ABDULLAH CALAN

ZGRLK SOSYOLOJS

ABDULLAH CALAN SOSYAL BLMLER AKADEMS YAYINLARI

ZGRLK SOSYOLOJS

nc Kitap
ZGRLK SOSYOLOJS ZERNE DENEME NDEKLER 1. NSZ 2. GR 3. BAZI YNTEM SORUNLARI 4. ZGRLK SORUNU 5. TOPLUMSAL AKLIN GC 6. TOPLUMSAL PROBLEMN ORTAYA IKII A-TARHSEL-TOPLUM SORUNUNUN TANIMLANMASI B-TOPLUMSAL SORUNLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. ktidar ve Devlet Sorunu Toplumun Ahlak ve Politika Sorunu Toplumun Zihniyet Sorunlar Toplumun Ekonomik Sorunlar Toplumun Endstriyalizm Sorunu Toplumun Ekolojik Sorunu Toplumsal Cinsiyetilik, Aile, Kadn ve Nfus sorunu Toplumun Kentleme Sorunu Toplumun Snf ve Brokrasi Sorunu Toplumun Eitim ve Salk Sorunu Toplumun Militarizm Sorunu Toplumun Bar ve Demokrasi Sorunu

7- DEMOKRATK UYGARLIK SSTEMN DNMEK A- Demokratik Uygarln Tanm B- Demokratik Uygarla Yntemsel Yaklam C- Demokratik Uygarln Tarih Tasla D- Demokratik Uygarln Unsurlar a- Klanlar b- Aile c- Kabile ve Airetler d- Kavim ve Uluslar
8

ABDULLAH CALAN

e- Ky ve Kent Unsurlar f- Zihniyet ve Ekonomik Unsurlar g- Demokratik Siyaset ve z Savunma Unsurlar 8- KAPTALST MODERNTEYE KARI DEMOKRATK MODERNTE ABCDEabcKapitalizm ve Modernite Ayrm Modernitenin Endstriyalizm Boyutu ve Demokratik Modernite Ulus-Devlet ve Demokratik Konfederalizm Yahudi deolojisi, Kapitalizm ve Modernite Demokratik Modernitenin Boyutlar Ahlaki ve Politik Toplum Boyutu (Demokratik Toplum) Ekolojik ve Endstriyel Toplum Boyutu Demokratik Konfederalist Toplum Boyutu

9- DEMOKRATK MODERNTENN YENDEN NA SORUNLARI A-Uygarlk, Modernite ve Kriz Sorunu B-Sistem Kart Glerin Durumu a-Reel Sosyalizmin Miras b-Anarizmi Yeniden Deerlendirmek c-Feminizm: En Eski Smrgenin Bakaldrs d-Ekoloji: evrenin Bakaldrs e-Kltrel Hareketler: Gelenein Ulus-Devletten ntikam 1-Etnisite ve Demokratik Ulus Hareketleri 2-Dinsel Gelenein Canlan 3-Kentsel, Yerel ve Blgesel zerklik Hareketleri 10- DEMOKRATK MODERNTENN YENDEN NA GREVLER A-Entelektel Grevler B-Ahlaki Grevler C-Politik Grevler 11- SONU
9

ZGRLK SOSYOLOJS

zgrlk Sosyolojisi in Kavramlar Szl

10

ABDULLAH CALAN

ZGRLK SOSYOLOJS ZERNE DENEME 1- NSZ Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) hakkmda ald yeniden yarglama srecine ilikin olarak hazrlamaya altm ana savunmamn bu nc byk blm, ilk iki blmn devam olup tamamlayc nitelikte olacaktr. lk iki blm genel olarak iktidar ve kapitalist moderniteye aklk getirmeyi amalamaktadr. ktidar kavramn, insan abas zerine kurulu, znde artk-rn ve deer olanaklarn szdrmak amacyla ina edilen zor aygtlar olarak tanmlamaktadr. ok eitli ve kapsaml olarak ina edilen iktidar aygtlar, son tahlilde insan emei zerine kurulu bask dzenekleridir. Kapitalist sistem olarak kavramlatrlan modernite dnemi ise, bu dzlemlerin en gelimi biimleriyle toplumu kar karya brakmtr. Kreselleme ad da verilen gnmz koullarndaki kapitalist sistem, gelitirmek istediimiz modelimiz iinde genel dnya iktidar veya demokrasi sisteminin zgn bir aamasn tekil etmektedir. Denilebilir ki, sadece vatanda olarak bireylere bavuru hakk tanyan AHMnin bir ulus-st savunma makam olarak kurumsal niteliiyle Abdullah calan adl kiinin sunduu bu tr bir savunma arasnda ne tr iliki olabilir? liki vardr, hem de arpc olarak vardr. Daha da nemlisi, Avrupa merkezciliini esas alan uygarlk sistemi zmlenmeden, Avrupann yumuak g diye tabir edilen ideoloji, siyaset ve
11

ZGRLK SOSYOLOJS

hukuk sistemi zmlenemez; bu yumuak g ancak bu Avrupa merkezli uygarlk sistemi zmlenirse daha yetkin yorumlanabilecektir. Ayn zamanda Avrupa uygarlk sisteminin dnyann tm zamanlarndan daha yetkin olarak bir dnya uygarlk sistemi haline geldii srekli gz nnde bulundurulmak durumundadr. Bu uygarlk, en nemli boyutlarndan biri olarak, bireysel vatandal gerekletirme zelliine de sahiptir. Birey, bireycilik ve vatandalk tarihin hibir dneminde bu denli toplum iinde anlam bulmamtr. Toplumun birey, bireyin simgesel toplum iinde azami llerde eritildii bir a (kapitalist modernite) gereklii ile kar karyayz. Dolaysyla bu a gerekliinden kurtulmann ok zor (imknsz deil) olduu bir srecin TC vatanda (Trkiye Cumhuriyeti yesi) olarak ina edilen kimliim konusunda iine dtm byk kukuculuumun, esas olarak beni tarihin en ar yarglama ve cezalandrma sistemiyle kar karya getirdii inkr edilemez bir gerekliktir. TCnin, AHSni (Avrupa nsan Haklar Szlemesi) imzalam bir lke olarak, AHMnin hakkmda ald yeniden yarglamay kabul etmemesi ve Avrupa Konseyinin de buna uyarak, dosyam yeniden AHMne iade etmesi tam bir hukuk ihlali ve skandal olmutur. ade srecinde kk lkelerden ou ABD basksyla bu tavra girdiklerini bizzat itiraf etmilerdi. Yumuak g tezleriyle aka elien bir ihlal sz konusuydu. Dolaysyla tam on yldr yarglanamaz kii konumuna drlm bulunmaktaym. Tek kiilik bir hcre cezaevi olan Bursa-mral Cezaevinde (Marmara Denizinde geleneksel olarak ar ve nl tutuklularn lme terk edildii bir ada cezaevi) halen bu adil yarglanamayan kii konumunu srdrmekteyim. ahsen Avrupaya adm atmamla balayan ve mralya kadar yaanan tm srecin ABD-AB ibirliiyle gerekletirildiinden hi kukuya dmedim. TCne biilen roln ise gardiyanlk olduundan kukuya dmedim. plak gereklik bu iken, neden bu kadar dolambal yollar denenir? Belki bu yargm ar bulanlar olabilir. Yalnzca 2 ubat 1999 gn tm Avrupa havaalanlarnn benim iinde olduum uan iniine NATOnun zel emriyle kapatldn belirtirsem (Dnemin gazetelerine haber konusu olmutur), herhalde yeterince ikna edici olabilir. Zaten Kenyaya karlmn ve orada mutat denetim altnda (Benden kaynakl tm mektup ve kasetlere havaalannda el konuldu) tutulup Trkiyeye iade edilmemin ABD Bakan Bill Clintonn temsilcisi General Galtieri tarafndan resmen ifade edilmesi de yeterince aklaycdr. Yunanistan makamlarnn (Bata Dileri, Milli stihbarat ve Bykeliliin bir nolu grevlileri, zel grevli Binba Kalenderidis, bizzat Babakan Simitis) akl almaz ihanetlerine ise deinme gereini duymayacam. Bunlar ak hususlardr. Madem bireysel hukuk balamnda Avrupa hukukundan yararlanmam bir haktr; o zaman neden tm bu gizli, karanlk ve hileli yollara bavuruldu? in iinde ne tr pazarlklar vard? Kimler neler karlnda pazarlk sahnesine konuldu? Avrupa ve ABDnin iktidar tarihlerinde korkun smrge savalarndan cad yakmalarna, mez12

ABDULLAH CALAN

hep savalarndan ulus savalarna, snf atmalarndan ideolojik mcadele srelerine kadar yaanan tarihin en kanl tablolar iinde benim deneyimim belki de okyanusta bir damla saylr. Ama yine de nemlidir ve aklanmay gerektirir. ncelikle bireyi toplumsal kimliinden soyutlayan anlay reddettiimi belirtmeliyim. Israrla dayatlan bireysel bavuru hakk, asla sylendii anlama sahip deildir. nk toplum kimliinden soyutlanm birey tasavvuru, ok bilimci geinen Avrupa merkezli resmi epistemolojinin bir safsatasdr. Kald ki, benim dnyann en trajik halk konumundaki Krtler adna yarglandm sar sultanlar bile duymutur, bilir. ok ksa dile getirdiim bu gerekeler bile davamn kapsam konusunda yeterince fikir vermektedir. Kim vurduya getirilemeyeceim aktr. Merkezi uygarlk sisteminin (ABD ve ABnin hegemonik iktidar nderliinde) gc ne olursa olsun, davamn, tutuklanma ve yarglanmamn altnda reddedilemez biimde sistemin tm glerinin faal bir rol oynad inkr edilemez bir gerekliktir. Kald ki, bu srete bu byk oyuna kar halkm bir btn olarak srekli ayaa kalkt. Protesto etti, yzlerce ehit verdi, binlercesi tutukland. Halkm davamn kendi tarihsel trajedisiyle ban ok iyi kavrad ve kurtuluunun bu trajediyi bozmaktan getiini bilerek sahiplendi. Bunu aklamann erefli grevi ise bana kald. Ak ki, en azndan be bin yllk merkezi uygarlk sisteminin tarih boyunca belki de en byk zulm ve smrsne maruz kalan halk gerekliimize biim veren toplumsal kimliimi tm ynleriyle akla kavuturmadan, davam konusunu aydnlatmam sz konusu edilemez. Savunmam bu kapsamda ele almamn vazgeilmez kriterleri bu gerekliklerde gizlidir. ok ska tekrarladm bir deyiimi tekrarlamak durumundaym: yle anlar olur ki, tarih bir kiilikte, kiilik bir tarihte gizlidir. ok acl da gese, bu kiilik onurunu ksmen paylatm inkra gelmez. Benim farkm uradadr ki, ben bu trajik tarihin bir kader kurban olmann tesinde rol oynamak istediim iin de, bu dolaplarn bama evrildiini ok iyi biliyorum. Onun iindir ki, bu davamn slogann zgrlk Kazanacaktr biiminde belirledim. Trajedi oyunlarnda hep tekrarlanan kaderi zgrlk lehine bozmak, her acy katlanlr klmaya yeterlidir. Davam ve dava arkadalarmla birlikte bu sefer ad gerekliin ta kendisi olan bir oyunu oynamada kaderin payna den yenilgidir. Savunmamn bu blmne zgrlk Sosyolojisi adn vermem bu nedenlerle anlalrdr. Her zgrlk adm ancak bir deneme olabilir. Dolaysyla zgrlk Sosyolojisi zerine Deneme yerinde bir adlandrmadr. phesiz merkezi hegemonik Avrupa uygarl madalyonun bir yann temsil eder. Bu uygarlk daha ok artk-deer zerine kurulu iktidar aygtlarn ifade eder. Dier yan ise, uygarln demokratik yzdr. Bu savunmaya temel tekil eden fikirler, demokratik uygarln mirasn esas almaktadr. Sokratesten davama kadar saysz fikir ve ahlak mcadelecisinin, halk ve komn savasnn mirasna byk bir
13

ZGRLK SOSYOLOJS

tutkuyla balym. Yapabileceim, bu mirasa deryada katre misali kk bir katk sunabilmektir. Kaynamn ana blmn bu insanlk abideleri tekil eder. Fakat onlarn da temelinde rol oynayan be bin yllk Dou gelenekli bilgelik ve demokratik durular esas tarihsel zemindir. Bu zemin dnlmeden evrensel insanlk tarihi yazlamayaca gibi, gnmzn anlaml bir deerlendirilmesi de yaplamaz. Savunmamn anafikri, tarihsel-toplumsal yryn demokratik uygarlk sisteminde daha zgrce yol kat etmesi, doru temellerden kaynaklanan hayatn bireylerce daha iyi ve gzel yaanmasdr. Yazm teknii konusunda da baz hususlar belirtmem aydnlatc ve balatc olacaktr. Hcre koullarnda ancak elde bir tek kitap, dergi ve gazete bulundurma izni sz konusudur. Not almam ve alnt yapmam mmkn olmad. Her nemli grdm hususu hafzama kaydetmem ve kiiliime zmsetmem temel yntemim oldu. Her yasaa klece katlanmadm. Bu yasaklara verdiim karlk, evrenin bilgi deposu olan hafzam giderek netletirmek ve belirleyici nemi olan fikirleri baat klmakt. Fakat bu yntemin en byk zaaf unutmakla mall olmasdr. Notsuzluk bu adan engelleyici rol oynad. Bu blm yazmaya hazrlanrken kalem yasa da geldi. Ancak hcre cezasnn onuncu gnnde bu yasak kalknca hemen yazmaya giritim. nk giderek gecikiyor, szm yerine getiremiyordum. Kalem yasana verdiim yant, ana taslak zerinde daha da younlamam oldu. Savunmamn bundan sonraki iki blm, ana fikirlerimin bir nevi somut alan uygulamas olarak, Ortadou Kltrn Demokratikletirmek ve Krdistanda Demokratik Medeniyet zm olarak tasarlanmaktadr. Belli bir n hazrl olan her entelektelin baarabilecei bu blmleri yazya dkebilmem herhalde daha da uzun bir zaman alacaktr. Ama kaynayan Ortadou ve onun kalbi haline gelen Krdistanda tarihsel-toplumu zmlemenin nda gnceli tartmak hayli heyecan verici ve sorumlu klcdr. Adeta gemi-imdiki-gelecek olann yeni bir Gordion Krdm oluturduu bu an anti-skender vurula (skender gibi vuran, ama fiziki yan az ve ancak gerekli olduunda kullanan; anlamn ise belirleyici yan tekil ettii g) zmek, grevlerin en kutsal ve bata geleni olmaktadr.

14

ABDULLAH CALAN

2- GR Kapitalist dnya sisteminin bilgi yaps, en az iktidar ve retim-birikim aygtlar kadar kriz yaamaktadr. Bilgi yaplarnn doas gerei zgr tartmaya daha yatkn olmalar, bilimsel krizin boyutlar zerinde geni yorumlama imknlar sunmaktadr. Bilginin toplum ve iktidar yaplarndaki rol hibir dnemle kyaslanmayacak boyutlarda anlam bulabilmektedir. Toplumsal yaamn bilgi-biliim aygtlar tarihi bir devrimi yaamaktadr. Buhran olarak devrimsel sreler znde hakikat rejimlerini arama roln de oynarlar. Hegemonya sadece birikim, retim ve iktidar alanlarnda konumlanmaz; bilme alannda da iddetli hegemonik mcadelelere tank olunur. Bilme alannda meruiyet salamam hibir retim-birikim-iktidar yaplanmas varln uzun sre kalc klamaz. Yakn dneme kadar hkmranln srdren pozitif bilimlerin hi de lanse edildikleri gibi anti-metafizik ve anti-din perspektifli olmadklar, en azndan metafizik ve din kavramlar kadar dinsel ve metafizik bir boyut tadklar aa kmakta ve tartlmaktadr. Klasik Yunan toplumuna ve Aydnlanma dnemi Avrupasna mal edilen doa bilimlerinin zaferi, bizzat doa bilimlerinin barnda en nemli darbeleri yemektedir. Srekli ilerletici-dorucu anlay bu pozitif bilimlerin en zayf yann oluturmaktadr. nk evrenin byle bir yaps ve amac tespit edilememektedir. Gerek atom-alt dnya, gerek kozmolojik evren, gzleyen-gzlenen ikileminden kurtulamamaktadr. Zira insan bilinci de bu srecin kapsamndadr. Kapsam st role nasl brnecei kestirilememektedir. Snrsz farkllama potansiyelinin kendisi yeni yorumlara ihtiya gstermektedir. Avrupa merkezli bir bilgi yaps olan sosyoloji, aslnda pozitif bilim heveslilerinin fizik, kimya ve biyolojide olduu gibi, toplumu da benzer bir olgu sayp, ayn yaklamlarla izah etme iddiasndan teye gitmemektedir. ok farkl bir doaya sahip olan insan toplumunun nesnelletirilmeye cesaret edilmesi, sanldnn aksine aydnlanmaya deil, daha s bir putlamaya yol amaktan kurtulamamtr. Ulusdevletlerine bilgi yaplar sunmak iin ie koturulan Alman ideologlarnn felsefe almlarnn, ngiliz ideologlarnn ekonomi-politik bilimiyle Fransz filozoflarnn sosyolojilerinin birer iktidar ve sermaye birikim aygtlarn merulatrma aralar olduunu, gnmz bilim tartmalar yeterince akla kavuturmaktadr. Son tahlilde Alman felsefesi, ngiliz ekonomi-politii ve Fransz sosyolojisi, ykselen ulus-devlet milliyetiliine zemin oluturmaktan kurtulamamlardr. Bir btn olarak Avrupa merkezli bu sosyolojilerin, Avrupa merkezli kapitalist dnya sisteminin bilgi yaplar olduklarn rahatlkla syleyebiliriz. Fakat bunlar sylemek sorunu zmyor. Kart gr olarak ortaya kan Marks-Engels sosyalizminin veya sosyolojisinin de toplumun en kaba (vulger) bir yorumu olduu yeterince aa kavumu bulunmaktadr. Tm kartlk iddialarna
15

ZGRLK SOSYOLOJS

ramen, bunlarn kapitalizmin resmi ideolojisi olan liberalizmden daha fazla kapitalizme hizmet etmekten kurtulamadklarn, reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu akm, hareket ve devlet sistemlerinden yeterince anlayabilmekteyiz. ok soylu mcadele geleneklerine ramen, hem de ezilen snf ve uluslar adna bu duruma dlmesi, bilgi yaplanmalaryla yakndan balantldr. Dayanlan bilgi yaplanmalar olumlu ve olumsuz yanlaryla bir btn olarak arzu edilenin hilafna sonular retmilerdir. Temel paradigma ve yaplanmalarnda ciddi bir kusur ve yanllklar zinciri olmasayd, bu sonular kolay ortaya kmazd. Dier bir kart akm olarak kendini dayatan ar grecilik kuramlar da, kapitalist dnya sisteminin bilgi yaplar olmaktan kurtulmalar urada kalsn, belki de ar bireyselliklerinden tr kapitalizmin bireyciliine en fazla hizmet etme mazhariyetine eritiklerini syleyebilirler. Anarist yaklamlar da buna dahildir. Kapitalizmi eletirmek, kapitalizme ok kar olduunu sylemletirmek, ska grld gibi ona hizmetin etkin bir yolu olmaktadr. Bunda da temelde paradigmatik bak, bilgi yaplarndaki yetersizlikler ve yanllklar rol oynamaktadr. Fizik bilimleri ne sylendii kadar salt fiziki doayla (buna kimya ve biyoloji de dahildir) balantldr, ne de beeri bilimler denen edebiyat, tarih, felsefe, ekonomipolitik ve sosyoloji salt toplum doasyla ilgilidir. ki bilimin kesime noktas olarak sosyal bilim kavramn geni anlamyla olumlu karlamak mmkndr. nk her bilim sosyal olmak durumundadr. Sosyal bilim tanmnda anlamakla sorun halledilmiyor. Daha nemli olan, neyin temel model olarak alnaca, dier bir deyile toplum zmlemesinde hangi birimin esas alnacadr. Temel birim tmyle toplumsal doadr demek, sosyal bilim iin fazla anlam ifade etmez. Saysz toplumsal iliki iinde belirleyici nemi olanlar semek, anlaml teorik bir yaklam iin ilk yaplmas gereken tercihtir. Seilecek toplumsal birim geneli izah ettii oranda anlaml bulunacaktr. Toplumsal alana ilikin eitli modeller gelitirildii bilinmektedir. Bilinen ve en ok kullanlan birim olarak genelde devleti, zelde ulus-devleti esas alan yaklamlar daha ok burjuva orta snf perspektifidir. Tarih ve toplum devletlerin ina, ykl ve blnme sorunlar etrafnda incelenir. Tarihsel-toplum gerekliinde en s yaklam modellerinden biri olan bu eilim, devletlerin resmi eitim anlay olmaktan teye rol oynamaz. Devleti merulatrma ideolojisi roln oynamak esas amacdr. Aydnlatc olmaktan ziyade, karmak tarih ve toplum sorunlarn perdelemeye hizmet eder. En itibarsz sosyolojik yaklam durumundadr. Snf ve ekonomiyi temel birim olarak seen Marksist yaklam, devlet birimine kar kendisini alternatif model olarak formle etmek istedi. i snf ve kapitalist ekonominin temel toplumsal inceleme modeli olarak seilmesi, tarih ve toplumu ekonomik ve snfsal yaps ve nemi asndan izah etmeye katkda bulunsa da, ok nemli kusurlar beraberinde tamtr. Bu yaklamn devlet ve dier styap kurum16

ABDULLAH CALAN

larn altyapnn rn saymas ve basit yansmalar olarak deerlendirmesi, ekonomizm denilen indirgemecilie kaymasna yol at. Ekonomik indirgemecilik de tpk devlet indirgemecilii gibi ok karmak ilikiler btnlne sahip tarihsel-toplum gerekliini perdeleme kusurundan kurtulamad. zellikle iktidar ve devlet analizinin yetersizlii, adna hareket ettiini iddia ettii ezilen emeki snf ve halklarn yeterince ideolojik ve politik donanma erimemesine yol at. Dar ekonomik mcadeleyle frsat devlet komploculuu biimindeki iktidar ve devleti ykma ve ina etme anlay, kapitalizme en az has ideolojisi olan liberalizm kadar hizmet etti. in ve Rus gerei bu hususu ok iyi aydnlatmaktadr. Tarih ve toplumu sadece iktidar gc, erki olarak yorumlamak isteyen anlaylara da ounlukla rastlanr. Fakat bu yaklamlar da devlet modeli seimi kadar kusurludur. Her ne kadar iktidar daha kapsaml bir inceleme birimi ise de, kendi bana toplumsal doay aklamaktan yoksundur. Toplumsal iktidar ok nemli bir inceleme konusu olmakla izah edici yanlara sahiptir. Fakat iktidar indirgemecilii de her trl indirgemeci anlayta gzlemlenen kusurlara sahiptir. Toplumu kuraldan yoksun, sonsuz tekilci ilikisel gelimeler halinde incelemek de ska karmza kan bir yaklam trdr. Neredeyse tasvirci edebi yaklam modeli olarak da niteleyebileceimiz bu ar greci yaklamlar, ancak toplumsal ormanlar iinde kaybolmaya gtrr. Tersi gibi grnen, ama zde ayn rol oynayan ar evrenselci yaklam modelleri ise, toplumu fizik yalnl iinde birka kanunla tarif etmeye alrlar. Toplumun zengin eitlilii karsnda en ok krlemeye hizmet eden yaklam bu olsa gerekir. Pozitivist toplum anlay hem ar grecilii, hem de ar evrenselcilii barnda tayan en kaba model olarak anlmaya deerdir. Liberalizm, burjuva orta snfn resmi ideolojisi olarak, tm bu modellerden eklektik bir seim biiminde kendini sunar. Bylelikle grnte her modelin doru yanlarna sahip km gibi kendini sistemletirir. znde tm modellerin en kusurlu yanlarn baz dorularla kartrarak, eklektizmin en tehlikeli bir biimini srekli inceleme modeli olarak topluma sunar. Resmi anlay olarak toplumun kolektif hafzasn smrgeletirip igal eder. deolojik hegemonyasn kesinletirir. lk byk savunmam olan Smer Rahip Devletinden Demokratik Uygarla adl almam fazla model almas yapmadan, hatta bunun farknda bile olmadan sunmak durumunda kaldm. ok aceleyle fazla inceleme imkn bulmadan hazrlamtm. Bir model gelitirme iddiasnda da deildim. Toplumsal gereklie ilikin irticalen sahip olduum bir tarz dile dkmtm. Daha sonralar Murray Bookchin, Immanuel Wallerstein, Fernand Braudel bata olmak zere, baz nemli sosyologlarn yaklam modellerini inceleme frsatm dodu. Ayrca Nietzsche, Michel Foucault ve dier baz filozoflar da zce kavryordum. Bunlarn iinde en nemlisi, Dnya Sistemi adl birok dnrden derlemesini sunan Andre Gunder Frankt. Adn bile bilmediim bu dnrn derlemesini, savunmamn en iddial savunucusu olarak de17

ZGRLK SOSYOLOJS

erlendirmekte gecikmedim. Birok dnrn son dnemde baz incelemelerinde benzer yaklamlar sunmalar, kendi model almam zerinde younlamaya itti. Gerek I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem analizi, gerek Fernand Braudelin btnlk tarihsel sre analizleri zaten savunmamn znde nemli ipularn tamaktayd. Reel sosyalizmin yenilgisini uzun sredir benzer yaklamla izah etme abama da katk sunuyorlard. Ayrca Nietzsche ve Michel Foucaultnun modernite ve iktidar yorumlamalarn kavramakta glk ekmediim gibi, temel eilimlerime hayli yakn buluyordum. Adn anmadan geemeyeceim Gordon Childen Mezopotamyadaki arkeolojik almalara dayal Tarihte Neler Oldu adl eseri de ufuk acyd. Daha ok sayda filozofik almay adeta birer rapor niteliinde ele alp inceleyerek, kendi model birimim iddiasn gtmeden, bir seim yapmak durumunda kaldm. Bu byk savunmamn daha da gelitirilmi analiz yntemini adeta bir modelmi gibi sunmam yanl anlalmamaldr. Tm sorunum btnlkl, belirleyici bir tarihsel-toplumsal analiz birimine tercih yapmakt. Mevcut tm modeller, ksaca bahsettiim gibi birok doru yanlar tasa da, gze alnamayacak kusurlar ve yanllklara da sahiptir. Hepsinde ortak eksiklikler tespit ediyordum. En ok yaklatm model olan Andre Gunder Frankn Dnya Sistemi bile bana ok ciddi bir kusuru barndryor gibi geldi. Dnya sistemini dayandrdmz Smer toplumunun ilk sermaye birikimini salayan toplum olduu akt. Smer toplumundan gnmze ana nehir uygarl olarak kmltif bir birikim yaklamn da son derece doru buluyorum. Birikimin hegemonya-rekabet, merkez-evre ve alalma-ykselme biiminde bir tarihsel sreklilie sahip olduuna da katlyordum. Birikimin gerekletii l sacaya olarak ekonomik, politik ve ideolojik-ahlaki boyutlar anlalr hususlard. retim tarzndan ziyade birikim tarzlarnn nemi, hegemonik geilerin retim tarz geilerinden daha nemli sonular dourmas da bu meyandadr. Frankn, I. Wallersteinn Avrupa merkezli kapitalist dnya-sistem analizinin kapitalizmi dnya apnda gerekleen tek sistem olarak sunmasn eletirmesi yerindeydi. Avrupa uygarlnn istisnailii ok abartl bir yaklamd. Kendisi belki de u bir uygarlk olarak marjinal bile saylabilirdi. Yine sosyalizm, kapitalizm, klecilik ve feodalizm gibi temel toplum-biim kavramlarnn ideolojik gerekler olarak deerlendirilmesi de doruya daha yakn yaklamd. Bu kavramlarn toplumsal gereklii izahtan ok perdelemeye hizmet ettii de yabana atlmamas gereken bir dnce olup, zerinde durulmaya deerdi. Farkllk iinde birlik aray zme katk sunabilirdi, ama yetersizdi. Yine tarihsel-toplum zmlemesine daha zengin bir katk sunduu akt. Daha iyi ve gzel bir toplumsal yaam iin yanlma payn da bir sistem analizi olarak deerlendirmek durumundaym. Fakat en temel kusuru, sanki alamayacak kapal bir embersel dng sunma riski tamasyd. Hegemonik iktidar sistemlerine bir kadermi gibi yaklalyordu. Daha dorusu, k diyalektiksel olarak gsterilmiyordu.
18

ABDULLAH CALAN

Immanuel Wallersteinn kapitalist dnya-sistem analizinin, be yz yllk bir sreyi esas almas yetersizdi. Tahlillerini be bin yllk sreye dayandrsayd, ok daha verimli olaca akt. Birok dnrn dnya-sistem deerlendirmesinde bunun ipularn grdk. Avantajl yan ise, I. Wallersteinn dnya-sistem-den kn analizini daha gl yapabilmesidir. Yaklamlar katk sunucu nitelikteydi. Fernand Braudelin gerek kapitalizm tahlili, gerek btnlkl toplum anlayn tarihsel sreler biiminde sunmas gerekten ufuk ac niteliktedir. zellikle kapitalizmin pazar kartln belirlemesi ve iktidar tekelleriyle ekonomik tekellerin benzer birikim zelliklerine sahip olduklarn vurgulamas son derece nemlidir. En holandm bir cmlesi Vurgulu iktidarlar hep kapital salglar oldu. Yine, Para gibi iktidar da biriktirilir demesi, anlayan iin retici deeri yksek belirlemelerdir. Hem I. Wallersteinn hem de F. Braudelin sosyalist devrimlerin baarszln bir boyutuyla kapitalist moderniteyi aamamalarna balamalar da belirleyici ve hayli reticidir. Fakat her iki nl dnrn bizzat bahsettikleri ekonomizm indirgemecilii konusunda sorgulanmalar gereine ben de katlmaktaym. Bir kez daha belirtmeliyim ki, benim sosyal bilim yaklamm, ok snrl da olsa bahsettiim bu nemli dnrlerden etkilense ve bahsetmediim ok sayda dier dnrlerden benzer etkileri tasa da, kendine zg boyutlar ihtiva etmektedir. Bir Halk Savunmak adl ikinci byk savunmamda akladm hususlar daha da derinletirip sistematize ettiim kansndaym. Bu kanmn temelinde u husus yatma ktadr: Bana gre mevcut epistemolojiler (bilgi yaplanmalar) iktidar aygtlarnn bir paras olmaktan kurtulamamlardr. radeleri hilafna bu byledir. Karl Marks gibi en bilimsel yaklam sahibi birisinin kapitalin iyzn en yetkin gren bir kii olduu kuku gtrmez. Ama bu ok nemli zellii, onu kapitalist moderniteden kopartmaya yetmemitir. Marksn dayand bilgi yaplar ve yaam binlerce bala bu moderniteye balyd. Bunlar sulamak iin deil, gerekliini anlalr klmak iin belirtiyorum. Lenin ve Mao iin de benzer sorunlar geerlidir. Dndkleri sistem birok nclyle (bata bilgi yaplar, modern yaam anlaylar) moderniteye (kapitalist modernite) bamlyd. rnein endstriyalizm ve ulus-devlet gibi dev konular sosyalist ierikle fethedeceklerini dnyorlard. Hlbuki biim ve ierik olarak modernitenin bu temel kalplar sermaye birikimine odaklyd. Onu esas alan, ne kadar kart da olsa, kapitalizm dourmaktan kurtulamazd. Reel sosyalizm eletirilerim tm bu hususlarda ok ak hale gelmiti. Fakat eletiri yetmez. Yerine ne koymalydm? nem tayan soru buydu. Srekli younlatm soru da bu oldu. Demokratik uygarlk seeneinin, grnte ok basit olmasna ramen, yeni bir adlandrma uygun karlanana kadar bu ad altnda sistematik bir yaklam modeli olarak sunulmas bana ok gerekli ve zmleyici grnmektedir. Her eyden nce, bu seenek merkezi dnya uygarlk sistemine alternatif bir sistem nermektedir. Demokratik uygarlk sadece gnmz ve gelecek iin bir topya deildir; tarihsel-toplumun
19

ZGRLK SOSYOLOJS

daha somut yorumu iin de son derece gerekli ve aklayc grnmektedir. Sermaye birikimi ve yol at iktidar aygtlarnn olduu her mekn ve zaman koulunda bir direnme ve alternatifinin bulunmas, toplumsal doann bir gereidir. Toplumlar hibir yerde ve zamanda sermaye birikimleri ve iktidar aygtlarna kar direnmesiz ve alternatifsiz davranmamlardr. ounlukla yenilmeleri, direnmelerin yokluunda ve alternatifsizlikte deil, baka koullarda aranmaldr. Sermaye ve iktidar birikimlerinin akl almaz yklerini ok iyi zmsemedike, demokratik uygarlk kavramn anlamlandrmakta glk ekeriz. Bu konuda bilgi yaplanmalar hep iki tr hata arasnda gidip gelmilerdir: Ya tamamen bilgi-iktidar yaplanmalar iinde erimilerdir, ya da sekter mezhepler halinde (bilim, siyasi seenek ve ahlaki tutumlarn bamszca seemeden) gdk kalmaktan veya gdk braklmaktan kurtulamamlardr. Bunda phesiz zorun ve sermayenin batan karc roln srekli gz nnde bulundurmak gerekir. Bu iki arpc bilgi yaplanma anlayn mahkm etmeden, demokratik uygarlk seenei grnr klnamaz. Olmayan ey demokratik uygarlk gereklii deil, onu grmekten aciz braktrlm bilgiiktidar yaplanmalar ve sapkn mezhepiliktir. Tarihsel-toplum anlatmlarnn sadece eksiklikleri ve yanllklaryla izah edilemeyecek olan bu gereklikler, ancak kkl bir bilimsel geile, yani sosyal bilimlerde bir devrimle dntrlebilir. Be bin yllk sermaye birikimi zerine kurulu iktidar ve devlet yaplanmalar, muazzam llerde ideolojik ve bilgi yaplar rgtlemeden rejimlerini srdremeyeceklerini gnlk deneyimleriyle gayet iyi bilmekteydiler. Hegemonik iktidar aygtlarnn ayn zamanda zlerinin dier ikisi olan artk-rn, artk-deer ve merulatrma aralarn srekli biriktirdiklerini gzlemin temel unsuru olarak grmedike, sosyal bilimlerin anlaml hakikat rejimleri olamayacaklarn bilmek gerekir. Mitoloji, din, felsefe ve pozitif bilim yaplarnn sermaye ve iktidar birikim tarihiyle skca i ie olup, kar birliklerini hep gzettikleri anlalmadka, sosyal bilimlerde devrim mmkn olamaz. Demokratik uygarlk kavramndan karsanacak ikinci nemli husus, sosyal bilimlerde devrime en geni zemini sunmasdr. unu temel iddia olarak (tez de diyebiliriz) gzlemliyoruz: Tarihin tm barbarlar, kavim gleri, lmpenleri, kabileleri, komnleri, sapkn mezhepleri, cadlar, isizleri ve yoksullarnn anlaml hareket ve sistemlerden srekli yoksun olduklarn, bunun kaderleri olduunu iddia etmek, ak ki sermaye ve iktidar birikim sahiplerinin karlar adna mitoloji, din, felsefe ve bilim yaplar retmektir; bilgi birikim aygtlar oluturmaktr. Tarihte sadece sermaye ve iktidar egemenlii yoktur. Ayn zamanda bu egemenliklerle srekli kar birlii iinde olan bilgi dzenekleri (mitolojik, dinsel, felsefi ve bilimsel), egemenlikleri de i ie sz konusu olmutur. Bata Marksist sosyal bilimler olmak zere, nde gelen birok muhalif sosyal bilim yaplarnn baarszlnn temelinde, sosyal bilim devrimlerini tm sermaye ve iktidar birikim tarihine dayal olarak ele almalar ve alterna20

ABDULLAH CALAN

tif bir uygarlk sistemiyle i ie gelitirememeleri yatmaktadr. phesiz bahsedilen birok husus kapsaml eletirilere tabi tutulmu, fakat daha ileri gtrlp tm tarihi kapsayan bir anlatm birimi erevesine oturtulamamtr. Dnya sistem anlayn oluturamamlar, blk prk denemeler olmaktan kendilerini alkoyamamlardr. Demokratik uygarlk sisteminde nc nemli unsur, tarm devriminden itibaren gelien kent ve endstri unsurlarnn, orta snflamaya dayal ve toplumda her zaman kanser hcreleri rol oynayan ar sermaye, iktidar ve devlet birikimlerine frsat tanmadan gelitirme gcne sahip olmasdr. Yani kent ve endstriye evet deniliyor. Fakat bnyelerindeki kanserleme hcrelerine hayr diyor. Gnmzn devleen kent-endstri-iktidar ve iletiim alarn gzlemlediimizde ve ayrca evre, kadn, yoksulluk ve isizliin felaket boyutlarnda sorun oluturduklarn bu gzlemlerle i ie yerletirdiimizde, toplumsal yaplanmalardaki kanserleme tabirinin yersiz olmad gayet iyi anlam kazanacaktr. zellikle bata I. Wallerstein olmak zere gnmzn nde gelen sosyal bilimcileriyle tarihsel srelerde hi eksik olmayan szde barbar (Barbarlk kavram yeniden tartlacaktr) aknlar, mezhep sapknlklar, kyl isyanlar, topyaclar, anaristler, en son feministler ve evreci hareketlerin artan lklar, toplumsal bnyede vahamet arz eden kanserleme tehdidine kar btncl bir anlam kazanabilir. Hibir toplum mevcut kent, orta snf, sermaye, iktidar, devlet ve iletiim aygtlarndaki birikimleri uzun sre daha tayamaz. Demir kafese smsk kapatlm toplum kendi lklarn sonu alr klc dzeye tayamasa da, ekolojinin gnlk olarak S.O.S. iaretleri vermesi sorunlarn kriz ve kaos hallerinin altnda mevcut merkezi uygarlk sisteminin yattn gayet iyi aklad gibi; kriz ve kaostan kn da ancak kkl tarihseltoplumsal kaynaklara balanm ve gnceli bu kaynaklarn mevcut hali olarak zmleyen bir aydnlatmay gerektirdiini, gelecein de ancak bu temelde Merkezi Dnya Demokratik Uygarlk Sistemi ile salanabileceini iddia ediyoruz. Savunmam, bu ana tezin eitli boyutlarda aydnlatlmas etrafnda younlaacaktr. Tarihi evrensel boyutlarda anlamaya almam, phesiz bir ilke deeri tadna inandm, evrensel tarih olmadan yerel tarihlerin anlam bulamayaca grne baldr. En silik toplumlarn tarihinin bile evrensel tarihin nda aydnlatlabilecei kukusuzdur. Ayrca gncelliin (imdiki halin) tarih, tarihin imdi olduuna da ilke dzeyinde deer vermekteyim. Ama u nemli hususu da ekleyerek, bu iki nemli tarih ilkesini paylatm tekrarlamalym: Yerel imdiki hal, salt bir tekrar olarak, bir gelenek olarak tarihi tekrarlamaz. Mutlaka kendi katk FARKLARINI, ZGNLKLERN katarak, tarihsel birikimde nemli rol oynar. Yani tarih sadece bir tekerrr deildir; her meknn ve zamann katksn biriktirerek tekerrr eder. Sadece bundan nceki savunmalarmda deil, genel olarak tm yazl ve szl konumalarmdaki farkllklara bu ilkeler erevesinde bakldnda bu yaklammn anlayla karlanacandan kuku duymuyorum. Grlerimin kuru bir tekrar veya
21

ZGRLK SOSYOLOJS

kkl bir dneklik olarak yorumlanmamas gerektii aktr. Gelimenin farkllama olduu, evrenin biricik ilkesinin de ancak farkllaarak deiim salad, gzlemlemesini bilenler iin aktr. Bir, iki ettiinde, sadece basit bir nicel birikim olumaz; bununla birlikte ikinin her zaman birden farkll olarak gerekleir. Savunmann bu blmne ilikin nsz ve giri ksmndan sonraki ksmda baz yntem sorunlar tartlacaktr. Bilimlerdeki ar paralanmann bilimsel kriz anlamna geldii, bunun sistem kriziyle balantl olduu vurgulanacaktr. Bilime btnlkl yaklamn anlam zerinde durulacaktr. Dier bir yntem konusu olarak, farkl doalar, zellikle toplumsal doann farkll vurgulanacaktr. Doaya (Birinci Doa) dnn kkl yaklamlar gerekli kld, ayn zamanda kadn sorunuyla ba iinde ilenecektir. zne-nesne ayrmna ihtiyatl yaklalacak, yol at sorunlar ve giderme yollar tartlacaktr. Sermaye birikim sistemiyle balants gsterilip ama gerei vurgulanacaktr. Evrenselcilik-grecilik, dngsellik-izgisellik, kresellik-yerelcilik gibi nemli yntemsel ikilemlerde de ak olmak nem tar. Ayrca diyalektik yntemin yeniden yorumu gerekmektedir. Yntemsel kavramlardaki netleme, dier konularn anlatmn kolaylatrabilir. Bir konu olarak dzenlenmesi bu nedenle gerekli grld. Drdnc ksm, zgrle Felsefi Bir Yaklam baln tamaktadr. Demokratik uygarlk sistemi zgrlkle yakndan balantl olduundan, konunun aydnlatlmasn nemli klmaktadr. Merkezi uygarlk sisteminin tahakkmc nitelii, demokratik uygarln zgrlk karakterini baat klmaktadr. Bu blmde eitliin zgrlkle sk ba zmlenecektir. Daha da nemlisi, hakiki bir kavram olan eitlik kavramnn farkllklar gzeten temelde yorumlanmas zerinde durulacaktr. Sistemlerle ba iinde zmlenmemi zgrlk ve eitlik kavramlarnn sosyal bilimlerde nemli sorunlara yol at gz nnde tutularak yeniden yorumlanmalar, ana tezimize ilikin aklayc olacaktr. Beinci ksm, insan trndeki akln eletirisini konu edinmektedir. Toplumsal akl tanmlanmaya allrken, teorik-pratik, analitik-duygusal boyutlardaki ilerlii aydnlatlmaya allacaktr. Dnya sistemlerinin akl kullanmalar nelere yol aabilir? zm ve problem arac olarak akln snrlar var mdr? Emmanuel Kant nasl gncelletirebiliriz? Bu tr sorular zm arac olarak kullandmz aklmzn bizzat nemli problemlere yol aabilecei konusunda uyarc klmaktadr. Altnc ksmda toplumsal problemin douu ve geliimi incelenmektedir. Merkezi uygarlk sisteminin temel problem kayna olduu tarihsel sreler boyunca gzlemlenmeye allacaktr. Toplumsal sorunlarn giderek dal budak salmalar sistemin zyle balantldr. Dolaysyla sermaye ve iktidar birikim aygtlar problemin kendisidir. Bir nevi problem tarihi tasarlanacaktr.
22

ABDULLAH CALAN

Yedinci ksmda problem zmleyici ara olarak demokratik uygarlk sistemi nerilmektedir. Tarihin toplumsal tarih olarak yeniden tasarmlanmas hangi anlamlar barnda tamaktadr? Demokratik toplum ve tarih arasndaki kopmaz iliki vurgulanmaktadr. Sekizinci ksm, yedinci ksmn devam olarak, kapitalist moderniteye alternatif demokratik moderniteyi tanmlamaya almaktadr. ki modernite anlaynn neden gerekli olduu, mmkn olduu lde yakc dersler nda ilenmektedir. zellikle ada devrimlerin yenilgisi bu balamda tekrar gzden geirilmektedir. Dokuzuncu ksm kapitalizmin sistemsel bunalmn ve k olanaklarn zmlemeye abalamaktadr. Dnya uygarlk sisteminin gncel hali olarak kapitalist modernite zlrken, alternatifleri neler olabilir? Demokratik moderniteyi nasl ina edebiliriz? Engeller ve olanaklar neyi sunmaktadr? Bu son derece yakc sorular phesiz cevabn da barnda tamaktadr. Onuncu ksm sonu olarak dnlmektedir. eitli alardan denemenin bilnosu dklmektedir. Tarih ne dz bir kaderci izgide seyretmekte, ne de kendi bana beklenen amaca doru ilerlemektedir. Ne kendi bana ktlk kayna, ne de er ge iyilik sunucusudur. nsan toplumsall gzel yaamay mmkn klabilir. Toplumun kendisi muazzam bir zm kaynadr. Yeter ki kanser trleri de dahil, lmcl hastalk trlerinden korumasn bilelim; muhteem bir cenneti mmkn klm dnyamz anlayarak gzel yaamay seelim! 3- BAZI YNTEM SORUNLARI Hedefe en kestirmeden ulatran yol anlamndaki yntem, Bat merkezli bir kavram deildir. En eski alardan beri Ortadou bilgelik ekollerinde denenmektedir. Bilgiye eriimin elverili yollar hep denenmitir. lerinden en sonu alc olanlar temel yntem olarak seilmitir. Dnce ekollerinde en ok younlalan kavramlardan bir mantk, dolaysyla yntem gelitirmek alldk bir usuldr. Dnya uygarlk sisteminin hegemonik merkezi Avrupaya kaynca, birok alandaki stnlk salayc gelimeler bilimsel alanda yntem konusunda da kendini gsterdi. Bacon, Descartes ve Galileonun 16. ve 17. yzyllarda nemli metot yaklamlaryla ortaya klar hegemonik sistemin Avrupaya kayyla yakndan balantldr. En nemli yntem kavramlarndan olan zne-nesne ayrmnn geliimi doaya hkmetmeyle ilikilidir. Sermaye ve iktidarn yeni birikim aygtlar, hem fizikselbiyolojik hem toplumsal doa kaynaklarna yklendike, bu kaynaklarn ne denli avantajl olduklarn kavramakta gecikmediler. Her iki doa kaynaklar nesneletirildike, sermaye ve iktidar birikimine artan katklar pei sra sunuyorlard. Bu maddi gelimenin dncedeki karl zne-nesne ayrmdr. Bu durum Baconda objektifsbjektif ayrm halinde kendini yanstrken, Descarteste ruh-beden keskin ikilii bi23

ZGRLK SOSYOLOJS

iminde yansma bulur. Galileoda matematik, doann dili olarak en gelimi bir nesne lt olarak kendisini ortaya koyar. Tarihin uzun Mezopotamya yolculuunun Antika Yunanistannda yol at gelimeye benzer bir gelime, zgn farkllklaryla birlikte Avrupann batsnda tekrarlanmaktadr. Smer toplumu da aslnda Yukar Mezopotamyann bin yllarn szgecinden geen yaam pratiklerinin Aa Mezopotamyaya tanp, zgn farkllklarn da ortaya koyarak orijinal biimini yaratmt. Merkezi uygarlk sistemlerinde zne her zaman sermaye ve iktidar kaynakldr. Bilinci, sylemi ve hr iradeyi temsil eder. Bazen fert bazen kurumdur, ama hep vardr. Nesnenin payna den ise, hep iktidar d barbarlar, halklar ve kadnlardr. Ancak doa gibi zneye kaynak hizmeti grdke akla gelirler. Baka tr anlamlarnn olmas doas gerei dnlemez. Smer mitolojisinde insann kul olarak tanrlarn dksndan, kadnlarn ise erkeklerin kaburga kemiklerinden yaratl ykleri, nesneletirmenin boyutlarn tarihin derinliklerinde yanstmaktadr. Bu nesne ve zne yaklamnn Avrupa dncesine tanmas phesiz nemli dnmlerden sonra mmkn olmutur. Ama geliim zincirinin bu dorultuda olduu inkr edilemez. Gnmzde zne-nesne ayrmnn siliklemesi, finans-kapitalin baatlyla balantldr. Merkezi uygarlk sisteminde finans-kapitalin simgesel hegemonyas, znenesnenin tm eski hallerini zmtr. Herkesin kendisini yeri geldiinde zne, yeri geldiinde nesne yerine koymas, sermaye ve iktidar birikiminin yeni biimleriyle skca balantldr. Toplum hem gerek, hem sanal boyutlarda gibi oaltlan (milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik ve bilimcilik kaynakl) sermaye ve iktidar aygtlaryla ahtapot misali sarmalanmtr. Bu koullarda herkes ve her kurum kendini yeterince zne ve nesne konumunda bulabilir. Smer toplumundaki tanrlarn ilevini ideolojik aygtlar devralrken, zne-nesne ayrmnn dnm kanlmaz olduu gibi, tanrlarn yeni simgesel zellikleriyle hkmranlklar da mevcut ayrm elbette gereksizletirecektir. Bilmelerin merkezi uygarlk tarihi boyunca giderek paralanmas ve kutsalln yitirmesi benzer bir ykye sahiptir. Sermaye ve iktidar aygtlar ne kadar oalrsa, bilmelerin de o denli paralanmas tarihte iyice gzlenen bir husustur. Tm klan ve kabile toplumlarnda bilim bir btndr. Temsilcileri kutsal saylr. Bilim tanr vergisi kabul edilir. Herkese arzusu ve abas orannda datlr. Mitolojilerde btnyle, din ve felsefede baat llerde yaklamlar bu ynlyken, ilk paralanma daha ok doa bilimlerinde ve Bat Avrupa bilimsel yapsnda grlr. Toplumdan giderek kopmu ve sermaye-iktidar elitlerinin hizmetine iyice koturulmu yeni bilme organizasyonlar (akademi ve niversiteler), kendilerini aka yeni devletin (Leviathan) gzde kurulular mertebesinde bulurlar. Bilimin sermayelemesi ve iktidarlama sreci, topluma yabanclamasnn da sreci olmutur. Sorun zen bilim kararghlar, mabetleri artk sorun yaratmann, yabanclatrmann, ideolojik hegemonyann mer24

ABDULLAH CALAN

kezlerine dnmtr. Ne kadar doa ve toplum kayna varsa, o kadar bilim blm tretilmitir. Yalnz bana bu gereklik bile bilim-sermaye-iktidar i ieliini kantlamaya yeterlidir. Bilim alan tm toplumun kutsal olarak hizmet etmekten alabildiine uzaklamtr. Paral bir meslek, hatta bizzat sermaye olmular; iktidarn en tehlikeli su ortaklna bulamlardr. Nkleer silahlar bata olmak zere, her tr ykm silahlar ve evreyi ykacak boyutlarda tehlike arz eden gelimelerin bilim merkezlerinden kaynaklandn iyi bilmekteyiz. Hakikat kaygs (toplumun kolektif vicdan) yerine, en verimli sermaye ve iktidar retmenin akl hocalna terfi ettirilmilerdir. Gnmzde bilim denince ilk akla gelen, Ne kadar para getirir? sorusudur. Hlbuki toplumun bilimden bekledii, kendi temel kayglarna yanttr. Toplumun maddi ve manevi kayglar, btnl iinde bilimi tanrsalln meslei saym ve yle kabul grmtr. Akademi ve niversitenin yozlamas bu koullarla balantldr. Bilimsel kriz bu koullardan kaynaklanmaktadr. Bilmenin tarihi, uygarlk tarihiyle balantl olarak dnm geirerek, sistemin genel bunalmndan da ayn llerde nasibini almaktan kurtulamamtr. zm arac olaym derken, kendisi en nemli sorun arac haline gelmitir. Sonu bilimsel paralanma, dalma ve kaostur. Farkl doalar, dier bir sylemle birinci, ikinci, nc doalar sorunu kavranmay gerektirir. nsan toplumu dndaki tm doa, Birinci Doa biiminde ayrmlanmaktadr. Bu kendi iinde elikili bir kavramdr. ncelikle canl-cansz, bitkihayvan, hatta fizik-kimya, bir adm tede grnr-grnmez madde, enerji-madde ayrmlar gibi sonsuz eitlilikte ayrmlarn gelitirilebilecei dnlebilir. Kald ki, her ayrmn da kendine gre bir toplumundan bahsedebiliriz. Doalar sorununa daha yakndan baktmzda, zne-nesne ayrmnn derin etkisini tadn grrz. Bunun salkl bir ayrm olmad, en azndan koullu olarak bu ayrmlara gitmenin gerei vurgulanabilir. kinci Doa olarak insan toplumu, phesiz zneleri olan ok nemli bir doasal gelime aamasdr. Ayr bir doa yerine, farkl bir doa aamas olarak nitelendirilmesi daha anlamldr. Toplum doasnn en nemli ayrt edici karakteristii, zihni kapasitenin ykseklii, esneklii ve kendini ina edici gcdr. Birinci Doada da phesiz zihin, esneklik ve kendini ina gc vardr. Fakat toplum doasna gre ok ar, kat ve yava bir ilerlie sahiptir. Toplum doasn bir hat olarak teorikletirmek byk nem tar. Her ne kadar ilk sosyologlar bu hususa birincil ncelii vermilerse de, gnmze doru geldike para ve yap analizleri daha ne gemitir: Tpk dier doa analizlerinde gzlemlendii gibi. Ayrca toplumun doasn alt-styaplar, ekonomik-politikiktidar blmlenmesi, ilkel-komnal, klecilik, feodalizm, kapitalizm ve sosyalizmkomnizm gibi tabaka ve aamalara blmek, ancak ok dikkatli bir FARKLILIK yaklam temelinde anlaml sonular dourabilir. Btncl teorik yaklamn yerini
25

ZGRLK SOSYOLOJS

hibir katman ve para, yap analizi tutmaz. Denilebilir ki, bu konuda hibir filozof ve sosyolog, Eflatun ve Aristonun btncl yaklamn aamamtr. Hatta Ortadou ve genelde Dou kkenli btncl bilge ve peygamber yorumlar, kapitalist modernite filozoflar ve sosyologlarna gre daha retici ve toplumsaldr. Daha ileri, gelikin bir yaklam deerini ifade ederler. Bunda da en nemli rol sermaye ve iktidar birikim aygtlarnn oynad nemle vurgulanmtr. nsan toplumu zerine yeniden ve derin teorik yaklam metoduna iddetle ihtiya vardr. Saylarn kalabalna boulmu sosyolojik yntemlerin gerei aa karmaktan ziyade perdelediini nemle kavramak gerekir. Mevcut sosyolojilerin gerei mitolojilerden daha fazla kapattklarn sylemem mbalaa olarak grlmemelidir. Hatta mitolojideki gerei hissedi, kapitalist modernite sosyolojilerindeki anlama gre son derece insani ve hakikate daha yakndr. Toplumsal bilim phesiz nemlidir, ama mevcut haline bilim demek zordur. Ortada duran sosyolojik sylemler resmi moderniteyi merulatrmaktan teye bir anlam pek ifade edememektedir. Bu konuda kkl bir bilimsel devrime ve yntemsel ka ihtiya vardr. nc Doa ile anlamlandrlmak istenen aama, ancak bu bilimsel ve yntemsel devrimle mmkn olabilir. Kavram olarak nc Doa, Birinci ve kinci Doann yeniden st bir aamada uyumunu ifade eder. Toplumsal doann Birinci Doa ile st dzeyde bir sentezi, devrimci teorik paradigma kadar kkl pratik devrim gerektirir. zellikle merkezi uygarlk sisteminin gnmzdeki aamas olan kapitalist dnya sisteminin, yani modernitesinin almas belirleyicidir. Bunun iin demokratik uygarlk inalarnn asgari dzeyde geliimi, daha ayrt edici hususlar olarak ekolojik ve feminist toplum karakterinde gelime, demokratik siyaset sanatnn ilevsellemesi ve demokratik sivil toplum inalar, baaryla atlmas gereken admlardr. nc Doa yeni bir cennet veya topya vaadi deildir; doalar zerinde insann artan bilin gcnn farkn koruyarak, byk uyuma KATILIMINI salayabilmesidir. Bu sadece bir zleyi, ama, topyalar vaadi deil, gncel pratik anlam olan iyi ve gzel yaam sanatdr. Biyolojizmden bahsetmiyorum. Bu yaklamn tehlikesini biliyorum. Sermaye ve iktidar birikimlerinin Allahlk cennet topyalarndan da bahsetmiyorum. Bu yaklamn da derinden neyi ifade ettiini, tehlikeli ve ykc amalarn kestirebiliyorum. Materyalizmin vulger komnizm cennet vaadinin de ilkel olup ilevsel olmadn, bir nevi liberalizmin u varyant olduunu belirtebilirim. Zaten her tr liberalizm vaatlerinin cehennem koktuu, gncel yaam deneyimlerimizden anlalmaktadr. nc Doann gereklemesi uzun bir sreyi gerektirir. Birinci ve kinci Doann st bir aamada farkllklar temelinde eitlik ve zgrln ifade ve gerekleme rejimi olarak demokratik sistem, iinde ekolojik ve feminen toplum zelliklerinin gelimesiyle mmkndr. nsann toplum doas, bu aamann gereklemesinin
26

ABDULLAH CALAN

dinamiklerini tamaktadr. zerinde younlalmas gereken farkl doalar meselesine bu yntemle yaklamak, daha anlaml teorik ve pratik gerekletirimlere gtrebilir. nemli bir yntem sorunu son dnemde evrensellik-grecilik balamnda tartlmaktadr. Anlamn evrensellii ve tikellii biiminde yorumlanmas da ayn ierii ifade etmektedir. Dikkatle zmlenmesi gereken bir yntem sorunuyla kar karyayz. zne-nesne ayrmnn vard yeni aama olarak da bu sorunu tanmlayabiliriz. Sermaye ve iktidar aygtlarndaki kat yaklamlara ounlukla kanun denilmesi, bu tip yntem sorunlarnn temelindeki maddi koullar nedeniyledir. Kanuncu yaklama evrensellik yaftas vurulmas, ideolojik merulatrma aralyla yakndan balantldr. Kanun demiri keser deyimi buradan gelir. Kanunun bir iktidarsal imalat olduunu iyi anlamak gerekir. ktidarn sermaye demek olduunu unutmayalm. ktidar hkmranl demek, ayn zamanda kanun demektir. Kanun ise, evrensel olduu lde gldr ve kar klmas imknszlatrlmaktadr. nsan imgesinden tanr inacl byle balamaktadr. ktidar sahibi insan, ak ifade edemedii diktasn tanrsallatrarak, bylelikle dhiyane bir merulatrma arac yaratarak, iktidarn daha rahat srdrlebileceini tasarlamaktadr. Tm evrenselliklerin kkenine de bu tr abalarn -tmyle olmasa da- nemli oranda kaynaklk tekil ettiini iyi anlamak gerekir. Grecilik ise, her ne kadar kar kutupsallk gibi yanstlsa da, znde benzer bir sakncay tamaktadr. Aalatrlm insann tmyle kuraldan, yoldan, yntemden uzaklatrlm halini ifade etmektedir. Ne kadar insan varsa, o kadar kural, yntem vardr u anlayna kapy ak tutmaktadr. Pratikte bunun mmknat olmadna gre, sonuta evrensellik kanunlarna tutsak dmesi kanlmazdr. nsan toplumundaki zeknn payn her iki anlay da ya ok abartarak, yani evrensel kanun dzeyine tararak, ya da ok kmseyerek, Herkesin kendi kanunu vardr biimine indirgeyerek saptrmaktadr. Toplumsal zeknn daha gereki yorumlanmas mmkndr. Evrensel kural ve grecilik yorumunu kart kutuplar haline tarmadan, doal gerekliin i ie iki hali olarak kavramlatrmak daha verimli bir anlatma yol aabilir. Deimez evrensel kuralclk dz-izgisel ilerlemecilie varr ki, bunun sonu olsayd, evrende imdiye dek varm olmamz gerekirdi. lerlemeciliin bylesi bir kusuru vardr. Evrenin bir amaca doru srekli ilerledii doru olsayd, sonsuzluk ieren ezelcilik kavram gerei, oktan bu amacna varm olmas gerekirdi. Tersine, grecilik sonsuz dngsellik kavramn ierir ki, bu doru olsayd, mevcut evrensel deime ve gelimelerin yaanmamas, olumamas gerekirdi. Bu nedenlerle evrensel ilerlemecilik ve dngsellik (embercilik), znde birleerek, deierek farkllaan evrensel gelimeyi izahtan yoksun yntemsel anlaylardr. Kusurlar olan yntemlerdir. Doruya daha yakn yntemin farkllaarak deimeyi mmkn klan; anlk, imdilik olduu kadar, iinde sonsuzluu da barndran bir yapda olmas bi27

ZGRLK SOSYOLOJS

iminde tanmlanmas gereine inanmaktaym. lerlemenin dngsel, dngselliin ilerleme olmas kadar, sonsuzluun imdiki anda gizli, ikin olmas, anlk oluumlarn btnlnn ise sonsuzluu iermesi, hakikat rejiminin kurulmas asndan daha aklayc ve anlalr klc bir yntemsel perspektif sunar. Diyalektik yntem konusunda da baz hususlara deinmek nem tamaktadr. phesiz diyalektik yntemin kefi muazzam bir kazanmdr. Evrenin diyalektik karakter tad, derin gzlemlerle her an kefedilmektedir. Fakat burada sorun tekil eden husus, diyalektiin nasl tanmlanmas gerektiine ilikindir. Diyalektik konusunda Hegelin yorumuyla Marksn yorumlar arasndaki fark bilinmektedir. Yol atklar ykmlar her iki yorum asndan i ac deildir. Hegelyen yorumun milliyeti Alman Devletine yol amas, faizmin uygulanmasyla dehetli sonularn gstermitir. Marksn ardllarnn dar snf reel-sosyalist pratiklemelerinin, sonular farkl olsa da, birok olumsuzlua ve ykma yol at bilinmektedir. Burada kusuru Marks ya da Hegelde aramak yerine, diyalektii yeterince yanl yorumlayanlarda aramak daha doru bir yaklam olacaktr. Kald ki, diyalektik yaklam Hegel ve Marksa mal etmek doru olmad gibi, Antika Yunan dncesine mal etmek de tam yerinde bir tespit deildir. Dou bilgeliinde diyalektik yorumlara bolca rastlanmaktadr. phesiz Antika Yunanistannda ve Aydnlanma Avrupasnda nemli bu konuda kazanmlar salanmtr. Diyalektii ne ztlarn ykc birlii olarak, ne de deiimi ztsz, ann oluuluu, yaratll biiminde yorumlamak dorudur. Birinci anlay en kaba, hep kutuplar dmanlatran bir eilime varr ki, evreni kuraldan yoksun ve hep kaos halinde grmekten teye bir sonuca gtrmez. kinci anlay ise, gelimeyi gerilimsiz, ztlardan yoksun, kendi dinamiine sahip olmayan, d bir gcn gereini hep arayan bir sonuca gtrr ki, bunun dorulanmas mmkn grnmemektedir. Metafizie de bu kapdan varld bilinmektedir. O halde diyalektii bu iki ar yorumdan kurtarmak, arndrmak byk nem tamaktadr. Ykc olmayan, yapc bir diyalektik zaten gelimelerde gzlemlenen bir husustur. rnein insann kendisi, belki de yaklak evrenin hesaplanan ya kadar diyalektiksel bir gelimeyi barnda tamaktadr. nsann atom-alt paracklardan en gelimi atom ve moleklleri olduu gibi, tm biyolojik evreleri de bnyesinde tamaktadr. Bu harikulade gelime diyalektikseldir. Ama yapsal, gelitirici bir diyalektii yanstt inkr edilemez aklktadr. phesiz ok tartlan snf elikileri (Buna kabilesel, etnik, ulusal ve sistemsel olanlar da eklemek mmkndr) belli dmanlklar tarlar. Ama toplumun muazzam esnek akl gcn unutmazsak, katliama varmadan da bu elikileri diyalektiin ruhuna uygun olarak zmek mmkndr. Kald ki, toplum doas bu tip zmlerin saysz rnekleriyle doludur. deologlar gelimeyi daha iyi aklayalm derken, belki de iradeleri dnda tersi sonulara d28

ABDULLAH CALAN

mekten kurtulamamlardr. En azndan bu durumlara ska dmeleri, diyalektiin de yorumlanmasnn halen nemini koruduunu gstermektedir. Diyalektik konusunda bir yanla meydan vermemek iin metafizikle kyaslanmasn da ksaca yorumlamak gerekmektedir. phesiz metafiziin oluumu dta, yaratcda aramas tarihin en verimsiz yaklam olmutur. Bu yaklamn yol at felsefe, dinler ve pozitif bilimcilikler tam bir zihinsel smrgecilik sistemi yaratmtr. Doann dtan yaratcya belki ihtiyac yoktur veya varsa bile bu yaratc ancak iten olabilir. Ama toplumsal doann zeks zerine metafiziin dtan bir yaratc gibi zihinsel smrgeci rejimleri yerletirdii rahatlkla ileri srlebilir. Bu anlamda metafizii eletirmek ve amak byk nem tar. Fakat metafizie ilikin amak istediim husus onun baka ynyle ilgilidir. nsann metafiziksiz edemeyeceinden bahsediyorum. Bahse konu metafizik, insan toplumunun kltrel yaratmlardr. Mitoloji, dinler, felsefe ve bilimlerin yan sra her tr sanat, politika ve retim teknikleri de buna dahildir. yilik ve gzellik duygularnn fiziki karlklar yoktur. Bunlar insana zg deerlerdir. zellikle ahlak ve sanat metafizik deerlerdir. Burada aydnlatlmas gereken husus metafizik-diyalektik ikilemi deil, iyi ve gzel metafizik yaratmlarla kt ve irkin metafizikleri arasndaki ayrmlardr. Yine din-dinsizlik, felsefe-bilim ikilemi deil, yaam daha ekilir ve ekici klan dinsel, felsefi ve bilimsel inan, hakikat ve dorulardr. Unutmamak gerekir ki, doa insan yaamnn nne bykl ve eitlilii ok olan bir oyun sahnelemitir. nsann bu sahnedeki rol doann ayns olamaz. O bu sahnede ancak kendi ina ettii oyunlarla yaantsn dzenleyebilir. Tiyatronun yaamn yanss olarak tarifi bu derin gereklikten kaynaklanr. nemli olan, bu sahne yaantsnn kt ve irkin yanlar ve yanllklarnn en aza indirgenmesi; doruluk, iyilik ve gzelliklerinin ise azamiye karlmasdr. yi, gzel ve doru metafizikten bahsederken, bu derin insan karakteristiinden dem vuruyoruz. Yoksa kr, sar ve duyusuz klc metafiziklerden bahsetmiyorum. Ynteme ilikin diyalektik-metafizik mukayesesini yaparken, bu belirlemelerin byk nem tad kansndaym. 4- ZGRLK SORUNU zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrl sadece insan toplumunda derin bir aray olarak sylemletirmek bana hep eksik gelmi; mutlaka evrenle ilgili bir yn vardr diye dnmmdr. Evrenin temel talar olarak parack-enerji ikilemini dndmzde, enerjinin zgrlk demek olduunu ekinmeden vurgularm. Maddi paracn ise, mahkm haldeki enerji paketii olduuna inanrm. Ik bir enerji halidir. In ne kadar zgr bir akkanla sahip olduu inkr edilebilir mi? Enerjinin en kk parack hali olarak tanmlanan kuantalarn, gnmzde ne29

ZGRLK SOSYOLOJS

redeyse tm eitlilii izah eden etken olarak anlamlandrlmasna da katlmak durumundayz. Evet, kuantumsal hareket tm eitliliin yaratc gcdr. Acaba hep aranan Tanr bu mudur demekten kendimi alkoyamyorum. Evren-stnn tpk bir kuantum karakterinde olduu sylenirken de yine heyecanlanr ve olabilir derim. Yine acaba dtan Tanr yaratcl buna m denir demekten kendimi alkoyamyorum. zgrlk konusunda bencil olmamak, insan indirgemeciliine dmemek bence nemlidir. Kafesteki hayvann byk zgrlk rpn yadsnabilir mi? Blbln akmas en deme senfoniyi geride brakrken, bu gereklii zgrlk dnda hangi kavramla izah edebiliriz? Daha da ileri gidersek, evrenin tm sesleri, renkleri zgrl dndrmyor mu? nsan toplumunun en derin ilk ve son kleleri olarak kadnn tm rpnlar zgrlk arayndan baka hangi kavramla izah edilebilir? En derinlikli filozoflarn, rnein Spinozann, zgrl cehaletten k, anlam gc olarak yorumlamas ayn kapya kmyor mu? Sorunu sonsuz ierii iinde bomak istemiyorum. Ayrca anadan doma mahkmiyet halim olarak da sylemletirmek istemiyorum. spat; Prometheusun ansna birka cmle dnda, bir nevi zgrlk aray da olan iir yazmay hi denemedim. Onun da imgesellik dnda bir anlam olmad bilinmektedir. Fakat zgrlk anlamnn korkun takipisi olduum gz ard edilebilir mi? Toplumsal zgrl sorunsallatrrken, bu ksa giriimiz konunun derinlii konusunda uyarc klmak iindir. Toplumun zek younluu en gelikin doa olarak tanm, zgrlk zmlemesi konusunda da aydnlatcdr. Zeknn youn alanlar zgrle hassas alanlardr. Herhangi bir toplum zek, kltr, akl gc olarak kendini ne kadar younlatrmsa, o denli zgrle yatkn klmtr demek yerinde bir sylemdir. Yine bir toplum kendini bu zek, akl ve kltr deerlerinden ne kadar yoksun klmsa veya yoksun braktrlmsa, o denli klelii yaamaktadr deyimlemesi de doru bir sylemdir. brani kabilesi konusunda younlarken, aklma hep iki temel zellikleri taklr. Birincisi, para konusundaki maharetleridir. Parann hkmranln hep ellerinde bulundururlar. Bununla dnyay kendilerine balayabileceklerini, hatta hkmleri altna alabileceklerini hem teorik hem pratik olarak yetkince bilmektedirler. Buna maddi dnya hkmranl da diyebiliriz. Bence daha nemli olan ikincisini, yani manevi hkmranlk sanatn daha iyi becermeleridir. nce Yahudi peygamberleri, sonra yazarlar, kapitalist modernitede ise her tr filozof, bilgin ve sanat adamlar ve kadnlaryla neredeyse tarihle yat bir manevi kltrel hkmranlk kurmulardr. Dolaysyla brani kabilesi kadar zengin ve zgr baka bir kabile yoktur demek son derece doru bir tespittir. amza ilikin birka rnek vermek bu gerei fazlasyla dorulayc olacaktr. Kresel ekonomiye hkmeden finans-kapitalin gerek hkmdarlarnn ezici ounluk gc brani kkenlidir, yani Yahudidir. ada felsefenin knda Spinoza, sosyolojide Marks, psikolojide Freud, fizik biliminde Einstein adndan
30

ABDULLAH CALAN

bahsetmek, yzlerce sanatsal, bilimsel ve politik kuramcy da bunlara eklemek, Yahudi entelektel gc hakknda yeterince fikir verebilir. Yahudilerin entelektel lemdeki hkmranlklar inkr edilebilir mi? Fakat madalyonun dier yznde dnyann brleri, tekileri vardr. Bir tarafn maddi ve manevi zenginlii, gc ve hkmranl, tekilerin yoksulluu, gszl ve srl pahasna gerekleir. Dolaysyla Marksn proletarya iin syledii mehur sz, yani Proletarya kendini zgrletirmek (baka deyile kurtarmak) istiyorsa, tm toplumu zgrletirmekten baka aresi yoktur deyii Yahudiler iin de geerlidir. Marks bu sz sanki Yahudileri dnerek sylemi gibidir. Eer Yahudiler zgrlklerinden, yani zenginlik, zek ve anlam glerinden emin olmak istiyorlarsa, dnya toplumunu benzer biimde zenginletirmekten ve manevi olarak glendirmekten baka yollar yoktur. Yoksa balarna her an yeni Hitlerler peydahlanabilir. Bu anlamda Yahudinin kurtuluu, yani zgrl, ancak dnya toplumunun kurtuluu ve zgrlyle i ie dnldnde mmkndr. nsanlk iin ok ey baarm Yahudiler iin en onurlu grevin bu olduundan da kuku duyulmasa gerekir. O halde tekilerin yoksulluu ve cehaleti zerine kurulu zenginlik ve manevi itibarlarn gerek bir zgrlk deeri tamadn korkun Yahudi soykrmndan da anlamak mmkndr. zgrln gerek anlam, biz-teki ayrmn aan ve herkese paylalabilen karakterde olmasdr. Merkezi uygarlk sistemini zgrlk sorunu temelinde deerlendirdiimizde, giderek katmerleen bir klelikle yklendiini gzlemleriz. Klelik boyutta da gl yaatlr: lkin ideolojik klelik ina edilir. Mitolojilerden korkutucu ve hkmran tanrlar ina edilmesi, zellikle Smer toplumunda ok arpc ve anlalrdr. Zigguratn st kat zihinlere hkmeden tanr mekn olarak dnlr. Orta katlar rahiplerin politik ynetim kararghlardr. En alt kat ise, her tr retime koturulan zanaat ve tarmc alanlarn kat olarak hazrlanmtr. Bu model gnmze kadar zde deimemi, sadece muazzam bir alma-salma konumuna erimitir. Merkezi uygarlk sisteminin be bin yllk bu yks geree en yakn tarih kurgusudur. Daha dorusu, ampirik olarak gzlemlenen bir gerekliktir. Ziggurat zmlemek, merkezi uygarlk sistemini zmlemektir; dolaysyla gnmzn kapitalist dnya sistemini gerek temeline oturtarak zmlemektir. Sermaye ve iktidarn kmltif olarak srekli geliimi madalyonun bir yz iken, dier yznde korkun klelik, alk, yoksulluk ve srleme vardr. zgrlk sorununun nasl derinletiini daha iyi anlyoruz. Merkezi uygarln sistematii, toplumun giderek zgrlkten yoksunlatrlmasn ve sr toplum derekesine drlmesini salamadan kendini srdremez, varln koruyamaz. Sistemin mantndaki zm, daha fazla sermaye ve iktidar aygtlar oluturmaktr. Bu ise, daha fazla yoksullama ve srleme demektir. zgrlk sorununun bu denli ok bymesi ve her an temel sorunu haline gelmesi, sistemin doasndaki ikileminden
31

ZGRLK SOSYOLOJS

trdr. Yahudi kabilesinin rnek konumunu bouna sunmadk. Son derece reticidir. zgrl de, klelii de Yahudilik zerinden okumak, bu nedenle alar boyunca neminden hibir ey yitirmemitir. Parann m, bilincin mi daha ok zgrlk saladna ilikin geleneksel tartmay da bu anlatm nda daha iyi kavrayabiliriz. Para bir sermaye birikim arac olarak, yani artk-rn ve deer gasp olarak rol oynadka hep kleliin arac olacaktr. Sahibine bile hep katliamlar davet etmesi, parann zgrlk iin gvenilir bir ara olamayacan gayet iyi aklamaktadr. Para, enerjinin zdd olan madde parac rolndedir. Bilincin her zaman zgrle daha yakn olduu sylenebilir. Gereklik zerine bilin, her zaman zgrle ufuk aar. Bilincin hep enerji akkanl olarak tarifi de bu nedenledir. zgrl evrendeki oullama, eitlenme, farkllama olarak tanmlamak toplumsal ahlak aklamasnda da kolaylk salar. oullama, eitlenme ve farkllama, zmnen de olsa, barnda hep zeki bir varln seim yapma kabiliyetini dndrr. Bitkileri eitlilie ynelten bir zeknn mevcudiyetini bilimsel aratrmalar da dorulamaktadr. Bir canl hcresindeki oluumlar imdiye dek hibir insan elinden kma fabrika eli salayamamtr. Belki Hegel kadar evrensel zekdan (Geist) bahsedemeyiz. Ama yine de evrende zekya benzer bir varlktan bahsetmek tmyle samalk olarak yarglanamaz. Farkllamay zek varl dnda baka bir anlatmla dile getiremeyiz. oullama ve eitlenmenin hep zgrl artrmas, temellerindeki zek kvlcmlarndan tr olsa gerekir. nsan bilinebildii kadaryla evrenin en zeki varl olarak tanmlamak mmkndr. Peki, insan bu zeksn nasl edinmitir? Bilimsel (fiziki, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik) olarak insan evrensel tarihin zeti olarak da tanmlamtm. Bu tarifte insan, evrensel zeknn birikimi olarak tanmlanmaktadr. Birok felsefi ekolde insann evrenin bir maketi olarak sunulmas da bu nedenledir. nsan toplumundaki zek dzeyi ve esneklii, toplumsal inann gerek temelini tekil etmektedir. zgrl bu anlamda toplumsal ina gc olarak da tanmlamak yerindedir. Buna ilk insan topluluklarndan itibaren ahlaki tutum denildiini biliyoruz. O halde toplumsal ahlak ancak zgrlkle mmkndr. Daha dorusu, zgrlk ahlakn kaynadr. Ahlaka zgrln katlam hali, gelenei veya kural da diyebiliriz. Eer ahlaki seim zgrlk kaynaklysa, zgrln zekyla, bilin ve aklla ba gz nne getirildiinde, ahlaka toplumun kolektif bilinci (vicdan) demek de daha anlalr oluyor. Teorik ahlaka etik denilmesi de ancak bu erevede anlam ifade edebilir. Toplumun ahlaki temelleri dnda bir etikten bahsedemeyiz. phesiz ahlak deneyimlerden daha yetkin bir ahlak felsefesi, yani etii karlabilir. Ama yapay etik olamaz. E. Kantn bu konuda da ok aba harcad bilinmektedir. Kantn pratik akla etik demesi anlalrdr. Ayn zamanda ahlak bir zgrlk seimi, imkn olarak yorumlamas gnmz iin de geerliliini koruyan bir grtr.
32

ABDULLAH CALAN

Toplumsal politikayla zgrlk balants da grnr bir durumdur. Politik alan uzgren akllarn en ok arpp younlatklar ve sonu almaya altklar alandr. Bir anlamda katlan znelerin kendilerini politik sanat araclyla zgrletirdikleri alan olarak tanmlamak da mmkndr. Toplumsal politika gelitirmeyen her toplumun, bunun karlnn zgrlkten yoksunluk olarak kendisine dneceini, bedelinin kendisine fatura edileceini bilmesi gerekir. Politik sanatn ycelii bu anlamda karmza kar. Politikasn gelitiremeyen her toplum (klan, kabile, kavim, ulus, snf, hatta devlet ve iktidar aygtlar) kaybetmeye mahkmdur. Zaten politika gelitirememek demek, kendi vicdann, hayati karlarn ve z kimliini tanmamak demektir. Herhangi bir toplum iin bundan daha ar bir d, kaybedi sz konusu olamaz. zgrlk talebi bu tr toplumlar iin ancak z kar, kimlik ve kolektif vicdanlar iin ayaa kalktklarnda, dier bir deyile politik mcadeleye atldklarnda sz konusu olabilir. Politikasz zgrlk istemleri vahim bir yanlgdr. Politikayla zgrlk arasndaki ilikinin arptlmamas asndan, iktidar ve devlet politikalar (Aslnda politikaszlk demek daha dorudur) ile aralarndaki farkn zenle izilmesi gerekir. ktidar ve devlet aygtlarnn ileri iin strateji ve taktikleri olabilir, ama gerek anlamda politikalar olmaz. Zaten iktidar ve devletin kendileri toplumsal politikann inkrnn saland aamada vcut bulurlar. Politikann bittii yerde iktidar ve devlet yaplar ibanda olur. ktidar ve devlet politik szn, dolaysyla zgrln bittii yerdir. Orada sadece idare etme, sz dinleme, buyruk alma ve verme sz konusudur; kanun, tzk vardr. Donmu bir akldr her iktidar ve devlet. Glerini de, gszlklerini de bu zelliklerinden alrlar. O halde devlet ve iktidar alanlar zgrlklerin arand, saland alanlar olamaz. Hegelin devleti zgrln saland gerek alan olarak sunmas, modernitenin tm tahakkmc gr ve yaplanmalarnn temelini oluturur. yle ki, Hitler faizmi bu grn nelere yol aabileceini aklayan rneklerin banda gelmektedir. Hatta Marks ve Engelsin nclk ettikleri bilimsel sosyalizm anlaynda devlet ve iktidarn temel sosyalist ina aralar olarak ngrlmeleri, farknda olmayarak zgrle, dolaysyla eitlie indirilmi en vahim darbe olmutur. Ne kadar devlet, o kadar az zgrlk sylemini liberaller daha iyi fark etmilerdir. Baarlarn da bu ngrlerine borludurlar. Tahakkm aralar olarak devlet ve iktidarlar, zleri gerei, zorla el konulmu artk-rn ve deerlerin, yani toplam sermayenin deiik bir trnden baka bir anlam ifade etmezler. Sermaye devletletirir, devlet sermayeletirir. Ayn husus her tr iktidar aygtlar iin de geerlidir. Toplumsal politik alan ne kadar zgrlk dourucuysa, iktidar ve devlet alanlar da o denli zgrlk yitirim alanlardr. Belki iktidar ve devlet yaplar birok kii, grup ve ulusu daha ok zenginletirip zgrletirebilir. Ama Yahudi rneinde grdk ki, bu ancak teki toplumlarn yoksulluu ve klelii pahasna mmkndr; bunun sonu da soykrmdan savalara kadar her tr ykmdr. Kapitalist dnya sisteminde politika en byk kaybn yaamtr. Tarih boyunca
33

ZGRLK SOSYOLOJS

merkezi uygarlk sisteminin zirve yapt bu aamada, politikann gerek lmnden bahsetmek mmkndr. Dolaysyla hibir ala kyaslanamayacak llerde gnmz anda politik tkeni yaanmaktadr. Nasl bir zgrlk alan olarak ahlaki tkeni gnmzn bir fenomeni ise, ondan daha fazla olarak politika alannn tkenii sz konusudur. Dolaysyla zgrlk istiyorsak, en bata toplumun kolektif vicdan olan ahlak ve ortak akl olarak politikay tm ynleriyle ve entelektel gcmzle yeniden ayaa kaldrp ilevsel klmaktan baka aremiz yok gibidir. zgrlk ve demokrasi arasndaki ilikiler daha da karmaktr. Hangisinin hangisinden kaynakland srekli tartmaldr. Fakat her iki iliki younluunun da birbirini beslediini rahatlkla belirtebiliriz. Toplumsal politikay zgrlkle balantl dndmz kadar, demokrasiyle de balantlandrabiliriz. Toplumsal politikann en somut hali demokratik siyasettir. Dolaysyla demokratik siyaset zgrlemenin gerek sanat olarak da tanmlanabilir. Demokratik siyaset yrtmeden, genelde toplumun, zelde de her halkn ve topluluun ne politiklemesi ne de politik yoldan zgrlemesi mmkndr. Demokratik siyaset zgrln renildii, yaand gerek okullardr. Politikann ileri ne kadar demokratik zneler yaratrsa, demokratik siyaset de toplumu o denli politikletirir, dolaysyla zgrletirir. Politiklemeyi zgrlemenin ana biimi olarak kabul edersek, her toplumu politikletirdike zgrletirebileceimizi, tersi olarak da toplumu zgrletirdike daha fazla politikletirdiimizi bilmek durumundayz. phesiz zgrlk ve politikay besleyen, bata ideolojik kaynaklar olmak zere, birok toplumsal alan mevcuttur. Ama esasta birbirini dourup besleyen temel iki kaynak, toplumsal politika ve zgrlktr. Eitlikle zgrlk ilikisi oklukla kartrlr. Hlbuki en az demokrasiyle ilikiler kadar, ikisi arasndaki ilikiler de karmak ve problemlidir. Tam eitliin bazen zgrln bedel vermesi karlnda salandn grrz. kisinin birlikte olamayaca, birinden taviz vermenin gerei ska vurgulanr. zgrln de bazen bedel olarak eitlikten taviz vermeyi gerekli kld belirtilir. ki kavramn, dolaysyla fenomenin doas arasndaki fark aklamak, sorunu doru belirtmek iin gereklidir. Eitlik daha ok bir hukuk terimidir. Fert ve topluluklar arasnda fark gzetmeksizin, ayn hak paylamn ngrr. Oysa farkllk, evrenin olduu kadar toplumun da esasl bir zelliidir. Farkllk ayn trden hak paylamna kapal bir kavramdr. Eitlik ancak farkllklar esas aldnda anlaml olabilir. Sosyalist eitlik anlaynn tutunamamasnn en nemli nedeni, farkll hesaba katmamasdr. Bu da sonunu getirmenin en nemli nedenlerinden biridir. Gerek adalet ancak farkllklar temel alan bir eitlik anlay iinde gerekleebilir. zgrln farkllama kavramna ok baml olduunu belirlediimizde, ancak eitliin farkllamaya balanmas halinde zgrlkle anlaml bir ba kurulabilir. zgrlkle eitlii badatrmak, toplumsal politikann temel hedeflerindendir.
34

ABDULLAH CALAN

Bireysel ve kolektif zgrlk kavramlar arasndaki tartmaya deinmeden geemeyiz. Negatif ve pozitif zgrlk olarak da tanmlanmak istenen bu iki kategori arasndaki ilikiyi aklamak halen nemini korumaktadr. Bireysel zgrl (negatif zgrlk) ahlandran kapitalist modernite, phesiz bunu toplum kolektivitesinin byk tahribat pahasna gerekletirdi. Bireysel zgrln gnmzde toplumsal politikay en az iktidar olgusu kadar tkettiini belirlemek byk nem tar. Bireyciliin toplum ykclndaki, zellikle de ahlakn ve politikann inkrndaki roln aydnlatmak, zgrlk tartmalarnn can alc sorunudur. Bireycilikle atomize edilen toplumun hibir sermaye ve iktidar aygtna kar direnme takatinin kalmadn sylediimizde, toplumsal problemin kanserleme riskini daha iyi anlayabiliriz. Liberal bireyciliin toplumsal politika ve zgrl tketen temel kaynak olarak belirlenmesi, anlaml bir ka zemin sunabilir. phesiz burada bireysellii sz konusu etmiyoruz, bireyselliin gerekli olduunu tartmyoruz. Tartlan, idealize edilerek toplumsal politika ve zgrl tketen ideolojik bireyciliktir, liberalizmdir. Kolektif zgrl zaten tartm bulunuyoruz. Asl zgrln bireysellik kadar her tr topluluun (kabile, kavim, ulus, snf, meslek vb.) kimliini belirlemek, karlarn salamak ve gvenliini savunmaktan getiini, bu temellerde anlam bulabileceini nemle belirtmeliyiz. Bu temellerde ancak bireysel ve kolektif zgrlkler uyumlulatnda baarl optimal bir zgr toplum dzeninden bahsedebiliriz. Liberalizmin bireycilik anlamnda ahlandrd zgrlkle reel sosyalizmin kolektivizm adna ahlandrd zgrlk arasnda, ne kadar zt kutuplar olarak tanmlansalar da, sk bir benzerlik bulunduu, 20. yzyl deneyiminden tr aa km durumdadr. kisi de liberalizmin seenekleridir. Devletilik ve zelletirme oyunlarnn nasl ayn el tarafndan uygulandn gzlemlediimizde, sylenmek istenen hususlar daha iyi anlalacaktr. Demokratik toplumun bireysel zgrlklerle kolektif zgrlkleri uyumlulatrmada en elverili zemin olduu, 20. yzyln byk ykm getiren bireyci (vahi liberalizm) ve kolektivist (firavun sosyalizmi) modellerinin denenmesinden sonra iyice aa km bulunmaktadr. Demokratik toplumun bireysel ve kolektif zgrlkleri dengelemek kadar, farkllklar esas alan eitlik anlayn gerekletirmede de en uygun toplumsal politik rejim olduunu belirtmek mmkndr.

35

ZGRLK SOSYOLOJS

5- TOPLUMSAL AKLIN GC nsan trndeki zek seviyesinin kendine zg toplumsal srele ba ve gc kavranmadan, toplumla ilgili hibir soruna ilikin zm olanaklar laykyla deerlendirilemez. Tr olarak insan aamasndaki zek seviyesinin potansiyel lm, balang itibariyle speklatif bir konu olabilir; bu mmkn de olmayabilir. Ama ok farkl bir zekyla kar karya olduumuz, insanlk tarihindeki sava olgusunun gnmz koullarnda evrenin tam bir yok etmenin eiine getirilmesiyle iyice aa km bulunmaktadr. Sadece snf tahlilleriyle, ekonomik reetelerle, politik tedbirlerle, iktidar ve devletin azami birikimleriyle ekolojik ve toplumsal ykmlarn nne geilemeyecei anlalmaktadr; hatta kantlanm gibidir. Sorunun daha kkl ele alnmaya ihtiyac olduu aktr. Akln gc zerinde phesiz alar boyu srekli durulmutur. ok yeni bir ey sylemiyorum. Akln farkl bir tarafna dikkat ekmenin her zamankinden nemli hale geldiini belirtmek istiyorum. Akln toplumla ba aktr. Toplum gelimeden akln da gelimeyecei sradan her tarih gzlemcisinin fark edebilecei bir husustur. Esas kavranmas gereken, toplumsal varln hangi koullarla akla meruiyet tanddr. Kapitalist modernitenin, zellikle yakn dnem kresel finans-sermaye egemenliinin, simgesel akl zerinden korkun krlar salayarak yol at evre ve toplum ykmnn izahat hibir toplumsal meruiyet kouluyla anlalamaz. Akas ahlakl, zgrlkl ve politik toplumun hibir biimi, simgesel akln vurgununu onaylamaz. Peki, toplumsal meruiyet barajlar nasl ve kimler, hangi zihniyetler ve aralar tarafndan parampara edildi? Akln ykm gc karsnda yapm, onarma ve salkllatrma rol kimlere aittir? Bu rol hangi zihniyet kurallar ve aralarla gerekletirmekten sorumludurlar? Bu sorunlar hayatidir ve mutlaka cevaplarn isterler. I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem adn verdii dzenin ortaya k zerinde byk nemle durmasn ok nemsiyorum. Ayrca Fernand Braudelin konuyu adeta kl krk yararak zmlemeye almasn da ok ufuk ac buluyorum. Samir Aminin konuyu zellikle Ortadou slam uygarlklarnn ykmyla balantl olarak ele alan kapitalizm zmlemelerinin de ksmen reticilii vardr. ok sayda dnr konuya hassasiyetle yaklamaktadr. Varlan ortak sonular Avrupann devlet geleneinin zayfl, kilisenin zlmesi, Cengiz Hann Moollarnn slam uygarln tarumar etmesi etrafnda dnmektedir. Kafesteki aslana benzetilen kapitalistik gelime, bu koullar altnda kapnn ak hale gelmesinden frsat bularak, ncelikle Bat Avrupada hkim olmu; sonra srasyla tm Avrupaya, Kuzey Amerikaya ve gnmze doru tm dnyaya saldrsn baaryla tamamlamtr denilmektedir. Daha nce kafeste tutulan g dnya hkmranlna gelirken, nceki hkmranlar ise demir kafese alnmtr. Toplumun Leviathan tarafndan demir kafese tklmas eretileme olarak sylemletirilmektedir. Max Weberin nl deyimiyle kapitalist
36

ABDULLAH CALAN

modernitenin, brokrasisinin toplumu demir kafese almas sz konusu edilmektedir. Tm nl sosyologlarn, ok ak olmasa da, biraz sululuk psikolojisiyle, korkaka ve fsldayarak dile getirmek istedikleri vahim toplumsal tablo byle sunulmaktadr. ahsen soruna daha kapsaml ve merkezi uygarlk sistemiyle balantl olarak bakyorum. Hatta biraz da simgesel-analitik akln geliim tarihiyle irtibatlandrlmas gereini dnmekteyim. Analitik akln merkezi uygarlk sisteminde att adm phesiz devsel niteliktedir. Ancak tm uygarlk yaplanmalar benzer etkiyi ortaya karrlar. Dier nemli bir etkeni insan aklnn simgesel zellik kazanarak analitik zm yeteneine kavumas olarak belirlemek, uygarlk etkeni kadar nem tamaktadr. nk kapy uygarlk etkenine aan analitik akldr. nsana kadar tm canllar amaz akl ilkeleriyle alrlar. Doal veya duygusal akl da diyebileceimiz bu akl tarz igdsellie yatkndr. Etkilenmeler ok ani tepki vermekle karakterize edilir. Bitki ve hayvanlardaki etki-tepki bu konuda ok reticidir. reme, korunma ve beslenmekten ibaret olan yaamlarn igdsel aklla ok renilmi tarzda yrtrler. Hata pay yok denecek kadar azdr. Ben konuyu cansz varlklar alanna da tarmaktan yanaym. rnein dnyamzn yerekimini bir igdsel akl olarak dnrsek (Ben byle bir dnce tayorum), her nesnesi, hatta zerresi onun itme ve ekme etkisini gc orannda yaar. Etkiden ka ok snrldr. Ancak k gcnde kalar mmkn olabilir. Evreni ilkesiz, babo sayan felsefeler bu anlamda bana pek doyurucu gelmez. Evrenin belli bir zekyla hareket ettiine dair gr, zerinde epeyce durmay gerektirir. nsandaki zeknn tuhafl, bu evrensel zeky ihlal yeteneidir. Belki k rneiyle insan iin bir stnlk olarak da bu zek biimi (analitik zek) yorumlanabilir. Ama evrenin akl tarznn ezici arlyla elimesini nasl zmleyeceiz? Belki kaos teoremi konuya ksmen aklk getirebilir. Bilindii zere, kaos teorisinde byk dzensizlik iinde dzen aranr. Dzen kaossuz mmkn deildir. Bu yaklamdaki hakllk, doruluk ynleri inkr edilemez. Fakat burada da sorun, toplumsal kaosun (bunalm, kriz dahil) etkisi altnda insan yaamnn ne kadar sre ve nasl bir mekn iinde srdrlebileceidir. nk toplumun kaotik srelere dayanma sresi ve mekn snrldr. Srenin ok uzamas ve meknn (ekolojik evrenin) ar tahribi rahatlkla toplumlarn sonunu getirebilir. Tarihte ok sayda toplumun bu durumlara dtn gzlemlemekteyiz. nsanlarn neredeyse ilkel topluluklar halinde varln srdrdkleri uzun sre boyunca (yaamlarnn yzde 98lik sresi) bu kaotik ortamda yaadklarn bilmekteyiz. Neolitik ve uygarlk dzenleri altnda geen yaamn sresi toplam yzde ikinin altndadr. zcesi, kaotik srenin uzamas belki de tmyle yaam sonlandrmaz. Fakat bu sefer tehlike daha farkldr. Uygarlk ncesi kaotik srele sonras arasnda bariz bir fark vardr. Uygarlk evreyi sadece insan toplumu iin deil, tm canllar iin tehlike snrlarna ekmitir. Daha da kts, toplumlarn barndaki sermaye ve iktidar her saat kanser tarz (ar kentleme, orta
37

ZGRLK SOSYOLOJS

snflama, isizleme, milliyetileme, cinsiyetleme, nlenemeyen nfus art) yaylmaktadr. Bu kanser tarz bymenin mevcut haliyle devam bile, uygarlk ncesi klan dnemini mumla aratacaktr. Kanserle gelen kaotik sre, yeni dzenlerden ok, toplumun lmyle de sonulanabilir. Abartl bir yargda bulunmuyoruz. Sorumluluk duyan insanlar, bilim insanlar bu konuda her gn daha ar yarglarda bulunuyorlar. Denilebilir ki, toplumsal kanserolojik gelimelerin analitik aklla ne ilikisi vardr? O halde bu akl biraz daha yakndan tanyalm. Simgesel akl nc bir rol oynamtr. Bunun en ak grnmn iaret dilinden (Bedensel hareketler arlktadr) simgesel dile geite gryoruz. Artk beden hareketleri yerine, zerinde anlalm baz (iaret edilenlerle fiziki, biyolojik bir ba olmayan) ses bekleriyle anlamsal balar kurulabilmektedir. rnein, gz ele alalm: Ses beinin gzle hibir fiziki ba olmad halde, bu tanmda uzlaan herkes, gz sesinden gz aklnda canlandrr. Simgesel dilin kuruluu byledir. Antropolojik almalar bu dilin balangcn Dou Afrika kkenli son g dalgasn gerekletiren Homo Sapiens gruplarna balasalar da (yaklak 5060 bin yl nce), asl patlamasn Ortadou corafyasnda gerekletirdiinde birlemektedirler. zellikle Semitik ve Aryen dil gruplar bu tezi glendirmektedir. Simgesel dil yapsnn dnce zerinde muazzam bir etkisi olmutur. Beden dilinden kurtulmak ve kelimelerle dnmek, en byk zihniyet devrimlerinden belki de ilkidir. Bu bir yandan insan trnn hayvanlar leminden kopuunu hzlandrrken, te yandan toplumlarn simgesel dil kurulular etrafnda kmelenmelerine byk ivme kazandrr. nk ayn ses dzenlerini konuanlar, giderek hem daha farkl, hem de zek gc kazanm olarak birliklerini gelitirirler. Toplumlar artk simgesel dilleri kimliklendirmektedir. Neolitik devrim bu dilin nemli katksyla gereklemitir. aret diliyle bu devrimsel aamaya varlmas zordur. Daha sonralar uygarla nasl gei yapld oka ilendii iin tekrarlamayacam. Fakat Verimli Hilal denilen Zagros-Toros da sisteminin etekleri ve Mezopotamya ovalarnn gelimelerin ana beii roln oynadn iyice bilmekte yarar vardr. Anlatlanlar simgesel akln olumlu etkisini ortaya koymaktadr. Sakncasn ise, evreden kopuu balatmasnda grmek gerekir. Daha nceki toplumlar doal evre toplumlardr. Ana-yavru ilikisinde olduu gibi doann kucandadrlar. Simgesel dnce gc bu tarz yaam ihtiyacn zayflatmtr. nk yeni toplum kendi yeni diliyle evreyi adlandrmakta, dolaysyla yeni kullanm yolunu da amaktadr. Bitkiler ve hayvanlar lemi zerinde byk bir hegemonyann yoludur bu yeni yol. Simgesel dilden nceki dnce tarzlar hep duygusal aklla gerekletirilirdi. Duygusal akln en temel zellii, etki ve tepkisindeki vazgeilmez e olarak duygularyla dnmesidir. tendir, yalanszdr, hileden uzaktr. Bir anann ocuuna itenlik dnda yalanc ve hileli davrand kolay kolay gsterilemez. Bitkiler ve hayvanlar le38

ABDULLAH CALAN

mindeki zihin de byle alr. Aslan grnnce, av hayvanlarndaki zihnin olduu gibi duygularna yansmasn hep grrz. kisinde de hile yoktur. Ama insann simgesel dilinde binbir hileli, yalanl ve iten olmayan (duygusallk tamayan) dnce okumak mmkndr. Bu dnce tarznn korkun tehlikesi, asl byk tahribatn uygarlk srecine geile gsterecektir. Sermaye ve iktidar birikiminde simgesel dil vastasyla gerekleen analitik dnce belirleyici rol oynar. En bata bu dncenin yalana dayanan, hileli ve iten olmayan gcn kullanarak, toplumu tutsak etmekte ve smrmekte byk yetenek kazanlm olmaktadr. Bilindii zere, insan beynindeki n sa ve sol loblar bu iki zek konusunda ilevsellik kazanmlardr. Analitik dncenin gerekletii lob en son gelien ksmdr. Bedenin geri kalan tm blmleri duygusal zeknn izini tar. Analitik dnce ksmnn stnlk kazanmas, tm bedenin izini tayan dnce zerinde etkili olmaktadr. Bu gelime de giderek insann tm karakterini yeniden biimlendirmektedir. Bu mthi bir gelimedir. Olumlu ynde kullanlmas insan tr iin dnyay srekli bir bayram yerine evirebilir. Olumsuz ynde altrlrsa, ezici ounluk ve evre canllar iin cehenneme de evirebilir. Tpk nkleer g gibidir. Bu enerjiyi ok iyi kontrol etmek kaydyla toplumun hizmetinde kullanmak byk yararlar sunar. Kontrol edilmediinde ise, kk bir ernobil rneinde (Ama daha korkuncu savata kullanlandr) ne tr sonulara yol at bilinmektedir. Analitik aklda ben biraz kontrolsz nkleer patlama tehlikesini grmekteyim. Tehlikenin de tesinde, bizzat ve giderek younlaan biimde toplumu ve evreyi nkleer bombardmana tabi tuttuu kansndaym. Ayr nkleer bombaya ihtiya olmadan da, dnya kapitalist sisteminin elindeki, emrindeki analitik akl bombalar daha imdiden toplumu ve evreyi yaanmaz durumun kysna tamlardr. phesiz simgesel dil ve analitik dnce kendi bana olumsuzluk tamazlar; sadece olumsuzluklara uygun koul sunarlar. Asl olumsuzluk zincirini balatan, sermaye ve iktidar aygtlarndaki geliimdir. Uygarlk olarak kavramlatrdmz sermaye ve iktidar birikim sistemi, zndeki varlk nedeniyle yalanc ve hileli olmak ve duygusal zekdan yoksunluu tamak durumundadr. Bask ve smr aygtlar bakalarnn besinleri ve gvenlikleri zerine kuruludur. Bunlarn tepkisiz karlanmayaca, yaamn doas gereidir. Srdrlmesi ancak iki yoldan mmkndr: Ya ideolojinin meruiyet salayc yumuak gcyle, ya da iktidarn plak zor gcyle. Kontroln ounlukla bu iki yoldan saland tarihsel bir gerekliktir. Sermaye ve iktidar ancak hile, yalan ve zora bavurulduunda gelitirilecek varlklardr. Zihnin ana ksm tam da bu aamada buna uygun koul sunmaktadr. Buna arptlma ve saptrma etkisi de diyebiliriz. Uygarlk tarihine bu paradigma ile bakldnda snf, kent ve iktidar younlamalarnn muazzam bir analitik dnce yaps oluturduunu grrz. Uygarlk srelerinde birka byk durak vardr. Orijinal uygarlklar olan Smer ve Msr top39

ZGRLK SOSYOLOJS

lumlarnda M.. 40003000 yllarnda balayan uygarlk sreleri, bugn bile byleyici etkilerini srdren byk analitik zihniyet yaplar ina etmilerdir. Merkezi uygarlk tarihi boyunca gelitirilen tm zihniyet yaplarnn izlerini bu uygarlklarda grmek mmkndr. Matematikten biyolojiye, yazdan felsefeye, dinden sanata kadar toplumsal etkinliklerin uygarlk damgasn tayan tm rneklerini burada orijinal biimde ina edilmi halleriyle grrz. Greko-Romen aamas bu ina srecini daha da zenginletirmi ve analitik yapsndaki aklll ilerletebilmitir. slam Rnesansndaki ksa hamleden sonra vcut bulan Avrupann Rnesans, Reform ve Aydnlanma sreleri, analitik dnceyi doruk noktasna tamlardr. Tabii tm bu tarihsel srelerde, bata in ve Hint uygarlklar olmak zere, dier uygarlklarn katklar da gz nnde tutulmaldr. Be bin yllk uygarlk, mant itibariyle yaamn diyalektiinden kopmu dev bir ur gibi byyen metafizik kalplar yeknu olarak da deerlendirilebilir. Mimarlktan mzie ve edebiyata, fizikten sosyolojiye, mitolojiden dine ve felsefeye kadar tm sanat, felsefe, din ve bilim yaplarnda sermaye ve iktidar birikimini devasa boyutlarda yanstan gelimeleri tarih diye okuyoruz. Korkun talan seferleri olarak savalar bu uygarln zemin katdr. Bu zemin zerinde ykselen akl, gereklik anlamnda en byk aklszlktr. deolojik hegemonyann bir ilevi de aslnda bu aklszl, su akln, sava akln, hile ve yalan akln, zcesi sermaye ve iktidar birikim akln rtbas etmek, tersyz edip gstermek, kutsallatrmak, tanrsallatrmaktr. Uygarlk tarihiyle i ie gelien tm analitik dnce kalplarn, inan ve sanatlarn yakndan incelediimizde, eletiriye tabi tuttuumuz bu gerekleri tespit etmek zor olmayacaktr. Kapitalist canavarn (Hobbesun Leviathan) kafesten nasl ktn ancak bu tarihsel gereklerin nda yetkince anlamlandrabiliriz. Bu canavarn sadece 16. yzyldaki zaaflardan yararlanarak kafesten ka gerekletirmemi olduunu nemle vurguluyorum. Kadn rneini konu asndan zmleyerek blm noktalamak istiyorum. phesiz feminist incelemeler yeni yeni geliimlerle kadn gereinin gn yzne kmasna nemli katkda bulunuyorlar. Fakat o kandaym ki, bu almalar byk oranda erkek aklnn egemenlik koullarnda yrtlmektedir. Ziyadesiyle reformisttir. Konuya tm kktenlii iinde yaklam hayati nem tamaktadr. Biyolojik aratrmalar insan trnde kadnn kk roln aydnlatmaktadr. Asl gvdeden kopan kadn deil erkektir. Kadnn duygusall, evrensel oluum diyalektiinden ar sapmamasndan ileri gelmektedir. zellikle uygarlk dneminde en alttaki konumunda braktrlmas, bu yapsn gnmze kadar tamasnda etkilidir. Erkek akl tarafndan kadnn duygu ykl akl hep eksik olarak, kadnn bizzat karakteri olarak yanstlmak istenir. Erkek akl, kadn zerinde birka byk operasyon yrtmtr, yrtmektedir:
40

ABDULLAH CALAN

Birincisi, ilk ev klesi haline getirilmesidir. Bu sre korkun sindirme, bask, tecavz, hakaret ve katliamlarla ykldr. Ona tannan rol, mlkl dzene gerekli olduu kadar dl retmektir. Hanedanlk ideolojisi bu dle ok baldr. Kadn bu stat iinde mutlak mlktr. Yzn bile bakasna gsteremeyecek kadar sahibinin mal, namusudur. kincisi, seks aracdr. Cinsellik tm doada remeyle ilgilidir. Yaamn devam amalanmtr. nsan erkeinde zellikle kadn tutsaklyla birlikte ve arlkl olarak uygarlk srecinde asl rol sekse, cinsel arzunun patlamasna ve arpka geliimine tannmtr. Hayvanlarda ok snrl olan iftleme dnemleri (ounlukla yllk), erkek insanda neredeyse yirmi drt saate karlmak istenir. Kadn gnmze doru seksin, cinsel itah ve iktidarn srekli zerinde denendii aratr. zel-genel ev ayrmlar anlamn yitirmitir. Her yer ve her kadn artk genel-zel ev ve kadn saylr. ncs, cretsiz, karlksz emekidir. Tm ilerin zoru kendisine yaptrlr. Karl, biraz daha eksik olmaya zorlanmadr. O kadar aalanmtr ki, gerekten erkee gre ok eksik kaldn kabul etmekte, erkek eline ve hkimiyetine drt elle sarlabilmektedir. Drdncs, en ince metadr. Marks, para iin metalarn kraliesi der. Aslnda bu rol daha ok kadnndr. Metalarn gerek kraliesi kadndr. Kadnn sunulmad hibir iliki yoktur. Kadnn kullanlmad hibir alan da yoktur. Bir farkla ki, her metann kabul grm bir karl varsa da, kadnda bu karlk da koca bir ak yzszlnden tutalm, Analarn emei denmez martavalna kadar koca bir saygszlktan ibarettir. Uygarln canavarlatrd erkek akl (binbir hilenin, yalann, sava canavarlnn, ideolojik arpkln, ksacas toplum ve evresini ykan akln, teneke sesinden baka ses vermeyen analitik akln) onsuz edemedii kadna bu muameleyi uygun grdkten sonra, insan toplumuna, evresine neler yapmaz ki! Bu akl durdurmak, ancak ykt toplumsal ahlak ve politikay ncelikle yerli yerine koymakla mmkndr. Daha dorusu, ancak bu temelde balang yaplabilir. Yalnz analitik akln ald boyutlardaki rol nedeniyle, uygarlk sistemlerine kar demokratik uygarlk sistemini gelitirmenin nemi bir kez daha tm yakclyla nmzde grev olarak durmaktadr. Akla byk deer bimek asldr. Toplumsal akl bir gerektir. Toplumun kendisi akln younlat alandr. Umutsuz olmann hibir anlam yoktur. Tm kutsallklardan akan bir ses daha vardr ki, Biz size akl verdik, yeter ki er yolunda deil, hayr yolunda kullann. O zaman size gerekli olan her eyi edineceksiniz! der. Bu sesi gerekten almal ve anlamalyz. Toplumun saduyusu da denilen vicdann sesi, vazgeilmez ahlaki sesi de bunu der. Toplumsal politika denen zgrlk sanatnn duyulur klnma gereini yerine getirmek istedii ses de bunu der. Demokratik toplum almalar bu sesin pratiidir. Demokratik uygarlk sistemi bu sesin teorisidir.
41

ZGRLK SOSYOLOJS

Bundan sonraki blmler, daha ok bu seslerin (analitik ve duygusal akln el birliinden kan sesler) somut kaynaklarna inmek ve gsterdikleri zm yollarna aydnlk getirmek amacnda olacaktr.

