Demir Kkaydn Kvlcml zerine Yazlar (1975 - 2012)

Yaynlar

Kvlcml zerine Yazlar (1975 - 2012) Demir Kkaydn

Beinci Srm Mart 2013

Dijital Yaynlar ndir Oku Okut - oalt Dat

Bu kitap Kxz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar

indekiler
Sunu - Kvlcmlnn Deerlendirilmesinde Alt Dnemim ............................................ 6 Kvlcmly Anlayamadm Birinci Dnem ................................................................... 6 Kvlcmly Otantik Marksizmin Biricik Gelitiricisi Olarak Grdm kinci Dnem. 7 Kvlcmlnn 20. Yzyl Politikasnda Stalinist Olduu Sonucuna Ulatm nc Dnem ................................................................................................................................ 8 Kvlcml, Troki ve Bat Marksizminin Ortaklklarn Aratrp Aklamaya altm Drdnc Dnem ............................................................................................................... 9 Kvlcmlnn Eletirisini Ulus ve Din Sorunlarnda Klasik Marksizmin Eletirisi Balamnda Yaptm Beinci Dnem ............................................................................. 10 Yap ve zne Sorununun zmnde Tarih Tezinin Temel Kavramlarnn Eletirisiyle Belirlenen Altnc Dnem ................................................................................................ 10 Marksist Leninist retinin Geliimi ve Hikmet Kvlcml .......................................... 12 Kvlcmlnn Anlayamadklar ........................................................................................ 27 Tarihin Maddeci Kavrannn inde Kvlcmlnn Yeri ............................................. 34 Kvlcmlnn Miras .......................................................................................................... 40 Tarihin, Marksizmin ve Kvlcmlnn Kayp Halkas: Komn ...................................... 45 Birinci Blm: Marksizmin Krizi ve lerleyen Tek Ynl Tarih Anlay ................... 45 Marksizmin Yenilenmesi Gerei ..................................................................................... 45 lerlemeci ve Tek ynl Tarih Anlay ........................................................................... 45 Ak Ulu Tarih Anlay ................................................................................................. 47 Program Sorunu ve Tarihin Kavran likisi .................................................................. 48 lerlemeci Olmayan Tarih Anlay .................................................................................. 49 lerlemeci Olamayan Tarih Anlay ve Uygarlk Krizi ................................................... 50 kinci Blm: Kvlcmlnn Kayp Halkas .................................................................... 51 Tarih Tezinin Bir Konu Olarak Yokluu ve Yokluun Anlam zerine ..................... 51 Kvlcmlda Komn ....................................................................................................... 54 nc Blm: Marksizmin Kayp Halkas .................................................................... 57 Romantik Dnce ........................................................................................................... 57 Romantik Dncenin Kayp Halkas: Komn ................................................................ 58 Komnn Oluturduu Gnl Yaknlklar .................................................................... 59 Avrupa Tarihinin Kayp Halkas: Komn ........................................................................ 60

lerleyen Tarihin Panzehiri Olarak Komn ...................................................................... 62 Mesihi Gelenek ve Komn ............................................................................................. 63 topik Gr ve Mesihi ve Romantik Gelenek Ba ..................................................... 64 Gelecein Marksizminin Bileenlerinin Kayp Halkas Olarak Kvlcml ..................... 65 Bat ve dou dnce ekollerinin fark: ........................................................................... 66 Drdnc Blm: Tarihin Kayp Halkas ....................................................................... 67 Kar Devrimlerin ve Uygarln Tarih Yazlar ............................................................ 67 Kapitalizmin Tarih Yaz ................................................................................................ 69 Stalinizmin Tarih Yaz................................................................................................... 69 Kvlcmlda Din teorisi ..................................................................................................... 72 Tarihsel Maddecilikte Yap ve zne Sorunu Kvlcml'nn Katklar ve Eletirisi (Uzun Versiyon) .................................................................................................................. 83 Sorun veya Konu .............................................................................................................. 83 nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar........................................................................... 83 Farklarn eliik Sonular............................................................................................... 84 Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar ........................... 85 Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu ...................................... 86 Marks'n Aklamasnn Sorunlar.................................................................................... 87 Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar .............................................. 88 Trokizm Klasik Marksizm ........................................................................................... 89 Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete" ...................................... 89 Yapsalclk....................................................................................................................... 89 Post Marksizm .................................................................................................................. 90 Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu ................................................. 90 Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu ............................................................ 91 Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu ........................................................................ 91 Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar ............................................................ 93 Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm .............................................................. 94 Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram) ........................................ 96 zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii ..................................... 97 Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu ........................................... 97 Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks ........................................................... 99 Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi ................................................................................ 100 Marksizm ve Ulusuluk ................................................................................................. 101 Programatik Sonular ..................................................................................................... 102 ki Farkl Ulusuluun Ayrm ....................................................................................... 102 ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular ....................... 103

Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi ........................................ 104 zel Nedir? .................................................................................................................... 104 zel ve Din..................................................................................................................... 105 Modern Toplumun Dini Nedir?...................................................................................... 105 zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli ................................................ 106 Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii .................................................... 107 Programatik Sonu ......................................................................................................... 108 Devrimler ve Dinler ....................................................................................................... 109 Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar ..................................................................... 110 Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata ........................................................................ 111 Sonu .............................................................................................................................. 113 Marksizmin Krizinin Temeli: Yap - zne likisi Sorunu ve Sorunun zm......... 115 Kvlcmlnn Marksizme Katklarnn Eletirel Deerlendirmesi ................................ 137

Sunu - Kvlcmlnn Deerlendirilmesinde Alt Dnemim

Sanrm Kvlcmlnn teorik almalar ve katklar hakknda bu gne kadar en ok yazanlardan biriyim. Sempozyum hazrlklar balamnda bu yazlarmn en tipik ve nemli olanlarn peyderpey yollayacam. Ancak bu yazlar, 1974ten 2012ye kadar, neredeyse krk yllk bir dnemde yazlmtr. Bu krk yl boyunca benim grlerim, bilgi dzeyim, nceliklerim, ilgilendiim konular da srekli deiti. Bu deiim elbette Kvlcml hakkndaki deerlendirmelerime de yansd. Bir bakma Kvlcml hakknda yazdm yazlar ayn zamanda teorik evrimimin iaret talar gibidir. Bu yazlardan bu evrim de kolaylkla incelenebilir. Bu nedenle, Kvlcml hakknda yazdm yazlar yollamadan nce onlarn evrimimin hangi dnemine ait olduu hakknda ksa da olsa bir bilgilendirmede bulunmam onlarn ve Kvlcmlnn daha iyi anlalmasna yardmc olur. Bu ksa girite bunu yapmaya alacam. Kvlcmly Anlayamadm Birinci Dnem Kvlcmly anlamnn zorluundan; dilinden ok ikayet edilir. in dorusu ben de ilk kez Kvlcmlnn kitaplaryla yap ileri Sendikasnn (YS) stndeki Devrimci renci Birliinin (DB) de kulland ve Kvlcmlnn kitaplarnn da deposu olarak kullanlan odada karlatmda (1968 son bahar ve k) ayn zorluu hissetmitim. Ger i tek tek kelimelerde anlamadm bir ey yoktu: rnein bezirgann ne olduunu biliyordum ama bu kelimenin kullanln yadrgyordum. nk baka kimse bunu kullanmyordu. Yllar geip de Marksist klasikleri daha yakndan tandka, Kvlcmlnn dilini zor bulmann aslnda dille deil, slupla deil; Marksizmi bilmemekle ilgili olduuna ilikin kanm daha pekiti. Kvlcmly anlayamamamn nedeni henz Marksizmi bilmememdi. Balangta ben de sorunun dil ve uslup sorunu olduunu sanyordum. Marksizmi ve Kvlcmly tandka sorunun bu olmadna ilikin kanm kesinleti. Bunu yine Bezirgan kavram zerinden aklayaym. Marksn da belirttii gibi, tarihte iki trl sermaye vardr; biri modern ya da kapitalist retimdeki sermaye; dieri antik, eski ya da kapitalizm ncesindeki sermaye. Evet, bunlarn ikisi de sermayedir ama ok temelden ayrlklar olan sermayelerdir. (u an Trkiyede deme Marksistler arasnda bir anket yapp, modern ve antika sermayelerin zndeki; anatomik yaplar arasndaki fark sorsak, muhtemelen bu fark anlatabilecek bir elin parmaklar kadar bile insan kmaz. Bu u demektir, ekonomi politiin eletirisini anlamlarn, yani Marksizmi kavramlarn says bir elin parmaklarn amaz.) Peki, nedir temel fark? Kapitalizm ncesi sermayenin karnn kayna retim srecinin kendisi deildir; bu sermaye retimle ilgisizdir. Bu sermayenin varl, bir kapal ekonomiler ve kk reticiler denizini
6

var sayar. Karn kayna, reticiden deerinin altnda almaya, tketiciye deerinin stnde satmaya dayanr. Yani karn kayna bir deer transferidir; deer yaratlmas deildir. Kar edildiinde toplumun toplam zenginliinde bir deime olmaz; zenginlik el deitirmi olur. Ve kapitalizm ncesi sermaye ne kadar byrse, reticiler o kadar fakirleir; yani retim geriler. Fakat modern sermayede bu iliki tam tersidir. Smr, retim srecinin kendisinde gerekletiinden; (nk kar, faiz ve rantn iinden kt art deeri yaratan igcdr) smrmek iin retmek zorundadr modern sermaye. Yani smr gerekletiinde toplum daha zenginlemi olur toplamda, retici nispi olarak fakirlemi olsa da. Sermaye ne kadar byrse; yani ne kadar ok ii altrrsa, ne kadar ok ham maddeyi ilerse, ne kadar ok makine kullanrsa, toplum o kadar zenginleir. imdi bylesine zt iki sermayeyi ayrmak iin piyasadaki Marksistlerin ou zel bir kavrama sahip bile deillerdir. Yani modern (kapitalist) toplumdaki para ve mal ticaretinden kar eden sermaye derler ve bunu kastederler ve de bunu anlarlar. Yani bankerlerle, ticaret sermayesini anlarlar. Ancak, modern para ve mal ticareti ile antika para ve mal ticareti arasnda, bu iki farkl retim biiminden doan ok temel bir fark vardr. Modern, banka ve ticaret sermayesinin karnn kayna; sanayideki iinin retim srecinde yaratt artk deerdir. Yani bu sermayelerin karnn kayna, igcdr. gcnn rettii art deerden, sanayi sermayesi kar, ticaret sermayesi ticari kar, banker faiz, toprak sahibi de rant alr. Bunlarn hepsinin zengi nliklerinin kaynanda iinin denmemi emei vardr. Bu kar, faiz ve rantlarn oluabilmesi iin, retimin yaplm ve bir btn olarak toplumun zenginlemi olmas gerekir. Ama kapitalizm ncesindeki sermayede byle bir koul yoktur. Kyl daha az reti m yaptnda da, hatta esas olarak bu dnemlerde tefeci sermaye daha zenginleir rnein. imdi bylesine iki birbirine zt sermayeyi anlatmak; antik olan modern olandan daha net ayrmak iin Kvlcml gibi, Tefeci - Bezirgan Sermayeden sz etmek, hem teorik olarak modern ticari sermaye ile karkl engelledii; ayrl daha bir vurgulad iin dorudur; hem de slup ve dil olarak daha doru ve anlalrdr. Ama ite Kvlcmlnn anlalmazl tam da bu anlalrl ve yalnlndadr. Bizler bilmemekteyizdir iin zn. Bu nedenle bu z ve fark anlatan en gzel ifadeler bizler iin zorluk oluturur. te benim de Kvlcmly anlamadm; anlayamadm; ne diyor bu adam diye dndm; ama kitaplarna ve hayatna sayg duyup her halde nemli ve iyi bir eyler diyordur diye hasbelkader okuduum bir dnem oldu. Bu dnem Filistinde Demokratik Cephenin kamplarnda Marks, Engels, Lenin, Kvlcmly derinliine etd ediime kadar srd (1969 k ve 1970in ilk aylar). Kvlcmly Otantik Marksizmin Biricik Gelitiricisi Olarak Grdm kinci Dnem Bu okumalarmda Marks-Engels-Lenin ve Kvlcml arasnda aslnda ok derin bir zdelik ve yaknlk olduunun farkna vardm. Kvlcmlnn Marks-Engels-Lenini baka trl okuduunu fark ettim. Ve iin ilginci bu okuma benim okumama benziyordu, ayn dalga
7

boyundayd. Bylece Kussinen, Politzer, Mao, Stalin okuyarak Marksizmi renenler ile daha batan ayr bir yola girip; suyu kaynandan ime olana dodu. 1970-71 yllarnda Antik tarihe gmlp, o Tarihi iyi kt anlamay salayacak kavramsal aralarn Kvlcml tarafndan sunulmu olduu grne ulatka, Kvlcmlnn Marks, Engels, Leninlerden sonra yaam ve Marksizmi gelitirmi biricik teorisyen olduuna ilikin kanm kesinleti. Bugn bu kanmn yanl olduun dnmyorum. Ama o zamanlar, baka vadilerde bakalarnn da Marksizmi gelitirmi olduunu bilmediimden (rnein Troki, Bat Marksizmi, Eletirel teori vs.) bu sonucu karyordum. Burada yanl olan gelitirmesi deil; tek gelitiren olduu sonucuydu. Bu ise temelden, ze dein deil, olgusal bir yanlgyd. Aa yukar 1970-78 arasnda, Kvlcml hakknda yazdm yazlarn ana fikri: Kvlcmlnn otantik Marksizme dayand ve onu gelitirdii; piyasadaki Marksizmler karsnda bir dev olduu idi. zellikle Sovyet ve in teori ve grleri karsnda. 1975-76 yllarnda yazdm Murat belgenin ve Mihri Bellinin Kvlcml eletirilerine kar eletirilerim ve savunmalarmn z bu bak asdr. Bu bak as en zl biimde Marksist Leninist retinin Geliimi ve Hikmet Kvlcml balkl yazda ifadesini bulmutur. Bu yazda Kvlcmlnn teorik katklar ve bu katklarn hangi tarihsel ve znel koullarda yaplabildii aklanr. (Mehmet zlerin nceki Kvlcml Sempozyumundaki konumas esas olarak benim bu dnemdeki deerlendirmelerimin bir tekrar gibidir.) Kvlcmlnn 20. Yzyl Politikasnda Stalinist Olduu Sonucuna Ulatm nc Dnem 1978 ylanda, Faistlere kar mcadele iin z savunma gerei zerine dnrken Kvlcmlnn Halk Uyan Gleri diye z savunma nerdiini grmem; Dimitrofun ve nc Enternasyonalin pratiklerine eletirel bakmaya balamam; Kvlcmlnn anlarn okumam; nc Enternasyonalin lavn lanetlediini; Lenini Stalinin ldrm olabileceini vs. okumam ve nihayet Kvlcmlnn bana gelenler beni Sovyetler ve Stalinizmle kar karya getirdi. Ama dediim gibi bu kar karya geliimi yine Kvlcmlya borluydum. Eletirileri mantk sonucuna gtrnce ise Troki ile karlamak kanlmaz oldu. Bir bakma, eer yaasayd, Kvlcmlnn kenarna kadar gelip o srada lmyle bitmi olan ve belki yedi sekiz yl nce geirecei evrimi vekaleten tamamladm. Kvlcmlnn elikili bir btn olduu sonucuna ulatm. Elbette tarihe ilikin; Trkiyedeki sosyo ekonomik yapya ilikin syledikleri doruydu ve Marksizme bir katky temsil ediyordu; ama yirminci yzyln btn sorunlarnda Resmi Sovyet grn savunmutu. Bir bakma tarih aratrmalarndaki yntemi ile ada olaylardaki politik duruu, Hegelin sistemi ve Yntemi gibi, eliki iindeydi. Nasl Marks -Engels onun yntemini allar ve gericiler sistemini aldlarsa; imdi ben de Kvlcmlnn yntemine ve Tarih konusunda yazdklarna ve dier metodolojik katklarna sahip kyor ama Srekli Devrim, Faizm, Tek
8

lkede Sosyalizm, Sovyet devletinin snf karakteri gibi konularda kesin bir yanllk iinde bulunduunu savunuyordum. Kendisi bu elikiyi sezmi, yaam ama aamamt. imdi onun bu vasiyetini yerine getiriyordum; yarm kalm iini tamamlyordum bir bakma. Bu dnemde, Kvlcmlnn bu yanllarn ele alan ve Trokinin teorik katklar nda eletiren bir kitap yazmay planlyordum. Hatta bunun nszn de yazmaya balamtm. (Bu yarm kalm nsz daha nce yolladm). Ancak 12 Eyll geldi ve btn planlar alt st oldu. Bu dnemdeki Kvlcml eletirim ksa ve aceleyle yazlm Kvlcmln Anlayamadklar oldu. (Bu yazda daha ayrntl olarak ele alp yapmak istediklerimi daha sonra yurt dnda Ergun Aydnolunun o zamanlar henz yaynlanmam bir yazsnda yaptn grmtm. Muhtemelen bu Sempozyuma sunaca bildiri de benzer bir konuyu ele alyor olabilir balndan kardm kadaryla. Ancak benim amdan, kendimi aydnlatma ok nceden hallolmu bir sorundu. Bu nedenle Marks-Engelsin Alman deolojisini farelerin kemirici eletirisine brakmalar gibi; Kvlcmlnn Trokist adan eletirisine bir daha dnme gerei duymadm.) Kvlcml, Troki ve Bat Marksizminin Ortaklklarn Aratrp Aklamaya altm Drdnc Dnem Hapisten knca Bat Marksizmi ile karlatm ve bylece Kvlcml ve Trokist gelenek haricinde Marksizmin eletirel ve devrimci yann srdrm nc gelenekle de tanm oldum. Bu gelenein birbirinden habersizce sanki bir i blm iindeymiesine birbirlerini tamamlad dncesi ve sonucu giderek kkleti. Bu gelenein birbirini tamamladn ve Marksizmi farkl vadilerde gelitirdiini gstermek ve bunun nasl ve neden gerekletiini aklamak esas teorik abamn merkezide oldu. te yandan, yurt dna ktmda, Yeni Soysal Hareketler sorunuyla karlamtm. Hem bu hareketleri ve hem de bu hareketleri yaratan sorunlar Marksist kavram sistemi iinde tutarl olarak aklamak gibi bir teorik sorunla kar karyaydm. Bu sorun karsnda da bu gelenekler bir ortaklk ve yaknlk iindeydi. Frankfurt Okulunun yazdklar adeta bu hareketlerin habercisi gibiydi; Trokist gelenek bu hareketleri hemen benimsemi ve iinde yer almt; Hem Mandelde hem de Kvlcmlda bu hareketleri aklayacak kavra msal temellerin ipular bulunuyordu: Sermayenin Gerek Tarihsel hareketi ve Farkl retim biimlerinin karlkl simbiyoz bir iliki iine girmesi gibi. Bu iki kavram araclyla Yeni Sosyal Hareketleri ve Onlar ortaya karan problemleri aklamak mmkn oluyordu. Bu dnemde yine, baka bir uygarl programlatrmak; ilerleyen bir tarih anlayn eletirmek gibi sorunlarda da bu ortaklklar ve yaknlklar dikkati ekiyordu. Benjaminin mdat Freni imgesi hi de Tarihsel Devrimlerin kleriyle elimiyordu rnein. Bu dnemdeki yaklamlarmn rnekleri, Erturul Krknn kard, Sosyalizm ve Sosyal Mcadeleler Ansiklopedisi iin yazdm Tarihin Maddeci retisinin Geliimi inde Kvlcmlnn Yeri ve zgr Gndeme yine Erturul Krknn istei zerine, bir

Kvlcml anmas vesilesiyle yazdm Kvlcmlnn Miras adl yazlar ve yine ilk Kvlcml sempozyumunda sunduum Tarihin, Marksizmin ve Kvlcmlnn Kayp Halkas: Komn adl bildiridir. Kvlcmlnn Eletirisini Ulus ve Din Sorunlarnda Klasik Marksizmin Eletirisi Balamnda Yaptm Beinci Dnem 2000li yllarn banda Ulus ve Din konularna younlamaya balamtm. Marksizmin bir Ulus teorisinin olmamas, en ok kafam kartran konuydu. 2000lerin bandan beri Ulus teorisi konusunda epey yol kat etmitim, enternasyonalizmin de milliyetilik olduunu grmtm ama henz demokratik ve gerici ulusuluun ayrmn yapabilmi deildim Dinsel hareketler konusunda klasik Marksist gelenee uygun olarak pek bir sorunla karlamyordum. Ama 2004-2005 yl civarnda smail Beikinin eletirisini yaparken, birden bire Dinin din olmadn; Modern toplumun dininin din tanm ile yeni bir din yarattn znce; Ulusuluun da bu dinin gerici bir biimi; yani aslnda din olduunu kefedince, bir darbeyle birok teorik sorun birbiri ardnca zlmeye balamt. Eskiden beri nme koyduum, ama hibir zaman baarabileceimi dnmediimi baarmtm. Elbet bu ok ge kalm bir keifti ama alt st ediciydi. Bu kefin nda Marksizmin btn kavram ve kategorilerini yeniden tanmlamaya balamtm. Bu yeni tanmlar eski tanmlar ykmyor ama onlar yeni bir balamda, derinletirip, mantk sonularna gtrerek yeniden daha dakik olarak tanmlyordu. Bu balamda Kvlcml, Klasik Marksizmin bir rnei olarak da eletirilerimin, yaptm kefi ve sonularn aklamann bir rnek olarak nesnesi oldu. zellikle Kvlcmlnn din ve Ulus konusunda yazdklarnn eletirisi bu dnemin rnekleri arasnda saylabilirler. Beiki Eletirisinde Kvlcmlnn eletirisi olan blm; Dinin Trk Toplumuna Etkilerinin eletirisi bu dnemin rnekleri saylabilir. Yap ve zne Sorununun zmnde Tarih Tezinin Temel Kavramlarnn Eletirisiyle Belirlenen Altnc Dnem Btn bu dnem boyunca, Tarih Tezi, Marksizme bir katk olarak dokunulmazln korumutu. Ancak Din teorisini mantk sonularna gtrnce, Toplum, nsan, Sn f, Parti, Din vs. gibi en temel kavramlarn eletirisine ve sosyolojik tanmlamasna girince, Marksn Yap ve zne gerilimini amak iin ortaya koyduu zm olmayan zm ve bu zm olmayan zme dayanarak Kvlcmlnn antik tarihte bu sorunu zme giriimini, yani Tarih Tezinin en temel kavramlarn; yani retici Gleri tanmlayn eletirmem son aamadr. Elbette Antik tarihte Kvlcmlnn dikkati ektii ve ele ald olaylar yine kabul ediliyordu. Ama bu sefer onlar, yeni din kavram iinde yeniden aklanyor ve ifade ediliyorlard. Bu dnemin en tipik Kvlcml deerlendirmesi de, 2008deki Kvlcml Sempozyumuna sunduum, Marksizmde Yap ve zne Sorunu - Kvlcmlnn Katklar ve Eletirisi adl

10

geni incelemedir. Bunun daha sonra ksa bir versiyonu, Teori ve Politikann yaynlad bu Sempozyum iin yaplan derlemede de yaynlanmtr. Okunduunda grlecei gibi, birbirini izleyen bu eletiriler hi de bir binay ykp yerine yeni bir bina yapmamaktadr. Bir tepeye k gibidirler. Hareket noktas ayndr, ama her seferinde daha geni bir adan her ey grlmekte, her ey yeni batan deerlendirilmektedir. Kvlcml olmasayd onun bu eletirisini yapamazdk. Aslnda bizim yaptmz Kvlcml eletirisi; Kvlcmlnn kendini eletirerek gelitirmesinden baka bir ey deildir. 22 Kasm 2012 Perembe Demir Kkaydn

11

Marksist Leninist retinin Geliimi ve Hikmet Kvlcml

"Biz, Marks'n teorisini tamamlanm ve dokunulmaz bir ey olarak grmyoruz; tersine biz onun, eer yaama ayak uydurmak istiyorlarsa, sosyalistlerin her dorultuda gelitirmek zorunda olduklar bilimin sadece bir temel tan koyduuna inanyoruz." (V.I.U. Lenin, "Programmz", 1899) Sosyalizm 130 yldan beri bir bilimdir. Ve bir bilim olarak, bir evrim geirmektedir. Ve nihayet Bilimsel Sosyalzm, kendi evrimini de aklayabilen, kendinin bilincinde olan tek bilimdir. rnein, fizik biliminin geliimini, fizik yasalarn konu alan fizik bilimi aklayamaz. nk, fizik biliminin evrimi fiziksel bir olay deildir. Fiziin bir bilim ola rak evrimi, fizik biliminin konusuna girmez. Bilimsel Sosyalizm iin, durum, btnyle buna zttr. Sosyalizmin bir bilim ola rak evrimini, yine Bilimsel Sosyalizm aklayabilir. Nasl madde insanda kendi bilincine vardysa, bilimler de Bilimsel Sosyalizm'de kendi bilincine varmtr. Bilimsel Sosyalizm'e gre, konusu olan olaylar gibi, bilimler de, bizzat bir evrim, bir geliim, bir deiim iindedirler. Ve Bilimsel Sosyalizmin kendisi de, bir bilim olarak bu yasann dnda deildir. Bilimsel Sosyalizm, konusu olan toplumun hareketini, daha dakik, daha derin ve kapsaml olarak akladka, kendi hareketini gerekletirir. Ve kendi hareketini gerekletirerek, fiilen bir "dogma", bir "sistem" olmadn, bir bilim olduunu kantlar. Ama te yandan, bu fiili kantn, yani Bilimsel Sosyalizmin bir bilim olarak hareketinin geliim prosesinin, aklanmas yine Bilimsel Sosyalizmin konusuna girer. nk, Bil imsel Sosyalizmin, bir bilim olarak, geliim prosesi : toplumsal bir prosedir. te, bu yazda konumuz, bir bilim olarak, Bilimsel Sosyalizmin evrimine egemen olan genel ve zel yasalarn neler olduunu, bu evrimin hangi tarihsel ve sosyal olanak ve zorunluluklarn sonucu olarak nasl gerekletiini incelemektir. Yalnzca evrimi, geliimi, hareketi kabul etmek: henz, proleter, ya da sos yalist, ya da bilimsel, ya da diyalektik bir kavray deildir. Evrimin, birikimlerle ve sramalarla, zaman zaman geriye dnlerle ve birden ileriye atlaylarla gerekleen karmak sreler olduu kavray: proleter, bilimsel, sosyalist ya da diyalektik maddeci bir kavraytr. Bu genel yasaya uygun olarak, Bilimsel Sosyalizm'in geliimi de "dz" bir sre deildir. Bilimsel Sosyalizm de, uzun birikimlerle, geriye dnlerle ve sramalarla belirlenebilecek bir evrim iindedir. Bilimsel Sosyalizm'in evrimini ve bu evrim iinde Dr. H. Kvlcml'mn yerini aklayabilmek iin diyalektik bir evrim kavray gerekli artt r. Belki herkes, prensip olarak, byle bir kavrayn doruluunu kabul eder. Ama ou kez, "dz" bir evrim kavray, farkna bile

12

varmadan zihinlerde gizli egemenliini kuruverir. Ve biz zat bu gizli egemenlik bile, evrimin karmak, eliik gidi olduu yolundaki evrensel yasann gereklemesinden baka bir ey deildir. kinci Enternasyonal'in oportnist kocakarlar, byle metafizik, "dz" bir evrim kavray iinde olduklarndan, geri lkelerde bir sosyal devrim olanan gremiyorlard. Onlarn anlaynca, mademki retici gler ile retim ilikileri arasnda zorunlu bir uygunluk vard, o halde sosyalizm kapitalizmin en gelitii lkelerde lkelerde kurulabilirdi!.. Bu metafizik anlayn sakatln, Tarihin diyalektik gidisi kantlad. Ama bu anlay, ok daha baka biimler altnda srp gidiyor. Biz, burada, Dr. Hikmet Kvlcml'nn Bilimsel Sosyalizmin evrimindeki yerinden sz ederken, kimilerinin ks ks gldklerini grr gibi oluyoruz... O glenlerin ou una benzer dnceler iindedir: "Evet, Bilimsel Sosyalizm bir evrim iindedir. Ama ite bu teori sosyalist lkelerde en geni maddi ve manevi olanaklar iinde gelitiriliyor. Kvlcml trnden, Trkiye gibi geri bir lkede, hele mrnn 22 yln yar derebeyi bir toplumun zindanlarnda geirmi bir insann sosyalist teorinin geliimine ne gibi katklar olabilir?" vs., vs.. Bu trden itirazlarla bu satrlarn yazan pek ok kez karlamtr. Ve bu tarz dnceler yalnz bize has da deildir. Sosyalist veya ileri kapitalist lkelerin sosyalistlerinde de, aka itiraf edilmese de, bu tr bir yaklam olduka yaygn bir egemenlie sahiptir. Hemen grlecei gibi, bu tarz bir yaklam, znde, ikinci Enternasyonal kocakarlarnn anlayndan farkszdr. Ve bu tr bir anlayla, elbet, Bilimsel Sosyalizmin geirdii evrimin elikili karakterini kavramak olanakszlar. Bilimsel sosyalizmin evriminin en genel kanevas syle izilebilir. 1848 - 1871 arasnda Bilimsel Sosyalizm, onlarca sosyalist eilimden biri olarak vardr. Teori plannda zaferler elde etmi olmasna ramen, pratikte, onlarca sos yalist hareketten biri durumundadr. Ama Bilimsel Sosyalist teorinin tm temelleri esas olarak bu dnemde gelitirilmitir. 1871 - 1917 aras, bilimsel sosyalist teori, sosyalist tarikatleri pr atik olarak yenilgiye uratm, tm kapitalist lkelerde ulusal partiler biiminde rgtlenmitir. Bilimsel sosyalist fikirler hzla yaygnlamtr. Ama bu yaygnla karlk, Rusya'daki kk Bolevik Partisi dnda hi bir teorik ilerleme yoktur. Aksine teorinin tm devrimci z giderek unutulmakta, bayalatrmaktadr. Grnte, teori gerilemitir. Ama geri Rusya'da doruklarndan birine ulamtr. Lenin'in lmnden beri, Marksizm - Leninizm milyonlarca proleterin bilincine yerleti. Sosyalizm bir dnya sistemi oldu. Ama sosyalist teori, bu teorinin temel kavramlar, Marks Engels-Lenin'in brakt yerde kald. Hatta giderek yzeyselleti, bayalat. Ama bu gerekliin yalnzca bir yandr. Onun grnmeyen derinliklerinde hzl akntlar vardr. Bilimsel Sosyalizm, 1930'lardan beri, byk gelimeler kaydetmitir. imdi iinde bulunduumuz dnemin ise, teorideki bu muazzam sramann yaygnlamas ve pratik zaferler kazanmas dnemi olduu sylenebilir. Hemen belirtelim ki, bu muazzam srama, Dr. Hikmet Kvlcml adna bal olarak Trkiye'de gereklemitir.

13

Her bilimin dayand temel kavram ve kategoriler vardr. Bu temel kavram ve kategoriler zerinde ikincil, ncl kavram ve kategoriler silsilesi ykselir. Bilimlerin geliimi boyunca, olaylar yle bir 'noktaya gelir ki, o, en temel kavram ve katego rilerde belli bir devrim baarlamadan, o bilimin her trl ilerleyii olanakszlar. te o zaman o bilim, en temel kavramlarnda kkten bir deiiklikle sonulanacak bir bunalm dnemine gi rer. Bilimlerin evriminin, bu karmak ve sramal gidiinin en klasik rnei fizik biliminde grlr. Bu bilimdeki bunalm, fiziin en temel zaman, mekan, hz gibi kavramlarnn gzden geirilmesiyle sonulanmtr ve ortaya bugnk Modern Fizik kavray kmtr. Bilimsel sosyalist retinin esas temeli Diyalektik ve Tarihsel Maddeciliktir. Diyalektik ve Tarihsel maddeciliin tm temel kavramlar, en az yz yl nce Marks Engels'in formle ettikleri gibi durmaktadrlar. Hatta pratikte, (ya da "resmi M arksizm"de diyelim) belli bir gerileme ve bayalama, yzeyselleme sz konusudur. Her okuyucu, szm ona, bilimin en son keifleri nda, diyalektik ve tarihi materyalizmi anlatan kitaplar bir elden geirerek, bayalatrmann ulat muazzam boyutlar hakknda birinci elden bir gre sahip olabilir. Okuyucuya kolaylk olsun diye, kk bir rnek verelim. Afanasiyev, bugn, Sovyetler Birlii'nin en byk felsefe teorisyenlerinden biri olarak bilinmektedir. Afanasiyev'in, Trke'de iki ciltlik diyalektik ve tarihi materyalizm kitab yaynland. Ve Afanasiyev szde anti Maocu'dur. Ama bu kitabn, elikiler bahsini okuyan her okuyucu, orada anlatlan i, d, bas eliki gibi kavramlarn hepsini Mao'nun "elikiler zerine" balkl yazsndan kaynaklandn hemen tesbit edebilir. Ve Mao'nun bu makalesi, Marksizm'in devrimci zne, yani diyalektiin, yani elikilerin retisinin zne yaplm en byk saldrdr. te, Bilimsel Sosyalizmin temeli olan diyalektik ve tarihi materyalizmin temel kavram ve kategorilerinin Marks-Engels'den beri hi gelitirilmedii, aksine bir gerilemenin varl, bir bayalatrma, en kr gze batan bir gereklik olduuna gre, Bilimsel Sosyalizm iinde her trl oportnizmin yedi bal bir ejderha gibi her yerden bas vermesine hi amamak gerekir. Evet, Bilimsel Sosyalist reti, douundan beri, tarihindeki en byk bunalm yasamaktadr. Geri reti, ikinci Enternasyonal dneminde de bir bunalm geirmitir ve Lenin'in katklaryla bu bunalm aslmtr. Ama bugnk bunalm farkl bir nitelik tamaktadr. Geen bunalm, diyalektik ve tarihi materyalizmin temel kavram ve kategorileri zerinde ykselen retinin ekonomi, snf, taktik, rgt gibi sorunlar erevesindeydi. Ve o dzeydeki kavram ve kanunlarda baarlan gelimelerle bunalmn stnden gelinebilmi, bayalatrmalara ve oportnizme kar kesin zaferler kazanlabilmiti. Ama bugn durum btnyle farkldr, zellikle Tarihi maddeciliin en temel kavramlarnda ve kategorilerinde belli bir ykseli salanmadan, oportunizme ldrc darbeler indirilemez, oportnizmle savata teorik zaferler, entelektel zaferler kazanlamaz. te, Dr. H. Kvlcml'nn, tarihsel maddeciliin en temel kavramlarnda salad gelime, oportnizmle savan zaferi iin gl silahlar salamaktadr. Dr. H. Kvlcml, zellikle Tarihsel Devrim kavram ve Tarihsel Devrim olgusunu aklamak iin retici Gler Teorisinde salad gelime ile, Marksist retinin temeli olan Tarihsel Maddeciliin en temel kavramlarnda gerek bir devrim baarmtr, retici Gler kavramnda salanan
14

gelime, sosyalist teorisyenlerce eski kavramlar erevesinde imdiye kadar aklanamayan ve aklanamad iin de grmezden gelinen binlerce olguyu aklayacak bir anahtar salamaktadr. Kvlcml'nn bu kefi yirminci yzyln balarnda, fiziin en temel kavramlarnda yaplan devrime benzetilebilir. Keif hakkndaki bu genel szlerden sonra, kefin kendisine geebiliriz. Evrendeki tm varlklarda, evrensel bir kural olarak, bir "ekirdek" ve o ekirdei evreleyen bir "zarf" (klf, zrh) ve bunlar arasnda karlkl etkileim, ztlk ve birliktelik grlmektedir. Astronomi bilimi galaksilerin ve hatta galaksi gruplarnn ortasnda, evreden daha baka zellikler gsteren bir ekirdein varln kantlad. Ayn ekilde tm gezegenlerin de, yldzlarn da ekirdekleri ve ekirdei saran zarflar, klflar var. Ve bu ekirdeklerle zarflar arasnda zt ynde kuvvetler, karlkl etkilemeler... Ayn ey, atomlarda da geerlidir. Atomlarn da youn ve ar bir ekirdei ve bu ekirdei evreleyen elektronlar ve bunlar arasnda karlkl etkiler... Hcre, ki canlnn temel tadr, yine bir ekirdek ve onu evreleyen stoplazmadan oluur. Canly ve organlarn bir btn olarak gz nne getirirsek, onlarn fizyolojisi, fonksiyonlar ekirdeidir, anatomisi, o ekirdei sarmalayan klf. Modern bilimler, ekirdek ve onu sarmalayan zarf arasndaki ve ekirdein kendi zndeki elikileri inceleyerek, evrim srelerinin daha tam bir analizini yapabil mektedir. Nkleer fizik (yani ekirdek fizii): atom ekirdeindeki elikileri ve sreleri ele almaktadr. Modern astronominin de bir Nkleer Astronomi olduu sylenebilir. Gerekten de yldzlarn, beyaz ccelerin, krmz devlerin evrimi, onlarn ekirdekleri ve evreleri arasndaki zt etkiler zmlenmeden, ya da en azndan bu elikileri ele alan teoriler olmadan aklanamamaktadr. Yeryzn dnelim. Yeryz kabuundaki deimeleri inceleyen jeoloji, yeryznn orta scak ekirdei ile souyan kabuu arasndaki elikileri ele almadan yeryzndeki hareketleri aklayamaz. Modern biyoloji, bir Nkleer Biyolojidir. Artk, hcre ekirdeinde yer alan DNA (dioksiribonkleikasit) molekllerinin basamaklar deitirilerek, hi bilinmeyen zellikler gsteren canllar "genetik cerrahi" denen teknik araclyla yaratlabiliyor. Hemen u soru kendini dayatyor: Peki toplumun "ekirdei" nedir? Bir btn olarak toplumun ekirdei: ekonomi temelidir. Ama ekonomi temelinin de bir ekirdei vardr: retici gler, retici Gler ekirdeini evreleyen zarf da retim likileridir. Maks'n Tarihin Maddeci Kavrann ve Devrim Teorisini (yani toplum hareke tinin teorisini) veciz bir ekilde aklad, Ekonomi Politiin Eletirisine Katknn nsz 'nde retici Gler, ekonomi temelinin ekirdei olarak koyulmakta ve devrim teorisi, retici Gler

15

ekirdei ile, retim likileri klf arasndaki karlkl elikilerle aklanmaktadr. Marks yle yazyor: "Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler, retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar." (Bu alntnn yapld satrlar, Marksist -Leninist retinin temeli olan Tarihsel Maddeciliin akland blmdr. Ve retinin temeli olan tarihsel maddecilik topu iki sayfa bir yer tutmaktadr.) Marks, yukardaki alntda aka grld gibi, toplum hareketini, devrimleri, retici gler ve retim ilikileri kavramlaryla aklamaktadr. Ve burada tayin edici nemde olan: retici Gler kavramdr. Ama Marks, nasl byk harflerle bir Mantk brakmayp, Kapitalin Mantn braktysa, benzer ekilde, byk harflerle bir retici Gler Teorisi brakmad. Toplum'un, daha dorusu, toplum temelinin ekirdei olan retici Gler, toplum hareketini inceleyen Devrim Teorisinin de (yukarda aktarlan blmde aka grld gibi) temel kavramdr. Nkleer fizik, nasl atomun ekirdeini, nkleer biyoloji nasl hcre ekirdeindeki DNA molekllerini ozmlemekteyse, nkleer toplum ve tarih bilimleri de, toplum temelinin ekirdeini oluturan retici gler kavramndan hareket etmek zorundadr. te, Kvlcml, somut tarihteki toplum hareketinin yasalarn incelerken, Tarih sel Devrim olayn aklamak, yani, yukarda aktarlan devrim teorisini gelitirmek, bunun iin de retici gler kavramn gelitirmek zorunda kald. Bylece, Marksist retinin en temel kavramlarnda ve devrim teorisinde bir srama gerekletirdi, bir devrim gerekletirdi. Bu keif ayn zamanda, Tarih biliminin klasik birikim aamasndan kp, klasifikasyon aamasna sramas anlamna geldi. Yani Kvlcml, bu kefiyle Nkleer Tarih bilimini kurdu. Kendisi bunu yle yazmaktadr: "Bugn insan, yamur yadrabiliyor: ne rasathanecilikle, ne yamur duas ile... Ta da altn edebiliyor: ne simyagerlikle, ne kimyagerlikle... Olaylar arasndaki gerek mnasebetleri dnen ve dnceyi gerek olaylardan karan bilimle. "Tarih biliminde olaylara kar yamur rasathanecilii, yahut yamur duacl srp gitmektedir. "Tarihi modern bilim durumuna getirmek iin: "1 - Genel Olarak: Tarih simyasn, tarih kimyasna evirmek, "2 - zel Olarak: Tarih kimyasndan "Nkleer" tarihe gemek, artk zamansz saylamaz. . ....., "Nkleer Tarih: MEDENYETLERLE BARBARLIKLARIN GREi bakmndan Tarihi ele almak diyalektiidir." (Tarih Devrim Sosyalizm, s: 50)

16

Bu ne demektir? Ve nkleer Tarih, Marksist retinin temel kavramlarnda ne gibi bir gelimeye yol amtr? Ksaca bunu grelim. Devrimler Tarihin lokomotifidirler. Toplum da evrendeki tm dier varlklar gibi, birikimlerle ve sramalarla hareket eder. Toplumdaki sramalara zel olarak devrim denir. Devrimleri, yani toplum hareketlerindeki srama konaklarn yalnzca snfl toplumlara has bir sre olarak grmek son derece yanl bir dncedir. Toplum, snfl olsun snfsz olsun, tm aamalar boyunca devrimlerle yol alr, devrim konaklarndan geer. Ama snfl toplumdaki devrimler bir medeniyetin ya da bir snfn egemenliinin yklyla gerekleirler. Yoksa, toplum denen varlk var olduka, retici gler ve retim ilikileri elikisi ve dolaysyla bu elikinin birikim ve sramalarla gsterecei nitelik deiiklikleri varolmaya devam edecektir. zel olarak snfl toplumlarda, retim ilikileri belli bir blk insann ya da egemen snfn varlyla zdeleirler. Belli bir grup insann varl ve karlar, varolan retim ilikilerinin devamna bal olunca, snfl toplumlarda, retim ilikileri egemen snfta ve onun egemenliini koruma arac olan devlet, hukuk, ideoloji vs. de ete kemie brnr. Bu durumda retici gler, kendisini boan retim ilikilerinin varolan biimini deitirebilmek iin, ayn ekilde belli bir insan grubunun eyleminde ete kemie brnmek zorundadr. Modern toplumdaki snflar atmas, retici glerle retim ilikileri arasndaki atmann ete kemie brnmesinden baka bir ey deildir. Onun iindir ki devrimci snf en byk retici gtr. "Genel Olarak Devrim nedir? Prensip olarak: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte var olamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici iktidar (g), devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: eski toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." (Marks; Felsefenin Sefaleti). retici gler, retim ilikileri zrhn krabilmek iin (ki onun krlmasn gletiren, retim ilikilerinin retici gler zerindeki etkisinin bir snfn egemenlii biiminde ortaya kmasdr) modern toplumda, var olan egemen snf, yani retim ilikilerinin hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerini ykabilecek bir devrimci snf bulabilir. Ama bu btn snfl toplumlarda byle mi olmutur? Hayr. Kapitalizm ncesinde, Antika Medeniyetlerde retici Glerin, varolan retim ya da Mlkiyet ilikilerini ykmak iin etine kemiine brnecei, egemen snf zerinde fiziki bir etki yapabilecei devrimci snf yoktur. Devrimci bir snf olmazsa ne olur? Lenin syle yazyor :

17

"Ne ezilen snflara uygulanan basklar, ne de ezen snflarn bunalmlar, bal bana devrim yaratabilir; lkede, pasif baskya katlanma durumunu aktif ayaklanma durumuna dntrecek bir devrimci snf olmad takdirde, bunlar sadece knt yaratr." te, ksa modern tarih blm hari, binlerce yllk snfl toplum tarihinde, sorun tam da byle ortaya kar. Ortada, retici glerin etine kemiine brnecei bir devrimci snf yoktur. Serf ya da kle devrimci bir snf oluturmaz. Peki o zaman ne olacaktr? retici gler, hangi somut toplumsal g biiminde retim ilikileri ya da mlkiyet ilikileri kabuunu kracaktr? te bu noktada, tm snfl toplumlardaki devrimleri aklayabilecek bir Devrim Teorisi kurabilmek iin, retici Gler kavramn derinletirme zarureti ortaya kar. nk, antika Tarihte, bulunmayan devrimci snfn ilevini, barbarlarn kolektif aksiyonu baarmaktadr. Ama barbarn kolektif aksiyonu, onun gelenei sayesinde varolabilmekte, gelenek: kolektif aksiyon biiminde ortaya kmakta, kolektif bir aksiyonu mmkn klmaktadr, te yandan barbarlar, yeni corafi gleri de harekete geirmektedir. Nasl devrimci snf en byk retici gse, antika tarihte de, barbar geleneklerinden kaynaklanan barbarn kolektif aksiyonu en byk retici gtr. Bylelik le, ilkel sosyalizm gelenekleri, somut tarih ileyiinde bir retici g olarak ortaya kar. Sorunun nasl koyulduunu, Tarih Devrim Sosyalizm'den okuyalm : "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: "l - Antika Medeniyetler 'snflar ztlamas zerine kurulu bir Toplumdur. Orada ezilen snf: klelerdir. "2 - Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda 'birlikte varolmaz'lk yetmi midir? Hayr. Bu moda deyimiyle 'coeksiztans : birlikte varolu' imkanszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz. "3 - nk, Antika medeniyetlerde 'En byk retici g olan devrimci snf yoktur. O neden? "4 - nk: Antika medeniyetlerde "Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesini gerektiren btn retici gler "Eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. "Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama 'medeniyetler' hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanbana yeni bir medeniyet, (Hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. "Antika medeniyetleri deviren g, toplumun kendi iinde doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplumun dndan baka bir toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin 'Yabanc:

18

Ecnebi' anlamna kullandklar 'BARBAR' ad veriliyor. (Osmanl atalardan dirliki olmayan teki yurttalara 'ecnebi' derdi.) Tarihsel maddecilie gre: 'G (zor, ac, kuvvet): yeni bir topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir.' "Antika Tarihte 'g' barbar klna girip medeniyet toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: eski medeniyetin 'Gebe' olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan yeni medeniyetin hangi retici g, nasl 'ebesi' oluyordu. Problem bu idi. Yanlz bu noktann aydnlatm. Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, Tarihsel maddeciliin kefedildii gnden beri, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle 'c'en etait fait': ii bitik) duruma gelmilerdi." (Tarih Devrim Sosyalizm, s: 24) Bu uzun alntda, sorunun nasl, Antika Tarihteki devrim problemini aklayabil me ve genel bir devrim teorisi kurabilmeye bal olarak ortaya kt aka grl mektedir. Antika Tarihte, devrimci snfn yokluunu barbarlar yklenmitir. Barbarlk bir retici g olarak ortaya kmaktadr. Sorun ortaya byle knca, retici Gler Teorisi yle koyuluyor: "(...) Diyalektik metotlu klasik Tarihsel maddecilik: hangi ada olursa o lsun, insan Toplumunun, genel olarak ve son durumada, RETC GLERle hareket ettiini gstermitir. Ama, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde, o yere ve zamana gre somut olarak hangi 'retici Glerin ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk Felsefe yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilime smarlamtr. "retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz : "l - TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (Aletler, cihazlar) ve metotlar (usuller), "2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekan iinde evrdiyen maddi ortam, klim, Tabiat vs. "3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden, daha dorusu zaman iinde evreleyen manevi ortam. Gelenek, grenek kalntlar vs. "4 - NSAN: Toplumun gerek d maddi ortamn, gerek i manevi ortamn teknik arala isleyen Kolektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", vs. "Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlms (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteye dek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada Teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidisinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. "Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk, Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: hem TOPLUM YARATIIDIR, he m TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann : belirli gemiinden kalma gelenek greneklerle,
19

iinde yaad belirli Corafya ve iklim artlarna gre, belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte her eye can veren bu kolektif aksiyondur. "Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu, manivela gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: her toplumun iinden kt Tarih gelenek grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi, insanca kolektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr, denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. "Modern Toplumda Teknik : maddi corafya ve Manevi Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toptum hareketinde yalnz teknikle, kolektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: l Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2 - inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kolektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: en son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli Medeniyet iin: Kolektif aksiyon retici gc azald zaman, corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda : teknii daha gl olmasa bile, yeni bir corafya retici gc temsil eden gelenek-grenek ve Kolektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toptum, kolayca zafer kazanmtr." (Tarih Devrim Sosyalizm, s. 78) Bylece bu uzun alntyla, hem Dr. H. Kvlcml tarafndan gelitirilen retici gler teorisinin zl bir anlatmn grm, hem de, nkleer (ekirdekil) bir tarih biliminin, neden barbarlarla medeniyetlerin diyalektii olduu sorusuna da belli bir aklk getirmi oluyoruz. Hemen grlmektedir ki, yalnzca modern toplumun deil, tm toplumlarn elikili gidiini aklayabilme, yani bir genel devrim teorisi gelitirebilme gerei, retici gler kavramnda bir gelimeyi art komakta, temel kavramdaki bu gelime de, hem bir nkleer tarih bili minin kurulmasn gerekli klmakta, hem de nkleer bir tarih bilimiyle mmkn olmaktadr. Olmutur. Bylece, Dr. Hikmet Kvlcml, bir yandan nkleer Tarih biliminin kurucusudur, Dier yandan Marksist -Leninist retinin, esas olan Tarihsel Maddeciliin en temel kavramlarnda, onlar daha derin, daha dakik ve daha kapsaml yaparak, belli bir ilerleme, belli bir srama salamaktadr. Ve bu ilerleme, Bilimsel Sosyalizmin 130 yllk tarihinde bugn karlat bunalm aabilmesini, ve bu bunalmdan kaynak lanan ideolojik saptmalara kar teorik zaferler kazanabilmesini mmkn klmaktadr. Ve Bugnk teorik bunalmn alabilmesi, Tarihsel maddeciliin en temel kavramlarnda -Kvlcml tarafndan baarlm olan- bir devrimi gerekli klmaktadr. Yaznn basnda, Bilimsel Sosyalizmin de, elikili karmak bir evrim iinde olduundan sz etmitik. Bu konuyla ilgili olarak bir somut rnek verelim. Bugn, Trke'de Diyalektik ve Tarihi maddecilii anlatan onlarca kitap var. Her okuyucu, bu kitaplarda anlatlan devrim ve retici gler teorisiyle, Dr. Hikmet Kvlcml'dan yukarda
20

aktardmz blmleri yle bir karlatrabilir. O zaman hayretle unu grecektir. Ortada iki ayr teori ve kavramlar silsilesi vardr, rnein o kitaplarda, Tarihsel Devrim kavramna rastlanlamaz. Devrim deyince u son bir ka yz ylda gereklemi burjuva ve proleter devrimleri anlalmaktadr. Sanki, snfl toplum, Antika Tarih'teki devrimler hi olmamtr, hi yoktur, "insanln snfl topluma getii alt bin yldr devrimler nasl olmutur?" trnden bir soruya bile rastlamak mmkn deildir, Tabi, buna bal olarak, ok baka bir retici gler teorisi vardr. Yalnzca iki retici g saylr: nsan ve Teknik. Bunlarn bile ierii bakadr. Srf byle bir gzlem bile, byle olgularn varl bile, u soruyu akla getirir: Bu kitaplardaki reti, Marks-Engels tarafndan formle edilmi olan Tarihi Maddecilik retisi midir? Bu kitaplar yazm olan yzlerce yazar, Marks-Engels'den beri teoride hi bir gelime salayamam mdr? Bu sorularn cevab aratrldnda, daha da ilgin bir sonula karlalr. Marksist retinin temellerini anlatan bu onlarca kitapta, Teori; Marks-Engels'de olduundan daha gerilere gitmitir. Bu kitaplarda anlatlan teori, Marks-Engels'inkinin bayalatrlm ve yzeyselletirilmi, geriletilmi bir biimidir. Bu gerek, soruna dikkatle yaklaan en kr gze bile batar. O zaman kendiliinden u sonu ortaya kar. Resmi Marksizm, zellikle temel kavramlarda, kurucularna gre bir gerileme iindedir. Ama bu gerilemenin altnda, Dr. Hikmet Kvlcml tarafndan, Marksizm'e byk bir sray salanmtr. Yakndan baknca, gerilemeyi de sramay da yaratann ayn nedenler olduu grlr. Aklanamayan olaylar, bir yanda teoride bir srama, bir ileriye atl sonucunu verirken, dier yanda bu srama salanamaynca, ya kavramlar bayalatrlarak sorun zlmeye allr, ya da aklanamayan sorunlar grmezden gelinir. Daha dorusu, aklanamayan sorunlar grmezden gelebilmek iin, kavramlar bayalatrmak art olur. Konumuz, Tarihin Maddeci kavrannn temel kavramlar olduuna gre, Kvlcml'nn gelitirdii biimi ile kavramlarn, Marks-Engels'inkine daha yakn olduu, yani MarksEngels'in, daha sonraki Marksistlerden daha nde olduunu, ksa bir rnekle grelim: Marks-Engels, Tarihin maddeci kavrann, balca su eserlerinde ele almlardr: 1848 devriminin arifesinde yazp, farelerin kemirici eletirisine braktklar "Alman deolojisi" ve yine o dnemlerde yazlm baz me ktuplar ve "Komnist Partisi Manifestosu". Daha sonra Marks, 1859'da, "Ekonomi Politiin Eletirisine Katk"nn "nsz" ndeki, iki sayfalk blmde, tarihin maddeci kavrann veciz bir ekilde zetler. Ve son olarak, yal Engels'in 1890'larda, retilerinin bayalatrmasna kars tepkileri ve aklamalar ieren mektuplar. Bu saylanlar, retinin akland metinlerdir. Bir de bu retinin uyguland eserler vardr. Marks'n "Fransa'da Snf Mcadeleleri" ve "Bonapart'n 18 Brumere'i", Engels'in "Almanya'da Devrim, Kar Devrim", "Ailenin, Devletin, zel Mlkiyetin Kkeni" gibi... u halde, Marks-Engels'te, Tarihin maddeci kavrannn nasl koyulduu iki bakmdan ele alnabilir. Birinci Bakm: Marks-Engels'in Tarihin maddeci teorisinin nasl akladklardr.
21

kinci Bakm: Marks-Engels'in Tarihin maddeci teorisini nasl uyguladklardr. unu hemen not edelim ki, hi bir aklama, uygulamann tm zenginliini kavrayamaz. Marks-Engels'in tarihin maddeci kavrann uygulamalar da, aklamalarndan, ok daha derin, kapsaml ve karmaktr. Bugn, resmen retilen maddeci tarih teorisi, Marks-Engels'in aklad teoriden bile daha geridir. Bir rnek: Resmi tarihsel maddecilik kitaplarnn hi birinde, "Kolektif Aksiyon" diye bir retici g aklamas grlemez. Ama Marks-Engels, Tarihin maddeci kavrann ilk kez formle ettikleri Alman deolojisi'nde yle yazyorlar: "... Bir retim yordam, yahut belli bir sanayi seviyesi : kolektif aksiyon tarz, veya belli bir sosyal seviye ile ortak bulunur. Kolektif Aksiyon tarznn kendisi de bir 'retici Gtr." (T.D.S., s. 63) Baka bir rnek: Engels'in, Marksizm'in bayalatrmasna kar lmnden bir sre nce, H. Starkenburg'a yazd 25. Ocak. 1894 tarihli mektupta, yaplan aklamalar, yukarda, Dr. H. Kvlcml'dan yaplan uzun aktarmalarda dile getirilen, Maddeci tarih kavrayyla byk bir benzerlik iindedir. Engels, mektubunda unlar yazyor: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir TOPLUM NSANLARININ geimlerini retmelerini ve (i blm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve ulam TEKN bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim yordam gibi, rn leimini de, ve dolaysyla, kanda toplum sona erdikten sonra, snflara bln de, dolaysyla, Devleti, Siyaseti, Hukuk vs.'y i de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri CORAFYA temeli de girer, ve ok kez GELENEKLE veya atalet hassasyla alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm KALINTILAR da, ve tabii gene bir sosyal biimi dardan evreleyen ortam da girer." (Altn biz izdik.) Bu iki rnekten de grlecei gibi, tarihin maddeci kavrannda Marks -Engels'in aklamalarna gre, bugnk resmi reti, bir gerileme tekil eder. Ve byle bir ge rileme ile de oportnizme kars baarl bir ideolojik mcadele verilemeyecei gibi, s ak lamalar, toplumu deitirme olanan gletirmektedir. Bugnk, resmi teori, tarihin maddeci kavrann aklarken, Marks -Engels'in aklamalarndan daha geridir, ama buna karlk. Kvlcml'nn aklamas, yalnzca Marks Engels'in aklamalarndan deil, uygulamalarndan kaynaklanmaktadr. Yani ayn zamanda, Marks-Engels'in Tarihi maddecilii uygulamalarnn analizine dayanmaktadr. Dier bir deyile, Marks-Engels'in yarm braktklar bir ii, tm toplumlarn hareketini yneten yasalar, Antika toplumlarn hareket yasalarn bulma iini de tamamlamaktadr. zetlersek, Bilimsel Sosyalizm olduka karmak bir evrim iindedir. Bir yandan, grnte, bayalatrlmtr, yzeyselletirilmitir, ve milyonlarca ii, devrimci onu bu biimiyle renmitir, renmektedir. Dier yandan doruklarndan birine ulamtr.

22

Bu elikili gidiin sonucu olarak, bugn bilimsel sosyalist retiyi doru bir ekilde renebilmek iin, ve dolaysyla H. Kvlcml'y kavrayabilmek iin, sosyalizmi z kaynaklarndan, yani Marks-Engels-Lenin'den etd etmek gerekiyor, te yandan, MarksEngels-Lenin'i doru olarak kavrayabilmek iin, Kvlcml'y etd etmek ge rekiyor. Kvlcml'nn Marksist-Leninist teoride yapt devrim, yalnzca retim Gleri ve Devrim retisi alannda deildir. Bunlara bal olarak tm kavramlarda belli bir gelime salanmtr. Ancak, burada, yaplan devrimin ap hakknda bir fikir verebilmek iin en temel kavramlar ele almakla yetindik. Bu temel kavramlardaki devrime bal olarak, bu kavramlar zerinde ykselen kavramlar piramidi batan aa deimitir, rnein, lkel, Kleci, Feodal aamalar artk ok mekanik, toplumun geliimini ok arpk yanstan bir emadr. Bir kzlderiliye, Amerika'nn Kolomb tarafndan kefedildii sylenirse o glecektir. nk, Kolomb'dan nce de Amerika'da Kzlderililer yayordu. Grlecei gibi Amerika'nn kefi, Avrupa merkezli bir tarih ve corafya kavraynn rndr. Benzer ekilde, lkel, Kleci, Feodal sralamas da Avrupa merkezli bir kavrayn rndr . te, Dr. Hikmet Kvlcml, Tarih Tezi ile, Avrupa merkezli bu kavramlar silsilesinin iini de bitirir. Bu bakmdan onun yapt keif, Kopernik'in astronomide yapt kefe benzetilebilir. Kopernik'e kadar, Dnya, evrenin merkezi olarak kabul ediliyordu. Kopernik yeryznn yerine gnei koydu. Bu evren kavraynda bal basna bir devrimdi. Ama bugn resmi Marksizm Tarihe, Kopernik ncesi Astronomicilerin evrene bakt gzle bakmaktadr. Bu, Kvlcml'nn kefinin sonularnn nerelere kadar uzand hakknda yalnzca bir rnektir. Yoksa bu kefin sonular, Snf kavramna, taktik ve rgt sorunlarna kadar yansmaktadr. Ama teorinin temelinde yaplan devrim kavranamazsa, sonular kavramak olanakszlamaktadr, rnein, Hikmet Kvlcml'ya, "Cuntac" denmesine sebep olan, "Jn Trk Gelenei" ya da "Vurucu G" kavramlar, retici Gler kavramnn kapsamnda yaplan deiiklik kavranmadka anlalamaz. Bu kavramlara kars kanlar her eyden nce, rnein Tarihsel Devrim denen olayn mekanizmasn aklayan baka bir devrim teorisi gelitirmek zorundadrlar Bunu yapmadan, orada aklama bekleyen olaylar ynn zerinden atlanarak, Kvlcml'y "Cuntaclk" vs. ile itham etmek, realpolitikerlikten baka bir ey deildir. Olamaz da. imdi su soruya cevap arayalm: Hangi somut tarihsel zaruretler ve olanaklar, teorideki bu devrimi mmkn ve gerekli klmtr. nk, pratik sosyal ihtiyalar, bi limlerin ilerlemesine yz niversitenin yapamad itilimi salarlar. retici gler ve devrim teorisi, Antika Tarih boyunca toplumlarn hareketinin yasalarn bulup aklama sorununa bal olarak, bir geliim gsterdiine gre, u soru ortaya kar: Antika tarih ile bugnk toplumlar aklama zarureti arasnda ne gibi bir iliki vardr? Antika Tarihi aklama zarureti nereden icap etmitir? Bu soruya verilecek cevaplar, Bilimsel Sosyalizmdeki ilerlemenin nasl gerekletiini aklaya bilir. An bir dnya haritasn ve bakn. Eski dnya karalar topluluunda, eski medeniyetlere beik olmu lkelerin tmnn bugn geri lkeler olduu, buna karlk, medeniyete ancak ok daha sonralar girebilmi lkelerin, yani bat Avrupa ve Japonya'nn kapitalist medeniyete
23

geebildii, dolaysyla ileri olduklar grlr. Bu olgu, en grmek istemeyen kr gze bile, Kapitalizme geemeyi, dolaysyla geri kal ile Antika medeniyetlere beik olma arasnda bir bantnn varln, adeta batrr. in, Hint, ran, Anadolu, Magrip'e kadar Arap ve Akdeniz lkeleri. Smer den Osmanllar'a kadar tm antika medeniyetler buralarda varoldu. Ve bu lkelerde bir trl kapitalizme geilemedi. ileri lkeler olunamad. Aksine, kapitalizme, emperyalizme, smrge, yar smrge veya sonralar yeni smrge olundu. O halde, bu lkelerdeki geriliin nedenlerini aklayabilmek iin, bu lkelerin sosyal gerekliini aklayabilmek iin, o lkelerin iinden kt Antika Tarihi akla ma zarureti hemen kendini dayatr. Bu zaruretin nasl ortaya ktn H. Kvlcml syle anlatyor: "Byle bir aratrma neden nemli oldu? "Bugnk Trkiye'yi anlamak in, onun, dn iinden kt (daha dorusu bir trl iinden kamad) Osmanl Tarihine inmek gerekti. Osmanl Tarihinin maddesine girince, onun slam medeniyetinde bir "Rnesans" olduu belirdi. slam medeniyeti : tpk Grek ve Roma Medeniyetleri gibi, Kent'ten (ileden) km Antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. lk Smer ncesinden (Protosmerterden) slam medeniyetine gelinceye dein sralanan antika medeniyetlerin hepsi de : hem birbirinin ayni, hem birbirinin gayri olarak birbirlerinden kagelirlerken, hep ayni gidii (proseyi) gsteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlard. "Gnmze dein uzanm btn poblemlerin : sebep-netice zincirlemesiyle nasl ta Protosmerlere dek dayanp kt dupduru anlalmadka, hibir somut (konk ret) Tarih olay gerei gibi aydnlanamyordu." (Tarih Devrim Sosyalizm, s: 5) Sorun, Trkiye gibi geri lkelerin sosyal gerekliini aklama zaruretine bal olarak ktna gre: geri lkelerin sosyal gerekliini aklama zarureti nasl ortaya kmt? Geri lkelerin sosyal gerekliim aklama zarureti: Geri lkelerde bir Sosyal Devrim Olanayla birlikte ortaya kmtr. Geri lkelerde bir sosyal devrim olana ise: Kapitalizmin emperyalist aamaya girmesi ve yeryznn altda birinde sosya lizmin kurulmasyla ortaya kmtr. Lenin, salnda, sorunu tam da byle koyar. A. Sultanzade'nin Raporu zerine Dnceleri'ne: "Douda bir Sosyal Devrim mkanna Dair" diye balar. "Dnyay Sarsan On Gn"den nce, geri lkelerde, Dou'da bir sosyal devrim olana yoktu. Ama bu olanak, ortaya kt gn Dou'yu aklama zaruretini de beraberinde getiriyordu. Dnya'y deitirmek iin aklamak gerek... Bu, daha nce karlalmam grevi, daha ortaya kar kmaz, Lenin ylece, ok genel olarak hemen tespit etmiti: 1919 yl "Dou Halklar rgtleri 2. Rusya Genel Kongresi" nde yapt konumada, Lenin unlar sylyordu: "(...) Dnya Komnistlerinin bundan nce karlamadklar bir grevle kars karyayz: Komnizmin genel teori ve pratiine dayanarak kendimizi Avrupa lkelerinde mevcut olmayan zgl koullara uydurmak zorundayz."

