ERMEN SOYKIRIMI

ve

TOPLUMSAL SORUMLULUK
5 Mart 2005 tarihinde Kln'de dzenlenen panelin dokmantasyonu

Gruppe 24.April Eine Initiative des Zentralrats der Armenier in Deutschland e.V. und der Dizese der Armenisch-Apostolischen Kirche in Deutschland
Layout: Hilmi Tozan

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Kapak Resmi: Arshile Gorky The Artist and His Mother

Brorn hazrlanmasnda emei geen Glay Kldoan ve Hilmi Tozan'a teekkrler

letiim: Gruppe 24.April, Sophie-Charlottenstr. 113A, D-14059 Berlin

47

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

NSZ srailden, Rusyadan, Polonyadan balayalm ie. Tanrnn inayetiyle alma kabiliyetini yitirmemi btn din ve mezheplerden btn Almanlara, kadnlara ve erkeklere sesleniyoruz: sraile, Rusyaya, Polonyaya gidin ve yaptklarnzla oraya bir avu bar serpitirin. srail, Polonya ve SSCB Hkmetlerinden, bu abalarmz abartmamalarn, sularmzn tazmini olarak alglamamalarn rica ediyoruz. Yapmak istediimiz sadece hizmetimizi kabul ederek bar ve balanma arzumuza yardmc olunmas ricasdr.

Bu bror bir panel toplantsnda sunulan ilgin bildirilerin ve grlerin derlenmi ve toparlanm biimidir. Panelde u soru ele alnmad: Ermenilere Trkiye Cumhuriyeti yurttalar, aydnlar, talebeleri, sporcular, din adamlarnn bir avu bar, bir avu mit, bir avu kefaret iin hareke gemeleri ve hatrlamalar dileiyle sabrnza ve ilginize teekkrler. kar soykrm yapld m, yaplmad m?, ama irdelenen soru u oldu: Ermeni Soykrmnn tarihi gerekliinden hareketle su kurban halk ile su ileyen halkn uzlama giriimleri nasl balatlabilinir? Hem insan ve hem de soykrm kurbanlarnn devam eden nesli olarak soykrm kurbanlarna kar sayg gstermeliyiz. Dolaysyla, ilk nce soykrm yapanlarn torunlarndan kapsaml olarak gerei tanyp, atalarnn ilemi olduu suun zorunlu sorumluluunu stlenmelerini istiyoruz. Bu sorumluluu stlenmek, kendi halkn soykrmn unsurlar ve nedenleri hakknda aydnlatmak anlamna da gelir. Trkiye yllardr inkarc bir politika izlemekte ve bylelikle zamanla Ermeni Soykrmnn hafzalardan silinmesini amalamaktadr. Bu hesap artk yrmyor. Zira Ermeni Soykrm her geen gn daha da gncellemektedir.
46 3

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Bununla birlikte soykrmn Trkiye tarafndan tannmas, Avrupa Birliine yelik iin halen bir koul olarak grlmektedir. Bunun ardnda u anlay yatyor: Ancak ve ancak uzun vadeli demokratik, sosyal ve salam yapl bir Trkiye AB yesi olabilir; Avrupann gvenliini destekler ve Kafkaslarda kooparatif aktr olarak ABnin istikrarn salar. Trkiye iin tarihi gereklerle karlama, soykrmn hafzalara yerlemesi ve bununla birlikte Ermeniler ve Ermenistanla uzlama yolundan baka yol yoktur. Soykrmn varln kabullenmek, beraberinde derin ve ncelikle zgrlemeci deiimler getirecektir ve bu da Trkiyenin demokratiklemeye hazr olduuna dair ikna edici bir kant olacaktr. Aslnda Trkiyede, Ermeni Soykrm tabusunun yklyor olduu kendini yava yava belli etmektedir. Trkiyenin soykrm tanmas hedefi, yol henz ok uzun olsa bile gemite olmad kadar yaknlam durumda. AB perspektifi demokratiklemeyi gereksindirdiinden dolay bu yolda nemli bir unsur olarak grlebilir. Trkiyenin demokratiklemesi yolunda Ermeni Soykrm tabusunu ykmann byk nem tamas, AB yeliinin gerekleebilmesi ya da tam tersi gerekleememesi iin anahtar rol olabilir. Trkiye zerinde artan uluslararas bask bu hedef iin muhakkak etkileyici bir ara. Bylelikle ulalan deiim katalizatr rol stlenmi faktrlerle daha da hzlandrlabilir. Bu balamda nemli katalizatrlerden biri, Ermeni Soykrmnn Trkiye iinde ve dndaki Trk toplumlarnda aka tartlmasn talep eden aydnlarn artan belirginliidir. Trkiyenin bugn ABnin ekim gcne kaplm olmas bir frsat yaratmaktadr. Ve bu frsat asla karlmamaldr. Bu firsat soykrma urayanlarn ve uratann aydn torunlar birlikte el atmaldrlar. Bu anlayla 24. Nisan Grubu inisiyatifi zerine alarak Trkiye kkenli aydnlar bu panele davet etti. Orta vadede ibirliine ak bir platform kurmak
4 45

ASF (Aktion Shnezeichen Friedensdienst) Kurulu Bildirgesi Almanya Protestan Kiliseleri Birlii Bakan Lothar Kreyssig tarafndan 30 Nisan 1958de Berlin-Spandauda okunan ASF (Aktion Shnezeichen Friedensdienst) Kurulu Bildirgesi

iz Almanlar, kinci Dnya Savanda, insanln yaad hi bir acyla kyaslanmayacak bir gnahn sulular olduk. Tanrya kar haramice bir asilikle, milyonlarca Yahudiyi katlettik. Bu sua itirak etmeyenler de, suu engellemek iin yeterince aba iinde olmadlar. Madurlarla aramzdaki bar havas ylesine az ki, huzur bulmamz mmkn olamyor. On yl iinde, nce kahredici bir dilsiz sarlktan sonra korku dolu bir meydan okuma havas yaand. Her ey iin ge, ok ge olabilir. Buna ramen halen, vicdani politik grevlerimizi yerine getirebilir, suu hakl karma abalarna, nefret ve dmanca davranlara kar tavr koyabiliriz. Eer suu kabulmz, balanma arzumuz, zrmz itense, ite o zaman grevimizi gerekten baarabiliriz. Zorbalmz altnda ac eken halklardan, bizlere, bir avu bar, bir avu kefaretin emaresi olsun diye, kendi ellerimizle, kendi kaynaklarmzla, onlar iin bir ky, bir okul, bir hastane, bir kilise ya da kamu yararna herhangi bir i yapabilmemize izin vermelerini rica ederiz. Bizim yzmzden en ok ac ekmi halklardan,

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Son sz
Doan Akhanl

ve geniletmek istiyoruz. Panele katlan aydnlarn gr uydu: Ancak tarihi gereklik tabannda iki halk arasnda esas bir uzlama olabilir. Diyalog yolunu aramak kurbanlarn grevi deildir ki, onlar soykrmn travmasyla yaamaktadrlar; diyalog yolu aramak su ileyen toplumun grevidir. Panel, bir taraftan soykrmn inkarc resmi Trk politikas ile dorudan kar karya gelirken, te yandan uzlamann doru zeminde olabileceini de gsterdi. Bylelikle bu panel kk de olsa Ermeni ve Trk halklar arasnda bar yolunda nemli bir adm oldu. Doksan senedir sregelen Trkiyenin Ermeni Soykrmn inkar, bu nemli hedefe ulamay baarsz klmamal.
Antranik Aznavour Gruppe 24. April

Belki pratik admlar atmamza yardmc olabileceini mit ederek toplanty bir bildirge ile kapamak istiyorum: ki dilde okuyacam bildirge, II. Dnya savandan on sene sonraya ait. Halen merkezi Berlinde olan ve Almanyann sava dneminde aclar ektirdii oniki lkede faaliyet yrten ad ASF olan bir sivil toplum kuruluunun kurulu bildirgesi.

44

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Trkiyeli entellekteller tartyor

Rainer Will

imdi aziz ilan edilmiler. Milliyet gazetesi bir yaz dizisi balatt, Vatan savunmasnda gayri mslim yurttalarmz... Neyse doksan yl sonra da olsa sonunda hatrladlar. anakkalede len ynla niversite talebesi var, doktoru, Ermenisi vs... Bunlardan o dnemde 18 tane Ermeni dokturu orduda grev yapm. Bu eye benziyor; PKK eylemlilikleri oldu Trkiyede. O dnemlerde de Ermeni devrimci eylemlilikleri sz konusuydu. Ama neden sonra, ittifak bozulduktan sonra. Madem bunlar bu kadar ktyd, niye ittifak kurdunuz? 1914 seimine kadar ttihat Terakki Partisi Tanak Partisi ile seimlere birlikte girdi. Bir fetihi ideoloji var, Balkanlar kaybetmi, fatih olacak. Adamn hayali o. Daha Balkanlardan gelen milyonlarca gmenin sorunlarn zememiken Almanlarn peine girerek bir lkeyi savaa srklyor. Orta Douyu ele geirmek isteyen Berlin-Badat hattnn erevesinde Alman emperyalizminin hizmetisi olarak... O zaman Almanlar Trkiyeye Enverland (Enverin lkesi) diyorlard. Almanya kazara kazansayd, Trkiye yine yoktu. ngiltere ve Fransa kazanm olsayd, Sykes Picot Anlamas yaplmt. Dou Anadolu Rus arlna kalyordu. Orta Douyu ngilizler, Franszlar blyordu. Bir anlamda da 1917 Devrimi olmasayd, o tarih o rotada ilerleyecekti, hibir ey kalmayacakt. 17 Devrimi oldu, kck bir Ermenistan oldu hi olmasa. Trkiye de zaten varln Bolevik Devriminden ald silaha, paraya bilmem neye borlu. Arkasnda olmasayd, diplomas iin pazarlk gc de olmayacakt. Ama o arada bedel ne oldu? Anadoluda yaayan halklarn silinmesi, yok edilmesi oldu.