42

ABDULLAH CALAN

6- TOPLUMSAL PROBLEMN ORTAYA IKII Doalarn diyalektiinde problem anlar, nicelik birikimlerin niteliksel srama sreleri olarak tanmlanr. Dzen, ilerleme teorilerinde dnm anlar ok ksa aralklar olarak tarif edilirken, kaos teorilerinde esas olann kaotik durum olduu, dzen ve ilerlemenin ise snrl anlar olarak kaldklar vurgulanr. Srekli kaotik dnceler kadar, srekli ilerlemeci dnceler de insan akln ok megul etmitir. phesiz insan akln bir yansma aynas gibi yorumlayanlar olduu gibi, her akln temelini insanda gren dnceler de eksik deildir. Bu dncelerde evrenselci ve greci yorumlar okumak zor deildir. Toplumsal akl temasn bu tr konulara biraz daha somut yaklamak iin ilemek, tanmlamak gereini duydum. Dolaysyla imdiye kadar yaptm sunumlar, kavrama dzeyi gelikin bir hazrlkla toplumsal problemin kaynana giri yapmaktr. Tarih boyunca tm nemli dnsel klar iki dnemin rn olarak belirmektedir: Dzenin yolunda gittii, toplumsal refahn tatminkr olduu ve byk sorunlarn yaanmad dnemler, dnce olarak geliimini benzer biimde yanstr. lerlemeci, refah baheden, sorunu az dncelerdir. Gven alarlar. Kalclktan dem vururlar. Sorunlar arzi, gelip geici sayarlar. Daha ok Birinci Doay ilerler. Toplumsal doay tartma konusu yapmak istemezler. Dzende tkanmalarn ve eskisi gibi yryememenin yaand dnemlerde ise, dnceler sorun ykldr. Daha ok kinci Doay ilerler. Bu dnemler yeni dinsel ve felsefi araylarn hzland dnemlerdir. Sorunlardan k yeni dncelerde, din ve felsefe araylarnda grlmektedir. Tarihte byk dnce hamlelerinin yaand bu refah ve sorun dnemlerinin dnsel akn tm uygarlklarda izlemek mmkndr. Smer toplumunun byk refah dneminde tm byk dinleri, felsefe ve bilimleri, sanat ekollerini etkileyen muhteem bir mitolojik dnce kna tank olmaktayz. Hibir byk din, felsefi anlay, sanat ve bilim anlay yoktur ki, bu Smer dnce kndan etkilenmemi olsun. Antika Yunanistanndaki dnce k da balangtaki refah toplumuyla ilgilidir. Smerlerde Mezopotamyann verimli corafyas bu refahn temelinde yatarken, Yunanistanda Egenin her iki kysnda bu verimlilik salanmtr. Smerlerdeki mitolojiye karlk, onyada felsefi dnce ne kmtr. Bilim ve sanatta gelimeler devrimsel boyuttadr. Bat Avrupa ise, benzer bir refah patlamasyla byk dnce kn 16. yzyldan itibaren dnya apnda etkili klacaktr. Dikkat eken husus, her refah deneyiminde dnce devrimlerinin Birinci Doaya ilikin olarak balang yapmasdr. Ancak refahn hz kesildiinde ve bunalmlar patlak verdiinde kinci Doa zerine tartmalar arlk kazanmakta, yeni dnceler yeni araylarla ykl olmaktadr. Bir ksm dnce eski refah ve dzen dneminin ansyla ykl olarak hep gemii ararken, yeniliki olanlar dzen bozuklu43

ZGRLK SOSYOLOJS

undan ve bunalmn arlndan ikyet edip topik dnceler retirler. Yeni toplumsal biimlerden bolca bahsedilir. ok sayda toplum bu araylar sonucunda oluur. Din ve mezhep topluluklarndan tutalm, yeni kabile boylarnn tremesine kadar, hatta Avrupa rneinde grdmz ulus oluumlarna varana dek toplumsal biimlenmeler gerekleir. Tarihin dnce tarihi boyutunda gzlemlenmesi bizleri toplumsal problemlerle tantrd gibi, gnmz toplumunun gzlemlenmesinde problem boyutunun devasa arln da iliklerimize kadar hissetmemek mmkn deildir. Avrupa merkezli sosyal bilime bal kalmadan dnmeye alyorum. Bu tarzn ok gerekli olduunun farkndaym. Bazlar bu tarz dnceyi phesiz hafif ve sosyal bilimlerden sapma biiminde yarglayacaklardr. Bu yarg umurumda olmayacaktr. Gerekten Avrupa merkezli sosyal bilim egemenlik kokmaktadr. Ya egemen klar ya da egemenlik altna srer. Hlbuki bize gerekli olan, demokratik zne olmak ve adilce paylamaktr. Avrupa sosyal bilimi znde liberalizmdir; bir ideolojidir. Ama bu gerekliini o denli grnmez klmtr ki, byk muhalif eletirmenlerin dncelerini bile zmseme gcn gsterebilmitir. Bunu yaparken, stn eklektizm yeteneini sergilemitir. Kendimi bu eklektizme kurban etmemek iin, zmleme gcmn farklln gelitirmekten baka aremin olmadn biliyorum. Fakat bu tutum anti-Avrupaclk deildir. Anti-Avrupaclk da Avrupa merkezli dncenin bir parasdr. Avrupann Douda, Dounun Avrupada olduundan hareketle, hangi deerlerimizin evrensel olduunu bilerek tutum gelitiriyorum. Avrupann birok deeri z deerlerimizin bugndr, gelitirilmi halidir. u hususu ok iyi bilmeliyiz ki, en anti-Avrupac geinenlerin ou, Avrupa liberalizminin en geri taraftar haline gelebilmilerdir. Reel sosyalizm ve ulusal kurtulu pratikleri bu rneklerle doludur. Marks ve Engelsin bilimsel sosyalizm deneyimleri, kendi dnemlerinin toplumsal problemine zm olarak gelitirilmiti. Buna iten inanmlard. Problem tanmlamalar, kapitalizmi sistem halinde kavramlatrarak bunu yapmalar, sra sosyalist sisteme geldiinde nasl bir zm olunacana dair inanlar tamd. yle ki, elleri altnda gelitirilen bilimsel sosyalizm bunun garantisiydi. Ama tarih baka trl geliti. Daha nceki topyaclar da benzer beklentiler tamlard. Leninin Rus Devriminden bekledikleri farklyd. Birok Fransz devrimcisi de byk hayal krkln yaamt. Devrim birok z ocuunu yemiti. Tarihin derinlikleri benzer rneklerle doludur. Hlbuki problem zmleyiciler hem ok imanl hem de bilinli hareket ediyorlard. Demek ki, toplumsal problem tanmlamalar ve zmleme deneyimlerinde eksik ve yanl bir eyler var ki, byk sapmalar ve hatta tersi gelimeler yaanmaktadr. Ska vurguland gibi, mesele az aba, isyan, sava deildir. Bunlar vardr, belki de ok fazladr. Bu tip gerekeler beni toplumsal problem tanm ve zm konusunda ok ihtiyatl olmaya zorlamaktadr. Eer tecrbeden ders almay ve byk kahraman44

ABDULLAH CALAN

lklarn ansna saygl olmay biliyorsak, atacamz admlar ders ykl ve sayg dolu olmaldr. A- TARHSEL-TOPLUM SORUNUNUN TANIMLANMASI Savunmann ilk iki byk blmn genelde iktidar, zelde kapitalist iktidar tekeli zerinde younlatrmtm. Birok yetersizlii barnda tasalar da, merkezi uygarlk sistemini izgi olarak iyi yansttklar kansndaym. Mhim olan, ana geliim halkalarnn sunumuydu. Konular hem tanmlanm, hem de kmltif olarak sermaye birikimini de ihtiva eden iktidar birikimlerinin zincirleme geliimi olarak sunulmutu. Bu iki blm yazarken, Andre Gunder Frankn Dnya Sistemi adl derlemesini de okumamtm. Sunduum hem bu derlemenin deiik bir aktarmyd, hem de fazladan olarak zm de bir sistematie, demokratik uygarla balama eilimindeydi. Belki imdi yazsam daha da yetkinletirilebilirdi. Ama tarihe sayg gerei yle kalmas daha deerlidir. Toplumsal problem konusu farkl bir balktr. Ne iktidar-tekel tarihini sunmay amalyor, ne de demokratik zm tartyor. Denenmek istenen, toplumsal problemin teorik ve pratik yaanml iinde bir sunumudur. Problemin zmne katk salayaca kansndaym. imdiye kadar konuya hi deinmedim demiyorum. Para para ok ilendi. Btnlk halinde vermek olduka retici olacaktr. Toplumsal problemin tanmn nasl yapmal sorusu dndrcdr. Baz dnceler toplumsal fakirlii, bazlar devletsizlii, dier bir ksm askeri zayfl, bakalar politik sistem yanllklarn, kimileri ekonomiyi, ahlaki dknl problem sayarlar. Belki de problem saylmadk tek bir toplumsal alan bulunmaz. Tm bu grlerde doru yanlar olabilir. Ama problemin zn yanstmaktan uzaktrlar. Toplumsal problemi, toplumun temel dinamiini inemek olarak sunmak bana daha anlaml gelmektedir. Toplumun toplum olmaktan karlmasn temel sorun yapmak gerekir diye dnyorum. Burada birinci husus, bir toplumu belirleyen, toplumsal varl ina eden ve kurgulayan deerlerin varldr. Varln kendisi dediimiz husustan bahsediyorum. kincisi, bu kendilii, varl kendilik olmaktan karan, varlnn temelini ortadan kaldran gelimelerden bahsediyorum. Bu iki husus i ie yaanyorsa, toplumsal sorun vardr ve byktr demektir. Dolaysyla klan dneminde bir buzullama dnemi tm klanlar ortadan kaldrrsa, buna sorun diyemeyiz. nk doal afet irademiz dndadr. Sorun olabilmesi iin insan eliyle yaratlmas gerekir. Ekolojik sorun bile ancak insan eliyle olutuunda sorun olarak tanmlanmtr. O halde temel toplumsal sorunu, toplumu temellerinden ykan, zen glere balamak bizi doru bir tanmlamaya gtrecektir.
45

ZGRLK SOSYOLOJS

Sermaye ve iktidar tekelini bu glerin banda gryorum. nk ikisi de znde artk-deer gasp olarak toplumu temelinden oyan glerdir. Bundan sonra sermaye ve iktidar tekeline birlikte tekel diyeceim. Konuya daha ok aklk salamak iin toplumun problemsiz, normal, doal halini de tanmlamak katk sunacaktr. Hangi topluluk dzeyinde, biiminde yayorsa yaasn, eer toplum zgrce ahlaki yapsn ve politikasn oluturuyorsa, o toplum haline normal veya doal toplum diyebiliriz. Buna ak veya demokratik toplum demek de mmkndr. Sonraki ksmlarda oka ileyeceimiz iin, ksaca zm tam liberal, sosyalist, ulus-devlet, refah toplumu, tketim, sanayi, hizmet toplumu olarak sunmayacam. nk bu tip deyimler byk oranda spekltiftir. Gerek toplumda karl olmayan tanmlardr. Baz sfatlar demek daha doru olur. O halde zgr politika ve ahlak toplumunun bu temel niteliklerinden yoksun braklmasn sorunun balangc sayabiliriz. Sorunu balatan g ise tekel oluyor. Tekelin kapsamn da tanmlamalyz. ster zel ister devlet eliyle olsun, tarmsal, ticari ve sna yolla artk-deerler bir araya toplanmsa tekel olumu demektir. Tekel grubunun iinde phesiz rahip + gl adam + eyh, balang ls olarak hiyerariktirler. Tekelden gleri orannda yararlanrlar. Tarih boyunca bu l tekel ok eitli kurumlara blnecektir. Her kurum kendi iinde blnecek, ama z itibariyle zincirleme etkilerini arttrarak gnmze kadar tanacaklardr. Tekelin tarihsel aknn kmltif ve zincirleme karakterini hep gz nnde tutmak gerekir. Merkezi uygarlk, tekelin zincirleme geliiminin hem sonucu hem nedenidir. Israrla bu hususu vurgulayacam. Modernite dncesi gnmzde korkun bir zaman skmas dayatmaktadr. Her ey sktrlm imdiye bodurulmaktadr. Hlbuki imdi tarihtir, gelecektir. Modernite bu dnce dayatmasyla tarih katliamcln bouna yapmyor. nk gelenekten kopmu bir toplumu diledii gibi ynetmek ok kolaydr. Hibir tarih tekel tarihi kadar youn, zincirleme ve byyerek gelme ansna sahip olmamtr. Tekel kendini bu tr tarihletirirken, toplumlarn tm topluluklarn tarihsiz klmaya, daha dorusu kendi iinde eritmeye ve smrgeletirmeye byk nem verir. Bunun iin mitoloji, din, felsefe ve bilim yaplar oluturur. Ayn abay topluluklar ahlaken dm, politika yapamaz hale getirirken de sergiler. Tekeli ska kavram olarak kullanrken, bunu ekonomik, askeri, politik, ideolojik, ticari kapsamda yaptmz unutmayalm. nk artk-deeri bu gruplar aralarnda u veya bu biimde paylatracaktr. Paylam biimi ve oran ne olursa olsun z deimeyecektir. Bazen ekonomik verimi salayanlar, bazen askerler, dierleri -politik snf, ideolojik takm, ticari zmre- nemleri orannda paylarnda sz sahibi olacaklardr. Snf, devlet gibi toptanc kavramlar bulanklk yaratabilir. Tekel, daha net bir smr ve bask irketi olarak rol oynar. Arkasnda snf ve devlet oluumu trev deerindedir. kincil dourumlardr.
46

ABDULLAH CALAN

Tekelin dourumlarnda nc sray kentin kuruluu alr. Kent, tekelin bask ve smr karargh olarak ban kaldrr. Tapnakla i ie gemi olmas ise, ideolojik meruiyet araynn neminden trdr. O halde kent tarihte gereklemi haliyle ncelikle tapnak, askeri karargh, burjuva (Kentli anlamnda tm smrc kesime burjuva diyebiliriz) oturma yaplarnn (saray) ekirdei olarak sahneye kar. Etraflarndaki kalabalk, kalelerdeki ekirdek evresindeki ikinci halka olarak hizmeti kullar roln oynarlar. Kle snf da denilebilir. Tarihte hep karmza kan kale, sur gerekleri, tekelin kent yaplanmasnn en ak kantlardr. O halde toplumsal sorunu douran etkenleri netletirmi bulunuyoruz: Tekelin z etrafnda olumu kent, snf ve devlet yaplanmas. Uygarlklar tarihi bir anlamda bu l oluumun zaman ve mekn iindeki yaylmdr. Mantk basittir: Artk-deer olanaklar arttka tekeller oalacak, ard sra yeni kent, snf ve devlet yaplar ina edilecektir. Bu temel yaplar ayn zamanda ok kat gelenekler olutururlar. ehir ykleri, devlet gelenekleri, hanedan tarihleri bitmez tkenmez anlat konulardr. Tm beyni alan ve az laf yapanlar, ulema ordusu olarak gnlk ideolojik meruiyet salayacaklardr. Uydurmadklar masal, mesel yok gibidir. Tanr inalarndan (ehir tanrlar, sava tanrlar) eytan, cin yaratmlarna, cennetcehennem tablolarndan edebiyat destanlarna kadar uydurmadk alan brakmazlar. nsan emeinin artsndan korkun mezar, saray, tapnak, tiyatro ve stadyum yaplar, tekelin g gsterisi gibidir. Ayn korkunluktaki savalarn tm bir halk, kabileyi, ehir ve ky yaral esirler dndaki tm nfusuyla birlikte yok etmeleri, tekelin geleneklerindendir. Zaten ekonomik deer ifade eden her ey, kutsal sava ganimeti olarak tekelin kutsal kitabnda oktan yerini almtr. Toplumsal sorunun knda nemli bir tartma, tarm devriminden sonra tekelin, dolaysyla l trevin (kent, snf, devlet) uygarlk tarzna ilikindir. Dier bir deyile, neolitik toplum aamasndan sonra uygarlk aamas (kleci, feodal, kapitalist toplum olarak da adlandrlan gelime aamalar) mevcut tarzyla zorunlu muydu? Neolitik toplumun farkl bir st aamaya snfl ve devletli kentleme olmadan srama olanaklar var myd? Var idiyse, neden geliim salayamad? Bunlar her ne kadar spekltif sorular olarak deerlendirilseler de, nemli konulara dikkat ekmektedir. Demokratik uygarlk sisteminde konu kapsaml tartlacandan, ksaca vereceim yant, toplumsal doay inceleme tarzmza bal olarak verilebilir. Hkim uygarlk paradigmalarna gre gelimeler, kader izgisine uygun olarak, olduu gibi olmas gerektiidir. Her ey kaderi mucibince olmaktadr. Alnyazsnda ne varsa o gereklemitir. Tm metafizik kurgular bu ideadadr. Demokratik uygarlk analizinde ise, gerek uygarln ve barndaki toplumsal biimlerin yorumlanmas, gerek neolitik toplumun devamna, dnmne ilikin yaklamlar farkldr. zcesi, toplumsal gereklik Avrupa merkezli sosyal bilimin izah ettii gibi deildir. Hakikate daha yakn yorumlar mmkndr. Toplum anlatlmak is47

ZGRLK SOSYOLOJS

tenenden farkl olumaktadr. Sylemlerle gerek arasndaki fark grmek, ayrca sylemlerle hkim merkezi uygarlk arasndaki ba fark etmek byk nem tamaktadr. Sosyal bilim adna sunulan ve tartmasz dorular diye kabul ettirilen pek ok kategorik deerlendirme propaganda arlkldr. Gerei perdelemeyi amalamaktadr. Bilimsel sosyalizm adna sunulanlar dahil, birok sosyal bilgi ekol liberalizmin ar etkisindedir. Bu konular asgari lde aydnlatlmadan, verilecek yantlarn hata pay yksek olacaktr. Toplumsal sorunlar orijinal knda byle tanmlamak, geliim srelerini daha gereki yorumlama ansn verir. Temel kategoriler halinde blmeden, ana aamalar biiminde problem sunumlar, problemi btnl iinde gstermeleri nedeniyle daha reticidir. a- Uygarlk tekelinin ilk byk sorun aamas, M.. 3000-M.S. 500 yllar arasna (yaklak olarak) oturtulabilir. Tekel, farkl mekn ve zaman koullarnda eitli yntemlerle toplumdan byk artk-deeri szdrma rgtdr. Smer, Msr ve Harappa toplumunda M.. 3000lerden beri tarmda firavun sosyalizmi diyebileceimiz yntemlerle (rgtl) muazzam artk-rn elde etmektedir. Sermayenin ilk byk birikim modelidir. Neolitik topluma gre mthi bir verimlilik yakalanmtr. Bu verimlilik beraberinde kenti, snf ve devleti dourmutur. Neolitik toplumda da oktan balam artk-rn olanaklar stnde ya zor yntemleri ya da ticari tekel yoluyla ilk byk smr a alr. phesiz firavun sosyalizminde karn tokluuna, tpk hayvanlarn deiik bir tr gibi altrlan kullarn smrs esastr. Ksacas gnmzdeki merkez-evre smrsnn ilk orijinal halkas bu biimde kurulmu bulunmaktadr. Smer toplumunda da eldeki belgeler nda bu ynl gelimeleri tm plakl ve rts iinde grmek mmkndr. phesiz bu tarz retim ve artk-rn gasp toplumun barna saplanm haner trnden ar sorunlara yol amtr. Mitoloji ve dinler tarihi bu sorunlarn ykleriyle doludur. rneklersek, ilk Glgame Destan, Nuh Tufan, dem-Havva ve HabilKabil efsaneleri, cennet-cehennem, Tanr Enki-Tanra nanna atmas, oban-ifti elikisi anlat halinde sunulurken, znde acmasz TEKELin yol at hanerlemelerden, yani zoralm ve hayvanca altrmayla artk-rn gaspnn yanstlmak istendii ok aktr. Bunlara benzer saysz yk dehetengiz talan ve altrlmay konu edinirken, elbette rtl bir dil kullanacaktr. Bu dnemde ideolojik hkimiyetin en az fiziki hkimiyet kadar etkili olduunu ok iyi bilmek gerekir. Tarih eer gerekten bir de ezilen ve talan edilenlerin dilinden yazlsayd, herhalde bizlere sunulandan ok daha farkl bir gemile karlaacamzdan kuku duyulamaz. Sadece Msr firavun piramitlerinde (Mezarlar oluyor. Ya saraylar nasld?) altrlan kle says milyonlar aar. Bunlar hayvan iftlii gibi bir yerde toplu tutulurken, hayvanlar kadar karnlar doyurulmadan, lmcl kamlarla o korkun yap48

ABDULLAH CALAN

larn inasnda kullanlrd. Kendi mlkleri olarak hayvan-kleler byle altrlrken, tekelin askeri kolu dier d topluluklar zerine seferler dzenleyip, bu topluluklarn sadece kullandklar eya ve topra gasp etmekle kalmaz, ldrdkleri dnda yararl grdkleri tm topluluu esaret altna alrd. Bugn bile grenleri hayretler iinde brakan o mthi kale, sur, mezar, arena, saray ve tapnak yaplar bu tr esirlerle ina edilirdi. Milyonlarcas ilk sulama kanallar vastasyla sulu tarmda altrlmasayd, herhalde o denli artk-rn elde edilmesi ve bu devsel ta yaplar ina edilemezdi. Bir de tekelin cennetimsi yaants garanti altna alnamazd. Merkezi uygarlk (Mezopotamya Smer hegemonik uygarlndan gnmz ABD hegemonik uygarlna kadarki sre) kkenli anlatlar (mitoloji, din, felsefe ve eitli sanatsal-bilimsel ekoller), bu korkun sreci farkl yanstmak zere, ayn mthilikte bata ideolojiler olmak zere birok styapsal kurumlar gelitirmitir. zellikle analitik akl en verimli aamasn kaydetmitir. Rahip tekelin nderliinde mitolojik topyalardan cennet-cehennem tablolarna; yetmediyse felsefi izahlardan bilime, doa grnglerine daha iyi yant veren bilgiler ve bilgeliklere kadar yantlar gelitirmilerdir. Daha kolay ynetmek iin yaz, matematik, astronomi ve biyolojiye ilk admlar atmlardr. Tekel tabakasnn rahat iin olmadk ila araylarndan tp biliminin temeli atlmtr. Glgamein lmszlk otu aray destann en heyecan verici blmdr. Ta yap mimarisi, lmszler iin lmsz yaplar ina etme tekniini gelitirmitir. Mitoloji yetersiz kaldnda, daha kat dogmatik dinler sreci balatlmtr. Korkun durumlara drlm insanlara teselli iin, tanr-krallar imgesini yanstan tanrlar ina edilmitir. Analitik akl belki de en byk eserini bu tek tanrl dinlere geite sunmutur. Toplumsal soruna sadece yol almamtr; sorun en korkun biimiyle dourtulmutur. Toplumun tm maddi ve manevi kltr zerine karabasan gibi kmtr. Smercede Amargi szc kutsal ana-doaya dn anlamn daha o dnemde yklenmitir. Drlm insanlk, gemiini mumla arar hale getirilmitir. Bir an nce lp cennete kavumak ideoloji haline ykseltilmitir. Neolitik dnemde bazen yaanr gibi tahayyl edilen yeryznde cennetimsi yaam, artk te dnyalara, topyalara konu edinilmitir. Sekler, dnyevi anlay, yerini ahiretten baka dnemez anlaylara terk etmitir. Dnya bu korkun sorun karsnda tm zenginlii iindeki eitliliini yitirmi, bir azap yeri olarak tasarlanr hale sokulmutur. Toplumsal ahlak, politika ilk lmcl darbeleri bu tekel sorunuyla yemitir. Komnal toplumun yaptalar olan ahlak ve politika alanlar tarumar edilirken, stte tekel mensuplarnn dar topluluklarna zg egemen ahlak (gerekte ahlakszlk) ve politika (tanrsal devlet) egemen klnmtr. Toplumsal ahlak ve politikann daha gelimeden dumura uratld kesindir. Yerlerine ise, tanrsal dzen olarak egemenlerin yaam lgnlklar ve ilahlk idealar geirilmitir. Topluma ancak bu anlatlar kutsal inan olarak benimseme hakk tannmtr. Grlyor ki, sadece toplumsal so49

ZGRLK SOSYOLOJS

run dourulmamtr; daha da tesi, toplum kendisi olmaktan karlm, tekelin hayvan iftliine dntrlmtr. Kulluk-klelik tabi bir rejim olarak kabul grdrlmtr. Kkleri daha eskiye, ilkel hiyerarik dneme kadar uzanan kadn klelii ise, en kapsaml yaam konusu haline gelmitir. Neolitik anacl, kutsal ana toplumundan intikam alrcasna, erkek egemen tanrl dzenler ina edilmitir. Kadn tanral yava yava izini kaybederken, erkek imgeli tanrlarn muhteem egemenlik a balatlmtr. Daha o dnemde kadn hem tm tapnakta, hem de adi genelevlerde fahielie zorlanmtr; kapatlmtr. Mevcut sulama teknolojileriyle bu verimli dnemin, M.. 2000lerin sonlarnda ar bir bunalma girdii gzlemlenmitir. Gerek kuraklk gerek topran tuzlanmas da bu srete etkili olmutur. Fakat esas olarak kurulu esaslarnn iki bin yllk aradan sonra, toplumsal pratiin bizzat etkisi nedeniyle atrdamas doaldr. Harappa oktan dalm, susmu; Msr derin elikilerle srdrlemez konuma dm; Smerler ise hkim etnik grup olarak yerlerini yine oktan dier etnik kkenli uygarlklara brakmlardr. Bu dnemin merkezi uygarlk sistemi, yol at ar sorunlar zmek iin iki nemli yol denemitir: Birincisi, kendisini da doru yaymadr. Daha sonra ska karmza kacak olan smrgeletirme ve emperyalistleme sreci, sorunlara ancak geici zmler getirir. Fakat yeni sorunlara yol amaktan da kurtulamaz. Sorunlar zlmemitir. Aksine daha da yaygnlam ve younlamtr. Merkezde, metropolde younlaan sorunlarn darya ihrac, ksmi rahatlamadan sonra katmerleerek kendine dnecektir. Tarihte bu dng merkez ve evrenin srekli yer deitirmesiyle ska karmza kacaktr. Smer metropolnn (merkez) benim kanma gre ynde, hatta denizi de eklersek drt yandan kendini ihrac sz konusudur. Batya doru ilk yaylmasnn rn Nil Msrdr. Msrn nceleri koloni olarak, sonralar bamszlaarak gelimesi ihtimal dahilindedir. D destek olmadan, drt taraf kapal olan bir corafyada Msr tr uygarln gelimesi zor bir olaslktr. Smerlerin douya doru yaylmas da Sind kylarnda Harappay dourmutur. Ayn yaklammz Harappa iin de geerlidir. D destek olmadan, Harappa ancak lde bir mucize olabilirdi. inde M.. 1500lerde balayan ilk kralln douunu da benzer bir yaklamla aklamak akla daha uygundur. Daha ilk douunda merkez-evre ilikisi uygarlk uygulamasnda esasl bir zelliktir. Douya doru nemli bir yaylma alan bugnk randa Smerlerin komusu olan Susianadaki Elam-Sus uygarlyd. Kuzeye doru yaylma, merkezden pek uzak olmayan Babil ve Asur zerinden Yukar Mezopotamyann otantik ve neolitik devrimin temel inacs Aryen-Hurriler tarafndan gerekletirilmi olanlardr. Smer, Akat (Semitik kkenli etnik grup dnemi), Babil ve Asur tarafndan srekli koloniletirilip smrgeletirilmeye allan Hurriler, tarihin belki de ilk ve en
50

ABDULLAH CALAN

byk direnmelerini bu ilk orijinal merkezi uygarla kar vermilerdir. Smer tabletlerinde bu sreci fark etmek mmkndr. Glgame Destan bile ilk seferin kuzeyin ormanlarna doru yapldn aka anlatmaktadr. Zaten halen kaynayan ada Irak-Uruk bu gerein, gelenein devamn arpc olarak yanstmaktadr. Hurri kkenli Krtler ve Semitik kkenli Araplarn elikileri, belki de Nuh-u Nebiden kalma zelliklerini halen konuturmaktadr. Tek deien merkez-evre, hegemon ve teknik farktr. Hurriler Verimli Hilalin orijinal kabileleri olup, tarm devrimini derinliine yaadklarndan, hem direnme hem de kendi z uygarlklarn gelitirme potansiyeline sahiptiler. Smer merkezine ihtiya duymadan, M.. 3000lerde ilk kent merkezlerini kurduklarna dair birok arkeolojik veri gn yzne km bulunmaktadr. zellikle Urfa yaknlarndaki neolitik devrim ncesinde dikilmi byk ta antlar (Gbeklitepe, M.. 100008000), bu yre uygarlnn kkenlerini yanstmas asndan, bilim dnyasnda halen etkisi sren byk yanklara yol amtr. Benim ahsi tahminim, Smerlerin Aa Mezopotamyaya ilk yerleen Hurri kkenli koloniler olduklarna ilikindir. Dolaysyla Hurri kkenli gerek Hititlerin gerek Mitannilerin M.. 1600lerden itibaren Anadolu ve Gneydouda imparatorluk kurmalar anlalr bir husustur. Bu alanlarda baka uygarlk gelimeleri imkn dahilindedir. Gbeklitepe antlarnn zmlenmesi, uygarlklar konusunda farkl grlere yol aabilir. Smerlerin deniz zerinden (Basra Krfezi) yaylmas, bugnk Umman, Yemen, hatta Habeistanda uygarlk kolonilerine yol amtr. Ummanda en az Harappa kadar byk bir kentin varl bilinmektedir. Bunalmn almasnn ikinci yolu Babil ve Asurlular tarafndan denenmitir. Babilliler endstri ve bilimi gelitirerek, Asurlular ise ticaret tekelini kurarak, Smer uygarln yaad ar sorunlardan kurtarma ve yayma abasn kesintisiz srdrmlerdir. Babil bilim ve endstride dnemin gerek Londras, Parisi, Amsterdam ve Venedikidir. Hatta ykseli dneminde gnmzdeki New Yorktan bin kat daha fazla hrete sahipti. skender bile snm Babilde son nefesini bouna vermemitir. Saddam bile belki de Babil aknn son trajik kurbanyd. Binlercesi daha var ki, yazya smaz. Asurun ticari tekelini zmeye abaladmda, aklma hemen Venedik, Hollanda ve ngiliz ticaret tekelleri gelir. Asur ticari tekelleri gerekten tarihin belki de Fenikelilerle birlikte en giriken, yaratc irketleriydi. Orta Asyadan (inde bile gzktkleri belirtilir) Bat Anadoluya, Arabistandan Karadeniz kylarna kadar ticari alar (mehur karumlar, yani kr yerleri, krhaneler) gelitirdikleri tartmaszdr. lk byk ticari imparatorluu kurduklar kesindir. M.. 20001600, 16001300 ve 1300-600lerde, dnem halinde kendini gsteren bu ticari ahtapot bu anlamyla bir ilktir. Fakat ticaretin de Smer merkezi uygarln snrl yaymak ve derinletirmekten te bir zmleyici deeri yoktur. Kald ki, ticari tekel her zaman rahip + asker + ynetici ana tekelinin orta konumundadr. Aralarndaki anlamazlklar, paylar ze51

ZGRLK SOSYOLOJS

rindeki kavgadan teye gitmez. Fakat Asurun, Smer merkezi uygarln yaklak bin be yz yl kendi zerinden tamas asla kmsenemez. Uygarlk zincirinin en gl halkalarndandr. Harappa, Umman, Hititler, Mitanniler ve Msr ayn baary gsteremedikleri iin, kendi ilerinden kolay zlmlerdir. Asurlularn Fenike, Med-Persler ve Ge Hititler zerinden Grek uygarln etkilemesi ticaret zerinden gerekleip, merkezi uygarln kesintisiz srmesinde en belirleyici rol oynadklar inkr edilemez. Ticaret tekeli sorunlar zmez. Fakat uygarln birok gelitirici rnlerini (buna fikirler ve inanlar da dahildir) her tarafa yayarak, geliip daha uzun sre ayakta kalmasn salar. Aksi halde Harappann durumuna dlrd. Tarih belki de birka bin yllk tekrarlar yaard. Ama yine ticari tekelin en acmasz sermaye birikim tekeli olduunu; siyasi temsilcilerinin sur rneinde gzlemlediimiz gibi en gaddar uygulamalara (insan kellelerinden kale ve sur yapma) girimekten ekinmediklerini bilmek gerekir. Dahas, fiyat farkn, mallarn mal olu deerindeki farkn kullanp, en az emekle kazanc ticari tekellerin salad da iyi bilinen bir husustur. Burada kr amal olmayan tketim amal kk meta alveriinden, ticaretinden bahsetmiyoruz. Kr amal tekelci ticaretten bahsettiimiz srekli gz nnde bulundurulmaldr. Harappann da alamad ve ticareti gelitirmedii iin kt yksek bir olaslktr. Msrn Yeni Hanedanlnn da (M.. 16001000) baarl bir da alma ve ticari tekel kurma yetenei kazanamad iin, i boumalar ve dtan saldrlarla snd bilinmektedir. Smerler kadar yaylsayd, belki de dnyamz farkl olurdu. in ise da tama gerei duymad. Belki de kendisi yeterince geniti. Ak ki, ilk merkezi uygarlk patlamas yol at ar sorunlar dnyaya yayarak farkl bir aamaya eriebilmitir. Tarihte M.. 16001200 dneminde ilk defa Anadolu, Mezopotamya ve Msr uygarlnn daha ok i ie geerek merkezi hegemonik karakter edindiini varsayan dnrler vardr. ehirlemenin, ticaretin ve aristokrasinin altn dnemi denmese de, bir srama salad aktr. Sorunun yaygnlamasnn, merkezi hegemonyann ska yer deitirip sistemin mrnn uzamasna katkda bulunduu aktr. nl Kade Antlamas (M.. 1280ler) dnemin bu gereini yanstmaktadr. Merkezi uygarln M.. 1200-800lerde yaad bunalm, ancak demir tekniinin tuncun nne gemesiyle (M.. 30001000) hafiflemitir. retim ve sava tekniklerindeki geliimler hep dnem farklarn yaratrlar. phesiz belirleyici olan toplumsal gelimedir. Ancak bu gelime teknikle yakndan balantldr. Hegemonik merkez ilk defa Mezopotamyann dna kmaktadr. Batya, Avrupaya doru kayn ilk admlar atlmaktadr. Bunda gei aamasn kara zerinden Med-Pers mparatorluu (M.. 600330), deniz zerinden Fenikeliler (M.. 1200330) tekil edecektir. Urartular da (M.. 850600) benzer bir rol oynayacaktr. Toplumsal bunalm demir teknolojisi ve yaygnlap gvenlik altna alnan ticaret yolaryla tam alamasa
52

ABDULLAH CALAN

da, hafifleip srdrlebilmitir. Med-Pers mparatorluunun (hegemonyasnn) kara ticaret yollar, Fenikelilerin ise Akdeniz ticareti zerinde yaptklar hamle nemlidir. Grekler uzun sre bu iki uygarln smrgesi, kolonileri durumunda yaamlardr. Tarih (Bat merkezli tarih), Grek-on uygarln orijinal saysa da, gereki aratrmalar her eylerini bu iki uygarlk yaylmasndan aldklarn gstermektedir. Med-Pers ve Fenike etkisine Msr, Babil ve Giritin etkisini de eklediimizde, nl Grek uygarlnn byk oranda ithal mal olduu inkr edilemez bir gerekliktir. phesiz Grek-on sentezi kmsenemez. Ama orijinal olmad ok aktr. Kald ki, hibir uygarlk orijinal deildir. Hepsi neolitik toplumun deerlerini ya gaspla ya da ticaret tekeliyle ve ounlukla iki yntemi de i ie kullanarak devirme zerine kuruludur. Deiime uratp yeni sentezler yaratm olabilirler. Ama Gordon Childen de belirttii gibi, neolitik toplumun M.. 60004000 dneminde ZagrosToros kavisinde yaratt teknik bulular, ancak Avrupann 16. yzyldan sonraki bulularyla mukayese edilebilir arlktadr. Merkezi uygarlk ilkin M.. 4000lerden itibaren Uruk kentinin ykseliiyle bu teknoloji etrafnda ina edilmeye balanmtr. Tanra nannann Tanr Enkiyle giritii atmann en temel konusu, kendisinden ald (kadn etrafnda rgtlenen neolitik teknoloji) Meler (teknik bulu anlamna geliyor) konusundadr. Burada uygarlkla birlikte gelien erkek stnlyle teknolojiye hkimiyet arasndaki iliki vurgulanmaktadr. Bu rnek bile Smer mitolojisinin retici deerinin ne kadar yksek olduunu yanstmaktadr. Zaten dnemin dili mitoloji ykldr. Gnmz dili gibi kullanlacak deildir. Egenin her iki kysnda ykselen Grek-on uygarl (M.. 600300), phesiz tarihsel zincirde nemli bir halkadr. Toplumsal gelimede byk bir hamledir. Hem zihniyet hem teknik-pratik alanda byk katklarn sahibidir. Deniz tamaclnda Fenikelilerden ald miras ok gelitirmitir. Avrupa kylarnda yaygn koloni tekiline gitmitir. Yaz tekniini yine Fenike miras zerinden gelitirip, gnmz alfabesinde nemli pay sahibidir. Dnemin bilinen tm bilimlerinde devrimci gelimeler salamtr. Felsefede tam bir devrim yaanmtr. Smer tanrlar dnemine Olympos tanrlaryla son noktay koymutur. Homerosla Glgame Destan geleneini dorua tamtr. Tiyatro, mimari ve mzikte benzer devrimsel gelimeler salanmtr. Grkemli kentler ina edilmitir. Tapnak, saray, tiyatro, stadyum, meclis bina tekniinde yol at deiiklikler klasik deerini halen korumaktadr. retim-ticaret hamlesi kmsenemez. Endstriyel gelimeler de nemlidir. Politik alanda demokrasinin tarihe mal olan rneklerini sunmutur. Demokrasinin, uygarlk erevesinde de olsa, dier ynetim biimlerinden stnln kantlamtr. Fakat tm bu belirlemeler Grek-on uygarlk aamasnn Smerler ile balayan merkezi uygarlk sisteminin bir halkas olduu gereini deitirmez. Aksine teyit eder.
53

ZGRLK SOSYOLOJS

Konumuz asndan Grek uygarlnn toplumsal sorunu zmedeki rol, daha dorusu sorunun geliimindeki pay deerlendirildiinde, teki uygarlklardan kkl bir farknn olmad rahatlkla belirtilebilir. Bata Atina demokrasisi olmak zere, salad tm gelimeler, merkezi uygarln sorunlarn zmek urada kalsn, daha da arlatrdn gstermektedir. Bunlar sralarsak: Kadn tutsakl alabildiine derinletirilmitir. Kadn sadece evde ocuk yapmak ve erkee en ar kle olarak hizmet etmekle ykml klnmamtr; politikaya, spora, bilime, ynetime katlm yasaktr. Ar retim ilerinin hepsine koturulmutur. Eflatun kadnla yaamann erkein soyluluunu zedeleyecei grndedir. Homoseks bu nedenle de yaygnlamtr. Kadn dnda da klelik gibi bymtr. lk defa byk sayda isiz kleler yn ortaya kmtr. Paral askerlik kurumu icat edilmitir. Her tarafa sadece mallar deil, kleler de ihra edilmitir. Buna karlk en asalak bir efendiler snf tretilmitir. Aristokrasi kavram kazanlmtr. Sosyal alan parazit sosyal unsurlarla dolmutur. Burjuva snfna en yakn kesimler Grek uygarlnn rndr. Ksacas sosyal alandaki sorunlara daha yenileri eklendii gibi, eski sorunlar arlaarak srdrlmtr. Kentsel gelimede grkem yakalanm, kent organik bir yapm kazanmtr. Ama bu gelimeler toplumsal sorunun arlatrlmas pahasna salanmtr. Ziggurat ve piramit yaps adeta paralara ayrlarak devasa boyutlarda tekrarlanm gibidirler. Nasl ki birinci kent aamas bizzat tapnak yapsndan ve eklentilerinden olumusa, ikinci aama i kale ve eteklerindeki birinci ve ikinci surlarla temsil ediliyorsa, nc aamada bu ayrmlar kaldrlarak ve yeni eklentiler kazanarak mekn zenginlii ve grkemi yakalanmtr. Tekelin bymesine paralel bir gelime sz konusudur. Bununla sorunlar zlmyor, daha da bytlyor. Kleler ordusu eskisini katbekat amtr. Bir de isiz kleler olumutur. nsanlar ilk defa kendini en gereksiz konumda bulmulardr. Toplumsal sorunun bundan daha ar olamaz. siz reten sistem en gaddar sistemdir. ktidar ve devlet aygtlarnda benzer bymeler gzlemlenebilir. ktidar st katlardan aa katlara doru igalini bytmtr. Devletin politikay boarak topluma hkmetmesi art kaydetmitir. Devlet brokrasisi olumutur. Askeri snf ayrcaln pekitirmitir. Genel olarak toplumsal bnyede kadnlar, ocuklar ve genler, kle, kyl ve zanaatlar zerindeki iktidar otoritesinde art grlmtr. Atina demokrasisinin en hazin yan, devlet karsnda politikann tkeniini btn plaklyla ortaya sermi olmasdr. Toplumsal demokratik gelenek Atina rneinde aristokratlar eliyle adeta son nefesini vermi gibidir. Atina demokrasisinden karacamz en nemli ders bu olsa gerekir. Roma uygarlk tekeli (M.. 750-M.S. 500) Grek-on geleneinin devam ve i btnl erevesindedir. Bir yarmadadan dierine sanki nakledilmi rnekler gibidir. Sylenecek en nemli husus, Grekler bu uygarln ocukluk ve genlik dne54

ABDULLAH CALAN

miyse, Romann olgunluk ve yallk dnemi olduudur. Doudan aldklarn ilk defa Douya kar stnlk salayacak tarzda zmseme ve sentezlemesini bilmilerdir. Avrupann bir ksmn acmasz igal ve koloniletirme pahasna uygarla katma Romann baarsdr. Bunun dnda Roma her bakmdan Grek ltlerinin ar bym halidir. Kent, snf ve iktidar bakmndan devasa boyutlar kazanmtr. Krallktan aristokratik cumhuriyete, oradan tarihin en gl ve geni imparatorluuna eriilmitir. Roma tarz yaam her tarafta moda olmutur. Aristokrasisi, gnmz modernitesi (burjuvazisi) gibi, adaln belirleyici gcdr. Asalak aristokratlk ve lmpen proleterlik Romann azgnlaan sorunlarnn simgesidir. Roma dnemi, denilebilir ki, toplumsal sorunun zirvesidir. Bunda alacak bir yan yoktur. Merkezi uygarln kmltif byyen tekeliyle, onun yol at bnyesel sorunun bymesi arasndaki ba direkttir. Bunun en ak iareti, barbar kabileler ve yoksullar partisi olarak Hristiyanlk Partisinin Romann korkun cezalandrmalarna (armha gerilme, aslanlara paralatlma, Kartaca misali yerle bir edilme vb.) ramen sel gibi Roma zerine akmalar, sorunlarn adeta birer fiziki g gibi (znde zgrlk ruhunun patlamasdrlar) patlamas anlamna gelmektedir. Asl barbarn Roma olduunu belirterek, yklnn hem iten hem de dtan bytt devasa toplumsal sorundan kaynakland aktr. Romann ahsnda sadece Roma kenti, iktidar ve aristokrasisi yklmamtr. Uruk kentinin yksyle balayan uygarlk serveninin merkez-evre, rekabet-hegemonya, ykselme-alalma karakteristik yapsyla Dnya Sisteminin yklmasdr. Sistemin toplum kartlnn Romann ahsnda ve suretinde yol at sorunlar ve kart i-d direnmelerle en barbar dnemlerinden birini kapatmasdr. b- Toplumsal sorunda ikinci byk aama, Romann yklndan Amsterdamn ykseliine kadar sren zaman aralna oturtulabilir: Yaklak M.S. 5001500 dnemi. Belirgin zellii, sorun zm mesajlar olarak ortaya kan brahim dinlerin dneme damgasn vurmasdr. brahim dinlerin zm olaym derken toplumsal soruna daha ok yol amalar, zerlerinde nemle durmay gerektirir. brahim dinlerin toplumsal mesajn zmlemeye younlarken, bu mesaj bende merkezi uygarlk sisteminin maddi sorunlu yapsnn manevi sorunlu yapla dnmesi olarak anlam kazanr. Dier bir deyile, maddi kltr sorunlarnn manevi kltr sorunu halinde yank bulmasdr. Hz. brahimin Urfadaki Babil temsilcisi Nemrutun (ehir yneticisi) zulmnden, yani yol at ar sorunlardan dolay kat ya da hicret ettii Kutsal Kitaplarda aka belirtilir. Hatta yaklma tehlikesini nasl atlatt ilahi mucizeler gibi anlatlr. Neden olarak, yeni tanr araynda olduu da temel bir gsterge olarak sunulur. Tanr aray yeni ynetim aray olarak da tercme edilebilir. Anlat, dnemin ar sorunsal yapsnn birok zelliini daha sunar. Tarih yaklak M.. 1700ler olarak tahmin edilmektedir. brahim Mezopotamya kkenli uygarlktan Msr kkenli uygarla hicret ediyor. Demek ki, ikisi arasnda yol
55

ZGRLK SOSYOLOJS

alm bulunmaktadr. Belki de kendine yeni snak ve mttefik aramaktadr. Kenan (bugnk Filistin, srail) ellerindeki yaam bu tezi dorulamaktadr. Kk bir kabileden aile olarak ayrlyor. Kenanda yeni bir kabile haline geliyor. Torunu Yusuf, Msra kle olarak satlyor. Yetenekleri onu firavun saraynda vezir katna ykseltiyor. Bunda saray kadnlarnn rol nemlidir. braniler tarihinde kadn hep nemli rol oynar. Msrda da bir brani kabile oluur. Fakat yar-kle konumundadrlar. Bundan ok rahatszdrlar. Nemrutun yerini adeta firavun almtr. Ondan da kurtulmak istemektedirler. Bu sefer hicretin nderliini Musa yapacaktr. Tarih yaklak M.. 1300 civardr. k mucizelerle ykl olarak Kutsal Kitapta geer. brahimin kna benzer. Dn tekrar Kenan ellerinedir. Msra gre, Kenan vaat edilmi cennet gibidir. Sina Danda aradklar Tanr, daha net ve kesin On Emir ile kabileye seslenir. On Emir aslnda kabilenin uzun deneyimden sonra kazand rgtlenme ilkeleri ve siyasi programdr. Kabilenin Nemrut ve Firavun dinlerini kesin terk edip, kendi etnik dinini (dnya gr ve programn) kurmas sz konusudur. Kutsal Kitap sonraki sreleri tanrsal sesle uzun uzun anlatr. Karmzda artk Smer ve Msrda olduu gibi mitolojik ykler deil, kesin doru olan (Ortodoks) dinsel kurallar vardr. Dinler tarihinde bu durum byk devrim demektir. Dnemin byk dnce devrimi anlamna geliyor. Aratrmalar brani geleneinin Ortadounun en gelikin hafza kaynaklarndan biri olduunu gstermektedir. Benim ahsi kanaatim, branilerin z olarak, Smer ve Msr mitolojisini din biiminde syleme (retorik) dntrdkleri temelindedir. Tarihi sre boyunca bu syleme Zerdt, Babil (zellikle M.. 596 srgn dneminde), Fenike, Hurri ve Grek kaynaklarndan da ekleme yaparak, Kitab Mukaddesi srekli gelitirmilerdir. Unutmamak gerekir ki, Kitab Mukaddesin ilk derlemesi M.. 700600 dnemindedir. Daha nce hibir yazl kaynak yoktur. u hususu nemle belirtmeliyim: Tarih boyunca Yahudiler sadece SERMAYE ve PARA biriktirmezler. En yamanndan DEOLOJ ve BLM-BLG de biriktirirler. Saysal gszlklerini bu iki stratejik birikimle dnya apnda gce dntrrler. Yahudi etnisitesi (nce kabile, gnmzde ulus) yalnz gnmzde deil, tarih boyunca bu iki birikim sayesinde hep iktidarn kysnda ve stratejik mevkilerinde gayet stn bir yaam seviyesine tutunmay baarmtr. Fakat balarna gelen felaketler ve korkun sorunlar da bu gerekliklerle yakndan balantldr. phesiz sermaye ve bilginin g-iktidar ve iktidarn da sermaye ve bilgi tekeli olduunu srekli tarih ve gnceli okumada metot edinirsek, toplumsal sorun ok daha ak ve gereki anlalabilecektir. Devasa tarihsel-toplum sorunlarnn zmnde brahim dinlerin ne denli zmleyici olduklarn daha ok Demokratik Uygarlk ksmnda inceleyeceimiz iin, burada ksaca nasl daha da karmak tarihsel-toplumsal sorunlara yol atklarn irdeliyorum.
56

ABDULLAH CALAN

Ahdi Atik (Kutsal Kitabn dier ad), Musa sonrasn nderler, rahipler (Levililer), peygamber-hkmdarlar, peygamberler, yazarlar biiminde sralayp gider. Sonrasna da aydn, bilgin blmlerini eklemek (buna benzer adlarla) mmkndr. yle anlalyor ki, Smer ve Msr mitolojik kaynakl (rahip icatlar) bilgeliklerin tmne peygamber denilmektedir. Ahdi Atik byle yorumlamaktadr. Peygamberlerin temel grevi, uygarlk tekelinin oluturduu misli grlmemi toplumsal soruna zm olmaktr. Artk-rn-sermaye birikiminin kleletirme temelinde zorla altrma ve askeri yolla saland srekli gz nnde tutulursa, sorunlarn da devasa birikimi daha iyi anlalacaktr. Peygamberlik, bu gerekliin ar sorun yaayan toplum kesimlerinde yank bulmasdr. Kurumsal niteliini byle kavramak, tarih okumalarmz daha anlalr klacaktr. Musann ideolojik ve siyasi programnn lmnden yaklak yz yl sonra M.. 1000ler civarnda SAUL-DAVUT-SLEYMAN peygamberlerin hkmdarlnda mini bir devlet dourduunu grmekteyiz. Onca mcadeleden sonra yaadklar ar toplumsal soruna bulduklar zm, kendilerine ait bir iktidar-devlet aracna kavumaktan ibarettir. Bu devletin Atina kadar demokratik olmad ok aktr. Yine uzun sre barnda yaadklar Msr ve Babil-Asur devlet geleneine gre ok zayf ve zmsz olduu da aktr. O halde brahim gelenekte neden devlet zerinde ok durulur? nk peygamber icaddr da ondan. Mensuplarna vaat edilmi cennet olarak topraklar bahetmektedir. lk Yahudi devletinin ok ksa sre sonra benzer iktidar kavgalar ve igaller sonras (Davut ve Sleymann oullar ve torunlarnn kavgalar, Asurun tehditleri, igali) kt bilinmektedir. bin yl sonra ayn yerde kurulan sraile olduka benzemektedir. Fakat yine de bu peygamber inasn nemsemek gerekir. Etkisi tarih boyunca merkezi uygarlk iktidarlar zerinde hibir zaman eksik olmamtr. zellikle ideolojik ve parasal sermaye yoluyla ok etkili olunmutur. Hz. sa gelenei, ikinci nemli brahim din olur. Romann igal ykmlarnn yol at sorunlar yumana bir mesaj sunumudur. sann dier ad (Kurtarc) Mesihtir. Milad, tarihi kendinden balatan bu akmn Romann lmpen proleter ve yoksul kesimlerinin ilk ekmenik (evrensel) partisi olarak nitelendirilmesi yerindedir. Musa Hareketinin militan karakterinden uzaktr. brani kabilesinin alt kesiminden k yapt belirtilebilir. Kabile rgtlenmesinin zm yeteneini iyice yitirdii, snflama, ehirleme ve iktidarlamann komnal deerleri iyice andrd koullarn (objektif ortam) rndr. Evrensel ve snfsal niteliini bu koullardan alyor. Dou Akdenizde o dnemde benzer kabile ve kavimsel zlmeler hzlanmaktadr. Grek, Asur-Babil ve en son Roma koloni hareketleri ynla kabilesiz, isiz ve yoksul kitleyi akta brakmaktadr. Sahip ve kurtarc araylar youndur. Ak ki, sa Hareketi bu araylarn kolektif ifadesidir. Zaten kendisine Mesaj demektedir. Ahdi-Atik, Ahdi-Cedid (ncil) olarak yenilenmektedir. Dnemin uygarlk dil ve kltr Asur57

ZGRLK SOSYOLOJS

Aramice, Babil-Keldanice, Grek-Helence ve Yahudi-branicedir. Roma-Latince yeni olumaktadr. sann dilinin Aramice olduu sylenmektedir. Helence, Helenistik dnemde blgede iyice yaygnlamtr. Aramice bin yldr blgenin ticaret ve kltr dilidir. Helence de bu zellikleri daha sonra kazanmaktadr. branice ise, anlalyor ki, kutsal metin dilidir. Latince ok daha yeni ynetim dili olarak yer bulmaktadr. Arapann henz izlerine rastlanmamaktadr. l kabilelerinde gelikin olduu, Arabistan Yarmadasndaki kentlemeyle birlikte uygarlk diline dnmeye balad gzlemlenmektedir. Blgeyi istilas slam Devrimi ile olacaktr. Farisi lehelerin izlerine rastlanmakla birlikte, gelikin yaplarn Zagros-Toros da sistemlerinde ve PersSasani uygarlk merkezinde yaamaktadrlar. Ayrca bata Smerce ve Msr-Kptice olmak zere, merkezi uygarln etkisiyle zlen ve ortadan kalkan ok sayda dil ve kltr sz konusudur. Ermenice de giderek blgeye nfuz etmektedir. Blgede Dou ve Bat kaynakl olarak kendilerini daha ok ifade edecek iki hegemonik iktidar ekimesi btn hzyla hkm srmektedir: talya-Roma merkezli imparatorluk, ran-Kafkas merkezli Sasani mparatorluu. bin yllk Mezopotamya merkezli uygarlk ilk defa blge dna kaym ve iki byk hegemonik uygarlk arasnda paylalm olarak mirasn srdrmektedir. Aralarndaki savalar znde Mezopotamya uygarlk miras zerindedir ve ok iddetlidir. Belki de tarihin srekli ve en youn hegemonya mcadelesi bu dnemde yaanmtr. skender ve sonras, bu kavgann ilk raundu olarak yorumlanabilir. Uygarlk merkezinin Batya kaymasna henz ok zaman vardr. Ama yine de ilk admlarn atld aktr. Roma mparatorluunda Grek felsefesinin, Pers-Sasani mparatorluunda ise Zerdt retisinin (daha sekler-ahlaki) her iki uygarlk tekelinden kaynaklanan sorunlara zm olamadklar gzlemlenmektedir. Sava gerei aslnda zmszl vurgulamaktadr. Snrl kalan art-deer olanaklar, say ve nitelike byyen ve oalan tekeller arasnda sava en gzde birikim yntemi haline getirmektedir. Uygarlk tarihinde savalar bir nevi sermaye ve iktidar birikim aralardr. Yani efsaneleen kahramanlk ykleriyle alakalar yoktur. Bu, iin propaganda yandr. En anlaml tarifiyle, gnmzdekiler de dahil, savalarn son tahlilde sermayenin ve iktidarn el deitirme aralar olduklar aktr. Dolaysyla en temel retim gc ve ilikilerinin merkezinde rol oynadklarn tarih okurken srekli gz nnde bulundurmak gerekir. Tabii savunma savalar ise, ellerindeki topra, dier retim g ve ilikilerini, zgrl, zcesi toplumun kimliini, bunun iin ahlaki ve politik yapsn, varsa demokrasisini korumay amalar. Meruiyetini bu gereklikten alr. Tekel savalarnn uygarlk tarihinde bir motor grevini grdklerinden ska bahsedilir. Bu, daha yetkin teknolojik ve rgtsel-eylemsel yeniliklere yol amalar asndan dorudur. Fakat z itibariyle en toplum d, hatta doa d, vahetten te fenomenler olduklarn bilmek gerekir. Yine de bir tekelleme arac olduklar iin
58

ABDULLAH CALAN

toplum kaynakldrlar. Ama toplumu toplum olmaktan karmak iin bu kaynaklar tketirler. Hz. saya mal edilen Bir yanana vururlarsa, dier yanan evir deyimi, phesiz dnemin byk bar arayn ifade etmektedir. Sava ne kadar retim kaybysa, barn da o kadar retim anlamna geldii fark edilmektedir. Dnemin byk isizlik ve yoksulluunun bitmek bilmez savalardan kaynakland bilinerek, bar sevi Harekete derinden damgasn vurmaktadr. Hareket yz yl bu niteliklerini koruyacaktr. Roma ve hatta Sasanilerin ayaklarnn dedii her yere szacaktr. ine, Hinte kadar yansyacaktr. Bu dnemde benzer karakterde, ama daha ok Sasani merkezli Manist Hareketi de nemle anmak gerekir. Bizzat Hz. Mani Romaya kadar gider, Sasanilerle bar salarm der. sevilik-Zerdtilik karmas ve daha derin nitelikler arz eden retisi zalim Sasani hkmdarlarnca ezilmeseydi, belki de yeni bir Ortadou Rnesansna yol aabilirdi. Konstantinopolisin (stanbul) inasnda resmi din payesine ykseltilen Hristiyanlk (genelleen bu adn bir mezhebi demek daha doru olur), bu tarihten (M.S. 325) sonra hzla tm Dou ve Bat Romann resmi ideolojisi haline gelir. Hristiyanlk tarihi konumuz deildir. Konumuzla ilgili yan, toplumsal sorun ve iktidar tekelleriyle ilikisidir. Ak ki, Musevi Hareketin orijinali nasl devletle sonulanmsa, ikinci versiyonu sevi Hareketin de en azndan ounluk akm iktidar-devletle sonulanmtr. Sadece Bizansn resmi ideolojisi deildir; bizzat Romada M.S. 1000lerde gl bir devlettir. Daha da fazlas, binlerce toplum kaynakl ve ok daha geni ve gl iktidar aygtlar toplamdr. Devlet belki de en sembolik ve resmi ifadesi olmaktadr. Hristiyanln i ekimeleri, Katolik-Ortodoks atmalar, dier nl mezheplemeleri konumuz asndan ancak ok sorunlu olduklarna ilikin olarak anlam ifade ederler. Bar dini olmay amalarken insanlar atete yakacak kadar sava kesilmesi ne denli merkezi uygarln damgasn tadn kantlamaktadr. Hatta belki mitolojik kkenli sava ideolojilerinden daha fazla savalara yol amas nasl izah edilebilir? Douda slam ile Hal Savalar, Avrupada nce kabile dinlerine ve cadlara kar savalar, sonra kendi iinde mthi mezhep savalar, Amerika, Afrika, Avustralya ve Dou Asyada smrge savalarndaki rolyle Hristiyanlk tam amac dna km bulunmaktan kendini alkoyamamtr. lk Hristiyanlaan kavimler olan Asuriler, Ermeniler, Keldaniler ve Anadolu Helenleri ise yaadklar ar toplumsal sorunlarna are olarak sarldklar dinin merkezi uygarlkla balantsnn kurban olmulardr. Bir nevi milliyetilik olarak yorumladklar Hristiyanlk, kendilerini hzla dier kavim iktidar tekelleriyle kar karya getirmitir. Bat Hristiyanl iktidarlap baar kazanrken (ama zndeki mesaj yitirme pahasna), Dou ve Anadolu Hristiyanl hem de birinci (Musevi) ve nc versiyon (slam) maskesi altnda yine bir nevi milliyetilikler (Arap, Trk, Krt) tarafndan byk bir tasfiyeyi
59

ZGRLK SOSYOLOJS

yaamlardr. Burada toplumsal sorunun nasl bytldne dair arpc rneklerle kar karyayz. Bir kez daha tezimi tekrarlamalym: brahim gelenek, bu arada Hristiyanlk, merkezi uygarln maddi kltrn yanstan manevi kltrn temsil etmeyi ifade ederler. Daha dorusu, grnte bu maddi kltrn, tekelin yol at ar toplumsal sorunu zmeyi amalarlar: Tpk reel sosyalizmin (bilimsel sosyalizm) kapitalizm kaynakl sorunu zmeye talip olmas gibi. Fakat kullandklar bilim ve yaam kalplar ilgili a-modernite kalplarn pek aamadndan, sonuta merkezi uygarln yeni bir versiyonu, ya bir hegemon ya da baml zayf bir gc haline gelmekten kurtulamazlar. Davalarnda radikal ve sonuna kadar drst kalmakta srar edenler ise, nemli bir miras braksalar da, tasfiye olmaktan kurtulamazlar. Bu nedenle ben brahim gelenei hep amzn sosyal demokrasi hareketine benzetirim. Kapitalist uygarln yol at ar sorunlara sosyal demokrasi nasl bir pansuman reetesi olmaktan teye gitmemise, brahim dinlerin daha evrensel ve uzun tarihsel sreteki rolleri de merkezi uygarln ok ac veren, a ve isiz brakan sorunlarna zm olarak baz reform abalarndan teye gidememitir. Sonuta kendileri de sorun olmaktan kurtulamamlardr. Bir ideolojik-siyasi program olarak brahim gelenein izgisini ok iyi zmlemek gerekiyor. Tm kapitalist dnya sistemini anlamak asndan bu aba nem tar. Hem I. Wallersteinn Dnya-Sistemini be bin yllk merkezi uygarlk sistemine balamak, hem de reel sosyalizmin iten zln anlamak asndan bu zm abalar byk deer tar. brahim gelenein din olarak nc nemli versiyonu olan slam zmlediimizde, bnyesindeki z daha iyi anlalr. deolojik-siyasi izgi olarak slamiyet daha yetkindir. Ben Hz. Muhammed zerinde younlatmda, kendisini hep ilk byk tanrsal kavramlar ina eden Smer rahiplerinin son nesil en byk temsilcisi olarak yorumlamaya alrm. Smer rahipleri dnemin en gelikin mitolojik kavramlarndan tanr ina ederken, arkalarnda o dnemin en gelikin dinsel-mitolojik gelenekleri vardr. Hz. Muhammedin, dnem ve meknndaki dinsel ve mitolojik, hatta felsefi ve bilimsel bilgileri snrl da olsa zmsediini iyi bilmek gerekir. Kabile sistemleri kadar, yan bandaki iki kresel hegemonya olan Bizans ve Sasani mparatorluklarnn yansmalarndan uygarl da tanmaktadr. Toplumun her iki sistemden kaynaklanan ar sorunlar yaadn tehis etmitir. Arap kabileciliinin toplum zerindeki rtc etkisi kadar, Bizans ve Sasani iktidar tekellerinin baskc ve smrc yapsnn toplumu datc, gelitirmeyen etkisini yakinen yaamtr. Her iki sistemden radikal bir kopua ynelmesi anlalrdr. Kendisi de sa gibi aa tabakalara daha yakndr. Kleler ve kadnlar kendine yakn saymaktan ekinmemektedir. Yan bandaki Musevi ve Sryani topluluklarndan etkilenmekle birlikte, yaad toplumun sorunlarna zm getirmediklerine tanktr. Pagan dinleri (Mekkedeki putlar) ise, devrini oktan tamamlam ad gelenekler olarak deerlen60

ABDULLAH CALAN

dirmektedir. Fakat brahim gelenekteki son peygamber mesaj olduka dikkatini ekmitir. Bu durumda yapabileceinin azamisini yaparak, gelenekteki nc byk reforma (devrim de denilebilir) cesaret etmitir. Marks ve Engelsin topyaclara kar tavryla Muhammedin Musevi ve sevilere, hatta Sablere (baka tek tanrl bir grup) kar tavr benzerdir. Onlar hakiki sosyalizmi topik sosyalizmden ayklarken, Muhammedin kendisi zamanamna uram brahim gelenekleri gncelletirerek hakikatletirmitir. Dier bir deyile, kendi daha gereki dinsel yorumunu yapmtr. Kuran ve hadisler eldedir. deolojik ve siyasi bir program kadar, yeni bir ahlak da younca vaaz ederler. Ekonomik ilkeler de vardr. Hatta sava yasalar bile yeniden dzenlenmitir. Bilimle ilgili blmde peygamber tarz diyebileceimiz bu yntemi daha geni zmleyeceim. imdilik iyi bir gelenek olduunu belirtmekle yetineyim. slamn Hristiyanlktan ve Museviliin orijinal grlerinden daha gelikin olarak uygarlk olduu rahatlkla sylenebilir. knn daha ilk on yllarnda tm eski Ortadou uygarlklarnn mirass olmay baarmtr. slam M.S. 650lerde blgenin en gl hegemonik iktidar sistemini kurabilmitir. yksn anlatmak konumuz gerei olmadndan, daha ok blgenin, hatta dnyann (nk kendisini tm yeryzne mutulamaktadr) toplumsal sorunlar asndan irdelemeyi srdreceiz. Hz. Muhammeddeki Allah kavramnn toplumun en st dzeyde bir soyutlamas, kimliksel ifadesi olduundan eminiz. Bence bu konuda slam teolojisi ok tembeldir ve Hz. Muhammede layk olmay baaramamtr. Hristiyanla ilikin teolojinin zenginlii ve evrimi karsnda slamda adeta dondurulmutur. Daha ileride bu konuyu da ileyeceimi belirterek amayacam. Hz. Muhammedin Allah zerinde bu kadar youn ve kutsallkla ykl durmasnn anlalmas nemini korumaktadr. Bana gre, Hz. Muhammed Allahn varlna ilikin bir teorik tartmadan ziyade, Onun toplum zyle uramtr. Burada ok byk aba harcamtr. Ayetler indiinde kan ter iinde kalmas, baylmas bu abalardan saylmaldr. Ciddiye almay becermeliyiz. Allaha ilikin 99 sfat nitelemesi, en gelikin toplumsal topyadan daha kapsaml bir toplumsal topya ve programdr. Hem de olduka gereki ve sorumluca bal kalnarak. Talihsizlik, Hz. Muhammed sonrasnn cahillii kadar, iktidar ehvetliliine hzla kaplanlmasdr. slam, devrim olarak, belki de bu adan en ok ihanete uram devrimlerin banda gelmektedir. Hz. Muhammedin ufku, program ve yaam tarznn, halifeler de dahil, kendisinden sonrakiler tarafndan uygulanmasn bir yana brakalm, anlalmas bile baarlamam ve uygulamada byk ihanetlere uramtr. Hz. Alinin abalar baarl olamadndan, ne denli anlalr bir uygulama olaca hakknda ngrde bulunamayz. Snnilik bata olmak zere, tm mezheplerin yorum abalar ve uygulamalar Muhammed olmaktan uzaktr. Emevilerle balayan saltanat (iktidar) geleneklerinin ise, en kaba deyimiyle eskilerinden daha beter iktidar tekelleri olmaktan
61

ZGRLK SOSYOLOJS

teye hibir deerleri yoktur. Radikal slamcln bir iktidar hastal olduuna eminim. slam canlandrmak urada kalsn, hi hak etmedii kadar batrmaktadr. Ancak provokatif slam demek yarar bu cehil slamclara. slamdan bir mesaj alnacaksa, ancak baka ad ve biim altnda anlaml olabilir. Bu hususu da sonraya brakyorum. slam ad altndaki gerek iktidar tekelini nemsiyorum. Ama slam olarak deil; nk bu iktidar tekelinde slam diye bir ey yoktur. Ortada Asur, Pers, Roma, B izans izgisinde yryen iktidarlardan, devlet simgelerinden baka bir ey bulunmamaktadr. ktidar olarak slam ile ilgili bunu belirtiyorum. Elbette manevi kltr esi olarak etkili olduu hususlar vardr. Bu anlamda nemle bir hususu belirtmeliyim ki, ideolojiyle balantl toplum adlandrmalarn doru bulmuyorum. rnein Hristiyan Toplumu, slam Toplumu, Hindu Toplumu gibi adlandrmalar, toplumu dine indirgemeci kldklar iin birok yetersizlie ve yanlla yol aarlar. Bu kavramlar toplum doasnn anlalmasn perdeler. Ayn hususlar kapitalist ve sosyalist toplum kavramlar iin de geerlidir. leride bu konuyu amay da yararl buluyorum. En doru adlandrmay Demokratik Uygarlk Toplumu ve Tekelci Uygarlk Toplumu olarak belirlemek, toplumsal btn grnr klmasndan tr daha anlaml olabilir. M.S. 5.15. yzyllar arasnda ezici olarak slami iktidarlarn hkm srd Ortadou, merkezi uygarlk sistemlerinin hegemonik stnlne sahiptir. Bizans ve Sasanilerin devrettii iktidar miras zerinde slami iktidarlar daha da genilemi ve derinlemilerdir. Toplum, iktidarlar daha youn yaamak durumunda kalmtr. ktidarlarn kapsad kavim, hanedan ve devlet says da art kaydetmitir. Balantl olarak iktidar savalarnn hznda azalma olmam, art srmtr. Asl arlk askeri tekelde olmutur. Ticaret tekelinde de gelimeler salanmtr. slam, arlkl olarak bir askeri ve ticari tekel ideolojisidir. ehirler bymtr. Tarm ve endstride gelimeler ok daha snrldr. Sanattaki gelimeler de snrldr. Grekleri bile at sylenemez. slami iktidar ve devletler dnemi, Ortadounun son hegemonik iktidar dnemidir. M.S. 15. yzyln bitimiyle birlikte, merkezi uygarln hegemonik merkezi Venedik zerinden Bat Avrupaya, Amsterdam ve Londraya kayacaktr. Ortadou tm neolitik dnemin (M.. 100003000) ve merkezi uygarln (M.. 3000-M.S. 1500) drt bin be yz yllk dnemine merkezlik etmitir. Bu tarihten sonra uygarln yol at devasa sorunlarn altnda ypranm, krelmi, kendini yenilemekten yorulmu, adeta toplum enkazlarna dnmtr. Merkezi uygarlk sisteminde brahim gelenein roln sorunlar balamnda da deerlendirdiimizde; birincisi, iktidar snrlandramadn, tersine daha da arttrdn grrz. Devlet say ve byklk bakmndan artmtr. Dolaysyla iktidardevlet tekelinden kaynaklanan sorunlar katmerlemitir. Bununla balantl olarak, savalar tekel kurmann arac olmaya fazlasyla devam etmitir. Demokrasi ve cum62

ABDULLAH CALAN

huriyet kavramlaryla tanlmamtr. Arlkl olarak geleneksel hanedanlk tipi hkmranlklar oalarak devam etmitir. kincisi, toplumun devlet ve iktidar karsnda arl azalmtr. Toplumsal ahlak ve politika alabildiine daralmtr. Mezhepler daha ok bu daralmaya tepkidir. Kadnlar ve genler zerindeki erkek egemenlii daha da artarak devam etmitir. En eski firavun tipi klelik almakla birlikte, kleliin yeni biimleriyle (zellikle Afrikallar ve kuzeydeki Slavlardan derlenme) birlikte hzndan bir ey kaybetmemitir. ehir ve ticarileme gelime kaydetmekle birlikte, eski grkeminin ok gerisinde kalmtr. Greko-Romen ehir ve ticari hayatnn seviyesine asla ulalamamtr. Tarm ve endstriye pek katkda bulunulmamtr. nc olarak, belki de en olumsuz etkisi, brahim gelenekteki kabile ve kavim milliyetiliinin baskn kmasyla yaanan ve jenosit boyutuna varan sorunlardr. Tanrnn sekin kul ve kavimleri deyimi bu milliyetiliin kkenidir. nce braniler Tanrnn sekin kavmi saylm, sonra Araplar kavmi necip unvann kendilerine layk grmlerdir. Trk boylar slamn cengverliinde bir adm daha ileri gitmiler ve slaml kkl bir kimlik haline getirmilerdir. Asurlular sevilii ilk benimseyen kavim olarak kendilerini kutsamlar, ardndan Grekler ve Ermeniler ilk kutsal kavimlerden saylmada geride durmamlardr. Hristiyanln Avrupaya yaylmasnn milliyetiliin geliimindeki rol nemlidir. Ekmenlikten (evrensellik) ziyade milliyetilii hzlandrd sylenebilir. Rus milliyetilii de bir anlamda Ortodoks Hristiyanln rndr. Kavmiyetilik zerindeki bu etkisiyle brahim gelenek, zellikle Ortadounun kadim kavimleri zerine sadece sorunlar deil, trajik felaketler yadrmtr. En eski kavimlerden olan Asur, Ermeni, Pontus ve on Hristiyanlar, slamilemi Arap, Trk ve Krt iktidar sahiplerince neredeyse toplumsal tasfiyenin eiine getirilmilerdir. Yahudiliin de bundaki rol kmsenemez. Ermeni, Asur, on, Pontus, zidi ve benzer Mslman olmayan halklar ve kltrlerinin tasfiyesi genelde Ortadounun, zelde de Anadolunun kltrel le dnmesine yol amtr. En eski kltrleri barnda tayan bu halklardan yoksun kalan blge byk bir gerilie duar kalmtr. Tm blge halklar asndan bu trajik bir kayptr. Sadece toplumsal sorunu arlatrmakla kalmam, zm glerini de byk oranda zayflatmtr. Birok sanat ve bilime nclk eden bu halklardan ve kltrlerinden yoksun kalmak, blge toplumunun sanat ve bilim hafzasnn, yeteneinin kayb demektir. Benzer trajediler Hristiyanlk etkisi altnda Amerikada Kzlderililer, Aztekler ve nkalar, Avustralya yerlileri ve Eskimolar zerinde de yaanmtr. Din de olsalar, iktidarla erbetlenmi, ehevilemi rejimlerin yapmayaca ktlk, yol amayaca sorun ve trajedi yoktur. Tekrar belirtmeliyim ki, merkezi uygarln maddi kltrnn ar etkisi altndaki brahim dini gelenein ufku, program ve pratik yaam, bu uygarl amaktan ziyade, biraz daha yumuatmak ve adil klmaktan ibarettir. Yani
63

ZGRLK SOSYOLOJS

art-deerden pay alma reformudur; tekele katlm hakkdr. Kendileri bunun iin ideoloji sunarak iktidar iin meruiyet alan salarken, iktidar sahiplerinden de paylarn istemektedirler. Alamaynca direnie geiyorlar, pay alnca da susuyorlard. Ayn yky Avrupa sosyalizminde de okuyacaz. Zaten greceiz ki, her ikisi de birbirinin devamdrlar. phesiz kadim uygarln srdrlmesi ve evrensellemesinde byk rolleri, dolaysyla yerleri ve zamanlar da olmutur. Ama bu rol toplumun kadim smr ve bask sorununu azaltmam, tersine daha da arttrm ve sreklilik kazandrmtr. c- Toplumsal sorunda arlamann son dnemi ykselen Avrupa merkezli uygarln hegemonik iktidar aamasdr. M.S. 1500lerden itibaren dnya apnda ykselie geen Avrupa uygarlna kapitalist demek yntem haline getirilmitir. Ayrca biricik olduu, benzeri bulunmad iddia edilmitir. Birok benzersizlii (ulusdevlet, endstri, biliim) yaad da nemle belirtilir. Entelektel hegemonya nedeniyle Avrupa merkezci sosyal bilimin iddialar pozitif gerekler olarak sunulur. Dini dogmalardan daha kesin gerekler olarak kabul edilmesi istenen bu pozitif gerekler aslnda yeni modernitenin dogmalardr. phesiz Avrupa uygarlnn merkezi uygarln dnm geirmi ve farkll olan bir yaps olduu inkr edilemez. Fakat tarih boyunca merkezi uygarlk gelimi, birok mekn ve zaman tanmtr. Srekli ayn biimler tekrarlanmamtr. Farkllamalar srekli olmutur. Zaten evrensel ak gereince byle gelimek durumundadr. Benzersizlik iddias ise ardr. Merkezi uygarla batan sona damgasn vuran ve karakterini belirleyen temel zellikleri ise, be bin yl boyunca z itibariyle deimemitir. Oran ve teknikte farkllklar olabilir. rgtlenmesi, verimi, ideolojisi, ynetimi eitli biimler alabilir. Kendini tm bu farkllklar ve biimler altnda srdren zellii ise, ARTIK-DEER zerindeki tekel hegemonyasdr. Tekelin ierii deiebilir, ama kendisi deimez. Rahip + asker + idareci ls her zaman vardr. Arlklar zaman ve mekna gre deiebilir. Ama tekel bu kesimleri srekli gzetmek durumundadr. Artk-rn veya deerlerin elde edili yntemleri de farkl olabilir, ama kendisi deimez. Artk-deer, ya tarm ve endstride verim art, ya ticaret, ya da askeri fetih sayesinde biriktirilir. Bu yollardan bazlar arlk kazanabilir. Yine de birikim bu yntemlerin toplam sonucudur. Tekeli anlamaya byk zen gstermeliyiz. O, yalnz sermaye olmad gibi, iktidar da deildir. Sadece ticari, askeri, idari alanda olumaz. Tm bu deer ve alanlarn birlemi ifadesidir. Aslnda tekel, ekonomi bile deildir. Ekonomik alan zerinde elindeki zor, teknik ve rgtlenmeler yoluyla gasp salama gcdr; irkettir. Ama alageldiimiz ekonomik irket deil, son tahlilde sermaye biriktirme ortakldr. Kendini bazen devletlememi iktidar aygt, bazen devlet olarak karmza karr. Gnmzde ekonomik irket sfatn ok kullanr. Bahsettiim gibi, ekonomik olmaktan ok, ekonomiyi gasp irketi demek daha dorudur. Bazen ordu, ou yerde
64

ABDULLAH CALAN

tccarlar birlii, endstriyel tekel olarak da kendisini yanstabilir. Tekelin ahtapot gibi ok kolu olabilir. Bazen birok farkl g ve potansiyelin birleik etkisi olarak ortaya kabilir. Hepsinde nemli olan, toplumsal artk-deerin sermaye olarak ellerinde toplanmasdr. Be bin yldr deimeyen, kesintisiz sren, kmltif byyen temel gereklii budur. Farkl mekn ve zamanlardaki rekabet-hegemonya, alalykseli ve merkez-evre oluturmas, bu deimez gerekliin srdrlmesi, zincirleme halkalar halinde kopmadan yrtlmesi iindir. Kapitalizm, kapitalist sistem kelimelerinin propaganda amal kavramlar olarak kullanldna dikkat etmek gerekir. erik olarak bu kavramlarn belli karlklar belirlenebilir. Ama tam hakikat ifade eden olgular, olaylar ve ilikiler sistematii olarak yorumlanmalar halinde, toplumsal doay ve sorunlarn arptma oran yksek kavramlardr. Toplumsal hayatn ak farkldr. Yeni bir dil ve bilim gerektirdii, yaad sorunlarn boyutlarndan da gayet ak anlalmaktadr. Kapitalizm eer bir sermaye birikim sistemi ise, bunu ilk kapsaml gerekletirmelerin Smer ehir devletlerinde saland kantlanmtr. lkel biimde de olsa, sermaye irketleri, paralar, depolar, rgtlenmesi ve ynetimi bu kent devletiklerinin temelidir. Kentin kendisi de belki de ilk sermaye irketinin, tekelin kendisidir. Ticaret, askeri, bilim ve sanat ordusuyla birlikte, rahip yneticiler ve ii-kleler daha o dnemde temel sosyal snflardr. Tapnak (Ziggurat) ayn zamanda bir fabrika, iikle barnma, ynetici-askeri komutan ve rahip ynetim merkeziydi. En st kat da tabii tanrlarn gzetim, denetim yeriydi. Hepsi i ie ve mkemmel dzenlenmiti. Ben bu rnei harika bulurum. Uygarlmzn (tm devlet, snf ve kent yapsyla ekillendii) dl yata olarak deerlendiririm. Be bin yllk merkezi uygarlk yks zaman ve mekna alan, yaylan bu tapnak gerekliinden baka bir ey deildir. Bu tapnak rgtlenmesinden daha mkemmel ve orijinal bir kapitalist tekel, iletme, irket yaratlabileceini sanmyorum. Nasl tm hcrelerin ana kayna ana hcreler ise, tm tekel yaplarnn (ynetici, asker, ekonomi, ticari, bilimsel-sanatsal) ana hcresi de bu tapnak gerekliidir. Yaplan tm arkeolojik kazlar bu gerei dorulamaktadr. En son kefedilen ve tarihin spernovas olarak da adlandrlan Urfa-Gbeklitepe dikilita rneklerinin imdiye kadar tannd kadaryla en eski (neolitikten nce avc ve toplayc topluluklarn tapna) tapnak (M.. 100008000) olmas ihtimali yksektir. Tannm arkeologlarn grleri bu ynldr. Tarih ncesi ilk sermaye birikimlerinin byle balad, hemen her kazda birer rneiyle kendini apak dorulamaktadr. Avrupa merkezli kapitalin, tekelin en son ve zirvesel biimini temsil ettii inkr edilemez. Birikim ve retim tarzndan rgtlenme ve ynetim yapsna, askeri tekilatndan sanat, teknik ve bilim tekeline kadar farkllklar oluturduu da aktr. Ama benzersiz olduu, byk bir abartmadr. Akas bu, Avrupa merkezli propagandadr; dier bir deyile, modern klkl yeni snf Avrupa tapnak rahiplerinin (niversi65

ZGRLK SOSYOLOJS

te, akademik bilim ve sanat ordusu) iddialardr. Bunlarn Hristiyanlk kilisesinden daha fazla yeni kapitalist sisteme meruiyet hizmeti saladklar rahatlkla belirlenebilir. Avrupa uygarlnn kapitalist sistem temelli ykseliinin tarihini yazmak konumuz deildir. Fakat bu uygarln M.S. 5. ve 6. yzyllardaki Hristiyanln, 9. ve 10. yzyllardaki slamn (zellikle ber, talyan ve Balkan yarmadas zeri) teolojik, ticari, bilimsel, teknik ve ynetim tarznn izi zerinde ykseldii yakn tarihin en iyi bilinen hususlarndandr. Tm tarihiler M.S. 1250den itibaren hegemonik uygarlk merkezinde bir kaymann yaandnda, Douda alalan uygarlk merkezlerinin Avrupada ykselmeye baladnda hemfikirdirler. Ayrca bu yzyla (13. yzyl, ticaret devrimi) Ticaret Devrimi Yzyl da denmektedir. zellikle Venedik, Cenova ve Floransallarn nclnde 11. yzyldan 15. yzyl sonlarna kadar tm arlklaryla Doudan sadece mallarn tanmad, binlerce yllk tm uygarlk geleneklerinin, fikir ve tekniklerinin, usl ve yntemlerinin, zcesi toplumun die dokunur tm deerlerinin tand iyi bilinen tarihsel gereklerdir. Uygarlk merkezinin bu temelde aktarld aktr. Hristiyanln, hatta Greko-Romen uygarlnn, daha tesinde ise Neolitik Devrimin (M.. 50004000) Doudan Avrupaya tand da inkr edilemez tarihsel gerekliklerdir. Benim ahsi kanaatim, Avrupa yarmadasnn, Asya ktasnn ve zellikle Yakndou Asyasnn son on be bin yllk toplumsal kltrlerinin tanarak, son be yz yln en muhteem sentezini oluturduu ynndedir. Tarih yorumum tek cmleyle budur! Sorunum ne Douculuk, ne de Batclk yapmaktr. Tarihsel-toplumun btnln, kesintisizliini ve srdrlme farkllklarn birlik iinde doru bir yoruma tabi tutmak temel endiemdir, emel ve abamdr. phesiz tanan sadece merkezi uygarln temel yntemleri, yaplar deildir. Toplumun sorunlar da misliyle tanmtr. Hristiyanln tadklarna ok ksa bir anlatmla deinilmiti. Dounun maddi uygarlk deerleri (ticaret, retim, para, devlet) en az manevi deerler kadar (Hristiyanlk, bilim) sorunluydu. Avrupa bir anlamda sorunlara da boulmutu. Dounun anlalmas g, elikili toplumsal doasnn Avrupann henz fazla bozulmam, gen kalm neolitik-tarm toplumuna tanmasnn yol aaca depremleri tahmin etmek mmkndr. Dounun binlerce yl savamasna yol am bu tekel kapma yarna hazrlksz yakalanm Avrupada (Hristiyanln n hazrlk almalar yetersizdi) yol aaca tahribatlar elbette daha feci ve ykc olacakt. 16. yzyldan itibaren alevlenen sistem ii atmalar, Dounun binlerce yllk mirasnn izini tar. Romadan beri yaanan atmalar da ayn kltrn izlerini tar. Abartmadan belirtebilirim ki, sadece merkezi uygarln maddi ve manevi pozitif deerleri Avrupaya tanmad; ar eliki, sorun, atma ve savalar da tand. Hatta feci soykrmlarn bile Dou uygarlk geleneinde fazlasyla izleri mevcuttur. Asur krallar insan kellelerinden kale ve surlar yapmakla vnrlerdi.
66

ABDULLAH CALAN

Tm Doulu despotlar ne kadar kabile, ky ve kent toplumunu yok ettiklerini ve insanlarn esir olarak tadklarn ballandra ballandra anlatrlar. Hem de kahramanlk ykleri olarak! Avrupa sosyal bilimcileri bouna Dounun takibine km deiller. Bu abalarn deerli buluyorum. Ama eldeki oryantalizm, gerei anlatmaktan ok uzaktr. Yine de ta kesilmi Doulu beyinlere gre, kendilerine kran borlu olduumuzu belirtmek durumundaym. Bu abalar n smrgeci niyetler tasa bile, asl amacn bu olmadn, Avrupann uygarlama yksn anlamak olduunu belirtmek daha doru bir ifade olacaktr. nk Avrupay eliki, sorun ve savalaryla anlamann yolu zellikle Yakndouyu zmekten geer. Bu abamn dier bir amac da bu konuda, yol ve yntem konusunda mtevaz bir katk sunmak olarak anlalmaldr. ou Doulu insan, Avrupallar kendine gvenen, ok akll insanlar sanr. Ben ise her karlatmda, her Avrupaly ok toy ve Dou kltrnde yaayamayacak kadar narin, saf ve donanmsz sayarm! Avrupa neolitik toplum geleneinin 16. yzyl sonrasndaki uygarlamas zerinde byk etkisi olduu kansndaym. 10. yzyl sonras kent devrimleri de dahil, 16. yzyla kadar geleneksel Avrupa insan Hristiyanl benimsedi; ama hemen kendi teolojik yorumunu da gelitirdi. Bu onu Rnesans, Reform ve Aydnlanmaya, bilimsel-felsefi devrime gtrecekti. Yakndounun son uygarlk gelenei olarak slamn yayl karsnda, Dou, neolitik topluma benzer bir gelimeyi gsteremedi. phesiz Trk, Fars, Krt kkenli birok baarl yorumcu, bilim ve sanat adam yetiti. Snrl bir Rnesans (M.S. 8.-12. yzyl) yaand. Ancak geleneksel Dou despotizmi talam yapsyla kendisini btn toplum gzeneklerine hkim klmay baarmakta gecikmeyecekti. slam ii kavgalarn ok nemli bir etkeni de buydu. Tabii asl neden tekel kapmayd. Ayrca Dou neolitik toplum gelenei yaklak be bin yldr tekelin despotik dayatmas altnda ok yorgun, bitkin, cahil ve aresiz braklmt. Buna mukabil Avrupann neolitik gelenei diri, zgr ve daha ok yaratcyd. nk Doulular gibi zerlerinde be bin yllk bir despotizm uygulanmamt. Ayrca bahsedildii gibi, Dounun byk tecrbesinin olumlu yanlarn alabilmiti. Bu iki temel husus, Avrupann tarihsel ykseliini anlamak asndan kilit bir nem tar. Bu ksa aklamalar, I. Wallerstein ve ona yakn sosyal bilim gruplarnn 16. yzyldan balatlan kapitalist dnya-sistem zmlemelerinin tarihsel temelden ve kapitalin ok eski bir bulu olma gereinden kopuk almalar olduunu, en azndan bu ynlerden byk eksiklikler tadn yeterince aydnlatmaktadr. Kald ki, Venedik, Amsterdam ve Londra geninde younlaan kapitalist sermaye birikiminin aklan tarz da yine ayn eksiklikleri tamaktadr. V. Carlos ve olu II. Philipin 16. yzyl boyunca talya, Hollanda ve ngiltere adas zerindeki basklar olmasayd, para-sermayenin manifaktrel ve tarmsal retime yatrlmas o younlukta mmkn olabilir miydi? Venedik ahsnda talyann baaramad ulusal ayaklanma ve kal67

ZGRLK SOSYOLOJS

knmay balatan Hollanda-Amsterdamla onlar zafere tayan ngiltere-Londra, bizzat d siyasi-askeri baskya kar i siyasi-askeri direnme ile bu baarlarn salam deiller miydi? Her iki soruya verilecek cevap Fernand Braudelin szn dorulayacaktr: Younlaan vurgu kazanan iktidar-devlet, kapitalizm salglar. Benim kanm daha ileridir; iktidar-devletin bizzat tekel ve sermaye olduu ynndedir. Zaten bunlar sermaye tekeli olmasalard, sermaye salglamalar mmkn olamazd. Benzetmeyle ifade edersek, nasl tekelerden st salmazsa, tekel olmayan devlet-iktidar aygtlarndan da sermaye salamaz. Hem d iktidar-devlet basks, hem i devlet direnii, Hollanda ve ngiltere gereini yaratan gerek etmenlerdir. spanya merkezli imparatorluk, bana gelecek tehlikeyi iyi grdnden, nce talya kent klarn bastrdktan sonra (Machiavellinin Prensi kar koyuu baaramayacaktr) tm gcyle Hollanda eyaleti ve ngiltere adasndaki yeni ulusalc-tekelci oluuma yklendi. Baaramazsa kendisi zlp gidecekti. Hollanda ve ngilterenin direnii kapsaml ve uzun srelidir. Muazzam bir diplomatik, ekonomik, askeri, ticari, bilimsel-felsefi, hatta dini (Protestanlk Hareketi) ynden birok cepheden gelitirilmitir. Askeri teknoloji, strateji ve taktik rgtlenmelerden tutalm Hristiyanln en radikal Protestan yorumuna (Calvinizm, Anglikanizm), ekonominin en st verimlilii salayacak teknik donanm ve rgtlenmesine, Osmanllarla ittifak dnecek kadar diplomatik faaliyetlere, Almanya Prusya Devletini yanna ekmesine kadar ok kapsaml biimde yrtlen bu stratejik direniin sonunda sadece zafer kazanmakla kalmad, uygarln yeni hegemonik merkezinin Amsterdam ve Londra merkezli olmasna yol at ok iyi bilinmektedir. Bu arada sermayenin faaliyetlerinin ok artt, para-sermayenin (Altn-gm bolluunun dnya apnda parann komuta gc kazanmasndaki etkisi bilinmektedir) tarihte ilk defa baat rol oynamaya balad, birok para sahibi ailenin (Yahudi kkenliler kayda deerdir) devletleri borlandrma yoluyla ok byk sermaye biriktirdii, burjuvazinin snf olarak rgtlenmesinde bu ynl gelimelerin belirleyici rol oynad bilinmektedir. Yine ii snf trnden bir sosyal tabakann da bu byk ulusal-direni srecinde olutuu gz ard edilemez. Tmyle bu sre oluturdu demiyorum, ama katksnn nemi inkr edilemez. Ekonomik patlamann mehur Dou ve Bat Hint Kumpanyalarna (devlet tekelleri, devletin kendisi) yol amasnn bu gelimelerin atei iinden doduu da inkr edilemez. u tartmay yapmak istemiyorum: Ekonomik (altyap) temel ve siyasi-askeri (styap) yaplardan hangisi ncelik tar? Bunun anlaml bir tartma olduuna inanmyorum. Burjuva ekonomipolitiinin (Marksn Kapitali de buna dahildir) propaganda kokan fikirleri, gerei aklamaktan ok perdeler. Artk buna alet olmamann zaman oktan gelmitir. 16. yzyl knn uygarlk tarihinde sistemsel ve hegemonik olduu aktr. Merkezin Venedik (Buna tm talyan kentleri, Lizbon ve Anvers de dahildir) zerin68

ABDULLAH CALAN

den Amsterdam ve Londraya kayd, ilk ulus-devlet modellerinin ngiltere ve Hollanda nclnde gelitirildii de aktr. Ykselen uygarln kendinden ncekilerin hepsinden farkl olduu, byk bir dnm ierdii tartma gtrmez. Ama tm bu gelimeleri be bin yllk merkezi uygarlk yrynden, rnein Akadlar Smerlerden, Asurlar ve Babillileri Akadlardan, Med-Persleri Asurlulardan, Msr, Hurriler ve Hititleri Mezopotamya uygarlndan, Greko-Romen uygarln bu toplam gelimelerden, brahim dinleri hepsinden koparrsak, Avrupa uygarlndan bahsedebilir miyiz? Yalnz talyan kentlerinin nclk ettii (M.S. 10001300) tama olmasayd ve bu tama talyadan Bat Avrupa kylarna kadar (M.S. 13001600) devam etmeseydi, Amsterdam ve Londra mucizeleri gerekleebilir miydi? Dnya uygarlk sisteminin btnln ve srekliliini kavramadan, tarihseltoplum aklamalar, sosyal bilim analizleri ve teorileri byk eksiklik ve yanlg pay tamaktan kurtulamazlar. Birinci Doa bile btnlkl tarihsel aklamalar gerektirirken, zincirleme ana halkalar halinde i ie gemi Toplumsal Doay ok daha sk bir btnlk iinde tarihsel felsefi-bilimsel adan zmlemek vazgeilemez yntemsel nemdedir. Avrupa sosyal bilim hegemonyas, uzun sre kat pozitivist metafizikle bu gerei yadsyarak, belki uygarlk hegemonyasna hizmet etmitir. Ama sosyal bilimde de byk kargaaya yol amtr. Kapital zmlemeleri bu konuda byk sorumluluk iindedir. Anlatlanlarn byk ksmnn kapitali, sistemiyle birlikte aklamaktan teye perdelemeye hizmet ettii mevcut sorunlar ynndan tr inkr edilemez! Tarih boyunca zaten hegemonik, bunalml ve merkezli seyreden uygarlk tekellerinin, Avrupa srecinde 15. yzylda Venedik, 16. ve 17. yzyllarda AmsterdamHollanda, 18. ve 19. yzyllar boyunca arlkl olarak ngiltere-Londra merkezli seyrettii hususunda hemfikirlik vardr. Fransz uygarlk tekelinin 15.18. yzyllar boyunca spanya, Hollanda ve ngiltereye kar yrtt hegemonyay kapma (yeni Roma olma hayali) savalar baarszlkla sonulanmtr. Almanyann 19. yzyl sonlarnda gerekletirdii uygarlksal k, 1945te tam bir yenilgiyle kbus yaamtr. 20. yzyln ABDnin uygarlksal ykseliine tank olduu, 1945 sonrasnda stnln pekitirdii, gnmzde ise (2000 sonras) atrdamaya balad gzlemlenmektedir. Sovyet Rusyann 19451990 yllar arasndaki hegemonik denemesi pek baarl olamamtr. in hakknda ilerisi iin bahsedilen yeni hegemonik merkez ideas imdilik speklatiftir. Tarihte de ska rnei grld gibi, ok merkezli hegemonik bir sre nmzdeki dnemi belirleyebilir. ABD, AB, Rusya Federasyonu, in ve Japonya iddial merkezler olabilir. Ama imdilik ABDnin sper hegemon g olduu rahatlkla belirtilebilir. zellikle ngiliz sosyal bilimci Antony Giddensin Avrupa modernitesine (uygarlk da denilebilir) ilikin benzersizlik yorumlarna ksaca deinmitim. Sorun balklar altnda srasyla deinmekle birlikte, toplu bak altnda belirtmeliyim ki, bu idea
69

ZGRLK SOSYOLOJS

ok daha fazla Avrupa merkezlidir ve tarihten kopuktur. Giddensin kapitalist modernite yorumlar olarak belirtmemiz gereken deerlendirmeleri, kapitalizmi tmyle Avrupai bir sistem ve endstriyi ok daha fazla bir Avrupa devrimi sayarken, ulus-devleti sistemin nc aya olarak yepyeni bir dzen-deneme biiminde sunmaktadr. Tekraren de olsa belirtmeliyim ki, kapitalizm tm uygarlklarda gzlemlenmitir. Her uygarlkta az ok endstriyel gelimeler ve devrimler vardr. Ulusdevlet ise, hanedan ve kavim devletlerinin ulus-toplumdaki hali olarak belirtilebilir, tanmlanabilir. Bu kategorinin, ok abartmamak artyla, Toplumsal Doay kavramak asndan daha anlaml kullanmlar olabilir. Avrupa uygarlnn, daha dorusu uygarlk aamasnn byk eliki, atma ve savalar, hatta soykrmlar biiminde kendisini yanstan toplumsal sorunlar, tm dier gelime alanlarnda olduu gibi zirve yapmtr. Zihinsel, ideolojik, siyasi, ekonomik, askeri, demografik, cinsiyetilik, milliyetilik, dincilik ve ekolojik sorunlarn devasa boyutlar tm sosyal bilimlerin temel konulardr. Avrupann son drt yz yl, tarihin toplamndan daha fazla sava yaamtr. Savalarn tm tipleri yaanmtr. Dinsel, etnik, ekonomik, ticari, askeri, sivil, ulusal, snfsal, ideolojik, cinsiyeti, siyasal, devletsel, toplumsal, sistemsel, bloksal, dnyasal vb. sava trlerinin denenmeyeni nerdeyse kalmamtr. Hepsinde de rekorlar krlmtr. lmleriyle, aclaryla, maddi kayplaryla! Bu gerekler phesiz uzun tarih yrynde ksa bir sre olan son drt yz yln rn olamazlar. Olamayacan ksa incelememiz gstermitir. Bu savalar son on be bin yllk Neolitik ve Uygarlk dnemi toplumunda biriken sorunlarn Avrupa Yarmadasndaki toplumun banda belki de patlamasdr demek daha doru ve kadirinas bir yorum olacaktr. Avrupa toplumu eski toplumdan kalma sorunlar yumayla, tam baaryla olmasa da, stn maharetle savamtr. Byk bir anlayla incelemesini bilmi ve savan daha anlaml yrtmtr. Bunun iin Rnesans, Reform ve Aydnlanma srelerini yaratm, muazzam bilimsel keifler yapm, felsefi ekoller gelitirmi, demokratik anayasal sreler yaamtr. Krallklar kurup devirmi, cumhuriyetler ina etmitir. Grlmemi verimlilikte ekonomik sistemler rgtlemi, en byk endstri devrimini yapmtr. Sanat ve modada rakip tanmamtr. Mthi kentler ina etmitir. Grkemli bilim ve salk yuvalar kurmutur. Uygarlk sistemini tm dnyaya yaymtr. Tarihin en kapsaml dnya sistemini ina etmitir. Fakat bu devasa gelimelerin toplumsal sorunu zmekten ziyade daha da karmak hale getirdii, isizlik, atma ve ekolojik ykm gibi gnmzn dnya apndaki temel sorunlar bata olmak zere, en yzeysel sorunlarda bile kendini belli etmektedir. Temel neden, sorunlarn be bin yllk uygarlk kkenli olmasdr; uygarln bizzat kendisinin byk bir sorun yuma olmasdr. Avrupann bence en byk katks, devasa uygarlk sorunlarna bilim aynasn tutmay baarm olmasdr. Silik de olsa, birok ynyle yanlsa da, bu aynadan sorunlar daha iyi grmek imkn dahiline
70

ABDULLAH CALAN

girmitir. Yiit savalarn da (ideolojiler ne kadar yanltc olsa da) bundaki byk katklar asla gz ard edilemez. zellikle eitlik, zgrlk ve kardelik adna yrtlen savalarn kahramanlar gerek katk sahipleridir. Temel toplumsal sorunu tespit etmeyi kmsememeliyiz. Tarih boyunca toplumlar binlerce yl savat, savatrld. ok acdr ki, bu toplumlar kimler iin savatklarn bilmiyorlard. Kendi zorba ve smrcleri tarafndan sadece altrlmyorlar, saysz savata da yok ediliyorlard. Dou bilgelii phesiz toplumsal sorunun farkndayd. Bu nedenle byk retiler, ahlaki sistemler, din ve mezhepler gelitirmilerdi. Devlet, uygarlk haline gelmektense, uzun sre airet ve kabile yaam ye tutuluyordu. Dou toplumu ana gvdesiyle devlet ve uygarla yabanc kalmtr. Aralarna devasa surlar ve kaleler dikilmitir. Dounun ezgi ve destanlar bu gerekleri tm sanat inceliiyle anlatmtr. Dou insan kurtuluu te dnyalarda arayacak kadar uygarlk dnyasna yabanclam ve umutsuzdu. Avrupa toplumunun bykl, bu kadar dmeden, bir yandan olumlu eleri zmserken, dier yandan yabanclatrc unsurlara kar direnmesiydi. Toplumsal sorunu zmedi; ama kendini tmyle yenik ve aresiz klmasna frsat da tanmad. Uygarln bu ana nehir koluna ilikin sorunlara gerek gnmzn, gerek geleneksel in, Hint, Latin Amerika ve hatta Afrika toplumlarnn sorunlarn eklemek zlerini deitirmeyecektir. Baz arpc biimsel sorunlar anlatm ancak glendirebilir. Kald ki, gnmzn Dnya Sistemi (ok merkezli ve sper hegemon ABDli sistem) tm dnya toplumunun sorunlarn da kendisi gibi sistemletirmi, btnsel klmtr. Sunmaya altm tarihsel-toplumsal sorunlar gncellemi ana balklar halinde zetlemek konuyu tamamlayc ve daha somut klacaktr.