24

Daha Lenin'in salnda kendini bylesine ortaya koyan bu grevi tamamlamak erefi daha sonra Dr. H. Kvlcml'ya nasip oldu. nk sorun kendini en ak bir ekilde Trkiye'de koymutu ve yine bu sorunu teorik olarak zecek unsurlar Trkiye'de bol bol bulunuyordu. Trkiye, Osmanl mparatorluu'nun miras zerine kurulmutu. Osmanl mparatorluu ise, Smer'den beri gelen tm Yakn Dou medeniyetlerinin miras zerine. Bu durumda Antika Tarih'i aklayacak malzemenin esasl bir blm Trkiye'de bulunabilirdi. Gerekten de yledir. Marks'n ekonomi Politik aratrmalar iin ngiltere ve British Museum nasl uygun artlar yaratyor idiyse, Kvlcmlnn aratrmalar iin stanbul ktphaneleri ve Trkiye benzer olanaklar salyordu. Kendi mezar kazclarn yetitirmek ve silahlandrmak, burjuvazinin eski huyudur. Emperyalist lkeler, bir yandan geri lkeleri maddeten apul ederlerken, dier ya ndan manevi bir apulu da yrttler. Bylece Arkeoloji doup geliti. Yeraltnda kalm medeniyetler gn yzne karldlar. Ve tm insanlk tarihinin az ok tamam olarak genel gidiini veren bilgileri ydlar. Klasifikasyon iin gerekli birikimi yaptl ar. Geri kalan, bu dalar gibi yl malzemeyi ileyip, klasifike etmekti. Yalnz bunu yapabilmek iin nce Marksist-Leninist olmak gerekiyordu. nk, pek ok burjuva bilim adam da ayn malzemeyi ilemi ama ok baka sonulara ulamtr. te, Trkiye burjuvazisi, Dr. Hikmet Kvlcml'yi, srf Diyalektik ve Tarihi Maddecilie inand iin 22 yl hapislerde tutarak. Kvlcmly adeta Antika Tarihe ilikin olarak ylm bilgileri klasifike etmeye zorlad. Ama te yandan da, bir bakma, bu muazzam b ilgiyi klasifike etmek iin gerekli zaman vermi oldu. stese de istemese de kendi mezar kazcsn silahlandrd. Sanrz okuyucuya, Bilimsel Sosyalist Teorinin geirdii karmak evrim sreci nin ve bu sre iinde Dr. H. Kvlcml'nm yerinin ne olduu hakknda genel bir fikir verdik. Bu yazda yaplmaya allan henz kk bir balangtr. Daha yaplacak ok i var. Ama o ilerin yaplabilmesi iin de kk ve eksik de olsa bir balang yaplmas gerekliydi. Bugn, Kvlcml'nn gelitirdii teorik silahlar henz Proletaryann savanda kullanlmyor. Ya da yle diyelim, Trkiye'deki onlarca sosyalist eilimden biri tarafndan, Vatan Partisi tarafndan kullanlmaya allyor. Uluslararas proletarya hareketi ise byle bir silahn varlndan bil e habersiz. Ama bu silahtan yoksunluun olumsuz etkileri her gn grlyor. Evrokomnizmlere, Maoizmlere ldrc teorik darbeler indirilemiyorsa, bunda Kvlcml'nn gelitirdii teorik mirasn bilinmemesi nemli bir rol oynamaktadr. Trkiye tarihindeki en ar bunalmndan geiyor. Trkiye Proletaryasnn, Kvlcml'nn ahsnda kazand teorik zaferler, yarn pratikte kazanaca zaferlerin mjdecisidir. Demir Kkaydn (Bu yaz Kvlcm dergisinin Eyll - Ekim 1978 tarihli ikinci saysnda, 52 65 sayfalar arasnda H. Ylmaz imzasyla yaynland. 17 Ocak 2001'de digitalize edildi)

25

26

Kvlcmlnn Anlayamadklar
(Yaz hakknda ksa aklama: Bu yaz 12 Eyll sonrasnda cezaevinde bulunduumuz dnemde yazlp gizlice dar karldndan, yazarn kimliini gizlemek amacyla sanki dardan ve nc bir ahsm gibi yazlm ve T. Ate adyla imzalanmtr. Bu okuyucuyu yanltmamaldr. Yaznn ba blmnde, VP ve Doktorcularn dndan biris i gibi yazan aslnda biziz. Kendimiz hakknda nc ahs gibi yazmtk. 24.11.2012 - D.K.) Bundan bir buuk yl kadar nce, Trkiye'de Vatan Partisi'nde ilgin gelimeler grlmeye balad. Bir ksm unsurlar, yeni bir Enternasyonal rgtlenmesi; Dimitrof'un faizm tahlillerinin ve faizme kar mcadele stratejisi ve taktiklerinin yanl olduu gibi, esasnda birbirine son derece bal olan konular, VP paralelinde yayn yapan Sosyalist'te ortaya attlar. Bu sorunlar ortaya koyunca da ister istemez Devrimci Marksizm'le karlatlar. Uzunca bir i mcadeleden sonra, sorunu ortaya atanlar Devrimci Marksizmi benimsediler. Baz unsurlarn bu ynde evrimlemesi bir blnmeyle, daha dorusu VP'nin fiilen faaliyetine son vermesiyle sonuland. Bu gelimeye bal olarak Sosyalist'in yayn da son buldu. Bu nedenle de sonraki gelimeleri izleme olanamz olmad. Devrimci Marksizmi benimseyen unsurlarn, yeni konumlarndan VP'nin grlerinin kayna olan Hikmet Kvlcml'y nasl eletirdiklerini bilmiyoruz. Byle bir eletiriyi en ksa zamanda yapmalarn dileriz. Bu eletiri ayn zamanda onlarn bir zeletirisi de olacaktr. Eer arzu ederlerse byle bir almaya sayfalarmzda memnuniyetle yer veririz. Burada hemen unu belirtelim ki, Kvlcml gibi nemli bir teorisyeni eletirmek, VP taraftar kimi unsurlarn byle bir evrimi sz konusu olmasayd bile, Devrimci Marksistlerin en acil grevlerinden biridir. Devrimci Marksizm propagandas yapan kimi yayn organlarnn VP'deki gelimeler olana dek ve olduktan sonra Kvlcml'y eletirme grevini yapmam olmalar, henz, bir hareketin deerini onun taraftarlarnn saysyla lme, dolaysyla olaylarn kuyruundan gitme eilimlerinden kendilerini yeterince kurtaramadklarn gsterir. Devrimci Marksizm bugn Trkiye' de gszdr. Tabii nicel olarak. Ve bir hareketin deerini onun taraftarlarnn saysyla lme yargsndan kurtulamam devrimci hareketler, srf bu nedenle Devrimci Marksizmle teorik bir hesaplamaya girmiyorlar. Devrimci Marksizmin platformunu benimsemi yaynlar bu durumdan, kaale alnmamaktan ikayetiydi. Ama kendileri ayn kriterlerle Trkiye devrimci hareketinin yetitirdii en byk teorisyene yaklatklar iin, hi de ikayeti olmaya haklar yoktur. Denebilir ki, Sosyalist gazetesi bu konuda Devrimci Marksizmin platformunu benimseyenlerden ok daha baarl bir snav vermitir. Devrimci Marksizmin gcn hi nemsemeden srf teorik deerinden dolay ona eletiriler yneltmilerdir. Ve eletirirken de Devrimci Marksizmi kabul. etme noktasna varmlardr. Ancak, eski grlerinde srar eden doktorcular iin ayn ey sylenemez. Bildiimiz kadaryla doktorcular da eletirilmemekten yaknrlard. Ama imdi, onlarn, Devrimci Marksistlerin eletirileri karsnda hi ses karmadklarn gryoruz. Yoksa verecek cevap
27

m bulamyorlar? Biz bu yaz erevesinde Devrimci Marksizm asndan Dr. Hikmet Kvlcml'nn kimi temel yanlglarn eletirerek gecikmi bir grevi taslak halinde de olsa yerine getirmeye alacaz. Bakalm doktorcular bu eletiriye ne cevap verecekler? Eer yaynlama olanaklar yoksa onlarn cevaplarna da sayfalarmzda yer verebileceimizi burada belirtelim. Doktor Hikmet Kvlcml, amza ilikin btn teorik ve politik sorunlarda ileride grlecei zere Stalinci bir izgide yer almtr. Ancak, Dr. Hikmet Kvlcml, Stalinistler arasnda dnyada bir benzeri bulunmayan bir istisnadr . Kvlcml, Marksizm'in eletirel ruhuna olabildiince sadk kalmaya almtr. Kvlcml'nn bu anlayla yapt tarihsel aratrmalar, kanmzca Marksizm Leninizmin teorik hazinesine bir katkdr. Devrimci Marksizm, Kvlcml'nn bu olumlu yannn tek meru mirassdr. Denebilir ki, Kvlcml' da devrimci ve eletirel z, Stalinist bir kabuk iindedir. z er v eya ge o kabuu atlatacaktr. Ne yazk ki bu atlatmay, kendini boan kabuktan kurtulmay Kvlcmlnn bizzat kendisi baaramad. mr yetmedi, biyolojik hayatn yasalar hkmlerini insanlarn teorik evrimlerine grev vermiyor. Kvlcml'nn lm n edeniyle baaramad bu ii, Kvlcml'nn kimi VPli taraftarlar baarabildi. Hegel'in idealist kabuunu krp, diyalektik zn alan Marks-Engels nasl Hegel'in tek gl mirass olmusa; Kvlcml'nn Stalinist kabuunu krp, devrimci eletirel yann koruyup gelitirmeye alan Devrimci Marksistler de O'nun tek gl mirass olacaklardr. Bu yazda zellikle Stalinci kabuk eletiri konusu olacaktr. * Btn byk devrimciler gelecekteki devrimlere nceki devrimlerin sonular nda bakarlar. Ama her yeni devrimin ortaya daha nce ngrlemeyen yeni birtakm eler koyduu iin gelecek devrime ilikin ngrler daima belli bir yanlma pay tarlar. Bu yanlglar abartmak gereksizdir. Gerek devrimci odur ki, yaad devrim sreci iinde ye ni olan ve yanlgsn grp konumunu dzeltir, skolastik klielere bal kalmaz. Hayatn yeil yolundan yrr, soluk renkli teoriye kr krne balanmaz. Marks-Engels 1848'e 1789'un ndan bakyordular. Daha sonra bunun ne gibi yanlglara yol atn bizzat Marks-Engels gstermilerdir. Lenin Rus devrimine 1848 Alman devriminin nda bakyordu. Bu tarihsel n yol at yanlgy bizzat Lenin daha 1917 balarnda grm, Nisan Tezleri ile konumunu deitirmitir. Kvlcml da Trkiye devrimine hep Ekim devriminin ndan bakt; en azndan bakmaya alt. Buraya kadar Marks-Engels ve Lenin'e benzer. Ancak bundan sonra ayrlk balar. Marks-Engels 1789'un, Lenin 1848' in n o devrimlerin deneylerinin doru bir deerlendirmesinden alyorlard. Ik, herhangi bir krnma uramadan, yanlsamalara yol amadan dorudan doru ya nlerindeki devrimi aydnlatyordu. Kvlcml' da ise, Ekim devriminin Stalin'in prizmasnda krlmtr. Yani Kvlcml
28

Ekim devrimini, btn Stalinistler gibi, doru deerlendirememitir. Anlamad neydi? Marks-Engels sosyalist devrimi, retici glerin en ok gelitii, kapitalist retim ilikileriyle en ok elitii Bat Avrupa gibi gelimi lkelerde bekliyorlard. 1917 ye ka dar Rus devrimcileri de ayn dncedeydi. Rus Marksistleri, Rusya'nn nndeki devrimin demokratik bir devrim olduunu kabullenmilerdi. Rusya da Bat Avrupa'dan bamsz bir sosyalist devrimi hayal bile etmiyorlard. Bu Lenin'in 1917 ye kadar yazd btn eserlerinde grlr. Ama Lenin gerek bir Enternasyonalist olduundan, Rus devrimini bir dnya devrimi kavray iinde deerlendiriyordu. Rusya'da bir demokratik devrim, Avrupa gericiliinin kalesi olan arl ykacakt, bu ykl Bat Avrupa'da bir sosyalist devrimi balatabilirdi. Bu durumda bile, Bat'daki proletaryann zaferi mmkn olmad takdirde, brakalm sosyalist devrimi bir yana, demokratik devrimin kazanmlarnn bile pek korunamayacan ngryordu. Bu ok aktr. rnein 1905 devriminin sonlarna doru yazd bir notunda (Trkeye "1905 Devrimi zerine Yazlar" diye evrilen derlemenin en sonunda yer alan yazda) Lenin bu gr aka belirtir. Dedik ki, Rus Marksistlerinin hepsi Rusya'daki devrimin demokratik karakterinde anlamt. Ama bu nermeden farkl sonular karyorlard . Menevikler, devrimin burjuva karakterini kabul ediyorlar, burjuvazinin korkakln da kabul ediyorlar, bu nedenle de, proletaryann ne kmas halinde burjuvazinin iyice korkacandan korkarak, proletaryaya burjuvaziyi rktmeme, destekleme grevini veriyorlard. Lenin ve Bolevikler ise, ayn nemelerden hareketle bambaka bir sonuca ulayorlard. Evet, burjuvazi korkaktr, o halde bu grevi kyllkle ittifak yapan proletarya yapacaktr. Bu durumda ortaya kan iktidar ilerin Kyllerin Demokratik Diktatrl olacaktr. ilerin ve Kyllerin Demokratik Diktatrlnn grevleri demokratik grevleri tamamlamak ve bir kurucu meclisi toplamaktr. Bunlar Rusya'da kapitalizmin Prusya yolundan deil Amerikan yolundan gelimesini salayacak ve proletaryann sosyalist devrim mcadelesine ok daha elverili bir konumda balamasna yol aacaktr. Bu ne demektir? Demokratik Diktatrlk ve Kurucu Meclisten sonra Rusya'da bir Demokratik Cumhuriyet kurulacak demektir. Yani Lenin iin, Sosyalist Devrim (Proletarya Diktatrl) diye bir ey sz konusu deildir bu aamada. (Trkiye de en az anlalan yan budur.) Bu sorunlarda Lenin'in bir rencisi olan Troki, Rus Marksistleri iinde tek olarak, uslamlamada ileriye doru bir adm daha. atar. Der ki: Kyllkle birlikte iktidara gelen proletarya, devrimin mant iinde kendini snrlamayacak, demokratik grevleri yapabilmek iin proletarya diktatrln kurmak zorunda kalacaktr. Yani, geri bir lkede, Rusya'da proletaryann iktidara geleceini syler. Bu o zamana kadar Marksistlerin arasnda duyulmu grlm bir ey deildir. Troki'nin bu akl yrtmesinden
29

kard sonu udur: ilerin Kyllerin Demokratik Diktatrl pratikte Kyllk Desteinde bir Proletarya Diktatrl olacaktr. (Burada unu tekrar not edelim. Trkiye'deki binlerce devrimci bu ayrmn bilincinde deildir. Lenin'in iilerin kyllerin demokratik diktatrl formlnden anladklar, kyllk desteinde proletarya diktatrldr. kisi ok baka eylerdir. Bu nedenle, ne Rus Devrimini, ne sonraki devrimleri, ne ki Taktiki,ne Nisan Tezleri'ni, ne Troki'yi anlayamyorlar. Bu yanlgya yol aan nedenlerden biri Lenin'in fikir deitirebileceini akllarnn almamasdr. in ilgin yan da udur ki, Trkiyeli devrimcilere egemen olan bu yanlgnn kaynanda Kvlcml'nn bulunmasdr. 1960larn sonunda Kvlcml'nn devrimciler zerinde muazzam bir teorik etkisi vard. Bu anlay o zamanlardan yer etmitir.) 1917'deki devrim, tam da Troki'nin ngrd gibi oldu. Proletarya demokratik devrim grevlerini baarabilmek iin, kylln desteinde proletarya diktatrln kurdu. Lenin bu perspektife Uzaktan Mektuplar ve Nisan Tezleri ile vard. Eski gr savunanlara kar Partide sk bir mcadele verdi. Demek ki, 1917 de gerekleen ki Taktik'te ngrlen deildir. Bu fark Lenin'in u klasik emasndan da karlabilir. ki Taktik'te Lenin devrimde glerin yer aln yle zetler: SINIFI BTN KYLLKLE DEMOKRATK DEVRM, yoksul kyllkle Sosyalist devrimi yapacaktr. Yine Lenin, 1917den sonra yle der: Biz Ekimde iktidar BTN KYLLKLE aldk. Ekimde ne olmutur? Proletarya Diktatrl kurulmutur. Demek BTN KYLLKLE SOSYALST DEVRM yaplmtr. Bu karlatrma bile, ilerin ki Taktikten baka trl gerekletiini bizzat Leninin azndan gsterir. Bu durumda olan nedir? Sonular ve Olaslklarda Trokinin n grd: Kyllk desteinde proletarya diktatrl... te Kvlcmlnn hi anlamad budur. Kvlcml hep, ki Taktikte n grlenin Ekimde gerekletii dncesindedir . Bu kavray btn yazlarnda aka grlr. rnein Devrim Nedir? adl kitabnda, Rus devrimini inceleyerek, devrimin ne olduunu anlatmaya alr. Ama alntlara dikkat edilirse grlr ki, bizzat Ekim Devriminden deil, Leninin 1905deki yazlarndan karmaya almaktadr devrimin ne olduunu. Bu, kitabn balklarnda da grlebilir. rnein Geici Devrimci Hkmet diye bir blm vardr kitapta. Yani iilerin ve kyllerin demokratik diktatrlnn siyasi biimi... Ama 1917 de geici devrimci hkmet diye bir ey olmamtr. 1917 de DYAR vardr. Kitapta ise, DYAR diye bir blm yoktur. Keza, Kvlcml'nn Demokratik Diktatrlkten anlad: Kylln desteinde proletarya diktatrldr. Ama Kvlcml bu ayrmn bilincinde olmad iin, Lenin'inkinden farkl bir anlayta olduunu da fark etmemektedir. Kvlcml'nn bu ayrm ve 1905lerde Lenin'in ne dediinin farknda olmadn u alntda gayet ak grebiliriz: "Sosyailzme gei kprs olarak proletarya diktatrl, kylnn ounlukta olduu lkelerde: i snfnn ve kylln demokratik diktatrl adn ald." (Devrim Nedir? s.133)

30

Peki niin kavrayamamtr Kvlcml Lenin'in ne dediini ve Ekimde ne olduunu? nk Lenin' i Stalin'in gzlnden okumutur. Ama Stalin'e ylesine sayg duymutur ki Stalin'in gerekte ne dediini de anlamam, onu olduundan ok daha olumlu yorumlamtr. Stalin gibi bir adamn yanl yapabileceini aklna bile getirmemitir. Bu durum biraz Alman iilerinin Gotha Programnda onda olmayan eyleri ona atfetmelerine benzer. Kvlcmlnn bu kavrayszl Trkiye devrimine ilikin programna yansr. Devrimin nnde demokratik grevler durmaktadr. Amerikan yolu mu, Prusya yolu mu? diye koyar meseleyi. Ama bu Lenin'in 1917 ncesi gryle kartrlmamal. Kvlcml'nn Demokratik Diktatrlk'ten kyllk desteinde proletarya diktatrln anlad hatrlanrsa, Proletarya Diktatrl altnda Amerikan Yolu gibi bir kavrayla karlalr. Bu, ne Troki'nin ne de Lenin'in anlaydr. Bu bambaka bir eydir. Tabi Amerikan yolu, minyatr llerde hzla alacak bir ey olarak da dnlmektedir, ama bu sonucu deitirmez. Bu kavraytr ki, Trkiye de devrimimizin karakterine ilikin tartmalar Arap sana evirmitir. Bu kavray, ne Rus Devrimini ne de sonraki devrimleri kavramay olanakszlatrmaktadr. Bu kavraya bir isim vermek gerekirse yle denebilir: Bu kavray, Stalinist aamal devrim kavray iinde aamal devrimin inkrdr. Bu kavray, Rus Devrimini Stalinist bir kabuk iinde biraz Trokiste kavraytr. Yalnz Kvlcml'nn bir noktada hakkn verelim. VP program., Lenin'in iilerin, kyllerin demokratik diktatrl formlnn cebirsel bir karakter tamas gibi, cebirsel bir karaktere sahiptir. Kvlcml, demokratik diktatrlkten proletarya diktatrln anladndan, demokratik taleplerin yan sra, Paris Komn tipinde bir devlet rgtler. Bu anlamda, devrimin somut gidiini bu proleter devletin iktidarn alacak partinin niteliine brakr. Karar, devrim sreci iinde, komn tipi devlette rgtlenmi iiler ve kyller verecektir. Ne Yapmal da VP programna yaplan eletiri1, Kvlcml'nn kavraynn yukarda aklanan karmak niteliini kavramamtr. Dolaysyla Kvlcml'y sylemedii eylerle eletirme durumunda kalmtr. * Kvlcml'nn ikinci nemli yanlgs, Tek lkede Sosyalizm Sorunudur. Kvlcml'da Trkiyeli devrimcilerin hemen hepsinde ve doktorcularda olduu gibi, proletarya diktatrln (yani gei dnemini) sosyalizmle zde gren bir yanl kavray yoktur2. Bu yukarda ki alntda bile grlebilir, orada proletarya diktatrl " sosyalizme gei kprs" olarak" tanmlanr. Yani sosyalizm deil, sosyalizm kprden sonra... imdi Kvlcml'nn nerede yanldna geebiliriz. Bat Avrupa da devrimciler, sosyalizm fikrine retici glerin kapitalist ilikilerle elitii, retici glerin GELML noktasndan vardlar. Dolaysyla onlar iin (rnein Marks 1 2

Burada kastedilen, Ne Yapmal dergisinde Ferhan Umrukun yapt, tipik Trokist Kvlcml eletirisidir.

Yani Trkiye Sosyalistleri Gei Dnemini yani Proletarya Diktatrln, sosyalizm ile ayn aama sanrlar. Sosyalizmin Proletarya diktatrlnden sonraki aama olduunu bilmezler.

31

Engels iin) sosyalizm bir kalknma, gerilikten kurtulma sorunu deil, kalknm ileri bir toplumun elikilerinin giderilmesi sorunudur. Geri Trkiye'nin Ekim Devrimi ile gzlerini aan ve Rus rneine bakan devrimcileri ise, sosyalizm fikrine, retici glerin gelimemilii, kendi lkelerindeki gerilii noktasndan vardlar. Dolaysyla sosyalizm onlara kalknmann bir yolu olarak grnd. Bu nedenle, Marks-Engels'in sosyalizm derken neyi kastettiklerini hi bir zaman anlamadlar. Geri bir lke devrimcisi olan Kvlcml'da da sosyalizm: sanayilemi, retim aralar kolektif mlkiyete geirilmi, isizliin ve pahalln olmad bir toplumdur. Bu kavray iinde Gei Dnemi de, kolektifletirmenin ve sanayilemenin tamamlanmasna kadar olan dneme karlk der, Marks-Engelsdeki anlamn yitirir. Evet, sosyalizm bunlar da ierir ama, sadece bunlar deildir. Bu bak as, tek lkede sosyalizm tartmasnn zn Kvlcml'nn kavramasn olanakszlatrd. Kvlcml, Troki'nin "Tek lkede sosyalizm olmaz" demesini, tek lkede proletarya diktatrl altnda kalknma olmaz anlamnda ald. Dolaysyla Troki'ye (Tabii onun herhangi bir kitabn da okumadan) Troki'nin savunmad bir grten dolay dman kesildi. nk bu anlamda kavranrsa, geri lke devrimcisi Kvlcml iin Troki, umutsuzluk, kadercilik demektir. Kendi devrimimizi yapmak iin, dnya devriminin olmasn m bekleyeceiz? Bu insanlara, kadercilik, umu tsuzluk teslimiyet vaaz etmek olur. Bu anlamda, Kvlcml'nn tepkisi, devrimci ve dorudur. Ama Troki hi bir zaman bu kendisine atfedilen gr savunmamtr ki... Aksine, proletarya diktatrl altnda Rusyada ok hzl bir kalknma olabileceini s avunan ve somut yollar neren Troki'dir. Troki, o kalknmayla geliecek gei toplumuna sosyalizm denmesine kardr. nk, bu lkedeki mcadeleyi dnya devrimine tabi klma deil, dnya devrimini tek lkede sosyalizm amacna tabi klma sonucuna yol amaktr. Bu ise, programatik bir ayrlktr. Bilimsel Sosyalizm kurucularnn formle ettii sosyalizm amacndan vazgemektir, tek lkede sosyalizmi kurmaya kalkmak. Kvlcml'nn tek lkede sosyalizm topyasn savunmas, sorunu kavrayamamas, Trkiye'nin tarihsel geriliinden kaynaklanr. Yoksa Sovyetler Birlii'nde olduu gibi, brokrasinin karlarn savunma kaygsndan deil. Bir tarihsel snrllk sz konusudur. Nasl ekonomi politik tarihinde, kle emeine dayanan bir toplumda, bir dnrn bir maln deerinin ierdii emekten kaynaklandn kavrayamamas ile gericileen burjuvazinin karlarn korumak iin emek deer teorisini reddetmek ayn kefeye koyulamazsa yle. Kvlcml iin de, kavrayszlk tarihsel gerilikten kaynaklanr. Kvlcml'nn kavray, dnyada Marksizmin ulat noktadan bakldnda bir gerilemedir, gerici bir topyadr. Trkiye asndan bakldnda ise, Kvlcml iin tek lkede sosyalizmi savunmak, burjuvazi karsnda, Trkiye'nin yalnz proletarya egemenlii altnda kalknabileceini, bir sosyalist devrimi savunmaktr. Ve bu nedenle ayn zamanda, topik sosyalistlerinki gibi, ilerici bir topya karakteri tar. Eitsiz gelimenin sonucudur bu. Bat Avrupa proletaryasnn 1848'lerde at topizm konann gelime aamalarn, baka bir dzeyde, yeniden yaayan bizim gibi geri lke
32

proletaryasnn, 100 yl sonra tek lkede sosyalizm biimi altnda yaamasdr. Kvlcml'nn, bu hem ileri hem geri diyalektik niteliini kavramamak, onu ya hepten inkr etmeye ya da her ey grmeye yol aar. * Kvlcml tek lkede sosyalizm problemini kavrayamaynca, Brokrasinin Rusya'daki gelimesini ve Enternasyonal zerindeki yakc etkisini de kavrayamamtr. Bu etkilerin TKP'deki yansmalarn, lmnden az ncekine kadar hep bize has ktlkler olarak deerlendirmitir. i devletlerindeki ve dier lkelerdeki partileri gznde hep idealize etmitir. lmnden az nce bile, son yazd mektupta, Bilen ve benzerlerini Brejnev'e ikyet ettii gz nne getirilsin3... Kvlcml, Komnist hareketin bunalmn gremedii iin, faizmin zaferini de bir trl tahlil edememi, faizmi zmleyememitir. Faizmin zaferini hep, emperyalizmlerin mdahalelerine veya sosyal demokratlarn ihanetlerine balamtr. Demek ki, amza damgasn vuran can alc olgu (geri bir lkedeki proletarya diktatrl, demokratik devrim grevlerinin sosyalist devrime yol amas; brokratik yozlama; faizm) Kvlcml tarafndan anlalamamtr. Bunun sonucu ada olaylarn hemen tmnn deerlendirilmesinde yanlgdr. unu not edelim ki, Kvlcml, btn bu yanlglarna ramen yine de bu yanld konularda yazarken bile s bir teorisyen deildir. Olgulara gzlerini kapamaz. Yanlglarnda bile bir derinlik vardr. O yanlglar amaya yarayacak tohumlar iinde tar. Kvlcml'nn bu yanlglaryla, tarih ve toplumumuza ilikin incelemeleri zorunlu bir birlik oluturmaz . Pekala o tarih ve toplum zmlemeleri kabul edilerek bambaka sonulara, Devrimci Marksist sonulara da varlabilir. Kvlcml'nn Trkiye'ye ilikin tarih ve toplum grleri yanl deildir. En azndan imdiye dek kysna bile eriilmemitir. Ama buna karlk zmlemelerinden doru sonular karamamtr. nk bu sonular Ekim'in ndan karlmaktadr. Bu k ise arpk bir ktr. Unutmayalm Menevikler de Bolevikler de Rusya'nn toplumsal yaps, temel snflar, snflarn karakteri konusunda ayn deerlendirmelerden hareket ediyorlard, ama bambaka sonular karyorlard. Her errin bir hayr vardr. Denebilir ki, Kvlcml'nn ada tarihi kavrayamamas, bu konuda SBKP'ye sonsuz gveni, ii biraz da rahat olarak Antika Tarih aratrmalarna ynelmesini mmkn klmtr. Ortaya ilgin sonular kmtr. Eer Kvlcml, Troki'nin grlerini benimseseydi brokratik yozlama ile savamaktan Antik Tarihi incelemeye frsat bulabilir miydi? 13 Aralk 1980, Trkiye Demir Kkaydn
3

Burada Kvlcmlnn brejneve yazd mektuba gnderme yaplmaktadr.

33

(Bu yaz daha geni olarak planlanan bir Kvlcml eletirisinin acil beklentileri karlamak zere aceleyle yazlm ilk ve ksa versiyonudur. Nide Cezaevinde yazlm, gizlice darya karlmtr. Yaz Almanyada kan Yol dergisinin Haziran 1981 tarihli 14-15inci saysnda T. Ate imzasyla yaynlanmtr. Ayn Derginin ayn saysnda, bu yazya cevap olarak A. H. Dzgn imzal Kvlcml Nasl Eletirilmemeli balkl bir yaz bulunmaktadr. 11 Ekim 2000 aramba)

Tarihin Maddeci Kavrannn inde Kvlcmlnn Yeri

Bu gne kadar genellikle kiisel ve ahlki nitelikleri veya belirli politik konjonktrlerdeki tavrlaryla deerlendirilen Dr. Hikmet Kvlcml'nn tarih aratrmalar ve bunlarn so syolojik sonular zerinde pek durulmamtr. Hlbuki Kvlcml'nn uluslararas lekte deerlendirilmesi gereken katklar zellikle bu alanda younlamtr. Bu nedenle, K vlcml'nn ele ald sorunlarn ve nerdii zmlerin gerek yerini ve nemini kavra yabilmek iin, aslnda tek gerek bilimsel/diyalektik bir sosyolojiden baka bir ey olmayan Tarihsel Materyalizmin sisteminin ya planna ve bu yapnn elerinin eitsiz geliimine ksaca deinmek gerekiyor. Tarihsel maddeciliin bir tarihi, ama kavramlarn tarihi olarak bir tarihi; somut tarihteki geri dnlerinden, arplmalarndan teorinin saf hareketi olarak soyutlanm bir tarihi bu gne kadar yazlamamtr. Fakat gerek tarihsel hareketini izlemek, Kvlcml'nn bu alandaki yerini ve anlamak iin bir ipucu oluturabilir ve bu retiye katksn anlamay ko laylatrabilir. Tarihsel Maddeciliin kurucular olan Marks-Engelsin teorik almalarnn oda, Felsefe'den Tarih ve Sosyo loji'ye, oradan da Ekonomi'ye doru bir deime eilimi g sterir. Marks 1845'te Feuerbach zerine 11. Teznde "Filozoflar dnyay eitli biimlerde yorumlamakla yetindiler;oysa, asl nemli olan dnyay deitirmektir. " diye yazarken Felsefeyle kopuuyordu. Dnyay deitirmek iin ise onu aklamak; nesnel hareket yasalarn bilmek gerekiyordu. Bu yasalar ise toplum bilimlerinin biricik laboratuar olan Tarih'ten karlabilirdi. Tarihin incelenmesi ise, kendisi de son durumada toplumsal retici glerin gelime dzeyine gre belirlenen Maddi retim likilerinin, ksaca ekonominin tm toplumsal yapnn zerinde ykseldii temel olduunu g steriyordu. Modern toplumun ekonomi temelini karakterize eden genellemi meta retimi olduu ve meta retimi btn toplumsal sreleri kendi girdabna srklediinden; modern toplumu anlayabilmek iin genellemi meta retiminin yasalarn bilmek gere kiyordu. Bu silsile nedeniyledir ki, Marks'n temel eseri olan Kapital bir ekonomi politik eletirisidir. Marks'n yllarca yaratcln ve enerjisini yutan ekonomi politik aratrmalar modern toplumun zerinde ykseldii temeli kavrayabilmek iin henz bir kk balang olmaktan te bir anlam tamyordu. te yandan bu aratrmalar yaanm ve yaanacak tarihin byk blm bakmndan toplumsal gereklii anlamay salayabilecek bir konu bile deildi. nk insanlk tarihinin byk blmnde meta retimi yoktur veya arzi kalmtr. Dier bir

34

deile Marks-Engels'in taslaklatrd Tarihsel Maddecilik teorisi, yzlerce bilim adamnn ve birok kuan abalaryla ina edilmeyi bekleyen bir duvarc siciminden baka bir ey deildir. Kurucular sadece krokiyi izebilmiler ve bir ka ta koyabilmilerdi. Bizzat Marks'n yazabildii Kapital aslnda yazmay planlad kitabn ok kk bir blmyd. Modern toplumun dier alanlarna, styaplara (snflar , partiler , ideolojiler , devlet, sanat, din vs. ) henz girilememiti bile, sadece baz tarihsel dnemleri yorumlarken sanki geer ayak sylenmi deerli deinmeler vard. Dier yandan k oskoca tarih incelenmeyi bekliyordu. Sonra gelen Marksist kuaklar ina edilmeyi bekleyen Tarihsel Maddecilik yapsn bizzat bu bilimin kendi ihtiyalarndan hareketle gelitirmediler, kendi sosyal pratiklerinden doan ihtiya ve zorunluluklarla belli alanlarda younlatlar. Engels, toplumsal ihtiyalar bi limlerin gelimesine yz niversiteden daha fazla etkide bulunurlar demiti. Bir toplumsal praksis retisi olan Tarihsel Maddecilik de bu kuraln dnda kalmad. Kuruculardan sonra gelen tarihsel maddeciler kua, Avrupa yani modern toplum ger ekliini o zamanki politik mcadelenin ihtiyalarna gre yeterli saylabilecek kavramsal aralara sahip olduklar iin ilgi ve enerjilerini, ii snfnn tarihsel grevini nasl yapabilecei sorunu zerinde, yani politika alannda younlatrdlar. bylece strateji taktikler program ve rgt sorunlar esas teorik katklarn yapld ve ayn zamanda teorik ilginin merkezindeki alanlar oldular. Bu alanlarla en ilgisizmi gibi grnen almalar bile aslnda strateji, program ve ittifaklar sorunlaryla ilgileri lsnde gndeme geldi. Daha sonraki kuaklarn aksine, kurucular gibi felsefeden konuurken bile politiktirler. l920'lerin ortalarndan sonra ise, Ekim Devrimi'nin tecrit olmas ve yozlamaya balamas ve bat Avrupa'daki devrimlerin yenilgileriyle birlikte ii hareketine sosyal demokrat ve Stalinist partilerin egemen olduu, gnmze kadar gelen dnem balar. Bu dnemde sosyalist eletirel ve yaratc kafalarn bu partilerle aktan bir atmaya girme mek ve var olan toplum karsndaki kktenci eletirel tarihsel maddeci tavr srdrebilmek iin soyut konularda zellikle felsefe ve sanat alannda younlatklar grlr. Marks'n yolunu tersin den kat ederler. Eletirideki radikallik konularda soyuta kayma bahasna korunabiliyordu. Bir zamanlar clz Al man burjuvazisinin radikal bir eletiriyi ancak felsefe ve mzik araclyla dile getirebilmesi gibi. Trokist olarak nitelenen, gerekte ise klasik miras savunma zerinde younlaan akm ise klasik ekonomi politika ver snflar alanlarnda yaratc eserler vermesine ramen, gelenei srdrmesinin ve politik uzlamazlnn ke fareti olarak aydnlardan ve ii hareketinden tecrit kalyordu. Tarihsel maddeci teorisyen kuaklarnn ilgi alanlarnn ve deiiminin bu ksa sergilenmesi, almalarn hemen tmyle modern kapitalist bat Avrupa alannda younlatn, kapitalizm ncesi tarihin ve Avrupa dnn hemen hi gndeme alnmadn; yapsal bakmdan ise modern felsefe ve sanat alanyla snrl kalndn gsterir. Snflar, strateji, taktikler, rgt biimleri, devlet, din; modern retim biimi ve snflarla eski retim biimleri ve snflarn kaynamas gibi alanlar ilginin dndadr. l960'larda Marksizmin yeniden canlanmas hemen hemen bu alanlar gndeme getirir.

35

te Dr. Hikmet Kvlcml'nn katklar ve nemi "Bat Marksizmi"nin dnda kalan bu alanlarda ortaya kar. Bu alanlarda l960'lardan sonra onlarca Marksist teorisyenin katklaryla salanan gelimeler, Kvlcml'nn tek bana dnyann tarasnn ha pishanelerinde ulatnn ou kez kenarna bile varamaz. Ayn alanlarda habersizce younlald durumlarda ise, Kvlcml'nn kendi kendine ulat sonul ar klasik Marksist gelenei srdrenlerle (Trokist akmla) hayret verici benzerlikler gsterir. (Tipik bir rnek olarak, snflar, snflar aras ve ii blnmeler, brokrasi, devletin zerk karakteri vs anlabilir. ) Kvlcml'nn tarihsel materyalizme en byk katks kapitalizm ncesi uygarlklarn kurulu, gelime ve ykllarn yneten yasalar bulmu olmasdr herhalde. Marks'n temel eseri nasl modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmaya altysa, onun eseri de kapitalizm ncesi uygarlklarn yzndeki peeyi kaldrr. zellikle uygarlklarn yklnn birer tarihsel devrim olduunu grmesi ve bu devrimlerin znesi olarak ilkel sosyalizm geleneklerinin ne mini gstermesi bu keiflerin zirvesidir. Kvlcml'nn bu keifleri kefedilmeyi beklemektedir. Modern ii snf, ister nesnel ister znel nedenlerle olsun tarihsel grevini yapmakta antik tarihin kleleri gibi yeteneksizlik gsterdike ve modern uygarlk klasik Roma uygarlnn son gnlerine benzedike birok teorisyenin ilgisi kapitalizm ncesi uygarlklara ynelmektedir gnmz anlayabilmek iin (rnek:R. Bahro). Bu yneliler elbet Kvlcml'nn kefine de yol aacaktr. Teorik soyutla malar ve problemler dzeyinde Tarih bugn hi bir zaman olmad kadar gnceldir . Tarih'in Marksist teorisyen kuaklarn ilgi alanlarnn dnda kalmas, ayn za manda onun resmi partilerce politik taktiklerin bir fonksiyonu olarak ele alnmasna da balyd. Lenin lerin kua tarihle megul olmaya gerek gr memiti; Lukacs'tan Althusser'e kadar olan kuaklar ise giremezlerdi, nk netameli bir konu olmutu. Bylece tarihin maddeci retisi iinde tarih azgelimi bir alan olarak kalrken, paradoksal olarak burjuva dncesi iinde btn tarih ve toplum kuramlarnn temellendirildii en ok yatrm yaplan alanlardan biri olur. Burjuvazinin tarihsel olarak kendine gvenini ve iyimserliini ykselen ii hareketi karsnda yitirmesiyle birlikte, birer yklm medeniyetler mezarl olan tarih, burjuva veya bat uygarlnn sonunu ngrenler iin bitmez tkenmez bir analojiler kayna oluturur (Spengler, Toynbee, Sorokin vb. ). Dier yandan, Emperyalizm ann rk teorileri de kantlarn zellikle tarih alannda bulmaya almtr. Medeniyetlerin ykl ve kurulularnda ilkel sosyalist ge lenekli "barbar" halklarn oynad rol ve onlarn yetenekleri bu halklarn rksal zellikleriyle a klanmaya allmtr. Bylece tarih, zellikle de me deniyetlerin kurulu ve ykllar en gerici burjuva dnrlerin at koturduu bir alan olarak ortada kalnca, giderek bu problematiin ve alann kendisinin gerici bir z tad gibi bir izlenim de ayrca kafalarda yer etmi ve bu durumun yeniden retimine katkda bulunmutur. Onun teorik almasnda Tarih'in bylesine merkezi bir yer kaplamasnn nedeni soyut akademik kayglar ya da netameli sorunlardan uzak kalma abas deil, tam da Trkiye gibi geri bir lkenin toplumsal yapsn kavrama, yani daha gelimi bir politikaya ulama abasdr.
36

Bu nedenle Kvlcmlnn teorik almalarnn ve katklarnn esas nemli blmn kapitalizm ncesindeki tarihin ve toplumlarn hareket yasalarnn Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi erevesinde aklanmas oluturur. Tarih ncesi, Tarih, Devrim, Sosyalizm'de bir btn olarak kapitalizm ncesi tarih ve uygarla geiin eitli biimlerini inceler. lkel Sosyalizm'den Kapitalizme lk Gei -ngiltere- ve Son Gei Japonya'da modern tarihe geileri inceler. Osmanl Tarihi'nin Maddesi'nde somut bir imparatorlun kurulu ve ykl ele alnr. Burada, onlarcas arasndan bu almalarn baz metodolojik sonularna deinilerek nemi gsterilebilir. rnein lkel, Kleci, Feodal tarzndaki emann tarihi anlamay olanakszlatran bir deli gmlei olduu l960'lardaki tartmalarda birok Marksist tarafndan dile getirilmitir. Ancak ayn teorisyenler tartmay skolstik dzeyde srdrp, baa veya arada bir yere bir de Asya Tipi'ni katmalar yeni bir deli gmlei ortaya karmaktan baka bir ey baaramadlar, nk hepsi tarihin olduka dz bir yol izledii varsaymna dayanyordu. Kvlcml'nn almas bu varsaym ykmtr. Eitsiz Geliim tm insanlk tarihinin genel bir yasasdr. Ve yine bu kavraya gre, rnein "Feodalizm" "Klecilik"ten daha sonra gel mesine ramen ondan uygarlk llerine gre daha "geri" bir retim biimidir. lgintir ki, "Trokist" gelenek de, eitsiz geliimin tm insanlk tarihine zg bir yasa olduu noktasnda younlamtr Bu da bir rastlant deildir. Antik tarihte olduu gibi modern tarihte de geriden gelen bir an iin ne itilmekte ama bu atln kefaretini yozlamas, uygarlamas ya da brokratlamasyla demektedir. Tarih hi bir eyi karlksz verme mektedir. Gerek Rus Devrimini ve son raki yozlamasn, gerek antik uygarlklarn kurulu ve ykln anlamak eitsiz geliim yasas ol madan olanakszdr. Metodolojik dzeyde bir baka katks, Osmanl Tarihinin Maddesi'nde aka da belirttii gibi, Antik uygarlklarn analizinde ekonomik temeli deil, styapy hareket noktas olarak almasdr. Ancak metodoloji, tarih ve toplumsal yasalar sz konusu olduunda Stalinist resmi retiyle her bakmdan eliki iinde bulunan Dr. H. Kvlcml ada politika alannda Stalinist ynelilerin sadk bir izleyicisi olmutur. Bu elikisini lmnn arifesine kadar gre memitir. Ama sadece kendisi deil onun eletirmen ve izleyicileri de bu elikisini gre memiler, onun somut, aktel konulardaki ynelilerini tarihe ilikin almalarnn mantki sonucu olarak grmlerdir. Aslnda bu ikisi arasnda Hegel'in sistemi ve yntemi arasnda olduu trden bir eliki vardr. Bugn yeni kuaklar iin son derece olaan bulunabilecek ama bir zamanlar son derece yeni ve "ykc" ilgi ve dnceler Kvlcml'nn kitaplarna serpilmi deerlendirilmeyi beklemektedir. Bunlardan bir kan analm. rnein psikanaliz resmi Stalinist retide daima bir burjuva bilimi olarak deerlendirilmi ve dlanmtr. Psikanaliz Frankfurt Okulu'nun aratrmalarnda modern toplumsal gereklii anlamak iin bir konu olabilmitir. Kvlcml'nn psikanaliz karsndaki tavr Troki'nin ve "Bat Marksizmi" geleneinin tavrna benzer. Onu eletirel bir ekilde gelitirmeye alr. Yalnz bunu daha ziyade kapitalizm ncesi toplumlarn incelenmesinde kullanr.
37

Son yllarda ekolojik bir felaket olaslnn giderek bymesi insan doa ilikisini gndeme getirmitir. Bugn tarihte de bu ilikinin ve sorunlarn aratrlmasna yeni yeni girilirken Kvlcml eski uygarlklarn kyle doann tahribi arasndaki ilikiler zerinde yllar nce nemle durmutu. Kvlcml bir feminist deildi ve kadnlar bir mcadele znesi olarak grmemiti ama buna ramen ulat sonularda birok adandan daha ilerideydi. Bugn feminist hareket tarihi yeniden yazarken birok bakmdan Kvlcml'nn bulgularyla akmaktadr. (rnein "Allah nce Kadnd") Latin Amerika'da gelien Kurtulu Teolojisi bir yandan, slam lkelerindeki radikal dinsel hareketler dier yandan son yllarda Marksist teorisyenleri din konusundaki kaba deerlendirmelerini gzden geirmeye itmektedir. Kvlcml'da hem bu gnk gelimelerin nedenleri ve ngrs, hem de metodolojik dzeyde bugn ulalmaya balanan daha derin bir kavran kolaylkla bulunabilir. Avrupa uygarlnn zaferini kutlad, herkesin Avrupal olmak veya saylmak iin kuyrua girdii gnlerde yayoruz. Ama bir sre sonra Avrupa Merkezli ve Avrupa Bencili dnya ve tarih kavranlarnn insanln byk ounluunun soyulmas ve felaketi anlamna geldii grlecek nc Dnya'nn; Avrupa'da beyaz adamdan saylmayp dlanann hareketi ve tepkisiyle birlikte Avrupa merkezli tarih ve toplum anlaylarnn bir eletirisi de, imdiden tohumlar grld gibi balayacaktr. te o zaman tarihin kavrannda Kopernik'in Astronomi'de baard trden bir devrim yapan Kvlcml'nn Tarih yorumu bu mcadeleyi yrtenler iin dayanlacak devrimci bir temel olacaktr. Ancak kvlcmlnn eserinin sonular sadece bunlardan ibaret deildir. O gnmzn dnyasn ve Yeni Sosyal Hareketleri kavrayabilmek; toplumsal gereklii daha yakndan kavrayan devrimci stratejiler gelitirebilmek iin de son derece nemli metodolojik katklar yapmtr. Marksizm iinde reformizmin metodolojik kkleri daima tarihin dzgn ve aamal bir evrim geirdii kavranna dayanmtr. Devrimci Marksistler daima bu anlayla m cadele etmek zorunda kalmlardr. Bu da eitsiz geliim yasasna vurguyu gerektirmitir. Ancak bu yasa toplumu daha diyalektik olarak kavramay salarsa da toplumsal gereklii daha derinden kavramak bakmndan belli snrllklar tamaktadr. Gerek toplumda deiik retim biimleri ve o temeller zerinde ykselen styaplar sadecre zaman iinde eitsiz geliimlerle birbirini izlemekle kalmazlar ayn ca ve toplum iinde bir arada bu lunurlar. Ancak bu bir arada bulunu onlarn birbirinden bamsz olarak bir arada bulunmas deil birbirine baml olmas, bir simbiyoz yaama gemesi olarak anlalrsa toplumsal gereklik daha derinden kavranabilir. Aamal ya da eitsiz tarih kavranlaryla snrl kalnrsa gelimi retim ilikilerinin eski biimleri yok edecei sonucuna kolaylkla ulalabilir. rnein kapitalizmde ailenin yok olmas gerekirdi veya kapitalist geliimle birlikte geri lkelerdeki eski biimlerin tasfiye olmas. Ama yaanan gereklik ou kez bunun tam da aksini gstermektedir. Gerek tarihsel hareketinde sermayenin kendini yeni den retebilmek iin aileyi glendirdii, kapitalizm
38

ncesi ilikileri yeniden retip glendirdii grlmektedir. Bu kaynama sreci ayn zamanda yeni znelerin ortaya kmasna yol amaktadr. Bu znelerin hibiri, sermayenin kendi z mantnn rn olarak ortaya kmamalarna ramen (rnein deer yasas cinsler ve rklar karsnda ntrdr.) hedeflerinin gereklemesi kapitalizmin tasfiyesi nkouluna baldr ve bu nedenle de sosyalist bir karakter tarlar. Bu hareketler kendi varolu koullarn ve nedenlerini tartp derinletike eklemlenme sorunu ve kavramyla, dier bir deyile farkl retim biimlerinin simbiyoz yaam ve bir sistem oluturmas kavramna varmlardr. Aslnda metodolojik kkleri fazla ilenmemi olarak Marks'ta bulunan sermayenin gerek tarihsel hareketini eklemlenme yaklamyla ele almak, (Marks'n rlanda sorununu ele al ve Kapitalin nc cildindeki rant blm hatrlanabilir. ) Son yllarda Ezilen ulus ve cinsleri inceleyen teorisyenlerce adeta yeniden kefedilen bu metodolojik ilke, Dr. Hikmet Kvlcml tarafndan Trkiyenin toplumsal gerekliinin analizinde baaryla kullanlmt. Finans Kapitalin tefeci bezirganlkla kaynaml ve birbirini glendirdii eklindeki bir trl anlalamayan yaklamlar veya "Kadn Sosyal Snfmz" adl makalesindeki metodolojisi byledir. Ve ilerde bir program ve strateji tartmasnn yrtlmesinde metodo lojik bir ilke olarak yeniden gndeme gelecektir. Bu kavramsal aralara dayanmadan yeni sosyal hareketlerin varoluunu ve hedeflerinin sosyalist karakterini; zetle sermayenin gerek tarihsel hareketini anlamak olanakszlar. Latin Amerika'l sosyalistler l920'lerde yaam birok gr Kvlcml ile hayret verici benzerlikler tayan Peru'lu marksist Mariategui'yi yeniden kefettiler. Kvlcml ise hala in celenmeyi ve kefedilmeyi bekliyor. l960'larn sonunda kvlcmlnn l968 kuanca ilk kefi onun tarihsel maddecilie metodolojik ve teorik dzeyde yapt katklardan ziyade, o gnn tartmalar iersinde ii snf ve parti konusun daki vurgusuna dayanyordu. Hatta denilebilir ki, onun en anlalmam yan metodolojik ve teorik katklar oldu. Bizleri politik alerjilerini tamayan gelecekteki bir devrimci kabar yaayacak gen kuaklarn Kvlcmly yeniden ve gerekte ilk kez kefetmesi kanlmazdr. Demir Kkaydn 19. 01. 1990

39

Kvlcmlnn Miras
Yzyln banda domak ve yetmilerin banda lmek!.. Genliinizde Ekim Devrimini yaarsnz. Sadece o cokuyu yaamak bile bir devrimciye ezilenlere adanacak bir hayat srdrecek bir enerjiyi salamaya yeter. Ama tarihin ve talihin yzne gld bir kuaktansnzdr. 1929'larda Kapitalizm tarihinde grd en byk buhranla sarslrken Sovyetler byk bir hzla kolektifletirme ve sanayilemeyi baarmaktadrlar. Daha sonra faizmin ykseliiyle bir karanlk dnem balarsa da, bu dnem bile kapkara deildir: spanya umutlar yeertir. Sonra Stalingrat Zaferi. Btn Dou Avrupa'nn "Sosyalist Blok"u kuruu. in Devrimi. Kba Devrimi. Sputnik, Yuri Gagarin. Ve nihayet 1968'lerin btn dnyay saran devrimci kabar. Zaman zaman geriye ekililer olsa da iyimserlii besleyen, zaferden zafere koan bir dnemde yaamsnzdr. Umutla lebilirsiniz. Hikmet Kvlcml bu kuaktand. Yzyln ortasnda domak; 60'larn devrimci kabaryla ezilenlerin yannda saf tutmak; 90'larda u rezil dnyada hala yaamak. Belki bizler bile yine de anslyz. Hi olmazsa 68'in havasn soluduk. Ya bizden sonraki kuaklar? Yenilgiden ve rmeden baka hi bir ey grmediler ve yle grlyor ki daha uzun sre de gremeyecekler. Vktor Serge 30'larn sonu iin "an gece yars" der bir yerde. Bugn o dnemin belki ksa bir gne tutulmas olduu ama asl an gece yarsna daha yeni yeni girdiimiz grlyor. Bizler ve bizden sonrakiler byle bir kuaktanz. Hikmet Kvlcml'dan gelecek kuaklara ne kalabilir? *** Adanmlk. nsan hayatna anlam veren ey onun amacdr. Snfsz, smrsz, zulmsz bir dnya iin savamak ve bu savata hep ezilenlerin yannda saf tutmak. Byle bir hayat iin kendini adamak. Evet bu gelecek kuaklara kalabilecek bir niteliktir Kvlcml'dan, ama baz kaytlarla. Kvlcml'nn adanmln salayan ruh hali ve gerekeler bizlerin ve gelecek kuaklarn adanmlnn gerekesi olamaz. Onlar insanlar daha gzel bir dnya umudu iin savaa aryorlard, bizler ise daha da ktsn engellemek iin, hi bir umut kalmad iin savaa armak ve savamak zorundayz. Kvlcml ve kua arlarna bilimsel gerekeler bulabiliyorlard. rnein kapitalizmin mrn doldurduunu, sosyalist bir toplum iin nesnel koullarn var olduunu syleyebiliyorlard. Bizler ise kapitalizmin mrn doldurup doldurmadnn nemli olmadn; aksine eer genliini yayorsa bile insanlk iin ok daha byk bir tehlike

40

olduunu ve belki tam da mrn doldurmad iin ona kar savamak gerektiini sylemek ve savamak zorundayz. Bizler ve gelecek kuaklar adanml tamamyla ahlaki bir tavr ala balamak zorundayz. Bizler ve gelecek kuaklarn devrimcileri Kvlcml ve kuandan farkl olarak " Ezen var ezilen var, ben ezilenden yanaym. Tarihsel sre ezilenlerin kurtuluu iin koullar olgunlatrm m, olgunlatrmam m? Bunun hi bir nemi yok. Hatta eer olgunlatrmamsa ve kapitalizm eer hala genliini soluyorsa tehlike daha byktr ve insanln yok olutan kurtulabilmesi iin daha byk bir kendini adamlk ger ekmektedir" demek ve yle yapmak zorundayz. Kvlcml ve kua iin devrimler "tarihin lokomatifleri" idi, bizler ve sonraki kuaklar iin "imdat frenleri "dir. ***

Kvlcml'nn politik eyleminden gelecek kuaklara bir tecrbe olmann tesinde, ibret verici bir rnek olmann tesinde pek bir ey kalaca sylenemez. nsanlarn son eylemleri bir bakma onlarn vasiyetleri kabul edilebilir. Kvlcml'nn lmnden nceki son iki eylemi stanbul'daki Skynetim Mahkemesine ve SBKP genel Sekreteri L. Brejnev'e yazd mektuplardr. Bugn ne Sovyetler Birlii var ne SBKP, ne de onlara ikayet edilen TKP. Hepsi pazar ekonomisinin faziletlerini kefetmekle meguller. Skynetim Mahkemelerine yazd mektuplarda "Ordu Genliinin" "Anti-emperyalizmi"ni okuyordu. O "anti-emperyalizmin" nereye vard, bugn en ak biimde, lhan Seluk ve benzerlerinin, Krt ulusunun yzde yz hakl direnii karsnda takndklar, anti -emperyalist gerekeli ovenizmlerinde grlebilir. Hayatn snfsz ve smrsz bir dnyaya adam ve bunun iin hep ezilenlerin yannda saf tutmay ilke edinmi bir dava adam iin, son iki politik eyleminin, gelecek kuaklara yanlsamalardan baka bir ey anlatmayan bu anlamszl ve yanll, lmnden 21 yl sonra ortaya kan bu manzara, ne acdr. Ve Tarih ne kadar acmaszdr. Kvlcml'nn politik tavr allar aslnda nc Enternasyonal'in ve SBKP'nin resmi izgisinin damgasn tamtr daima. 1930'larda yazd Yol, nc Enternasyonal'in "nc Dnem" politikalarnn damgasn tar ve radikalizmi de oradan gelir. Ayn Kvlcml 1960'larda 20. Kongre sonrasnn politik tezlerine uygun tavr allar gelitirir. Bu fark bu gnlerin en yakc konusu "Krt Sorunu"nda aka grlebilir. 1930'larda "Krt Sorunu"nda i hareketine en byk destei grrken; Kemalizmi en ar biimde mahkum ederken; 1960'larda bu yndeki her giriimi emperyalizmin bir komplosu olarak deerlendirmek eilimindedir. Fakat Kvlcml SBKP politikalarnn bir papaan da deildir. O politikalar savunuunda bile bir derinlik, bir orijinalite, radikal bir yan vardr. Kendi devrimci ve radikal eilimleriyle
41

savunduu resmi politika arasnda daima bir eliki vardr. Baz momentlerde bu elikiyi aa da vurur, rnein in Kltr Devrimi vesilesiyle yazd "Kzl Bekiler"; Kba iin yazd "Kba Felee Meydan Okuyor" yazlarnda ya da kaaklnda lmne kadar yazd anlarnn son blmnde olduu gibi. Anlarnn ilk blmlerinde neredeyse Suriye'de Sosyalizm; Bulgaristan'da Komnizm varm gibi deerlendirmeler yaparken; gerekleri yakndan grdke; lmnn arifesinde Sovyetlerde bir "devlet Snflar"nn egemenliinden; Troki'nin son gnlerinde de iddia ettii gibi Lenin'in ldrlm olabileceinden sz eder. Bir kopuun arifesinde gibidir adeta, ama mr bu elikiyi amasna zaman brakmadan biter. 1930'larn banda yazd Yol'da, Sosyalist Teorinin (zellikle Strateji, taktik, rgt sorunlarnda) Uluslararas ii snfnn deneylerinin sistemletirilmesi olduu yolundaki Lenin'in nermesini yazar. Fakat Kvlcml'nn eserlerine bakldnda bu konuda bir tek bile orijinal eseri grlmez. rnein 1933'de Almanya'da tarihin grd en byk ve en moral bozucu ii hareketi yenilgisi ve faizmin iktidara gelmesi konusunda bir tek yazs bile yoktur. Marksizm Bibliyotei'nden kan spanya Sava ile ilgili kitap ise Resmi Sovyet grnn poplarize edilmesinden baka bir ey deildir. Bu eksiklik ve a kavrayamayn srr yine Yol'un baka bir yerinde Uluslararas ii hareketinin deneylerini sistemletirmeyi nc Enternasyonal'in yapt dolaysyla kendisine bu alanda yapacak i kalmad eklindeki nermededir. Kvlcml a anlamak iini Sovyetlere havale etmitir. Byk bir i huzuruyla da kendi lkesi ve lkesinin tarihse l toplumsal yapsna ynelmitir. *** Kristof Kolomb'un temel nermesi (Dnyann yuvarlak olduu) doru olmakla birlikte; karsamas (srekli batya giderek in ve Hint'e ulalaca) yanlt. Ama bu yanla ramen ve tam da bu yanl nedeniyle kefettii yeni bir ktayd. Kvlcml da an deneylerini Sovyetlere havale ederken yanl yapyordu ama bu yanla ramen ve biraz da tam bu yanl nedeniyle kendi mcadele alann, yani Trkiye'yi anlamak iin "onun iinden kt daha dorusu bir trl kamad" Tarih'i anlamak gerekir derken Tarih alanndaki en byk keiflere doru yelken ayordu. Doa ve Toplum gibi bilim de hi bir eyi bedavadan vermez. Frankfurt Okulu'nun felsefedeki ileriliini Politika ve Tarih konusundaki geriliinin kefaretiyle denmitir. Trokist gelenein uluslararas ii hareketinin deneylerini sistemletirme abas Tarih ve felsefe alanndaki geriliin kefaretiyle denmitir. Kvlcml da Tarih alannda salad baarlar politika ve felsefe alanndaki geriliiyle demitir. (Aslnda birbirinden ayr bu gelenek birbirinden bamszca ama birbirini tamamlayc bir ekilde gelimitir. Dnya bunlardan ilk ikisini biraz olsun biliyor ama henz Kvlcml'y bilmiyor.) Marks nasl Kapital'de modern toplumun yzndeki peeyi kaldrma abasna girdiyse, Kvlcml da Kapitalizm ncesi medeniyetlerin yzndeki peeyi kaldrm ve onlarn hareket yasalarn bulmutur. Bu muazzam keif bir tek kavramla zetlenebilir: Tarihsel Devrimler.
42

Bugn en kabaday Marksist devrim deyince sadece Hollanda ve ngiliz devrimlerinden bu yana gelen modern devrimleri sayar. Peki, bundan nce en az 5000 yllk snfl toplumlar, uygarlklar vardr. Bu dnem boyunca devrimler olmam mdr? En kabaday Marksistler bile bu soruyu sormamlardr. Bu soruyu soran ve cevabn arayan tek Dr. Hikmet Kvlcml olmutur. Cevap: medeniyetlerin kurulu ve ykllarnn ve bu kurulu ve ykllara yol aan barbar aknlarnn aslnda birer devrim olduunun kefidir. Bu devrimler modern devrimlerden farkl olarak bir snfn deil bir uygarln yklna yol aarlar. Bu devrimlerin mekanizmalar Kvlcmlnn eserlerinde en ince ayrntlarna kadar ilenmitir. te gelecek kuaklarn devrimcilerine Kvlcml'dan kalan en byk miras bu Tarih almalar, ksaca kendi adlandrmasyla "Tarih Tezi"dir. O gemi tarih gelecein devrimcilerine ne sunabilir? ok ey. Bir kana deinelim. Marksizm, ii hareketi btn dnyaya yayldka Avrupa Merkezli olmakla eletirilmitir. Bu eletirinin grnte hakl bir yan vardr da. Kvlcml Tarihte Avrupa merkezlilie kesin bir son vermitir. Bugn giderek dnya apnda bir apartheit rejiminin olutuu yeryznde dnyann siyahlar kendilerini entelektel klelikten yani euro -sentrizmden kurtaracak gl bir tarih anlay bulacaklardr. Ayn zamanda Kvlcml bir Marksist olduu iin Marksizmdeki euro-sentrizmin teorinin kendisinden doan bir yapsal zellii olmadnn da somut bir kantdr ve o eletirileri varlyla bo drr. Marksizm aydnlanmann dorusal geliimci, iyimser ve teknik hayran etkileri bakmndan eletirilmektedir. Bu eletirinin de grnte hakl bir yan vardr. Ama Kvlcml'nn Tarih Tezi ve incelemeleri varlyla bu eletirileri bo drr. Tarih tezi, antik Tarih boyunca Tarihsel srecin motorunun Teknik deil (nk binlerce yl pek az gelimitir) insan olduu nermesine dayanr. Tarih tezi dorusal geliimci anlaylara lm darbesi vurur. Kapitalizme feodalizmden deil lkel Sosyalizm'den sranr. Ve nihayet Walter Benjamin'in devrimlerin tarihin imdat frenleri olduu yolundaki nermesi Tarih Tezini bilene hi de yadrgatc gelmez; aksine bu nermenin kantlarn sunar. Kvlcml'nn miras sadece bununla snrl da deildir. Modern toplumu anlamak; tm znelerin radikal kanatlarn birletirebilecek; global bir program gelitirmeyi salayabilecek metodolojik bir katk da yapmtr. Bu katk, modern kapitalizmin kapitalizm ncesi ve dier toplumsal ilikilerle kaynamas ve bu kaynama sonucunda, somutta Marks'n Kapital'de ele ald saf ve soyut kapitalizmden ok farkl bir toplumsal ilikiler ve gler sisteminin ortaya kna yol amasdr. Kvlcml'nn bu alandaki metodolojik katks 60'larn strateji tartmalar iinde anlalamadan unutulup gitmitir. Bu tartmalard a iki taraf da kapitalizm gelitike kapitalizm ncesi ilikileri tasfiye ettii varsaymn paylayor ve buna gre bir devrim stratejisi iziyordu. Kapitalizm ncesi ilikileri arlkl grenler demokratik devrimi; dierleri de sosyalist devrimi neriyordu. Daha sonra Trokistler gecikmi olarak eitsiz gelimeden hareketle tam da demokratik grevler nedeniyle ve devrimin dinamiiyle sosyalist devrim olacan syledilerse de bu temel varsaym sorgulamadlar. Kvlcml ise, onun sadece kapitalizm ncesi ilikileri tasfiye etmekle kalmadn, ama ayn zamanda onlar
43

glendirdiini, yaattn ve ortaya basit emalara smayacak bambaka toplum ve snf ilikileri ktn sylyordu. Ayn metodolojik yaklam lmnden bir sre nce yazd bir blm yaynlanm "Trkiye'nin ok Katl Sosyal Ehram: Kadn Sosyal Snfmz " adl incelemesinde de gelitirir. Bat'daki feminist hareket de Kvlcml'dan bamszca benzer bir metodolojik ilkeyi bulup gelitirmek zorunda kald. Kapitalizm sadece aileyi ve ev ii emei tasfiye etmekle kalmaz, onu yeniden retir, glendirir, deitirir ve bir btn olarak kendi de deiir. Kanmzca bu metodolojik ilke gelecekte tm ezilenlerin hareketlerini ortak bir program ve teori etrafnda birletirebilmek iin gerekli radikal, btnsel ve eletirel bir teorinin dayanmas gereken temel bir yaklam olmaldr. *** Kvlcml'nn politik tavr allar Tarih Tezinin ya da metodolojik katklarnn mantki bir sonucu deildir. Hele kimilerinin iddia ettii gibi o politikalara teorik bir zemin bulma abas hi deildir. yle olsayd, bilime bilim d kayglarla yaklat iin alak diye nitelenmesi gerekirdi. Kvlcml'nn tarih ve metodoloji alanndaki katklaryla ve bunlarn gerekten d evrimci zyle politik tavrlar arasnda daima bir eliki olmutur. Resmi Sovyet gr ve bu grn Trkiye'deki savunucular bu elikiyi ok iyi sezdikleri iin Kvlcml'nn gelecek kuaklara miras kalacak bu esas eletirel ve devrimci yann yok saymaya, kmsemeye hatta deli samas gibi gstermeye almlardr. Aslnda Kvlcml'nn Tarih alanndaki katklaryla politikas arasnda Hegeldeki yntem ve sistem elikisine benzer bir eliki vardr. Nasl Marks, Hegel'in devrimci ekirdeini, yntemini benimsedi ise, gelecek kuaklarn devrimcileri de Kvlcml'nn tarih almalarnda ihtiyalar olan devrimci z bulabileceklerdir. Ama yle grlyor ki, imdi Kvlcml'y anan ve gemiin ykn srtnda bir kabus gibi tayan sosyalistler onun tutucu kabuunda oyalanyorlar.

Demir Kkaydn 11.10.1992, Hamburg (Bu yaz zgr Gndem gazetesi iin yazld ve muhtemelen Kvlcmlnn lmne denk gelen gnde yaynland.)

44

Tarihin, Marksizmin ve Kvlcmlnn Kayp Halkas: Komn

Suat Karavua

Birinci Blm: Marksizmin Krizi ve lerleyen Tek Ynl Tarih Anlay

Marksizmin Yenilenmesi Gerei Sartren dedii gibi, Marksizm amzn entelektel ufku olmaya devam etmektedir. Onu ret abalarnn hepsi ondan geriye dmekle sonulanmaktadr. Ama bu Marksizmin deimesi ve gelimesi gereini ortadan kaldrmamaktadr, aksine buna olan ihtiya her zamankinden fazladr. Ama Marksizmin gelimesinden ne anlamak gerekiyor? nk akl banda hi kimse ilke dzeyinde byle bir gelime ve yenilenmenin gereini inkr etmiyor. Marksizmin gelimesi, her eyden nce, onun, aydnlanmann ilerlemeci ve tek ynl tarih anlayndan, aydnlanmann kalntlarndan kurtulmas ve arnmas demektir. Marksizm, Mongolfiye kardelerin balonu gibi, aydnlanmann safralarndan kurtulduu lde ykselebilir ve amzn sorunlarna daha derin ve tutarl cevaplar verebilir. Bu gn btn sosyalist harekete egemen, ilerlemeci ve ak ulu olmayan bir tarih anlayyla, Marksizmin bu gnk krizi arasnda derin bir iliki bulunmaktadr. Marksizm aydnlanmann safralarndan arnmay, radikallemeyi ve amzn sorunlarna bir cevap vermeyi, bu ilerlemeci ve tek ynl tarih anlayndan kurtulduu lde baarabilir. Ve tam da bu noktada Kvlcmlnn bu yenileme iin hayati nemi, bu yenilemenin dier kaynaklaryla akrabal ve bunlar birletirebilecek kayp bir halka olduu ortaya kar. nk aydnlanmann ilerlemeci ve tek ynl tarih anlayndan uzaklamak, radikallemek demek; ayn zamanda Marksizmin ilerlemeci olmayan ve ak ulu bir tarih ve zaman kavramna dn demektir. Bu Marksizmin topyac boyutunun yeniden canlanmas demektir; bir uygarlk projesi olarak ortaya kmas demektir; romantik boyutunun ve kaynaklarnn ortaya kmas demektir; Avrupa merkezcilikten kurtulmas demektir. Ama btn bu sorunlarn hepsinde Kvlcmlnn o hi deer verilmeyen ya da bir fantezi olarak grlen grleri, birdenbire hayati bir nem kazanr. lerlemeci ve Tek ynl Tarih Anlay Bizlerin tarih ve toplum anlaylarmzn iine derinlemesine sinmi, ilerlemeci ve tek ynl tarih anlay, son derece yenidir ve aslnda imdi oktan geersizlii aa km bir anlaytr. Bu anlay insanlk tarihinin tm gz nne alndnda, tarihin ok kk bir blm iinde; Aydnlanma ile yirminci yzyln ortalarna kadar ksa bir dnem iinde ykselmi ve

45

yklmtr. Ama bu anlay, aslnda Marksizmi revize eden, bayalatran ideolojik veya teorik kaynaklar araclyla bizler, yani bu gn ortal kaplam sosyalist kuaklar zerindeki egemenliini srdrmektedir. Bu ilerlemeci ve tek ynl tarih anlay, sosyalistlerin bu dnyay anlamalarnn ve onun problemleriyle cepheden yzlemelerinin nndeki en byk engel olduu gibi, tam da bu nedenle, ayn kuaklarn, Kvlcmlnn eserinin temelini oluturan grler karsndaki suskunluk veya ciddiye almaz grnn de nedenidir. Binlerce yl boyunca insanlk, dairesel, periyodik ya da dnemsel denebilecek bir tarih ve zaman anlayna sahipti. Gne, sabah douyor akam batyordu. Mevsimler dnemsel olarak birbirini izliyor, her yl ayn evrim bir kez daha tamamlanyordu. nsanlar douyor, byyor, lyor, topraktan gelip topraa gidiyorlard. Bu, zaman tasavvurunu belirliyor ve bu da tarih anlayna da yansyordu. Tarih de gnler, yllar, canllarn hayatlar gibi ayn evrimsel veya dairesel zaman kavramna uygun bir ekilde dnyordu. bni Haldunun anlatt gibi, Medeniyetler, devletler kuruluyor, geliiyor, yalanyor ve sonunda kyorlard. O zamanlar zaman, imdiki dijital saatlerde olduu gibi akmyor, felein ark gibi veya kadranl saatlerde olduu gibi dnyordu. Devran dnerdi, akmazd. Ancak burjuva uygarlnn, kapitalizmin ve sanayilemenin ortaya kyla birlikte, bu evrimsel, dairesel veya dnemsel diyebileceimiz zaman ve tarih anlaynn yerini, nce akan ve dorusal, sonra da evrim teorisiyle ve daha sonraki pozitivizmin desteiyle, doru boyunca ykselen bir zaman ve tarih anlay ald. Evrende bulutsulardan yldzlar ve gezegenler oluuyordu. Atomlar basitten karmaa doru geliiyordu. Uygun koullarn olduu gezegenlerde, atomlardan molekller, kristaller ve organik kristaller oluuyordu. Oradan kendini reten karmak molekller. Bu evrimin zirvesi olarak ilk basit tek hcreli canllar ya da virsler ortaya kyordu. Sonra ilk tek hcreliler, sngerler, yumuakalar, kabuklular, omurgallar, memeliler, primatlar ve nihayet en tepede yine bu evrimin zirvesindeki ta: insan ortaya kyordu. nsanla birlikte toplum ortaya kyor ve toplum da ilkel sosyalizm, klecilik, feodalizm, kapitalizm biiminde geliiyordu. Ve nasl cansz varlklar ilk canlda, canllar insanda evrimin zorunlu yasalarna uyarak bir zirveye ulayorlardysa, toplum da sosyalizme doru ilerliyordu. Bu tek ynl ve ykselen, dorusal tarih anlay iinde devrimcinin grevi de, tarihin tekerleini hzlandrmak olarak tanmlanyordu. Devrim: bu geliimin nndeki engelleri temizlemek, onun nn amak olarak (retici glerin geliimine engel olan retim ilikilerinin tasfiyesi rnein) anlalyordu. Devrimci eylem, bu tekerlei hzlandrma ve temizlime abasndan baka bir ey ifade etmiyordu. rnein Reformizmle polemiinde, Rosa Luksemburg, en iradeci, devrimci mdahaleyi

46

savunduu yerlerde bile, politikann gelimenin izledii yne gre belirlendii ; Siyasal mcadele iin hangi sonularn zorunlu olduu bu ynden karlr der. M. Lwynin belirttii gibi, sosyal demokrasinin bilinli mdahalesi, belirli bir anlamda, bir yardmc unsur, her durumda nesnel biimde zorunlu ve kanlmaz olun srece ynelik bir uyarc olmaya devam eder. (s.129) der.