Kathollisches Bildungswerke bal olarak faaliyet gsteren Kln Dom Forumdan Rainer Will. Bizler bu salonda pek ok kere Ermeni konusunu gndeme getirdik. Drt yl ncesinde yani 2001de Hristiyanln Ermenilerde devlet dini oluunun 1700. yldnm nedeniyle Ermenilerin gemii, bugn ve geleceine ilikin toplantlar dzenledik. Bunun yan sra Ermeni-Ortodoks ayinini (Vesper) takiben bir de resepsiyon verildi. Yine bundan yaklak yarm yl kadar nce 22 Nisanda dzenlenen 1915 Soykrmn anma treninde Ralph Giordanoya Ermeni Kiliseler Temsilcilii tarafndan Surp Sahak, Surp Mesrop nian verildi. Soykrmdan doksan yl sonra anma treninde nefreti bir kenara brakarak

u toplant, Klner Appell ve Kln Katholisches Bildungswerkin destei ile Almanya Ermenileri Merkez Konseyi ve Almanya Ermeni Kiliseler Temsilcilii tarafndan dzenlendi. Ben,

43

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

dostlar var-... Yani iki kesimden insanlarn biraraya gelerek hem empatiyi blmeleri hem de teatide bulunmalar ok daha verimli. ki toplum arasnda yaplacak grmeler daha iyi sonular verebilir. Ama bu da belki birilerini rahatsz eder, ederse etsin! Zaten bir eyler biraz deimeye baladysa da bu tr almalarla oldu. Diyalog toplantlarnn bazlarna katldm. 96 veya 97de Pariste Krtlerin de katld ilk toplanty yaptk. Onun doruu Paris Senatosunda olan bir toplant oldu. Amerikada yine akademik evreler biraraya gelerek grtler. Kopenhagdaki toplantda resmi taraflar olduu iin verimli bir toplant olamad. Bence resmi taraflarn grmeleri daha ok krlganla yol ayor. Olay daha zorlatryor. Bence hi karmasnlar. Halklar kendi aralarnda konuarak bu ilerde daha fazla ilerleme salayabildiler. Diplomasi ok nemli. Karlkl gidip gelmeler, bir takm toplantlara katlmak, olay sadece diplomasi ile snrlamayp, Ermeni kltrn renmek, Ermeni mzii, Ermeni edebiyat ki, Trkiyede de birok insan merak ediyor, okumak da gerekiyor-. Aras yaynlarn bir tek Ermeniler okumuyor. Bu karlkl bir empatinin yolunu ayor. nk Trkiye toplumu Ermenilere ok ey borlu. Bugn bir Osmanl-Trk mimarisi dediiniz vakit Balyan Ailesini karrsanz geriye az kimse kalr. Mimar Sinann ne kkenli olduunu herkes biliyor herhalde. Anlatmaya gerek yok. Tiyatroda nclk, matbaaclkta, birok sanat dalnda bugnk Trkiyenin kltrnn Ermeni halkna mteekkir borcu var. Dolmabahe Sarayn gezen bir turist kafilesinden biri rehbere sordu; Dolmabahe Sarayn kim yapt?. Rehber Balyani diye bir talyan mimar yapt dedi. Balyan Osmanl mparatorluunun bamimaryd ve jenerasyondu bunlar ve Selimiye Klasndan stanbulun simgesi olan Ortaky Camiine dein onlar ina ettiler. En estetik camilerdi bunlar. Dolmabahe Camii, Aksaraydaki Valide Sultan Camii ilk akla gelenler. Ayrca Dolmabahe Saray, Dolmabahedeki kule... Halclk dediiniz vakit Anadolu halcl, yazmaclk Tokat, kuyumculuk elbette.... Ermeni olmayan bir Osmanl kltr mmkn m? Bunlar da anlatmak gerek. Biz sadece aclar deil, bin yllk tarihi de bltk. Hatta tarihe girdiiniz vakit iler daha da karyor. Timur korkun katliamlarla geliyor, ama Sivas savunan en kahraman birliin Ermeni olduu biliniyor.
42

Kevork Dabakian ve Rabih Abu Khalil ls gibi dnyaca nl mzisyenleri dinleyeceiz. Ayrca srgn yazar Armin T.Wegnernn Soykrmn Tanklar almasnn hazrlanm prmiyerini de burada izleme olanana sahip olacaz. Armin T. Wegner 1915 Ermeni Soykrmnn canl tanklarndan biri olmakla birlikte air, seyahatname yazar, halklarn kardeliinin savunucusuydu. Btn yaam boyunca bu gereklii dile getirmek iin sesini ykseltti. Bununla birlikte Trkiye ve Trk kltrnn de gerek bir dostu olduu herkese malumdur. T. Wegner nefret etmeden anmann en gzel rneiydi. Soykrm knad bir yazsnda der ki; Ben slam knamyorum. nk btn byk inanlarn ruhu asildir. yle ki, Avrupann yaptklaryla karlatrlrsa Mslmanlardan bazlarnn tutumu karsnda mahcup dahi olduk. Ben sradan Trkleri de knamyorum, onlar namuslu insanlar. T. Wegner yalnzca soykrm knad. Btn bunlardan hareketle; gerei bulmak, sylemek ve uzlama yollarn aramak yolunda bu toplantya byk baarlar diliyorum. Tanr yardmcnz olsun!

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Soykrm ve sorumluluk
Doan Akhanl

buna tahamml gsteremeyenler salonu terkettiler. Demek ki, yaanm aclar, kolay kolay tamir edilemiyor. Yani soykrm kabul etseniz de ac ekmi tarafn duygularnn dzelebilmesi iin belki de ok fazla kuak gemesi gerekiyor. Bu elbette ki, Ermeni Soykrm madurlarnda da byle. Hibir toplants yok ki, Ermeniler soykrm anlmakszn bir elence yapsnlar. imdi burda diyalogda ok eitli eilimler var. Siz de diyalog iin ok aba sarfeden insanlardan birisiniz. Diyalog aramak fail toplumun grevidir, madur toplumun deil. nk madur toplum niye diyalog arasn? Sonuta krlm bir yan var ve birilerinden bir seslenmesini beklemek gerekiyor nce. Eer bu sesler gelmese nasl diyalog arayabilecek, bu yolu nasl bulacak? Btn bunlara ramen belli giriimler oldu ve belki olumlu eyler de geliti, ben bilemiyorum. Bunu sizden renmek istiyorum.

oksan Yl Sonra Ermeni Soykrm ve Toplumsal Sorumluluk balkl panele ho geldiniz! Toplanty dzenleyen 24 Nisan nisiyatifine, byle bir inisiyatifin olumasna n ayak olan Almanya Ermenileri Merkez Konseyi, Almanya Ermenileri Kilise Merkezi kurulularna, Krt ve Trk toplumunun aydnlarna konuma imkan ve izni verdikleri iin teekkr ederim. Neticede bizler doksan yl boyunca sadece suskun kalmakla yetinmemi, ayn zamanda inkar ve yalan politikasn srdrm, bu politikaya onay vermi bir toplumun paralaryz. Yalan ve inkar politikasn unutmaya bakaldrm da olsa, henz marjinallikten kurtulamam sesimizi duyurmaktan yoksunuz. Henz kendimizi, itenliimizi, sua ve hafza boluklarna kar mcadele
8

Tabii diyalou ayrmak lazm. ki tr diyalog var; bamsz halk rgtllkleri ya da bamsz aydnlar arasnda diyalog -bundan olumlu bir sonu kabilir-, bir de biraz da byk glerin dayatmas, sraryla balatlan zorlama diyaloglar... Bunlarn da pek devam etmedii grlyor. Bu ikincisi Clintonun ynetimi srasnda gerekleti. Clintonun danmanlarnn zorlamasyla bir diyalog balatld. Bir komite kuruldu. Amerika iki tarafa da bastrd, dedi ki, illa ki diyalog yapacaksnz, konuacaksnz. Bunlar da biraraya geldiler. Hibir ey kmad, hibir ey konuulmad. Diyaloga katlanlardan biri Gndz Aktand. Diyalog deil, diyalogsuzluk... Ermeni kesiminden de daha ok milliyeti kesimler katld ve milliyetileraras diyalog zor biraz. Ben bunlarn hikayesini keyifle okudum. Bunlar zorla masa bana oturtan Amerikal, tuttu anlarn yaynlad. Gn be gn Gndz Bey ne demi, teki ne yapm... Kendi kiisel duygularn da katarak anlatt. O sayede rendik. Ayn ekilde Filistinlilerle de sraillileri silah zoruyla bir masaya oturttular ve ne oldu? Hibir sonu kmad, daha beter oldu. Clinton ynetimi bunu rlandada da yapt, orda da sorunlar olduu gibi kald. Onun iin en gzel yol halk diplomasisi burda

Ragp Zarakolu

41

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

oluturulma biimi, onu oluturma tarz yine yukardan aadr. Aadan oluan bir ulusuluk hareketi yoktur, devletten oluturulmu olan bir ulusuluk vardr. Bunun soykrmn tannmamasnn, soykrmn sorunlarnn kanalnda durmas bence ok nemli bir tesbittir. nk byle olmasa eer, ordunun elitist tabakasnn gc, toplum zerindeki belirleyicilii tartlmasa, iktidarn srdrebilecektir. Onun tartlabilir olduu andan itibaren de modern snflarn veya gerek toplumsal snflarn onun politik temsilcilerinin politik arenaya kmalar ve kendi taleplerini serbeste ortaya koyabilmeleri mmkn olabilmektedir. Bunu engellemek iin de bu styap iktidar, soykrm dahil o devletin temel yaplar -resmi tarih, resmi ideoloji- bunlarn tartlmasn ve deitirilmesini engelleyen, barajlayan bir ilev grmektedir. Bunu, ancak bu ekilde koruyabileceini dnmektedir. Umarz ki, yeni snflarn kendi zmleriyle, politika sahibi olmalaryla deiir ve bu egemenlik bir biimde ortadan kalkar.