71

ZGRLK SOSYOLOJS

B- TOPLUMSAL SORUNLAR 1- ktidar ve Devlet Sorunu Ska vurgulamak durumundaym ki, tarih imdi olduu gibi, imdinin herhangi bir unsuru da tarihtir. Tarih ile imdiki arasnda byk kopukluk braklmas, her yeni uygarlksal ykseliin ilk giritii meruiyet salayc ve kendini ezel-ebed klmak isteyen propagandalarnn sonucudur. Gerek toplum yaamnda bylesi kopukluklar yoktur. Vurgulanan dier husus, tarih evrensel klnmadan, yerel veya tekil bir tarih inasnn anlam ifade edemeyeceidir. Dolaysyla ilk ina edildikleri halleriyle iktidar ve devlet sorunu, ok az farkla gnmzn de sorunudur. Aralarndaki fark ise, zaman ve mekn koullarnn ekledii paylardr. Farkllk ve dnm kavramlarna bu anlam yklediimizde, yorumlarmzn hakikat paynn artaca aktr. Farkll, dnm ve gelimeyi kmseme veya nemsiz klmay da ayn sakncalar iinde grmek gerekir. Evrensel tarih yoksunluu ne denli krelticiyse, tarihsel gelimeyi hep tekerrrden ibaretmi gibi ele almak, farkllk ve dnmden yoksun saymak da o denli gerei perdeleyicidir. ndirgemeciliin bu iki biimine dmemek byk nem tar. Gnmz asndan iktidar ve devlet konusunda yaplabilecek ilk tespit, toplum stnde ve iinde olaanst hacim kazanmalardr. 16. yzyla kadar hkmranlk daha ok toplumun dnda, hem de gz alc ve korkutucu biimiyle ina edilirdi. alar boyunca uygarlk bu ynl ok arpc biimlere tanktr. ktidarn resmi ifadesi olarak devlet, snr izgilerini zenle izerdi. Devlet-toplum fark ne kadar keskin izilirse, o denli yarar umulurdu. Daha toplum ii bir olgu olarak iktidarda bile izgiler ak seikti. Erkek karsnda kadnn, yallar karsnda genlerin, airet reisi karsnda sradan airet yelerinin, mezhebin ve dinin temsilcisi karsnda mmin cemaatin duru izgileri ok net kurallar ve adaplarla belirlenmiti. Ses tonlarndan yry ve oturularna kadar iktidar otoritesi ve ynetilen konusu ayrntl kurallara sahipti. phesiz daha az olan iktidar ve devletin kendini hissettirmesi asndan otoritelerinin bu ynl tesisi anlalrdr. Meruiyet aralar, eitim ve buna gre hizmet sunarlard. Avrupa uygarlndaki iktidar ve devlet otoritelerinde meydana gelen kkl dnmn fark, giderek hzlanacak biimde toplumun tm gzeneklerine szma ihtiyac duymasdr. Bunda iki temel etkenden bahsetmek mmkndr. Birincisi, smrlen kitlenin bymesidir. Ynetim bytlmeden smr gerekleemezdi. Byyen srnn ok obana ihtiya duymas gibi, devlet brokrasisinin imesi bu olgunun ak kantdr. Buna ynetimin devasa bym d savunmasnn i toplumu bastrma payn da eklemek gerekir. Savalar her zaman brokrasi dourmutur. Ordunun kendisi en byk brokratik rgttr. kinci etken, toplumun artan bilinci ve direnmesidir. Gerek Avrupa toplumunun smry derinden yaamam olmas, ge72

ABDULLAH CALAN

rek srekli direnmesi, iktidar-devlet inalarn hacimli klmaya zorlamtr. Burjuvazinin aristokrasiye, ii snfnn her ikisine kar mcadelesi, Avrupada iktidar ve devlet inasn derinletirmeye zorlamtr. Burjuvazinin (orta snf) tarihte belki de ilk defa bir orta snf olarak devletlemesi, iktidar ve devletin konumuna byk deiiklik getirmitir. Toplumun iinden doan bir ktlenin devletlemesi, dolaysyla artan iktidar olay kendisini toplum iinde rgtlemek zorunda brakmtr. Burjuvazi kendini dtan iktidar ve devlete hkmran klmayacak kadar byk bir snflamadr. Kendini devletletirdike, ite toplumsal atma ierisinde bulunaca aktr. Snf atmas denilen olgu bu gerei aklar. Burjuva ideolojisi olarak liberalizm, bu soruna zm bulmak iin bin dereden su getirir. Fakat geen srede yaanan, devlet ve iktidarn daha da bymesi ve brokratik kanserlemedir. Toplumda devlet ve iktidar ne kadar byrse, bu o kadar i sava var demektir. Avrupa toplumunda gelien en temel sorun batan itibaren bu nitelikte olmutur. Byk anayasa, demokrasi, cumhuriyet, sosyalizm, anarizm mcadelesi iktidar ve devletin oluum tarzyla yakndan balantldr. Gnmze doru bulunan en gzde are, kesin anayasal kurallara balanm temel insan haklar, hukukun stnl ve demokrasidir. Kalc bir zmden ziyade, devlet ve toplumu iktidar zerinde uzlamaya zorlayarak, eskinin byk kavgal dnemini amaya almaktadr. ktidar ve devlet sorunu zmlenmemitir. Sadece srdrlebilir bir konuma tanmtr. Daha yakndan baknca, milliyetilik, cinsiyetilik, dincilik ve eitli bilimciliklerle toplum, iktidar ve devletin i ielii gelitirilerek, yani Herkes hem iktidar hem toplumdur, hem devlet hem toplumdur paradigmasna ekilerek, ulus-devlet srdrlmeye allmaktadr. Bylece ite snf sava bastrlp, da kar savunma pozisyonu hep ak tutularak, burjuva ulus-devletin zm bulunmu varsaylmaktadr. Dnya apnda denenen sorun zmekten ziyade bastrma ynteminin en belli bals bu olmaktadr. Ulus-devletin kendisinin azami devlet ve iktidar olmasnn faizm nitelii en ak biimde Alman faizminde gzlemlendi. Ulus-devletin ilk rnei, Hollanda ve ngilterenin spanyol mparatorluuna kar direni srecinde kendini gsterdi. Ulus-devlet tm toplumu d gce kar seferber ederek meru gerekesini yaratr. Ulusal toplum olma dorultusunda balangta nispeten olumlu eler tamaktayd. Ama daha douunda snfsal smr ve basky perdeleme grevi grd akt. Ulus-devlet kesinlikle burjuva snf etiketini tar. O snfn devlet modelidir. Daha sonra Napolyon seferleri bu modeli Fransada daha da glendirerek, Avrupa apnda yaygnlamasna yol at. Alman ve talyan burjuvazisinin geri kalm olmas ve birlik konusundaki zorluklar daha milliyeti politikalar getirdi. Dtan igal, iten aristokratik ve ii snfndan gelen direniler burjuvaziyi ar oven, milliyeti devlet modeline zorlad. Yenilgi ve bunalm, Almanya ve talya bata olmak zere, birok lkeyi ya sosyal devrim ya faizm ikilemine ekti.
73

ZGRLK SOSYOLOJS

Kazanan faist devlet modeli oldu. Belki Hitler, Musollini ve benzerleri yenildi; fakat sistemleri kazand. Ulus-devlet, z itibariyle toplumun devletle, devletin toplumla zdelemesi olarak tanmlanabilir ki, faizmin tanm da budur. Doal olarak ne devlet toplumlar, ne toplum devlet olabilir. Olsa olsa topyekncu (totaliter) ideolojilerin savlar byle olabilir. Bu sloganlarn faist nitelii bilinmektedir. Faizm, bir devlet biimi olarak, her zaman burjuva liberalizminin bakesinde bir yere sahiptir. Bunalm dnemlerinin ynetim biimidir. Bunalm bnyesel olduundan, ynetim biimi de bnyeseldir. Ad ulus-devlet ynetimidir. Finans kapital ann bunalmnn zirve yapmasdr. Gnmzde kresel zirve yapan kapitalist tekelin devleti de en gerici zorba dneminde genel olarak faisttir. Her ne kadar ulus-devletin knden bahsediliyorsa da, yerine ina edilenin demokrasi olacan iddia etmek safdillik olur. Belki de hem makro kresel, hem mikro yerel faist siyasi oluumlar gndemdedir. Ortadou, Balkanlar, Orta Asya ve Kafkasyada olup bitenler dikkat ekicidir. Latin Amerika ve Afrika yeni deneyimler arefesindedir. Avrupa ulus-devlet faizminden evrimle k peindedir. Rusya ve inin ne olaca belli deildir. Sper hegemon ABD her devlet biimiyle alveri halindedir. Ak ki, iktidar ve devlet sorunu en ar dnemlerinden birini daha yaamaktadr. Ya demokratik devrim ya faizm ikilemi gndemde en can alc nemini korumaktadr. Sistemin tm blgesel ve merkezi BM rgtlenmesi ilevsel olamamaktadr. Finans-kapital tarihin en kresel dneminde zirve yaparken, bunalm en ok azdran sermaye kesimi rolndedir. Finans-sermaye tekelinin siyasi-askeri karl, topluma kar younlatrlm savatr. Birok dnya cephesinde yaanan gereklik budur. Dnya sisteminin yapsal bunalmndan hangi siyasi ve ekonomik oluumlarn kaca kehanetle deil, entelektel, siyasi ve ahlaki almalarn dzeyiyle belirlenebilir. Kapitalist modernitenin en sanal sermaye tekeli olarak finans-kapital anda, toplum tarihin hibir dneminde olmad kadar dalmayla kar karyadr. Toplumun politik ve ahlaki dokusu parampara edilmitir. Yaanan, soykrmdan da ar bir toplumsal olgu olan toplumkrmdr. Sanal sermayenin medya egemenlii, kinci Dnya Savandan daha ar bir toplumkrm yrten silah konumundadr. Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, bilimcilik ve sanatlk (spor, dizi vb.) toplarn yirmi drt saat boyunca topluma kustururcasna vuran medya silah karsnda toplum nasl savunulabilir? Medya da bir nevi ikinci analitik akl gibi toplum zerinde ilevseldir. Nasl ki analitik akl kendi bana iyi veya kt deilse, medya da kendi bana ntr bir aratr. Her silah gibi, roln kullanan belirler. Hegemonik gler her zaman en etkili silahlara sahip olduklar gibi, medya silahnn da hkim gcdrler. Medyay ikinci analitik akl gibi kullandklarndan, toplumun direnme gcn etkisizletirmede ok
74

ABDULLAH CALAN

etkilidirler. Bu silahla sanal toplum ina ediliyor. Sanal toplum, toplumkrmn baka bir biimidir. Ulus-devleti de toplumkrmn biimlerinden biri saymak mmkn olmaktadr. Her iki biimde de toplum kendisi olmaktan karlyor, ynlendiren tekelin bir aracna dntrlyor. Toplumsal doay basite almak ok tehlikeli olduu gibi, kendisi olmaktan karmak da snr belli olmayan tehlikelere ak tutmak anlamna gelir. Finans-sermaye gibi sanal tekel a da ancak kendisi olmaktan km toplumla var olabilir. kisinin ayn dnemde ortaya kmas rastlant olmayp, birbirleriyle ba iindedir. Ulus-devletin kendisi olmaktan km (kendisini ulus-devlet sanan) toplumuyla medyann batan kard toplum, tam anlamyla yenik toplumdur ve enkazndan baka eyler ina edilmektedir. Bylesi bir toplumsal a yaadmzdan kuku duyulamaz. Sadece en sorunlu toplumu yaamyoruz, bireyine de hibir ey vermeyen toplumda yayoruz. Yaadmz toplumlar sadece ahlaki ve politik dokularn kaybetmi deiller, varlklar da tehdit altndadr. Sorun deil, krm tehlikesi yayorlar. Eer gnmzde sorunlar tm bilimsel gce ramen srekli byyor ve kanserleiyorsa, o zaman toplumkrm sadece varsaym deil, gerek bir tehlikedir demektir. Ulus-devlet iktidarnn toplumu koruduu iddias ise, en byk yanlsamay yaratp tehlikeyi adm adm gerek klyor. Toplum sadece sorunlarla deil, krmla kar karyadr. 2- Toplumun Ahlak ve Politika Sorunu Sorunlar blmenin sakncalarnn farkndaym. Avrupa merkezli bilimin analitik akl snr tanmadan kullanarak gelitirdii bu yntemin grnte baz kazanmlar olsa da, hakikatin btnln kaybetme tehlikesini birlikte tad gz ard edilemez. Bu tehlikenin sakncal ynlerini srekli gz nnde bulundurmak kouluyla, toplumsal sorunu sorunlar olarak blme riskini tadn bilerek yntem kullanmay srdreceim. Epistemoloji blmnde farkl yaklamlar tartmaya alacam. Toplumsal sorunlarn ilk blmne iktidar ve devleti bo yere almadk. Sorunlarn ana kaynan oluturmas bunun temel nedenidir. nce olanca arlyla toplumun zerinde, 16. yzylla birlikte youn olarak iinde slenen iktidar ve devlet iliki ve aygtlarnn temel fonksiyonu, toplumu gsz ve savunmasz brakarak tekel smrsne hazr hale getirmektir. ktidar ve devletin roln byle tanmlamak ok nemlidir. ktidar ve devlete sadece zor aygt ve ilikilerinin toplamdr demek ciddi eksiklikler tar. En nemli rolnn toplumun gsz ve savunmasz braklmas olduu kansndaym. Bu roln ise, toplumun varolu aralar olan ahlaki ve politik dokulamasn srekli zayflatp i yapamaz, roln oynayamaz duruma drerek gerekletirirler. Toplum ahlak ve politika dediimiz iki alan oluturmadan varln srdremez.
75

ZGRLK SOSYOLOJS

Ahlakn temel rol, toplumun srdrlme, ayakta kalma kurallarna sahip olma ve uygulama gcdr. Varlk kurallarn ve uygulama gcn yitiren toplum hayvan topluluuna dnm demektir ki, bu halde istenildii kadar kullanlp smrlebilir. Politikann rol ise, znde topluma gerekli ahlaki kurallar salamak ve bununla birlikte temel maddi ve zihni ihtiyalar gidermenin yol ve yntemlerini srekli tartarak kararlatrmaktr. Toplumsal politika, bu gerekeler temelinde srekli tartma ve karar gcn gelitirerek toplumu zinde ve ak grl klar; kendini ynetebilme ve ilerini zme yeteneine kavuturarak onun en temel varlk alann oluturur. Politikasz toplum, ba kopmu tavuk gibi, daha can vermeden saa sola savrulan toplumdur. Bir toplumu ilevsiz ve gsz brakmann en etkili yolu, kendi z varl, temel maddi ve manevi ihtiyalar iin zorunlu tartma ve karar organ olarak POLTKAsz (siyasetsiz, slami deyimle eriatsz) brakmaktr. Hibir yol bu denli sakncal olamaz. Tarih boyunca iktidar ve devlet aygtlar ve ilikilerinin ilk elde toplumun ahlak yerine hukuk, politikas yerine devlet idaresi adl kurumlar yerletirmesi bu nedenlerledir. Toplumu iki temel varlk stratejisi roln oynayan ahlak ve politika gcnden alkoyma, yerine hukuk ve hkmranlk idaresini koyma, her dnemin temel iktidar ve devlet grevleridir. Sermaye birikimi, smr tekelleri bu iki grev olmadan olmaz. Be bin yllk uygarlk tarihinin tm sayfalar toplumun ahlaki ve politik gcn krmak, yerine sermaye tekellerinin hukukunu ve idaresini geirmekle doludur. Uygarlk tarihi plak ve gerek nedenleriyle byledir ve doru yazm ancak bu nedenlerle anlam ifade edebilir. Tarihin tm toplumsal kavgalarnn znde de bu gereklik gizlidir. Toplum kendi ahlak ve politikasnca m yaayacaktr, yoksa azgn smr tekellerinin hukuku ve idaresi dorultusunda sr gibi mi yaatlacaktr? Sorunlarn ana kayna iktidar ve devletin hukuk ve idaresinin akl almaz kanserolojik bymesidir derken, bu gerei ifade etmek istiyorum. Bir hususu daha aklamakta yarar vardr. lk hiyerari kurulduunda ve toplum adna tecrbe ve uzmanln nem kazand durumlarda, adna ne dersek diyelim, devlet veya otorite fark etmez, yararllk beklenir. Toplum eer devleti ve otoriteyi (iktidar) hepten olumsuzlatrmamsa, bu iki yararllk beklentisi nedeniyledir. Yani devlet ve otorite adna tecrbe ve uzmanlk bekleyerek ilerini kolaylatracan sanmaktadr. Katlanmasnn en nemli gerekeleri bu iki etkendir. Tecrbe herkeste bulunmaz. Uzmanlk da herkesin ii olamaz. Fakat otorite ve devlet, tarih boyunca bu iki hakl beklentiyi istismar ederek, en tecrbesiz ve uzmanlktan yoksun beceriksizlerin hukuk yerine entrika, tecrbe yerine aylaklk alan haline getirdi. Byk yozlamalar ve felaketler bu byk saptrma ve tersyz etmeyle yakndan balantldr. Tarihte zellikle orta snfn kanserolojik gelimesini ifade eden burjuvazinin, toplumun orta yerine, gbeine oturarak kendi en bencil karlarn hukuk, en soysuz ynetimini ise anayasal idare olarak sunmas, bunun iin iktidar ve devleti snr
76

ABDULLAH CALAN

tanmaz aygt ve szde uzmanlk alanlarna blerek oaltmas tam bir felaket olmutur. Toplum yamurdan kurtulaym derken doluya tutulmutur. Burjuvazinin akl incelii olan liberalizmin snr tanmaz cumhuriyet, demokrasi, anayasa, idarenin kltlmesi, devletin ve iktidarn snrlandrlmas tartmalar gerei perdelemek kadar, tersine ifadelerle ykl anlamlar olarak deerlendirilmelidir. Antika kadar bile burjuva orta snfnn anayasa, cumhuriyet, demokrasi, idarenin kltlmesi, devlet ve iktidarn snrlandrlmas yetenei yoktur. nk bu soylu kavramlar ilevsiz hale getiren, orta snfn maddi yapsdr, onun varlk tarzdr. Toplum ilkalarn bir kraln, bir hanedanln zorbela tarken, snrsz hale gelmi burjuva aygt ve hanedanlklar nasl tasn? Bilerek burjuva aile ve hanedan kavramn kullanyorum. nk ayn kaynaktan geliyor. Tm ynetim ve kural sanatn nceki byk soylu aristokrasi ve kral glerinden devirmitir. z yaratm yetenei yoktur. Devlet ve iktidar ilikilerinin toplumdaki kanserolojik etkisi bu snfsal doasndan kaynaklanr. Orta snfn doas faizm ykldr. Dolaysyla toplumun ahlaki ve siyasi (politik) dokularnn ktrmletirilerek i gremez hale getirilmesi en temel sorunlarn banda gelir. phesiz ahlak ve politik dokular, alanlar tmyle yok edilemez. Toplum var olduka, ahlak ve politika da var olacaktr. Ama iktidar ve devletin bir uzmanlk ve tecrbe alan olmaktan kmas, karlmas nedeniyle yaratc ve ilevsel yeteneklerini yerine getirememektedir. Gnmzde en ince gzeneklerine kadar iktidar ve devlet aygt ve ilikileri szdrlarak (medya, her tr istihbarat ve zelletirilmi operasyon birlikleri, ideolojik retiler vb.), toplumun nefessiz, kendini tanmaz, hibir ahlaki ilkesini uygulayamaz, en temel ihtiyalar iin politik tartma yapamaz ve karar (demokratik siyaset) oluturamaz duruma drld ok aktr. Yine gnmzn ok tartlan ve gerek hkmran gleri olan kresel irketlerin, yani ezel-ebed tekellerin tarihin en byk sermaye patlamasn bu dnemde gerekletirmeleri, toplumun bu hale drlmesiyle yakndan balantldr. Toplum drlp datlmadan, bu kadar sanal yolla, yani hibir retim aracna el dedirmeden paradan para kazanma gerekletirilemezdi. Tekellerin tm tarih boyunca kazandklar ve gnmzn bu en hacimli havadan kazanmlar, toplumun varlndan, srtndan ve beyninden boaltlmas temelinde gerekletirilmektedir. nk havada para yoktur! Tekrarlamalym ki, yalnzca snrsz oaltlm iktidar ve devlet aygt ve ilikileri toplumu bu duruma drmyor. Hegemonyann en az bunun kadar etkili dier ana kayna olan medya aracyla toplumun ideolojik fethi gerekletiriliyor. Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, bilimcilik, sanatlk (sanatn endstrilemesi, zellikle sporun) saptrmalaryla sersemletilmeden, sadece devlet ve iktidar aygt ve ilikileriyle toplum bu denli drlemez; kresel sanal (finans-kapital, para-sermaye kastediliyor) irketler, tarihsel tekeller, toplumu kendisi olmaktan karp toplumkrm uygularcasna bu denli snr tanmaz smrye tabi tutamazlar.
77

ZGRLK SOSYOLOJS

3- Toplumun Zihniyet Sorunlar phesiz bir toplumu smrye ak hale getirmenin ilk koullarndan biri olan ahlak ve politika yoksunluuyla, bu iki dokunun dnsel temeli olan toplumsal zihniyet k salanmadan, bu yoksunluk gerekletirilemez. Tarih boyunca egemenler, smrgen tekeller amalar iin ilk i olarak zihniyet hegemonyasn bu nedenle ina ederler. Smer toplumunu verimlilie, dolaysyla smrye amak iin, Smer rahiplerinin ilk i olarak tapnak (Ziggurat) ina etmeleri bu gerei ok ak bir biimde kantlamaktadr. Smer tapna, tarihin bilinen ve etkisi halen sren toplumsal zihni fethetme ve arptmann orijinal kayna olmas asndan da byk nem tamaktadr. Toplumsal doann en esnek zihni yaplanmalardan olutuunu nemle belirtmeye altm. Toplumun en zekl doa olduu iyi anlalmadka, anlaml bir sosyoloji gelitirilemez. Dolaysyla toplumu smr kayna olarak gzne kestiren zorbalar, egemenler, kurnazlar, ilk ileri olarak toplumun zek ve dnme olanaklarn zayflatmay, ilk tekeli zihniyet tekeli yani tapnak olarak gelitirmeyi temel grev edinmilerdir. Tapnak orijinali itibariyle iki ilev birden grr. Birincisi, zihni egemenlik, hegemonik ara olarak son derece nemlidir. kincisi, toplumu z zihni deerlerinden koparmak iin ok elverilidir. Toplumun z zihniyeti kavram olarak iyi anlalmay gerektirir. nsanlk daha eline ilk ta ve sopay aldnda bu ii dnerek yapmtr. gd deil, analitik dncenin ilk tohumlar sz konusudur. Deneyim biriktike toplumun gelimesi, znde bu dnce younlamasdr. Bir toplum ne kadar deneyim, dolaysyla dnce younlatrrsa, o denli yetenek ve g kazanr. Kendini daha iyi besler, korur ve retir. Bu sre toplumsal gelimenin ne olduunu ve neden ok nem tadn aklamaktadr. Toplum kendini srekli dndrdke, ortak akl veya vicdan da dediimiz ahlaki geleneini, yani kolektif dncesini oluturur. Ahlak bu nedenle ok nemlidir. nk o toplumun en byk hazinesi, deneyim birikimi, ayakta kalma gerekesi, yaamn srdrmesinin ve gelitirmesinin temel organdr. Bunu yitirirse dalacan, yaam deneyiminden tr ok iyi bilmektedir. Adeta igd keskinliiyle ahlak nemsemektedir. Eski klan-kabile toplumlarnda ahlak kurallarna uymayanlarn cezas lmd ya da toplumun dna atlp lme terk edilirlerdi. Halen ok saptrlsa da, namus cinayetinin kkeninde bu kurallar yatmaktadr. Ahlak kolektif dnce geleneini temsil ederken, politikann ilevi biraz daha farkldr. Daha ok gncel kolektif iler zerinde tartmak ve kararlamak iin dnce gcn gerektirir. Gncel yaratc dnce politika iin arttr. Yine de kaynak olarak, dnce birikimi olarak ahlaka dayanmadan ne politik dncenin, ne de politikann kendisinin yaplamayacan toplum ok iyi bilmektedir. Politika gnlk kolektif (toplumun ortak kar) iler iin kanlmaz bir eylem alandr. ler konusunda
78

ABDULLAH CALAN

farkl, hatta aykr dnceler olsa bile, tartma ve karar almalar iin arttr. Politikasz toplum ya bakalarnn kurallarn sr misali takip eden, ya da ba koparlan tavuk misali zplayan hayvandan farkszdr. Toplumun z dnce gc bir styap kurumu deildir; toplumun beynidir. Organlar ahlak ve politikadr. Toplumun dier organ, kutsal mekn olarak elbette tapnaktr. Ama bu tapnak hegemon g (hiyerari ve devlet) tapna deil, kendi z kutsal meknyd. Toplumun z kutsal mekn aray, arkeolojik bulularda bakeyi igal etmektedir. Gnmze kadar ayakta kalan belki de tek nemli yapdr. Bu gereklik tesadf saylamaz. Toplumun ilk kutsal mekn tm gemiinin, atalarnn, kimliinin, ortaklnn temsil edildii yerdir. Toplu anma, ibadet yeridir. Kendini hatrlama, yd etme mekndr; gelecee tamann iaretidir; bir arada olmann nemli gerekesidir. Toplum, tapnak ne kadar dikkat ekici, grkemli, gzel yaanmaya deer yerde ina edilirse, o denli temsil kabiliyeti ve yaamsal deeri olacann bilincindeydi. Dolaysyla en ok grkemlilik tapnaklarda sergilenirdi. Smer rneinin de yanstt gibi, tapnak ayn zamanda retim aralarnn, emekilerin depo ve barnak yeriydi. Yani imece usul almann yeriydi. Yalnz ibadet deil, toplu tartma ve karar yeriydi. Politik merkezdi. Zanaatkr yuvasyd. cat yeriydi. Mimar ve bilginlerin hnerlerini denedikleri merkezdi. lk akademi rneiydi. lkan tm kehanet merkezlerinin tapnaklarda olmas tesadf deildir. Btn bu etkenler ve daha yzlercesi tapnan nemini ortaya koymaktadr. Bu duruma da rahatlkla toplumun ideolojik, zihniyet merkezi demek gereki olacaktr. Urfadaki dikilitalarn rd harabe on iki bin yl ncesine aittir. Daha tarm devrimi yaplmamtr. Ama o ta oymacl ve dikiminin, anlam ok gelikin insanlarn ve dolaysyla toplumun varln gerektirdii aktr. Kimlerdi onlar, nasl konuuyorlard, nasl beslenip oalyorlard? Dnce ve adetleri nasld? Geimlerini nasl temin ediyorlard? Bu sorular yantlayacak hibir iz yoktur. Yalnz dikilita ant, byk ihtimalle tapnak kalntlar geriye iz olarak kalmtr. Bugn bile sradan kyller o talar oyup, anlaml biimde o yere kararak dikme gcnde olmadklarna gre, demek ki o insanlar ve toplumlar bugnk kyller ve ky toplumlarndan geri deillerdi. Sadece buna benzer hususlar tahmin edebiliyoruz. Urfann kutsall (saptrlmsa) da, belki bu tarih tesi gelenekten bir rmak misali szlp geliyor. Bu anlamda toplumsal tapnan varln ve nemini tartmyorum. Hegemonik tapnan varln ve ilevinin nemini tartyorum. Msr rahipleri de en az Smer rnei kadar hegemonik tapnak oluumunda rol oynadlar. Hint Brahmanlar onlardan daha aa kalmadlar. Uzakdou tmyle daha aa kalr durumda deildi. Gney Amerika tapnaklar da hegemonikti. Bouna genler kurban seilmiyordu. Tm uygarlk alarnn egemen tapnaklar hegemonikti. Orijinalin kopyas gibiydiler. Toplumun egemenler yararna kullanma hazr hale getirilmesi bu merkezlerin ba ileviydi. Tekelin askeri kolu dehetengiz
79

ZGRLK SOSYOLOJS

kelle koparp kale ve sur duvarlarnda kullanrken, ruhani kolu zihniyet fethiyle ayn ii tamamlard. Her iki faaliyet topluluklarn kleletirilmesinde at ba rol oynad. Biri korku, dieri ikna retti. Binlerce yllk uygarlk toplumunun bu tarzdaki srekliliini kim inkr edebilir? Avrupa hegemonik uygarl bu konuda byk biim deiikliini salad. zn ise olduu gibi korudu. Toplumun zerindeki devasa ulus-devlet aygtlarnn bununla yetinmeyip en ince ayrntlarna kadar toplumun i gzeneklerini kendine baml hale getirdii gnlk gzlemlerdendir. Zihniyet oluum merkezleri olarak niversite, akademi, daha aada lise, ortaokul, ilk ve anaokulun verdii, kilise, havra ve caminin tamamlad, klann keskinletirdii, toplumun kalnts kalan zihni, ahlak ve politik dokularnn fethi, igali, asimilasyonu ve smrgeletirilmesi net deil de nedir? Demek ki toplumun kitleletirilmesi srletirilmesidir derken, baz deerli yorumcular bo konumuyorlar. Ayn zamanda faizmin toplumuna bu zihin smrgeletirilmesiyle gidildii taze anlarmzdandr. Yakn tarihin kan banyosu da bu zihin fethinin sonucudur. Tekrarlamann sakncas yoktur: Milliyetilik, dincilik, cinsiyetilik, sporculuk, sanatlk ikonlarn sallarsan toplumu pardon, sry-, kitleyi dilediin her hedefe tayabilirsin. Zihnin fethi hibir zorun baaramayaca kadar toplumu bugnk kresel finans-sermayesine ak hale getiren gelimenin temelidir. Bir kez daha Smer rahiplerine ve tapnak icatlarna selam durmak gerekir! Ne yaman fatihlermisiniz de, aradan be bin yl getii halde, bugnk son temsilcileriniz ve tapnaklar ellerini scak sudan souk suya sokmadan tarihin en byk sermaye birikimini gerekletirebiliyorlar! Tanrlarn en gl imgeleri, glgeleri (Zillullah) bile bu kadar kazan salayamadlar. Demek ki, sermayenin srekli ve kmltif birikimi bo bir kavram deilmi. Zihni arptmalar basit operasyonlar deilmi. Dr. Hikmet Kvlcml ve talyan Antonio Gramsci de hegemonik fethi benzer tanmlamalara kavutururken, ulusdevletin ok en yceletirildii dnemin hapishanelerindeydiler. Bildikleri yaadklarndand. Ben de son tahlilde kresel sermaye mahkmuyum. Onu doru tanmamak, kendi zihnim ahsnda (kimliimde) toplumun z zihnine ihanet olurdu. 4- Toplumun Ekonomik Sorunlar Ekonomik sorunlar denince karncalar aklma gelir. Karnca kadar ufak bir hayvann bile ekonomik (ne de olsa her varlk iin ekonomi beslenmedir) sorunlar olmuyor. nsan gibi gelikin akl ve tecrbe sahibi bir varln yaman ekonomik sorunlar, hatta isizlik gibi yz kzartan durumlar nasl yaanyor? Doada insan zeksnn zerinde alp i haline getiremeyecei ne olabilir? Sorun kesinlikle ne doal ileyitedir, ne de evreyle ilgilidir. nsann zalim kurdu kendi iindedir. Her ekonomik sorun, bata isizlik, toplumun sermayeletirilmesiyle balantldr.
80

ABDULLAH CALAN

Marksn sermaye tahlili phesiz deerlidir. Bunalm sreciyle ilgili isizlii de aklamaya alr. Ac olan odur ki, pozitivizmcilik hastal onu da ok kt durumda yakalamtr. Bilimcilik hastal ok daha kapsaml tarihsel-toplum analizini yapmasn engellemitir. Benim yapmaya altm ey sermayenin ekonomi olmadn, tersine ekonomiyi ekonomi olmaktan karmann etkili arac olduunu tanmlamaya almaktr. Bunun iin en bata gelen nedenim, toplumun geliiminde kr ve sermayenin hibir zaman hedef olmad, yer bulmaddr. Zengin, refah iinde toplum dnlebilir. Ahlak ve politika buna aktr. Ancak toplum ihtiya ve isizlik iinde kvranrken, etrafta zenginlik ve sermayeden bahsetmek, su olmann tesinde toplumsal krmla ilgili olmaldr. Uygarl bizzat sorun yumann kendisi olarak tanmlamak, sermaye tekeline dayanmasndan trdr. Rosa Luxemburg, sermayenin gerekletirilmesini kapitalist olmayan toplum kouluna balarken, ok nemli bir hakikatin kysnda seyretmektedir. Kydan daha ieri yryebilseydi, onun sadece kapitalist olmayan toplumun varlna bal olmadn, o toplumu kene gibi emerek itiini, bundan bir damla kan da iiye iirerek kendisine su orta haline getirdiini grebilecekti. Net vurguluyorum; iinin abasn da inkr etmiyorum. Ama sermaye oluumunun iinin emeine ancak ok cz miktarda balanabileceini, hatta felsefi-tarihsel-toplumsal dnlrse bu cz miktarn da anlamn yitireceini belirtiyorum. Endstriyalizmin toplumun ve evrenin srtndan bir vurgun olduu, ekolojik sorunlardan tr giderek aa kmaktadr. Gnmzde iletme yneticilerinin ve usta iilerin toplumun en ayrcalkl kesimi haline geldiini, bunun karlnn gibi byyen isizlik olduunu hangi bilgi ve izan sahibi insan inkr edebilir? Gelimi endstri katmanlar, tekelci ticaret ve finansal kesimler, yani sermaye tekelleri ok hisseli ortaklk projeleriyle ii kavramn iyice anlamszlatrmlardr. inin giderek sermaye tekelini topluma balayan kay rolne indirgendiini grmek nemlidir. Reel sosyalizmin rol nasl devlet kapitalizmi olarak, bir tavizci ii olarak tanmlanabilirse, klasik zel kapitalizmin de benzer tavizci iisi vardr. Bunlar her zaman toplum iinde bir arada olagelmilerdir. Geriye kalan toplum, Rosann aklna gelen kapitalist olmayan toplumdur. Dikkat edilirse, burada kapitalist olan ve olmayan fark tarif edilmektedir. Rosada her ikisi de toplum biimidir. Ben daha farkl olarak, kapitalizmi bir toplum biimi olarak deil, toplumun zerinde artk-deer szdran, ekonomiyi kurutan, isizlii douran, devlet ve iktidarla kaynap gl ideolojik hegemonya aralarn kullanan geni bir ebeke, rgtlenme olarak deerlendiriyorum. Bu rgtlenmenin iine son dnemde tavizci ii kesimini de eklemilerdir. Tekelci an ieriini bir kez daha byle tanmlarken, birok yanl anlamay gidermeyi amalyorum. zellikle kapitalist toplum kavramnn tuzak karakterini deifre etmek durumundaym. Kapitalist tekele byle bir sfat balamak fazlasyla ltufkrlktr. Sermaye ebeke, rgtsel a oluturabilir. Mafyann da deme bir sermaye ebekesi olduu ok iyi anlalmaldr.
81

ZGRLK SOSYOLOJS

Sermaye ebekesinin mafya olarak adlandrlamamasnn tek nedeni, toplumdaki hegemonik gc ve resmi iktidarla balantlardr. Yoksa mafya kadar bile etik kurallar olmayan bir ebeke olarak kalacakt. u hususu da nemle eklemeliyim ki, orta boy sanayici, tccar ve tarmcy kapitalist saymyorum. Bunlar byk lde gerek ekonomik ihtiyalar iin olup, sermaye tarafndan ok ynl kskaca alnsalar da, retim yapmaya alan toplumsal kesimlerdir. Ayrca pazardaki kk meta alveriini ve bu metalar kk iletmelerinde gerekletirenleri de kapitalist saymyorum. eitli meslek sahipleri haliyle kapitalist saylmaz. Tavizci kesim dndaki tm iiler, kyller, renciler, memurlar, zanaatkrlar, ocuklar, kadnlar toplumun belkemiini oluturur. Kapitalist olmayan toplum olarak bu tanm gelitirmeye alyorum. Yani ou Marksistin sand gibi kapitalist olmayan toplum derken feodal, Asya tipi, yar-feodal gibi kavramlarla dillendirilen toplumu kastetmiyorum. Bu kavramlarn gerei retici klmadklarna, daha ok perdelediklerine dair ikna olmu durumdaym. Kald ki, bu zmlemeyi sadece 16. yzyl sonras Avrupada merkezileen sermaye ebekeleri iin deil, tarih boyunca artk-deer gasp eden tm sermaye ebekeleri (ticaret-siyaset-askerlikideolojik, tarmsal, endstriyel tekeller) kapsamnda gelitiriyorum. Gnmz kresel finans sermayesinin bu zmlemeyi arpc biimde doruladn grmek iin fazla incelemeye gerek olmad aktr. Toplumsal doann anti-sermaye karakterini grmek kilit nemdedir. Binlerce yllk yrynde toplum, sermaye birikiminin en rtc etkiye sahip olduunun farkndayd. rnein sermaye birikiminin etkili yntemlerinden biri olan faizcilii mahkm etmeyen hibir din yok gibidir. Gnmzde gibi byyen isizlii sermayenin ucuz ii, esnek ii yaratmak iin gelitirdiini sylemek ok eksik bir deerlendirmedir. Gerein bir yn bu olmakla birlikte, asl nedeni sermayenin toplumu kr peinde koturan faaliyetlere balamasdr. Kr-sermaye iin faaliyet kesinlikle toplumun temel ihtiyalaryla rtmez. Eer toplumun doyurulmas iin yaplan retim kr getirmiyorsa, toplumun alk ve yoksulluktan krlmas -Nitekim gnmzde milyonlarca insan bu durumdadrsermayenin umurunda bile deildir. rnein eldeki sermaye miktar biraz tarma yatrlsa, asla alk sorunu kalmaz ve olmaz. Ama tam tersine, sermaye tarm srekli boaltyor, bozuyor. Bunun nedeni tarmda kr orannn ya hi olmamas ya da ok dk olmasdr. Paradan dev miktarda para kazanlrken, hibir sermayedar tarm dnmez. Sermayenin karakterinde bu tr dnceye asla yer yoktur. Eskiden devlet tekel olarak tarma ok yardm yapard. Ama karln da rn veya para-vergi olarak alrd. imdiki sermaye piyasalar bu ynl devlet faaliyetlerini de anlamszlatrmlardr. Aksi halde o devletler iflasla karlamaktan kurtulamazlar. Demek ki, sermayenin toplumun ana gvdesini giderek isiz ve yoksul brakmas gnlk, geici politikalar nedeniyle deil, yapsal karakteri nedeniyledir. ok ucuza
82

ABDULLAH CALAN

allmak istense de toplumdaki isizliin zlemeyecei, incelemeye gerek olmadan sradan bir gzlemle rahatlkla anlalabilir. Artk-deer zerine kurulu krllk politikalar ve sistemi ortadan kalkmadan, toplumun isizlikten ve yoksulluktan kurtulamayacan bir kez daha iyi bilmek gerekir diyorum. Yoksa rnein tarih boyunca ok sayda toplumu doyuran, neolitik topluma on be bin yldr analk eden Mezopotamya ovalarnda neden isizlik, alk ve yoksulluk kol geziyor? Kr amalamayan bir retim hamlesi planlansa, gnmz llerinde yirmi be milyon insan rahatlkla besleyebilecek ve zerine fazla brakacak bu ovalarn ve insanlarnn tek ihtiyac sermayenin altrmayan eli deil, tersine isizliin, aln ve yoksulluun tek nedeni olan bu elin (zel veya devlet eliyle olmas hi fark etmez) yakasn brakmasdr. htiya duyulan tek ey, gerek emeki eliyle topran bulumasdr; buna frsat yaratacak toplumsal zihniyet devriminin gerekletirilmesidir; toplumsal ahlak ve politikann tekrar temel dokular, organlar olarak ilevine kavumasdr; demokratik siyasetin bu nedenlerle drt elle ve gzle gerek beyinlerle grevine komasdr. 5- Toplumun Endstriyalizm Sorunu Tarm devrimi kadar nem tayan endstri devriminin, binlerce yllk tarihsel birikim temelinde, 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarnda niteliksel srama yapp gnmze kadar inili-kl seyrini srdrdn belirtmek mmkndr. Nerede, ne zaman, nasl duraca, durdurulaca kestirilememektedir. Bu devrim analitik akln patlamas gibi bir zellie sahip olup, zaten bu akln rndr. Sermayenin kesin hkimiyetindedir. Hi phesiz sermayenin kendisi oklukla endstriyel aralarn mucidi deildir. Ama onlar sermaye aracna dntrmek iin her zaman ivedilikle zerinde durmu, gerekli grdklerini mlkiyetine geirmitir. Seri, ucuz retmek, toplum iin byk bir gelime imkndr. Akl gibi toplumun hizmetindeki endstri de deerlidir. Sorun endstrinin kendisinde deildir, kullanl tarzndadr. Endstri tpk nkleer imkn gibidir. Tekellerin karna kullanldnda, ekolojik felaketlerden savalara kadar yaam en ok tehdit eden araca dnebilir. Nitekim kr amal kullanm gnmzde iyice belirginletii gibi, evresel ykm hzlandrmtr. Sanal toplum dorultusunda hzla yol aldrmaktadr. nsan organlarnn yerini hzla robotlama almaktadr. Byle giderse insann kendisi gereksizleecektir. evrenin bugnk halinde bile sadece toplumun deil, tm canl yaamn tehdit altna girdii ortak grtr. nemle vurgulamak gerekir ki, bu gidite endstriyi olgu olarak kendi bana sorumlu ilan etmek tam bir saptrmadr. Kendi bana endstri ntr bir olanaktr. Toplumun varlk gerekeleriyle btnletirilmi bir endstri, kesinlikle dnyay insan iin, hatta tm yaamlar iin nc Doa haline getirmede belirleyici rol oynayabilir. Bylesi bir potansiyel tamaktadr. Byle olursa endstriyi kutsamak da gerekir. Fakat kr-sermayenin arlkl olarak kontrolne girerse, dn83

ZGRLK SOSYOLOJS

yay bir avu tekelcinin dnda tm insanlk iin cehenneme de evirebilir. Nitekim gnmzde gidiat biraz da bu ynldr. Bu gidiatn insanl derin bir endieye kaptrd inkr edilemez. Endstriyel tekel olarak toplum zerinde gerek imparatorluklar kurmutur. Bir tek ABD sper hegemonyasna karlk, onlarca endstriyel hegemon vardr. Siyasal-askeri hegemon durdurulsa bile, endstriyel hegemonlar kolay durdurulamazlar. nk artk onlar da kresellemilerdir. Bir lke merkez olarak dar gelirse, hemen baka bir mekn, yeni lkeleri, merkezleri haline getirebilirler. Ne malm ABDnin bir endstri imparatorluu yarn ini merkez semesin? Koullar daha elverili olduktan sonra, bugn bile bunun yava yava mmkn olduu gzlemlenmektedir. Endstriyalizm tarm can evinden vurmutur. nsan toplumunun asli unsuru, varlk arac olan tarm, endstri karsnda byk ykm yaamaktadr. On be bin yldr insanl var eden bu kutsal faaliyet, bugn kendi haline braklmtr. Endstrinin egemenliine braklmaya hazrlanlmaktadr. Kr-sermaye gdml endstrinin tarma girmesi, sanld gibi seri retim, bol retim olarak yorumlanamaz. Genlerle oynanarak toprak, endstri tekellerince suni dllenme gibi bir analk durumuna sokulacaktr. Nasl ki yabanc bir spermle salkl bir hamilelik, annelik mmkn deilse, genleriyle oynanm tohumlarla topra dllendirmek, iyi bir analk durumuna sokamayacaktr. Endstri tekelleri tarma ynelik bu lgnla hazrlanyorlar. nsanlk tarihi belki de en byk kardevrimi tarmda yaayacaktr, hatta yaamaya balamtr bile. Toprak, tarm, her ikisi bir retim arac ve ilikisi deildir; toplumun ayrlmaz, oynanmaz varlk paralardr. nsan toplumu arlkl olarak toprak ve tarm zerinden ina edilmitir. Onu bu meknlardan ve retimden koparmak, varlna kar en byk darbeye maruz brakmaktr. Kanser gibi byyen kent gerei, daha imdiden bu tehlikeyi btn plaklyla sergilemeye balamtr. Kurtulu byk ihtimalle ve byk oranda tersi bir harekette grlmektedir: Kentten topraa ve tarma dn hareketi. Bu hareketin ana slogan herhalde var olu iin ya tarm, toprak ya yok olma biiminde belirlenecektir. Kr-sermaye endstriyle topra, tarm btnletirip dost, simbiotik ilikilerle balamyor. Aralarna da gibi elikiler yp dmanlatryor. Toplumdaki snfsal, etnik, ulusal ve ideolojik elikiler; atmalar ve savalara kadar gidebilir. Fakat bunlar giderilmesi olanaksz elikiler deildir. nsan eliyle ina edildikleri gibi datlabilirler de. Sermayenin arac olarak endstriyle toprak ve tarmn elikisi insan kontroln aar. Toprak ve tarm milyonlarca yl ekolojik olarak kendilerini hazrlamlardr. Bozulmalar halinde, insan eliyle ina edilemezler. Toprak imali insann eliyle olmad gibi, tarmsal rnleri ve dier canllar, rnein bitkileri insan eliyle yaratmak da imdilik olanakl deildir, olanakl olmas da beklenemez. Zaten bu olanak insan olarak gereklemitir. Gereklemi olan tekrarlamann anlam ve imkn yoktur.
84

ABDULLAH CALAN

Derin bir felsefi konu olduu iin fazla girmeyeceim. Yalnz firavun, pramit tarz mezarlarla nasl kendi geleceini hazrlamak istemise, endstriyalizmin robotlatrc tarz da pek yaanlr bir gelecek yaratamaz. Bu, insana da saygszlktr. Doa gibi muhteem bir varlk ortadayken, robot ve kopyalarnn ne anlam ve nemi olabilir? Sermayenin kr lgnl burada bir kez daha karmza kyor. Robotlar en ucuz retimi gerekletirdi diyelim. Peki, kullancs olmadan bunlar neye yarayacaklar? Endstriyalizm bu ynyle toplumu isiz klmann en temel etkenidir; toplumun retkenliine kar sermayenin en byk silahdr. Sermaye hem en az ii altrmada, hem de ucuzlam fiyatlarla piyasay diledii gibi maniple etmede endstri silahn ska kullanmaktadr. Tekelci fiyatlar ve isizliin temel etkeni olan bunalmlarn (fazla retim bunalmlar) kanlmaz klmaktadr. Sonuta ryen mallar ve isiz, a, yoksul milyonlarca insan bu bunalmlarn kurban olmaktadr. Toplumun doas ancak milyonlarca yln ve uygun meknn rn olan evreyle sk balant iinde kendini srdrebilir. Hibir endstriyel oluum, evren harikas evrenin yerini tutamaz. Daha imdiden yerde, havada, denizde ve uzayda trafik felaket boyutlarna erimitir. Fosil yaktlarla yryen endstri, iklim ve evreyi srekli zehirlemektedir. Tm bu felaketlerin karl, iki yz yllk kr birikimidir. Bu birikim bunca tahribatlara deer miydi? Bu yzden yaanan tahribat toplam savalar yapmad gibi, verilen canl kayb da ne insan ne de doa eliyle baka hibir tr olay yznden verilmemitir. Endstriyalizm, bir tekelci ideoloji ve aygt olarak, toplumun en temel sorunlarndandr. Derinden sorgulanmas gerekir. Sadece ortaya kard tehlikeler bunun iin yeterlidir. Canavarn daha da byyp kontrolden kmas, sorgulanmasn ve hakknda alnmas gereken tedbirleri ge ve anlamsz klabilir. Toplumun kendisi olmaktan kmasn ve sanal toplum haline gelmesini engellemek iin, bu canavar tekellerin elinden alarak, nce ehliletirip, sonra toplumun doasna dost klmann tam zamandr. Endstriyalizme kar mcadele ederken, endstriyel tekniin tekelci ideolojik yaps ve kullanm ile toplumun genel karlaryla uyumlu yap ve kullanm tarzn birbirinden ayrtrmak, bu ynl bilimsel alma ve ideolojik mcadelenin en nemli grevidir. Sosyal ve snfsal konumdan bamsz bir endstriyalizme kar mcadeleyi hmanistlik (insancllk) temelinde verdiini idea eden gruplarn amalarna ulamalar beklenemez. Bu gruplar objektif olarak amalarna ters dp, tekelcilik olarak endstriyalizme hizmet eder duruma dmekten kurtulamazlar. Endstriyalizm sanldndan daha fazla ideolojik, militarist ve snfsal karakterdedir. deoloji olarak bilim ve tekniktir. Hatta bu ynl kullanmda olan bilim ve tekniin en tehlikeli boyutlarn temsil eder. Endstri canavar kendi bana ortaya km deildir. Hatrlayalm: ngiltere burjuvazisi adada, Avrupada ve dnyada tarihi emperyalizm hamlesine giriirken, endstriyalizmi hem rgtleyen hem de en kapsaml ve hzl kullanan
85

ZGRLK SOSYOLOJS

snft. Endstriyalizm daha sonra srasyla tm lke burjuvazilerinin mterek silah olmutur. Finans-ticaret-endstri ls iinde en ok endstri yzyllar olan 19. ve 20. yzyllarda dnya apnda gerekleen burjuva egemenlii bu gerei aka kantlamaktadr. Ne yazk ki, Karl Marks ve reel sosyalist hareketin kapitalist olmayan toplumu gerici olarak ilan etmeleri ve sanayi burjuvazisiyle ittifak stratejik olarak benimsemeleri, bilinli olmasa da, tarihte amalarna en ters den ve hatta objektif olarak ihanet anlamna gelen hareketlerin en trajik olan ve belki de bata gelenidir. Tpk yz yl boyunca bar dini olan Hristiyanln devlet ve iktidarla ittifaknn objektif ve ounlukla bilinli olarak amalarna ters dmesi ve ihanet etmesinde olduu gibi. Hristiyanlk da son tahlilde iktidar tekelinin cazibesine kaplarak k amacna ters dm ve uygarlk dini haline gelmekten kurtulamamtr. slamiyette olan ise, daha Hz. Muhammed hayattayken yaanmaya balanmtr. Sonuta iktidar endstrisine yenik dm oluyorlar. Eer bugn evre adna btn insanlk kyamet saatleri yaknm gibi feryat etmeye balamsa, bu olayn tarihsel-toplum ve snf boyutlarn benzer rnek hareketler nda kavramak, toplumun varlk hareketi olarak benimsemek ve yeni bir kutsal dini hareket gibi mcadele etmek durumundadr. Atei nasl atele sndrmek mmkn deilse, endstriyalizm batanda yaamay sorgulamakszn, ondan vazgemeksizin de ekolojik mcadele yrtlemez. Yeni Hristiyanlk, slamlk ve reel sosyalistlik trajediler yaamak istemiyorsak, ders karmak ve bilimsel-ideolojik, ahlakipolitik mcadeleyi doru ele almak gerekir. 6- Toplumun Ekolojik Sorunu Ak ki, endstriyalizm sorunu hem ekolojik sorunun bir paras, hem de en temel nedenidir. Farkl bir balk altnda yorumlamak tekrar anlamna gelebilir. Fakat ekoloji endstriyalizmden daha fazla anlam ifade eden, toplumsal ve sorunlu olan bir konudur. Kavram evrebilim anlam tasa da, esas olarak toplumsal geliimle evresi arasndaki sk ilikiyi zmleme bilimidir. evre sorunlar felaket alarm verince, arlkl olarak gndemleti; sakncal anlamlar tasa da, ayr bir inceleme dal haline getirildi. nk o da endstriyalizm gibi toplumun yaratt bir sorun olmayp, uygarlk tekellerinin son marifeti olarak, en kapsaml sorun biiminde tarih, dnya ve toplum gndemine oturmutur. Belki de hibir sorun ekolojik olanlar kadar kr-sermaye dzenlerinin (rgtl ebekeler) gerek iyzn btn insanlk gndemine oturtacak nem ve arlkta olmamtr. Kr ve sermayenin (tarih boyunca tm askeri, ekonomik, ticari, dini tekellerin toplam olarak) uygarlk sisteminin bilnosu sadece toplumun her ynden zl (ahlakszlk, politikaszlk, isizlik, enflasyon, fuhu vb.) deil, evrenin de
86

ABDULLAH CALAN

tm canllarn yaamyla birlikte tehlike altna girmesi olmutur. Tekelciliin toplum kartln bu gereklerden daha arpc olarak neyle kantlayabiliriz ki? Zek ve esneklik pay dier tm canllara gre en yksek bir doa olarak tannsa da, insan toplumu da son tahlilde canl bir varlktr. Dnyaldr. ok hassas dzenlenmi bir iklim atmosferinin, bitkiler ve hayvanlar dnyasnn evriminin rndr. Dnyamzn atmosfer ve ikliminin, bitkiler ve hayvanlar leminin bal olduu dzenlilikler, hepsinin toplam olmas itibariyle insan toplumu iin de geerlidir. Bu dzenlilikler ok hassastr. Birbirlerine ok sk baldrlar. Adeta bir zincir olutururlar. Zincirin bir halkas koptuunda nasl ilevsiz durumu ortaya karsa, evrim zincirinin ciddi bir halkas koptuunda da tm evrimin etkilenmesi kanlmaz olur. Ekoloji bu gelimelerin bilimidir. Bu nedenlerle de ok nemlidir. Toplumun i dzenliliinin herhangi bir nedenle krlmas insan eliyle yeniden dzenlenebilir. Nihayetinde toplumsal gereklik insan eliyle ina edilen gerekliktir. Fakat evre byle deildir. Toplum kaynakl, daha dorusu toplumdan kp stnde kr-sermaye tekeliyle rgtlenen baz gruplarn marifetiyle evre halkalarndan ciddi kopular olursa, evrimsel felaketler zincirlemesine tm evreyi, bu arada toplumu da kyametle kar karya brakabilirler. Unutmamak gerekir ki, evre halkalar milyonluk yllarn evrimiyle olumutur. Genelde son be bin yllk, zelde son iki yz yllk tahribatlar, milyonlarca yln evrim halkalarndan binlercesini koparmay daha ksa saylabilecek bu zaman diliminde gerekletirmilerdir. Krl reaksiyonu balamtr. Nasl durdurulaca kestirilememektedir. Atmosferdeki bata karbondioksit (CO2) oran ve dier gazlarn yaratt kirlenmenin, mevcut haliyle ancak yzlerce, hatta binlerce yl temizlenemeyecei ngrlmektedir. Bitki ve hayvan dnyasndaki ykmlarn sonucu belki de tam anlamyla ortaya km deildir. Ama en az atmosfer kadar S.O.S iareti verdii aktr. Denizler ve rmaklarn kirlilii, lleme daha imdiden felaket snrlarna dayanmtr. Tm belirtiler kyametin mevcut gidiatla doal dengesizlik sonucu deil, bir ksm ebekeler halinde rgtlenmi gruplar eliyle topluma yaatlacan gstermektedir. Elbette bu gidiata doann verecei yantlar da olacaktr. nk o da canl ve zekldr. Onun da tahamml gcnn snrlar vardr. Direnmesini yerinde ve zamannda gsterecektir. Ama o, yeri ve zaman geldiinde insanlarn gz yalarna bakmayacaktr. nk kendilerinin yeteneklerine, bahedilen deerlere ihanet etmekten hepsi sorumlu tutulacaktr. Kyamet de byle ngrlm deil miydi? Burada amacm felaket senaryolarna yenilerini eklemek deildir; fakat toplumun mutlaka sorumlu olmas gereken her yesi gibi gereken sorumlulukla ve varlk nedenimiz olan ahlaki ve politik grev anlaymzla yeteneklerimiz orannda gerekeni sylemek ve yapmaktr. nsanlk tarihinde kendi kale ve piramitlerine ekilen Nemrutlar ve Firavunlarn akbetine ilikin ok ey anlatlr. Nedeni aktr. Ne de olsa Nemrutlar ve Firavunlar
87

ZGRLK SOSYOLOJS

da gerek kii gerek dzen olarak, tanrsal idealar tayan birer TEKEL idiler. Evet, hep kr peinde koan sermaye tekellerinin ilkada en grkemli rnekleriydiler. imdiki kentlerde PLAZAlara ekilen tekellere nasl da benziyorlar! Arada tabi ki zde olmasa da, biimde farklar vardr. Kale ve piramitler tm grkemliliklerine ramen gnmz plazalaryla yaramazlar. Kald ki, say olarak hi yaramazlar. Toplasanz, tm firavunlar ve nemrutlarn says birka yz gemez; ama ada firavunlar ve nemrutlarn says imdiden herhalde yz binleri gemitir. nsanlk eski alarda birka nemrut ve firavunun arln ekemedi. Bu kadar inleyip durdu. Peki, tm evre ve toplumu zle uratan yz binlercesinin arln daha ne kadar ekecek? Yol atklar bunca savan, isizliin, aln, yoksulluun verdii ac ve ahlarn nasl dindirecek? Tarihsel-toplum bir btndr derken, bir de evrimin nda bu gerekleri dile getirmek istedik. Bunlar az yaman ve nemsiz gerekler midir? Kapitalist modernitenin bilimi, pozitivist yapsyla kendisine ok gvendi. Byk olgusal keifleri her ey sand. Mutlak hakikati olgularn yzeysel bilgisinden ibaret sayd. Sonsuz ilerleme srecine girildiinden emindi. Fakat burnunun dibindeki evre felaketini ngrmemesi neye yorumlanabilir? Sava bata olmak zere, son drt yz yln tm tarihi aan btn toplumsal felaketleri hakknda kkl are ngrmemesi, pratikletirmemesi neye yorumlanabilir? Toplumun tm gzeneklerine iktidar olarak szm sava engellemesini bir yana brakalm, doru tespit etmemesine ne demeli? Ak ki, tekel egemenliinin azami hegemonik anda bilim, sanldnn aksine ideolojik kuatmay en ok yaayan ve sistemin hizmetine en iyi uyum salayan yapsyla bu sorulara cevap veremezdi. Yaps, hedefi ve tarz sistemi merulatrma amal olarak ilan edilmi, dzenlenmi bilim, dinler kadar bile etkili olamadn gstermitir. Fakat ideolojik olmayan bilim olmadn da anlamak gerekir. nemli olan, hangi toplumun ve snfn ideolojisi olarak bilme ve bilim olduunu fark edip ona gre konumunu belirlemektir. Ekoloji en yeni bilimlerden biri olarak bu erevede konumunu belirlerse, sadece evrenin deil, toplumsal doann da idealli zm gc olabilir. 7- Toplumsal Cinsiyetilik, Aile, Kadn ve Nfus Sorunu Kadn biyolojik farkll olan bir cins insan olarak alglamak, toplumsal gereklik konusunda krln temel etkenlerinin banda gelmektedir. Cinsiyet farkll kendi bana hibir toplumsal sorun nedeni olamaz. Evrende her zerredeki ikilem nasl hibir varlkta sorun olarak ele alnmazsa, insan varlndaki ikilem de sorun olarak ilenemez. Varlk neden ikilemlidir? sorusuna verilecek cevap ancak felsefi olabilir. Ontolojik (varlk bilimi) zmleme bu soruya (sorun deil) yant arayabilir. Benim cevabm udur: Varln ikilem dnda baka trl varoluu salanamaz. kilem, varoluun mmkn tarzdr. Kadn ve erkek mevcut haliyle olmayp eeysiz (ei
88

ABDULLAH CALAN

olmayan) olsalar bile, bu ikilemden kurtulamazlar. ift cinslilik denilen olay da budur. armamak gerekir. Fakat ikilemler hep farkl olumaya eilimlidirler. Evrensel zekya (Geist) kant aranacak temel de bu ikilem eiliminde aranabilir. kilemin iki taraf da ne iyi ne ktdr; sadece farkldr, farkl olmak zorundadr. kilemler aynlarsa varolu gerekleemez. rnein, iki kadn veya iki erkekle toplumsal varln reme sorunu zmlenemez. Dolaysyla Niin kadn veya erkek? sorusunun deeri yoktur veya bu soruya ille cevap aranacaksa, evren byle olumak (zorunda, eiliminde, aklnda, arzusunda) durumundadr da ondan diye felsefi bir cevap verilebilir. Kadn sosyal iliki younluu olarak incelemek, bu nedenle sadece anlaml deil, toplumsal krdmleri amak (zmlemek) asndan da byk nem tar. Erkek egemen bak baklk kazand iin, kadna ilikin krl krmak bir nevi atomu paralamak gibidir. Bu krl krmak byk entelektel aba ve egemen erkeklii ykmay gerektirir. Kadn cephesinde ise neredeyse varolu tarz haline getirdii ve aslnda toplumsal olarak ina edilen kadn da zmek, o denli ykmak gerekir. Tm zgrlk, eitlik, demokratik, ahlaki, politik ve snfsal mcadelelerin baar veya baarszlklarnda yaanan hayal krklklar (topya, program ve ilkelerin hayata geirilemeyii), krlmayan egemen (iktidarl) iliki biiminin (kadn-erkek arasndaki) izlerini tar. Tm eitsizlikleri, klelikleri, despotluklar, faizmi ve militarizmi besleyen ilikiler, ana kaynan bu iliki biiminden alr. Eitlik, zgrlk, demokrasi, sosyalizm gibi ad ok geen szcklere hayal krkl yaratmayacak geerlilikler yklemek istiyorsak, kadn etrafnda rlen toplum-doa kadar eski olan ilikiler an zmek ve paralamak gerekir. Bunun dnda gerek zgrle, eitlie (farkllklara uygun), demokrasiye ve ikiyzl olmayan bir ahlaka gidecek baka bir yol yoktur. Cinsiyetilie, hiyerarik ktan beri iktidar ideolojisi olarak anlam yklenmitir. Snflama ve iktidarlama ile yakndan balantldr. Btn arkeolojik, antropolojik ve gncel aratrma ve gzlemler, kadnn otorite kayna olduu dnemler olduunu ve uzun sreye yayldn gstermektedir. Bu otorite artk-rn zerine kurulu iktidar otoritesi olmayp, tersine verimlilik ve dourganlktan kaynaklanan ve toplumsal varoluu glendiren bir otoritedir. Kadnda etkisi daha fazla olan duygusal zek, bu varolula gl balara sahiptir. Artk-rn zerine kurulu iktidar savalarnda kadnn pek belirgin yer almay, toplumsal varolu tarz bu konumuyla ilgilidir. Hiyerarik ve devletsel dzen balantl iktidar geliiminde erkein nc rol oynadn, tarihsel bulgular ve gncel gzlemler aka gstermektedir. Bunun iin neolitik toplumun son aamasna kadar gelikin olan kadn otoritesinin krlmas, almas gerekiyordu. Buna ilikin biimi eitli, sresi uzun byk mcadelelerin verildiini yine tarihsel bulgular ve gncel gzlemler dorulamaktadr. zellikle Smer mitolojisi neredeyse tarihin ve toplumsal doann hafzas gibi olduka aydnlatcdr.
89

ZGRLK SOSYOLOJS

Uygarlk tarihi, kadnn kaybedii ve kayboluu tarihidir ayn zamanda. Bu tarih tanr ve kullaryla, hkmdar ve tebaalaryla, ekonomi, bilim ve sanatyla erkek egemen kiiliin pekitii tarihtir. Dolaysyla kadnn kaybedii ve kayboluu, toplum adna byk d ve kaybeditir. Cinsiyeti toplum, bu dn ve kaybediin sonucudur. Cinsiyeti erkek, kadn zerinde sosyal hkimiyetini ina ettiinde o kadar itahldr ki, doal her trl temas bir egemenlik gsterisi haline getirir. Cinsel iliki gibi biyolojik bir olguya srekli iktidar ilikisi yklenmitir. Kadn zerinde zafer havasyla cinsel temas kurduunu hi unutmaz. Bu ynl ok gl bir alkanlk oluturmutur. Bir sr deyim icat etmitir: Becerdim, ini bitirdim, kanck, Karnnda spay, srtnda sopay eksik etme!, fahie, orospu, kz gibi olan, Kzn serbest brakrsan, ya davulcuya ya zurnacya kaar, ban hemen balamak gibi benzer saysz yk, darbmesel anlatlr. Cinsellikle iktidar ilikisinin toplum iinde nasl etkili olduu ok aktr. Gnmzde bile her erkein, kadn zerinde ldrme hakk dahil, saysz hak sahibi olduu sosyolojik bir gerektir. Bu haklar her gn uygulanrlar. likiler ezici ounlukla taciz ve tecavz karakterindedir. Aile bu toplumsal balamda erkein kk devleti olarak ina edilmitir. Uygarlk tarihinde aile denilen kurumun mevcut tarzyla srekli yetkinlemesi, iktidar ve devlet aygtlarna verdii byk g nedeniyledir. Birincisi, aile erkek etrafnda iktidarlatrlarak devlet toplumunun hcresi klnmaktadr. kincisi, kadnn snrsz karlksz almas gvenceye alnmaktadr. ncs, ocuk yetitirip nfus ihtiyacn karlamaktadr. Drdncs, rol modeli olarak tm topluma klelik, dknlk yaymaktadr. Aile bu ieriiyle aslnda bir ideolojidir. Hanedanlk ideolojisinin ilevselletii kurumdur. Her erkek ailede bir hanln sahibi olarak kendisini alglar. Ailenin ok nemli bir gereklik olarak alglanmasnn altnda bu hanedanlk ideolojisi ok etkindir. Ailenin ne kadar ok kadn ve ocuu olursa, erkek o denli gvence ve onur kazanr. Aileyi mevcut haliyle bir ideolojik kurum olarak deerlendirmek de nemlidir. Kadn ve aileyi mevcut haliyle uygarlk sisteminin, iktidar ve devletin altndan ekin, geriye dzen adna ok az ey kalr. Fakat bu tarzn bedeli, kadnn bitmeyen dk younlukta srekli sava hali altndaki acl, yoksul, dkn ve yenilgili var olu tarzdr. Adeta sermaye tekellerinin uygarlk tarihi boyunca toplum zerinde srdrdklerine benzer, paralel ikinci bir tekel zinciri de kadn dnyas zerindeki erkek tekelidir. Hem de en eski gl tekeli. Kadn varoluunu en eski smrge lemi olarak deerlendirmek daha gereki sonulara gtrr. Belki de kendileri iin millet olmam en eski smrge halk demek en dorusudur. Kapitalist modernite, tm liberal sslemelere ramen, eskiden kalma staty zgr ve eit klmad gibi, ek grevler ykleyip kadn eskisinden daha ar bir stat altna almtr. En ucuz ii, ev iisi, cretsiz ii, esnek ii, hizmetilik gibi statler durumunun daha da arlatn gsterir. stelik en magazinel varlk, reklm arac olarak istismar daha da derinletirilmitir. Bedeni bile en eitli istismar arac olarak,
90

ABDULLAH CALAN

sermayenin vazgemedii meta dzeyinde tutulur. Reklmcln srekli tahrik aracdr. zcesi, modern klenin en verimli temsilcisidir. Hem snrsz zevk arac, hem en ok kazandran kleden daha deerli bir mal dnlebilir mi? Nfus sorunu cinsiyetilik, aile ve kadnla yakndan balantldr. Daha ok nfus, daha ok sermaye demektir. Ev kadnl nfus fabrikasdr. Sisteme ok ihtiya duyduu en deerli mallar, dlleri retme fabrikas da diyebiliriz. Maalesef tekelci egemenlik altnda aile bu duruma sokulmutur. Tm zorluklar kadna karlrken, maln deeri ise sisteme en deerli hediyedir. Artan nfus en ok kadn mahveder. Hanedanlk ideolojisinde de byledir. Modernitenin en gzde ideolojisi olarak ailecilik, hanedanln vard son aamadr. Tm bu hususlar fazlasyla ulusdevletiliin ideolojisiyle de btnlemektedir. Ulus-devlete srekli evlat yetitirmekten daha deerli ne olabilir? Daha ok ulus-devlet nfusu, daha ok g demektir. Demek ki, nfus patlamasnn altnda sk sermaye ve erkek tekellerinin hayati karlar yatmaktadr. Zorluk, kahr, hakaret, aclar, sulamalar, yoksulluk, alk kadna; keyfi kazanc ise beyine ve sermayedarnadr. Tarihte hibir a gnmzdeki kadar kadn ok ynl bir istismar arac olarak kullanma g ve deneyimini gstermemitir. Kadn ilk ve son smrge olarak tarihinin en kritik ann yaamaktadr. Hlbuki kkl zgrlk, eitlik ve demokratlk ykl bir felsefeyle kadnla dzenlenecek yaam ortakl; gzellii, iyilii ve doruluu en mkemmel dzeyde salayabilme yeteneindedir. ahsen mevcut statler iinde kadnla yaam, ok sorunlu olmak kadar irkin, kt ve yanl bulurum. Mevcut stat altnda kadnla yaamak, ocukluumdan beri cesaretimin en zayf olduu bir konudur. Cinsel gd gibi ok gl bir gdy sorgulayacak bir yaamdr sz konusu olan. Cinsel gd yaamn srdrlmesinin hatrnadr. Kutsall olmas gereken bir doa harikasdr. Ama sermaye ve erkek tekeli kadn o denli kirletmitir ki, bu doa harikas yetenek, dllk fabrikas gibi en aalam bir meta reten kuruma dntrlmtr. Bu metalarla toplumun alt stne getirilirken, evre de nfusun arl altnda (imdilik alt milyar; bu hzla giderse on, elli milyar nfusla evreyi dnelim) anbean k yaamaktadr. phesiz bir kadnla ocuklu olmak zde kutsal bir olaydr; yaamn tkenmeyeceinin gstergesidir. Sonsuzluu hissettirir. Bundan daha deerli duygu olabilir mi? Her tr bu gereklik altnda kendini sonsuzlua kaptrmann heyecann yaar. zellikle gnmz insannda, bu durum, bir ozann dedii gibi, Bamza bela dlmz bizim seviyesinde yaanmaktadr. Bir kez daha Birinci ve kinci Doaya ters sermaye ve erkek tekelinin byk ahlakszl, irkinlii ve yanllyla kar karya olduumuz inkr edilemez. nsan eliyle ina edilen, insan eliyle yklabilir. Burada ne bir doa kanunu, ne de bir yazg sz konusudur. ebekenin, kurnaz ve gl adamn, kanserli ve hormonlu yaam elleri olan tekellerin yklas dzenlemeleridir sz konusu olan. Yaamn evrendeki en harika iftinin (bilinebildii kadaryla) anlamlama derinliini hep derin91

ZGRLK SOSYOLOJS

den hissetmiim. Kadnla nce dnmenin, nerede, ne zaman, ne kadar bozukluk varsa tartma ve gidermenin nemini tm ilikilerin nne koyma cesareti gsterdim. Sadece gl, dnen, iyi, gzel ve doru karar verebilen, bylece beni aarken hayran brakabilen ve muhatabm olabilen kadn, phesiz felsefi araymn ke talarndandr. Evrendeki yaam aknn srlarnn bu kadnla en iyi, gzel ve doru tarafyla anlam bulacana hep inandm. Ama hibir erkein beceremeyecei kadar, nmdeki erkek ve sermaye malyla, doksan bin kocal Hrmzle varolu tarzm asla paylamayacak olan ahlakma da inandm. O halde feminizmden de te, jineoloji (kadn bilimi) kavram amac daha iyi karlayabilir.