Ak Ulu Tarih Anlay Bu Tarih anlay, aslnda Tarihsel Maddeciliin Tarih anlay deildir. Tarihsel Maddecil ik ilk programatik belgesi olan Komnist Manifestonun daha ilk satrlarnda, snf mcadelesinin devrimle veya yklla bitebileceinden4 sz eder. Yani kkende metodolojik olarak, ak ulu bir tarih anlay vardr. Ne var ki, ilkesel dzeyde ak ulu olmakla birlikte, bu ak ululuk, o zamanki burjuva uygarlnn genlii ve teknik yenliklerin iyimserlii koullarnda, ii hareketinin de sre kli glendii; birbiri pei sra baarlar elde ettii bir ada, gelecei fiili olarak ulardan birinin belirleyecei (devrim), dierinin (k) pratik olarak ihmal edilebilir olduu sonucuna yol ayordu. k, teorik bir olaslk olmann tesinde tarihsel veya politik bir anlam ifade etmiyor ve fiilen unutuluyor ve bu unutmaya paralel olarak da, aydnlanmann dzgn dorusal ve evrimci tarih anlay, bizzat Marksizm iinde bile egemen oluyordu. Bu tek ynl anlay ilk darbeyi, kapitalist uygarln genliini yitirmesinin ilk ifadesi olan, Birinci Dnya Savann ateleri iinde Rosa Luxemburgun kaleminden ya sosyalizm ya barbarlk formlyle yedi. Marksist tarih anlayna, tekrar iki ululuk girdi, bu anlamda kaynaa dnld. Marks, Manifestoda iki ululuktan gemie ilikin olarak sz etmiti; imdi ise iki ululuk tekrar aktel bir sorun oluyor, hem de reformizme ve sosyal ovenizme kar mcadelenin metodolojik temelini oluturuyordu. Bu muazzam bir devrimdi, bir paradigma deiikliiydi. Bu anlay ya da paradigma iinde sosyalizm artk tarihin ak ynnde deildir , ona doru zorunlu bir gidi yoktur. Sosyalizm artk sadece bir olanak olarak ve olaslklardan biri olarak ortaya kar. Daha sonra bu ak ulu tarih anlay, Troki tarafndan da savunulur. Ama bu ak ululua ramen, sorun hala, retici glerin nndeki engellerin kaldrlmas olarak grlmektedir, retici glerin kapitalist retim ilikileri nedeniyle ykc gler haline geldii, bu ilikilerden kurtulduu takdirde ilerlemeye devam edebilecei yaklam varln srdrmektedir. Yani henz, retici glerin ilerlemesinin bizzat bir ykma doru gitmek anlamna geldii veya gelebilecei anlay yoktur. Devrimler henz tarihin imdat frenleri deil;
4

zgr ile kle, patrisyen ile pleb, senyr ile serf, lonca ustas ile rak, ksacas, ezen ile ezilen, birbiriyle srekli bir kartlk iinde bulunmu, birbirine kar gizli ya da ak kesintisiz bir mcadele srdrm, bu mcadele ya tm toplum yapsnn devrimci bir dnmyle, ya da mcadele eden snflarn hep birlikte kyle sonulanmtr. (ab)

47

onu felaketli bir yola sapmaktan alkoyacak, tarih treninin ynn deitirecek makas deiimleri gibidir. Henz tarihin ilerlemeci olmayan bir anlayna gei yoktur, ama en azndan tek ynl, tarihin gidiini hzlandrc anlay artk devrimci Marksizmce terk edilmi, kaynaa dnlmtr. Burada, tek ulu tarih anlaynn Devrimci Marksizmce terk edilmilii ayrmn vurgulamak gerekiyor. nk gerek kinci Enternasyonal, gerek 1920lerin ortalarndan sonra Sovyet brokrasisinin egemenlii altna giren nc Enternasyonal, ilerlemeci ve tek ynl tarih anlaynn sadk bir savunucusu, olmaya, nc Enternasyonalde olduu gibi, tek ynl ve ilerlemeci yann tekrar canlandrmaya devam etmilerdir. Sadece bu kadar da deil, Sosyal Demokrasi, bu ilerleyen tarih anlaynda, sreklilik iindeki kopukluklar, yani srama ve devrim momentlerini bile reddeder ve iyice vlger bir anlay savunurken; Stalinizm, en azndan ilke dzeyinde bunlar savunmakla birlikte, bu kopukluklar birbirini izleyen zorunlu aamalar olarak grerek, birbirini izleyen aamalarn ilerleyen tarih anlayn savunur. Program Sorunu ve Tarihin Kavran likisi

Marksizmin btn bayalatrlmalarnn temelinde, bu metodolojik yanl; dzgn, tek ynl ve aamal ilerleyen bir tarih anlay vardr. Bunun politik ifadesi de daima, reformizm olmutur. Her kritik momentte, devrimci eilimler, bu ilerleyen, dzgn ve aamal gelien tarih anlayyla kar karya gelmilerdir. Devrimci Marksizmin bu tarih anlayna eletirisi zellikle iki noktada younlar: a) Belli aamalarn btn toplumlarca geilecei anlaynn reddi. Yani eitsiz ve bileik bir geliim anlay. Troki Srekli Devrim teorisini bu metodolojik ilkeyle temellendirmiti. b) Dieri ise, tek ynlle olan itiraz, ak ulu bir tarih anlaydr. (Rosa Luxemburg: Ya barbarlk ya Sosyalizm) Kvlcmlnn tarih anlay, kesinlikle ikinci ve nc enternasyonallerin aamal, dz giden tarih anlayyla elimektedir. Onda eitsiz ve kombine geliim adeta tm tarihin bir hareket yasas olarak ortaya kar. Geri gelecee yanstmaz ama btn tarih de bir ak ulu tarih olarak kar ortaya. Ve bu ak ulu tarih: aslnda, klerin tarihidir. Kvlcmlda k ve srama ayn eyin iki farkl vehesidirler. kler ayn anda sramadrlar. Devrim kyamettir. Bu da ak ululuk iinde bir paradigma deiimidir; ilerleyen bir tarihin tam bir almas deildir aslnda. Bir tr yaratc ykclk sz konusudur. Ancak Kvlcml bunun gnmzde geersiz olduunu; pratik olarak bu paradigmann aldn; modern toplumda Sosyal Devrimin kefiyle tarihsel devrimler dneminin aldndan sz eder ve modern tarihi ele alrken, ilerleyen bir tarih anlayna dner bir bakma. Modern tarihi ele alnda Stalinizmin ve Sovyetlerin sadk bir izleyicisi olmasyla bunun arasnda bir iliki olduu aikardr.

48

zetle, Troki, Luxemburg ve Kvlcmlda, yani eletirel ve devrimci Marks ist gelenekte henz, ilerlemeci tarih anlayna kkl ve bilinli bir itiraz yoktur, ilerleme bir biimde kabul edilmekte, bu ilerlemenin kendisinin nasl gerekletii tartma konusu yaplmakta, ak ululuk itiraz bile, retici glerin ykc gler haline gelip gelmemesi balamnda yaplmaktadr. Marksizmin, bu ilerlemeci tarih anlayndan arnmas, Aydnlanmann, Sosyal Demokrasinin ve Stalinizmin egemenlii altnda unutulmu, kayp bir halkasna dayanarak, bu gelenekten esinlenerek Walter Benjamin tarafndan baarlmtr. Ama ilerlemeyen bir tarih algs iin de komn olmazsa olmaz kouldur. O Komn ki, tarihin, Kvlcmlnn, Tarih Tezinin ve Marksizmin kayp halkasdr.

lerlemeci Olmayan Tarih Anlay Eer tarih ak ulu ise, bu ularn her birinden baka gre tarihin anlam da deiebilir. Eer bir kn ardndan ya da kn arifesinde gemie bakarsanz, Tarih size, bir ykseli olarak deil, uuruma doru bir gidi olarak grnecek demektir. Byle bir bak asndan, devrim, bir barbarl ve k, uurma doru gidii engelleyen bir imdat freni olarak grlr. Bu fren zamannda ekilemedii iin, toplum uuruma yuvarlanmtr ya da yuvarlanacaktr. Bir devrimci dnmn ardndan gelebilecek iyimser gelecek beklentilerinin olduu bir ada ise, en azndan devrim, tarihin lokomotifi olarak grlr. Aslnda ayn olgu, bulunulan yere gre farkl grnmektedir. Bu tpk n parack ve dalga zellikleri gstermesi gibidir. Unutulmu ak ulu tarih anlayna dn ve bu ak ululuun ne karlmas, ilk adm, ya barbarlk ya sosyalizm birinci dnya savanda ortaya kt. kinci ve kkl adm, kinci Dnya Savann arifesinde, tarih melei alegorisi veya devrimler tarihin imdat frenleridir formlyle, Walter Benjamin tarafndan atlmtr. Benjaminin bu yaklam, Tarihsel Maddeciliin, tarih ve zaman kavramnda bir tr Kopernik devrimidir. lerlemenin yerini bir ak ululuk almtr ama bu ak ululukta bu sefer fiilen k olasl pratik bir neme sahiptir; bir devrim ise sadece teorik ya da ok kk bir olaslktr. Markslarn dneminin tam tersi bir fiili olaslk dnemindeyizdir artk Gelecein Marksizmi, gelecein sosyalist mcadeleleri, her eyden nce, Tarihsel Maddeciliin, bu geliimine ve kazanmna dayanmak, buradan hareket etmek zorundadrlar. Tarih ilerlememekte ke doru gitmektedir; bizler uuruma doru son hzla giden bir trendeyizdir artk. Byle bir zaman ve tarih kavray olmadan gnmzn sosyal mcadeleleri temellendirilemez. Benjamin bu devrimci dnm yaptnda, henz bir Nklear Kyamet; evre felaketiyle

49

yaamn ya da toplumsal yaamn koullarnn ortadan kalkmas veya ADS, Ebola gibi hastalklar, genlerle oynamann ve Klonlamann tehlikeleri vs. bilinmiyordu. Ama bu gn, burjuva uygarl artk tam bir kriz yaamaktadr. O ilerlemeci ve iyimser tarih anlayn destekleyecek hi bir veri bulunmamaktadr. Bu gnn dnyasnda Benjaminin Faizm ve Sava gz nne alarak formle ettii ilerlemeci olmayan tarih anlay, ok daha derin ve aktel bir anlama sahiptir. lerlemeci Olamayan Tarih Anlay ve Uygarlk Krizi Ak ulu ve ilerlemeci olmayan tarih anlaynn, ne gibi sonulara yol atna, politik faaliyet bakmndan ne gibi paradigma deiikliklerine yol atna ksaca deinmek gerekiyor. lerlemeci bir tarih anlay bakmndan, devrimci program, retici glerin geliimini engelleyen siyasi ve ekonomik ilikilerin dzenlenmesiyle snrlyd. Btn devrimci veya reformist partilerin programlarnda bu ortak bir zellikti, ayrlk, programn neleri ierecei noktasnda deil, taleplerin neler olaca noktasndayd. Bu yaklamda, bir siyasi ve ekonomik sistem sorgulanr, bir uygarlk deil . O uygarln deerleri sorgulanmaz. Eletiri ve program ekonominin ve politik olann (devletin) rgtlenmesine ilikindir. Ama ilerlemeci olmayan, bir uuruma gidii durdurmaya ynelik bir devrim asndan ve byle bir tarih anlayndan srf byle bir programla yetinilemez. nk, eer sorun retici glerin geliiminin nndeki engelleri kaldrmak olarak formle edilirse; buna bal olarak ekonomik ve politik program ve talepler formle edilirse, ktmser, felakete giden bir tarih ve tarih anlay asndan bu, uuruma gidii hzlandrmak anlamna gelir. Baka bir uygarlk tasavvuru; baka bir yola girii iermelidir artk program; dolaysyla sadece retici glerin geliiminin nndeki engelleri tasfiyeye ynelik bir ekonomik ve politik taleplerle snrl bir program ktmser; felakete giden bir tarih anlayyla bir arada bulunamaz. Yani tarih hakkndaki kavran ile bir programn neleri ierecei sorunu arasnda isel; kopmaz bir iliki bulunmaktadr. O halde, Marksistler sadece felakete gider bir tarih kavrayna dayanmak; tarihe ilikin bir Kopernik Devrimi yapmak zorunda deildir; program anlaylarnda da bir Kopernik Devrimi yapmaldrlar. Artk ekonomiyi ve devleti dzenleyen bir program yetmez; baka bir uygarlk programlatrlmak zorundadr. Klasik program anlaynda retim ilikileri ve devletin nasl rgtlenecei programlatrlr, bundan tesi sorun deildir. Ama ilerlemeci olmayan bir tarih asndan, bir baka uygarlk, bir baka deerler sistemi programlatrlmak zorundadr. Artk retici glerin geliiminin nndeki engelleri kaldrmak gibi bir perspektif ile program belirlenemez; ilerlemeci olmayan tarih anlay bakmndan, bu daha byk bir hzla uuruma gitmeyi istemek anlamna gelebilir. Elbette ilkel toplumlara bir geri dn olamaz ve istenemez. Ama bu da var olan tekniin ve retimin hangi alanlarda ne gibi gerekelerle snrlandrlaca gibi bir sorunu gndeme getirir. Bu da baka bir deerler sistemini. Yani sadece planl ekonomiyi savunmak yetmez; sadece meta retimi ilikilerini ortadan kaldrmay savunmak

50

yetmez; planlamann yndr artk esas zerinde durulmas gereken. Baka bir uygarl programlatrmak, ayn zamanda politika kavramnn ieriinin de deimesi, dolaysyla politika yapma tarznn da deimesini gerektirir. Politika, kavram bir bakma, ilk douundaki, sitedeki yurttalarn ortak yaam anlamn kazanr, yani bu gnk politikadan daha geni bir alan, yani bu gnk anlaymzca politik olmayan da kapsayan bir anlam kazanr. Ama bu artk bir sitenin yurttalarn deil; tm insanl kapsamaldr veya kapsayacaktr . Artk politik olmayan da politiktir. Tekrar baa dnersek. Gelecein Marksizmi, sadece kapitalizme deil, burjuva uygarlna bir alternatif sunmak zorundadr. lerlemeci tarih anlay, kapitalizme kar bir alternatifle, politikann bu gnk anlayyla kendini snrlyordu; ama bu gnn dnyasn aklama ve bu sorunlara bir alternatif bulma zorunluluundaki bir Marksizm, kapitalizme kar olmakla kendini snrlayamaz, byle snrlad takdirde burjuva uygarlnn krizine bir cevap olamaz, bu gnk kriz sadece kapitalizmin, bir retim sisteminin krizi deil, bir uygarln krizidir. Bu uygarln krizine, bizzat o uygarln dayand tarih anlaylaryla bir cevap verilemez. Uygarln krizi tarih anlaynn krizinde ifadesini bulur. Baka bir tarih anlay ile bu krize cevap verilebilir. Her eyden nce tarih anlaynn krizine kar bir baka tarih anlay gerekmektedir. Bu yaplmadan, bu uygarlk krizinin yol at yaratt tm memnuniyetsizlikler bir btnsel program etrafnda birletiremez, o burjuva uygarlnn tarih anlayyla da kopumak zorundadr. Bu kopuma da her eyden nce ilerlemeci tarih anlayyla kopumakla olabilir. Marksizmin entelektel cazibesini yitirmesinde ilerlemeci ve tek ynl tarih anlayn aamamas ve bir uygarlk paradigmasna ulaamamas belirleyici bir neme sahiptir. Peki, bu gelecein, ilerlemeci ve tek ynl tarih anlayndan kopmu Marksizmiyle Kvlcmlnn ve lkel Sosyalizmin (Komnn) balants nedir? Bunu grebilmek iin, ilerlemeci olmayan tarih anlaynn, Marksizmin bu unutulmu di p akntsnn kaynaklarna, Marksizmin, yine ilerlemeci Tarih anlaynn bir sonucu olarak unutulmu bir kayp halkasn ortaya karmak gerekiyor ncelikle. Tarihin, Marksizmin ve Kvlcmlnn unutulmu; Kayp Halkas komn (ilkel sosyalizm), ilerlemeci tarih anlayyla kopumak iin; ilerleyen bir tarih anlaynn bir panzehiri olarak yine bizleri kurtarmak iin elini uzatyor.

kinci Blm: Kvlcmlnn Kayp Halkas

Tarih Tezinin Bir Konu Olarak Yokluu ve Yokluun Anlam zerine

Kvlcmlnn teorik almasnn ezici bir blmn onun Tarih Tezi ve Tarih Teziyle balantl yaz ve kitaplar oluturur.

51

Ama Kvlcmlnn grlerini ele alan ve eletiren yazlara bakldnda, onun Tarih Tezinin hemen hemen hi bir yaznn konusu olmad grlr. Kvlcml hakkndaki yazlarn ve eletirilerin bu genel karakteri, bizzat bu Sempozyuma 5 sunulan bildirilerde de grlmektedir. Kvlcmlnn lmnn otuzuncu ylnda yaplan bu Sempozyuma sunulan bildirilerden hi biri, daha dorusu Demir Kkaydnn bildirisi hari, Kvlcmlnn eserinin yzde doksann oluturan Tarih Tezini konu etmemektedir. Kural deimemektedir. Kvlcml hakknda yazanlar, onun eserini deerlendirmek isteyenler, onun eserinin ve hayat boyunca almasnn nicelik ve nitelike en nemli blm konusunda bir suskunluk iinde bulunmakta, hi bir ey yazmamaktadrlar. Bu paradoksun anlam zerine dnmek ve bir aklamasn bulmak gerekir. Peki, Kvlcmlnn teorik almasnn ezici bir blmn oluturan buna karlk Kvlcml deerlendirmelerinde hi sz konusu edilmeyen Tarih Tezi nedir? Ad zerinde Tarih zerine, toplumun gidi yasalar zerine bir te zdir, bir teoridir, bir varsaymdr. Dier bir deyile Tarih Tezi, Tarihsel Maddeciliin (sosyolojinin) tartt sorunlar tartr: Tarihin ve toplumun genel gidi yasalar. O halde, Tarih Tezini tartmak, Tarihsel Maddecilii, dier bir deyile Marksizmi tartmak demektir. Ya da tersinden yle de denebilir: tarihin gidi yasalarn, Tarihsel Maddecilii tartan her gr her dnce, Tarih tezi ile yzlemek zorundadr. Peki, tarihsel maddecilik nedir? Marksizm veya Tarihsel maddecilik, bizzat onun kurucularnn stne vura vura belirttii gibi, bir formller veya reeteler toplam deil bir yntemdir. O halde, Tarih Tezini tartmak, ayn zamanda Tarihsel Maddeci yntemi tartmak olur. Ya da Tarihsel Maddeci yntemi tartmak, ister istemez, Tarih Tezini tartmak demektir. Tarih Tezinin tartlmamas, aslnda tarihsel maddeciliin, dolaysyla Marksist yntemin tartlmamas demektir. Gerekten de Kvlcml zerine yaz yazanlarn hi birisi, metodoloji sorunlarna girmez.. Kvlcmlnn eserini okuyan, onun en somut olaylar tartrken bile metodolojiyi tarttn grr. Ayn paradoks tekrar karmza kmaktadr. Ama burada artk bu paradoksun ardnda, ze ilikin bir yaklam farkll ortaya kmaktadr. Kvlcmlnn eserinin bt n vurgusu, Tarihsel Maddecilik ve yntem sorunlar zerindedir ama Kvlcml hakknda yazanlar Tarihsel maddecilik ve yntem sorunlarn tartmazlar. Bu paradoksun anlam ve sonular zerinde biraz durmakta yarar var. nk bu bize, Sosyalistlerin iinde bulunduu kmazn ip ularn da verir. Bylece yntem sorunlarnn somut politikayla o derinden ve kopmaz ilgisini gsterme olanan salar. * imdi tekrar olma bahasna u ulalan sonucu tekrar edelim: Kvlcml hakknda yazanlarn
5

2001 yl Aralk aynda Almanyada Wremende yaplan Sempozyum kastedilmektedir. Dier Sempozyumlar ve dier eitli yazlarda da ayn durum srmektedir.

52

hemen hepsi, Trkiye sosyalist hareketinden, kendilerinin Marksist olduunu dnen kiilerdir. Marksizmin z ise her eyden nce Tarihsel Maddeciliktir. Tarihsel Maddecilik ise, emalar veya modeller yn deil, bir yntemdir. Ama Marksist olduunu, tarihsel maddecilii kabul ettiini syleyen Kvlcml eletirmenleri, yine bizzat kendisi tarihsel maddecilik ve yntem zerine yazlar eserinin esas byk blmn oluturan Kvlcml zerine yazdklarnda tarihsel maddecilik ve yntem zerinde hi durmamaktadrlar. Bu veriler Kvlcmlnn eletirmenlerinin aslnda ayn yanln birer grn olan, iki farkl paradoks ortaya karmaktadr. Paradoksun biri, konu asndan, yani Kvlcmlnn eserinin byk bir blmn tartmama asndan bir paradoks. Dieri, kendi iddialar asndan bir paradokstur. Bu iki paradoksun bir arada bulunmas bir rastlant deildir. Kendileri, tarihsel maddeci ve Marksist olmalarna ramen, tarihsel maddecilik ve Marksizm konusunda en ok yaz yazm teorisyeni bu balamda hi tartm amak, yani tarihsel maddecilii ve yntemsel sorunlar hi tartmamak. Ama hani bizzat tarihsel maddecilie gre tarihsel maddecilik bir yntemdi. Demek ki, bu tarihsel maddeci ya da Marksist olduunu dnen eletirmenler aslnda tarihsel maddeciliin ruhuna aykr davranmaktadrlar. Yani tarihsel Maddecilii doru kavram olsalar, onu bir yntem olarak anlasalar, Kvlcml gibi eseri btnyle bu konuda olan bir yazar vesilesiyle bu konuda yazmalar gerekirdi. Bylece yle bir sonu kmaktadr: Kvlcml eletirmenleri, tarihsel maddecilii bir yntem olarak anlamadklar, yani tarihsel maddecilii anlamadklar iin Kvlcmlnn Tarih Tezini hi tartmamakta ve yntem sorunlarna girmemektedirler. Kvlcmly bu yntemsel, tarihsel maddecilie ilikin yanyla okuyup anlamadklar iin de, tarihsel maddecilii anlamamaktadrlar. Dolaysyla daire kendi iine kapanmaktadr. Dier bir deyile, Kvlcml ve eletirmenleri iki farkl dnyadr. Ortada iki farkl Marksizm anlay bulunmaktadr. Kvlcmlnn tarih tezi hakknda, onun eserinin yzde doksan hakknda hi bir ey yazlmamas paradoksunun ortaya kmasna yol aan, aslnda Tarihsel Maddeciliin znn kavranlmamasnn bir grnmdr. Tarihsel Maddeciliin, Marksizmin, her eyden nce bir yntem olduu anlalmad iin, Kvlcml yntemsel dzeyde, yani Tarihsel maddecilik, dier bir deyile Tarih Tezi dzeyinde tartlmamakta, eserinin esas tartma konusu dnda kalmaktadr. Ve tam da tartma d kald iin, tarihsel maddeciliin kavranlmas; Marksizmin kavranlmas mmkn olmamaktadr. Yani, Kvlcmlnn tarih tezi hakknda bir ey yazmama, ayn zamanda, kendini, tarihsel maddecilii anlamamaya mahkm etmek demektir. O halde, Trkiye solu, Tarihsel maddecilii ya da Marksizmi, anlamayan; bir soldur. Trkiye solunun politik ve ideolojik olarak bir g olamamasyla, bu Marksist olmayan Marksizm kavray, yntemsel sorunlara biganelik, Kvlcmlnn eserinin esas hakknda yazmama arasnda ok derin ve yine yntemsel bir iliki bulunmaktadr. Bu ilikiyi gsterebilmek iin, Tarihsel maddeci yntem ile program; diyalektik ile yaratc politika ilikisine deinmek ve bunu rneklemek gerekir.

53

Bunu Komn kavram zerinden yapmaya alacaz. O hi ele alnp tartlmayan ve eletirilmeyen tarih tezinin en temel kavramlarndan biri olan Komn zerinden.

Kvlcmlda Komn Hikmet Kvlcmlda hi bir Marksist veya Marksist olmayan tarihi veya sosyologda grlmeyen bir lkel Sosyalizm vurgusu vardr. Kvlcmlnn Morgan ve Engelsten ald terminolojiyle, bu lkel sosyalizme Barbarlk ta der. Bu kullanmda, barbarlk ahlaki deil sosyolojik bir kategoridir; Neol itik Devrim ile Uygarlk arasndaki toplumlar tanmlamakta kullanlr. Snfl ve devletli toplumla ztlk iinde; snfl toplumlar ncesindeki snfsz ve devletsiz toplumlar tanmlamak iin genel bir kategori olarak kullanlr. Kvlcml, mrnn sonuna doru, Marksn Grundrisseini okuduktan ve bunun bir yorumlamas olan Toplum Biimlerinin Geliimi 6 adl kitabn yazdktan sonra; lkel sosyalizm ya da barbarlk yerine daha ok Komn kavramn kullanma eiliminde olmutur7. zetle: Kvlcmlda ilkel sosyalizm; barbarlk veya komn hep ayn eyi; snfl toplum ncesi snfsz toplumlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Biz de bu yazda, her n kullansak da, esas olarak balktan grlecei gibi Komn tercih edeceiz. * Kvlcml, bakalarnn baka eyler grd yerlerde hep Komn grr. Kvlcmlnn tarihe bak, biraz evreni baka bir dalga boyundan gren farkl astronomiler gibidir. Bildiimiz gibi bizim grdmz kla bir astronomi vardr. Bir de Rntgen Astronomisi, Gamma Astronomisi, Enfraruj (Kzl tesi) Astronomisi, Radyo Astronomi, Ntrin o astronomisi gibi baka astronomiler de vardr. Ayn evren blgesine normal kla baktnzda baka, rnein Gamma nlaryla, yani bambaka bir dalga boyundan baktnzda bambaka eyler grrsnz. Normal kla baktnzda simsiyah ya da bombo grnen evren blgeleri baka dalga boylaryla bakldnda muazzam enerji kaynaklar olarak grlebilir. Doktorun tarihe baknda da byle bir durum var. Kvlcmlnn tarihe baknda komn, Marksizmin klasik tarih veya Tarihsel Maddecilik kitaplarndan tamamen farkl bir yerdedir. Klasik tarih kitaplarnda, komn, uygarlklarn ncesinde, klecilikten (Antik Roma ve Yunandan) bile nce; biraz Asya Tipinden sz edenlerde de Smer ve Msrdan Yunana kadar olan medeniyetlerden nce var olmu; medeniyetlerin ortaya kyla birlikte tarih
6 7

Yanl hatrlamyorsam kitabn orijinal ad: Marksta Tarih ve Komndr. Yine lmnden nce yazd notlardan olutuu dnlebilecek kitabn ad: Komn Gcdr.

54

ncesinin karanlklar arasnda yok olmu bir dnemdir. Ama Kvlcmlnn tarihe baknda her yerde ve her zaman Komn vardr. Komn yaayan etkileriyle gnmze kadar gelir. Kvlcml, tarihin ve bugnn komns z anlalamayacan syler. Klasik Tarihsel maddecilik kitaplarnn bir zamanlar var olmu olsa da oktan yok olduunu syledii komn, Kvlcmlda yaamakta ve tarihsel sreci capcanl etkilemektedir. rnein klasik el kitaplarnda kapitalizme klecilikten de sonra gelen feodalizmden geilir; Kvlcmlda komnden. Ya da klecilikten feodalizme gei olarak anlatlan sre; Kvlcmlda komnden uygarla geiten baka bir ey deildir. Hatta tm tarih komnden uygarla geiler tarihinden baka bir ey deildir. Komn, kapitalizm ncesi be bin yllk uygarlklar zincirinin hareket yasalarn, tarihsel devrimleri aklayan ya da aklama iddiasnda olan Tarih Tezinin anahtar kavramdr. Komn olmadan Tarih tezi; Tarih tezi olmadan Komn anlalamaz ve ele alnamaz. Bylesine ayrlmaz bir btn olutururlar. Ama komn sadece kapitalizm ncesindeki tarihsel devrimleri aklayan bir kavram deildir; o, Kvlcmlda hemen hemen her yerde karmza kar. Bir ka hatrlatma yapalm. Teknik lerlemeler ve yaratclk m? rnein Tarih Devrim Sosyalizmin Medeniyetin Yaratclk Efsanesi blmnde kapitalizm ncesi uygarlklarda bile, teknik ilerleme ve yaratcln ardnda lkel Sosyalizmi grr8. Tarihsel devrimleri yapan, uygarlklar ykan, dolaysyla yeni uygarlklarn veya uygarlk Rnesanslarnn ortaya kmasna yol aan komndr. slamiyeti, Alevilii veya Cenneti aklayan anahtar kavram komndr. Osmanl mparatorluunun adeta bir saman alevi gibi hzl bymesini aklayan, komndr. Ama bu kavram sadece uzak gemite kalmaz, modern tarihin de en nemli olaylarnda belli bir arla sahiptir. Kapitalizmin douunda lkel Sosyalizme belirleyici bir nem verir. Kitaplarndan birinin ad, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei - ngilteredir. Adnn da ima ettii gibi, kapitalizme geite bile ilkel sosyalizmin belirleyici bir neminden sz edilmektedir. Japon mucizesi mi? Onun ardndan yine ilkel sosyalizmin medze kafas kar. Bir baka kitabnn ad da: lkel Sosyalizmden Kapitalizme Son Gei - Japonyadr nk. Hatta Ekim Devriminin Rusyada gereklemesinde bile lkel sosyalizmin, Rusyann ya da
8

Son otuz yllk zellikle arkeoloji bulular, Antika Medeniyete imdiye dek atfedilen stn teknik yaratclk gcnn bir efsane deilse, mutlaka grne aldan olduunu her gn biraz daha ispat etmektedir. Hi deilse, biraz olaylar yakndan inceleyen her bilgin, medeniyet deerinin sanldndan fazla szestime edildiini, fazla bytlm olduunu ortaya karmtr. Irak olaylar hemen btn yaratcln barbarlkta gerekletiini, medeniyetin, tarihncesi keif ve icatlarn "fuzul igal" etmi, lkse evirip gz kamatrc metodlarla israf ede ede dnyya yaymakla kalm bir mirasyedi olduunu ortaya karmtr. (H.K., Tarih Devrim Sosyalizm)

55

kuzey Slavlarnn medeniyete ge girmiliinin, yani ilkel sosyalizme yaknlnn etkilerini grr Hikmet Kvlcml. Komn (lkel sosyalizm), Kvlcmlnn eserinde bylesine anahtar bir ilev grrken, Kvlcmlnn eserleri veya grleri zerine yazanlar, Kvlcmlnn grlerinde bylesine hayati bir ilevi olan kavram hakknda neredeyse hemen hemen hi bir deerlendirmede bulunmazlar. Kvlcmlnn teorik sisteminde bylesine hayati bir ilevi olan kavram hakknda ya hi bir ey yazlmaz, ya da tartmaya bile demeyecek bir fantezi veya nezaket veya sayg nedeniyle ifade edilmemi, bir samalk olarak grlr. ok bilineni, nakli tarih olarak aktarlm olan, efik Hsn Demere ait, Kvlcmlnn ilkel toplumlarn roln abartt yolundaki eletirisidir. Yaln Kk, Kvlcmlnn Tarih Tezini zerinde yazmaya bile deer olmayan bir kavram olarak grr. Kvlcml zerine doktora almas yapm Sha nsalda Kvlcmlnn bu en nemli teorik katks ya da orijinal gr hakknda bir tek inceleme bile yoktur. Kvlcmlnn grlerini savunduunu iddia edenlerde de bir ey bulunmaz bu konuda. Komn Kvlcmlnn teorik eserinin kayp halkasdr bir bakma. Ama Akademik tarih veya Marksist tarih kita plarnda da yoktur bu konuda bir ey. Komn, tarihin deil tarih ncesinin dnyasna ait, binlerce yl ncesinde kalm; Sibirya tundralar; el dememi okyanus adalar; ller; da balar veya balta girmemi tropik ormanlarda var olan; tarihilerin deil de etnolog veya antropologlarn ilgi alanna giren bir eydir. Tarihin ve tarihiliin konusu olarak bile grlmez. Komn sadece Kvlcmlnn deil tarihiliin de kayp halkasdr. Tarihilerde komn olmaynca, bu tarihten de komnn kaybolduu anlamna gelir. Yani komn, Tarihin de kayp halkasdr. Burada u soru sorulabilir: Kvlcmldaki bu vurgu ile buna tam zt ynde kesin bir boluk arasnda bir balant var mdr? Varsa bu nedir? Ama sadece bu deildir soru. u da sorulabilir: diyelim ki, eski tarihte ilkel sosyalizm bir nemli ilev grm olsun, bunun, bugn bizlerin nmzdeki sorunlarla ne ilgisi olabilir? Kvlcmlnn bu en sama gibi, ya da ho grlebilecek bir beyin jimnastii veya fantezi gibi grnen yan, onun gelecee kalabilecek, Marksizmin yeniden canlanmasyla ilgili en nemli yandr. lkel sosyalizm konusunda, Marksist veya deil btn tarihi ve sosyologlardaki suskunluk; Kvlcmlnn bu konudaki yazdklar konusundaki suskunluk ve deli samas olarak grme ve de Marksizmin krizi ve onun almas arasnda derinden ve kopmaz bir iliki vardr. Bu bakmdan somut politik pratikle en ilgisiz gibi grnen, en soyut grnen konumuz, tamamen gnn acil sorunlarna bir cevap arama abasndan baka bir ey deildir. Bu
56

bakmdan bu konuyu seiimizin ve motivasyonumuzun ardnda, dorudan doruya somut politik sorunlar bulunmaktadr. Bu somut, hayati politik sorunlara bir cevap arama abasdr ayn zamanda.

nc Blm: Marksizmin Kayp Halkas

Romantik Dnce Leninin Marksizmin Kayna ve Bileeni makalesini herkes bilir: bu kaynak, bileen: Klasik Alman Felsefesi, Fransz Sosyalizmi ve ngiliz Ekonomi Politiidir. Ne var ki, son yllardaki aratrmalar, Marksizmin unutulmu bir drdnc kayna olduunu gstermitir: Bu Avrupadaki Romantik Dnce geleneidir. Romantizm, kapitalizm ncesi gemie idealletirilmi bir referans ve burjuva toplumunun baz ynlerinin eletirisidir. Michael Lwynin gsterdii gibi, Marksizmin drdnc bileenidir romantik dnce. Romantik Dnya grnde kapitalizm ncesi gemi, niteliksel deerlerin (kullanm deerleri ya da etik, estetik ve dinsel deerler) hakimiyeti, yeler arasndaki organik cemaat ya da duygusal balarn nicelii, fiyat, paray, metalar, kar ve atomizasyonu temel alan modern kapitalist uygarln tersine nemli rol gibi bir dizi erdeme (gerek, ksmen gerek ya da hayali) sahiptir. (s.18) Romantik dncede kapitalizmin olumsuzluklarna, daha o doarken, onun genlik anda gl bir eletiri ve tepki vardr. Romantizm kapitalizmin kn, en azndan baka deerler asndan bir ilerleme olarak grmez. Tekniin ve kapitalizmin geliiminde insani olandan bir uzaklama grlr. Bu nedenle, kapitalizm rme ana girdike, burjuva uygarlnn krizi derinletike, gelecek hakkndaki iyimser beklentiler azaldka, romantik dnce kaynaklarna ilgi artmtr. Zaten Marksizmin bu unutulmu bileeninin de hatrlan ve ortaya k, bizzat burjuva uygarlnn krizi ve bu krizin ilerlemeci tarih anlaynn krizi biiminde zihinlerde yansmasyla balantldr. te yandan, lerlemeci tarih anlayna kar devrimci Marksist gelenek de hemen daima, Romantik dnce ve eletiri geleneinden beslenmitir. Kapitalizme, o daha genliini solurken eletiri ynelten Romantik Dnce gelenei; Marksizmi de daha douunda gl biimde beslemitir. Romantik dncenin en byk temsilcisi Rousseaudur ve onun dncesinin Marksn eserinde muazzam bir etkisi vardr. Romantik dnrler veya bu gelenekten gelenlerin ya da bu gelenekten esinle nenlerin Kapitalizme ynelttikleri eletiriler, ou kez burjuva aydnlanmasnn hayranlarndan ok daha derindir. Aydnlanmann inkar anlamna gelen pozitivizmin ise panzehiridir. Marks ve Engels, rnein Carlyle, Balzac gibi yazarlarn kapitalizme yne lttikleri etik ve kltrel deerlerle ykl eletiriyi durmakszn benimserler. Gemiin bak asyla davranan dnrlerin, imdiki zamann bilgisine uama olaslklar, baz bakmlardan, imdiki zamanla dorudan ve eletirel biimde zdelenen dnrlerinkinden daha derindir. Marks, bu soruna zellikle Artk Deer Teorilerinde birok kereler dner.
57

Kapitalizm ncesine duyulan nostaljiyle kapitalizmin eletirisi sadece feodalizm asndan bir eletiri olarak anlalmamaldr. nk ondan nce de bir komn, yani Kvlcmlnn lkel Sosyalizmi vardr. Bu sosyalizmin yaayan kalntlar genellikle kapitalizmin eletirisinin unsurlarn salarlar. Romantik Dncenin Kayp Halkas: Komn Ama kapitalizm ncesi sadece feodal toplum deildir. Bu kapitalizm ncesine referans, pek ala, snfsz bir toplum asndan da yaplabilir ve gelecee yanstlabilir. Bu devrimci romantizmin zelliidir. Bu nceki snfsz toplum, Rousseauda bir doa durumu, Moses Hessde eski Musevilik, Hlderlinde Antik Yunan, Rus devrimcilerinde Ky komn, Mirdir. Ama Kvlcmly okuyan biri bilir ki, bu romantiklerin gznde referans noktas olan ve birbirinden farkl gibi grnen biimlerin hepsi aslnda ayn ilkel sosyalizmin farkl biimlerinden baka bir ey deildir. O halde, kapitalizme kar, snfsz bir toplum bakmndan yaplan eletiri ile Kvlcmlnn snfl toplumlar eletirirkenki yaklamlar arasndaki paralellik, zdelik ve akrabalklar grmezden gelinemez. Bunlar rastlantsal deildir. Kvlcml romantik gelenekle, o kltr ve dnce geleneiyle bir ba olmamasna ramen, yakn bir akrabalk iindedir. Kvlcml, Engels ve bni Haldun dnce geleneinden; sosyoloji ve tarih geleneindendir. Buna ramen, Kvlcmlnn snfl topluma eletirisi ile romantiklerin kapitalist topluma eletirileri, ayn referans sisteminden kaynaklanr, ayn dalga boyundandrlar. Ve Kvlcmlnn bu yan, politik izgisinin dayand Sovyet teorisiyle ya da Stalinizmle kesin bir eliki iindedir ve Devrimci Marksizme yakndr. Ama daha da ilginci udur. Marks ve Engelsin kanda topluma duyduklar derin ilgi ortadadr. Ve bu ilgiyi uyandran eserlerin kaynanda da yine romantik dnceden etkilenmi aratrmaclar bulunmaktadr. lerlemeci bir tarih anlay bakmndan, gemi sadece ktlkleri barndrdndan, gemie ynelik bir aratrmann motivasyonu da bulunmaz. Bu nedenle, insanln snfsz a zerine yaplan aratrmalarn kaynanda da romantik dncenin kmsenmemesi gereken bir pay vardr. rnein r ac Analk Hukukunu yazan Bachofen de bizzat romantik dnceden esinlenmitir. Ama sadece bu da deildir. Romantik dnce sadece ilkel sosyalizmin kefi ve ilgi merkezine gelmesine bir etkide bulunmaz, ama bizzat romantik dnce, ilkel sosyalizmin modern tarihe mdahalesinden baka bir ey de deildir. Bunu anlamak iin yine Kvlcmlnn Tarih Tezine gerek vardr. Yani, Kvlcmlnn Kayp halkas, Marksizmin bu kayp halkasnn ardndaki, Tarihin kayp halkasn ve bu halkalarn neden kaybolduunu aklayan. Bu nedenle sadece tarihin, Marksizmin deil kendisinin de kaderini aklar. Zaten konuyu anlamak ve anlatmaktaki btn zorluk buradan domaktadr. Ona sistem karakterini; kendini aklama zellii kazandran ayn zamanda onu kendi stne kapamakta ve kmaz bir ember oluturmaktadr.
58

lkel sosyalizm bir kayp halka olduu iin, onun etkileri grlmemektedir. Onun Marksizmdeki ve Tarihteki etkileri grlmedii iin de ilkel sosyalizmin tarihteki nemine vurgu yapan Kvlcmlnn teorisi bir kayp halka haline gelmektedir. Komnn Oluturduu Gnl Yaknlklar lerlemeci tarih anlay ile romantik dnce gelenei arasnda bir doku uyumazl bulunmaktadr, ayn ekilde ilerlemeci olmayan tarih anlay ile de romantik dnce gelenei arasnda, bir gnl yaknl vardr. Gthenin kulland ve Lwynin benimseyip ieriini zenginletirdii kavramla Wahlvewandschaft. lerlemeci tarih anlay asndan, romantik gr heretik, bozguncu ve sapkn bir karaktere sahiptir. Burada belirtilmesi gereken, bu romantik gelenein sosyal demokrasi ve daha sonra Plekhaov etkisi ile unutulmas ve kaybolmasdr. Leninin eseri de bu anlamda, Plekhanovun bir talebesi olarak, bu ilerlemeci ve romantik e karsnda susmuluun damgasn tar ve bu unutulmuluu da yaygnlatrr. Romantik dnce gelenei; kapitalizm eletirisinde gemii birok bakmlardan iyi gren anlay; ilerlemeci tarih anlay ile uyuamad, ona kar sapknln tohumlarn iinde tad iin; daha sonraki btn bat Marksizminin devrimci gelenei, Avrupadaki Ro mantik dnce geleneinden etkilenmi, onunla balantlarndan hz alarak Marksizmin ilerlemeci yorumlarna kar bir eletiri gelitirebilmitir. Bu gen Lukacstan, Benjamine kadar ok aktr. Kvlcml her ne kadar bat Romantik dnce gelenei ile balantl olmasa da, bu romantik dnce geleneine benzer bir tavr iindedir ve bu gelenekten tamamen bamszca benzer noktalara ular. Yalnz Kvlcmlda bir temel fark vardr. Batdaki devrimci ve eletirel Marksizm gelenei Romantik eyi, yani kapitalizm ncesini referans alarak kapitalizmin sadece bir ilerleme olmad ve onun eletirisini esas olarak kapitalizmle ilgili olarak kullanrken, bu Kvlcmlda btn snfl toplumlar, ama zellikle kapitalizm ncesi snfl toplumlar mahkm eden bir referans ilevi grr. Bundan baka, Bat Marksizmindeki bu kapitalizm ncesi, romantik e, tarihsel ya da sosyolojik bir kategori deildir; en byle grnd anlarda bile, bir felsefi kategori olarak vardr. Kvlcmlda ise bu, yani Komn, tarihsel ve sosyolojik bir kategoridir. Bylece romantik kaynaklara ve ilerlemeci olmayan tarih anlayna bizzat tarih biliminin sonularyla bilimsel bir temel salar. Ne var ki, Romantik gelenein Kapitalizme ynelik tepkisi, Kvlcmlda yoktur. Kvlcml , be bin yllk tarihle uramaktadr; Bezirgan uygarlklarn; dou devletiliini mahkum etmekte kullanlr bu ilkel sosyalizm. Bir bakma, kapitalizm ncesini mahkum etmek iin bir referanstr eitliki toplum. Kapitalizm karsnda ise, romantiklerden ok daha ho grldr Kvlcml. Onunla ilk kez

59

devrimci bir snfn ortaya kabildiini, btn pisliklerine ramen bir kurtulu kapsn da aabildiini syler. Kvlcmlda Kapitalizm, kapitalizm ncesi uygarlk karsnda olumlu bulunur. Bat Romantik dncesinde ise byle bir sorun yoktur. Ama bu yokluun kendisi de yine Avrupa tarihiyle ilgilidir ve bunu aklayan anahtar yine ilkel sosyalizm kavramnn kendisidir. Avrupa Tarihinin Kayp Halkas: Komn Bizlerin basite feodalizm dediimiz sistem, aslnda, ilerlemeci ve Avrupa merkezli tarih anlay bakmndan klecilik ve kapitalizm arasnda bulunan bu sistem, gerek tarihte, ilkel sosyalizme yakndr. Kvlcmlnn ilkel sosyalizmden kapitalizme eserinde anlatt gibi, uygarln barbarlarca yklmalarndan sonra ortaya kar feodalizm. lerlemeci tarih anlay bakmndan daha geri gitmi, ama insani bakmdan daha ileri bir toplumdur; dolaysyla feodalizm uygarla ya da kapitalizme deil ilkel sosyalizme daha yakndr. Feodalizm denen ey uygarlya bulam, amka onun tarafndan henz tam fethedilememi yaayan komndr. Bu ok aktr. rnein hal Seferlerinde, herkes, Hristiyanlk ve slam (yani bir sava grrken; Hikmet Kvlcml, Hal Seferlerini, ryen Bizans ve slam uygarlna kar bir Barbar Akn olarak deerlendirir. Kvlcmlnn bak daha geree uygundur. rnein Avrupada nedredeyse 18. yzylln ortalarna kadar cad yakmalar olmutur. Cadlar, ky komnlerinin dzeninin dedeleri, amanlar, kadn analardrlar. Onlarn yok edilmesi, uygarln, Romann Ruh -l Habisinin Komn yok etmesinden baka bir ey deildir. Uygarlk papalktr, kilisedir; Komn ise sapkn tarikatlar (Katarlar, Albigenler vs. hatta Protestanlk ve Pritenliktir) ve bunlardan farkl olmayan Cadlardr. Yani Avrupada Komnden Uygarla, ama bu sefer kapitalist bir uygarla geildii ve geilebildii iin gemi, kendisine zlem duyulabilecek, iine girilene eletiri yneltilebilecek bir temel sunar. Dier bir deyile, Romantik Dnce ve Eletiri Marksizmin kayp bir halkasdr ama romantik dnceyi var eden, olanakl klan da yine tarihin kayp halkas olan Komndr. O halde, kapitalizme duyulan romantik tepkinin ardnda bile ilkel sosyalizm vardr. lerlemeci tarih anlayyla uzlamayan bu dnya grnn kklerinde ilkel sosyalizm olduu gibi, romantik gr de ilkel sosyalizmin insanlk tarihindeki neminin ve yerinin kavranlmas abalarna bir motivasyon vererek ilerlemeci dnceye bir set eker. Kayp halkann kkeninde yine bir kayp halka vardr ve o kayp halkay yine kendisi bir kayp halka olun bir gr gsterebilir. yle ifade edelim. Marksizmin kkenindeki romantik etki bir kayp halkadr. Ama bu halkann kaynanda ise, yine kendisi bir kayp halka olan ilkel sosyalizm, eitliki ve kanda toplum vardr. Antik bir uygarlk, kapitalizm karsnda bir nostalji oluturamaz nk. Ama bunu grebilmek iin de, yine kendisi bir kayp halka olan Kvlcmlnn tarih yaklam gerekmektedir. Ama Kvlcmlnn tarih yaklamnn kayp bir halka olduunu grebilmek

60

iin de yine kendisi kayp bir halka olan, romantik eletiri ve bunun ilerlemeci olmayan tarih ile ban bilmek gerekir. Bylece daire kapanr. Nasl ilerlemeci dncenin dairesi kendi iine kapanmaktaysa, ilerlemeci olmayan dncenin kaynandaki gereklerin ve dnce geleneklerinin de kendi iinde kapand grlr. Kvlcmlnn sorunu uradadr, bu iki kendi iine kapal dnya arasnda yer alr. Bulunduu politik gelenek olarak, ilerlemeci evrimin iindedir; ama tarih almalaryla, ilerlemeci olmayan, romantik gelenein evrimi iindedir. Ama romantik gelenek de Marksizmin kayp bir halkas olduunda n; kendisi bu gelenekle paralelliini grmez ve bilemez. Bat Marksizmi ile, Romantik gelenekle balar oluturamaz. lerlemeci gelenek tarafndan, bu ilerlemeci olmayan gelenekle balantlar yznden afaroza urar; romantik gelenek veya bati Marksizmi ise , zaten onu bilmez. Romantik gelenein Trkiye ve slam lkelerindeki karl olan politik slam asndan ise, yine ayn ekilde bir susua getirilmek zorundadr. nk Politik slam, kapitalizm karsnda romantik dncenin ve bu dnceden kaynaklanan devrimci Marksizmin, kapitalizm eletirisindeki btn argmanlarna sahip ksa da, onun Bat uygarl (Kapitalizm) karsnda savunduu, bir antik uygarlk idealidir. Geri bu uygarl, teknik baarlaryla savunur. Onun insani ynnde sahip kacak bir ey bulamad iin, onun douundaki eitliki ynne sahip kar ama bu eitliki yn uygarla (slam Uygarlna) balar. Hlbuki Kvlcml, bunun karsndadr. slam Uygarl grlen yerde Kvlcml Komn, ilkel sosyalizmi grr. Bu slamc burjuvazi iin kabul edilmezdir. Ancak, muhtemelen politik slam ilerde tam da bu noktadan atlayacak, bu ilkel sosyalizm durumu ile uyarlk durumu arasndaki atma Kvlcml kanalndan Marksizmle birleecektir. Dikkat edilirse Asyada bir romantizm yoktur. nk binlerce yllk uygarlk, nostalji duyulacak bir gemi brakmamtr ortada. Kapitalizm, Avrupada olduundan ok daha kt yzyle, smrgeci ve yamac yzyle Asyaya gelmesine ramen byledir bu. Ve bunun en somut rnei de bizzat Hikmet Kvlcmlnn dncesidir. Batda kapitalizmi mahkum etmeye yarayan ilkel sosyalizm, onda dou tarihini mahkum etmenin aracdr. O tarih karsnda kapitalizmin gnahlar bile affedilebilecek dzeydedir. Burada, politik slam ve kkleriyle, romantik dnce ve Marksizmin romantik dnceden esinlenen ve ilerlemeci dnceyi reddeden geliimi arasndaki paralellie dikkati ekmek isteriz. Douda, Kvlcmlnn dedii gibi, uygarlk ok gldr, snfsz toplum yok deildir, ama o dounun dalarnda, sapa yerlerinde heretik olarak var olmaya devam eder. Ama tam da bu nedenle yazszdr ve gl dnce akmlar ve disiplinleriyle bir balant kuramaz. Bir yaam olarak vardr. Avrupada ise, izleri henz yok olmadan, kapitalizme geebildii iin, henz yok olmadan yazya, dnce akmlaryla ilikiyle geme olana bulur. Bu nedenle, dounun heretik dncesi, kendisini bask altna alm uygarlklar karsnda, dorudan kapitalizmle ilikiye girdiinde, ilerlemeci bir dnceye hemen sarlabilir. Aleviliin Kemalizmle balants ve Trkiye sosyalist hareketinin, Alevilerle gl balar ve o dnce kalplarn farkna varmadan kendi geleneine alyla, gl teorisyenler yokluu arasnda, hatta Kvlcmlnn eserinin anlalamamas arasnda bile bir iliki, bir balant bile vardr.

61

slam, bir uygarlk dinidir klasik uygarlklarn rmln temsil eder. Bu din cemaati kapitalizmle karlatnda, varolan yaamnda, kapitalizmin tm tahribatna ramen nostalji duyulacak pek az ey vardr. Bu nedenle, batdaki muhafazakar romantizm benzeri slam muhafazakarl pek gl bir akm olarak var olamamtr. Ancak, bu slam, bat Romantizmi gibi, gerekte var olmayan bir slam, ilk dou dneminin slam, yani uygarlamam, henz kentin snfsz toplumunun izlerini tayan bir slam araclyla ancak, kapitalizme kar bir tepkiyi ifade edebilme olana bulmutur. Politik slamn bu eletirisi, Batdaki romantik dnce ile ayn dalga boyundan yayn yapar ve paralellikler gsterir. Benzer ekilde, gnmzn politik slam da, bu eletiriden kaynaklanarak, burjuva uygarln eletirmektedir. Bu paralellik o kadar aktr ki, gnmzn politik slam, burjuva uygarln eletirirken, btnyle romantik eletiriden kaynaklanan Marksist, zellikle Frankfurt Okulunun eletirisinden yararlanmakta, btn bu eletirinin argmanlaryla silahlanmaktadr. Sosyalistlere bir bakma eksikliklerinin ne olduu gstermektedir. Gerekte, ilerlemeci tarih anlayyla kopumu bir Marksizmin politik slamla paradigma ortaklklar, yaygn Stalinist Marksistlerle olduundan daha fazladr. Burada yine ilgin bir durumla karlarz. Burjuva Politik slamn aydnlar arasnda, Kvlcml en azndan Trk Kltr alannda bilinen bir insan olmakla birlikte, rnein bir Frankfurt okuluna gsterilen ilgi ona gsterilmez, hatta ona kar dmanca bir tavr, bir susua getirme sz konusudur. Bunun nedeni ok aktr, Kvlcml, ilkel sosyalizm araclyla, Politik slamn savunduunu syledii, uygarlklara, bu arada slam uygarlna eletiri yapar, Kvlcmlda topik gemiin oklar kapitalizmden ziyade, antik uygarlklara yneliktir. Politik slam ise, milliyetidir ve slamn uygarlatktan sonraki devletlerinde kendine referans noktas arar. Bu antik slam uygarl formu altnda, idealletirilmi bir slam asndan kapitalizmi eletirdii iddiasnda olduundan, Kvlcmlnn yaklamnn rahatsz edicilii ortadadr. Bylece Kvlcmlnn lkel sosyalizm vurgusu ve teorisinin slam aydnlarnda ve Alevi aydnlarnda karlat suskunluun nedenleri de anlalr. lkel sosyalizm geleneinden gelenlerin (Alevilerin) kitapszl ve teorik dnceye uzakl (Akli deil nakli olana yatknlk gelenei); tersi olanlarn (Mslmanlarn; Akli Dnceye yatkn olanlarn) is e ilkel sosyalizme (Komne) dmanl. lerleyen Tarihin Panzehiri Olarak Komn lerleyen bir tarih anlaynda romantizmin yeri yoktur. O ancak zlenecek bir gemiin olduu yerde var olabilir. Ama zlenecek bir gemi varsa, bu gnk durumu bir ilerleme olarak kavramak zorlar, o belki ileriye sramak iin bile olsa bir gerileme olarak ortaya kar ve daha bu noktada ilerlemeci anlay ilk darbeyi ye r. Bu nedenledir ki, ilerlemeci anlay reddeden tarihsel maddecilik romantik gelenekten kaynaklanr. Ama bizzat bu romantik gelenek de ilkel sosyalizmden, yani gerekten ilerleme olmayan, bir hayal rn olmayan bir tarihten. Yani ilkel sosyalizm, varl ve dolayl etkileriyle, hem ilerlemeci tarih anlayyla uzlamaz, hem de onun ortadan kaldrlmasna el verir.

62

lerlemeci tarih anlaynda ilkel sosyalizmin yeri yoktur. Sosyalizm bile olsa, hor grlebilir bir ilkellii vardr. Gemite zlenecek hi bir ey yoktur. Bu nedenle, yaygn Stalinizmin ve sosyal demokrasinin ve de aydnlanmacln kt kopyas pozitivizm kaynakl Kemalizmin, yani Trkiyedeki politik manzaraya egemen olan btn akmlarn ilkel sosyalizmle sorunu vardr. nk, hepsi ilerlemeci bir tarih anlaynn esiridirler. Kvlcmlnn eseri karsndaki bu suskunluun ve hor grnn nedeni budur. Mesihi Gelenek ve Komn lerlemeci bir tarih anlay, topyaclk ve Mesihilikle de uyumaz. Biraz da bunun zerinde duralm. nk ilerlemeci olmayan tarih anlaynn kaynanda, romantik gelenek kadar, mesihi gelenekle de yakn balar bulunmaktadr. Ktye giden bir tarih anlay olamadan bir Mesih dncesi var olamaz. Mesih, insanl uurumdan, ktye giditen kurtarabilir. lerleyen ve iyimser bir tarih kavraynda Mesihin yeri bulunmaz. Ama ktye doru bir gidi iin balangta iyi bir durum gerekir . Bu balangtaki iyi durum, Cennetir, altn adr. Ama bunun kendisi de, ilkel sosyalizmden baka, bunun insanln hafzasndaki izinden baka bir ey deildir. Yani komn olmadan ktye gidin bir tarih ve zaman algs olamaz; ktye giden bir tarih ve zaman algs olmadan da Mesihi gelenek var olamaz. Bylece ilkel sosyalizm, bir ekilde, Mesihi gelenek zerinden, modern sosyalizmin ilerlemeci etkilerden kurtulmasna el verir. Cennet, neolitik ky komnnn, snfsz toplumun insanln hafzasndaki kalntsndan baka bir ey deildir. Uygarlk ne yaparsa yapsn, bunu tam olarak silmeyi baaramamtr. Byk dinlerin ilk dnemleri de bir tr Cennet gibi ilev grrler. slamda Asr saadet gibi. Ama bu ilk dnemler de Komnn ilikilerinin ve etkilerinin gl olduu bir dnemden baka bir ey deildirler. Ama iyi ve gzel olan gemite ise, durum ktdr ve ktye gitmektedir. Yani ilerleyen bir tarih anlay olanakszdr gemii iyi gren bir tarih anlats iinde. brahimi dinler bir bakma bir devrimci tohum serperler insan dncesine. Ancak bu tohumun yeermesi iin, bu dnyann dzelebilir olduu ynnde bir kabul ve varsaym gerekir. Bu dnya dzelemez, bir imtihan odasdr; esas gzellikler te dnyadadr tarznda bir anlaytan ancak bireysel bir tevekkl ve katlanma kar. Ancak, Musevilikte te dnya fikri yoktur. Mesih gelecek ve bu dnyada bin yllk iyi bir dzen kuracaktr. Ama Cennetin, Gemiteki komnn olmad yerde, gelecekteki Komn de olamazd. Yani Mesihi dnce ile komn arasnda zsel bir zorunluluk vardr. te, bu nedenle, Semitik dinlerdeki btn ihtilalc ve eitliki tarikatlar ve hareketler Yahudilikteki Mesih geleneinden; Yahudilikteki sapkn tarikatlerden, zellikle
63

Kabalaclktan, esinlenirler. Bu esinlenme Marksizmin douundaki fikirde de vardr. Proletarya, modern ve sosyolojik olarak tanmlanm bir Mesihten baka bir ey deildir aslnda. Semitik dinlerin, zellikle Yahudiliin, bu dnyann dzelebilirliine dair bir varsaym ve n kabul olmasayd, bu dnce insanlarn iine derinden kk salm olmasayd; (rnein Hindistanda olduu gibi insanlarn srekli baka canllar olarak yeniden doaca gibi bir algda Mesihi gelenek var olamazd) Marks, (Hatta belki Yahudi kkleriyle bu fikirle kaynandan balar iinde bulunmasayd) insanl kurtaracak bir proleter devrim ve Mesih benzeri bir proletarya fikrine ulaamayabilirdi. Ve yine rastlant deildir Marksn insanln snfl toplum ncesinde snfsz bir komn dzeninin olduunu renince buna heyecanla balanmas. Bunun ardnda yine ilerleyen bir tarih anlaynn panzehiri olan ve bir Mesihi mmkn klan Komn bulunmaktadr. te yandan ayn dnce gelenei ve yaknlk, tekrar Benjaminde de ortaya kar. Ktmser tarihin kaynanda da romantik gelenek kadar; (ki romantk gelenein kendisi de komnden gelirdi ve onun ifadesiydi) Mesihi gelenekle de dorudan balantldr. Elbet Kvlcml da Tevrattan kaynaklanan Kuran araclyla; Asr Saadet araclyla; Marks ve Engels araclyla ayn Komnn izleri zerinde yrmektedir. topik Gr ve Mesihi ve Romantik Gelenek Ba topik grn kklerinde de Mesihi ve Romantik gelenekle bir balant bulunmaktadr. rnein Foriuerin kendisi bizzat bir romantik dnce akmndandr. Ama sadece bu kadar deil. lkel sosyalizm olmadan topya da olamaz. Btn gelecek tasavvurlar unu gstermektedir, gelecek tasavvurlar da tpk tarihlerin tarihi yanstmadklar, o tarih zerine yazanlarn kendi sorun ve zamanlarn yanstmalar gibi gelecein dnyasn deil, o gelecek hayali kuranlarn dnyasn yanstr. Bu da hayal gcnn aslnda gszln gsterir. te yandan gerek ise ancak hayallerin aynasnda daha iyi kavranabilir. Hegelin mehur benzetmesine deinmek isterim. Hani u Ziya pann Gkte yldz arayan nice kfra mneccim / Grmez kuyuyu grru deherinde szlerindeki anlayla alay ettii benzetme vardr. Kuyuya dmemek iin nlerine bakanlar, yukarya baksalar kuyunun azn grrler der. Bu gerein bilgisine ancak hayallerin aynasnda varlabileceini de gsterir. Peki burada bir eliki yok mu? Bir yandan gelecek tasavvurlar gelecei yanstmaz diyoruz; dier yandan gelecek tasavvurlar ile ancak gerein zne daha iyi varlabilir diyoruz. Uygarlk kendi bana insanda hayal gcn de brakmaz. Padiah olsan ne yersin, soann ccn yerim hikayesindeki gibi olur durum. Bunu en ak iki cennetin farknda grebiliriz. Ayn kelimeyle karlanmakla ve birbiri ne karm olmakla birlikte aslnda iki cennet vardr. Biri Adem ile Havvann, masumluun, gnahszln cenneti; Komnden baka bir ey olmayan cennet.
64

Bu cennet ilkel sosyalizmin insanln hafzasndaki yanssdr. Bir de snfl toplumun hayallerinin cenneti vardr lmden sonra gidilecek olan. Bu cennet kevser arapl, hurili, glmanl cennettir. Aslnda bir topya bile deildir, egemen snfn ya da sultanlarn, Krallarn saraylarnn yanssdr. Masum olmak bir yana hedonist bir cehennemdir. te byle bir cennet nasl bir hayal olmaktan uzaksa, topyalar da bu anlamda bizlerin gerei kavramasn salayamayacak birer yansdrlar. Onlar gerein kendisini grecei ayna deil, gerein bir yanssdrlar. Gerekliin zn anlamay salayan ayna ilevini, uygarln cenneti salayamaz; insanln masum cenneti (Komn) salar. Snfl toplumda da bunu snfsz toplum salar. Yani insanln tarih ncesi, yani ilkel sosyalizm olmadan, hayal kurmak, bu toplumun dndan bir hayal kurarak bu toplumu anlamak da olanakszdr. Bu bakmdan, topyac grn de kaynanda yine ilkel sosyalizm vardr. Eer ilkel sosyalizm olmasayd, snfl veya kapitalist toplumun alternatifi olarak grdmz hayaller, lmden sonra gidilen cennetin, bu dnyann hayalleri olmas trnden hayaller olarak, gerei grmemizi olanaksz klard. O halde topik gr mmkn klan ve bu toplumun dayanlmazl duygusunu verenr topizm de bizzat ilkel sosyalizm (komn) sayesinde var olabilir. Ve ilkel sosyalizm topizm zerinden bilimsel sosyalizme el verir. Bylece u noktaya varyoruz, birbiriyle akraba, ya da gnl yaknl olan, ayn zamanda Marksizmin derin kklerinde bulunan, Romantik, Mesihi ve topik grlerin kkeninde, ilerlemeci olmayan bir tarih anlay vardr. Bunu mmkn klan da, ilkel sosyalizmin, Komnn ta kendisidir. te Kvlcml ile hem otantik Marksizm hem de Bat Marksizmi arasndaki uyum ve gnl yaknlklar bir rastlant olmamasnn nedeni: Kvlcmlnn kendisinin kayp halkas olan komnden baka bir ey deildir. Gelecein Marksizminin Bileenlerinin Kayp Halkas Olarak Kvlcml Burada gelecein Marksizminin bir bileenine deinmi bulunuyoruz. Bu bileen ilerlemeci olmayan tarih kavraydr. Bu kavray, Marksizmin romantik kklerinden ve romantik akmlardan beslenerek serpilir ve tarihsel maddeciliin en byk sramasn yapmasn salar. Ama gelecein Marksizminin bir yan Bat Marksizmi gelenei ise, dier kayna Trokinin adna bal, politika, strateji ve ekonomi politik geleneidir. Trokist akm birok kanaldan, iindeki ilerlemeci gelenein kalntlaryla yzleip, ilerlemeci olmayan tarih anlayyla bir btnleme yolunda nemli admlar atm bulunuyor. Michael Lwy, Daniel Bensaid gibi isimler bu balamda zikredilebilir. Ama burada eksik olan tarihtir. ki gelenek de tarihle ilgili deildir. kisi de Aydnlanma sonrasyla ve gnmzle ilgilidir. Trokizm bir eitsiz ve kombine bileime, bir ak ululua vurgu yapmaktadr. Frankfurt
65

okulu ise bir felakete gidie. Burada yine de bir kopukluk vardr. Ktye giden bir tarihte kombine ve eitsiz geliim yaklam uyumaz. Felakete giden bir tarihte bu gidi, felakete eitsiz ve kombine bir gidi olarak ortaya kar. Bunlar farkl paradigmalardr. Bu farkl paradigmalarn birlemesi gerekmektedir ama bu da ciddi bir sorundur. te Kvlcml, bu iki paradigmay bir kavram sistemi iinde birletirebilecek bir yaklamn unsurlarn bize salar, en azndan Tarihte. Tarihteki ykllarn birer devrim olduu yaklamdr bu. Yani Marksn ya k ya devrim dedii yerde, Kvlcml, bu kn ayn zamanda bir devrim olduunu grr. nk o k salayan komn, toplumsal ilikileri zgrletirir. Romann k imgesi vardr Marksn bu benzetmesinin ardnda. Ama bu k tam da bir devrimdi. ki anlamda bir devrim, Engelsin de belirttii gibi, uygarlkta yaayanlar iin daha bir zgrlemeydi; uygarl ykan komnler iin ise uygarla bir geiti. Eer uygarlk teknik ve zenginlikler olarak alnrsa ortada bir k olduu gr ortaya kabilir, ama ilkel sosyalizm, insani bakmdan stn olarak grlnce, uygarn bak asndan, k olarak grlen, bir srama bir ilerleme olarak ortaya kar. Bu bize unu gsterir: Marks uygarln tarihilerinin yaklamyla kten sz etmektedir. Ama topik bir bak asndan, ya da ilerlemeci olmayan bir bak asndan, bunlar birer devrimdirler. Tarihsel devrimler, yani uuruma yuvarlanmak, k olarak grlen olaylar, gerekte, insanln uuruma gitmesini engelleyen birer imdat freni olarak ortaya karlar. Bylece, Lokomotif ve mdat Freni bir ve ayn devrimin iki yz olarak ortaya kar klasik tarihte: birbirinden farkl bu iki paradigma bir tek btn iinde birleir. Bu birlemeyi ise, Kvlcmlnn kayp bir halka olan teorisi salar. Bat ve dou dnce ekollerinin fark: in asl bat tarihindedir. Batnn tarihi binlerce yllk deildir. Bu nedenle o kendi merkezinden baktnda tarihi baka trl grr. Bu da batdaki dnce geleneklerini belirler. Bat binlerce yl medeniyet yaamamtr. Feodalizm denen ey asln da ilkel sosyalizmden baka bir ey deildir. Bat bir anda kendini kapitalizmde bulur. Batda bu sayede komn, ilkel sosyalizm, dnya ticaretinin merkezinde yer alr. Douda ise, ilkel sosyalizm ancak da balarnda, ticaret yollarnn dnda, sapa yer lerde var olabilmitir. Bat aslda, dnya asndan bakldnda bir sapa yerdir. Ama bu sapa yer, dnya yuvarlak olduu iin, birden bire dnya ticareti iin muazzam bir olanakla ortaya kar. Binlerce ylda bir dnya pazar da iyi kt olumutur. Bu durumda, kapitalizm geildiinde, onun karsnda nostalji duyulacak bir ilkel sosyalizm hala vardr. Romantik dnce, ilkel sosyalizm olmasayd; Bat ilkel sosyalizmden kapitalizme gemeseydi var olamazd. Ama douda, durum tersinedir. Douda kapitalizmden nce uygarlklar ortaya kar. Douda

66

da insanlar ve ezilen snflar bu uygarla tpk kapitalizmle kar karya gelmi insan gibi tepki gsterir. Altn a olarak, cennet olarak. Ama bu tepki, Mesihi dnce biiminde ortaya kar. Bir bakma Mesihi dnce dounun romantizmidir. Her ikisi de snfl topluma tepkidir. Biri modern dieri ise antik snfl toplumadr. Romantik dnce esas olarak batl kalmtr. nk, doulu, hem de bir smrge ve yar smrge olarak karlamasna ramen, kapitalizmle karlatnda onun ardnda idealize edilebilecek, nostalji duyulabilecek bir yaam yoktur. O yaam binlerce yln ardnda unutulmutur. Bu farkllk, Kvlcml ve Romantik gelenein farklln da aklar. Bu en iyi teknik karsnda grlebilir. Kvlcml ilkel sosyalizmi uygarlkla karlatrnca, aslnda uygarln teknik ilerlemeye de yol amadn grr. Teknik yaratcl ve ilerlemeyi uygarla vermez, bunu gemie, ilkel sosyalizme verir. Batdaki ise ilkel sosyalizmin teknik yaratclyla kyaslanmayacak bir teknik yaratclk ve gelime ile karlar. O batda teknik ve uygarlk ve kapitalizm adeta zdetir. Bu da teknik ilerlemenin, o ideal dzene deil, kapitalizme has bir ey olduu, teknik ilerleme olmayann ilkel sosyalizm olduu trnden bir yanlsamaya yol aar. Bunun derin etkileri olur batnn dnce geleneinde. Teknik ilerleme ve insani deerler birbirine kar dururlar. Kvlcmlda ise, tam tersinedir. nsani deerlerle teknik ilerleme birbiriyle dostturlar. Bu da teknik ile maneviyat elikisi biiminde zihinlerde yer eder. Geri son yllarda kadn hareketi ve arkeolojik kazlar da tekniin ilkel snfsz toplumda uygarlklardan ok daha hzl ilerlediini gstermitir, ama bu sahte ikilem varln srdrmektedir. Dolaysyla bat geleneinde, ilikilerin deil o tekniin eletirisinin gl bir gelenei vardr.

