin retirken bu retimin yaplabilmesi iin bir standart dil zerinden genel eitim salayan bir ulusal devlet, daha az masrafl ve karl oluyordu.

D) Sosyalizm ve i Hareketinin Pay Ulusuluun, hem de en gerici biimlerinin, bylesine etkili olmasnda, ii hareketinin ve sosyalizmin payn da hesaplamak gerekir. Bu gidie dur diyecek ya da onu yavalatacak bir sosyalist ve ii hareketi de olmad. Sosyalist hareket brakalm ayr bir din olarak ortaya kmay, aydnlanmann idealinin bile tam bir savunucusu olmad. Milliyetiliin gerici biimiyle damgal oldu. Balkan Federasyonu, Avrupa Birleik devletleri, Hindi ini Federasyonu, Afrika birlii, Gney 82

Amerika Birlii veya Ortadou Demokratik Cumhuriyeti gibi neriler, aslnda ya var olan gerici ulusulua gre tanmlanm devletleri birletirme ya da bir toprak parasyla ulusu tanmlama abasndan daha ileri gitmeyen nerilerdi. Kald ki bunlar hep retorik bir anlam tad. Hibir parti var olan gerici uluslar ykmay olsun bayrana yazmad. Bylece ulusuluk denen aydnlanma dininin gerici biimi, en gerici biimlerinde sosyalist ve ii hareketinin de katlmyla pekiti ve iyice yerleti.

83

BENC BLM: SOSYALZMN CEVABI

1) Dnya apnda: Ulusal Olan Kiisel Olmaldr

Aydnlanmann dinlere yaptn onun gerici biimine de (uluslara) yapmak. Bu hem aydnlanma geleneini sahiplenmek hem de onu amak ve gelitirmek anlamna gelmektedir. Buna ayrca, ulusal snrlar araclyla fakir lkeleri bir bantustana eviren bu gnk apartheid dzenine kar acil bir program olarak da ihtiya vardr. Bu gnn dnyasnda ulusuluk ve uluslar, en demokratik, yani bir toprak parasna dayanan tanmyla bile, zengin uluslar asndan gerici bir rk ayrmcl anlamna gelmektedir. Yeryznn siyahlar aslnda bu din ve programa ayaklaryla oy vermekte, zengin lkelerin snrlarn bireysel kurtulu iin zorlamaktadrlar. Bu hareket, dnya apnda uluslara kar hareketin bayra altnda birletiinde, tpk Romann klelerinin Hristiyanla geip Romay sarsmas gibi, bu dnyay derinden sarsacaktr. te yandan emperyalistler aras giderek artan gerilimler ve giderek artan bir atom sava tehlikesi ve ekolojik katastrofa ancak bir tek dnya toplumu biiminde rgtlenmi insanln cevap vermesi mmkn olduundan, uluslara kar, ulusu zel alana atmaya ynelik bu yeni din ve sosyal hareketin baars, insanln var olabilmesinin olmazsa olmaz kouludur. Bu nedenle, sosyalizm bayrana, ncelikle retim aralarnn mlkiyetinin kaldrlmasn deil; uluslarn ve ulusal devletlerin ilgasn; yani ulusal olann da tpk dinler gibi zele ilikin olmasn yazmaldr. Bu dnyann en acil sorunlar iin zmlerin olmazsa olmaz n kouludur. Bu son durumada yeni bir din deil, Aydnlanmann, tarihsel tecrbeyle gelitirilmi, proletarya tarafndan ortaya koyulan, radikal, demokratik ve humanist yeni bir versiyonudur. Bu din insanlar, Trk, Krt, Avrupal, Amerikal olmay brakp, yani politik olan ulusal olanla tanmlamayp, nsan olmaya armak anlamna gelir. Bu nedenle bu dine insanlk dini, bu dinden olanlara da insan denebilir. nmzdeki mcadele nsanlarla, (yani nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann zel olmasn, hibir politik anlam olmamasn savunanlarla) Trkler, Krtler, Almanlar, Amerikallar (yani politik olan ulusal olana gre tanmlayanlar) arasndaki mcadele olacaktr. nsanlarn uluslara kar mcadelesi baarya ulamadka dnyann hibir sorununun zm mmkn deildir.