azmimizi yeterince kantlam durumda da deiliz. Nerdeyse bir asrlk suskunlua, nerdeyse bir asrlk yalan ve inkara, nerdeyse bir asrlk saygszla ramen Ermeni toplumu olarak bize sunduunuz bu imkan iin tekrar teekkr ediyorum. Bu toplanty Trk, ayn zamanda Krt toplumu iin nemli bir frsat olarak deerlendiriyorum. Ayrca toplanty destekleyen Katholisches Bildungswerk kuruluuna, Klner Appell ve Tdaya da teekkr ederim. Auschwitzin zerinden altm yl, Der es Zorun zerinden doksan yl geti. Almanya toplumu Adornonun Auschwitzden sonra iir yazmak barbarlktr szne ramen gemiiyle yzleerek olmamas gereken, ama var olan Auschwitzle yzlemeye aba gstererek sula arasna mesafe koydu. Bu mesafe sadece szle konulmad. Toplumun hemen her kesiminde, hatta Zyklon-B gazn reten Degussa firmasnda, hatta kendi Yahudi sporcularnn toplama kamplarna gtrlmesine gz yuman spor kurulularnda, okullarda, toplumun her alannda gemile yzleme ve hatrlama faaliyeti nemli boyutlar kazand. Bu sadece Almanya ve madur halklar arasndaki ilikilerin yeniden dzelmesi, yaralarn iyiletirilmesine deil, Holocaustun evrensel dzeyde tartlmas olanan da salad. Almanyada artk sutan deil, daha ok sorumluluktan sz ediliyor. Bizler, kendilerini Trk toplumunun bir paras olarak grenler, halen devletimiz, hkmetimiz, aratrmaclarmz, tarihilerimiz, retmenler, rencilerimiz, 1915-16 ylnda bizim admza ilenmi sula halen dayanma iinde olduumuz iin hukuki olarak sulu durumdayz. Bu bana ait bir tez deil. Bu tezin sahibi Trkeye Okuyucu olarak evrilen romann yazar ve hukuku Bernhard Schlinkdir. Bu tez getiimiz yl Dr. Mihran Dabakn Frankfurter Rundschauda yaynlanan bir makalesinde analiz edilmitir. Bizler, 1919 Divan- Harp Mahkemeleri, Meclis-i Mebusan soruturmalarna, soykrm sulularnn Osmanl mahkemelerinde yarglanmalarna ramen su ve sulularla aramza mesafe koymuyoruz. Tersine, sulular kahraman mertebesine ykselttik. te bu anlamda bugnk toplantmzn zelliklerinden biri de panele katlan arkadalarmzn 1915te ilenmi sula aralarna mesafe koyanlardan olumasdr. Ancak bu mesafe

Sorum Ragp Zarakoluna... Diyalog giriimleri... Basnda ok tuhaf haberler kyor, deniyor ki, mesela, Ermeniler masadan katlar.. Bizimkiler arivi Viyanaya gtrdler. Ermeniler gelmediler. Burada garip bir durum var; bu ariv denilen ey, byle antalarda tanabilen bir ey midir? Ariv denilen eyin sabit bir yeri olur. D leri Bakanl arivi olur, tarih arivi olur, ama antada nasl tanr? Filmlerde olurdu; CIA ajan ile KGB ajan antalarnda belge tard ve birbirlerine gizlice bu belgeleri verirlerdi. imdi bu ariv belgeleri de byle antalarda tanyorsa, burada bu arivin inandrclndan sz edilebilir mi? Gazetedeki heberler yle yazlyor ki, inandrc da gzkyor. Geri bu ucuz bir politika. te yandan bu diyalog denen ey gerekten son derece zor ve karmak da bir olay. Bunu Almanya deneyiminden biliyoruz. Almanya Cumhurbakan bu yl sraildeydi ve srail Parlamentosunda Almanca konutuu zaman
40

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

koyu, geneli ya da ounluu temsil etmiyor. Trkiyede soykrm ve devlet kaynakl sular karsndaki tutum, bildiiniz gibi daha farkldr. Trkler kendilerini sadece madur pozisyonunda gryorlar. Bu Almanyada da byle, Trkiyede de byledir. Hannah Arent der ki, Herkes suluysa ortada su yoktur Eer 1915te Trkler de ldrlmse, Trkler de madur durumdaysalar, sulu kim o zaman? Trk toplumunda var olan ruh hallerinden bu sadece bir tanesi, en yumuak olandr. Trkiyeye hakim olan Trk tutumu ise Konumayn, bir daha yaparz! Anmsama faaliyetine baktnzda da Douda soykrma kar kurulan ant krk iki metre yksekliinde bir kltr. Yani yeryznn soykrm kart silahla ifade edilen tek ant Trkiyededir. Hibir yerde soykrm ant bir silahla ifade edilmez. Ayrca kurulduu yer de nemli. Ant 24 Nisan 1915te iki yz otuz yedi aydnn katledildii stanbulda kurulmuyor, tersine snra, Ermenistana yakn bir yerde kuruluyor. Bu aslnda kar tarafa, komuya tehdittir. Bu durum Trk toplumunun iinde bulunduu ruh halini ifade etmesi asndan nemli bir noktadr. Doksan yl iinde ilenmi Ermeni-Suryani Soykrm Baskn Orann deyimiyle Modern toplumun en byk suudur. Ama tek suu da deildir, sonrasnda da sular ilenmitir. zetlemeye kalkarsak ok uzun bir liste vermemiz gerekir. Devlet kaynakl sular arasnda sadece aznlklara ynelme yoktur. Sz gelimi, bu devlet 1960ta kendi babakan olan Adnan Menderes ve iki bakann hukuk d yollarla asmtr. Daha sonra Adnan Menderesin ad zmir Havalanna verilir, ama hukuki olarak Adnan Menderes vatan hainidir. Yani hatrlama kltrnde bir arpklk vardr ve sonuta devlet kaynakl iddetten Trkiyede nasibini almam kesim kalmamtr. Bu 1915in, sonraki dnemlerde iz dm olarak alglanabilir. Bu toplantda herkes iin konuma frsat vardr, ama doksan yl nce hayatlarn yitirmi insanlarn torunlarna saygszla, zorbala, tehdide, gz korkutmaya yer yoktur. Eer byle bir niyetle toplantya katlm olanlar varsa, toplantmzn erevesini yeniden ilan ediyorum; bu toplant soykrm oldu mu, olmad m tartmas deildir. Zira bu, Klnde eskimi bir tartmadr. 1999 ylndan beri burada bu tr tartmalar sklkla yapld. u anki toplantmzn amac bakadr. Burda soykrm ve sorumluluk zerine konuacaz. Burada

sermayeyi temsil ediyor. Egemen snflar ilerine geldiinde bazan soykrm kararlarnn kabul edilmesi, bazen bir ulusun, bir aznln belli sosyal, kltrel haklarnn verilmesi konusunda ok kat olmayabiliyor. Gnn birinde Sabanc Krdistan konusunda bir laf ediyor ve annda susturulabiliyor. Sorularm: 1Trkiyede ordunun bu yapsndan dolay soykrm suunun tannamamasna etkisi nedir? 2AB sreci ierisinde uzun yllar biz solcular nemli kitlesel glere de ulatk. Bu kitlesel gce ulam olmamza ramen Kemalizm diye ifade edebileceimiz bir sr inkarcl ierisinde barndran ideolojiyi ok fazla geriletemedik, ama son iki yla bakyorum, son iki ylda AB sreci ierisinde Kemalizmin birok salam dayanaklar atlad. Bu konuya siz nasl bakyorsunuz? nmzdeki sre nasl geliebilir?
Bahsettiiniz orijinalite zaten Trkiye Cumhuriyetinin, Osmanl Devletinin bir orijinalitesi. Yani altyap styapy belirlememi, tersine styap altyapy belirlemi. Ve bu sadece birka yzyln olay deil, belki de Trklerin Anadoluya geldiklerini syledikleri, fetihlerle baz topraklar igal edip yerleik lkeyi kurmaya baladklar 10. yydan itibaren var olan bir olgu. Burda bir lke bir iktidar ordaki hakan toplum zerinde ykselmiyor, tersine oray fethetmi, oray ele geirmi olan bir zmrenin silah zoruyla, erkle, baskyla oluturduu yukardan aaya doru bir dzenle belirleniyor. Bu btn Osmanl srecinde de byle olmu. Bizans ele geirdikten sonraki Osmanl dzeninde toplumu yneten, yukardan aaya doru belirleyen hep ordu gcdr, militarist brokrasidir. Ondan sonraki srelerde de btn krizlerde, btn kriz anlarnn zlmesi Tanzimat ve ttihat Terakki dnemi ve Kemalizmde hep byle yukardan, st yapdan, onu ele geirmi olan elitist sekinleri ki, bunlar daha ok asker kkenlidir, onlarn belirledii bir toplumsal dzendir. Dolaysyla modern snflar yaratma misyonu da orduya aittir. Yani snf, orduyu yaratmam, ordu snflar yaratmaya almtr. Yani Trk ulusunun