Drdnc Blm: Tarihin Kayp Halkas

Kar Devrimlerin ve Uygarln Tarih Yazlar Kvlcmlnn lkel sosyalizme ilikin bu vurgusunun Tarih bilimi asndan ne anlama geldiini anlalr klmak iin, modern burjuva ve proleter devrimlerinin tarihinden bir analojiye ba vuralm. Devrimlerin tarihini sonradan o devrimlerin miras zerine oturanlar yazarlar ve bunlarn yaptklar ilk i, devrimin gerek kahramanlarn silmek, olduundan baka gstermekt ir. Ekim Devriminde byle olmutur. Devrimin iki nderinden biri, putlatrlm ve tahrif edilmi, dieri ise bir hain olarak gsterilmitir. Devrimin iftiralar yn altna gmlm kahraman Trokinin hayatn yazan Isaac Deutscher, bu kitaba yazd n szde, yapt iin ngiliz Tarihi Thomas Carlylenin yapt ie benzetir ve ona atfta bulunur. Carlyle de, ngiliz devrimi tarihirde, Cromwellin byle bir iftiralar yn altnda kaldn belirtmi,

67

yapt i bir bakma bu iftira ve tahrifler ve suskunluklar ynn bir kenara atmak olmutu. Ayn ey Fransz devrimi iin de geerlidir. Robespiyer ve Saint - Juste gibi devrim nderleri de ayn akibetten kurtulamamtr. Benzeri daha karikatr llerde, Trk burjuva devrimi diyebileceimiz, Kurtulu Savanda da grlr. Burada ok ak bir balant vardr snfsal karlarla, yani o devrimlerin mirasnn zerine oturup bu miras inkar eden ve tketen burjuvazi veya brokrasinin karlar ile o devrimlerin tarihinin tahrifi ve bir iftiralar, unutkanlklar yn altna gmlmesi arasnda. Benzer bir iliki, ilkel sosyalizm ile uygarlk arasnda da bulunmaktadr. Ve Kvlcmlnn insanlk tarihi lsnde yapt, Deutscherin Rus devrim tarihinde Trokinin veya Carlylenin ngiliz devrim tarihinde Crommwellin nemini gstermesine ve bu tarihleri moloz ve iftira ynlar altndan karmalarna benzer. Ama lkel sosyalizmin insanlk tarihindeki yerinin tekrar ortaya karlmas, Troki veya Cromwellin Rus ve ngiliz tarihlerindeki yerinin ortaya karlmasndan ok daha gtr. nk ortada bir arkeologun, tarihsel zamanlarda olumu molozlar temizlemesinden te, bir paleantologun, milyonlarca yllk jeolojik katmanlarn altndan bir takm izleri karp analz etmesine benzer bir durum sz konusudur. Ve iin ilginci, Rus veya ngiliz devrimlerinde, temizlenecek iftira ve suskunluklar moloz yn bir egemen snfnkiyle snrldr. Nihayet bunlar yazl tarihte ve dn denecek kadar yakn bir zamanda gereklemitir ve de modern tarihte, bu moloz ynn atp gerei arayan bir devrimci snf her zaman vardr bu yndeki aratrmalarn toplumsal temelini oluturacak. Kvlcmlnn srekli ne kard lkel Sosyalizm sz konusu olduunda, birbiri stne ylan bir iftiralar ve suskunluklar ynyla karlalr. Birincisi ve en nemlisi, ilkel sosyalizmin bizzat kendisinden doan bir engel vardr. Troki ve Cromwellin yaptklar, modern tarihte, yaznn yaygnlat bir dnemde geer. Bu moloz yn altna atlan devrimci gelenekler ve kiilikler bizzat kendileri yazmlardr. Meclis oturumlarnn tutanaklar vardr vs.. Ama ilkel sosyalizm sz konusu olduunda, tam tersine alr bu. lkel sosyalizm demek, yazszlk demektir. Szl kltr demektir. Dolaysyla yazl bir eser brakmas sz konusu deildir. O kendi bak asn hi bir zaman sonraki kuaklara anlatamaz. Ama bunu yazya geirmeye kalkt an, yaz demek uygarlk demektir, yani artk uygarlam demektir, orada da artk uygarn bak asndan yazacaktr. Artk Uygarla geen ilkel sosyalist iin ise, Cahiliye, kitapszlk almas ve bir an nce kurtulunmas gereken karanlk bir dnemi ifade eder. Bylece daha batan susu ve iftiraya urayacak kurbann kendisinin yazl bir ey brakmas sz konusu deildir. Daha batan her ey unutulmaya mahkumdur. Ama sadece bu kadar deil. Bu ilkel sosyalist toplumlar, medeniyetle iliki iine getikleri andan itibaren, yazl tarihe de geerler. Ama onlar hakknda yazanlar uygarlardr. Onlarn gznde bunlar ekirge srleri, kan helal kitapszlardr. Bunlarn bu ilkel sosyalistlerin etkileri hakknda bir ey yazamayacaklar bunu hi bir zaman gremeyecekleri tek

68

greceklerinin ise bir olumsuzluklar yn olaca ok aktr. Atillalar, Cengizler, Hallar hakknda uygar Roma, Bizans ya da slam tarihilerinin yazdklarna bakmak bile yeter. Bu uygar tarihilerin ilkel sosyalizm hakknda yazmas, biraz Ekim devrimi veya ngiliz Devrimi hakkndaki btn tarih bilgisinin, bu devrimlerin kendisine kar gerekletii feodaller veya monarklarn tarihilerince yazlmasna benzer. Kralc veya arc tarihilerin bu devrimler ve nderleri hakknda yazdklarn okuyan, klasik tarihte uygar tarihilerin o uygarlklara saldran barbarlar hakknda yazdklaryla ayn dili kullandklarn hayretle grr. Bylece binlerce yl boyunca ilkel sosyalizme ilikin btn bilgileriniz, btn yazl tarih, uygarlarn yazd tarihtir. Yani modern tarihe benzetirsek, kapitalizm ncesi btn tarih yazm, ilkel sosyalizm karsnda bir resmi SBKP tarihi, bir Nutuktur. Kapitalizmin Tarih Yaz Modern tarihe gelince de iler farkl olmamtr. in ilginci, binlerce yllk bu uygarlk tarihileri molozunun zerine bir de, burjuva uygarln, ilerlemeci tarih anlaynn molozu ylmtr. Burjuva aydnlanmas doada ve toplumda dzgn deien ve ilerleyen, ykselen bir tarih anlayn egemen kld. Doa ve toplum tarihinin bu yaklam, son bir ka yz ylda mthi bir ekilde yaylm ve ie ilemitir. Herkes sosyalizmi ve tarihsel maddecilii, tpk biyoloji derslerinde rendii virs, amip, sngerler, yumuakalar diye giden ve sonunda insanda talanan evrimin, Toplum alanna aktarlm olann; ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve nihayet sosyalizmle talanacak biimde el kitaplarndan renmitir. Ve iin ilginci bu anlay, hala Trkiyede Kemalistinden sosyalistine btn solun ezici bir ounluuna egemen olmaya devam etmektedir. imdi bu tarih kavray iinde, Komn, burjuva tarihiliinin, aydnlanmann iyimser tarihe baknda, feodalizm ve klecilikten de geride, binlerce yl geride kalm, ne kapitalizm ne sosyalizm ne de iinde yaanlan modern tarihle dorudan bir ilikisi olmayan, etkile ri ihmal edilebilecek bir dnem olarak grlr. Ama sadece bu da deil, sorun sadece uzakta kalmlk ve etkinin ihmal edilebilir olmas da deildir. lkel sosyalizm, ilerlemeci tarih anlayyla eliir. Gemite bu gn yaadmzdan birok bakmdan ok daha ileri olan bir toplumun varl, dzgn ilerlemeci bak asn yaralar, onunla uyumaz. Btn bu nedenlerle gerek aydnlanmac dnce, gerek daha sonraki pozitivizm ilkel sosyalizme, bunun gerek klasik gerek modern tarihteki etkilerine kr olmu, gizlenmesi g bir hor gr ve dmanlk gstermitir. Bylece klasik tarihin iftira ve suskunluunun zerine modern burjuva tarihiliinin suskunluu ve hor grs kat kat ylmtr. Stalinizmin Tarih Yaz Burjuva tarihiliinin bu eilimine Tarihsel Maddeciliin kar durmas beklenirdi. Ne var ki, Tarihsel maddeciliin dayand i hareketinin kaderi de bu ilkel sosyalizm zerindeki
69

molozlara yeni katmanlar eklemitir. Modern ii hareketinin iki byk akm sosyalist ve komnist partiler yani sosyal demokrasi ve Stalinizm, metodolojik olarak burjuva aydnlanmasndan kaynaklanan ve pozitivizme eilim gsteren ayn dzgn dorusal ilerlemeci tarih anlayna dayanrlar. Bu anlayta da tarih hep ileriye doru gitmektedir. Kapitalizm sosyalizmin koullarn oluturmaktadr. Sosyalistin grevi, zaten tarihsel bir zorunlulukla sosyalizme doru giden tarihin tekerleini gidi yn dorultusunda biraz hzlandrmaktr. Dolaysyla, resmi Marksizmin ve sosyal demokrasinin dayand aydnlanmann ilerlemeci ve tek ynl tarih anlaynn bir tekrar olan tarih anlaynda da lkel sosyalizmin bir yeri olamazd. Bylece, Klasik ve burjuva tarihiliinin iftira ve suskunluklar katmannn stne bir de sosyalist tarihiliin katmanlar eklendi. Bylece btn bu tarihilikler ve sosyologluklar, ilkel sosyalizm karsndaki suskunluklar ve iftiralaryla birbirlerinin varlna da bir tr delil sunar hale geldiler. Tabii bu durumda tarihi zaten bu antik, burjuva ya da sosyalist tarihilerden renen sosyalistlerin, Kvlcmlnn btn bunlarn hepsiyle eliki ve atma iindeki tarih anlayyla karlanca, bunu bir deli samas olarak grmeleri veya tam bir suskunlua brnmelerinin anlalmayacak bir yan yoktur. Btn bu antik tarihiler, burjuva tarihiler ve toplum bilimcileri ve sosyalist tarihilerin hepsi de mi yanlyordu? Bu kadar da ar bir iddia olurdu. Yani aa yukar bir yanda btn dnya tarihilii ya da Marksistler dier yanda Kvlcml. Kvlcmlya en iyi ve olumlu yaklaan bile, bu teoriyi Kvlcmlnn ho grlebilecek bir ekzantirik gr olarak deerlendirdi. Bylece Kvlcmlnn yapt en byk teorik katk, en iyi durumda, bir beyin jimnastii, ho grlebilecek ve rnek politik ve devrimci kiiliinin affettirebilecei zararsz bir gnah olarak grld. Kvlcmlnn Marksizme en byk katks, onun Marksizmden en ok uzaklat yer olarak grld. (Bu yaz aslnda 2001 ylnda yazmam gereken ve Kvlcml Sempozyumuna sunduum bildirinin o gnk bakma sadk kalnarak o dnemin notlarndan yaplm bir kolajdr. Sempozyumun pratik ileri nedeniyle kafamdaki bildiriyi, zaman ve g bulup yazl hale getirememitim. Sonra da hep olduu gibi araya baka iler girdi. imdi yeni bir Sempozyum vesilesiyle eski yazlar yaynlarken, yllardr bekleyen bu ii, yeniden bir yaz yazmak biiminde deil de eski yazlarn ve notlarn bir kolaj olarak yapmann daha doru olaca sonucuna vardm. Sadece baz yerlerde kopukluklar gidermek iin kk eklentiler ve tekrarlar gidermek iin karmalar yaplmtr. Bylece tam olmasa da yllardr bana Kayp Halka Komn Yazsana diyen Suat Karavua borcumun bir parasn olsun demi olduumu dnyorum. Gerisini Kvlcmlnn Maymundan nsana Gei Sreci ile ilgili yazdklar ile ilgili olarak yazacam yazda deyebileceimi sanyorum. 29 Kasm 2012 Perembe)

70

71

Kvlcml Deerlendirmesinde Beinci Dnemden Bir rnek

Bu yazlarn nsz gibi yolladm, Kvlcmlnn Deerlendirmesinde Alt Dnemim balkl yazda, beinci dnemi Kvlcmlnn Eletirisini Ulus ve Din Sorunlarnda Klasik Marksizmin Eletirisi Balamnda Yaptm Beinci Dnem olarak tanmlamtm. nk artk sorun Kvlcmlnn ok tesine gitmi, bizzat Kvlcmlnn da dhil olduu Marksizmin eletirisine; onun bir din ve Ulus teorilerinin olmad ve bunun aklamasna gelmiti. Bu nedenle bu dnemde dorudan Kvlcmlya ynelik pek az eletiri ve deerlendirme yazs yazma gerei duymuumdur. Bu konuda Klasik Marksist yazn eletirdiimde otomatikman Kvlcmly da eletirmi olu yordum. Aadaki yaz aslnda bu dnemde Kvlcmlya ynelik olarak yazlm, zel olarak onu konu eden tek yazdr. Marksizmin Marksist Eletirisi adl kitabn iinden bir blmdr. D.K. 09 Aralk 2012 Pazar

Kvlcmlda Din teorisi

Michael Lwynin bilmedii ve dolaysyla zetine almad Marksist, ki kendisinin Marksizmin btn eksikleri belirtmesine ramen o eksikleri bir trl zememesine ne den olan eksik halka, Dr. Hikmet Kvlcmldr. Kvlcml Trke gibi sapa bir dilde yazd iin dnyadaki Marksistlerce ve dolaysyla Lwy tarafndan da bilinmez ve bu nedenle de almasnda yer almaz. Ama Marksist gelenek iinde, Din zerine en etkileyici alt st edici almalar Hikmet Kvlcml yapar. Ve gidilebilecek en ileri noktalara kadar gider. Niin? nk Hikmet Kvlcmlnn esas aratrma alan kapitalizm ncesidir. Kapitalizm ncesinin st yaps ise, ister snfl toplum ve uygarlklar olsun; ister snfsz toplum ve komn olsun, bu gn inan diyerek zel alana tklm, dindir. Kapitalizm ncesi ile megul olan birinin din ile karlamamas olanakszdr. Marksistler arasnda kapitalizm ncesi ile bu kapsamda ilgilenmi ikinci bir rn ek daha yoktur ve tam da bu nedenle Marksistler arasnda, din zerine bu kadar yazm, kavraylarda bu lde alt st edici ve kapsaml aratrmalar yapm ikinci bir rnek daha yoktur. Marks nasl modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmak iin, (modern toplum denen kapitalizm de bir genellemi meta retimi toplumu olduundan) meta, insan karsna neredeyse bir doa yasas gibi dikilen deer yasas ve onun somut ileyileri zerinde younlamak sorunda kaldysa; Hikmet Kvlcml da, kapitalizm ncesi toplumlarn yzndeki peeyi kaldrmaya altnda, onun temel varolu ve rgtlenme biimi, yani styaps olan din zerinde younlamak zorunda kalmtr. Bu nedenle, bizzat aratrma

72

alannn kendisi, yani kapitalizm ncesi tarih ve toplumlar, dini onun almasnn eksenlerinden biri yapmtr. Burada, Hikmet Kvlcmlnn btn almasn ele almann olana bulunmamaktadr ve bu ayrca yaplmas gereken bir almadr. Ama burada bu kubak hzl bak iinde zellikle belirtilmesi ve alt st edici niteliinin gsterilmesi gereken ynler var. Ksaca bunlar ele alalm. * Hikmet Kvlcml, dini, bir fikir, bir bilin biimi olarak ele aldnda bile, burjuva ideolojisinin dini ele al tarznn tam karsnda yer alr, tam anlamyla bir paradigma deiiklii yapar. Bu nedenle, yzde doksan dokuzu vulgar olan Marksistler, Kvlcmlnn bu anlaynn tam karsnda yer almlardr ve yer alrlar9. zellikle vulgar Marksistler dini ve dinlere temellik eden metin ve sembolleri, gerekliin arptlmas, ideoloji, samalk, batl inan olarak tanmlarlar10. Kvlcml ise, bunlara deiik bir k altnda bakarak, tabiri caiz ise onlar zahiri deil, hakiki manalaryla ele alr. Bylece onlarn aslnda gerein olduka salam ve doru bir ifadesi olduklar sonucuna ular. Burjuva dncesinin irrasyonel dedii, karmza birden bire son derece rasyonel olarak kar. rnein Cennet ve oradan kovulma efsanesini ele alalm. Semitik dinlerin bu temel sylencesi, klasik aydnlanmac bak asndan tamamen uydurma bir samalk olarak grnr. nsan maymundan gelmitir! Nereden kmaktadr bu Adem ve Havva hikayesi? Bunlarn hepsi batl inanlardr. Yalandr. Ama Kvlcmlnn bunu gerek anlamlaryla aklamasnda bu bilime kar ve batl inanlar gibi grnenlerin birden bire gerein son derece doru ve drst bir anlatm olduu ortaya kar. Cennetten kovulma, ilkel sosyalizmin snfsz toplumundan uygarla, snfl topluma gei; ylan biimindeki eytan; btn n Asya dinlerinin bereket ve toprak tanrs ylan; ylann sunduu meyve veya buday veya bilgi aac; uygarln zenginlii veya uygarln bilgisi (nk uygarlk ayn zamanda bilgi ve yaz demektir) o meyvann yenii, snfsz kanda toplumun kardeliinin ve masumiyetinin yitirilii olarak anlaldnda, aslnda bu sama bir yalan gibi grnen efsanenin gerein son derece sadk ama ocuksu ve masum bir ifadesi olduu ortaya kar.
9

Bu Mihri Belli ve efik Hsnden Dou Perinceke veya Yaln Kke kadar hi deimez. Fa kat daha da ilginci, slamc teorisyenler de, bu baya materyalistlerin ahsnda Marksizmi eletirmeyi ok severler ve nedense Kvlcml hakknda hi bir ey sylemeyip tam bir susu kumkumasna yatarlar. Olduka canl bir entelektel yaam olan slamc burjuvazinin teorisyen ve entelektellerinin Kvlcml hakknda hibir inceleme yaynlamam olmalar, onun karsnda yokmu gibi davranp onu susua getirmeleri de ok anlamldr. Bylece szde Marksistinin de (yani burjuva sosyalistinin de), politik slamcsnn da (yani burjuva slamcnn da) karsnda su ortakl iinde sustuklar Kvlcml, kesinlikle bilinmez ve tartlmaz kalr.
10

Bunun Trkiyedeki en tipik rneklerinden biri Turan Dursundur. Turan Dursunu politik slamclar ldrd. Politik slam ve Aydnlanma elikisi aslnda, burjuvazinin iki kanad arasndaki bir elikidir. U lusu dinle tanmlayarak etniyi, dili zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi ile, ulusu etniyle tanmlayarak dini zele ait kategoriye yerletiren gerici burjuvazi arasndaki bir eliki.

73

Elbette Kvlcml, burada klasik Marksist gelenee dayanmaktadr. Ayn yaklamn ipularna Engelste, onun lk Hristiyanlar ve ncil ile ilgili yazlarnda bile rastlanr. Kvlcmlnn yapt, Marksizm'in zndeki, sonradan vulgar Marksistlerce bastrlp unutulmu bu gelenein ayak izlerinden yola kmak ve onlar daha ileriye gtrmektir. Bir baka rnek. Kvlcml Allah ve Allahn sfatlarn inceler. Kuran Tarihsel Maddeci bir bak asyla tefsir eder. Bylece, aydnlanmann modern bilimin karsnda grd Allah ve Kuran, karmza, tam zt nitelikleriyle kar. Allah, toplum yasalarnn sembolik ifadesi, peygamber bu yasalar sezen ve insanlara anlatmaya alan toplum bilimci ve devrimci, yani imdi Marksistlerin yapt veya yapmas gereken eyi yapan insan olarak ortaya kar. Kuran ise akla kar bir hurafeler kitab deil, akla bir ardr. Ve bu nedenle slamn tanrsnn varln kantlamak iin mucizelere ihtiyac yoktur. En byk mucize tarih ve toplumun yasalar ve bunun bilgisi deil midir? Bu dediklerimizin somut olarak grlebilmesi iin, zihin tembellii iindeki okuyucularn aratrmak ve bakmak iin eneceini bildiimizden, Kvlcmlnn bir eserinden bir blm aktararak, Kvlcmlnn yapt, din kavranndaki muazzam devrimin ap hakknda bir fikir vermeye alalm. Bunun iin zellikle, aydnlanmacln din anlayna dayananlarn tylerini diken diken edecek provakatif bir blm aktaralm. Unutmayn bu satrlar, dnyadaki sayl yaratc Marksistlerden biri tarafndan, bir ateist tarafndan yazlmaktadr: Kvlcm, Kurann Tarihsel Maddeci adan bir tefsiri olan, Allah Peygamber Kitap adl eserinin KUTSALLATIRMANIN SON HALKASI: KUR'AN ve HZ. MUHAMMED adl blmne besmele ve onun anlamyla balyor: 1- "BSMLLAHRRAHMNRRAHM" (Rahmn ve Rahm Allah'n adyla.) Rahmn: Ancak, doann ve insan toplumunun en temelli diyalektik gidi kanunlarnn yaratabilecei ycelikte bir iyilik - yaratclk - sevgi - merhamet (acma) olumluluudur. Bu topyekn madde ve manann akndan km zenginliklerdir. Tek bana insanlar - sosyal snflar - zmreler - uluslar; hatta insanlk bu olumluluu - zengin yaratcl kapsayamazlar. Bu yzden "Rahmn " sfat sadece Allah' a yaktrlabilir. Topyekn doann ve insan toplumunun temellerinde bulunan kanunlarnn akndaki, binlerce yl gemesine karn kavranamaz - ele geirilip yn verilemez zenginlik ve ycelilik; sadece Allah'a yani bu tarihsel aka denk der. Ve o'nu kavrayamayan - hele ynlendirilemeyen insanla da, bu yce merhametlilii (hereyi kuatan iyilii) sadece Allah'a yaktrmak der. Peygamberler, Antik Tarih'te kent kurucu; cahiliyetteki barbarl medeniyete geirmeye alan nderlerdir. Ve dolaysyla bu yce tarihsel determinizmin, az rastlanr (yzlerce ylda bir kabilen) birer yansmasdrlar. Baka bir anlatmla her peygamber, kendi ann ve toplumunun lideri olsa bile bu yce tarihsel akn zelliklerinin kendisinde yansm bulduu iin, bu yce diyalektiin szcs - yanstcsdrlar. Bu yzden Allah'n Resul' mertebesini hakkederler.

74

Ama buna ramen peygamberler bile "Rahmn" sfatn kendilerine yaktramazlar; "Rahmn"lk ancak doa ve toplumu (tm alemleri) kapsayan bu diyalektik oluundur; yani Allah'a aittir. Ancak "Rahim" sfat peygamberlerin olabilir: "ok merhametli" anlamnda kullanlsa da bu baka insanlardan ayrcalkl nderlere yaktrlr. Ki Allah'n Rahmn'lnan yansmadr. Yani tarihsel determinizmin nderlerde yansyp kendi tercmesi olduu lde o nderler veya peygamberler "Rahim" (ok merhametli: Fedakar) olabilirler. Ve diyalektik gidiin daha az yansd (diyalektiin szcln daha az yansd) insanlara nclk ederler. "Modern Peygamberler" diyebileceimiz burjuva ve proletarya devrimlerinin teorisyen burjuva ve proletarya devrimcileri de, bu ller iinde "Rahim"dirler. Yani "sonsuz hogr" sahibi olmaya eilimlidirler, yatkndrlar. Geri Marks - Engels - Lenin gibileri dndakiler daha ok "Rahmn"la, hatta Allah'la zenirler: toplumun ve snflarn zerinde "Allah"la zenip kendilerini tapn konusu yaptrmak istemilerdir. Stalin bunun en dramatik rnei olmaktan kurtulamayanlarn banda gelir. Ama hepsinin kendi zayf paranoyaklklarn gizlemek iin bunu uuraltlaryla yaptklar artk herkese sezilmekte ve bilinmektedir. Veya anlalmaktadr; anlalacaktr... Marks'n Mezarnda yle yazar: "nsancl olan hibir ey bana yabanc kalamaz" Ve Marks da rnek yars Engels de, yaamlar boyunca bu szn en derin anlamlarn ilerinde duyarak yaayp ieklendirmekten geri duramayacak teorik - pratik mcadeleler sunmulardr. Bu rnek yaamlarnn en derin anlam: "Rahim" olmaklarnda toplanr. nk onlar gerekten doann ve toplumun en temel kanunlarnn en yetkin modern "Resul"eri (ellileri) olmak durumundadrlar. Yce tarihsel determinizmin yaayan modern yansmas, temsilcisi - szcsdrler. Onlarla birlikte bu "Rahim"lik (hogrnn sonsuzlua uzan) "Rahmn"la dek uzanr yaklar gibi olursa da; tersine diyalektik yceliin zenginlii daha ok kavranr ve "Rahman"ln yani yce yaratcln sadece evrimin kanunlarna (Allaha) ait olabilecei anlalr. Evrimin (Tarihsel determinizmin) yani doa ve insan tarihinin temel kanunlarndan kalkarak topyekn ak karsnda; Marks - Engels gibi evrimin en yksek yansmalar bile sadece basit bir "Kul" olmaktan teye gidemezler. Bunu onlar kadar iyi sezen kimse kmamtr. Unutulmamaldr ve daima hatrlanmaldr ki Tarihsel Maddeciliin kurucular bu iki insandr. Bu u anlama gelir: "Allah" en iyi onlar anlamlar ve onun kurallarna uyarak tarihsel ak kendi dengesine oturtmak iin en yetkin mcadeleyi vermiler ama bunun, ancak "doum sanclarn lmlandrmak"tan te bir ey olamayacan ok derin anlamlaryla alakgnllce anlatmlardr. Yani Allah'a (Tarihsel Determinizm'e) en yakn olduklar halde, O'nun sadece basit birer uygulayc - szc - eli durumundaki "kul"lar olduklarn bilmilerdir. Bu geliim tarihsel ak, yeni mecralara girdike alp daha derin resul rneklerini vermekten geri duramaz.
75

Yani Marks - Engels' den de daha gelikin kavraylar - Allah'a yaknlamalar ve o lde de diyalektik ak karsnda en bilinli resuller olunsa bile; o derece basit - sade bir "kul" olunmaktan da kurtulu olamayacan anlayanlar kacaktr. nk "Kii" ne derecede Tarihsel Determinizmi: Doa ve insann topyekn akn kavrasa da, tek bana o ak karsnda 'bir "hi"tir. Ancak koyduu teori toplumda kavranp maddeleirse "hep" olabilir. O halde ancak Allah'n en byk yansmas, evrimin en son halkas insan toplumudur ve ancak O, evrimi (Allah') anlayp kendi kanunlarnn emrettii temel dengesine oturtabilir. Fakat toplum da "Kii"lerden derlenmitir. Ve her kiinin bu kavray gelitii lde toplum bu grevini baarabilir. O halde tarih her kii'yi kendisini anlayp kendi yoluna sokacak almlara girmek zorunda kalacaktr. Ve her kii deyim yerindeyse peygamberleri anlayabilecek "Rahim"lie ulamak eilimine girmek zorunda kalacaktr. Ve Peygamberlikler hatta nderlikler btnyle bitmek zorunda kalacaktr. Hz. Muhammed ile antik peygamberlikler bitmitir. Ama Modern Sosyal Devrimlerle birlikte peygamber adlarn almasalar da bir eit modern peygamberlikler dnemi almtr. Nasl kentil tarihsel devrimler'in bitiiyle antik peygamberlikler de sona ermise modern sosyal devrimlerin maksadna eriiyle modern peygamberlikler de son bulacaktr. Ve kiilerin "kendi baca"ndan aslaca, kendisinin ve toplumunun bilmecesini zecei veya zemediinin anlalaca; toplumca elbirlik yeni batan zmler arayaca almlar geliecektir. O zaman her kiinin mezar banda deil ama beyninde ve kalbinde (her hcresinde) iliine kemiine ilenmi olarak u cmle yazacaktr: "nsancl olan hibir ey bana YABANCI KALAMADI" nk her kii, hayvanlktan kal beri bastrd hayvanlklarn sonuna dek yaarken kanayacak; kendinden nefret ederce kanayacak - aclarla - yaralarla yklenecek ve yenibatan insanlaacak; sosyal hayvanlktan bylece karak her trl yabanclamasn aacaktr; "bilinli" birer "insan" olacaktr. Ne yazk ki bu, tpk vahet ana paralel biimde deil ama kltrel atlmlarla kuaktan kuaa adm adm geliebilecek aclarla dolu bir geliim olacaktr. Ta ki btn antik ve modern peygamberleri derinden kavrayan "insancl olan hi bir ey bana yabanc kalamad" szcn hakkedene dek... O zaman peygamberleri de aacak bir olgunlua eriecektir. nk peygamberlerin en modernlerinin bile ektikleri aclar, snfl toplumun son demlerindeki insanln (her kiisinin) ektii aclar yannda ok az kalacaktr. nk bu aclar, maddiyatn, maneviyat her saniye yapt ikencelerle yiyip bitiren gidiinin ve maneviyat tkenince yeniden kazanlmasnn onlarca yl alaca uzun yalnzlklarla dolu yllar olacaktr...

76

Ve bu aclar genellikle erkekli kadnl manevi yaralanmalar kapsasa da, kadnlarn anlalmasn ve erkeklerin insanlamasn salayacak kadnlarn zaferiyle sonulanacak daha ok erkeklerin imdiye dek tatmadklar aclarla ykl olacaktr. nk egemen babahanlk, egemen erkek rejimleri, baka trl asla yola gelemeyecek derecede (binlerce yldr) kadnlara kar efendilikte talamlardr. Yeni kuaklar, ne yazk ki balarna gelen bu dramlar anlayamayacak slk iinde geliiyorlar. Bu yzden her erkek, kadn zerindeki ve toplum iindeki erkeksi yceliini (dolaysyla maddi - manevi smrsn) ancak kadnlarn kapitalist veya sosyalist yoldan olsun, erkeklere kar yaptklar kurtulu savalaryla alaa edip bilinlere karabilecekler ve kadnlara hak ettikleri saygy - sevgiyi - deeri yeni batan gstereceklerdir. Belki o zaman gerek "aklar" bu kez bilinli olarak yeni kuaklarda yeniden filizlenebilecektir. O gn geldiinde, herkes "Rahim" (sonsuz toleransl) olma zelliini kazanm olacak ve Allah'n "Rahmn"ln (diyalektiin yce yaratcln) o gne dek grlmemi llerde anlam ve o'nun doacl ve insancl dengelerine "uyum" yapmay kanna kartrm olacaktr. te "Bismillhirahmnirrahim"in amzdaki derin anlamlar, bu temeller iinde kavranabilirse, o szcn syleyene ve topluma bir yarar olabilir... Bu uzun alnt, Kvlcmlnn ahsnda Marksist gelenein kat ettii muazzam ilerleme hakknda bir fikir verir. Ancak bu uzun alntnn yapld yerde bile Kvlcmlnn hala dini bir ideoloji olarak ele aldn, yani burjuvazinin din tanmlamas erevesinde sorunu tarttn bir an iin bile unutmamak gerekir. Marksizmin doutun gnah, yani dini bir ideoloji, bir bilin biimi, bir kltr olarak ele alma anlay varln srdrmektedir. Kat edilen btn ilerleme bu anlayn rahminde geeklemektedir. Onunla elimektedir ama bu kabuu bir trl kramamaktadr. Bu ayn kitabn Giriinin ilk satrlarnda bizzat Kvlcml tarafndan bile aka ifade edilmektedir: Konumuz; " Din "; zerinde en ok speklasyon: dnce vurgunculuu yaplan alan! Oysa tam tersi olmas gerekir: yleyse bilimin en ok kl kuanmas gereken alanlardan birisi de din konusu olmaldr. Bu yzden bu alanda "deoloji" ve "politika" skemez, skememelidir. O yavanlklar ancak bilim ateiyle durdurulup dntrlebilir. Meselemiz hi de kincil-ncl kategoriden bir i saylamaz. nk din konusu, sadece toplumun atsnda tkrdayan bir kltr meselesi deil, insan beyninde dnce mekanizmalarnda ileyen adeta sistemlemi canl bir dnce biimidir. Ve insan beyninde kolayca sklp atlamayacak derinliklere yapm kklere sahiptir.(ab) Dikkat edilsin, din Toplumun atsnda yani st yapsndasadece bir kltr meselesi deil, (yani bir styap kurumu, styapnn kendi deil ve ayn zamanda bir kltr meselesi, yani politik olmayan, politikadan dlanm kltr alanna konulmu olmay aynen kabul ediyor Kvlcml) sistemlemi bir dnce biimi (Yani Alman deolojisinde Marksn bilin biimi dedii) olarak ele alnmaktadr. Yani tamamen burjuvazinin dini kapatt alanda tartmakta, din hep zele ait olan alanda kabul edilmektedir. Yani politikann d
77

olarak; yani bir styap olarak deil, styapdan bir blm olarak. Marksizmin doutaki gnah aynen srdrlmektedir. Sylenenler ierik olarak bu kabuln kabuunu zorlamasna ramen byledir. Bu kabuu zorlama, zelikle Osmanlnn toplumsal sistemini inceledii Osmanl Tarihinin Maddesi 11 adl kitapta iyice belirginleir. Din artk sadece bir inan, bir ideoloji, bir kltr deil, ayn zamanda bir hukuk ve politika sistemi, bir mlkiyet sisteminin rgtlenmesi olarak karmza kar. Dinin tmyle styap olduunu sylemek neredeyse dudan ucuna gelmi, dalnda olmu bir meyve gibi kk bir esintiyi beklemektedir. Ama o esinti bir trl gelmez. Osmanl Tarihinin Maddesinin kinci Kitab12, din, mlkiyet ilikileri, hukuk ve devlet zerine younlar ve bu balantlar gsterir. Sadece balklar bile bir fikir verir: slam Dnyasnda Toprak Problemi; slam Toprak likileri ve Hukuku, Tarih inde slam Toprak Problemi; Hristiyan Dnyasnda Toprak problemi; Romadan Kiliseye; Barbarlktan Saltanata; Bizans Kilisesinden Osmanl mparatorluuna; Franklarda Toprak likileri: Osmanl slam izgisi gibi balklar bile, burjuvazinin dini sadece inanla, zel olanla snrlayan anlaynn kabuklarna smazl gsterir. Btn bu balklarda din, ayn zamanda bir mlkiyet ilikisi, bir hukuk, ekonomik ilikilerin dzenlenii olarak ele alnmaktadr. Ayrca Kvlcml bunu statik, lgn olarak da ele almamaktadr; komnden uygarla geiler iinde, dinamik, diyalektik bir sre olarak ele almaktadr. * Ve Kvlcml komn, zellikle de komnn insann insan oluundaki muazzam ilevini ortaya kardka, aslnda pratik olarak, din tmyle toplumun styaps olarak ele alnr. Ama bu ekilde byk harflerle ifade edilemez bir trl. Din, Osmanl veya slam uygarln ele alrken, henz tmyle st yapy deil, st yapnn siyasi ve hukuki alanlarn da kapsamaya balarken, komne, yani snfsz topluma gelindiinde, tmyle styap, hatta tmyle toplum (komn) haline gelir. Komnn dinini, yani kutsallatrmay, yani totemi ve bunun ortaya kmasnda, yani insann insan olmasnda, cinsel yasaklarn nemini kefettike, bu giderek netleir. Byk harflerle, dini tmyle styap olarak ifade etmese de artk, fiilen yle bir kavraya ular. nsan sadece totemi yaratmamtr, ayn zamanda, insan, totem, yani ilkel komnn Allah, (styaps -dini) tarafndan yaratlmtr. Ama Kvlcml bunu byle bir balamda deil, hala felsefi, varlk dnce, balamnda ifade eder. nsan sadece Allah yaratmam, bizzat kendisi de Allah tarafndan yaratlmtr. Tabii bu Allah, Allaha inananlarn dedii Allah deil, nsann toplum anlamnda yaratt soyutlamadr, totemdir. Bylece o idealizm, materyalizm kavgas gibi grnen; daha sonra Aydnlanma tarafndan Allah insann yaratt biiminde ifade edilen, eliki diyalektik bir biimde zmn bulur. nsan sadece Allah ve tanrlar yaratmam, bizzat kendisi tanrlar

11 12

Bu kitap da nternette u adreste bulunmaktadr: http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman1.htm http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/osman2.htm

78

tarafndan yaratlmtr. ok daha derin anlamda, insan tanrlar yaratt gibi, kendisi de tanrlar tarafndan yaratlmtr. Kendisinden okuyalm: Allah doru drst armz unun uras Hz. Muhammed'den beridir. Oysa ilk Allahlar, insanln neredeyse douundan beridir. Ve deie gelirler. 1- Demek bir kutsallatrma prosesi sz konusudur. Totemizm'e kadar uzanr. nsan toplumu, iinde doup gelitii evreni yorumlamay bile dnemeden, dorudan doruya doann ocuu olarak gelitii anda kendisini kutsallatrma gidiinin beiinde bulmutur. Ama yine de, insann dnmeden tasarlamadan yaad bu kutsallatrma davran totemcilik, kendi evriminin veya evreninin kendiliinden yorumunu iermitir. nsan toplumunun ilk totem tanrlar: Aalar ve hayvanlar, insann nereden geldiinin lmsz belgeleri olmulardr. Totemizm ataya inan dini saylr. 13 Ve biraz aada yle devam eder: nce insan toplumu vardr. Allah insan toplumundan kt. Sonra insan, Allah'tan yaratld gibi oldu. Allah' insan yaratt halde, insan yaratann Allah olduu sanld. Neden? Bu sanmann altnda bir gereklik: doa ve insan determinizminin payn aramamal m? "Hereyi insan yaratt" dersek insan ne veya kim yaratt diye sormamz gerekmiyor mu? lk totem tanr bu denli nemlidir. Doaya uzanr. "nsan insan yaratt" sznde de bir gereklik pay var elbette. Ama yine de bu bir ksr dng olmaz m? "Doal eleim" yasas bu denli nemlidir. Genel maddeciler iin Allah' insann yaratt su gtrmez bir gerekliktir. Ama "nsan nasl oldu da Allah' yaratt?" sorusuna yeterli cevap arand hele hele bulunduu sylenemez, ikincisi: Allah' insan yarattysa (burada rol oynayan sosyal ve zihinsel - psikolojik mekanizmalarn ne olduu bir yana) "nsan kimin ya da neyin yaratt" sorusuna y eterli cevap arand, hele hele bulunduu sylenebilir mi? Buna da gsmz gere gere evet diyemeyiz. "te u kadar zamandr Darvinizm, u kadar zamandr Marksizm maddecilik alannda arpyor yetmez mi? denecek elbette... Ancak ne Darvinizm Marksizml e ve Marksizm Darvinizm ile sentez olmay braktk, sentez olma savan drste yaln kln balatm saylmazlar. Bu da ho grlebilir ise de, bunsuz yani sentez olmakszn yukarda andmz sorularn cevaplarn doyurucu llerde arayp bulamayz. Belki buna vakit var, diyebiliriz. Ama ne Darvinizm ne de Marksizm kendi ilerinde kendi mantk bulu teori silsilelerini (daima ykselerek ilerleyen ve bir tek senteze ulaan geliimlerini) tamamlam saylmazlar. Elbette bu alanda da savalar veriliyor. Darvinizm somut bitki-hayvan genelliinden somut hcre mikro biyolojisine girdi. Marksizm, kendince her yandan her eyle megul pozlarn verse de, bilebildiimiz kadaryla bu savata Darvinizm'den ok daha geri kald. Marks'n ve Engels'in mantk bulu teori silsilesi bile kavranp ilerletilemedi. Teorik tapn hecmeleri (krizcil ataklar) iinde teoriye dokunulmaz kutsal tabu kalnd. Biz yllar yl bu boluu doldurma sava iinde olduk.
13

http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/apk.htm#Tarih%20Tezi%20Inda

79

Konu, ok genlikli hatta denebilir ki nkleer verimlilikte oldu. nk maddenin paralanabilir en kk paras Atom'un paralan kanunlar gibi, canlnn en kk paras Hcre ekirdeinin gidi kanunlar gibi, toplumun en kk paras Komn'n paralan kanunlar zerinde duruluyordu. Barbar (Komn) insann ilenmemi ilk temel cevher filiziydi. O ilk cevher filizinin medeniyetlere zl kanunlar veya barbarlarla medenilerin kyasya dv diyalektii hemen btn tarihin gidiini yakalamamza yardm ediyordu. nsanlk tarihi, toplum biimlerinin geliim tarihidir. Ve bu gidi ister istemez, tpk fizik ve biyoloji kanunlar benzeri kanunlara uyar. Bunda alacak bir yan araymz, olabildiine esnek olan sosyal olaylarn iinde kanunlarn seilemez oluundan ve onlar yaamaktan semeye vakit ayrma gcn bulamaymzdandr. Hatta o gc bulanlarn bile bu yolda sk sk yenik dmelerinden; yolun sarp oluundandr Kvlcmcl, komn ele alrken, onu kendiliinden tmyle styap olarak ele almaya balamtr14, bunun nice verimli olduunu15 grmekte, bunu gremedii iin zeletiri yapmaktadr16. Fakat, btn bunlara ramen Kvlcml, Kvlcmlnn ahsnda Marksizm veya Tarihsel Maddecilik, bir trl gereken sramay yapamaz. nk dinin zele, dnce dnyasna ait olduu anlaynn damgasndan; yani u milliyetiliin, u kapitalizmin dininin anlayndan kurtulamamaktadr; douundaki laneti zerinde tamaktadr. Dini epistemolojik dzeyde, bilim ve inan balamnda; ontolojik dzeyde, yani hayatn anlam var oluun temel sorunlar anlamnda tartmaktadr. En ileri gittii noktada bile metodoloji dzeyinde, ideoloji dzeyinde, haydi haydi hukuk dzeyinde tartmaktadr. Dinin tmyle styap olduu anlalamad iin, bir trl modern toplumun dini yani styaps nedir diye sorulamamakta, ulusun ve ulusuluun srrna eriememektedir. Bylece din zerine btn Marksist yazn, btn ilerlemelere ve kabuu zorlamasna ramen, modern toplumun dininin, burjuvazinin dininin din anlaynn bir savunusu olmay aamaz. Kendisine kar sava verdii sistemin ve snfn dayand ideolojinin ve ayrmlarn bilinsiz bir savunucusu olur. Bylece Marksizm, balangtaki o devrimci zn de yitirip tmyle burjuva ideoloji ve politikasnn bir aracna dnr. Doutaki bnyeye yabanc kanser hcreleri, gelimi ve tm organizmay ldrm, onun yerine gemitir. Hem de en gerici biiminin.

14 15

Komn top yekn tek bir organizmadr (Komn Gc, s. 188); Biraz aada yle yazyor:

Ancak bu yol sanlan ve umulandan ok daha verimlidir. Sadece toplum biimlerinin geliim kanunlarn vermez; din gibi kltrel hukuksal sanatsal edebi zihinsel proseslerin peelerini de kaldrp gerek yzlerini eletirerek bu geliim kanunlar uyarnca gereken atlmlara yol gsterici olabilir yenilerini temellendirebiliriz.
16

Yllardr, duraksz ve her vesileyle zerine eildiimiz bir konu olduu halde; komnn bile elemanlarn ayrntlarna girerek tasnif etmeye; herbir eleman daha alt elemanlara ayrmaya-i balantlarn kurmaya altmz halde, ana sentezi zden kardmz ve bunu da gayet doal olarak olarak binyllardr uur altmza bastrm olduumuz iin yaptmz ararak tespit ettik. (Dr. H. Kvlcml, Komn Gc, s.190)

80

Her dinin, yani st yapnn bir devimci bir de gerici dnemi vardr. En iyi bildiimiz slam tarihini rnek alrsak, Muhammet veya Ergin Halifeler devrinin slam ile, Uygarlklar ele geirmi ve kendisi bir uygarln styaps olmu, rnein Emeviler veya Abbasiler dneminin slam arasnda dalar kadar fark vardr. Biri devrimci dieri gericidir. Burjuvazinin dini de, ilk ortaya kt zaman, devrimci dnemini yaarken, dini zel diye tanmlayarak, ulusu tanmlarken yurttalk haklarna dayanrken, yani ulusu dile, soya, etniye, kltre, tarihe gre tanmlamazken; gericiletii dne mde, ulusu giderek soya, dine, dile, etniye, kana, rka, kltre gre tanmlamaya balar. Marksizm balangta Demokratik Cumhuriyet biiminde ifadesini bulan asgari programla bu modern toplumun devrimci dneminin dinini savunurken, bir din ve ulus teorisi olmadndan, modern toplumun dininin ve ulusuluun kendisini hi sorgulayamadndan, yani bir teorisi olmadndan, zamanla kendi znel niyetlerinin aksine bu dinin en gerici biiminin bir savunucusu olur. Bu en ak ifadesini, Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk denen ilkede bulur. Bu ilke, egemen ulusun sosyalistlerince savunulduunda, politik olarak egemen ulusun veya devletin basksna kar ilerici bir anlam tamakla birlikte, ulusun neye gre tanmland sorusuna cevap vermedii iin, giderek ideolojik olarak bizzat kana; dile, soya, dine gre tanmlanm ulusuluu desteklemek olur. Yaplan artk ulusun tanmndan dil, din, soy, rk, etninin dlanarak, dilsel, dinsel, etnik, kltrel, rksal baskya son verilmesi; yani burjuvazinin devrimci dneminin dininin anlaynn savunusu deil, gerici dneminin anlaynn savunusudur. Bylece, Marksistler modern toplumun dininin doutaki devrimci biiminin, demokratik ve cumhuriyeti biiminin deil, en gerici biiminin savunucular haline gelirle r. Kvlcml, Troki ve Lenin gibi byk Marksistler bile, balangtaki gnahn bu lanetinden kurtulamazlar. rnein, Kvlcml, Dinin Trk Toplumuna Etkileri diye kitap yazar. Kitabn konusu yzlerce yl nceki amanizm, slamiyet gibi dinler olmasna ramen ve o zamanlar bu gn anladmz anlamda Trk diye bir ey olmamasna ramen, bu Trk kavram, btnyle ulusuluun yaratt tarihin bir rn olmasna ramen, bunu olduu gibi kabul ederek, Trk Toplumundan sz etmekte hibir sorun grmez. Devrimci dnemin ulusuluu bir tarihe gereksinim duymuyordu. lk ulusun, Amerikann bir tarihe ihtiyac yoktu bir ulus olmak iin, bir etniye, bir dile vs. ihtiyac olmad gibi. Fransz devrimi, Fransz ulusunun kklerini Frank krallnn tarihinde deil devrimde ve devrim gnlerinde buluyordu. Ulus, tarihe kar olarak ortaya kmt. Ama gerici dnemin etniye, dile, soya, kana dayanan ulusuluu, tarihi de uluslarn tarihi haline getirmitir. Ve ite, Kvlcml gibi bir Marksist bile, niyeti ne olursa olsun, hatta Trk derken, ilkel sosyalizmi, Komn kastetsin, tarihe bu gerici ulusuluun yaratt tarihin kavramlaryla bakmakta, o tarihte bir yanda din bir yanda Trkler grmektedir. Yani uluslar ve onlarn tarih boyunca farkl dinleri trnde bir tarih tasavvurunu farkna varmadan savunmaktadr. Halbuki, din var ise, bu ister amanizm ister slam olsun, ulus yoktu. Ulus varsa din yoktu. Yani din ve Trk Toplumu bir arada ayr eyler, karlkl iliki iindeki eyler
81

olamazd. nk Trk Toplumunun kendisi bir dindi. Dinin Trk Toplumuna Etkisi, dinin dine etkisi veya modern topumun din dediinin, modern toplumun dinine etkisi anlamna gelebilirdi. Elbette bu da nemli bir inceleme konusudur ama onun ele ald bu deildi ve bunu anlayamyordu. Hasl modern toplumun dininin bir teorisinin olmamas, onun kapitalizm ncesi toplumun dininin ne olduunu anlamasn da engelliyor ve bu kanaldan Marksizm, burjuva ideolojisi tarafndan teslim alnyor; modern toplumun dinin en gerici biim lerinin bir savunucusuna dnyor ve tm yaratcln yitiriyordu. Kvlcml bunun trajik sonularndan sadece biriydi.

82

Tarihsel Maddecilikte Yap ve zne Sorunu Kvlcml'nn Katklar ve Eletirisi (Uzun Versiyon)

Sorun veya Konu Konumuz, Toplumsal Evrim dolaysyla da Devrimler. Bu evrimin ve devrimlerin mekanizmalarnn anlalmas, bunlarn zne daha derinden nfuz etmeyi salayacak kavramsal aralar. Marksizmin bunlar aklarken kulland iki kavram sisteminin aralarndaki farklar ve elikiler. Ve bu elikiyi amak iin yaplm giriimler. Bunlarn baarszl ve bu baarszln nedenleri. Hemen grlecei gibi, ksaca Marksizm de denen, Marksistler tarafndan da Tarihsel Maddecilik diye de adlandrlan, Diyalektik Sosyoloji 'nin, diyalektik olmayan bir sosyoloji de sosyoloji olmayacandan, Sosyolojinin en temel, tm binann zerinde ykseldii kavramlardr konumuz, daha kategorik bir ifadeyle Metodolojidir. Marksizmin temelini oluturan, adeta onun doum l olan iki alnt ile balayalm. Ki bu iki alntnn konusu da tam tamna bu toplumsal evrimin ve devrimlerin mekanizmalardr. Biri Tarihsel Maddeciliin bir aklamas (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz), dieri bir uygulamas (Komnist Manifesto) olan bu iki metin, toplumsal deimenin mekanizmasn; Toplumsal Devrim denen ayn olguyu ele alrlar ama bunu farkl kavram sistemleriyle ve nermelerle aklarlar: Teorinin bir aklamas olan nsz'de devrimlerin mekanizmas yle anlatlr: "Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder." Teorinin bu aklamasnn iinden kt tarihe bir uygulamas, ayn zamanda bir dkm ve programatik sonucu olan Manifesto'da ise devrimler yle ele alnr: "imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir."

nsz ve Manifesto Arasndaki Farklar Bu iki ok temel aklama zerinde biraz dikkatlice durulursu, bu iki aklamann farkl
83

kavram sistemlerine dayand grlr. nsz devrimleri retici glerin retim ilikileriyle; Manifesto snflarn elikisiyle aklamaktadr. nsz'de devrimlere yol aan retici Gler ve onlardaki gelime ve bunun retim ilikileriyle elikisidir; Manifesto'da ise Snflarn arasndaki mcadeledir. nsz'de devrimlere yol aan: retici Glerdir, Manifesto'da Snflar. nsz, devrimleri Yapsal kavramlarla aklamaktadr; Manifesto ise znelerle. nsz'de retici Gler ve retim likileri veya Altyap ve styap arasnda, bir ncelik sonralk ilikisi ve bu ilikinin deiimi, yani geliimin koullaryken engel haline gelme sz konusudur. Ama snflarn ilikisi byle deildir. Onlar birbirinin var olu kouludurlar ve aralarnda bir ncelik sonralk ilikisi, bu ilikinin deiimi yoktur, snflar arasndaki elikinin mahiyeti byle deildir.

Farklarn eliik Sonular Toplumsal devrimleri ele alan bu farkl kavramlar, bu farkl aklama ilkeleri veya "paradigmalar" farkl sonulara da yol aarlar. nsz'deki retici gler ve retim ilikileri elikisinden, ak ulu bir gidi, yani devrim kadar bir k olasl da kmaz, zaten tam bu nedenle de nsz'de byle bir olaslktan sz edilmez. Ama Manifesto'daki snflar atmasndan, atanlarn toplu bir k, yani ak ulu bir tarih, devrim kadar k de kar ve tam bu nedenle de toplu kten de sz edilir Manifesto'daki ilk satrlarda. nsz'den, pekala snfsz toplumlarda da devrimler olaca sonucu kar, nk retici Gler snfsz toplumlarda da geliir ve deiirler, bundan normal olarak byle bir sonu kmas gerekir. Ama Manifesto'dan snfsz toplumlarda devrimler olaca sonucu karlamaz, nk snflar yoktur. Yani Manifesto'da Devrimleri aklamakta kullanlan zneler, snflar, devrimleri yapacak zne yoktur snfsz toplumlarda. Bu eliki ve farklar, metinlerin karakterinden, yani birinin teoriyi aklayan, dierinin uygulayan metinlere ait olmalarndan domamaktadr. yle olsayd ortada farkl kavram sistemleri ve sonular bulunmazd. Aktr ki bu iki metin, iki paradigma, iki aklama arasnda bir uyum yoktur ve belli bir eliki vardr. Ve bu elikinin veya eliki gibi grnenin, ortadan kaldrlmas iin en azndan bu iki paradigma, bu iki kavram sistemi, bu iki aklama arasndaki ilik inin bir bann kurulmas, bir aklamas gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, retici Glere dayanan aklama ile Snflara dayanan aklama, daha kategorik bir ifadeyle, toplumsal evrimi Yap ve zne kategorileriyle aklama arasndaki ba veya zdelik belli nermelerle akla kavuturulmaldr. Ama bu eliki, gerein sadece bir yandr.
84

nk bu eliik ve farkl sonulara yol aan kavram sistemleri, belli dnemlere ilikin olarak, her biri ayn zamanda kendine gre i tutarll olan aklamalar da sunmaktadr ya da en azndan yle grnmektedir. kisinde de gerei daha derinden kavramay salayan bir yan vardr. Dolaysyla bunlar yle kolayca bir yana da atlamazlar. Bu nedenle bu yap ve zne paradigmalarn veya bu farkl aklama ilkelerini uzlatrma giriimleri neredeyse Marksizmin tm tarihine damgasn vurmutur. Aslnda yaplmas gereken, bu iki paradigmay da aan; ve ayn zamanda bu eliki ve uyumsuzluklar zecek daha genel, daha geni ve kapsayc bir kavram sistemine ulamak olduunu gsterir.

Sorunu Kavramak in bir Analoji: Kuantum ve Relativite Kuramlar Bu elikiyi ya da uyumsuzluu ve yaplmas gerekeni, eksik olan, daha iyi kavrayabilmek iin Fizik bilimi bize uygun bir analoji sunar. Bilindii gibi, Modern Fizik, yani "Standart Teori" , iki temel byk teorik tabana sahiptir. Biri atom alt alemde son derece tutarl ve doyurucu aklamalar sunan ve deneylerle kantlanabilen Kuantum Kuram, dieri, byk alan ve ktlelerde ayn ekilde hem kantlanabilen ve hem de doru ngrler yapma olana sunan Genel Grecelik Kuram. Ne var ki, bu iki kuram, ayn kavram sistemi iinde birlemi deildir. Modern fiziin btn abas, bu iki teorik sistemi de iinde birletiren ve kapsayan, eski deyimiyle bir "Birleik Alanlar Kuram" veya daha yeni ve moda deyimiyle "Evren Forml"ne ulaabilmektir. Bu uyumsuzluu ve eksiklii ciddi fizikilerin hepsi teslim etmekte ve sorunu koymu bulunmaktadrlar. Bunu esas olarak, drt temel kuvvetin varln bir tek tzde aklayan bir teoriyle zebileceklerini dnmektedirler. Bunun iin deneysel olarak daha byk enerjili hzlandrclar ve daha hassas teleskoplarla veya teorik olarak da matematik modellerle (rnein String teorileri) aratrmalar srmektedir. te Marksizmin ihtiyac olan da, bu farkl aklama ilkelerini bir tek aklama ilkesinde toparlamak; "Evren Forml" szlerini bir metafor olarak kullanrsak, byle bir "Toplum Forml"ne ulamaktr. Ne var ki, Marksizme gelince, yani Toplum Bilimine, brakalm sorunun zmnn aranmasn ve bunun iin farkl yntemlerin kullanlmasn, byle bir elikinin varlnn kabul bile grlmemektedir. Muhtemelen bu satrlar okuyanlar ve Manifesto ile nsz arasnda, Tarihi ve Devrimleri farkl kategorilerle aklayan bir eliki bulunduuna ve bunlarn bir kavram sistemi iinde birlemi olmadna ilikin bu satrlar grnce, bu satrlarn yazarnn akln oynattn dnebilirler. Marksistler sorunun adn koymamlardr ve bilincinde deildirler ama suda yaayp da suda yaadn bilmeyen balklar gibi, bilinsizce yaptklar hep bu elikiyi ama abasndan baka bir ey de deildir.

85

Bu eliki ve sorun, doduu andan beri, yz elli yldr; ama zellikle ikinci dnya savandan sonraki dnemde, Marksistleri megul etmekte, adn koymadan bu elikiyi zme ve bu elikiden kurtulma giriimleri bulunmaktadr. Denebilir ki yaratc ve eletirel Marksizmin teorik ve kavramsal i tutarllk geleneini srdren tm abalar, bu sorun zerinde younlamtr. Ama bunun bilincinde olmadan. te Kvlcmlnn tm teorik abas da, Yap ve zne sorunu olarak tanmladmz bu sorunu, bu elikiyi, bu uyumsuzluu adn koymadan ama abasndan baka bir ey deildir.

Marks'ta retici Gler ve Devrimci Snf likisinin Kuruluu retici Gler analitik bir kavramdr, bu kavramlar ayaklanp devrimleri yapmadklarna ve yapamayacaklarna gre, en azndan retici Glerin belli bir grup insann varlnda ve eyleminde ete kemie brnp devrimlerin znesi olarak ortaya kmas gerekir. Ama belli bir grup insan, diyelim ki bunlar, ima edildii veya anlald gibi genel olarak alt snflar veya zel olarak i Snf olsun, niin ve nasl olup da retici glerin elikisini zecek, onun adna i grecek vekiller haline gelmektedirler? Ya da bu sorun tersinden yle ifade edilebilir: retici gler, hangi mekanizmayla devrimci snfn varlnda bir zne olarak ortaya kmaktadr ve bu k i tutarll olan hangi kavramlar araclyla aklanabilir? Yap ve zne paradigmalar arasndaki bu fark, bu gerilimi Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani Devrimci Snf bizzat kendisi bir retici Gtr de ondan. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." Bu satrlarda devrimi yapacak g olan ii snf ile retici gler arasnda bir zdelik kurulduu ok aktr. Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne sorunu arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyor ve bir sorun olarak ortaya kmyordu.

86

Marks'n Aklamasnn Sorunlar Ancak o zaman bile, biraz bir akl yrtmeyle ortaya kabilecek u sorular vard, insanlar bu sorular sormasa da: Modern tarihten bir sorunu zikredelim. Elbette, zne, yani Devrimci Snf kendisi de bizzat retici, ayn zamanda o tekniin rn olan i Snf ise sorun yoktur ama Burjuvazi de bir dnem devrimci bir snft, o zaman burjuvazi de, en byk sfatn bir yana brakalm, "retici G" myd ki devrimci snf oluyordu? nk Marks'n formlasyonu, yani "Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir" nermesi aynen burjuvaziye de denk der. Marks'n nermesinden burjuvazinin de bir devrimci snf olduu dnemde bir "retici g" olduu sonucu kar normal olarak. Eer yle idiyse, devrimci snf ya da en byk retici g olmann, retici bir snf olmakla ilgisi olmamas gerekir. O zaman nedir devrimci snf en byk retici g yapan? Kald ki bir snf nasl olabilir de var oluunun bir dneminde retici g olur da sonra olmayabilir. Bu da ayrca bir tutarszlktr. Grld gibi, brakalm snfsz toplumlar tarihini ya da Kapitalizm ncesi uygarlklar tarihini bir yana, modern tarihte bile, Marks'n dneminde doyurucu bir aklama ve balant gibi grnse bile, burjuvazide ve burjuva devrimlerinde bu zne ve yap zdeliini kurmak kolay olmamaktadr. Ama sorular ve elikiler, tm insanlk tarihi gz nne alndnda daha da almaz olarak ortaya kar. Snfsz toplumlarda da devrimler, yani eski retici gler ve dolaysyla retim ilikileri, iktisadi ilikiler seviyesine dayanan styapnn toptan deiimleri vardr. rnein avclk ve toplayclktan neolitie gei, bir snfsz toplumdan dierine geitir, avclk ve toplaycla dayanan bir ktlk ekonomisinden, bitki ve hayvanlarn ehliletirildii nispi bir bolluk ekonomisine geitir. Bu geile birlikte, tm toplumun styaps da deimitir. rnein Kurban Bayram bu devrimin kutlanmas ve kalntsdr. Avclk ve toplaycln ktlnn ocuk kurbanndan neolitiin nispi bolluunun hayvan kurbanna geitir. Ama eer yle ise Snflar olmadna gre bu geiin znesi nedir? Snflar olmadan da bu geiler olabiliyorsa, niin snfl toplumlarda snflar olmaktadr bu zne? Ya da snfl toplumlarda gerekten zne snflar mdr? zetle snfsz toplumlardaki devrimlerde, yap ve zne zdeliini kurmak kolay deildir. nk zne yoktur, snf yoktur ki devrimci snf olsun. Antik tarihten bir rnek verilebilir. Antik Tarihte devrimleri yapanlar retici olan kyller ya da serfler veya kleler deildir ve hibir zaman olmamtr. Eer bunlar "barbarlar" ise, bu nasl aklanacaktr? Haydi burjuvazi ve i snf da retici glerin gelimiliinin ortaya kard snflard diyelim buradan devrimci zne ve retici g zdeliinin eli kiyi kurtarlabileceini varsayalm. Snfsz toplumlardaki devrimler iin de, devrimin st yapnn kkten deimesi anlamn bir yana brakp bir snftan dier snfa iktidarn gemesi olarak
87

anlayalm ve snfsz toplumlarda devrimler olmamt diye geitirelim. Ama antik tarihte devrimleri yapan barbarlar, daha geri bir retim ilikisini ve retici glerin daha geri bir dzeyini temsil ederler. Ayrca kanda snfsz toplumu ve ona yaknl. O zaman bu nasl aklanacak? Ve btn bu ortak hibir karakter gstermeyen zneler nasl hangi kavramlar araclyla retici glerin yani yapnn bir esinin bir zne haline gelmesi olarak aklanabilecek? Kald ki, Antik Tarih'te sorun aslnda ok daha da karmaktr. Neolotik Devrim ve Sanayi devrimi arasnda retici Gler neredeyse hi gelimemitir, ama bu gelimemeye ramen devrimler gereklemitir. O zaman retici Glerin Geliimi ile Devrim nasl birbirine balanacaktr? Grld gibi, Manifesto ve nsz, dier ifadeyle zne ve Yap paradigmalar, Tarihsel Maddeciliin daha doarken ilk lnda ifadesini bu farkl ilkeler, buraya kadar sadece tadmlk olarak deinilen ok temel ve almaz gibi grnen sorunlar ortaya karmaktadr.

Yap ve zne Sorunuyla Modern Tarihteki Karlamalar Ama Kvlcml'ya gemeden nce bu sorunla zellikle kinci Dnya Savandan sonra yaplan karlamalar konusunda bir iki deinme yaplabilir. 19. Yzylda ii hareketi ve Marksizm, yaygnl Bat ile snrl olduu srece; Tarih de Avrupa tarihi ile ve esas olarak modern tarih ve toplumsal ilikilerle snrl olduu srece, bu elikiyi grmek hem zordu hem de Marks'n bu Yap ve zne arasndaki ilikiyi kurmak iin syledikleri tatmin edici bir cevap sunar grnyordu. Bat ve Modern tarih sz konusu olduunda, i Snf ile retici Gler kavram, yani Yap ve zne arasndaki iliki kolayca kurulabilir bir grnmdeydi. Devrimci snf olan iiler bizzat modern retim srecinin iinde yer alyorlard, bizzat onun rnydler ve dolaysyla ayn zamanda bir retici Gtler. Bylece retici Gler kendisi de bir retici g olan i Snf araclyla bir zne olarak ortaya kar grnyordu. Yani Yap ve zne paradigmalar, ayn gerekliin iki farkl yan gibi grnyordu, i Snfnn hem Devrimci Snf ve hem de en byk retici G olmasndan dolay. Tarih de bu eitlii dorular grnyordu ta kinci Dnya Sava'na kadar. i hareketi Avrupa ve Amerika ile snrlyd, retici gler ve ii snf birlikte geliiyorlard. Birbiri ardnca i hareketleri, rgtleri partileri ortaya kyor, byyor ve toplumdaki en radikal deiim zlemlerini onlar dile getiriyorlard. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad hatta tam tersi bir durum ortaya kt. Artk Kapitalizmin retici glerin geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan devrimci snf yani ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna
88

karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet retici gler gelimiti ve ilikilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu.

Trokizm Klasik Marksizm Bu bunalma Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, klasik Marksist gelenein kavramsal aralaryla, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrim olmas, bu devrim yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketini znel olarak fel etmesi eklinde bir aklama getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas olarak koyuluyor ve yap ve zne sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu.

Merkez ve evre veya nc Dnyaclk veya "Drtl ete" Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi; ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi.

Yapsalclk Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i

89

okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de, bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcilie evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr.

Post Marksizm Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad. i Snf ortalkta yoktu ama Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gsteremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu " Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi de bir retici gt ve o zaman zne ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd.

Teoriye lgisizlik ve Problemin bilinlerden Kayboluu Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu. Bylece Yap ve zne sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimin modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu yap ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn
90

anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunuyordu.

Kapitalizm ncesi Tarihte Yap ve zne Sorunu Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik katks, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr. En byk devrimci g ii snf denilerek belki modern tarihte yap ve snf arasndaki kavramsal gei salanyor grlebilirdi. Ve eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama kapitalizm ncesi tarihte modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopup uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar ise devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici glerin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini temsil ediyorlard. Ve nihayet, klasik tarihte retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi d evrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler nicel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd?

Sorunun Kvlcml Tarafndan Koyuluu Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda "birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz:

91

3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler " eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir medeniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden yeni bir medeniyet domadn, en bamsz grnen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur? Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar "BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan btn teki yurttalara "ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: "G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle " c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir." Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr. Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da " Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi
92

hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Buradan iki k grlr, ya retici glerin bu deiimin motoru olduuna ilikin nermenin reddi ya da retici glerin yeniden daha dakik olarak, tm bunlar da kapsayacak ve aklayacak ekilde yeniden tanmlanmas. Hikmet Kvlcml ikincisini yapt. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt.

Kvlcml'nn Marks ve Engels'teki Dayanaklar Marks ve Engels eserlerinde ve tm hayatlarnda Tarihsel Maddecilii esas olarak uygulamlardr. Bu uygulama iki anlamdadr: birincisi bu teorinin kavramlarn Tarihin tamamna veya belli dnemlere ilikin uygulama (Komnist Manifesto'dan 18 Bruemere'ye ve Ailenin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni 'ne kadar); dieri: bizzat retinin sonularna gre tm entelektel ve teorik ve politik faaliyetleri ve dolaysyla da yaamlar ile uygulam a (Madem ki retici gler retim ilikilerini, onlar da tm iktisadi ilikileri belirliyor ve tm styap bunlar zerinde ykseliyorduysa, ncelikle bunu anlamak ve modern toplumda da bunu belirleyen meta retimi olduundan bunu anlamak, yani Das Kapital. Ve yine Modern Toplumda bu sorunlar aabilecek tek snf olan i Snf'n birletirmek, rgtlemek vs Yani aa yukar tm bir hayat). Ama neredeyse tm eserlerinin ve hayatlarnn her iki anlamda da uygulamas olduu bu teorinin, yani Tarihsel Maddeciliin bir aklamas ok azdr. Tarihsel Maddecilii esas olarak sadece nsz'de sistematik aklarlar, bir de baz mektuplarnda. Hepsi bu kadardr. Geri ilk aklamalar Alman deolojisi'dir ama yaynlanmam ve uzun yllar "farelerin kemirici eletirisine" terk edilmi ve unutulmutur. te Kvlcml Tarihi Maddecilii aklayan bu eserde ve kenarda kalm mektuplardaki yine aklamaya ynelik deinmelerde dayanaca ipularn buldu. Barbarlar ile retici Gler arasndaki banty kurmakta bu kaynaklara dayand. rnein antik tarihte devrimleri yapan Barbarlarn en byk zellikleri, onlarn kollektif aksiyon yetenekleriydi. Snfl toplumda olduu gibi blnm dolaysyla bu yetenei yitirmi deildiler. Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan

93

sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yahut belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam veya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmeli) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19). Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894)

Kendi Kaleminden Yeni retici Gler Tanm Bylece Kvlcml, yine Marks ve Engels'te de kaynaklar bularak, retici Gler kavramn adeta yeniden tanmlar; bu yolla zne ve Yap balantsn kurmaya, elikiyi amaya, bu iki farkl aklama ilkesini bir ilkede birletirmeye alr. Bunu sonucu kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan

94

tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller). 2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknik-arala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenek-grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1 Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile
95

yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek -grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark, kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ular. Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. Birincisi ou dogmatiktir yeni sorular sormazlar ve olaylardan hareket etmezler. Olaylardan hareket edenleri ise kapitalizm ncesi tarihteki devrimlerle ilgilenmemitir. lgilenseler ve otantik kavramlara dayanarak bu sorunu aklamaya kalksalar Kvlcml'nn yaptn yapmaktan baka areleri kalmaz ya da retici Glerin geliiminin toplumsal deiimin z olduu nermesini terk etmeleri ve Marksizmi brakmalar gerekirdi.