92

ABDULLAH CALAN

8- Toplumun Kentleme Sorunu Uygarln dier ad medenileme, Arapa kentleme anlamndadr. Kentleme kaynakl sorunlar ekolojik sorunlardan daha az ve daha nemsiz deildir. Gnmzde toplumsal yaamn temel tehdit kaynaklarndan biri durumundadr. Nedir kenti bu hale getiren? Dz bir anlayla kent = snf = devlet formlleri basitletirici olabilir. Ama anlamn derinliini ve ok ynlln krletirir. nsanlk ky ina etmek kadar kent ina etmeyi de toplumun doasna uygun dnm ve uygulamtr. Kent toplumsal zeknn younlat meknlarn banda gelir. Kent insandaki zek yeteneini tahrik eder, aa karr. Akl kentle olduka balantl bir geliim seyri izlemitir. nsann kendi gcnn neye kadir olabileceini fark ettii mekndr kent. Gvenlik getirir. Kendine gvenen daha rasyonel dnr. Dnce yeni bululara yol aar. retim artnn yntem ve tekniklerini gelitirir. Bunlar deneyimleyen insan, kenti k kayna gibi bilmi ve hep oraya komak istemitir. Kentin tapnak etrafnda geliimi, kendi dneminde tapnaklarn kutsal akl ve ruhlarn topland yer olmalaryla balantldr. Toplum akl ve kimliini orada daha ok kefediyor, yaratyor. Kentin lehine gl varsaymlardr bahsettiklerimiz. Her gerekte olduu gibi, kentin baka bir yz de douuyla birlikte kendini gsterecektir: Snflama ve devletleme. Snflamann maddi temeli, phesiz artan retkenliktir. Kentin gelien akl sahiplerinden bazlar, eer insan saysn oaltp verimli topraklarda altrrlarsa, katbekat insan doyurabileceklerini deneyimle renmilerdir. Geriye bu dzenei kurmak kalmtr. Dzen bir nevi tekel olan devlettir. ehir apnda da olsa, bu yeni dzen rgt ak ki tarm tekeli olarak domutur. Smer ehirleri bu konuda her eyi aklyor. Msr ve Harappa gibi ou uygarlk, doularnda tarm tekelleridir. retimi dzenleme aygtlardr. Yeterince retim, en azndan alanlarn bir kat fazlasna ilave artk-rn sunabilecek seviyeye gelince, devletin maddi temeli domu demektir. Devlet denilen olay, aslnda fazla retimden geinenlerdir. Devlete fazlay derleme rgt demek daha anlaml olabilir. ehir buna da uygun mekndr. Kabile ve ky toplumunda son derece gtr bu tr ilikiler. Kabile ve ky yaps buna el vermez. Devletin ehirde douunun altnda bu gereklik yatyor. Bylece insanlk kentte smr olgusuyla karlayor. Tanmad bir iliki biimiyle tanyor. Yeni sanatn ad artk devletilik oluyor. Onu elinde bulunduran nelere kadir olmaz ki! Muazzam bir kar kaps oluyor. Kle emeki bile devlet isizliinde eskisinden daha rahat ve gvenceli olduunu anlamtr. almasn tmyle zora balamak abartmaclk olur. Kentin dou yks aa yukar byledir. Baz sorunlar (smr ve gller rgt) olsa da, toplumun rasyonel geliiminde kentin devrimsel bir adm tekil ettii aktr. Aristo, kent bykl iin ideal nfusu be bin olarak dnr. Kurulu dneminin kentleri de ounlukla bu nfustadr.
93

ZGRLK SOSYOLOJS

Yeni insan bileimi sz konusudur. Kabile toplumu almtr. Farkl kabile ve soydan gelenler, ehir vatandal dediimiz bala birbirlerine balanyorlar. ehir halk, hemehriler, bajariler oluuyor. Bu gelime toplumun zenginletiini gsterir. ehir bu haliyle gelimenin aracdr. Ciddi bir sorun kayna deildir. Tm ilkada, ara sra Babil ve Roma hari, nfus problemi olan kent pek gzlemlenmiyor. Toplumsal stnlyle cazibesini srekli pekitiriyor. Smer modeli kendini gibi arttrrken, Msr az ve z ehir ina ediyor. Aslnda Msr uygarl yar-kent ve kyl uygarl olarak tarihte benzersizdir. Ticaret ve zanaatkrlk ok geliiyor. Yollar, mimari, spor, sanat, saray yaplaryla tapnan etrafndaki yap yeni dokulamalara doru genilemi oluyor. ou kent de askeri garnizon etrafnda ina ediliyor. zellikle Roma garnizonlar birer ehir ekirdeidir. Tarihiler bu dnemde en az on kye bir ehir dtnden bahseder. Yani aralarnda simbiotik (karlkl yarar) iliki vardr. Demek ki henz kent-ky arasnda da sorun yoktur. Antikan son grkemli kenti Roma, belki de ann tm sorunlarn barna tamt. Bu da Romay uygarln hem en grkemli hem de en sorunlu kenti haline getirmiti. Btn snflara ve topluluklara (aristokrasi, burjuvazi, kleler, lmpen proleterler, her tr etnik grup, her tr inan grubu, her tr rk) rastlamak mmknd. Eski snflar ve topluluklar kalnt halinde, yenileri reym halinde temsil ediliyorlard. te yandan her tr ahlak, politika ve idare biimine de rastlamak mmknd. Krallklar, cumhuriyet ve demokrasilerin tm rnekleri (imparatorluk apnda) deneniyordu. Bilim, sanat, felsefe ve dinlerin btn kalnt ve reym haliyle rneklerine de rastlanabilirdi. Roma gerekten ekmenik (evrensel) kentti. Btn yollarn Romaya kmasnn bir anlam da bu gereklikti. bin be yz yllk merkezi uygarln zirvesini yanstyordu. Ykl da grkemine layk bir ekilde oldu. Uygarln bana bela iki byk g olan yoksullar snf Hristiyanlar ile etnisitenin henz gllklerini koruyan gruplar (Bunlara barbarlar demek, uygarlk terminolojisine aldanmak demektir), iten ve dtan dalgalar halinde kentin sonunu getireceklerdi. M.S. 476 tarihi sadece bir kentin, Romann ykl tarihi deil, bin be yz yllk ilk ve antika uygarlnn bir kentin ahsnda rmesi, k ve ykl tarihidir. Ortaa olarak adlandrlan dnem, kentleme itibariyle hibir zaman antikaa eriemedi. Kale ve surlaryla ortaa kenti yeknesak ve ok kk balad. Ortaa kentleri bir nevi derebeylik ve emirliklerin kararghlaryd. Etrafta biraz zanaatkr ve saray hizmetkrlarnn toplanmasyla genileme potansiyeli tayorlard. Tccar snf byme ve grkemlilik iin ilk hz verse de, Roma, skenderiye, Antakya, DaraNusaybin, Urfa-Edessa gibi daha eskiden kalma bu kent rneklerini yakalayacak yeni kent inalarna rastlamak zordur. Saysal byklkte asalar da, mimarlk ve ilevsellikte (tapnak, tiyatro, meclis, agora, hipodrom, amfiteatr, hamam, kanalizasyon, ilik vs. binalar) eskilerin ihtiamna hi eriemediler. Ortaa; ilka ve antikan enkaz zerine kurulan adr uygarl ve kentleri gibi bir eydi. Kent henz kra, kye s94

ABDULLAH CALAN

tnlk salayacak konumdan uzakt. Bir nevi ky oluum okyanusunda adacklar durumundayd. Bnyelerinde iktidar ve snf elikilerini tasalar da, evresel sorun arz edecek durumda deillerdi. Genel olarak uygarlk sistemi, sermaye tekelleri nedeniyle yava yava evreyi kemiriyordu. Toprakta tuzlanma tarm tekelleriyle ilgiliydi. Bu durum 18. yzyl sonlarna kadar devam edip sorunlar daha da arlatrd. Asl kentleme bunalm 19. yzyl sanayi devriminin, endstriyalizmin eseri olarak ortaya kt. Bu tesadf deildi; endstriyalizmin anti-toplumsal doasyla ilgiliydi. Kentin ekolojik adan sorun tekil eden en nemli yn, evreden kopuk bir diyalektii yaamasdr. Ky evreyle birebir yaar. Her eyiyle ona baldr ve onun rn olduunu bilir. Hayvan ve bitkileriyle adeta evre diliyle konuarak yaamn srdrr. Ortak bir dil, tarm dili oluturulmutu. Toplumun kuruluu bu dilin ar etkisini tamaktayd. Kentte durum tersinedir; kent giderek tarm ve evreden kopar. Yeni bir dili, kent dilini gelitirir. Ayr bir rasyonalitesi vardr. evre aklllyla ilgisi giderek zayflamaktadr. Ticaret, zanaat, sanayi, para ileriyle ilgili bir dildir kent dili. Bunlarn akln, bilimini tekil eder; bunlarca tekil edilir. Dilin yeni diyalektiksel geliimi byledir. Ak ki, burada elikili, yabanclamayla ykl bir dil ve zihniyet sz konusudur. Dnemin kentlemesi eski kr toplumuyla onun yaygn klan, kabile, airet, kavim ve ky topluluklarn temsil eden lehelerini ve kltrlerini iine alr. Kendine zg bir bilim, sanat, din ve felsefe dili de oluturmutur. Snfsal adan aristokrasi ve tekiler olarak iki ana kategori daha olumutu. ehircilik, bajarilik henz kiilik kazanmamt. Genel toplumun bir uzants durumundayd. 19. ve 20. yzyl bu tarihsel dengeyi tamamen bozmutur. phesiz bu duruma birdenbire gelinmemiti. talyan yarmadasnda 10.-16. yzyllarda kentin yeniden ykselii (Venedik, Cenova, Floransa, Milano ve dierleri), ticaret devriminin 13. yzylda talya yoluyla Avrupaya tanmasn ifade eder. talyan kentleri srece nclk ederler. Rnesansla tekrar Romann izinde bymek isterler. Kent iinde ve kentler arasnda ok iddetli bir rekabet yaanr. Yaanan, uygarln yeni aamasnn nclk kavgasdr. Tm eski yaam adeta yeniden canlanr. Ama yeni koullar onu dntrecektir. Roma taklitle yaratlamayacaktr. Ancak Romann silik kopyalar dzeyine eriilecekti. Merkezi krallk ve ulus-devlet deneyimi de baarya ulamayacakt. Ama talyan kentlerinin 10.-16. yzyllarda Avrupa uygarlna Rnesans araclyla nderlik ettikleri tartmaszdr. Hem kilise olarak (ekmen Katolik) hem de laik, sekler eilim olarak bu rol oynanmtr. Alman kent devrimi ilk aamada Hansatik kentler birlii (yaklak M.S. 12501450) ile balam, kendi ticari devrimlerini gerekletirmitir. kinci dnem (M.S. 1400), manifaktrel aama ile belirginleir. Merkezilemeye kar kent konfederalizmi youn bir mcadele verir. Birok kyl ve yar-ii gruplarn, esas olarak da zanaatkr takmlarnn rol oynad bu mcadele ve ayaklanmalar yaklak drt yz yl srd. ok kanl bir sreten sonra, bu ilk kent ve kr demokratik
95

ZGRLK SOSYOLOJS

konfederalizm deneyimleri eitli nedenlerle (ideolojik, rgtsel, ndersel) merkeziyeti monari ve ulus-devlet eilimine yenik dt. Yenik dmeselerdi, Avrupann tarihi farkl yazlabilirdi. Bugnk Federal Almanya burjuva ulus-devlet faizminden bu eski modele evrimsel olarak ok yava bir dnm yaamaktadr. Ama demokratik konfederalizm olarak deil, burjuva federalizmi olarak. Asl patlamay Hollanda ve ngiltere kentleri yaptlar. Bunda devrimin merkeziliini birlikte ve youn yaamalar rol oynad. Ticaret, finans ve sanayi devrimleri, asl olarak Amsterdam ve Londrada zafere ulat. Komnal federalizm her iki lkede de kolayca bastrld. Dier kent ve kr halk, merkeze ve ulus-devlete kolay teslim olmad. Bunun iin Hollanda ve ngiltere 16. ve 17. yzyl devrimleri gerekti. Amsterdam 17. ve 18. yzyllarda, Londra ise 19. ve 20. yzyllarda bu devrimsel srelerin nder kentleridir. Her iki kent yenia dnyasnn merkezleridir. Byk dnm geiren dnya merkezi uygarlk sistemini ynetiyorlard. Hegemonik g merkezleriydi. Nfuslar ve elikileri hzla byd. Kentin asl kanserolojik yaps bu dnemde balad. Srasyla Fransa, ABD, Dou Avrupa, Rusya, Uzakdou, Latin Amerika, Ortadou ve Afrikaya hastalkl yaplaryla tandlar. 20. yzyl kentin tarihte kesin stnlk kazanmaya balad sreydi. Eski uygarlkla birlikte, komnal kr dnyasnn on iki bin yl sren paradigmatik dnyasnn baat roln kapitalist kentsel paradigma alyordu. Kent artk sadece ticaret, finans ve sanayi merkezi deildi; ayn zamanda tm bir dnya grnn hegemonik merkeziydi. Bata niversite ve akademik bilim yuvalaryla, hastane ve hapishaneleriyle, snf ve brokrasileriyle kurumlaan bu paradigma, eski eskataloji (ahiret, uhrevilik) merkezli dnya grnn yerine, kat pozitif bakla kendini egemen klmaya alyordu. Aslnda pozitivizm yeni burjuva snf diniydi. Fakat bilimcilik maskesi (nemi olaanst artm olan bilimlerden yararlanarak) takarak kendini sunmay daha pratik ve baarl buluyordu. Kentlerin bu yapsyla toplum gerekten sosyal kansere yakalanmt. Aristo bile on bin nfuslu kenti tahayyl etmemiti. Yz bin, bir milyon, be milyon, on milyon, on be milyon, yirmi milyon ve hedef yirmi be milyon nfuslu kent! Bu, gerek bir kanserolojik byme deil de nedir? Byle bir kenti sadece beslemek iin orta boy bir lkeyi evresiyle ksa srede yok etmek mmkndr. Bu bymenin hibir mant yoktur. Toplumun ve kentin doasyla birlikte Birinci Doay tahrip etmekten baka bir sonu vermeyecei aktr. Hibir lke ve evre, halkyla birlikte bu byklkleri uzun sre tayamaz. evrenin gerek ykm nedeni bu kanserolojik bymedir. Artk bir kent kendi lkesini halkyla birlikte igal, istila ve tahrip edip adeta smrgeletirmektedir. Yeni smrgeci g kenttir; kentlerdeki kresel ticaret, finans ve sanayi tekelleridir, onlarn plaza sleridir. Bu plazalarn eski kale ve surlar aratmayan gvenlik tedbirleri bu gerei dorulamaktadr. 21. yzyln emperyalizmi, onun smrgecilii artk lkelerin dnda deil iindedir. Smrgeciler sadece yabanclar deil, daha ok ortaklardr. Sadece sermaye
96

ABDULLAH CALAN

tekelleri kresellemedi; iktidar ve devlet de kreselleti. Kresel iktidarn ii ve d ayrm da kalmad. Ulusal aidiyetlerinin de hibir nemi yoktur; hepsi ortaktr. Askeri, ekonomik, kltrel ayrmn da anlam kalmad. Ortak dil ngilizce, kltr AngloSakson, askeri rgt NATO, uluslararas tekilat BMdir. Artk bir, iki deil, birok New York (ABDnin hegemonik merkezi; 1930larda nbet Londradan devralnd), Londra vardr. Kresel kentler an yayoruz. Kresel an kentleri sadece evreyi kanser hcrelerinin hzyla yok etmiyor. Zihniyet ve yaam tarzyla bir Merihli olsayd, herhalde ondan daha az acayip ve dnyal saylmaldr. Kentlinin zaten pek gelimeyen asaleti daha domadan kadkleti. Modernlik, modalk gsterimleriyle gerek canavarln gizlemek istiyor. Asl barbar (faizm, soykrm, snrsz kltrkrm, nihayet toplumkrm) kenttir. Eski barbar (Gmen kabilelerin barbar olduuna hi inanmyorum) aratmayan her tr barbar kii ve grup (spor fanatiinden AIDSliye, lgn partilerden ii bo mzik gruplarna, imhac brokrasiden piyasa vurguncularna, ahlakn hibir ilkesine bal olmayanlardan robotlam olanlara kadar sanal, simlakr hayalet lgnlar, medyake toplum) artk kr merkezli deil kent merkezlidir, bizzat kentin kendisidir. Modern an Babilleri (Babile yazk, nk yklana kadar hala soylu ve kutsald. Yozlama snrlyd) yaanyor. Sonunun nasl gelecei kestirilemez. Ama gezegenimizin bu dnyay (kendisine ihanet eden, dnya ekolojisini imha etmekte kararl ucube dnya) tayamayacan tm bilimsel veriler gstermektedir. Tekrar kra tansalar da, her yerlerine kadar hem de ok hastalkllar. Kent toplumunun toplumkrm snrnda seyrettiini ok iyi kavramak gerekir. Hi phesiz kentin bu durumundan snfsal iktidar ve devletsel yaplar sorumludur. Mthi kent rant onlar amansz barbar haline getirip, kent canavarln (yeni Levithan) yaratt. Bundan tmyle kent halknn, toplumunun sorumlu tutulamayaca aktr. Ama kurunun yannda ya da yanyor. Varolar, kentin yeni Hristiyanlar bir yol bulmak zorundalar. Yoksa Neronlardan daha tehlikeli binlerce Neron tarafndan yaklmaktan beter halleri yaamaya mahkmlar. Snrl kalm kent gzelliini, ahlak ve akln kurtarmay dnmek gerekir. Her toplumsal proje merkezine artk kent kaynakl sorunlar (oktan hastalk haline geldiler) almak durumundadr. Tm toplumsal ve ekolojik sorunlara ancak bu erevede anlaml zmler gelitirebileceimiz asla gz ard edilemez. Dnyann ve toplumun k iin baka neden aramayalm, yalnz kent kaynakl olanlar daha imdiden bu rol fazlasyla oynuyorlar. 9- Toplumun Snf ve Brokrasi Sorunu Snf ve brokrasiye toplumsal varln koullar olarak bakanlar, bu konudaki sorunsallamay yadrgayabilirler. Snf ve brokrasinin yol at sorunlar olabilecei, ama kendilerinin varlk olarak sorun tekil etmeyebilecei idea edilebilir. Fakat en
97

ZGRLK SOSYOLOJS

az kent kadar sorunlu yaplanmalar olduklarn kavramak gerekir. Tpk kent gibi, snf ve brokrasi de ilk uygarlk alarnda fazla arlk ve sorun tekil etmeyebilir. Gnmze doru sorunlu yaplar daha net ortaya km olabilir. Ama yine de varlk olarak snflama ve buna bal olarak brokratlama sorunlu varlklardr; toplumsal ahlak ve politika asndan gerekmeyen varlklardr. Toplum uzun sre bu iki yaplamaya kar direndi. kisini de kolay kabul etmedi. Sert direnmelerle karlad. Tarih bu direnmelerin ykleriyle doludur. Daha sonraki blmlerde zerinde kapsamlca duracamz gibi, toplumsal doa farkllklar bakmndan byk deiiklikler ve biimler kazanabilir. Bunlar normal, doann ruhuna uygun gelimelerdir. Fakat bitki ve hayvan trlerinde gelimemi, gelimesine gerek grlmemi baz dokular gibi, insann toplum doasnda da bana gre eitlilii ve farkll anlaml klacak, onlarn bir paras olarak ok snrl, geici ve ilevsellii olan snf ve tabakalamalar (brokrasi de tabakadr) dnda, ur gibi toplumsal dokulara dek nfuz eden ar, kalc ve ilevsiz (hibir yarar olmayan) snf ve tabakalamalar gereksizdir. Uzun sre baz yararcklar mmkn klan rahip, aristokrasi, burjuva snfsal gelime anlay bulabilir. Fakat tm uygarlk tarihi boyunca olduu gibi ideolojik, politik, ekonomik ve askeri hegemonik gler olarak kalc, ar baskc ve smrc karakterleriyle bunlar anlayla kabul etmek toplumsal ahlak ve politika asndan mmkn deildir. Bu ynl eliki antagonisttir. nk bu halleriyle snf ve brokrasi, toplumsal ahlak ve politikann inkr anlamna gelir. ne srdm koul ok nemlidir. Bir farkllk olmak veya ona katkda bulunmak zelliinde olan snf ve brokrasi mmkndr. rnein Smer rahip snfnn yaratt tapna tmyle ilevsiz saymak mmkn deildir. Rahipler bilimin, verimli retimin, kentlemenin, dinin, zanaatlarn, dzenin ana temellerini burada attlar. Birok kltrel kta rahip snf benzer rol oynad. Rahiplere koullu anlay gsterilmesi bu olumlu ilevleri nedeniyledir. Fakat kastlama, ilevsiz ve ar bym halleriyle meruiyetleri hep tartmaldr ve amay gerektirir. Aristokrasi iin de buna benzer hususlar geerlidir. Onlarn da toplumsal gelimeye sunduklar dzen, verimli alma, ynetim zarafeti, sanata ve bilime katk rolleri olmutur. Anlay bu erevededir. Ama yol atklar benzer kastlama, despotlama, hanedanlklar ve krallklar oluturma, hatta kendilerini tanrlatrmalar hastalktr ve kabul edilemez. Toplumsal ahlak ve politika bu gelimelerle antagonist eliki iindedir. Dolaysyla mcadeleyle almalar doru bir ahlak ve politikann gereidir. Sylenenler burjuvazi iin ok daha geerlidir. Bu snfn ve brokratik aygtlarnn gelimesinin devrimsel dnemlerde toplumsal gelimeye katks olmutur. Ticaret ve dolam aralar (para ve senet), sanayinin gelitirilmesinde inisiyatif almalar, demokrasiyi zaman zaman denemeleri, bilim ve sanata snrl katklar anlay gerektiren yanlardr. Ama son drt yz yldr neredeyse tm snfl uygarlk tarihinden da98

ABDULLAH CALAN

ha fazla snflama ve brokratlamaya yol aan, bunlar kanser hcreleri gibi arttran ar kalc yaplanmas, btn st snflamalardan daha fazla ve daha tehlikelidir. Snflamalar tarihinde ortay igal eden burjuvazi ve brokrasi, benim paradigmamda kanser rolndedir. Toplumsal doa bu tip snf ve brokrasiyi tamaya elverili deildir. Eer tatlmak istenirse, ben de al sana faizm derim. Bana gre faizmin bir baka tanm, toplumsal doann orta snfa (brokrasi ve burjuvazinin toplam) tepkisidir. Tersi daha dorudur. Orta snfn topluma kastdr faizm. Burada kantlanan, toplum ile orta snfn bir arada yrmeyeceidir. Baz aydnlar orta snf cumhuriyet ve demokrasi rejiminin snf taban olarak sunarlar. Liberalizmin en yalan propagandalarndan biri de bu sunutur. Orta snf cumhuriyet ve demokrasinin inkrnda rol en fazla olan snftr. Dier snflarn bunda rol snrldr. Ayrca faizmden habersizdirler. Bu rolyle orta snf ar kentlemeyle ayn rol oynar: Kanserolojik byme. Kald ki, her ikisi arasnda sk organik, yapsal ba vardr. Kent bu hastaln orta snfn oburluundan, bymesinden ald gibi, bu trl kentler de hep orta snf bytrler. Orta snf zihniyet bakmndan pozitivisttir. Yani en z derinlikten yoksun, yzeysel, olgular lp bimekten tesini grmeyen, karlar gerei grmek istemeyen yapdadr. Pozitivizmi bilimcilik klfyla sunmasna ramen, tarihin en putperest (Heykel bolluu, bu snf dneminde gibi bymtr) snfdr. Grnte laik ve dnyevidir, zde en dinci ve hayalperesttir. Buradaki dincilii, banazlk derecesinde olgucu inan ve dnceleridir. Olguculuun asla gerein btnl olmadn biliyoruz. Szde laiklii, zde ise laik kartl en hayali projeleri (bir nevi ahiretlik projeler) toplumun nne utanmadan habire sunmasdr. Sermayenin ekonomik, politik, askeri, ideolojik ve bilimsel tekelciliini kresel apta gelitiren snftr. Dolaysyla toplum kartl en gelimi snftr. ki yolla toplumkrm, soykrm yrtr. Bir halk, bir topluluu soyundan, rkndan, dininden tr ortadan kaldrmas, burjuva snf karakteriyle mmkn olmutur. Daha vahimi, toplumkrmcldr. ki yolla toplumkrmcl yrtr: Birinci yol, ulus-devlet ideolojisi ve iktidar kurumlamasyla toplumun tm gzeneklerine kadar kendisini militarizm, sava olarak dayatmasdr. ktidarn devletle btnleerek topluma kar topyekn savadr bu. Burjuvazi baka trl toplumu ynetemeyeceini deneyimleriyle iyi bilir. kincisi, 20. yzyln ikinci yarsnda patlama gsteren medya ve biliim devrimiyle birlikte hayata geirilen hakiki toplum yerine hayali, sanal toplum yaratma eylemidir. Daha dorusu, medyatik biliimsel bombalama savadr. Son yarm yzyl bu ikinci sava biimiyle baaryla ynetilmektedir. Hayali, sanal, simlakr toplum gerek toplumsal doa yerine getiinde, yle sanldnda, toplumkrm rolndedir. Uygarlk tarihinde ezilen, smrlen snf olarak sunulan kle, serf ve ii kategorilerini deiik ele almaktan yanaym. Bu snflamalarn zne, demokratiklik rol ok snrldr; nk her eyiyle efendisinin zihni ve yapsal binas iindedir. nem99

ZGRLK SOSYOLOJS

siz klnm bir eki veya uzants durumundadr. Tarihte efendilerini devirmi hibir zne snfa tanklk edilmemitir. Bu durum nemli bir gereklii yanstr. Ezilen ve smrlen anlamnda da olsa, snfsal kntlar toplumun genel gvdesinde, aacnda bir dal mesafesindedir. Dal ne kadar salkp kopsa da gvdeyi etkileyemez veya bu etki snrl olur. Bu nedenle toplumu kle, efendi, serf, aristokrasi, ii, burjuvazi toplumu eklinde adlandrmak, yanl bir terminoloji retmeye ok aktr. Sosyal bilim bu konuda yeni bir adlandrma ve tanmlama gelitirmek durumundadr. Aac nasl dalla tarif edemezsek, toplumu da barndan kan snflarla adlandramayz. Ayrca ve daha nemlisi, kle, serf, ii, kk burjuva gibi snflar zneletirme, vme ve nemli devrimci rol ykleme yaklamlarnn, bata reel sosyalizm ve anarizm tarihinde de bolca grld gibi sonu alc olmad, bunun temelinde bu snflara yanl bir zne deeri ve devrimci rol yklemenin yatt kansndaym. Doru tutum, her tr snflamaya kar olmaktr. Belki klelik, serf ve ii snf da balarda, gei aamasnda yar-toplumda iken (ounlukla yar-kyl, zanaatkr) olumlu znel, devrimci rol oynam olabilir; oynamtr. Ama o da kalclat, byd oranda yozlam, st snflarla uzlam ve ilevsizlemitir. Daha da nemlisi, bir zgrlk, eitlik ve demokrat dnya gr, her iki tr snflamay szn ettiim farkllama anlam dnda znelletirmeye, kendilerine moral ve politik deer yklenmesine olumlu bakamaz. Snflamay her iki ynden toplum doasna aykrlk, anti-toplum olarak grp mcadele etmek durumundadr. Bunlarn gereklemi olmalar, meru ve gerek toplumsal deerler olarak yorumlanmalarn gerektirmez. Bir vcutta urlam unsurlar nasl normal vcuttan saymazsak, karmzdaki toplumsal olgular iin de benzer yorum yaplabilir. Ayrca ezilen ve smrlen tm snflamalar, iktidar ve devlet zoruyla ve hegemonik ideolojileriyle gerekletirilmitir. Bu koullar altnda gerekletirilen klelii, serflii ve iilii ancak mahkm edebiliriz. Yaa anl ii, serf, kle! demek, objektif olarak hegemonik iktidar glerini vmek ve onaylamak olacaktr. Marks ve ardllar dahil, birok ekoln bu tr snf yorumlar baarszlklarnn en temel nedenidir. Belki st snflarn bir dereceye kadar bir anlam olabilir; ama kan ter iindeki snflatrmalar zorla ve ideolojik ikna ile oluturulduklarndan, bu snflatrmalarn srekli mahkm edilmesi, vlmemesi ve almas iin mcadele edilmesi en doru tutumdur. zne olamayacak olana zne, devrim yapamayacak olana devrimci rol yklemek, bu tip sosyal mcadeleler tarihinde rnei bolca grld gibi yenilmekten kurtulamaz. Yenilginin nedeni sorunu doru anlamamak, snflamaya yanl rol atfetmektir. Yeni dnem, 21. yzyl sosyal mcadeleleri bu kkl yanllktan dndkleri oranda baarl olabilir. Burjuvazinin snf sorununu arlatrd dorudur. Snf karlarn toplumun en ince gzeneklerine kadar iktidarlatrmas (ktidarlama, toplum ile savamaktr) ve devlet ile resmiletirmesi, en gelikin aamasn yaamakta olduunun kantdr. Ba100

ABDULLAH CALAN

ta ii tavizcilii olmak zere, sermaye ortakl ad altnda birok toplum kesimini kendine alet ettii de bolca gzlenmektedir. Neredeyse toplumu yuttuu bile sylenebilir. Ama yine de en sorunlu snf, hatta toplumu en ok sorunlu hale getiren snf olduu gerei de daha fazla dorudur. Brokrasinin her ne kadar tarih boyunca egemen snflarn kurumsal uygulama aleti olduu doruysa da, gnmze doru son iki yzyln ulus-devlet biimlenmesiyle daha da boyut kazand, adeta bamsz snf rol oynad, iktidardaki ve devletteki arln arttrd, kendini bizzat devlet sayd da rahatlkla sylenebilir. Toplumu demir kafese alan arlkl bir g haline geldii, tm toplumsal alanlara (eitim, salk, yarg, ulam, ahlak, politika, evre, bilim, din, sanat, ekonomi) el atarak bu roln pekitirdii de reddedilmesi zor bir gerekliktir. Gnmz toplumunda (kapitalist modernite) sadece devlet brokrasisi azmanlamamtr; adeta onun izinde tm tekel dnyas Aile irketi olmaktan kp, profesyonellerce ynetilen irketler haline gelelim ad altnda kendi brokrasilerini gibi bytmlerdir. Brokrasinin ar bymesi irketlerin bu yeni gerekliiyle balantldr. Bir nevi irketlerin devletlemesi de denebilir. Gerekten ulus-devletin artk yetersiz kald, yeni devlet inasnn gndemde olduu koullarda kresel ve yerel irket devletlemeleri hkim bir eilim olarak geliim gstermektedir. Toplumun bu iki kskatan kaynaklanan sorunlar gnceldir. Adeta tm tarihin imdisidir. Hatta daha da ileri giderek, bu ikilinin toplumsal doay (geleneksel toplumu) ahtapot gibi kollar arasnda tutup boduu ve erittii de sylenebilir. Buradan karlacak sonu en bunalml kaotik bir srecin yaand, toplumsal zgrlk, eitlik ve demokratikliin ancak demokratik uygarlk yapl bir sistemle mmkn olduu, bunun da dorultulmu bilimle ina etme mcadelesini gerektirdiidir. 10- Toplumun Eitim ve Salk Sorunlar Fazladan bir konu gibi gzkse de, eitim ve saln tpk bilim gibi iktidar ve devlet tekeline gemesinin yol at sorunlar kavramak nemlidir. Devletlemi bilim nasl ideolojik hegemonyann en etkili arac konumunda ise, iktidarla btnlemi eitim ve salk da ayn karakteri yanstr. Eitim toplumun deneyimlerinin teorik ve pratik bilgiler halinde mensuplarna, zellikle genlerine zmsetme abas olarak tanmlanabilir. ocuklarn toplumsallamas toplumun eitim etkinlii ile yrtlr. ocuklarn eitimi iktidar ve devletin deil, toplumun en nemli grevidir. nk ocuklar ve genler kendisinindir. Hem hak hem grev olarak ocuk ve genlerini kendi geleneklerine, toplumsal doa zelliklerine gre yetitirmek, kendisine dntrmek yaamsal bir konudur; kendi varln srdrme sorunudur. Hibir toplum varolu hakkn ve bunun iin genlerini eitme grevini baka bir gle paylaamaz, devredemez. Sz konusu g devlet veya eitli iktidar aygtlar bile olsa, bu hak ve grevini devredemez. Aksi halde ken101

ZGRLK SOSYOLOJS

dini egemenlik tekellerine teslim etmi saylacaktr. Eitim hakknn kutsall varolutan kaynaklanmaktadr. Hibir g, bata anne-baba olmak zere, toplumu kadar ocuklar ve genlerine ne yakn olabilir, ne de onlar kadar yakn olma gereini duyar. Tarih boyunca uygarlklarn en byk toplum kartlklarndan biri, toplumu ocuklar ve genlerden yoksun brakma eylemidir. Bu eylemlerini iki yolla gerekletirirler: Ya byklerini imha ederek kleletirir, ya da iktidar katnda deerlendirmek iin szde eitmek amacyla alrlar. Savalarn en nemli amalarndan biri, en deerli mal olarak ocuklar, kzlar, gen erkekleri bu iki yolla ilerinde eriterek devirme ocaklar oluturmaktr ve oluturur. lkel brokrasinin temeli byle balad gibi, uygarlk tarihi bir adan bu yntemle hem toplumu zayflatma, hem de brokratik aygtlarn gcn oluturma eylemidir: Topluma kar toplum oluturmak; doal topluma kar, iktidar ve devletin toplumunu oluturmak. Bu oluumda z toplumundan soyutlanm ocuklar ve genlere bambaka bir dil, kltr, tarih retilir. zne yabanclatrma temel hedeftir. ktidarsz yaamalar imknszlatrlr. Hem ideolojik hem maddi olarak kendilerine en devleti kimlik kazandrlr. Devlet ve iktidar onlar iin varoluun tek geerli yolu haline getirilir. Hem kendilerini devlet ve iktidar sayarlar, hem de bylelikle doal toplumla ztlatrlrlar. Bazen devletin toplumuyla toplumsal doa aynlatrlr. Bu yanltr, elikilidir. Uygarlk tarihi bu eliki zerine bina edilmitir. ktidarlarn eitimi gasp etmelerinin altnda bu tarihi gereklikler yatar. Yoksa topluma kar eitim grevi umurlarnda deildir. Bir sermaye sahibi iilerini ne kadar eitiyorsa, iktidar da hkmettiklerini o mantkla, kendi kul-iileri olarak eitir. Ad brokrasi de olsa, mensuplar en alt dzeyden en ste kadar kul olarak yetitirilir. zellikle ulus-devlet iktidarlar toplumun tm ocuklar ve genleri zerinde tekellerini ncelikle eitim yoluyla rerler. Kendi tarih, sanat, dini ve felsefi zihniyetiyle yourduklar kiiler artk eski ailelerinin deil, iktidar sahiplerinin z ocuklar, mallardr. Byk yabanclama byle kurumlatrlr. Burjuvazi eitim asndan tm halk toplumu zerinde en youn tekeli kuran snftr. lk ve orta eitimi mecbur klp, i bulmak isteyenlere de niversite diplomasn hatrlatnca, toplum genliinin zerindeki yabanclama ve bamllama kskac, kafese alnma sreci zorunluluk kazanm demektir. Zor, maddi g ve eitim, toplumu smrgeletirmenin dayanlmas g silahlar haline gelmi demektir. Dolaysyla toplumun uygarlk tarihi boyunca devlet ve iktidarn eitim aracyla kendine kar yrtt savatan en ok darbe alm olduu rahatlkla belirtilebilir. Toplumlarn eitim hakk gerekletirilmesi en zor haklardr. Ulus-devletin ve hegemonik tekellerin devasa gleri karsnda toplumun eitim yoluyla varoluunu salama tarihin en zorlu dnemine girmitir. deolojik hegemonya son iletiim devrimiyle tm toplum zerinde yrtt medya savayla (smrgeletirmeyi askeri, ekonomik yn kadar, belki de ondan daha youn ve aktrmadan yrtmesi nedeniy102

ABDULLAH CALAN

le) daha baarl bir yeniden kltrel smrgecilii yrtmektedir. Toplumun bu kltrel fetih ve smrgecilie kar en temel varolu aralar olan kendi z ahlak ve politik mcadelesiyle direnmesi tek zgrlk ve kurtulu yoludur. Genlerini kaybeden toplum veya tersine, toplumunu kaybeden genlik yenilmi olmaktan te kendi varlk hakkn kaybetmi, ona ihanet etmi demektir. Gerisi rme, dalma ve yok olmadr. Buna kar temel toplumsal grevi, varoluunun temel aralar olarak kendi eitim kurumlarn gelitirmektir. erik olarak bilimsel, felsefi, sanatsal, dilsel yorumlarn bilim-iktidar yaplanmasndan ayrtrmaktr. Anlam devrimini baarmaktr. Aksi halde toplumsal varln ahlaki ve politik dokularn grevsel klmak mmkn olmaz. Bylelikle eitim sorunu znde toplumun ahlaki ve politik kurumlarn (dokularn) zorunlu kld gibi, ahlak ve politikann da esas olarak grevi toplumsal eitimi gerekletirmektir. Kendini eitmeyen toplumun, kendi z ahlak ve politik kurumunu gelitirme ve ayakta tutma imkn ortadan kalkaca gibi, varoluu da srekli tehlike altnda yaamaktan, rmek ve dalmaktan kurtulamaz. Toplumun salk sorunu da olduka hassas bir konudur. Eitim kadar nem tar. Saln kendi z imknlaryla koruyamayan toplumun temeli, varolu ve zgrl ya tehdit altndadr veya tmyle yitirilmitir. Salk bamll genel bamlln bir gstergesidir. Fiziki ve ruhi salk sorunlarn zm bir toplumun zgrleme imkn elinde demektir. Smrge toplumlarn yaygn hastal, yaadklar smrge rejimiyle balantldr. Kendi salk kurumlar ve uzmanlarn oluturmak, toplumun temel hak ve grevi olarak grlmelidir. ktidar ve devletin bu grevi elinden almas ve tekelletirmesi toplum salna byk darbedir. Salk hakk mcadelesi kendine sayg ve zgrl konusundaki hassasiyettir. Kapitalist modernite eitim ve saln ulus-devletletirilme- sini yaamsal saymaktadr. Toplumun varolusal, salkl ve aydnlkl gelimesinin bal olduu bu iki alan denetim altna alnmadan, zerinde tekelci hkimiyet ina edilmeden, genel egemenlik ve smrnn srdrlmesi ok zordur. Sadece plak militarist zorla toplumun mlkletirilemeyecei bilindiinden, eitim ve salk zerindeki denetim tekeller asndan olaanst nem tar. Bir kez daha gryoruz ki, toplumun varolusal tm sorunlarnn temelinde tekelci devlet ve iktidar yatmaktadr. Kr-sermaye bu iktidar tekeli olmadan srdrlemez. Buna kar demokratik uygarln sistemsel mcadelesi olmadan da toplumun hibir sorunu kalc zme kavuamaz. 11- Toplumun Militarizm Sorunu Militarizm en gelitirilmi anti-toplumcu tekelcilik olarak tanmlanabilir. Toplumsal doann zerinde bask ve istismar amal ilk otorite kurma abalarnn avc gelenekli kurnaz ve gl adamn analitik akl ve eyleminin sonucu olarak gelitii103

ZGRLK SOSYOLOJS

ni varsaymak mmkndr. En gc yeten, otoritesini esas olarak iki ana grup zerinde tesis etmeye alr: Yanndaki avc grubuna ve eve kapatmaya alt kadna. Srece amanistik (Proto-rahip) ve Jerontokratik (yallar grubu) elerinin katlarak ilk hiyerarik otoritenin hemen birok toplumda eitli biimler altnda olutuunu gzlemlemek mmkndr. Uygarlk tarihine geilmesiyle birlikte gl ve kurnaz adam ve maiyetinin resmileen iktidar olarak, devletin (ekonomi zerinde artk-rn gaspna dayal ilk tekelleme) askeri kolu olarak kendini kurumlatrdn gzlemlemekteyiz. Smer toplumunda rahip-krallar dneminin hemen ardndan I., II. ve III. Ur Hanedanlklar bu gereklemeyi yanstmaktadr. Birok toplumda benzer gereklikler sz konusudur. Glgame Destannda bile aka kralln nasl Tanra nanna (kadn tanra gelenei-rahibelii) geleneinden koparldn, rahibenin gszletirilerek evlere (zel-genel) kapatldn adm adm izlemek mmkndr. Glgamei tarihte ilk komutan olarak simgeletirirsek, askeri -militarist- gelenein oluumunu daha iyi zmleyebiliriz. leri kent iin gerekli kle insanlar avlamak zere sefere kmak (Glgame Destannda ibirliki Enkidunun yardmyla bugnk Irakn kuzeyinde), vahi-barbar dedikleri (Humbaba) kabilelerini avlamaktr. ok aka grlmektedir ki, asl barbarlk ve vahiliin kaynanda kent zorbal yatmaktadr. Grek kltr geleneindeki barbar szc kentin bir saptrmas, yalan propagandas olarak gelitirilmitir. deolojik stnlk kurmak iindir. Kent rgtlenmesine gre daha zayf ve rgtsz olan kr kabilelerinin sylendii anlamda barbar olamayacaklar aktr. Barbarlk kavram uygarlk tarihinin en byk yalan ve saptrmalarnn banda gelmektedir. Kent zorbasnn ikinci grevi gvenlik oluyor. Bunun iin en ok bavurduu yntem kale ve surlar dikmek ve hep daha gl, ldrc silahlar gelitirmektir. Bunun iin milyonlarca insann kleletirildiini, serfletirildiini, iiletirildiini, bu statleri kabul etmeyenlerin ldrldn, bu eylemlerin tarih olarak yanstldn belirtmek reddedilemez hakikati yaklamdr. Gleri ile orantl olarak askeri kol, ekonomik deer szdrmann en byk payn kendisine ayrr. Tarihte ganimet amal seferler bu gerei gayet iyi aklar. Ayrca devletin temelinde mlk, mlkn temelinde askeri fetih ve el koymann olduu da ok aktr. Fetheden sahiptir. Bunu eyleminin doal, vazgeilmez hakk olarak grr, ilan eder. Devlet iktidar glerince fethedilen, ele geirilen bata toprak olmak zere mlk ve ganimetin (tanr mlk) toplamdr. rnein Tm Osmanl memalikiyesi (mlkleri) padiahndr ilkesi bunu ifade eder. Devlet ve askeri fetihler, bu ilke ve bu gelenein devamndan baka bir anlama gelmez. Gelenek byle kurulmu ve her devlet inasnda hukukiletirilerek srdrlmtr. Askeri kesim bu nedenle kendini devletin, dolaysyla mlkn esas sahibi olarak grr ve tanmlarken, tarihsel gelenei gz nnde bulundurmaktadr. En gl tekelci kol olmas iktidar ve devletin doas gereidir. Zaten elindeki insan ve silah gc de rahatlkla bunu salayacak yetenektedir. Sivil brokrasinin zaman zaman payn (tekelini) arttrmak iin
104

ABDULLAH CALAN

giritii abalarn askeri darbeyle sonulanmas da bu temel gereklerin nda daha iyi anlalr. phesiz ilmiye ve kalemiye snf denilen ideolojik ve brokratik tekelin de iktidarn ve devletin tesisinde rolleri vazgeilmezdir. Ama askerin rol kadar belirleyici deildir. Tarih ve gnmz iktidar ve devlet aygtlarnn en yzeysel incelenmesi bile bu gerekleri dorulamaktadr. Konumuz asndan asl nemli hususlardan birincisi, askeriyenin en gelikin ve belirleyici tekel olmasdr. deolojik olarak sunulduu gibi asker-ordu an, eref, kahramanlk iin deil (Bunlar iin znn nemini perdelemek ve arptmak amacyla gelitirilen ideolojik propagandalardr), iktidar tekelinin vazgeilmez esi olarak vardr. znde ekonomiktir. Ordu ekonomiye dayal olan, ekonominin stnde ve uzanda duran, ama gelirini (maan) en garantiye alan, kar klmas zor, dier tm tekel kesimlerinin uzlamak ve paylamak zorunda olduklar tekeldir. Tarihsel temel ve geliimi boyunca bylesi kkl kurumsal bir gelenek ve tekeldir. znde ekonomik gelimeyle en yakndan ilgili, ama kendini en uzak tutma ihtiyacn duyan snfn (brokrasinin) tekelidir. Bu ynyle toplumdan en uzak gibi durur. Daha dorusu, kendisini en iyi ekonomik ve askeri silahlarla mcehhez klm, donatm tekelci kesimdir. Askeri zmlemeyi doru yapmadan, ne ekonomik tekelcilii ne de devlet ve iktidar tekelciliini tam olarak kavrayabiliriz. de bir btndr. Ayn zden, toplumun art-deerlerinden beslenmektedir. Karlnda toplumun gvenliini, eitimini, saln ve verimini dzenlediklerini iddia ederler. Devletilik, ideolojik devlet kendini byle sunar. Ama gerek baka trldr ve ortaya koyduumuz gibidir. Askerileme, militarizm sermaye ve iktidarn en keskin rgtl kolu olduuna gre, toplumu en ok hkmne, kafesine kapatan kurum olmas iinin doas gereidir. Militarizm genelde tm tarih ve devletlerde topluma szan, denetleyen, hkmeden g olmasna ramen, en ok orta snf (burjuvazi) anda ulus-devlet tekelinde azami seviye kazanmtr. Ulus-devlette ordu adna tm toplumun resmen silahszlandrlarak, tek silah tekelinin devlet-orduya gemesi belirleyici zellik olarak karmza kar. Tarihin hibir dneminde burjuva snfnn gerekletirdii kadar toplum silahszlandrlmamtr. Bu ok nemli gerein nedeni smrnn younlamas, buna kar byk direnilerin gelimesidir. Toplum kapsaml ve srekli silahszlandrlmadan, tm i gzeneklerine kadar iktidarn szmasna ve gzetilmesine tabi klnmadan ynetilemez. Adeta modernitenin demirden kafesine kapatlmadan toplumla ba edilemez. Kresel finans tekel ann ilaveten medyatik ordusunca da kapatlp kuatlmadan toplum ynetilemez. Smr tekellerinin boyutlar, kendilerini olduu gibi ideolojik-medyatik, brokratik-askeri tekellerin oluumuna da yanstr. Kopmaz balar iinde birbirlerini koullandrrlar. Son byk merkezi uygarlk, sper hegemon ve dier blgesel hegemonlarn ve tm yerel ibirlikilerinin, toplum zerinde-iinde devasa militarizme dayal silahl endstri sermayesinin dier tekellerine
105

ZGRLK SOSYOLOJS

gre ncelii, bu tarihsel ve gncel konumlarnn znden kaynaklanmaktadr. Militarizmin kapitalist tekelin faizmiyle zdelemesi de bu z gerekliinde anlamn bulmaktadr. Elbette tm doal toplum ve yazl tarih boyunca eitli biimleri iinde toplumlar uygarln militarist geliimine kar kendilerini younca savunmulardr. z savunma denilen gelenek de binlerce yllk geliimi iinde eitli direnme, ayaklanma, gerilla, halk savunma ordular biiminde kurumlam ve byk savunma savalar vermitir. Savunma savalarn elbette militarist tekel savalaryla bir tutamayz. Aralarnda mahiyet, z fark vardr. Birisi anti-toplumcu (smrgeci, rtc, yok edici), dieri toplumcu (toplumu koruyan, ahlaki ve politik yeteneklerini zgr klan) karakterdedir. Demokratik uygarlk, z savunmann sistemletirilmesi temelinde, toplumu merkezi uygarlk militarizme kar koruma ve savunmadr. 12- Toplumun Bar ve Demokrasi Sorunu Bundan nceki on bir balk, toplumsal doann ne tr sorunlara boulduunu ok ksa giri tanmlar halinde tanmlamaya almtr. Anlaml bir paradigma ve sosyal bilim ancak bu tanmlara dayal zmleme yaplr ve cevaplar retilirse anlam tar. Aksi halde liberal ve geleneki retoriklerden (sz sanatlar-egemenlii gizleyen) fark kalmaz. Vardm ortak sonu, toplumsal sorunlarn kaynanda genel olarak toplumsal doann (toplumun varlnn) ve zellikle art-deer reten ekonomik olanaklarn istismar iin bask ve smr tekellerinin birleik etkileri, egemenlii ve smrgeciliinin yattdr. Yatmaktan ok, en uyank varl sz konusudur. Sorunlar ne doadan (Birinci Doa) ne de herhangi baka bir toplu msal etkenden (kinci Doa) kaynaklanmaktadr. Genel, kolektif anlamda toplumun ortak ilerini yrtmek iin varolu etkenleri olarak doku kazanan toplumsal ahlak ve politika olmadan, toplumlar z varlklarn srdremezler. Toplumun normal hali, varoluu ahlaksz ve politikasz olamaz. Bir toplumun z ahlak ve politik dokusu gelimemi veya ktrmletirilmi, saptrlm ve fel edilmi halde ise, o toplumun sermaye, iktidar ve devlet olarak eitli tekellerin igalini ve smrgeciliini yaadn sylemek mmkndr. Fakat bu biimde varlk srdrmek, varoluuna kar z-ihanet ve yabanclamadr; sr, eya ve malmlk olarak tekellerin egemenliinde var olmaktr. Toplum bu durumda z doasn yitirmi, doal toplum yeteneklerini ya kaybetmi, ya dumura (kadk) uratmtr. Smrgelemi, hatta daha da kts her eyiyle mlk konusu olarak kendini rtmeye ve yoklua terk etmitir. Tarihte ve gnmzde bu tanma uyan ok sayda toplum gzlemlenmitir. rtlen ve yok edilenler hla ayakta kalanlardan katbekat fazladr. Toplum kendini srdrmesi iin gerekli ahlaki ve politik kurumlarn oluturup altramama, ilevsel klamama durumuna dnce, bask ve smr cenderesine
106

ABDULLAH CALAN

alnm demektir. Bu durum sava halidir. Tarih, uygarlklarn topluma kar sava hali olarak da tanmlanabilir. Ahlak ve politika ilev grmediinde, toplumun yapabilecei tek i kalmtr: z savunma. Sava hali, barn olmamas halidir. Dolaysyla bar ancak z savunma temelinde anlam kazanabilir. z savunmas olmayan bar, teslimiyetin ve kleliin ifadesi olabilir. Liberalizmin gnmzde halklara, toplumlara dayatt z savunmasz bar, hele hele demokratik istikrar, uzla denen oyun, tek tarafl grtlana kadar silahl g ile yrtlen burjuva snf egemenliinin rtbas edilmesi halinden, yani sava halinin rtl yrtlmesinden baka bir anlam tamaz. Bar bu biimde tanmlamak ideolojik sermaye hegemonyasnn en byk abas olarak karmza kar. Tarihte ise daha deiik biimde kutsallatrlm kavramlar adyla kendini ifade eder. Dinler bu ynl kavram ykldr. zellikle uygarlatrlm dinler byledir. Barn gerekletirilmesi, ancak toplumlarn z savunmas, dolaysyla ahlaki ve politik toplum karakteri korunur ve salama alnrsa gerek anlamna kavuabilir. zellikle Michel Foucaultnun da byk urasn gerektiren bar tanm ancak bu biimde kabul edilebilir bir toplumsal ifade kazanabilir. Bunun dndaki anlam yklenimleri barn tm topluluklar, halklar adna bir tuzak olmaktan, sava halinin rtk biimler halinde srdrlp gitmesinden teye bir ifade dourmaz. Bar kelimesi kapitalist modernite koullarnda tuzak ykl bir kelimedir. Doru tanmlanmadan kullanm ok sakncaldr. Bir kez daha tanmlarsak, bar ne tmyle sava halinin ortadan kaldrlmasdr, ne de bir tarafn stnl altndaki istikrar ve savan olmamas halidir. Barta taraflar vardr. Bir tarafn kesin stnl sz konusu deildir ve olmamas gerekir. ncs, silahlar toplumun z ahlaki ve politik kurumsal ileyiine rza temelinde susturulmaktadr. Bu koul ilkesel barn temelidir. Gerek bir bar bu ilkeli koullara dayanmadka anlam ifade etmez. Bu koulu biraz aarsak, birincisi, taraflarn tmyle silahszlandrlmas ngrlmemektedir. ddialar ne olursa olsun, birbirlerine sadece silahlarla saldrmamay ahdetmektedirler. Silahl stnlk peinde koulmamaktadr. Kendilerini gvenlik altnda tutma haklarna ve olanaklarna saygl olmay kabul etmektedirler. kincisi, bir tarafn nihai stnl sz konusu deildir. Belki silahlarn stnl altnda salanan bir istikrar, sakinlik olabilir, ama bu durum bar olarak adlandrlamaz. Bar, hangi taraf (hakl-haksz) olursa olsun, stnlk (silahla) salamadan sava durdurmay karlkl olarak kabul etmeleri durumunda gndeme gelebilir. ncs, taraflar sorunlarn zmnde toplumlarn (yine konumlar ne olursa olsun iki taraf, toplum veya iktidar) ahlaki (vicdan) ve politik kurumsal ileyiine saygl olmay kabul etmektedirler. Adna politik zm denen koul bu erevede tanmlanmaktadr. Politik ve ahlaki zm ihtiva etmeyen bir atekes bar olarak yorumlanamaz. Bu ilkesel bar koullar altnda demokratik siyaset vazgeilmez bir nem kazanarak gndeme girmektedir. Toplumun ahlaki ve politik kurumlar alnca, doal
107

ZGRLK SOSYOLOJS

olarak ortaya kan sre demokratik siyaset sreci oluyor. Bar uman evreler, ancak politika ahlaki temelde roln oynarsa bunun baar salayabileceini de bilmek durumundadrlar. Barta en az bir tarafn demokratik siyaset konumunda olmas gerekir. Aksi halde yaplan, tekeller adna bar oyunu olmaktan teye gitmez. Demokratik siyaset bu durumda hayati bir rol oynuyor. Karsndaki iktidar veya devlet gleri ile ancak demokratik siyaset glerince diyalog altnda anlaml bir bar sreci yaanabilir. Gerisi savalklarn (tekellerin) karlkl sre durdurumuyla srp gitmesidir. Savatan yorulma, lojistik ve ekonomik zorluk vardr. Giderilmeleri halinde, bir tarafn stnl tam salanncaya kadar savaa devam edilir. Bu biimlere bar sreci denmez, daha iddetli savalar iin yaplan atekesler denilebilir. Bir atekesin bar olabilmesi iin bara yol amas, saydmz koula balanmas ilkesel bir nem tar. Savata bazen grld gibi, z savunmac (hakl konumda olanlar) tarafn da nihai stnlk kazand durumlar olabilir. Bu durumda bile bar iin koul deimez. Reel sosyalizm ve birok hakl ulusal kurtulu savalarnda grld gibi, hemen kendi iktidar ve devletine komak, bu iktidar ve devlet altnda istikrar salamak bar olamaz. Bu sefer yabanc gcn yerine (tekelci) yerli bir gcn (devlet kapitalizmi veya milli burjuvazi denen kesim) ikame edilmesi sz konusudur. Sosyalist iktidar da denilse, sosyolojik gereklik deimez. Bar ilke olarak iktidar ve devlet stnlkleriyle salanan bir olgu deildir. ktidar ve devlet ne adla olursa olsun (burjuva, sosyalist, milli, gayri milli, fark etmiyor) stnln demokratik glerle paylamaynca bar gndeme girmez. Bar son tahlilde demokrasi ile devletin koullu uzlamasdr. Tarih boyunca bu uzlamann ykleri de byk yer ve zaman kaplamaktadr. Birok sre ve meknda denenmilerdir. lkesel ve uzun sreli olan vardr. Daha mrekkebi kurumadan bozulan da vardr. Toplumlar sadece iktidar ve devlet glerinin kurulmasndan ibaret yaamazlar. Ne kadar alanlar daraltlrsa daraltlsn, toptan yok edilmedike, kendi z ahlaki ve politik kimlikleri altnda yaamay da srdrmesini bilirler. Belki de tarihte yazlmayan, ama yaamn esas hali olan da bu ge rekliktir. Toplumu devlet ve iktidar yklerinden ibaret grmemek, tersine belirleyen doa olarak varsaymak daha gereki bir sosyal bilim oluumuna katk yapabilir. ktidar ve devletler, sermaye tekelleri ne kadar byk ve zengin (Firavun ve Karun) olurlarsa olsunlar veya gnmzdekiler gibi toplumu yutacak kadar canavarlarlarsa (yeni Leviathan) canavarlasnlar, hibir zaman toplumu ortadan kaldramazlar. nk onlar son tahlilde belirleyen toplumdur. Belirlenenler hibir zaman belirleyicilerin yerini tutamaz. ktidarn en aaal, medyatik propaganda (gnmzdeki gibi) gc bile bu gerei rtbas etmeye yetmez. Onlar dev klna brnm en sefil ve acnacak glerdir. Buna karn insan toplumu, oluumundan beri doann en harika yaratm olarak anlam bulmaktan yoksun kalmayacaktr.
108

ABDULLAH CALAN

Demokratik Uygarlk Sistemi hem tarihteki hem de imdiki hali olarak toplumu, bu ana paradigma altnda yorumlama, bilimselletirme ve yeniden ina etme sistemi olarak, bundan sonraki ksmn konusunu tekil etmektedir. 7- DEMOKRATK UYGARLIK SSTEMN DNMEK Kendimi tandmdan beri kuku beni terk etmeyen bir heyul gibi takip eder. Bazen hastalk halini alrd. Baz dogmatik inanlarm sarslnca, kendimi en zayf anda hissederdim. Yaamn en ideasz konumuna dme sz konusuydu. Ciddi hibir savunusu yaplamayacak konularda bile kendini hissettiren kukuculuumun kiiliime belki de en nemli katks, hakikati kolayca bulamayacama dair verdii derstir. Gdlerime dek her eyi sorunsallatrmamn, Ortadou toplum geleneinde halen ok gl olan dogmatik dnce tarzndan kopu yapma gcn bana kazandrd kansndaym. Son tahlilde Avrupa merkezli hegemonik dnce tarznn gerek modernist pozitivist dogmaclnda, gerek postmodernist dnceciliinde halen etkili olmas konunun nemini gstermektedir. Dounun inan temelli dnce yetenei ile Batnn sorgulayc temelli dnce gcn mukayese ederek yerimi belirlemeye de altm. Ak ki, her iki yanda da kendime yer bulamadm. Doal olarak dncem byle olunca, yaamm da gn getike bunlarla arasndaki kopukluu derinletirerek devam etti. nan veya sorgulayc dnce olarak sunulanlar beni hi tatmin etmedi. Temel eletirim, toplumsal sorunun bymesinde bu dncelerin sorumluluunun nemli olduudur. Bu da Dounun inan sistematiiyle Batnn rasyonel sistematii zerine eletirel durua gereksinim gsteriyor, bu konuda bana cesaret veriyordu. kinci bir zelliim, uyanan bilincimin asla toplumsal pratiimden kopmamasdr. Bu konuda olaanst paylamc bir karakter oluumu ok erkenden kiiliimde kendini gsterdi. Daha ilkokula yaya giderken (Komu Cibin ky oluyor), ezberlediim birka dua ile kk renci grubuna imamlk yapmay taslamam anlalr gibi deildi. Bir oyun gibi de ciddi olarak yapyordum. Sanyorum bunun temelinde zorbela ezberlediim dualarn, dolaysyla dnmeye balam olmamn saygnln paylaarak kantlama istei vard. rendiin ey zor ve nemlidir; o halde mutlaka payla! Belli ki burada ciddi bir ahlak ilkesi ile tanm oluyordum. Savunmamn nceki ciltlerinde modernitenin ilk klarnn nasl yzme vurduunu ksa yk halinde verdiim iin tekrarlamayacam. Byk dnce maratonundaki lgnca kounun tahrip gcnn kapitalist modernite olduunu adamakll fark edince durdum. Artk son drt yzyln (kapitalist dnya-sistemin) tanrlarn paralamak, ok gariptir ki, beni Urfal Hz. brahimin kndaki put krclnn verdii sevince benzer bir duygu gcne tad. Hem kukuculuumu rahatlkla kontrol altna alabiliyor, hem de peinde kotuum hakikatlerimle tatminkr randevular salayabiliyordum.
109

ZGRLK SOSYOLOJS

nsanolu hepten zayf dmtr. Tarihinde hakikatle randevusunun belki de en igdsel seviyeye kadar inmesi acdr. Bugn bir e, bir ocuk, bir maa leinin teslim almad birey yok gibidir. Bu olguyu inkr ettiimi sylemiyorum. Felsefenin yerine oturtulan en rasyonel dnce olarak tapnlmasndaki zavalll belirtmek istiyorum. Ulus-devlet tanrsallnn mutlu kullarna bahettii dnya bu kadardr. Korkun daraltlm bir dnyada yaadmz inkr edilebilir mi? Ben ahsen en eski alarn bir tanr simgesi altnda yaamay bugnk ulus-devlet tanrsallndan bin kat daha anlaml ve kutsal bulurum. Elbette sermaye tekelciliinin ii boaltlm en kof tanrclndan bahsettiimi biliyorum. Ama yine de en kahrl darbesini yiyenlerin bile bu tanrcln etkisinde kalmalarn ve k akl edememelerini artk acyla karlyorum. Bunun gncel bir insanlk durumu olduunun da iyice farkndaym. Bunu en iyi yanstann Yahudi soykrm olay olmas durumun trajik boyutlarn ele vermektedir. Ne yazktr ki, bu durumun hem oluumunda hem de kurbanlarnn verilmesinde brani kabilesinin yks nemli paya sahiptir. Kendin ettin, kendin buldun darbmeseli gibi. Yahudi dnce gcnn hegemonik karakterinden phe etmiyorum. Kendi kiiliimde de dua ezberciliimden put krclma kadar bunun nemini yadsmyor ve asla kmsemiyorum. Ama yalnz yaadklar soykrm trajedisi bile Yahudilerin kendilerini Adornovari bir kkl sorgulamadan geirmelerini bir bor haline getiriyor. Kendim de etkilendiim oranda, bu borcun bir krntsn demek niyetiyle Demokratik Uygarlk Sistemini dnmeye altm. Bu noktada brahimyiz. Ama serde biraz Zerdtilik olunca, farkl yorumlay g kazanr. Tarihin uygarlk yklemeleri biimindeki hkim anlay nemli krlmalara uratlmtr. Devlet ve iktidar yrynn resmi tarih olarak anlatm bulabilecei, fakat toplumsal tarih olamayaca genel kabul grmektedir. Devlet ve iktidar olu tarz tarih hakikatinin sermaye tekellerinden yana ancak snk simgesel bir u noktas olabilir. Tarihi skc klan, toplumsal gelenee yant vermeyen yine bu u anlattr. znde anti-toplumcu olan bu tarihin yaps gerei gelenek olarak toplumu ifade edemeyecei, tersine glgeleyecei ve ok ynl arptmalara urataca aktr. Hanedanlk ykleri de bu anlatmn bir benzeridir. Toplumsal temsil dzeyleri son derece s dinsel tarih anlatmlar, zellikle uygarlama srecine girince, bir devlet ve iktidar tarihinden te anlam ifade etmezler. Tarihin snfsal ve ekonomik yorumlar, toplumsal gerei btnnden kopuk ele alan ve indirgemecilie varan zellikleriyle, baka bir adan da olsa devlet tarihlerini andrrlar. Ksmi pozitivist bak as, anlam dinler tarihi kadar bile verme gcnden yoksundur. Tm bu tarih anlatmlar, birbirine ne kadar zt grnseler de, uygarlk kkenli olma noktasnda birleirler. Toplumsal doann tarihinin hem paradigmal hem ampirik olarak anlam bulduu kansnda deilim. Adna toplumsal tarih denen tarih yazmlar, pozitivist sosyoloji110

ABDULLAH CALAN

nin en paral blmleri olmaktan te anlam ifade etmezler. Vcudun, btnn bir para tasviri olmaktan teye gitmezler. Btn bu belirlemeleri uzun uzun anlatmak mmkndr. Fakat konumuza katk salamazlar. Youn tekrarlamalar pahasna da olsa, demokratik uygarlk anlatm olarak tarih zerinde younlamam, anlam vermekte hala zorlandm toplumsal sorunlarn zmszl yzndendir. zmszlk sadece pratik yaamda deildir, anlatmda da hayli zmlenemezlik ykldr. Her iki durum birleince, ortalk resmi uygarlk anlatmlarndan geilmez oluyor. Toplumsal tarih adna baz para sktrmalar ise, durumu daha karmak klmaktan teye gitmiyor. Bilimsel sosyalizmin bu durumu tarihin snf karakteriyle aklamas baz gerekleri aydnlatc klsa da, sorunu zemediini ve sorunun bir paras haline gelmekten bile kendini alkoyamadn ska belirtiyorum. Kapitalist modernist paradigma tmyle almadan, tarihsel hakikatin anlalmas urada kalsn, dinler tarihinden daha ok perdeleyici ve anlamszlk ykl klacan ska belirtmem de bu nedenledir. Marksn bu paradigmatik baknn tarihsel sonular gnmzde daha iyi anlalyor. Yanl tarih, yanl pratik demektir. Genelde uygarlk, zelde kapitalist modernitenin paradigmatik ve ampirik yaklamlar almadan, toplumsal doann paradigmatik ve ampirik yaklamna varlamaz. Burada yapmaya altm, ok hazrlkszca da olsa, bir denemeye girimektir. A- Demokratik Uygarln Tanm Toplumsal doann var olu halinin ve geliiminin ahlaki ve politik toplum temelinde incelenmesini varsayan sosyal bilim okulunu, demokratik uygarlk sistemi olarak tanmlamak mmkndr. eitli sosyal bilim ekollerinin farkl inceleme birimleri vardr. Teoloji, din, toplumu esas alr. Bilimsel sosyalizm snf temellidir. Liberalizmin temel birimi bireydir. Devlet ve iktidar temel alanlar olduu gibi, uygarlklar esas alan yaklamlar da az deildir. Tm bu birim temelli yaklamlar, oka deindiim gibi, tarihsel ve btnlkl yaklamlar olmamalar nedeniyle eletirilmilerdir. Anlaml bir inceleme toplum asndan hayati noktalarda younlamak durumundadr. Tarih ve gncellik esas olarak o noktalarda anlatm bulmaldr. Aksi halde incelemeler yksel olmaktan teye gitmez. Temel birimimizi ahlaki ve politik toplum olarak belirlememiz, tarihsellik ve btnsellik boyutlarn kapsamas asndan da nem tamaktadr. Ahlaki ve politik toplum en tarihsel ve btnlkl toplum anlatmdr. Ahlak ve politikann kendisi tarih olarak da okunabilir. Ahlaki ve politik boyut tayan toplum, tm varoluunun ve geliiminin btnlne en yakn toplumdur. Devlet, snf, smr, kent, iktidar, ulus olmadan toplum var olabilir. Ama ahlak ve politikadan yoksun toplum dnlemez. Belki baka glerin, zellikle sermaye ve devlet tekellerinin smrgesi, hammadde
111

ZGRLK SOSYOLOJS

kayna olarak var olabilirler. Bu durumlarda ise, kendisi olmaktan km toplum kalntlar, miras sz konusudur. Toplumun doal hali olarak ahlaki ve politik topluma kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist etiketler, sfatlar takmann anlam yoktur. Daha dorusu, bu sfatlar altnda toplumlar tanmlamak, toplum gerekliini perdelemek, toplumu unsurlara (snf, ekonomi, tekel) indirgemek anlamna gelecektir. Toplumsal gelimenin teori ve pratiinde bu kavramlar temelindeki zm anlatmlarnda rastlanan tkanklk, zlerinde tadklar yetersizlik ve yanllktan kaynaklanmaktadr. Tarihsel materyalizme yakn duran bu sfatlarla anlan tm toplum analizleri bu duruma dtkten sonra, bilimsel deerleri hayli zayf olan anlatmlar daha da zmszdr. Dinsel boyutlu anlatmlar ahlakn nemini younca anlatmalarna ramen, politik boyutu oktan devlete havale etmilerdir. Burjuva liberal yaklamlar ise, ahlaki ve politik boyutlu toplumu sadece perdelemezler; ayn zamanda frsat bulduklar her noktada bu topluma kar sava amaktan da ekinmezler. Bireycilik en az devlet ve iktidar kadar topluma kar sava halidir. Liberalizm, esas olarak toplumun gszletirilerek (ahlaksz ve politikasz toplum) bireyciliin her tr saldrsna hazr klnmas anlamna gelir. Liberalizm en anti-toplumcu ideoloji ve pratiktir. Bat Sosyolojisinde (Dou sosyolojisi diye bir bilim henz sz konusu deildir) toplum ve uygarlk sistemi kavramlar ok problemlidir. Unutmamak gerekir ki, sosyoloji sermaye ve iktidar tekellerinin yol at muazzam bunalm, eliki ve atmasava sorunlarna zm ihtiyacndan kaynaklanmt. Her koldan dzeni kurtarmak ve yaanr klmak iin tez stne tez retiliyordu. Hristiyanlk retisinin tm mezhepsel, teolojik ve reformist yorumlarna ramen toplumsal sorunlarn her geen sre daha da arlamas zerine, toplum sorunlarna bilimsel (pozitivist) bakla yorumlar ne kt. Felsefe devrimi ve Aydnlanma dnemi (17. ve 18. yzyl) esasta bu ihtiyacn sonucudur. Fransz Devrimiyle beklenen zm yerine, sorunlarn daha da karmaklamas, sosyolojiyi bamsz bir bilim dal olarak gelitirme eilimlerini daha da younlatrd. topik sosyalistler (Saint Simon, Fourier, Proudhon), Auguste Comte ve Durkheim bu dorultuda n aamalar temsil ederler. Hepsi de Aydnlanmann ocuklardr. Bilime sonsuz inanlar vardr. Toplumu da bilim yoluyla istedikleri gibi yeniden yaratabileceklerine inanyorlard. Tanrnn rolne soyunmulard. Hegelin deyiiyle, ne de olsa Tanr yeryzne inmiti. Hem de ulus-devlet olarak. Yaplmas gereken, incelikli toplum mhendislii proje ve planlamasyd. Ulusdevlet araclyla hayata geirip baarlamayacak hibir proje ve planlama yoktu. Yeter ki pozitivist bilimsel olsun ve ulusdevlet kabul etsin! ngiliz sosyal bilimcileri (ekonomi-politikiler) Fransz sosyolojisine ekonomik zm yoluyla katkda bulunurken, Alman ideologlar felsefi yoldan katk sunuyorlard. Adam Smith ve Hegel katk sunmada bata gelirler. 19. yzyl sanayi kapitalizminin toplumu korkun llerde istismarndan kaynaklanan sorunlara bulunan re112

ABDULLAH CALAN

eteler sadan ve soldan olmak zere ok eitliydi. Kapitalist tekelciliin merkez ideolojisi liberalizm, tam bir eklektizm ile her fikirden yararlanp yamal boha misali sistemler yaratmakta en pratik olanyd. Sa ve sol ematik sosyolojiler ise, ya gemie (san altna aray) ya da gelecee ilikin (topik toplum) projeleri gelitirirken, toplumsal doadan, tarih ve gncelden sanki habersizdiler. Tarih ve gncel yaam ile karlarken habire paralanyorlard. Hepsinin tutsa olduu gerek ise, kapitalist modernitenin ar ar rd ve hepsini zihnen ve pratik yaam tarzyla iine kapatt demirden kafesti. Filozof Nietzsche hepsini pozitivizm metafizikileri, kapitalist modernizmin hadm edilmi cceleri olarak deerlendirirken, toplumsal hakikate daha yakn duruyordu. Toplumun kapitalist modernizmle yutulmas tehlikesine ilk dikkati eken ender filozoflarn banda geliyordu. Dncesiyle faizme hizmet etmekle sulanmasna ramen, faizmin ve dnya savalarnn geliini haber veren yorumlar da dikkat ekiciydi. Artan byk bunalmlar ve dnya savalar pozitivist sosyolojiyi, liberal merkezi sa ve sol kollaryla birlikte iflas ettirmeye yetti. Toplum mhendisliinin kendisi, ok eletirdii en s metafizik olarak otoriter, totaliter faizmle gerek kimliini ortaya kard. Frankfurt Okulu bu iflasn resmi belgesi gibidir. Anneles Ecole, 1968 genlik bakaldrs; bata I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem anlay olmak zere, ok sayda postmodernist sosyolojik yaklamlara yol at. Ekolojik, feminist, grecilik, yeni solculuk ve dnya sistemi, ok sayda paralanm bir sosyal bilimler dnemini de beraberinde getirdi. phesiz bunda 1970ler sonras finans kapitalin hegemonik karakter kazanmas da nemli rol oynad. Olumlu yan, Avrupa merkezli dnce hegemonyasnn yklmasyd. Olumsuzluu ise, ok paralanm bir sosyal bilimin sakncalaryd. Avrupa merkezli sosyolojiye ynelik eletirileri zetlersek: a- Dine ve metafizie ynelik pozitivist eletiri ve yarglamalarn kendileri de bir nevi din ve metafizik olmaktan teye gidememilerdir. Bunu yadrgamamak gerekir. nsan kltrnn kendisi metafizik olmak durumundadr. nemli olan, iyi ve kt metafizik arasnda ayrm yapmaktr. b- Toplumu ilkel-modern, kapitalist-sosyalist, sanayi-tarm, ileri-geri, snflsnfsz, devletli-devletsiz ikilemler halinde sunmak, toplumsal doann hakikate yakn tanmn daha ok perdeleme eilimindedir. Bu tr ikilemler toplumsal hakikatten uzaklatrrlar. c- Toplumu yeniden yaratmak modern tanrclktan baka anlam ifade etmez. Daha dorusu, her yeniden yaratc hamlenin altnda yeni bir sermaye ve iktidar-devlet tekeli yaratma eilimi vardr. Ortaa tanrcl nasl mutlak monarilerle (padiahlk, ehinahlk, sultanlk) ideolojik ba iindeyse, yeniden yaratm olarak modern toplum mhendislii de esas olarak ulus-devletin tanrsal eilimidir, ideolojisidir. Pozitivizm bu anlamda modern tanrclktr.
113

ZGRLK SOSYOLOJS

d- Devrimler toplumu yeniden yaratma eylemleri olarak yorumlanamaz. Aksi halde pozitivist tanrclktan kurtulamazlar. Toplumu ar sermaye ve iktidar yknden arndrdklar oranda toplumsal devrim olarak tanmlanabilirler. e- Devrimcilerin grevi projelendirdikleri herhangi bir toplum modelini yaratmak olarak belirlenemez. Ancak ahlaki ve politik toplumun geliimine yaptklar katk orannda doru bir grev tanmlanmasn hak ederler. f- Toplumsal Doaya uygulanacak yntemler ve paradigmalar, Birinci Doaya ilikin olanlarla aynlatrlamaz. Birinci Doaya ilikin evrenselci yaklam hakikate daha yakn sonulara (Ama mutlak hakikat diye bir ey dnemiyorum) yol aarken, Toplumsal Doaya ilikin grecilik geree daha yakn durur. Evren ne sonsuz evrenselci dz izgisel anlatmla ne de sonsuz benzer dairesel dnglerle izah edilebilir. g- Toplumsal hakikat rejimi daha da gelitirilebilecek eletiriler temelinde yeniden dzenlenmeyi gerektirmektedir. phesiz yeni bir tanrsal yaratmdan bahsetmiyorum. Ama insan aklnn en yetkin zelliinin hakikati arama ve ina etme gcnde olduuna da inanyorum. Bu eletirilerin nda tanmlamak istediim sosyal bilim sistematiine ilikin u nerileri sunuyorum: (a) Toplumsal Doay mitolojik, dinsel, metafizik ve bilimsel (pozitivizm) anlam rntleriyle kat evrenselci hakikat olarak sunmak yerine, sre ve mekn kouluna bal zengin farkllklarla temel evrensel varolularn en esnek bir biimi olarak anlamlandrmak, hakikate daha yakn sunumlara yol aar. Toplumsal Doann niteliklerini iyi tanmadan yaplacak her yorum, sosyal bilim ve pratik deiim hamlesi ters tepmelere yol aabilir. Tanrsal yaklamlardan pozitivist yaklamlara kadar uygarlk tarihi boyunca gelitirilen anlatmlar sermaye ve iktidar tekellerinin zirve yapmasn engelleyememilerse, kkl bir zeletiriyle kendilerini daha insani bir yoruma uratmalar, ahlaki ve politik topluma hizmet asndan vazgeilmez grevleridir. (b) Toplumsal Doann hem tarihsel hem btnlkl anlamn veren, farkllama iinde birliini temel varolu zellii olarak temsil eden ana unsuru ahlaki ve politik toplumdur. Toplumsal Doaya karakterini veren, farkllk iinde birliini srdren, tarihselliini ve ana btnln ifade eden belirleyici unsur roln oynayan ahlaki ve politik toplum tanmdr. Topluma ilikin ok kullanlan ilkel, modern, feodal, kleci, kapitalist, sosyalist, sanayi, tarm, ticari, paracl, devletli, uluslu, hegemon vb. nitelemelerin hibiri Toplumsal Doann belirleyici niteliini ifade etmez. Tersine perdeler ve paral bir anlam sonucunu dourur ki, bu da topluma ilikin hatal teorik ve pratik yaklam ve gerekletirmelerin zn oluturur. (c) Toplumu yenilemek, yeniden yaratmak gibi deyimler, ideolojik ierii yannda yeni sermaye ve iktidar tekellerini oluturma operasyonlardr. Uygarlk tarihi, bu yenilemelerin tarihi olarak kmltif sermaye ve iktidar birikim tarihidir. Topluma ilikin tanrsal yaratmclk yerine gerekli olan temel eylem, toplumun ahlaki ve poli114

ABDULLAH CALAN

tik dokusunun geliimini ve ilevini yerine getirmesini engelleyen unsurlarla mcadele olmaldr. Ahlaki ve politik boyutlarn zgrce altran toplum, geliimini en iyi srdrecek toplumdur. (d) Devrimler ancak toplumun ahlaki ve politik ilevini zgrce srdrmesi, yerine getirmesi kat biimde engellendii zaman bavurulacak toplumsal eylem biimleridir. Devrimler yeni toplumlar, uluslar ve devletler yaratmak iin deil, ancak ahlaki ve politik toplumu zgrce ilevine kavuturmak iin gelitirildiinde toplumca meru kabul edilebilir ve kabul edilmelidir. (e) Devrimci kahramanlk ahlaki ve politik topluma yapt katklarla anlam bulmaldr. Bu anlam tamayan her tr eylem, ap ve sresi ne olursa olsun, devrimci toplum kahramanl olarak tanmlanamaz. Toplumda bireylerin roln olumlu anlamda belirleyen, ahlaki ve politik toplumun geliimindeki katklardr. (f) Bu ana zellikleri derinliine aratrma ve inceleme konusu yaparak gelitirilmesi gereken sosyal bilim, ne evrenselci dz izgisel ilerlemecilii ne de sonsuz dngsel tekilci grelilii esas alabilir. Son tahlilde uygarlk tarihindeki sermaye ve iktidarn kmltif birikimlerini merulatrmaya hizmet eden bu dogmatik kalpsal yaklamlar yerine, analitik ve duygusal zeknn uyumunu ifade eden, kat znellik ve nesnellik kalplarn aan, yok edici olmayan bir diyalektik yntemi esas alan sosyal bilim gelitirilmelidir. Paradigmatik ve ampirik (teorik ve pratik) olarak erevesini bylesi varsaymlar halinde sunabileceimiz Demokratik Uygarlk Sisteminin ana birimine ilikin zellikleri bir kez daha ana balklar halinde sunarsak: 1- Ahlaki ve politik toplum, insan toplumunun balangcndan bitimine kadar devaml aranmas gereken temel zelliidir. Toplum esas olarak ahlaki ve politiktir. 2- Ahlaki ve politik toplum, kent-snf-devlet (daha nceleri hiyerarik yap) ls zerinde ykselen uygarlk sistemlerinin kar kutbunda yer alr. 3- Ahlaki ve politik toplum, toplumsal doann tarihi olarak demokratik uygarlk sistemiyle uyum iinde geliir. 4- Ahlaki ve politik toplum, en zgr toplumdur. Ahlaki ve politik doku ve organlarn almas kadar toplumu zgrletiren, zgr tutan baka bir belirleyici dinamik sz konusu deildir. Devrimler ve kahramanlarn hibiri ahlaki ve politik boyut kadar toplumu zgrletirme yeteneinde olamaz. Kald ki, devrimler ve kahramanlar ancak ahlaki ve politik topluma katkda bulunduklar oranda belirleyici rol oynayabilirler. 5- Ahlaki ve politik toplum, demokratik toplumdur. Demokrasi ancak ak ve zgr toplum olan ahlaki ve politik toplumun varoluu temelinde anlam kazanabilir. Birey ve gruplarn zneletikleri demokratik toplum, karlk olarak ahlaki ve politik toplumu en ok gelitiren ynetim biimidir. Daha dorusu, politik toplumun ilevselliine zaten demokrasi diyoruz. Gerek anlamda politika ile demokrasi zde kav115

ZGRLK SOSYOLOJS

ramlardr. Eer zgrlk politikann kendini ifade ettii iklimsel alansa, demokrasi de bu alanda politikann icra tarzdr. zgrlk, politika ve demokrasi ls, ahlaki temelden yoksun olamazlar. Ahlaka zgrlk, politika ve demokrasinin kurumsallam geleneksel hali de diyebiliriz. 6- Ahlaki ve politik toplumlar sermaye, mlkiyet ve iktidarn her biiminin resmi ifadesi olarak devletle karlkl diyalektik eliki iindedirler. Devlet srekli ahlak yerine hukuku, politika yerine brokratik idareyi ikame etmek ister. Tarih boyunca devam eden bu elikinin iki ucunda resmi devletli uygarlkla gayri resmi demokratik uygarlk sistematii geliir. ki ayr anlam tipolojisi ortaya kar. elikiler ya ok iddetlenerek savaa, ya da uzlamaya girerek bara yol aabilir. 7- Bar, ahlaki ve politik toplum gleriyle devletli tekel glerinin silahsz, ldrmesiz bir arada yaama iradeleriyle mmkndr. Toplumun devleti, devletin toplumu yok etmesinden ziyade, demokratik uzla denilen koullu bar durumlar tarihte yaanan durumlardr. Tarih ne tmyle ahlaki ve politik toplumun ifadesi olarak demokratik uygarlk, ne de tmyle snfl ve devletli toplumun ifadesi olarak uygarlk sistemleri biiminde yaanr. ie youn iliki ve elikilerle sava ve bar durumlarnn birbirlerini kovalad haller olarak yaanr. En az be bin yldan beri sren bu durumu acil devrimlerle hemen ortadan kaldrmak topik olmakla birlikte, gemiten beri sregelen ak kader olarak benimseyip ak seyrine mdahale etmemek de doru ahlaki ve politik durumlar olamaz. Sistemlerin mcadelesinin uzun sreceini bilerek, ahlaki ve politik toplumun zgrlk ve demokratik alann geniletecek stratejik ve taktik yaklamlar daha anlaml ve sonu alcdr. 8- Ahlaki ve politik toplumu birbirini takip eden komnal, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist sfatlarla tanmlamak, aklayc olmak yerine perdeleyici rol oynar. phesiz kleci, feodal ve kapitalist sfatlara ahlaki ve politik toplumda yer olmamakla birlikte, ilkeli uzla iinde bu sfatlara mesafeli, snrl ve kontroll olarak yaklamak mmkndr. nemli olan, ne onlar yok etmek ne de onlar tarafndan yutulmaktr; ahlaki ve politik toplumun stnlyle srekli onlarn alan ve glerini snrlandrmaktr. Komnal ve sosyalist sistemler demokratik olduklar oranda ahlaki ve politik toplumla zdeleebilirler. Devlet hali olarak zdeleme olamaz. 9- Ahlaki ve politik toplumun acil hedef olarak ulus-devlet olmak, bir dini tercih yapmak, demokrasi dnda rejim peinde komak gibi hedefleri olamaz. Toplumun hedef ve niteliklerini belirleme hakkn ancak ahlaki ve politik toplumun zgr iradesi belirler. Gncel tartma ve kararlar kadar, stratejik kararlar da toplumun ahlaki ve politik irade ve ifadesi belirler. Esas olan, tartmak ve karar gc olabilmektir. Bu gc elinde bulunduran toplum, tercihlerini en salkl ekilde belirleyebilir. Hibir fert ve g, ahlaki ve politik toplum adna karar alma yetkisinde deildir. Ahlaki ve politik toplumlarda toplum mhendislii geerli olamaz.
116

ABDULLAH CALAN

eitli alardan genie sunduum bu tanmlamalar nda, Demokratik Uygarlk Sisteminin znde toplumsal doann ahlaki ve politik bir btnlk halinde resmi uygarlk tarihinin dier yz olarak hep var olageldii ve kendini srdrd grlecektir. Resmi dnya sisteminin tm bask ve smrsne ramen, toplumun teki yz yok edilememitir. Zaten yok edilmesi de mmkn olmaz. Nasl ki kapitalizm, kapitalist olmayan toplum olmadan varln srdremezse, resmi dnya sistemi olarak uygarlk da demokratik uygarlk sistemi olmadan varln srdremez. Daha da somut olarak, tekelli uygarlk tekelli olmayan uygarlk olmadan varln srdremez. Bunun tersi doru deildir. Yani ahlaki ve politik toplumun tarihsel ak sistemi olarak demokratik uygarlk, resmi uygarlk olmadan varln daha engelsiz ve rahat srdrebilir. Tanm gerei demokratik uygarl hem bir dnce sistematii, dnce birikimi, hem de ahlaki kurallar ve politik organlarn btnl olarak ifade ediyorum. Ne sadece bir dnce tarihinden, ne de ahlaki ve politik gelime iindeki toplumsal realiteden bahsediyorum. Tartma i ie olarak iki konuyu da kapsamaktadr. Resmi uygarlka engellenen bir anlatm ve yaplar btnl olduu iin yntemi, tarihesi ve unsurlar itibariyle biraz daha amlamay gerekli ve nemli buluyorum. Sonraki balklar bu konular ierecektir. B- Demokratik Uygarla Yntemsel Yaklam Evrenselci, dz, izgisel-ilerlemeci yaklam yntemi, sosyal bilimlerde en az dinsel dogmatizm kadar gerei alglama sorunlarna yol aar. Yarglarnn da dinsel kesinlikten fark yoktur: Evren sonsuz ilerleme halindedir; Levhi Mahfuzda ne kaytlysa o gereklemektedir. Dier deyile gerekleen ey, gereklemesi gereken tek eydir. Her ey ngrld gibi gereklemektedir. Sanldnn tersine pozitivizm, anti-metafizik ve anti-dinsellik olmayp, zerine hafif bilimsellik cilas vurulmu en kaba materyalist dindir. Daha dorusu, modernite putuluudur. Her iki dogmatik yntem arasndaki temel benzerlik, doaya hkmeden kanun denen bir gcn varlna ilikindir. Tanr kanunlar yerine sadece bilim kanunlar sz geirilmitir. Gerisi ayn anlatmdr. Pozitivist dnce ynteminin en vahim yan, yarglarndaki bu kanun gcndeki yaklamdr. Yorum yoktur. Kesin, objektif, herkese ayn gelen hkmsel bak, znde bilime de terstir. Keskin zne-nesne ayrmna dayanmann sonucu olarak yanlma payna da yer brakmaz. Burjuva snfn ortaa teolojisini pozitivizm cilasyla boyanm sekler ve bilimci bir felsefe olarak sunma abas anlalabilir. O elbette rahminde doduu sosyal gerekliin izini tayacaktr. Ortaadan beri, hatta tm uygarlk tarihi boyunca zihinlerimize yklenen imgesel yaklamlardan kurtulmadan, pozitivist dalgann zihinlerimizi adeta esir almas kanlmazd. Bu durum ar tekrarlayc, ii bo, kuru bir retorii (sz ustal, cambazl) gerek sanmaktan te bir gelimeye frsat tanmad.
117

ZGRLK SOSYOLOJS

Eskiden mam ne derse dorudurun yerine, retmen, filozof ne derse dorudur tekerlemesi geti. Zihin verimsizliimizin temelinde bu gereklik yatar. Dolaysyla kendi toplumsal doamza ilikin tek bir yorum yapma hakkndan bile yoksun kaldk. Bu ok vahim bir durumdur. Kendi kendine beyinsel krleme ve esarettir. Dinsel dogmatizm hi olmazsa gelenein bir nevi tayc gcyle baz tarihi gerekleri anmsatr. Pozitivizmde bu da yoktur. Gereklerimizle aramza kocaman bir yabanclama bendi rer. Batnn ideolojik hegemon gc olarak, bir nevi silah skmadan (beynini kullanmadan) teslim almaya benzer. Ak ki, bu dogmatizmi krmadan, genelde resmi uygarlk, zelde kapitalist modern paradigmay krmak mmkn olamad. Dolaysyla zgr yorumlama gcne eriilemedi. u dncemde ikna olmu durumdaym: deolojik silahlar askeri silahlardan daha fazla yasaklayc rol oynar. Demokratik uygarlk sistemletirilebilir mi? sorusunu kendime sorarken, bu yntemsel zincirlerle az boumadm. Daha zorlu olan ise, ok inandm bilimsel sosyalizme ilikin dogmalarn krlmasyd. Adeta kendi kendinle vuruarak dogmatizmin esiri olmaktan kurtuluyorsun. Kald ki, yaammn byk bir ksm bu urayla geti. yle bir eliki de yayordum: Bir yandan tarm devriminin anayurdunda binlerce yldan beri (M.. 10000den gnmze kadar) yaanan bir kltrn hala etkisindeyken, dier yandan kapitalizm sonrasnn toplumunu kurma mcadelesine soyunmutum. Aradaki en az on iki bin yllk boluu zmeden nasl yeni toplumu kuracaktk? Dnce sistemimiz bir nevi ahiret bilimine (eskataloji) dnmt. Ak ki, dncemde verimli bir yntem yer etmemiti. Yazlanlarn dnda bir santim tesini dnememe hastal ancak dogmatizmin etkisiyle izah edilebilir. Dinsel kalplarn hayhuyundan kurtulamadan, resmi pozitivizmin dediim dediktir bombardmanna uradk. Anladm ki, sistemlerin asl koruyucu gleri ideolojik hegemonyasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle Nietzschenin resmi Alman ideolojik gcyle ldrncaya kadar boumasn daha iyi anlyorum. Eer Batya ilikin birka yaln hakikat biliyorsak, herhalde bunu bu lgnca boumaya borluyuz. yice etkisinden kurtulduum birinci dogma, bilimsel sosyalizmin ilkel komnal toplumdan sonra klecilik ve dier snfl toplum sistemlerinin zorunlu ve art arda gelilerine ilikindi. Bu dogmay uzun sre bir nevi kanun gibi benimsemitim. Bu dogmayla i ie olan ikinci dogma olan toplumun snfla adlandrlmasn krmakta da gecikmedim. Kleci ve feodal toplum tanmlar gerei en hassas yerinden rtyor, toplumu efendilerle zdeletiriyordu. Bunlarn hkim azlarn bir kalnts olduklar akt. Yine i ie olduklar nc dogmay da orap sk gibi art arda zmede zorlanmadm. Snfl toplum aamalarnn zorunlu ve ilerleyici olduklarna ilikin dogmadan bahsediyorum. Snfl toplum aamalarnn hi de zorunlu ve ilerleyici olmadklarn anladm; tersine en gerici, zincirleyici bir gelime olarak deerlendirmekte cesaretli davrandm. Sonu, tarihin doruya daha yaknlatran anlatmlarnn
118

ABDULLAH CALAN

mmkn olduuydu. oklu yorumlardan ekinmeden, tersine anlam zenginletirici aba olarak deerlendirmek daha yerinde bir yntemdi. Dogmatizmi (n hkmllk) birok alanda krnca, elbette yorum gc ve anlam zenginlii geliecekti. u hususu nete belirtebilirim: Eer insanlar nerede, hangi durumda bulunuyor olurlarsa olsunlar nlerindeki sorunlar zemiyorlarsa, bundaki temel etken ykamadklar binlerce yllk dogmalar ve gdlerden kurtulma cesareti gsteremeyen ilkel dnce seviyelerinden trdr. Dncedeki korkaklk tm korkaklklarn temelinde bulunur. Demokratik uygarl dnceletirirken ikinci nemli husus, etrafmdaki youn somut ampirik malzemeydi. Bu malzeme tarihe ilikin gzlemlere katbekat fazlasyla tanklk etmekteydi. Neden hanedanlk, artk-deer talanlar, iktidar odaklar sistemi olsun da, toplumun adeta kk hcreleri olan aile, kabile, airet, ky ve ehrin iktidar d snflar, devletlememi halklar ve uluslar sistematik olarak deerlendirilmesin? Bunlar neden bizzat sistem tekil etmesinler, ideolojik ve yaplanma olarak anlam bulmasnlar? Umut baladklarmz eer bu sorulara yeterli cevap verememilerse, herhalde nedenleri vardr. Yoksa bunlarn hakikatten yoksun sorular olmadklar aktr. Kald ki, sistematik olmasa da, para para verilmi cevaplar az deildir. Yeter ki cevap aramasn bilelim. Farkl uygarlk ve modernite arayna ynelirken, nc etken toplumsal doaya ilikin zgr ina potansiyelidir. Eer ortada ylm devasa sorunlar varsa, insanlar isizlikten ve alktan bitkin durumdaysa, sistem inalar (yaratma, toplum mhendislii anlamnda deil) hem mmkn, hem de nemli bir zorunluluktur; ahlaki vecibedir. Zaten sorunlarn boyutu devrim ihtiyacn, devrim ise cevap tekil eden yaplanmalar gndemletirir. Araymn drdnc etkeni, hkim sistem sana hi umut vermiyor, seni insan yerine koymuyor ve en basit kimlik sorunlarna bile ilgi gsterip zm olamyorsa, insan olmann gerei olarak yapacan ey, kendine saygy ve umudu kendi sistem ina etme gcne balamasn bilmektir. Yoksa kurtlar sofrasnda seni bekleyen kemik artklar deil, belki de bizzat yem olmandr. Sonuncu bir etken, belki bana zgdr, ama genel olduuna da inanyorum. O da eer umut baladn anan bile olsa, sana hibir ey sunacak durumda deilse, birey olarak zgcne gvenmekten ekinmeyeceksin. Saa sola, gdlere teslim olmayacaksn. Eer ortada yaanacak bir durum yoksa, bil ki insan olarak en iyiyi, doruyu ve gzeli ina edebilecek akl ve iradeyi sergileyebilecek gtesin! Tarihin dz izgisel yorumuna gre, tarmc ky toplumundan sonra ykselen ehir toplumu son sz hkmndedir. ehir etrafnda gelitirilen uygarlk yklemeleri gerein ta kendisidir. ehirde ynetimi ele geiren ve dini devlet olarak rgtleyen g, egemen snf olarak tarihin motor gcdr. Ne yaptysa doru ve kutsaldr; alnyazsndakinin mukadder gereklemesidir. Bunun iin tanrsal ideolojik hegemonya119

ZGRLK SOSYOLOJS

lar ykseltilir. Her aykr ses, ezeli-ebedi sze ve onun hayat ifadesine ihanet saylarak tanrnn gazabna uratlr. Despotun btn onursuz ileri (en aalk bask ve smr dzenleri), tanr veya tanrlarn en kutsal szleri halinde rahiplerin azndan dklr. Artk kullarn tanr kanunlar nnde boyunlar kldan incedir. Boyun kesilse bile acmaz. Orijinal haliyle mitoloji veya din olarak kabaca bile anlat haline getirilip sunulan sermaye ve zor rgtlenmesi olarak ehir a, uygarlk, eitli dnmler geirerek gnmze kadar tanr. z ayn olmakla birlikte, retorik ve formu (rgtlenme biimi) deitirilerek sunula sunula artk dklen btn cilalar karsnda kendini kaskat bir ulus-devlet faizmi olarak ebedi ilan etmekten kanmaz. ehrin sermaye ve zor rgtlenmesi olarak brokratik demir kafes ve iindekilerle birlikte AIDS ve biyolojik kanserlemeler yannda, daha vahimi toplum doasnn tm i yaplanmalar ve doal evresiyle kanserlemesi evresine girilmitir. Bu ok kaln izgilerle anlatmn abartma olmadn anlamak iin, dnya sisteminin son drt yz (azami son be bin yllk) ylndaki savalara, smrgecilie, toplumun tmne yaylan sava durumuna ve evrenin felaketinin gncel haline bakmak yeterlidir. Liberal ideolojik hegemonyann tm biimlerine ve daha ok da resmi (devlet ideolojileri) alanlarna baktmzda, tarihin sonu byle noktalanmtr. Dier deyile kresel an zirvesinde kapitalist sistem son szn ebedi halidir. Bu anlatnn yeni olmadn, her nemli sermaye ve zorbalk alarnn sonunda bylesine ebedilik ilanlarnn yapldn biliyoruz. te be bin yllk uygarlk bilimlerinin binlerce klfa brndrerek yntemselletirdii hakikat budur. Yntem hakikat, hakikat yntem olmutur. Baka tr dnyalarn, bilimlerin, metotlarn olabilecei kulaklara fsldandnda, cehennemlik, sapknlk, kfirlik sylemlerinin yan sra, snr tanmaz terrn her biimi (Ba kesilme en basitidir. armha gerilme, atete yaklma, ipe ekilme, mr boyu krek cezasna arptrlma, ikenceye yatrlma, lnceye kadar altrlma, hapishanelerde rtlme, karlatrlma, smrgeletirmenin snrsz biimleri, asimilasyon vb.) devrededir. Be bin yldr ykmaya alt tarm-ky toplumundan adeta intikam alrcasna hareket eden merkezi uygarln, 2000li yllarda bu toplumu tmyle iflas ettirip son izlerini de silmeye altna tank olmaktayz. evrenin ykm, aslnda TARIMKY TOPLUMUndan intikam almann son biimidir. ok ilgintir, susturulan Toplumsal Doann yerine, Birinci Doa yol at eitli felaketlerle (iklimin snmas, kuraklk, kutup buzlarnn hzla erimesi, trlerin hzla yok olmas, sel ve hortum felaketleri vb.) bu ykma cevabn vermektedir. Bazen insanlk (susturulmu insanlk) en dilsiz doa kesilebilmektedir. Bunun ac, ama gerek olduunu kim inkr edebilir ki? Tarih paradigmasndaki en temel deiiklik, tarm-ky toplumu (M.. 10000 gnmze kadar) olmadan ehir temelli sermaye ve iktidar tekelciliinin gelimeye120

ABDULLAH CALAN

ceine ilikin olmaldr. En temel yntemsel deiiklie bu noktadan gidilebilir. Rosa Luxemburgun ok yzeysel dile getirdii Kapitalist olmayan toplum olmadan, kapitalizm, sermaye birikimcilii, tekelcilii olmaz biimindeki tanmn tm tarihe ve sermaye biimlerine yaymak daha doru bir anlatm tarzdr; sermayenin zmlenmesinin tarihsel-toplum boyunca ifadesidir. K. Marksn saf kapitalist toplum modeli, yapt en temel yanllktr. nk byle bir toplum ne pratik, ne de teorik olarak mmkndr. spat basittir: Diyelim ki, bir toplumda sadece kapitalistler (brokratlaryla birlikte) ve iiler (isizleriyle birlikte) vardr. nk saf kapitalist toplum bunu ngrmektedir. Sermayenin fabrikalarnda toplam yz mal biriminin retildiini varsayalm. Yirmi be mal birimi creti karlnda iilerin olmaktadr. Yirmi be birim ise sermayedar snfn kullanmna kalsn. Peki, geriye kalan elli mal birimine ne olacak? Geriye kalanlar ya ryecek, ya bedava datacaktr. Saf kapitalist toplum modeline gre baka trls mmkn deildir. Rosa, bu noktadan kalkarak, elli mal birimi ancak kapitalist olmayan topluma kr amal satlrsa sistemin mmkn olabileceini sylerken, dorunun kylarnda gezinmektedir. Toplumsal gereklik daha kapsamldr. Ayrca krn ve ona dayal sermaye birikiminin karl denmeyen toplumsal art olduunu ok iyi bilmek ve hi unutmamak gerekir. Kapitalist olmayan toplum kimdir? Bata tarihsel tarm-ky toplumudur; evlere kapatlm kadn toplumudur; ehrin yoksul, emeiyle geinen zanaatkr ve isiz (ianeyle geinen) kesimidir. Gereklik byle konulunca, be bin yllk uygarlk ve en sistematik dnemi olan son drt yz yllk kapitalist dnya sistemini daha iyi zmlemek imkn dhilinde olacaktr. Tm tarih boyunca sermaye ve iktidar olarak rgtlenen ebeke (aristokrasi, efendi, burjuvazi, devletl, iktidarl vb.) toplam nfusun tahminen hibir zaman yzde onunun stne kmamtr. Dolaysyla toplumsal doann ana gvdesi her zaman yzde doksann stndedir. O halde yntem asndan syleyelim: Yzde onun tarihselletirilmesi, sistemletirilmesi, dncenin temel objesi klnmas m daha bilimsel doru bir yoldur, yoksa yzde doksanndan fazlasnn tarihselletirilmesi, sistemletirilmesi, dncenin temel objesi klnmas m daha doru bilimsel bir yntemdir? Cevab aranmas gereken temel gereklik budur. Belki dnce, bilim ve yntem younluu yzde onun tekelinde olduu iin baka trls mmkn olmaz denilebilir. Ama bu tekel son tahlilde toplumsal artnn gasp, andrlmas zerine kurulmam mdr? En rgtl ve ideolojik grup olmas bu ayrcaln hakl klar m? Yzde bir bile olsa, iyi rgtlenmi bir zor, milyonlar hkm altna alabilir, milyonlar bile ynetebilir. Sylediklerini en temel bilim ve yntem olarak syleyebilir. Bu gerek, hakikat anlamna gelebilir mi? Bir avu zorbay ve tekelciyi kim hakikat olarak ilan ediyor? lan edenlerin, mitoloji, din, felsefe, bilim ve sanat olarak sunanlarn, sermaye ve zorba ebekenin iktidarna balanmas toplumsal hakikati (yzde doksann hakikatini) deitirebilir mi? Sorunu
121

ZGRLK SOSYOLOJS

byle koymak gerektii gayet aktr. Hibir ideolojik, bilimsel, dinsel, felsefi ve sanatsal hegemonyann bu gerei deitirmeye gc yetmez, yetmemelidir. Tarihsel-toplumu bu ana yntemin nda yapsal olarak incelediimizde, eitli dnce biimleriyle (mitolojik, dinsel, felsefi, bilimsel ve sanatsal) ifadeye kavuturmak istediimizde, hakikatin boyutlar ok daha grnr klnacak ve anlam bulacaktr. Demokratik uygarlk, tarihsel-toplumun bu iki ynl (yani yapsall, nesnellii ve ifade tarz olarak znellii iinde) anlatm olan ok daha gelikin bir sistematiklie kavuturulabilir. Toplumsal doann da kapsaml tarihsellii ve btnl iinde sistemletirilmesi mmkn ve gereklidir. Bilimsel devrimin, sosyal bilimin paradigmatik temeline bu sistematik analiz oturtulmaldr. Yntem sorununa bylesi bir yaklam, toplumsal doay tm tarihsel zenginlii ve btnl iinde daha ok sunma yeteneindedir. lk bakta grlyor ki, a- Sermayesiz ve iktidarsz toplum mmkndr, ama toplumsuz sermaye ve iktidar mmkn deildir. b- Sermayesiz ekonomi mmkndr, ama ekonomisiz sermaye mmkn deildir. c- Devletsiz toplum mmkndr, ama toplumsuz devlet mmkn deildir. d- Kapitalistsiz, feodalsiz, efendisiz toplum mmkndr; ama toplumsuz kapitalist, feodal ve efendi mmkn deildir. e- Snfsz toplum mmkndr, ama toplumsuz snf mmkn deildir. f- ehirsiz ky-tarm mmkndr, ama ky ve tarmsz ehir mmkn deildir. g- Hukuksuz toplum mmkndr, ama ahlaksz toplum mmkn deildir. h- Kendi alp kendi oynayan kii misali toplumu politikasz ve ahlaksz duruma drmek mmkndr. Ama o zaman toplum yeni Leviathan (ulus-devlet faizmi) tarafndan paralanp yutulmaktadr ki, toplumun ve insann lm an da byle seyirlik olmaktadr. Soykrmn gerekletirildii andr bu an. Michel Foucaultnun insann lmn ilan ettii andr bu an. Friedrich Nietzschenin toplumun ve insann idiletirilip cceletirildiini, karncalatrldn syledii, sr ve kitle olarak ilan ettii andr bu an. Toplumun M. Weberin demir kafesine kapatld andr bu an! Demokratik uygarlk paradigmas bu anda devreye girmek durumunda ve zorundadr: 1- Tarm ve ky olmadan toplum srdrlemeyeceine gre, resmi uygarlk tarihi boyunca hep smr ve bask konusu olmu bu toplum kesiminin tarih boyunca gsterdii direni ancak politik toplum haline dnmesiyle kendi amacna kavuabilir. 2- Sermaye ve iktidar tekellerinin sleri olmadan kent mmkndr. Uygarlk tarihi boyunca smr ve basknn sleri rolne zorlanan kentin gerek kurtuluu, politik kent toplumu haline geli ve demokratik ynetimle mmkndr. Tarihte ok zengin olan kentlerin demokratik ve konfederalist ynetimi daha da gelitirilerek, kanserolojik yaplar yn olmaktan kurtarlabilir.
122

ABDULLAH CALAN

3- Ekonomi zerine kurulu sermaye ve iktidar tekelleri daraltlp ortadan kaldrlncaya kadar ne ekonomik bunalmlar ne sorunlar tkenebilir. Bata isizlik, alk ve yoksulluk olmak zere, evre tahribat, her tr gereksiz snflama, sosyal hastalklar ve savalarn temel nedeni, sermaye ve iktidar gruplarnn toplumsal artk-deer zerinde pay kapma ve paylarn arttrma mcadelesidir. Toplumsal doa tm bu sorunlar ve hastalklara kar esnek zarla donatlmtr ki, sermaye ve iktidar aygtlarnn snrlandrlmas halinde bile baarl olabilir. Tarih eer ekonomik ve snfsal adan yazlp okunacaksa, ancak bu paradigma ile gerek anlamna kavuabilir. 4- Sermaye ve iktidar tekeli olmadan toplumun doal hali, ahlaki ve politik toplumdur. Tm insan toplumu douundan snne kadar bu nitelii yaamak durumundadr. Kleci, feodal, kapitalist, sosyalist toplum kalplar toplumsal doaya giydirilmek istenen elbise misali gerei ifade etmezler. Byle iddialar olabilir, ama byle toplumlar yoktur. Toplumun esas hali ahlaki ve politik olup, tarih boyunca sermaye ve iktidar tekelleriyle hep sktrldklarndan, smrldklerinden, smrgeletirildiklerinden tr tam gelime imkn bulamamlardr. 5- Demokratik siyasetin temel grevi, ahlaki ve politik toplumu zgr temellerde kendi ilevine kavuturmak olabilir. Bylesine ilevsel olabilen toplumlar ak, effaf demokratik toplumlardr. Demokratik toplum ne kadar gelimise, ahlaki ve politik toplum da o denli ilevsel olabilecektir. Demokratik siyaset sanat bu tr toplumlar srekli ilevsel klmaktan sorumludur. Toplumlar toplum mhendisliince yaratmak demokratik siyasetin grevi deildir. Bu tr mhendislik liberalizmin sermaye ve iktidar tekeli oluturma faaliyetidir. 6- Tarih boyunca uygarlk adna kurulan tm krallklar, imparatorluklar, cumhuriyetler, kent ve ulus-devletler tek ve toplu olarak, uzlam ve rekabeti halleriyle, hegemonik ve eit durularyla znde sermayenin iktidarlam, devletlemi biimleridir. Ahlaki ve politik toplumun hedefi hibir zaman bu tr tekeller haline gelmek olamaz. Ancak onlardan ya bamsz ya da koullu bar iinde uzlama halinde yaayabilir. Bu durumlarda demokratik uygarlkla resmi iktidar uygarlklar eitli biimler altnda uzlaabilirler. Bar sreleri bu koullu uzlamalara dayandndan, dier tm tarih zamanlar ya toplumlarn iinde ya stnde srekli sava hali iindedir. 7- Toplum srekli tekelci smr savalarna (iinde ve dnda) dayanmak durumunda olmadndan, eitli biimler altnda kendi demokratik uygarln (hem tarm-ky zemininde, hem kentin emekileri iinde) gelitirmek durumundadr. Tarih sadece iktidar ve devletler ynnn (en insanlk d ve khne yaplar ve savalarn arac) toplam olmayp, ondan katbekat (her zaman toplumsal doann yzde doksann stndeki varl) daha fazla demokratik uygarlk rnekleriyle doludur. Tm aile, kabile ve airet sistemleri, konfederasyonlar, kent demokrasileri (Bilindii kadaryla
123

ZGRLK SOSYOLOJS

en arpc rnek Atinadr) ve demokratik konfederalizmleri, manastrlar, tekkeler, komnler, eitliki partiler, sivil toplumlar, tarikatlar, mezhepler, iktidarlamam din ve felsefe topluluklar, kadn dayanmalar, yazya geirilmemi saysz dayanmac cemaat ve meclisleri vb. devasa toplumsal gruplar demokratik uygarln hanesine kaydedilmelidir. Ne yazk ki, bu topluluklarn tarihi sistemlice yazlmamtr. Hlbuki gerek insancl tarih bu gruplarn sistematik ifadesi olabilir. 8- Resmi iktidar uygarlklar sermaye ve silah tekelleriyle ideolojik hegemonyay i ie srdrdklerinden, demokratik uygarln ideolojisi hep zayf ve sistemsiz kalmtr. ktidarlarca srekli bastrlm ve saptrlmlar, ounlukla yok edilmilerdir. Nice bilge, bilim, felsefe, din, mezhep ve sanat teslim olmadklarnda, zgr vicdann sesini dinlediklerinde en ar cezaya arptrlm ve susturulmulardr. Bunun tarihinin yazlmam olmas olmad anlamnda deildir. Demokratik uygarl sistematik bir tarihsel-toplum ifadesine kavuturmak bata gelen entelektel grevlerimizdendir. 9- Dnya kapitalist sistemin son drt yz ylndaki tm ideolojik, idari, askeri, ekonomik, iktidar tekeli olarak ulus-devlet uygarlk sistemine karlk, demokratik uygarln kent demokrasisi (talyada) ve konfederasyonlar (Almanyada), kyl isyanlar ve komnleri, ii isyanlar ve komnleri (Paris Komn), reel sosyalizm deneyleri (dnyann te birinde), ulusal kurtulu sreleri (devlet ve iktidar olmayan halleri), ok sayda demokratik partiler, sivil toplumlar, en son ekolojik ve feminist hareketler, tm demokratik genlik hareketleri, sanat festivalleri ve iktidar amalamayan yeni dinsel hareketlere kadar uzanan geni yelpaze iinde yer alan hareketlerin, tam btnlememi de olsa, kmsenmemesi gereken bir sistematii vardr. 10- Gnmz ulus-devlet sistematii ar sorunlar yaasa ve atlaklklar her gn artsa da, halen ulusal, blgesel ve kresel alanda en gl sistematie sahiptir. Ulusdevletler (saylar iki yz ayor), blgesel birlikler (bata Avrupa Birlii, ABDKanada-Meksika, Gneydou Asya) ve kresel BM (Birlemi Milletler) ile temsil edilmesine karlk, demokratik uygarlk sisteminin Dnya Sosyal Forumu gibi gevek ve formsuz, devlet ve iktidar olmayan eitli emeki ve halk birlikleri ok yetersizdirler. Yetersizlik ideolojik ve yapsal temeldedir. Bu yetersizlii gidermek iin Dnya Demokratik Konfederalizmi, blgesel ve yerel ulusal demokratik konfederasyonlar, bunlarn parti ve sivil toplum aygtlar gelitirilmek durumundadr. C- Demokratik Uygarln Tarih Tasla zgr insan doasnn en temel zellii, tarihini seebilmesi ve tarihle yaamay bilmesidir. Tarih varoluun, gerekleen srecin yorumudur. Ne kadar farkl varolular varsa o kadar tarih de olacaktr. Ama tarihsel farkllk, tarihsel birliin olmad anlamna gelmez. Birlik olmadan farkllk anlam ifade etmez. Farkllklar birlie bal olarak olur. Mhim olan, birlii neyin temsil edeceidir. nsan tr sz konusu ol124