Recep Maral

10

39

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

2- Trkler Rum ve Ermenilemitir. nk Bizans daha yksek bir kltrd ve Bizans kltrnn z Rum ve Ermenilere dayanyordu. Fatihler, fethettikleri tarafndan fethedilirler. 3- Trkl yaratan o Osmanl brokratik devlet kastnn kendisi bizzat Bizanslyd. Kapkullarndan oluuyordu. Osmanlyd, ama Bizanslyd. Tpk Allahn kendi gl cemalinde Ademi yaratmas gibi, u Trk ulusunu da kendi gl cemalinde yaratt ve orada da yine orada da nc defa Rum ve Ermenidir. Bu yle bir ruh hali ki, dnyann hibir ulusunda byle bir ey yok. Etnik, kltrel ve sonradan yaratlm Trk dediiniz ey aslnda Rum ve Ermenidir. Ama bunu Trkln unutmaya borludur. Ortada korkun bir ey var. Trkiyenin btn bu gericiliinin kaynanda bu var. Bu nedenle baka bir noktaya vurgu yapmaya alyorum. Bugne kadar izlenen strateji yanltr diyorum. Niin yanltr? Sorun o. Trk Devletinin zr dilemesi deyip de sorunu koyduunuz zaman bir tuzaa dyorsunuz. Halbuki Trk Devletinin var olduu toplumsal ilikileri deitirmek olarak kozduunuz an, o kiileri iktidardan uzaklatrmak olarak koyduunuz zaman zaten bunun yan rn olarak Trkler de ruh hastalndan kurtulur, btn dnyadaki Ermeniler de gelir gider, hibir nemi yok onlarn. Ama bu biimde koyduunuz srece sorunun nedenlerine inme ansnz yok. Bunu ksaca izah etmi olaym.

biz sahnede olanlar en sert, en radikal, hatta hakarete kadar varacak olan eletirilere podyum olarak hazr olabiliriz, ama bize verilmi bir olanaktan hareketle bir daha uyarmak durumundaym; adab- muaeret iinde kalmamzda yarar olduunu dnyorum. Sonuta biz Krtler ve Trkler burda misafiriz ve misafirin de ev sahibine kar haddini bilmesinde yarar vardr. Zamanmz ok deil, iki saatimiz var. Adm Doan Akhanl, roman yazarym. Klner Appellde hatralar ve tarih zerine bir proje yrtyorum ve her ayn ilk pazar gnnde burdan be dakika uzaklktaki Gestapo merkezinde Trke rehberlik yapyorum. lk sorumu Demir Kkaydna yneltmeden nce hemen belirtmek isterim ki, bugn aslnda Demir Kkaydn, Recep Maral ve Ragp Zarakolundan baka Akn Birdal da davetli panelistlerden biriydi. Ancak kznn hastalanmas zerine toplantya gelemedi. Akn Birdala yneltmek istediim sorular zorunlu olarak Ragp Zarakoluna ynelteceim. Demir Kkaydn 1948de Balkesirin Savatepe ilesinde dodu. Trkiyede Marksist hareketin en nemli adlarndan biridir. Doktor Hikmet Kvlcmldan sonra o izginin, benim bildiim en nemli temsilcisidir. 1974te tutukland. Yz yl zerinden otuz alt, daha sonra da on yedi yla mahkum oldu. 1983 ylnda tahliye oldu, 1984 ylnda Trkiyeyi terketti, Fransaya iltica etti, daha sonra Almanyada yaamaya balad. Teorik-politik faaliyetlerini srdrd. zgr Politikada, 2000de ve Yeni Gndem gazetelerinde haftalk yazlar yazd. Ben kendisini daha onyedisindeyken Topta Cezaevinde tandm. O zamanlar da gece gndz okuyan yazan biriydi. Demir Kkaydndan aklmda kalan son resim; Nide Cezaevine srldklerinde onlar parmaklklarn arka tarafnda, biz bu tarafnda -Enternesyonali sylemek zor olduu iin- Avusturya i Marn syleyerek uurlamtk. Otuz sene sonra ilk kez bu toplantda karlayoruz ve Trkiye tarihinin en byk suu zerine onunla ayn sahnede olmaktan onur duyduumu da sylemek istiyorum. Buyurun, sz sizin!

Marxist devlet tanmna gre ordu, egemen snflarn en nemli silahl kurumlarndan biridir diye tanmlanr ve en nemli gvencesidir. Bu tanm yapan Marx, Engels ve Lenin gibi ustalar, bu tanm yaparken sanki Trkiyeyi atlamlar gibi geliyor. Trkiyede iler tersine gibi. Daha ok ordunun burjuvaziyi denetledii bir kurum var gibi Trkiyede, bir sistem var gibi. rnein, belli siyasi konularda ordu son sz sylyor ve hkmetlerin nasl hareket etmesi gerektii konusunda tavr alyor. Ordu, Trkiyede Oyak denilen senede 6-8 milyar dolarlk hacmi olan ok nemli bir
38

11

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

kavramak ve ideolojik eylerin dna karak, temelde insani bir tutumu sergileme ve insani bir tavr alabilme medeni cesaretini gstererek bu meseleye yaklamak, bu temelde sorunu zmek iin yeni kuaklar insan haklarna saygl, soykrm kurbanlarnn sonraki kuaklarnn yaam hakkna saygl bir ekilde eilinmesi admlarn imdiden atmann gereklilii kansndaym. Aksi takdirde varabileceimiz, kendi tarihimizle yzlememizin ve gelecekte daha insanca bir toplum, halklarn birarada biribirilerinin haklarna sayg gsterdii toplumun yaratlmasnn baka trl hibir ekilde mmkn olamayaca kanaatindeyim. te sol, dnceme gre bunu kavramyor.

Demir Kkaydn

Sanrm bir yanl anlalma var. Ben bu konuda yllardr yazarm. Hatta gelmeden nce bu konuda yazdm btn yazlar topladm, derledim, yolladm. Yani soykrm tanmamak, faillerini mahkum etmemek sz konusu deil. Ben sadece bu konumamda onlarn bilindiini varsayarak ve dier konumac arkadalarn zaten o konuda konuacaklarn bildiimden, iin baka ynne vurgu yapmaya altm. Size yazlarmdan birka balk okuyaym; Trklk denen ey hafzasn yitirmi Rumluk ve Ermeniliktir, Trkiyede lk Sermaye Birikimi Ermeni Soykrm ile Yaplmtr... Yazlarmdan kk cmleler bunlar. Bugn Trkiyedeki bu Ermeni Soykrm karsndaki suskunluun nedeni, herkesin ellerinde sadece kan deil, cebinde de Ermenilerin ele geirilmi mallarnn olmasndandr. Bunlar benim yazmadm eyler deil arkadalar, bunlar birer realite. Bunlar tartmyorum dahi. Ben bir daha byle bir eyi nasl engelleyebiliriz, diye sorunun zerinde kafa yoruyorum. Yani bugnk Trkiyenin toplumsal gerekliini kavramak istiyorsanz, bunu deitirmek istiyorsanz, kavramak zorundasnz. Kavramaya da 1915ten balamak zorundasnz. nk Trklk bu cinayetle dodu, ondan nce yoktu. Trklk denen ey de uydurmadr, yoktur byle bir ey. Arkadalar, bugn dnyada Trk denen ey, ekilde olumutur: 1- Anadoluda yerli Rum ve Ermenileri mslmanlamtr. nk Osmanl dneminde Mslmanlar daha az vergi veriyorlard.

12

37

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

yerine, elimizde imkan olsa da geri dnmelerine tevik etsek. Bence en nemli politik atlm bu olur. nk yarm kalm olan bir kltrel miras tanm olacaz. Bunun maddi yan bir yana fakat manevi anlamda bizim tamamlanmamz nemli olacak. Biz yarm bir torunuz, yanmz u anda torun olarak da aile olarak da insanlar olarak da eksiktir, eziktir. Mesela bu tanmayla birlikte bu yaralarn giderilmeye allmasna hizmet etmekle birlikte belki, hem toplum olarak hem de kii olarak kiiliimizi tamamlama, torun olarak da btnlmz tamamlama imkan bulacaz, o daha nemli.

Gl bir sosyal hareket bir eyleri baarabilir

Demir Kkaydn

Benim Sayn Demir Kkaydna ufak bir eletirim olacak. unu gryorum ki, soykrm gerei ve soykrmn kabul ideolojik, politik duvarlarla evrili olduu srece, onun duvarna arpt srece onunla salkl bir hesaplamann mmkn olamayaca gereini gryorum. Burda sizin zr dileme meselesine salt ekilsel grmeniz ya da bunun bir eyi deitirmeyecei meselesini, yani bunu devrim sonuna ertelemek, salkl bir toplum yaratmak ve gl, emekilere dayal, smrnn olmad bir -ya da en azndan snrland- bir toplum yaratlarak ancak byle eylerin stesinden gelecei meselesini belirtiyorsunuz ki, dnceme gre burada ok bir nemli bir yanlgnn olduu kanaatindeyim. Soykrm tanmak aslnda salt byle ekilsel bir mesele deil. Soykrm tanmak, iledii cinayetlerin hesabn, en azndan onun muhasebesini yapmak yolunda adm atmak anlamna gelir, bu birincisi. kincisi; soykrm tanmak, soykrm kurbannn kalan sonraki kuaklarna yaam hakk tanmaktr. te Trkiyenin aslnda alt izilmesi gereken tutumu, soykrm kurbannn sonraki kuaklarna yaam hakkn tanmamakta srar etmesinde yatmaktadr. Bu ok tehlikeli bir durumdur. Bunu bir aydn olarak grmek,
36

u panel soykrm kurbanlarna saygszlk paneli deildir ve erevesi bellidir. Baka bir ifadeyle panelin konusu soykrm oldu mu, olmad m deildir. Panelin konusu soykrm ve izdmleridir, yani anlalmaz olan anlamaya aba gstereceimiz bir platformdur.