Kvlcml'nn abas'nn Reformist Karakteri (Esir Kavram) Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Varlk ve zne arasndaki bu ayrl bir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Varlk ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Varlk ve zne elikisinin niye var olduu gibi bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. Gerek Marksn, gerek Kvlcml'nn, retici gc dorudan deitirici zne olarak tanmlayarak, ya da zneyi dorudan retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne arasndaki elikiyi amaya, bir kavramsal btnle ulamaya almalar; gerek Troki'nin znel etkenle benzeri sorunu ama abas; gerek "nc Dnyac" larn ya da "Merkezevre" ile aklayan "Drtl ete"nin abalar; gerek zneyi yok ederek bu sorunu amaya alanlar; gerek znelerin okluundan ve retim ilikileri ile dorudan bir bann bulunmamasndan balar dnen post Marksistlerin abalar bir bakma, elde var olan teoriyi ve kavramsal sistemi kurtarmak iin fizikilerin yirminci yzyln balarnda " esir" diye bir kavram retmelerine benzer. Son durumada bu abalarn hepsi bunun gibi "reformist" giriimlerdir. Biz ise u soruyu soruyoruz: ki farkl Aklama lkesinin var oluunun Nedeni nedir? Niin byle birbiriyle elikili iki farkl aklama ilkesi vardr? Bu iki farkl aklama ilkesinin varlnn ardnda hangi daha temel metodolojik yanl yatmaktadr? Olmas gereken bunlar imdiye kadar yapld gibi uzlatracak giriimler mi yoksa tamamen baka bir yaklam mdr?
96

Bu nedenle, bu uzlatrma giriimlerini bir kenara koyup, tekrar bu elikinin kendisine, varolan elikiyi zmeye deil; onun niye varolduunu ortaya karmaya alalm.

zne ve Yap elikisinin Varl ve Baka Yokluklarn Birlii zne ve Yap ayrm eklinde ortaya kan bu iki farkl aklama ilkesinin varl, tpk bir madalyonun arka yz gibi, baka teorik yokluklarn br yzdr. Zaten daha sonra sorunun zm de tam bu yokluklar zme abasnn rn olmutur. Nedir bu yokluklar? Hemen hemen btn ciddi Marksistlerin varolmadn teslim ettii: bir Ulus Teorisi ve bir sistemletirilmi styaplar Teorisidir. Bu yokluklar (Ulus ve styaplar Teorileri) ile iki farkl aklama ilkesinin varl (Yap ve zne) bir ayn zn ya da sorunun farkl grnmleridir. Ama Ulus ve styaplardan farkl olarak, btn (ciddi ve gayr ciddi) Marksistlerin hi birisinin varolmadn sylemedii bir olmayan daha vardr: Marksist bir Din Teorisi yoktur.

Bir Din teorisinin Yokluuna likin Belirlemenin Yokluu Ancak Marksist bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirleme ya da kabul de yoktur, bir Ulus ve styaplar Teorisinin olmadna dair belirlemenin varlnn aksine. Ama bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirlemenin yokluu, bizzat bir styaplar ve ulus teorisi olmamasnn bir tezahrdr (grnmdr). Yani tam da bir styaplar ve Ulus Teorisi olmad iin bir Din teorisi olmad grlmemektedir; ya da tam tersinden bir formlasyonla, bir Din teorisi olmad iin, styaplar ve Ulus teorisi de yoktur ve olmad grlebilmektedir. "Din nedir?" diye sorulup buna Marksist bir cevap arandnda, Marksizmin din tanmnn ve bu konudaki programnn btnyle Aydnlanmann din tanmndan ibaret olduu, yani aslnda ideolojik ve hukuki bir tanm olduu "aydnlanmann kalnts"nn somut olarak bu olduu grlr. Ama Din, tamamen olgulara dayanarak, Marksist olarak, sosyolojik olarak tanmlandnda, dinin aslnda tmyle styap, styapnn somut var olu biimi olduu grlr. Bir st yapdan dier bir styapya geiler, somutta bir dinden dier dine geilerdir. Ve bir dinden dier dine gei de bir topluluk biiminden dier topluluk biimine, cemaate (Ama bu cemaat kavram bir inan olarak din iin sz konusu edilen cemaatle kartrlmamal) geilerdir. Varln evrimi somut biimlerin dnm olarak ortaya kar. Yani nasl fizik evren ve hareket, yani varolu, somutta bir takm paraklar veya atomlar ve bunlarn dnmyle;

97

nasl hayat veya canl evrenin varoluu veya hareketi somutta bir takm trler ve bunlarn dnm ile gerekleirse, toplumsal var olu ve hareket de toplumun somut var oluu biiminde, bunun dnm ile gerekleir. Bu "Toplumun somut var olu biimi" denen de znde bir cemaat, yani bir din, din de aslnda bir styapdr. Bir styap formundan dier styap formuna geiler bir dinden dier dine veya bir cemaatten dier cemaate geiler olarak ortaya kar. Yani ekonomik ilikilerde, mlkiyet ilikilerinde (ki bu da ilkel, kleci-feodal vs.- tam deildir ve yanllarla doludur. Daha zl olarak, komn, uygarlk, kapitalizm denebilir.) gei, somutta bir dinden dier dine, bir styapdan dier styapya, bir cemaat biiminden dier cemaat biimine, daha genel bir ifadeyle toplumun bir somut var olu biiminden dier somut var olu biimine gei olarak gerekleir. retim ilikileriyle yaplan sralamay somutta yle yapmak gerekir: komnn dininden ya da cemaatinden (amanizm veya Animizm veya Totemizm veya slam'n cahiliye dedii, kendi iin de rnein Alevilie kadar ayrca bir evrimi vardr.) uygarln dinine ya da cemaatine (ki bu da kendi iinde kabile totemlerinin bu ilikileri yanstr biimde iliki kurmalar ve bir hiyerari oluturmalar ile balar ve bir dnya pazarn temsil e den soyut bir Tanrya doru evrim gsterir) uygarln dininden kapitalizmin dinine (Yani aydnlanmacla ve onun somut ve gerici biimi uluslara) gei. Bu geiler iktisadi ilikilere uyan yeni styap kurulular, yani dinden dine geilerden baka bir ey deildir. te Marksizm'de olmayan, eksik olan budur; toplumsal varoluun ve evrimin bu somut biiminin ne olduu sorusu ve bu sorunun cevab da yoktur . Bu yokluun ardnda da bir styaplar teorisinin yokluu bulunmaktadr. Tam da o yap ve zne ayrmn ve elikisini ortaya karan bu yokluun kendisidir. Devrimlerin somut olarak bir dinden dier dine, bir topluluktan dier toplulua geiler olduu grlmedii iin, aslnda analitik bir kavram olan snflar ya da retici gler bu somut styap formunun yerine ikame edilmilerdir. Bu da sorunu Kvlcml da grld gibi daha iinden klmaz klm, devrimin, tanm gerei, son durumada styapnn deiimi olduuna tamamen aykr olarak bizzat retici gler hem devrimin nedeni hem de devrimi yapan zne olarak ortaya koyulmulardr. Ama bu toplumun evriminin somut biiminin ne olduu sorusunun yokluunun ardnda da Toplum kavramnn tanmlanmaml ve bu tanmlanmamlnn da bilinmedii bulunmaktadr. Bu da aslnda tpk dinde olduu gibi Aydnlanmann toplum kavramna dayanmann sonucudur. Aydnlanma, toplumun somut var olu biimi nedir soramazd nk dini, yani bir toplumun tm styapsn, inan diye bir hukuki kategoriyle tanmlayp, kendisinin basit bir eklentisine dntryordu. Kendi somut biimine de toplum diyor ve din olmadn iddia ediyordu. Yani toplumun aydnlanmann tanmlad biimiyle somut var olu biimini toplum olarak tanmlyordu. Yani toplum kavramnn kendisi bizzat aydnlanma dininin bir kavramyd. Kendisinin tanmlad cemaate toplum diyor, dier styaplar (dinleri) ise bir cemaat olarak, bir inan topluluu olarak tanmlyordu.
98

Aydnlanma da, Toplum'u aslnda btn dier dinler gibi insanlar aras iliki olarak tanmlyordu. Aslnda her din insanlar aras ilikiyi tanmlar, nk styapdr insanlar aras iliki son durumada. Dolaysyla aydnlanma da bir din olduu iin byle yapar. Ama tpk kendisinin bir din olmad iddiasnda olduu gibi, bunun bir din, dolaysyla cemaat dolaysyla bir styap deil, toplum olduu iddiasndadr. Aydnlanmann btn toplum kuramlar, aslnda nesnel olarak bu dinin cemaat tanmlardr. Btn toplum kavram kullanmlar, aydnlanmann cemaati anlamnda okunmaldr. Tpk btn din, bilim vs. kavramlarnn aydnlanmann din ve bilim kavramlar yani bu dinin kavramlar olmas gibi. Marksizmdeki Toplum kavram da bizzat Din kavram gibi Aydnlanmacln Toplum kavramdr. Toplum'un "insanlar aras ilikiler" olduu eklindeki, toplumsal szleme anlay vardr Marksist Toplum kavramnn da ardnda. Btn o Yap ve zne elikilerini ortaya karan, tarihi anlalmaz klan bu en temeldeki yanllar, aydnlanma kalntlardr. Bu kalntlardan temizlenmeden Marksizm kendisi olamaz. Yap ve zne ayrmnn varln yaratann aslnda Toplum ve onun somut var olu biimleri arasndaki bir ayrma ilikin kavramsal ereve ve teorinin bulunmamas olduu; bunun da ardnda Aydnlanma dininin toplum ve topluluk (Cemaat) kavramlar bulunmas, yani Aydnlanma cemaatinden olana Toplum, inan denerek politikadan dlanana Cemaat (Topluluk) denmesidir.

Din Teorisinin Kuruluuna Kvlcml'nn Katks O halde, tekrar ilikiyi zetleyelim. Yap ve zne ayrmnn varl, son durumada, Din ve Toplum kavramlarnn Aydnlanma dininin din ve toplum kavramlar olduu, kendisinin din ve cemaat olmad eklindeki varsayma dayanr. Bu iki gizli varsaym, bir yandan modern toplumun dininin, somutta onun gerici biiminin, yani ulusun bir cemaat olduu kefiyle modern ulus ve ulusuluk teorileri ile sarslr; dier yandan, Kvlcml da Kapitalizm ncesinde dinin aslnda tm styap olduu sonucunu karmaya yol aacak (kendisi bu karsamay yapamaz) aratrmalar ve sonularyla sarslr. Dier bir ifadeyle, ulus ve ulusuluk zerine son teoriler, ulusun bir din olduu (yani modern toplumun temel ve somut var olu biiminin) sonucunu karmaya varacak ilk admlar; Kvlcml'nn kapitalizm ncesi zerine aratrmalar da, dinin din olmad sonucunu karmaya varacak ilk admlar atar. Yani biri modern dieri antik toplumu ele alan iki farkl paradigma, zt ulardan yola karak, tpk bir tneli iki ayr ucundan kazmaya balamak gibi, ayn sonuca doru yol almlardr. Yaplmas gereken nerdeyse birbirine deecek kadar yaklam, ama bunun farknda olmadklar iin baka ynlerde k arayan bu iki tneli birletirmekti. Bizim yaptmz da bu olmutur. Bu sonular Marksizmin Marksist Eletirisi adl kitabmzda derli toplu sunmaya altk.

99

Buna gre, bir Ulus ve styaplar teorisinin yokluunun nedeni de tam tamna bir Din Teorisinin yokluudur. Onlara ilikin bir teorinin olmamas aslnda bir din teorisinin yokluunun somut bir grnmnden baka bir ey deildir. O halde, bu zincirin kurulmas veya zmlenmesinde bir Din Teorisi'nin varl veya yokluu kritik nemdedir. te, Kvlcml'nn en nemli katklar, bu zincirde, Din Teorisi'nin oluumunda kat ettii yol ve salad derinlemedir . Yani sanlann aksine, Kvlcml'nn esas byk katklar, retici Gler Teorisine ilikin syledikleri deil , Dinin ne olduuna ilikin kavrayta kat ettii yoldur. Geri kendisi bir Marksist Din Teorisi, dolaysyla bir styaplar ve Ulus Teorisi kuramamtr ama byle bir teorinin kurulmas iin br utan balayarak yollar demitir. Tpk retici glerin eski ilikiler iinde gelimeleri gibi, Kvlcml, eski kavramlarn; yap ve zne ayrmlarnn almasn salayacak, "styap" kurmay salayacak muazzam ilerlemeler salamtr. Ama btn bu ilerlemeler eski kavramsal erevenin barnda gereklemitir. Kvlcml, dinin maddi retim hayatyla olan dorudan ban gstermitir. Onun ayn zamanda rnein bir hukuk olduunu gstermitir. Ama en nemlisi, Ortadou uygarlk dinlerinin tek Allah'nn hukuki, epistemolojik ya da ontolojik deil , sosyolojik bir varlk olduunu grm ve Allah' sosyolojik olarak ele almtr . Kvlcml bu sosyolojik Allah kavram araclyla rnein insan da Allah'n yaratt gibi sonulara ulamtr. Ama Bu Allah, tpk milliyetilerin milliyeti ve milleti gibi, aydnlanmann veya Allah'a inananlarn Allah tanmlarndaki Allah deil, sosyolojik bir Allahtr. Milliyeti deil de sosyolojik bir milliyet ve millet tanmnn yolu da, sosyo lojik bir Allah ve Din tanmlamasndan geer. Mantksal olarak da dinin din olmad anlalamadan, ulusun bir din olduu anlalamazd. Tarihsel olarak ulusun bir din olduunu anlalamadan dinin din olmad anlalamazd. Yani somut tarihte, mantki yolun tersinden kat edilmesi gerekiyordu. Kvlcml'nn bu katklarnn bir din teorisine yol aabilmesi iin, ulus teorisinde ilerlemeler olmas gerekiyordu. "Ta yerinde ardr."

Ulus Teorisinde Kopernik Devrimi Sorunun zm yolunda ilk alm, Ulus Teorisi alannda gerekleir. Kritik yl 1983'dr, yani tam eyrek yzyl ncesi. Bu yl ulusuluk zerine Gelner, Hobsbawm ve Anderson'un kitaplar yaynlanr. Bu kitaplarn ikisinin yazar olan Hobsbawm ve Anderson da Gellner'in ulusuluk tanmn paylatklarn sylerler. Yani her yazar da ayn ulusuluk tanmnda anlamaktadrlar ve

100

aslnda kritik teorik katky yapan Gellner'dir. Bu teorik katknn o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerinden ok temel bir metodolojik fark vardr. O zamana kadarki btn ulus teorileri uluslara bakarak, onlar arasnda ortak olan arayarak bir ulus tanmna ulamaya almlard ve bu tam bir teorik fiyaskoyu temsil ediyordu. Bunlar ise, ulus nasl bir topluluktur sorusunu sorarlar. Ulusu baka topluluk biimleriyle kyaslayarak anlamaya alrlar. Cevap: ulusun snflar gibi deil, dinler, dernekler, cemaatler gibi bir topluluk olduudur. Bu ulus ve ulusuluk alannda gerek bir "Kopernik Devrimi"dir. Aslnda yaptklar son derece basit bir metodolojik deiimdi, Ulusun ne olduunu anlamak iin onu ulusun dndakilerle kyaslamak. Ulusa bakarak ulusun ne olduu tanmlanamaz. Onu daha byk bir kme iinde onu o kmenin dierlerinden ayran zellikleriyle tanmlamak mmkndr. nsanlara bakarak insanlar tanmlayamazsnz: Onu ancak, dier hayvanlarla iliki iinde, o daha byk kme iindeki ayrc zellikleriyle tanmlayabilirsiniz. Ulus ne trden bir toplum ya da topluluktur sorusu, onun rnein snflar gibi olmadn, dinler gibi olduunu gsterir. Yani Andersonun yanl anlalm kitabnn deyimiyle uluslar cemaatlerdir (Komnete, Gemeinschaft, Topluluk) dier ama politik cemaatler. Ama cemaatlerin rnein snflardan fark udur, insanlar kendilerini yle kabul ettikleri an o cemaatler var olurlar. Ama snflar byle deildir, insanlarn irade ve kabullerinden bamsz olarak snflar vardr ve insanlar belli bir snftandrlar. Yani uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu iin uluslar vardr. Tpk Mslmanlar olmadan Mslmanlk olamayaca gibi, Trkler olmadan da Trklk olmaz. O halde, ulusular olmadan ulus olamayacana gre, Ulusuluk nedir? Gellner'in btn dier yazarlarca da kabul edilen tanmna gre, "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni kabul etmek ve savunmaktr ulusuluk.

Marksizm ve Ulusuluk Ulusuluk byle tanmland an, o zamana kadar Ulus konusundaki btn Marksist programn ulusu karakteri da ortaya kyor ve eliik gibi grnen fenomenler akla kavuuyordu. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk", tam tamna "ulusal olanla politik olann akmas" ilkesinin savunmas deil miydi? "Ezen bir ulusun zgr olamaz" da ayn ekilde ulusuluun bir ilkesiydi. Enternasyonalizmin de znde ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayand, yani ulusu bir ilke olduu ortaya kyordu. Bylece elikili gibi grnen, dnyadaki uluslarn byk blmn, ulusu olmad
101

iddiasndaki Marksistlerin yaratmas; Marksistlerin kurduu btn devletlerin ulusal devlet olmas; Enternasyonalizmin aslnda hibir zaman somut bir ilev grmemesi; "sosyalist lkeler" arasndaki ulusal savalar; onlar ykldktan sonra ulusal boazlamalarn ortal kaplamas; dnyada sosyalistlerin program olan bir ilkenin (Lenin: "uluslarn kendi kaderini tayin hakk") neden ayn zamanda emperyalizmin de (Wilson) savunduu bir ilke olduu; sosyalizmin niye bir ulus teorisi olmad; ulusularn niye sosyalist; sosyalistlerin niye ulusu olduu gibi sorunlarn hepsi bir tek darbede zlm oluyordu. nk Marksistlerin ulus tanmlar bizzat uluslarn ulusuluk tanmlaryd ve ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlard. Marksistler de ulusularn ulus tanmlaryla ulusu tanmladklarndan ve dolaysyla ulusu olduklarndan ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamyorlard. Bylece birok sorun bir kalemde zlyordu.

Programatik Sonular Ulusuluk, "politik olan ile ulusal olann akmas" ilkesi ise, Marksistlerin program, ulusal olanla politik olann akmas ilkesini reddetme k olabilirdi. Ancak o zaman ulusu olmaktan kabilirlerdi. Yani ulusal olan da tpk bir din gibi, kanarya severlik gibi, btnyle politik balam ve anlamndan boalmal, tmyle zel bir sorun olmalyd. "Proletarya diktatrl", ulusal olanla politik olann akmas ilkesi karsnda onu zel olmaya zorlayan bir diktatrlk olabilirdi. Bylece bu bildiriyi sunan Demir Kkaydn, daha 1990'larn ortalarnda, nce zgr Gndem ("Milliyetiliin Sonu") gazetesinde, sonra Sosyalizmin Sorunlar ("Enternasyonalizmin Sonu") dergisinde, Gellner'in tanmna dayanarak, ii hareketinin ve Marksist hareketin dayand "enternasyonalizm" ve "uluslarn kendi kaderini tayin hakk" gibi ilkelerin ulusu karakterini gsterip, o zamana kadar bilinenlerden tamamen farkl olarak, bu nermenin mantk sonularna giderek bunun Marksist programatik formlasyonunu yapyordu: Ulusal olanla politik olann bann koparlmas . Sosyalistlerin ulusal sorun konusundaki program bu olabilirdi. Ulusal olan da, gerekten laik lkedeki din gibi, zele, kiisele ait olmalyd. steyen ulussuz olur istene de kii bir araya gelip istedii ulusu kurabilirdi.

ki Farkl Ulusuluun Ayrm Bu devasa bir admd, birok sorunu zyordu ama iinde iki hatas, iki gizli varsaym vard. "Ulusal olan"dan, bugnk uluslar ve ulusular gibi, bir tarihe, bir dile, bir dine dayanan ulusuluun ulusal olan dediklerini anlyordu. Dolaysyla, "Ulusal olann kiisel ve zel
102

olmas" derken, bir dile, dine, soya, tarihe dayanan ulusaln zele ait olmasn anlyordu. Yani aslnda farkna varmadan, bir dile dine dayanmayan, nispeten daha demokratik bir ulusuluktan baka bir eyi savunmu olmuyordu. nk "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni savunmak ulusuluk ise, ulusal olan ille de bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle tanmlanacak diye bir koul yoktur. Pek ala, burjuva devrimlerinin ilk evresinde olduu gibi; Marks-Engels ve Lenin'lerin "Demokratik Cumhuriyet" ilkesinde olduu gibi; hibir dilsel, dinsel, tarihsel vs. gndermesi olmayan, byle gndermelere kar olarak da ulusal olan tanmlayan bir ulusuluk da olabilir. Bu, o ulusuluun ulusuluk olmadn deil, daha demokratik, daha "ilerici" bir ulusuluk olduunu gsterir. lk kefim bu iki ulusuluun ayrm, aslnda bugn bir anlamda "ulus devletin almas" olarak tanmlanan eyin, olsa olsa demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olann pek ala, bir dille, dinle, tarihle tanmlanmaya kar da tanmlanabilecei; byle bir ulusuluun demokratik bir ulusuluk olduu; ulusal olanla politik olann ayrlmas ilkesinin, en demokratik, tamamen topraa bal bir ulusuluun da reddi anlamna geldii veya gelmesi gerektii; yani uluslara ve ulusal snrlara kar mcadelenin, programmzn bana gemesi gerektii sonucuna ulayordum. Bu ayn zamanda, globallemi dnyada tm mallar serbeste dolarken, igcnn dolamnn engellenmesine, yani dnyann siyah ve beyaz diye blnmesine; yani dnyann yoksullarnn zengin lkelerin dnda tutulmasna, yani modern rkla kar da bir programd ve gerek bir sosyal hareketin (Milyonlarca yoksulun ayaklaryla zengin lkelere katlmaya almas) programatik bir ifadesi de oluyordu. Avrupa veya Amerika'da olduu gibi, daha demokratik bir ulusulua dayanarak; yan i ulusu bir dil, din, soy, tarih ile tanmlamayarak; dier insanlar hudutlarn dnda tutulabilirdi. Bizzat "refah ovenizmine" kar bir somut programd bu ayn zamanda.

ki Ulusuluun Ayrmnn Politik, Programatik ve Stratejik Sonular Ama bunun mantki sonular daha da devrimciydi. rnein, eski devrim kavraynda, diyelim ki gerici bir ulusuluun tasfiyesi ve demokratik bir ulusuluun koyuluu, ama bu demokratik ulusulua dayanan devletin sosyalist olmas ve byle devletlerin ilerde birlemesi gibi bir perspektifin yerini, bu sefer uluslara kar mcadele, yani nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann politik olanla ilikisini reddetmek ne geiyordu. Bu sonular, Marks'n retisiyle de tam uyum iindeydi. Marks dememi miydi i snf burjuva devletini paralamak zorundadr onu snfsz topluma giden yolda bir ara olarak kullanamaz. Burjuva devletinin en demokratik biimiyle bile en temel zellii: ulusal olmasyd. O halde, en demokratik biimiyle bile ulusal devlet snfsz topluma gidiin arac olamayacandan, ulusal devletin kendisine kar, onu paralamak iin mcadele ve onun
103

yklmas esas acil grev olarak ortaya kyordu. Yani en demokratik ve ilerici biimiyle bile ulusuluun, yani ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin reddi ve en demokratik biimiyle bile ulusal olann zel olarak kabul, politik olarak devasa bir admd ve o zamana kadar bilinen btn programatik ve stratejik yaklamlar alt st ediyordu. Ama sosyolojik olarak "Politik olan"n ne olduu henz tanmlanm deildi ve tanmlanmad da bilinmiyordu.

Politik Kavramnn Sosyolojik Olmayan Karakterinin Kefi "Ulusal olanla Politik olann akmas ilkesi " eklindeki ulusuluk tanmnda ikinci bir kavram daha vard: "Politik olan". Btn yukardaki karsamalar yapar ve sonular karrken, politik olann, politik kavramnn analitik bir kategori, sosyolojik bir kategori olduunu sanyorduk ve "politik olan nedir" diye sormuyorduk. kinci gizli varsaym buydu. kinci byk ve esas devrim bir bakma, "Politik" kavramnn analitik deil, normatif; sosyolojik deil, hukuki bir kavram olduunu kefetmek; yani tersinden ifade etmek gerekirse; dinin din olmadn; ulusun bir din olduunu kefetmek oldu. Ve her zaman olduu gibi, somut toplumsal ihtiyalar bu kefin esas itici gcn oluturuyordu. Dnya'da her biimiyle dinsel hareketler ykseliyordu. Ve en son ikiz kulelerin yklyla Din tekrar teorik aratrmalarmzn merkezine oturmutu. Var olan biimiyle politik dinsel hareketlerin dinsel hareketler olmadklarn, bunlarn modern ve modernist partiler olduklarn, dinin sadece bir bayrak olduunu vs. zaten gryor ve savunuyordum. Ama yine din kavramla karlanan iki farkl din daha vard ve bunlar henz ayramamtm. Modern toplum'daki, hukuki olarak, inan olarak, zel olarak tanmlanm modern toplumdaki din ile sosyolojik olarak Din ve t arihteki dinin farkn henz gremiyor ve bu alanda kavramsal bir netleme, bir dakikleme salamamtm.

zel Nedir? Ulusuluk, "Politik olan ile ulusal olann akmas ilkesini savunmaktr" nermesini ele alp buradaki "politik nedir" diye sorunca, bu politik kavramnn hi de sosyolojik ve analitik bir kavram olmad, ortaya kyordu. Bu en iyi kendi zddnda, politik olmayan kavramnda grlebiliyordu. Peki "politik olmayan" neydi? "zel olan" anlamna geliyordu. Bizzat zel kavram, yani politik olan kavramnn zdd, bu politik kavramnn analitik deil, hukuki, politik ve ideolojik bir kavram olduunu gsteriyordu. Din zel olarak, inan olarak tanmlanyordu. nan diye bir sosyolojik kategori yoktu ve

104

olamazd. Dine inan denmesi aslnda zele ilikin denmesinin zel bir biimiydi. Marksistler de aslnda dine inan olarak yaklaarak dine ilikin taleplerini ortaya koymulard. Ama dine inan denmesi, dini burjuva hukukunun bir kategorisine gre tanmlanmasndan baka bir ey deildi, sosyolojik bir fenomen, normatif (hukuki) kavramlarla tanmlamaktan baka bir anlama gelmiyordu ve bu ancak politika d olanlar din olabilirler anlamna geliyordu. Peki o zaman "ulusal olanla politik olann akmas" tanm da, "politik olan" burjuva toplumunun normatif bir kategorisi olduuna gre bilimsel bir tanm deil, burjuva toplumunun dayand hukuk erevesinde bir tanmd ve sosyolojik bir tanm deildi. Sosyolojik olarak hala ulusun ve ulusuluun ne olduu tanmlanmam bulunuyordu.

zel ve Din Bu noktada "din nedir?" diye sorduumuzda, ama burjuva toplumunun din olarak tanmlad din deil, normatif olarak din deil, gerekte din nedir, sosyolojik olarak, analitik olarak din nedir diye sorduumuzda, aslnda dinin tmyle toplumun styaps olduu; dinin dnda ne bilim, ne ahlak, ne estetik, ne tarih, ne devlet, ne partiler, ne ideoloji, ne epistemoloji, ne ontoloji, ne gnlk hayat ne de baka her hangi bir eyin var olmad ve dinin btnyle aslnda retim ilikileri ve ekonomik mnasebetlerden kt ortaya kyordu. Tam bu nedenle tarihte hibir dinsiz toplum yoktu. styapsz bir toplum mmkn olamayaca iin dinsiz toplum yoktu. te bu karsamann yapl, yani dinin tmyle styap olduu karsamas, Kvlcml'nn din zerine almalar olmasayd, orada dini sosyolojik olarak ele al ve tanmlama abalar olmasayd, yaplamazd. Kvlcml'nn en nemli katklarndan biri tam da bu noktadadr.

Modern Toplumun Dini Nedir? Peki Din toplumun styaps olduuna gre, styapnn somut biimi olduuna gr e, modern toplumun dini neydi. Modern toplumun dini: bizzat bu politik ve zel ayrl ve dinlerin zel olarak, inan olarak, kiisel olarak tanmlanmasyd . Bylece modern toplumda da baka bir dinden olmann olanakszl, Ateistlerin de, Hristiyanlarn da, Mslmanlarn da, Budislerin de vs., aslnda dinleri zel bir sorun olarak kabul eden dinden, bu zel ve politik ayrmn, bu hukuki ve normatif ayrm kabul eden dinden olduklar ortaya kyordu. Bylece dinin sosyolojik tanm, aslnda modern toplumun dininin analizine balang anlamna geliyordu. Ama bu analizin kendisi de bizzat baka bir dinin temeliydi , nk bizzat bu analizin

105

kendisine gre, dinin, yani styapnn dnda hibir ey, sadece hukuk deil, bilgi de, metodoloji de, bilim de olamazd. Ama bunun daha da devrimci sonular ortaya kyordu. Eer din, bir toplumun tm styaps ise, sosyalist bir hareket de bir din olmak, yepyeni bir din olarak, yani tmyle farkl bir toplum ve uygarlk projesi olarak ortaya kmak zorundayd. Peki bu din ne olacaktr? Bu dinin z: zel ve politik ayrmnn, sadece hukuki deil, sosyolojik olarak da ortadan kaldrlmas, yani devletin yok olmas olabilirdi. Bylece sosyalizmde devletin yok olmas sonucuna, bu yeni paradigma ve tanmlarla, harika bir biimde uyumlu olarak, tekrar varlyordu. Peki modern toplumun dini neden dinleri "zel", "nan", "Politik Olmayan" olarak tanmlamaktayd? Bunun aklamas da yine bizzat Tarihsel Maddeciliin ekonomik temel styapy belirler ilkesine uygun olarak kolayca yaplabiliyor ve Marks'n varsaymlar tekrar dorulanm oluyordu.

zel - Politik Ayrmnn Ekonomik ve Tarihsel Temeli slam ve Aydnlanma ayn soruya farkl alarda verilmi iki cevaptlar. slam, kendisinin "Putlar" dedii kabile totemlerinin var olduu ada, bu totemlere dayanan toplumun, birden dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunmasna ve dnya ticaretine uygun bir styap ihtiyacnn rn olarak ortaya kmt, Allah bu dnya pazarn ve bu pazarn ve bu ticaret yollarnn ihtiyac olan bir dnya topluluunu, ortak hukuku vs. temsil ediyordu. Ve bunu binlerce yllk uygarlklarn birikimi ve dersleri temelinde, zellikle ra hiplerin bilgi tekeline (Din adaml olmamas) ve klasik uygarlklarn kastlama eilimine (Namazda herkesin ayn srada yer almas, servetin ve kazancn dalm vs.) yapyordu. Aydnlanmann douunda ise, dnya ticaret yollarnn merkezine gelen henz komn gelenekleri de epeyce yaayan Bat Avrupallar ise, (1500'lerin Bat Avrupa's, 600'lerin Arap yarmadas gibi, medeniyetlerin "kenar"ndayd ama birden ticaret yollarnn merkezine gemiti keiflerle) kendileri bizzat Hristiyandlar. Ve tm uygar dnya uygarlk dinleriyle kaplyd. Her uygarlk alannn kendi dini vard. (in'de Konfiys, Tao, Budizm; Hint'de Hinduizm ve Budizm; ran'da iilik; nasya ve Akdeniz'de slam, Hristiyanlk ve Yahudilik) Hristiyanlk Protestanlk biiminde canlandrlsa bile, Protestanlktan ok daha Protestan slamiyet karsnda bile bir baar ansna sahip deilken, tm dnya ticaret yollarn ve uygarlklar bir tek dinde birletiremezdi. Cengiz Han, bunlar askeri olarak fethederek ve her uygarln dinine hogr gstererek birletirmeyi denemi ama lm ile bu imparatorluk varisleri arasnda paralanm, komnn kurumlar uygarlklar birletirme potansiyeli tayamadklarn kantlamt.

106

Bu uygarlklarn dinlerini birletirerek bir dnya dini yaratma abalar, ok nce ipek yollar zerinde Mani ile ve sonra da Hindistan'da Babr'n bir olunca denenmi bir kmaz sokakt. Tpk Muhammet'in var olan kabilelerden birinin tanrsn ba tanr yapmak yerine btn putlar reddeden bir tanry nermesi gibi bir yol izlenebilirdi. Aydnlanma bunu dinin tanmn deitirerek ve bunu deitirmek iin de bir zel politik ayrm yaratarak baard. Var olan dinlerin kiinin zel sorunu olduunu sylemek onlar toplumsal rgtlenmeden dlayarak, kendisinin basit eklentileri haline getirmek anlamna geliyordu. nceki dinler sosyolojik olarak tam da zele ilikin olmad, inan olmad, tm toplumun styapsn rgtledii iin zel olarak tanmlanarak, slamn totemlere kar Allah ile yapt, dinler toplumsal hayatn rgtlenmesinden dlanarak ve onun basit bir eklentisi haline getirilerek yaplm oluyordu. Bu dinin z ve sonucu olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, bu dinin "Kelime-i ahadeti" veya istavroz karyd. Sanlann aksine bu bildirge, bir canl tr olarak insanlarn haklarn deil, bu din tarafndan insan olarak kabul edilmenin koullarn ortaya koyuyordu: nceki dinlerin (inanlarn veya soylarn) zel olduunu, politik olan belirlemediini ve belirlememesi gerektiini kabul insan olmann kouluydu; tpk Mslman olmann koulunun putlar tanmamak, Allah' tanmak olmas gibi. nsan Haklar Bildirgesi'ndeki nsan aslnda sosyolojik deil, hukuksal, normatif bir kategoridir, Aydnlanmann Aydnlanma dininden olana verdii isimdir nsan; slam'da ki Mslim'in tam karldr. Puta taparlara kar Mslim ne idi ise, nsan da dier dinlere kar odur. nsan ve Mslim, biri putlarn (totemlerin) biri tek tanrl dinlerin (uygarlk dinlerinin) egemen olduu bir toplumda, dnya pazarnn ihtiyalarna uygun bir dinden olan tanmlarlar.

Politik Olan Ulusal Olanla Tanmlamann Gericilii Modern toplumun dininde, henz balangta, zel-politik ayrmnn ilevi, kapitalizm ncesinin dinini (styapsn) ilevsizletirmek, politik alann dna atmaya ynelikti, bu ayrm kabul eden herkes eit insanlar olarak kabul ediliyordu tpk slam'da Allah'n birliini kabul edenlerin eitlii gibi. Yani aydnlanmann kozmopolitizminde, ya da dier ifadeyle burjuvazinin devrimci dneminde, nemli olan dinlerin zel denerek toplumsal hayat belirlemekten uzaklatrlmasyd. Bu dnemde politik olan, zmnen btn insanlkla tanmlanr. Aydnlanma kozmopolitizmi, "vatanm yeryz milletim insanlk" der. Politik olann ulusal ile dolaym yoktur. Politik olan dinleri zel olarak tanmlamann ta kendisidir. Ama bu din de tpk slam gibi, daha ilk zaferlerini tadarken gericileti. Bu dinin ya da burjuvazinin gericilemesi ile birlikte bu politik olan, nce "yurtta" ve "insan" kavramlarnn zdeletirilmesiyle ilk anlam kaymasna urad, sonra "yurtta"lar, belli bir toprak parasndaki insanlarla tanmlayan nispeten demokratik bir ulusuluk biiminde; daha
107

sonra ulusu tarihle, dille, dinle, soyla tanmlayan gerici ulusuluk biiminde tanmlanmaya baland. Artk insan olmak: bir ulustan olmakla; ulustan olmak da: belli bir dil, din veya tarihten olmakla dolaymlanm oluyordu. Daha sonra btn geri kalan insanlar, bu dine, daha nce insanlarn slamiyete, tpk Muhammet ve Ergin Halifeler sonras dnemde, onun Muaviye'nin kar devrimiyle yerlemi gerici biiminde gemeleri gibi, onun en gerici biiminde, ulusuluk biiminde ve de ulusuluun da en gerici biimlerinde getiler. Bu nedenle, modern toplumun dinine geiler onun en gerici biiminde gerekletiinden, Modernitenin yayl ulusuluun yaylmas olarak ortaya kt ve grnd. nsanlar baka tarihlerin olanakl ve olas olduunu tasavvur bile edemez oldular.

Programatik Sonu Bu durumda bizlerin program Aydnlanmann devrimci biimine bir dn olmak zorundadr. Tpk Muhammet'in tek tanrl dinlerin ilk kurucusu brahim'e dnp oradan tekrar yola kt gibi, Aydnlanma'nn vatanm yeryz milletim insanlk diyen ilk ve devrimci biimine dnmek gerekmektedir. Ama bizim bulunduumuz dnyada artk uygarlk dinleri deil, aydnlanmann inkar olan gerici ve kar devrimci gerici din olan uluslar ve ulusuluk, Mekke'nin putlar gibi ortal kaplam bulunmaktadrlar. Biz bu gerici uluslarn ve ulusuluun dnyay kaplad ada, nsan tanmn yeni koullara uygun olarak yapmak veya var olan tanm gelitirmek zorundayz, Muhammet'in Mslim tanm gibi. nsan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann btnyle zel bir sorun olmasn kabul eden ve bunun iin mcadele edendir . Nasl bir Puta tapar bir Mslim olamaz ise, bir Trk, bir Krt, bir Alman, bir Amerikal, bir Avrupal da nsan olamaz. Aydnlanma nasl Mslmanlardan, Budistlerden, Hristiyanlardan, inanc slam, inanc Budist, inanc Hristiyanlar veya Ateistler, yani dinin inan olduunu syleyenler yaratt ise; bizler de Trkler, Amerikallar, spanyollar, inanc (veya kltr: Kltr de pol itik olmayan anlamna sahiptir) Trk, inanc Amerikal, inanc spanyol veya ulussuzluk inancnda aydnlanmaclar, yani ulussuzlar, nsanlar yaratmalyz. Mslmanlk nasl u veya bu puta tapanlar, putlar ykmaya ve Allah tanmaya ard ise: ilk aydnlanma nasl her dinden ve soydan insanlar, dinleri ve soylar politik alann dna itmeye ard ise bizler de Trkleri, Almanlar, Amerikallar, spanyollar vs. uluslar ve onlarn devletlerini ykmaya, ulusal bayraklar putlar gibi yakmaya ve yeryznde bir tek dnya toplumu kurmaya armalyz.

108

Devrimler ve Dinler Marks'n tanmna gre, devrimler bir styapdan, retici glerin veya retim ilikilerinin veya ekonomik ilikilerin var olan dzeyine uygun bir styapya geilerdir. Din tmyle styap olduuna gre, devrimler bir dinden dier dine geilerdir. Tersinden bir ifadeyle, retici glerin o gnk gelime seviyesine uyun yeni bir styapnn kurululardr dinlerin ortaya k ve yaylmalar. Ama devrimler bir dinden dier dine geiler ise, bu bize unu da gsterir. Toplumun styaps din olduuna gre, bir toplum somutta ancak bir Cemaat olarak var olabilir. Toplumsal hareket cemaatlerden cemaatlere dnler olarak anlalabilir, tpk biyolojik evrimin yeni trlerin ortaya klar ile gereklemesi gibi. Canl trleri nasl biyolojik evrimin gerekletii somut form ise, cemaatler de toplumsal evrimin gerekletii somut biimdir. Ama bundan bu gnk anlamyla bir hukuki anlamda cemaati veya modern toplumu toplum olarak tanmlayp da modern olmayan toplumlar cemaat olarak tanmlayan gerici sosyolojilerin kavramn (rnein Murat Belge'nin sk sk zikrettii Ferdinand Tnnies'deki Cemaat ve Toplum kavram zikredilebilir) anlamamak gerekir. Burada Cemaat (Topluluk, Gemeinde, Komnete) derken sosyolojik bir tanm yapyoruz. Toplum'un somut var olu biimi olarak, daha baka bir kavram bulamadmz iin bunu kullanyoruz. Bu kavramn anlalmas, Yap ve zne sorununun neden var olduunun anlalmasnn anahtardr. Ama bunun anlalmas iin de Toplum kavramnn ne anlama geldiinin anlalmas gerekir. Bu temel soruna aada geleceiz.) Totemli kabileler de, klasik uygarlklarn dinleri de, modern ulusla r da cemaatlerdir. Yani modern toplum da ancak cemaat biiminde var olabilir sosyolojik olarak. Ama sosyolojik olarak cemaat olan modern toplum, kendisinin toplum olduunu syler ve aslnda kendisinin cemaat olarak tanmlaylarn toplumu tanmlar olarak kabul eder. Bu nedenle btn sosyoloji modern toplumun dininin kavramlaryla i grr. Devrim bir styapdan dierine, yani bir dinden dierine gei ise, bir cemaatten dier cemaat biimine gei demektir ayn zamanda. rnein u veya bu kabilenin toteml i soya dayanan bir cemaatinden, bir tek tanr inancna dayanan bir cemaate, bu cemaaten de bir ulus cemaatine. Devrimler bir dinden dier dine geiler olduuna gre, bu sonular nda yeniden Devrim tanm yapldnda, o zne ve yap ayrl ve elikisi yok olur. nk Marks'taki biimiyle devrim ve toplumsal evrim kavramnda, toplumsal hareketin veya devrimin gerekletii somut biime ilikin bir kavram yoktur. (Bunun ardnda da dinin ne olduunun anlalamamas dolaysyla bir aydnlanma kalnts yatmaktadr.) Bu kavram olmad iin o yap ve zne ayrl ve elikisi ortaya kmaktadr. Nasl retici gler devrim yapamaz ise, aslnda snflar da devrim yapamaz . nk Snflar da toplumun somut var olu biimleri deil, analitik kavramlardr . Analitik kavramlar devrim yapmazlar. Elbette snflarn yetenekleri ve memnuniyetsizlikleri devrimlerin gereklemesinde muazzam
109

bir neme sahiptir ama onlar bunu snf olarak deil, ayr bir dinin, yeni bir dinin, yeni bir cemaatin ncleri olarak yaparlar. Devrimleri yapan kleler deil Hristiyanlard, plepler deil Mslmanlard, burjuvalar deil aydnlanmaclar ya da ulusulard ve gelecekte de eer olursa iiler deil, nsanlar olacaktr. Tr olarak nsanlar deil ama ulusal ve dinsel olan zel olarak kabul edenler, aydnlanmann ideallerine dayanarak bir tek dnya cemaati kurmak iin harekete geenler. Bylece devrim kavram kkten deiir, rnein Ekim Devriminin bir sosyalist devrim olmad; parti biimiyle devrimler yaplamayaca, ancak belli bir din iinde reformlar yaplabilecei gibi imdiye kadar bilinenleri alt st edici sonular kar. Ve bu sonular ayn zamanda yap ve zne amaznn neden var olduunu aklar ve bu amaz amay salar.

Biyolojik ve Sosyolojik nsan Kavramlar imdi en temeldeki kavrama Toplum kavramna gelelim. Bu kavramdaki Aydnlanma etkisini grelim. nk onun somut biimi olan bizim topluluk dediimiz kavramn olmamas ve bunun sonucu olarak da yap ve zne elikileri ve ayrl; keza bu ayrlk ve elikilerin varl ve bir din, styaplar ve ulus teorisinin olmamas, hep gelip son durumada Toplum kavramndaki yanllkta toplanmaktadr. Aslnda aydnlanma ya da ulusuluk kendi dininin tanmlad iliki ve toplulua toplum demektedir btn sorun buradan kmaktadr. Bylece topluluk (cemaat) kavram da dinlerle, politik olmayanla inanla ilikilendirilmektedir. te bu ilikilendirmenin bizzat kendisi bir cemaat tanmdr. Ama bunun ardndaki metodolojik yanl grelim. Toplum genellikle hep insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. Ama burada tam anlamyla bir totoloji bulunmaktadr. nsan, aslnda Dinsel bir kavramdr, tpk Mslim gibi. Aydnlanmann kendi ilkelerini kabul edene verdii isimdir. Ama sosyal bir hayvan olarak insan trnden sz ettiimizde, bu tanm biyolojik bir tanmdr, sosyolojik bir tanm deildir. Sosyolojik olarak insan, her hangi bir dine gre, o dinden olan anlamndadr. Yeryznde hibir din, biyolojik bir tr olarak tm insanlar insan kabul etmez ve etmemitir. Din dnda da hibir ey, dolaysyla bir insan tanm da olamayacandan, insan aslnda, son derece belirsiz, izafi, her dine gre deien bir kavramdr. nsann sosyolojik bir tanmn, yani sosyalizm dini asndan, yani Tarihsel Maddecilik veya Marksizm asndan yapmak gerekirse, her dine gre o dinden (veya o dinin tolere ettiinden) olandr diye tanmlanabilir. Zaten tam da bu nedenle, komnlerin ounda nsan kavram o

110

kabilenin soyundan olanlarla zdetir. Dolaysyla insanlar somutta belli bir dinden olanlar olduundan, insanlar aras iliki, bir dinden olanlar aras iliki, bir cemaat ilikisi olduundan, aslnda toplum kavramn deil, cemaat kavramn tanmlamakta bir ilev g rebilir. Biyolojik kavram, yani sosyal hayvan olarak nsanlar aras ilikiyi toplum olarak tanmlamak, aslnda bir totolojiden baka bir ey deildir. nk toplum kavram hala belirsizdir, ne olduu bilinmemektedir, bu bilinmeyen toplum kavramnn insann ayrc zellii olduu sylenmektedir. Sonra da Toplum insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. rnein Dr. Hikmet Kvlcml "nsan hem toplum yaratcdr hem toplum yaratdr " derken bu tipik hatay yapar. nsann sosyal hayvan olduundan sz ederken de bu hatay ok sk yapar. Biyolojik olarak insan denen tr, bir dinden olduunda, bir styaps olan topluluktan olduunda, yani bir cemaatin yesi olduunda ancak sosyolojik olarak insan olabilir. Yani insan bir cemaatten olandr. Bu "bir dinden olandr " diye de ifade edilebilir. Peki toplum nedir? Toplum'u nsanlar aras iliki olarak tanmlamak bir totoloji olduuna gre nasl tanmlanabilir.

Toplum Tanmndaki Metodolojik Hata Toplum tanmnda da tpk ulus tanmnda olduu gibi bir hata yaplmaktadr. Toplum da kendi zerinden tanmlanmaya allmaktadr. Toplumu insanlar aras ilikiler olarak tanmlamak tam da byledir ve bu temel metodolojik hatayla maluldr. Toplum her eyden nce bir hareket biimidir, bir var olu biimidir, dolaysyla onun tanm dier varlklar ve var olu biimleriyle ayrc iliki iinde yaplabilir. Varln kendisi ayn zamanda bir olu, bir giditir (sre, prose). Bu gidi iinde farkl nitelikte varlk biimleri, varolular dolaysyla gidiler ortaya kmaktadr ve bunlar varln farkl biimlerini oluturmaktadr. Toplum her eyden nce varln ya da oluun (evrimin, hareketin, gidiin) zgl bir biimidir. rnein varln temel biimi ve tr hareketten sz edilebilir: Bildiimiz fizik evren ve bunun evrimi; biyolojik ya da canl dnya ve bunun evrimi, toplumsal varolu ve bunun evrimi. Dolaysyla sosyolojinin konusu olan toplum ve onun evrimi, genel olarak varln evriminin bir momenti olarak, yani dier varlk biimleri ve onlarn evrimi ile fark erevesinde tanmlanabilir. Kabaca fizik evrenin evrimi, atomlarn (veya elementlerin) evrimi (element daha uygun olabilir, daha ncesinde de atoma kadarki temel parack ve kuvvetlerin evrimi bunu muhtemelen fizikiler daha iyi aklar ve daha dakik kavramlar kullanabilirler, nk atomlar
111

da evrimin belli bir aamasnda ortaya karlar); canllarn evrimi trlerin evrimi biiminde ortaya kar. Peki toplumun evriminin temel birimi nedir? Toplumun evrimi de topluluklarn (Cemaatlerin) evrimi biiminde gerekleir. Trler nasl biyolojik evrimin gerekletii temel birim ise, Topluluk da toplumsal evrimin gerekletii temel birimdir. Ama nasl trler anatomik fizyolojik zelliklerine gre analiz edilirse, nasl bu analizlere gre farkl trler snflanabilirse (Memeliler, kular, omurgallar vs.), bu tr deiimlerinin son durumada, genlerdeki yani DNA ifrelerindeki deimeler olduu sylenebilirse, benzer ekilde topluluklar da temel anatomik ve fizyolojik zelliklerine gre analiz edilebilir, snflanabilir (rnein komn, uygarlk, kapitalizm) ve topluluk deiimlerinin (yani din deiimlerinin) son duruma da retici glerdeki veya iktisadi ilikilerdeki deim eler olduu da sylenebilir. Evrimin mekanizmalaryla, evrimin gerekletii varoluun zgl biimlerini kartrmamak gerekir. Elbette canllarn deiiminin temelinde, tpk toplumun iktisadi ilikilerindeki deimeler gibi DNA ifrelerindeki deiimler vardr ama nasl canllardaki deiim tr deiimleri biiminde gerekleirse, toplumsal evrim de topluluk deimeleri, cemaatlerin deimeleri biiminde gerekleir. Trler nasl canllarn evriminin gerekletii somut biim ise, topluluklar da toplumun evriminin gerekletii somut biimdir. Sosyolojinin ya da tarihsel maddeciliin en byk eksii, tpk biyolojideki tr kavram gibi, yani evrimin gerekletii temel birime ilikin bir kavramnn bulunmamasyd, bunun ardnda da Aydnlanmann kendi cemaatine cemaat demeyip toplum demesi yatyordu. Ama sonuta metodolojik olarak, bu, tr yerine bir bakma canl kavram kullanmak gibiydi. Fiiliyatta da benzer sonulara ve sorunlara yol ayordu. rnein genel olarak topluluklara toplum denmektedir. Trk Toplumu, Osmanl Toplumu, Alevi Toplumu gibi kullanmlar buna rnek olarak gsterilebilir. Trk Toplumu diye bir ey olamaz. Ama Trk Ulusu, yani bir topluluk olabilir. Trk Toplumu kavram, Maymun Canls, Demir Maddesi gibi bir sama kavramdr. Maymun trnden sz edilebilir maymun canlsndan deil; Demir atomundan ya da elementinden sz edilebilir, demir maddesinden deil. Ama topluma gelince Maymun canls samal gibi Trk veya slam toplumundan sz edilmektedir. Maymun kavram zaten canll ierir ve Maymun dendiinde canlnn zgl bir var olu biimi yani Tr sz konusudur. Bu nedenle samadr "Maymun canls". Trk kavram zaten toplumsal varoluu ierir ve toplumsal varoluun somut ve zgl bir biimidir (Topluluk) sz konusudur. Bu nedenle Trk Toplumu Maymun Canls gibi bir samalktr. Bu kullanm samalklar bile Toplum kavramnn ne kadar belirsiz olduunu ve topluluk yerine kullanldn gsterir.
112

Tarihi anlalmaz klan da, Yap ve zne elikilerini ve ayrmlarn yaratan da toplumsal evrimin gerekletii birimin tanmlanmam olmasdr. Komn'den rnein uygarla gei, somutta bir dinden dier dine geitir; bir cemaat biiminden dier bir cemaat biimine geitir. Ya da retici glerin ve ekonomik temelin yeni durumuna uygun baka bir toplumsal rgtlenmeye geitir. Ortada, toplumsal evrimin gerekletii temel birim, yani topluluk kavram olmaynca, toplumsal evrimin aklanmasnda zorluklarla karlalm, almaz Yap ve zne ayrmlarna taklnm ve gerekteki toplumsal deiimler hibir ekilde ne aklanabilmi ne de gerekten devrimci bir hareket yani yeni bir din yaratlabilmitir. Bu nedenledir devrim diyince Marksist tarih kitaplarnda modern adaki birka devrimden baka devrim saylamamas, nk din deiimlerinin, dinlerin ortaya k ve egemen olularnn, yayllarnn, yani bir topluluktan dier toplulua geilerin devrim olduu anlalamamaktadr. Topluluk kavram yoktur ki onun geileri olsun. Topluluk kavramnn yokluunun ardnda ise hem dinin aydnlanmac tanm (inan, ideoloji vs.) hem de toplumun aydnlanmac tanm (insanlar aras iliki) bulunmaktadr. Topluluk kavram olmad iin zne vardr, devrimi aklamak iin onun yerine ikame edilmitir. Sonu Modern toplum, ki somutta ulus biiminde var olur, modern toplumun cemaatine, Toplum der ve bu Cemaati tanmlayan ilke ve ilikileri toplumu oluturan ilke ve ilikiler olarak tanmlar. Dinleri nasl zel olarak tanmlarsa ayn ekilde topluluk kavramn da zel olarak tanmlanm dinle zdeletirir. Marksizm bunanla elikili olsa da byk lde bu ayrm olduu gibi alr ve Toplum'u dier var olu biimlerine gre deil, modern toplumun toplum kavram gibi insanlar aras iliki olarak tanmlar ve dolaysyla topluluk kavramn da ayn ekilde zele indirgenmi din ile balantl olarak kavrar. Bu toplumsal hareketin gerekletii somut biimin ortadan kalkmas sonucunu dourur. Bu nedenle devrimler ve toplumsal evrim bir topluluktan dier toplulua; veya bir dinden dier dine veya bir styapdan dier styapya geiler olduundan aklanamaz olur. Yani bizzat styapnn, yani dinin, yani topluluun devrimleri yapan, deiimleri gerekletiren olduu grlmez olunca, bu deiimi gerekletiren znenin ne olduu sorusunu getirir, dolaysyla bir yap ve zne paradigmalar ve farkllklar ve elikileri ortaya kar. te Kvlcml'nn da Marksizmin de yz elli yllk serveni bir bakma aydnlanma'nn Din ve Toplum kavramlarnn ortaya kard bu sorunu zme abalar olmutur. Bu abalar baarsz kalmaya mahkmdu, nk sorun yanl koyuluyordu. Ama bizzat bu zme abalar, ok karmak yollardan sorunun zm iin birikim yapm

113

tr. Kvlcml hem bu baarsz zme abalarnn hem de bu birikimin antsal rneidir. 19 Kasm 2008 aramba Demir Kkaydn

114

Marksizmin Krizinin Temeli: Yap - zne likisi Sorunu ve Sorunun zm

Biri Tarihsel Maddeciliin bir aklamas (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'ya nsz), dieri bir uygulamas (Komnist Manifesto) olan bu iki metin, toplumsal deiimin mekanizmasn; Toplumsal Devrim denen ayn olguyu ele alrlar ama bunu farkl kavram sistemleriyle ve nermelerle aklarlar: Teorinin bir aklamas olan nsz'de yle: "Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst ed er." Teorinin bu aklamasnn iinden kt tarihe bir uygulamas, ayn zamanda bir dkm ve programatik sonucu olan Manifesto'da yle: "imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar -karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla, ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir." Bu iki ok temel aklama zerinde dikkatlice durulursu, farkl kavram sistemlerine ya da moda deyimiyle paradigmalara (deerler dizgesine) dayand grlr. nsz devrimleri retici gler ve retim ilikilerinin; altyap ve styapnn elikisiyle; Manifesto snflarn elikisiyle aklamaktadr. nsz'de devrimlere yol aan retici Gler ve onlardaki gelime ve bunun retim ilikileriyle elikisidir; Manifesto'da ise Snflarn arasndaki mcadeledir. nszde Devrim tm st yapnn deimesi olarak ele alnrken; Manifestoda ise Devrim devletle dolaysyla politik iktidarla snrldr. zetle: nsz, devrimleri Yapsal kavramlarla aklamaktadr; Manifesto ise znelerle. Bu farkl aklama ilkeleri farkl sonulara da yol aarlar. nsz'deki retici gler ve retim ilikileri elikisinden, ak ulu bir gidi, yani devrim kadar bir k olasl da kmaz, ilerleyen bir tarih kar. Ama Manifesto'daki snflar atmasndan, atanlarn toplu bir k, yani ak ulu bir tarih, devrim kadar k de kar ve tam bu nedenle de toplu kten de sz edilir Manifesto'da.

115

nsz'den, snfsz toplumlarda da devrimler olaca ve olmas gerektii sonucu kar, nk retici Gler snfsz toplumlarda da geliir ve deiirler. Ama Manifesto'dan snfsz toplumlarda devrimler olaca sonucu karlamaz , nk snflar yoktur. Bu eliki ve farklar, metinlerin birinin teoriyi aklayan, dierinin uygulayan metinlere ait olmalarndan domamaktadr. Bu iki metindeki kavramlar arasnda belli bir eliki (veya kopukluk) vardr. Bu elikinin ortadan kaldrlmas iin en azndan bu iki kavram sistemi arasndaki ilikinin bir bann kurulmas gerekmektedir. te yandan, bu eliik ve farkl sonulara yol aan kavram sistemleri, belli dnemlere ilikin olarak, her biri ayn zamanda kendine gre i tutarll olan aklamalar da sunmaktadr ya da en azndan yle grnmektedir. kisinde de gerei daha derinden kavramay salayan bir yan vardr. Dolaysyla bunlar yle kolayca bir yana da atlamazlar. Yani bir bakma Fizikteki, biri atom alt alemde son derece tutarl ve doyurucu aklamalar sunan ve deneylerle kantlanabilen Kuantum Kuram, dieri, byk alan ve ktlelerde ayn ekilde hem kantlanabilen ve hem de doru ngrler yapma olana sunan Genel Grecelik Kuram arasndaki gibi bir iliki sz konusudur. Bu iki kuram, ayn kavram sistemi iinde birlemi deildir. Modern fiziin btn abas, bu iki teorik sistemi de iinde birletiren ve kapsayan, eski deyimiyle bir "Birleik Alanlar Kuram " veya daha yeni ve moda deyimiyle "Evren Forml"ne ulaabilmektir. te Marksizmin ihtiyac olan da, bu farkl aklama ilkelerini bir tek aklama ilkesinde toparlamak; bir "Toplum Forml"ne ulamaktr. Marksistlerin ou bu elikinin adn koymamlardr ve bilincinde deildirler ama suda yaayp da suda yaadn bilmeyen balklar gibi, bilinsizce yaptklar hep bu elikiyi ama abasndan baka bir ey de deildir. Bu eliki ve sorun, zellikle ikinci dnya savandan sonraki dnemde, Marksistleri megul etmekte, adn koymadan bu elikiyi zme giriimleri bulunmaktadr. Marksizmin krizinin temelinde bu elikinin yatt sylenebilir. Kvlcmlnn tm teorik abas da, Yap ve zne sorunu olarak tanmladmz bu elikiyi, bu uyumsuzluu adn koymadan ama abasndan baka bir ey deildir. * retici Gler ayaklanp devrimleri yapmadklarna ve yapamayacaklarna gre, en azndan retici Glerin belli bir grup insann varlnda ve eyleminde ete kemie brnp devrimlerin znesi olarak ortaya kmas gerekir. Bu sorun yle de ifade edilebilir: retici gler, hangi mekanizmayla devrimci snfn varlnda bir zne olarak ortaya kmaktadr ve bu k i tutarll olan hangi kavramlar araclyla aklanabilir? te, Yap ve zne elikisini, Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g
116

olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani zne ve yap, iki farkl aklama ilkesi deil; ayn gerekliin iki farkl grnm gibi ele alnr. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." Geri her ne kadar bu balantda, nszn mantna gre snfsz toplumda da devrimler olmas gerekirken, snfsz toplumda bu en byk retici g olan devrimci snf olmadndan, devrimlerin olmamas gerektii gibi bir elikili sonuca yol aan bir tutarszlk bulunuyorsa da, en azndan modern tarih iin, ii hareketi de esas olarak Avrupa ile snrl kald srece, bu aklama sorunu zm gibi grnyordu. Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne (nsz ve Manifesto) arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyordu. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad, hatta tam tersi bir durum ortaya kt. Artk Kapitalizmin, retici glerin verili geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet, retici Gler gelimiti ve ilikilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf, bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu. Bu elikiyi aklama ve ama denemeleri damgasn vurur 20.yzyln Marksizmine. Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Trokinin adna bal, aslnda Klasik Marksist nermelerin mantna bal gelenek, Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrimin iileri iktidara getirmesi; bu devrim yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin, Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketini znel olarak fel etmesi eklinde bir aklam a getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas
117

(Trokist terminolojide: nderlik krizi) olarak koyuluyor ve yap ve zne ilikisinin sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Ama gerekten de Klasik Marksizmin (Yani Marks, Engels, Leninlerin kavramlaryla) temel kavramlaryla oynanmadka yaplabilecek biricik tutarl aklama bu olabilirdi. Ve tam da bu nedenle, bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu. * Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi. * Yapsalclk, Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, (Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de) bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcilie evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr. * Post Marksizm. Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad : i Snf ortalkta yoktu ama Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gsteremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu "Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki, o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi retimle ilgiliydi ve o zaman zne ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi radikallikleri ya da varolular, retim mnasebetleri iindeki ilikilerden kaynaklanmayan bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post

118

Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. * Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd. * Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu. Bylece Yap ve zne Sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimde ele aln modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu yap ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunuyordu. * Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik eseri, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr. Kvlcml, Kapitalizm ncesi snfl toplumlar tarihinde, uygarlklarn ve/veya devletlerin kurulu ve ykllarnn aslnda devrimler olduu gzlemini yapmt. Tabii ortaya bu devrimlerin mekanizmalarnn Marksizmin kavramsal aralaryla aklanmas da gerekiyordu. Ama burada yeni sorunlar ortaya kyordu. Eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, devrimci snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama olgulara baknca, kapitalizm ncesi tarihte kleler ve serfler devrimci bir snf deildiler ve modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopmam
119

ve uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici gl erin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini ve retim ilikilerini temsil ediyorlard . Ve nihayet, kapitalizm ncesi klasik uygarlklar tarihinde retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi devrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler nicel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd? Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Dev rim problemi ile karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda "birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz: 3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler " eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir medeniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden yeni bir medeniyet domadn, en bamsz grnen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou 'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur? Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar "BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan
120

btn teki yurttalara "ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: "G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle "c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir." Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr. Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da "Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt. Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yah ut belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam veya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmeli) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19). Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi

121

dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894) Bu alnt araclyla Kvlcml Gelenek ve Corafyay da retici G yapar. Eh gelenek de esas olarak Barbarn kolektif aksiyon yetenei olarak ortaya ktna gre, retici Gler ve zne arasndaki eliki alm gibi grnyordu. Bunun sonucunda, Kvlcml tm retici Gler kavramn deitirerek ve kapsamn ok genileterek, bu elikiyi amaya alyordu. Bunu yaparken de tamamen Marks -Engelsten alntlara dayanyordu. Bu sonucu Kvlcmlnn kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller). 2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman

122

iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknik-arala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml "G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tar ih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenek-grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1 Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek -grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark , kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ulatn dnr. (Biz de uzun yllar, hem bu sorunu problematize eden baka Marksist grmediimi z; hem de daha iyi ve tutarl bir aklamaya rastlamadmz iin, Marksist bir din teorisinin olmadn grene kadar byle dndk.)
123

Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. * Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Yap ve zne arasndaki bu ayrl bir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Yap ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Yap ve zne elikisinin niye var olduu ynnde bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. Gerek Marksn, gerek Kvlcml'nn, retici gc dorudan deitirici zne olarak tanmlayarak, ya da zneyi dorudan retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne arasndaki elikiyi amaya; bir kavramsal btnle ulamaya almalar; gerek Troki'nin znel etkenle benzeri sorunu ama abas; gerek "nc Dnyac" larn ya da "Merkez evre" ile aklayan "Drtl ete"nin abalar; gerek zneyi yok ederek bu sorunu amaya alanlar; gerek znelerin okluundan ve retim ilikileri ile dorudan bir bann bulunmamasndan balar dnen post Marksistlerin abalar bir bakma, elde var olan teoriyi ve kavramsal sistemi kurtarmak iin fizikilerin yirminci yzyln balarnda "esir" diye bir kavram retmelerine benzer. Son durumada bu abalarn hepsi bunun gibi "reformist" giriimlerdir. * imdi burada bu elikinin neden var olduuna ve bizim amak iin kurduumuz teorik sisteme gelelim. Bu hem Marksn hem de Kvlcmlnn eletirisidir ve ayn zamanda sorunun zmdr. u soruyla balanabilir: iki farkl aklama ilkesinin var oluunun nedeni nedir? Niin byle birbiriyle elikili iki farkl aklama ilkesi vardr? Bu iki farkl aklama ilkesinin varlnn ardnda hangi daha temel metodolojik yanl yatmaktadr? Olmas gereken bunlar imdiye kadar yapld gibi uzlatracak giriimler mi yoksa tamamen baka bir yaklam mdr? Bu nedenle, bu uzlatrma giriimlerini bir kenara koyup, tekrar bu elikini n kendisine, varolan elikiyi zme giriimlerine ve bunlarn eletirilerine younlamay brakp ; onun niye varolduunu aklamaya alalm; kaynaa dnelim. * zne ve Yap ayrm eklinde ortaya kan bu iki farkl aklama ilkesinin varl, tpk bir madalyonun arka yz gibi, baka teorik ve kavramsal yokluklarn br yzdr. Zaten daha sonra sorunun zm de tam bu yokluklar zme abasnn sonucu gereklemitir. Nedir bu yokluklar? Hemen hemen btn ciddi Marksistlerin var olmadn teslim ettii: bir Ulus Teorisi ve bir sistemletirilmi styaplar Teorisidir. Bu yokluklar (Ulus ve styaplar Teorileri) ile iki
124

farkl aklama ilkesinin varl (Yap ve zne) ayn zn ya da sorunun farkl grnmleri olmasn? Ama Ulus ve styaplardan farkl olarak, btn (ciddi ve gayr ciddi) Marksistlerin hi birisinin varolmadn sylemedii, var olmad bilinmeyen bir olmayan daha vardr: Marksist bir Din Teorisi yoktur. Ve bir Din Teorisinin olmadna dair bir belirlemenin yokluu , bizzat bir styaplar ve ulus teorisi olmamasnn bir grnm (tezahr) olmasn? Yani tam da bir styaplar ve Ulus Teorisinin yokluu bir Din Teorisi yokluunun grnmdr ve tam da bir Din teorisi olmad iin Yap ve zne elikisi, farkl iki aklama ilkesi vardr denemez mi? Bizim iddiamz tam da byle olduudur. zetle, din teorisinin yokluunun ardnda Toplum ve Din kavramlarnn Aydnlanmac karakteri; Toplumun ve onun Somut Varolu Biiminin ne olduu sorusunun bulunmamas yatmaktadr. nk Din, Toplumun Somut Varolu Biimini belirler. Bu varolu biimi (biz Toplumun bu Somut Varolu Biimine Topluluk (Gemeinde, Cemaat) diyeceiz.) retici gler; retim ilikilerine gre belirlenir ve deiir. O halde bir somut varolu biiminden, retici glerin ve retim ilikilerinin yeni durumuna uygun bir Toplulua (Somut Varolu Biimine) gei, bunu belirleyen Din olduuna gre, bir Dinden dier Dine geitir. Yani aslnda, Tarihsel Maddecilik veya Diyalektik Sosyoloji denen bilimin, yani Marksizmin kendisinden balayarak her eyin yeniden tanmlanmas ve kurulmas gerekmektedir. Aada bu zm gerekletirirken izlediimiz yolu zetleyerek zm ve sistemin yeniden nasl kurulduunu gstermeyi deneyelim. * Sorunun zm yolunda ilk alm, Ulus Teorisi alannda gerekleir. Kritik yl 1983'dr, yani tam eyrek yzyl ncesi. Bu yl ulusuluk zerine Gelner, Hobsbawm ve Anderson'un kitaplar yaynlanr. Bu kitaplarn ikisinin yazar olan Hobsbawm ve Anderson da Gellner'in ulusuluk tanmn paylatklarn sylerler. Yani her yazar da ayn ulusuluk tanmnda anlamaktadrlar ve aslnda kritik teorik katky yapan Gellner'dir. Bu teorik katknn o zamana kadarki ulus ve ulusuluk teorilerinden ok temel bir metodolojik fark vardr. O zamana kadarki btn ulus teorileri uluslara bakarak, onlar arasnda ortak olan arayarak bir ulus tanmna ulamaya almlard ve bu tam bir teorik fiyaskoyu temsil ediyordu. Bunlar ise, ulus nasl bir topluluktur veya varolutur sorusunu sorarlar. Ulusu baka topluluk biimleriyle kyaslayarak anlamaya alrlar. Cevap: ulusun snflar gibi deil, dinler, dernekler, cemaatler gibi bir topluluk olduudur.
125

Bu ulus ve ulusuluk alannda gerek bir "Kopernik Devrimi"dir. Aslnda yaptklar son derece basit bir metodolojik deiimdi, Ulusun ne olduunu anlamak iin onu ulusun dnda ama ayn kme iinde bulunanlarla kyaslamak. nsanlara bakarak insanlar tanmlayamazsnz: Onu ancak, dier hayvanlarla iliki iinde, o daha byk kme iindeki ayrc zellikleriyle tanm layabilirsiniz. Ulus ne trden bir toplum ya da topluluktur sorusu, onun rnein snflar gibi olmadn, dinler gibi olduunu gsterir. Yani Andersonun yanl anlalm kitabnn deyimiyle uluslar cemaatlerdir (Komnete, Gemeinschaft, Topluluk) ama politik cemaatler. Cemaatlerin rnein snflardan fark udur, insanlar kendilerini yle kabul ettikleri an ve srece o cemaatler var olurlar. Ama snflar byle deildir, insanlarn irade ve kabullerinden bamsz olarak snflar vardr ve insanlar belli bir snftandrlar. Yani uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu iin uluslar vardr. Tpk Mslmanlar olmadan Mslmanlk olamayaca gibi, rnei Trkler olmadan da Trklk olmaz. O halde, ulusular olmadan ulus olamayacana gre, Ulusuluk nedir? Gellner'in btn dier yazarlarca da kabul edilen tanmna gre, "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni kabul etmek ve savunmaktr ulusuluk. Ulusuluk byle tanmland an, o zamana kadar Ulus konusundaki btn Marksist programn ulusu karakteri da ortaya kyor ve eliik gibi grnen fenomenler akla kavuuyordu. "Uluslarn kaderlerini tayin hakk", tam tamna "ulusal olanla politik olann akmas" ilkesinin savunmas deil miydi? "Ezen bir ulusun zgr olamaz" da ayn ekilde ulusuluun bir ilkesiydi. Enternasyonalizmin de znde ulusal olanla politik olann akmas ilkesine dayand , yani ulusu bir ilke olduu ortaya kyordu. Bylece elikili gibi grnen, dnyadaki uluslarn byk blmn, ulusu olmad iddiasndaki Marksistlerin yaratmas; Marksistlerin kurduu btn devletlerin ulusal devlet olmas; Enternasyonalizmin aslnda hibir zaman somut bir ilev grmemesi; "sosyalist lkeler" arasndaki ulusal savalar; onlar ykldktan sonra ulusal boazlamalarn ortal kaplamas; dnyada sosyalistlerin program olan bir ilkenin (Lenin: "uluslarn kendi kaderini tayin hakk") neden ayn zamanda emperyalizmin de (Wilson) savunduu bir ilke olduu; sosyalizmin niye bir ulus teorisi olmad; ulusularn niye sosyali st; sosyalistlerin niye ulusu olduu gibi sorunlarn hepsi bir tek darbede zlm oluyordu. nk Marksistlerin ulus tanmlar bizzat ulusularn ulus tanmlaryd ve ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlard. Marksistler de ulusularn ulus tanmlaryla ulusu tanmladklarndan ve dolaysyla ulusu olduklarndan ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlayamyorlard.