ABDULLAH CALAN

duunda, phesiz zek ve ara kullanma yetenekleri birlie esas klnabilir. nk bunlar olmakszn aralarnda hibir fark yoktur. Bazen devlet, bazen demokrasi, ahlaki ve politik boyutlar, zihniyet biimleri, ekonominin durumu farkl birlik temelleridir. nemli olan, hangi farkllklarn hangi birlik temelinde gelitiini tespit etmektir. Demokratik uygarln temel birlii olarak ahlaki ve politik toplumu esas aldk. Anlalrl iin tanmn ve yntemini belirlemeye altk. imdi de ksaca tarihsel geliiminin taslan izelim: a- Toplumsal doa yaamnn yzde 98ine yaknnn klan toplumu dediimiz 2530 kiilik birimler halinde sregeldiini bilmekteyiz. Klan toplumun kk hcresi olarak tanmlayabiliriz. Klan toplumu sre iinde oluan aile, kabile, airet, kavim ve ulus toplumunun tmnde hcre farkllamasna benzer biimde yaamn halen srdrmektedir. Klan ister iaret dili, ister simgesel dil halinde bulunsun, temel toplumsal doa tanmmza gre ahlaki ve politik bir toplumdur. Elbette klanda ok basit bir ahlak ve politika vardr. nemli olan var olmasdr. Basitlik nemi ortadan kaldrmaz. Tersine nemin nemini kantlar. Hatta denilebilir ki, ahlak en gl ifadesini klan toplumunda yaar. Adeta igdselin ifadesi rolndedir. Ona (ahlaka) gre yaamak varoluun olmazsa olmaz kouludur. Ahlakn yitiren klan dalm, datlm veya yok edilmi klandr. Basit kurallarla ifadesi ancak yaamsallna yorumlanabilir. Kyaslamak asndan denilebilir ki, gnmzde hukuk kurallar ska inendii halde topluma bir ey olmaz. Belki de hukukun tutuculuu nedeniyle bu ineme daha olumlu bir rol bile oynayabilir. Klanda ise, kural bozulmas topluluun sonudur. Politika iin de ayn zellik belirtilebilir. Klann toplayclk ve avclk gibi ok basit iki ii vardr. phesiz tm klan yeleri kendileri iin hayati olan toplayclk ve avclk zerinde belki de bin kez tartarak, danarak, deney alverii yaparak, baz yelerini grevlendirerek en iyi, verimli biimde toplayclk ve avclk politikalarn oluturup uygulamaya almlardr. Aksi halde yine yaam mmkn olamazd. Neyin nasl toplanp yenilecei en temel politikayd, yani ortak iti (Politika ortak i olarak tanmlanr). O halde klan toplumu ok basit, ama hayati bir politik topluluktu. Bir gn politika yapmazsa lrd. Politika bu nedenle ok hayati bir doku ilevselliine sahiptir. Belki de dier tm zellikleri teki primatlarla (insana yakn hayvanlar) benzerdi. Yegne nemli farklar, basit ahlaki ve politik dokuyu gelitirmi olmalardr. Aralar bile ancak politika olduunda devreye girer. Dilin geliimi bile ancak ahlaki ve politik temelde mmkndr. Konuma ihtiyacn hzlandran unsurun iin yaplmasna ilikin tartma ve karar olduunu hi unutmamalyz. Burada beslenme ihtiyac ahlak ve politikann temelinde yatar demek bana anlamsz gelmektedir. phesiz tek hcreli amiplerin de beslenme ihtiyac vardr. Ama amiplerin ahlak ve politikasndan bahsedemeyiz. nsann amipten fark, beslenme ihtiyacn farkl ahlaki ve politik yaklamlarla srekli gelitirme zelliidir. Bu anlamda Marksist retideki Ekonomi her eyi belirler ifadesi pek aklayc deildir. nemli olan, ekonominin
125

ZGRLK SOSYOLOJS

nasl belirlendiidir. nsan trnde bu durum ahlaki ve politik dokuyu, toplumsal alan gerektirir. Klan toplumunu bu temel zellii nedeniyle demokratik uygarlk sistem tarihinin ba ve balang kesine oturtabiliriz. Sistem tarihi bu ynyle insanln mrnn yzde 98lik ksmna sahip klnmaktadr. Ayrca klan varln, belirttiimiz gibi halen aile, kabile, airet, kavim, ulus, uluslararas topluluk ve hatta ulus-st topluluklarda ana hcre olarak srdrmektedir. Drdnc buzul dneminin yaklak yirmi bin yl nce zlmesiyle ZagrosToros sisteminde en muhteem biimiyle oluan mezolitik (yaklak bundan 1500012000 yl nceki ara dnem) ve neolitik toplum (12000den bugne) klan toplumundan daha gelikindiler. Ellerindeki aralar ve yerleme dzenleri gelimiti. Nitekim ilk tarm ve ky devrimi bu srete olutu. Zagros-Toros sistemi baat olmakla birlikte, insan topluluklarnn yaad birok Afro-Avrasya meknlarnda da (Benim yorumum, bu gelime Zagros-Toros neolitik toplumunun yaylmasyla olumutur) benzer toplumsal oluumlar balar. Toplumsal doann tarihinde muhteem bir adr bu dnem. Simgesel dilin halen kullanlan ana biimlerinin oluumundan tarm devrimine (tohumlarn bilinlice ekilip biilmesi, hayvanlarn evcilletirilmesi), kylerin oluumundan ticaretin kkenine, anacl aileden kabile ve airet rgtlenmesine kadar birok geliim bu tarihsel aamaya denk der. phesiz bu dnemin Yeni Ta adyla anlmas, gelikin ta aralarn varlna iaret eder. nsan zeksnn alm da muhteemdir. Bugne kadar damgasn vuran tm ara ve gerelerin kullanm esaslar icat edilmi gibidir. Tarihin ikinci uzun sreli dnemidir. Kalan yzde ikiden biri bu dneme aittir. Toplum yine esasta ahlaki ve politik toplumdur. Henz hukuk ve devlet yoktur. ktidar tannmamaktadr. Anaya kutsallk atfedilmekte, kadn tanra imgesi ykseltilmektedir. Kutsal tapnak ve mezar dnemine geilmitir. lleriyle ayn meknda i ie yaayacak kadar tarihsel yaarlard. Halen kalntlar bu gerei adeta gzmze sokmaktadr. lkel deil gerek, hakiki insanlarla kar karyayz. Demokratik uygarlk tarihinin ikinci ana dnemi byle izilebilir. Saf demokratik uygarlk deerleriyle temsil edilir bu dnem. Ahlaki ve politik toplumun simgesel dil ve akln geliimiyle ky ve kabile apnda demokrasiyi en grkemli biimde yaamas belki baz dncelerce yadrganabilir. Ama gerek byledir. Ahlaki ve politik olann en saf demokrasi olduu dnemdir. Art-rn olanaklar artnca, bu durum toplumun zerinde nce hiyerarik glerin, daha sonra kent merkezli uygarlk glerinin sistematik bask ve smrsne yol aacaktr. b- Yazl tarih denen uygarlk anlatlar (her tr mitolojik, dinsel, bilimcil anlatm), tarihi yaratcnn emriyle balatr. Bahsedilen tarih yaklak son be bin yllk tarihtir. Sosyolojik zmlemeyi derinletirdiimde ve benzer yaklamlarla pekitirdiimde, bu tarihsel tasarlarn ideolojik kkeninin kesinlikle bask ve smry kutsallatrmaya dayandn belirtebilirim. Bugnn szde bilimsel ekonomi-politii de
126

ABDULLAH CALAN

dahil, yaplan i, toplumun gelien emek niteliiyle salad artk-deer, hatta toplumun yaam deerleri zerine kurulu bir ideoloji gelitirmektir. Gerein gizlenmesi iin ok byk ideolojik aba ve zor kullanld anlalmaktadr. Kent-snf-devlet inas ayn zamanda byk ideolojik inalarn dnemidir. Temel ilevleri yaratl, oluumu farkl gstermek, tanrsallk imgesi iinde rahibin, gl adamn, yneticinin baars olarak yanstmaktr. Demokratik uygarlk tarihi ncelikle bu ideolojik perde ve barajlamalar amak durumundadr. Ancak o zaman sadece aileyi, tarm-ky toplumunu, kabile ve airet yaplanmalarn deil, kent-snf-devleti, daha nce kurulan ve halen srp giden hiyerarik iktidar, ilk kadn smrgelemesini de daha iyi anlayabiliriz. Paradigma deiiklii bu anlam gcn ok gelitirecektir. phesiz kent-snf-devlet ls olarak farkllaan uygarlk ebekesi halindeki tekelci sermaye topluluklar dnda, onunla elikili de olsa, demokratik uygarlk yeni bir aama halinde devam etmektedir. Kent ile kr arasnda eliki olumutur. Fakat kent ve krn birbirini btnleme eilimi daha ar basmaktadr. Demokratik uygarln kent uzantlar (kleler, zanaatkrlar, kadnlar) olmakla birlikte, kentin de kr uzantlar bulunmaktadr. zellikle glenmi bulunan hiyerarik yap, kent-devlet ynetiminin krdaki ibirlikileridir. eliki ve atma aslnda maddi karlar farkllam bu iki toplumsal blok arasnda gemektedir. Komnal, ahlaki ve politik toplum glerini ifade eden demokratik uygarlkla kentte kle iilii, krda kabile ve ky talanlar ve ganimetleri zerine kurulu sermaye ve devlet tekelli uygarlk arasnda iddetli ideolojik, askeri ve idari atmalarn varl youn olarak gzlemlenmektedir. Ayrca kent ynetimlerinin kendi aralarnda da srekli pay kapma savalar vardr. Smer destanlarndaki kent atlar, ezgiler atmalarn ne denli iddetli getiini hissettirmektedir. Kabile ve airet yaplanmalarnn byk oranda kent kkenli uygarlk saldrlar altnda ekillendiini belirtmek mmkndr. M.. 4000-3000lerde varlna tank olunan etnik yaplanmalar bu dnemin rn olsa gerekir. Smerler ve Msrllarn bunlara ad taktklarn biliyoruz. Smerler kuzey ve kuzeydousundakilere Uryan, Aryen (tepe, da ve toprak, ifti kkenliler), batdakilere Amorit (Semitik kkenliler, Smerlememi protoAraplar), Gutiler, Kassitler derken, Msrllar Sina lnden gelenlere Apiru (lden gelen tozlu insanlar) demekteydi. brani isminin de Apirudan tredii kabul edilmektedir. Kentlerin ve kulelerin etrafnda surlarn rlmesi, kar toplumun varln en iyi belirleyen kantlardr. Toplumun snf temelli uygarl kolay kabul etmedii atmalarn iddetinden yeterince anlalmaktadr. Bazen ky ve hatta uygarlk merkezlerinin toptan yaklmalar (Arkeolojik kaytlar bu konuda ok rnek vermektedir) izlenmektedir. Mezopotamya ok katl hyklerin defalarca yaklm yerleim merkezleriyle doludur. Bu dnemden kalma mitoloji ve edebiyat, arlkl olarak bu gerekleri yanstmaktadr.
127

ZGRLK SOSYOLOJS

Homerosun lyadas nc dereceden bir versiyon olarak, bu Mezopotamya kkenli destan geleneini yanstmaktadr. Hesiodos ise benzer bir versiyon yaparak, Smer tanr panteonunu Olympos panteonuna dntrmtr. Savalarn krallar ahsnda tanrlarn sava olduklar, dnemin tm destan geleneinde mevcuttur. Tanr-krallarn zdelii ok belirgindir. Firavun ve Nemrut unvanlar bu zdeliin arpc rnek ifadeleridir. Savalardan beklenen ky toplumlarnn ekonomik talan ve esirletirme iken, kabilelere kar da benzer seferler sz konusudur: Esir ve ganimet eyalar. Uygarlklar ayrca birbirlerini de talan ve esir etmeyi temel kazan kaps saymaktaydlar. Uzlama ve ihtilaflarn maddi kara dayal yaplar gnmze kadar devam etmitir. Her ey Kim daha byktr? hesabna dayanmaktayd. Gkteki tanr birliinin esas olarak yerdeki en byk kralln imgesel hali olarak tasavvur edildii ok aktr. Osmanl sultanlarnn bile kendilerini Zilullah (Tanrnn yeryzndeki glgesi) olarak adlandrmalar bu gerei kantlamaktadr. Bu tarihi dnemde temel elikiyi dar snf temelli olarak sunmak byk eksiklik olacaktr. Kle snfnn efendilerinin ve tapnan en uysal hizmetkrlar, hatta bedenlerinin uzantlar olarak hareket ettikleri mahede edilmektedir. Savaanlar, klelemeyi reddeden airet ve kabile topluluklaryla kyllerdir. Bir de tekelcilerin kendileri iin pay kapma savalar ska yaanmaktadr. M.. 1500lere doru Hitit, Hurri-Mitanni ve Msr uygarlklar arasnda hegemonik mcadelenin balad grlmektedir. M.. 1500l yllar Ortadouda ilk defa merkezi uygarln oluum dnemidir. M.. 1500-1200 dnemi tarihin ilk grkemli kent okluklar arasndaki rekabeti yar ve hegemonyacla ykseli rneini sunmaktadr. Bu dnem tarihin ok hareketli ve grkemli bir dnemi saylmaktadr. Kabile, airet ve ky toplumlar da gelimelerini srdrmektedir. Ticaret ilk defa etraflarnda imparatorluk ina edilecek denli nem kazanmtr. Asur ve Fenike kendi glerini esas olarak ticaret tekelinden almaktaydlar. M.. 1500lerde in ve Hint uygarlklar ilk admlarn atarken, tm Avrupa, Asyann dier ksmlar, Afrika ve Amerika daha neolitik toplumla tanma ve yaama durumundaydlar. Tarihte en ok merak ettiim iki dnem, M.. 6000-4000 neolitiiyle, tarm-ky toplumuyla M.. 1500-1200lerin kent yaam, kent toplumudur. Bu dnemlerin oluum temposu ve destans anlatmlarnn orijinallii, yaratcl ok ilgi ekicidir. Destans kahramanlklarla tanrsallklara ilikin kavramsallatrmalarn arlkl olarak bu dnemlerden kalma olduuna inanmaktaym. Uygarlklarn zaman ve meknsal yaylm ve geliim dnemlerine ilikin ska yaptm deerlendirmeleri bir zetlemeyle yle ifade etmem mmkndr: 1- Dicle ve Fratn beslendii Zagros-Toros da sisteminin ovalarla birletii, doal bir sulama iklimine ve ok zengin bir bitki ve hayvan trlerine sahip olduu alanlarda M.. 15000-12000lerde grkemli bir avc ve toplayc toplumdan (Urfadaki Dikilita tapna bu sreci aklayc niteliktedir) sonra balayan tarm-ky
128

ABDULLAH CALAN

toplumu, M.. 6000lere kadar emekleme ve tam yerleiklie gei aamasndadr. M.. 6000-4000 aras tarm-ky toplumu en yaratc dnemini yaamaktadr. M.. 5000lerden itibaren her tarafa kendini ihra etmektedir. ok az gmen, oklukla kltrel ihra sz konusudur. M.. 5000-4000 dneminde Aa Mezopotamyada sulu tarm etrafnda ykselie geen El-Ubeyd kltr, Kuzey Mezopotamya zerinde kar kolonici siyasete balayacak kadar glenmitir. M.. 4000lerde Yukar Mezopotamyada bu kltrn kolonyal yaylna tanklk eden arkeolojik kalntlar vardr. Fakat blgenin z kltr hala baat zelliini korumaktadr. Uruk a M.. 4000-3000 dneminde ykselir. Kentin douunu temsil eder. Glgame Destan bu byl gelimeyi konu edinmektedir. Kuzeye doru benzer bir yaylm gstermektedir. Her iki dnem muhtemelen dokuma, anak mlek ve tarmsal retimi verimli klarak hamle stnln ele geirmitir. M.. 3000-2000 dnemi klasik Ur Hanedanlar dnemidir. Ayrt edici zellii, kentlerin oalmas ve aralarnda iddetli ve srekli paylam kavgalaryd. Bunlara ilk tekelcilerin yeniden paylam savalar da denebilir. 2- Mezopotamya merkezli neolitik dnemin M.. 4000lere doru ine, Hinde, tm Avrupaya ve Afrikann kuzey ve dousuna hamle yapt dnlebilir. M.. 4000-2000 dnemi bu alanlarda neolitik toplumun iyice yerleme dnemiydi. G kazanan Avrupa ve Kafkasya kkenli neolitik topluluklarn M.. 2000lerden sonra tersine bir dalga yaptklar izlenmektedir. Kuzeyin sarn, yeil gzl insanlarnn, ilk byk kabile boylarnn saldr ve glerinin Anadoludan Hindistana kadar dalgalar halindeki ak, nemli bir tarihi alt st olu srecidir. Aknlar Mezopotamyann ve Msrn uygarlk merkezlerine kadar uzanmtr. Ayrca M.. 4000-2000lerde hem Semitik kkenli Arabistan kabileleri, hem dalk Aryen kabileleri de uygarlk merkezlerine dalgalar halinde saldrlarda bulunmulardr. Tarihin bu ilk kolonyalizm ve anti-kolonyalizm yaylm hareketlerinde her iki uygarlk tipinde de gelimeler yaanmaktadr. Kabilelerin hiyerarik kesimleri devletleme srecine girerken, birok kabile yesi kle snfna kattrlmaktadr. Kabile ve airet saflarnda ayrma yaanmaktadr. Bir yandan yeni kent uygarlklar trerken, dier yandan kabile ve airet rgtlenmeleri ve dayanmalar glenmektedir. 3- M.. 2000-1500lerde Smer ve Msrn klasik dnemleri sona ererken, Babil, Asur, Hurri-Mitanni-Hitit ve Msr Yeni Hanedanlk dnemlerinde uygarlklar arasndaki iliki ve elikilerin ok younlat bir dnem sz konusudur. lk defa merkezi hegemonik uygarlk dnemi balamtr. Kresellemenin farkl bir dnemi sz konusudur. Uygarlktan aldklar teknik ve dier alkanlklar uygarlk merkezlerine kar kullanan kuzeyin kabile boylaryla Ortadounun da ve l kabileleri de saldrlarn aralksz srdrmektedir. Silahlanma teknolojisinde tuncun yerine demirin gemesi birok yeni gelimeye yol aacaktr. lk defa maden aray ve ticareti byk nem kazanacaktr. Kale ve sur yapmnda byk art vardr. Kalelerin ilk
129

ZGRLK SOSYOLOJS

grkemli rnekleri bu dnemin rndr. Ticaretin rol de zirve yapmaktadr. Asur ve Fenikenin byk ykselii ticari tekellerin rndr. Kuzeyden skitler ve Dorlarn, gneyden Aramilerin sava kabilelerinin saldrs altnda M.. 1500-1200 yllar arasnda uygarlk byk darbe alr. M.. 1200-800 dnemi daha ok gerileme dnemidir. Ayakta kalan tek g Asur mparatorluudur. 4- Grek-Roma, ilkan son byk klasik a uygarl olarak, kendi dnemlerine kadar her iki uygarlk (Mezopotamya ve Msr) sisteminin tm miraslarn zmsemi gibidir. M.. 1000 - M.S. 500 dnemini kapsayan bu uygarlk sreci Asya, Afrika ve Avrupa zeri yaylmn srdrm ve iinde ayrca klasik bir a oluturarak katksn yapmtr. Mitolojik a nemini yitirirken, dinsel, felsefi, hatta bilimsel geliimin yeni orijinal klar yaanmtr. Sermaye ve iktidar tekellerinin zirvesini oluturan Roma mparatorluu, ite yoksullarn Hristiyanlk partisiyle, dta drt taraftan akan kabileler ve kavimlerin direni ve saldrlaryla, yani demokratik uygarlk glerinin darbeleri altnda dnemini ve tm ilka beraberinde kapatmtr. c- Tarihsel sre iinde uygarlklar bakmndan konumu en ok glk yaratan brahim dinler geleneidir. temel din olarak nasl bir uygarla oturtulacaklar halen tartmaldr. Uygarlk zmlemelerim temelinde zerlerinde olduka younlamaya altm bu gelenekleri, iki temel uygarlk gc arasnda orta bir yol tutturmaya alan (tpk gnmzn sosyal demokrat hareketleri gibi), tipik uzlac, eklektik bir hareket olarak tanmlamaktaym. Simgesel olarak her ne kadar brani kabilesinin nderliinde ynetilen bir hareket diyorsam da, rk anlamdan ziyade, ideolojik yn gl olan bir hareket olarak deerlendirmek daha isabetli olacaktr. Grnte bir kabile hareketi gibi sunulmakla birlikte, znde tm Ortadou kkenli demokratik ve devletli uygarlklarn orta yolcu bir deerlendirmesi yatmaktadr. Ne tam snf hareketi, ne de kabile hareketidir. Ayrca ne tam ideolojik ne de tam ahlaki ve politiktir. Her bakmdan orta yolcudur. Hz. brahimin kndan (M.. 1700ler, Adem-Havvaya kadar tarsak, Smer ve Msr uygarlk klarna kadar dayandrlabilir) gnmzdeki izlerine kadar bu zelliini hep korumutur. Ama srekli hem her iki uygarla ilham vermi, hem de glerini onlarn mirasndan (maddi ve manevi glerini kastediyorum) koparmtr. Dolaysyla hem dostluklarn, hem de dmanlklarn kazanarak tarihsel gelimelere yol amlardr. Uygarlk anlatmlarnn mitolojik an kapatp dinsel ann nclk roln stlenen brahim dinler, yeni uygarlk paradigmamz altnda daha anlalr klnabilir. Mitolojik an en belirgin anlatm tanr-kral anlatmdr. lkalarn anlatm dilinin mitolojiyle ykl olduunu unutmamak gerekir. Bugnk gibi rasyonaliteyi aramak beyhude bir abadr. Tm eya, olgu ve olaylar mitolojik dille anlatlr. Animizmin (doann canll zerine kurulan inan) derin etkisi altnda oluan Smer a mitolojisi, doann canlln (Klanlarn dini demek mmkndr) biraz dntrp ilk de130

ABDULLAH CALAN

fa tanrsal olan ve olmayan doa biiminde bir ayrma giriti. Tm ieriini Yukar Mezopotamya neolitik toplumundan alan Smer rahipleri, ana-tanra anlatm yerine baba, erkek-tanr mitolojisine arlk verdi. Toplumdaki byk maddi dnmn (nce erkek arlkl hiyerarik dzen, ard sra ve birlikte devlet biiminde otorite) yeni mitolojik ideoloji yansmasna muhteem Enki knda rastlamaktayz. Uruk Tanras nanna (Kkenini Yukar Mezopotamyann Ana Tanras Star-tardan almaktadr) ile Eridu Tanrs Enki (lk erkek ehir tanrs) arasndaki mcadele bu konuda ok arpcdr. Btn tanrsallk haklarnn neden ana-tanraya ait olduunu (nl 104 Meler, doksan dokuz erdem, yetenek, icat, sanatn kadn yaratm olduunu iddia etmektedir) kantlamaya alan nannaya kar Enki, bunun nemini yitirdiini, uysallnn kant olarak babasn (Kendisini baba-erkek-tanr ilan ederken, eski kadn Tanra nannay artk kz-kars konumuna drmtr) dinlemesini vaaz etmektedir. Gnmzn tm sekler, laik, dini ve bilimci vaazlarna nasl da benziyor! Ben ahsen tm bu kesimlerin ilk tanrsnn Enki olduuna inanrm. Enki orijinaldir, dierleri versiyondur (kopyadr). zellikle Olympos tanrlar nc, drdnc srada yer alrken, Roma tanrlaryla birlikte mitolojik tarzyla anlatm sner. Bilindii zere brahime mal edilen ykye gre, Urfa Nemrutunun Panteonunda bulunan tanr-putlarn krmas zerine atee atlmakta, sonra atein yerinde tanrsal mucizeyle kutsal gl olumakta, barnma olanaklar gleince Kenan illerine doru (aslnda Babil uygarlk sahasndan Msr denetimindeki sahaya) hicret etmektedir. Muhtemelen tipik bir iltica olay yaanmtr. Yine muhtemelen yerel bir kabile nderi olan brahim, ehir yneticisi Nemrutla ihtilafa dmtr. htilafn mal, mlk ve ticaret konusunda olduu aktr. O dnemde Babil ve Msr uygarl arasnda ilk defa hem rekabet, hem de canl bir ticari alveri dnemi balamtr. Bu rekabetten tr brahim gibi binlercesinin geleneksel karlar darbe yemektedir. lticann maddi temeli budur. Kenan illeri her iki uygarlk arasnda nispeten yar-bamsz durumdadr. Hegemonyann zerinde younlamasn arttrd dnemde ge, hicrete balamas sz konusudur. Olay muhtemelen benzer binlerce gn dnem diliyle ortak bir anlatma dntrlmesini simgelemektedir. Btn gstergeler, iki byk uygarlk (Babil ve Msr Yeni Hanedan) dneminin tanr-kral unvanlar olan Nemrut ve Firavun dneminde karlar sarslan ara, orta yerdeki yerel kabile ve beyliklerin onlarla eliki ve atmalarn yklemektedir. Nemrutlar ve Firavunlarn kendilerini tanr olarak sunmalarn reddettikleri gibi, put temsillerini de frsat bulduklarnda krarak protesto etmektedirler. zcesi, maddi kar atmas ideolojik mcadele olarak yansmaktadr. En az bin yllk bir tanr-kral ideolojisiyle mcadele kolay deildir; ok byk cesaret ve yetenek ister. brahimin Urfadaki direni eyleminin mucizesel anlatm nemini bu gereklikten almaktadr. lk defa kullar tanrya kar kmaktadr. Ei grlmemi, mucizev olay budur. Hem maddi eylem, put krm vardr; hem de yeni
131

ZGRLK SOSYOLOJS

ideolojik araylar sz konusudur. Yeni tanry nerede ve nasl bulaca, bir anlamda kendi fikri ideolojik tasarmlarn nasl oluturaca byk bir tartma konusudur. Bu, yzyllarca sren bir tartmadr. brahim, kendini esinleyen sese ilk defa Wa hewe Bu odur- (Yahweh) demekle kendi tanrsn bulduu ideasndadr. Kelime Aryen kke benziyor. Urfada o dnem Aryen kabileler daha ounluktadr ve inisiyatif onlardadr. brahimin bu kabilelerle ba halen tartlmaktadr. Wa hewe denip Yehovaya geildii gl olaslktr. Yehova, brahimin ilk tanrsdr; Aryen kltrel kkenli olma ihtimali yksektir. Kenan illerine getikten ok sonra El, Ula, Allah tanrclna dnm yapld bilinmektedir. El, Semitik kkenlidir; ln engin ortamnda kabile yeknesaklnn benzerlik, birlik zelliini ve zlemini yanstmaktadr. Musada ikinci byk ilham On Emirle ifadesini bulacaktr. Sina Dandaki tanrsal buluma, aslnda Musann nderi olduu kabilenin ok arlaan sorunlar karsnda arayn ifade etmektedir. On Emirin kabileyi dzenleyen tipik kurallar olduunu gz nnde tutarsak zmlemeyi daha da gelitirebiliriz. Gelenek sada da yenilenecektir. Hz. Muhammed ayn trden bir bulumay (Tanrdan ilk vahyi ald Hira Da) Mekke ortamnda gerekletirecektir. Benzer bulumay birok peygamberin gerekletirdii Kutsal Kitaplarda rivayet edilmektedir. Ak ki, dnemin nemli aamalarnda yol gsterici dnce ve eylemin geleneksel anlatmlaryla kar karyayz. Anlatm byledir. Kutsal metin, peygamber tarz dediim sosyal ve doasal (Birinci ve kinci Doa) olgu ve olaylarn dnemin anlatm dili (retorii) ile ifade edilmesini yanstmaktadr. Konumuz asndan tarihsel bir aamay ifade ettiklerini rahatlkla belirtebiliriz. 1- Dnemin ve tarihin ilk iki byk tanr-krallkla ynetilen uygarlna kar klmaktadr. Kullarn ilk tanrsal bakaldrsdr. 2- Yeni bir ideolojik ifade yaratlmaktadr. Tanr-krallarn da basit insanlar olduklar, tanrnn ise insan olmad ve her eyin asl yaratcsnn O olduu (Bu Odur nl deyii bu byk esini ifade eder), ancak Onun tanr, Rab (efendi) olabilecei sylemletirilmektedir. 3- Tanr-krala deil, ancak Ona ba eilebilir. Yeni ideolojinin ana ilkeleri byledir. brahim din dediimiz mthi klliyatn temelinde bu maddede zetlenen ifadeler yatmaktadr. Toplumun geni kesimleri, birok tarihsel deneyimden sonra, st tabakann bizzat kendilerini tekelletirmekle yetinmeyip tanrlatrmalarna giderek daha ok kar karak, kendi z karlarna daha yakn bir kutsallk, bir tanrsal sylem gelitirmi oluyorlar. Ahlaki ve politik toplum asndan meydana gelen deiimi aklamak ok daha nem tamaktadr. nceki iki bin yllk (M.. 3500-1500) tanrsal-krallk ann toplumunda, ahlaki ve politik toplum byk darbe yemitir. zellikle ana-tanrann ve tm klan ve kabile dneminin daha samimi, doayla ayrmsz, eit ve canl ilikilerini ifade eden doa tanrcl yerine, kul-tanr ayrmn (znde kle-efendi snf
132

ABDULLAH CALAN

oluumunu) katca ifade eden byk yer, gk, deniz yaratcs erkek mitolojik tanrlarn egemen klnmas, ideolojik alanda da byk darbe yenildiini ok aka yanstmaktadr. Maddi ve manevi kltrde byk dnm sz konusudur. Mitolojik anlatlar bunun ifadeleriyle doludur; doldurulmutur. Ak ki, bu uzun tarihi dnemde toplumsal doa stnde byk bir maddi kar ebekesi ve ideolojik rt yayan rahip-kral-komutan ls, ahlaki ve politik toplum doasna byk darbe indireceklerdir. Bu paradigma ile baktmzda, iki bin yllk dnemin toplumunu da iyi kavrayabiliriz. Kavramlatrmak ok g bir itir; byk emek ister. brahim gelenein oluturduu paradigma da phesiz gemite yaanan en az iki bin yllk Nemrut ve Firavunlar dnemini yeniden kavramlatrrken, daha insani ve makul bir anlatma (dine) gei yapmaktadr. Yeni dinsel anlatm da elbette metafiziktir. Gnmz rasyonalitesinin, sosyal biliminin hayli uzanda ve farkllndadr. Ama yine de ok nemli bir tarihsel ktr. Eski dnemin gl ahlaki ve politik toplumuna tam dn sz konusu edilemez. Ahlakn tamamen din olarak sunulduu, On Emirden de gayet iyi anlalmaktadr. Musann On Emri, din adna brndrlm apak ahlak ilkeleridir. nan ynleri ikinci planda ve zayftr. Demek ki, ahlaki ve politik topluma ilikin bu ok nemli dnm, bu dnemde ahlakn yerine dinin geirilmi olmasdr. Eskinin daha sade ahlaki ve politik yaam her taraf kuatan bir tanr anlayyla rtnr klnmtr. Yaamn daha gelikin bir dinsel rtye brnmesi sz konusudur. Soruturulmas gereken temel konu, dinselletirilmi ahlak ve politikann ne denli uygarlk (devletli-snfl-kentli) kart olduu veya kendisinin yeni bir uygarlk oluturup oluturmaddr. Bugn zellikle Trkiyede ve Ortadouda srdrlen laiklik-slami uygarlk tartmasnn temelinde bu tarihsel gemi yatmaktadr. brahim dinlerin gnmze kadar geirdikleri evrimi gz nne getirdiimizde, iki ynl cevap vermek mmkndr. st tabakada yansmasn bulan birinci eilim, daha ilk dnemlerinde Nemrut ve Firavun iktidar gerekliini yeni bir ideolojik rt altnda (bizzat tanr olmak yerine tanr elilii, glgelii, vekillii olarak) srdrmeyi esas alan kesim olarak (tpk sosyal demokratlarn sa kesimi gibi) yerel krallk ve beylikler oluturma peindedir. brahimin hem ticaret, hem kabile nderliini birlikte srdrmesi konumunu aydnlatmaktadr. Yerel bir beylik ve krallk araynda olduunu tespit etmek zor deildir. Basit bir Nemrut kulu olarak kalmak istemiyor. Bunu hem dini hem de ahlaki ve politik adan aalk buluyor. Musann bizzat kendisinin bir muhalif prens olmas ihtimali yksektir. Yoksul, yar-klelik koullarnda yaayan, tam Msrllamam, farkl zelliklerini koruyan brani (Doudan gelen tozlu adamlar, kabileler anlamndadr) kkenlilere dayanarak isyan ediyor. Kutsal Kitaptaki anlatmyla ok zorlu geen Firavunla grmeler sonunda Msrdan ayrlmay veya gizlice hicret etmeyi (Hz. Muhammedin benzer k) baaryor. Krk yllk l yks yeni bir beylik,
133

ZGRLK SOSYOLOJS

emirlik kurmakla geiyor. Kural gelitiriyor. Hayal edilen vaat edilmi topraklar aryor. Bilindii zere, bu topya M.. 1000ler civarnda bugnk srail-Filistin alannda Samuel, Davut ve Sleyman peygamberlerce gerekletiriliyor. Asl ideolojik nderlii rahip Samueller yapar. M.. 1000lerden sonra benzer birok beylik ve krallk oluur. Gnmzn iki byk blou arasndaki kk ulus-devlet rneini artryor. Bu eilim benzer rnekler halinde bugn de zellikle Latin Amerika ve birok alanda farkllam olarak devam etmektedir. kinci eilim, daha yoksul ve radikal kesimin anti-uygarlk eilimidir. Uygarlamann durumlarn daha da arlatrdnn farkndalar. lk srail-Yehuda Krallnda bile bu eliki youn yaanmtr. Rahip Samuellerin krallaan nderlere iddetli muhalefeti ksmen bu gerei yanstmaktadr. sann knda durum daha da akla kavuur. brani kavminde bile dneminde snfsal ayrma derinlemitir. Roma ibirlikisi st tabaka temsilcileri, Yahudiye Krall sahipleri olarak, say altlarn oymakla itham edip hem yakalatyorlar (say ihbar eden Yehuda skaryot, Roma ibirlikisi bir Yahudidir. On nc havariydi) hem de armha gerdirtiyorlar. sann armha gerilmesinde Roma temsilcisi Vali fazla srarc deildir; Yehuda krallk temsilcileri armha gerilmesini daha ok talep ediyorlar. sann sadece branilerin deil, Romallarn ve Perslerin yoksullatrdklar tm kavimlerin (bata Grekler ve Asurlular, Ermeniler, o dnemin uygarlk kurmu kavimleri) yoksullarn temsil eden ilk byk inter-kavimci partinin simgesi olarak kabul grd aktr. Klasik uygarla kart yeni bir hareketin gelimesi sz konusudur. Tam yz yl yeraltnda her trl alk ve ikenceyi gze alarak anti-Roma, anti-Sasani bir hayat srdrmlerdir. Daha sonra politikleen st ynetim (rahipler konseyi, konsl) Roma mparatoru Konstantin dneminde resmen ibirlii ederek, Bizansta ina edilen ikinci byk Dou Romann ideolojik organ haline gelir. Buna karlk yoksul ve radikal kesimlerin mezheplerinin iddetli bir direnii vardr. Bu durum uzun yzyllar srdrlmtr. Ariusular, Sryaniler, Gregoryanlar nemlidir. Ak ki, snf mcadelesinin, hatta bask altndaki kabile ve kavimlerin dinsel rt altnda ahlak ve politik toplum mcadelesi bu uzun yzyllar boyunca btn hzyla srdrlmtr. Hristiyanlktaki sann tanrnn doasndan m, yoksa insan doasndan m olutuu tartmas mezhep farkllamasnda temel etkendir. Kkeni Smer mitolojisine dayanr. st tabakann kendini tanr soylu ilan etmesine karlk, aa tabakalarn asla tanrsal soydan olmayacak (Hatta tanr dksndan yaratlm olduklar biimindeki efsane bu gerei ifade eder) tarzdaki sylemleri brahim dinleri de uzun boylu etkilemitir. Hz. Muhammedin tavr nettir: nsan tanr deil, ancak tanrnn elisi olabilir. Yoksul tabaka kkenli mezhepler (Ariusular) sann insan soylu olduunu idea ederken, iktidar ibirlikiliine oynayanlar daha ok tanr soylu ideaya eilim gsterirler. Meselenin z snflamayla ilgilidir. M.. 3000-1500lerde yerel inanlaryla ve dntrlm resmi mitolojik inanlarla sr134

ABDULLAH CALAN

drlen anti-uygarlk mcadelesi hem snfsal, hem etnik zellikler tar. zgrlk zlemleri nettir. Zagros-Toros alanndaki Aryen kkenli kabile ve airetlerin byk mcadele vermeleri, daha sonra gerek M.. 2150de Akad slalesini ykp yerine Guti, Gudea slalesini kurmalar, Babili Kassitlerle birlikte M.. 1596da igal eden Hititlerle, M.. 1500lerde gcn Msr ve tm Mezopotamya kentlerine kabul ettiren bugnk Ceylanpnar (Serkani) merkezli Mitanni Konfederasyonlar bu gerekleri ifade eder. brahim direni gelenei bu tarihsel evreden sonra gelimi olup, gnmze kadar tarihsel oluumlarda farkl biimlerde olduka etkili olmutur. Yine de brahim gelenei mitolojiden tmyle koparmak doru deildir. Kutsal Kitaplarn nde de yer alan olaylarn byk ksm (bata Adem-Havva olmak zere) Smer ve Msr mitolojisinde de gemektedir. Fark, bata tanrya ilikin olmak zere, dnemlerin geirdii dnmlerle balantldr. Mhim olan, ahlaki ve politik toplumun kendisini gl yerel ideolojik ve dini ifadelerle dayatm olmasdr. Din byk oranda ahlaki direnitir. zellikle Zerdt gelenei daha kkl bir dnm ifade eder. brahim dinleri en ok etkileyen bir kaynak olan Zerdti gelenek, Zagros da kkenli ziraat ve hayvanclk toplumunun ahlaki ve politik, yar-felsefe, yar-din arlkl retisidir. Semitik kkenli tanry mehur Syle, sen kimsin? biimindeki nidasyla sorgulamas, kkl kopuu yanstmaktadr. lk defa kutsalln yerine iyi ve kt, aydnlk ve karanlk kavramlarn yerletirerek, daha sonra Greklerin olduka gelitirecekleri etik (ahlakbilimi) ve felsefi akmlarn nn aacaktr. Greklerin zellikle Medler kanalyla Zerdt geleneine ok ey borlu olduklarn Heredot Tarihinin byk ksmnda Medlere ilikin anlatmlardan da karsamak mmkndr. Zerdt geleneinin halen da kabilelerinde ve smrgeletirilmemi geni Aryenik tarm toplumundaki gl ahlaki ve politik toplum gereini yanstt gl bir olaslktr. Kleliin fazla gelimedii, zgr toplum yaamnn gl olduu bir toplumun ahlaki ve politik gerekliini ifade etmesi anlalr bir husustur. d- lkan son dnemini yaayan Grek-Roma uygarl gelenei de birlikte yaamtr. Her iki yarmadadaki geleneksel kral-tanr dnemi ilk aamay tekil etmitir. Mitolojik olarak Smer ve Msr orijinlerinin sonuncu trevleridir. Etrsk ve Isparta Krallklar dneminde mitolojik gelenek (Olympostaki Zeus, Romadaki Jpiter) son byk an yaamtr. Roma Cumhuriyeti (M.. 508-44) ve Atina Demokrasisi (M.. 500-300) dneminde mitolojik anlatm giderek snerken, felsefi gelenek ne kmaktadr. Sokrates ve Cicero bu dnemin nl hatipleridir. Eski zgr geleneklerini kolay terk etmeyen Atina ve Roma vatandalar, halen ahlaki ve politik toplum geleneine olduka baldrlar. Krallk ve imparatorluk sistemiyle youn mcadele etmilerdir. Atinann Ispartayla, Romal aristokrasinin nde gelenlerinin Sezarla giritikleri mcadele bu gerei yanstr. Sokrates ve Cicero ahlak ve felsefe filozoflardr. Etik ve demokratik siyaset teorilerine ilikin ilk retilerde nemli isim135

ZGRLK SOSYOLOJS

lerdir. Atina ve Romann glerini, tm topluma yanstmasalar da, halen gl damarlara sahip olan ahlaki ve politik toplum geleneinden aldklar tartmaszdr. Snrl klelik kurumu hem kentteki hem de krsal alandaki gl zgr vatanda kitlesiyle karlatrlamaz. Dolaysyla cumhuriyet ve demokrasiye ilikin retilerin gelitirilmesindeki rolleri nemlidir. Roma Cumhuriyeti ve Atina Demokrasisinin Augustus ve skenderin imparatorluk deneyimlerine yenik dmeleri nemli bir gerilemeyi ifade eder. Unutmamak gerekir ki, klasik Roma ve Atina dneminden kalma olumlu deerlerin byk ksm Cumhuriyet ve Demokrasinin rndr. lk defa yazl tarihte karmza kyor ki, ahlaki ve politik toplumun tmyle olmasa da, cumhuriyet ve demokrasiyle daha iyi ifade edildikleri bir gerektir. Tam ifade edilebilmeleri iin temsili demokrasiyi aan dorudan katlmc demokrasiyi yaamalar gerekir. nc gelenek olan Hristiyanln imparatorluktaki rol ilk dnemde ykcdr. Romann yklna kadar (M.S. 476) Germen kabile saldrlaryla birlikte demokratik uygarln gl bir bileeni rolndedir. Bizansn imparatorluk ykseliiyle devletli resmi uygarln gerici bir temsilcisi rolne der. Fakat ok gl muhalif mezheplerle temsili, Hristiyanln demokratik uygarln geliimindeki pozitif roln srdrdn gstermektedir. Sonu olarak, bin be yz yllk ehir-snf-devlet lsne (sermaye ve iktidar tekel ebekeleri) dayal klasik uygarlk sisteminin, merkezi hegemonik karakterini giderek gelitirmesine ramen, demokratik uygarln iki ana bileeni saylmas gereken anti-uygarlk Hristiyanlk ve yine anti-uygarlk (Germen, Hun, Frank) kabile direni ve saldrlaryla kmesi (Romann k ilkan kdr), bize tarihsel seyrinin ileyiini gayet ak gstermektedir. Demokratik uygarlk glerinin barnda st tabaka yozlamalar ve klasik uygarlk tretmeleri bu gerei deitirmez. Unutmamak gerekir ki, klasik uygarlk saha ve kentleri halen demokratik glerin (kabile, kavim, din, mezhep, kent zanaatkrl rgtlenmeleri) okyanusundaki adalar durumundadr. nsanlk ahlaki ve politik toplumdan vazgememitir. Binlerce yllk savalar bu gereklikle yakndan balantldr. Dinsel grnt altnda esas olarak kendini srdrmek isteyen toplumsal doaya ilikin zgrlk eiliminin ahlaki ve politik toplum olarak varolu gereidir. Bu tespit ok nemlidir! e- Son byk brahim din olan slamiyet asndan temel sorun, klasik uygarlklarn bir devam m, yoksa demokratik uygarln gl bir sesi mi olduuna ilikindir. Bu tartmann halen zmlendiini sanmyorum. Hz. Muhammedin k yapt kent olan Mekke ticaret zerine kuruludur. Kendine gre geni bir hinterlanda sahiptir. Kuzey-Gney, Bat-Dou ticaret yollarnn kesitii yerdedir. Arap kabilelerinin buluup alveri yaptklar merkezi bir pazar konumu da sz konusudur. Sadece mallarn deil, fikirlerin, tanr simgelerinin, klelerin sunumu da yaplmaktadr. brahim gelenekle mitolojik ve hatta animist gelenekten gelen dinlerin yank bulduu yerdir. Hac, ziyaret merkezidir. Hz. Muhammedin douunda ilkala ortaan ge136

ABDULLAH CALAN

i halini yaad iki imparatorluktan Bizans kuzeyde ama kadar inmi olup, denetimi altnda Hristiyanln resmi kolunu kendisiyle birlikte tamaktadr. Sryani rahipler daha ok muhalif konumunda olup, Sasanileri Hristiyanlatrmay hzlandrmlardr. Sasaniler ise kuzeydoudan Arabistan yarmadas zerine hegemonyalarn yayma peindedir. Gneybatda Yemen zerinde Hristiyan Habeistann (Dou Afrikada bugnk Etiyopyada) etkisi yaylmaktadr. En eski gelenek olan Yahudiler yarmadann her tarafna szmlardr. Mlklerin ve ticaretin kaymandan yararlanmaktadr. Yarmadann asl yerlileri olan Arap kabileleri ise derin bir sosyoekonomik bunalm yaamaktadr. Tarihte sk aralklarla drt tarafa doru (Smer ve Msr uygarlndan nce, Semitik boylarn verimli neolitik alanlara ve daha sonraki kent uygarlklarna saldrdklar bilinmektedir. Amorit, Apiru, Akad, Kenan, Aramiler bu dnem dalgalarnn isimleridir) yaptklar aknlar mevcut uygarlklarn gc nedeniyle tekrarlayamamaktadrlar. ok sktrldklar bir dnem sz konusudur. Tpk ok skan balon gibi patlayacak durumdadrlar. Araplar Semitik boylarn son byk yaylmn gerekletirmek iin adeta bir mucize beklemekteydiler. slamiyet bu mucizenin addr. Muhammedin zaman ve zemini iyi okuduu aktr. Tarihin yeni dnem ihtiyacnn btn zelliklerini kiiliinde yanstmaktadr. Mevcut ideolojik geleneklerden hibirine mrit olmuyor. Kitab-i din dedii Musevilik ve sevilik ile Sabilik ve Zerdtilikten etkilenmitir. Putlara kar tavr brahiminkine benzemektedir; amalarna hizmet etmeyeceklerinin farkndadr. lk propaganda ve askeri eylemleri Mekke ticaret tekellerine kardr. Onlarn etkisini krmadan, kabile dinamizminden yararlanamayacan bilmektedir. Yeniden yorumlad Allaha ilikin vahiyleri Musann On Emir geleneine ok benzemektedir. Kabilelere kesin yeni bir ahlak ve politik hedef alamaya alt aktr. Allah kavramnn ierii zmlenirse (99 isim temelinde), en deme bir toplumsal topyann ina edilmeye alld anlalacaktr. Siyasi bir g haline geldii Medine dneminde topyasn daha da netletirmitir. lk eylemlerin baars mucizev grlp kendine gvenini arttrmtr. Muhammedin Medinedeki alma tarz konumuz asndan ok daha byk nem tamaktadr. Cami denilen yer aslnda demokratik meclis ilevindedir. Balangta tm toplumsal sorunlarn tartlp zm yollarnn arand toplantlar camide yaplmaktadr. lmne kadar bu roln srdrmtr. badet ritelleri ise (namaz, oru, zekt), kiilikleri glendirmeyi hedefleyen eitim faaliyetleri kapsamndadr. slamiyetin znde bylesi bir k olduunu hi kimse inkr edemez. Tamamen ahlaki ve politik toplumun dinsel rt altnda da olsa, gl bir dinamizmle canlandrld ok aktr. Dolaysyla gerek bir Muhammed Hareketten, slamiyetten bahsedersek, bunun katlmc demokrasi temelinde ahlaki ve politik toplumun yeniden ve gerek sorunlarn ama amal olarak ina etmekten getii inkr edilemez bir gerekliktir. Baz eylemlerinde arya kat, bu konuda kendisinin de ok tereddt geirdii bi137

ZGRLK SOSYOLOJS

linmektedir. zellikle Yahudiler, Kble meselesi ve Yahudi Beni Huveyza kabilesinin Kurey aristokrasisi ile ibirliinden tr btn erkeklerinin kltan geirilmesi gibi. Bu konuda doru zm bulunabilseydi, belki de o dnemde Arap-brani elikisi zmlenebilecek ve slamiyet ok daha geliebilecekti. Fakat bir btn olarak demokratik, zgrlk ve eitlie yakn bir hareket olarak nitelendirilmesi mmkndr. ok ksa srede eski uygarlk alanlarnn byk ksmnda yaylmas sadece silah, kl zoruna balanamaz. slamiyetin talihsizlii, Musevi ve sevi Hareketten ok daha ksa srede uygarlk glere alet edilmesidir. Douunun zerinden daha elli yl gemeden, amda Muaviye slalesi ile birlikte klasik bir uygarlk gcne adeta yama rolne dntrlmtr. Ehlibeytin katledilmesi, ieriindeki birok olumlu zelliin de katledilmesidir. Bence slamiyet o dnemde bitirilmitir. Ehlibeytin takipileri olarak ekillenen mezheplerle daha yoksul kesimin slam olan Hariciler kayda deer geleneklerdir. Ehlibeytin ia kolu randa Safevi Hanedanlndan itibaren resmi uygarlk yoluna girerek zndeki antiuygarlkl boaltmtr. Anadolu ve Krdistan Alevileri ise, yzyllarca Snni iktidar geleneinin amansz takibi altnda ancak ahlaki ve politik toplum boyutunda varolularn devam ettirebilmilerdir. Sistematik bir gelimeyi baaramamlardr. Dier kollarn durumu da farkszdr. Hariciler, Karmatiler ve benzer birok hareket slam en kat ezilen snf hareketi olarak yaama geirmek istemilerdir. Bu zellikleri daha acmaszca tasfiye edilmeleriyle sonulanmtr. slam rts altnda bu ynl ok zengin bir mirasn varl incelenmeyi gerektirir. Demokratik tarih bunun iin gereklidir. Muhammedin ahsndaki slamiyet kesinlikle sz konusu olmamtr. Tm Emevi, Abbasi, Seluk, Osman, Safevi, Babri dnemlerine Muhammed asndan slam demek mmkn deildir. Birok tarikat, mezhep bu nedenle olumutur. Ciddi bir baar yoktur. Tek faydas, kurnaz Mekke ticaret tekelinin (Muaviye ahsnda) byk g kazanmas, dier kabile aristokrasilerinin (emirler ve eyhlerin) ryalarnda gremeyecekleri ticari ve iktidar tekelleri haline gelerek byk alm ve kazanm salamalardr. Bunun ise slamiyete ihanet olduu aktr. Hz. Musa ve Hz. sann da ihanete uradklar bilinmektedir. Ama Muhammedin ihanete urama durumu ok daha kapsamldr. 19. ve 20. yzyl slamnn ngilterenin Ortadoudaki smrgeci yaylmnda nasl kullanld, ulus-devlet oluumunda nasl kendisine en gerici milliyeti bir rol oynatld (tm Arap, ran, Trk, Afganistan, Pakistan, Endonezya vb.) bilinmektedir. Gnmzde ise ne olduu hala belirsiz El Kaide radikalizminin yan sra, varl ile yokluu bir olan slam Konferans gibi oluumlarla (Birok slam adl oluumdan bahsetmiyorum. Kelime olarak slamla ilgileri olup ezici ounluu kapitalist, modernist, milliyeti rgtlenmelerdir) varln kantlama abalar, slam asndan en anlamsz dnemin yaand anlamna gelmektedir. Muhammedi ciddiye alyorum; ama zerinde zellikle fikre, ahlaka ve politikaya ilikin yaklam tarzyla ok tartlmas ve slam adna zerre kadar
138

ABDULLAH CALAN

da olsa saygs olanlarn ortaya nete kacak olan Muhammedi gereklie saygl ve bal olmalar kaydyla. leriki ilgili blmlerde de bu konuyu amlamay umuyorum. Ortaa (M.S. 476-1453) slam ve Muhammedle zmeye almam anlayla karlanmaldr. nk ortaa tarihi, uygulanmas anlamnda deil, adna ve zne ihanetiyle gerekten bir slam, Muhammed adr. Kapitalizm denilen gnmzn hegemonik sisteminin ncl gerekten bu slamdr. Ticaret tekellerinin ilk zirve yapt adr. Halen merkez Ortadoudur. Kapitalizmin btn oyunlarnn icat edildii, uyguland n dnemdir. Venedik, yz yl bu tekellerle ibirlii halinde, Ortadounun maddi kltrn tayan kent oldu. Hristiyanlk da Ortadounun manevi kltrn 6. ve 10. yzyllarda Avrupann tmne tamt. slami Rnesans denilen 8.-12. yzyllar, binlerce yllk uygarlk geleneklerinin zerine oturan cceler gibiydiler. Gerek Ortadounun bugnk krdm halini, gerekse 12. yzyldan itibaren balayan srekli dn ben slam ad altndaki ihanetle yakn ba iinde grrm. hanet altn deerinde bir hareketten de k yapsa, ancak en ktsn yapabilir. slamiyette olup biten de biraz bu kuraln dorulanmasdr. u hususu nemli buluyor ve inanyorum: Eer en az Museviler ve seviler kadar Muhammedler de gerek bir teolojik, etik, felsefi, sanatsal, politik tartma gelitirmi ve sonularn ahlaki ve politik topluma tarm olsalard, klasik uygarln hegemonik merkezi Batya kaymazd. Daha da nemlisi olarak, klasik uygarlk yerine demokratik uygarlk baat bir konumu yaayabilirdi. Avrupaya ekilen Musevi ve sevi gelenek tartmaya daha ak olmutur. phesiz dinsel gelenein znde olan dogmatizm ciddi bir engel konumunu srdrmtr. Fakat tmyle bo kavram olmayan Ortadou manevi kltr deerlerini Avrupaya yayabilmeleri, diyalektik gerei felsefi ve bilimsel kutbun geliimini hzlandrmtr. slam Ortadousunda yaplmayan, halen de yaplmasna msaade edilmeyen, bu diyalektik tartma ve sonularna saygl olmadr. Yoksa tarm ve ticari geliimde binlerce yl nce Avrupadan ndeydiler. Manifaktr endstride de Avrupadan geri deildiler. zcesi Muhammed Hareket Ortadou tarihine yarar bir k olabilirdi. Ama olduka krlemi kabile asabiyesi, bn-i Haldunun vaktinde zmledii gibi, gnmzn faist, milliyeti eilimlerinin benzerini daha slamn ilk knda dayatarak ortaa heba ettiler. Ortadouda d eilimine giren merkezi uygarlk sistemi, 15. yzyldan itibaren Avrupada tekrar ykselie geti. Tarm devriminden sonra geen yaklak on bin yllk maddi ve manevi kltr birikimi yeni hamlesini bu dnemde ve bu corafyada gerekletirecekti. Maksadm, demokratik uygarln taslak dzeyinde dahi olsa bir tarihinden ziyade, tanmna, yerine, ne olduuna ve tarihsel ilevini nasl aklamak gerektiine ilikin bir denemedir. Tarihin bu aklamaya kesinlikle ihtiyac olduu kansndaym.
139

ZGRLK SOSYOLOJS

Aksi halde mucizev denilen klar hi anlamlandrmam oluruz. Binlerce yldr ok zengin bir kltr atmosferi iinde, kendini tanr ilan edenlere, soylarn kurutmak isteyenlere, klelik, serflik, iilik, karlk gibi onursuz meslekleri dayatanlara, tm maddi ve manevi deerlerini talan etmeye alanlara kar gelitirilen direni, sava ve komn benzeri yaplar zmeden tarihi nasl anlayabiliriz? Tarihi anlamadan insanlmz nasl tanyabiliriz? Eer akl, ahlak ve zgrlk sanat olarak politika diye toplumsal vazgeilmezlerimize saygmz varsa, bu sorular sormak ve yantlamak durumundayz. Ne dar snf hileleriyle, ne kabile asabiyeleriyle hibir zm gelitiremeyiz. Toplumsal doada olup biten maheri hareketleri sistemletirmeden, nedenleri ve sonularn ortaya koymadan, insan olarak varoluumuzu da tanmlayamayz. O zaman yaammz anlamn bulmazd. Uygarlk ad altnda oka propagandas yaplan, ama z gerekten toplumun srtndan sermaye ve iktidar tekeli derlemek olan ebekelerin sunumlaryla anlaml bir insanlk tarihi ortaya kamaz. Demokratik uygarln tarihsel-toplum giriimi, kapitalist ebekenin tarihin sonu ve tek dnya aldatmacasna son verme, tahayyl edilebildii ve dnlebildii kadar yeni dnyalarn sadece mevcut deil, vazgeilmez ihtiyacndan, gereinden kaynaklanmaktadr. Ortaa dogmatizminin insan yok eden tarihi tam yklmadan, bu sefer ulusdevlet tarihlerinin ondan beter dogmatizmi zihinleri teslim ald. Kabile asabiyesinden bin kat daha ovenist, gereklere kar kr edici ve yok sayc ulus tarihleri yeni zihin lleri yaratt. Sel gibi kanlar srf bu iren tarihlerin dorulanmas, yaratlmas uruna akt. En gerici puttan baka bir ey olmayan milliyetilik, ulus-devlet putu tm gnmz insanln kasp kavurdu. En karanlk denilen dnemlerde bile insan toplumlarnn bu denli s ve llemi zihinlere sahip olmadn, bu durumlara dmediini bilerek giriimde bulunmaya abalyorum. Bir kez daha belirtmeliyim: Gereklik, toplumsal doann tarihi bilinmeden hi anlalmaz bir eydir. Kapitalist modernitenin bende yaratt tarihe karamsar bak asla affetmiyorum. nk gerek bir insanlk maheri olan tarih bilinmeden, bunun gerei olarak ahlaki ve politik olunmadan, en saygsz ve alak konumlara dmekten kurtulamayz. Tarihsel olabildiin kadar gerekle birliktesin. Tarih ise, ancak demokratik uygarlk anlamndaysa toplumsal gereklikle ba kurabilir. Kapitalist modernizme kar demokratik uygarlk tarihine ilikin yaklam, konunun neminden tr bundan sonraki ksmda ayr bir ana balk halinde sunmaya alacam. D- Demokratik Uygarln Unsurlar Ahlaki ve politik toplum kapsamndaki topluluk birimlerini aydnlatmak retici olabilir. Farkllaan toplumsal unsurlarn tanmlanmas btnln kavranmas asndan da gereklidir. Btnlk ancak farkllklar iinde anlam bulabilir. Devlet olarak kenti demokratik uygarlk unsuru sayamayz. Bundan bamsz, kendi emeiyle gei140

ABDULLAH CALAN

nen, zanaatkr, ii, isiz ve her tr zgr meslek sahipleri kentli de olsalar demokratik unsur kapsamndadr. Bu tip konular tartacaz. a- Klanlar: Ksaca deinmitik. Toplumun ana hcresi olarak klanlarn insan trnn uzun yaam macerasnda mrnn yzde 98ini kapsadn belirtmitik. aret dili kullanan, avclk ve toplayclkla geinen 25-30 kiilik bu gruplar iin yaam gerekten zordu. Yabani hayvanlara yem olmamak, salkl besin bulmak ok zordu. klim bazen ok souyordu. Drt nemli buzul dnemi yaanmt. Atalarmz deyip gememek gerekir. Onlarn byk abas olmasayd bizler olamazdk. Btnlk burada aranmaldr. Bugnk tm insanlmz bunlarn hayatta kalma savalarnn sonucudur. Tarih sadece yazl ksmyla tarih olmaz. Gerek tarih toplumsal doa halimizin milyonlarca yl ncesindeki durumunu hesaba katmadan anlam bulamaz. nsanl birletirecek ilk hal, belki de klan toplumunun ana zellikleriydi. Klan ahlaki ve politik toplumun en saf hali olarak nitelemeye altk. Halen fiziki olarak birok alanda varln srdren bu topluluklar gelimi toplumlarn tm unsurlarnda da ana hcre duruuna devam etmektedir. b- Aile: Klann kendisi aile olarak nitelenmese de ona yakndr. Aile, klan iinde ilk farkllaan kurumdur. Uzun sre anacl aile olarak yaandktan sonra, ky-tarm devriminden sonra (tahminen M.. 5000lerde) gelien erkek egemenlikli hiyerarik otorite altnda ataerkil aile dnemine geildi. Ynetim ve ocuklar ailenin erkek bynn denetimine brakld. Kadn zerindeki sahiplik ilk mlkiyet dncesinin temeli oldu. Pei sra erkek kleliine geildi. Uygarlk dneminde hanedanlk biiminde geni ve uzun sreli aile biimlerine rastlamaktayz. Daha basit kyl, zanaatkr aileler de her zaman var olagelmitir. Devlet ve iktidarlar aile iindeki babaerkei kendi otoritelerinin bir kopyas olarak rol sahibi klmlardr. Bylece aile, tekellerin en nemli meruiyet arac konumuna itildi. Her zaman egemenlik ve sermaye ebekelerine kle, serf ve ii, emeki, asker ve dier tm hizmetler iin kaynak roln oynad. Bu nedenle aileye nem verildi, kutsallatrld. Kapitalist ebekeler krn en nemli kaynan aile iindeki kadn emei zerinde gerekletirdikleri halde, bunu rtl klarak aileye ek yk bindirmilerdir. Aile adeta dzenin sigortas klnarak en tutucu dnemini yaamaya mahkm edilmitir. Aile eletirisi nemlidir. Ancak eletiri temelinde demokratik toplumun ana unsuru olabilir. Sadece kadn deil (feminizm), tm aileyi iktidarn hcresi olarak zmlemeden, demokratik uygarlk ideali ve uygulamas en nemli unsurundan mahrum kalr. Aile alacak bir toplumsal kurum deildir. Fakat dntrlebilir. Hiyerariden kalma kadn ve ocuklar zerindeki mlkiyet iddias terk edilmeli, e ilikilerinde sermaye (her tr) ve iktidar ilikileri rol oynamamaldr. Cinsin srdrlmesi gibi gdsel yaklam almaldr. Erkek-kadn birliktelii iin en ideal yaklam, ahlaki
141

ZGRLK SOSYOLOJS

ve politik topluma bal zgrlk felsefesini esas alandr. Bu erevede dnm yaayacak aile, demokratik toplumun en salam gvencesi ve demokratik uygarln temel ilikilerinden biri olacaktr. Resmi elilikten ziyade doal elilik nemlidir. Yalnz yaama hakkn taraflar her zaman kabul etmeye hazr olmaldr. likilerde klece, gz krce hareket edilemez. Demokratik uygarlk altnda ailenin en anlaml dnm yaayaca aktr. Binlerce yl saygnlndan ok ey yitiren kadn byk saygnlk ve g kazanmadka, anlaml aile birlikleri geliemez. Cehalet zerine kurulu ailenin saygnl olamaz. Demokratik uygarln yeniden inasnda aileye den pay nemlidir. c- Kabile ve Airetler: Aileleri de barnda tayan, ayn dil ve kltr yaayan tarm-ky toplumunda daha ok gelien en nemli toplumsal unsurlardandr. retim ve savunma iin gerekli toplumsal birliklerdir. Klan ve aile gelien retim ve gvenlik sorunlarnda yetersiz kalnca, kabile biimine dnme gerei duymulardr. Sadece kan ba deil, retim ve gvenliin gerekli kld ekirdek toplum unsurlardr. Binlerce yllk gelenei temsil ederler. Gerici ve hzla almas gereken kurumlar olarak ilan edilmeleri, kapitalist modernitenin en byk soykrmlarndandr. nk insanlar kabile birlikleri iinde kaldka kolayca iileemeyecekler ve smrlemeyeceklerdi. Kleci ve feodal efendiler iin de kabile varl tek kelimeyle dmanla zdeti. Kabile kendi yelerine klelik, serflik ve iilik yaptramazd. Kabilenin komnallie yakn bir yaam vardr. Ahlaki ve politik toplumun en gl yaand toplum biimleniidir. Her zaman klasik uygarlklarn amansz dmanlar olarak grnmeleri, ahlaki ve politik toplum zellikleriyle balantldr. Ayrca fethedilmeleri mmkn olmazd. Ya yok olurlard ya zgr kalrlard. Fakat zamanla yozlatklar grlmtr. indeki ibirlikiler aile iinde olduu gibi kabile iinde de olumsuz rolleri hep oynamlardr. Yine de gebelii hep n planda olan kabileler tarihin gerek yapc glerindendir. Kle, serf, ii hibir zaman kabilenin tarihsel direni, isyanc ve zgr halini yaamam, efendilerin (istisnalar dnda) arlkl olarak en sadk bendeleri olmulardr. Belki de tarihe snf sava yerine kabile direni sava olarak baklsayd, ok daha gereki yaklalm olunurdu. Kabilenin rolnn kk grlmesi, bazen olumsuz saylmas, hi rol verilmemesi uygarlk tarihi yapclarnn en nemli arptmalarndandr. Airetler, kabile topluluklarnn bir nevi federasyonu olarak daha da nem tamlardr. Varlklarn byk oranda kleci uygarlklarn saldrlar karsnda kazanmlardr. Yok olmamak iin birleme ve direnme ihtiyac airet rgtlenmesini dourmutur. Askeri ve politik rgtlenmesi hzla gerekleen toplum biimleniidir. Kendiliinden bir ordu ve politika gcdr. Zihniyet ve rgtsel birlik esastr. Uzun bir tarihsel gemii ve kltr beraberlerinde tarlar. Ulus kltrlerinin ana kayna durumundadr. retime katklar da kmsenemez. Kolektif toplumsal yaplar kar142

ABDULLAH CALAN

lkl yardmlamay esas klar. Komnal ruh gldr. Ulusal karakterin yapc unsurlarndandr. birlikilik gelitiinde daha tehlikeli olabilir. Uygarlk tarihilerinin tm gzden drme abalarna ramen, tarihin temel motor glerindendir. Airetlerin zgrlk, komnalizm, demokratik gelenek uruna direnileri olmasayd, insanlk bir kul, sr kitlesi olmaktan kurtulamazd. Demokratik uygarln en temel unsurlarndan olmas bu zellikleriyle balantldr. Demokratik uygarlk tarihi byk oranda kabile ve airetlerin zgrlk, demokrasi ve eitlik iin uygarlk saldrlarna kar direni, isyan ve ahlaki-politik toplum yaamnda srarl tutumlarnn tarihidir. Toplumlara asl rengini veren yine kabile ve airet yaplardr. Ulus-devletin bir etnik grubun arlnda tm airet ve kabile kltrlerini tasfiye etmesi tam bir kltrel soykrm olmutur. Topluma ynelik bu byk soykrm biraz gevese de, halen en nemli tehdittir. Ulus-devlet veya devletin ulusu yerine, demokratik ulus oluumunda kabile ve airetler yapc birimler olarak da bata gelen rol oynayabilirler. Bu neden ve nitelikleriyle airet ve kabilelerin demokratik uygarln asli unsurlarndan saylmalar son derece anlalrdr. d- Kavim ve Uluslar: Demokratik uygarlkta toplumlarn kavim ve ulus olarak ekillenmeleri ve yaamlar klasik uygarlktan farkldr. Resmi uygarlklar, kavim ve uluslar egemen hanedan ve etnik grubun bir uzants olarak kavramlatrrlar. Kavim ve ulus, resmi hanedan ve etnik gruba minnetle borlu klnarak ykletirilir. Uydurma bir tarih iinde doal toplum hali rtbas edilir. Hanedan ve hkim etnik grup iinde ne karlan kiilerin kahramanlatrlmasyla kavim ve ulusun babalar yaratlm olur. Bir adm ncesi ve sonras tanrlatrlmadr. Tarih bir anlamda bu babalatrma (atalatrma) ve tanrlatrmann imalat sanat olarak ilenir. Gerek ise farkldr. Kabile ve airetler halinde gelime kaydeden toplum doas daha yerleik hale gelip, ortak dil ve kltrn gelitirdike ve zndeki ahlaki ve politik toplum kimliini srdrdke, kavim ve ulus olarak ekillenmeye balarlar. Toplumlar balangtan itibaren kavim ve ulus kimliinde domazlar, ancak ortaada kavim ve yaknada da ulus kimliine ok daha fazla yaklamlardr. Kavim, ulusun bir nevi kimlik malzemesidir. Yaknala birlikte iki yoldan uluslatklar grlr. Resmi uygarln kavim asabiyetini modern milliyetilie dntrp devlet, burjuvazi ve kentin yeni toplum eklini devlet-ulusu olarak belirlemeye alt grlr. Hkim bir etnik grup temel ekirdek roln oynar. Ona ait kimlik tm ulusa mal edilir. Hatta kimlikleri ok farkl kabile, airet, kavim ve uluslar zorla bu etnik grubun dil ve kltr iinde eritilmeye tabi tutulur. Vahi uluslatrma denen yol budur. Tarihin en byk kltr katliam bu resmi uygarlk yaklamyla tm uluslarda binlerce kabile, airet, kavim ve ulusun tm dil ve kltrleri zerinde yrtlmtr. Demokratik uygarln tarih ve sistem yaplanmas olarak en ok zerinde durulmas gereken unsurlarn banda bu tip kavim ve uluslar gelmektedir.
143

ZGRLK SOSYOLOJS

kinci yol uluslama, ahlaki ve politik toplum kapsamndaki ayn veya benzer dil ve kltr gruplarnn demokratik siyaset temelinde demokratik topluma dntrlmesiyle gerekletirilir. Uluslamada tm kabile, airet, kavim, hatta aileler ahlaki ve politik toplum birimi olarak yer alrlar. Kendi dil, lehe ve kltr zenginliklerini yeni ulusa aktarrlar. Yeni ulusta kesinlikle bir etnik grubun, mezhebin, inancn, ideolojinin egemenliine damga vurmasna yer yoktur. En zengin sentez, gnllce gerekletirilenidir. Hatta birok farkl dil ve kltr gruplar bile ayn demokratik siyaset araclyla demokratik toplumlar olarak ortaklaa uluslarn st birimi halinde, uluslarn ulusu kimliinde yaayabilirler. Toplumsal doaya uygun olan da bu yoldur. Devlet-ulusu ynteminde ise, kapitalist modernite yaklamyla doal toplumdan byk oranda soyutlanm haliyle tek dil, tek millet, tek vatan, tek (niter) devlet olarak eski tek din ve tanrc anlayn yeni, laik versiyonu olarak kendini ekillendirmekle sermaye ve iktidar tekelinin ayn zamanda devlet biiminin de yeni ekli olmaktadr. Devlet ulusu, sermaye ve iktidar tekelinin kapitalist dnm aamasnda toplumun barna tepeden trnaa yerlemesi, toplumu smrgeletirmesi ve kendi iinde eritmesi gereini ifade eder. Azami iktidar, azami smr olgusunun gerekletirildii biimdir. Toplumun tm ahlaki ve politik boyutundan soyutlanarak lme yatrlmas; bireyin karncalamas, bylece faist sr toplumunun oluturulmasdr. Toplumsal doaya en aykr olan bu model altnda derin tarihi, ideolojik etkenler, snf, sermaye ve iktidar etkenleri rol oynamaktadr. Soykrmlar bu etkenlerin birleik sonucu olarak gerekletirilmitir. Demokratik uygarlk sisteminde ulus oluumlar ve kaynamalar sermaye ve iktidar tekellerinin panzehiri olup, faizm ve soykrm illetini (toplumun kanserolojik urlamas) nedenleriyle birlikte ortadan kaldrmann ana yoludur. Bir kez daha karmza toplumsal doann demokratik uygarlk karakteriyle uyumu kmaktadr. e- Ky ve Kent Unsurlar: Demokratik uygarlk perspektifinde (paradigmasnda) ky ve kentin anlam deiir. Nasl ki tarm ve endstri toplum doasnda birbiri iin gerekli iki retim alanysa, ky ve kent de birbirlerini gereksindiren iki yerleim birimidir. Aralarnda mutlaka korunmas gereken bir denge vardr. Bu denge alnca ekolojik felaketin, snf ve devlet azmanlamasnn, sermaye tekellemesinin yolu alm olur. Ticaret gayrimeru (fiyat farkn istismar ederek) yola girer. Kente evet, ama snf-devlet-sermaye tekellemesine hayr noktas nemlidir. Kent ve ky geliimi asndan tarihi yorumlamak iin bu temel kriterler esas alnmaldr. Kent-snf-devlet lsne uygarlk yaftas vurulmas tam bir ironidir. Gerek toplumsal doa izgisinde yaayan topluluklara vahi, barbar denmesi ise yavuz hrsz misalini hatrlatr. Gerek barbarlk ve vahet, toplumsal doann talan ve tahribidir ki, bunu yapan kent-snf-devlet lsnn ittifakndan, yekvcut halli kentinden ileri gelmektedir. deolojik hegemonyann gerekleri tersyz ederek gstermesi144

ABDULLAH CALAN

nin nemini bir kez daha bu ironik durumda net olarak grebilmekteyiz. deoloji, hem hakikate yaklatrmada hem de uzaklatrmada tarih boyunca nemini srdrmtr, srdrmektedir. Demokratik uygarlk kent-snf-devlet lsnn birleik hareketini gerek barbarlk olarak deerlendirir; bunun karsnda olanlarn ise gerek ahlaki ve politik toplumu ifade ettiini varsayar, ideolojikletirir. Ky toplumu ilk yerleim olgusu olarak nemlidir. Endstri anda yenilenerek srdrlmesi ekolojik yaamn vazgeilmez gereidir. Ky sadece bir fiziki olgu deildir, kltrn temel kaynaklarndandr. Aile gibi toplumun temel birimlerindendir. ehrin, endstrinin, burjuvazinin snf ve devlet olarak saldrs bu gerei deitirmez. Ahlaki ve politik toplumun en uygun uygulanma birimi olarak da byk nem tar. Kent ise kyle yeniden dengelenmesi asndan hem nfus, hem ilevsellik anlamnda kesin dnm salanmas kouluyla gereklidir. Smr ve bask arknn merkezi olmaktan karlmas ve toplumsal gelimenin gelikin bir boyutu olarak rol oynayabilmesi ancak kkl dnmle mmkndr. Orta snfn ve sermayenin hem devlet hem irket brokrasileri olarak kanserolojik bymesinin mekn olmaktan karlmas, amz toplumunun kurtuluunda merkezi bir anlama sahiptir. Mevcut halleriyle kentler kapsam ve anlamlaryla gerekten toplumu (ekolojik ykm ve toplumkrm olarak) hzla tketen ana merkezler konumundadr. Klasik uygarln iflasn kantlayan en salam belgelerdir. Roma tekti ve tm ilkad. k de tekti ve ilkad. Gnmz kentleri ise, tm toplum yutum (kr ve ky dhil) merkezleri olarak kanserolojik toplumun oul ve neredeyse her eyidir. nsan toplum olarak bu hale dm kentten kurtulmadka, kentin onu toplumsal doa olmaktan karacandan kuku duyulmamaldr! Demokratik uygarlk sistematiinde ky ve kentin uyumsal birlii, ideolojik ve yapsal olarak temel nemi haizdir. Toplumsal doa ancak bu uyum temelinde varoluunu gvence altnda srdrebilir. f- Zihniyet ve Ekonomik Unsurlar: Demokratik uygarln ekonomik temeli, toplumsal artk-deer zerine kurulu sermaye tekelleriyle daimi eliki iindedir. Tarm, ticaret ve endstrinin geliiminde temel toplumsal ihtiyalar ve ekolojik unsurlar dikkate alnmak kaydyla zgrce her tr faaliyetlerine aktr. Tekel kr dndaki kazanc meru sayar. Pazara kar deildir; tersine, sunduu zgr ortam nedeniyle gerek bir serbest pazar ekonomisidir. Pazarn yaratc rekabeti roln inkr etmez. Kar olunan, speklatif kazan yntemleridir. Mlkiyet sorununda l verimliliktir. Mlki olarak tekelin rol her zaman verimlilikle eliir. Ne ar bireysel mlkiyetilik ne devlet mlkiyetilii demokratik uygarln kapsamndadr. Toplumsal doada ekonomi her zaman topluluklar halinde yrtlmtr. Tek birey veya devletin ekonomiyle tekelcilik dnda ilikisi yoktur. Birey ve devletin sz sahibi olduu ekonomiler zorunlu olarak ya kra gemek ya da iflas etmek durumundadr. Ekonomi dai145

ZGRLK SOSYOLOJS

ma gruplarn iidir. Ahlaki ve politik toplumun gerek bir demokratik alandr. Ekonomi demokrasidir. Demokrasi en ok ekonomi iin geerlidir. Bu anlamda ekonomi ne altyap ne styap olarak yorumlanabilir. Toplumun en temel demokratik eylemi olarak yorumlanmas daha gerekidir. Kapitalist ekonomi-politiin ve Marksist yorumunun soyutlad ekonomik iliki analizleri ok sakncaldr. Ekonomi asla patron-ii eylemi olamaz. Ben ahsen patron-ii ikiliini, toplumsal doann temel demokratik (Buna klan, kabile dnemlerini dahil edersek, ahlaki ve politik toplumun temel faaliyeti demek uygun der) eylemi olarak ekonominin tekelci hrszlar biiminde deerlendirmek durumundaydm. Burada iiden kastm, toplumun dier yoksullarndan, zellikle cretsiz ev kadn ve kzlarndan alnan deerin ufak bir ksmnn cret ad altnda verildii tavizci iidir. Kle ve serf nasl arlkl olarak efendi ve beyinin uzantlar durumundaysa, tavizkr ii de her zaman patronun uzantsdr. Kleleme, serfleme ve iilemeye kukuyla bakmak ve kar durmak, eylemini ve ideolojisini bu temelde gelitirmek, ahlaki ve politik olmann bata gelen kouludur. Nasl efendi-bey-patron ls vgye layk deilse, kle-serf-ii de bunlarn uzantlar anlamnda asla iyi toplumsal kesimler olarak yceltilemezler. Drlm toplum kesimleri olarak durumlarna acmak ve bir an nce zgrletirilmelerine almak en doru tutumdur. Ekonomi temel mahiyette bir tarihsel toplum eylemidir. Hibir birey (efendi, bey, patron, kle, serf ve ii olarak) ve devlet ekonomik eylemin aktr olamaz. rnein en tarihsel-toplumsal bir kurum olan annelik iinin karln hibir patron, bey, efendi, ii, kyl, kentli birey deyemez. nk annelik toplumun en zor ve gerekli eylemini, yaamn srdrlmesini belirliyor. Sadece ocuk dourmaktan bahsetmek istemiyorum. Anala bir kltr, srekli yreiyle ayaklanma halinde bir olgu, zek ykl eylemin sahibi olarak geni adan bakyorum. Doru olan da budur. Peki, bu kadar zorunlu, zorlu, eylemli, yrek ve akl dolu srekli ayaklanma halindeki kadna cretsiz emeki muamelesi yapmak hangi akl ve vicdanla badaabilir? En emeki ideoloji olarak Marksizmin bile aklna getirmedii bu ve benzer toplumsal eylem sahiplerini cret d tutup, patronun uan ba keye oturtan bir ekonomi bilimi, zmn nasl sosyal olarak sunabilir? Marksist ekonomi fena halde bir burjuva ekonomidir. Byk bir zeletiriye ihtiyac vardr. Cesurca zeletiri yapmadan burjuvazinin kar sahasnda sosyalizm aramak, tpk yz elli yllk hareketin (reel sosyalizmin) iflasnda, zlnde (hem de kendiliinden) grld gibi, kapitalist sisteme karlksz en deerli hizmettir. Cehennemin yolu iyi niyet talaryla delidir derken, Lenin ne kadar da doru sylyordu! Acaba kendisi, eyleminde de bu cmlenin dorulanacan dnebiliyor muydu? lgili blmde bu zmlemeleri gelitirmeyi umuyorum. Ekonomi konusunu tarihsel toplumun ahlaki ve politik ana eylemi olarak dnp, gerekirse bir soyutlama ve bilim haline getirmek mmkn olabilir. Ama Avrupa
146

ABDULLAH CALAN

merkezli ekonomi-politii bilim olarak dnmek, belki de Smer mitolojisinden sonra en smrge bir ikinci mitolojiye akln tutsak olmas demektir. Radikal bir bilimsel devrim bu alan iin hayati rol oynayacaktr. Israrla belirtmeliyiz ki, hibir toplumsal eylem ekonomi kadar ahlaki ve politik olamaz. Bu vasfyla demokratik siyasetin en ncelikli konusu olarak anlam bulmaktan kurtulamaz. Toplum sal iin tptan bin kat daha gerekli olan tarihsel-toplum ekonomisi zerinde demokratik uygarlk sistemi, doru yorumu kadar gerek bir devrim vaat etmektedir. Zihniyet unsuru sanld kadar ekonomiden uzak bir styap deildir. Zaten benzeri alt-st ayrmlar toplumsal doay anlama srecini daha da kartrmaktadr. Toplumsal doann kendisi doa zeksnn en youn olduu varolutur. Ayr zihniyet unsurlarn dnmek belki abes karlanabilir. Ama bilimin tarihsel-toplumdan koparlp resmi uygarln hizmetine koturulmas ve iktidar iin en verimli g kayna rolne drlmesi, demokratik uygarlk yaamnn zihniyet ve yaplanmasn gzden geirmeyi nemli klmaktadr. Tarih boyunca resmi uygarln ideolojik hegemonyas ve bilimi olarak zihniyet ve yaplanmasna kar srekli bir kar duru ve alternatif oluturma eylemi srdrlmtr. deolojik mcadele ve alternatif bilim hareketleri her zaman var olagelmitir. Klasik uygarlklar zeknn analitik geliimini en ok istismar eden sistemler olmulardr. Kendi istismarc gereini rtbas etmek iin ipe sapa gelmez her tr kandrmac, korkutucu, hayalperest klc imge ve simge dzeneklerinden ok yararlanmlardr. Mitoloji, din, felsefe ve bilimcilik alannda kendi maddi gerekliklerini genel toplumsal gereklik olarak sunup, baka hakikatleri aramann bo aba olduunu hep yaymak istemilerdir. Bu teki ideal, sermaye ve tekelin kendini tek doru yol olarak dayatmalarnn izini tar. Birinci ve kinci Doann muazzam farkllk iindeki renklerini adeta griye boyayarak, tek rengin gri olduunu ispata kalkmlardr. Art-deerden topladklarndan czi bir miktar entelektel sermaye olarak kullanp, ideolojik hegemonyay hi eksik etmemilerdir. Okul-eitim sistemleri yaam tarzlarnn ezberletildii yerler haline getirilmitir. niversiteyi hakikati ve toplumsal kimlii zmlemenin alan deil, dlamann ve inkrn alan olarak kullanmlardr. Bilimin ierii ve yaps, objektiflik adna toplumsal doann tarihsel-toplum gerekliini nesneletirip zne rolnden karmak iin zenle dzenlenmitir. Kat bir uygarlk izgideki dzenekler ideal evrensel kural ve formlar olarak sunulmutur. Demokratik uygarln toplumsal doayla uyumu zihnin geliiminde de kendini yanstr. Klanlarn en ocuksu zihni bile doayla canl ballklarnn farkndayd. l doa imaj, doadan giderek kopan uygarlk zihniyetinin bir ihaneti, yaktrmasdr. Bugnk kresel finans ann parada grd canll, tanrl dier hibir doa oluunda grmediini dikkate alrsak, doa canll ve kutsall konusunda ileride olan gnmz tekelcilii deil, klan gerekliidir. Kabile, airet, kavim
147

ZGRLK SOSYOLOJS

ve demokratik ulusal yaplanmalar canl bir zihniyetin varlk alanlar olmulardr. Zek ve yap, yaamla ba iindir. Analitik ve duygusal zek ancak demokratik uygarlk sisteminde diyalektik birliine kavuabilir. Resmi okul, akademi, niversite dzenlerine kukuyla bakan demokratik uygarlk zihniyeti, tarih boyunca alternatiflerini gelitirmekten geri durmamtr. Peygamberlik sistemlerinden filozof okullarna, tasavvuftan doa bilimlerine kadar saysz makam, dergh, ocak, tarikat, medrese, mezhep, manastr, tekke, cami, kilise, tapnak gelitirilmitir. Grlyor ki, uygarln tekil deil, ikilem hali toplumsal doann her alannda kendini gstermektedir. Sorun resmi tekil yapya boulmadan, ikilemin doac ucunda zmsel olup, zgr yaam farklln demokratik uygarlk seenei olarak gelitirebilmektir. g Demokratik Siyaset ve z savunma Unsurlar: Demokratik uygarln siyaset ve gvenlik unsurlar ahlaki ve politik toplumun varoluunda temel rol oynarlar. Kendisi zaten politik olan toplum anlaynda dier bir demokratik siyaset kategorisi fazla gelebilir. Fakat ikisi arasnda fark vardr. Politik toplumda her zaman demokratik siyaset uygulanmayabilir. Kald ki, resmi uygarln tarihi boyunca politik topluma dayatlan ezici ounlukla despotik krallk egemenliidir. Egemenlik altndaki politik toplum tmyle yok olmaz. Ama kendini demokratikletiremez. Nasl her zaman kulak sahibi olmak duymak iin yeterli deilse, ayrca salkl olmak gerekiyorsa, benzer biimde politik dokunun olmas her zaman zgr iledii anlamna gelmez. Dokunun salkl ilemesi ancak demokratik ortamn varlna baldr. Demokratik ortamn varlna, politik toplumun siyaset yaplanmasna genel olarak demokratik siyaset demek mmkndr. Demokratik siyaset sadece bir tarz deil, kurum btnln de ifade eder. Partiler, gruplar, meclisler, medya, miting vb. birok kurumlama olmasa, demokratik siyaset pratii gelimez. Kurumlarn asl rol tartma ve karar almadr. Toplumun tm ortak ilerinde tartma ve karar alma olmadan yaam yrmez. Sonu ya kaos ya da diktatrlkle sonulanr. Demokratik olmayan toplumun kaderi hep byledir. Kaosla diktatrlk ular arasnda sallandrlp dururlar. Bylesi ortamlarda ahlaki ve politik toplumun gelimesi dnlemez. O halde politik mcadelenin, yani demokratik siyasetin ncelikli hedefi, demokratik toplumun oluumu ve bu erevede ortak ilerin tartma ve kararla en iyi hal yoluna konulmasdr. Gerek ilevinden uzak tutulan ve burjuva demokrasisi denilen ortam ve kurumlarnda siyasetin amac, ncelikle iktidar olmaktr. ktidar ise tekelden pay almaktr. Demokratik siyasetin bylesi hedefleri olamayaca aktr. Velev ki iktidar kurumlarnda (rnein hkmet) yer alnd, o zaman bile temel i yine ayndr. Bu i tekelden pay kapma deil, toplumun ortak hayati karlar iin doru kararlar alabilmektir; uygulamalar takiptir. Burjuva demokrasilerinde kural olarak yer alnmaz demek anlam148

ABDULLAH CALAN

l bir yaklam deildir. Fakat koullu yer almay bilmek gerekir. lkesizlik hep egemen snf sahte politikaclna yarar. Demokratik siyasetin yetkin kadro, medya, parti rgtlenmeleri, sivil toplum rgtleri, srekli toplum eitim almalar ve propaganda gerektirdii asla gz ard edilemez. Toplumun tm farkllklarna saygl yaklam, farkllk temelinde eitlik ve uzla gerei, tartma slubu kadar ierii, siyasi cesaret, ahlaki ncelik, konulara hakimiyet, tarih ve gncellik bilinci, btnsel-bilimsel yaklam, sonu almada ve baarl olmada demokratik siyasetin gerekli zellikleri olarak sralanabilir. z savunma, ahlaki ve politik toplumun gvenlik politikasdr. Daha dorusu, kendini savunamayan toplumun ahlaki ve politik vasf anlamn kaybeder. Toplum ya smrgelemitir, eriyip rmektedir; ya da direnitedir, ahlaki ve politik vasfn yeniden kazanmak ve ilerlie kavuturmak istemektedir. z savunma, bu srecin addr. Kendisi olmakta srar eden, smrgeleme ve her trl tek tarafl dayatc bamllklar reddeden toplum, bu tutumunu ancak z savunma olanaklar ve kurumlaryla gelitirebilir. z savunma sadece dtan tehlikelere kar olumaz. Toplumun i yaplanmalarnda da eliki ve gerginlik her zaman mmkndr. Unutmamak gerekir ki, tarihsel-toplumlar uzun sredir snfl ve iktidarl olup, daha uzun sre bu zelliklerini korumak isteyen gler olacaklardr. Bu gler varlklarn korumak iin tm gleriyle direneceklerdir. Dolaysyla z savunma yaygn bir toplumsal talep olarak uzun sre toplumun gndeminde nemli bir yer tutacaktr. Karar gc z savunma gcyle pekimeden kolay yrrle konulamaz. Kald ki, gnmzde toplumun sadece dndan deil, iinden de tm gzeneklerine kadar szan bir iktidar gerei karsndayz. Toplumun uygun tm gzeneklerinde benzer z savunma gruplar oluturmas hayatidir. z savunmasz toplumlar, sermaye ve iktidar tekellerince teslim alnm ve smrgeletirilmi toplumlardr. Tarih boyunca klandan kabile ve airetlere, kavim ve uluslardan dinsel cemaatlere, kyden kentlere kadar her toplum biriminin daima bir z savunma sorunu olmutur. Sermaye ve iktidar tekeli, av peindeki kurt saldrganlndadr; z savunmadan yoksun olanlar hep koyun srleri gibi darmadan edip istedii kadar el koymutur. Demokratik toplum olmada ve varln srdrmede en az sermaye ve iktidar tekellerinin saldrlarn ve smrlerini snrlandracak lde z savunma yaplanmasn ve eylemliliini oluturup hazr, iler halde tutmak arttr. Uzun sre sermaye ve iktidar aygtlaryla i ie yaanacana gre, iki yanla dmemek nemlidir: Birinci yanl, cieri kediye emanet etmek gibi, kendi z gvenliini tekelci dzene teslim etmektir. Bunun ykc sonular binlerce rnekle ortaya kmtr. kinci yanl, devlete kar hemen devlet gibi olmak parolasyla iktidar aygt olmaya almaktr. Reel sosyalizm deneyimleri bu konuda yeterince aydnlatcdr. Dolaysyla anlaml, ilerlii olan bir z savunma demokratik uygarln tarihte, gnmzde ve gelecekte de gz ard edemeyecei bir unsuru olmaya devam edecektir.
149

ZGRLK SOSYOLOJS

phesiz demokratik uygarln unsurlarn daha da oaltp aklamak mmkndr. Ama konunun anlalabilmesi ve neminin kavranmas asndan bu sunumun yeterli olduu kansndaym. 8- KAPTALST MODERNTEYE KARI DEMOKRATK MODERNTE Avrupa merkezli sosyal bilimlerin hakikati aratrma metotlar z gerei hegemonisttir. Hakikatin alternatif yollarn iki temel yntemle adeta imknszlatrrlar: Birincisi, monist (bireyci) evrenselci yaklamdr. Hakikat her zaman bire indirgenmektedir. kincisi, snrsz greselci modeldir. Herkesin kendine gre bir hakikatinin var olduunu sylerken, znde hakikatin olmadn ifade etmeye almaktadr. Hibir eyin deimediini iddia etmek iin her eyin deitiini sylemek gibi bir eydir bu. ki yntemin de indirgemecilikte birletikleri aktr. Gerek evrenselci bircilik, gerek greselci tekillik hakikati teke indirgemekle hegemonik karakterlerini aka yanstm oluyorlar. phesiz bu yntemlerin arkasnda uygarlk tekelcilii yatmaktadr. Temelleri Smer rahiplerinin en byk tanr olarak Eni ina ettikleri dnemlere kadar uzanmaktadr. Enin yceltilmesinin nedeni, ykselen hiyerari ve ehir-snf-devlet tekelciliini merulatrma, toplumsal zihniyete egemen ve hegemon (Egemen ve hegemonun ayn kkenli olduunu dnmekteyim) klma ihtiyacdr. Yunan felsefesindeki ilk neden, en byk icat olarak tanr (Eflatun ve Aristoda tanr anlay) hep ayn kaynaktan gelmektedir. Tek tanrl dinlerde Enin brnd biim, lemlerin tanrs olan Allahtr. El, Ellahiden gelir. Roma ykseliinde karmza Jpiter olarak kar. Tanr-krallk, imparatorluk rejimlerinin ina edildikleri her toplumun stnde bu tip din veya mitolojik merulatrma kavramlaryla merulatrlmaya alldklar oka gzlemlenen bir husustur. Hemen her krallk, imparatorluk ve despotik rejimde benzer bir kavram yceltilmesi, bir ideolojik hegemonya abas grnmektedir. Zira bu ynl bir zihni hegemonya olmadan, bu rejimlerin kalc olmalar zordur. Avrupa kapitalist tekelcilii (uygarln yeni hegemonik merkezi ve biimi olarak) 16. yzylda ykselirken, benzer bir aba olmadan egemen olmay baaramayacann aka farkndadr. Tarihte ilk defa o dneme kadar kendini toplumun yarklarnda, dehlizlerinde saklam para-sermaye (tarm, ticaret ve bizzat iktidar aygt olarak sermayeden farkl bir sermaye biimi), hegemonik g olarak toplumun stnde ve giderek tm gzeneklerinde ykselmek durumundadr. Hristiyan kkenli (dolaysyla Ortadou Smer kkenli) teolojiden gelme Francis ve Roger Baconla Rene Descartesin yeni metot araylar bu maddi hegemonik kla yakndan balantldr. Gerek yntemsel, gerek ierik olarak peinde olduklar hakikat, sermayenin bu yeni tryle hegemonik ykselite ortaktr.
150

ABDULLAH CALAN

Kapitalist tekel hegemonyasn salamlatrdka, ideolojik hegemonyas da bununla i ie kendini salamlatrmakta ve kalc klmaktadr. Yeni metot, felsefe ve bilim devrimleri ancak bu maddi koulun dntrc etkisiyle bilimsel izahn bulabilir. phesiz her eyi kapitalizme balamak krle yol aar. Bylesi bir yaklam oyuna gelmek ve en kaba indirgemecilie dmek olur. Ama aralarndaki ban nemi gz ard edildiinde hakikat aratrmalar sakat kalr, metafizik anlatmlar iinde deerini yitirir. Modernite kavramn aklarken, bu yntem ve hakikat oluumunu dikkate almak son derece gerekli ve reticidir. Kavram olarak a anlamna gelen moderniteler eitlidir; dnemlere gre farkllk kazanrlar. Smer modernitesinden Roma modernitesine kadar, hatta daha nceleri ve sonralarna ilikin pek ok modernite rnei bulunmaktadr. Bir dnem Roma modernitesinin tm uygarlk merkezinde gururla yaandn kim inkr edebilir? Smerler ve hatta ncelleri olan Yukar Mezopotamya modernitesinin, belki de zaman ve kapsam bakmndan en gsterili rnekler sunduklarn arkeolojik kaytlardan huu iinde seyrederek renmiyor muyuz? Bu modernitenin devrimsel nitelikteki maddi kltrlerine anlam yklenmeden izah mmkn mdr? Anthony Giddens, kapitalist modernitenin, dier tm modernitelerden farkn ortaya koyarken, hakikati aklamada ksmen katkda bulunmaktadr. Ak ki, ngiliz hegemonyaclnn ocuu olarak, Giddensn bu konumunu kavramak mmkndr. Biricik olduklarn iddia etmek, her ada aydnn lkesine, ulus-devletine (yeni tanrlk) borcu, ibadeti gibidir. Kapitalist moderniteyi l ayak stne oturtmas reticidir. Geri moderniteyi bir st kategori olarak kapitalizmle ayrtrmaktadr. Bunu yaparken iine girdii tutum, ak ki sosyal bilim yntemine hkim olan tekilci zihniyettir. Baka bir tip moderniteye ans tanmak istememektedir. Modernite olursa tek olur; ayn dnemde iki tr modernite olmaz! te bu husus sayla, soluyla ve tm ortasyla sosyal bilim ekollerine hkim olan ortak zihniyettir. Bata K. Marks olmak zere btn sol aydnlar, modernitenin tekliinden, Avrupa trnden phe etmiyorlard. Orta ve sa aydn kesimler, liberal aydnlar ise, gerein son sz (Ortaa slamndaki son peygamber sylemine ne de ok benziyor!) olduklarndan emindiler. Ancak postmodernite dneminde farkl sylemler kendini yeni gstermeye balamtr. phesiz Nietzschenin modernite eletirisi nemlidir. Dinselliin modernite eletirileri ise, ancak kendi moderniteleri (yenian arkasnda kalan eskia) asndan anlam tar. Michel Foucaultnun modernitenin insan lmyle sonuland ideas nemli olmakla birlikte yetersizdir. Reel sosyalizm ise, farkl idealarna ramen, hibir zaman farkl bir modernite olmay ne teorik ne pratik sorun olarak yaad. Reel sosyalizmin resmi evreleri ska yeni bir medeniyet olduklarn idea ederken, bununla kalknmay ve her alanda kapitalizmle yarmay kastediyorlard. Kapitalist
151