Arkadalar, yzyln banda olan bu ve benzeri felaketler zerine btn tartmalar ve konumalar incelediimizde yle bir eksiklik grrz: Bu olayn olup olmad, nasl tanmlanaca zerine zengin bir literatr vardr, ama bu olay neden olmutur? Bunun sosyalist aklamas hemen hemen hi yoktur. Bu yokluk bir sr gizli varsaym birarada bulundurur. Ben biraz tartmay baka bir noktaya ekme denemesinde bulunacam. nk bu olayn eksik grnen yan bu kanmca.
13

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Arkadalarm, bu soykrm ilk deil, son da deil, ama biz ulusuluun ortaya kyla birlikte olan bu soykrm ele alalm. nk ondan nce de St. Barthlemy katliamnda Fransada, Kta Avrupasnda protestanlar katledildi, soykrm yapld. Ama modern tarihle, ulusulukla ortaya kanlara baktmzda gerekten de yzyln bandaki Ermeni Soykrm tek soykrm deil. rnein, Almanyadaki Yahudilerin, kinci Dnya Savanda faizm, Nazi dneminde bana gelenleri biliyoruz. Daha birka yl nce Afrikada olanlar biliyoruz. ok yakn zamanda Balkanlarda eski Yugoslavyada olanlar biliyoruz. Ve ok daha az bilinen bir eyi de ben hatrlataym; mesela sava sonrasnda bugnk Almanyann hudutlarnn dnda bulunan Almanlarn oralardan srlmeleri srasnda lenlerin -bir iki milyon kadar Alman lm bildiim kadaryla- bugn kimse adn anmyor. Yani en az Ermeniler kadar da Alman ldrlm durumda, alktan ve sefaletten... Hem de en mkemmel olanaklarn olduu koullarda... Bu bize unu gstermektedir; ne Almanlar, ne mttefikler ne hi kimse bu konuyu anmyor. Ermeni soykrmnn da anlmamas bu nedenle. Tarih tarihle ilgili deildir arkadalar! Tarih dorudan doruya bugnle var ve bugnn var olan toplumsal gleriyle ilgilidir. Argmanlarla kimsenin dnyada ikna edildii grlmemitir. u an dnya dengeleri eer uygun olsa, muhtemelen gndemin ba srasna sava sonrasndaki Almanlarn srlmesi esnasndaki lmler de gelebilir. Bugn Almanyann srailden zr dilemesi, boyun emesi, gnah karmas aslnda Almanyann bunlar tanmalaryla ilgili deil, btnyle Almanyann politik karlaryla, Orta Douda srailin prosedrnn dnya dengeleriyle ilgilidir. Bu bize unu gsterir: Tersinden gitmek gerekir diyoruz. imdiye kadar hep yle gidiliyor: Biz argmanlar getirelim, onlar tansn!.. Bizler o glere kar ciddi mcadele edebildigimizde onun yan rnleri olarak zaten bu olayn nedenleri ve kendisi, insanlarn bilincine kacaktr. Emin olun, Ermenistanda iyi petrol olsayd, muhtemelen bu i oktan dnyann gndemine girmiti ya da Ermenistan byke bir lke olsayd ve Trkiye oradaki pazara girebilseydi, Trk burjuvazisi Ermenistanla ticaret yaparz. Ne olacak gideriz, diz keriz, boyun eeriz derdi. Bu nedenle olaya

5 Mart 2005 gn Doksan Yl Sonra Ermeni Soykrm ve Toplumsal Sorumluluk ad altnda Kln Dom Forumda Almanya Ermenileri Merkez Konseyi ve Almanya Ermenileri Kilise Merkezinin 24 NSAN Giriim Grubu tarafndan organize edilen yazar Doan Akhanlnn sunduu panele Demir Kkaydn, Recep Maral ve Ragp Zarakolu katld.

14

35

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

u adan yaklaalm diyorum; Ermeni Soykrmn mahkum etmek, sulamak, zr dilemek ne bu olay anlamamz salar, ne de onun benzerlerinin bu dnyada yinelenmesini... u ana kadar btn diskusyon, diskurs bunun zr dilenmesi, kabul edilmesi, edilmemesi balamnda yryor. Bunda bir yanllk var. Soykrmn olduunu tartmak bile istemiyorum. nk argmanlarla yle bir olay olup olmadn Trkiye Devletine kabul ettiremezsiniz. Ancak, Trkiyede gl bir demokatik muhalefet oluur, o zaman devlet hepsini kabul eder. Nesnel, karlara dayanan gl bir sosyal hareket bir eyleri baarabilir. Almanyann ya da Trkiyenin veya herhangi birisinin katliam kabul etmesini mi istiyorsunuz, o balamda inkar eden gce kar baka bir sosyal gc harekete geirmeniz gerekir, onu rgtlemeniz gerekir, ona bu program dayatmanz gerekir. Eksik olan bu. Burada merak ettiim bir nokta var; gemiteki soykrm ve katliamlara

Doan Akhanl:

ilgisiz kalmak sadece devlet politikasnda yatmakta deil. Temel olarak bakldnda Solda da ayn sorun var. inden Arnavutluka kadar ihtilal yapm btn lkelerde tarihi ok iyi bilenler, tekilatlar, organizasyonlar, hem Trkiye tarihi konusunda analizden yoksunlar -ya da yazlar pek yok- hem de soykrm konusunda politik bir tutum yok. Bunu nasl deerlendiriyorsunuz? Demir Kkaydn, Doan Akhanl, Ragp Zarakolu ve Recep Maral. (soldan saa) Politik tutum olmamas her zaman bir politik tutumdur. Politik tutum yok diye bir ey olmaz. Var. Sorun yle: Bu soruna gelindiinde Sol kendisiyle hesaplamak zorundadr. Bu katliamn temelinde ulusuluk denen olay vardr, ama ulusuluun gerici bir biimi vardr. Ulusuluk denen 1848den sonra dnyaya yaylan dile, dine, etniye gre tanmlanm gerici ulusuluk dediimiz biim bu siyasi, bu modern toplumun varolu biimi olmasayd, Ermeni katliam olmazd. Tutsilerin, Hutularn katliam olmazd, Yugoslavyadaki olmazd ve yakn zamanda Orta Douda greceklerimiz de olmayacaktr. Sol btn dnyada gerici, milliyetidir. Buna zlem olarak kar durmasna
34 15

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

ramen, sosyalizm maalesef doarken -aydnlanmann kalntlar nedeniylemilliyetiliin ne olduunu anlamam, iin kts, Ekim Devriminden sonra en gerici, milliyeti hale gelmitir. Dnn arkadalar, dnyann her tarafnda dine, dile, etniye dayanan uluslar, sosyalistler tarafndan kurulmutur. zbekistan, Bulgaristan, Krgzistan vs. bunlar kuranlar burjuvalar deil, sosyalistlerdir. Bir ulusu Burgarlkla, zbeklikle bilmem neyle tanmlamaya baladnz andan itibaren, ondan olmayanlar, sizin gznzle katlanlmas gereken, tolere edilmesi gereken sivilceler olarak grlmeye balanacaktr. Soruna byle yaklamanz lazm. Eer bugn z eletiri yapmas gereken varsa, biz sosyalistleriz derim. Biz, daha doarken ulusuluk karsnda yeterince bir baklk oluturabilseydik, insanlk bugn olduu yerde olmazd. nsanlarda modern toplumun bu varolu biimine kar ok gl bir direni, bir bilin, bir kar hareket olurdu. Biz bunu yaratamadk. Bu nedenle eer bir sulu aranyorsa, biziz bunun sulusu.

ZLEYC SORULARI

Trkiye Devleti soykrm kabul ederse, Trkiyede ne tr deiiklikler yaratacaktr, ortaya nasl bir tablo kacak, resim ne kadar deiecektir?
Tartmalar yaparken karlatmz en ilgin etkilerden biri udur: Tamam soykrm kabul ettik, ama bunun siyasi sonular ne olacaktr? G ettirilmi olan binlerce Ermeni geri mi gelecek? Onlar geri geldikleri zaman bu topraklarda rnein, srail gibi yeni bir devlet mi kuracaklar? Bu tr sorular topluma bir korku olarak pompalanm. Ve zaten Lozan grmeleri srasnda yerel eraf yanna ekmek iin de Ermeniler geri dnecekler, burda Ermenistan kurulacak ve ellerinizdeki mallar yani zerine oturduunuz eyler- geri alnacak. Dolaysyla bu bir tehdittir ve aman Trkiye Cumhuriyeti ile birleelim. Bunun korkular gnmze de yanstlyor. Ben aslnda grtlm Ermenilerin geri gelmesini veya o kesintiye uratlm kltrn bir yerden sonra kendisini onarmas anlamnda bu tartmalarn byk bir yarar olacan ya da sonucunun byle olmas halinde lkemizde byk bir rnesans yaanaca dnyorum. Srgne gnderilmi olan bir biimde lkelerinden koparlm o insanlarn topraklarna geri dnmesi lenleri geri getirmek mmkn deil ama- belki kltrel bir yeni canlanmay beraberinde getirecektir. Geriye dneceklerin geriye dnp bir devlet kurmalarndan korkmak veya onlar dnnce aramzdaki ilikiler ne olacandan korkmak

Recep Maral

16

33

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Trkiye d politikasnn think thanklerinden biri. Yabanc dil bilen hatta Franszca Turgut zal imzasyla bir kitap yazabilecek kadar vakf bir insan. Bazan insan bu aydn geinenlerin soukluunu grd vakit ister istemez Nazileri hatrlyor. Yani bizim lkclere, MHPlilere baktnz vakit onlar birazck Musolininin eyi gibi.. Ama teki kesim szde daha kltrl olan kesimdeki soukluk, ister istemez eski ttihati geleneinin bunlarda yeniden hortladn eski ttihatln yeniden geriye dndn gibi bir duygu da yaratyor. Ama bunlarla da hesaplalmak zorunda. Trkiye kendi kendisiyle bir yzleme srecinden gemek zorunda. Belki daha kolay olacak, onu yle isteriz, belki daha aclar yaanacak, ama bence bu da bir eski dnyann son rpnlar diye dnyorum. Teekkr ederim.