126

Ulusuluk, "politik olan ile ulusal olann akmas ilkesi ve bunu savunmak ise, Marksistlerin program, ulusal olanla politik olann akmas ilkesini reddetmek olabilirdi ve olmalyd. Yani ulusal olan da tpk bir din gibi, kanarya severlik gibi, btnyle politik balam ve anlamndan boalmal, tmyle zel bir sorun olmalyd. "Proletarya diktatrl", ulusal olanla politik olann akmas ilkesi karsnda onu zel olmaya zorlayan bir diktatrlk olabilirdi. Bylece bu bildiriyi sunan Demir Kkaydn, daha 1990'larn ortalarnda, nce zgr Gndem ("Milliyetiliin Sonu" adl makale) gazetesinde, sonra Sosyalizmin Sorunlar ("Enternasyonalizmin Sonu" adl deneme) dergisinde, Gellner'in tanmna dayanarak, ii hareketinin ve Marksist hareketin dayand "enternasyonalizm" ve "uluslarn kendi kaderini tayin hakk" gibi ilkelerin ulusu karakterini gsterip, ulusal sorunun Marksist programatik zm formlasyonunu yapyordu: Ulusal olanla politik olann bann koparlmas . Dier bir deyile, ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin reddi ve buna son verilmesi. Bu devasa bir admd, birok sorunu zyordu ama iinde iki hatas, iki gizli varsaym vard. (Bu hatalardan arnma; onlar grme ve ama bir on yl daha gerektirecekti) "Ulusal olan"dan, bugnk yaygn uluslar ve ulusular gibi, bir tarihe, bir dile, bir dine dayanan ulusuluun ulusal olan dediklerini anlyordu. Dolaysyla, "Ulusal olann kiisel ve zel olmas" derken, bir dile, dine, soya, tarihe dayanan ulusaln zele ait olmasn anlyordu. Yani bir dile, dine, soya, rka dayanmayan bir ulusuluun da bir ulusuluk olduunu grmyordu. Yani aslnda farkna varmadan, bir dile dine dayanmayan, nispeten daha demokratik bir ulusuluktan baka bir eyi savunmu olmuyordu. nk "ulusal olanla politik olann akmas ilkesi" ni savunmak ulusuluk ise, ulusal olan ille de bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle tanmlanacak diye bir koul yoktur. Pek ala, burjuva devrimlerinin ilk evresinde olduu gibi; Marks-Engels ve Lenin'lerin "Demokratik Cumhuriyet" ilkesinde olduu gibi; hibir dilsel, dinsel, tarihsel vs. gndermesi olmayan, byle gndermelere kar olarak da ulusal olan tanmlayan bir ulusuluk da olabilir. Bu, o ulusuluun ulusuluk olmadn deil, daha demokratik, daha "ilerici" bir ulusuluk olduunu gsterir. Bylece ilk keif bu iki ulusuluun ayrm oldu. Aslnda bugn bir anlamda "ulus devletin almas" olarak tanmlanan eyin, olsa olsa demokratik bir ulusuluk olduu ortaya kyordu. Halbuki esas hedef uluslara ve ulusal snrlara kar mcadeleydi ve yle olmalyd. Bizzat Avrupa Birlii giriimi bile gsteriyordu ki, srf bir mekana day anan en demokratik ulusuluk bile bugnk dnyada bir apartheid rejimini savunmak anlamna gelirdi. O halde uluslara ve ulusal snrlara kar mcadele, programmzn bana gemesi gemeliydi. Bu ayn zamanda, globallemi dnyada tm mallar serbeste dolarken, igcnn dolamnn engellenmesine, yani dnyann siyah ve beyaz diye blnmesine; dnya apndaki apartheit rejimine, kar da bir programd ve gerek bir sosyal hareketin

127

(Milyonlarca yoksulun ayaklaryla zengin lkelere katlmaya almas) programatik bir ifadesi de oluyordu. Ama bunun mantki sonular daha da devrimciydi. rnein, eski devrim kavraynda, ulusa dayanan devletin sosyalist olmas ve byle devletlerin ilerde birlemesi gibi bir perspektifin yerini, bu sefer uluslara kar mcadele, yani nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal olann politik olanla ilikisini ortadan kaldrmak ne geiyordu. Bu sonular, Marks'n retisiyle de tam uyum iindeydi. Marks dememi miydi i snf burjuva devletini paralamak zorundadr onu snfsz topluma giden yolda bir ara olarak kullanamaz. Burjuva devletinin en demokratik biimiyle bile en temel zellii: ulusal olmasyd. O halde, en demokratik biimiyle bile ulusal devlet snfsz topluma gidiin arac olamayacandan, ulusal devletin kendisine kar, onu paralamak iin mcadele ve onun yklmas esas acil grev olarak ortaya kyordu. Marksn kendisi bu sonucu karamam olsa da karlmas gereken sonu buydu, teorinin i tutarllnn gerei olarak. * Bylece ulusal olan kavramnda bir netlik ve devasa bir programatik ilerleme salanm oluyordu. Ama "Ulusal olanla Politik olann akmas ilkesi " eklindeki ulusuluk tanmnda ikinci bir kavram daha vard: "Politik olan". Ulusal Olan kavramnn analizi ulus teorisini kurmay ve Marksistlerin programn yeniden tanmlamay salyordu; Politik Olan kavram ise Din Teorisini kurmay salayacakt. Btn yukardaki karsamalar yapar ve sonular karrken, politik olann, politik kavramnn analitik bir kategori, sosyolojik bir kategori olduunu sanyorduk ve "politik olan nedir" diye sormuyorduk. kinci gizli varsaym buydu. kinci byk ve esas devrim bir bakma, "Politik" kavramnn analitik deil, normatif; sosyolojik deil, hukuki bir kavram olduunu kefetmek; yani tersinden ifade etmek gerekirse; dinin din olmadn; bu ayrmn kendisinin ve bu ayrmn kendisinin ve dolaysyla bu ayrm sayesinde var olan ulusun din olduunu kefetmek oldu. Ama bunun iin de Din kavramnn farkl anlamn birbirinden ayrmak ve analiz etmek gerekiyordu. Elbette klasik Marksist gelenee uygun olarak, gerek klasik uygarlklarda, gerek bugnk dnyada var olan biimiyle politik dinsel hareketlerin, dinsel hareketler olmadklarn, bunlarn partiler ve sosyal hareketler olduklarn, dinin sadece bir bayrak olduunu vs. zaten gryor ve savunuyordum. Dinin bu ilk anlam akt. Ama yinede ayn din kavramyla karlanan iki farkl din daha vard ve bunlar henz ayramamtm. Modern toplum'daki, hukuki olarak, inan olarak, zel olarak tanmlanm din ve sosyolojik olarak, toplumun somut biimini belirleyen, yani tmyle styapy oluturan Din. Din kavramnn bu farkl anlam ve kullann ayrmak, Din veya styaplar teorisinin temelini oluturdu. Bu keif politik kavramnn analizinden kt.
128

Peki "politik olmayan" neydi? Bu "zel olan" anlamna geliyordu. Bizzat zel kavram, yani politik olan kavramnn zdd aslnda inan anlamnda da kullanlyordu, ama inan diye sosyolojik bir kategori yoktu ve olamazd. nan, hukuki veya epistemolojik bir kategori olabilirdi. Hukuki ve epistemolojik kategoriler ise Dinin sosyolojik olarak ne olduunu aklamazlard. Bu akl yrtme, politik kavramnn da analitik deil, hukuki, politik ve ideolojik bir kavram olduunu gsteriyordu. Marksistler de dine ilikin taleplerini, onu bir inan olarak tanmlayarak ortaya koymulard. Ama dine inan denmesi, onun burjuva hukukunca normatif tanmlanmasndan baka bir ey deildi. Sosyolojik bir fenomen, normatif (hukuki) kavramlarla tanmlanm oluyor ve bu ancak politika d olanlar din olabilirler anlamna geliyordu. O zaman "ulusal olanla politik olann akmas " tanm da, "politik olan" burjuva toplumunun normatif bir kategorisi olduuna gre, Marksistler dine, fiili programlaryla inan diyerek, modern toplumun dininin birer savunucusu oluyorlar ve bu dinin kavramlarn bilimsel kavramlar derekesine ykseltmi oluyorlard. Bylece bunun bilincine varlarak Modern toplumun dininin, yani kendisinin din olmadn syleyen dinin; dinin inan olduunu syleyen dinin (nk toplumun somut biimini bu ayrm araclyla tanmlar, yani btn tarihte dinlerin yaptn yapar) analizine girilmi oluyordu. te bu karsamann yapl, yani dinin tmyle styap olduu karsamas, Kvlcml'nn din zerine almalar olmasayd, dini sosyolojik olarak ele al ve tanmlama abalar olmasayd, yaplamazd. Kvlcml'nn retici Gler teorisini yeniden formle ederek Yap ve zne elikisini ama abas baarsz olmutu ama dinin ne olduunun anlalabilmesi iin byk bir birikim yapmt ve Kvlcmlnn en nemli katklarndan biri tam da bu noktadayd. Din toplumun styaps olduuna gre, styapnn somut biimi olduuna gre, modern toplumun dini neydi? Modern toplumun dini : bizzat bu politik ve zel ayrl ve nceki dinlerin zel olarak, inan olarak, kiisel olarak tanmlanmasyd . Bylece modern toplumda da Ateistlerin de, Hristiyanlarn da, Mslmanlarn da, Budistlerin de vs., aslnda dinleri zel bir sorun olarak kabul eden dinden, bu zel ve politik ayrmn, bu hukuki ve normatif ayrm kabul eden dinden olduklar ortaya kyordu. Bylece dinin sosyolojik tanm, aslnda modern toplumun dininin analizine balang anlamna geliyordu. Ama bu analizin kendisi de bizzat baka bir dinin temeliydi, nk bizzat bu analizin kendisine gre, tanm gerei styapnn yani dinin dnda hibir ey, sadece hukuk deil, bilgi de, bilim de metodoloji de olamazd. Yani bilim de dinseldi. Ve bilim din ztlnn aslnda modern toplumun dininin bir kategorisi olduu ortaya kyordu. Yani znel ve
129

nesnel akl ayrmnn kendisi de aklanm ve almas mmkn oluyordu. Ve eer din, bir toplumun tm styaps ise, sosyalist bir hareket de bir din olmak, yepyeni bir din olarak, yani tmyle farkl bir toplum ve uygarlk projesi olarak ortaya kmak zorundayd. Bu projenin temeli bizzat bu analizin kendisiydi. Bylece daire kapanyor ve Marksizmin sistem karakteri de yeniden kurulmu oluyordu. Peki, modern toplumun dini neden dinleri "zel", "nan", "Politik Olmayan" olarak tanmlamaktayd? slam ve Aydnlanma ayn soruya farkl alarda verilmi iki cevaptlar. slam, kendisinin "Putlar" dedii kabile totemlerinin var olduu ada, bu totemlere dayanan toplumun, birden dnya ticaret yollarnn merkezinde bulunmasna ve dnya ticaretine uygun bir styap ihtiyacnn rn olarak ortaya kmt, Allah bu dnya pazarn ve bu pazarn ve bu ticaret yollarnn ihtiyac olan bir dnya topluluunu, ortak hukuku vs. temsil ediyordu. Ve bunu binlerce yllk uygarlklarn birikimi ve dersleri temelinde, zellikle rahiplerin bilgi tekeline (Din adaml olmamas) ve klasik uygarlklarn kastlama eilimine kar tedbirlerle (Namazda herkesin ayn srada yer almas, servetin ve kazancn dalm vs.) yapyordu. Aydnlanmann douunda ise, dnya ticaret yollarnn merkezine gelen, henz komn gelenekleri de epeyce yaayan Bat Avrupallar ise, (1500'lerin Bat Avrupa's, 600'lerin Arap yarmadas gibi, medeniyetlerin "kenar"ndayd ama birden ticaret yollarnn merkezine gemiti keiflerle) kendileri bizzat Hristiyandlar. Ve bilinen dnya artk uygarlk dinleriyle kaplyd. Her uygarlk alannn kendi dini vard. (in'de Konfys, Tao, Budizm; Hint'te Hinduizm ve Budizm; ran'da iilik; n Asya ve Akdeniz'de slam, Hristiyanlk ve Yahudilik) Bu uygarlklarn dinlerini birletirerek bir dnya dini yaratma abalar, ok nce ipek yollar zerinde Mani ile ve sonra da Hindistan'da son Tarihsel Devrimi yapan, Babr'n bir olunca denenmi (Ekber ah) bir kmaz sokakt. Tpk Muhammet'in var olan kabilelerden birinin tanrsn ba tanr yapmak yerine btn putlar reddeden bir tanry nermesi gibi bir yol izlenebilirdi. Aydnlanma bunu, dinin tanmn deitirerek ve bunu deitirmek iin de bir zel politik ayrm yaratarak baard. Var olan dinlerin kiinin zel sorunu olduunu sylemek onlar toplumsal rgtlenmeden dlayarak, kendisinin (bu ayrma dayanan yeni dinin) basit eklentileri haline getirmek anlamna geliyordu. nceki dinler sosyolojik olarak tam da zele ilikin olmad, inan olmad, tm toplumun styapsn rgtledii iin zel olarak tanmlanarak, slamn totemlere kar Allah ile yapt; inan ya da zele ilikin denerek ve bylece dinler toplumsal hayatn rgtlenmesinden dlanarak ve onun basit bir eklentisi haline getirilerek yaplm oluyordu. Bu dinin z ve sonucu olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, bu dinin "Kelime-i ahadeti"

130

veya istavroz karyd. Sanlann aksine bu bildirge, bir canl tr olarak insanlarn haklarn deil, bu din tarafndan insan olarak kabul edilmenin koullarn ortaya koyuyordu: nceki dinlerin (inanlarn veya soylarn) zel olduunu, politik olan belirlemediini ve belirlememesi gerektiini kabul, nsan olmann kouluydu; tpk Mslman olmann koulunun putlar tanmamak, Allah' tanmak olmas gibi. Aydnlanmadaki nsan; slam'daki Mslimin tam karldr. Puta taparlara kar Mslim ne idi ise, nsan da dier dinlere kar odur. nsan ve Mslim, biri putlarn (totemlerin) dieri tek tanrl dinlerin (uygarlk dinlerinin) egemen olduu bir dnyada, dnya pazarnn ihtiyalarna uygun bir dinden olan tanmlarlar. Aydnlanma da denen modern toplumun dininde, henz balangta, zel-politik ayrmnn ilevi, kapitalizm ncesinin dinini (styapsn) ilevsizletirmeye, politik alann dna atmaya ynelikti. Bu dnemde politik olan, zmnen btn insanlkla tanmlanr. Devrimci dnemde Politik olan dinleri zel olarak tanmlamann ta kendisidir. Ama bu din de tpk slam gibi, daha ilk zaferlerini tadarken gericileti. Burjuvazinin egemenlii ile birlikte bu politik olan, nce "yurtta" ve "insan" kavramlarnn zdeletirilmesiyle ilk anlam kaymasna urad, sonra "yurtta"lar, belli bir toprak parasndaki insanlarla tanmlayan nispeten demokratik bir ulusuluk biiminde; daha sonra ulusu tarihle, dille, dinle, soyla tanmlayan gerici ulusuluk biiminde tanmlanmaya baland. Artk insan olmak: bir ulustan olmakla; ulustan olmak da: belli bir dil, din veya tarihten olmakla dolaymlanm oluyordu. nsanlarn eitliinin yerini uluslarn eitlii alyordu . Yani ulusuluk modern toplumun dininin kar devrime uram, gerici biimiydi . Daha sonra btn geri kalan insanlar, bu modern toplumun dinine, daha nce insanlarn slamiyete, tpk Muhammet ve Ergin Halifeler sonras dnemde, onun Muaviye'nin kar devrimiyle yerlemi gerici biiminde gemeleri gibi, onun en gerici biiminde, ulusuluk biiminde ve de ulusuluun da en gerici biimlerinde getiler. Bu nedenle, modern toplumun dinine geiler onun en gerici biiminde gerekletiinden, Modernitenin yayl ulusuluun yaylmas olarak ortaya kt ve grnd. nsanlar baka tarihlerin olanakl ve olas olduunu tasavvur bile edemez oldular. Buradan u programatik ve stratejik sonu otomatikman ortaya kyordu: bizlerin program modern toplumun dininin devrimci biimine bir dn olmak zorundadr. Ama bizim bulunduumuz dnyada artk uygarlk dinleri deil, aydnlanmann inkar olan gerici ve kar devrimci gerici din olan uluslar ve ulusuluk, Mekke'nin putlar gibi ortal kaplam bulunmaktadrlar. Biz bu gerici uluslarn ve ulusuluun dnyay kaplad ada, nsan tanmn yeni koullara uygun olarak yapmak veya var olan tanm gelitirmek zorundayz, Muhammet'in Mslim tanm gibi. O halde, nsan, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olann btnyle zel bir sorun olmasn kabul eden ve bunun iin mcadele edendir . Nasl bir Puta tapar bir Mslim olamaz ise, bir Trk, bir Krt, bir Alman, bir Amerikal, bir Avrupal d a nsan olamaz. Grld gibi sonular da alt st edicidir; ok daha kapsaml, derin ve aklaycdr.

131

* Din kavramnn tmyle styap olarak tanmlanmasna bal olarak Devrim kavram ve kavray da deiiyordu. Bylece Yap ve zne elikisi de zl yordu. Marks'n tanmna gre, devrimler bir styapdan, retici glerin veya retim ilikilerinin veya ekonomik ilikilerin var olan dzeyine uygun bir styapya geilerdir. Din tmyle styap olduuna gre, devrimler bir dinden dier dine geilerdir . Gerek Marks ve gerek Kvlcml, bir din teorisi olmadndan, retici glerle devrimi yapan zne arasnda bir zdelik kurarak bu Yap ve zne elikisini amaya almlard. Bu Tarihi aklayamad gibi, Klasik Marksizm de Devrimleri sadece modern tarihe sktrmt; Kvlcmlda da Snfl toplumlar tarihiyle snrlyordu. te yandan her iki snrlama da snfl, yani devletli toplumlarla snrl olduundan, devrim kavram sadece iktidar ve iktisadi ilikilerle snrlanm oluyordu. Oysaki Devrim kavram tm Tarihi ve tm styapy kapsamalyd, nszdeki kavramsallatrmaya gre. Biz ise, Dinin aslnda styapnn somut var olduu biim olduunu kefederek, zne Yap elikisini, styap-Din zdelii ile ayorduk. nsanlar kendileri belli bir dinden olup olmay kendileri belirleyebildiinden zne sorunu da alm oluyordu. Yeni dinlerin ortaya k; bir dinden dierine geiler devrimlerin oluu ve yayl idi. Bylece sadece Devrimi snfl ve snfsz tm tarihe yaym olmuyorduk; ayn zamanda Devletle snrl olmaktan karyor tm styapy kapsar hale getiriyorduk. Bylece otomatikman baka bir uygarl programlatrmak; devrimi srf ekonomik ve politik deiikliklerle snrlamamak eklinde ifade edilen sorunu,yllarmz alan sorunu da bir yan rn olarak zm oluyorduk. Din styap ise, Dinin (styapnn) ilk ilevi de somut toplumun snrlarn izmek idi. Bylece soyut olarak Toplum kavram ile, onun somut var olu biiminin ayrlmas da mmkn oluyordu. Toplumun styaps din olduuna gre, bir Toplum somutta ancak bir Topluluk (Cemaat, Gemeinde, Toplumun somut var olu biimi) olarak var olabilir. Devrimler topluluklardan baka topluluklara dnmler olarak anlalabilir ve anlalmaldr. Tpk biyolojik evrimin yeni trlerin ortaya klar ile gereklemesi gibi. Canl trleri nasl biyolojik evrimin gerekletii somut form ise, topluluklar da (Dinler topluluklar belirlerler) toplumsal evrimin gerekletii somut biimdir. Ama bundan bu gnk anlamyla bir hukuki anlamda cemaati veya modern toplumu toplum olarak tanmlayp da modern olmayan toplumlar cemaat olarak tanmlayan gerici sosyolojilerin kavramn (rnein Murat Belge'nin sk sk deindii Ferdinand Tnnies'deki Cemaat ve Toplum kavram zikredilebilir. Tnnies, modern toplumun dininin topluluunu (cemaatn) Toplum, dierlerini Topluluk (cemaat) olarak tanmlar.) anlamamak gerekir. Burada Cemaat (Topluluk, Gemeinde, Komnete) derken sosyolojik bir tanm yapyoruz. Toplum'un somut var olu biimi olarak, daha baka bir kavram bulamadmz iin bunu kullanyoruz. Totemli kabileler de, klasik uygarlklarn dinleri de, modern uluslar da cemaatlerdir. Yani

132

modern toplum da ancak cemaat biiminde var olabilir sosyolojik olarak. Ama sosyol ojik olarak cemaat olan modern toplum, kendisinin cemaat deil toplum olduunu syler. (Bu nedenle btn sosyoloji modern toplumun dininin kavramlaryla i grr. Sosyoloji modern toplumun dininin gerici biiminin teolojisidir. ) Nasl retici gler devrim yapamaz ise, aslnda snflar da devrim yapamaz . nk Snflar da toplumun styapsnn somut var olu biimleri deil, analitik kavramlardr . Analitik kavramlar devrim yapmazlar. Elbette snflarn yetenekleri ve memnuniyetsizlikleri devrimlerin gereklemesinde muazzam bir neme sahiptir ama onlar bunu snf olarak deil, ayr bir dinin, yeni bir dinin, yeni bir topluluun (cemaatin) ncleri olarak yaparlar. Devrimleri yapan kleler deil Hristiyanlard, Plepler deil Mslmanlard, burjuvalar veya proleterler deil Aydnlanmaclar ya da Ulusulard ve gelecekte de eer olursa iler deil, nsanlar olacaktr. Tr olarak nsanlar deil ama ulusal olan zel olarak kabul edenler, aydnlanmann ideallerine dayanarak bir tek dnya topluluu (cemaati) kurmak iin harekete geenler. Yani nasl kleler Hristiyan olarak, Plepler Mslman olarak devrim yaptlarsa iler de ancak Trk, Alman vs. olmaktan kp nsan olduklarnda devrim yapabilirler . * Bylece bir yanda snflara (znelere), dier yanda retici glere (yapya) dayanan iki farkl ilkenin, iki farkl paradigmann varl son bulmaktadr. Din bir toplumun tm styaps olduu iin, bir dinden dier dine geilerin, retici glerin ve retim ilikilerinin yeni durumuna uygun styaplara geiler, yani devrimler olduu ortaya kmakta; ama ayn zamanda bir din, ancak insanlar kendilerini bir dinden grdklerinde var olup toplumu dzenleyen bir yap haline dnebilmektedir. nsanlarn bir dinden dier dine geileri, bir styapdan dier styapya geileridir. Bylece Yap ve zne elikisi alm olur. Tabii Devrimler de artk sadece modern tarihe ve skp kalm olmaktan kar ve tm insanlk tarihine yaylr ve o tarih ok daha anlalr olur. Buna bal olarak, Devrimi sadece devlet ve politik iktidarla snrlayan Aydnlanmann devrim anlay da almakta; kendini sadece ekonomi ve politik deiikliklerle snrlayan bir devrim kavramndan, bir uygarln programlatrlmasna gei mmkn olmaktadr. Ayn zamanda Modern toplumun yapsnn analizinin de balangcdr dinin bir toplumun tm st yaps olduu ama Dini inan veya zele ilikin olarak tanmlamann da modern toplumun dini olduu nermesi. Bu nerme Modern toplumun styapsnn (Dininin) yzndeki peeyi karr. Aydnlanmann (ve daha sonra ulusuluun) kendisinin Din olmadn, akli olduunu iddia ederken, aslnda tam da yeni bir din kurduunu deifre etmi olur. Ve tabii dinin bu tanm, sosyalizmin modern toplumun dini iinde bir tarikat, bir parti olmaktan kp, yani snfsal eilimleri yanstan ama dini deitirmeyip onun iinde bir muhalefet hareketi olmaktan kp, bir din olmas gerektiini ortaya koymaktadr. Ve buna bal olarak Bilim kavramnn da yzndeki pee dmektedir. Din tmyle styapysa, bilim de dinseldir. Aydnlanmann bilim din ayrl da dinseldir. Bu da
133

almaldr ve alm olur. Bylece Marksizm bilimselletike ve aydnlanmann bilim kavramn da eletirip gerek anlamda bilim olduka bir din olmas gerektiini ve din olaca ortaya km olur. * imdi en temeldeki kavrama Toplum kavramna gelelim ve bu kavramdaki Aydnlanma etkisini grelim. Yukardaki sorunlarn hepsi, son durumada Toplum kavramndaki yanllkta toplanr. Aydnlanma (ya da daha sonraki ulusuluk) kendi dininin tanmlad iliki ve toplulua Toplum demektedir btn sorun buradan kmaktadr. Bylece Topluluk (cemaat) kavram da dinlerle, politik olmayanla inanla ilikilendirilmektedir. te bu ilikilendirmenin bizzat kendisi modern toplumun somut Topluluunun tanmdr. Ve sosyolojik olarak Topluluk kavramna yer bulunmamaktadr burada. Toplum genellikle hep insanlar aras iliki olarak tanmlanmaktadr. Ama burada tam anlamyla bir totoloji bulunmaktadr. nsan kavram, aslnda tpk Mslim gibi bir kavramdr. Aydnlanmann kendi ilkelerini kabul edene verdii isimdir. Yani belli bir Topluluu normatif olarak tanmlamaya yarar ama Toplumu deil. Yani bu anlamda nsan, sosyolojik olarak toplumu tanmlamada kullanlmaz. Sosyal bir hayvan olarak insan trnden sz edildiinde ise, bu tanm biyolojik bir tanmdr, sosyolojik bir tanm deildir yine kullanlamaz. Sosyolojik olarak insan, her hangi bir dine gre, o dinden olan anlamndadr. Yeryznde hibir din, biyolojik bir tr olarak tm insanlar insan kabul etmez ve etmemit ir. Din dnda da hibir ey, dolaysyla bir insan tanm da olamayacandan, insan aslnda, son derece belirsiz, izafi, her dine gre deien bir kavramdr. nsann sosyolojik bir tanmn, yani sosyalizm dini asndan, yani Tarihsel Maddecilik veya Marksizm asndan yapmak gerekirse, her dine gre o dinden (veya o dinin tolere ettiinden) olandr diye tanmlanabilir. Zaten tam da bu nedenle, komnlerin ounda nsan kavram o kabilenin soyundan olanlarla zdetir. Biyolojik anlamyla insan, bir dinden olduunda, bir topluluktan olduunda, yani bir cemaatin yesi olduunda ancak sosyolojik olarak nsan olabilir. Yani nsan bir Topluluktan olandr. Bu "bir dinden olandr " diye de ifade edilebilir. Peki, Toplum'u nsanlar aras iliki olarak tanmlamak bir totoloji olduuna gre nasl tanmlanabilir. Toplum her eyden nce bir hareket biimidir, bir var olu biimidir , dolaysyla onun tanm dier var olu ve hareket biimleriyle ayrc iliki iinde yaplabilir. Toplum her eyden nce varln ya da oluun (evrimin, hareketin, gidiin) zgl bir biimidir. Dolaysyla sosyolojinin (Marksizmin) konusu olan Toplum ve onun evrimi, genel olarak
134

Varln evriminin bir momenti olarak, yani dier varlk biimleri ve onlarn evrimi ile fark erevesinde tanmlanabilir. Kabaca fizik evrenin evrimi, temel paracklarn veya kuvvetlerin; canllarn evrimi trlerin evrimi biiminde ortaya kar. Toplumun evrimi de topluluklarn (Cemaatlerin) evrimi biiminde gerekleir. Trler nasl biyolojik evrimin gerekletii temel birim ise, Topluluk da toplumsal evrimin gerekletii temel birimdir. Evrimin mekanizmalaryla, evrimin gerekletii varoluun zgl biimlerini kartrmamak gerekir. Elbette canllarn deiiminin temelinde, tpk toplumun iktisadi ilikilerindeki deimeler gibi DNA ifrelerindeki deiimler vardr ama nasl canllardaki deiim tr deiimleri biiminde gerekleirse, toplumsal evrim de, retici gler ve retim ilikilerindeki deimeleri DNAdaki deimelere benzetirsek, topluluk tanmlarnn deimeleri (din deimeleri) biiminde gerekleir. Trler nasl canllarn evriminin gerekletii somut biim ise, topluluklar da toplumun evriminin gerekletii somut biimdir. Sosyolojinin ya da Marksizmin en byk eksii, tpk biyolojideki tr kavram gibi, evrimin gerekletii temel birime ilikin bir kavramnn bulunmamasyd, bunun ardnda da Aydnlanmann kendi cemaatine cemaat demeyip toplum demesi yatyordu. Ve tam da bu eksiklik nedeniyle, zne olarak snflar (veya barbarlar vs.) koyuluyor ve Yap ve zne elikisi ortaya kyordu. Bunun nasl kavramsal samalklara yol atna bir rnek verelim. Trk Toplumu diye bir ey olamaz. Ama Trk Ulusu, yani bir Topluluk olabilir. Trk Toplumu kavram, Maymun Canls, Demir Maddesi gibi bir sama kavramdr. Maymun trnden sz edilebilir maymun canlsndan deil; Demir atomundan ya da elementinden sz edilebilir, demir maddesinden deil. Ama topluma gelince Maymun Canls samal gibi Trk Toplumundan sz edilmektedir, Trk ulusu, cemaat ya da dininden deil.. Tarihi anlalmaz klan da, Yap ve zne elikilerini ve ayrmlarn yaratan da toplumsal evrimin gerekletii birimin tanmlanmam olmasdr. Bunun ardnda da Aydnlanmann Toplum ve Din kavramlar bulunmaktadr. Ortada, toplumsal evrimin gerekletii temel birim, yani topluluk kavram olmaynca, toplumsal evrimin aklanmasnda zorluklarla karlalm, almaz Yap ve zne ayrmlarna taklnm ve gerekteki toplumsal deiimler hibir ekilde ne aklanabilmi ne de gerekten devrimci bir hareket yani yeni bir din yaratlabilmitir. Bu nedenledir Marksist tarih kitaplarnda modern adaki birka devrimden baka devrim saylamamas, nk din deiimlerinin, dinlerin ortaya k ve egemen olularnn, yayllarnn, yani bir topluluktan dier toplulua geilerin devrim olduu anlalamamaktadr. Topluluk kavram yoktur ki onun geileri olsun. Topluluk kavramnn yokluunun ardnda ise hem dinin aydnlanmac tanm (inan, ideoloji vs.) hem de toplumun aydnlanmac tanm (insanlar aras iliki) bulunmaktadr. *
135

Marksizmin geliimine teorik katkmz bylece zetlenebilir. Bunun programatik (uluslara kar sava ne almak) ve rgtsel (bir parti (tarikat) olmaktan kmak yeni bir din olmak; tm iileri sosyalist olmaya deil, tm iileri ve insanlar nsan olmaya armak gibi) sonular zerine ayrca yazlacak ok ey var ve bunlar ele almaya alyoruz ve alacaz. Ne yazk ki, Trkede bunlar anlayabilecek az saydaki kiiler okumuyor, okuyanlar da bu arka plan bilmediinden anlamyor. Yapabileceimiz tek ey dinleyen ve anlayan varm gibi konumaya devam etmek. zetle, Klasik Marksizmin de Kvlcmlnn da yz elli yllk serveni, bir bakma aydnlanma'nn Din ve Toplum kavramlarnn ortaya kard bu sorunu zme abalar olmutur. Bu abalar baarsz kalmaya mahkmdu, nk sorun yanl koyuluyordu. Ama bizzat bu zme abalar, ok karmak yollardan sorunun zm iin birikim yapm tr. Bat Marksizmi ve Trokist gelenein yan sra Kvlcml da hem bu baarsz zme abalarnn, hem de bu birikimin antsal rneidir. Bir rastlant sonucu bu gelenei de tanyan belki de tek kii olduumuzdan, bu yk bizim srtmza bindi. Bunu nereye kadar tayp gtrebildiimizi ise zaman gsterecektir. 19 Kasm 2008 aramba Demir Kkaydn

136

Kvlcmlnn Marksizme Katklarnn Eletirel Deerlendirmesi

z ve grnm ayn olsayd, btn bilim gereksiz bir ey olurdu Karl Marks

Bugn Kvlcmlnn zellikle son politik yazlar okunduunda, ilk bakta, onun tipik bir Stalinist ve Trk Milliyetisi olduu izlenimi doar. Brejnevden adalet istemekte; Trkiyenin Skynetim mahkemelerine teslim olmaya gelmektedir. Byle birisinin Marksizme katklarndan sz etmek ne derece dorudur? Tam bu nedenle, Marksn szlerini koyduk bu yaznn giriine. Evet, Kvlcml, Marksizme Marks-Engels sonrasnda gelen hibir Marksistin yapmad lde byk ve nemli katklar yapmtr. Ama onun bu katklar, sanldndan ok daha karmak, farkl soyutlama dzeylerinde ele alnmas gereken bir konudur. Bu denemede, bu katklar, farkl soyutlama dzeylerinde, hi olmazsa ana balklar halinde, ele alnmaya allacaktr. * Kvlcmlnn Marksizmin geliimine katk yapp yapmadn ve yaptysa ne gibi katklar yaptn ele alabilmek iin, ncelikle Marksizmin ne olduunu ele almak gerekiyor. nk Kvlcmlnn ilk ve en byk katks, Marksizmin doru bir kavrayna dayanmas ve bunu fiilen uygulamasdr denebilir. Ayrca, Marksizmin ne olduu tanmlanmadan Kvlcmlnn neye katk yapt da anlalamaz. Tarihler gibi Tanmlar da snf mcadelesinin bir alandr; Marksizm'in nasl tanmland da. * Kimileri Marksizmin bir felsefe, kimileri bir dnya gr, kimileri bir ekonomi teorisi, kimileri bir siyasi doktrin, bir politika retisi, bir snf mcadelesi retisi vs., vs. olduunu syler. Hatta bir toplumsal dzen olduunu syleyenler bile ( Marksist rejimler, Marksist lkeler) vardr. Kitaplarda ya da ktphanelerde, Marksn ve Engelsin eserleri Felsefe, Ekonomi, Politika ya da Dnce Akmlar gibi blmlerdedir rnein. Ama neredeyse hibir yerde Marksizmin tarih ve toplum teorisi yani sosyoloji olduuna dair bir tanm grlmez. Bu tanmlarn ve snflamalarn hibiri masum deildir. * Peki Marksizm'in doru bir tanmna nasl ulalabilir? Marksizmin doru tanmnn ne olduunu bize yine Marksizm gsterebilir.
137

Bunun iin, bizzat onun ilk kurucularnn kendi teorilerini ve teorik katklarn nasl tanmladna bakmak gerekir. Yani Marksizme gre Marksizm nedir? Marksizmin kurucular retilerini, toplum ve tarih teorisi olarak tanmlamlardr17. Bunda son derece aktrlar. Onlar retileriyle tarihsel srecin ve toplumsal varoluun mekanizmalarn aklayan bir teorinin temellerini attklarn sylyorlard. Dier bir ifadeyle toplumu ve onun evrimini ele alan bir teori veya bilimi kurduklarn sylyorlard. Daha sonra Tarihsel Maddecilik denen teori, znde toplumun ve onun evriminin bilimidir. Kelime olarak evrilirse, bugn sosyoloji denen bilimdir. Ne var ki, bugn sosyoloji denen ve Comte, Durkheim, Weber gibileriyle balayan ve btn dnya niversitelerinde okutulan; btn ktphanelerin sosyoloji raflarn dolduran ve btn dnyada sosyoloji diye bilinen grlerin hepsi, znde Marks ve Engels tarafndan kurulmu bulunan sosyolojiye (toplum bilime) kar mcadele iin ortaya atlm reaksiyoner ideolojilerdir 18. Bu nedenle biz, allm ve yaygn kullanmda sosyoloji olarak bilinenlere ve tanmlananlara sosyoloji demiyoruz, ideoloji19 diyoruz. Ve onlar tarafndan bir dnya gr, ideoloji, felsefe, ekonomik doktrin, Sosyoloji okulu olarak tanmlanan Marksizme ise Sosyoloji diyoruz. Bu nedenle, Marksizm, Tarihsel Maddecilik ve Sosyoloji kavramlaryla kastettiimiz hep ayn bilimdir. Bunlar birbiri yerine kullanyoruz. Sosyoloji dediimiz her yerde Marksizm (Tarihsel Maddecilik), Marksizm dediimiz her yerde Sosyoloji de demi oluyoruz. Her hangi bir karkla yol amamak iin ncelikle bunu aklamak gerekiyordu. * Doa ve toplum yasalar evrenseldir. Evren nasl atomlar, yldzlar, galaksileri, gezegenleri, spernovalar milyarlarca kez kefettiyse; canllar nasl zehirleri, gzleri, kanatlar, zekay vs. birbirinden bamszca defalarca kefettiyse; toplum nasl bitki ve hayvanlar ehliletirmeyi (Neolitik Devrim en az yedi kez); Medeniyeti (muhtemelen be kez) birbirinden bamszca
17

Nasl ki Darwin organik doann gelime yasasn bulduysa, Marx da insan tarihinin gelime yasasn () buldu (Engels, Karl Marksn Mezar Banda Yaplan konuma) Enerjinin dnm yasas doa bilimleri iin ne kadar nemliyse, tarih iin o kadar nemli olan bu yasa (Engels, 18 Brumaire, nc Almanca Baskya ns z)
18

Sosyoloji bir bilim olabilir. Ancak tipik Burjuva Bilimi olarak hasb, objektif, tarafsz olamaz. Sosyologlar, nlerinde drt kat eilinerek sayg gsterilen ve nleri her gn yeryznn drt bucanda gklere karlan kiilerdir. Hepsinin kulland gzlk, Burjuvazinin dumanl grdr. Byk Sosyologlarn gstermeye altklar gibi, Sosyoloji, masum, saf ve ne olursa olsun "gerek arayc" bir bilim deildir. Sosyoloji: 19. yzylda serbest rekabeti kapitalizmin, 20. yzylda tekelci Finans-kapitalizmin emrindedir ve her ne pahasna olursa olsun, kapitalizmi hakl karmak iin kan teri dkenlerin uydurduklar ynla tarikatlar maherine bugn Sosyoloji ad veriliyor. (H. Kvlcml, Metafizik Sosyolojiler)
19

Marks-Engelsin dedii gibi ideolojilerin tarihi yoktur. Dolaysyla ideolojilerde gelime ve katkdan da sz edilemez. Marksizm iddia edildii gibi bir ideoloji ise zaten tarihi olmaz ve ona katkdan sz edilemez. Ve tam da bu nedenle, neredeyse her sosyolog ayr bir sosyoloji okuludur.

138

defalarca kefettiyse; tarihin gidi yasalar da birbirinden bamszca birok kez kefedilmitir Marksizmi Marks ve Engelsten nce, ilk kefeden bni Haldundur. Marksizmi, bni Haldunu bilmeden ve ondan bamszca ikinci kez kefeden Marks ve Engels de birbirlerinden bamszca kefetmi saylabilirler20. Ayrca Joseph Dietzgen veya Morgan gibi baka bamszca kefedenler21 ve kefettiklerinin Marksizm olduunu bilmeyenler de vardr. Bugn bile, Marksizm hakknda doru drst bir ey bilinmedii ve nyarglar yaygn olduu iin, zellikle tarihiler22 ve arkeologlar, Kolomb gibi kefettiklerinin ne olduunu bilmeden, onu tekrar kefetmektedirler. O halde, Kvlcmlnn Marksizme katklarndan s z ederken, toplumu ve tarihi inceleyen bilime, sosyolojiye ya da Tarihsel Maddecilie yapt katklardan sz etmi oluyoruz. * Bu katklarn neler olduunu inceleyip tartabilmek iin de bu bilimin evrimini ele almak gerekir ki, bu evrim iinde, eer varsa, Kvlcmlnn yeri tanmlanabilsin. Her yeni doan bilimin ncekilerin kat ettii yollar kat etmesi gerekmez, bilimler de toplumlar gibi23 nceki birikimin omuzlarnda ykselerek doabilirler veya yeni bir aamaya geebilirler. Toplumun bilimi, en son doan bilimdi. Cansz ve Canl doay inceleyen (Fizik, Biyoloji) bilimlerin birikimi zerinde doduundan, Marksizm 19. Yzylda domu bir yirminci yzyl bilimiydi. Toplum bilimi, cansz ve canl doann bir tarihi ya da evrimi olduu fikrinin henz doum sanclar yaad bir ada, toplumun evriminin yasalarn haykran bir lkla, doann da tarihi24 olduunu haykrarak domutu. Fizik alemde ve canllar aleminde, bir evrim fikrinin tartmasz kabul unun uras kinci
20

Deutsch-Franzsische Jahrbcher'de, iktisadi kategorilerin eletirisine katknn dahice denemesini[3*] yaynlamasndan beri yazarak devaml surette fikir alveriinde bulunduum Friedrich Engels, benim vardm sonuca, baka bir yoldan (ngiltere'de Emeki Snflarn Durumu adl yaptyla karlatrnz) ulamt (Karl Marks, Ekonomi Politiin eletirisine Katkya nsz)
21

Karl Marx kadar, kendi -bir dereceye kadar bizim de diyebilirim - materyalist tarih irdelemesi sonularyla iliki kurarak, Morgan'n aratrmalarndan kan yarglar aklamak ve bunlarn byk nemini ortaya koymak istemezdi. Gerekten, Morgan, Marx'n krk yl nce kefetmi bulunduu materyalist tarih grn , Amerika'da, kendi alannda yeniden kefetmi ve bu durum, onu, barbarlk ile uygarlk arasndaki karlatrma konusunda, belli bal noktalar zerinde Marx'la ayn sonulara varmaya gtrmt. (Engels, Ailenin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni)
22 23

rnein: Ina Mahlstedt, Rtselhafte Religionen der Vorzeit

Geri bir lke ileri lkelerin madd ve ideolojik kazanmalarn sahiplenir. Ama bu demek deildir ki. onlarn gemite getikleri tm aamalar bir bir geerek bu lkeleri klece izler. (Troki, Rus Devrim Tarihi)
24

Biz, yalnz bir tek bilim tanyoruz, o da tarih bilimidir. Tarih iki ynden incelenebilir. Tarihi, doa tarihi ve insanlar tarihi diye ikiye ayrabiliriz. Bununla birlikte, bu iki yn birbirinden ayrlmazlar; insanlar varolduka, insanlar tarihi ve doann tarihi karlkl olarak birbirlerini koullandrrlar. Doa tarihi, yani doa bilimi ile belirtilen ey, burada, bizi ilgilendirmez; buna karlk insanlarn tarihi ile, ayrntl bir biimde uramamz gerekecek (Marks-Engels, Alman deolojisi)

139

Dnya Savandan sonrasna denk gelir. Hatta bu fikrin yerlemesinde, Marksizmin doum l olan, toplumsal evrim fikrinin varl, doa bilimleri iin yol gsterici ve kolaylatrc bir ilev bile grmtr25. Ne var ki, bylesine ileri bir noktadan yola kan Marksizm, temel kavramlar bakmndan adeta doduu yerde kalm grnr, hatta bilinen ve yaygn biimiyle gerilemi ve bayalamtr. Buna karlk doa bilimleri giderek artan bir hzla ilerlemitir. Bugn Astronomi ve Fizik, bir tek bilimdirler artk ve bu bilimin konusu evrenin ya da maddenin tarihinden ya da evriminden baka bir ey deildir. Paleontoloj i ve Biyoloji de bir tek bilim saylabilirler artk ve bu bilimin konusu canllarn evriminden baka bir ey deildir. Tarih ve Sosyoloji bir tek bilim olarak domalarna ve Sosyolojinin ya da Marksizmin dier ad tam da bu nedenle maddeci Tarih retisi olmasna; dier bilimlerin ancak 1950lerden sonra vard yerde domasna ramen, yaygn Marksist yaznda, toplumsal tarihin veya evrimin kavrannda, kavramsal aralarda vs. neredeyse en kk bir ilerleme, derinleme bile grlmez. Bunu, bir bilimin konusunu ve tarihini sradan okura anlatmak iin yazlan popler bilim kitaplaryla yaplacak bir kyaslamayla bile grmek mmkndr. rnein bugn fiziin veya biyolojinin tarihini ve bugn ele ald sorunlar ortalama bir okurun anlayabilecei ekilde anlatan onlarca farkl ve birbirinden gzel kitap bulunabilir. Hatta son yllarda en deerli bilim insanlarnn, (astronomlarn, fizikilerin, biyologlarn, paleantologlarn) bu tr kitaplar yazmaya zel bir deer ve nem verdikleri bile grlmektedir26. Ama Marksizm sz konusu olduunda brakalm Marksizmin, (yani Tarihsel Maddeciliin, yani Sosyolojinin) tarihini anlatan popler kitaplar bir yana, tarihini anlatan bir tek kitap bile yoktur27. lk bakta Marksizm tarihsizdir, kavramlar hi gelimemitir. deolojilerin tarihinin olmad nermesi adeta Marksizmde somutlam gibidir28. Peki, doa bilimleri ile toplum bilimi (Marksizm) arasndaki bu geliim ztlklarnn nedeni nedir? Bunu bize yine ancak Marksizm yani sosyoloji aklayabilir. nk bilimlerin evrimi fiziksel ya da biyolojik deil sosyolojik olgulardr ve sosyolojik olgular yine ancak sosyolojik kavramlarla aklanabilirler. Ama o yaygn ve bilinen artk bir ideoloji olmu Marksizm deil,
25

Marks ve Engelsin Darwinin kefinin nemini ilk kavrayanlardan olmalar, onu desteklemeleri ve hatta Marksn eserini Darwine ithaf etmek istemesi bile bu kolaylatrcln ve destein bir delilidir.
26 27

Perry Andersonin Bat Marksizmi ve Tarihsel Maddeciliin zinde kitaplar bir lde saylabilir ama o da kavramlarn geliimini ele almaz. Tarihsel Maddeciliin tarihi zerine bildiim tek deneme, yine kendimin yazd, Marksizmin Marksist Eletirisi ne nsz olarak yazlm Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katkdr.
28

in kts yaygn olarak bilinen biimiyle Marksizm, tam da bir ideolojidir; hem de zndk, eletirel ve yaratc Marksizme kar oluturulmu bir ideolojidir. Bu nedenle yaygn olarak bilinen Marksizmin bir tarihi yoktur.

140

bilinmeyen, gelimi ve tarihi olan; konusu tarih olan Marksizm. O halde, Marksizm nce kendi kaderini aklama gibi bir grevle kar karyadr: Niin doa bilimleri hzla muazzam yollar kat ederken kendisi neredeyse doduu yerde kalmtr veya en azndan yle bir grnm vardr? Doa bilimlerinin niye hzl gelitii sorun deildir. Kapitalist retim biiminin kendi yasasndan doar bu. Kapitalizmde rekabet iinde, nispi artk deer orann ykseltmek; emek retkenliini arttrmak zorunluluunun bir sonucudur. Doa bilimlerinin birka yzyllk devasa gelimesinin de; bu bilimlerin pozitif bilimler olarak tanmlanmasnn ardnda bu, yani deer yasas vardr. Marksn Das Kapitali tam da bu mekanizmalar inceler. Zor olan toplum bilimin (Marksizmin) niye gelimediini aklamaktr. Marksizmin kaderi, deer yayasna deil, sosyalist hareketin kaderine, ii hareketinin kaderine baldr. Ama bu bile dorudan mekanik bir iliki deil, sanatn geliimi gibi, ou kez elverili gibi grnen koullarn tersine alt, karmak bir ilikidir. * Elbet burada syle itirazlar duyar gibi oluyoruz: Ne demek Marksizm gelimedi? te Lenin, Emperyalizm Teorisini gelitirdi. Leninin (ki bunlar akma gre de deiebilir Althusserden Maoya ya da Negriye kadar ok farkl isimler sayanlar vardr. Bunlar ayr bir kategori olarak ele alnmaldrlar) Marksizme katklarndan sz edildii grlr. Bu itirazlarda, Marksizmin evrimine ve ne olduuna dair ok temel iki yanl bulunmaktadr. Lenin ve benzerleri, Marksizmin temel kavramlarna bir ball temsil ederler, onlar yaratc bir uygulamaya karlk derler ama temel kavramlarda hemen hemen hibir gelime ve ilerleme salamamlardr. Onlar verili kavramlara dayanarak, yeni olgular aklamlardr. Belki zaten var olan kavramlar daha net tanmladklarndan sz edilebilir. Leninin ya da bakalarnn, Marks-Engelsin ortaya att teorinin temel kavramlarnda hemen hi bir ilerleme yapmadan siyasi mcadelenin ya da snf mcadelesinin birok sorununa ilikin zmler gelitirmi olmalar, onlarn bu bilimin geliimine katklar yaptklar anlamna gelmez. Bu keiflerin pratik hayat bakmndan olaanst nemde olmas sonucu deitirmez. Bugn geceleri elektrik ampul olmadan bir yaam tasavvur edemeyiz bile, bylesine muazzam nemli bir yeri vardr Edisonun kefinin hayatmzda. Ama bu, Edisonun fizik biliminin geliimine hibir katks olmad gereini zerrece deitirmez. Edisonun elektrik ampuln kefetmesi iin, elektrik akm veya elektromanyetik g konusunda yeni kavramlar ortaya koymas veya var olan kavramlar gelitirmesi gerekmiyordu. Var olan kavramlar erevesi ve pratik ihtiyalar bu keiflerin ortaya kmasna ve aklanmasna yetiyordu. Fonograf kefetmesi iin dalga ve akustik teorisinde bir takm ilerlemeler yapmasna gerek yoktu. Bu nedenle fiziin evrimini anlatan kitaplarda Edisonun ad bile anlmaz ama rnein Faraday veya Maxwell anlmadan geilemez. Bir bilimin geliimine katk yapmak yeni kavramlar bulmak, var olan kavramlar
141

dakikletirmek, eletirip yeniden tanmlamak; yeni yasalar bulmak, bilenen yasalarn snrlarn gstermek vs.dir. Bu adan baktmzda, Leninin Tarihsel Maddeciliin hibir kavraman eletirip deitirmeye veya yeni kavramlar koymaya kalktn gremeyiz. Onun da byle bir iddias yoktur zaten. Elbet Trokinin bir katksndan sz edilebilir ve edilmelidir. Trokinin katks, Marksist evrim kavraynda, eitsiz ve kombine bir geliimi tanmlamas ve kullanmas; brokrasinin snf karakterinin tanmlanmas gibi konularndadr. (Benzer katklar Trokiden bamszca Kvlcml da yapmtr.) Zaten Troki, Bat dnyasnn tand Marksistler arasnda neredeyse tek istisnadr. Btn eseri de tpk kurucularnki gibi tarihin ve toplumun gidiine ilikindir. Bu tarih g enellikle modern, hatta sadece yirminci yzyl tarihiyle ilgilidir ve bu tarihin daha derinden kavran iin kavramsal bir ilerleme de salamtr. ok daha yaygn ve egemen olan dierleri (Althusser, Mao, Negri vs.) zerinden itiraza gelince, onlarn unuttuu ok temel ve basit bir olgudur: Marksizm bir sosyolojidir, felsefe deildir. Hatta kendi doumundaki satrlarda, felsefenin bittiini ilan ederek; felsefeyi ldrerek domutur29. Althusserden Maoya ya da Negriye kadar Marksizmi gelitirdii syleyenler, Marksizmi bir felsefe olarak ele alrlar. Bunlarn tarihi ve toplumu ele alan bir tek sosyolojik yasay, bir tek sosyolojik kavram ele alp eletirip gelitirdikleri grlemez. Toplumsal olgulardan yola karak fikirleri aklamazlar; fikirlerden yola karak toplumsal gidii aklamaya alrlar. Konular tarih ve toplumun hareketi, toplumsal olgular bile deildir. Aslnda Marksizmin geliememesi ile bir felsefe (veya ekonomi retisi) olarak tanmlanmas ve ele alnmas arasnda da kopmaz bir ba vardr ve bu Marksizmin gelimemesinin bir grnmdr. Onlar Marksizme katk yapamazlar nk konular Marksizmle zde deildir. Hatta pratikte fiilen Marksizmin en temel nermesinin, (dncenin varl deil, varln dnceyi belirledii) fiili bir inkarn temsil ederler. Btn bunlar, aslnda, toplumsal hareketi dnce ile aklamaya kalktklar iin, ayn zamanda kendilerinin btn Marksist olma ve Marksizme dayanma iddialarna ramen, Marksizmin inkarn; bir geriye dn temsil ederler. Hepsinin ardnda u gizli varsaymn meduza kafas grlr: u veya bu dncenin veya nermenin kabul edimle veya edilmemi oluu sonraki sreci belirlemitir. rnein Ekim Devriminin sonraki yozlamasnn nedeni geri bir lkede devrim; devrimin yaylamayp tecrit olmas; sava ve i sava sonucu tm retici glerin tahrip olup neredeyse yamyamla dn gibi gerek maddi koullar deil; Leninin rgt teorisindeki u ya da bu yanl veya rgt ii demokrasiyi nemsememek gibi, son durumada kimi yanl dnceleri ya da yanl kararlardr. Yani Marksizmin kendisiyle mcadele ederek doduu ideoloji,
29

Demek ki, gerek yaamda, kurguculuun bittii yerde pozitif bilim; insanlarn pratik faaliyetinin, gsterdikleri pratik gelime srelerinin ortaya konuluu balar. Bilin konusundaki bo szler biter, onlarn yerini gerek bilgi almaldr. Gerein kendisi ortaya konduunda, zerk felsefe varlk ortamn yitirir. Onun yerini, olsa olsa insanlarn gsterdikleri tarihsel gelimenin gzlemlenmesinden kartlabilecek en genel sonularn bir sentezi alabilir. (Marks-Engels, Alman deolojisi)

142

Marksizm postu giyinerek onu iinden ele geirmitir. * te Kvlcmlnn anlalmasnn ve katklarn tartmann ilk zorluu tam da burada ortaya kar. Btn dnyada Marksizmle ilgisi olmayanlar, yani toplumun hareket yasalarn ve tarihsel hareketi aratrmakla ilgisi olmayanlar Marksist olarak ortal doldurmu bulunmaktadrlar. Bunlarn hepsinin temel paradigmas anti -Marksisttir. nk bizzat konular sosyoloji ya da tarih deildir. Marksizmle konular ortak deildir. Sorun buradadr. Konusu Marks-Engelsin ortaya koyduu bilimin konusuyla zde olan, yani Marks -Engelsin Marksizm tanmna uygun olarak bir takm kavramlar gelitiren neredeyse biricik kiidir Hikmet Kvlcml (Troki de). Yani bir yanda dnyadaki btn dier Marksist diye bilinenler, bir yanda da Hikmet Kvlcml bulunmaktadr30. Kvlcml btn nemli eserlerini ve en nemli katklarn Tarihsel Maddecilik alannda vermitir; en nemli katklar veya iddialar tam da bu alandadr. Yani yaygn genel kabul gren Marksizm veya ona katklar diye bilinenler bir yandadr; Kvlcml dier yandadr. te Kvlcmlnn ncelikle ve en byk katks budur: tarihin ve toplumun genel yasalarn, tarihsel ve toplumsal olgulardan yola karak daha dakik ve derin olarak tanmlamaya alan neredeyse yeryzndeki biricik Marksist olmasdr. Ama bu gerek ortaya korkun bir amaz ve anlalmazlk karmaktadr. Yaygn olarak Marksizm diye kabul grm ve bilinen her eyi karya almak ve reddetmek gerekiyor. Byle bir teebbsn bile lgnlk olarak grlecei ok aktr. Onlarn sadece nicelii bile ezicidir. Bunca Marksist filozof, dnr hepsi yanl da bir Kvlcml m yanl deil 31? Ne yazk ki gerek budur? Bylece ortaya yle bir durum kmaktadr: bir yanda Marks -Engelsin tanmlad biimiyle, Marksizmle konusu zde olan, yani tarihin ve toplumun genel gidi yasalar zerine aratran, tartan ve yazan Kvlcml; dier yanda dalar gibi ylm koskoca szm ona Marksist bir literatr ve bu literatr Marksizm sanarak yetimi Marksizmin ne olduuna dair tasavvur yeteneini bile yitirmi milyonlarca Marksist. Bunlara ek olarak da btn akademik dnyada yeri olan szde sosyolojiler ve sosyologlar. Btn bunlarn karsnda: Marks-Engels, Troki, Kvlcml gibi birka gerek Sosyolog ya da Marksist. Bu korkun ztlk, btn dnyada da byle Trkiyede de. Trkiyeden rnek verelim. Marksist teori iddial, Praksis ve Teori ve Politika diye iki dergi var. Uzun yllar istikrarl bir
30

Burada Bat Marksizminin sanat ve estetik konusundaki abalarn, Benjaminin neredeyse biricik katksn bir paranteze alyoruz.
31

Kvlcml anlarnda TKP tarihi iinde bir tek ben mi varm diye soruyor? Ama sadece TKP tarihi iin de deil; aslnda dnyada da durum benzer. Kvlcml bunun farknda deil. Zaten onu Stalinizme hapseden de bu.

143

biimde kyorlar. Marksizm diye ylda birka kez seminerler yaplyor. zgr niversitede Marksizm zerin verilen seminerler var. Ama toplumun tarihsel hareketi ve bunun yasalar zerine bir tek yaz, bir tek konumac, bir tek seminer bulamazsnz. Uzaa gitmeye gerek de yok, bizzat bu Sempozyumu ele alalm. Kvlcmlnn neredeyse btn eserleri tarih ve onun hareket yasalar ile ilgilidir. Bu tarihi ve onun yasalarn, bu yasalarn formlasyonunda Kvlcmlnn yerini veya yeni olgular nda Kvlcmlnn genellemelerini ele alan bir tek bildiri bile bulunmamaktadr. Bu sempoz yumdaki bildirilerde de Kvlcml ya politik dzlemde ya da felsefi dzlemde ele alnmaktadr. Hlbuki bu iki dzlem de Kvlcmlnn esas teorik katksn konu etmez. Kald ki, politik olarak Kvlcml, Sovyetlerin izgisini sadakatle izlemi, lnceye kadar da yle kalm bir Stalinisttir. Felsefi olarak ise, didaktik kitaplar yazmak dnda fazla bir ey yapmamtr ve byle bir iddias da yoktur. Ayrca, Felsefe Marksizm (Sosyoloji) deildir. Yani bizzat bu Sempozyumda bile Kvlcmlnn ele aln, tam da Kvlcmlnn var olduu yerin zdddr. Marksizmin bana gelen aynen Kvlcmlnn da bana gelmektedir. Yani Marksizm Marksite ele alnmad gibi, Kvlcml da Marksiste ele alnmamaktadr. Dnyada yaygn olan ve Marksizmin fiili inkar olan felsefi yaklam ya da politik yaklamla ele alnmaktadr. Dnyadaki genel ve yanl Marksizm kavray, aynen buraya da yansmakta, varl ve eseriyle bu anlayn karsnda bulunan Kvlcml, kar olduu anlayn paradigmasna sokularak ele alnmaktadr. Dolaysyla Kvlcml ve Marksizm anlalmaz bir hale gelmektedir. Bu nedenle, Kvlcmlnn Marksizme katksndan sz etmek, btn dnyadaki Marksistlere ve burada bildiri sunanlara, sizlerin imdiye kadar tarttnz her ey, temelden yanltr, Marksizmle ilgisi yoktur; Marksizm adna bildiiniz her ey yanltr, hepsini unutmanz gerekir demekten baka anlama gelmez. Ama hayatlarn bunlarla geirmi ve yle anlam bulmu insanlara bunu sylemek, onlar tarafndan hibir zaman kabul grmeyecektir. Onlar bu hayatlarnn anlamn dileriyle, trnaklaryla savunacaklardr. * Yani Kvlcmlnn hangi balk altnda ve nasl ele alnd hi de masum bir seim deildir. Yanl olan bildirilerin ierikleri deil, balklar ve konulardr. Balklarn ve konularn eletirmeden ierikleri zerine bir tartmaya girmek, zmnen onlar onaylamak anlamna gelir. Yanl bir hayatn doru yaanamayaca; Stratejik bir yanln taktiklerle dzeltilemeyecei gibi; yanl sorulara doru cevaplar verilemez. O balklarn hepsi, Marksizmin ne olduu hakknda yanl ve gizli varsaymlar barndrrlar Marksizm'in ne olduuna dair. Ve tam da Marksizmin ne olduu ve tanm bizzat snf mcadelesinin bir konusudur. Dier bir ifadeyle, Kvlcmly felsefe ve politika dzeyinde tartmak, Marksizmi bir

144

politika retisi veya bir felsefe olarak tanmlayarak, Marksizmin ne olduunu ve konusunu arptmaktan baka bir anlama gelmemektedir. Ve maalesef buradaki bildirilerin byk ounluu bu temel ve metodolojik yanlla maluldrler. * Bir bilimin evrimi, son durumada kavramlarnn evrimidir. Kimi kavramlarn ortaya k, kimilerinin anlamnn dakiklemesi, farkl anlamlarn birbirinden ayrlmas, kimi kavramlarn terk edilmesidir. Elbette bu kavramlar da kendi ilerinde bir hiyerari iinde bulunurlar. Fizik biliminden bir rnek verelim. Fizikte birok kavram vardr. Ama ktle, arlk, boyut, hacim, hz, zaman, uzay gibi kavramlar temel kavramlardr. Bir de ikinci, nc derecede dalga boyu, frekans, basn vs. gibi kavramlar da vardr. Fiziin evrimi son durumada, o temel kavramlardaki deimeler olarak ele alnabilir ve alnmaktadr. Diyelim ki, Arimet dneminin fiziinde zaman ve hz gibi kavramlar olmadan, boyut, hacim, arlk, ktle gibi kavramlarla o fiziin sorunlarn zmek mmkn oluyordu. Kaldralar ya da gemileri yzdrmek iin bunlar yeterdi. Ama ie hareket girince; zaman da girer, hz da, hzn deiiminin hz da girer. Bylece Galile ve Newton dnemlerinin fiziine geliriz. Bir ktle yi bir yerden belli bir zamanda bir yere hareket ettirmek sz konusu olunca, enerji de girer. Galileler, Newtonlar bu kavramlar fizie soktuklar, daha dakik ve net olarak tanmladklar; gelitirdikleri iin fizie katklarndan; fiziin evrimindeki yerlerinden sz edilebilir. Elbette hareketin farkl biimlerini inceleyen alt blmlerinde daha spesifik kavramlar bulunur vs.. Isnn, n, dalgalarn paracklarn hareketini inceleyen ikincil kavramlarnz da olabilir. Bir fiziki, bunlarda nemli katklar da yapm olabilir. Bunlar da nispeten ikinci kategoriden byk fizikilerdir. Ama byk fizikiler bu temel kavramlarda deiiklikler yapanlardr. rnein klasik fizikte ya da Newton fiziinde, zaman, ktle, boyut birbirinden bamszca vardrlar. Bu birbirinden bamsz kavramlarn aralarndaki bantlar inceler klasik fizik bir bakma. Zaman kavramn ele alalm. Zaman, iinde olaylarn getii, bir rnek ve hep ayn hzla akan bir sahne gibidir bu fizikte. Ancak yirminci yzylda bu hz, zaman, ktle kavramlar batan aa deiirler, rnein, zaman artk bir sahne deil; maddenin bir varolu koulu veya biimidir. Zaman deimez ve dzenli akan bir sahne olmaktan kar; saatler yavalar veya hzlanabilir. Boyutlar ksalr veya uzar. te rnein byle bir zaman kavramna gei, fiziin evriminde byk bir deiimdir. Fiziin evrimini anlatan kitaplar bir bakma bu deiimi anlatrlar. Bu deiimin, tm kavram sisteminin karlkl bamllklar iinde nasl deiimlere yol atn anlatrlar. Bir fizikinin fizie katklarndan sz etmek, bu temel kavramlarn kavran veya tanmndaki
145

katklarndan sz etmektir bir bakma. Biyoloji de benzer durumdadr. rnein bir tr veya poplasyon kavramnn tanmnn evrimi zerinden biyolojinin evriminin en nemli uraklar gsterilebilir. Peki, sosyolojide ya da Marksizmde durum nedir? Marksizmde de elbet bir takm temel kavramlar vardr btn dier kavramlarn zerinde ykseldii. Ne var ki, Tarihsel maddecilii veya Marksizmi, kavramlarn tarihi olarak anlatan bir tek kitap bile yoktur. Esas sorun buradadr. Ama bunda bir sorun grlmemesi bundan da daha korkun bir durumdur. Var olan kitaplar bile Marks-Engelsin yazdklarnn bayalatrlm tekrarlardr. Tarihsel Maddeciliin ya da Marksizmin, kavramlarn tarihi olarak bir tarihi yazlmamtr. Marksizm'in bir tarihinin yokluu ile Marksizmin bir felsefe veya politika retisi veya ekonomi politik olarak kavran arasnda kopmaz bir ba vardr. Marksizmin Marksist olmayan tanmlar, son durumada onu tarihsizlie yani bir ideoloji olmaya mahkum etme sonucunu vermekte yani Marksizm, Marksizm olmaktan kmaktadr. Bylece yle bir fasit daire ortaya kmaktadr. Marksizmle ayn konuda neredeyse bir tek Kvlcml yazdna gre: Marksizmin tarihi Kvlcml bilinmeden yazlamaz. Ama Marksizmin tarihi bilinmeden de Kvlcmlnn bu tarihteki yeri ve katklar konu edilemez. Bir yanda Kvlcml vardr, bir yanda dier btn Marksistler. Ve o btn dier Marksistler, Marksizm bir sosyoloji olduuna gre, aslnda sosyoloji alannda hibir ey yazp sylemediklerinden Marksist deildirler32. Bu noktada ok ilgin ve kabul etmesi ok zor ve sarsc bir sonu ortaya kmaktadr. Kvlcml, Marks ve Engelsten sonra, tm insanlk tarihini sorun yaparak bu gidi hakknda genellemeler yapm tek Marksisttir. Bizzat onun bu zellii, yapt katknn ieriinden veya ierie ilikin katk yapp yapmadndan bamsz olarak ilk byk katksdr. * imdi Marksizmin temel kavramlarna ve Kvlcmlnn buradaki nemli katklarna bakabiliriz. Temel kavramlar neler? retici gler, retim ilikileri, altyap, styap, mlkiyet ilikileri, snflar, devlet, ideoloji, politika, kltr, sanat, bilim, ahlak, hukuk, din vs 33.
32

Bu Leninin Felsefe Defterlerinde Marks kimse anlamamtr nermesine var gibi bir sonutur. Ayn lde sarsc ve kabul etmesi zor bir sonutur.
33

Bu kavramlarn neredeyse hepsi nszn u satrlarnda zikredilir: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi hayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve
146

Bu kavramlar toplumun tarihinden kmtr ve onun yapsn ve gidiini aklamaya yneliktirler. Dolaysyla yine bizzat toplumun tarihinde snanabilirler dorulanabilir veya yanllanabilirler. Bizzat Marks-Engels hayatlar boyunca sistemli olarak bunu yapmlardr. Bu iki ynde olmutur. Birincisi, modern toplum her eyden nce bir meta retimi toplumu olduundan, metann ortaya kyla birlikte balayan sreleri inceleyen bilim olan Ekonomi Politik almalar ile. Burada ksa bir aklama yapmak gerekiyor. Ekonomi Politik, Tarihsel Maddeciliin ya da Marksizmin bir alt blm, ekonomiyi inceleyen blm deildir. O ayr bir hareket ve varolu tarznn bilimidir. Bu anlamda ekonomi politik yasalarnn tarihsel maddecilik yasalaryla ve klasik anlamda Marksizmle ilgisi yoktur. Elbette Marks, bu alanda da en byk kefi yapm emek ve igc kategorilerini ayrarak modern kapitalist toplumda art deerin kaynan gstermitir34. Ama ekonomi politik sosyolojinin (Marksizmin) bir alt blm deildir, ayr bir bilimdir. Nasl biyolojinin konusu, ilk canl ile, yani kendi benzerini sentezleyen, benzerini reten

entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. Bu gibi altst olularn incelenmesinde, daima, iktisadi retim koullarnn maddi altst oluu ile ki, bu, bilimsel bakmdan kesin olarak saptanabilir, hukuki, siyasal, dini, artistik ya da felsefi biimleri, ksaca, insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve onu sonuna kadar gtrdkleri ideolojik ekilleri ayrdetmek gerekir. Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gznnde tutularak, bir hkme varlamaz, tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal (sayfa 609) retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar, nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar. Geni izgileriyle, asya retim tarz, antikak, feodal ve modern burjuva retim tarzlar, toplumsal-ekonomik ekillenmenin ileriye doru gelien alar olarak nitelendirilebilirler. Burjuva retim ilikileri toplumsal retim srecinin en son uzlamaz kartlktaki biimidir bireysel bir kartlk anlamnda deil, bireylerin toplumsal varlk koullarndan doan bir kartlk anlamnda; bununla birlikte burjuva toplumunun barnda gelien retici gler, ayn zamanda, bu kartl zme balayacak olan maddi koullar yaratrlar. Demek ki, bu toplumsal oluum ile, insan toplumunun tarih-ncesi sona ermi olur.