2) Geri lkelerde: Topraa Dayanan Demokratik Ulusuluk

Kendini bir toprak parasyla tanmlayan ulusuluk geri lkeler bakmndan hala ilerici ve 84

demokrat, rk ayrmcs ve smrgeci emperyalistlere kar gleri birletirici bir kar aktere sahiptir. Ulusu bir toprak parasnda yaayanlarla tanmlayan, dil, tarih, din, etni, kltr vs.ye dayanmayan bir topraa dayal, nispeten ilerici bir ulusuluk, geri lkelerde acil ve asgari bir program olarak ele alnabilir. nk byle bir ulusuluk hem Avrupa-Rusya-in ekseninin destekledii her biri gerici bir ulusulukla ekillenmi var olan gerici oligarilere kar, hem de Emperyalizmin ve zellikle ABDnin destekledii dile, dine etniye gre tanmlanm milliyetilie kar en geni gleri birletirme olana sunar. Ama bu topraa gre tanmlanm demokratik ulusuluk, bir devletin kendini birka dil ve din ile tanmlanm bir ka ulusun birlii ile tanmlamas, anlamna gelmez. Bu en gerici emperyalizmin oyunlarna en uygun biimdir. rnein Irak imdi, ii, Snni ve Krt gibi her biri dine ve dile gre tanmlanm uluslarn birlii bir ulus gibi tanmlanmak isteniyor veya tanmlanyor. Bunlarn her biri en gerici ilkeye gre tanmlandndan, bunlar birbirine kar kullanmak kolay olacaktr. Bunlarn her biri dierini sivilceler, katlanlmas ykler olarak grecektir ve en kk bir kamada atma kanlmaz olacaktr. Bizler, bunlarn her biri iinde, ulusun tanmndan her trl dil, din, etni ile tanmlamann dlanmasn savunanlar olarak blnmeler yaratmalyz. Ancak bu blnenler bir topraa dayal, dil, din, etni, kltr kr bir demokratik cumhuriyet kurabilirler. Bu nedenle, dnyada ulusal olanla politik olann akmasn ortadan kaldrmak ve ulusal olan zel olarak tanmlayabilmek iin, rnein Ortadou apnda, gerici ulusuluun nispeten daha demokratik bu biimini bir asgari program olarak savunmak mmkndr. Benzeri bir ulusuluk Amerika veya Avrupada tamamen rk, dnyann yoksullarn dlayc bir anlama sahipken, Orta Douda Gney Amerikada, Afrikada halklarn direniini ve mcadelesini glendiren bir ilev grr. Bu nedenle Afrika veya Latin Amerika Birlii veya Demokratik Ortadou gibi, ulusu toprak paralaryla tanmlayan ulusuluklarla ittifak yaplabilir ve pratikte asgari bir program olarak bunlar savunulabilir. Ama bunun ulusuluun almas, ulus devletin son bulmas anlamna geldii yolundaki palavralara kar kesin mcadele etmek kouluyla. zellikle Orta Douda byle bir dnm muazzam bir dinamizmi harekete geirebilir ve burada demokratik devrim sosyalist devrim dinamiine benzer bir srekli devrim perspektifini aabilir. Yani byle bir devrim, Emperyalistlerin basks karsnda, dnya apnda ulusal olan zele atan, bir dnya cumhuriyeti; uluslara kar bir devrim hedefine ynelebilir. Ama byle bir program pek ala dnyann imtiyazllar arasna katlm bir adack anlamna da gelebilir. Orta Douda bir Demokratik Cumhuriyet fiilen dnya petrol kaynaklarnn ok byk bir blm zerinde bir tekeldir. Emperyalizmin bu oldu bitti karsnda bir ey yapamamas ve emperyalistler aras dengelerin byle bir hareket alan yaratmas durumunda, bu blge halklarnn birden refaha gmlmesi ve dier yoksul insanlktan kendini ayrmas 85

gibi bir sonuca da yol aabilir. Ama dier emperyalistler bu demokratik Ortadounun petrol kaynaklarna bylesine egemen olmasn kaldramayacaklar, onu ykmaya uraacaklar iin, fiiliyatta bu Demokratik Ortadou Cumhuriyeti, emperyalistleri arkadan kuatmak, dier yoksul insanl yanna ekmek iin, elindeki petrol zenginliini tm insanlkla paylamak gibi bir perspektifle harekete geerek, emperyalistleri tecrit etmek zere ulusal olan ile politik olann ilikisinin tmyle ortadan kaldrlmas perspektifine doru bir gei gsterebilir.