Biliyor musunuz, bir Krt kiliminin naklarnda domuum ben Simsiyah bir zeminde altn sars yaprak yeilleri arasnda Beyaz yldzlarla rlm beiim Duyamyorum ninnisini anamn Sesi sanki ok uzaklarda bir lajveda gizli Bir bilge retti bana sesimizi almlar bizim Krte dnyor, Trke konuuyordu anam Krtlere sevdal olduumu herkes bilir Aleme ayan onu geiyorum Peki ya Ermeniler? Neden seviyorum byle deliler gibi? Yars yrtk yreimin Belki onu aryorum Yirmi yl hep kt szler iittim hakknzda Ben de kfrler ettim, laf aramzda Tek bir Ermeni bile tanmadan otuz yl Krk yldr bir Ermeni melodisi arar kulam Duysam, vallahi tanyacam hemen Kzmazlarsa Filistinli Arap kardelerim -hepsi de canmn bir parasYahudiliimden szedeceim biraz da Ben srailoullarndanm Yaklmm Romann ateiyle Savrulmuum rzgaryla drt bir yana Ellerim ellerimizi bulamazd bin yldr yle uzakt birbirine Bir kulam duymazd brn br uurumlardayd

32

17

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

grev ald. 1978 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Estetik ve Sanat Tarihi Fakltesine kaydoldu. Fakat ayn yl Komal Yaynevinin kard kitaplar ve Rzgari dergisinin datm nedeniyle iki kez tutuklanarak toplam dokuz ay cezaevinde kald. 12 Eyll Askeri Darbesinden sonra 1982 Ocak aynda tutukland. stanbul ve Diyarbakr Skynetim Askeri Mahkemelerinde Rzgari rgt yesi olmak ve Komal-Rzgari yaynlarndan tr yargland. Hem bu davalar hem de savunmalardan tr toplam otuz dokuz yl cezaya arptrld. stanbulda Alemda ve Metris Askeri Cezaevlerinde ve bir sre sonra da nl Diyarbakr 5 Nolu zndannda aralksz dokuz yl yedi ay kald, 1991de tahliye edildi. Diyarbakrda 1984te krk dokuz gnlk lm orucu sonucu arkadalar Orhan Keskin ve Cemal Aratn vefatndan dolay beyincik felci geirdi. Tabutluk olarak adlandrlan Eskiehir zel Tip Cezaevine sevkedildi. 1990 ylnda Eskiehir-Aydn arasndaki lme sevk yolculuuna kanlardan bir de Recep Maralyd. Maral, 1986-90 yllar arasnda Uluslararas Af rgt tarafndan iki kez Yln Mahkumu, ngiltere, Kanada, Norve, Japonya, ABD, Belika, sve, Yunanistan Pen Klpleri ve Hapisteki Yazarlar Komitesi tarafndan onur yesi seildi. 1991den sonra Komal Yaynevinin yeniden faaliyete geirilmesi almalarna katld. HDnin dzenledii eitli panel, Kanal 6 televizyonu tartma programndaki konumasndan tr DGMde yeniden yargland, 1994 ylnda tekrar tutukland, 17 ay tutuklu kaldktan sonra tahliye oldu. Bu srada genel yayn ynetmeni olduu Siterka-Rzgari bata olmak zere Jiyana Nu, Newruz, Atlm, Yeni Politika, zgr lke gibi yayn organlarnda makaleleri yaynland. Makaleleri toplu olarak Yasakl Yazlar adl kitapta yer almaktadr. Maral 1998 ylnda Amerikan Pen Klb tarafndan zgrlk dl ve ayn yl Aye Nur Zarakolu ile birlikte Yeni Delhide zgr Yaynclk dl, 1999 ylnda New York Human Writer Watch Komitesi tarafndan Hellman/Hammett dllerini ald. 1999 yln18

ecep Maral byle bir yrek ite. Bu okuduum iir onun iiriydi. 1956 ylnda Erzurumda dodu. 1975 ylnda Komal Yaynevinin kurulu almalarnda ve eitli kademelerinde

olsun. Bu corafyada da mmkn deildi. En son Krtlerle birlikte olundu, ama bu bir su ortakl zerinde bir birliktelik oldu. nk yeni bir, modern bir devlet oluurken gemile hesaplalmad iin tek korku; cezalandrlma korkusuydu. kincisi; bir de el konulanlarn, gaspedilenlerin tekrar alnmas korkusu... Ve o su ortakl temelinde belki de daha ok uzun zaman birlikte yaamaya devam edilecek. Yani bu su ortaklnn ne Trklere, ne Krtlere faydas olmad ne yazk ki. Sonuta her iki taraf bakmndan felaket bir sonu ortaya kt. Bu tarihsel eyi belki fazla uzatmaya gerek yok. Biz istedik ki, Trkiyedeki rejimi, sistemi sorgularken onun kklerine de gidebilmeli. Nasl olutu bu baskc sistem? Nasl srekli kurban yaratr hale geldi ve kurbanlar niye birbiriyle bir trl empati kuramad? Belki de sistemin temel zelliklerinden biri de herkesin kendi acsna alamasyd, teki acya yabanclat. Ve bakasnn acs gndeme geldii vakit bunu, kendine ynelik bir tehdit olarak alglad. Bu da tabii aslnda ok da gl olmayan bir erki gl kld. Tabularla urald oranda bir empati yaratmak belki daha mmkn olacak. Biz bunu kendi Dnce zgrl Kampanyalarmzda da yayoruz. Eskiden bu ilere sadece Sol kesim destek verirdi, biraz liberaller gelirdi. Sre iinde dayak yiye yiye slami kesim de dnce zgrl kampanyalarna katlmaya balad. Belki byle yapa yapa ilerleyebileceiz. Ama bu yeterli mi? Deil, nk kar cephe de u anda panik halinde. Avrupa Birlii srecinin getirdii bir panik var, nk ncelikler gidecek, ayrcalklar gidecek, kendini egemen sanma duygusu gidecek. En nemlisi tabii, sistemi merulatran resmi ideoloji atrdyor. Yani devleti kutsayan, yurtta sfrlayan, hi yerine koyan, bir paradigma da geerliliini yitirme srecine girdi. Bu ise onlar bir anlamda panik iine getiriyor. Daha da agresif, saldrgan hale sokuyor. Eer izliyorsanz internette ve daha baka yerlerde faist ve rk yaynlarda korkun diller kullanyor. Eski tehditler tekrar sergileniyor; eer ders almazsanz, ayns olabilir deniyor. stelik bu tehditleri rtl bir ekilde Radikal gazetesinde yazan bir ke yazarnn satrlarnda bile bulabiliyoruz. Yani yle bir yaz kt yzleirsek tarihinizle, piman olursunuz... Ve bunu syleyen de baktnz vakit medeni bir insan.

31

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Portekizli arkadalarm vard. 68li yllarda, Salazar felaket bir ey olarak anlatyorlar. Yunan arkadalarm vard -son Avrupaya kma ans olan yllard onlar-. Yunanllar Albaylar Cuntasn anlatyorlard, felaket! Ondan bir iki yl sonra Trkiye ayn srece girdi ve Trkiye daha sonra bu yolda srar etti. Portekiz, Yunanistan, spanya bu yollar terketti, Avrupa Birlii yesi oldular, daha demokratik toplum olmay baardlar. Trkiyede her ey tersine gitti. Bu da belki bir bedel ite, gemite tarihiyle hesaplamamann bedeli. Niye bu lke srekli darbelere kurban oluyor, srekli ikence gndemden inmiyor? nk kendisiyle hesaplamad, yzlemedi. O bakmdan 1915 bir milad. Orayla hesaplamadan ne bir arnma salamak, ne temizlenmek mmkn, ne de gvenlik mmkn. Hibir yurtta bu kadar vahilemi bir erkle gvenlik altnda olamaz. Yani Hobbs bir zamanlar devleti bir leviatan, bir canavar olarak tanmlamt devlet kuramnda. yle bir canavar yaratmz, dizginsiz! yle bir leviatan ki bu, herkes onun kulu ve devlet yurttaa hizmetle ykml deil, yurttalar onun klesi ve belirledii izgiler iinde hareket etmek zorunda ve kimlikleri de ona gre belirlemek gerek. O ne dediyse o kimlikte olunacak, yani tek dil olacak, tek din olacak, tek ulus olacak. O da yetmiyor, tek mektep olacak. Tek, tek, tek, tek devam edecek. Ne oldu? Son derece bir yoksullama. Trkiye gemiine baktnz vakit doal zenginlikleri ile ne diye bir spanya, bir talya ayarnda olmasnd? Trkiye, kinci Dnya Savana da girmedi, ama btn bunlar bedel. nk kendi retici glerini kendi yok etti. Neydi o lkenin retici gleri, kentlerdeki sanatlar, sanayinin ilk balanglar, tarmdaki ilk pazara ynelik eyler hep bakalarnn rnyd. O retim izgisi devam etseydi, blmeyi bilebilseydi, erki, zenginlii, insanl, hepsi birden yararlanacakt. Eer 15 olmasayd, belki u anda var olan Anadoludaki Ermeni nfusu en aa 5-6 milyonluk bir nfusa sahip olacakt. Rum nfusunu da buna ekleyebilirsiniz. Onlarn birikimleriyle, tecrbeleriyle nasl refah bir toplum olacakt, ok dilli bir toplum olacakt, kantonal bir toplum olacakt. Bunlar tartlmad m? Bir yerde bunlarn hepsi tartld. 1908 Devrimi olduktan sonra daha insani bir lke kurulsun diye herkes el ele tutundu. Herkes dadan indi, herkesin insan dadayd zaten. Ve ortak bir ey varsa, varz dediler, ama arkasndan bir felaket geldi. nk istendi ki, hepsi benim
30

dan beri Almanyada politik mlteci olarak yaamaktadr. Aslnda ayn yaam yksnn Trke versiyonunu Demir Kkaydn iin de syleyebilirim. Uzun uzun yaam yksn okumadm, ama biraz da bu podyumda olanlar ilgimi ekti. Aramzda hapishaneye girmeyen kimse yok. Belki bununla, kendi kiisel durumumuzla, belki devlet iddetiyle yzyze kalm olmamzdan gelen, sadece bilinle de deil, belki duygu olarak da soykrm ve katliamlar konusunda enteresan bir iliki olabilir diye dndm. Yazarn en son yayna hazrlad kitap Ermeni Ulusal Hareketi ve

1915 Soykrm...
Sorum u: Krdistan da dlamayarak bir yaznzda Bizim corafyamzda toplum-

sal izofreninin arkasnda byk lde soykrm olgular yatmaktadr. Dieri de smrgeleme olgusunun yaralardr. Burada ikili bir olgu ile kar karyayz; soykrm ve smrgecilik. Bu iki kavram baznda Krtler hem fail, hem de kurban durumundadrlar diyorsunuz. Bize olaylarn
geliimini zetleyebilir misiniz? zellikle Ermenilerin idman ilan edilmeleri sreci, iyi komu, sadk millet kavramlarnn ierii ve zellikle soykrmda kurtarlan ocuk ve gen kzlarn durumu ve suistimal...