34

Marx gnmz kapitalist retim tarz ile onun sonucu olan burjuva toplumun zel hareket yasasn da buldu. Art-deerin bulunmas, sonunda, bu konuyu aydnlatt; oysa, burjuva iktisatlarn olduu kadar sosyalist eletiricilerin de daha nceki btn aratrmalar, karanlklar iinde yitip gitmilerdi. (Engels, Karl Marksn Mezar Banda Yaplan Konuma)

147

moleklle birlikte ortaya karsa, ekonomi politiin konusu da iki insan ya da kabile ellerindeki rn deitirdikleri anda ortaya kar. Bu yasalar sosyolojik yasalar deildir; tamamen baka yasalardr, toplumun tarihsel evrimini tayin edici denecek lde belirlemelerine ramen sosyolojik yasalar deildirler. Ekonomi politiin kavramlar sosyolojik kavramlar deildirler. Tam da bu nedenle, Marksizmi bir ekonomi politik retisi olarak ele almak ve ya Marksizm diye Kapitali okumak ve ekonomi politik dersleri vermek, anti Marksist bir yaklamdr. Marksist yaklam, ekonomi politik derslerine bunun Marksizm olmadn anlatarak balayan yaklamdr. Marksn btn hayatn verdii Das Kapital adl eseri, aslnda sosyolojik (yani Marksist) bir eser deildir. Onun Marksist bir eser olmaddr Marksist nerme. Btn alma deer yasasnn ileyiinin anlalmasna yneliktir. nk sosyolojinin yasalar toplumun hareketinin deer yasasnn etkisine girdiini sylemektedir. Onun iin toplumun hareketini anlamak iin deer yasasnn zerinde ykselen yasalar ve hareketler incelenmektedir. Bu iliki biraz Jeoloji ile biyoloji ve paleontoloji ilikisi gibidir. Jeoloji eni sonu fiziksel, cansz doaya ilikin bir bilimdir; yasalar fiziksel yasalardr. Ama bizzat bu fizik, kayalarn vs. bir zamanlar yeryznde yaam canllarn tortular olduun sylyorsa, jeologlar iyi birer paleontolog da olmaldrlar. Hatta bir takm canllarn evrimine ilikin yasalar da bulabilirler ama btn bunlar biyoloji ve paleontolojinin fiziin ya da jeolojinin bir alt blm deil; apayr bir bilim olduu gereini deitirmez. Marksn Ekonomi politik alannda mthi keifler yapmas; Kapitalist toplumun yzndeki peeyi kaldrmas; meta ilikilerini adeta her eyi belirlemesi, ekonomi politii Marksizmin (sosyolojinin) bir alt blm yapmaz. te Marks modern toplumun deer yasnn egemenlii altnda oluunu; onun adeta bir doa yasas gibi onun gidiini belirlediini gstererek, modern tarihte retisini snam olur ve bu snamann doruluu kapitalizmin yani meta retiminin gelimesi ve yaygnl lsnde srekli dorulanmaktadr. Snamann ilk biimi budur. * Ancak bununla yetinmezler, Mark ve Engelsin tarih ve toplum teorilerini bizzat tarihte ve toplumsal olaylarda snadklar grlr. Engels yazyor: Marx'n bu yapt (Fransada snf Mcadeleleri), onun, kendi materyalist anlay ile ve giderek durumun ierdii verilerin yardm ile ada tarihin bir parasn aklama yolunda ilk giriimi oldu. Komnist Manifesto'da, teori, btn modern tarihin bir taslan yapmak iin kullanlmt, Marx ve ben, Neue Rheinische Zeitung'un yaynlad makalelerimizde, teoriyi, ann siyasal olaylarn yorumlamak iin kullanmtk. Buna karlk, burada, btn Avrupa'da, kritik olduu kadar tipik olan birka yllk bir gelimenin ak srasnda nedenlerin ardarda i balann ortaya koymak, yani yazarn kafasnda, siyasal olaylar, son tahlilde, ekonomik olan nedenlerin sonularna indirgemek szkonusu idi (F. Engels,
148

Fransada Snf Mcadelelerine Giri) Marks Engels gerekten teorilerinin bir kontroln yapmaktadrlar buralarda. rnein Engels yle diyor: Ve ite, bu tarih, Marx'n, kendi yasasn denemesine, snavdan geirmesine yardmc olmutur ve otuz yl sonra bile, Marx'n yasasnn bu snavdan parlak bir ekilde getiini teslim etmemiz gerekiyor. (Vurgular bizim, Engels, 18 Brumaire, Engelsin nc Almanca Baskya nsz.) Aslnda Marks-Engelsin btn eserleri bu retinin bir uygulamas ve snanmasndan; eitli olaylarn aklanmasnda kullanlmasndan baka bir ey deildir. Buraya kadar dikkat edilirse hep Avrupa Tarihinin son birka yzyl sz konusudur. in ilginci aslnda Tarihsel Maddeciliin yasalar da esas olarak bu birka yzyllk tarihin incelenmesinden kmaktadr. Yani aslnda birka yzyl incelenerek bir takm yasalara ulalm ve bu yasalarn btn insanlk tarihini aklayabilecei sonucu karlmtr. Ama onlar ciddi bilim adamlardr, ciddi devrimcilerdir. Kendi teorilerini srekli yeni bilgilerin nda kontrol etme gibi bir dertleri vardr. rnein Morgann almalaryla karlanca dorulandklarn grler. Engels yle yazar: Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilmesidir. Hi kimse Karl Marx kadar, kendi -bir dereceye kadar bizim de diyebilirim- materyalist tarih irdelemesi sonularyla iliki kurarak, Morgan'n aratrmalarndan kan yarglar aklamak ve bunlarn byk nemini ortaya koymak istemezdi. Gerekten, Morgan, Marx'n krk yl nce kefetmi bulunduu materyalist tarih grn, Amerika'da, kendi alannda yeniden kefetmi ve bu durum, onu, barbarlk ile uygarlk arasndaki karlatrma konusunda, belli bal noktalar zerinde Marx'la ayn sonulara varmaya gtrmt. (Engels, Ailenin.., Birinci Basknn nsz) Bu kontrol ve snama, Almanyada Kyller Sava gibi eserler ve Ortaadan; Ailenin Devletin Kkeninde, Yunan ve Roma ve Germenlere; Maymundan nsana Geite Emein Rolnde ilk insanlarn ortaya kna kadar uzanr. imdi bu durumda, Marksistlerden beklenen ve yapmalar gerekenedir? a) Bizzat Marks-Engelsin ele aldklar dnemlere ilikin verilerde deimeler olabilir. nk onlar ok snrl bir veri yn zerinden bu karsamalar yapmaktadrlar. Bu arada bir yn almada birok yeni veri birikmi olabilir. Bu yeni biriken bilgiler nda Marks-Engelsin almalarnn ve sonularnn kontrol gerekir. (rnein Fransz Devriminde aslnda burjuvazinin hi de devrimci olmad, burjuvazinin devrimci dneminin bir efsane olduu ortaya kmtr Deniel Guerinin de dikkati ektii gibi. Kvlcml da bamszca benzer sonular karmtr Bilimsel Sosyalizmin Douunda.) b) Marks Engels ok snrl bir alandan bu sonulara ulamlardr: Avrupa ve sonuta birka yzyllk Avrupa tarihi. Koca bir dnya ve sadece uygarlkla bile snrlansa 7000 yla ulaan bir tarih dilimi sz konusudur ele alnmayan. Bu yasalar bu tarihte snanmaldr. (te Kvlcmlnn yapt budur ve ondan bakas da yoktur.)

149

c) Marks-Engelsten sonraki tarihte de (Yani 20. Yzylda ve gnmzde) snama gerekir. (Kvlcml ve Troki birbirinden bamzca, farkl sorunlara bal olarak ve benzer sonulara ulaarak bir lde bunu yapmlardr.) Yani derinliine, gemie, gelecee (yeni ortaya kanlara) ynelik srekli bir kontrol ve snama gerekir. Marksizmin geliiminden ancak bunlar yapldnda sz edebiliriz. Peki, imdi bakalm, Kvlcml ve Troki hari, u her yerde Marksist diye kabul edilenleri n almalarna. Byle bir aba ve kayg, byle bir sistemli alma var m? Yok. Aksine hep fikirler zerine, dncelerin varl belirledii gizli varsaymna dayanan eitlemeler vardr. Leninin rgt teorisi yle olsayd byle olurdu. Teki dnce olmasayd byle olmazd. Krontatta yle yapmasalard byle olurdu. Yani Marks-Engelsin kendisine kar mcadele ettikleri ve bu mcadele iinde ifade ettikleri teorinin tam tersi yaplmaktadr. Peki, Kvlcml haricinde neler yaplmtr? Burada Bat Marksizminin yapt zellikle sanat alanndaki almalar toplumsal yapnn belli bir yann incelemek bakmndan deerlendirebiliriz. Walter Benjaminin felsefi bir balamda ifade edilmekle birlikte, tarih zerin tezlerini bir gzden geirme denemesi olarak tanmlayabiliriz. n sonu hepsi budur. * Marks-Engels sonras yeni olgular ve bu balamda teorik katk ve gelime iki isme baldr. Troki ve Kvlcml. kisi de olgular aklamak iin ok nemli katklar yaparlar. Paradigmalar zamanlarnn damgasn tar. Troki, yirminci yzyln ilk yarsnn iki ok temel yeni olgusunu hem ngrr hem aklar: geri bir lkede sosyalist devrim ve Brokratik kar devrim ya da yozlama. Bu iki olguyu aklayabilmek iin: evrim kavramn eitsiz ve kombine bir geliimle gelitirir; dakikletirir; brokrasinin niteliini analiz iin de snf kavramn gelitirir. Kvlcml ise Sava sonras dnemi ngrm gibidir, Tarih zerine almalar bu ngrnn hazrl gibidirler. Sava sonrasnn en nemli zellii, devrimci mcadelenin nc dnyaya kaymas ve az gelimenin gelimesidir. Kvlcml bunu aklayabilmek iin farkl retim biimlerinin ve snflarn simbiyoz ilikiye girilerini; etle trnak gibi olularn ele alarak, evrim kavramnda eits iz ve kombine gelimeden bir adm daha ileri atar. Artk zaman iinde birbirini izleyen retim biimleri veya snflar birbirinin yerini almazlar sadece; ayn zamanda bir arada var olurlar ve birbirlerini glendirip bambaka bir sistem olutururlar. Bu alt st edici bir baktr ve ok nemli programatik, stratejik sonular vardr. Bunu Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk adl almamzdan aktararak biraz aklayalm. *
Toplumsal evrimi de, ok farkl toplumlar da aklayan temel kavram, retici Glerin

150

Deiimi35 ve Farklldr. retici Gler Deitii iin toplum deimektedir; retici Gler Farkl olduu iin toplumlar birbirinden farkldr. Bu, evrim kavramnn evrimi ile retici gler kavramnn evriminin birbirine dorudan bal olduunu gsterir. Evrim kavramna bal olarak retici Gler kavramnda; retici gler kavramndaki deimelere bal olarak evrim kavraynda da deimeler ortaya kar. Marksn mehur satrlarn burada bir kere daha hatrlayalm. Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler.(...)(K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz) Dikkat edilirse Marksn Tarihsel Maddeciliin temelini atan bu cmlelerinde baz gizli varsaymlar bulunmaktadr. Bir gizli varsaym, retici Glerin gelimesidir. retici glerin gelimesi bir veridir. Bu gelimenin niin ve nasl olduu, srekli olup olmad gibi bir sorun yoktur. Srekli olarak gelien bir zdr retici gler. Toplumsal biimlerin, ekonomik ilikilerin ve styapnn evrimini retici glerin evrimi belirlemektedir. Bir baka gizli varsaym, retici glerin gelimesinin, daha nceki retim ilikilerinin tasfiyesini getirmesidir. Yani retici Glerin Geliimi ile retim likileri arasnda bir uyum vardr. Ama bu uyum otomatik olarak olumamaktadr, birikimli ve sramal bir karakteri vardr. Bunlardan kan bir baka gizli varsaym de retici glerin gelimesinin sosyalizme yaklatrddr. Bu gelimenin nndeki engelleri kaldrmak toplumu sosyalizme yaklatrmak anlamna gelmektedir. Toplumsal evrim kavramnn evriminin tarihi, bir bakma retici glerin evrimine ilikin bu varsaymlarnn sorgulanmasnn tarihi gibidir. Teorinin bu saf formlasyonundan ve dayand varsaymlardan kacak sonu ok aktr. Sosyalist Devrim ancak, retici glerin en ok gelitii yerde; kapitalist retim ilikileriyle retici glerin en byk eliki iinde olduu yerlerde, yani en gelimi lkelerde olabilir. nk erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar. nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn me vcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar. nk Toplum ancak zmleyebilecei problemleri nne koyar ve yakndan baklnca aslnda bu problemlerin kendini zecek unsurlarla birlikte ortaya kt grlr.(K. Marks, nsz ) *

35

Marksizm, retici glerin gelimesinin toplumsal tarihsel sreci belirlediini retir. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, s.19)

151

Tarihsel Maddeciliin Evrim kavram ve kavray ile Program ve Strateji arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. Program ve strateji, hem evrim kavrayna hem de o evrimin neresinde bulunulduuna ilikin bir saptamaya gre deiir. Bir bakma Evrim kavram ile Program ve Stratejinin ya da daha da kategorik olarak ifade etmek gerekirse metodoloji ile politikann ilikisi tpk nszde ifade edilen retici Gler ve retim likileri ile styapnn ilikisi gibidir. Tarihsel Maddeciliin evriminde Evrim kavram veya Metodoloji toplumsal evrimdeki retici Gler gibidir. Program ve Strateji ya da Politika ise retim likileri veya styap gibidir. Tarihsel Maddeciliin Tarihi, son durumada, toplumunkinden hi de daha az karmak olmayan bu evrim ve ilikilerin tarihidir. Bu isel balant nedeniyle Marksizmin tarihine bakldnda, tm nemli programatik ve stratejik deiikliklerin, evrim kavraynn evrimindeki nemli deiikliklere bal olarak ortaya kt ya da bu tr deiikliklere yol at grlr. Program, dolaysyla siyasi mcadele ve strateji sorunu dorudan evrim kavrayna bal olduundan, evrimin nszde aktarlan kavray erevesinde devrimci bir partinin, hareketin veya snfn program kategorik olarak yle ifade edilir: retici glerin gelimesine engel olan retim ilikilerini ve st yapy, zellikle devleti ykmak ve uygun retim ilikileri ve styapy kurmaktr. Bu evrim kavray ve varsaymlar erevesinde, program veya stratejiyi belirlemek, lkede bulunulan retim ilikilerinin ne olduunu tespit etmek ve ona gre bir program oluturmak eklinde kavranr36. rnein, bir lkede feodal veya yar feodal ilikiler egemense, retici glerin geliiminin nnde engel olan bu ilikiler tasfiye etmek, yani Demokratik Devrim; yok eer lke kapitalist ise ve burjuva demokrasisi varsa, Sosyalist Devrim program ve strateji olarak belirlenir. Bugn var olan btn sol gruplarn ekillendii, 1960lardaki btn strateji tartmalar ve blnmeleri, bu tr bir evrim fikri erevesinde gereklemiti. Taraflar aamalarn birbirini izledii ve st aamalarn alt aamalar tasfiye ettii eklindeki ayn evrim kavrayn paylayorlard. Aralarndaki tartma yntemsel, evrimin kavranna ilikin deildi ve bu bakmndan aralarnda bir ayrlk yoktu. Ve tam bu nedenle de strateji tartmas, olgulara ve onlardan yaplan karsamalara ilikin bir tartmayd. rnein Trkiye yar feodal diyenler bundan demokratik devrim, kapitalist diyenler bundan sosyalist devrim sonucunu karyorlard. Veya teori politikann arac olarak kullanlp, Sosyalist Devrim demek iin Kapitalist; Demokratik Devrim demek iin Yar Feodal veya Feodal olarak tanmlanyordu. Ama bu tartmalarda kimsenin aklna lkenin yar feodal olduu iin devrimin sosyalist bir
36

rnein Troki, Srekli Devrim Teorisini ilk kez formle ettii Sonular ve Olaslklarn ilk satrlarnda bu Marksistlerin bu ortak yaklamn yle zetler: Marksizm, Rus Devriminin kanlmazln, kapitalist gelime ile fosillemi mutlakyetin gleri arasndaki elikinin sonucu patlak vermek zorunda olduunu, ok nceleri haber vermiti. Onu bir burjuva devrimi olarak nitelendirirken, Marksizm, devrimin dolaysz nesnel grevlerinin bir btn olarak burjuva toplumunun gelimesi iin normal koullarn yaratlmas olduuna iaret ediyordu. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, Kardelen, 1990)

152

karakter tayabilecei veya tam da kapitalist olduu iin devrimin demokratik karakterde olabilecei gibi karsama ve olaslklar gelmiyordu. Bunun nedeni bu tr karsamalarn ardnda yatan karmak evrim kavraylarna ok uzak olunmasyd. Tartmalar evrimin ok basit bir kavrayna dayanyordu. Toplumlar u veya bu biimde benzer aamalardan geerler: lkel Toplum, Kleci toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum. lkel ve Kleci toplumlar ok gerilerde kaldna gre, program ve strateji iin sorun, lkenin ne lde feodal veya kapitalist olduunu belirlemekte toplanyordu. Aamal ve dzgn bir evrim kavrayyd bu. * Tarihsel Maddecilik (Marksizm) orijinalinde hibir zaman byle sradan ve baya olmamakla birlikte, Sosyal Demokrat ve Komnist hareketin tarih ve toplumsal gidi kavray hep bu dzeyde olmutur. Hatta daha ileri giden bir basitletirmeyle, Sosyal Demokrat ve Komnist partiler arasndaki esas farkn: bu evrimin, Sosyal Demokrat partilerce dz, sramasz bir evrim sreci; Komnist partilerce sramal ve aamal bir evrim sreci olarak kavranmasnda olduu sylenebilir. Ama her iki taraf da evrimi, aamalarn birbirini izledii; ileri olann geri olan tasfiye ettii, her toplumun da bu aamalardan gemek zorunda olduu srekli bir ilerleme olarak grr37. Tarih ve Toplum hakkndaki bilginin Yunan ve Romadan daha eskilere gidemedii, bu bilginin de olduka yzeysel olduu; mekn olarak Avrupa ve Akdenizle snrl bulunduu bir erevede, byle bir tarih ve evrim kavray elbette zamanna gre byk bir ilerleme anlamna gelebilir ve bilinen tarihi iyi kt aklayabilirdi. Sosyalist hareket Avrupa ile snrl kald, modern tarihin ve snf mcadelesinin baka sorunlarna younlat srece, bu bayalatrlm bir Marksizme karlk den evrim kavray, en azndan Avrupa iin, yine de iyi kt tatmin edici saylabilecek aklamalar sunuyor saylabilirdi. Ama dikkatli baklnca bu evrim kavray, bilinen Avrupa tarihini bile aklamakta yetersiz olurdu. Eer retici glerin gelimesi yeni retim biimlerinin ortaya kmasna yol ayor ve ncekini tasfiye ediyorsa, rnein klecilikten feodalizme geii retici glerin gelimesiyle aklamak gerekiyordu. Ama gerek tarihte, klecilikten feodalizme geite, retici glerde byle bir gelimeden ziyade bir gerileme vard Olaylara gzler kapanp bir gelime varm gibi grldnde de, zellikle bu evrimin
37

Snai olarak daha gelimi olan lke, daha az gelimi olann gelecekteki halini gsterir yalnzca. Yntemsel kalk noktas bir btn olarak dnya ekonomisi deil, bir tip olarak tek bir kapitalist lke olan Marxn bu ifadesi, gemi kaderlerine ve snai seviyelerine aldrmakszn tm lkeler kapitalist evrim tarafndan kucaklandklar lde, daha az uygulanabilir hale geldi. Zamannda ngiltere, Fransann ve daha az lde de Almanyann geleceini gsteriyordu, ama kesinlikle Rusyannkini veya Hindistannkini deil. Ne var ki, Rus Menevikleri Marxn bu koullu nermesini kaytsz artsz kabul ettiler. Geri kalm Ru sya, diyorlard, ileri atlmamal, nceden hazrlanm modeli kuzu kuzu takip etmeli. Marksizmin bylesine liberaller de katlyordu. Marxn en az bunun kadar nl bir dier forml ise hibir toplumsal formasyon, iinde barndrd tm retici gler gelimeden yok olmaz kalk noktas olarak tek bir lkeyi deil, bir evrensel toplumsal yaplar silsilesini (klecilik, ortaa, kapitalizm) alr. Ama bu ifadeyi tek bir devlet asndan ele alan Menevikler, Rusya kapitalizminin Avrupa ve Amerika seviyesine ulamak iin daha ok mesafe katetmesi gerektii sonucunu kardlar. (Lev Troki, Tek lkede Sosyalizm?, http://www.marxists.org/turkce/trocki/1930/tus.htm )

153

sramalarla gerekletii anlay bakmndan bir sorun ortaya kyordu. Klecilikten feodalizme gei salayan devrimler yoktu. Bunlar kimler, nerede, nasl yapmt? Bilimlerin ilerlemesine ihtiyalar yz niversiteden daha fazla etki yaparlar. Avrupadaki ii snfnn mcadelesi bu sorunlar gndeme getirme ihtiyacyla karlamyordu. Bu nedenle bu paradokslar kimse tarafndan tartlmyordu bile. Ama Tarih konusu ve bu tr sorunlar daha ii ve sosyalist hareketin g ndemine pratik bir ihtiya olarak gelmeden nce, Evim kavraynda bir ilerleme, Rus ii ve devrimci hareketinin karlat kimi sorunlar zebilmek ve gelimeleri ngrebilmek iin Troki tarafndan saland. * Trokinin akl yrtmesi de retici glerin ilerlemesine dayanyordu. Keza onun kavraynn da sonraki retim biimlerinin eski retim ilikilerini tasfiyesi; retici gler ve retim ilikileri arasndaki denklik gibi varsaymlarla bir sorunu yoktu. O sadece bu ilerlemenin karmak karakteri zerinde younlayor ve bunun sonularn tartyordu. Olaylara baknca grlyordu ki, retici gler her yerde ayn aamalardan geerek gelimiyordu. Kapitalist ilikilere sonra gelen bir lke, retici glerin ok daha gelimi olduu bir dzeyden ie balyordu. Bylece retici glerin epey gelimi bir dzeyi, son derece geri bir styapyla bir arada bulunabiliyordu 38. Bu durumda neler olacan tartyordu Troki, bir tr zihinsel deney yapyordu. Ve bu daha karmak ve arkadan gelenin ne getii; nceki aamalar tek tek gemedii, minyatr llerle aarak veya zerinden atlayarak getii evrim kavrayna bal olarak Rusyadaki Devrimin izlemesi muhtemel seyir analiz edilince garip bir sonu ortaya kyordu39.
38

Geri bir lke ileri lkelerin maddi ve ideolojik kazanmlarn sahiplenir. Ama bu demek deildir ki, onlarn gemite getikleri tm aamalar bir bir geerek bu lkeleri klece izler. Tarihin evrimsel olarak tekerrr kuram Vico ve bilahare tilmizlerince savunulan eski, kapitalizm ncesi kltrlerin ksmen kapitalist gelimenin ilk tecrbelerine dair yaptklar evrimsel tasvir gzlemine dayanr. Tm bu gelime srecinin biraz kyda kede kalm, biraz tali nitelii gerekten kltrel evrelerin yepyeni alanlardaki kimi tekrarlarn da ierir. Bununla beraber, kapitalizm bu koullarn aldnn bir gstergesidir. O insanln gelimesinin evrenselliini ve srekliliini hazrlam ve bir anlamda gerekletirmitir. Bu nedenle dier uluslarn gelime biimlerinin tekerrr ihtimal ddr. leri lkelerin ekicisinin peine taklmak zorundaki geri bir lke sraya uymaz: tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz byle bir imtiyaz varittir- bir halka, bir dizi ara aamay atlaarak, daha zaman gelmeden nce, yaratlan her eye ulama imkan tanr ya da daha dorusu onu buna zorlar. Yabanllar, gemite o silahlar birbirinden ayrt eden mesafeyi katetmeksizin, ok ve yay brakp tfee geerler. Amerikay smrgeletiren Avrupallar tarihe yeniden balamadlar. Almanya ya da ABD iktisadi bakmdan ngilterenin nne gemilerse. Bu kapitalist evrimlerindeki gelime yzndendir. (...) Tarihsel bakmdan geri bir ulusun gelimesi, zorunlu olarak, tarihsel srecin farkl evrelerinin zgn bir kombinasyonuna yol aar. Betimlenen bu yrnge btnsel olarak dzensiz, karmak ve bileik bir nitelie brnr. (Lev Troki, Rus Devriminin Tarihi, 1. Cilt, s. 14-15)
39

Dolaysz grevleri bakmndan bir burjuva devrimi olarak balayan Derim, ksa bir sre iinde gl snf atmalarna yol aacak ve ancak, iktidar ezilen kitlelerin banda durabilecek tek snfa, yani proletaryaya devritmekle en son zafere ulaabilecektir. Proletarya ise bir kez iktidara getikten sonra sadece kendini burjuva demokratik programla snrlamak istememekle kalmayacak, bunu yapmak elinden de gelmeyecektir. Ancak ve ancak Rus Devriminin Avrupa proleter devrimine dnmesi halinde Devrimi sonuna kadar gtrebilecektir. O
154

Son derece geri retim ilikileri ve siyasi bir sistemin olduu bir lkede, kapitalizmin dorudan sanayi kapitalizmi olarak domas ve bu nedenle ii snfnn daha doarkenki gc ve de burjuvazinin korkakl nedeniyle, demokratik devrimde ii snf kylln desteini salayarak iktidar alabilir ve o da kendini demokratik grevlerle snrlamayp sosyalist karakterde tedbirlere ynelebilirdi. Yani eski akl yrtmesine hi de uymayan bir sonu ortaya kyordu evrimin bu bileik ve eitsiz karakterinden: yar feodal bir lkede sosyalist bir devrim olabilir ve ii snf iktidara gelebilirdi. Hlbuki birbirini izleyen aamal evrim kavrayna gre, sosyalist devrimin, retici Glerin kapitalist ilikilerle en ok elitii kapitalist ve en gelimi lkelerde olmas gerekiyordu. Bu sonu bir tr zndklk, yoldan kma gibiydi; o zamana kadar bilinenleri alt st ediyordu. Ama bunun ardnda, metodolojik olarak evrimin daha karmak bir kavray, Trokinin adlandrmasyla, eitsiz ve bileik bir evrim kavray bulunuyordu. Mehur Bolevik ve Menevik; nc ve kinci Enternasyonal, Trokizm ve Stalinizm ayrmlar, son durumada metodolojik dzeyde bu iki farkl evrim (aamal ve eitsiz -bileik) kavramn yanstyorlard. Tekrar vurgulayalm ki, Trokinin evrim kavray retici glerin geliimini tartmyordu, sadece bu geliimin karmak, eitsiz ve bileik karakterine dikkati ekiyor ve karsamasn bundan yapyordu. Ayn ekilde retim ilikileri ile retici glerin gelime derecesi arasndaki uyum dncesiyle de sorunu bulunmuyordu. Zaten ilerde tam da bu uyumdan hareketle, Sovyet devletinin snf karakteri sorununa bir cevap getirebiliyordu 40. Evrimin eitsiz ve bileik geliimine ilikin ngrnn gereklemi olmas sonucu geri bir lkede sosyalist devrim olmutu. Ama bu devrim tecrit olunca, yine bizzat Marksn dedii gibi, geri retici gler dzeyinde, sosyalizm

zaman, Devrimin ulusal snrllklaryla birlikte burjuva demokratik program da alacak ve Rus ii snfnn geici politik egemenlii uzun sreli bir sosyalist diktatrle dnecektir. Ama Avrupann hareketsiz kalmas halinde, burjuva kar devrimi Rusyada emeki kitlelere boyun emeyecek ve lkeyi gerilere frlatacaktr, hem de bir demokratik ii ve kyl hkmetinden ok gerilere. (Troki, Sonular ve Olaslklarn 1919da Moskovada Yaymlanan Yeni Basksna nsz )
40

Trokinin bu uyuma dayanan aklamas en zl biimde u satrlarda ifade edilir. Komnist Manifestodan iki yl nce gen Marks yle yazyordu: retim glerinin gelimesi (komnizmin) kesinlikle zoru nlu pratik temelidir nk onsuz, yokluk genelleecek ve yoklukla birlikte gereksinmeler iin giriilen kavga yeniden balayacaktr ki bunun anlam tm eski pisliklerin yeniden su yzne kmas zorunluluudur. Bu dncesini Marks hibir zaman gelitirmedi ve nedeni hi de rastlantsal deildi: Geri bir lkede proleter devrimin gerekleebileceini hibir zaman tahmin etmedi. Lenin de bunun zerinde durmad ve bu da rastlantsal deildi: O da Sovyet devletinin bu kadar uzun bir sre tecrit edilmi kalacan tahmin etmedi. Gene de alnt, Markstan bir soyutlamaya varma ve kartndan karsama yoluyla, Sovyet rejiminin tamamen somut skntlarna ve hastalklarna var geilmez bir anahtar sunmaktadr. Emperyalist ve i sava ykntlaryla krklenen yoksulluun tarihsel temeli zerinde, bireysel varolu kavgas, burjuvazinin devrilmesinden hemen sonraki gn ortadan kalkmamak bir yana, bu olay izleyen yllarda da azalmam, tam tersine zaman zaman duyulmadk canavarlklara brnmtr. lkenin belli kesimlerinde ki kez yamyamlk noktasna varldn hatrlatmamza bilmem gerek var mdr (Lev Troki, hanete Urayan Devrim, s.77, stanbul, 1998)

155

olmayacandan, btn pislikler geri dnyordu41. Rusyada olan son durumada buydu. retici gler kendi geri gelime dzeylerine uygun ilikilere neden oluyorlard. Yani eitsiz gelime ile geri bir lkede sosyalist devrim ve tam da bu nedenle, retici glerin gerilii nedeniyle, uygunluk yasas ile de brokratik kar devrim aklanabiliyordu. Dikkat edilirse bu yaklamlar, klasik eletirel ve devrimci Marksist yaklamlarla tam bir uyum iindedir. Stalinizmin yayd, gc yaygnlndan gelen kannn aksine, Trokizm, klasik Marksizmin kavramsal aralar ve problematiklerini kinci ve nc Enternasyonalin (ilk drt Kongre sonras) bayalatrmalarna kar koruma ve savunmay temsil eder. Bu eitsiz ve bileik evrim kavrayyla Troki, yirminci yzyln tarihinin genel gidiini, sosyalist devrimin nce geri bir lkede olmasn; Sovyetlerdeki brokratik kar de vrimi ve bunlara bal olarak ii hareketinin krizi ve faizmi; sava sonras Dou Avrupadaki dnmleri ve nihayet bizzat Dou Avrupann kn ve kapitalizme dnn aklayan kavramsal aralar sunar. Trokinin gelitirip netletirdii bu eitsiz ve bileik gelime eklinde zetlenebilecek evrim kavray olmadan, yirminci yzyl tarihini, dolaysyla da bugn anlamak olanakszdr. Trokinin eitsiz ve bileik evrim teorisi, tpk Einsteinn zel ve Genel Rlativite teorisinin, Quantum Teorisine gre hala klasik fiziin alannda bulunmas gibi, Klasik Marksizmin evrim kavray erevesinde kalr. retici glerin gelimesi, sonra gelen aamalarn ncekileri tasfiye etmesi ve retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndak i uygunluk gibi tm varsaymlar paylar. Tpk Einstein teorisinin astronomik boyutlardaki olaylar byk bir baaryla aklamas gibi, yirminci yzyln tarihini byk bir baaryla aklar. Ama Tpk klasik fiziin kavramlarnn atom alt paracklar leminde yetersiz olmas gibi, Kapitalizm ncesi Tarih ve Az Gelimiliin Gelimesi sz konusu olduunda, artk bu evrim kavray yetersiz hale gelir. Orada Quantum Fizii benzeri yeni bir Tarihsel Maddecilie ihtiya vardr. Kvlcmlnn evrim teorisine katklar ite tam burada ortaya kar. * Kvlcml, geri kalm bir lkenin sosyalisti olarak, azgelimilik sorunuyla ve ayn zamanda kapitalizm ncesinin byk uygarlk beikleri az gelimi lkeler olduundan, kapitalizm ncesi Tarih ve Toplumlar sorunuyla karlar42. Bu farkl toplumlarda karlat sorunlar

41

Troki, tam da retici glerin gelimi ile retim ilikileri arasndaki uyumdan hareket ederek ve Marksn aadaki szlerine dayanarak Sovyet Devriminin yozlamasn ve bir brokrasinin iktidar almasnn aklyordu: te yandan retici glerin bu gelimesi (daha imdiden insanlarn gncel ampirik yaantsnn, yerel dzeyde deil de dnya apnda tarihsel olarak cereyan etmesini ieren gelimesi) kesinlikle vazgeilemez, nce yerine gelmesi gereken bir pratik kouldur, nk, bu koul olmadan, ktlk, genel bir durum alr, ve gereksinmeyle birlikte zorunlu olan iin savam yeniden balar ve gene kanlmaz olarak ayn eski irkefin iine dlr. (Marks Engels, Alman deolojisi, http://www.kurtuluscephesi.org/marks/almanideoloji.html )
42

"Byle bir aratrma neden nemli oldu?

"Bugnk Trkiye'yi anlamak in, onun, dn iinden kt (daha dorusu bir trl iinden kamad) Osmanl Tarihine inmek gerekti. Osmanl Tarihinin maddesine girince, onun slam medeniyet inde bir "Rnesans" olduu belirdi. slam medeniyeti : tpk Grek ve Roma Medeniyetleri gibi, Kent'ten (ileden) km Antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. lk Smer ncesinden (Protosmerterden) slam medeniyetine
156

aklayabilmek ve zebilmek iin; Azgelimiliin gelimesi olgusunu ve kapitalizm ncesi binlerce yllk uygarlklar tarihini aklamak iin, evrim kavrayn ve retici gler kavramn batan aa deitirmek zorunda kalr. Kvlcml 1960lardan nce, iki sava aras dnemde, 1960lardan sonra Az gelimiliin Gelimesi sorunuyla megul olan ve bunu kapitalist ekonominin kendi i mantyla Merkez evre ikilemiyle aklamaya alanlardan ( Drtl ete Arrighi, Frank, Wallerstein, Amin vs.) veya bat Marksizmi geleneinin devam olarak, sorunu Toplumsal Formasyon kavram erevesinde (Balibar, Laclau vs.) ve daha ziyade de skolastik ve metodolojik dzeyde tartanlardan43 ok nce, sorunu Tarihsel Maddeciliin kavramlar ile tartr ve zgn bir teori gelitirip katklarn yapar44. Kvlcml bu almalar sonucunda, Marks ve Trokinin dayand ve sorgulamay akllarndan bile geirmedikleri, retici glerin srekli gelimesi varsaym sorgular. Gelimi retim ilikilerinin geri retim ilikilerini tasfiye edecei varsaymn sorgular. Dolaysyla da retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndaki uyum varsaymn sorgular. Marksta retici glerin gelimesi veri olduundan, o ileri bir lke geri olana geleceini gsterir diyor ve o zamann Almanyasna Aldrmyorsun ama anlattm bu senin hikyendir diye bitiriyordu szlerini. Trokinin bu karsamayla sorunu yoktu, Troki sadece bu gelecee giden farkl yollar olduunu gsteriyordu. Klasik Marksizmin veya Trokinin ufkunda ve paradigmasnda, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi, yani az gelimiliin gelimesi gibi bir problem bulunmuyordu. Ne var ki, smrge ve yar smrge lkeler iin; daha dorusu yirminci yzylla birlikte kapitalizme giren lkeler iin, artk ileri bir lke geri bir lkeye geleceini gstermiyordu . Yani geri lkelerin evrimi ileri lkelerin izinden gitmiyordu; retici gler gelimiyordu, geliemiyordu; greli olarak ileri lkelerle aralarndaki fark daha da byyordu. Yirminci
gelinceye dein sralanan antika medeniyetlerin hepsi de : hem birbirinin ayni, hem birbirinin gayri olarak birbirlerinden kagelirlerken, hep ayni gidii (proseyi) gsteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlard. "Gnmze dein uzanm btn poblemlerin : sebep-netice zincirlemesiyle nasl ta Protosmerlere dek dayanp kt dupduru anlalmadka, hibir somut (konkret) Tarih olay gerei gibi aydnlanamyordu." (Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 5)
43

Bu konudaki tartmalarn geni bir zeti u kitapta bulunabilir: retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine (Foster-Carter, Wolpe,Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, Ankara, 1984). Kitapta geni lde zetlendii gibi, bu konuyla bat Marksizmi gelenei, retim Tarz ve Toplumsal Formasyon kavram balamnda daha ziyade skolastik, yani Marksizmde kavramn anlam zerine, bir tartma yrtt. Bunlarda, Merkez-evre ekolnn tersine, somut ekonomi ve snf analizleri pek bulunmaz, tartma felsefidir, yntembilimseldir. Ayn az gelimilik olgusunu ele alan iki ayr paradigma sz konusudur.
44

Merkez-evre ekol de Ekonomi Politikten Tarihe ve Tarihsel Maddeciliin konusuna doru bir arlk noktas kaymas yaamtr. rnein Samir Amin Dnya apnda birikim kuramn kurmak iin toplumsal formasyonlarn teorik bir tarihine ihtiya olduunu dnyordum (S. Amin, Entelektel Yolculuum, s. 58) diyor. Wallerstein giderek tarihe ynelir ve bu onun Tarihi Annales okuluyla sk ilikilerine yansr. Frank da son zamanlarda kapitalizmi ta Smerlerden balatma eilimine girer. Yani bu arlk noktas kay onlar Kvlcml ile ayn alana yaklatrr. Ama kapitalizmi bir retim deil bir deiim ilikisi olarak anladklarndan, her sermayeye dayanan sistemi kapitalizm olarak kavrarlar (S. Amin daha farkldr), prekapitalist ve modern kapitalist sermaye ve toplum arasndaki ztl ve fark gremezler. Onlarn aksine Kvlcml da zam bu fark ve ztla oturtur otantik bir Marksist olarak analizini.

157

Yzyla kadar Avrupada ve Japonyada grld trden, geriden gelenin ne gemesi deil, geridekinin giderek daha da geride kalmas; ileridekinin giderek daha da aray amasyd ortada grlen. Eer yeni olgunun eski kavrama smayn gze batrmak iin bir formlasyon yapmak gerekirse, ortada grlen eitsiz ve bileik bir geliim deil, geliememedir; az gelimiliin gelimesidir Bu geri kalmln yan sra, snf ilikilerinde ise genellikle, retici glerin gelime dzeyinin tam tersi ultra modern bir snf egemenlii ilikisi grlyordu. Bu Terslik en iyi Rusya ve Trkiye rneklerinde grlebilir. Rusyada Politikaya, arlk ve Aristokrasi egemendi; ama ekonomide son derece younlam ve modern teknik kullanan bir sanayi vard. Trkiyede ise tam tersine, Politikada egemen g, Finans Kapitaldi; Ekonomide ise son derece geri bir teknik ve az gelimi bir ii snf egemen olmaya devam ediyordu45. Balangta Kvlcml da tpk Troki gibi, Trkiyedeki gidiin, Rusya benzeri bir yol izleyeceini, hatta benzer aamalar Rusyadan daha ksa srede ve hzl aacan dnr. rnein 1930larn banda yazd Yolda, tpk 1905deki Troki gibi karsamalar yapar 46. Ne var ki, balangta yle gidecek gibi grnmesine ramen, Trkiyede ne teknik, ne snf ilikileri ne de proletarya Rusyada olduu gibi bir geliim gstermez. Sosyal iktidara Burjuvazi bir yana, Finans Kapital egemendir ama lke son derece geri bir teknik dzeyindedir. Finans kapital egemen olmasna ramen, kapitalizm ncesinin gerici sermayesi ve ilikileri gcn ve varln korur ve tasfiye olmazlar. Gelecein ve gemiin kamburu st ste binmitir. Bu sefer, niye Rusyadaki gibi bir evrim olmadn aklamak bal bana bir sorun olur. Yani az gelimiliin gelimesinin aklanmas, yani retici glerin geri kalmas. (Tabii daima bu nispi olarak anlalmaldr.) Olgun Kvlcmlnn sonraki btn teorik abas ve katks bu tam tersi gidii anlamakta toplanr. Kvlcml, bu sorunu zebilmek iin, evrimin daha karmak bu grngleri zerinde younlar. O zaman da daha st retim ilikilerinin ve bunun rn snflarn, nceki retim ilikilerini ve snflar tasfiye ettii ve onlarn yerini ald varsaymn sorgular. Bunun yerine bunlarn bir tr simbiyoz ilikiye girerek birbirlerinin varln glendirdiklerine dikkati eker.
45

Zaten tam da bu grngdr, Merkez-evre ekoln, az gelimilii kapitalizmin kendi mantyla aklamaya iten. Onlar geri lkelerdeki ilikilerin dnya kapitalist ekonomisiyle olan sk ilikisine ve oradaki egemen snflarn hi de klasik Feodal snflar olmamalarna vurgu yapmlardr. Bylece geni bir olgular ynn tanmlamlar ama tam da aklanmas gereken olguyu aklama gibi sunmulardr. Temel yanlglar, az gelimiliin, sermayenin saf hareketinin deil, gerek tarihsel hareketinin rn olduunu anlamamalar ve bu ayrm yapamamalardr.
46

Kvlcmlnn 1930larn banda tam bir Stalinist olarak yazd ve ancak baz blmleri 70lerde yaynlanabilen Yol adl almas aslnda bilinsiz bir Trokizmi yanstr. Kitabn Ge Gelme blm Ge gelmenin faziletleri gibi ifadeleri, Trokinin tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz dedii ayn eitsiz ve bileik gelimeyi anlatr. Almanya ve Rusya ile Osmanl ve Trkiyeyi karlatrr ve ayn aamalarn daha hzl geildii ve atland tespitini yapar. rnein yle yazar: II. Nikola, Rusyada Deli Petro dneminden beri balam ve olduka gelimi bir merkezilemi sanayi bulmutu. Mustafa Kemal Trkiyesi, Rusyada Deli Petro dneminden beri olan sreci hzla tamamlamak ve modern sanayi sermayesini birdenbire kurmak zorunda kalmtr. (s. 176) Bir ok rnekler verdikten sonra u sonucu karr: Ve Rusyada 50 yl boyunca yrnen yol Trkiyede 5-10 ylda alacak hale gelebilir. (.s. 177) Trkiyede kapitalizmin aamalar byle hzl at, sosyalizmin de dorudan Leninizmden ilham alarak doduundan hareketle be on yla kadar Trkiyede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karmay okuyucuya brakr.

158

Yani Trkiyede kapitalizm, tam da eitsiz ve bileik geliim sonucu Finans -Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi denebilecek ve sava sonrasnda dnyada yaygnlaacak biimde doduu iin, bu sper modern Finans -Kapital, prekapitalist snf ve ilikileri tasfiye etmez, aksine onlarla ittifaka girip, onlar glendirir 47. Bu Trokinin eitsiz ve bileik geliim yaklamn da ieren ama onu da aan bir kavraytr. Eitsiz ve bileik geliim sonucu, Trkiyede kapitalizm Finans-Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi olarak domutur. Ama buna ramen ve tam da byle olduu iin, feodal kalntlar ya da kapitalizm ncesi Tefeci-Bezirgan sermaye gcn ve egemenliini sadece srdrmez pekitirir. Yani sper modern Finans-Kapitalizm, prekapitalizmi tasfiye etmez, onunla Etle trnak gibi olur48, bir simbiyoz yaama geer veya kimilerinin dedii gibi eklemlenir49. * Bu evrim kavraynn Marks ve Trokidekinden farkn gsterebilmek iin, biyoloji ve paleontolojideki evrim kavramnn evrimi bir fikir verebilir. Klasik biyolojik evrim kavram, tpk ilkel, kleci, feodal, kapitalist sralamas gibi tek hcreliler, sngerler, yumuakalar, omurgallar, balklar, srngenler, memeliler, primatlar gibi
47

O zaman ne oldu? Geri lkelerde Antika Tarihin sk sk yazd cilvelerden biri oldu. Bu bir eit "TERSNE RNESANS" idi. Kapitalizm, Bat'da TEFEC-BEZRGAN snf kknden kazmadka, normal olarak domamt. Fakat geri lkelerde, kapitalizmin son a olan Emperyalizm dneminde Tefeci -Bezirgan snf kknden kaznmak yle dursun, btn dileri ve trnaklaryla kapitalizme ortak olmaya ve kapitalist iktidar ayakta tutmaya kendini verdi. Bu bir Tarihin tersine ak myd? Evet. Byle tersine akntlar lm ana gelmi dzenlerin byk anaforlar iinde grlebilirdi. Kapitalizmin inkar edecei Tefeci-Bezirgan snf, 20nci yzylda sanki kapitalizmi inkara kalkmi gibiydi. Ancak bu grnt. Dizginler grnmeyen rmcek alar gibi uluslararas Finans-Kapital mekanizmasnn ve en byk emperyalist iktidarlarn elinde idi. Modern Finans-Kapital nasl Tarihin arklarn geri evirmekte ve gericilik yapmakta esiz ise, tpk yle, Antika Tefeci Bezirgan snf da insan kazanlarn inkar etmekte ve gericilik yapmakta Emperyalizmden aa kalmyordu. Bylelikle tencere yuvarland kapan buldu. Ortaalardan hatta ilk Antika alardan kald bilinen Kadim Tefeci-Bezirgan snf: Modern an dnya ihtilalleri ve sosyalizm dneminde Finans-Kapitale YEDEK UYDU ve HTYAT GC olarak geri lkelerde iktidar mevkiini paylat. Bu yzden Tefeci -Bezirgan snf, sanki bir modern sosyal snf imi gibi geri lkelerin ekonomisinde, toplum ilikilerinde, politikasnda, kltrnde, ahlaknda ar basan sz sahibi bir snf kesildi. Bugn geri lkelerin SOSYAL YAPISI denince, yukarda saydmz SINIF LKLER gzmz nnden ayrlmamaldr. (Dr. H. Kvlcml, Genel Olarak Sosyal Snflar, AYDINLIK, Say: 2, Aralk 1968, s 119-133)
48

Bat kapitalizmi genlik anda iken Trkiye'nin yatalak Tefeci-Bezirgn dzeni Kapitalizme kar hi bir rezonans gstermedi. lerici serbest rekabet kapitalizminin dalgas Trkiye'yi hi ilgilendirmedi. 20. yzyla geldik. Kapitalizm: irat, monopolcu Finans-Kapital egemenlii biimine girdi. Bu, kapitalizmin lm deine yat a oldu. 0 zaman bizim yatalak Tefeci-Bezirgn dzenimiz: Finans-Kapital adl tekelci yatalak sermaye ile tam rezonans hline girdi. Birbirlerine denk dtler. Halkmzn bir deyimi vardr: "Hac hacy Arafat'ta, it iti kalafatta bulur!" der. 20. ci yzylda kapitalizmin derebeilemesi demek olan Finans-Kapital ile Tefeci-Bezirgnln derebeilemesi demek olan Osmanl toplumu hemen can cana, ba baa kuzu sarmas oldular. (Dr. H. Kvlcml, retim Nedir?, s. 77)
49

Bu kavramn kullanmlar veya bu kavram kullanlmadan ayn fenomenin ele aln vs. hakknda yine bu kitapta geni bilgi bulunmaktadr: Foster-Carter, Wolpe,Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine (Ankara, 1984).

159

bir sra izler ve daha sonra gelenin dierlerinin yerini ald ve onlardan stn olduu var saylr. Ama modern biyoloji, bu evrim kavrayyla yetinemez ve bununla var olan gereklii aklayamaz. Evet, rnein insanlarla tek hcreliler evrimin adeta iki ayr ucu gibidirler ama insan barsandaki tek hcreliler ile simbiyoz bir yaam iindedir. Onlar yiyecekleri paralamasa insann yediklerini hazmetmesi olanaksz olur. Elbette bu ekstrem bir rnektir ama biyolojik alem byle binlerce rnekle doludur. rnein iekli bitkilerin ve bcekl erin evrimi ancak bu mekanizmayla aklanabilir. Evrimin sonra gelen aamalar sadece ncekilerin yerini almaz, onlar var olmaya devam ederler ve daha da teye gidip karlkl olarak birbirlerinin var oluunu etkilerler. Evrim ve onun karmak yaps byle daha derin ve doru olarak aklanabilir. te Kvlcmlnn yapt aa yukar Toplum ve Tarih kavrayna byle bir evrim kavramn getirmesidir. Sonra ortaya kan aamalar ncekileri sadece tasfiye etmez ve onun yerini almaz, ayn zamanda onu glendirir, yaatr ve onunla simbiyoz bir ilikiye girerler ve bu iliki iinde onlarn kendileri de deiirler. Bu kavrayn politik sonularnn nasl alt st edici olduu, en iyi Marks ve Trokinin evrim kavraylarnn programatik sonularyla bir kyaslama iinde grlebilir. Klasik anlaya gre bir lke kapitalistse nndeki devrim sosyalist, feodal veya yar feodal ise nnde demokratik devrim grevleri olur. Troki, eitsiz ve bileik evrim kavrayyla, feodalizmin egemenliindeki bir lkede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karr. Ama Kvlcml, finans kapitalizmin egemenlii altnda, kapitalist ilikilerin yaygn ve egemen olduu bir lkede demokratik karakterli bir devrim gerektii sonucunu karr. nk finans kapitalizm pre-kapitalizmi tasfiye etmemekte, glendirmekte, onunla kader ortaklna girmektedir. Egemen snf sper modern olmasna ramen ve tam da o nedenle, devrim demokratik grevleri zmeyi nne koymaldr. (Elbette bu devrimin kendi dinamiiyle bir sosyalist devrime dnmesini, yani Srekli Devrimi, dlamamaktadr.) Bu paradigma farkn kavrayamayan birok Trokist, kolaylkla Kvlcmly kendi eski paradigmalar iinde deerlendirip, demokratik grevlere yapt vurgu nedeniyle klasik Stalinist bir aamal devrim kuramcs olarak grebilir ve grmtr. Ne var k bu yanltcdr. Kvlcml ok ilerde, Trokiden de tede baka bir paradigmaya aittir 50. Kvlcmlnn yaklam Trokininkini reddetmez, onu da kapsar, ama ayn zamanda onu aar. Trokininki ise Kvlcmlnnkini kapsamaz, daha snrldr. Marksn formle ettii biimiyle Tarihsel Maddecilikte farkl retim biimleri zaman iinde birbirlerini izlerler ve birbirlerinin yerini alrlar. Kvlcmlda, o zaman iinde birbirini izleyenler, ayn mekan ve zaman iinde, karlkl iliki iinde birbirini deitirileri iinde ele alnr. Bu yntem, gerekliin ok daha derin bir kavrayn vermekle kalmaz, az gelimiliin
50

rnein birok Trokist nc dnyada egemen dnya pazaryla btnlemitir diyerekten sosyalist devrim nerdii ve Stalinist Partilerin milli burjuvaziyle ittifak siyasetine kar argman sunduu iin, A. G. Frankn yaklamn desteklerler, ama bunun aslnda metodolojik olarak Trokiden daha geri bir karsamaya, ilikiler kapitalisttir o nedenle devrim sosyalist karakterli olmaldr karsamasna, geri dn olduunu gremez ve anlamazlar.

160

gelimesi gibi, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi gibi, sanki ilk bakta Tarihsel Maddeciliin ilk formlasyonlaryla eliiyor grnen fenomenleri de daha gelimi bir Tarihsel Maddecilikle aklar. Burada, evrimi ve farklar daha net gsterebilmek iin, Kvlcml ve Trokinin farkl evrim kavraylarndan sz ediyoruz. Elbette Marksta, Kvlcml ve Trokinin; Trokide Kvlcmlnn evrim kavraylarn tohumlar vardr ve nceki formlasyonlar sonraki formlasyonlar dlamaz. Ama bu tohumlar sonra gelende gelimi veya politik, programatik ve stratejik sonulara ulamtr. Trokinin veya Marksn paradigmasnda az gelimenin gelimesi ngrlmez ya da o paradigmadan byle bir sonu kmaz; dolaysyla klasik paradigmayla az gelimiliin gelimesini aklamak mmkn deildir 51. Ama toplumda byle bir olgu (Fenomen) vardr. Az gelimilik gelimektedir; ileri lkeler artk geri lkelere geleceklerini gstermemektedir. Bu durumda yle bir kavram sistemine ihtiya vardr ki, hem gelimeyi, hem eitsiz ve bileik gelimeyi, hem de az gelimenin gelimesini aklayabilsin. Daha gelimi bir teori, sadece gelimeyi ve eitsiz gelimeyi de deil, geliememeyi ve gelimemeyi de aklayabil melidir. Hem de bunu tutarl bir kavram sistemi iinde baarabilmelidir. te Kvlcmlnn yapt veya en azndan yapmaya alt budur. Bu sorunu zebilmek iin, Finans Kapital ve Tefeci Bezirgan kaynamas kavramn veya Kadn Sosyal Snfmz52 gibi yazlarnda ifadesini bulan, farkl retim ilikileri ve bunlarla ilikili snflarn kaynamas kavrayn gelitirir. rnein, Komn, Bezirgan Uygarlk ve Modern Kapitalizm, sadece tarihte birbirini izleyen toplum biimleri deildir, onlar bu gn bir arada53 ve karlkl iliki iinde bir toplumsal sistem

51

Trokinin bu konuya en ok yaklat ve eskinin sonularn kard yerde bile az gelimiliin gelimesi sorunu yoktur. Onlarn birer zne olarak tannmas vardr. O znenin bak asndan tarihe bak, dolaysyla yle bir bakn ortaya karaca teorik sorunlar yoktur. rnek: Manifesto, kapitalizmin geri ve barbar lkeleri nasl kendi girdabna aldn aklarken, smrge ve yar-smrge lkelerin bamszlk iin verdikleri mcadelelere hi gnderme yapmaz. Marx ve Engels, toplumsal devrimi en azndan nde gelen uygar lkelerde gelecek birka yln sorunu olarak dndkleri lde, smrge sorununun da, ezilen uluslarn bamsz hareketinin sonucu olarak deil, kapitalizmin metropol merkezlerinde proletaryann kazanaca zaferin sonucu olarak otomatikman zleceini dnyorlard. Smrge ve yar-smrge lkelerde devrimci strateji sorunlarna bu nedenle Manifestoda hi dokunulmaz. Bugn bu sorunlar bamsz zmler gerektirmektedir. rnein, ulusal anavatan sznn ileri kapitalist lkelerde en zararl tarihsel fren haline geldii ok ak olduu halde, bamsz bir varolu iin mcadeleye zorlanan geri lkelerde bu hl grece ilerici bir faktr olarak nmzde durmaktadr. Komnistler diyor Manifesto her yerde, varolan toplumsal ve politik dzene kar olan her devrimci hareketi desteklerler. Renkli rklarn kendilerini ezen emperyalistlere kar hareketi, varolan dzene kar olan en nemli ve gl hareketlerden birisidir ve bu nedenle beyaz rk proletaryas saflarndan eksiksiz, koulsuz ve snrsz bir destek beklemektedir. Ezilen uluslar iin devrimci strateji gelitirme onuru balca Lenine aittir. (Troki, Komnist Manifestonun Doksannc Yldnm
52 53

Dr. Hikmet Kvlcml, Kadn Sosyal Snfmz, Kvlcm, say 1, Temmuz-Austos 1978, s. 120)

rnein Lenin, devrimden sonra Rusyadaki toplumsal ilikilere ilikin bir deerlendirmesinde Rusyada be retim biiminin bir arada bulunduunu syler ama bunlar basite yan yana bulunmaktadrlar, karlkl ilikileri iinde, birbirileri zerinde yaptklar etkilerle bir sre olarak ele alnmazlar.

161

yaratrlar54. Kyler komn, kasabalar antik uygarlk, ehirler kapitalizmdir. Kyde erkek, kasabada tefeci bezirgan, ehirde finans kapital egemendir. Ky ve kasaba (komn ve antik uygarlk) ehrin (finans kapitalizmin); Ky (komn) kasabann (Antik uygarlk); kadn da hepsinin ve ky erkeinin i smrgesidir. Bylece gericilik ve gerilik ile kadn sorunu arasndaki ba; btn gericiliin namus (=kadn kle) elden gidiyor bayrayla ezilen snflar peine taknn mekanizmalar nefis bir biimde aklanr 55.
54

Bu yntem u satrlarda dupduruca aklanmakta ve uygulanmaktadr: Bizde sosyal ehram balca katl bir Bbil Kulesi'dir. Sosyal katlardan herbiri tekilerini soysuzlatrp berbatlatrr. O katmerli ve sonturlu kattaki snflarn eliki ve atklar btn azgnlklaryla ayakta durur. 3 kat yle sralayabiliriz: 1- st kat: Byk ehirler, ayr bir dnyadr. Ona Modern Kapitalizm dnyas diyebiliriz. 2- Orta kat: Kasabalar Trkiyesi'dir. Orta dnyamz Antika Tefeci - Bezirgan dnyas olarak adlandrlabilir. 3- Alt kat: Kyler Trkiyesi'dir. Oras artk ne Modern, ne Antika toplum deil, sz yerinde ise Tarihncesi dnyas saylabilir. Tekrar edelim: bu ayr dnya, ayr Toplum Tarihi kona birbirlerinden hem binlerce yl ayrdrlar, hem birbirleriyle ayn yerde bulunurlar. Bu 3 sosyal katn stste yl lanetlenmi yomsuz ehram gznnde tutulmadka ve ehram indeki her katn tekilerle olan ilikileri ve elikileri dupduru kavranlmadka Trkiye'nin Sosyal Snflar problemi aydnla kavuamaz. SOSYAL 3 KATIN KARAKTERST Her katn ayr ayr: 1- zel Ekonomi temeli, 2- zel st ve Alt snflar, 3- zel birer Smrge halk.. vardr. Bu zellikleri, biraz soyutlatrma pahasna da olsa, ayr ayr deerlen-drmedike, evremizin somut krdvn iyz ile anlayamayz. EN ALTTA: Kyllk katnn ekonomi temeli, Barbarlk an bir trl aamam toprak ekonomisidir. Bu ekonomi yaps iinde, hi amakszn gereklii kendi adyla armaktan ekinmeyelim. Kyn ilkel ntarih ekonomisinde egemen st snf: Babahanln btn olumlu yanlarn yitirmi Kyl erkekleri'dir; alt snf ne denli yumuatlrsa yumuatlsn, bir sosyal kast kadar donmu ve sertlemi olduu iin "snf" adn alabilecek ayrlkta Ky Kadnlar Snf' dr. Bu bakmdan, kylln, sz yerinde ise Smrge halk, btnyle Ky Kadn'dr. Trkiye'de azck yaadn dnebilen hikimse, bu sylediimiz karakteristik zelliin anlamna yabanc kalamaz. ORTADA: Taramzn Kasabalk katnda ekonomi temeli, t Bbil andan kalma Tefeci - Bezirgan ekonomidir. Bu ekonomi sistemi iinde, egemen snf karakterini btn yamanl ile yaatan st snf: Tefeci Hacaalar ile Vurguncu Bezirganlar ve onlarn derebeilemi "Ayan", "Eraf", "Agavat", "Hanedan" adl elemanlardr. Kasabaln en keskin anlam ile ieride Smrge Halk: genellikle Trkiye'mizin btn Tara Halk, zellikle tm kadn - erkek Kyllktr. EN STTE: Modern merkezlemen ehirlilik katnda ekonomi temeli genellikle "Modern" ad verilebilecek olan Kapitalizmdir. Ancak bu kapitalizm Merutiyet anda Komprador Kapitalizm, Cumhuriyet anda Finans - kapitalizm biimiyle ar basar. Dr. H.K., Kadn Sosyal Snfmz, s. 120-121)
55

Her ky erkei, stteki Kasaba Tefeci - Bezirgannn toprak esiri'dir. Ama, tarlasnda ve evinde boaz tokluuna Avrat - Kleler altrp ezer. O yzden, Tefeci - Bezirgan politika ufunetine btn sapklyla oy vermeyi boynunun borcu bilir. Kadna hak ve hrriyet mi? Ya arksz kyl, kimi kendi yerine nbete karp
162

Baa dnersek, ilk bakta, Trokinin ve Kvlcmlnn insanlk tarihi bakmndan birbirini tamamlad, aralarnda zmni bir i blm olduu kabul edilebilir. Birisi kapitalizm ncesi tarihte ve yirminci yzyldaki az gelimiliin gelimesinde younlar ve onu aklar; dieri zellikle yirminci yzyl Avrupa tarihinde younlar ve onu aklar. Bu tarih iindeki zmni i blm, ayn zamanda Politika, Ekonomi (Trokist Gelenek) ve Tarih (Kvlcml) alanlarnda bir i blm gibi de grlr. Ayrca snflar gibi ayn konular ele aldklar yerlerde neredeyse birbirlerinden habersizce benzer yaklamlar gsterirler. Ne var ki, buraya kadar grdk ki, bu sadece bir ilgi alan ve tarihsel dnem fakll, ayn paradigma erevesinde bir farkllk deildir. Aralarnda paradigma farkllklar da vardr. Bunun ardnda evrimin farkl sorunlarna ynelme, farkl varsaymlara dayanma ve onlar sorgulama vardr. Bu farkllk da eit derinlikte, eit konumda iki paradigmann fark deildir, biri dierini iermektedir. Kvlcml evrimin ok daha karmak sorunlarn da ele alr bu nedenle Trokiden daha kapsaml ve derindir. Dier bir ifadeyle Troki ve Kvlcml Evrim Teorisinin evriminin iki farkl aamasna karlk derler. (Demir Kkaydn, Marksizmin Marksist Eletirisi, Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk)

* Toparlarsak, Kvlcml, farkl retim biimlerinin birbirini izlemekle; sonra gelenin ncekini tasfiye etmekle kalmadn; bunlarn ayn zamanda ayn yerde de bulunup; karlkl iliki iinde ncekini ve birbirini glendirdiini de ve deitirdiini de kavraya dahil edip evrim kavramn ok daha karmak sreleri anlayacak hale getirmitir. Kvlcmlnn bu katks bir baka katky daha iinde tar: bu retim ya da toplum biimlerinin, kendi z niteliklerini deitirmeden o nitelikleri iinde bir evrim geirmeleridir. rnein klasik emada ta aletler komn; tun ve demir uygarlk olarak tanmlanr. Ama Tun ya da Demir, bir kere kefedilip uygarlk tarafndan yaygnlatrlnca, komn bunlar komn olarak da kullanabilir. Komn, komn olmaktan kmaz, tun ve demiri kullanan emek retkenlii ok daha yksek bir komne dnr. Hem uygarla kar daha byk bir direnme gc kazanr, hem de uygarl daha byk lde etkileme ve deitirme gc. Trokinin de deindii ve ksmen Rusyann modern grnmnn ardndaki arkaik zellikleri aklamakta kulland bir yntemdir bu. Amerikan yerlileri, tfek kullandklarnda uygarla gemezler, tfek kullanan komnler olarak var olmaya devam ederler. Bu sadece komn iin deil, uygarlklar iin de geerlidir. Antik uygarlklar, kapitalizmin gelitirdii teknik olanaklarla donandklarnda arkaik niteliklerini yitirmezler. Bugnn Trkiyesinin ve btn eski uygarlk beiklerinin toplumsal yapsn anlamak; buralarda btn modern grnlerine ramen; henz sosyalist deil demokratik grevlerin ortada durduunu ve byle bir program yazmak iin temel metodolojik yaklamdr bu.
kle olarak altracak? Trkiye "Kyl memlekettir". Ne phe? "ehir" adn tayan bucaklarda ky retimi ve kyl psikolojisi "arln" bastrmtr. Nereden gelirse gelsin, her ileri admn karsna gericilik: "Namus" meselesi yapt kadn avcl ile kar ve halkn oylarn srf o demagojiyle dahi atr atr koparp alr. Hacaann emeki halka bilir bilmez kabul ettirdii "Namus" szc: Kadnn ev klesi, toprakbent, tarla paryas durumundan ebediyyen kurtulamay kuralna taklm bir ukur etiketidir. (Dr. H. K., age. S.133)

163

Tarihi yorumlamada, aklanmas sorun gibi grnen olaylar da aklanma olana bulur. Komn deierek yaamaya devam ediyorsa, kapitalizme, klecilikten sonra gelen bir feodalizmden, yani komnden iki basamak stten deil; dorudan komnden geilebilir olur. lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei ngiltere kitabnn ad evrim kavrayndaki bu devrimi ifade eder. Bu evrim kavraynda muazzam bir altstlk demektir. lkel -klecifeodal-kapitalist Prokrutes yataklarnn havaya uurulmas demektir. * Ve sadece bu kadar da deildir. Kvlcmlnn farkl toplumlarn ve retim biimlerinin kaynamas; yani eklemlenmesi metodolojik yaklam, yirminci yzyln sonlarnda gndeme gelen; Yeni Sosyal Hareketler ve onlar yaratan problemleri de aklamak iin gerekl i kavramsal temeli de salar. Bu hareketlerin varl, kapitalizmin kendi soyut hareketinden karlamazd; ancak Kvlcmlnn farkl retim biimlerinin kaynamas yaklam; kapitalin gerek tarihsel hareketini aklamakta da kullanlabilirdi. Yani gerekte var olan kapitalizmin var olu mekanizmasn da aklam oluyordu. Aslnda Kurtulu savalar da kapitalizmin gerek tarihsel hareketinin; kapitalist bir evreden kapitalist olmayan bir evreye yaylnn sonucu olarak ortaya kyorlard. Ayn metodolojiyle pek ala rnein bir Kadn hareketinin var olu koullar da aydnlatlabiliyordu 56. zetle, Kvlcmlnn sadece bu iki katks bile (farkl retim biimlerinin karlkl simbiyoz yaam ve Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi) btn her ey bir yana braklsa bile, devasa metodolojik katklardr. Ama onun katklar burada kalmaz. * Kvlcml Marks-Engelsin izinden giderek, tm antik tarihi, yani Smerlerden ta Kapitalizmin douuna kadarki 7000 yllk tarihi ve sadece Avrupay deil, inden Magripe kadar neredeyse tm uygarlklar konu edinir. Zamandaki ve mekandaki bu devasa genileme sadece bu kadarla da kalmaz, tpk Engels gibi uygarlk ncesi tarihi ve Maymundan insana gei srecine de uzar. Bylece on binlerce yllk bir zamanda ve neredeyse tm yeryz lsnde teorinin aklamada kullanlmas ve kontrol; yetersiz noktalarda gelitirilmesi gerei ve olana ortaya kar. Cansz ve canllar alemindeki byk devrimci deiiklikler hep bu tr yeni alanlarn kefi ve gzlenebilir olmasyla ortaya kmlardr. Fizikte son derece kklerin ve astronomide yen i teleskoplar yardmyla muazzam byklklerin ele alnmas yirminci yzyl bandaki byk devrimleri getirmitir. Biyolojide mikroskobun, yani gzle grnmeyen canllar aleminin kefi ve gzlenmesi; Paleantolojide fosillerin incelenmesi (milyonlarca yl geriye bak) altst edici teorilerin gelimesine temellik etmitir. Benzer bir analojiyle, tm dnyaya yaylm ve on binlerce yl geriye giden bir tarihin de benzeri sonular toplam ve tarih kavraymzda
56

Bu katknn ayrntl bir zmlemesi yine Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk ve Toplumsal Aidiyetler ve Snf Mcadelesinin likileri balkl yazlarmzda bulunabilir.