ZGRLK SOSYOLOJS

modernitenin temel kalplarna ve dayanaklarna (endstriyalizm, ulus-devlet, zel kapitalist yerine devlet kapitalizmi) kapitalizmden daha yakn olduklarn dnmler ve onlarla ne gemeyi ba grev belirlemilerdi. Bata Rusya ve in deneyimi olmak zere reel sosyalizm deneyimleri gerekten kapitalist modernitenin taze kan olduklarn kantlamakta gecikmediler. Tm ulusal kurtulu hareketlerinin biricik amalar, baarnn zirvesi olarak grnen hkim moderniteyi bir an nce yakalamak ve bylece mutlu yaam gerekletirmekti. Kurgu ve pratik byledir. Bundan ok az phe duyulmaktadr. Hlbuki son drt yzyln hkim modernitesi olarak kapsam ve biimi eletirildiinde, be bin yllk uygarlk alarnn (modernitelerinin) sadece en son biimi olduu anlalmakla kalmayacak; birbirlerine etle trnak misali baml olduklarn ve zincirleme deiik halkalardan olutuklarn grp zmlemek de zor olmayacaktr. Gerek bu ciltle gerek nceki iki ciltle yapmaya altm ey bu tekli evrensel modernite anlayn ykmaktr. Ykmak derken, alternatifinin daima beraberinde olduunu, tm bastrma ve rtbas etme abalarna ramen arz endam ettiini, diyalektik ikilemin kar ucu olarak tm kapsam ve biimleriyle varoluunu srdrdn kantlamaya altm. Demokratik uygarlk (uygarlk, a kelimesinin z Trke karldr ve modernite anlamna gelmektedir) ad olarak belki yetersiz olabilir; ok sayda eletiri gerektirebilir. Ama toplumun tarihsel-toplum niteliini (Fernand Braudelin konuya ilikin yaklam cesaret vericiydi) dikkate aldmda, klan toplumundan airet, kabile, kavim, ky, dinsel cemaat vb. topluluklarna kadar tarihi adeta taran hareketlerini ayn uygarlk (ehir-devlet-snf) yaklamlar iinde basit barbar veya dinsel gerilik olarak adlandrmaya ne gnlm ne zihnim asla raz olamyordu. Diyalektiin hep yok edici kutuplar olarak ilemediini iyice fark ettikten sonra, genel evrensel oluumda gzlemlendii gibi, tarihsel-toplumun da yok edici olmayan (ara sra olabilen, ama daimi olmayan) diyalektiksel geliiminde uygarln teki deil, ikilemsel bir sre olduunu tespit etmem zor olmad. Gerisi bu ciltlerde zor koullarda ve ok donanmsz da olsa dile getirilmeye ve deneme olarak sunulmaya allmaktadr. Hayret ettiim ve fke duyduum husus, mthi donanmlarna ramen, Avrupa merkezli sosyal bilimcilerin uygarln bu ikilemini neden farkl iki modernite olarak sistemletirmeye almadklardr. Bir kez daha Anthony Giddensin modernite kavramnn temel esine dnerek ne anlam ifade ettiklerini ve kar kutbunda demokratik modernite kavramnn kar cevaplarn zmlemeye alalm. A- Kapitalizm ve Modernite Ayrm Anthony Giddensa gre (phesiz Avrupa merkezli sosyal bilimcilerin ezici bir kesimi benzer grleri paylamaktadr), kapitalizm tarihte ilk defa Avrupada ortaya
152

ABDULLAH CALAN

kmtr. Benzerine tarihin hibir dneminde ve meknnda rastlanmamtr. Bahsedilen kapitalizm, 16. yzylda dnya hegemonik g merkezi olarak ykselen Amsterdam-Hollanda, Londra-ngiltere kapitalizmidir. Gereklik pay Amsterdam ve Londrann gerekten bu yzyldan itibaren klasik dnya uygarlk merkezinin hegemonyasn devralm olmalarnda yatmaktadr. Hegemonik kaymann nasl gerekletiine ilikin dnya tarihi belki de sadece bu dneme ilikin en geni literatre sahiptir. Ne tekrarlama imkn, ne de bunun gerei vardr; hatrlatmakla yetiniyorum. Ksmen dier ciltlerde de anlatlmt. Bu tanmlamann eksik ve yanl olan yanlar daha nem tar. a- Kapitalizmin tekilliine ilikin idea doru deildir. lk sermaye (kapital) tekelinin Smer rahip tapnanda (Ziggurat belki de ilk banka ve fabrikadr) gerekletirildiini kapsamlca belirtmitim. Balantl olarak ehir-snf-devlet lsnn ilk hegemonik tekel olarak ekillenmesini Smerlere borlu olduklarn rahatlkla belirtebilecek durumdayz. zellikle Andre Gunder Frank ve yakn arkada grubunun merkezi uygarlk ve dnya sistemine ilikin grlerini rendikten sonra, grlerimdeki ikna olma durumum daha da pekiti. Ayrca unu srarla belirtiyorum: ktidar tekeli de sermaye tekelinin farkl bir biimidir. Birikimin belli bal drt eidinden biri olduunu kavramann nemini vurguladm. Verimi ykselen tarmda ilk tekel kurulmutur. Blgenin ticareti zorunlu klmas nedeniyle, ticaret tekeli de gelime imkn bulmutu. Ayrca ehir-tapnak zanaatl zerinde ilk endstri tekeli de sz konusuydu. ehir ynetimi ise askeri ve idari olarak grev almt, ama ilk lyle sk ibirlii iinde olan en gl iktidar tekeli konumundayd. G oranlarnn deiik olmas hegemonik ilikiyi zorunlu klmaktayd. lkin rahiplerin hegemonyas glyken, srasyla bu durum deiecektir. Ksaca hem tekel, hem hegemonik karakter daha kurulu aamasnda geerlidir. Tarihsel geliimini kaba halkalar halinde nceki ciltlerde sunmaya almtm. Ayrca uygarlk tekellerine ilikin ok nemli bir tespit de, aralarnda ne kadar atsalar da, da (demokratik uygarlk glerine) kar birlikte ve tarihi olarak da bir zincirin halkalar gibi hareket etme zelliinde olduklardr. Hibir uygarlk ncekinin miras olmadan ortaya kamazd. Merkezi uygarlk sisteminden bahsediyorum, yoksa inden, nkalardan deil. Avrupa uygarlk halkasnn oluum yksn de uzunca vermeye almtm. Dou uygarl ile (hatta neolitiiyle) ilikisini, Venedikin yz yl akn bir deerdeki tayc roln nemle belirtmitim. Avrupadaki 16. yzyl sonras uygarln (modernitesi anlamndadr) tekilliine ilikin idea edilebilecek en nemli unsur, daha ok gelikin olan para-sermaye niteliidir. phesiz para-sermaye tekeli ilk hegemonik tekelini bu yzyldan itibaren Avrupada ina etmeyi baarmtr. Bu anlamda tekilliinden, benzersizliinden bahsetmek mmkndr. Ama para-sermayenin anayurdunun Avrupa, tarihinin de bu dnem olduunu belirtmek ak ki mmkn deildir. Paraya benzer ilk eyalar uygarlktan bile ok nceydi. lka uzmanlar
153

ZGRLK SOSYOLOJS

obsidyen ve benzeri maddelerin ilk para rol oynadklarnda hemfikirdirler. Birok kymetli madde halen ilkel komnal toplumlarda benzer rol oynamaktadr. lk para basmn ise, Egenin dousunda M.. 7. yzylda ina edilen Lidya Krallnda Kreuzusun altn paralar biiminde olduunu, konuyla ilgili olanlardan bilmeyen yok gibidir. Para-sermaye birikimi iin de ayn hususlar belirtilebilir. Birikim ok eski bir gelenektir. Kymetli maden ve eyalar bu anlamda tarih boyunca hep biriktirilmilerdir. Arkeolojik kaytlar bu konuda bol rnek sunmaktadr. Karun kadar zengin sz bu gerei dile getirmektedir. Para-sermayenin kr amal kullanmn hibir ey Asur Krumlar (Para, ticaret, pazar, rn deposu gibi birleik anlam vardr) kadar orijinal ve ekici olarak izah edemez. Venedik, Amsterdam ve Londradan binlerce yl nce para-sermayeye yataklk etmi ok sayda Doulu kent vardr. Avrupa para-sermayesinde tekil olan, ykselie geii ve ilk defa hegemonyasn kurmasdr. Karl Marks, sermayenin bu tr hegemonyasn ve moderniteye damgasn vurmasn olumlu ve ilerici bir rol biiminde deerlendirir. I. Wallerstein, bu hegemonyay kafesten kan aslana benzetirken, olumlu roln nemle belirtme gereini duymaktadr. Hatta ortaya k nedenlerini kilise ve krallklarn zayf dmesine ve Douda Mool istilasna balarken, byk soru iaretleriyle kar karya olduunu (nceleri) sanki itiraf etmektedir. Sonuta tarih iin hi de iyi bir seenek olmad noktasna gelmi bulunmaktadr. Para-sermayenin drt yzyllk egemenliinin korkun bilnosunu tekrarlayacak yer buras deildir. Yalnz savalarda len ve yaralanan insan says, savalarn say ve sresi, ekonomik bunalmlarn ykc sonular, isizlik ve yoksullama oranlar, en nemlisi ekolojik felaketler payna yazldnda, nasl bir hegemonya ile kar karya olduumuzu kestirmek zor olmayacaktr. b- Eksik ve yanl olan idea ise, kapitalizme dayanan modernitenin tekilliidir. Avrupa merkezli sosyal bilimin bu ideas ok kapsaml ve kuatcdr. Dnya-sistem olarak varln ve kuatcln tarihin sonu, hkikatin son sz olarak ebediletirmekte nceki dier alardan aa deildir. Hatta bilimsellik ideasyla ok daha kesindir. Liberal ideolojik hegemonya, bala medya tekelleriyle bu ideay tm insanln ortak hakikati klmak iin adeta a iinde a (medya, biliim a) gibi olaanst bir konumda aba harcamaktadr. erik ve biim olarak gerei tarihsel boyutu iinde sunmaya nem verirken, gemi ve bugnden kopuk bir ftroloji (gelecek bilimi) ina etmekten de geri kalmaz. Mthi imdilikidir. imdiyi yaa, gerisi botur slogan temel inan olarak ilenir. Tm eski ve yeni fikir ve ideoloji kalplarndan eklektik bir anlayla oluturduu neoliberalizm, beterin beteri olarak adeta Romann son havasn andrmaktadr. S -spor, seks ve sanat-, ideolojiklemenin azami dnemini yaamaktadr. Hepsine dinsel boyut kazandrlmtr. Gnmzde bir stadyumdaki futbol leninden daha afyonlayc ikinci bir din bulmak ok zordur. Sanat endstrisinde de benzer gelimeler yaanmaktadr. Cinsellik gibi en temel doal bir igd bile seks endstrisine dntrlmtr. Seksin afyonlayc et154

ABDULLAH CALAN

kisi en az spor ve sanat kadar dinselletirilmitir. Bu lye kapitalist modernitenin dinsel lenleri demek daha uygun debilir. Din adna radikal dincilik de modernitenin bir eilimidir. Her ne kadar kendini anti-modern olarak sunsa da. Derinden bakldnda, kapitalizm damgal modernitenin kendine en gvensiz tr olduu anlalabilecektir. Bu kadar eklektizme ihtiya duymas bu gerei kantlamaktadr. Postmodernizm her ne kadar bu gvensizliin rn olarak ortaya ktysa da, modernitenin alternatifi olamad. Moderniteden bkan aydn evrelere sadece bir pencere amak istiyordu. Yaam tarz itibariyle grtlana kadar kapitalist moderniteye batm durumdadr. Bunun tipik rneini filozof Adornoda grmek mmkndr. Adorno, Yanl hayat doru yaanmaz derken, moderniteyi ok veciz bir biimde izah ediyordu. Ama alternatif sunmada sfrd. Bu yzden de devrimci genliin byk tepkisini almt. Neoliberalizm aslnda cilas dklm moderniteye yeni cila olmak istiyordu. Fakat ne kadar ekleme ve yenileme yapsa da, kresel finans tekel ann elikilerini rtbas etmesi ve sistemi kurtarmas kolay olmamaktadr. Andre Gunder Frank be bin yllk uygarlk srecinde Avrupa uygarlnn yerini ve nemini belirlerken geree ok yaklamtr. Fakat kendisi de derinden eksikliini duyduu gibi, birka genelleme dnda, zm veya alternatif sunmay gelitirememektedir. Daha dorusu, umudunu korumaktadr. Klasik uygarlk iinde farkllk iinde birlik forml doru olmakla birlikte ar bir genellemedir. Nasl yaama geirileceine ilikin hibir aklama sunmamaktadr. Yanll ise, sistem iinde daha iyi ve farkl modern yaamlarn (teori ve pratikte) olabileceine dair tad umuttur. I. Wallerstein bu konuda olumlu ve radikaldir; sistem iinde zme hi inanmamaktadr. Yaanan bunalmn sistemsel ve yapsal olduunu bkmadan tekrarlamakta ve ok doru olarak belirledii entelektel, ahlaki ve politik grevlere drt elle sarlmay nermektedir. Eksiklii, hangi sistem sorusuna kapsayc zmler sunamamasdr. Bunda samimi bir zeletiride de bulunmaktadr. Hepimiz burjuvazinin kutsal mabedinde ayn erbeti itik der. Ayrca bu nedenle tanrlarn gazabndan duyduu korkuyu (mecazi anlamda) dile getirir. Entelektel sermayenin ne denli kapitalist moderniteye bal olduunu ve radikal kopuun zorluunu dile getiren hayli ders karlmas gereken eyler sylemektedir. Benim durumum, daha ok Kamann ecele faydas yoktur deyiiyle anlam bulabilir. Kapitalist moderniteden kayordum. Ama bu onun elinden kurtulmama yetmiyordu. Dolaysyla elinde lmektense, alternatifini denemeyi ok daha gereki ve cesurca buldum. Bylelikle ne Nietzsche gibi doru sylemekle yetindim, ne Michel Foucault gibi lmm (insanlk olarak) ilan etmeye raz oldum, ne Adorno gibi kaderci, ks olarak Baa gelen ekilir dedim, ne de Andre Gunder Frank gibi farkllk iinde birlik arama sloganna snmay yeterli buldum. Hatta I. Wallerstein gibi entelektel, ahlaki (etik) ve politik grev lemesinin yeterli olduuna da inanmadm. Denemem phesiz bu dn ve erdem insanlarndan nemli katk
155

ZGRLK SOSYOLOJS

ve cesaret almtr. Fakat belirleyici olan Yanl hayat, doru yaanmaz sznn benim iin sz konusu edilemeyeceidir. nk bu sze gre hibir yaamm olmad. ok kotum, ama kapitalist modern hayat yakalamaya ne gcm ne de inancm yetti. Daha yakc olan ise, bende bakaldran insann Bizi satma, ne ararsan kendinde bul demesiydi. Bakaldrlarm yazyorum. Denebilir ki, be bin yldr kk salmad zihin ve ruh brakmayan, son drt yz ylnda ise dndan, iinden, evrenin havasndan yerin dibine kadar toplumun el atmad, metalatrmad, satmad ve satn almad hibir deerini brakmayan, kendini Nemrut ve Firavun dzenlerinden milyon kere daha glendiren modernite glerine, llerine ne yapabilirsin? Bu biimiyle soruyu phesiz yanl soruyorum. Modernitenin istedii tarzda soruyorum. Amacm bu soruya ve arkasndaki kurgulamaya yol aan her eye bir hi deerinde (olumluluk anlamnda) olduklarn gstermektir. Demokratik moderniteyi ne kefediyorum, ne de icat ediyorum. Yeniden ina konusunda syleyeceklerim olsa da, fazla nemsemiyorum. Daha dorusu, nemli olan husus baka yerde yatyor. O da uradadr ve udur: Demokratik modernite ikilem halinde resmi uygarlk olutuundan beri vardr. Olutuu her yerde ve her zamanda vardr. Benim yapmaya altm, kabasaba da olsa, resmi uygarln her yerinde ve her zamannda olan bu uygarlk biimine (Gayri resmi demokratik uygarlk, isim nemli deildir) hak ettii deeri vermek, ana boyutlarnda dikkat ekici aklamalar gelitirmektir. Temel zihniyet biimleriyle, yaplanma ve yaam halindeki toplumuyla ne olduuna ilikin tanm ve tanmlamalar yapmaktr. Tekil olduu idea edilen uygarln (farkl a moderniteleri) elinin dedii her yerde ve devrinin getii her zamanda, diyalektik gerei bir kartnn belirlenmesinin anlalmayacak hibir yan yoktur. Tersine, anlalmaz olan, diyalektik yntemin bu en doal karlnn neden uygarlk tarihi boyunca sistemli olarak ifadelendirilmedii, seslendirilmediidir. Smerden Msr ve Harappaya, in ve Hintten Romaya bunca uygarlk oluurken sktrlan, kleletirilen; Byk Sahradan Orta Asya llerine, Sibiryadan Arabistana kadar sel gibi koan, ayaklanan saysz kabile, airet ve dini cemaatlerin hibir kar tepkisi, dnce ve toplumsal yaplanmas olmayacak mdr? Bunun dnlmemesi mmkn olabilir mi? Tarmsal-ky topluluklarnn on bin yl boyunca tm uygarlklar beslerken, hibir sesi, tepkisi ve kar yaplanmas olmayacak mdr? Akla, insafa sacak bir husus mudur bu? Binlerce yldr ina ettikleri kentlerin egemenlerince her trl bask ve smrye maruz kaldklarnda, emeki halk sessiz durup kaderine mi kredecektir? Bu mmkn mdr? Binlerce alana ve dneme ilikin binlerce soru sormak mmkndr. Cevaplar da vardr. Olmayan ey, neden bu cevaplardan rl bir uygarlk sistematii (dnce inas, teori) oluturulamaddr. Kar yaplanmalar (ahlaki ve politik toplumun duruu) da vardr. Olmayan ey, binlerce despot, imparator ve iktidar-sermaye tekelleri156

ABDULLAH CALAN

ne gsterilen ilginin, toplumsal doann en temel duru haline, ahlaki ve politik toplumun durumuna ve geliimine ilikin gsterilmemesidir. ok iyi tandmz slam uygarlnn tm halife, sultan, emir, eyh, ehinah ve komutannn her biimine kar en ayrntlarna kadar ykler anlatlacak, ama ktaya yaylm mminlerin tarikat ve mezhepleri, direnileri, zlemleri ve inanlar laykyla ya tarihselletirilmeyecek ya da arptlarak ykletirilecektir. Ak ki, burada uygarlk ii atma ve ikilem vardr. Ama bir taraf snrsz vglerle yceltilirken, kartlar yerin dibine batrlmtr. Kendi yaammda bile tank oldum. Alevi Krt, Snni Krt, zidi Krt de gzlemledim. Ak sylemeliyim ki, Alevi ve zidi Krtndeki binlerce yldan beri szlp gelen uygarl, kar uygarlktan ok daha ahlaki ve politik buldum. Halbuki klasik uygarlk sylemleri Alevi ve zidiler hakknda aza alnmayacak karalamalarla doludur. Tabi ki burada Snni emekileri, kabile ve airet kltrlerini kastetmiyorum. Tm bunlarn uygarlk kefesindeki yerleri demokratik medeniyettir. Bunun rneklerini her yerde ve zamanda gstermek mmkndr. Amacmz aklamak asndan sanrm yeterlidir. Moderniteye ilikin bir hususa daha aklk getirmenin nemli olduunu belirtmeliyim. Kapitalist modernite kavram bir anlamda doru deildir. Kavram koullu kullandma dikkat edilmelidir. Nasl kapitalist toplum kavramnn mphem ve gerei perdeleme gibi sakncas varsa, kapitalist modernite kavramnn belki daha fazla benzer sakncalar vardr. Modernite genel anlamda bir an toplumsal yaam tarzdr. Maddi ve manevi kltr olarak bir dneme damgasn vuran tm teknik, bilim, sanat, siyaset ve moda unsurlarn ihtiva eder. Bu anlamda moderniteyi kapitalizme mal etmek byk hata olur. Hatta birok unsuruyla ezici olarak bir tekel olan kapitalizme karttr. Nasl ki toplumsal doann temel yaam tarz olan ahlaki ve politik toplum genelde uygarla, zelde kapitalist uygarla kartsa, modernitede de benzer duru sz konusudur. Modern toplum kapitalist toplum deildir. O halde neden kapitalist modernite kavramn kullandm? nk kapitalist tekel hegemonik mttefikleriyle topluma olduu kadar, dnemin yaam tarz olarak kabul gren modernitesine de damgasn vurmak ister. deolojik, politik-askeri mttefikleriyle an yaam tarznn sanki yaratcs, oluturucusu kendisiymi gibi ok sistemli bir aba (eitim, kla, ibadet yerleri ve medya vastasyla) harcar. Kendisinin olmayan kendisininmi gibi bir egemen zihniyet yaratr. Eer bu ynl propaganda abas baarl olmusa, toplum veya moderniteye damgasn vurmu olur. Antony Giddens kapitalizmi modernitenin en nemli aya sayarken bir ikileme dtnn belki de farknda deildir. Sorulmas gereken soru, hangisinin hangisini dourduu veya belirlediidir. Modernitenin kapitalizmi dourmas dnlemez; toplumsal doann kendine zg a olarak yaanr. Fakat kent-snf-devlet olarak bask ve smr tekelleri olutuktan sonra, dnemin yaam tarzna damgalarn vurup kendilerine mal etmek isterler. Bu durumda ounlukla baarl olduklarn kabul et157

ZGRLK SOSYOLOJS

mek gerekir. Olagelen, propagandann baarsdr. Koskoca bir a haramzadelere mal edilmitir. Kapitalist modernite kavramn kullanrken, bu koulumuzu daima gz nnde bulundurmak gerekir. Fakat toplumsal doa hibir zaman tamamen kapitalizm veya baka bir tekelin tam rengini, varolu tarzn kendi kimlii olarak benimsemez. Toplumsal doalar kendilikler olarak teorik olarak da bir bask ve smr tekel ubesine dnemezler. Saf kapitalizmin olamayacan kantladmz gibi, saf uygarln da gereklemesi mmkn deildir. Mmkn olur diyen olursa sormak gerekir: ehir-snf-devlet ls, smrlecek ve ynetilecek bir toplum olmadan, sadece kendileri olarak nasl yaayabilecekler? En basitinden maddi yaamlarn nasl srdrecekler? Ama bunlar dnemin toplumsal doasna damgalarn vururlar, istismar edebilirler. Avrupa sz konusu olduunda Rnesans, Reformu ve Aydnlanmay kapitalizme mal edemeyiz. Yaratclar hibir zaman para-sermayedarlar ve iktidarlar olmamtr. Ama para ve iktidar gcyle damgalarn her zaman vurmak istemilerdir. nk bunu baarrlarsa daha ok para ve iktidar salayacaklarn iyi bilirler. Kart olarak para-sermaye ve iktidarlarn hedefi olan toplum da an yaam tarzna damgasn vurabilir. Bunun da birok yolu ve rnei vardr. Toplumsal doann kendilii de esas olarak bu yne eilimlidir. Toplum ezici olarak anti-kapitalisttir. nk sermaye tekelinin smr ve tahakkmn gnlk olarak yaamaktadr. Genlik, kadnlar, isizler, smrge halklar, birok dini cemaat, emei ile geinen her topluluk, tarihsel-toplumun ana ktlesi (demos) an yaam tarzna, modernitesine esas rengini veren kesimlerdir. Btn bu ve benzeri kesimlere kolaylk olsun diye halk (demos) diyoruz. Demokrasi, bu kesimlerin kendilerini bizzat ynetmelerinin ad oluyor. Politik bir kavram olmasna ramen, kapsad alan ve kesimler toplumun ana ktlesini oluturduklarndan tr demokratik toplum, demokratik modernite kavramlar doruya, ze yakn den kavramlardr. Bu nedenle ska kullanmam anlayla karlanmaldr. Demokratik modernite alternatifi derken, bu gerei kastetmekteyim. O halde A. Giddens tarz tekil modernite, hem de kapitalizm damgal modernite kavram ok mphem ve yanllklar tama potansiyeli yksek kavramlardr. Bir modernitenin rengini belli edecek olan, kart kutuplarn idealar, yaplanmalar, mcadeleleri ve baar dzeyleridir. Tmyle kapitalisttir veya demokratiktir demek kabaca ve krce bir indirgeme olur. Zaten tm kelimesi, toplum sz konusu olduunda, ok dikkatli kullanlmay gerektirir. nk toplumsal doa karmaktr ve hibir zaman tmyle bir eye, renge tekabl etmez. Unutmamak gerekir ki, eliki farkllk gerektirir. Farkllk ise yaamn anlamdr. eliki, dolaysyla farkllama durduu an yaam da bitmi demektir. lm bile yaamn kantlanmasndan baka bir anlam ifade etmez. Hi lm olmayan, rnein sonsuzlua mahkm bir yaamn nasl korkun bir ey olduunu dnebiliyor muyuz? Dorusu, bylesi bir yaam b158

ABDULLAH CALAN

yk ikence olurdu. Hep benzerlik aramak, eer kartlarn ezme amac tamyorsa, yaam inkr etmek olur. Faizmin, kapitalist modernitenin moda dnda (moda rneinde, benzerlikleme ikencesine kar kapitalizmin yaam kartln gizlemek iin en kandrmaca sanat) tm toplumsal farkllklar tasfiye etme ve tek renge indirgeme abas yaam kartlklarnn dier kantlayc rnekleridir. Sonu olarak mphem bir kavram olan moderniteyi nitelerken, kapsam ve sre belirlenimleri nemlidir. Tekilletirmek byk yanllklar ierir. Uygarln acll, gncellii olarak tanmlarken, toplumsal balam dikkatli seimleri gerektirir. Sosyal bilimlerin bu ynl byk eksiklikleri ve yanllklar gze arpcdr. Bunu ancak sermaye ve iktidar tekellerinin para ve bask gcne dayal olarak izah edebiliriz. Bilim iktidar, iktidar sermayeyi dourduu gibi, tersi de dorudur. Buna ramen toplumsal doa, ana ktlesi itibariyle kapitalist hegemonik ada demokratiktir. Dolaysyla an yaam tarz olarak modernitenin demokratiklememesi dnlemez. Modernitenin demokratiklii toplumsal hacim olarak modernitenin kapitalisti ve ibirlikilerinden katbekat stndr. Kavramak iin yeter ki doru dnmesini bilelim. B- Modernitenin Endstriyalizm Boyutu ve Demokratik Modernite amzn (modern yaam tarzmzn) endstriye misli grlmemi oranlarda baml olduu bir gerektir. 19. yzyl endstri devriminin tarm devriminden sonra gerekleen ikinci byk toplumsal devrim olduu da inkr edilemez. Tpk sermaye birikiminde olduu gibi, endstrilemenin modernitemizin bir benzersizlii olduu ideas ise abartmadr. Belki 19. yzyl ayarnda olmasa da, genelde toplumsal doada ve zelde neolitik tarm toplumuyla uygarlk dnemi toplumlarnda ok sayda endstriyel hamle gerekletirilmitir. Tm teknik gelimelerin bir nevi endstri admlar olmalar itibariyle gelime sreklidir. Hamle dnemlerinde olan ise niteliksel sramalardr. lk anak mlek endstrileri, el deirmenleri, dokuma tezghlar, tekerlek, saban, eki-rs, balta, bak, kl, deirmen, papirs, kt, eitli madeni aletler vb. gibi binlerce endstri icad saymak mmkndr. Ama en byk endstri devriminin 19. yzyl balarnda ngiltere nderliinde byk bir hamle yapt tartma gtrmez. Bu, modernitenin nemli bir fark olmakla birlikte, tekilliini garanti etmez; farkn ortaya koyar. Endstriden endstriyalizme gei daha farkl bir durumdur. Endstriyalizm endstrinin ideolojik mahiyet kazanmasn ifade eder. Tarm ve kyn aleyhine gelien, ayrca geleneksel ehir zanaatln da karsna alan endstricilik, gnmze doru geliiminde bata ekolojik felaketler olmak zere modernitenin tm hastalklarnn kkeninde yatar. Elbette endstricilik sermaye tekellerinin ideolojisidir. 18. yzyl
159

ZGRLK SOSYOLOJS

sonlarnda ellerinde byk miktarlara ulaan para-sermayenin kulanm alanlar (geleneksel halleriyle) daralnca sanayiye ynelmeleri, kr oranlarnn dmesini nleme, hatta daha da ykseltme eiliminden (kr kanunu) kaynaklanmtr. zellikle dokuma sanayi byledir. Mekanik retim yeni enerji kaynaklaryla (kmr-buhar-elektrik) buluunca patlama gsteren retim bir anda kr oranlarn azamiye kard. Ulus-devlet olgusu ve aralarndaki iddetli rekabet de bu yeni kr oranlaryla ilgilidir. Sanayileme yani endstriyalizm her eyin nne geti. Kendisi ulus-devletin en kutsal inanc oldu. Gnmze kadar bu yar hzndan hibir ey kaybetmeden devam etmektedir. Sonularnn daha imdiden korkun boyutlara ulat ortak bir kanaattir. Sadece dar anlamda ekolojik ykmlar deil, daha kkl ve kapsaml kltrel ve fiziki soykrmlar, tarihin hibir dnemiyle karlatrlamayacak denli kresel, blgesel ve yerel boyut kazanan savalar, giderek ideolojik-metafizik ve iktidar oaltm yntemleriyle ahlaki ve politik kimliinden kopartlan toplum, dolaysyla toplumkrmlar endstriyalizm eilimi veya diniyle yakndan balantldr. Endstrinin kulland bilim ve teknik bu nedenle tarihin hibir dnemiyle karlatrlamayacak denli ideolojik bir mahiyet kazanmtr. Modernitenin benzersizlii olarak endstriyalizm, toplumun hem barndaki hem de nndeki en byk tehdidi oluturmaktadr. Tarm ve ky ykan, kenti kanser gibi byten, toplumu tmyle gzetim ve denetim altnda tutan, szmad bir gzenek brakmayan iktidarlarn lama eiliminde endstriyalizm temel etken konumundadr. Ulus-devlet, endstriyalizmin iktidar ve ideolojik hegemonyasnn temel formu olarak, tm bu srelerde baroldedir. Toplumsal doa olarak insanlk, modernitenin benzersizlii olarak oktan bu endstriyalizmin gerek maheri tehdidi altna girmitir. U veren felaketler tehlikenin iaret fiekleridir. Bunda kr kanunu ad verilen sermayenin srekli birikme ve byme arzusunun ne denli toplum kartlyla zde olduu ok aktr. Toplum doasna srekli birikim kanununu dayatmak, toplumkrmn ta kendisidir. Maddi ve kltrel soykrmlar bu srecin ilk admlar olmutur. Tedbir alnmazsa dosdoru mahere gidildii, akl banda ve biraz vicdan olan her bilim insannn vard bir ortak sonutur. Dolaysyla modernitenin benzersizlii olarak ikinci tekil olan endstricilik, Siyam ikizi olduu kapitalizmle birlikte sadece moderniteye damgasn vurmakla yetinmiyor; modernite araclyla sadece ekonomik bunalmlara yol amakla kalmayp, toplumun tm hayati dokularnda ve unsurlarnda kanserlemesinde barol oynuyorlar. Tam bu noktada, kapsamda demokratik modernitenin toplumsal varolutaki konumu btn akl ve gerekirliiyle ortaya kmaktadr. Toplum ya drt nala mahere kousunu devam ettirecektir, ya da demokratik moderniteye sarl, ycelti ve yeniden ina hamlesiyle dur diyecektir. Orta yerde srkleniin maliyetleri her geen gn gibi bymektedir.
160

ABDULLAH CALAN

Bu tespitler endstrinin tmyle olumsuz olduunu sylemiyor. Kr peindeki endstriyalizmin felaketine dikkat ekiyor. Endstri de, tpk analitik akl ilikisinde olduu gibi, ahlaki ve politik toplum dorultusunda kullanldnda cennet rnei yaama da gtrebilir. Ekoloji ve tarmla el ele veren bir endstri hamlesinin sadece en temel ekonomik sorunlar zmekle kalmayaca, sorunlarn dier tm yan etkilerini olumlulua evirebilecei de belirtilebilir. Sadece otomobil hurdacl (ar) durduunda, petrolden tama yollarna, evre kirlenmesinden insan biyolojisine kadar ok sayda alanda devrim niteliinde sonularn doacan kestirmek zor deildir. Hatta deniz endstricilii bu hzla giderse, deniz ve karadan hayr kalmayaca gz nnde tutulduunda, kesin bir tat snrlamasnn hayati nem tad daha iyi anlalr. Tabii bata nkleer endstricilik olmak zere, kltrel endstri de dahil, binlerce daldaki endstricilie getirilecek snrlamalarn yol aaca kkl deiimlerin sonularn uzun boylu incelemenin yeri bu satrlar olamaz. Sadece dikkat ekmenin bile devrimsel boyutlarn kavramak, konunun byk nemini ortaya koymaktadr. Kr kanununu durdurmak elbette byk toplumsal eylemlilii gerektirir. Demokratik modernitenin ana gds ve srkleyici unsuru kr olmadndan, en uygun uygarlk seenei olmas bu nedenle hayati nem kazanmaktadr. Snf-sermaye-kr sistemine dayanmayan ahlaki ve politik toplum sisteminin ana kaygs kendi kimliini zgr tutmak, bunun iin demokratik siyaset aralarn yaamsal klmaktr. Bireyin nne snrsz kazan ve kr tutkusu koyan liberalizm, bunun iin kapitalist ve endstriyalist moderniteyi yegne yaam tarz olarak srekli mutular. Bir nevi ilka dinleri gibi sistemi kutsama ihtiyac duyar. Kltrel endstricilik, bu kutsamann snr tanmaz yeni biimidir. Ekonomik snf mcadelesi, her trl iktidar savalar, kendi bana ekolojik ve feminist hareketler bu denli devasa boyut kazanm moderniteyi ancak alternatif moderniteyle durdurabilir. Kapitalist hegemonyacln drt yz yl bu gerei yeterince aklamaktadr. Sadece reel sosyalizmin zlnn bile alternatif moderniteyi gelitiremeyiinden kaynaklandn kavramak iin byk bir sosyal bilimci olmak gerekmez. Reel sosyalizmin endstriyalizme zm getirmesi halinde bile stnln koruyabileceini rahatlkla kestirebilmekteyiz. En az kapitalist hegemonyacln peinde kotuu ve damgasn vurmak iin her eyini ortaya koyduu modernite savan kazanmak iin, bata reel-sosyalist izgidekiler olmak zere ana muhalif gruplar (topyaclar, anaristler, ulusal kurtuluular, ekolojistler ve feminist hareketler) kendi modernite mcadeleleri iin teori ve pratikte ana bir dorultu tutturmu olsalard, herhalde dnyann bugnk modernite grnm ok daha farkl olurdu. Kaybettikleri tek ve ortak nokta, Hangi modernite? sorusunu sormamalar ve cevap iin sistematik teorik ve pratik bir hat peinde birlikte komamalardr; ezici biimde kapitalizmin ve endstriyalizmin sunumunu yaptklar yaam biimini grtlaklarna kadar yaamakta beis grmemeleridir. Dahas ve en nemlisi, devlet-ulusuluunu bir modernite unsuru
161

ZGRLK SOSYOLOJS

olarak eletirmek yerine, yaam biiminin ana formu olarak benimsedikten sonra genelde muhalefetin, zelde sol muhalefetin kazanaca bir ana davasnn grnrlk kazanmas elbette mphem ve zor olacaktr. Hayret ettiim bir nokta, Baka bir dnya mmkndr sloganna ilikin olandr. Bu slogann sanki nemli bir keif, mesaj veya zihniyetmi gibi sunulmas hayretimi daha da arttrmaktadr. Orta yerde uvala smayan dev gibi modernite sorunlar aa kmken, sistem her taraftan su almken ve pul pul dklrken, yerin alt ve st bile isyan ederken, bylesi bulu insana pes dedirtir. Adama sormazlar m? Mevcut hkim modernite (kapitalizm ve endstriyalizmin damgasn vurduu modernite) tm sorunlar ve lgnlklaryla (kastedilen, yaam tarzdr) orta yerdeyken, sen hangi alternatifinle, tm ana unsurlarda eletirinle yetinmeyip cevap olacaksn, oluturabileceksin? Tarihte din, felsefe ve ahlaki retiler, tm erdemli bilgelikler, dnemlerindeki modernite sorunlarna yant olmak iin gelitirilmilerdir. Yeterli olup olmamalar tartlabilir. nemli olan, ahlaki ve politik toplum adna abalarn hi eksik olmaddr. Demokratik modernite tm bu deneyimlerin nda, kapitalist moderniteyi ona zg sorunlaryla birlikte kapsaml zmleme ve yantlarla karladnda ancak anlam ifade edebilir. Tarih ve gncellik, sanldnn aksine, uygarlk glerinin mutlak hkimiyet sahas deildir. Tarih byle olduuna dair propaganda ykldr. Yazlan her tarih gerek olmad gibi, gnmz modernitesi iin sosyal bilimin syledii her ey de gerek deildir; byk oranda ideolojik hegemonyann artma, krletirme, dogmalatrma retoriidir. Demokratik siyaset dar anlamyla politik toplumu ilevselletiren ara deildir; tarihsel-toplumu tm ynleriyle aklama eylemidir de. Kapitalist ve endstriyalist moderniteyi demokratik siyasetle aklama ancak hakikatle btnletiinde ahlaki ve politik toplumun byk karar ve eylem gc ortaya kar. O zaman Nasl bir modernite ve acl yaam? sorusu laykyla cevabn bulur. Bakaca hibir yntemin yeterli ve baarya gtren cevaplar retmediini, kapitalist hegemonyann son drt yz yllk deneyimi kantlamaktadr. Demokratik modernite bu tarihsel deneyime idea uygulamalaryla yetkin yanttr. C- Ulus-Devlet, Modernite ve Demokratik Konfederalizm Modernitenin nc ve en nemli sreksizlii olarak ulus-devlet, kapitalizmin toplumu fethetme ve smrgeletirme eyleminin en temel arasal formudur. Liberalizm kendini amalar btn (idealar toplumu) olarak sunarken, ulus-devlet temel iktidar formu olarak anlam bulur. Toplumun tarihinde rastlad ite ve dta en kapsaml fethi ve smrgeletirilmesi ulus-devlet formu olmadan gerekletirilemez. Sosyal bilimlerin zerinde en ok kreltme, saptrma ve dogmalar yn gelitirdii konu yine ulus-devlettir. Halen devletin kapsaml bir zmlemesinin yapldn
162

ABDULLAH CALAN

sylemek zordur. Lenin gibi bir Marksist bile tarihin en byk toplumsal devrimlerinden birine giderken, devlet ve iktidar sorununun zmlenmesini modernitenin ulus-devlet ayandan kurtarmay baaramaz. Baarmay bir yana brakn, tm eletirilere ramen demokratik toplum rgtlenmesi olan Sovyetlerin bile ulus-devlete dntrlmesini devrimin salamlatrmas olarak deerlendirmekten kendini alkoyamaz. Bugn dnya kapitalizmine en byk hizmeti sunan in ulus-devleti ayn yaklamn devasa rneidir. Anthony Giddensn ulus-devletin tekilliine ilikin yaklam gereklik pay tamasna ramen, tarihsel kmltif iktidar tekelleriyle zincirleme ball asndan ok yetersiz bir anlatmdr. Ulus-devleti nceki ciltlerde kapsamlca tanmlamaya altm iin burada tekrarlamayacam. Farkl alardan konuyu aydnlatarak, karlmas gereken sonular belirtmekle anlatm yetkinletireceim. Her eyden nce, ulus-devlet, iktidarn azami formu olarak dnlmelidir. Hibir devlet biimi ulus-devlet kadar (Devlet-ulusu demek daha doru olabilir) iktidar kapasitesinde deildir. Bunun en temel nedeni, orta snfn st kesiminin artan oranda tekelleme srecine balanmasdr. Ulus-devletin kendisinin en gelimi komple tekel olduunu hi akldan karmamak gerekir. Ulus-devlet aamasnda ticari, sna ve finans tekelcilii, iktidar tekelcilii ile azami ittifak kurmu durumdadr. Toplam tekellerin en gelimi birliidir. deolojik tekeli de iktidar tekelinin ayrlmaz bir paras olarak bu kapsamda dnmek gerekir. Sosyal bilimlerin en artma yaptklar alanlardan birisi tekellere ilikin olandr. ktidar aygtlarn ekonomi st olarak ticari, snai ve finansal tekellerden ayr konumlandrmaya byk zen gsterirler. Bylelikle genelde iktidar, zelde devleti tekel olgusundan farkl olgularm gibi sunmak isterler. Sosyal bilimleri sakat brakan temel noktalardan biri budur. Ekonomi st tekellerle iktidar tekelleri arasndaki fark, ancak iblm anlamnda izah edilebilir. Bunun dnda aralarndaki btnlk tarihseldir ve kesindir. Fernard Braudelin ok etkili bulduum bir cmlesini buraya almak durumundaym. Braudel, ktidar da sermaye gibi biriktirilir der. Aralarndaki btnl yakalam gibidir. Kald ki, konuya birok adan aklk getiren bilge bir kiidir. ktidar sadece sermaye gibi biriktirilmez. Sermayenin en homojen, rafine edilmi, tarihsel olarak biriktirilmi halidir. Byk harflerle yazarsam, KTDAR SERMAYENN EN HOMOJEN, RAFNE EDLM, TARHSEL OLARAK BRKTRLM HALDR. Ekonomi st dier sermayeler daha farkl biriktirilerek el deitirme, rgtlenme konumundadr. Hepsine tekel olarak bakma ve anlam vermenin temelinde ekonomi st olma ve genelde toplumsal deerlere, zelde toplumsal art-deerlere el koyma (el koyma = tekel) mahiyetinde olmaldr. ster vergi, ister iletme kr, ister apak talan biiminde olsun, tm toplumdan szdrmalar tekel mahiyetindedir. Bu nedenle tekel kavram yerinde ve iyi anlalmaldr.
163

ZGRLK SOSYOLOJS

Ulus-devletin tarih iindeki yeri, tm bu tekelleri iyi bir biimde kendi kapsamnda birletirmesidir. Sermayenin azami btnl oluyor ve gcn de bu konumundan alyor. Sermaye birikiminin en etkili arac olmas da bu konumundan gelir. Bolevik Partisinin ulus-devlet inasnn yetmi yl aradan sonra dev csseli bir sermaye btnl olarak karmza kmas hepimiz iin ok artcyd. Hlbuki konuya ulus-devlet zmlemesi asndan baktmzda, bu durum son derece anlalrdr. nk ulus-devlet rgtlenmesi sermayenin devlet olarak rgtlenmesinin tipik ve en kestirme halidir. Ulus-devlet ile sosyalizm deil, en has kapitalizm rgtlenebilir. Katr at yapmak ne kadar mmkn ise, ulus-devleti sosyalist yapmak veya saymak da o denli mmkndr. Buna ramen, ulus-devlet tekilliini tarihsel formlardan kopararak izah etmek mmkn deildir. Farkllamas ne denli gelimi olursa olsun, belirleyici olan iktidarn tarihsel birikimidir. Ulus-devleti rgtleyen ilk lke olan ngiltereye bakalm: ngiltere 16. yzyl balarnda spanya, Fransa ve Normanlarn iktidar kskacndadr. Eer kendini ulus-devlet olarak rgtleyemezse, tasfiye olma tehlikesi aktr. Kendisi krallktr. Pe pee hanedanlar gelip gitmektedir. Ekonomisi neolitikten beri Avrupa zerinden gelen glerle ina edilmektedir. Dier Avrupallardan fark, esas olarak ada konumudur. Ulus-devletini bu tarihsel ve somut koullara dayanarak ina etti. Tarih bu sreci, Sterlinin gcnn artmasnn borlanma ve ekonominin stnde azami tekellemeyle nasl el ele yrdn btn somutluu iinde anlatmaktadr. Sanayi devrimine de hegemonik k iin yneldii bilinmektedir. Demek ki ngiliz tarihi, zellikle hanedanlk tarihi ve bizzat hanedanlk olmadan, ngiliz-ulus devletinin mmkn olmas urada kalsn, asla dnlemeyecei aktr. Hanedanlk tarih boyunca en kapsaml ve uzun sreli devlet formudur. ngilterenin halen hanedanlk forsunu brakmamas tarihin bu yanyla balantldr. Demokrasiler ve cumhuriyetler ok snrldr. mparatorluklar daha deiik bir formdur. Binlerce yl en rafine tekel olarak szlp gelmi olan iktidar birikimleri olmadan, genelde devletler, zelde ulus-devletler oluamaz. Ulus-devletin teolojik kaynaklarla bana pek az deinilmitir, ama bu konu son derece nemlidir. Karl Schmitt, tm ada siyasal kavramlarn teolojik (tanr bilimi) kaynakl olduunu belirtirken, gerei bir ynyle aydnlatmtr. Dikkatli bir sosyolojik younlama, dinin ve balantl olarak tanr imgesinin, toplumsal kimliin en eski biimi olduunu tespit etmekte zorlanmaz. Din ve tanr bilinli birer imgesel kimlik olmalarndan ziyade, zihniyet alarnn bir gerei olarak anlalmaldr. Toplumsal kolektif tasavvur kendini en kutsal kavramlarla kimliklendirmeyi, ayakta kalmann yollarndan biri olarak dnmektedir. Tanrsalln kkeninde toplumsal varoluun kutsanmas yatmaktadr. Sre iinde iktidar, devlet ve toplum ayrmas hzlandka, kutsallk ve tanrsallk payeleri tm toplumun kolektif kimlii olmaktan kp, iktidar ve devlet sahiplerine mal edilir. deolojik hegemonya burada nemli rol
164

ABDULLAH CALAN

oynar. ktidar ve devletin tanr kaynakl olduu belirtilir; dolaysyla iktidar ve devlet sahipleri olarak kendilerinin de kutsal ve tanrsal olduklarn idea etmenin yollar alm olur. Tanr-kral, tanrnn devleti kavramlarna ulamak artk zor deildir. Tanr elilii, tanr glgesi kavramlar da pei sra gelimekte gecikmeyecektir. Laik devlet kavram kendini her ne kadar bu srecin dnda tutmak istese de, bu doru deildir. Kilisenin etkisinden rahatsz ve arlkl Yahudi kkenli olan Mason cemaatinin temel ilkesi olan laikliin, zaten ruhani ilkenin kar kutbu olarak da varoluunu byk lde bu kavramdan almas doas gereidir. Aka belirtmek gerekir ki, ne laiklik sanld kadar dnyasal-seklerdir, ne de ruhanilik sanld kadar ahiretsel ve uhrevidir. Her iki kavram da dnyaldr, toplumsaldr. deolojik dogmalar ikisi arasndaki fark amlardr. Dolaysyla tm alar boyunca grlen iktidar ve devletin tanrsal kaynakl imgesinin olduu gibi amza yansmas beklenebilir. ada devletin de bu yansmadan etkilenmemesi dnlemez. Kavram tarih boyunca byle yorulmutur. Laik devlet veya iktidar kavram elikili ve mphemdir. Ulus-devlet sanldndan daha fazla tanrsal kavramlarla ykldr. Tarihin hibir dneminde grlmedii kadar kutsanma trenlerine tabidir. Dayand ve imge setii vatan, bayrak, niter, bamszlk, kutsallk, mar-mzik, ykleme anlatm gibi kavramlar, tanr-krallklardan daha fazla tanrsal payeye sahiptir. Hibir devlet biimi ulus-devlet kadar ideolojik, hukuki, siyasi, ekonomik ve dini zrhlara brnmemitir. Bunun temel nedeni, yine ok kalabalklam bir sivil-askeri brokrasiye temel geinme kaps olmasdr. Brokrasinin altndan devlet koltuklar ekilsin, hepsi sudan kan bala dner. Devlet onlar iin lm kalm meselesidir. Devletin en ar tanrsallk payesine brndrlmesi, brokrasinin bu zelliiyle yakndan balantldr. Hibir modernitede olmad kadar, kapitalist modernitede devlet zerinde bu kadar ok durulmas ve frtna kopartlmasnn nedeni de yine bu snfsal yapsndaki deiimdir. Modernite, ulus-devlet, zellikle birlikilik-niterlik vurgusu ile tanr birlii kavram arasnda da yakn bir iliki vardr. Tarihte nasl dier kabile ve kavim tanrlar kabile ve kavimleriyle birlikte tasfiye edilip hkim kabile veya kavim iinde eritilmi ise, tanrlar da hkim kabile ve kavim tanrsnn iinde eritilerek tekletirilir. Tanr birlii kavramna bu sosyolojik gereklik iinde baktmzda, anlamna daha kolay varrz. inde smrgecilik, asimilasyon vardr. Ulus-devlet niterliinin tarihi ok youn bir ekilde tanrsaldr. Tbiiyetindeki toplumun tamamen silahszlandrlmas, tm silah tekelinin modern devlete aktarlmas niterlie yol aarken, znde gerekleen mthi bir smr, smrgecilik ve tekelciliidir. Egemenlik teorisyenleri (Bata Hobbes ve Machiavelli olmak zere) bilimcilik adna modern devleti tanmlarken, kapitalist tekelcilie en nemli hizmeti sunmulardr. Toplumun huzuru iin tm silahlarn teki bir yapda younlamas, tarihin hibir dneminde grlmedii kadar toplumun politik gten, dolaysyla eko165

ZGRLK SOSYOLOJS

nomik varlndan soyulmas anlamna gelecektir. Devlet ve iktidar, son tahlilde bir tekel olarak hareket edeceklerine gre, ellerinde bu kadar younlam silah gcyle ele geiremeyecekleri hibir toplumsal deer kalmayacaktr. stedikleri biimde topluma biim verecekler, istediklerini ortadan kaldracaklardr. Nitekim tarihte olanlar da bu minval zerinde geliti. Olmadk soykrmlar gerekleti. Ulus-devlet, tm tekellerin ortak paydas olarak, toplumsal maddi kltrn gasp, fethetme ve smrgeletirilmesi zerine kurulmakla yetinmez; manevi kltrn asimilasyonunda da belirleyici rol oynar. Ulusal kltr ad altnda ounlukla hkim bir etnisite veya dini cemaatin kltr normlarn resmiletirip, geriye kalan tm kltrel varlklara kar sava aar. Ulusal btnle zararldr deyip, binlerce yldan beri varln koruyan ne kadar din, etnisite, kavim ve ulus dil ve kltr varsa, ya zorla ya da maddi teviklerle hepsinin sonunu hazrlar. Tarihin hibir dneminde olmad kadar dil, din, mezhep, etnik kabile ve airetlerle kavim ve uluslar bu politikann, daha dorusu soykrmn kurban olmulardr. Maddi soykrmlar (fiziki imha) manevi soykrmlarn yannda devede kulak bile deildir. Binlerce yldan beri szlp gelen dil ve kltr deerleri gruplar ile birlikte ulusal birlik lgnl altnda kutsal bir eylemmi gibi kurban edilirler. Ulus-devletin vatan anlay ok daha problemlidir. Her naslsa devletin hkimiyeti, yani tekeli altna alnan corafi snrlar kutsal vatan olarak imgeletirilir. Vatan aslnda tekel ittifaklarnn ortak mlkiyeti haline getirilmitir. zerlerine kurduklar sistem, eski koloni smrgeciliinden ok daha derinlikli bir smrgeciliktir. Eskiden bir smrgeci lke var idiyse, modern ulus-devletin kendi kutsal vatan zerinde tekel says kadar smrgecilik eidi vardr. Smrge halklar nasl silahszlandrlmlarsa, kutsal vatan halk da yle silahszlandrlp her tr smrye kar direnmesiz hale getirilmitir. Bata igleri olmak zere, tm maddi ve manevi kltrel varlklar katmerli bir smrye tabi tutulur. Baka trl ur gibi bym brokrasi tekellerini doyurmak mmkn olmaz. Ulus-devlet diplomasisi, d tekeller olan dier ulus-devletlerle koordinasyonu, dnya ulus-devletler sisteminin ilerini takip iin oluturulur. Eer dta ulusdevletlerin tanmas olmazsa, tek bir ulus-devleti yirmi drt saat ayakta tutmak mmkn deildir. Bunun nedeni dnya kapitalist sisteminin mantnda gizlidir. Hegemonik gcn rzas olmadan, hibir ulus-devletin varl kalc olamaz. Hepsinin yks hegemonun defterinde yazldr. Kuraln dna kan ya Saddamn akbetine uratlr, ya da ambargolarla iflas ettirilerek devrilir. Ya kurulurken ya sonralar, hegemon gcn izni olmadan, hibir ulus-devletin varlnn kalc olamayacan ok iyi bildii varsaylr. Sovyetler Birlii ve in devletleri bile bu kuraln dnda kalamamlardr. Ulus-devletin en temel zelliklerinden biri de, oulcu ve farkl siyasi oluumlara olabildiince kapal yapda olmasdr. Bunun nedeni anlalrdr. oulcu ve farkl
166

ABDULLAH CALAN

siyasi oluumlar mevcut snrlar dahilinde tekelin smrs nnde engel tekil edeceklerdir. Doas gerei, ahlaki ve politik toplum farkl bir siyasi oluum, zellikle demokratik siyasi oluumlarla varolu kazanrsa, tekelcilerin alan fena halde daralr. Egemenliin paylalmazl, lke btnl, niter yap vb. kavramlar bu amala tretilmitir. Maksat, lke deerlerini kendi halk ve toplum gruplar ile paylamamaktr. Manevi kltrn imhasnda bile bu gereke temel rol oynar. Siyasal demokratik oulculuk hem zgrlk hem de farkllklar temelinde eitlik iin en uygun rejim olduu halde, lke btnln ve rejimini tehlikeye dren kanun d grler ve eylemler olarak yanstlr. Ulus-devlet, en ok iledii millici kimlikle, tarihte belki de hegemonik gcn en ibirliki temsilcisidir. Millici kisve altnda dnya kapitalist sisteminin en sadk ibirlikisidir. Hibir kurum ulus-devlet kadar hegemonik gce, dnya kapitalizminin merkezi gcne baml ve hizmetkr deildir. smrge olmalar bu karakterleri nedeniyledir. Bir ulus-devlet ne kadar milliyeti geiniyorsa, o denli dnya sisteminin hegemonik gcne hizmet ediyor demektir. Hegemonik gcn drt yzyldr zenle hazrlayp biimlendirdii ve kendi eliyle sistemletirdii ulus-devletilii en millici devlet sanmak, kapitalist dnya sisteminin mthi hegemonik g savalarndan hibir ey anlamamak demektir. Ulus-devlet kavram zmlenirken, dier baz konularla kartrp hatal sonulara varmamak nemlidir. ncelikle ulus-devlet kavramn iyi tanmlamak gerekir. Devletler tarihte genelde rgt olarak kendilerini mensuplaryla snrlandrr ve yle tantrlard. Yani kadro devleti olarak benimsenme, birbirlerini ikna etme, yceltme, soylulatrma, hatta tanrsallatrma durumundaydlar. Ulus-devletle birlikte bu yaklam deiti. Sadece devlet kadrolarna deil, vatanda dedikleri tabiiyetlerindeki tm topluma kendini ulus-devlet tanrs byklnde, yceliinde ve kutsallnda sunup benimsetme durumuna geildi. Tm toplum ulus-devlet iinde adeta eritildi. Demir kafese kapatlma denen olay budur. Bu gerek kavranmadka, ne ulus-devleti ne de moderniteyi anlamak mmkndr. Birincisi, ulus-devletin cumhuriyet ve demokrasi ile birlikte deerlendirilmesidir. Ulus-devlet cumhuriyet olmad gibi, cumhuriyetin felsefesi, temel kurumlar ve ileyii ile kartlk zerinde geliti. Ulusdevlet cumhuriyetiliin inkrdr. Solda hla etkili olan ve yz elli yl reel sosyalist solun resmi gr olan Merkezi ulus-devlet olmadan demokrasi ve sosyalizm olamaz gr korkun bir kendini aldatmadr. Bunun vahim sonular zellikle Almanyada bata Rosa Luxemburg olmak zere ok sayda sosyalistin ve demokratn imhasnda grld; reel sosyalizm sisteminin zlnde yaand. Hibir aldanma sosyalizme ve demokrasiye bu denli zarar vermemitir. Cumhuriyet ve demokrasi ancak ulus-devlet tekelciliine kar oulcu demokratik siyaset oluumlaryla gerek anlamlarna kavuurlar. Ancak o zaman anlaml bir yurtseverlik, farkllk iinde bir167

ZGRLK SOSYOLOJS

likte yaam demokratik cumhuriyetin oulcu demokratik siyaset rejimiyle gerekleebilir. Gnmzn kresel finans kapital tekellerinin hegemonya peinde kotuu koullarda eski yapdaki ulus-devletleri yeniden ina etmek istedikleri grlmektedir. Neoliberalizmin bu eilimi farkl, baka amalar da tasa (zellikle demokratik maske aldatcl) anlalrdr. Ulusal tekelcilik birok adan kresel tekelcilie adm uyduramamakta, kresel politikalarn gereini hzla uygulama safhasna koyamamaktadr. Dolaysyla sistemin btnl iin tkayc neden olmaktadr. Yeniden ina ulus-devletin tasfiyesi iin deil, yeni kresel hegemonyac finans kapitalin istemlerine tabi klmak iindir. Ulus-devlet, topluma szdrd ideolojik hegemonyada belli bal drt ideolojik formu i ie ve eklektik olarak kullanmaktan ekinmez. Ulus-devletin temel ideolojik formu olan milliyetilik tamamen dinsel bir ze brndrlmtr. Ulus-devlet ne kadar kapitalist modernist ise, milliyetilik de o denli modernist dindir. Pozitivist felsefenin toplumsal dini olarak hazrlanmtr. Yurtseverlii, toplumsal doa olarak, ulus toplumunun zdd olarak dnmek gerekir. Milliyetilik bu anlamda en antiulus ideolojidir. Demokratik bir olgu olan ulusu milliyetilikle kapitalist ideolojik hegemonya altna almak suretiyle smr tekellerine en byk hizmeti yapar. Btn ulusu ardna kadar ittifak halindeki (ticaret, sanayi, finans ve iktidar tekelleri) tekellerin ortak mlk ve smrgesi haline getirir. zellikle bu ilevini en pozitivist millici din kisvesi altnda yerine getirir. Ulus-devlet dini olarak milliyetilik, bu ynyle eliik gibi grnse de, temelde ayn olan iki fenomen (olgu) halinde kendini gsterir. Bunlardan birincisi, niter devlet tanrsall biimindedir. Ulus iinde tek tanr devleti olarak ok hassastr. Uluslararas alanda bu tek tanr biimi kendini Sper Hegemon olarak yanstr (Sper Hegemon ABD Bakan G. W. Bushun kendisinin tanr adna grevlendirildiini sylemesi bunun kantdr). Sper Hegemon, Hegelin deyiiyle (Geri kendi dnemindeki Napolyon ve Fransa iin sylemiti) yeryzne inmi tanrnn yry halidir. kincisi, her ulus-devlet, tanr olarak Sper Hegemonun ulus putudur. Bu biimde kendini oaltmas, birliinin paralanmas ve ok tanrl bir sisteme gei anlamna gelmez; put olarak oaltlmas anlamna gelir. Bunun felsefedeki kayna pozitivizmdir. Ulus-devletin ikinci sradaki eklektik ideolojisi pozitivist bilimciliktir. Milliyetilie en yakn ideolojik kaynaktr. kisi birbirinden beslenir. Kurucusu Auguste Comte, pozitivizmi sekler evrensel din olarak bizzat ina etmek istemiti. Marksizm kadar tutunamad. Yine de laisizmin temel dini konumundadr. Nietzsche, ok yerinde olarak, kart olduunu idea etmesine ramen pozitivizmi en kaba vulger metafizik olarak deerlendirirken, nemli bir tespitte bulunmu oluyor. Modernitenin gzde ideolojik varyasyonlarndan (trevlerinden) biri olarak, sosyal bilimi en ok saptran, krletiren, putlatran hegemonik ideoloji konumundadr.
168

ABDULLAH CALAN

Bilim gibi pozitivizm (bilimcilik) de en kaba olguculuk felsefesidir. Olgu, gerein grntsdr; pozitivizmde ise gerein kendisidir. Olgu olmayan hibir ey gerek deildir. Kuantum fizii, astronomi ve biyolojiden, hatta dncenin z olarak kendisinden biliyoruz ki, gerek, azami olarak gze grnen olaylarn tesindeki lemlerde cereyan eder. Gzlemlenen ve gzleyen ilikisinde gerek (hakikat) en srl bir mahiyete brnmtr ki, hibir fiziki lee ve tarife smama noktasndadr. Pozitivizm bu derinliin inkr olarak, en ok ilkadaki putulua (paganizm) benzemektedir. Put bir olgu olarak grnm kazand iin, paganizm ile pozitivizm arasndaki ortak ba yanstr. Bu nedenle ulus-devlet iinde milliyeti dinle ykanm btn zihinler, dnyay basit grnglerden (fenomenlerden) ibaret sanarak, bir nevi tapnma olarak alglarlar. Tketim toplumunun nesneye dknl, bu tapnmann kendisidir. Bu ynyle tketim toplumunun ulus-devlet ortamnn bir rn olarak ekillenmesi son derece nemli ve anlalrdr. Bylelikle bir yandan toplumun tm bireyleri, meta tutsa (Ulus-devlet ile tketim toplumunda meta tamamen putlamtr) ar tketici olarak kapitalist tekellere ar kr frsat sunarlar; dier yandan bir nevi din grnmn kazanan tketicilikle esir alnm toplum, en uysal, asimile edilmi ve en kolay ynetilir toplum durumuna getirilir. Korkun milliyeti, sloganc zihne kaplm toplum bu gerei ok aka ifade eder. nc nemli ideolojik form toplumsal cinsiyetiliktir. Cinsiyetilik tarih boyunca da uygarlk sistemlerinin en ok kulland (ahlaki ve politik topluma kar) silah olmutur. Kadnn ok amal smrgeletirilmesi bunun en arpc rnek anlatmdr. Zrriyet retir, cretsiz iidir, en kahrl ilerin sahibidir, en uysal kledir. Cinsel arzunun srekliletirilmi nesnesi durumundadr. Reklm aracdr. En deerli metadr, metalarn kraliesidir. Erkein srekli tecavz arac olarak iktidarn gerekletiren fabrikas grnmndedir. Gzellik, ses (ss) nesnesi olarak, erkek egemen toplumun manevi olarak da srdrcsdr. Kadn tm bu ynleriyle erkek toplumun iindeki konumuna azami olarak ulus-devlet yaps iinde kavuur. lahe olarak ulusdevlet toplumundaki imge kadn (ortak kadn kimlii, tasavvuru), grnte bir tapn malzemesidir. Fakat ilahe sfat burada en aalatrlm, genelevlik anlamndadr. lahe olarak kadn, en hakarete uram ve alaltlm kadndr. Ulus-devlet toplumundaki cinsiyetilik bir yandan erkei azami iktidarlatrrken, (Her egemen erkek cinsel ilikiyi, rtk olarak Fahienin iini bitirdim, becerdim anlamnda beynine iler), kadn ahsnda toplumu en dipteki smrge haline dntrr. Bu anlamda kadn ulus-devlette en gelitirilmi, tarihsel-toplumun smrge ulusu konumundadr! Ulus-devlet, modernite ncesi gelenek olarak dini de milliyeti ideolojiyle i ie kullanmaktan geri durmaz. Bunun nedeni dinin toplumlarda halen gl olan etkileridir. zellikle slam bu konuda halen ok canldr. Fakat modernitedeki kullanmyla dini gelenek artk eski din deildir. ster radikal ister lml halleriyle olsun, modernite ve ulus-devletin kullanmndaki din, gerek toplumsal ilevinden (ahlaki
169

ZGRLK SOSYOLOJS

ve politik toplumdaki byk rol) koparlp idi edilmi haliyle sunulur. Toplumdaki rol, ulus-devletin izin verdii ldedir. Ahlaki ve politik toplumdaki olumlu ilevini srdrmesinin nne sert engeller konulur. Laiklik bu konuda bata gelen engel konumundadr. Dolaysyla ikisi arasnda zaman zaman mcadelelerin patlak vermesine amamak gerekir. Ulus-devletin dinden (eski gelenek olarak) tamamen vazgememesi, dinin toplum stndeki byk arlnn yan sra, kullanlmaya ve milliyetiletirilmeye ok elverili yapsndan trdr de. Bazen dinin kendisi milliyetilik roln oynar. randa sunumda olan iilik, gnmzde ran ulus-devletinin en gl hegemonik ideolojik silahdr. iilik en gelitirilmi dinin milliyetilik rneidir. Benzeri oktur. Trkiyede Snnilik snrl da olsa milliyetilie en yakn ve kolay kayan dini ideoloji konumundadr. Ulus-devlet stlendii drt katl (ticari, sanayi, finans ve iktidar tekeli) birleik tekelci smry gerekletirmek iin yalnzca zorun en korkun biimi olan faizmi kullanmakla yetinemez. En az sistemik faist rejim zoru kadar, drt eklektik ideolojinin hegemonik kullanmn art klar. deolojik hegemonyasz faist rejim srdrlemez. Demokratik modernite, modern ulus-devletin evrenselci, dz, ilerlemeci ve kesinliki (olaslklar ve alternatiflere kapal yntem anlay) yntemle izdii yolda gerekletirmek istedii homojen (tek tipli) insan, sr ve kitle toplumuna oulcu, olaslk, alternatiflere ak ve demokratik toplumu grnr klan yntemlerle cevap verir. Farkl siyasi oluumlara ak, okkltrl, tekellemeye kapal, ekolojik, feminist ve temel toplumsal ihtiyalara cevap veren, topluluk tasarrufuna dayal ekonomik yapsyla alternatifini gelitirir. Kapitalist modernitenin ulus-devletine kar, demokratik modernitenin siyasi alternatifi Demokratik Konfederalizmdir. Demokratik Konfederalizm: a- Farkl ve ok katmanl siyasi oluumlara aktr. Yatay ve dikey farkl siyasi oluumlar mevcut toplumun karmak yaps nedeniyle zorunludur. Merkezi, yerel ve blgesel siyasi oluumlar denge iinde bir arada tutar. Her biri somut koullara cevap verdiinden, oulcu siyasi yap, toplumsal problemlerin en doru zm yollarn bulmaya daha yakndr. Kltrel, etnik, ulusal kimliklerin kendilerini siyasi oluumlarla ifade etmeleri en doal haklardr. Daha dorusu, ahlaki ve politik toplumun gereidir. ster ulus-devlet, ister cumhuriyet, ister burjuva demokrasileri biimlerinde olsun, devlet gelenekleriyle ilkesel uzlamalara aktr. lkeli bar temelinde bir arada yaayabilir. b- Ahlaki ve politik topluma dayanr. Kapitalist, sosyalist, feodal, endstriyalist, tketimci, toplum mhendislerine dayal benzer ablonist proje toplum abalarn kapitalist tekellerin kapsamnda grr. Bu tip toplum znde yoktur, propagandas vardr. Toplumlar esas olarak politik ve ahlakidir. Ekonomik, siyasi, ideolojik ve askeri tekeller toplumun bu temel doasn kemirerek art-deer, hatta toplumsal hara pe170

ABDULLAH CALAN

inde koan aygtlardr. Kendi balarna bir deerleri yoktur. Devrim bile yeni toplum yaratamaz. Devrimler ancak toplumun andrlan, kadk braklan ahlaki ve politik dokusunu asl ilevine kavuturmak iin bavurulan operasyonlar olarak olumlu rol oynayabilirler. Gerisini ahlaki ve politik toplumun zgr iradesi belirler. c- Demokratik siyasete dayanr. Ulus-devletin kat merkezli, dz izgili, brokratik ynetim ve idare anlayna karlk, tm toplumsal gruplar ve kltrel kimliklerin kendilerini ifade eden siyasi oluumlarla toplumun zynetimini gerekletirirler. eitli dzeylerde atamayla deil, seimle baa gelen yneticilerle iler grlr. Asl olan meclisli, tartmal karar yeteneidir. Bana buyruk ynetim geersizdir. Genel merkez koordinasyon kurulundan (meclis, komisyon, kongre) yerel kurullara kadar her grup ve kltrn bnyesine uygun, ok yapl, farkllklar iinde birlik arayan kurullar demetiyle toplumsal ilerin demokratik ynetimi ve denetimi gerekletirilir. d- z savunmaya dayanr. Askeri tekel olarak deil, toplumun i ve d gvenlik ihtiyalarna gre demokratik organlarn sk kontrol altnda z savunma birlikleri temel gtr. Grevleri, ahlaki ve politik toplumun zgr ve farkllklar temelinde eitliki karar yaps olarak, demokratik siyaset iradesini geerli klmaktr. ten ve dtan bu iradeyi boa karan, engelleyen, yok eden glerin mdahalesini etkisiz klmaktr. Birliklerin komuta yaps hem demokratik siyaset organlarnn, hem de birlik yelerinin ifte denetiminde olup, gerek grlrse karlkl neri ve onaylamalarla rahatlkla deitirilebilir. e- Genelde hegemonyacla, zelde ideolojik hegemonyacla yer yoktur. Hegemonik ilke klasik uygarlklarda geerlidir. Demokratik uygarlklarda ve modernitede hegemonik glere ve ideolojilere hogryle baklmaz. Farkl ifade ve demokratik ynetim snrlarn anca, zynetim ve ifade zgrlyle etkisiz klnrlar. Toplum ilerinin kolektif ynetiminde karlkl anlay, farkl nerilere sayg ve demokratik karar esaslarna ballk arttr. Bu konuda genel klasik uygarlk ve kapitalist modernite ynetim anlayyla ulus-devletin anlay akmasna ramen, demokratik uygarlk ve modernitenin ynetim anlaylaryla aralarnda byk farklar ve aykrlklar vardr. Farklar ve aykrlklarnn temelinde brokratik, keyfi ynetimle demokratik ahlaki ynetim tarz yatar. deolojik hegemonya sz konusu olamaz. oulculuk, farkl gr ve ideolojiler arasnda da geerlidir. Ynetimin kendini ideolojik kamuflajla glendirmesine ihtiyac yoktur. Dolaysyla milliyeti, dinci, pozitivist bilimci, cinsiyeti ideolojilere ihtiya duymad gibi, hegemonya kurmaya da kardr. Toplumun ahlaki ve politik yapsn andrmadka, hegemonya peinde komadka, her gr, dnce ve inan serbeste ifade edilme hakkna sahiptir. f- Sper hegemonik g denetimindeki ulus-devletlerin BMli birlik anlayna karlk, ulusal toplumlarn Dnya Demokratik Konfederal Birliinden yanadr. Gerek saysal gerek niteliksel olarak, ok daha geni topluluklar demokratik siyaset kri171

ZGRLK SOSYOLOJS

terlerince Dnya Demokratik Konfederasyonunda birletirmek, daha gvenlikli, barl, ekolojik, adil ve retimsel bir dnya iin arttr. Sonu olarak ok daha kapsamlca karlatrabileceimiz kapitalist ve demokratik modernite farkllklar, kartlklar sadece bir idea deil, somutta yaanan kocaman iki dnyadr. Tarih boyunca bu iki dnya diyalektik kartlklar halinde bazen birbirleriyle amanszca savaan, ama aralarnda barlar da eksik olmayan bir yolculukla gnmzde de benzer biimde iliki ve elikileriyle bazen atmakta, bazen barmaktadrlar. Sonucu phesiz entelektel, politik ve etik olarak mevcut sistemik yapsal bunalmdan doru, iyi ve gzel k yapanlar belirleyecektir. D- Yahudi deolojisi, Kapitalizm ve Modernite branilerin tarihte ve gnmzdeki yks doru kavranmadan, tarihsel-toplum geliiminin tam bir anlatm zordur. Tarihte branileri, gnmze doru Yahudilii bir etnik topluluk veya ulus olarak deerlendirmek byk eksiklik tar. Ortadou kkenli olan, ama tm dnyay birinci derecede ilgilendiren, etkileyen temel bir kltr kayna olarak deerlendirmek byk nem tar. Kltrden dar anlamda bahsetmiyorum; maddi ve manevi kltrn toplam olarak alyorum. Konuya ilikin iki byk yanltan kanmak gerekir: Birincisi, Yahudilii dnyay yneten g olarak abartan, ycelten anlaytr. Tanrnn setii ulus deyimi de bu kapsamdadr. stismara ok msait bu tip abartmalardan ne kadar kanlrsa, konunun gereki kavran o denli kolaylar. kincisi, Yahudilii eytanlatrma, gnah keisi yapma anlaydr. Tm ktlklerin kaynanda Yahudilii grmek ok ilenmi bir grtr. En az birinci abartma kadar yanl kavraylara gtren bu yaklamn etkilerinden uzak durmak, konuyu daha iyi anlalr klacaktr. Dier ciltlerde eitli alardan branileri brahimi dinler kapsamnda grnr klmaya almtm. imdi ise baka ynlerden grm yetkinletirmeye alacam. Esas olarak da kapitalizm ve modernite balamnda Yahudilik ve Yahudi sorunu ilenecektir. Roma mparatorluunun M.S. 70te Mabedi ikinci defa ykmasyla balayan Yahudi diasporas (yeryzne dalma), gerek Ortadouda, gerek Avrupada ve gnmze doru da tm dnyada byk sorunlar ve sonulara yol amtr. Geri daha nce de benzer sorunlar ve sonular yaanmt. Hz. brahimin Urfadan Kuds yaknlarna kadarki hicreti, yaratt sorunlar ve sonular bakmndan dnya apnda bym olarak etkisini halen srdrmektedir. Oullarnn Msr serveni, Yusuf olay, Musann hicreti de dnya apnda etki brakm olaylardr. Kutsal Kitabn derlenii, daha nceki ilk brani Krallnn kuruluu, Babil srgn, Persler ve Greklerle o dnemde balayan ilikiler de nemli sonulara yol amtr. Etkileri uygarlk tarihinde belli bir yere sahiptir. Kutsal Kitabn derlenii bal bana byk bir olaydr.
172

ABDULLAH CALAN

Bir nevi brahim dinlerin resmiyet kazanmasdr. Kitaba sahip olmak, tarihi etkisi ok byk bir olaydr. Fakat M.S. 70ten sonraki diaspora ok daha kkl etkilere sahiptir. Burada tarih yazmayacam, ksack deerlendirmelerle yetinmek durumundaym. Diaspora ve younlamann Dou ve Bat olarak (Seferad ve Akenaz) ikiye ayrld genel kabul gren grtr. Etkileri de buna bal olarak farkl olmutur. Dou Yahudiliinin bata bugnk Suriye, Irak, ran, Hazar kylar, Rusya ve muhtemelen daha sonra Asyaya doru yayld, Yahudilerin nemli koloniler halinde yaadklar bilinmektedir. Batya doru ise, genel olarak Roma mparatorluunun etkinlik sahasnda gleri ve kolonilemeleri srekli geliim gstermitir. Kuzey Afrikadan Dou Avrupaya, berik Yarmadasndan Balkanlara kadar g ve kolonilere rastlanmaktadr. Anadolu ise, Dou ve Bat ayrmnn gerekletii merkez grnmndedir. Romann yklna kadar etkileri dinsellik asndan nem tar. Hem Musevilik olarak, hem de Musevilikten doma Hristiyanlk olarak nc bir etkiye sahip olduklar phesizdir. Bir nevi dnemin manevi imparatorluunu tesis etmilerdir. Yahudilerin parayla nasl ilikiye getikleri, paray aynen manevi etki kadar nasl etkili bir maddi g haline getirdikleri elbette uzun bir inceleme konusudur. Ama zerinde stratejik olarak altklar konulardan birincisi manevi kltr arlkl din, edebiyat ve bilimse, ikinci stratejik alma ve kazan konularnn da para olduu kesindir. Tarihte birincisinin manevi kltr, ikincisinin maddi kltr stratejik konular haline getirmesi nedeniyle ok nemlidir. Daha o zaman bu iki konuda ncl ellerinde bulunduran, dnya tarihinde stratejik nem kazanm demektir. Tahminim, Yahudilerin bu yzyllarda her iki konuda da stratejik ncln derinliine farknda olduklar ve bunun iin altklardr. Bunun temel nedenleri yaadklar somut koullardr. Nfuslarnn azl, Dou ve Bat kkenli iki uygarln srekli kskacnda yaamalar, kendilerini ideolojik olarak tanrnn seilmi kullar olarak bilmeleri (Keskin bir ideolojik hegemonya ile kar karyayz), srekli stratejik aray iinde olmalarn zorunlu klmtr. Nfus azl, g, kutsal inanlar ve srekli katliam tehdidi altnda bulunmalar hem kendilerini ok bilinlendirmi, hem de srekli kurtulu stratejileri gelitirmeye (Devrimci kurtulu stratejilerine ne kadar benziyor!) zorlamtr. Yaam tarzlar stratejik dnmeyi ve kurtulu aralarn gelitirmeyi dayatmaktadr. Aksi halde kendilerinden baka binlerce kabilenin bana geldii gibi yok olup bitmeleri iten bile deildir. Bu noktada srekli bir direni hali tek kurtulu yolu oluyor. Direni ise, kesinlikle iki ey gerektirir: nan ve maddi aralar. nan kendini manevi stratejik unsur olarak yanstrken, para ise kendisini stratejik maddi unsur olarak yanstmaktadr. Dolaysyla Yahudilikte byk nem tayan manevi unsur olarak dinin stratejik rolyle maddi unsur olarak parann stratejik rol, kurtulu amacnda birleen vazgeilmez iki ana kaynak oluyorlar. Neden Yahudide para ve din-mana egemenlii sorusuna yant
173

ZGRLK SOSYOLOJS

ararsak, cevap bellidir: Baka areleri yoktur. Yaam tarzlar srekli direnmeyi gerektiriyor. Yok olmamak ve stn kalitede (nk tanrnn sekin kullar olduklarna inanyorlar) yaamak iin bu arttr. Direni ise, kurtulu stratejileri (ideolojik nclk) ve maddi stratejik olanak olarak para (maddi nc) olmadan, srdrlmesi zor bir sanattr. Bunun iin ya lde (Araplar gibi) ya dada(Krtler gibi) olacaksnz. Yahudilerde ikisi de yoktur. Geriye ideolojik ve maddi olanak kalyor. Romann kertilmesinde ite Hristiyanlarn rol hala tartlmakla birlikte kesindir. lk Hristiyan Hz. sann Yahudi kkenlilii dikkate alndnda, tmyle olmasa bile, bir Yahudi kanadn Romann kertiliindeki rol tartlamaz. Yklan iki mabedin (Mabed yani tapnak, bir nevi Yahudi Bakenti Kuds demektir) intikam alnm oluyor. Kald ki, Saint Paulun Romada bann kesilmesi (Tarsus doumlu ve ilk Hristiyanlardan; Hristiyanlk retisini dzenleyenlerin banda gelir) karlksz kalacak deildi. Binlerce Hristiyann armha gerilmesi, aslanlara yedirilmesi, imhas direnilerinin bir paras gibiydi. Yani diasporann ilk baarl hamlesi, stratejik manevi g olarak Hristiyanln kullanlmasyla gerekleecektir. Romann iten kertilmesinin, objektif olarak Yahudi diasporasnn ilk byk stratejik manevi hamlesinin sonucu olduu rahatlkla ileri srlebilir. phesiz Avrupadaki Germen, Hun ve Frank kabile saldrlar da bunda ok etkilidir. Yine de i etkenler belirleyicidir. Bat Yahudiliinin Roma sonras k, kentlerin kuruluu (M.S. 10. yzyldan itibaren Birinci Avrupa Devrimi) ve etraflarnda pazarn gelimesiyle maddi planda geliecektir. Meta-para-ticaret ilikisinin gelimesi, Yahudilere ikinci stratejik hamle gcn, yani parann stratejik roln kazandracaktr. Parann egemenlii yar yarya kentin, dolaysyla ykselen yeni devletlerin ynetiminde rol sahibi olmak demektir. Zaten 10. yzyldan itibaren Avrupann manevi fethi (Hristiyanlatrlmas) tamamlanmtr. Bu fetih Yahudileri dolayl olarak olumlu ve olumsuz ynleriyle ok etkileyecektir. Olumlu yn, brahim bir dinin Avrupay fethetmesi; olumsuz yn ise, dar bir kabile dini (seilmi bir Yahudi dini) olarak Museviliin giderek sktrlmasdr. Sekler ve kabile Avrupas, Hitlere ve gnmze kadar yaadklar birok sorun ve bunalmn altnda Museviliin manevi gcyle Yahudiliin para gcnn etkisini grecektir. M.S. 1179daki Katolik Hristiyanlk Konseyinin ilk defa Yahudileri gettolara kapatma karar bu etkinin sonucudur. Yahudilik 10. yzyldan itibaren Avrupann (Rusya da dahil) hem ideolojik hem de maddi stratejik gc olarak srekli geliim halindedir. Her kentin bir zengini ve aydn mutlaka Yahudidir. Bu durumun byk kskanla, elikilere ve atmalara yol amas kanlmazdr. lk gettolar (kapal mahalleler) daha sonra olacaklarn habercisidir. Yahudilik bu yeni durumlar karsnda da yeni strateji ve taktikler gelitirecektir: Birincisi dnme hareketi, ikincisi sekler-laik hareketi. kisi de byk sonular olacak hareketlerdir. Yahudiler bu iki stratejik yeni hamleyle ortaadan
174

ABDULLAH CALAN

baaryla k yapacaklardr. Unutmamak gerekir ki, eski dinden dnme, brahim ve Musann da ilk yaptklar stratejik hamlelerdir. k stratejik manevi hamle olarak rahatlkla deerlendirilebilir. Yahudi yap ustalarnn Ortaada kurduklar Mason localar ilk sekler-laik hareket olarak dnlebilir. Yahudi kkenli byk filozof Spinoza ise, kapitalist modernitenin balang mabetlerinden Amsterdamda ilk byk sekler-laik felsefi kn ncs olacaktr. Laiklik, bata Trkiye olmak zere, slam diye adlandrlan (Ben kapitalist, sosyalist toplum veya lke biimindeki adlandrmalar propagandatif bulduum gibi laik, slam, Hristiyan, Budist gibi lke adlandrlmalarn da ayn maksat dahilinde deerlendiriyorum. Toplumlara ilikin ahlaki ve politik toplum olan ve olmayan biiminde yaplan nitelendirmeleri daha gereki buluyorum) lkelerde youn tartma konularndandr. Laikliin seklerleme (dnyevileme) anlamnda dinsel dogmatizmden uzaklama ve zgrleme olarak olumlu bir ilevi vardr. Fakat laiklik, laisizm-laikilik anlamnda kullanldnda, kendisi de kar bir kutup olarak hzla dogmalaabilir. Bu anlamdaki laisizmin dier dinciliklerden pek fark kalmadn nemle belirtmek durumundaym. Dnmelik (din deitirme) de Yahudi aleyhtarl gelitike hzlanacaktr. Ulus-devlet srecinde Yahudiliin durumuna devam etmeden nce, Ortadou ve Douda da bu ynl olup bitenler hayli etkili ve ilgi ekici olduu iin deinmek gerekecektir. slamiyete kadar Yahudiliin Pers-Sasani Devletiyle iyi ilikileri vardr. Saraylarda etkilerinin byk olduu anlalmaktadr. Ester adl ilk kadn peygamberin Sasani saraylarnda byk rol sahibi olduu bilinmektedir. Kutsal Kitapta da yeri vardr. Byk ihtimalle imparatorluun hem ticari-para ilerinde, hem ideolojik gelimelerinde gl bir konuma sahiptirler. Bunda Perslerin kurucusu Kurosun Babil srgn srasnda (M.. 596-546) Yahudileri Babil Hkmdar Nabokadnazardan kurtarmas da gl bir gelenek etkisi yaratmtr. ran sahasnda Yahudilik tarih boyunca her zaman kmsenmeyecek bir g olmutur. Arabistan, Kuzey Afrika, hatta Dou Afrika-Habeistanda Yahudilik benzer ekilde tarihte hep nemli bir yer tutmutur. Maddi ve manevi kltrel gelimelerin tmnde etkileri kmsenemez. slamiyetin k dneminde, Yahudiler Arabistanda ticari dinsel grup olarak nde geliyorlard. Verimli arazilerde mlk sahibiydiler. yle anlalyor ki, Arap olmu Semitik kkenli gruplarn banda gelmekteydiler. Sryanilerin de benzer bir durumu sz konusudur. Araplar bir anlamda slami kla Yahudi tekeli yerine, kendi ticari ve iktidar tekelini kurma peindeydi. slamiyetin Yahudilikten ok etkilenmesi bunu teyit eder. Bu durum kapitalist modernitedeki ulus-devlet kuruluuna benzetilebilir. Ortaa modernitesine Araplar slamla karlk veriyorlar. Yahudiler ve Yahudilikle ideolojik ve maddi elikilerinin temelinde bu gereklik yatar. slamn knda etnik boyut kadar snfsal boyutun da nemli rol oynadn belirtmek gerekir. slamn hzla ya175

ZGRLK SOSYOLOJS

ylmas ve Yahudilerin ilk direnilerini sert bir ekilde krmas karsnda, sanki ikinci bir Roma felaketiyle karlam gibiydiler. nlerinde iki yol vard: Ya yeniden srgn, ya da dnmecilik. Bir ksmnn rana, Kuzey Afrika ve Anadoluya snd tahmin edilebilir. nemli bir ksmnn da grnte slamiyeti kabul edip zde kabul etmeme anlamnda takyyecilik yaptna, yani dnme eilimine girdiine dair ok rnek vardr. oven Snni Arap iktidarlarna kar gelitirilen ok saydaki bakaldr ve mezhep hareketinde dnmelerin rol kuvvetle tahmin edilebilir. Yahudilerin zellikle ran ve Mezopotamya kkenli birok muhalif akmdaki paylar aratrlmaya deerdir. En ciddi gelimeyi ise Hazar Denizinin kuzey kylarnda, bugnk Trkmenistan ve Azerbaycann bir ksmnda kurduklar Yahudi Hazara Trk Devletiydi. Seluklularn ilk atas Seluk Beyin bu devlette bir kumandan mevkiinde olduu rivayet edilmektedir. Drt olunun isminin de z Yahudi ismi olmas bu rivayeti glendiriyor. Eer bu doruysa, ran zerinde Arap sultanlklarna kar gelitirilen birok harekette olduu gibi, Seluklu hareketinde de Yahudiliin rol kmsenemez. Aratrlmas gereken ok nemli bir konudur bu. Anadolu, Yahudiliin daha ilk ada ciddi bir merkeziydi. Grekler kadar Yahudiler de birok kent kuruluunda yer almaktaydlar. Aralarnda rekabet vardr. Batda ve Arabistanda skan Yahudilerin Anadoluda toplanmas gelenekseldir. Anadoluyu bu nedenle srailden sonra ikinci anayurtlar gibi deerlendirmeleri bu tarihsel perspektif iinde daha iyi anlalabilir. Ayrca Anadolu para-ticaret ve ideolojik hareketlerin gl pazar konumundayd ki, bunda Yahudilerin rol kmsenemez. Yahudilerin spanya zerinden 1391, 1492 ve 1550lerde dalgalar halinde Anadoluya yerletikleri bilinmektedir. Seluklu ve Osmanl sultanlklarndaki arlklar gz nne getirildiinde, bunda ne denli kk bir yer igal ettikleri daha iyi anlalabilir. Ayrca byk bir dnme Mslman kitlesi de olumutu. 1650lerden beri Sabetayclk (zmir-Manisa kkenli gl dnme hareketi) ok nemli bir rol oynamaktayd. Bunlarn Osmanllarn para ve maliye politikalarndaki etkileri bilinmektedir. Belki de para ve ticaretin nemini kavratan retmen rolndelerdi. Ara sra ciddi elikiler ve mal msaderesi yaanmasna ramen, birok sultan tasfiye etme ve belirlemedeki rolleri inkr edilemez. yle anlalyor ki, dnmecilik Yahudiliin ayakta kalmak iin nc byk stratejik k olmutur. Dnmecilik olgusu olmasa, ne Doudaki slam ounluu iinde ne de Batdaki Hristiyan ounluk arasnda varlklarn srdremezlerdi. Dnmecilik bir yaam stratejisi olarak kavranmaldr. Dinsel dogmatizm ifade zgrln tanmad mddete, benzer ideolojilerde olduu gibi dneklik, dnmecilik eilimleri kanlmaz olur. Yahudiler ortaada bu nemli stratejiyle tmyle imha olmadan da kmay baaryorlar.
176

ABDULLAH CALAN

Paraya sadece maddi kar asndan bakmamak gerekir. Verdii g sayesinde yaamlarn kurup srdrmelerini salyor. deolojik g oluturmalar sayesinde ise, manevi yntemlerle hem etkili olmay hem de hayatta kalmay baaryorlar. Yahudilerdeki byk aydn, yazar, dnr, ideolog, bilimci saysnn okluu tarih boyunca ok ihtiya duyduklar manevi nderlik konumlaryla yakndan balantldr. Birok dini, felsefi, bilimsel hareket gelitirmeleri yaam stratejilerinin vazgeilmez gereklerindendir. Dnmecilik stratejisi ise, asl byk nemini ulus-devlet anda gsterecektir. lk ulus-devlet olarak ngiltere, konunun kavranmasnda kilit nemdedir. Hem Katolik kkenli olan Protestan Hristiyanlarna hem de Yahudilere srgn ve katliam uygulayan iki byk g olan spanya ve Fransa krallar, 16. yzylda hem ngiltereyi Avrupada etkisizletirmek, hem de kn nlemek iin savalar da dahil byk aba iindeydiler. Yahudiler bu yzylda (16. yzyl) kendileri iin en emin yer olan zmir-Anadolu, Amsterdam-Hollanda ve Londra-ngiltere arasnda sk iliki iinde olmakla birlikte ( g arasnda ittifak almalar da var), giderek Londray merkez s seeceklerdi. O gnden bugne Londra bu konumunu srdrecektir. Bu yzylda ngiliz ulus-devletine gidildii biliniyor. Ulus-devlet, bilindii zere sadece devlet kadrolarnn deil, tm vatanda ve devlet kadrolarnn (ayn din gibi) ortak bir ideolojik ereveyi paylamalar, btn toplumun devlet yesi, vatanda saylmas anlamna gelir. te bu zellik brani kabilesinin bandan beri tad zelliinin nce kavim, sonra ulus-devlet olarak gelitirilmesidir. brani kabilesi, kavmi, en son olarak ulusu, hem etnik hem de dini olarak bir btndr. Daha dorusu, etniklik ayn zamanda dinselliktir, dinsellik ise etnikliktir. Ayrca ynetenler ve ynetilenler ayrmna baklmadan, ortak amata birleirler. Akas (Bu benim ahsi yorumumdur ve ok nemli buluyorum), ulus-devletilik brani kabile ideolojisinin gelitirilmi bir trevi olarak, kendi dndaki tm kavimler ve uluslara dayatlm, uyarlanm, deiime uratlm bir biimidir. Kapitalist modern devletin braniler, Yahudiler (gnmzde srailliler) tarznda rgtlenmesi kendini ulus-devlet olarak grnr klar. Daha da nemlisi, her ulusdevlet ekirdei rksal anlamda deil, ideolojik anlamda Yahudi Siyonist (Yahudi ulus-devletilii) karakterindedir. Ulus-devlet model olarak Yahudiliin kapitalist modernitede ald devlet formudur. Verner Sombart, kapitalizmi Yahudiciliin eseri sayarken, belki de ileri gitmitir. Byk ngiliz tarih felsefecisi Coolinwood yanlmyorsam-, ulus-devlet milliyetiliini tanmlarken, Yahudi evrenselciliinin (ideolojisi de denilebilir) zafer kazandn sylemektedir; ama bunun kendi soykrmcs ahsnda kazanlm bir zafer olduunu belirtirken, kanmca bu gerei ifade etmek istemitir. Ulus-devlet zafer kazanmtr. Bunun temelinde Yahudi ideolojisi (kabilecilii, milliyetilii, Siyonizmi) yatmaktadr. Ama sonuta soykrmcsn da beraberinde yaratmtr. Aslnda bu tespit nemlidir; genel bir zellii aklamakta177

ZGRLK SOSYOLOJS

dr. Her milliyetilik Siyonisttir. Arap milliyetilii de bu durumda Siyonisttir. Filistin, Trk, Krt, ran-ii milliyetiliinin hepsini z olarak Yahudi ideolojisinin bata ulusalc tekellerce uygulanan biimleri olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Zaten ngiliz ve Hollanda ulus-devlet milliyetilii aratrldnda, geliiminde sadece teorik olarak deil, somut olarak da para-sermaye olarak Yahudi tekellerinin byk rol oynad arpc biimde grlecektir. Bunu komplo veya art niyet olarak grmemek gerekir. Sermayeyi en ok ellerinde younlatran tccar, banker olarak Yahudiler, her ulus-devletin tekilinde muazzam bir yatrm ve barnma alan kazanm oluyorlard. Ulus-devlet Yahudi sermayesinin gibi bymesine yol ayordu. Verner Sombart teorisini bu ekilde aklasayd, daha gereki olabilirdi. Dnya apnda Yahudi sermayesi byrken, elbette kendi zddn da retecekti. Ulus tekelleriyle ulus-st tekelin gnmzdeki elikileri de kaynan bu gereklikten alr. Aka anlalyor ki, Yahudi sermaye birikimcileri tarihteki skklklarn da daima gz nnde bulundurarak, kendi geleneksel ideolojik izgileri temelinde ulus-devlet oluumlarna tarihsel bir hizmette bulunurken, bundan habersiz ve sorumlu tutulmamas gereken Yahudi topluluklar zerinde objektif olarak soykrmn temellerini de atm oluyorlard. Biraz Hz. sa ve ihbarcs Yehuda skaryot rneini hatrlatyor. Yaklak yz yl Alman ulus-devletinin gelitirilmesi iin maddi ve manevi kltrlerini seferber eden (Alman ideolojisi Yahudi ideolojisine bouna benzemedi) Yahudiler, Hitler zamanna kadar en sk Alman milliyetileriydiler. En gl Siyonist milliyetiler birok bakmdan Alman milliyetiliinin de gl temsilcisiydiler. Benzer birok rnek (zellikle Rusya, OsmanlTrkiye somutunda) sunmak mmkndr. Coolinwoodun belirttii Yahudi evrenselcilii (milliyetilii-pozitivizmi-dincilii) zafer kazanmtr. Ama sadece Yahudi soykrmn deil, tm dnyadaki fiziki ve kltrel soykrmclar da beraberinde yaratarak. neminden tr konuyu daha yakndan grmek gerekir. Yahudilik ideolojik olarak etnik ve dini zelliin i ie getii tarihsel-toplum kimliklerinin belki de ilk rneklerindendir. Hz. brahimden gnmze kadar bu zelliini korumaktadr. Seilmi kavim inanc da eklenince, kendilerini tm toplumlarn stnde grmeleri ideolojilerinin nc nemli zellii olarak belirmektedir. Tarih boyunca bu stnlk anlay kendilerini dier -teki- toplumlarla kar karya getirme potansiyelini hep tam ve ounlukla soykrma dek varan atmalara da yol amtr. Yahudilik bu elikiyle balantl gelien bir ideolojik toplum zelliini hep korumutur. Doal olarak kendilerini koruma stratejilerini ve taktik aralarn gelitirmek zorunda kalmtr. Koruma stratejileri, yaps gerei teorik, ideolojik olarak gelitirilmek durumundadr. Taktik aralar ise daha ok maddi gle ilgilidir. Bunlarn banda para ve silah gc gelmektedir. Para, ticaret ve bankerlik yoluyla salanr178

ABDULLAH CALAN

ken, silah daha ok teknik yeniliklerle gelitirilmitir. Her iki alanda Yahudilerin gc bilinmektedir ve kantlanmtr. Bu konuda ilk ve ortaalar bir yana brakalm; yenia, yani modern amz geliirken, phesiz dnya apnda en rgtl ve tecrbeli halk olarak Yahudiliin yakn ilgisi ve ilikisi iinde olacaktr. 16. yzyldan itibaren Bat Avrupa, zellikle Amsterdam-Hollanda ve Londra-ngiltere merkezli kapitalist dnya-sisteminin hegemonik ykselii geliirken, stratejik olarak gl konumda bulunan Yahudi finans ve ideolojik gc bunda nemli rol oynayacaktr. O dnemi yakndan inceleyenler bunu tespit etmekte glk ekmezler. Kapitalizmi Yahudiliin icat ettiini belirtmek (V. Sombart) abartya kaabilir, ama sistem haline gelmede ve hegemonik g kazanmadaki rollerinin ok nemli olduu inkr edilemez. Londra ve Amsterdam bata olmak zere, tm nemli kent pazar, borsa ve fuarlarnda Yahudi tccar ve bankerlerin cirit att tm aratrmalarn belirledii bir olgudur. Ekonomi-politiin bu konuda suskun kalmas ve grmezden gelmesi, ideolojinin krletirme rolyle ilgilidir. Marksn Kapitalinde de dahil olmak zere, ekonomi-politik konusundaki deerlendirmelerde sermaye birikiminin etnik ve ulus meneinin pek ilenmemesi hem ok nemli bir eksikliktir, hem de olduka dndrcdr. Sermayenin dini, iman, milliyeti yoktur tekerlemesi de yanltr. Sermayenin din, iman ve milliyetle ok sk bir ba vardr. Tabii baz din, iman ve milliyet sahipleri birok sermaye ve iktidar tekelleri olutururken, buna mukabil ounluu smrgeletirilir. En plak rnek gnmzde ABDdir. Hem din, hem iman, hem de milliyet olarak en ok sermayedarn oradan olduu inkr edilemez. Yahudiliin kapitalizmin, modernitenin (kapitalist modernitenin) dier iki aya olan endstriyalizm ve ulus-devlet inaclndaki rol de tartmaszdr. Avrupann birinci kent devriminden beri (M.S. 1050-1350) geliimini srdren Yahudi tccar ve bankerleri, 15.-18. yzyl ticari kapitalizm dneminde daha da palazlanm olarak k yapmlardr. Dounun kentlerinde de (Kahire, Halep, am, zmir, Tebriz, Antakya, Badat, stanbul vb.) benzer gelime salamlardr. Endstri Devrimi en krl saha olarak belirlenince, ellerindeki byk sermayeyi endstriyel alana aktarmakta gecikmemilerdir. Bunu da aklamaya pek gerek yoktur. Krn yksek olduu her yer, sermayenin hcuma getii yerdir. Kr kanunu denen ilke de bu deil midir? O halde hem kapitalizm damgal hem endstriyel kapitalizmin modernitesi olarak modernitede Yahudi sermaye tekelciliinin nde gelen rol nasl hafife alnabilir, nemi nasl vurgulanmayabilir? Buna bilinli bir arptma denilmese bile, rahatlkla ideolojik krlk denilebilir. Kald ki, Yahudilik asndan bu durum bir su da deildir. Her ulusal, dinsel ve etnik toplulukta ticari ve sna tekeller oluabilir. Burada nemli olan, Yahudi ticari ve sna tekellerinin stratejik rolleridir. Finans zaten ebedezel Yahudi tekelinde varlk bulmutur. Ekonomi-politiin ticari, sna ve finans tekelciliinin genelde ideolojik (Liberalizm ancak propaganda deerinde sz konusu
179