19

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Kltrel Soykrm
Recep Maral

eserler kmaya balad. Hatta artk Trkiyede yle bir hale geldi ki, ii cvtmaya vardran eyler de kabiliyor. Yani birazck ilgi duyulduunu gren ve riskli olmad iin bu olay sulandrma anlamnda rnlerle de ortaya kan insanlar, rnekler de olmuyor deil. Ama bu da olaanlamas, normallemesi bakmndan olumlu bence. Ararat Dana gittim iki yl kadar nce. Orda ocuklar vard, zirveye kmak tabii ok zor, ama eteklerde dolatk. Kertenkele vard. ocuklar kertenkeleyi Ermeni diye adlandryordu. Demek, ya yaanan aclardan dolay ya da o kadar yabanclalm ki, ona gre acaip olan bir ey Ermeni. Bir defa bu eyin almas gerekiyor Trkiye toplumunda. Polis ok haince dvyordu grevci iileri. iler protesto ettiler Bizi niye dvyorsunuz byle, biz Ermeni miyiz? diye. Yani Ermeni olunduu vakit sanki yle bir ey normal de iilere yaplmas normal deil. te Trkiye toplumunun dedii bedeldir bu 1915ten kalan... O bedeli dyor. Ama farknda deil. Bilincine varsa belki 1915 konusunda daha farkl dnmeye balayacak. nk Trkiyedeki bask mekanizmasnn ve yok etmeci devletin ektreminist devlet diyorum ben buna - yani bir grubu dman olarak belirledii anda sfrlayana kadar, hem neden, hem biyolojik olarak yaam anlamnda yok etme, ama baka gruplarda da sosyolojik olarak yok etme, tinsel olarak yok etme, silme, toplumsal hayatn dnda tutma gibi uygulamalar en u noktalara kadar vardryor. Dolaysyla 1915ten bu yana Trkiye toplumunda aa yukar kurban olmam kesim kalmam gibi oldu. Buna askerlerin kendileri de dahil, onlardan da aslanlar oldu. Babakanlar dahil, onlar da asld. Ondan sonra mslmanlar da dahil. Bir erkin ne demek olduuyla onlar da tantlar. Belki bundan sonra biraz daha ans var. Belki AB srecini balatan olaylardan biri de bu. Trkiye toplumunda dayak yememi kesim kalmam gibi. Belki teki dayak yiyenlere kar, onlarn yerine kendilerini koyarak biraz daha empati duygusu iine girebilirler. Biz tabii 60l yllardan beri baskc bir devletle urayoruz. 68 renci syan iinde yer aldk. Demokratik bir toplum yaratma kavgas... Bugnk demokrasi o zaman aratyor, ama biz ondan da memnun deildik. Biraz nankrlk etmiiz. Beterin beteri geldi ve gittike daha ktye gitti. O gnlerde
29

ncelikle bu paneli dzenleyen kurumlara, kurululara bize byle bir olana verdikleri iin teekkr ediyorum. Bu yl soykrmn doksannc yl dnmndeyiz. Aradan doksan yl gemesine ramen soykrmn anlar, etkileri halen ok canl, taze ve yenidir. nk soykrm yaayan madur toplumlarda faillerle ve ona seyirci olmu olan baka toplumlar, kendileriyle bu konuda ciddi bir yzleme, ciddi bir hesaplama yapmadlar. Onun etkileri zerinde, kendi zerinde, toplumlar zerindeki tahliller ve etkileri zerinde yeterince aklkla durmadlar ve bunlarn izlerini grmezlikten geldiler. Baka aklamalar zerine gittiler. Bu yzden doksan yl sonra halen ok canl bir biimde bu olguyu konuuyorsak, onun izlerinin ok canl bir biimde yayor olmasndandr. Bu arada elimizi dokunabileceimiz kadar yaknda olan bu gemiin tanklar da birer birer aramzdan ayrlmaktadr. Bu vesile ile

20

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

Canavar yaratmz, dizginsiz !

Ragp Zarakolu

getiimiz ocak ay ierisinde 1915 Soykrmnn madurlarnn btn ailesini soykrmda yitirmi olan, ama kendisi de doksan yl boyunca Krte kvamlar syleyerek Krtlerin aclarn, fkelerini bize anlatm olan Karapet Xacoyu saygyla anmak isterim. Onun ahsnda, soykrma uram, maduru olan btn insanlarn anlar nnde sayg ile eildiimi ifade etmek istiyorum. Deerli Konuklar, soykrmn gereinde bugn yaayan bizi etkileyen, bizim kiiliimizi, toplumlarn karakterlerini belirleyen ok nemli hatlar olduunu ve bunlarn tartlmamasndan kaynaklanan etkilerini yaamakta olduumuzu dnmekteyim. Dnn, yle bir corafyada yayoruz ki, bu corafyann en az te bir toplumu fiziki olarak ortadan kaldrlm. Fiziki olarak yok edilmeyenlerin bir ksm da kimlik olarak, kiilik olarak baka kimlikler altnda, baka ruhlar iinde kaybolmaya zorlanm. Soykrmdan kurtulmu olan kadnlarn, ocuklarn dramn buna bir rnek olarak verebiliriz. Ayrca kltrler byk bir kesintiye uram. Yani yzyllar boyunca, binyllar boyunca bu corafyada ehirler kurmu, medeniyetler kurmu olan toplumlara verilmi olan bu kutsal yaam birdenbire kesintiye uruyor ve yerine daha banaz, tutucu ve eskinin devam olmayan baka biimlerde yaamak zorunda kalyor. Bu da bir yangn yerini andryor adeta. Bizim corafyamzda byle bir etki de var. Dolaysyla hem eskiden yaam olduu kltre yabanc, hem etnik toplum olarak kendi tam olduu baz deerlere yabanc, kavruk bir toplumsal yap ortaya kyor. Bu durumu kavramakta, alglamakta, byle ince ayrntlar grmekte zorlanld iin de aslnda bu bir nevi ift kiilikli bir toplum yaratyor. Yani bizim kendi iimizde kendi kendimizi tarif ederken yaadmz ruh hali baka, fakat yaptmz roller, brndmz kimlikler baka bir tarz olmakta ve bu ift kiiliklilik, ift karakterlilik bizim toplumsal edimlerimizde, dier btn faaliyetlerimizde de kendisini gsterebilmektedir. Evet, soykrmn izleri ve bugne yansmalar derken bu soykrmn bir buuk milyonluk says ok fazla nemli deil aslnda, bir buuk milyon, bir milyon veya daha az... Fakat yapm olduu tahribatlar gstermesi asndan onun ayn anda lkeleri de yok ettiini iletmemiz gerekir. Soykrm, corafyadan baz lkeleri yok etti. Yani orda binyllarca kalm baz lkeler yok

epinizi itenlikle selamlarm. Genellikle bamsz bir yaynevi olarak sessizlerin sesi olmaya altk. Bir baka geleneimiz de tabularla u ra mak. O u urda uramaya devam ediyoruz. Zaman zaman skntlar ekiyoruz. Zaman zaman baarl olduumuz da oluyor. Trkiye toplumunu dntrmek iin ne gibi bir bedel denecekse onu da demek gerekiyor. Bununla da grevimizi yaptmz dnyoruz. Yani normal bir i yaptmza inanyoruz. Ama maalesef normal iler Trkiyede olaanst kabul ediliyor. Sre iinde de normalletiini gryoruz. Eskiden yani bir Ermeni edebiyatnn yaynlanmas mmkn olmayan bir olay gibiydi. imdi gayet gzel yaynevi var, Aras Yaynlar... Ermeni edebiyat ve Ermeni yaptlar yaynlanyor. Yava yava dier yaynevlerinden de tek tk olsa da

28

21

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

oldu. rnein, Bat Ermenistan yok oldu, Klikya yok oldu, Asurlarn zaten lkesinin adn anan yok. Cumhuriyet dneminde bu corafya istimlak edilirken Lazistan denilen lke vard, onun zerine izgi ekildi. Pontus diye bir lke vard, zerine izgi ekildi ve arkasndan Krdistan da yok edildi. yle bir sre yaand. Dolaysyla yalnzca insanlar katletmi olan, yok etmi olan bir soykrm deil, lkeleri de ortadan kaldrm olan bir soykrmdan bahsediyorum; Kltrel Soykrm... u anda corafyamzda binlerce kilise kalnts var, binlerce manastr var. Ykk. Yanndan geiyorsunuz diyorsunuz ki, buras ta yn... Ama oras bir zamanlar cemaati olan, bir zamanlar iinde insanlarn ibadet ettikleri canl bir kltr merkeziydi. Ya da bir toplumsal yaamn kaybolduu bir yerdi. Ama imdi buralarda ta stnde ta kalmam. Bir kltr yok etmisiniz. ehirler kendini yenileyemiyor, nk onu yapan ustalar, onu yapan sanatlar yok etmisiniz ve yeni gelenler de o kentleri yeniden imar bile edemiyorlar. Yani o kenti yaatamyorlar. rnein, bir zamanlar Dounun yldz olarak parlayan Erzurum, Sivas, Elaz, Trabzon, soykrmdan sonra gericiliin, banazln, ehir banazlnn kaleleri haline geldi. Oralardaki kltrel yaamn Ermenilerden, Asurilerden ve Hristiyan toplumlardan kalan kltrel yaamn imha edilip ondan sonra yamac olarak zerine oturmu olan bezirgan snflarn yarattklar bir kavrukluu, bir skntl hali grmek mmkn. Dolaysyla tahribatlar ok ynl olarak grmek mmkn, hatta bizim kiiliimizde de. rnein, bugn yine kendi corafyamzda gerek Krdistanda gerek Trkiyede gerekse Anadolunun eitli yerlerine dalm insanlara baktmzda, bunlarn ailelerinde nemli lde, zellikle kadn tarafndan annelerinin, babannelerinin, anneannelerinin Ermeni olduunu gryoruz. Ama onlarn bir kimlikleri yoktur, onlarn aileleri yoktur, onlar baka kimlik ierisinde baka bir birey olarak yaamak zorunda braklmlardr. Ve soykrmdan kurtulmu olmann bedelini mr boyunca susmak ve bu suskunluu yeni bir kimlik ierisinde, yeni kuaklara tamak diye bir zulm de yani bu, kadnlarn da yaad bir zulm ayn zamanda- yaamak zorunda kalmlardr. Dnn, birok aile, birok insan byle bir gelenein, byle bir yaklamn ierisinden gelmilerdir. Fakat bunlarn hibiri, yani soykrmn trevleri saydmz eyler -oldu mu olmad m, byle bir ey de saymyorsunuz- korkun etkilerini ok
22