164

yapmasn beklemek gerekir. Ne var ki, byle bir ie girimi dnyada ikinci bir Marksist yoktur Kvlcml dnda. Btn bu alanlar burjuva sosyolojisine ve tarihiliine terk edilmitir. Verdii cevaplarn doru olup olmamas bir yana, Kvlcmlnn bu teorik eyleminin kendisi Marksisttir. Dnyadaki tm bilinen ve her biri bir kuyruklu yldz gibi geip giden Mao, Althusser, Negri vs. gibilerinde ise teorik eylemlerinin kendisi Marksist deildir. Kvlcml, bu almalarnda, birbirinden deerli, onlarca ikinci dereceden nemli olarak tanmlanabilecek keif yapar. Medeniyetin teknik bir ilerlemeye yol amamasndan, snf mcadelesinin bir arac olan devletin snflardan nce ortaya kp kendisinin bir egemen snfa dnmne ve snflar ortaya karna; Hindistanda kast sisteminin varlnn nedenlerinden; Hal Seferlerinin bir barbar akn olduuna; barbar aknlarnn ticaret yollar boyunca geip bu yollar atna kadar saymakla bitmeyecek, hibir Marksistin ele almad onlarca, yzlerce olguyu, sreci ele alr ve bunlara ilikin aklamalar sunar. Keza nsann olumas srecinde atein muazzam nemini ortaya karmaktan; yasaklarla insan psikolojisinin oluumuna kadar, hemen hemen hibir Marksistin kafa yorup bir eyler yazmad konularda bir yn dahiyane gzlemlerde bulunur; cesur genellemeler yapar. Bunlarn her biri ayr bir kitap ve aratrmann konusu olacak tezler ve keiflerdir. Ama sadece bu kadar da deildir. ylesine geer ayak sylenmi gibi onlarca, yzlerce son derece aydnlatc ve dndrc deinmeler, gzlemler de vardr. rnein, Allah kefediimiz unun uras ok yenidir der. Bu memleket sahipsiz kalddan; Peygamberlerin sonuncusuyuma kadar nemsiz, hatta sama gibi grnen szlerin ardndaki derin anlamlar aa karr. Bunlar burada tek tek ele almak iin olanamz yok. Ancak btn bu konular ve alanlarda neredeyse tm dnyada biricik olarak kalr. Ama btn bu alanlarda burada da hibir ey sylenmemektedir. Yani burada bildiri sunanlarn konular da Marksizmin konular deildir. Marksizm aslnda p olitik bir tartmann ikinci dereceden bir trevi olarak grlmekte ve yle ele alnmaktadr. Hi de masum olmayan ve tam da temelden yanl olan budur. * Elbette tm bu antik tarihi ele al onu Marksizmin temel kavramlarnda, zellikle retici Gler teorisinde ok daha kkl ve derin deiikliklere zorlamtr. Kiisel kanmz bu abasnn baarszlkla sonulanddr. Aada bu abann ve baarszln nedenlerine ilikin olarak yazdmz bir yazdan blmler aktararak bunu ksaca aklamaya alalm. Marksn teorisinin temel kavram olan retici Gler, geliiyordu ve belli bir noktadan sonra o gne kadar iinde gelitii retim ilikileri ve st yapyla eliiyor ve

165

bir devrim dnemi balyordu. Ancak, retici Gler cansz aletler ve yntemle r olduuna gre, devrimi bu retici Gler nasl olup da yapyordu? te, Yap ve zne elikisini, Marks, Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu nermesiyle aar ya da amaya alr. Yani zne ve yap, iki farkl aklama ilkesi deil; ayn gerekliin iki farkl grnm gibi ele alnr. Marks bu zdelii Felsefenin Sefaleti'ndeki u satrlarla ifade der: "Snflar ztlamas zerine kurulu her Toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: Daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte varolamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici g, devrimci snfn ta kendisidi r. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: Eski Toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir." Geri her ne kadar bu balantda, nszn mantna gre snfsz toplumda da devrimler olmas gerekirken, snfsz toplumda bu en byk retici g olan devrimci snf olmadndan, devrimlerin olmamas gerektii gibi bir elikili sonuca yol aan bir tutarszlk bulunuyorsa da, en azndan modern tarih iin, ii hareketi de esas olarak Avrupa ile snrl kald srece, bu aklama sorunu zm gibi grnyordu. Gerekten de 19. Yzylda Tekniin gelimesine paralel olarak bizzat onu kullanan ve onunla birlikte gelien ve de ayn zamanda retici olan snfn ayn zamanda en byk retici g olduu nermesi geree tpatp uyuyor grnyordu. Bylece de Yap ve zne (nsz ve Manifesto) arasndaki balant sorunsuz olarak zlm grnyordu. Ancak kinci Dnya savandan sonra bu resim deimeye balad, hatta tam tersi bir durum ortaya kt. Artk Kapitalizmin, retici glerin verili geliim dzeyi iin bir engel olduu ak olarak ortaya kmasna ramen ve en byk retici g olan ii snf var olmasna ve rgtl olmasna ramen, ne bu snf devrimcilik yapyor ne de devrimler oluyordu. Buna karlk devrimci hareketler, kyl ve ulusal kurtulu hareketleri olarak nc Dnyaya kayyordu. Bu durum ister istemez Marksist teoride ciddi bir bunalma yol at. zne ve Yap ilikisi ve zdelii eskisi kadar kolayca kurulamyordu artk. Evet, retici Gler gelimiti ve ilikilere smyordu ama en byk retici g olan i Snf, bu glerin zne hali, davranmas gerektii gibi davranmyordu. Bu elikiyi aklama ve ama denemeleri damgasn vurur 20.yzyln Marksizmine. Trokizm diye bilinen klasik Marksist gelenek, "znel koullar" la bir aklama sunuyordu. Trokinin adna bal, aslnda Klasik Marksist nermelerin mantna bal gelenek, Avrupa'da geri bir lkede (Rusya) devrimin iileri iktidara getirmesi; bu devrim
166

yaylamayp tecrit olunca, tam da retici glerin gerilii durumunda sosyalizm olamayaca, Marks'n dedii gibi btn pislikler geri dnd iin, Sovyetlerin brokratik yozlamaya uramas ve bu yozlamann da nc Enternasyonal ve Ekim devriminin etkisi ve prestiji ile btn dnya ii hareketini znel olarak fel etmesi eklinde bir aklama getiriyordu. Bu aklamaya gre de sorun znel koullarla ilgiliydi. Sorun bu znel zaafn almas (Trokist terminolojide: nderlik krizi) olarak koyuluyor ve yap ve zne ilikisinin sorunlar kendi iinde az ok tutarl olan bu aklamann ufku dnda kalyordu. Ama gerekten de Klasik Marksizmin (Yani Marks, Engels, Leninlerin kavramlaryla) temel kavramlaryla oynanmadka yaplabilecek biricik tutarl aklama bu olabilirdi. Ve tam da bu nedenle, bu aklamann gc, bir bakma tam da gszlnn, en temel sorunlardaki krlnn ve onlar gndem dnda tutuunun nedeni olarak ortaya kyordu. * Bir dier gelenek yine bu dnemde "nc Dnyaclk" biiminde olutu. Devrimci hareketlerin geri lkelere ve smrgelere kaymas sonucu bu znelerin yap ile ilikisinin nasl kurulaca sorununu gndeme getiriyor ve bunlar, ekonominin dolaymyla, kapitalist sistemi bir merkez ve evre elikisi iinde ele alarak, zne'yi, yani nc Dnyadaki Hareketleri, Yap'ya balamaya altlar. Son durumada bu ba ekonomi ve onun da temelinde yoksulluk, smr ve bask zerinden kurmaya altlar. Ama bunlarn hi de bu ba kurmaya yetmedii, yoksulluk, smr ve basknn btn snfl toplum tarihinde grld, bu aklama abasnn en zayf yeriydi. * Yapsalclk, Avrupa'da ise, i Snfnn devrimcilik gsterememesinin ortaya kard hayal krkl ve bunalm, zne tarihten karlarak, bu kategori reddedilerek, yapsalcla geilerek zlmeye alld. Trkiye'de de Kk burjuva devrimciliinin kendisinde byk bir keramet bulduu, Kapital'i okumadan "Kapitali Okumak" diye kitap yazan Althusser'in "Tarihin znesi yoktur" nermesi, (Marks her ne kadar Tarihin deil de devrimlerin zneleri ile megul idiyse de) bu gei ve sorun karsnda teslim bayran ekiin bir sembol olarak grlebilir. Bu akmn evriminin; zneyi tarihten siliinin, yani yapsalcln, nasl bir znelcilie evrimleip lde yok olan bir akarsu gibi buharlat, Perry Anderson'un Tarihsel Maddeciliin zinde adl eserinde etraflca anlatlmaktadr. * Post Marksizm. Ancak tarihin ince alay yledir ki, znenin yok edilerek sorunun zmnn arand noktada ortal zneler kaplad : i Snf ortalkta yoktu ama

167

Kadn Hareketi, Ulusal Kurtulu Hareketleri, Siyah Hareketleri, Ekoloji Hareketleri, Bar Hareketleri gibi, retim sreleriyle dorudan ilikisi olmayan, snflarn aksine retim ilikileri iindeki konumlarna gre ortaya kmayan zneler ortal kaplad. i snf her hangi bir devrimcilik gsteremez, Keynezyanizmi savunmakla urarken, bu "Yeni Sosyal Hareketler" ok radikal bir k gsteriyorlard. Peki, o zaman bu nasl aklanacakt? i Snfnn kendisi retimle ilgiliydi ve o zaman zne ve yap arasndaki ilikiyi kurmak kolay olabiliyordu. imdi radikallikleri ya da varolular, retim mnasebetleri iindeki ilikilerden kaynaklanmayan bu znelerin varln yapya, retici glere balamak nasl mmkn olacakt? Bu yndeki abalar genellikle Post Marksizm biiminde Marksizmin terki ile sonuland. Bu yndeki son abalardan birini, bunlarn son silik yanksn, belki de kuu ln, Negri'nin okluk unda gryoruz. * Ama tpk Yapsalclarn zneyi yok ettikleri yerde tarihin ince bir alayyla ortal zneler kapladysa; Negri'nin bu ortal kaplam znelere "okluk" dedii yerde bir yokluk ortal kaplad. Ama bu yoklua da Politik slam veya Ulusal atmalarn varl damgasn vuruyordu veya bunlarn varl o yokluun teki yzyd. * Ama bu arada zaten Duvar ykldndan beri artk Marksist teorinin de bir yeri kalmadndan, bu sorunlar tartacak ve ortaya koyacak kimse de kalmad. Bunu tartacak insanlarn ve bu insanlara yn verecek bir sosyal hareketin olmamas bu sorunlar olmad anlamna gelmiyordu elbette. Ama somut durum buydu. Bylece Yap ve zne Sorunu ve bunlarn elikisi, bu balantnn modern tarihte dorulanmamas veya bu balanty Marks'n koyduu biimde ele aln modern tarihi aklamamas, fiilen, kendileri gnlk politikann girdabnda ayakta durmaya alan tek tk Marksistlerin bilincinden ve gndeminden dm oluyordu. Dolaysyla bu yap ve zne sorunuyla Antik Tarih'te karlap imdiye kadar bu alanda en sistemli abay gstermi bulunan Kvlcml'nn yaptnn neminin ve anlamnn anlalmasnn koullar da ortadan kalkm bulunuyordu. * Marksizm, Yap ve zne ilikisini kurmakta, sadece kinci Dnya Sava sonras modern tarihte sorunla karlalmyordu; sorun ok daha kkl ve almaz olarak, tm Antik Tarih'te yani kapitalizm ncesi snfl toplumlarda ortaya kyordu. te Kvlcml'nn teorik eseri, bir bakma, kavramsal i tutarlla deer veren ve eletirel Devrimci Marksizmin zne ve yap elikisini amak, bu farkl ilkeleri bir ilkede birletirmek iin giritii en kapsaml ve sistematik aba olmasndadr.

168

Kvlcml, Kapitalizm ncesi snfl toplumlar tarihinde, uygarlklarn ve/veya devletlerin kurulu ve ykllarnn aslnda devrimler olduu gzlemini yapmt. Tabii ortaya bu devrimlerin mekanizmalarnn Marksizmin kavramsal aralaryla aklanmas da gerekiyordu. Ama burada yeni sorunlar ortaya kyordu. Eer kapitalizm ncesi tarihte devrimleri yapanlar reticiler, yani esas olarak kyller veya kleler olsayd, bu reticilikten hareketle "En byk retici g reticilerin kendileridir" denilerek, devrimci snf ve retici g zdelii kapitalizm ncesi tarihe de uzatlabilir ve sistem belki bir lde kurtulabilirdi. Ama olgulara baknca, kapitalizm ncesi tarihte kleler ve serfler devrimci bir snf deildiler ve modern tarihte ii snfnn grd ilevi grenler, henz Komn yaamndan kopmam ve uygarlamam barbarlard. retici ve ezilen snflar devrimci bir snf oluturmuyorlard. Keza bu barbarlar retici bir snf olmadklar gibi, retici glerin gelimiliine dayanmyorlard, genellikle daha geri bir retici gler seviyesini ve retim ilikilerini temsil ediyorlard . Ve nihayet, kapitalizm ncesi klasik uygarlklar tarihinde retici glerin gelimesi de sz konusu deildi. Sanayi devrimine kadar neredeyse hibir gelime yoktu. Var olan gelimeler nicel denebilecek karakterdeydi, bu snrl gelimelerle tarihin o tm karmakln ve onlarca tarihsel devrimi aklamak mmkn deildi. Bu durumda, bir Marksist olarak Kvlcml'nn karsna u soru kyordu: bu gidi o teorinin kavramlaryla nasl aklanabilirdi? Eldeki kavramlar Byle bir aklamay olanakl klyorlar myd? Bu sorunu bizzat onun kaleminden okuyalm: "imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: 1 - Antika Medeniyet " snflarn ztlamas zerine kurulu" bir Toplumdur. Orada ezilen snf: Klelerdir. 2 -Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnase betleri arasnda " birlikte varolamaz"lk yetmi midir? Hayr. Bu, moda deyimiyle "coeksiztans: Birlikte varolu" imknszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz: 3 - nk, Antika medeniyetlerde "en byk retici g olan devrimci snf" yoktur. O neden? 4 - nk: Antika medeniyetlerde " Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi"ni gerektiren btn retici gler " eski toplumun iinde meydana" gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir Antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama "medeniyetler" hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten
169

uzaklap, ebediyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanban da yeni bir medeniyet, (hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. yleyse, ortada: Medeniyetin tmyle ve kesince yokolmas deil, bir biimden baka biime gemesi vardr. Son arkeoloji belgeleri, Irak'tan baka hibir yerde, kendiliinden yeni bir medeniyet domadn, en bamsz gr nen Amerika "Yerli" kltrnn bile Uzakdou'dan srama olduunu, daha nceki mitoloji elemanlaryla da desteklenince ispat etmi gibidir. lk Irak medeniyetinden Modern aa dek gelmi medeniyetin zellikle geit konaklarnda "retici gler" bakmndan durum ne olmutur? Antika medeniyetleri deviren g, Toplumun kendi iinden doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplum dndan baka bir Toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin "Yabanc: Ecnebi" anlamna kullandklar " BARBAR" ad veriliyor. (Osmanl: Atalarndan dirliki olmayan btn teki yurttalara " ecnebi" derdi.) Tarihsel maddecilie gre: " G (zor, ac kuvvet): Yeni bir Topluma gebe olan her eski Toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir." (40) Antika Tarihte "g" barbar klna girip medeniyet Toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: Eski medeniyetin " Gebe" olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan Yeni medeniyetin hangi retici g, nasl "ebesi" oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm, Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, tarihsel maddeciliin kefedildii gndenberi, resmi Tarihsel bilimler (Franszca'nn akar deyimiyle "c'en etait fait": i bitik) duruma girmilerdir. " Bu satrlarda ok ak grld gibi, Kvlcml sorunu belki Yap ve zne sorunu olarak adlandrmamtr ama ortada nasl ok temel ve zor bir sorun bulunduunun tamamen farkndadr ve bunu aka ortaya koymaktadr. Kvlcml'nn nnde bir deil, birbiriyle de elien ve balants kurulmas gereken, zlmesi gereken birok sorun bulunuyordu. rnein, Antik Tarihte retici Gler (Teknoloji) neredeyse gelimediine gre, retici Glerin gelimesinin devrimlerin ve toplumsal deiimin temeli olduu nermesi nasl ayakta kalacakt? te yandan en byk retici g olan Devrimci Snf yoksa, bu snfn ilevini gren ve daha geri bir retici gler seviyesini (teknolojiyi) temsil eden barbarlarn nasl olup da "Tarihsel" de olsa devrimler yapt sorusu ortaya kyor ve her ikisi de (yani hem tekniin gelimemesi hem de barbarn geri bir teknik dzeyi temsil etmesi) retici glerin (tekniin) gelimesinin devrimlerin ve tarihin esas devindirici gcnn olduu nermesini; Marksizm'in bu en temel nermesini gzden geirmeyi gerektiriyordu. Kvlcml bunu Marks ve Engels'teki kaynaa dnerek, Marks ve Engels'in benzer sorunlar karsnda ifade ettii unutulmu gndermelerine dayanarak ve onlar antik tarihteki olgular nda yeniden yorumlayarak zmeye alt.

170

Marks ve Engels, Alman deolojisi'nde "Kollektif Aksiyon" yeteneinin bizzat kendisinin bir retici g olduunu sylemiyorlar myd? rnein yle yazyorlard: "Hayatn retimi, almakla kii hayatnn, dl yetitirmekle bakasna ait hayatn retimi, hemen ifte bir mnsebet olarak gzkr: - Bir yandan tabi bir mnasebettir, te yandan sosyal bir mnasebettir.. Bundan kan sonuca gre, retim yordam (istihsal tarz), yahut belirli bir sanayi seviyesi: daima kollektif bir aksiyon (topluca eylem) yordam veya belirli bir sosyal seviye ile ortaklaa bulunur, ve kollektif aksiyon yordamlnn kendisi de "bir retici g" tr; insanlarn eriebilecekleri retici glerin miktar sosyal durumu artlandrr; demek "nsanlk Tarihi" daima, sanayi ve deiim (mbadele) tarihi ile bal olarak incelenmeli ve ilenmeli (ekilip biilmeli) dir." (ab, K. Marks, Die Deutsche Ideologie, s. 19). Bu alnt araclyla Kvlcml, Barbar', tpk ii snfnn en byk retici g olmas gibi, Kollektif Aksiyon yetenei araclyla bir retici g olarak tanmlayarak, Yap ve zne elikisini ama olana buluyordu. Bu iki kavram sistemini, tpk Marks gibi, zneyi dorudan retici G olarak tanmlayarak amaya alyordu. Ve bunu yaparken de ustaya sadk bir talebe olarak yine ustasnn dediklerine dayanyordu. Ama sadece bu kadar da deildi karlat sorunu zerken Kvlcml'nn dayand. Engels, mrnn sonlarna doru Starkenburg'a yazd bir mektupta Tarihsel Maddecilii tekrar bir zet olarak aklarken, gelenekleri ve corafyay da ekonomik ilikiler alannda sayar. Kvlcml'nn retici Gleri tanmlarken ok zikredip dayand alnt udur: "Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir Toplum insanlarnn geimlerini retimlerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve tat teknii bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim ( mbadele ) yordam gibi, rn leimini ( tevziini ) de ve dolaysyla Kanda toplum eridikten sonra, snflara bln de, dolays ile egemenlik mnasebetlerini ve klelii de, dolaysyla Devleti, Siyaseti, Hukuku vs.yi de belirlendirir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri corafya temeli de girer ve ok kez yalnz gelenekle veya vis inertiae ( atalet hassasyla: durun gcyIe ) alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm kalntlar da ve tabi gene her sosyal biimi darda ereveleyen ortam da girer." (F. Engels: Heinz Starkenburg'a mektup, 25 Ocak 1894) Bu alnt araclyla Kvlcml Gelenek ve Corafyay da retici G yapar. Eh gelenek de esas olarak Barbarn kolektif aksiyon yetenei olarak ortaya ktna gre, retici Gler ve zne arasndaki eliki alm gibi grnyordu. Bunun sonucunda, Kvlcml tm retici Gler kavramn deitirerek ve kapsamn ok genileterek, bu elikiyi amaya alyordu. Bunu yaparken de tamamen Marks-Engelsten alntlara dayanyordu.

171

Bu sonucu Kvlcmlnn kendi kaleminden okuyalm: "TARH VE RETC GLER Klasik Tarih, metafizik metodu yznden: Her an yalnz rnek yann ele almtr; dou ve l anlarn yeterince nemsememitir. Diyalektik metodlu klasik Tarihsel maddecilik: Hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve s o n durumada, " RETC GLER"le hareket ettiini gstermitir. Am, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde,o yere ve zamana gre somut olarak hangi "retici Gler"in ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk F e 1 s e f e yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilim'e smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: 1- TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (letler, cihazlar) ve metodlar (usuller). 2 - CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekn iinde evreliyen madd ortam. klim, Tabiat, v.s. 3 - TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden daha dorusu zaman iinde evreliyen manev ortam. Gelenek, grenek kalntlar, v.s. 4 - NSAN: Toplumun gerek d-madd ortamn, gerek imanev ortamn teknikarala iliyen Kollektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml " G", v.s. Sosyoloji bakmndan yukarki drt RETC GLER dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlm (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteyedek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici gler belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: Hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICI'dr. Tarih, o gerek insann: Belirli gemiinden kalma gelenek, greneklerle, iinde yaad belirli corafya ve iklim artlarna gre,belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte hereye can veren bu kollektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu manivel gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama, hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk: Her toplumun iinden kt Tarih gelenekgrenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi. nsanca kollektif aksiyon Teknikten hzl davranmtr denilebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik,

172

olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: Madd corafya ve Manev Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, Toplum hareketinde yalnz Teknikle kollektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: 1- Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenekgreneklere gre, 2-inde bulunduu corafya ortamna gre, 3 - Elinde tuttuu Teknie gre bir kollektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: En son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli medeniyet iin: Kollektif aksiyon retici gc azald zaman, Corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: Teknii daha gl olmasa bile yeni bir corafya retici gcn temsil eden gelenek-grenek ve Kollektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toplum, kolayca zafer kazanmtr." Kvlcml zne ve Yap arasndaki fark , kollektif aksiyon ve gelenein retici g olduuna dair Marks ve Engels'in deinmelerine dayanarak, Marks gibi, zneyi bizzat retici g yaparak, Marks'n yolunu izleyerek, hem Marksist teoriyi kurtarm olur, hem de Antik tarihi anlayabilmek iin daha gelimi kavramsal aralara ulatn dnr. (Biz de uzun yllar, hem bu sorunu problematize eden baka Marksist grmediimiz; hem de daha iyi ve tutarl bir aklamaya rastlamadmz iin, Marksist bir din teorisinin olmadn grene kadar byle dndk.) Kvlcml'nn retici Gler kavramnn benzeri bir aklama dnyada hibir Marksistte yoktur. Bu olmay rastlantsal da deildir. * Ne var ki, Kvlcml'nn bu abas, Yap ve zne arasndaki bu ayrl bir kapatma abas olmaktan teye gitmez. Yap ve zne iki farkl aklama ilkesi olarak var olmaya devam eder. Kvlcml, ortada gereklii iki farkl ilkeyle, iki farkl paradigmayla ele alan bu Yap ve zne elikisinin niye var olduu ynnde bir soru sormad gibi, kendisi fiilen bu elikiyle boumasna ramen, urann konusunun znde bu elikiyi amak olduunu bile grmemi ve bunu da zaten tam bu nedenle hibir yerde ifade etmemitir. Kvlcml'da byle bir sorun yoktur. (Demir Kkaydn, Marksizmde Yap ve zne likisi Sorunu ve sorunun zm.) * Kvlcmlnn tek baarszl bu deildir. Tpk Engels gibi, maymundan insana gei srecinde de Teoriyi snar ve gelitirme denemeleri yapar. Elbet birok deerli gzlem ve belirlemesi olur bu arada. rnein nsann oluumunda Atein nemini grmek gibi; doadaki kimi gelimelerin (Buzul dnemleri) ile insan olu sreci arasndaki ilikiler gibi. (Bu ynde son yllarda olgu dzeyinde garkl ama byle balantlarn varln kantlayan gzlemler yaplmtr.) Ama bizce bu abas da baarszdr. Orada da Toplum oluu ve nsan

173

oluu zdeletirerek, birbirine balayarak; olgular tarafndan hibir ekilde dorulanmayacak karsamalar yapar. (nsan kavramnn biyolojik ve sosyolojik anlamlarn ayramad iin, ki bunun temelinde de Yap ve zne elikisini zememesine yol aan ayn yanllar vardr.) Ama btn bu baarszlklarn temelinde, Marks-Engelsin ortaya koyduklar biimiyle, teorinin ok temel bir yanl bulunmaktadr. Toplumun tanmna ve Toplumun somut var olu biiminin ne olduuna ilikin bir soru ve kavram bile bulunmamas ve ya toplumun somut var olu biimini belirleyen Dinin ne olduu hakkndaki tamamen yanl, Aydnlanmann din kavramna dayanan bir anlay. Bu eksiklik ve yanl Marksizmi, tr kavram olmayan bir biyoloji gibi; temel paracklar ve gler kavram olmayan bir fizik gibi yapar. Bu temel metodolojik yanln ardnda da aslnda bir topluluun ya da somut bir toplumun ekillenmesinin arac olan ahlaki veya hukuki kavramalarla, yani normatif kavramlarla; toplumsal gerei anlamaya yarayan analitik kavramlarn farknn grlmemesi durmaktadr. Bunu ayramayan Marksizm, Aydnlanmann modern toplumun rgtlenmesinin ya da modern toplumun dininin temelini oluturan din kavramn , sanki analitik bir kavram gibi alp kullanmas ve aydnlanma dininin bir srdrcs ve yaycs olarak kalmtr. Kvlcml, zellikle Din kavramnda, bu yanln almas iin muazzam bir birikim yapmtr. En nemli katks budur. Ama bu katklarn bir genellemeyle talandramamtr; Marksizm'in bu yanln grp, Aydnlanmann kabuunu kramamtr. Zaten bu noktada Kvlcmlnn eletirisi Marksizm'in eletirisi olmak zorundadr. O sadk bir Marksist olarak ayn yanllar srdrd iin eletirilebilir. * Nedir Marksizm'in temel sorunu? Marksizmin temel sorunu modern toplumu rgtlemenin; modern dnyadaki topluluu tanmlamann bir arac olarak Aydnlanmann normatif tanmlarn; sosyolojik tanmlar olarak kabul etmi olmasdr. Toplumun somut biimini ekillendiren kavramlarla analiz eden kavramlarn ayrtrlamam olmas, Marksizm'in gerekten bir bilim, yani ayn zamanda bir din olmasn engellemi; aydnlanma dini iinde; onun toplumu ekillendiren kavramlarn aynen kabul eden ama muhalefetini bunun iinde yrten bir parti (aydnlanma dini iinde bir tarikat) olmasna yol amtr. Tarikatlar, dinlerin temel varsaymlarn sorgulamazlar, toplumun yeni somut biimlerini tanmlamazlar. Tarikatlar (Partiler) ancak belirli dinlerin (Somut toplum tanmlarnn) iinde var olurlar. Verili topluluk veya din iinde, snf mcadelesi yrtmekle kalrlar. Bu nedenle de tarikatlar (partiler) devrim yapamazlar. Yani retici glerin ve ekonomik ilikilerin iinde bulunduu duruma denk den yeni toplum biimlerini ve toplumsal ilikileri tanmlayamazlar. Elbet snfl toplumlarda her din, ezilenlere, gayr memnunlara dayanr ve balangta ve ayn
174

zamanda bir parti veya tarikat karakteri tar. Ancak bir tarikat, iinde doduu dinin somut topluluk tanmn eletirip bir alternatif tanmla kt an; varolan dinlerin blnleriyle blnd an bir yeni din karakteri kazanr ve devrim yapabilir hale gelir. rnein Hristiyanlk, balangta Yahudilik iinde, din adamlar oligarisine kar bir muhalif tarikattr. Ancak, Yahudiliin ve o zaman yaygn btn dier dinlerin snrlarn eletirip, bambaka bir topluluun snrlarn izmeye balad; var olun blnme izgisiyle blnd andan itibaren bir din olarak ortaya kar. Sadece Yahudilere deil, btn dinlerden insanlara hitap edip, hepsini blmeye baladnda; eski blnmeyle blndnde yeni bir din olur ve devrim yapar. rnein modern toplumun dini, balangta Hristiyanlk iinde bir tarikat (Protestanlk, Pritenlik) olarak kald srece dnya apnda tm dinlerin iinden taraftarlar bulabilecek onlarn hepsiyle blnebilecek ve yaylabilecek bir devrimci dnm balatamaz. Ancak Aydnlanma ile, btn dier dinleri kiilerin zel sorunu olarak tanmlayarak; bunun iin de politik olan ve olmayan eklinde bir ayrm yaparak yeni bir dini ekillendirdiinde; bir tarikat olmaktan kp gerekten bir din olduunda, devrimler yapar. Burada btn kafalar kartran udur: Yeni din, kendini dinin yeni bir tanmamas zerinden kurmutur. Yani bu dinin din tanmn kabul etmek, ister istemez kabul edeni, ne kadar muhalif ya da devrimci olursa olsun bir tarikat olmaya hapseder. nk bu din tanmn kabullenmek, btn bilimsellik iddialarna ramen, bu yeni dinin toplumu ekillendirmek iin ortaya koyduu ve tanmlad bir kavram sosyolojik bir kavram gibi deerlendirme sonucuna yol aar. te Marksizm'in bana gelen tam da budur. Marksizm Aydnlanma dini iinde (daha sonra da bunun kar devrime uram biimleri iinde, uluslar ve ulusuluk iinde) bir tarikat (parti) olarak kalr. Yapt son durumada onun yaylna hizmet etmekten te bir ey deildir. Bizzat Komnist Manifestonun ilk satrlar bu tarikat (parti) oluun en rtlmez belgesidirler. Tarih snflar mcadelesi tarihidir der ve tarihi snflar mcadelesinin tarihi olarak anlatr. Ama Marksizm'in yazd Tarih aydnlanmann yazd tarihtir. Ona sadece snf mcadelesi boyutunu ekler. Snf mcadelesi elbette yanl deildir. Ancak, tarihin dinler tarihi olarak anlatld bir tarihte tarihin gidiini ve kar devrimleri anlamak iin gl bir aratr. Bu olmad srece Aydnlanmann din tanmn ve tarihini savunmak ve yaymaktan baka bir ilev grmez. Halbuki, Marksizm, tarihi bir dinler tarihi olarak anlattnda, hem aydnlanmann bir din olduunu gstermi olur; yani gerekten bilimsel kavramlar kullanmaya balar; hem de Aydnlanma dini iinde bir tarikat (parti) olmaktan kp yeni bir din olabilir. Marksizm bir Bilim olduu lde Din; Din olduu lde bir Bilim olur. Din ve Bilimin bu zdelii tam da yeni bir dinin din ve bilim kavramnn ta kendisinden baka bir ey de deildir. Yeni bir din olmak, ayn zamanda bir yeni tarih yazmaktr. Aydnlanma, dini bir inan olarak tanmlayarak, tarihteki somut toplum biimlerini ve bunlarn dnmn tarihin konusu

175

olmaktan karr ve Tarihi anlalmaz klar. Devrimler, ki dinsel dnmlerden baka bir ey deildirler, tarihin konusu olmaktan kar. Bu nedenledir, snfl toplumlar binlerce yldr var olmasna ramen devrim diye son birka yzyldaki devrimlerden baka bir ey saylamamas. Yeni bir din olmann ve bir devrim yapabilmenin koulu, tarihin dinler tarihi olarak yazlmasdr. Ancak tarihin dinler tarihi olarak ele alnabilmesi, Aydnlanmann Din tanmnn normatif niteliini grp, dinin sosyolojik bir tanmn yapmak; buradan da Aydnlanmann din tanmnn bizzat kendisinin sosyolojik olarak yeni bir din olduunu grmekle mmkn olabilirdi. Marksizm'in bunu yaplabilmesi iin birikim, birbirinden bamsz iki koldan yrd. ki kol da birtakm snrlar aamad. 1980lerden itibaren, ulusuluk ve uluslarn analizinde bir tr Kopernik Devrimi yaand. Bu devrimin temel nitelii, uluslarn tpk dinler gibi, insanlarn kabulleriyle var olan topluluklar olduu; onlardan tek farknn politik olarak tanmlanm topluluklar olduunun grlmesiydi. Ancak bu analiz, Dini hala aydnlanma gibi inan kategorisinde tanmladndan, bu tahlilden yola karak; uluslarn modern toplumun dininin gerici ve kar devrime uram biimleri olduu sonucuna ulaamyor bir din teorisine varamyordu. Dilinin ucuna geliyor ama syleyemiyordu. Dier kol, Hikmet Kvlcmlnn almalar zerinden gidiyordu. Kapitalizm ncesi tarihte Dinin nemini grmemek olanakszd. Dinin inan diye bir kategoriye smayaca; hatta tarihte byle zel ya da inan diye toplumu tanmlamaya hizmet eden bir kategori bile bulunmad her admda grlyordu. Kvlcml tarih almalarnda, bu inan kategorisini biri epistemolojik biri hukuki olan iki anlamyla da fiilen ykt. Kvlcml, Epistemolojik olarak inan denerek akli olmayan olarak tanmlanmn iindeki rasyonel, toplumu rgtlemeye ynelik ekirdei tam da inan, akl d gibi grnenden hareketle karyordu. Allahn sfatlarndan, Cennete, ya da Muhammetin son peygamber olduuna kadar dinsel metinler zerin btn yazlar, Aydnlanmann inan ve akl d diyerek bir kenara attklarnn son derece akli olduklarn ortaya karmaktayd. Epistemolojik olarak inan, yani akl d olarak tanmlanan din inan deildi, son derece rasyoneldi. Sadece kendi balam iinde anlalmas gerekiyordu. (Burada Eletirel teori tam tersi yoldan giderek Kvlcmlya yaklayordu. O da modern toplumda akli olarak tanmlanann aslnda arasal akldan baka bir ey olmadn ve akl dna vardn gsteriyordu. Ancak bu el veri ile Kvlcml hibir zaman buluamadlar, Ulusuluk teorileriyle Kvlcmlnn buluamamas gibi.) Din bir de zele ilikin anlamnda, politik olmayan anlamnda inan olarak tanmlanyordu Aydnlanma tarafndan. Kvlcml, kapitalizm ncesindeki somut toplumlar incelediinde de dinin teki dnyaya ya da politika d olana, zele ilikin deil; toplumu siyasi, iktisadi, hukuki, ahlaki vs. olarak dzenleyen bir kategori olduunu gsteriyordu.

176

rnein Osmanllar incelerken dinin aslnda hukuku, mlkiyet ilikilerini vs. dzenledii sonucunu da karyordu. Yani dinin dnyadaki ilikileri dzenleyen bir toplumsal olgu olduu sonucuna fiilen ulayordu. Yani Kvlcmlnn almalaryla, Dinin inan olduuna ilikin Aydnlanma tanm, hem epistemolojik hem de hukuki anlamyla geersizlemi oluyordu. Ama Kvlcml, bu fiili sonucu bir teorik karsamayla talandrp bir genelleme dzeyine ulaamyordu bir trl. Yani Kvlcml da dilinin ucuna geliyor ama syleyemiyordu. te Kvlcmlnn bu alandaki almalar, onun Marksizmin geliimindeki en nemli katksn olutururlar. Bu katk, artk, kurucularn kavramlarnn almasnn snrna gelmitir. Daha nce ele alnan Kvlcmlnn katklar, hep o en temel kavramlarn erevesinde ikinci ve nc dzeyde katklar olarak kalrlar. Ancak bu katklar en gerici, ulusu bir dille, tarihle tanmlayan ulusuluk anlaynn iinde sunulurlar. Osmanl Tarihinin Maddesi kitab bu bakmdan ibret vericidir. Bir yanda Orta Asyadan gelmi Trklk ile dier yanda slamn mlkiyet ilikilerini dzenlediine ilikin, Aydnlanmann din tanmn havaya uuran sonular ayn cmleler iinde bir aradadrlar. Kvlcml bir Stalinist olarak, uluslar ve ulusuluk konusunda tam bir gerici milliyetidir. Yani ulusu bir dil, din, etni, kltr vs. ile tanmlayan bir ulusudur. Bu, souk sava dneminde Sovyetleri savunmann gerektirdii tersinden milliyetilikle de birleince ortaya, bugn bir demokratn, bir devrimcinin kabul edemeyecei; tylerini diken diken edecek b ir milliyeti dilin ve kavram sisteminin iine sinmi olarak bu katklar vardr. Onlarn bu milliyeti kflerden temizlenmesi gerekir. Ama kim temizleyecektir bunu? Sosyalistlerin hepsi, kendileri zaten ulusudurlar, hem de gerici ulusular. Bylece daire kendi stne kapanr. Kvlcmlnn katklar bile gerici ulusuluun aralar haline gelir. Biim z boar. Din zerine almalarndan giderek bir aydnlanmadan arnm bir din ve devrim teorisine ulamas; Yap ve zne elikisini zmesi iin yol Ulusuluk tarafndan tkanmtr. * Peki, Tarihteki devrimlerden giderek, devrimlerin din dnmleri olduuna ve oradan da Aydnlanmann din kavramnn eletirisine varlamaz myd? Kendisinin esas konusu tam da bu kapitalizm ncesi devrimler deil miydi? Burada da yine Aydnlanmann politik olan-olmayan ayrmna dayanan Devrim kavramna hapsolmuluk yolu tkar. Marksizm'in devrim kavramnn ok temel bir yanlgs vardr. Aydnlanma, zel ve politik ayrmna dayanan bir toplum yaps ekillendirdiinden, devrimi politik olana, devlete ve iktidara gre tanmlar. Yani aydnlanmann devrim tanm da, modern toplumun dininin devrim tanmdr; devrimin politik olanla tanmlanmas; bu ayrma dayanmasdr yanl olan. Marksizm bunu olduu gibi kabullenmitir. Hlbuki devrim her eyden nce, retici glerin ve ekonomik ilikilerin geliim derecesine uygun bir somut toplum ya da topluluk tanmdr; toplumun somut bir biiminden dier bir

177

biimine geitir. Dinler her eyden nce, somut topluluklarn tanmlar olduu iin, bir dinden dier dine geiler birer devrimdir; styapnn yeni altyapya uygun deiimlere uramasndan baka bir ey deildirler. Ama Kvlcml, klasik ve stada sadk bir Marksist olarak, Aydnlanmann, zel politik ayrmna ve buna bal olarak da devrimi devlet ve iktidara balayan tanmna bal olduu iin, antik tarihte devrim olarak sadece devletlerin ykl ve kurulularn tanmlama durumundadr. Dolaysyla Tarihsel devrim kavram; din deiimlerini deil; devletlerin kurulu ve ykllarn kapsar. Zaman zaman bu anlayn snrlarn zorlad yerler de vardr ama hep o anlayn iinde kalr. Btn antik uygarlklardaki devletleri de hep istisnasz komnler kurup yktklar iin aydnlanmann dayand zel politik ayrmnn ufku dna kamaz ve devrimden hareketle de dine varamaz. nsanlarn kendilerini dntrerek, bir dinden dier dine geerek yeni topluluk tanmlar ve zneler olarak ortaya ktn, bunun ayn zamanda yap ve zne elikisini zdn; Marksizme kavramsal bir btnlk kazandrdn bir trl gremez. Ama bunun yaplabilmesi iin birikim yapm; yolu am; devrimci ve eletirel gelenei tamtr. * Kvlcmlnn politik olarak almalarna gelince.bu konularda da bir eyler sylememek olmaz. Kvlcmlnn politik olarak eletirisi, Stalinizmin eletirisi olmak zorundadr. O sadk bir nc Enternasyonal ve Sovyetler izleyicisi olarak, onlarn yanllarn srdrd iin eletirilebilir. Ne var ki, Kvlcmlya ynelik eletirilerin hi biri bu biimde deildir. Kvlcmly politik olarak eletirenler ise genellikle Stalinistler ya da Merkezcilerdir. Stalinistlerin grmedikleri ve grmek istemedikleri, bir program benimsemi ve paylaan birinin strateji, taktik ve rgtsel abalar ancak o amaca ulamaya hizmet edip etmedii asndan eletirilebilir. Onlar Kvlcmlnn amalarn, ki bunlar Sovyetlerin ve Stalinizmin amalaryd, tartmayp da eletirilerini Strateji ve taktiklere ynettikleri an aslnda Kvlcmlnn Strateji ve taktik abalarnn kendi amalarna hizmet edip etmediini tartm olurlar. Byle bir eletiri samadr. Strateji ve taktikler tabi olduu amalar asndan eletirilebilirler. Kvlcml, her dnemde, dnya apndaki mcadelede (ve bir lkedeki mcadele dnya apndaki mcadelenin karlarna tabi olmak zorundadr.) nc Enternasyonali ve emperyalizm karsnda Sovyetlerin yaamas ve baarsn savunmutur. Onun strateji ve taktikleri bu amaca hizmet edip etmedii asndan eletirilebilir. Eer amac, yani rnein Sovyetleri savunmak yanl bulunuyorsa, o amacn kendisi eletirilebilir. Ama bu eletiri zel olarak Kvlcmlnn eletirisi olamaz, nc Enternasyonalin veya Sovyetlerin eletirisi olur. Kvlcml da bunun sadk bir izleyicisi
178

olduu iin dolayl olarak o eletiriden nasibini alr. Trokinin Stalinizme ve Sovyet politikalarna eletirisi znde budur ve ayn zamanda Kvlcmlnn eletirisidir. Yani Kvlcmly ancak Troki eletirebilir. Stalinist ya da merkezcilerin Kvlcml eletirileri ise, hedefin kendisini eletirmez, Kvlcmlnn strateji ve taktiklerini eletirir ama onu kendi amalar ve mant asndan deil; eletirenin kendi mant ve amalar asndan bir eletiridir bu. Bu ise bir eletiri olamaz. Ayrca bu eletiriler Kvlcmlnn yanlndan daha byk yanllar savunurlar byle yaparak. nk Kvlcml, parann btne tabi olmas; dnya apndaki mcadeleye azami katk bak iinde btn strateji ve taktiklerini belirlemektedir doru olarak. Trkiyedeki mcadeleyi dnya apndaki mcadeleye tabi olarak ele almaktadr. Kvlcmly niye lkesindeki mcadeleyi dnya apndaki mcadeleye tabi kld asndan eletirmek, znde anti enternasyonalist, bir lkedeki mcadelenin karlarn dnya apndaki mcadelenin nne geiren bir anlay savunmak demektir. Kvlcml eletirmenlerinin neredeyse hepsinin dt temel yanl budur. Kvlcml, lkesindeki mcadelede taktik ve stratejisini belirlerken, lkesindeki mcadeleyi dnya apnda mcadeleye bal kld iin yanl yapmamaktadr. Yanl: o benimsedii politikann dnya apndaki mcadelenin karna uygun olmamas, Sovyet brokrasinin karlarna hizmet etmesindedir. Eletirmenler, Stalinizmi veya Sovyetlerin politikasn eletirmeden, Kvlcmly eletirmeye kalkarlarsa bu znde Kvlcmlnn yanlndan bile daha yanl, milliyeti bir eletiri olur. Bir lkedeki mcadeleyi, dnya apndaki mcadeleye tabi klmann yanlln savunmak, dnya apnda yanl bir politikaya tabi olmak ve bu ilkede srar etmekten ok daha byk ve gerici bir yanltr. Kvlcmlnn yanl, doru bir enternasyonalizm kavrayna dayanr (Bir lkedeki mcadeleyi dnya apndaki mcadelenin karlarna tabi klmak ve buna azami katkda bulunmak) ve tam da doru bir enternasyonalizme dayand iin katmerli bir yanl olarak ortaya kar. Sovyetlerin izgisini veya Stalini eletirmeden, Kvlcmly eletirmek, enternasyonalizmi filen reddedip, basit bir milliyeti olarak eletirmek; kendi lkesindeki mcadelenin karlarn ne almad iin eletirmektir ki, Kvlcmlnn yanlna gre bin kat daha yanltr. Ve Kvlcmlya ynelik btn eletirilerin z budur. Kvlcmlya ynelik eletirilerin iki temel yanlgs daha bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, 1930larda Yoldaki tavrlaryla, sonraki tavrlar arasnda fark ya da eliki bulmak; birini devrimci, dierini teslimiyeti bulmaktr. Bu eletiriler birka noktay gzden karmaktadr. Birincisi, Yol, gizli bir rgte dilde hibir snr tanmadan yazlm bir metindir. Dierleri, en gerici ve anti demokratik ortamlarda, ayn program ve amalar aklamak iin Ezop diliyle; Legalitenin olanaklarndan yararlanmak iin yazlm metinlerdir.
179

kincisi, o devrimci gibi grnen de sonrasnn grnmeyeni de ayn nc Enternasyonal politikalarnn bir yansmasdr. 1929-33 arasnda Almanyada tarihin en byk yenilgilerinden birine yol am snfa kar snf denen son derece sol ve sekter bir politika izleniyordu. Bu politikaya bal olarak, nc Enternasyonalin ve Sovyetlerin tavr da farkllklar gsteriyordu. 1933ten sonra ise, ayn Enternasyonal ve Sovyetler, TKPnin kendisini lavetmesi karar veriyordu. Bu politikalara bir eletiri yneltmeden Kvlcmly eletirmek olmaz: Kvlcml ancak bu politikalarn sadk bir uygulaycs olduu iin eletirilebilir. Yoldaki Kvlcml da, 1930larn ikinci yarsnda legal yaynlar yapan Kvlcml da, 1950deki Kvcmlda, 1960taki Kvlcml da, 1970deki Kvlcmlda hep ayn Kvlcmldr. Hep ayn program ve stratejiyi savunur. Bunu o ann dnyasnn dengeleri ve grevleri iinde farkl yn dzeyleri ve taktiklerle. Bu balamda tipik eletiri udur: bakn 1930da Krt meselesinde bunlar demi ama sonra susmu. Bu teori, program, strateji ve taktikleri hep ayn eyleri tekrarlamaktan ibaret gren bir anlaytr. Kvlcml verili durumda, ayn zamanda taktik ana halkalar yakalamak ve btn bunlar dnya apndaki Sovyetler ve Emperyalizm arasndaki mcadelede, Sovyetlerin karsndaki cepheyi azami lde blmek ve tecrit etmek amacn gzetir. Bu kendi bana yanl bir ama deildir. O dnemde bir Krt hareketi yoktur ama Yn dergisi, Devrim dergisi kmaktadr; Dev-Gen ve gen subaylar kaynamaktadr. Yani ortada somut gler vardr. O varili koullarda, Natodan kacak veya ikili anlamalar feshedecek bir giriim tm dnyadaki dengeleri etkilerdi. Kald ki, Kvlcml hibir zaman Darbecilii savunmam ve byle bir eye bel balamamtr. Kendi dnda ar olan bir gcn ve eilimin nasl kendi mcadelesi asndan deerlendirilebileceini tartmtr. Bu tartma sonucunda Askerler arasnda alalm veya ordu araclyla devrim yapalm gibi bir sonu karmam, bir grev belirlememitir. Onun iin bir tek grev vardr: ii snfn rgtlemek ve bir proletarya partisi kurmak. Kvlcmlnn kendi dndaki bir gce ilikin deerlendirmelerinden onun darbeci olduunu savunanlar aslnda kendi yanl kavraylarn, benzer bir tahlil yaptklar takdirde bundan o gce dayanmak ve grevleri deitirmek eklindeki anlaylarn ele verirler. Kvlcmlnn taktiklerinin ve stratejilerinin dnya apnda mcadele asndan ele alnmas durumunda, Kvlcmlnn kendi mant iinde doru yapt ortaya kar. Ve tam da kendi mant iinde doru olduu iin katmerli bir yanl olarak grnrler bugn. Bir dier yanl ve tipik eletiri de Kvlcmlnn tarih konusundaki almalarnn izledii politik izgiyle uyum iinde olduu ve ona teorik bir arka plan hazrlamak iin yaplddr. Bu balamda Tarih Tezi ile 30lardan sonraki izgisi arasnda bir neden sonu ilikisi bulunmaktadr57.
57

Ancak, HK gibi uzun siyasal kavga yaam boyunca bir dizi alanda pek ok rn vermi olan bir kii hakknda yaplacak hakl eletirilerin de baz istisnalar olacaktr. Bu istisnalar esas olarak HK'nn, YOL I ve YOL II adl kitaplarndaki yazlarn yazd ve devrimci ve enternasyonalist bir konumda bulunduu dnem iin
180

Bu eletiri de eletireni vurur aslnda. Birincisi, Kvlcmlnn Tarih tezsi ile resmi Sovyet grleri arasnda hibir iliki yoktur. Sovyetlerin dayand metodolojik temeli berhava eder Tarih tezi. Kald ki, Kvlcmlnn Tarih Tezini otuzlardan sonra izledii politikalar merulatrmaya, onlara bir teorik arka plan salamaya hizmet ettii biimindeki eletiri, gerekten mantk sonularna giderse, Kvlcmly alaklkla sulamak zorundadr . nk bu eletiri, Kvlcmlnn, bilime bilim d kayglarla yaklat, politik tavrlarna gereke bulmak iin bir tarih tezi kard anlamna gelmektedir. Marksn dediine gre ise, byle davrananlar, yani bilime bilim d kayglarla yaklaanlar alaktrlar. Kvlcmlya eletirileri mantk sonularna gittii takdirde alak demek zorunda olanlarn ona ahlaki olarak toz kondurmamalar veya bilime bilim d kayglarla yaklamakta bir sorun grmemeleri, o sylemedikleri ve mantk sonularna ulatrmadklar veya bir sorun olarak grmediklerinin kendilerinin nitelii olduu anlamna gelir. Kvlcmly Tarih Tezi, Kvlcmlnn izledii politikalara hizmet ediyor diyenler, kendilerinin yle olmadn dnyorlarsa, Kvlcmly alaklkla sulamak zorundadrlar birer Marksist olarak. Bu tr eletiriler tamamen Stalinizm ve Tarih almalar arasndaki elikiyi grmemekle malul; Kvlcmly dz ve mekanik olarak ele alan bir eletiridir58. Bu Sempozyumda dile gelen veya baka yazlarda ifade edilmi btn eletiriler, bu belirtilen yanllarla maluldrler. Ve eletirmeye kalktklar Kvlcml hakknda tam bir kavrayszl; genellikle daha geri ve milliyeti bir duruu; tamamen yanl bir metodolojiyi da vururlar. * Biz burada, Trokinin Stalinizm eletirisinin Kvlcml iin aynen geerli olduunu dnyoruz. Ancak buna ramen, bu yanl politikann baarsna azami katk iin yapt programatik, stratejik ve taktik abalarn ve uygulamalarn; bu yanl amatan soyutlandklar; doru bir amaca hizmet eder olarak kullanldklar takdirde, nemli dersler ierdii kansndayz. Ayrca burada da Kvlcmlnn savunduu Stalinizm ile onu devrimci bir politika gibi savunuu ve uygulamas arasnda, tpk Tarih tezi ile olduu gibi bir eliki vardr. Kvlcml, bir Stalinist olmasna ramen, Stalinist bir program ve stratejiyi savunmamtr. Kvlcml, programatik ve stratejik olarak, Marks-Engelslerin, Leninlerin devrimci
geerlidir. Yazarn, 1930'larn sonlarndan balayarak negatif bir ideolojik-siyasal evrim geirdiini ve daha milliyeti/ reformist/ devleti bir rotaya girdiini gryoruz. (Garbis Altnolu, Hikmet Kvlcmlnn Ordu ve Devlet sorununa Yaklam)
58

rnein Garbis Altnolu yle yazyor: Ona gre ordu, gerek Osmanl'nn zellikle ilk 200 yllk ykselme dneminde ve gerekse Trkiye'de hep ilerici ve hatta devrimci bir rol oynamtr. (Bu saptama da yazarn, burada ele alamayacam Tarih Tezi'ne dayanmaktadr.). (G. Altnolu, Hikmet Kvlcmlnn Ordu ve Devlet Sorununa Yaklam) Tipik rnektir. Kvlcmly politik olarak ele alp, politik tavr ile tarih almalar arasndaki elikiyi grmemektedir.

181

demokratik programn savunmutur. Bu program, Stalinizm dnemindeki partilerin programndan farkldr. Ama trajedi oradadr ki, Kvlcml bu farkn farknda deildir. nk, kendisini lnceye kadar brakmayan bir yanlg iindedir. Sovyetleri devri mci grmekte, onun Trkiyede devrimci bir biimde savunulmadn dnmektedir. Tam da bu yanlg nedeniyle lrken bile Brejneve . Bileni ikayet etmektedir. Bir yandan Devrimci Demokrasiyi yani Demokratik Cumhuriyeti, brokratik cihazn tasfiyesini ve gerek bir biimsel, hukuki eitlii savunur. Ama dier yandan, uluslar bir dil, tarih ile tanmlamas nedeniyle gerici ulusuluu savunur. Yani klasik Marksizmin elikisini iinde tar. Stalinist partilerin ve Stalinizmin program bundan farkldr. Onlarn programnda, Kvlcmlda olan devrimci ve demokratik hedef yoktur, bunun tasfiyesi vardr. Kvlcmlda varolan, brokratik, ezilenlerin kullanamayaca cihazn tasfiyesi, acil bir programatik hedef olmaktan kar Stalinist partilerde. Bu ya basit bir propaganda sloganna dnr59ya da acil baz reform taleplerinin arkasna atlp kmaz ayn son arambasna braklr ve burjuvazinin ve reformistlerin kabul edebilecei bir program acil program olur60. Ayrca zaten, ulusun tanmnda tam anlamyla gerici bir dzeye gelinmitir. Artk, ulusun demokratik olarak tanmlanmas tamamen yok olmutur. elikinin demokratik taraf tasfiye edilmitir. Uluslar dile, dine, etniye gre tanmlanmakta, byle tanmlanmaya kar tanmlanmas terk edilmektedir. Kvlcml, birinci ksmda demokratik bir program, yani brokratik devleti tasfiye eden program savunur ama dier yandan ayn gerici ulusuluun savunusu iindedir. Ulusun Trklkle veya Krtlkle tanmlanmas onun iin veridir. Kvlcmlnn bu program, bir bakma Marks-Engels dnemi ve Stalinizm ncesi sosyalist hareketin elikisini, Stalinizm sonras dneme aktarr, o elikili yan yaatr ve elikinin demokratik ynden zlmesi iin bir ipucu sunar61. Kvlcmlnn Stalinizmine yol aan yanlg; yani Sovyetler ve nc Enternasyonalin izgisinin devrimci olduu yanlgs; buna samimiyetle inan; nasl onun gnl huzuruyla Tarihe ynelmesine yol atysa; ayn ekilde Stalinizm ncesi devrimci demokratik program da savunmasna yol amtr. Bu nedenle, Kvlcmlnn program (Vatan partisi Program) resmi Stalinist partilerin hepsinin programlarndan farkldr. Ama kendisi bu farkn farknda deildir. Ama ayn zamanda, Kvlcmlnn mant iinde, bu farkyla, dnyadaki mcadeleye bulunduu yerden azami katk amacna hizmet eder durumdadr. Kvlcmlnn, Stalinizmi veri kabul edildiinde, burada bir katksndan sz edilebilir: Otantik
59

Trkiyedeki radikal kk burjuva hareketlerin Demokratik Halk ktidar benzeri sloganlar bu karakterdedir. Bir tr rozet slogandrlar; somut bir yaplacak iler plan deildirler.
60 61

Burjuva sosyalist partilerin programlarnn hepsi byledir Trkiyede. Bizim teorik evrimimiz bu ipucunu yakalayarak gelimitir.

182

gelenei ve elikiyi yaatmak. Stratejik olarak da ayn fark tar. Btn Stalinist partiler, ya kk burjuvazinin radikallii mcadele biimleriyle tanmlayan merkezci denebilecek izgisindedirler ya da esas itibariyle burjuvaziyi rktmeyecek, onunla ittifak kurmaya imkan sunacak reformist pro gramlara ynelirler. Bylece Stalinist partiler, radikal olduklar yerlerde kyllk, kk burjuvazi ya da ii snfnn kyllkle ilikili tabakalar; reformist olduklar yerlerde burjuva aydnlar, deklase burjuvalar; sendikac brokratlara dayanrlar ve dayanmaya alrlar. Yani glerin yer al deimitir. Kvlcml ise bu ikisinin de dnda bir kategori oluturur. Kvlcmlda ise ii snf temel g olmaya devam eder, yedek g olarak da burjuvazi deil; devrimci kk burjuva veya kyllk (ki Krt Trkiyede Krt sorunu tam da budur) hedef alnr. Bylece stratejik bakmdan da gerek merkezcilikten gerek Stalinist reformizmden farkl bir yerde konumlanr. Bylece Kvlcmlda yaplacak i hep bu devrimci demokratik program, ii snfna anlatmak, onun bu programa sahip kmasn salamak olarak ortaya kar. Bunu yapabilmek iin de, her koul altnda i Snfna ulamann; tecridi yenmenin yollar aranmaldr. Yani legaliteyi istismar taktii. Kvlcmlnn kendi iinde tutarl olup bu taktii de en baarl biimde uygulad; verili koullarda her zaman yaplabilecek en doru ii yapt grlr. Kimileri Kvlcmlnn sadece Yolda yazdklarna veya Eyp Sultandaki konumasna sahip kp, dier yazp yaptklarn sanki bunlarla elikiliymi gibi ele alyorlar. Hayr, o gnn verili koullarnda, Kvlcmlnn yapt her ey, bu adan bakldnda hep ayn hedefi gzetirler ve onun baarsna hizmet eder. MBKya mektup yazarken de, Eypte konuurken de hep o devrimci demokratik karakterli bir program savunmaktadr ve tecridi amaya almaktadr. MBKya mektup, MBKya yazlmtr ama aslnda emekilere yneliktir. Hedeflere radikal bir ballk ile taktik esnekliin bu harika bileimi, Kvlcmlnn en az anlalan ve esas anlalp benimsenmesi gereken yandr. Tabii btn bunlar yaparken, Kvlcml ayn zamanda, dnya apnda var olan mcadelede, o verili durumda, taktik olarak, Sovyetlere veya nc enternasyonalin konumunu glendirmek iin azami katk yapmaya da almaktadr. Bu balamdan karldnda onun yapt hibir ey anlalamaz. MBKya mektup bir yanyla programn iilere iletmenin, tecridi krmann, legaliteyi istismarn bir aracdr; ama ayn zamanda o gnk souk sava ortamnda, Emperyalist cepheyi zayflatmann en kk bir atla geniletmeye almann da bir aracdr. Bir dnya partisinin bir militan olarak Kvlcmlnn bu anlamda yaptklar prensip olarak kendi iinde yanl deildirler. Bir rastlant deildir TKP iinde ilerle sk balar olann ve hep i Snf vurgusu yapann tek Kvlcml olmas. Kvlcmlnn bu programatik radikala; Stratejik zg olarak; ulalacak hedef olarak hep ii snfn ele almas ile son derece taktik esneklii tam bir btn oluturur. Kvlcml bu bakmdan, dnyada eine az rastlanr bir i tutarlln ve taktik esnekliin rneini sunar.

183

Tabi olduklar politikann ve hedeflerin yanllndan soyutlandklar takdirde bu yntem ve aralar devrimcilerin eitimi iin paha biilmez deerdedir ve esiz bir rnek olutururlar. Yani Kvlcmlnn eletirmenlerce en yanl grnen yanlar ayn zamanda en rnek yanlarn tekil eder. Byle bakldnda aslnda Kvlcmlda eliik gibi grnen yanlarn eliik olmad grlebilir. MBKya mektup yazann i Snfnn z g olduun savunmas bir eliki deil, ayn btnn birbirinden ayrlmaz paralardr. Marksist politikann en az anlalan yeridir bunlar. Kk burjuvazinin ve burjuvazinin strateji ve taktik anlayyla tam bir ztlk iinde bulunur bu Marksist politika sanat; strateji ve taktik ilikisi. Marksizmde programdaki ve stratejideki radikallik en geni taktik esneklikle ve en gvenilmez mttefiklerle bile ittifaklar yapmaktan ekinmeyilerle bir aradr. Kk burjuva radikaller, temizliklerine zarar geleceinden korkarak gvenilmez mttefiklerle i yapmazlar, keskin sloganlarn temizliklerini koruyacan sanrlar; Reformistler ise uzlamalarnda, uzlalanlar rktmeme uruna teorik, programatik ve stratejik radikallii terk ederler. Kvlcmlnn izgisi bu anlamda ikisini de reddeder. Bu anlamda, Stalinizmle kapl bir dnyada, klasik Marksizmin politika sanatna bir dn veya onun bir srdrlmesinden baka bir ey deildir. Bu otantik karakteriyle bile, Stalinizmin egemen olduu bir dnya asndan bakldnda, bir katk karakteri tarlar. Kvlcmlnn taktik esnekliini anlamak iin, Marksn taktiklerin bakmak bir ipucu salayabilir. Marks, o zamanlar, Avrupa gericiliinin kalesi olarak Rusyay gryordu ve onu zayflatacak; onu ykacak her giriimin yannda yer alyordu. Bunu Kvlcml ve nc Enternasyonalin Sovyetleri savunma amacna benzetebiliriz. Marksn politik ve taktik tavrlar dnya apndaki bu stratejik hedef balamnda anlalabilirler. Marks bu balamda, para btne tabi olarak deerlendirilmesi gerektii iin, rnein Gney Slavlarnn bamszlk abalarna, bunlar Rusya tarafndan desteklendii ve onun gcnn artmasna yol aabilecekleri nedeniyle, kar kyor ve arlk gericilii karsnda Osmanl gericiliini savunuyordu. Onu dnya politikasndaki bu gler atmas balamnda desteklemesi elbette hibir ekilde Osmanlnn gerici karakterini grmezden gelmesine de yol amazd. Sosyolojik tanmlama ile somut glerin politik mcadelesi farkl soyutlama dzlemleriydi. Bu balamda, Osmanlya Cesur Trkler bile diyordu; kimi Gney Slavlarna Sr obanlar dedii gibi. Lenin, Alman Genelkurmay ile bile taktik uzlamalar yapmaktan ekinmiyor ama bu taktik uzlama, Nisan Tezlerindeki gibi giderek radikallemi bir programla bir arada bulunuyordu. Bu rnekler gz nne alndnda, Kvlcmlnn Marks-Engels ve Leninin sadk bir talebesi olduu grlr. Marksist politikann z: Babana bile gvenme; ama gereinde eytanla ve eytann byk annesiyle bile uzlamalar yapmaktan ekinmedir. Kvlcmlnn tm davranlar bu ilkelere uygundur.

184

* Buraya kadar sylenenleri toparlarsak, Kvlcml program, Strateji, taktikler bahsinde elikili bir btndr. Bu karmak niteliini gz nne almadan yaplacak deerlendirmeler kestirme ve yanl sonulara yol aarlar. Kvlcmlnn hatalarn ele almaya alanlarn yaptklarn temel zelliini gstermek iin yle bir rnek aklayc olabilir. Felsefenin ya da sanatn evrimini ve tarihini vulgar (baya) bir tarzda aklamaya kalkanlar, rnein ezilen snflar hep materyalist egemen snflar hep idealist cephede gstermeye alrlar. Hlbuki gerek tarihte, ou durumda tam da ezilenler idealisttir ve egemenler materyalisttir. Benzer ekilde sanat da aklarken sanat sanat iindir diyenlerin hep egemen snfn sanatn temsil ettiklerini; buna karlk sanat toplum iindir diyenlerin ezilenlerin sanatn temsil ettiklerini sylerler. Hlbuki gerek ou kez tam tersidir. Egemen snfn basks karsnda sanatn bamszln ve eletirelliini korumak iin sanat sanat iindir de savunulabilir ve savunulmutur egemen snflara kar mcadelenin bir arac olarak. Yani politika ile teori arasnda her zaman dorudan ve mekanik bir iliki yok tur. Kvlcmlda da benzer bir durum sz konusudur. Kvlcml bir bakma tam bir gnl huzuruyla politik duruunu Sovyetler ve nc Enternasyonale teslim ettii iin; onu huzurla izledii iin bu keifleri yapp tm tarihi konu edebilmitir. Tam da bu nedenle 20. Yzyln en temel gelimeleri hakknda neredeyse bir tek yazs bile yoktur. Bir rnek olarak 1929 Krizi ve 1933 Faistlerin zaferinin analizi alnabilir. Bunlarn aklamalar Trokinin teorik almalarnn ahikalarndan birini oluturur ama Kvlcmlnn bu olay hakknda en kk bir yazs yoktur. spanya i sava benzer durumdadr. Sovyetlerdeki kolektifletirme benzer durumdadr. Zaten bu alanlarda Sovyetlerden yaplm Hasan Ali Edizin kitap veya evirilerini yaynlar Marksizm Bibliyoteinde. Kvlcml ve Trokiyi iyi ett eden hep yle bir duygudan kendini alamaz. Kvlcmlnn tarih zerine yazdklar ile Trokinin 20. Yzyl zerine yazdklar tencereyle kapak gibi birbirine uyar; hatta birbirinden bamszca benzer sonulara ularlar. Ama Tarih sz konusu olduunda Trokinin hibir eseri ve ilgisi yoktur. 20. Yzyl sz konusu olduunda da Trokinin yazd alanlarda Kvlcmlnn. Kvlcml politik olarak bir Stalinisttir ve o politik olaylar hakknda suskun olup resmi Sovyet grnn bir savunucusudur. Bu durum Kvlcmlnn o muazzam katksnn, hi deeri olmayan fanteziler gibi ya da o Stalinist izgiyi merulatrmak iin yaplm devasa bir teorizasyon giriimi olarak grlmesine yol amaktadr. Kvlcmlnn bu karmak nitelii anlalamazsa; onun politik eylemi, politik izgisi ve tarih ve sosyoloji alanndaki katklar arasnda mekanik, dorudan ve direk bir iliki kurulursa bu tamamen yanl sonulara yol aar. Kvlcmlda Tarihe yneli, bir bakma Bat Marksizminin soyut konulara, felsefi bir dile ynelerek radikalliini korumas gibi bir anlama sahiptir. Elbet Kvlcml bunu bilinlice
185

yapmamtr. Ama tam da bu korkun gven ve ballk; Stalinizme tam bir gnl rahatlyla balan mmkn klabilmitir bu muazzam katky. Kvlcml bir Stalinist olmasayd teori ve pratik birlii nedeniyle bu katklar yapamazd byk bir olaslkla. * Kvlcmlnn mirasna sahip kmak, her eyden nce, dnya lsnde, Aydnlanmann din kavramn atp, tarihi bir dinler tarihi, yani devrimler tarihi olarak yazmaktr. Tm uluslardan insanlar, kendi uluslarna kar savaa yani nsan (politik olann ulusal olanla tanmlanmasn reddeden) olmaya armaktr. Ancak bylece yeryzndeki nsanlar gerek bir biimsel eitlie kavuup tam bir iktisadi eitlik iin de mcadele edebilir hale gelirler. Kvlcmlnn mirasna acil bir program olarak Trkiyede sahip kmak, gerici ulusulua kar; ulusu bir din, dil, etni, tarih ile tanmlamaya kar tanmlamak iin; yani Trkle kar savap Demokrat olmak iin, mcadeleye armaktr. 26 Aralk 2012 aramba Demir Kkaydn

186