3) Ulussuz Olmann Olanakszl ve Ezileni Desteklemek

Eer ulus gerekten, modern toplumdaki din gibi bir cemaat olsayd, ulussuz olmak mmkn olabilirdi, tpk imdi bu anlamda dinsiz olunabildii gibi. Ama Ulusuluk, gerek sosyolojik anlamyla dindir. Yani toplumun tm hayatn dzenler. Dolaysyla bir ulusal devlette yaayp, vergisini veren, grevlerini yapan her yurttan bir ulusu vardr. Ve eer o egemen ulusu oluturduu sylenen gruba da dahil ise, ne kadar ulussuz olduunu dnrse dnsn ezen ulustandr da. Yani ulussuz olmann mmkn olmamasnn bir sonucu, tpk ilk Mslmanlar gibi takiyye yapmak zorunluluudur. Ama ulussuz olunamaz ise, ezen bir ulustan olma durumunda, bu takiyye, (yani va r olan ulusa ilikin grevleri yapmak, vergi vermek vs.) ezilen bir ulusun hareketi karsnda tarafszln arac olma anlamna gelebilir. nk ezen ve ezilen arasndaki mcadelede tarafszlk ezeni desteklemekle sonulanr. Bu nedenle, ulusa kar hareket, ezilen uluslarn, ayn gerici ilkeye gre tanmlanm bile olsalar haklarn ve hareketlerini desteklemelidir. Ancak byle hakszla ve baskya kar duran bir hareket ezilenleri eitip onlarn sevgisini kazanabilir. rnein imdi Trkiyede kendini Trklkle tanmlam bir devlet var ve bu devlet Trk olmayan, baka dil konuan veya fiilen Mslman olmayan herkesi bask altna almaktadr. nk Trklk gerici soya, rka, tarihe gre tanmlanm bir ulustur. Bu ulus iinde egemen Trk ounluundan olan, dili, dini vs. nedeniyle zel bir bask grmeyen herkes egemen ulustandr. Hibir nsan, benim ulusum yok, uluslara karym diyerekten, bu bask karsnda tarafsz kalamaz. Ulussuz olmak, ancak bu ulusal devletin hibir kuraln tanmamak ve uymamakla olabilir. Byle davranlmad srece, bu rnein, slamn btn farz ve snnetlerini yerine getiren bir insann ben Mslman deilim, Allaha inanmyorum vs. demesine benzer. Bu durumda, ayn ilkeye, ayn gerici ulusulua dayansa da ezilen ulusun hareketi desteklenmelidir. Yani Trkle gre tanmlanm bu devlet ile Krtle gre tanmlanm bir ulusu hareket arasnda da ezilen desteklenmelidir. Hele ezilen ulus iindeki plebiyen eilimleri yanstan bir hareket varsa (rnein zgrlk hareketi gibi) o haydi haydi desteklenir. 86

4) Yenilgicilik
Ayn ekilde, ayn ilkeye gre kurulmu iki ulus karsnda da bizlerin grevi, kendi ulusumuzun yenilgisi iin mcadele etmektir. Burada tavrn kesinlikle yenilgici olmas gerekmektedir. Sosyalizm milliyetilikle imtihann ancak byle baarabilir. Ancak ulusal olann politik olanla akmasn reddedenler, gerekten ulussuz olanlar, uluslar yok etmek iin yola km insanlar byle bir asgari program ve taktikleri izleyebilirler. Ulusal olmann politik olanla akmasn savunanlar veya ulusal olan bir Trklk veya Krtlk ile tanmlayanlar byle bir program, stratejiyi ve taktikleri savunamazlar. Bylece somut politikada, sadece var olan uluslara ve ulusulua kar bir propaganda (tebli) ve oalma faaliyeti deil, toplumda var olan atmalar iinde ezilenlerden yana, ulusal devleti paralamaya ynelik bir politika gerei de ortaya kmaktadr. Eer Marks Engels ilk ktklarnda sosyalizmi uluslara kar bir hareket olarak tanmlayabilseler ve modern toplumun dininin yzndeki peeyi kaldrabilseler, bu din ve sosyalizm ideali bu gn insanln byk ounluunca biliniyor ve savunuluyor olabilirdi.

06 ubat 2007 Sal Demir Kkaydn

87