nce sylediim gibi dava ald. Bu dava Belge Yaynlarna kar alm ilk dava deil. Ermenilerin de Trkiyede konuma hak ve zgrlklerinin ok kstl olduu gz nne alnrsa, yaync ve aydn olarak konuya olan ilginizin nedeni ne? Ve yaynlanan kitaplara olan ilgi ne? Ayrca Akn Birdal burda olmad iin ona yneltmek istediim soruyu da size yneltmek istiyorum. Soykrmlarla insan haklar ihlalleri arasndaki iliki nedir? Buna ister teorik, ister politik dzlemde cevap verebilirsiniz. Trkiyede soykrm tartmann yasal ya da fiili engelleri ne? Var m byle engeller?

27

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

sonra Dnyada Neler Oluyor yllklarn yaynlamaya balad. 1982de Alan Yaynlarn kurdu. Dnya Sorunlar, Trkiye Sorunlar ve 11. Tez gibi kuramsal dergilerin editrln stlendi. eitli sosyal bilim ansiklopedilerinde yazarlk yapt. 1986da nsan Haklar Derneinin kurucularndan biri oldu. Ayrca Tarih Vakfnn da kurucularndandr. 1991den itibaren Krt basn iin yazd. Dnce zgrl, Ermeni trajedisinin kabulu ve aznlk haklarna sayg gsterilmesi iin aba harcad. Anti-Semitizme kar tavr ald. Bu balamda onlarca uluslararas insan haklar konferansna katld. Tkiyenin eitli yerlerinde konferanslar, zgr niversite ve benzeri bamsz kurumlarda dersler verdi. 1999 ylnda MareNostrum dizisinde Yunan edebiyatna geni yer verii nedeniyle Yunanistandaki Abdi peki Komitesi tarafndan Trk-Yunan Dostluk dlne layk grld. 2003 ylnda Hollanda Pen Yazarlar Klbnn NOVB Dnce dln, 2005 Ocaknda Norve Yazarlar Birlii ve Kltr Bakanl Dnce zgrl dln ald. 1980 ve 2002 arasnda en zor ve karanlk dnemlerde dnce zgrl ve yurttalk haklar iin kararl bir mcadele yrten yaynlar ve insan haklar almalar nedeniyle drt kez hapse giren ve onlarca kez yarglanan ei Aye Nur Zarakolunun yannda yer ald. Aye Nur Zarakolunun lm belgesinde zgrlk Trks adl kitab yaynlad iin savclk tarafndan yollanan bir daveti alyordu. Hapishanelerde lm bekleyen insanlar seslerini Belge Yaynlar araclyla duyurdular. Bu Ragp Zarakolunun en nemli zelliidir. Yani bir anlamda Belge Yaynevi, sesi olmayanlarn, sesini karamayanlarn yaynevi oldu ve yine Trkiyede Ermeni Soykrmna ilikin tabunun yklmasnda Belge Yaynevinin tayin edici bir rol oldu. Sorum u; Gegorge Jerjiann Gerek Bizi zgr Klacak kitab hakknda biraz

fazla mercek altna alan, aratran, ortaya koyan gruplar yok. Krtlerin konumuna gelince; elbette soykrmdan sonra soykrmn olup bitmesinden sonra, olan eylerden biri de buna bal olarak Krtlerin zerinde geliti. Fakat bunlar birbirine bal olarak ele almak gerekir. nk 1915 Soykrmyla, oluuyla, smrgecilik olgularn i ie ancak anlayabiliriz. Bir tarihi grmezden gelerek, dier bir tarihi aklamak mmkn deildir. Zaten benim zel olarak bu konuyla ilgili vardm sonulardan biri de budur. Yani sadece Trk tarihini okuyarak, sadece Trk tarihine ve Krt tarihine bakarak olguyu anlayamayz. Ermeni tarihini bilmeden, soykrm tarihini iyice okuyup anlayamadan, Asurilerin nasl yaadn bilmeden, dierlerini aklamann imkan yoktur. Bu bakmdan bir lkenin tarihini tmyle komple birbiriyle etkilerini, olumlu ya da olumsuz etkilerini ancak tanmlayabilmek mmkn olur. Elbette hem kendi bulunduum lke asndan, hem de Krt Hareketi ierisinde uzun yllarmn gemesi ve halen idealleri veya istemleri asndan kendimi bu hareketin bir paras sayyorum. Fakat bunu yaparken Krt Ulusal Hareketinin zellikle Ermeni Soykrmn tartmakta, onu anlamakta, onu bugne tercme etmekte epey byk skntlar yaadn gryorum. Bu da soykrm kendimize ait, kendimizin olan, hem kendimizin bana geldii, hem faili olduumuz, hem maduru olduumuz, ama iinde de bunun kendisinin bir sorumluluu olduunu da kabul edememekten ya da yle tanmlamamaktan ileri gelen byk bir bak noksanl tadn gryorum. Burada bir ey var; itiraf edememe, zerine yeterince gidememe sorunu vardr. Bu olduu iin de bizim 1915 Soykrmnda Krt hakim snflar adna Osmanl ile ibirlii yapm olanlarn yeterince ithamla tanmlanmamas, Krt Ulusal Hareketinin bir biimde her zaman merkezi otorite ile niye eklemlendii sorusunun da sorulmas gerekiyor tabii. Krt Ulusal Hareketinin k da byle bir eklemlenme sakatlna mal olmaktadr. Yani Sultan Abdulhamit dneminden itibaren ele alalm; ttihat Terakki ve ondan sonraki Kemalizm dneminde Krt ileri gelenleri, Krt beyleri veya hakim snflar diyelim; bir biimde bu merkezi otorite ile slamllk adna, karlar adna ne derseniz deyin, btnlemeyi nlerine koyduklar iin srekli olarak yarm kalan, kendileri iin de yarm

26

23

90. YIL ERMEN SOYKIRIMI ve TOPLUMSAL SORUMLULUK

Trkiyeli Aydnlar Tartyor

isteyen, dolaysyla blge halklar iin de hem madur, hem de fail durumuna gelen bir ikinci karakter gstermek zorunda kalyorlar. Dolaysyla bundan sonraki srelerde de Krt Hareketi, onlarla en gl ekilde mcadele edildii zaman bile bir yandan bir eliyle savap, bir eliyle de merkezi otorite ile nasl uzlarm, kendimi nasl kabul ettiririm? gibi zihinsel arka planda byle bir tortu brakyor ve ondan kopamyor. Halbuki aslnda merkezi otorite ile merkezi yap ile kopumas ve eksenini lke halklarna, birlikte yaam olduu halklarn zerine ina etmesi gerekirdi. Ancak byle bamszlna ulaabilir, ancak byle kendi tarihsel, toplumsal kkleri zerinden hem yeniliki, hem de perspektifi olan, vizyonu olan bir kurtulu hareketini rgtleyebilirdi. Dolaysyla bizim 1915 Soykrmyla ciddi biimde hesaplamamzn, onun etkilerini, onun izdmleri zerine yeterince bir tahlil yapmamzn da son derece nemli olduunu dnyorum. Umarm tartmalarmz, aratrmalarmz bunu daha detayl bir biimde yapmamz salayacaktr.

dergilerinde yazmaya balad. 1971 ylnda askeri darbeden sonra Uluslararas Af rgtnn Dnce zgrlne ilikin ilk Trkiye kampanyas nedeniyle balatlan Aydnlar Davas sanklarndan biri. Af rgt ile olan ilikileri, gizli rgt ilikisi gibi gsterilmeye allan komik bir dava, ama bu dava Eybolunun lmne dahi neden oluyor.

rkiyeden konuumuz Ragp Zarakolu yazar, yayn ve mzmin dnce sulusu... 1948 doumlu. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi mezunu. 1968 ylnda Ant ve Yeni Ufuklar

Yunanistanda kence konulu Af rgt raporunu Trkeye evirerek

yaynlad, Trkiyede ikence ve ihlallerle ilgili verilerin toplanmasna yardmc oldu, 1972 ylnda Ho i Minh ve Vietnam Sava adl yazs nedeniyle iki yl hapse mahkum edildi. 1974 Affyla tahliye oldu. 1975 ylnda ei Aye Nur Zarakolu ile birlikte Belge Yaynlarn kurdu. 1979da otuz alt aydn ile birlikte Demokrat Gazetesinin kurucusu ve yneticilerinden birisiydi. Bu nedenle 1982de ksa bir sre tutuklu kald. 1971-91 arasnda yurt dna kmas yasakt. 1980 Askeri Darbesinden

24

25