ZGRLK SOSYOLOJS

olabilir), zelde milliyeti, dinci, bilimci ve cinsiyeti ideolojilerle ban zmlemekten kanmas, idea ettii gibi nesnel olma endiesinden ileri gelmiyor. Tersine nesnel olmama tm tekellerin, zellikle iktidar tekelleri de dahil, dinci, cinsiyeti, milliyeti ve bilimci kimliklerini gizleyerek objektif bir bilim olmama haliyle ilgilidir; somut, yaanr gereklii can alc noktalarda gizlemesi ve nemsiz klmasyla ilgilidir. Bylece bilim deil, ideolojik propaganda arac olarak ilev grmesiyle ilgilidir. Drt yz yllk hegemonik dnya sisteminde Yahudilerin stratejik konumlar hala ticari, sna, finans, medya ve entelektel sermaye tekellerinde nemini daha da arttrm olarak devam etmektedir. Bu olguyu tespit etmeden, ne kresel ne yerel hibir sorunu zmleme (teorik) ve zme (pratik) hakkyla mmkn deildir. Yahudilik hem stratejik ideolojik g, hem stratejik maddi g olarak modernitenin, ulus-devletin inasnda ok daha belirgin bir konumdadr. Ulus-devlet araclyla modernitenin kesin kapitalist niteliini aa karp gerekletirirken, moderniteyi ticari, finans, endstri ve iktidar tekellerinin birlemi hali olan ulusdevletle somutlatrr, kesinletirir. Yahudilik ulus-devletin elbette tanrs deildir. Ama kabile andan gnmze kadar, ana rahmindeki halinden bugnk kocam ve rm yana kadar kendi ustalk sahasnda gelitirmitir. Komplo teorilerine hi itibar etmiyorum. Ska idealar ortaya atlr. Dnyay yneten gizli Mason Cemiyetleri, Bilderberg Toplantlar, Davos Toplantlar, 12 Kiilik Daimi Dnyay Yneten Konsey, BMnin Yahudi aletlii vb. isimlendirmelerle komplo teorilerine hakllk kazandrlmaya allr. Bunlarda gereklik pay tayan idealar bulunmakla birlikte, abart yanlar, dogmatik ve bilimsel olmama hali bu teorilerin ortak zelliidir. Ama gerek ortadadr. Mzrak uvala smyor. Yahudiliin kapitalist modernitenin her ayanda da stnl tartma gtrmyor. Her alanda da stratejik olarak ideolojik ve maddi g anlamnda etkili ve hatta oka belirleyici konumdadr. Szmn kapsamna dikkat edilmelidir: Kapitalist modernite sahasndaki etkinliinden bahsediyorum. Yoksa daha kapsayc olan tarihsel toplum gerei olarak demokratik modernitelerden bahsetmiyorum. Yahudilik bu modernitelerde de vardr. Ama stratejik gcnden ok ey yitirmi olarak. Biraz sonra buna gemeden, ulus-devleti biraz daha zmekte yarar vardr. Yahudi ideolojisi ortaadan kta gerek Hristiyan gerek Mslman muhaliflerini etkisizletirme abalarn yaam stratejileri asndan hi eksik etmemitir. Ulus-devlet modeli hem bnyesinde tad ulus tanrcl (Yahudilikte Rab, ulus tanrlar anlamndadr), hem de tm ticari, finansal, endstriyel, ideolojik ve iktidar tekellerinin younlam hali olarak, bu konuya en uygun yaam stratejisi modeli eklinde karmza kmaktadr. Ulus-devlette laisizm, Yahudi Ulusal Tanrs Rabn konumunda ilev grmektedir. Yahudi Masonluunun bu ynl kavram inas ok nemlidir. Bu ynyle ve bu anlamda ulus-devlet Yahudiliin en nemli evrensel ynetim aracdr.
180

ABDULLAH CALAN

Yahudi tekelleri ulus-devlet modelini Anglo-Sakson kkenli tekellerle Fransa ve spanya mparatorluklarn zmek iin etkili bir ara olarak kullanmlardr. nk her iki g dier her iki g (Hollanda ve ngiltere) iin lmcl planlara sahipti. Katliam ve tarihten tasfiye olma tehdidiyle kar karya idiler. Ulus-devlet, en younlam bir tekel gc olarak bu ynl organize olamam ve daha ok ortaadan kalma imparatorluk gelenekleriyle sonuca gitmek isteyen spanya ve Fransa tekelciliine kar baar modeli olmutur. I. Wallerstein, nl eseri Dnya Sisteminde ngilterenin Fransaya kar stnln belirleyen temel etkeni ulus-devlet sistematii olarak aklarken, bu gerein nemini belirtmi olur. Avusturya-Habsburg Hanedan kertilirken, ittifak Prusya ulus-devlet ekillenmesini ne srer. Almanyann birlii Avusturyann nderliinden kartlp Prusyann nceliine verilir. Fransa Devriminde geleneksel dmanlar olan krala kar her tr muhalefetin merkezi Londra olur. Mason tekilat ihtilalde nemli rol oynar. Kraln ba kesilir. Daha nceki ngiltere ve Hollanda Devriminde benzer tasfiyeler yaanr. Prusya ulus-devleti Fransann yerine yeni hegemonik g olarak kmak isterken, ayn oyun Prusyaya kar oynanr. Marks bile muhalif olarak Londrada ikamet etmektedir. ttifak, Birinci ve kinci Dnya Savalaryla Almanyann hegemonik iddialarn baarszla uratr. Hitlerin gerekletirdii Yahudi soykrmndaki asl neden, Yahudi sermayesinin stratejik gcn ngiltereden yana kullanarak, Almanlarn yenilgisinde nemli rol oynamasdr. Ayn ittifak yeni biimlenmelerle souk savata Rusyann hegemonik iddialarn da baarszla uratacaktr. Bu gidile hi phe olmasn ki, idea edilen ve imdilik bol varsaym yaplan inin hegemonik ideas depreirse, ayn akbeti paylamas gl olaslktr. Gnmzde iki yz akn ulus-devlet, New York kent merkezli BMde temsil edilmektedir. BMnin ayn ittifakn nclnde hareket ettii, en azndan ittifakn onay olmadan tek bir karar kartamad bilinmektedir. Tekrar belirtmeliyim ki, iki yz ulus-devleti Siyonizm veya baka bir Yahudi g ynetmiyor. Ama iki yz de (Buna can dmanlar ran ve Arap ulus-devletleri de dahildir) Yahudi milliyeti paradigmayla kurulmutur ve ipleri drt yz yldr ayn ittifak ekirdeinin elindedir. Ulus-devlet elitleri iinde hi Yahudi bulunmasa bile, gerek paradigmatik gerek ittifakn somut tedbirleri nedeniyle (yani teorik ve pratik olarak) bamsz hareket sahalar son derece snrldr. Yapacaklar iler drt yz yllk kapitalist modernitenin geleneksel ideolojik ve yapsal kalplarna uygun olduka problem yoktur. Yola devam edebilirler. G. W. Bushun deyimiyle, eer asi devlet konumuna kayarlarsa, her ulus-devletin akbeti Taliban Afganistan, Saddam Irak ve tarihte onlarca rnei bulunanlarla ayn olacaktr. Uluslararas sistem, BM statkosu denilen olgu budur. Yetmi yllk Sovyet Rusyas bile ancak kapitalist modernitenin gereklerine tam uyum ifade ettikten sonra sisteme entegre edilmeye baland. in daha erken entegre
181

ZGRLK SOSYOLOJS

edildi. Ak ki, sistem gcn batan beri anlatmaya altm iki stratejik gten alyor. kisinde de Yahudilik tarihsel ve gncel olarak belirleyicilie yakn konumdadr. Stratejik ideolojik g unsurlar kltr endstrisi, entelektel sermaye ve medyadr. erikleri milliyeti, dinci, bilimci ve cinsiyetidir. Stratejik maddi g unsurlar ticari, snai, finansal ve iktidar tekel yaplanmalardr. Devlet sistemleri olarak ulusdevletin uluslararas ittifaklar resmi yapy ifade eder. Devasa iki stratejik g alannn kendisini, resmi ifade olarak devletler ve sistemleriyle kartrmamak gerekir. Ek mahiyetinde ksa bir deerlendirmeyi de Anadolu Yahudilii ile ilgili sunmak nem tamaktadr. Bu konuda ilk ve ortaalara ksaca deinmitim. SelukluYahudi ve Grek-Yahudi ilikileri nemlidir. Dou Yahudileri ortaada Endlsten Orta Asyaya kadar yaylmlardr. Hazara Yahudi Trk Devleti bu srecin rndr. Dnmecilik ve ak Yahudicilik slam lkelerinde yasaklanm olmayp, zellikle iktidar ve devletlerin stratejik alanlarnda geleneksel ideolojik ve maddi gleriyle etkilidirler. Ticaret ve bankerlik Batdakinden aa kalr bir konumda deildir. Hristiyanlarla geleneksel elikileri (sann armha gerilmesi ve Hristiyanln Batnn resmi inanc haline gelmesi) 1179 Lateran Konsey Kararyla gettolamaya dnnce ve 1391 ile 1492 spanya srgnleri sz konusu olunca, Yahudiler kendileri iin daha ok anayurt ihtiyac duymaya baladlar. Vaat edilmi lke kavram hl canldr. Daha ykseli dneminde Osmanl saltanat evreleriyle kurduklar ilikiler olumlu sonularn verecektir. Bankerlik ve ticaret Osmanllar iin de nemini arttrnca, Yahudilik de konumunu glendirecektir. Osmanllarn srekli Hristiyan nfus zerinde iktidarlarn yayp gelitirmeleri, Batda Hristiyanlk leminde (Katolik ve Ortodoks olanlar) konumlar giderek zorlaan Yahudilerin ngiltere ile benzer bir ittifak Osmanl padiahlar ile de yapmalarn beraberinde getirdi. Ortak gr 1550-1600 yllarnda bu ittifakn glenmi olduudur. Ayn tarihte Protestan olan Hollanda ve ngiltere ile de benzer ittifak gelitirilecektir. Protestanlk, kapitalizm, ulus-devlet, modernite ve Yahudi ilikisi aratrlmaya deer nemli bir konudur. spanya berik Yarmadasnn Mslmanlar ve Musevilerden temizlenmesi (1600lere kadar tamamlanr), kar hamle olarak Anadolunun Hristiyanlktan temizlenmesini gndeme getirir. Tarihin Anadoludaki en eski halklarndan olan, gl bir maddi ve manevi kltr tarihi bulunan, ama erkenden Hristiyanlam Rumlar, Pontuslular, Ermeniler ve Sryanilerin trajedisi, bu gndem nedeniyle tersine dnmeye balar. Akdenizin her iki ucundaki yarmadalar adeta birbirlerine misilleme yaparcasna adm adm karlkl tasfiyeleri gerekletirirler. Yahudilerin 1550-1600 hamlesinden sonra ikinci byk hamleleri ttihat ve Terakki Partisi ile (1890larda; Siyonist Kongre 1896da ayn dnemde kurulur) yaanr. Selanik merkezli ve Sabetaydan (1650lerden beri) gelme dnmecilik hareketiyle i ie gelien ttihat ve Terakkinin en azndan bir kanadnn Yahudi olduu kesindir. na ettikleri ulusuluk (Cohen, Wamberi) kelime olarak Trktr; ama ierii Mason ve dnme olan Krt,
182

ABDULLAH CALAN

Arnavut ve Yahudilerle doludur. Sosyolojik bir olgu olarak Trklkle pek ilgisi yoktur. Tmyle siyasi bir Trklk sz konusudur. Almanya ve ngiltere Yahudilerinin zerlerinde yaran bir etkisi de nemlidir. Tarihi uzundur ve yeri buras deildir. Sonuta bence Yahudiliin Anadoludaki tarihleri, yaadklar srgnler ve ulusdevlet ina tecrbeleri stratejik, ideolojik ve maddi gleriyle birleince, gerek Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda, gerek hzla (muhtemelen 1926larda) ulus-devlete dntrlmesinde nemli bir rol oynar. Tpk 1600lerde Hollanda ve ngilterede olduu gibi. Cumhuriyetin hzla ulus-devlete dnmesini ve Anadolu Hristiyanlnn tasfiyesinden sonra geleneksel slam ve Krtlerin kltrel tasfiyelerinin gndeme gelmesini (Hristiyanlarn fiziki tasfiyeleri de sz konusudur) sadece Trklerin ulus olma projesi olarak sunmak byk yanllklar ierir. Konu daha kapsamldr ve Yahudilerin Anadoluyu srailden nce Yahudi anayurdu olarak kabul etmeleriyle yakndan balantldr. Bu konunun Yahudiler arasnda ok tartld bilinmektedir. Mustafa Kemale dayatlan Selanik veya Edirne merkezli Yahudi projesi rtbas edilen bir konudur. Ancak srailin kuruluuyla birlikte bu projenin nemini yitirdiini belirtmek mmkndr. Ama Anadoluda TC zerinde Yahudilerin ve srailin ilgisi halen stratejiktir. Trkiye Cumhuriyetinin inasnda Mustafa Kemal Atatrkn konumu tartmaszdr. Ama kendisine ramen tanrsallatrlmas, tarih boyunca ok yerde yaptklar gibi bir Yahudi ideolojik kurmacasdr. Yahudi evrenselciliinde (Levhi Mahfuz, kader, yasaclk, determinizm, ilerlemecilik; Smer tanr kurmacalnn tek tanrl dinlere dntrlm biimi) tanrsallatrlma ok gelitirilmi ve uygulanm bir kavramdr. Gerek peygamberlerce, gerek modernite dneminde entelektellerce gelitirilen her trl edebi topya, altna, teori, varsaym ve kanun gibi zihniyet kavramlatrmalar bu gelenekle yakndan balantldr. Tm Ortadou halklarna ilikin olduu gibi, Trkler zerinde de bu ynl youn tanrsal sekler-laik hegemonik dogmalar ina ettikleri doru zmlenmedike, blgeyi kavramak eksik ve zor olacaktr. Elbette Yahudilerin maddi gleri de stratejik nemdeydi. M. K. Atatrkn bu eilime teslim olmadna inanyorum. Ama ok okumasna ve aratrmasna ramen (Smer ve Hititlere kadar inmesi bouna deil), tam zmledii kansnda deilim. yi bir cumhuriyeti olmak istediinden, bunun ulus-devlet olarak deil demokrasi olarak gelitirilmesini istediinden de kuku duymuyorum. dea edildii gibi antiKrt ve anti-slam da deildir. Fakat slam-laik sorunu (Laiklik ancak 1937de anayasaya girer) ile Krt sorununa balangta liberal yaklamlarn srdremediine, bunun nedeninin de etrafnn dnme ttihat kadrolarla skca kuatlmas olduuna dair kukularm da nemle belirtmek durumundaym. Trkiye Cumhuriyeti zerinde daha 1926larda balayan hegemonik ekimenin (laiklerle slamiler arasnda) tm hzyla devam etmesi, bence Mustafa Kemal Atatrkn kusuru ve istemi dorultusunda deerlendirilmemesi gereken bir konudur.
183

ZGRLK SOSYOLOJS

Kendi eiliminin Demokratik Cumhuriyet dorultusunda olduuna dair kant ve iaretler daha oktur. Hegemonik ekimenin yaadmz gnlerde taraflardan biri lehine tam baaryla sonulanacana inanmyorum. Byk bir demokratik gelenee sahip olduuna inandm Anadolu topraklarnda, bu sefer Demokratik Cumhuriyet knn g ve baar kazanacana dair umutlarmn arttn belirtmek isterim. Anadolu ve Trkiye zerinde hegemonik mcadelenin iyzn savunmann ayr bir cilt olarak dnlen Ortadou blmnde sunmay umuyorum. Yahudilii sadece kapitalizm, modernite ve ulus-devlet balamnda dnmek eksik ve yanl olur. Demokratik modernite zerinde de nemli etkisi olmutur. Tarih boyunca tpk iktidarc-devleti kanat (Yahudi Krall, srail Devleti) kadar olmasa bile, yine de gl bir Yahudi demokratik uygarlk modernite kanad hep olagelmitir. Yoksul ve kabile balar zayf Yahudilik de tarihte hep kendinden bahsettirmitir. Hz. brahimin cariye Hacerden olma olu smailden Msrdaki Yusufa, Musann kzkardei Meryemden sann annesi Meryeme kadar ok sayda peygamber, yazar, aydn, sosyal anarist, feminist, felsefeci ve bilim adam ve tm emeki halkyla Yahudiliin dier yz demokratik uygarlk ve modernite mcadelesinde byk bulular, icatlar, teoriler, devrimler ve sanat eserleri gerekletirmilerdir. Yahudiler ideolojik ve maddi glerini hep tekeller uruna harcamamlardr. Daha aydnlkl, adil, zgr ve demokratik bir dnya iin de ok nemli aba ve baarlar olmutur. Hangi peygamber hareketini, kardelik ve yoksullar dayanmasn, topik hareketi, sosyalizm, anarizm, feminizm ve ekolojik hareketi Yahudisiz dnebiliriz? Felsefi ekoller, bilimsel ve sanatsal hareketler, dinsel mezhepler Yahudisiz ok az dnlebilir. Kapitalizme kar sosyalizm, ulus-devletilie kar enternasyonalizm, liberalizme kar komnalizm, toplumsal cinsiyetilie kar feminizm, endstriyalizme kar eko-ekonomizm, dincilie kar laisizm, evrenselcilie kar grecilik Yahudilik ve Yahudiler olmadan acaba ne kadar geliebilirdi? Ak ki, Yahudilik her iki modernite dnyas asndan da nemlidir. Tarihin nemli ksmlarnda ve gnmzde bu nemlerini korumulardr. Buna ramen, Yahudi sorunu tarihte olduu gibi gnmzde de varln korumaktadr. Bata da belirttiim gibi, Yahudilie tanrnn sekin topluluu olarak bakmak da, gnah keileri olarak grp deerlendirmek de, oka rnei grld gibi vahim yanllklara ve oluumlara yol aar. nemine binaen konuya taslak dzeyinde eilme gerei duymam bu nedenledir. Hem yerel hem kresel zmlemeler, Yahudi gereklii gz nne getirilmeden, yeterince doru ve sonu verici olamazlar. Konuyu balarken, K. Marksn bir szn tekrarlamak isterim: Marks, Proletarya kendini kurtarmak istiyorsa, bu iin dnyay kurtarmadan gerekleemeyeceini bilerek hareket etmelidir demiti. Ben de diyorum ki, Yahudilik eer kendini kurtarmak istiyorsa, bunun dnyay kurtarmadan gereklemeyeceini bilerek, stratejik
184

ABDULLAH CALAN

olan ideolojik ve maddi gcn bu temelde kullanmaldr. Demokratik modernite bu temelin banda gelmektedir. E- Demokratik Modernitenin Boyutlar zmlememizin kapsaml bir uygarlk ve modernite eletirisiyle birlikte, demokratik moderniteyi uygarlksal gelime tarihiyle i ie ve eitli ana unsurlarn tanmlayan blmler halinde olduka aydnlatt kansndaym. Burada yapmaya alacam i, konuyu ana boyutlaryla ve bir btn olarak daha da grnr klmaktr. Demokratik modernite stten bir bakla ana boyutlar halinde nasl sunulabilir, sorusunu cevaplandracam. Teki modernite anlayn krmak ve rtbas ettii muazzam tarihsel-toplum varolularn grnr klmak bilimsel almalarmzn temeli olmaldr. Uygarlk tarihi, iine inildike dibi gzkmeyen bir kr kuyuya benziyor. Ne kadar aydnlatmaya alsak da, hemen baka karanlk noktalar beliriyor. Binlerce yllk toplumsal hafzann (vicdann) egemen tekellerin ideolojik bombardman altnda elbette beyindeki kvrmlar andran bir katlanmaya urayaca, bilinalt denilen olgunun bir benzerinin toplumsal hafzann binlerce kvrml dehlizleri halinde oluaca tahmin edilebilir. Yine de ylmamak gerekir. Hibir toplumsal sorun yeterince aydnlatlmadka, nasl doru tehisi yaplmayan bir insann organ doru tedavi edilemezse, ona benzer biimde doru zmleme (tehis) ve zm (tedavi) imknna kavuamaz. Yadrganmamam asndan ska vurgulama gerei duyuyorum. Eer sosyal bilim veya ona benzer ideal amalar olan bir baka bilim disiplini baarl olsayd, mevcut insanlk durumu u son drt yz yl bu denli korkun savalarla, soykrm ve toplumkrmlarla, zenginlik ve yoksulluk uurumlaryla, isizlik ve gle, kltrel dejenerasyon ve ahlakszlkla, azmanlam tekel gleri ve hilie indirgenmi bireylerle, maheri andran evre ykmlaryla bugnk hale dmezdi. Be bin yldr Dnya Uygarlk Sistemi are diye yklendii tm maddi ve manevi kltr aralarn tketmi gibidir. Sava aracyla artk fethedilecek ve yeniden ele geirilecek bir yer yoktur. Vardr denilse bile, zarar krndan katbekat daha fazladr. ehir aracndan geriye kalan, zmeye altklar ve en sonunda kanser gibi byyen kentsiz kentlerle yoklua mahkm edilen bir ky-tarm toplumu olmutur. Ekonomi diye sarld aratan geriye sonuta dizginlenemeyen, artk paradan para kazanma gibi en gayri ahlaki yntemlerle ien kresel tekellerle saylar her yl artan milyonlarca isiz, yoksul kalmtr. Devlet diye sarld aratan geriye artk i toplumunu yiye yiye imi, hibir fonksiyonu kalmam iktidar ve ulus-devlet tekelleriyle, tamamen aptallatrlm, ahlaki ve politik toplumla hibir ilikisi kalmam vatanda, sr kitlesi kalmtr. Medet umulan ideolojik aralardan geriye ahlaki ilevini yitirmi dincilik, iktidar tm toplum gzeneklerine yayan cinsiyetilik, kabilecilikten bin kat daha fazla ovenizme boan milliyetilik, sermaye ve iktidar tekellerinin azami kr yollarn gster185

ZGRLK SOSYOLOJS

mekten baka amac kalmam bilimcilik kalmtr. Sanattan geriye kalan ise duygu yceliini, gzellik duygusunu metalatran kltr endstrisi olmutur. Tarihin sonu denilen durum herhalde uygarln bu bilanosu olmaldr. Medya tekelleriyle sanal bir dnyada bountuya getirilen, kreltilen bir toplum, ne kadar tepkisiz klnrsa klnsn, iktidar aygtlaryla gzeneklerine kadar ne kadar denetim ve gzetime alnrsa alnsn, genelde be bin yllk, zelde ise drt yz yllk dnya uygarlk ve modernite sistemi zihniyet ve yapsal bunalmn en dip noktasndadr. Kresel ve hegemonik g haline gelen finans kapitalizmi bunun en ak kantdr. arklar finans kapitalizmi tarafndan dndrlen dnya ise bunalmdan kvranan bir krizler dnyasdr. Maksadm bunalm ve kriz teorileri gelitirmek deildir. Kapitalizmi sadece devrevi bunalmlara sahip bir sistem olarak deil, uzun ve devrevi bunalml olan uygarlk sisteminin sistemik yapsal bunalm evresi olarak tanmlamtm. Eer bunalm evresinin kendi iinde daha iddetli i evreleri varsa, imdi yaanan sre odur. Bunlar belirtirken, bir dnem ve belki de halen bunalmlardan devrim uman sosyalistlerden olmadm sylemem gerekir. Bunalmlar sadece devrimler deil, kardevrimler de retir. Kald ki, ben bu tip bunalm-devrim-kardevrim teorilerini gereklikten ok bir retorik, propaganda abas olarak deerlendiriyorum. Dolaysyla ortam demokratik moderniteye hzla ak hale geliyor diye sylem tutturmuyorum. Bunalm ve kriz srelerini bir olgu olarak kabul ediyorum. Ama tarihi olaylar douracak etkenler dzeyinde grmyorum. Evrenselci ilerlemeci izgi bir dnem pe pee ktden iyiye doru giden toplum biimlerini bunalm teorilerinden karmaya zen gsteriyordu. Somutun kendisi bu teoriyi pek dorulamamtr. Demek ki tarihte ve imdiki halinde belirleyici deer tayan etkenleri baka alanda aramak gerekir. Demokratik modernite seenei daha ok bu aray abalarnn sonucu olmutur. Sunumunu yaparken ska deinmek durumunda kalyorum. Bu seenein ayrt edici zelliklerini tanmann pratie ilikin abalar verimli klaca kansndaym. Tarihin olumlu demokratik mirasna byk sayg ve ballk duyuyorum. Bunu kendim iin ayrca bir zeletiri olarak kabul ediyorum. Sadece ders karn demiyorum, bizzat tarihle imdiyi yapmann vazgeilmez bir yntem deeri tadna inanyorum. Tarihin imdi, imdinin ise tarih olmas gerektiini kavramayan her dnce ve eyleme ise, deer ve sonular ne olursa olsun, ayn sayg ve ball duymuyorum. nk bylesi dnce ve eylemlere inanmyorum. Gelecein ise imdiden getiini biliyor, imdisini zmlemeyen ve zmeyenin gelecei olacana da inanmyorum. Ynteme ilikin bu tekrarlamalar, demokratik medeniyetin ne gemite yaanan bir altna hayali olarak dnldn, ne de gelecee ilikin bir topya olarak tasarlandn srarla vurgulamak iin belirtilmektedir. Gnlk, hatta anlk ihtiya olarak dnce ve eylemde gerekleen, yaam tarznn anlam ifadesidir. Ne eski anlarn yad edilmesi, ne de gelecein hayalleriyle avunulmasdr. Ne anlk yaratmlar, ne
186

ABDULLAH CALAN

ebed-ezel gereklerin varolu halidir. Toplumsal doann esnek zek olarak, zgrlk kapasitesi yksek farkllklar iinde birlik olarak varolu haline demokratik modernite demek uygun debilir. Fakat modernite, a anlamna geldiinden, klasik uygarlk alaryla diyalektiin kar kutbu olarak varolu kazandn, bu tanmla mutlaka btnletirmek gerektiini hatrdan karmamalyz. Nasl kapitalizmin hegemonik a olarak modernizm, klasik uygarln son drt yz ylnn zgn adlandrlmas olarak dnlyorsa, demokratik modernite de demokratik uygarln son drt yz ylnn zgn adlandrlmas olarak dnlmelidir. Dier nemli bir husus, demokratik modernitenin kapitalist modernite ebekelerinin (alarnn) olduu her alanda ve zamanda kar kutup olarak yaanmakta olduudur. Baarl veya baarsz, zgrlk veya klelik, benzerlik veya farkllk, eitlikten uzak veya yakn, ekolojik ve feminist anlam kazanm veya kazanmam, zcesi ahlaki ve politik toplum zelliine yakn veya uzak olarak, demokratik modernite kapitalist modernitenin barnda her zaman ve meknda varolu halindedir. Sol veya sa muhaliflerin devrim veya kardevrimle nce iktidar (dolaysyla devleti) ele geirip sonradan dndkleri plan ve programlarn hayata geirmek amacyla toplumsal mhendislik yaparak zledikleri toplumlar merkezi planlamayla yaratma metotlarn artk sama ve propagandatif sylemler (retorik) olarak deerlendirmekle kalmyor, znde bu tarzn liberalizmin ya bir oyunca ya da zerinden yetmi yl gese de kendi iinde zmsetmekte zorluk ekmeyecei dnce ve uygulamalar olarak deerlendirdiimi de nemle belirtmek durumundaym. Toplumsal doalar da biyolojik doalara benzer biimde genetik kodlara sahiptir. Biyolojizmin farkndaym. Bunun toplumsal doalara tanmasnn Darwinizm olduunu ve en kaba materyalizm olarak toplumsal mhendisliklere fikr malzeme saladn biliyorum. Bahsettiim husus, zek dzeyi en yksek doa olarak zgrlk seimine o denli ak olsa bile, yine de tarihsel-toplumlarn hafza ve temel yapsal zelliklerini deitirmenin kendine zg hassasiyetleri taddr. Genetik kodlarn deitirip farkl bitki ve slah edilmi hayvan yetitirir gibi toplumlar deiime uratamayz. Toplumsal doann hafzas, bunu zaten ahlaki ve politik toplum olarak bouna belirlememitir. Deiimin toplumsal yolunun ancak ahlaki ve politik toplumsal dzeyi ykseltmesi halinde meru kabul edilebileceini, aksinin ise her trl totaliter ve otoriter yntemlerle ahlaki ve politik toplum dzeyini dreceini, dolaysyla sonular ne olursa olsun meru kabul grmeyeceini belirtmek byk nem tar. Demokratik modernite, deiimin meru yolunu ak tutan sistem zelliindedir. Ahlaki ve politik deerinin yksek olmas bu sistematik zyle balantldr. Deiimin meru yolu ok nemli olmakla birlikte basittir. Her toplum mensubu, nerede ve ne zaman olursa olsun, bu deiime katkda bulunabilir. Neolitik toplum kalntlarn, hatta klan toplumunu yaayan bir mensubuyla Moskova veya New Yorkta yaayan bir mensubu deiime her an katk yapma potansiyeline sahiptir. Bunun iin byk,
187

ZGRLK SOSYOLOJS

kutsal anlatlar art olmad gibi, kahramanlk eylemleri de art deildir. Tek art, toplumsal doann temel varolu hali olarak ahlaki ve politik dnme ve davranma yeteneini gstermektir. Her bireyde asgari dzeyde de olsa var olduuna emin olduumuz bu yetenei (erdemi, fazileti) ilevsel klmaktr. phesiz bununla tarihseltoplum boyunca ortaya km, meru deiim yolunu aydnlatmak iin insanlk hafzasna mal edilen byk ve kutsal anlatlarn nemsiz olduunu belirtmek istemiyorum. Tersine, meru deiimin yolu ideolojik ve maddi tekellerle kapatldndan, bu anlatlara byk rol der. Yine benzer biimde kahramanlk eylemleri zgrle giden yolda vazgeilmez kutsal deer tarlar. Mhim olan, demokratik modernitede deiimin tarihsel-toplumun btnsel abalar olmadan salanamayacan bilmektir. nemli kiiliklerin ve rgtlenmelerin rol inkr edilmiyor. Ancak toplumun ahlaki ve politik dokularna mal edilmedike ve meru yoldan geilmedike, bu rol fazla anlam ifade etmeyecektir. Devrimler iin de ayn hususlar geerlidir: Meru yol ve ahlaki-politik dokuya mal edilmeyen toplumsal gelime olarak deimeyi, toplumsal doann bir kendilii olarak deerlendirmemek gerekir. Toplumlar yaratlmaz, yaanr. phesiz yaamdan yaama fark vardr. Daha zgrce, eite ve demokratike yaam olduu gibi, dayanlmaz klelik, eitsizlik ve diktatrlk altnda geen yaamlar da vardr. Belki de daha oktur. Demokratik modernite tm bu koullar altnda yaam tm yntemlerle daha zgr, eit ve demokratik klmann zihniyet ve yaplanmasn ifade etmektedir. Yola dm bir ta kaldrmak kadar, meru deiimin tek yolu olarak kalm bir devrimi yapmak da demokratik modernite kapsamnda deerlidir. Buna karlk ilahi kurtulu da, klece kaderci sfilik de ayn kapsamda dnlmyor ve etik bulunmuyor. Son drt yz yln zgrlk, eitlik ve demokratik mcadelesinden karabileceimiz dersler nda, iinden gemekte olduumuz kresel finans kapitalizminin hegemonyasndaki sistemik ve yapsal bunalm dneminde demokratik moderniteyi glendirmek ve hatta yer yer gl yeniden inalarla yenilemek mmkndr. Dolaysyla demokratik modernitenin temel boyutlar zerine younlamak ve aydnlanmak bu ynl abalarmz daha baarl klacaktr. a- Ahlaki ve Politik Toplum Boyutu (Demokratik Toplum) Kapitalist moderniteyi nasl nemli boyut altnda dnmek mmknse, benzer bir yaklam demokratik modernite iin de geerli olabilir. Kapitalist modernite iin temel sreksizlik ve zgn nitelikler olarak dnlen kapitalist retim toplumu, endstri toplumu ve ulus-devlet toplumuna karlk, demokratik modernitenin ahlaki ve politik toplum, eko-endstriyel toplum ve demokratik konfederalist toplum boyutlar ne kar. Her iki sistem asndan ayrntda boyutlar oklatrlabilir. Fakat ana hatlaryla tanmlanmalar iin bu l boyutlar yeterli bir anlam verebilir. Kapitalist
188

ABDULLAH CALAN

modernitenin boyutlar nceki blmlerde kapsaml zmlemelere tabi klnmt. Demokratik modernite ise, tarihsel geliim, klasik uygarlk ve modernite ile mukayese ve ana unsurlaryla grnr klnmaya allmt. Temel boyutlara ayrtrp daha yakndan tanmlamak, anlatm ve pratik yaklamlar glendirecektir. Ahlaki ve politik toplumu demokratik toplum (demokratik komnalite) olarak sunmak da mmknd. Kapitalist topluma karlk verecek en uygun kategorik yaklam bu olabilirdi. Fakat ahlaki ve politik toplumun doasnda demokratik toplum da ierilmi olduundan, daha temel bir kategorik kavram olan ahlaki ve politik toplumu esas almaktan kanmadk. Konu eitli blmlerde ilenmitir. Burada yapacam ey ana derleme olacaktr. Ahlaki ve politik toplumu nitelendirmeden nce, zyle ilgili bir hususu ne kadar tekrarlarsam o kadar yerinde olacaktr. O da ahlaki ve politik toplumun bir yandan iyilik, mutluluk, doruluk ve gzellik, dier yandan zgrlk, eitlik ve demokratiklikle olan zsel ilikisidir. yilik, mutluluk zaten ahlakn zdr. Doruluk hakikatle ilgilidir. Hakikati ahlaki ve politik toplumun dnda aramak beyhudedir. Ahlaki ve politik olamayan, hakikati bulamaz. Gzellik ise estetiin ama kavramdr. Ahlaki ve politik toplum dndaki gzellii gzellik saymyorum. Gzellik ahlaki ve politiktir! Dier l olan zgrlk, eitlik ve demokrasinin ahlakipolitik toplumla ilikisi olduka zmlenmitir. Hibir toplum ahlaki ve politik toplum kadar zgrl, eitlii ve demokrasiyi retebilme, salayabilme gcnde deildir. Birinci derleme hususu, ahlaki ve politik toplumun deiebilme ve dnebilme kapasitesiyle ilgilidir. Deime ve dnme kapasitesi, ahlaki ve politik boyut temel varolu olarak ortadan kaldrlmadka, en geni toplum olarak dnlebilir. phesiz hibir toplumda ahlak ve politika tmyle ortadan kaldrlamaz. Ama ilevleri son derece daraltlabilir. rnein kapitalist modernite toplumunda ulus-devlet tahakkmnde ahlak ve politika en aza indirgenmi, hatta yok edilme snrlarna kadar daraltlmtr. Bunun nedenleri ve sonular zerinde uzunca durmutuk. Bu durumda toplum deimi mi oluyor? Hayr. Tersine daraltlm, deiimi ve farkllamas durdurulmu, hatta homojenlie zorlanm ve ok sert bir hukuki stat altnda bountuya getirilmi oluyor. Deiim kapasitesi urada kalsn, tek tip kltr ve vatanda yetitirmek iin homojenletirme ad altnda biz-teki ikilemine indirgenmitir, daraltlmtr. Grnte sanki modern toplum snrsz bir deiimi yayormu gibi ok renkli bir grnt sunulur. Bu tamamen medyatiktir ve propaganda grntsdr. Altndaki gereklik tek renklidir; ya griye yakn veya karadr. Buna karlk ahlaki ve politik toplumun ada modernite hali olan demokratik toplum, gerekten farkllklar en geni yaayan toplumdur. Her toplumsal grup tek tip kltre ve vatandala mahkm klnmadan, kendi z kltr ve kimlii etrafnda oluacak farkllklar iinde yaayabilir. Kimlik farkllamasndan siyasi farkllamaya kadar topluluklar potansiyellerini aa kartp aktif bir yaama dntrebilir. Hi189

ZGRLK SOSYOLOJS

bir topluluun homojenletirilme endiesi yoktur. Tek renklilik irkinlik, skclk ve fakirlik olarak grlr. ok renklilik ise, barnda zenginlik, hogr ve gzellik tar. Bu koullar altnda eitlik ve zgrlk daha ok salanm olur. Ancak farklla dayanan eitlik ve zgrlk deerlidir. Zaten ulus-devlet eliyle salanm olan zgrlk ve eitlik, tm dnyadaki deneyimlerde de kantland gibi ancak tekeller iindir. Gerek zgrlkler ve eitlikler iktidar ve sermaye tekelleriyle verilmez. Ancak demokratik toplumun demokratik siyaset tarzyla kazanlr, z savunmayla korunur. Belki u soru sorulabilir: Bir sistem bu kadar farkll nasl kaldrabilir? Buna verilecek yant, ahlaki ve politik toplum esasnda birliktir. Her birey ve grubun dn vermeyecei tek deer, ahlaki ve politik toplum olarak kalmaktaki srardr. Farkllk iin, eitlik ve zgrlk iin tek ve yeterli koul ahlaki ve politik toplumdur. Demokratik toplum bu tarihsel toplumun modern hali olarak kendini gittike daha ok kantlamaktadr. Modernizmin resmi sisteminin merkezi ideolojisi olan liberalizm bu gerei tersyz etmek iin hayli argman kullanmaktadr. Neredeyse liberalizmi demokrasi ile zdeletirir. Tam bir kavram kargaas yaratlr. deoloji olduu halde liberalizmin kendisini siyasi bir sistem olan demokrasi ile zdeletirmesi bunun tipik rneidir. znde ise liberalizm bireyin toplum karsndaki dizginsiz tahribat anlamna gelir ki, bunu da tekellerin toplum zerindeki egemenlii kantlar. Demokratik olmayan her trl bireycilik, aileden devlete kadar diktatrlk eilimindedir. Demokratik bireylik ise farkldr. Ortak seslenmesi, toplumun kararll olarak bireyi nceler. Birey ancak bu sesi, kararll esas aldnda deer tar. Toplumda saygn yer bulur. O halde liberal bireycilik bir nevi snrsz ve saysz tekel olarak antidemokratiktir. Her bir liberal veya neoliberal lafazanlk ve kavram kargaas bu asli zelliini deitiremez. Kelime anlam itibariyle zgrleme olarak da kullanlan liberalizm, uygulamada bunu da tekellerin snrsz gelimesinin tesine taramadn kantlamtr. Grnte sunulan zgrlk, pratikte tarihte firavun rejimlerinde bile grlmeyen ok ynl ideolojik ve maddi prangalara vurulmutur. Gerek zgrlk bir toplumda ancak toplumsal boyutla desteklendiinde anlam kazanabilir. Toplumca desteklenmeyen bireysel zgrlkler ancak tekellerin insafna bal olarak anlam bulabilir ki, bu da zgrln ruhuna aykr bir durumu ifade eder. Liberalizmin eitlik diye bir sorunu zaten yoktur. Ahlaki toplum kapitalist modernite koullarnda tarihinin en daraltlm, ilevsiz braklm, kadk halini yaar. Yine tarihin hibir dneminde grlmemi biimde ahlaki kurallar yerine hukuk kodlar yerletirilir. Burjuvazi snf olarak ahlak kadkletirip, hukuk ad altnda snf egemenliini en ince ayrntlarna kadar kodlayarak topluma dayatr. Ahlaki toplum yerine hukuki toplum ikame edilir. Burada ok nemli bir deiiklikle kar karyayz. Tarihte hukukiletirme abalarna rastlanr. Ama hibirinde burjuva modernitesinde olduu kadar ayrntya boulmamtr. Aslnda
190

ABDULLAH CALAN

gerekletirilen, hukuk ad altnda snf tekelciliidir, hukuk tekelciliini yaratmaktr. Toplum gibi son derece karmak bir doay hukukla ynetmek mmkn deildir. phesiz adil olmak kaydyla toplumda hukukun yeri vardr; bu anlamyla vazgeilmezdir. Fakat pozitif hukuk ad altnda devlete topluma dayatlan adil hukuk deil, hukuka ierilmi hkim snf ve ulus tekelciliidir, ulus-devlet kuralcldr. Ahlakn tahribi toplumun tahribiyle eanlamldr. Olup bitenler bu gerei dorulamaktadr. Bugn ABD veya Rusya gibi gzde toplumlar bir saat bile statkosuz, yani resmi hukuk kurallar olmadan kendilerini yaatamazlar. Zaman zaman bunalm dnemlerinde rastladmz gibi, toplum vahet alanna dner. Aslnda bu durum bir gerei ifade eder. Ulus-devleti tanmlarken, toplumun gzeneklerine kadar dayatlm sava hali olarak belirlemitik. Bunalm dnemlerinde, krizlerde bu gerek kantlanr. En byk kriz potansiyelini resmi hukuk toplumlar tar. Neden de ahlaki ilkeden yoksunluudur. Eer evre felaket boyutlarnda kriz yayorsa, bunun nedeni ahlaki boyutun yoksunluuna karlk, evre hukukunun da henz gelitirilmemi olmasdr. Kald ki, evre hukukla da korunacak bir konu deildir, nk sonsuzdur. Hukuki etkinlik ise son derece snrlaycdr. Dolaysyla ekolojik sorunun temelinde ahlaki toplum ilkesinden d yatar. Ahlaki toplum ilkesine hak ettii yeri veremeyen bir toplumun ne i bnyesinde, ne de evresinde srdrlebilirlii kalmtr. Gncel gereklik bunu ok iyi aklyor. Ayn hususlar politik toplum ilkesi iin de geerlidir. Politika yerine ulusdevletin devasa brokratik iradesi konulduunda, toplumlarn demokratik ilerlii kalmaz. En ince gzeneklerine kadar topluma szm ulus-devlet idarecilii bu durumuyla toplumun felli halini ifade eder. Tm gereklemelerini, ortak ilerini brokrasiye terk etmi bir toplum, gerekten hem zihin hem irade olarak ar bir fellilik hali geirir. Bunu fark eden Avrupann tm gcyle demokratik politik ilkeye sarl sebepsiz deildir. Az ok gelimesini de, snrl da olsa, brokrasinin yan sra toplumsal politikaya da saha brakm olmasndandr. Modernitenin ulus-devletine gre, politik toplum kendi varlna, birliine ve btnlne kar bir tehdittir. Halbuki toplumun varolu hali olarak politik unsuru daraltmann da tesinde, fiilen kullanlamaz hale getiren ulus-devlet idarecilii, brokratizmi sadece toplum zerinde Demoklesin klc olarak durmuyor, saat saat toplumu doruyor. amzn en temel politik felsefe sorunu bu olduu gibi, faizm olarak da pratikte yaamn nndeki en byk engeldir. unu belirtmitim: Hitler ahsen yenildi, ama sistemi zafer kazanmtr. Ulus-devletilik politik toplumun ortadan kaldrlmas anlamnda (Hitler bunu katksz baaran ilk kii olmasa da, resmen ilan eden ve sahip kan kiidir) Hitler faizmi ile zdetir. Politik ilkesi olmayan, iletilmeyen veya ortadan kaldrlan bir toplum bir kadavradr; en iyi hali ise smrge toplumu olarak ifade edilebilir. Bu nedenle demokratik
191

ZGRLK SOSYOLOJS

toplumun politik ilkeye kazandrd ilerlik hayati neme sahiptir. Sistem olarak stnlnn en temel kantdr. Uygarlk tarihi bir anlamda politik toplumun daraltlmas, ilevsiz braklarak kadkletirilmesinin tarihidir. Toplumun snflatrlmas ancak sert geen politik mcadelenin devlet lehine bastrlmasyla mmkn olmutur. Bu hususa ok dikkat edilmelidir. Snf mcadelesi sorunuyla en ok uraan Marksistler bile snflamann doasn doru belirleyememilerdir. Sanki snflama bir erdemmi, uygarln ilerleticisiymi gibi deerlendirmekten kendilerini alkoyamamlardr. Tarihin mutlaka zerinden gemesi gereken bir aama, kprsel ilikisiymi gibi yaklamay tarihsel materyalizmin gerei saymlardr. Uygarlk zmlememde snflamay politik ve ahlaki toplumun daraltlmas ve ilevsizletirilmesi olarak deerlendirdim; snflama gelitike toplumun daha ok iktidar ve devlet hegemonyasna getiini nemle belirttim. Tarih bu anlamda sert bir snf mcadelesidir. Ama snflamann gerekletirilmesinin kendisi bir ilerleme, gelime olmak urada kalsn, tersine toplumsal bir gerileme ve dtr. Ahlaki olarak iyi deil, kt bir gelimedir. Snflamann ilerleme iin kanlmaz bir durak olduunun idea edilmesi, hele bunun Marksist bir ifadeymi gibi belirlenmesi, zgrlk mcadelesinde dlen ciddi bir yanllktr. Politik toplumu snfsal toplumlarla karlatrdmzda en doru tanmlama, kendisinin snflatrmaya kar srekli direnmesidir. Kendini en az snfsallatran toplum en iyi toplumdur. Politik mcadelenin baars kendini snflatrmaya uratmayarak belirlenebilir. Baarl bir politik mcadele ancak kendi toplumunu snflatrmayarak, dolaysyla kendini iktidar ve devlet aygtlarnn tek tarafl zoru altna sokmayarak kantlanabilir. Grtlana kadar iktidar ve devlet zorunun yaand toplumlarda baarl bir politik mcadeleden bahsetmek ciddi bir yanlgdr. Kendini iktidar ve devlet zorunun ( veya d, milli veya gayri milli olmas bu anlamda pek nemli deildir) altna ya hi sokmam veya sert mcadeleyle belirlenen bir uzlama sonucu karlkl rzaya dayanan bir iktidar ve devlet tannmas politik toplum iin idealdir. Kapitalist modernite politik toplumun en daraltld ve ilevsizletirildii son uygarlk aamasdr. Bu hususun iyi kavranmas gerekir. deolojik hegemonya olarak liberalizme gre politik mcadele, hatta demokratik siyaset kendi dneminde son derece gelikindir. Yzeyden bakldnda doru grnen bu idea, zde tersini ifade eder. Ahlaki ve politik toplumun tarihte bireycilik ve tekelciliin azami gelitirilmesi sonucunda en ilevsiz halini yaad dnemdir. Azami iktidar olarak ulus-devlet, azami politik olmayan toplumdur. Ulus-devlet ylesi bir toplumu dourur. Hatta ortada toplum diye bir ey kalmaz. Toplum ulus-devlet ve kreselleen irketler iinde adeta eritilmitir. Michel Foucault bu noktada toplumun savunulmasn zgrln temeli olarak grr. Toplumun yitirilmesini (ar bireycilik ve tekeller tarafndan,
192

ABDULLAH CALAN

modernitenin ta kendisi olarak) sadece zgrl deil, insann da yitirilmesi olarak deerlendirir. Demokratik modernite bu anlamda toplum savunulduu oranda zgrln de kazanlmasnda tek k yoludur. Demokratik siyasetle kendini (bireycilie, ulusdevlete ve tekellere kar) savunan toplum, politik dokusunu ilevselletirerek kendini modern demokratik topluma dntrr. Modern demokratik toplum ise, kendi tm toplumsal ileri zerinde hem dnen, syleyen, hem de kendini kararlatrarak eyleme geiren toplum olarak farkllamay, ok kltrll, bu temelde eitlii yaamsallatrarak stnln kantlar. Bylelikle demokratik modernite snfsal mcadeleyi doru temelde vermekle kalmyor; yeni bir iktidar veya devletle kendi toplumunu (reel sosyalizmin tarihsel trajik yanl) bomuyor, bu tarihsel tuzaa dmyor. Ne kadar iktidarlar ve devletleirse snfsalln da o oranda gelitiinin, dolaysyla snfsal mcadelenin kaybedildiinin farkndadr. Bu farknda olmay temel zelliklerinden biri olarak belirleyebilmelidir. Anlalaca zere, demokratik modernite ile ne kapitalizm ne de sosyalizm olarak yeni bir toplum tipi yaratlmyor. Bu kavramlarn toplumu nitelendirmekten uzak propaganda kavramlar olduklarn belirtiyor. phesiz bir toplum gerekletiriliyor. Ama bu toplum ahlaki ve politik ilkenin azami rol oynad, snfsallamann pek gelime imkn bulamad, dolaysyla iktidar ve devlet aygtlarnn ya zorlarn dayatamadklar ya da karlkl uzlamayla bir tanmann gerekletii, farkllk iinde birlik, eitlik ve zgrln hem bireyselliin (bireyciliin deil) hem de toplumsalln zellii olarak yaand bir modern demokratik toplumdur. Daha fazla eitlik, zgrlk ve demokrasi bu toplumun doas gerei demokratik siyaset kurumunun yol at deiim ve geliimin sonucudur. b- Ekolojik Endstriyel Toplum Boyutu Demokratik modernitenin ekonomik ve endstriyel boyutunun temeli ekolojiktir. Ekonominin zellikle tanmn doru yapmak nemlidir. Bu konuda ekonomipolitiin muazzam bir saptrma ve kreltme arac olduunu kavramak ncelik tar. zellikle kapitalist ekonomi kavram tam bir propaganda oyunu ve safsatadr. nceki ciltlerde zmlediimiz gibi, kapitalizmin kendisi ekonomi olmayp, ekonominin can dmandr. Tekel kr iin yeryzn yaanmaz hale (bir avu Firavun ve Nemrut dnda) getiren ve znde toplumsal deerleri (sadece artk-deer deil) talan etmeye dayal sistemli (ideolojik ve maddi kltr hegemonyal) ebeke rgtlenmesidir. Krk haramiler ve korsanlardan fark, bunlarn kendilerine ok ynl bir ideolojik meruiyet, yasal klf ve iktidarsal dayanaklar oluturmalardr. Bu aralarla kendi gerek yzlerini ve zlerini gizlemeye alrlar. Bata ekonomi-politik olmak zere, birok szde bilimsel disiplinlerle kendilerini hakikatin kendisiymi gibi sunarlar. Muazzam bir ideoloji ve zordan rl zrh olmazsa, varlklarn bir gn bile srdremezler. Bu yapsallklaryla toplumun temel varoluu olan evre anlamn da
193

ZGRLK SOSYOLOJS

ieren ekonomik eylemini (ahlaki ve politik toplumun temel faaliyet biimi) bask ve smr altna alarak hem gelimesini nlerler, hem de bir avu aznln mutluluk kaynana dntrrler. Fernand Braudelin ekonomi tanmlamasnda, temel insan ihtiyalarn zemin kat, tekel ve fiyat istismarn iermeyen pazar etrafndaki meta faaliyetlerini esas ekonomi alann belirleyen birinci kat, bu iki katn zerindeki tekel alar ve fiyat istismaryla oluan st kat ise asl kapitalizm alan olarak belirlemesi ve pazar kart saymas (I. Wallerstein bu saptamay ok nemli bulur) byk bir retici deere sahiptir. Liberalizmin srarla kapitalizmi piyasa-pazar ekonomisi saymasnn bu tanmlama nda tam bir safsata olduu aktr. Kapitalizmin pazarla ilikisi, ancak fiyat oyunlaryla tekel kr elde etmekten, bunun iin gerekirse savalar ve bunalmlar kartmaktan tutalm, tm ekonomiyi temel ihtiyalar karlayan bir faaliyet olmaktan karp en ok kr getiren alanlara (azami kr kanunu) kaydrmasna kadar, her trl lgnl oynamaktan ekinmeyen vahi bir oyun sistemidir. Oyun diyoruz, yani insan toplumunu temel varolu nedenlerinden kopartacak kadar yaam kart bir eylem, saldr tarz olarak oyundur. Genelde uygarlk tekelleri zelde kapitalist tekeller (tarm, ticaret, finans, iktidar ve ulus-devlet aygtlar) tarih boyunca tm ekonomik arptmalarn, bunalmlarn, sorunlarn, alk ve yoksulluklarn, evre felaketlerinin temel etkenidir. Bu temel etken zerinde ayrca her tr sosyal-siyasal snflamalar, iktidarlar, ar kentlemeler (bunlara dayal tm hastalklar), ideolojik saptrmalar (her tr dinsel, metafizik ve bilimci dogmalar), irkinlikler (sanatn arptlmas) ve ktlkler (ahlaki yoksulluk ve bozulmalar) ykselir. Kapitalist modernitenin son drt yz yl bu saptamalara ilikin saysz rnek sunmaktadr. Demokratik modernitede ekonomi gerek anlamna kavuur. Hem zemin katnn temel ihtiyalar olarak kullanm deerlerini (en nemli ihtiyalar giderme zellii), hem gerek bir piyasa-pazar ekonomisi olarak deiim deerini (metalarn birbiriyle deiim oranlar) ortaya karan anlaml sistematik yapy ifade eder. Ekonomi, zerinde kr hesaplar yaplan bir alan olmaktan kar. Temel ihtiyalarn snf ayrmna yol amadan ve ekolojiye zarar vermeden nasl ve hangi yntemlerle en verimli klnaca netleir; bir toplumsal eylem alan olarak ekonomi gerek anlamna kavuur. Ahlaki ve politik toplumun hem zerinde geliecei, hem gelitirecei temel faaliyet biimi olarak anlam kazanr. Marksist ekonomi-politik de dahil, modernitenin ekonomi anlay, snfsal bak asndan (burjuvazinin hegemonik bak as) kurtulamamlardr. Deeri ii ve patron ikilisine balayarak, tm tarihsel-toplum zeminini ihmal ve rtbas etme durumunda kalmlardr. Deer tarihsel toplumun bir rndr. Patron ve tavizci ii, bu rnn salaycs olmalarn bir yana brakalm, temelde gasps konumundalar. Bunun kant ok aktr. cretsiz kadn emei olmadan bir tek patron ve tavizci ii194

ABDULLAH CALAN

si karnn bile doyuramaz; gnlk yaamn eviremez. Bu rnek bile kapitalizmin gayri-ekonomik ehresini nete gstermektedir. Kald ki, tarihsel-toplum olmadan genelde uygarln, zelde resmi modernitenin varlk kazanamayacan kapsamlca gstermi bulunuyoruz. Demokratik modernitenin ekonomik boyutunda kullanm ve deiim deerlerinin endstriyel ve ekolojiksel btnl esastr. Endstrinin snr ekolojiye ve temel ihtiyalarn snrna dayanr. Bu iki snr aamaz. Bu durumda ortaya kacak endstri eko-endstridir. Ekolojik olmayan endstri, ekonomik olmayan endstridir. Ekoloji ile ban yitiren endstrinin makinelemi (srekli evreyi yiyerek imha eden) bir canavardan fark yoktur. Yine temel ihtiyalar ekonomisiyle ban yitiren bir endstrinin kr amacndan baka bir deeri yoktur. Eko-endstri bu gerekelerle temel ilke durumundadr. Tm ekonomik faaliyetlerin bal olmas gereken ana ilkedir. Bu durumda ekonomik eylem gerek anlamn bulur; isizlik, fazla ve eksik retim, az ve ok gelimi lke ve blgeler, ky-kent ztl, snf uurumlar, ekonomik bunalm ve savalarn toplumsal zemini de ortadan kalkm olur. sizlik tamamen kr amal ekonomik yaplanma arpklnn bir sonucudur. Demokratik modernitenin ekonomik boyutunda bu arpkla yer yoktur. sizlik en insanlk d bir toplumsal durumdur. Fazla ve eksik retim de yine kr amal ekonomik yapnn arpklnn sonucudur. Temel ihtiyalar dururken ve endstri bu kadar gelimiken, ne eksik retimin, ne fazladan retimin bir anlam vardr. klimsel, doal koullar dnda insan eliyle eksik ve fazla retimin en az isizlik kadar insanlk d bir durumu ifade ettiini nemle belirtmek durumundaym. Az veya ok gelimi lkeler ve blgeler meselesi de yine ayn kr amal ekonominin oluturduu insanlk d durumun baka bir ifadesidir. Bylelikle lkeler ve blgeler arasndaki her trl atmann tohumlarn ekerek, bitmez tkenmez yerel, ulusal ve uluslararas bunalm ve savalara yol aar. nsan toplumunun hizmetindeki bir ekonominin asla bu durumlara yol amayaca, amamas gerektii aktr. Tarihsel-toplum boyunca bir uyumun ve iblmnn zerine kurulu ky-kent ilikilerinin gittike derinleen elikilere dnmeleri ve dengenin ky-tarm toplumunun aleyhine bozulmas, yine temelde ekonominin kr amal dzenlemelere tabi tutulmasyla balantldr. Kent ve kyn, tarm, zanaat ve endstrinin birbirlerini beslemeye dayal ilikilerinin yerini birbirlerini tasfiye eden ilikilere brakmas, azami kr kanununun vahim sonularndan bir bakasdr. Ky ve tarm toplumu adeta tasfiyenin eiine getirilirken, kent ve endstri kanserolojik bir byme srecine girmitir. Sadece ekonomi deil, tarihsel-toplumun kendisi tasfiye ile yz yze braklmtr. Azami kr kanununa dayal ekonominin bu ynl arptmalara uratlmas beraberinde snflamay ve politik atmay getirmi; yerel, ulusal ve uluslararas her tr
195

ZGRLK SOSYOLOJS

savaa yol amtr. Uygarlk anlatlarnda sanki insanln kaderiymi gibi sunulan tm bu olumsuzluklarn temelinde, ak ki ekonominin ekonomi kart kapitalist bireycilik ve tekelcilik tarafndan smrgeletirilmesi ve talan yatmaktadr. Demokratik modernite ekonomiyi bu kar eilimlerden kurtarmakla kalmaz. Daha gelimi koullarla isizlii ve yoksulluu tanmayan, fazla ve eksik retime yer vermeyen, az ve ok gelimi lke ve blge farkllklarn asgariye indiren, ky-kent elikisini birbirini besleyen ilikilere dntren bir sistematie sahiptir. Kendi sistematii ierisinde toplumsal ve ekonomik farkllklar snfsal smr boyutlarna tanmaz. Snfsal gelimeler derinlemez. Bunalm ve sava nedeni olabilecek ekonomik smr ve sosyal elikiler boyutlanmaz. Endstriyalizm ve kentlemenin sadece ky ve tarm deil, gerek, yaanr boyutlu kent ve endstri faaliyetlerini yutmasna da demokratik modernite sistemi izin vermez. Bunun mekanizmas demokratik modernitenin temel boyutlarnda btnsellik halinde verilidir. Tm topluluklar ekonomik faaliyetlerinde ahlaki ve politik boyutla balantl olarak, ekolojik ve endstriyel unsurlar btnlk iinde ele alr. Bunlar birbirlerine kopmaz balarla balantldr. Bireycilik ve tekelciliin paralayc penelerine bir ey braklmaz. Ekoekonomi ve eko-endstri, tm toplumsal faaliyetlerde gz nnde tutulur. Bu temelde sadece evreyi yeniden onarma ve tarm canlandrma, ky en salkl evreye sahip yaam alanna evirme projeleri bile tek bana tm isizlii ve yoksulluu ortadan kaldrma potansiyeline sahiptir. sizlik insann doasna aykrdr. Bu kadar gelimi bir zekya sahip insanolunun, kznn isiz kalmas, ancak insann zoraki eli ile mmkndr ve nitekim yle olmaktadr. Bir karncann bile isiz grnmedii doa, nasl en gelimi varoluunu isiz ve aresiz braksn? nsan pratiinin harika rn olan teknoloji ve ona dayal endstri anda nasl yoksulluk kader olsun? Ak ki, gerekli olan, sistemik yapsal dnmdr. Demokratik modernitenin hem tarihsel hem gncel gereklii, insan kendi pratiine, emeine yabanclatrmayan zelliktedir. Endstri devrimi, bu pratiin en byk aamalarndan biri olarak, toplum ve ekonomisi iin bir zaferdir. Sorun kapitalist modernitenin bu ei grlmemi zaferi daha bandan itibaren kendi kr kanununun hizmetine koymasdr. Bunun iin ei grlmemi bir bireycilik ve tekelcilik (ticari, sna, finans, iktidar ve ulusdevlet) ina ederek, tarihsel toplumu tasfiyenin eiine getirmesidir. Demokratik modernite bir anlamda bu arpk modernite anlay ve uygulamalarnda sistematik ve yapsal devrimin addr. Eko-endstri bu devrimin en temel boyutlarndan biridir. Yalnz bana bu gereke bile demokratik modernitenin hayatiyetini kantlar. Resmi modernitenin klasik ekonomik birimi, aile ve profesyonel yapl irketler olarak sunulsa da, bunlar amac kr olan birimlerdir. Hibirinin kr dnda temel bir kaygs yoktur. Dnya apnda ahtapot gibi kollarn yaymadklar bir ekonomik alan brakmamalarna ramen, ilgilendikleri tek sorun azami krn nasl salanacana ilikindir. sizliin devasa boyutlara ulamas, yoksulluun ve gelir uurumunun
196

ABDULLAH CALAN

gibi bymesi, bir yandan alk iinde yzen yz milyonlarca insan krlrken, dier yandan muazzam retim potansiyelinin bo braklmas, fazla ve eksik retimli bunalmlara yol almas, tarmn iflas ettirilmesi ve ky toplumunun tasfiyesi hep azami kr kanununa dayal irketlemenin, ekonomik -daha dorusu ekonomi d- birimlerin faaliyetlerinin sonucudur. Demokratik modernitenin temel ekonomik birimi, zihniyet ve yap olarak, elbette bu kr amal irket birimlerine kart olacaktr. Ekonomi tarih boyunca hep hassas bir konu olarak ahlaki ve politik toplumun ba kaygsn tekil etmitir. in ucunda ktlk, alk, lm gibi toplumu topyekn tehdit eden olgular vardr. Birikim gibi kr da hibir zaman toplumlarca meru kabul edilmemi, hep ktlklerin, hrszlklarn kayna olarak grlm ve frsat bulunduka msadere edilmekten ekinilmemitir. Byle bir amaca bal olarak ekonominin ina edilemeyecei ok aktr. Zaten akland gibi, z gerei ekonomi kart bir faaliyet iin ekonomiden bahsetmek elikinin ta kendisidir. Bu elikiden kurtulmann yegne yolu eko-topluluk ekonomisidir. Binlerce ekotoplum koullar gerei bir ekonomik birim olarak kendini rgtleyebilir. Tarmda aileler tarafndan paralana paralana birim zelliini kaybetmi topraklarn, ekoendstri ilkesi de gz nne alnarak yeniden rgtlenmesi, oktan ivedilik kazanm bir sorundur. Tarmda eko-topluluklarn oluturulmas demokratik modernitenin en esasl ekonomik ilkelerinden biridir. Bununla balantl olarak serflik ve klelikten kalma iftlik anlaylar da gerekliini yitirmitir. Ekolojik lekte tarm birlikleri oluturularak gerekletirilecek eko-topluluklar ky modernitesinin de temelidir. Yani ky veya modern ky bir eko-topluluk olarak, ekolojik lekli ekonomik birimler olarak varoluunu yeniden kazanabilir. ehirlerde de benzer eko-topluluklar oluturulabilir. Ekoloji eksenli kent planlamasnda ekonomi, genel btnln bir paras olarak dzenlenir. Tpk kenti yutan brokrasi olmamas gerektii gibi, kenti yutan ekonomi de olamaz. Her kentin doasna uygun ekonomik faaliyetler, kr amal olmayan, ehir halknn isizliini, yoksulluunu ortadan kaldrmay hedefleyen, optimal byklkte birimler olarak rgtlenir. Nfus yap ve yeteneklerine uygun olarak bu birimlere datlabilir. Belki de sosyalist planl bir ekonomiden bahsediyoruz gibi gelebilir. Fakat bahsettiimiz model farkldr. Bu modelin merkezi planlama ve kumanda ekonomisiyle alakas olmad gibi, vahi, kr amal, ekonomi d szde ekonomik irketlerle de alakas yoktur. Yerel ahlaki ve politik toplumun karar ve eylemini gerekletirdii bir yapdr. Elbette ulusal, blgesel, hatta uluslararas koullar gz nne getiren bir koordinasyon her zaman gereklidir. Ama bu, kararn ve eylemin yerel toplumun inisiyatifinde olmasn ortadan kaldrmaz. Tekrarlamalym ki, ekonomi teknik bir altyap sorunu deildir; toplumlarn temel varolu yaps olarak toplumun tmnn gr, tartma, karar ve rgtsel eylemiyle, almasyla gerekletirilen bir faaliyettir. nsann ekonomiden kopartlmas btn yabanclatrlmalarn temelidir. Bunun nlen197

ZGRLK SOSYOLOJS

mesi art olduu gibi, yegne yolu da ekonomiyi tm topluluklara mal etmekten geer. Biri yer, biri bakardan kyamet koptuu gibi, Biri alr, biri bota gezerden de kyamet kopar. Ekonomi mutlaka topluluk eksenli, ekolojik ve verimlilik esaslarna bal olarak rgtlenmesi gereken toplumun temel varolu kouludur. Toplumdan, topluluklardan baka hi kimse bu varolu hakkna ne sahip olabilir, ne de ortadan kaldrabilir. Birimler ister ticari, ister sna, ister tarm, hatta sadece arac rol oynamak kaydyla finansal olsun, bu temel ilkelere uymak durumundadr. Devasa bir fabrikann da, bir ky-tarm biriminin de temelinde bu ilkeler olmaldr. Demokratik modernitede ekonomik birimlerin mlkiyeti nemini yitirir ve ikinci planda kalr. Mlkiyet elbette ilkelere uygun tasarrufta bulunan topluluklara ait olacaktr. Ne aile mlkiyeti, ne devlet mlkiyeti modern ekonomiye yant oluturabilir. Hiyerariden kalma devlet ve aile mlkiyeti, kapitalist modernitede bile varln srdremez durumdadr. Hatta irketler bile ekonomik gerekelerin zorlamas nedeniyle gittike alanlarn ortak mlkiyetine girmektedir. Fakat yine de mlkiyet normlarn birbirlerinden kaln izgilerle ayrmamak gerekir. Tpk iki uygarlk sistemi i ie yaadklar gibi, mlkiyet sistemleri de uzun sre i ieliini koruyacaktr. Topluluk mlkiyetinde bile aile mlkiyeti varln koruduu gibi, devletin de varl etkisini ve payn srdrecektir. nemli olan evreye, retkenlie, isizlie yant olabilecek esnek mlkiyet normlarna ak olmaktr. Bireyin varlna, zgrlne, iyilik ve gzelliine hizmet edecek her tasarruf mlkiyet de olsa deerlidir. Fakat topluluksuz bu deerler oluamayacana gre, yine optimal snrlarda sorunlar zmek en dorusudur. Demokratik modernite, tarih boyunca komnal varln hibir zaman yitirmemi topluluk temelli mlkiyeti modern koullarda yeniden ahlaki ve politik toplumun temeline yerletirerek, tarihsel roln bu konuda da baaryla oynayabilecek durumdadr. c- Demokratik Konfederalist Toplum Boyutu Toplumsal doann nc boyutunu ynetimsel dzeyde demokratik konfederalist sistem biiminde belirlemek mmkndr. Tm sakncalarna ramen, l boyut retici olabilmektedir. nemli olan boyutlarn i ieliidir. Keyfi olarak biri yerine baka bir ey yerletirmek belki mmkn olur, ama ortaya kan ey demokratik modernite sistemi olmaz, baka ey olur. Kapitalist modernite ls de i iedir. Varlklar birbirini gerektirir. Resmi modernitenin temel devlet formu olan ulus-devletin karln demokratik modernitede demokratik konfederalist sistem oluturur. Bunu devlet olmayan siyasi ynetim biimi olarak tanmlamak mmkndr. Sisteme zgnln veren de bu zelliidir. Demokratik ynetimleri kesinlikle devletin idari ynetimiyle kartrmamak gerekir. Devletler idare eder, demokrasiler ynetir. Devletler iktidara dayanr, demokrasiler kolektif rzaya dayanr. Devletlerde atama, demokrasilerde seim esas198

ABDULLAH CALAN

tr. Devletlerde zorunluluk, demokrasilerde gnlllk esastr. Benzeri farkllklar oaltmak mmkndr. Demokratik konfederalizm sanld gibi gnmze zg herhangi bir ynetim biimi deildir. Tarihte olanca arlyla yer bulan bir sistemdir. Tarih bu anlamda merkezi devletsel deil, konfederaldir. Devlet formu ok resmiletii iin tannmtr. Fakat toplumsal yaam konfederalizme daha yakndr. Devlet hep merkeziyetilie koarken, dayand iktidar tekellerinin karlarn esas almaktadr. Aksi halde bu karlar koruyamaz. Ancak ok sk bir merkeziyetilik gvence salayabilir. Konfederalizm de tersi geerlidir. Esas ald tekel olmayp toplum olduu iin, mmkn olduunca merkeziyetilikten kanmak durumundadr. Toplumlar homojen (tek ktle) olmayp ok sayda topluluktan, kurum ve farkllktan olutuu iin, hepsinin ortak bir ahenk iinde btnln salamak, korumak zorunluluunu duyar. Dolaysyla bu okluklar iin ar merkeziyeti bir ynetim sk sk patlamalara yol aar. Tarihte bunun saysz rnekleri vardr. Demokratik konfederalizm ise her topluluk, kurum ve farklln kendini yanstmasna uygunluundan tr daha ok yaanr. ok tannm bir sistem olmamas, resmi bir varln hegemonik yaps ve ideolojisinden trdr. Resmi tanm olmasa da, toplumlar tarihte esas olarak konfederalisttir. Tm airet, kabile, kavim ynetimleri hep gevek ilikiler niteliindeki konfederalizme izin verir. Aksi halde i zerklikleri zedelenir. Bu ise varlklarn datr. Hatta imparatorluklar bile i yaplarnda saysz farkl ynetime yaslanrlar. Her trl kabile, airet, kavim ynetimleri, dinsel otoriteler, krallk, hatta cumhuriyet ve demokrasiler bir imparatorluk bnyesinde birleebilirler. Bu anlamda en merkezi sanlan imparatorluklarn bile bir nevi konfederalizm olduunu kavramak nemlidir. Merkezi eilim toplumun deil, tekelin gereksinim duyduu bir idari modeldir. Kapitalist modernite sreci devletin azami merkeziletii sretir. Toplumdaki siyasi ve askeri g merkezleri otorite denilen en gl tekel lehine alkonarak, toplum azami lde siyasi ve askeri ynden gsz ve ynetimsiz braklarak gelien modern monariler ve ard sra gelitirilen ulus-devlet, toplumun askeri ve siyasi bakmdan en gsz ve silahsz brakld ynetimler olmutur. Toplumsal huzur ve hukuk dzeni denilen olgu, burjuva snf egemenliinin kuruluundan baka bir ey deildir. Smrnn younlamas ve ald yeni biimler ulus-devleti zorunlu klmtr. ktidarn azami bir merkezi devlet olarak rgtlenmesi de diyebileceimiz ulus-devlet, modernitenin esas ynetim biimidir. Bir klf gibi stne giydirilen burjuva demokrasisi denilen uygulamalar, esas olarak toplumda iktidar tekeline meruiyet salamak iindir. Ulus-devlet demokrasi ve hatta cumhuriyetin inkr temelinde vcut kazanr. Demokrasi ve cumhuriyetler mahiyeti itibariyle ulus-devletten farkl ynetim biimleridir. Demokratik modernite gerek tarihsel temel olarak, gerekse gncel karmak toplumsal doa asndan demokratik konfederalizmi temel siyasi model olarak belirle199

ZGRLK SOSYOLOJS

mekle keyfi bir seim yapmyor. Ahlaki ve politik toplumun siyasi atsn ifade etmi oluyor. Toplumsal doann homojen ve monolitik olmadn tam kavramadka, demokratik konfederalizmi anlamak gleir. Resmi modernitenin son drt yz yllk tarihi, ok etnisiteli, okkltrl, farkl siyasi oluumlu ve z savunmal toplumu homojen ulus adna bir nevi soykrma (genellikle kltrel, zaman zaman fiziki soykrmlar) tabi tutma eylemidir. Demokratik konfederalizm ise, bu tarihe kar z savunma, ok etnisiteli, ok kltrl ve farkl siyasi oluumlarda srar tarihidir. Post modernizm bu atmal modernite tarihinin yeni biimler altnda devam etmesidir. Son iki yz yln en tanrsal varl olarak kutsanan ulus-devletin kresel finans anda atlamas, bnyesinde zorla erittii, bastrd toplumsal gereklerin intikam alrcasna yeniden gndemlemesi birbirleriyle balantl srelerdir. Finans ann kr anlay ulus-devletin deiimini gerekli klmaktadr. Bunalmn sistemik olmasnda bu deiim nemli rol oynar. Neoliberalizmin yeni ulus-devlet inas ise bir trl baarl olamamaktadr. Ortadou deneyimleri bu bakmdan reticidir. Kart modernite olarak kendini gittike daha ok grnr klmak durumunda olan demokratik sistem bu koullar altnda varoluunu glendirirken, biim sorunlarn baaryla zmekle kar karyadr. Konfederalizmin tarihe yabanc olmadn, gnmz toplumunun karmaklaan doasna daha iyi yant olduunu bu amala belirlemeye altk. Ahlaki ve politik toplumun kendini en iyi ifade etme yolunun demokratik siyaset olduunu ska dile getirdik. Demokratik siyaset demokratik konfederalizm- in ina tarzdr. Demokratikliini de bu tarzdan alyor. Kart modernite gittike merkezileen, toplumun en i gzeneklerine kadar yaylan iktidar ve devlet aygtlaryla kendini srdrmeye alrken, aslnda politik alan da yok etmi oluyor. Buna mukabil demokratik siyaset toplumun her kesimine ve kimliine kendini ifade etme ve siyasi g olma olanan sunarken, politik toplumu da birlikte oluturmu oluyor. Politika yeniden toplumsal yaama giriyor. Devlet krizi politika devreye girmeden zmlenemez. Krizin kendisi politik toplumun yadsnmasndan kaynaklanmaktadr. Demokratik siyaset gnmzde derinleen devlet krizlerini amann yegne yoludur. Yoksa daha da sk merkezi devlet araylar sert krlmalara uramaktan kurtulamazlar. Bu etkenler bir kez daha demokratik konfederalizmin gl bir seenek olarak gndemletiini gstermektedir. Sovyet Rusya deneyiminde balangta revata olan konfederalizmin merkezi devlet adna hzla ortadan kaldrlmas, reel sosyalizmin zlnn en temel nedenidir. Ulusal kurtulu hareketlerinin baarl olamay ve ksa sre iinde yozlamalar, demokratik siyaseti ve konfederalizmini gelitirmemeleriyle yakndan balantldr. Devrimci hareketlerin son iki yz yllk deneyimlerinin baarszla uramasnn temelinde de ulus-devleti daha devrimci sayp demokratik konfederalizmi geri bir siyasi biim olarak grerek tavr allar yatmaktadr.
200

ABDULLAH CALAN

Kapitalist modernitenin st silah olan ulus-devlete sarlarak ksa yoldan byk toplumsal dnmleri gerekletireceini sanan kii ve hareketler, bu silahla kendilerini vurduklarn ok ge kavradlar. Demokratik konfederalizm ulus-devlet sistematiinden kaynaklanan olumsuzluklar ama potansiyeline sahip olduu gibi, toplumu politikletirmenin de en uygun arac konumundadr. Basittir ve uygulanabilir. Her topluluk, etnisite, kltr, dini cemaat, entelektel hareket, ekonomik birim vb. birer politik birim olarak kendilerini zerke yaplandrp ifade edebilirler. Federe veya zerklik, kendilik denilen kavram bu ereve ve kapsamda deerlendirmek gerekir. Her kendiliin yerelden kresellie kadar konfederasyon oluturma ans vardr. Yerelin en temel esi, zgr tartma ve karar hakkdr. Her kendilik veya federe birim, katlmc demokrasi olarak da kavramlatrlan dorudan demokrasinin uygulanma ansna sahip olmas nedeniyle esizdir. Btn gcn dorudan demokrasinin uygulanabilirliinden alr. Temel bir rolnn olmasnn gerekesi de budur. Ulus-devlet dorudan demokrasinin ne kadar inkr ise, demokratik konfederalizm tersine o denli onun oluturur ve ilevselletirir biimi konumundadr. Dorudan katlmc demokrasinin ana hcreleri olarak federe birimler, koullar ve ihtiyalar gerekli kld kadar konfedere birliklere dnme esneklii bakmndan da esiz ve idealdir. Dorudan katlmc demokrasiye dayal birimleri esas almak kaydyla gelitirilecek her tr siyasi birlik demokratiktir. En yerelde dorudan demokrasinin uyguland, yaand birimden en kresel oluuma kadar gelitirilen politik ilevsellie demokratik siyaset demek mmkndr. Gerek demokratik sistem tm bu srelerin yaanmasnn formlasyonudur. Toplumsal doa dikkatlice gzlemlenirse, ulus-devletin demirden kafes nitelii ile demokratik konfederalizmin en uygun zgrletirici nitelii rahatlkla anlalabilir. Ulus-devlet toplumu ne kadar bastryor, tek tipletiriyor ve demokrasiden uzaklatryorsa, demokratik konfederalist model de o denli zgrletirici, oklatrc ve demokratikletiricidir. Dikkat edilmesi gereken bir husus da federe ve kendilik birimlerinin ok zengin bir kapsamda dnlmesidir. Bir ky veya ehir mahallesinde bile konfedere birliklere ihtiya olacan anlamak byk nem tar. Her ky veya mahalle rahatlkla bir konfedere birlik olabilir. rneklersek, bir yandan kyn ekolojik birimi yani federesi, dier yandan zgr kadn birimi, z savunma, genlik, eitim, folklor, salk, yardmlama ve ekonomik birimlere kadar ok sayda dorudan demokrasi birimi ky apnda birlemek durumundadr. Bu yeni birimler birimine de rahatlkla konfedere (federe birimlerin birimi) birim veya birlik denilebilir. Ayn sistemi yerel, blgesel, ulusal ve kresel seviyelere kadar tardmzda, demokratik konfederalizmin ne denli kapsayc bir sistem olduu rahatlkla anlalabilir. Demokratik modernitenin temel boyutlarndan nn de birbirini tamamlayc nitelikte olduunu konfederalizm sis201

ZGRLK SOSYOLOJS

tematii ile daha iyi anlamak mmkndr. Her boyut bu sistem iinde kendini tartma, deerlendirme, kararlatrma, yeniden yaplandrma ve eylemselletirme potansiyeline sahip olduu iin, toplumsal doann tarihsel toplum gereklii ve btnsellii de en iyi biimde salanm oluyor. Toplumsal z savunmay da demokratik konfederal sistemde en iyi biimde gerekletirmek mmkndr. z savunma demokratik siyasetin bir kurumu olarak konfederal sistem kapsamndadr. z savunma tanm olarak, demokratik siyasetin younlatrlm ifadesidir. Ulus-devlet esas olarak askeri bir sistemdir. Tm ulus-devletler ite ve dta ok acmasz, eitli, uzun sreli, deiik biimde gerekletirilen savalarn rndr. Savalarn rn olmayan tek bir ulus-devlet dnlemez. Sadece kurulu aamasnda deil, hatta ondan daha fazlas kurumlama ve zlme dnemlerinde ulusdevlet tm toplumu iten ve dtan militarist (askeri) bir zrhla kaplar. Toplum tmyle askerileir. ktidar ve devletin sivil idare denen kurumlar esas olarak bu askeri zrh rten perde durumundadr. Burjuva demokrasileri denen aygtlar ise, daha da ileri gidip demokrasi cilas ile bu militarist yaplanma ve zihniyeti rtbas ederek, liberal demokrat bir toplumsal sistemin yrrlkte olduu propagandasn ykmlenir. Modernite ynetiminin bu yaman elikisini zmlemeden, herhangi doru bir siyasallama ve demokratik siyaset yapma olgusundan bahsetmek mmkn deildir. Asker-millet denilen olgu budur. Bu, drt yz yldr ina edilen tm ulus-devletler iin geerli bir olgudur. Tm toplumsal sorunlar, bunalmlar ve rmelerin altnda bu gereklik yatar. zm olarak dayatlan ve ska tekrarlanan her tr (darbeli, darbesiz, askeri, sivil faizmler) faist iktidar uygulamalar ulus-devletin doas gereidir; onun biimsel ifadesinin en zgn halidir. Demokratik konfederalizm ulus-devlet kaynakl bu militaristlemeyi ancak z savunma arac ile durdurabilir. z savunmadan yoksun toplumlar kimliklerini, politik zelliklerini ve demokratiklemelerini yitirmek durumundadr. Bu nedenle z savunma boyutu, toplumlar iin basit bir askeri savunma olgusu deildir. Kimliklerini koruma, politiklemelerini salama ve demokratiklemelerini gerekletirme olgusuyla i iedir. Toplum ancak kendini savunabiliyorsa kimliini koruduundan, politiklemesini saladndan ve demokratik siyaset yapabildiinden bahsedebilir. Bu gerekler nda demokratik konfederalizm ayn zamanda bir z savunma sistemi olarak boyutlanmak durumundadr. Tekellerin kresel hegemonik anda ve btn toplumu ulus-devlet biiminde militaristletirdii koullarda, demokratik modernite ayn kapsamda, tm zaman ve mekn koullarnda z savunma demokratik siyaset temelinde, konfederal alardan oluan z sistematiiyle ancak hegemonyaya karlk verebilir. Ne kadar hegemonik a, ebeke (ticari, finansal, sna, iktidar, ulus-devlet ve ideolojik tekel) varsa, demokratik modernitede de o denli konfederal, z savunmac ve demokratik siyaset alar gelitirmek durumundadr.
202

ABDULLAH CALAN

Bu boyut konusunda deinmemiz gereken son bir sorun, ikisi arasndaki iliki ve elikilerin nasl srdrlebileceine ilikindir. zellikle reel-sosyalist ve ulusal kurtuluu akmlara hkim olan iktidarc yaklamlar (burjuva iktidar yerine proletarya iktidar, hatta diktatoryas; smrgeci, ibirliki ynetimler yerine milli iktidarc yaklamlar) tarihin en trajik yanllarn yaparak, bu anlaylar nedeniyle kapitalizme hak etmedii bir kendini srdrme ans sunmulardr. Bir nevi iktidar ve devlet ykma ve yerlerine yenilerini ina etme anlay ve uygulamalar da diyebileceimiz bu ve benzeri akmlar, toplumun militarizasyona boulmasnda, politik niteliinin yitiriliinde ve demokratik mcadeleyi kaybedilerinde en sorumlu gler konumundadrlar. Yaklak iki yz yldr bu tarz yaklamlar kapitalist hegemonyacln ulusdevletiliine kendi elleriyle altn tepsi iinde zafer sunmulardr. Anaristler ve ok ge de olsa baz postmodern feminist ve ekolojik hareketlerle dier sivil toplum ve sol anlaylar bu konuda daha olumlu pozisyondadr. ki modernite sisteminin daha nce koullar ve ilkelerini sunduumuz biimde bar ve atmalarla dolu uzun bir sreyi birlikte yaamalar kanlmazdr. Bu, hayatn bir gereidir. Uzun sreli bu birlikte yaam srecini ne ilkesiz, teslimiyeti bar yaklamlaryla, ne de her koulda atmac ve sava anlay ve uygulamalarla srdrmek dorudur. Ulus-devlet sistematiiyle demokratik konfederalizm sistematiini ilkeli ve koullu barlarla olduu kadar, bu koullar ve ilkelerin inenmesi durumunda z savunma savamlaryla birlikte yaanacan hesaba katan siyaset felsefesiyle stratejik ve taktik yaklamlar, tarihsel-toplumun zgrlk, eitlik ve demokratik yryne daha uygundur. almamzn bu uzun blmnde zmlemeye altm uygarlk tarihinin son dnemi olarak modernizmin ikili karakterini yeterince tanmladm kansndaym. Uygarlk tarihinin diyalektik geliiminde olduu gibi, modernizmin kendisi ve daha ksa olan tarihesi de youn diyalektik geliimlerle ykldr. Diyalektik derken anlalmas gereken husus, iki ulu iliki ve elikili geliimin iki farkl zihniyet ve yaplanmay barnda taddr. Son drt yz yllk tarih modernizme kapitalizmin damgasn vurduunu dorulamaktadr. Ama kapitalizmin damgasn vurmas, modernitenin tmyle kapitalist olduu anlamna gelmez. Kald ki, kapitalizmin kendisi de bir toplum biiminden ziyade, kr ve sermaye birikim sistemidir. Modernite gibi ok kapsaml bir olguyu nitelendirmeye uygun bir sistem deildir. Her ne kadar ska kapitalist modernite kavramn kullandysam da, bunu damgasn vurma biiminde anlamak gerektiini hep vurguladm. Bununla birlikte modernitenin ikinci yzn demokratik (Daha uygunu bulunursa baka bir ad da olabilir) modernite olarak deerlendirmenin (Demokratik damgal modernite demeyi uygun bulmam) daha ok gerek pay tadn zmlemeye altm. Kapitalist-sosyalist toplum ayrmnda yaanan tarihi yanllklara ve zmszlklere dmemek iin, kapitalist modernitesosyalist modernite gibi ok daha s tutumlardan kanmaya zen gsterdim.
203

ZGRLK SOSYOLOJS

ki farkl modernite olgusunu mukayeseli ele alma ve tarihsel olarak karlatrma yntemini hep kullandm. Zira gerein kendisi atallyd. Uygarlk tarihinde olduu gibi, daha ksa evresi olarak modern zamanlar btn iliki ve atmalaryla bu ikileme tanklk etmekteydi. Deneme niteliinde de olsa yapmaya altm, bu tanklklara dayanarak tanmlamalar ve ksa zmlemeler gelitirmektir. En azndan bir dnce tasla olarak anlalacandan kuku duymuyorum. phesiz gelitirilecek eletiri ve neriler zmlemeleri daha da glendirecektir. Kr ve sermaye birikim sistemi olarak kapitalizmin moder- nizme damgasn vurduu ve halen finans kapitalin hkimiyetinde kresel hegemon g olarak konumunu srdrd inkr edilemez. Bununla birlikte sistem olarak (dnya kapitalist sistem, dnya sistem) ina edildii, tm mekn ve zaman koullarnda barnda youn eliik gler tad da inkr edilemez. Kavram kolayl olarak demokratik modernite gleri olarak tanmlamaya allan bu glerin sadece reel sosyalizm ve ulusal kurtulu hareketleri olarak deil, bata anarizm olmak zere, son dnemde de ekolojik, feminist, radikal dinci sistemler gibi klara tank olunduu bilinmektedir. Sistemin barndal oktan deilmi, iinden ve dndan (Daha ok dndan demem gerekir. nk toplumsal doa asl olarak dtan gelen gleri tanmaktadr) gelenler, sistemin tm mekn ve zamanlarnda varlklarn, zgrlk ve eitlik istemlerini hep dile ve eyleme getirmilerdir. Sistem araylarndan hi geri durmamlardr. Tm uygarlk tarihinde denendii gibi, modern zamanlarda da sistemlerin birbirlerini imha etme ve tekelleme abalar sonu vermedii gibi, bunun bedeli de ar olmutur. phesiz tad krlkler bu sistem savalarnn bilanolarn ok arlatrmtr. Sistemler birbirlerine ar basarak yaamaya devam etmek isteyeceklerdir. Kresel dzeyden yerel dzeylere kadar hep hegemonyalar dayatlaca gibi, kart direniler de deneylerden kardklar derslerle daha da glenerek devam edeceklerdir. zmszlkler devam ettike, bar ve sava hep beraber yaamaya devam edeceiz. zmlemeler ve zmler daha baarl olduka, doruyu, iyi ve gzeli daha ok yansttka, elbette barszlk ve savaszlk hali diyebileceimiz daha arzulu, gzel bir dnyay hayal edebiliriz, gerekletirebiliriz. Elbette daha ok bar, daha az sava da deerli bir haldir ve gerekletirilme abalar soyludur. Yalnzca ilkeli, onurlu olmak kaydyla. Kresel finans kapital hegemonyasnn kendisini en derin kriz sreci olarak tanmladk. Gelimeler bu tanm dorulamaktadr. Ayrca krizin sistemik ve yapsal olduunu da kapsamlca dile getirdik. Gncel kriz haberleri bile sistemik ve yapsal karakteri dorulamaktadr. Kriz dnemlerinde modern sistemler dourgan olurlar. Kimileri felli doum yapt gibi, salkl doum yapanlar da eksik olmaz. Kapitalizmin liberal topyasnda ok geni ve eklektik zmler paketi hi eksik olmaz. Gnlk, haftalk, aylk, yllk, on yllk, elli yllk planlar yapp duruyorlar. Bu onlarn iidir. Yapmaya devam edecekler.
204

ABDULLAH CALAN

Demokratik modernite glerinin ans da bu kriz dnemlerinde daha fazla alabilir. Arkalarndaki muazzam direni tarihleri, zgrlk ve eitlik topyalar nlerini aydnlatyor. Ayrca yenilgi ve yetmezliklerden kardklar byk dersler vardr. Hepsini i ie entelektel, ahlaki ve politik grevler demeti olarak kavrayp eyleme geirdiklerinde, elbette baar anslar yksektir. Yine de sistemik ve yapsal kriz dnemlerinin dikkate alnmas gereken kendine zg yanlar vardr. Ne kadar gemiin izinde olsalar da, uygulanmas gereken bilimin ve ahlaki-politik felsefesinin yenilik iermesi gerektii gz ard edilemez. Aksi halde gemite oka yaanan slklar yeni krelmeleri beraberinde getirecektir. Hele liberalizmin kendini ska neolatrmas tehlikeyi daha da bytr. Herkes 1929 byk dnya bunalmnda devrimler beklerken, ykselen faist dalgann halen etkisini srdrd unutulmamaldr. Toplum her zamankinden daha fazla ahlaki ve politik niteliinden yoksun klnmtr. Biliim teknolojisi, kresel ideolojik hegemonyac glerin eline muazzam sanal dnyalar sunma ve gerek dnyay saptrma olanaklarn fazlasyla vermektedir. Rahatlkla ryen yaplarn yeni bir sistemle ambalajl yeni domu gibi sunmakta beis grmezler. Mevcut kitle oktan faizmin sr kitlesine dntrlmtr. Umut krmak yerine, gerein analitik ve duyumsal yann birletirmekle yetinmeyip, mutlaka ahlaki ve politik yaamay her anmza ve meknmza tamadka, kolayca boa karlabileceimizi vurgulamak iin belirtiyorum. Bundan sonraki son blm bu konular olacaktr. 9- DEMOKRATK MODERNTENN YENDEN NA SORUNLARI Modern devrimlerin en trajik yan, gereklemesine katkda bulunduklar modernizmin kurban olmalardr. Modernizmi zememek bu devrimlerin ortak eksiklii olup, peinde kotuklar amalarn modernizmle ilikileri ve elikilerini zmeden de baarl olacaklarn sanmlardr. Byle olunca, devrimlerin topik ierikleri ok gemeden modernitenin buzlu hesaplarnda erimekten kurtulamamtr. Genelde be bin yllk, zelde son drt yz yllk uygarlk ve modernite tarihinden karlabilecek ders, tm direni ve devrimlerin baarszlndaki temel etkenin kar ktklar sistemle farklarn ortaya koyup kar-sistemlerini oluturamamalardr. Uygarlklar ve moderniteyi teki yaklamla deerlendirmiler, uyulmas gereken evrensel yaamla zdeletirmilerdir. Saysz direni yklmadk uygarlk brakmamasna ramen, gerekletirilenler eski uygarln yeni bir versiyonu olmutur. Burada uygarlklarn g kayna karmza kmaktadr. En byk devrimciler de dahil, ok az istisnalar dnda, kiiler genellikle kendi dnemlerindeki uygarlklarn ocuklardr. Gerek ana-babalar, iinde yaadklar adr. Konuya kaderci yaklamyorum. Be bin veya drt yz yllk da olsa, kkl bir yanllk almadka, en radikal sylemli ve eylemli devrimlerin bile baarszla uramaktan kurtulamaya205

ZGRLK SOSYOLOJS

caklarn vurgulamak istiyorum. Toplumsal direni ve devrimlerin hi miras brakmadklarn asla syleyemeyiz. Bu miras olmasayd, yaamamzn bir anlam kalmazd. Ama orta yerde kendine en ok gvenen modernitemizin yaad bunalm bile, sorunlarn kaynan zmekten uzak bulunduunu yeterince kantlamaktadr. Uzun srelere yaylmas yanll yanl olmaktan kurtaramaz; sorunlar da sorun olmaktan kmaz. Bu byle srdke eitlik, zgrlk ve demokratik yaam hayalleri de topya olarak kalmaktan kurtulamaz. Savunmamda temelde uygarlk tarihi ve moderniteyle hesaplarken, bir yandan kkl bir zeletiriden gemi oluyorum, dier yandan ne kadar yetersiz de olsa alternatifimi sunmaya alyorum. Tutarllk bunu gerektirir. Avrupa merkezli sosyal bilim bu tutarll gsterememektedir. Hem ei grlmemi bir bilim andan bahsedeceiz, hem de sava gibi bir vahetin bile stesinden gelemeyeceiz! Bu durumda eski alar bilimcilik silahyla eletirmenin meruiyeti kalmaz. Yaplmas gereken, meruiyeti olan bir bilimin peinde komaktr. abalarm bu kapsamda deerlendiriyorum. Uygarla ve moderniteye ilikin sylediklerim mbalaa saylmamaldr. Peygamberlerin Nemrut ve Firavun dzenlerini tanr kelm olarak eletirirken, byk itenliklerinden asla kukuya dlemez. Ama hep onlarn izlerinde yrdklerini idea edenler, ayn Nemrut ve Firavunlar geride brakan yeni Nemrut ve Firavun dzenlerini gerekletirmekten kendilerini alkoyamamlardr. Sultanlar, ahlar, padiahlar kurduklar dzenlerle ayn dzenin esiri olmularsa, bunda yine uygarlklarn gcn grmek gerekir. yi niyet, peygamberlerin izinde olmak, Nemrut ve Firavun sistemine tabi olmaktan kurtarmyor. Marks, Lenin ve Mao kapitalizmle bouurken samimiydiler. Hatta kapitalizme kar sosyalizmi kurduklarna da inanlar tamd. Fakat ok gemeden ortaya kan sonu, kurduklar yapnn kapitalizmden pek farkl olmadn gsterdi. Burada da gcn konuturan yeni uygarlk, yani moderniteydi. Yzeysel sermaye deerlendirmeleri sosyalizmi gelitirmek iin yeterli deildi. Eksik olan modernite zmlemeleriydi. Derinden etkisini yaadklar pozitivist dnya gr moderniteyi gerekliin en kutsal hali olarak sunuyordu. Eletiri urada kalsn, onu daha da mkemmelletireceklerini dnyorlard. Sonular ise ortadadr. Tarihsel yanllk zincirleme devam ettike, en soylu ve kutsal amalar bile uygarlk ve modernitenin buz gibi hesaplarna ara olmaktan kurtulamyor. Postmodernite, kapitalist modernitenin srdrlemezliine ynelik ilk ciddi eletirel hareketlerden biri olmasna ramen, alternatif olmaktan uzaktr. Eklektik ve mulak yaps, klasik moderniteden farkn bile baaryla ortaya koymasna frsat tanmad. 19. yzyl romantiklerinin benzer abalar bir nevi edebiyat olmaktan teye gidemedi. F. Nietzschenin 19. yzyln sonlarnda, Michel Foucaultnun 20. yzyln ikinci yarsnda ban ektii modernite eletirileri ok deerli olmalarna ramen,
206

ABDULLAH CALAN

bireysel abalar olmaktan kp kolektif ahlaki ve politik akm niteliini pek kazanamadlar. Daha gncel olan Fernand Braudel, I. Wallerstein, Andre Gunder Frank ve yakn alma arkadalar uygarlk ve modern sistem analizleri konuya tarihseltoplum btnl iinde daha gereki eletirel yaklamalarna ramen, alternatif retmede ayn baary gsterdikleri sylenemez. Sanki uygarlk ve modernite daima srmek zorunda olan kapal dngsel sistemlermi gibi ele alnmakta; ok kapsaml eletiriler getirilmekte, ama alternatiflik adna getirilenler birka cmle olmaktan teye gidememektedir. Nietzschenin ldrmasn, M. Foucaultnun erken lmn anlayabiliriz. Ama F. Braudelin reel sosyalizmi alternatif sanmasn, I. Wallersteinn daha eitliki, zgrlk ve demokratikleme kavramlaryla yetinmesini, Andre Gunder Frankn ok daha genel olan farkllk iinde birlik sylemini yeterli bulmak mmkn deildir. ok eletirdikleri Avrupa merkezli bilimin zincirlerinden kendilerini de tam kurtaramadklarn bu yetmezlikleriyle adeta itiraf etmi oluyorlar. Savunma kapsamnda konuyu eletirel temelde zmlemem ve alternatif sunmam, belki de kadim uygarlk merkezliine ve onun gnmz temsilcisi kapitalist modernitesine ynelik kiisel bir yarglama olarak grlebilir. Bu gr bir anlamda dorudur. ahsi kanaatim odur ki, kii kendi mahkmiyetini (Dar anlamda hapishane mahkmiyetini kastetmiyorum. Uygarlk ve modernitenin zgr yaama dayattklar genel toplumsal mahkmiyetten bahsediyorum) zmeden, salkl bilim yapamaz. Anlaml bilim yapmann ilk koulu, onu yapan znenin ncelikle kendini zmesi ve pratik konumlandrmasn gerekletirmesidir. Aksi halde elde ettii bilgiyi, bilimi bir entelektel sermaye olarak piyasada kullanmaktan, dolaysyla iktidarn bilimini yapm olmaktan kurtulamayacaktr. Eletirilerimin anafikri, be bin yllk uygarlk (daha eski olan hiyerarik sistem de dahil) sisteminin krsalda ky-tarm ve gebe topluluklaryla kentte zanaatkr ve kle iiler zerinde kurulan sermaye ve iktidar birikiminden kaynaklanddr. Gnmze kadar bu zn korumakla birlikte, ticaret, para, endstri ve eitli biimler kazanm bu iktidar ve devlet tekelleri deimeyen ana biimler olarak kalmtr. Uygarlk tarihi bir yandan tekellerin kendi aralarndaki pay savalar, te yandan kart gler zerinde hep birlikte yrttkleri savalar zerine kuruludur. Gerisi ideolojik hegemonya savalar, sava ve iktidara dayal toplumsal deer gaspna ilikin oyunlardr, dzeneklerdir. Kapitalist uygarlk dnemi, yani modernite bu sistemin en gelimi halidir. Sistemin merkez-evre, hegemonya-rekabet, alalan-ykselen bunalm karakteri batan beri vardr. Modernite dnemi ise, zellikle finans sermayesinin hegemonik rol oynad srete en derin yapsal kriz durumunu ifade eder. nerdiim alternatif zmn ise, hiyerarinin ykseliinden uygarlk srelerine kadar ve son kapitalizm damgal modernizm tarihi boyunca sistemin diyalektik karakteri gerei kart ucunda yer alan tm glerin toplumsal doasnn bilin ve hareketlerinde aranmas gerektiine ilikindir. Resmi uygarlk tarihinin hibir versiyonu
207

ZGRLK SOSYOLOJS

kart glerin zm olamaz. Sosyal mcadeleler tarihi eer eitlik ve zgrlk topyalarnda baarl olamamsa, bunun temel nedeni, zlen uygarln kulland silahlar kullanmalarndan (iktidar ve devlet gleri) ve ina etmek istedikleri gelecei onun deiik bir versiyonu olarak tasarlamalarndan ileri gelmitir. Kendi toplumsal doalarna uygun zihniyet ve yaplanmalar bamszca retememeleri, kar kutbun versiyonlarnda erimelerine yol amtr. Tarihsel ak tekrarlardan ibaret bir dngler sistemi olmad gibi, izgisel bir ilerlemecilik de deildir. Kendi iinde ne kadar zihniyet ve yapsal hareket oluturduysa o arlkta paylar tayan, btnsellik kazanm bilin ve eylemler hareketinin toplamdr. Tarihsellemek, ak halkalarndan birisi olmak her zaman mmkndr. Bunun koulu ise, gereken arlkta zihniyet gcyle yapsal formu kazanmaktr. Tarih bu anlamda amaz bir doaya sahiptir. Tarihte yer alacak kadar zihniyet gc gelitirememi ve yapsal formunu salayamam tm gr ve eylemlilikler sorumluluu kendilerinde aramak durumundadr. A- Uygarlk, Modernite ve Kriz Sorunu Uygarlk sistemleri yapsall gerei bunalm nitelii tarlar. Bunalmlar zaman ve mekn boyunca i ve d etkenler sonucu ara sra iine dlen durumlar deildir. Sistemin kendisi srekli bunalm (ar halinde kriz) retir. Bunalm mant gayet basittir: Alkonulan toplumsal deer ve art-deerler zerine iktidar ve daha resmi olarak devlet snflar kurulur. Toplumun barnda kurulan bu snflar rgtl silahl yaplar gerei srekli byme eilimindedir. Toplumun emeki kesimleri zarzor geinir, eitli hastalklar ve savalardan erken lrken, nfuslar devlet snflarna oranla azalr. Devlet ve her tr iktidar aygtlarnn nfusu ise, kendilerini daha iyi besleyip korumalar ve ok remeleri (lk iktidar ve devletlerin hanedan nitelii byk ve nfusu ok olan aileden yanadr. G politikas bunu gerektirir) nedeniyle daha ok artar. Sistemik olan bu karlkl dengesizlik hali bunalm demektir. Daha ok oalm ve glenmi devlet snflar, toplum zerinde deer gasp ettike, sistemin srdremezlii devreye girer. Bunalm dnemleri denen durum budur. Bunalmdan k iin iki yol gereklidir: Birincisi, kzan hegemonik savalar sonucunda rakiplerini yok eden g yeni hegemon olarak ortaya kar. Hegemonik g doal olarak daha nce pay sahibi olan rakiplerini ezdiinden, paylarna el koyarak yeni rakipler kncaya kadar bunalm belli bir sre nispi olarak am saylr. kincisi ve ounlukla birincisiyle i ie, daha verimli retimi, ticari ve snai yntemleri devreye sokarak retim artlarn gerekletirirler. retim artlarn gerekletiren hegemonik sistem, bunalmn kart olarak refah dnemini yakalam demektir. lka uygarlklarnda bunalmlar daha uzun aralkl ve uzun srelidir. Bin yldan iki yz yla kadar aralklarla seyreden bunalmlar oka yaanmtr. Her byk bunalm
208

ABDULLAH CALAN

dnemi genellikle hanedanlk ve merkez deiimi ile sonulanmtr. Smer ve Msr uygarlndan itibaren bu sreleri yaygn olarak izlemek mmkndr. Ortaa bunalmlar da benzer olmakla birlikte, sreleri daha da ksalmtr. Ortalama yz, yz elli yllk sreler halinde yaygnca yaanmlardr. Bu genel seyir zerinde gereklemekle birlikte, kapitalist sistem bunalmlarnn kendine zg yanlar vardr. Sistemde parasallk ve ticaret tekelleri balangta nc rol oynarlar. retimle ilikileri snrldr. Buna mukabil ekonomide para yaygn kullanlr ve ticaret metalamasnn geliimi ve hkim zellik kazanmas nedeniyle ok artmtr. Sre iinde para ve ticaret tekeli az bir gcn elinde younlar. Bu durumda toplumun paraszlktan alm gc der. Ortaya kan fazla retim emilmeden kaldndan, bunalmn birinci hali olarak fazla retim bunalmlar yaanr. Bir yandan fazla retim satlamadndan tahrip edilirken, dier yandan paraszlktan alm gleri dm emekiler yoksulluktan ve alktan krlr. Ksa srede tersi de yaanr. Para etmeyen retim iyice der. Eldeki parann retimle ba kopar. Ortada ok para, az retim vardr. Artan hayat pahall (enflasyon) yeni bir bunalm durumudur. Her iki bunalmdan k iin bulunulan yol, geleneksel yol olan hegemonik savalarn yannda devlet harcamalarn arttrarak, belli bir cretli kesim yaratp fazla ve eksik retimi telafi etmeye almaktr. Kapitalizmin son drt yz yllk hegemonya anda bu tip bunalmlar yaygn ve i ie yaanmlardr. Sreleri biraz daha ksalp ellier, yzer yllara kadar dmtr. Hegemonya savalar hibir uygarlk dnemiyle kyaslanamayacak kadar kapsaml, youn ve uzun sreli olmutur. Savaa katlan tekeller de ulusal ve uluslararas apta olmutur. Dolaysyla ilk defa dnya apnda savalarla tanlmtr. Yerel ve blgesel savalar hibir zaman eksik olmamtr. Daha vahimi, giderek toplum tmyle ulus-devlete militaristletirilerek bir nevi sava hali iine sokulmutur. Gnmz toplumlarna sava hali toplumlar demek daha gerekidir. Dayatlan sava hali iki kanaldan yrtlmektedir: Birincisi, gereki yol kanal olan iktidar ve devlet aygtlarnn toplumun tm gzeneklerini bir a gibi sarp gzetim, denetim ve bask altna almasdr. kinci yol, son elli yl iinde niteliksel bir devrimle gelien biliim teknolojisi kanallaryla (medya tekelleri) sanal toplumun gerek toplum yerine ikame edilmesidir. Her iki sava haline de toplumkrm demek mmkndr. Eskinin daha snrl uygulanan soykrmlaryla birlikte, bu yeni toplumkrmlar daha youn ve srekli halleriyle toplumsal doann sonunu hazrlamaktadrlar. Belki insan trne benzeyen yaratklar var olmaya devam eder: Ama sr kitle, faizm kitlesi olarak. Toplumkrmn bilanosu soykrmlardan daha ar olarak tm toplumun ahlaki ve politik niteliini yitirmesinde kendini gsterir. En ar toplumsal ve ekolojik felaketlerde bile sorumluluk duymayan insan ynlar bu gerei kantlar. Bunalm ve kriz tesi bir durumun yaand inkr edilemez. Bu duruma nasl gelindiini tekraren de olsa zetlemek btnsellii salamak asndan yararl olabilir.
209

ZGRLK SOSYOLOJS

a- lk iktidar hiyerarilerinin ve devlet egemenliklerinin kuruluundan gnmze kadar tarih bir anlamda iktidarn kmltif (kar topu gibi yuvarlandka kendini bytme) bymesidir. Hem mekn, hem zaman sreleri uygarlk tarihinin z olan iktidar savalaryla doludur. Yerel savalardan dnya savalarna, kabile savalarndan ulusal savalara, snf savalarndan din savalarna kadar hepsi iktidarn oaltm ve kmltif bymesiyle sonulanmtr. ktidarn oaltm demek, toplumsal deerler zerinde parazit yaayan snfsal gelime demektir. Balangta snrl bir hiyerari oluturan ve topluma bazen de tecrbe ve uzmanlklaryla nemli katklar salayan ynetim, devlet haline dnmesiyle kastlar haline geldi. Hanedanlk nitelikleriyle birlikte kast gruplar kendilerini ayrcalkl snflar halinde rgtleyerek, tanrsallk idea edecek kadar ayrcalk kazandlar. lkalar iktidarn bu ynl idealarla srekli bydn ve kendini ycelttiini gsteren tanr-krallar ve imparatorlarla doludur. Rahip + ynetici + komutan ls olarak kendini rgtleyen iktidar ve devlet snflar, bu halleriyle yine de snrl bir zmreydi. Toplumsal nfusun ok az bir orann tekil ediyorlard. Ama parazitlenmenin balangc olarak toplumun srtnda ar bir yk haline geldiklerini saysz rneklerinden biliyoruz. Piramitler, tapnaklar, arenalar bu ykn niteliini gayet iyi aklamaktadr. Ortaalarda iktidar artm hzndan hibir ey kaybetmedi. Tarih daha geni meknlara yaylarak artan iktidar savalaryla doludur. Bunda phesiz toplumun artan retkenlii de neden oluturmaktadr. Kral hanedanlklarna geni bir aristokrasiler tabakas, snf eklendi. Buna ramen ynetici snfn henz kanserletiinden bahsetmek mmkn deildir. Felaket krallk ve aristokratik yapy ykarak, dntrerek ynetim olmaya balayan orta snfn, burjuvazi ve brokrasinin iktidar snflar haline gelmesiyle balad. phesiz nceki ynetimleri de felaket olarak adlandrmak mmkndr. Ama bunlar toplumu tmyle yutacak durumda deillerdi. Nicel ve nitel konumlar buna el vermiyordu. Burjuvazinin st tekelci kesimleriyle birlikte orta burjuvazinin nemli bir ksm, brokrasinin iktidarlamas ve devlet snflar haline gelii, eskinin birka hanedanlk ve krallk gc yerine binlerce, onbinlerce yeni hanedanlk gcnn ikame edilmesi demektir. Bir kral yerine binlerce kraln geii anlamna gelir. Cinsiyeti toplumda gelien erkek egemen kiilikle bu yeni krallk glerinin birleimi, toplumsal doann tmyle yeni iktidar gleri tarafndan fethedilmesi ve smrgeletirilmesi demektir. Bata kadn olmak zere, ahlaki ve politik toplumun tm kesimleri bu i smrgeciliin kurbanlar durumundadr. Orta snfn devletlemesi sosyal bilimin biraz da bu snfla olan kkensel ba nedeniyle henz zmlenememitir. Devletin toplum asndan bir anlam ifade etmesi iin, mutlaka gerekli olan bir uzmanlk ve tecrbe birikimi olarak i grmesi gerekir. Uzmanlk ve tecrbenin ynetim asndan ancak ok snrl sayda kiiyle temsil edildiini kavramak zor deildir. Ama devlemi cssesi ile burjuvazi ve brokra210

ABDULLAH CALAN

sinin kendini devlet ynetim snf olarak sunmas, iktidarn toplumda bir kanserolojik vaka olarak bymesini kanlmaz klacaktr. Ekonomik smr ve ideolojik hegemonya tekellerinin iktidar aygtlaryla btnlemesini ifade eden ulus-devletle iktidar her eyleti. Toplum ise hileti. ktidar krizi dediimiz olayn z budur. Kapitalist sistem bu krizin dourucu gcdr. Azmanlam orta snfyla ve ekonomi zerine bymede snr tanmayan sermaye tekelleriyle kapitalist ebeke, ancak iktidarn ulus-devlet olarak biimlenmesiyle varln srdrebilir. Sistemin tkanmas denen olay da budur. ktidarlama kriz tesi durumu ifade ediyor. b- Toplumsal doann normal hali olan ahlaki ve politik toplum, hibir tarihsel dnemle kyaslanamayacak kadar amzda temel niteliklerinden yoksun kalmayla kar karyadr. Tm ilk ve ortaalarda devletin aleyhinde gelitii ahlaki ve politik toplum, kapitalist modernite ile birlikte hzla yerini snrsz oalm pozitif hukuk maddeleri ve devlet idaresine terk etmek zorunda kalmtr. Modernitede toplumun ahlaki ve politik nitelikleri yerini srlemi kitleye ve onun hibir anlam ifade etmeyen karncalam vatanda yesine brakmtr. Hibir ahlaki ve politik kayg tamayan szde modern vatanda, sylenenin aksine, birey olmann en zayf dnemini temsil eder. Toplumla ba, zerinde imparatorluk yetkisi uygulad karsyla snrldr. Firavun dnemiyle kyaslanmayacak denli iktidar ve devletin otoritesi iinde erimi kiiliksiz bir varlktr. Daha dorusu fiziki ve ideolojik hegemonyayla, bunlarn biliim ve teknik uygulamalaryla vatanda sadece tekelci dzene teslim olmam, bu dzenin kaytsz artsz gnll bir faist yesi haline gelmitir. Kiilik krizi dediim olay budur. Toplumsal doa bu kiiliklerden oluamaz. nk esas dokusu ahlaki ve politik niteliktedir. Bu nitelikleri ise mumla arasanz bu kiilikte bulamazsnz. Devletler bu kiiliklerle yryebilirler. Ama hibir toplum bu kiilikle srdrlemez. Daha dorusu, bu kiilik toplumun yadsnmasn ifade eder. Devlet de toplumsuz olamayacana gre, bir kez daha devlet ve toplumun i ie bir krizi yaad durumla kar karyayz. Kapitalist bireyciliin vard kiiliksiz kiilik durumu, hem toplumun hem devletin yaad krizin izdmnden baka bir ey deildir. Ak ki, toplum ve birey bu hale drlmeden, ne sermaye ne de iktidar tekelleri ve birleik devlet formu olan ulus-devlet ynetimi mmkn olabilir. Toplumsal kriz yapsal krizin tesinde bir durumu ifade ediyor. Bir yapnn yerine yenisi ina edilebilir. Toplum olmann temel niteliklerinin yitirilii ise, yeniden yaplanmayla kolayca alacak bir durum deildir. Ahlaki ve politik toplumun yeniden inasn gerektirir. Zorluk buradadr. c- Kentleme modernitenin en krizli unsurlarndan bir dieridir. Ky-tarm toplumuyla diyalektik btnlk iinde gelien kent toplumu nemli toplumsal ilevler grmtr. Rasyonalite (akl) ve endstrinin geliiminde toplumsal rol vardr. ev211

ZGRLK SOSYOLOJS

reyle elikisi henz gelimemitir. Devletleme sreci kentin roln arptmtr. Ynetici snfn ss konumuna dntrlerek, tarihi sre iinde ky-tarm toplumu ve ekoloji aleyhine bir yaplanma ve zihniyet kazanmtr. retici snfla birlikte tccar snfn merkezi konumuyla toplum aleyhine ilevsellikler yklenmitir. lk ve ortaalarda snrl olan bu olumsuz ilevler moderniteyle birlikte gibi bymtr. Sanayi devrimiyle birlikte kanser gibi byyen kentler geleneksel toplumun ykm merkezleri olmulardr. Sanayi kenti kent deil, kentin kentsizlemesi, kent olmaktan karlmasdr. Deil milyonluk kentler, yz binlik kentler bile kent mantna terstir. Milyonluk kent olmaz, milyonluk kentler olur. Eer bir yerde be milyonluk bir kent varsa, orada gerekten en az elli kent var demektir. Kentin toplum iin ykm zellii bu gereinde sakldr. Bylesi kentleri normal toplumlar tayamaz, evre ise hi tayamaz. Bu tr kentlerin saysal bymelerinin altndaki mantk, kapitalist olmayan toplumun smrgeletirilmesi, iktidarn oaltm ve orta snfn ynetici konumuna ykselmesidir. Her etken de ahlaki ve politik toplumun tasfiyesiyle oluur. Sadece ky-tarm ve gmen toplumlar tasfiye etmez; kentin geleneksel olumlu ilev sahibi kesimleri olan sanatkr, zanaatkr, aydn ve dier emekilerini de hem maddi hem manevi kltr olarak tasfiye srecine sokar. ehir toplumundan ehir kitlesine gei yapar. Krsal alan ise varolara tanarak, daha ok kontrol altna alnm bir smrge konumu kazanr. Devlet ve sermaye tekeli kenti, kent kr yutmutur. Toplum olmayan toplum ise evreyi yutmutur. Kenti tayacak ne krsal toplum, ne evre, ne geleneksel kent emeki ve aydnlar kalmadna gre, ortaya kan durum bir kez daha kriz tesi durumdur. Sadece evre felaketleri deil, gerek bir toplumkrm, bu kent kanserlemesiyle birebir ilikilidir. Deil bir blge, bir lkenin bile tayamayaca ok sayda kentlerle dnyann ekolojik dengesinin lmcl darbeler ald bilimlerin ortak bir tespitidir. Toplum tasfiyecilii ise, ur gibi byyen ynetici orta snfn ykt ahlaki ve politik toplum dokulardr; isiz kitledir, sorumsuz vatanda kalabaldr. d- Ekonomi kart tekellerin gittike byyen hegemonik gc, ekonomik kaynaklar kr-sermaye birikimine tabi klarak, toplumun temel ihtiyalarn giderme konumundan uzaklatrmtr. Sanlann aksine, kapitalizmin en retken ekonomik sistem deil, ekonomi kart tekel olduu sistemik bunalmlaryla kendini kantlar. Ekonomi-politiin tm aksi tezlerine ramen, kapitalist tekel ebekelerinin etkisi, ekonomiyi hibir dnemle kyaslanmayacak llerde temel insan ihtiyalarn reten bir sistemden srekli kr-sermaye birikimini salayan bir sisteme dntrmtr. Bilim ve teknik gelimeler temel insan ihtiyalarn rahatlkla karlayabilecek lektedir. Doru bir ekonomi ynetimi rahatlkla bilim ve teknii kullanarak bu ihtiyalar karlayabilir. Bu durumda kr-sermaye birikimi tehlikeye gireceinden, ekonomik gelimeye imkn tannmaz. Ekonomi kartl zorunluluk kazanr.
212

ABDULLAH CALAN

Sistemik ve yapsal bunalm bu gereklikte aramalyz. Bata tarihte rnei grlmeyen isizlik (Tarih isiz kle ve serflerden nadiren bahseder), yoksulluk ve alklar olmak zere, retim eksiklii ve fazlalyla kendini srekli yanstan (iddetleri az ve ok olmak zere) bunalm ve krizler, geleneksel zm aralar olan sava ve atmalar daha da younlatrp uzun sreli klarak, bir nevi kriz ynetimi oluturur. Ekonomi kartl kriz ynetimine mecburdur. Baka trl ynetim olmaz. Ulusdevlet ynetiminin anormal bir kriz ynetimi olduunu iyi anlamak gerekir. Toplumun toplum olmaktan karlp bir sr-faist kitleye dntrlmesi sadece Hitlere zg bir yntem deildir; ulus-devletin militarist karakteriyle balantldr. Baka trl tekelci dzen srdrlemeyeceinden, iktidarn tm toplumu azami kuatan ve gzeneklerine kadar szan formu olarak ulus-devlet ynetimi, kriz ynetimi olmak zorundadr. Ulus yaratma tali amacdr. Milliyetilik ise, dier ideolojik unsurlarla birlikte bu ynetim tarznn olmazsa olmazdr. Kapitalist tekellere ilikin ticari, snai ve finans bunalmlarn ayrt etmek, bavurulan bir zmleme tarzdr. Ayrca abartlan bunalm-refah evreleri sistemin zn yanstmaktan uzaktr. Ne merkez-evre, ne hegemonya-rekabet, ne de bunalm-refah dngleri sistemin gerek zn yanstr. phesiz tm bu gerekliklerin pay vardr. zellikle finans tekellerinin hegemonik evresinin krizin en ok yansd dnemi ifade ettii doru bir tespittir. Fakat sistemin ekonomi kartl kavranmadan tm bu gerekliklerin fazla anlam tamayacan bilerek zmlemeleri gelitirmek byk nem tar. e- Ekolojik krizin modernite dneminde patlak vermesi tesadf deildir. Bu kriz sistemin ekonomi kartlyla ilgilidir. Yapsallk tar. Biyolojik denge esas olarak trlerin simbiotik (karlkl birbirini besleyerek srdrme) ilikileriyle salanr. Evrensel zeknn biyolojinin payna deni bylesi bir dzenlemeyi salamtr. Yaam farkllklarn gereklemesi ve geliimi olarak tanmlamaya almtk. Biyolojik denge bu kurala baldr. Farkllk oluumunun zgrlk ve seim kabiliyetiyle bana da deinmitim. Mikro alemle (en kk enerji ve madde paracklar, paketleri) makro alem (astronomik byklkte madde ve enerji adalar) benzer sistemle alr. Farkllklar gerekletiren iliki tarzlarnn nedensellii soruturulamamaktadr. imdilik yle olduklar iin yledir demekle yetiniyoruz. Belki de bilgi yetersizliimiz ve yanl bilim anlaymz gerei kavramaktan acizdir. nsann toplumsal doas evreyle ilikilerinde bu evrensel kurala tabidir. Ayn zamanda en esnek zek ykl doas nedeniyle zgrlk ve seim kabiliyeti en gelikin trdr. Kapitalizmin anti-ekonomik tekelleri bu kuralla eliir. Simbiotik ilikiyi toplumun i yapsnda azami egemenlik, iktidar ve tahakkm ilikisine dntrd gibi, evreyle ekolojik balar da doaya hkmetme, smrgeletirme ilikisine dntrr. Tpk katil yosunlar veya herhangi baka benzer bir trde grld gibi, tm evreyi ve toplumu tek tarafl hkimiyeti altna alarak azmanlar. Dev csseli bir
213

ZGRLK SOSYOLOJS

varlk (Leviathan) haline gelir. Sadece kr-sermaye birikimine dayal bir sistem baka trl davranamaz. Aksi ynde davranrsa, yani simbiotik iliki tarzn esas alrsa, kr kanunu almaz. Sistem dnmek zorunda kalr. Sanldnn aksine doa, evre kendi z mantk sistemleriyle dengededir. Kr kuvvetlerin esaretinden sz etmek yanl bir deerlendirmedir. Bu hassasiyeti ykan, uygarlk sistemi ve daha ok da gnmzn tekelci tahakkmc modernitesidir. ktidar gc haline gelen orta snfn kanser tr bymesi, temel yaam alanlar olan kentlerin benzer tarzda kanserolojik bymesi, dnyann ulus-devlet zincirine balanmas, evre zerindeki ykmn gerek toplumsal nedenleridir. Hem toplumsal doann en esnek zek ykl yaplanmalarna kar savaarak, hem de evreyle simbiotik ilikilerini tahakkm ve smrgeci ilikilere dntrerek bu ykmlara yol aar. Toplumsal krizle (daha dorusu toplumkrmla) ekolojik kriz arasnda bu nedenle ok sk bir ba vardr. Her iki alandaki krizler birbirlerini srekli besler. Tekel kr, zorunlu olarak nfus art, isizlik, alk ve yoksullua yol aarken, ayn nfus patlamas isizlik, yoksulluk ve al gidermek iin evreyi tahribe ynelmek zorunda kalr. Ormanlar, bitkiler, hayvanlar dnyas byk tehlike altna girer. phesiz bu durum tekellere daha fazla kr olarak geri dner. Dng devam ettike (rnein nfus on milyar bulduka ve daha da ok bydke) Dnyann kaldrma dengesi tamamen zlr. Beklenen kyamet byle gerekleir. Bymenin salkl biimiyle kanserli biimi hcre dzeyinde nasl ararak kansere, lme yol aarsa, benzer tarzda tekel kr bymeleri de salkl bymeyi (toplumsal doann her dzeyinde) engelleyerek, toplumsal ve evresel kanserolojik gelimeyi tetiklemi olur. Kald ki, insan trnde biyolojik kanser hastalklarnn da bu toplumsal kanserlerin bir sonucu olarak gelitii tbben izah edilebilmektedir. nsan tr gibi esnek zek dzeyi en yksek olan bir varoluun zgrlk ve seim kabiliyeti herhalde bir karncadan az deildir. Karncalarn isiz kald grlm mdr ki, insanlar mevcut zek halleriyle isiz kalsnlar? Kr kanunu gzetilmezse, yalnzca ekolojik dzenlemeler bile tek bana tm isizlii ortadan kaldrabilecek istihdam olanaklarna sahiptir. Ekolojik amal istihdamlar bir yandan evreyi kurtarrken, dier yandan isizlie de temelli son verebilir. Bylesi yzlerce saha bulmak mmkndr. Fakat azami kr kanununa gre krl olmadklarndan istihdamdan yoksun klnrlar. Ekolojik klma ve sistem arasndaki iliki krizli ve srdrlemez niteliktedir. f Sistemin hegemonik ideolojisi liberalizm, ne klasik ne de neo biimleriyle zm retememektedir. Kelime anlam zgrclk olan liberalizm, sk grecilii olan bir kavramdr. Birine veya bir gruba zgrlk olan kartna klelik olarak yansm ya da ilka tanr-krallar iin azami zgrlk, kleci snf olarak kartn yaratmtr. Ortaa aristokrasisi iin zgrlk, geni kyl-serf ynlarnn kleliiyle ancak mmkn olabilmitir. Yenian burjuvalar iin liberalizm, yeni tarz kleler olan geni proleter, yar-proleter ve dier emekilerin asgari cret kleliiyle i ie yrm214

ABDULLAH CALAN

tr. Resmi anlamyla liberalizm, tm ulus-devlet snflar iin zgrlk iken, modern kullar olan vatandalar iin isizlik, cretsiz alma, yoksulluk, alk, eitsizlik, zgrlkszlk ve demokrasi yoksunluu demektir. Liberalizmin mutlak anlamda zgrlklk olmadn iyi grmek gerekir. Hegel, devleti en iyi zgrlk arac saymt. Ama ortaya kt ki, bu zgrlk ancak devlet snflar ve brokrasi iin geerlidir. Dier deyile ekonomik ve iktidar tekelleri (sekinler) iin azami zgrlk olan, tm tekiler-dierleri iin her soydan kleliktir. Liberalizmi ideoloji olarak tanmak byk nem tar. Sadece bireycilik, zgrlklk demek tanm iin yetersizdir. Kavram olarak Fransz Devriminde eitlik ve kardelik kavramlaryla birlikte ne kt: Mehur Liberte, Egalite, Fraternite olarak. Merkezi bir kavram olarak sanda muhafazakrcl, solunda ise nce demokratl sonra sosyalistleri buldu. Sistemi (kapitalist tekelcilik) devrimlere gereksinim duymadan, evrimle gelitirmek gibi mutedil bir grnm taknd. Muhafazakrlar, ister evrimle ister devrimle olsun zgrlk gelimeye tmden kartlard. Krall, ailecilii ve kiliseyi banazca savunuyorlard. Sosyalistler ve demokratlar ise, deiimin daha hzl olmas iin devrimleri zorunlu gryorlard. Hepsinin ortak paydas ise moderniteydi. Baz itirazlar olsa da, herkes kendini modernletirmede idea sahibi gryordu. En genel hatlaryla dnm geirerek yaamak modernist olmaya yetiyordu. Avrupa merkezli, temelleri kentlemeyle atlan ve Rnesans, Reform ve Aydnlanmayla hzlanan modern yaam, ana ideolojinin de ortak ufkunu temsil ediyordu. Sorun kimin, kimlerin, hangi ideoloji ve partilerin, yntem ve uygulamalarn, eylem ve savalarn bu ufku en iyi yakalayacanda dmleniyordu. Liberalizm bu durumu ok iyi tespit etti. Modernitenin kapitalist damgal olarak gelitiini, daha da gelitirilebileceini fark ederek, sa ve solundaki ideoloji ve yaplanmalarla ustaca oynamakta gecikmedi. Kendini sa ve sol liberalizm olarak bld. Sa liberalizmle muhafazakrlar etkisizletirip kendi iinde bir kanada dntrrken, sol liberalizmle de demokrat ve sosyalistleri ksmen kendi yedeine yerletirdi. Merkezi konuma byle oturdu. Her kriz younlamasnda birini yedeine alarak glenme yoluna gidebiliyordu. Aristokratlarn burjuvalamasyla bir kesim tavizci iinin sosyal demokratlamas kriz ynetimleri boyunca geliim kaydetti. Tekel krndan czi bir pay bunun iin yetiyordu. 19. ve 20. yzyllarn sistem kart muhalifleri bylelikle sadece etkisizletirilmiyor, krizli bnyenin tm srelerde ynetilmesi iin yedek g konumuna drlm oluyordu. Liberalizmin ideolojik hegemonyas byle kuruluyordu. Liberalizm ideolojik hegemonyasn srdrmek iin drt nemli ideolojik varyanttan yararland. 1 Milliyetilii etkili bir biimde kulland. Gerek i ve d savalarn merulatrlmasnda, gerek devlet eliyle ulus oluturmada milliyetilik liberalizmin gzde mttefikiydi. lk eklektik halkay oluturuyordu. En ar krizleri milli duygular alevlen215

ZGRLK SOSYOLOJS

direrek atlatmada epey deneyim kazand. Milliyetilik, din seviyesinde kutsal bir ideolojiye brndrld. Bu rt altnda sadece krizler kolayca atlatlp srdrlmyor, dier yandan tekeller en ar smr ve bozuk sistemlerini ayn rtyle gizleyebil iyorlard. 2 Geleneksel dinsel ideolojiye milliyetilik rol atfedildi. Liberalizm, ahlaki ve politik zelliklerinden boaltt geleneksel dinleri hegemonyas altnda milliyetletirdi. Daha dorusu, milli din haline getirdi. Toplumda kkleri derinlerde yatan dini duygular kolayca milliyeti renge boyanp milliyetilikle ayn, hatta daha fazla kaynatrc rol oynad. Bazen her iki ideoloji i ie geerek, ulusun etnik-dini temelde inasna alld. zellikle Yahudi ve slam ideolojisi milliyetilikle kolayca zdeletiler. Dier dinler de (Hristiyanlk, Uzakdou dinleri, Afrika eski dinsel gelenekleri) benzer konumu stlenmede geri kalmadlar. Liberalizm de uygarln maddi kltrel mirasn devralan kapitalist uygarla manevi kltrel miras dinsel kanalla tam ve entegre etmi oluyordu. Srdrlemez boyutlardaki sistem krizlerinin almasnda liberalizme eklenen dinsel milliyeti ideolojilerin rol gz ard edilemez. 3 Pozitivist bilimcilik ideolojisi zellikle felsefi varyant olarak liberalizme gl katk sundu. Doal bilimlerin gl itibarndan yararlanan pozitivist ideoloji, hem sa hem de sol ideolojileri etkilemede baat rol oynad. deolojilere kolayca bilimsel etiket olarak taklp muazzam saptrmalara yol at. zellikle tm sol ideolojik klara damgasn vurdu. Reel sosyalizm bu konuda ba ekiyordu. Kapitalist modernizmin tuzana pozitivist bilimcilikle dld. Sada ise, faizm gcn pozitivist bilimcilikten alan en nde gelen akm konumundayd. Bylelikle pozitivizm liberalizme en ar soldan en ar saa kadar bir yelpazede ideolojik seenekler sunuyordu. Gereken her mekn ve zaman koullarnda liberalizm bu seenekleri kendisine eklemleyip kullanmakla sistemin yapsal krizlerini amada azami olarak yararlanm oluyordu. 4- Cinsiyetilik tarihte en ok liberalizm anda ideolojik bir e olarak gelitirilip kullanld. Cinsiyeti toplumu devralan liberalizm, kadn sadece evde cretsiz iiye dntrmekle yetinmedi. Daha fazlasn cinsiyet objesi olarak metalatrp piyasaya sunmakla elde etti. Erkekte sadece emek metalatrlrken, kadn btn bedeni ve ruhuyla metalatrld. Aslnda en tehlikeli klelik biimi ina edilmi oluyordu. Kocann kars iyi bir sfat olmasa da, snrl bir istismara konu tekil eder. Fakat tm kiiliiyle metalama, firavun kleliinden daha kt kle olmak anlamna gelir. Herkesin kleliine almak, bir devlet veya kiinin klesi olmaktan katbekat daha tehlikelidir. Modernitenin kadna kurduu tuzak budur. Grnte zgrle alan kadn, en rezil istismar arac konumuna dm oluyordu. Reklm aralndan tutalm seks, porno aralna kadar temel istismar arac kadndr. Rahatlkla diyebilirim ki, kapitalizmin tanmasnda kadn en ar yk altna konulmutur.
216

ABDULLAH CALAN

Devletin ailedeki temsilcisi olarak erkek, kadn zerinde hem smr hem de iktidarn gelitirilmesinden kendini sorumlu yetki sahibi olarak deerlendirir. Kadn zerindeki geleneksel basky yaygnlatrarak, her erkei iktidarn bir parasna dntrr. Toplum bu yolla azami iktidarlama sendromuna girer. Kadnn stats erkek egemen topluma snrsz iktidar duygusu ve dncesi verir. te yandan tavizci iiliin oluumundan isizlie, cretsiz iilikten asgari cretliye kadar her olumsuzlukta bedel detilen kadn emekilerdir; kadnn kendisidir. Liberalizmin eklektik cinsiyeti ideolojisi bu durumu saptrp farkl gstermekle kalmaz; bir de kadnlar iin zenle gelitirilen ideolojik variyetlere dntrlr. Kendi eliyle kendi kleliini benimsetmek gibi bir ey. Denilebilir ki, sistem ideolojik ve maddi olarak kadn istismar etmekle sadece en ar krizlerini amyor, kendi varoluunu da salyor ve gvence altna alyor. Kadn genelde uygarlk tarihinin, zelde kapitalist modernitenin en eski ve en yeni smrge ulusu konumundadr. Eer her bakmdan srdrlemez bir kriz durumu yaanabiliyorsa, bunda kadn smrgelemesinin pay bata gelmektedir. Dnya kapitalist sistemi gnmzde kresel finans tekellerinin hegemonyasnda sistemik genel bunalm kadar finansa zg krizleri de ortaklaa yaamaktadr. Sistemsel genel bunalmlar (Ekonomi kartlndan kaynaklanyor), finansa zg krizlerle (parann retiminden, altndan, hatta Dolardan ska kopan eitli sanal kt vb. argmanlarla temsil edilen) i ie ve tarihinin en dip srecini yaamaktadr. Sistem imdiye kadar esas olarak iki yolla bunalmlarn amt: Birincisi, srekli oaltlan iktidar ve ulus-devletin maddi zor aygtlaryla. Bunlar her tr savalar, hapishaneler, tmarhaneler, hastaneler, ikenceler, gettolar ve en tehlikeli soykrmlar ve toplumkrmlardr. kincisi, srekli eklemlenerek gelitirilen liberal ideolojik hegemonya aygtlaryla. deoloji olarak merkezde kendisi ve eklentileri milliyetilik, dincilik, bilimcilik ve cinsiyetiliklerdir. Arada olarak okul, kla, ibadetghlar, medya organlar, niversiteler ve en son internet alar. Buna sanatn kltr endstrisi haline getirilmesini de eklemek gerekir. Fakat iki yolun da zm retmek yerine kriz ynetimini gelitirmek gibi bir anlam ierdiini sradan bilim insanlar bile kabul etmektedir. Eskisi kadar bile olsa, bunalm ve krizler almyor. Tersine, istisnai olan bunalm ve krizler genel, srekli bir hal alrken, normal dnemler istisnai hal olarak birbirleriyle yer deitiriyor. Uygarlk sistemlerinin temelinde bunalm eleri yatmakla birlikte, insan toplumu hi bu kadar arna tank olmamt. Toplumlar, eer sreceklerse, kriz ynetimlerine uzun sre dayanamazlar. Ya zlr ya dalrlar; ya da direnir, yeni sistemler gelitirip aarlar. imdi bylesi bir dnemden geiyoruz. B- Sistem Kart Glerin Durumu
217

ZGRLK SOSYOLOJS

Sistem kartl kavram olarak ok problemlidir. ncelikle uygarl da iermekte midir? Hangi ynleriyle iermekte veya dlamaktadr? Sistemin moderniteyle ilikisini nasl grmektedir? Sistem modernitesine kart konum almadan, sistem dnda yeni bir sistem ina edilebilir mi? Moderniteyi nasl kavramaktadr, ikili karakterini tespit edebilmi midir? Alternatif modernite kavray var mdr? Bu tr sorular yantlanmadan, sistem kart gler kavram havada kalm olur. Sadece gelecee ilikin projeleriyle deil, gemie ilikin tarihleri de doru zmlenmeden, anlaml bir sistem kartl gelitirmek zordur. zmlememde bu zorluklar amak ve sorulara potansiyel yantlar oluturmak iin demokratik uygarlk ve modernite kavramn esas aldm. Gemiteki ksr dnglere dmemek iin bunun doru bir yntem ve alternatif aray olduu kansndaym. Tm sorunlu yapsna karlk sistem kart gler bir gerektir. En az sistem kadar amz etkilemilerdir. Belki kendi sistemlerini teorik ve pratik olarak realize edememilerdir, ama byk tecrbe birikimine sahip olduklar tartmaszdr. Geni bir yelpazeye sahip olan sistem kart glerin aralarnda nemli farkllklar olmakla birlikte, birok ortak deeri de paylatklar aka belirtilebilir. Sistemle kapitalizm kastedilmektedir. Moderniteyi tmyle kastettikleri sylenemez. Modernitenin dier iki boyutu olan endstriyalizm ve ulus-devlet konusunda daha ok farkllamaktadrlar. Uygarlk konusunda bulanktrlar. Karmak grleri ile ou kez kart kutuplarda yer alabiliyorlar. Gelecek topyalarnn moderniteyi at pek grlmez. Amay deil, dzeltmeyi esas aldklar belirtilebilir. Kapitalizmsiz bir modernite ounun programn karlayabilir. Fakat bunun ancak bir topya olduunu pek fark etmezler. Sistem konusunda ve sistemin krizde olduuna ilikin genellikle ortak kanya sahipler. k iin ise aralarndaki farklar byr. Evrimci deiimden devrimci deiime, barl yntemlerden saval yntemlere kadar ok farkl yollar nerilir. Devlet ve iktidar deitirmeyi devrim sananlar olduu gibi, devletsiz ve iktidarsz toplumu nerenler de vardr. Hepsinin kkleri esas itibariyle Fransz Devrimine dayanr. Dnce yaplar milliyetilikten komnizme, dincilikten pozitivizme, feminizmden ekolojiye kadar geni bir perspektif sunar. Olduka i ie olduklar halde bunu fark etmezler. Sosyal konumlar hakknda yaplabilecek temel bir genellemeyle, orta snfn iktidar ve sermaye tekelleri dnda kalan ana kesimine dayandklar sylenebilir. Kapitalizm karsnda durumlar gittike gleen, belli bir modern eitimden gemi aydnlarn ncln yapt bu hareketler, toplumun ezici ounluunu kapsamaktan uzaktr. kar kapitalizmde olanlar kabaca yzde on ise, muhaliflerinin de oran bu seviyededir. Toplumun yzde sekseni her iki kesim asndan kapitalist olmayan toplum olarak, zmleme ve zmlerde zne deil, nesne konumundadr. Kapitalizm onlar zerinde kr hesaplarken, muhalifler ancak dardan srklenilebilecek
218

ABDULLAH CALAN

bir yn gzyle deerlendirirler. Kapitalist moderniteyi aamamalarnn temelinde bu gereklik yatar. Sistemin (kapitalist modernite olarak) srdrlemez bir kriz ynetiminde yaandn belirtirken, yeni bir devrimci durumdan bahsetmiyoruz. Devrimin objektif artlar olarak da deerlendirilen bu tip durumlar gemi tartmalarda ok istismar edildi. Pek baarl sonular karld sylenemez. Krizlerden bol bol kriz ynetimleri karken, daha sert kardevrimler de kabiliyor. Belki de ans en yaver giden devrimdir. Kald ki, devrimlerin dnmlerdeki rol genellikle abartlm, ounlukla da yanl zmlenmitir. Temel dnmleri devrimler deil, sistem farkllklar gerekletirir. Devrimler ancak dahil olduklar sistem iinde anlaml deiikliklere yol aabilir. phesiz sistem kart glerin bunalm ve krizlerden iddetle etkilendikleri dorudur. Fakat tm umutlar bunalmlardan kacak sonulara balamak yanltr. Gemite bu ynl yanllklara oka dld. Derin hayal krklklar yaand. Reel sosyalizmin, sosyal demokrasinin ve ulusal kurtulu akmlarnn bir yzyl bile pek aamadan kapitalizme eklemlenmesi, sistem kartlar zerinde derin olumsuzluklara yol at. Hareketler g kaybna urad. Bu durum aslnda bnyelerindeki yetersizlikler, yanl ideoloji ve programatik grlerinden kaynaklanmaktadr. Zihniyet ve yaplanmalar incelendiinde, liberalizm ve moderniteyi pek aamadklar grlecektir. Liberalizmin en sa reel solu olmalar er ge liberalizmle sonulanmalarnn nnde engel deildir. Kapitalist tekellere eklemlenmeleri ise, modernite anlaylaryla balantldr. Postmodernizm, radikal dincilik, feminist ve ekolojik hareketler daha ok bu gelimelere duyulan tepkinin sonucu olarak ortaya kan yeni hareketlerdir. Fakat mevcut ideolojik ve pratik konumlar daha eski olan sistem kartlar kadar etkili olabileceklerini kukulu klmaktadr. Neoliberalizm ve radikal dincilikler bu nedenle biraz etkili olabiliyorlar. Sistem kartlnn bu nedenlerle radikal entelektel, ahlaki ve politik yenilenmeye ihtiyac vardr. Bu ana ereve iinde sistem kart gleri daha yakndan tanmak nemlidir, gereklidir ve yararldr. a- Reel Sosyalizmin Miras Kapitalist sisteme ilk bilinli tepki veren hareketlerin banda gelmektedir. Kurucular K. Marks ve F. Engelsin deyiiyle, ana kaynaktan beslenerek karsistemlerini gelitirmeye almlardr. Bunlar Alman ideolojisi, ngiliz ekonomipolitii ve Fransz topik sosyalizmidir. yle anlalyor ki, Alman ideolojisinden diyalektik materyalizmi, ngiliz ekonomi-politiinden deer teorilerini, Fransz topik sosyalizminden snf mcadelesi teorilerini almlardr. nden oluturduklar sentezle kendi yorumlarn gelitirmilerdir. Yaadklar ve ilk muhalefet yaptklar dnemin 1840-1850ler kapitalizminin ciddi bunalmna rastlamas zerlerinde etkileyici olmutur. Sistemin hemen yklabileceine dair umutlar belirmitir. Almanyann ulusal birlik, Fransann ise cumhuriyet sorunlar gndemdedir. ngiltere sistemin
219

ZGRLK SOSYOLOJS

hegemon gc olarak zirve yapmaktadr. 1848 Avrupa halk devrimleri, umutlarnn gerekleebileceine dair iaret saylmtr. Komnist Manifesto bu devrimlerin genel program olarak dnlmtr. Komnistler Ligi ise, ilk genel enternasyonal parti veya rgt olarak kurulmutur. Bu iki alma kapitalizmin bunalmndan ve halk devrimci hareketlerden baar ve zafer beklediklerini aka gstermektedir. Devrimler bastrlnca, kapitalizmi daha derinliine inceleme gerei duymulardr. K. Marks srgn olarak Londraya, kapitalizmin Kbesine yerlemitir. F. Engelsle ska grmektedir. 1864 Birinci Enternasyonal almalar bu dnemin rndr. Devrimin gecikebilecei, dolaysyla evrimci almann uzun sre gerekebilecei bu dnemin dier nemli bir gelimesidir. Sendika ve parlamenter alma uygun grlmtr. 1871 Fransz Paris Komn ayaklanmalar umutlarn tazelemise de, erken bastrlmas diktatrlk, iktidar ve devlet konularnda daha ok dnmelerini beraberinde getirmitir. Merkezi ulus-devletten yana kmalar, anaristlerin muhalefetine yol at gibi, ilk revizyon tartmalarn da beraberinde getirmitir. kinci Enternasyonalin 1880lerde yeniden ilan ulusal ovenizmin glgesi altnda yaplmtr. V. I. Lenin, Proletarya Enternasyonalizmi ve Dnek Kautsky adl almasyla bu sreci revizyonistlikle sulayacaktr. Alman Sosyal Demokrat Partisi (Birinci Parti) daha bu dnemde revizyonizmin (Bernstein) ban ekmekle sulanacaktr. Rus Ekim Devrimi, komnist topyann gerekleebileceine dair (Paris Komnnn baaramadn baarma) umutlar daha da glendirmitir. Bu devrim dnya apnda gelimelere yol amtr. Anadolu Trk-Krt ulusal kurtulu hareketini destekleyerek, ulusal hareketler ann daha st dzeyde ve baaryla gelimelerine katk sunmak bu dorultudaki ilk admlardandr. Leninin erken lm, tasfiyecilikle mcadele denen dnem, sosyalist ina, kinci Dnya Savanda anti-faist mcadele, souk sava dneminde NATOya kar Varova Pakt, uzay almalar, kapitalizmle ekonomik yar ve ulusal kurtulu hareketlerinin yaygn destei ana bilnoyu oluturur. Bu dnemlerde1920lerde nc Enternasyonal yenilenmi, ama tpk kinci Enternasyonal gibi ulus-devlet zmszl nedeniyle iten tasfiyeyi yaamtr. Sovyet Rusya yeni bir hegemonik aday olarak dnyann te birinde etkili olabilmitir. Ulus-devlet iindeki sosyalist hareketleri kaderine terk ederek, ayn revizyonist yola (Birinci Alman Sosyal Demokrat Partisi) sapmtr. Sovyetler Birlii Komnist Partisi artk kapitalizmin yolcusudur. Ksa sreli in (1960-76 Mao dnemi) ve Arnavutluk direnii sonu getirmemitir. Ulusal kurtulu hareketleri ve sendikalist ii hareketinin daha erkenden kapitalist sisteme entegre olmalar, 1980lerde inin, 1990da Rusya ve mttefiklerinin reel sosyalizmden vazgeilerini resmen ilan etmeleriyle de bir dnem kapanmtr. Reel-sosyalistler olarak adlandrlmalarna yol aan yaklak iki yz yllk (Fransz htillini esas alrsak) deneyim, bu hareketleri deerlendirmemize imkn vermektedir.
220

ABDULLAH CALAN

1- Daha ok zel tekelcilere kar ktklar, devlet kapitalizmini hem iktidar hem de sermaye tekeli olarak eletiri d braktklar anlalmaktadr. ktidar ve devlet tahlillerini ok yzeysel geitirmeleri bu ana temaylleri nedeniyledir. Kendileri devlet ve iktidar gc olarak sosyalizmin ina edileceine derinden inanmlardr. Baka yol dnmemektedirler. Demokrasiyi bile her iki snf (burjuva-proletarya) asndan bir nevi diktatrlk olarak yorumlamaktadrlar. Dayandklar ngiliz ekonomi-politii nedeniyle ok dar bir kapitalizm zmlemesi gelitirmilerdir. 2- Modernitenin snf temelinden habersiz grnmektedirler veya zmleme konusu yapmay pek gerekli grmemilerdir. Yaptklarnda ise tam bir sa sapma rnei sergilemilerdir. Modernitenin ilk aya kapitalizmi bile patron-ii, kr-cret, deerart deer temelinin tesine taramamlardr. Kapitalizmin daha Smerlerden beri varlna rastlanan bir birikim tarz olduunu grememilerdir. yz yllk talyan ehir kapitalizmini sistemin balangc saymamlardr. 16. yzyl ngiliz-Hollanda kapitalist k bir nevi tarihin balangc saylmtr. Modernitenin ikinci nemli aya olan endstriyalizm vlmtr. Kapitalizmle niteliksel ba ve sonraki sakncalar eletiri konusu yaplmam, tersine kurtarc rol atfedilmitir. Ulus-devlet aya da ileri saylarak daha sonra ulusal ve sosyal ovenizme kapy aralamlardr. Konfederalizm yerine merkezi ulus-devleti yelemilerdir. Geleneksel uygarlk tarihileri gibi, modernitenin dier yzn gerilik, uykuda olma, barbarlk, gerici hareketler, tarihin arkn tersine evirme olarak deerlendirmekten kendilerini alkoyamamlardr. 3- deolojik olarak pozitivizmin en kaba materyalist biimini bilimsellik olarak kabul etmekle bu alanda da tarihi bir yanlla dmlerdir. na ettikleri sosyalizmi, Darwin ve Newtonun biyoloji ve fizik alannda gerekletirdikleri ile e dzeyde bilimsel saymlardr. Sosyolojik yaklamlar kaba bir Darwincilik olmaktan teye gidememitir. Toplumsal doann niteliksel farkn belirleme gerei duymayp, Birinci Doayla ayn nitelikte kanunlara tabi olduklarna inanarak, kat bir determinizme kapy ak brakmlardr. Sonraki gelimeler bu ak kapdan yararlanarak en vulger yorumlar bile kat bilimsel gereklerle e saymlardr. 4- Genelde iktidar, zelde ulus-devlet tahliline girimemiler, sadece burjuvazinin ilevini eviren komisyonlardan ibaret saymlardr. ktidarn, zellikle ulusdevletin younlam tekelci kapitalizm olduunu zememeleri teorilerinin en eksik yandr. Yaptklar zmlemeler ise, ulus-devletin olumlanmasndan te bir ey deildir. Sosyalizmin en iyi ulus-devletle ina edilebileceinden emindirler. Hegelin devlet zmlemesini aamadklar gibi, ele geirilmesi halinde devleti istedikleri her tr dzenleme ve zgrlk-eitlik gelitirme arac olarak kullanabileceklerinden dahi kukular yoktur. Sosyalizm-demokrasi ilikisi en yzeysel ve yanl deindikleri konularn banda gelmektedir. in ve Rus Devrimleri bu yaklamlar dorultusunda gelimitir. Dier ulusal kurtulu ve sosyal demokrat iktidar uygulamalar da pek farkl
221

ZGRLK SOSYOLOJS

olmamtr. zel kapitalizmden farklar, devlet kapitalizmini yelemi olmalardr. ktidar uygulamalar bu gerei net olarak ortaya koymutur. 5- Uygarlk eletirileri ok daha s ve azdr. Kapitalist uygarlk aamasnn tarihsel uygarlklarn bir paras, ana zincirin son halkas olduundan pek bahsetmemilerdir. ktidarn tarihsel kmltif birikim karakterini belirleme gerei duymamlardr. Rahatlkla kendi sistemlerinin de benzer bir iktidar ve uygarlk olabileceini mesele yapmamlardr. ktidarn birikmi sermaye, kir, sava, yalan, irkinlik, ikence olduunu anlamak yerine, tarihte nasl bir ilerleme arac olabileceine dair teori retmeye almlardr. Tarih bu grlerinde haksz ve yanl olduklarn kantlamtr. 6- Tarihin ikinci yz, bal grndkleri tarihsel diyalektiin ikinci kutbu olarak anti-uygarlk glerini zmleme gerei duymamlardr. Bu glere ilikin yaptklar yorumlar ise ounlukla olumsuzdur. Kapitalist smrgeciliin bile Amerika, Asya ve Afrikadaki ilerlemeciliinden bahsetmekten geri kalmamlardr. Kartlarn eski toplumu savunmakla eletirmilerdir. Uygarln kart kutbunun muazzam bir arla, demokratik gelenee, direni ve zgrle, eitlik ve adalet araylarna, komnalite deneyimlerine sahip olduklarn grememeleri, burjuva ve kk burjuva snf gereklikleriyle yakndan balantldr. Gremezler, nk bu snflardan gelenlerin bu gerekleri grecek gzleri yoktur. 7- Toplumsal doaya ilikin pozitivist evrenselci, izgisel-ilerlemeci yaklam kendilerini er ge gerekleecek bir sosyalizm anlayna gtrmtr. Kutsal Kitaplardaki eskataloji (ahret inanc) bir nevi sosyalizm olarak yansma bulmutur. Toplumlar ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist olarak, dz bir izgide gelien modeller olarak tasvir edilmitir. Burada bir nevi kader anlay sz konusudur. Derinden etkilendiimiz bu dogmatik anlaylarn kkeninde dinsel kader ve ahret inancnn yattn fark etmek ac ve ge olmutur. Toplumsal doann esas olarak ahlaki ve politik nitelikte olduu, uygarlk sistemlerinin bu nitelikleri andrd, yerine kaba hukuk kurallar ve devlet idaresini yerletirdii, kapitalist modernitenin bu sreci snrsz, derinliine ve geniliine gelitirdii, bunun ekonomik, toplumsal, iktidarsal ve devletsel kriz olduu zmlenememitir. Doru, iyi ve gzel olann toplumun ancak ahlaki ve politik niteliini tam salayarak, bunun iin demokratik siyasetle yryen bir demokratik konfederal sistem olduu gerei ngrlmemitir. Bu ynl zmleme ve zmler gelimemitir. zgr, eit ve demokratik toplumun iktidar ve devlet aygtlaryla oluturulamayacan, tersine bu aygtlarla elitiini grememiler; her ikisinin ancak birbirlerinin varln kabul temeline dayanan ilkeli bir barla bir arada yaayabileceklerinin teori ve pratiini gelitirememilerdir. Temel paradigma devrim-iktidar-sosyalizm olarak ngrlnce, sonuta devlet kapitalizminden baka bir eyin olumayacana armamak gerekir.
222

ABDULLAH CALAN

Reel sosyalist hareketin devlet kapitalizmiyle sonulanmasnn dier bir anlam snf temelleriyle ilgilidir. Tekrar belirtmek gerekir ki, zel tekellerden umduunu bulamayan, sermaye biriktiremeyen, hatta eldekini de eriten burjuva ve kk burjuvalarla ou bu snflardan gelme brokrasinin tek seenei, devlet eliyle kolektif sermayedar olmaktr. Milli burjuvazi, milli kapitalizm denilen olgu da bundan baka bir ey deildir. Devlet kapitalizmiyle kolektif bir tekel, dier bir sylemle ulus-devlet olarak ok gl bir konum kazanm oluyorlar. Reel sosyalizmin ulus-devletilii bu nedenle daha gldr. Bu maddi temel, moderniteyle kolayca uzlama ve btnlemelerini de aklyor. 8- Feminizm, ekoloji ve kltrel hareketler snf mcadelesine engel olarak grlmtr. Kadnn sadece emei ile deil, tm beden ve ruhuyla yaad ar smrgecilik kapsaml zmlemelere tabi tutulmamtr. Burjuva hukukunun eitlik lleri almamtr. Tarihin en eski ve en yeni, ounlukla cretsiz ve ok az cretli olan bu emekisi, erkek egemen tarih gerei nesne olmaktan teye anlam ifade etmemitir. zmlenen snfn erkek olduu aktr. Ekolojiye de benzer yaklalmtr. Bylesi sorunlar ngrlemedii gibi, snf mcadelesinin btnselliine olumsuz yansyabilecei ileri srlmtr. Kltrel hareketler ise eskinin canlandrlmas, snf mcadelesinin dier bozucu bir unsuru olarak deerlendirilmekten kurtulamamtr. Sonu tm olas mttefiklerinden kopuk, ekonomizme boulmu soyut bir snflk olarak yansmtr. 9- Snfsallama ahlaki ve politik anlamda olumsuz bir gelime olarak grlmemi; iyi, ilerici, zgrln gerei, zorunlu bir aama olarak deerlendirilmitir. Objektif olarak snfsal oluumu meru grmenin iktidar ve devlet snflarna hizmet olduu kavranamamtr. Klelik, serflik ve proleterlik tarihsel ilerleme ve doaya kar zgrlk iin denmesi gereken bedeller olarak yorumlanmtr. Tersine, her snflama biiminin ayn zde olduu, ilerleme ve zgrlkle alakal olamayaca, ahlaki ve politik toplumun bu oluumlarla birlikte yaayamayaca, ancak bu ynl snflamaya kar ahlaki, politik ve entelektel mcadele gerektii kar bir yorum olarak rahatlkla belirtilebilir. ki yz yllk reel-sosyalist hareketin bugnk miraslar snrl da olsa zeletirel bir konum alm olmakla birlikte, kkl bir dnm yaadklar sylenemez. Byk bir gven bunalm ve zayflama dneminden gemektedirler. Yine de tarihte yeri olan bir harekettir. Kapitalist sistemi amam da olsalar, olduka uratrmlardr. Bugne gelmenin olumlu ve olumsuz pay sahiplerindendir. Yaadklar bunalm sistemin yapsal bunalmnn bir parasdr. Yine de tm sistem kartlarn en ok etkilemi bir hareket olan reel sosyalizmi bir aama kabul edip, mirasndan karlacak derslerle demokratik modernite inasnn bir paras olarak deerlendirerek tavr ve ittifak gelitirmek en doru yaklam olacaktr.
223

ZGRLK SOSYOLOJS

b- Anarizmi Yeniden Deerlendirmek Reel sosyalizmle yat olan ve Fransz Devriminde kk bulan anarist hareketler reel sosyalizmin zl, daha dorusu sistemle btnlemesi sonrasnda yeniden deerlendirmeyi hak etmektedir. nl temsilcileri Proudhon, Bakunin ve Kropotkinin eletirilerinde tmyle haksz olmadklar (sisteme ve reel sosyalizme ilikin) bugn daha iyi anlalmaktadr. Kapitalizmi yalnz zel ve devlet tekeli olarak deil, modernite olarak da eletirmekten geri kalmayan bir hareket olarak, sistemin en kart ucunda yer almayla dikkat ekerler. ktidara hem moralist, hem politik adan ynelttikleri eletiriler nemli gereklik pay tamaktadr. Geldikleri sosyal yaplarn hareket zerinde etkileri belirgindir. Kapitalizmin iktidardan drd aristokrat kesimlerle eskiye gre greceli olarak durumlarn daha da ktletirdii ehir zanaatkrlarnn snfsal tepkileri bu gerei yanstr. Bireysel kalmalar, gl taban bulamamalar, kart sistem gelitirememeleri sosyal yaplaryla yakndan balantldr. Kapitalizmin ne yaptn iyi biliyorlar, fakat neyi yapmalar gerektiini iyi bilmiyorlar. Grlerini ksaca toparlarsak; 1- Kapitalist sistemi en soldan eletirmektedirler. Ahlaki ve politik toplumu dattn daha iyi kavryorlar. Marksistler gibi ilerici rol atfetmiyorlar. Datt toplumlara yaklamlar daha olumludur. Gerici ve rmeye mahkm grmyorlar. Ayakta kalmalarn daha ahlaki ve politik buluyorlar. 2- ktidar ve devlet yaklamlar Marksistlere gre daha kapsaml ve gerekidir. ktidarn mutlak ktlk olduunu syleyen Bakunindir. Fakat her ne pahasna olursa olsun iktidar ve devletin hemen kaldrlmasn talep etmeleri topik olup, pratikte fazla gerekleme ans olmayan yaklamlardr. Devlet ve iktidara dayal sosyalizmin ina edilemeyeceini, belki de daha tehlikeli brokratik bir kapitalizmle sonulanacan ngrebilmilerdir. 3- Merkezi ulus-devlet inasnn tm ii snf ve halk hareketleri iin felaket olacan ve umutlarna byk darbe indireceini ngrmeleri gerekidir. Almanya ve talyann birlii konusunda Marksistlerle giritikleri eletirilerde de hakl kmlardr. Tarihin ulus-devlet lehinde geliim gstermesinin eitlik ve zgrlk topyalar iin byk kayp anlamna geldiini sylemeleri ve Marksistlerin ulus-devletten yana tavr almalarn iddetle eletirip ihanetle sulamalar belirtilmesi gereken nemli hususlardr. Kendileri konfederalizmi savunmutur. 4- Brokratizme, endstriyalizme, kentlemeye ynelik gr ve eletirileri de nemli oranda dorulanmtr. Erkenden anti-faist ve ekolojik tavr gelitirmelerinde bu gr ve eletirilerinin nemli pay bulunmaktadr. 5- Reel sosyalizme ynelttikleri eletiriler de sistemin zlmesiyle dorulanmtr. Kurulann sosyalizm deil, brokratik devlet kapitalizmi olduunu en iyi tehis eden kesimdir.
224

ABDULLAH CALAN

Olduka nemli ve dorulanm bu gr ve eletirilerine ramen, anarist hareketin reel sosyalizme gre kitleselleip pratik uygulama ans bulamamas dndrcdr. Bu sanyorum teorilerindeki ciddi bir eksiklik ve sakatlktan kaynaklanmaktadr. Uygarlk zmlemelerinin eksiklii ve uygulanabilir bir sistem gelitirememeleri bunda nemli rol oynamtr. Tarihsel-toplum zmlemeleri ve zm nerileri de pek gelitirilmemitir. Ayrca kendileri de pozitivist felsefenin etkisini tamaktadr. Avrupa merkezli sosyal bilimin pek dna ktklar sylenemez. En nemli eksiklikleri, bence demokratik siyaset ve modernite konusunda sistematik dnce ve yaplanma iine girememeleridir. Gr ve eletirilerinin doruluuna ilikin gsterdikleri titiz abay sistemletirme ve uygulama konusunda sergileyememilerdir. Belki de snfsal konumlar buna engeldir. Dier nemli bir engel, teorik grlerinde ve pratik yaamlarnda her trl otoriteye duyduklar tepkidir. ktidar ve devletin otoritesine duyduklar hakl tepkiyi tm otorite ve dzen biimleniine yanstmalar, demokratik moderniteyi teorik ve pratik olarak gndemletirmelerini etkilemitir. En nemli zeletiri konusunun demokratik otoritenin meruiyetini ve demokratik modernitenin gerekliliini grememeleri olduu kansndaym. Ayrca ulus-devlet yerine demokratik ulus seeneini gelitirmeyileri de nemli bir eksiklik ve zeletiri konusudur. Gnmzde reel sosyalizmin zl, ekolojik ve feminist hareketlerin gelimesi, sivil toplumculuun genel bir kabarma sergilemesi phesiz anaristler zerinde olumlu etki brakmtr. Fakat hakl ktklarn tekrarlamalar fazla anlam ifade etmiyor. Yantlamalar gereken soru, neden iddial bir sistem eylemliliini, inasn gelitirmedikleridir. Bu da akla teori ile yaamlar arasndaki derin uurumu getirmektedir. oka eletirdikleri modern yaam acaba kendileri aabilmi midirler? Daha dorusu, bu konuda ne kadar tutarldrlar? Avrupa merkezli yaam tarzn brakp, gerek bir kresel demokratik modernlie adm atabilecekler mi? Benzer soru ve eletirileri oaltmak mmkndr. nemli olan tarihte byk fedakrlklar gstermi olan, nemli dnrleri barnda tayan, gr ve eletirileriyle entelektel camiada nemli yer tutan bu hareketin ve mirasnn tutarl, geliebilir bir sistem kart sistem iinde toparlanabilmesidir. Anaristlerin reel sosyalistlere gre daha rahat bir zeletiri ile gncel pratie ynelmeleri beklenebilir. Ekonomik, sosyal, siyasal, entelektel ve etik mcadelelerinde hak ettikleri yeri almalar nemini korumaktadr. Ortadou zemininde hzlanan uygarlk ve kltr boyutlar da ne km bulunan mcadelelerde anaristlerin hem kendilerini yenilemeleri, hem de gl katklarda bulunmalar mmkndr. Demokratik modernite sisteminin yeniden ina almalarnda ittifak gelitirilmesi gereken nemli glerden birisidir. c- Feminizm: En Eski Smrgenin Bakaldrs Feminizm kavram Trkesiyle kadnclk hareketi anlamnda kadn sorununu tam nitelemekten uzak olup, kart erkekilik olarak tasarlandndan daha da ksrl225

ZGRLK SOSYOLOJS

a gtrebilir. Sanki sadece egemen erkein ezilen kadnym gibi bir anlam yanstmaktadr. Hlbuki kadn gereklii daha kapsamldr. Cinsiyetin tesinde kapsaml ekonomik, sosyal ve siyasal boyutlar olan anlamlar iermektedir. Eer smrgecilik kavramn lke ve ulus bazndan karp insan gruplarna indirgersek, kadnn konumunu rahatlkla en eski smrge olarak tanmlayabiliriz. Gerekten ruh ve beden olarak hibir toplumsal olgu kadn kadar smrgecilii tanmamtr. Kadnn snrlar kolay belirlenemeyen bir smrge statsnde tutulduu anlalmak durumundadr. Tm bilimlere olduu gibi sosyal bilimlere de damgasn vurmu erkeklik syleminde kadndan bahseden satrlar, gereklie hi dokunmayan propagandatif yaklamlarla ykldr. Kadnn gerek stats bu sylemlerle tpk uygarlk tarihlerinin snf, smr, bask ve ikenceyi rtbas etmesi gibi belki de krk kez rtlmektedir. Feminizm yerine jineoloji (kadn bilimi) kavram amac daha iyi karlayabilir. Jineolojinin ortaya karaca gerekler herhalde teolojinin, eskatalojinin, politikolojinin, pedagojinin, velhasl sosyolojinin birok blmlerine ilikin lojilerden daha az gereklik pay tamayacaktr. Kadnn toplumsal doann hem fizik hem de anlam olarak en geni blmn tekil ettii tartma gtrmez. O zaman neden ok nemli olan bu toplumsal doa paras bilime konu edilmesin? Pedagoji gibi ocuk eitim ve terbiyesine kadar blmlenmi sosyolojinin jineolojiyi oluturmamas, egemen erkek sylemli olmasndan baka bir hususla izah edilemez. Kadn doas karanlkta kaldka, tm toplum doas aydnlanmam olarak kalacaktr. Toplumsal doann gerek ve kapsaml aydnlanmas, ancak kadn doasnn kapsaml ve gereki aydnlanmasyla mmkndr. Kadnn smrgeleme tarihinden ekonomik, sosyal, siyasal ve zihinsel smrgeletirilmesine kadar konumunun akla kavuturulmas, tarihin dier tm konularnn ve gncel toplumun her ynyle akla kavumasnda byk katkda bulunacaktr. phesiz kadnn statsnn akla kavumas meselenin bir boyutudur. Daha nemli boyut kurtulu sorunuyla ilgilidir. Dier deyile sorunun zm daha byk nem tamaktadr. Toplumun genel zgrlk dzeyinin kadnn zgrlk dzeyiyle orantl olduu oka sylenir. Doru olan bu deyimin iinin nasl doldurulaca nemlidir. Kadnn zgrl, eitlii sadece toplumsal zgrlk ve eitlii belirlemiyor. Bunun iin gerekli teori, program, rgt ve eylem dzenekleri gerektiriyor. Daha da nemlisi, kadnsz demokratik siyasetin olamayacan, hatta snf politikaclnn bile eksik kalacan, barn ve evrenin gelitirilip korunamayacan da gsteriyor. Kadn kutsal ana, temel namus, vazgeilmez, onsuz olunmaz e statsnden karp bir zne-nesne toplam olarak aratrmaya almak gerekir. Tabii bu aratrmalar ak soytarlklarndan ncelikle korumak gerekir. Hatta aratrmann en nemli bir boyutunu ak ad altnda rtbas edilen byk alaklklar (bata tecavz, cinayet, dayak, bini bir para eden kfrler) sergilemesi gerekir. Heredotun deyiiyle Tm Do226

ABDULLAH CALAN

u-Bat savalar kadn yznden olmutur sz ancak bir gerei aklayabilir. O da smrge olarak deer kazand, bu nedenle nemli savalara konu edildiidir. Uygarlk tarihi byle olduu gibi, kapitalist modernite bin kat daha ar ve ok ynllk kazanm bir kadn smrgeletirilmesini temsil ediyor. Kimliine kazm oluyor. Tm emeklerin anas, cretsiz emein sahibi, en dk cretli ii, en ok isiz, erkeinin snrsz itah ve bask kayna, dzenin ocuk dourma makinesi, yetitirme ebesi, reklam arac, seks-porno arac vb. olarak smrgeletirilmesi uzayp gider. Kapitalizm, hibir smr dzeneinde olmad kadar kadna ilikin smr dzenei gelitirmitir. stemesek de tekrar tekrar kadn statsne dnmek ac oluyor. Ama gereklerin dili smrlenler iin baka trl de olmuyor. Feminist hareket bu gereklerin nda phesiz en radikal sistem kart hareket olmak durumundadr. Modern haliyle yine kkenlerini Fransz Devrimine dayandrabileceimiz kadn hareketi birka aamadan sonra gnmze kadar gelebilmitir. lk aamada hukuki eitlik peinde koulmutur. Fazla anlam ifade etmeyen bu eitlik gnmzde yaygnca salanm gibidir. Ama ieriinin bo olduunu iyi bilmek gerekir. nsan haklar, ekonomik, sosyal, siyasal haklar gibi dier haklarda da biimsel gelimeler vardr. Grnte kadn, erkek kadar eit ve zgrdr. Halbuki en nemli kandrmaca bu eitlik ve zgrlk tarznda gizlidir. Sadece resmi modernitenin deil, tm hiyerarik ve uygarlk dnemlerinin tm toplumsal dokularnda zihnen ve bedenen tutsaklatrd, en derin klece altrd kadnn zgrl, eitlii, demokrasisi ok kapsaml teorik almalar, ideolojik mcadeleler, programatik ve rgtsel faaliyetler, en nemlisi de gl eylemler gerektirir. Bunlar olmakszn feminizm ve kadn almalar sistemi rahatlatmaya alan liberal kadn faaliyetlerinden te bir anlam tamaz. Kadn biliminin gelimesi halinde sorunlarnn zmn bir rnekle aklamak hayli retici olacaktr: Cinsellik igdsnn yaamn en eski renim biimlerinin banda geldiini anlamak gerekir. Yaamn kendini srdrme ihtiyacna cevaptr. Bireyin sonsuz yaama olanakszl, zm biri kendini tekrar retme potansiyelini gelitirmeye zorlamtr. Cinsel gd denen ey, bu potansiyelin uygun koullarda reyerek yaam srdrmesidir. Bir nevi soyun tkenmesi tehlikesine ve lme are oluyor. Hcrenin ilk blnmesi, bir olan hcrenin oklaarak kendini lmsz klmasdr. Daha da genelletirirsek, evrenin kendini yutmak isteyen bolua, yoklua kar kendini srekli eitlendirip oaltarak sonsuzlama eiliminin canl yaamnda devam etme olaydr. Bu evrensel olayn insan trnde devam ettii bir veya birey daha ok kadndr. oalma kadnn bedeninde gereklemektedir. Erkein rol bu olayda son derece talidir. Dolaysyla soy srdrme olaynda tm sorumluluun kadnda olmas bilimsel olarak anlalr bir husustur. Kald ki, kadn sadece cenini karnnda tamak, bytmek ve dourmakla kalmaz. Neredeyse lmne kadar bakm sorumluluunu da do227

ZGRLK SOSYOLOJS

al olarak tar. O halde bu olaydan karmamz gereken ilk sonu, tm cinsel ilikiler konusunda kadnn mutlak sz sahibi olmasdr. nk her cinsel iliki kadn iin potansiyel olarak altndan kalklmas ok g sorunlar beraberinde getiriyor. On ocuk douracak kadnn fiziksel olarak ve hatta ruhen lmden beter hallere dtn anlamak gerekir. Erkein cinsellie bak daha arpk ve sorumsuzcadr. Bunda cehalet ve iktidarn krletirmesi birinci derecede rol oynar. Ayrca hiyerariyle ve hanedanlk devletiyle birlikte ok ocuklu olmak erkek iin vazgeilmez bir g olma anlamna gelir. ok ocukluluk sadece soyun srmesini deil, iktidar ve devlet olarak kalmasnn da garantisini oluturur. Bir nevi mlk tekeli anlamna gelen devletin elden gitmemesi, hanedanln byklne baldr. Kadn bylelikle hem biyolojik varolu, hem iktidar ve devletsel varolu iin ok ocuk dourmann aracna dntrlr. Kadn iin korkun smrgelemenin birinci ve ikinci doayla balantl temeli byle hazrlanm olur. Kadnn kn bu iki doayla balantl olarak zmlemek byk nem tar. Fazla amaya gerek yok ki, bu ikili doa stats altnda kadnn ruhen ve bedenen uzun sreli din ve ypranmam olarak ayakta kalmas mmkn deildir. Fiziksel ve ruhsal k i ie erken geliir ve kadn bakalarnn yaamn srdrme ve salama alma karlnda acmal, ksa ve kahrl bir yaamla sonlandrmaya gtrr. Uygarlk ve modernitenin tarihini bu gereklik temelinde zmlemek ve okumak byk nem tar. Sorunun kadn asndan vahametini bir tarafta tutalm. Daha ar etkilerini tm toplumsal doa ve ekolojik evre zerinde hissettiren ar insan nfusu, yani demografik sorun boyutudur. Gerek kadn bilimi, gerek tm sosyal bilimler asndan karlmas gereken en temel derslerden biri, insan nfusunun igdsel renme yntemiyle srdrlememesi, bytlememesi, ender baz durumlarda da kltlmemesi durumu ve gereidir. gdsellik gibi en ilkel bir yntemle soy srdrmeyi uygarlk ve modernite tarihi boyunca gelitirilmi bilimsel yntemlerle desteklemek ar nfus artnn temel nedenidir. nsan trnn toplumsal doa olarak sadece igdsel yollarla, zellikle cinsel gd itmesiyle varoluunu srdrmesi ok geri bir durumu ifade eder. Zek ve kltr dzeyi toplumsal varolular daha gelikin nitelikte srdrebilecek renme potansiyelleri sunarlar. Birey ve topluluklar zek ve kltrleriyle, felsefi ve politik kurumlarla kendilerini en uzun srelerde yaatma olanan kullanabilecek durumdadr. Dolaysyla soyun cinsel igd yoluyla oalarak srdrlmesinin gerei kalmaz. nsann kltr ve zeks bu yntemi oktan am durumdadr. Dolaysyla bu ilkellikten esas olarak uygarlk ve modernitenin kr ilkesi sorumludur. Hi phesiz ar nfus art, AIRI TEKEL VE KTDARdr; o da eittir ar, azami KR demektir. Tarih boyunca insan trnn ar oalarak sadece toplumu deil, evre ve doasn da imhann eiine getirmesi kesinlikle KMLTF SERMAYE VE KTDAR BRKM ve dolaysyla AZAM KR
228

ABDULLAH CALAN

KANUNUnun sonucudur. Dier tm etkenler ve nedenler tali, ikincil planda rol oynar. O halde daha imdiden devasa boyutlar kazanan kadn sorununu zme ve ekolojik ykm nlemenin bata gelen yolu olan demografik sorunun zmnde temel sorumluluk kadnda olmaldr. Bunun da ilk koulu kadnn tam zgrl ve eitliidir, tam demokratik siyaset yapma hakkdr; cinsiyetle ilgili tm ilikilerde tam sz ve irade hakkdr. Bu gereklerin dnda kadnn, toplumun ve evrenin tam anlamyla kurtuluu, zgrl ve eitlii mmkn deildir. Tabii demokratik siyaset ve konfederatif siyaset biimlenmesi de olas deildir. Kadn ayrca ahlaki ve politik toplumun asal esi olarak zgrlk, eitlik ve demokratikleme nda yaamn etii ve estetii asndan da hayati rol oynar. Etik ve estetik bilimi kadn biliminin ayrlmaz parasdr. Yaamdaki ar sorumluluu nedeniyle kadnn tm etik ve estetik konularda hem dnce hem uygulama gc olarak byk alm ve gelimeler salayaca tartmaszdr. Kadnn yaamla ba erkee gre ok kapsamldr. Duygusal zek boyutunun gelikinlii bununla ilgilidir. Dolaysyla yaamn gzelletirilmesi olarak estetik, kadn asndan varolusal bir konudur. Etik (Ahlak teorisi, estetik = gzellik teorisi) adan da kadnn sorumluluu daha kapsamldr. nsan eitiminin iyi ve kt ynlerini, yaam ve barn nemini, savan ktl ve dehetini, hakllk ve adalet llerini deerlendirme, belirleme ve kararlatrmada kadnn ahlaki ve politik toplum asndan daha gereki ve sorumlu davranmas doas gereidir. Tabii erkein kuklas ve glgesi kadndan bahsetmiyorum. Sz konusu olan zgr, eit ve demokratiklemeyi zmsemi kadndr. Ekonomi biliminin de kadn biliminin bir paras olarak gelitirilmesi daha doru olacaktr. Ekonomi batan beri kadnn asal rol oynad bir toplumsal faaliyet biimidir. ocuklarn beslenme sorunu kadnn srtnda olduu iin, ekonomi kadn iin hayati anlam ifade eder. Kald ki, ekonominin kelime anlam Ev yasas, evi geindirme kurallar demektir. Bunun da kadnn temel ii olduu aktr. Ekonominin kadnn elinden alnp tefeci, tccar, para, sermayedar ve iktidar-devlet, bir aa gibi yetkililerin eline verilmesi, ekonomik yaama en byk darbe olmutur. Ekonomikart glerin eline verilen ekonomi, hl iktidar ve militarizmin temel hedefi haline getirilerek, tm uygarlk ve modernite tarihi boyunca snrsz sava, atma, bunalm ve kavgalarn ba etkenine dntrlmtr. Gnmzde ekonomi, ekonomiyle ilgisi olmayanlarn, kt paralaryla oynayarak kumardan beter yntemlerle snrsz toplumsal deer gasp ettikleri bir oyun alan haline getirilmitir. Kadnn kutsal meslei, tamamen kendisinin dland, sava makinelerini, evreyi yaanmaz hale getiren trafik aralarn ve temel insan ihtiyalaryla pek fazla alakas olmayan kr getiren fuzuli rnleri reten imalathanelere, borsalara, fiyat ve faiz oyunlarna evrilmitir.
229

ZGRLK SOSYOLOJS

Feminizmi de kapsayan kadn bilimine dayal kadnn zgrlk, eitlik ve demokratik hareketi, ak ki toplumsal sorunlarn zmnde baat rol oynayacaktr. Yakn gemiteki kadn hareketlerinin eletirisiyle yetinmeden, daha ok kadn yitik klan uygarlk ve modernite tarihine yklenmek gerekir. Eer sosyal bilimlerde kadn konusu, sorunu ve hareketleri neredeyse yok derecesindeyse, bunun esas sorumlusu uygarlk ve modernitenin hegemonik zihniyeti ve maddi kltr yaplanmalardr. Dar hukuki ve siyasi eitlik yaklamlaryla belki liberalizme katk sunulabilir. Fakat sorunun zm urada kalsn, olgu olarak zmlenmesi bile salanamaz. Mevcut feminist hareketlerin liberalizmden kopuk, sistem kart gler haline geldiklerini iddia etmek kendini yanltmak olacaktr. Feminizmin ba sorunlarndan birisi sylendii gibi radikalizmse, o zaman ncelikle kkl liberal alkanlklarla, dnce ve duygu tarzlar ve yaamlaryla ilgisini koparp, arkasndaki kadn dman uygarl ve moderniteyi zmlemesi gerekir. Bu temelde anlaml zm yollarna yklenmesi gerekir. Demokratik modernite kadn doas ve zgrlk hareketini temel glerinden birisi olarak bilip hem gelitirilmesini, hem de ittifak yaplmasn bata gelen grevlerinden sayarak, yeniden ina almalarnda deerlendirmek durumundadr. d- Ekoloji: evrenin Bakaldrs Uygarlk sisteminin yol at temel sorunlardan biri, toplum-evre ilikisindeki kritik dengenin bozulmasdr. Toplumsal doa, yaam ve geliiminin uzun evresinde, evre ile uyumunda kritik dengeye hep bal kald. Kendinden geliimde dengeyi kkl deitirecek sapmalarn grlmemesi doal gelimenin de bir gereidir. Sistemler esas olarak birbirini ykarak deil, besleyerek geliirler. Sapmalar olutuunda sistem mantklar tarafndan almak durumundadr. Uygarlk bu anlamda toplumsal doa sisteminde bir sapma olarak karmza kar. Her ne kadar uygarlk sistemi diyorsak da, bu deyimin ancak propagantadif bir deeri vardr. Kendini gerek toplumsal doa sisteminin yerine ikame etmek iin uydurulmutur. Sistem olana barbarlk, gerler, marjinal gruplar denilirken, toplumsal deerlerin srtndan asalaka beslenen ebekelere de uygarlk sistemi ad yaktrlmtr. Nereden baklrsa baklsn, savalar, talanlar, ykmlar, krmlar, tekeller, hara ve vergiler uygarlksal gelimenin ana belirtileri olup, gerek barbarlk olarak deerlendirilmeyi hak ederler. Srekli ky ve ehir ykmlar, milyonlarca insann katledilmesi, toplumun byk ounluunun smr sistemi altna alnmas toplumsal doa sisteminin doal bir gerei olmayp, ancak sapmas olarak deerlendirilebilir. Be bin yllk uygarlk tarihi ayn zamanda bu sapmann gelime ve bymesinin tarihidir. Ekolojik felaketlerin en ok uygarln gelitii iddia edilen kapitalizm andaki patlamalar bu sapma gereinin reddedilemez kantdr. Toplumsal doa yaklak milyon yldr devam edegelen yaam srecinde bu tip felaketlere yol a230

ABDULLAH CALAN

mad. Toplumla evre sistemleri birbirini besliyordu. Uygarln ksa olan tarihinde patlak veren ekolojik krizler onun kr amal ykmsal zyle ilgilidir. Sadece kapitalist kr deil, tm uygarlk srelerindeki ar deer birikimleri her iki doann ykmyla el ele yrmtr. Piramitler de bir birikimdir. Ama ne tr toplumsal ykmlar pahasna gerekletii az ok tahayyl edilebilir. Buna benzer saysz birikim evre zerine srekli ilave ykler bindirdi. Toplumsal k evresel kleri beraberinde getirdi. Kapitalist modernitenin snrsz tekelci kr yaplanmalar toplumun ve evre ile dengesinin kaldramayaca arlklar biriktire biriktire, sonunda ekolojik kriz ana girmi olduk. Bunda endstriyalizmin stratejik rol belirleyici olmutur. Fosil yaktlara dayal endstrileme ve modernizm bu belirleyicilikte esas etkendir. Ayrca fosil yaktlarn otomobildeki kullanm dolayl olarak trafik felaketlerine, o da beraberinde zincirleme ykmlara gtrebilmektedir. Bylece evre felaketleri toplumsal felaketlere, o da tekrar evre felaketlerine dnerek zincirleme reaksiyon olumaktadr. Kapitalizm ana rasyonalizm a denilmesi bu nedenle yanltr. Birikimin gz krdr. Tm birikimin, tarih boyunca evre-toplum rasyonalitesiyle deil, bilakis krlkle hareket ettii sonularyla ortadadr. Belki analitik olarak rasyonel olabilir. Ama evrenin biricik zeks olan duygusal zek asndan da analitik zeknn tam bir krlk ve ykm zeks olduu yeterince aa km durumdadr. Daha nceki almlarmza dayanarak, kent ve orta snfn iktidar oda olmalaryla ivme kazanan ar nfus art ve kent bymeleri evrenin kaldraca olgular deildir. Toplum doas da bu olgulara dayanamaz. ktidar ve devletin sermaye biriktirme sreciyle i ie bymeleri hibir toplum ve evre dengesinin kaldrabilecei hacimler, arlklar deildir. evre ve toplumsal krizlerinin de i ie ve sreklilik kazanmas her iki alandaki tekelci bymeyle ilgilidir. ki kriz sistemi olarak birbirini beslemektedir. Tm bilimsel tespitler bu sarmaln elli yl daha devam halinde kn srdrlemez boyutlarda seyredecei konusunda hemfikirdir; grlyor. Fakat sermaye iktidar tekellerinin kr ve ykma yol aan karakteri bunu grmyor, duymuyor, z gerei byle oluyor. evrebilimciliin ve hareketinin nispeten yeni olan tarihi gn getike geliiyor. Kadn gereinde olduu gibi olguya ilikin bilim gelitike bilin, bilin gelitike hareket geliiyor. Sivil toplumun en yaygn hareket alandr. Reel-sosyalistleri ve anaristleri de gittike daha ok ekiyor. Sistem kartln en ok hissettiren hareket konumundadr. Tm toplumu ilgilendirdii iin katlmlar snflar ve uluslar-st bir nitelik kazanm durumdadr. Burada da hareket zerindeki liberalist ideolojik hegemonyann izlerini younca grmek mmkndr. Liberalizm her toplumsal konuda olduu gibi, ekolojik sorunda da yapsal zyle ilgili yan bastrp teknolojiyi, fosil yaktlarn, tketim toplumunu sorumlu gstermeye alyor. Halbuki tm bu yan olgular kendi modernite sisteminin (sistemsizliinin) rndr. Dolaysyla ekolojik
231

ZGRLK SOSYOLOJS

hareketin feminist harekette olduu gibi ideolojik netlie byk ihtiyac vardr. rgt ve eylemliliini dar kent sokaklarndan tm topluma, zellikle krsal ky-tarm toplumuna kaydrmas gerekir. Ekoloji esas olarak krn, ky-tarm toplumunun, tm konup g edenlerin, isizlerin, kadnlarn eylem klavuzudur. Demokratik modernitenin de temelini oluturan bu gereklikler, yeni ina almalarnda ekolojinin ne denli nemli rol oynayacan btn aklyla gstermektedir. e- Kltrel Hareketler: Gelenein Ulus-Devletten ntikam Kltrel hareketler tm uygarlk alar boyunca hi eksik olmad. Postmodernite dneminde kendisinden yaygn bahsedilmesinin nedeni, ulus-devlet snrlarnn zlmesiyle ilgilidir. Kltrel hareketleri baka bir sylemle gelenein bakaldrs olarak nitelemek yerinde olur. Ulus-devletin hkim bir etnisite, din, mezhep veya baka bir grupsal olguya dayanarak toplumu, ulusu homojenletirme srecinde, ok sayda gelenek veya kltr ya soykrmla ya da asimilasyon yntemiyle yok edilmeye alld. Binlerce dil, lehe, kabile ve airet-kavim, kltrleriyle birlikte yok edilmenin eiine getirildi. Birok din, mezhep ve tarikat yasakland. Folklor ve gelenekleri asimile edildi. Asimile edilemeyenler ge zorland. Marjinalize edildi, btnlkleri paraland. Tm tarihsel varlklarn, kltr ve geleneklerin ciddi bir tarihsel-toplum anlam olmayan, son tahlilde modernitenin ticari, endstriyel ve finansal tekellerin iktidar tekelleriyle ulus-devlet olarak younlamasnn rts olarak kullanlan tek dil, tek bayrak, tek ulus, tek vatan, tek devlet, tek mar, tek kltr milliyetiliine kurban edilmesi demek olan bu sre, yaklak iki yz yl btn hzyla srd. Tarihin belki de en uzun sreli, en iddetli sava dnemi olan bu sre, en byk tahribatn binlerce yllk kltr ve gelenekler zerinde gsterdi. Azami rgtlenmi tekelciliin kr hrs hibir kutsal gelenek ve kltre acmad. Postmodernite denilen sistemsiz baz hareketler modernitenin ulus-devlet zrhn delince veya demirden kafesini paralaynca, bu yok edilmenin eiinde ounlukla marjinal dzeyde yaama mahkm edilmi kltr ve gelenekler, lde yaan yamur sonras iek almas gibi yeniden iek ap oalmaya baladlar. Bunda reel sosyalizmin zlnn de nemli etkisi oldu. 1968 genlik hareketi ise bu gelimeyi ateleyen fitil oldu. Ayrca kapitalist smrgecilie kar direnen tm ulusal kurtulu hareketlerinin ulus-devletlememi eilim ve aamalarnn da bunda etkisi olmutur. Zaten gelenek ve kltrn kendisi direni demektir. Ya yok edilirler ya da yaarlar, teslim olmay bilmezler. Byle bir zellikleri vardr. Frsat buldular m, daha youn direni sergilemeleri zleri gereidir. Ulus-devlet faizminin hesaplayamad gereklik budur. Bastrmak, hatta asimile etmek bitmeleri anlamna gelmez. Kltrlerin direnii kayalar delerek varlklarn kantlayan iekler misalini andrr. Kendile232

ABDULLAH CALAN

rinin zerine geirilen modernite betonlarn paralayarak tekrar gn na kmalar bu gereklii kantlar. eitli gruplara ayrtrabileceimiz bu hareketleri ksaca sralarsak: 1- Etnisite ve Demokratik Ulus Hareketleri Ulus-devletin bastrp tam eritemedii kltrel hareketlerin banda etnik olgularn mikro milliyetilii gelmektedir. Ulus-devlet milliyetiliinden farkldr. Demokratik muhtevas ar basmaktadr. Yeni bir devlet arayndan ziyade, kendi kltrleri etrafnda demokratik bir siyasi oluum haline gelebilmek en nemli amalardr. Blgesel veya yerel zerklikten farkldr. Mekn snrlarna bal olmayan, ayn kltrel varl paylaanlarn snr tesinde de olsa birlik ve dayanmalarn ifade eder. Hkim etnisiteye kar varolularn korumak da nemli amalarndandr. Farkl ezilen etnisitelerin, dier deyile bask altndaki halklarn bir adm tesi hareketine Demokratik Ulus Hareketi demek, sosyolojik adan olduka doru ve anlamldr. Tek ezilen etnisite halinde ayakta kalmak, varoluunu srdrmek olduka zordur. Benzer kltrlerin dil ve leheleri, corafi ve siyasi snr paylaanlarn hareketi birka nedenden tr Demokratik Ulus Hareketi olarak nitelendirilmek durumundadr. Birincisi, ayr bir devlet hedefinden ziyade, demokratik bir siyasi oluum ve ynetim arayndadrlar. Ayn devletin ats altnda demokratik bir siyasi oluum tarihin de en ok tand siyasi varlk biimidir. Tarih neredeyse ezici olarak farkl kltrel varlklarn siyasal oluumlaryla doludur. Her devlet veya imparatorluun snrlarnda istenildii kadar siyasi oluum halinde yaamak normal ynetim biimidir. Anormal olan, bu siyasi oluumlar yok saymak veya bastrmaktr. Asimilasyon ise, pek bavurulan bir yntem deildi. Roma, Bizans, Osmanl, Pers-Sasani, ArapAbbasi mparatorluklar yzlerce farkl siyasi-idari birimleri varlk gerekesi saymlard. Yeter ki imparator veya sultann meruiyetini tansnlar. Dil, din, folklor ve z ynetimlerini koruyarak yaamak asld. Ulus-devlet canavar (Leviathan) bu dzeni yok etti. Faizme de bu temelde gidildi. Sonu birok kltrel ve fiziksel soykrm oldu. Ezilen etnisite veya halklarn ulus olma haklarn sadece ulus-devlet olarak yorumlamak hem liberalizmin, hem reel sosyalizmin byk arptmas ve faciasyd. Faist milliyetilikle totalitaryanizmin sonucuydu. Normal uluslamay snrlara mahkm etmeden, kltrel temelli ve demokratik ynetim esaslar zerinde ina etmek en doru, insani ve toplumsal doaya uygun olan yoldu. Tarihin gerekleri de daha ok bu yolu aklyordu. Azami kr peindeki tekelci sermayenin hzl sermaye biriktirme hrs bu yolun kapatlmasnda en nemli etken oldu. Normal olmayan yol olan ulus-devlet, uluslamann normal yolu haline gelirken, normal olan demokratik uluslama yolu ise normal olmayan, hatta yok saylan yol halinde algland. Byk arptma buydu.
233

ZGRLK SOSYOLOJS

Ulus-devletin ok ynl zmszl ortaya knca (dnya ve blge savalar, ulusal boazlama, sermayenin ulusal duvarlara arpmas), normal yol olan demokratik uluslamalar younca yaanmaya balad. Tm Avrupann kinci Dnya Sava sonrasnda yaad, aslnda ulus-devletilikten demokratik-ulusulua dnmdr. ABD zaten her zaman demokratik uluslarn ulusu olarak kalmay baard. Tekelciliin birok ulus-devleti arptmasna ramen, SSCBde ulus-devletilik ve demokratik ulusuluk i ie yaand. Hindistanda da demokratik ulusal eilimler gldr. Afrika ve Latin Amerikada demokratik ulusal eilimler her zaman ar basmtr. Kat ulus-devletilik ok az sayda, Ortadou bata olmak zere baz meknlarla snrl kald. Bunlar da hzla zl srecindedir. kincisi, iktidarc ve devleti uluslama esas alnmaynca, geriye ya ortaadan kalma baz kurumlarla (aalk, eyhlik, tarikat, airet reislii) ounlukla aile menfaatlerine dayal ibirliki taeron ynetimler esas alnp modernletirilerek devam edecek, ya da demokratik ynetimler gelitirilecekti. Birinci yol, tarihin de ok tand klasik ibirlikiliin modernlemi haliydi. kinci yol ise, demokratik modernitenin esas hedefi olan yoldu. Ancak ulus-devlet ve ibirlikilerine kar direniin ynetimi demokratik olabilir. Bu da demokratik uluslamaya gtren en salkl zgrlk ve eiti yoldu. ncs, kltrlerin, dil ve lehelerin oul karakteri de demokratik uluslamaya zorluyordu. Ulus-devlet gibi hkim etnisitenin dil, lehe ve kltrel tahakkmn esas almas zne aykryd. Tek seenek ok dilli-kltrl-siyasi oluumlu ulus olabilmekti. Bunun da demokratik-ulus anlamna geldii akt. Hatta birka demokratik-ulustan tek bir demokratik ulus haline gelebilmenin yolu da akt. spanyada, Hindistanda, beenmediimiz Gney Afrika Cumhuriyetinde, hatta Endonezya ve birok Afrika lkesinde yaanan buna benzer gelimelerdir. ABD ve AB bile bir nevi demokratik uluslarn ulusu olarak tanmlanabilir. Rusya Federasyonu benzer dier nemli bir rnektir. Drdncs, ekonomik, sosyal, siyasal, zihinsel, dil, din ve kltrel farkllklar daha ok korunmak istendiklerinden, bunun yolunun demokratik ulustan getii hemen anlalr. Her farkllk ayrla dntrlrse, bu hepsinin kayb olur. Hlbuki hepsi iin ideal olan farkllk iinde birlik halinin en uygun biimi demokratik-ulus olabilmedir. Yalnz bana bu zm potansiyeli bile demokratik-ulus hareketinin muazzam zm gcn ve ulus-devlete alternatif yapsalln aklamaya yeter. Ulus-devlet zmszlnn bir yandan kresel sermaye hareketleri tarafndan stten, dier yandan kentsel, yerel ve blgesel zerklik hareketleriyle demokratikulus ve dinsel hareketler tarafndan alttan sktrlmasyla yaanan kaos yeni sistemler dourmaya adaydr. Bunun birok iaret ve kantlar ortaya km bulunmaktadr. Liberalizm bir yandan klasik ulus-devletilii ap yeniden ina etmeye alrken, te yandan bu eylemini demokrasinin gelitirilmesi maskesi altnda yrtmeye
234

ABDULLAH CALAN

nem ve zen gstermektedir. Kat ulus-devletiler ise, eskinin muhafazakrlarn aratmayan bir tutuculuk ve gericilik iinde debelenip durmaktadrlar. Bir nevi gnmzn gerek muhafazakrlar pozisyonunu taknm durumdadrlar. Dinciler ise, geleneksel mmet aray iindedir. Modernizmi din kisvesi altnda yaamsallatrmalar ve din temelli bir ulus-devletilii ina etmeleri gl olaslktr. ran bu konuda retici bir rnektir. Demokratik-uluslama seenei gnmzn ok karmak ideolojik ve yapsal sorunlar konusunda sunduu yksek zm potansiyeliyle gelecek vaat etmektedir. zellikle ABnin ald yol etkileyicidir. Demokratik modernitenin hem ideolojik hem de yapsallk bakmndan demokratik-ulus seeneini temel boyutlarndan biri olarak ele almas ok nemlidir. Uygarla hem katk hem kurtulu ans tanmaktadr. Demokratik modernitenin demokratik-ulus zerinden salayaca yeniden ina almalar, toplumsal ve evresel temel sorunlarn zm konusunda en umutlu projeler durumundadr. 2- Dinsel Gelenein Canlan: Dinsel Kltr Hareketleri Modernitenin, zellikle ulus-devletiliin laikilik kavramyla smrgeletirmeye alt dinsel gelenekte etnisitenin hayata tekrar dn gibi bir canlanmay yaad gzlemlenmektedir. phesiz bu eski toplumsal ileviyle ayn seviyede bir canlan deildir. Bu gerek radikal unsurlaryla gerek lml kanatlaryla resmi modernitenin damgas altnda bir geri dntr. Modernitenin birok zelliini zmsemi olarak dn yapmaktadr. Aslnda konu biraz daha karmaktr. Laiklik, her ne kadar dinin dnyevi yaamdan, zellikle devlet ilerinden tam elini ekmesi olarak tanmlanrsa da, mulak bir kavramdr. Sylendii gibi laiklik ne tam dnyevidir ne de devlet dinden tam soyutlanabilir. Daha da nemlisi, dinler hibir zaman ahret yaamn dzenlemezler. Asl dzenledikleri dnyevi, toplumsal, zellikle de devletsel, iktidarsal ilevlerdir. Laiklik ortaada Yahudi yap ustalarnn Katolik dnyann hegemonyasn krmak iin gelitirdikleri bir (Masonik) mezheptir. Her ne kadar pozitif bilimlerle i ie gelitii gzlemlense de, Yahudi ideolojisinin Rabbanik unsurunun bir trevi olduu kukusuzdur. Bu husus iyi anlalmadan, gerek laiklik gerek yol at sorunlar anlalamaz. En az dier dinsel gelenekler kadar Rabbanik (Tanrsal; Yahudice efendi anlamna gelir) unsur tamaktadr. Fakat bu gereini ok gizli ve ok ambalajlarla ina etmek durumundadr. Ortaa Katolikliinin amansz basklar bu tr yntemler kullanmalarn zorunlu klmtr. Hollanda-ngiliz burjuva devrimiyle hamle yapan laikler, Fransz Devriminden ok daha byk kazanlar salamlardr. Ulus-devlet inas ile devlet ekirdeinin ulalmas, tannmas ve iktidardan drlmesi en zor olan kesimi olarak rgtlenmilerdir. Bu dnemden gnmze kadar bu hkimiyetle235

ZGRLK SOSYOLOJS

rini srdrmektedirler. Derin devlet olgusu biraz da bu gerei ifade eder. Dnyada bugn saylar iki yz geen her ulus-devlet laik olduu kadar Masoniktir. Kapitalist modernitenin ideolojik hegemonyasnn temel gcdr. Etkileri kreseldir. Bu konumlarn halen pekitirerek srdrmektedirler. Dier etkili olduklar odaklar medya tekelleri, niversite hocalar bata olmak zere dnyann stratejik gidiatnda pay sahibi olan birok sivil toplum kurululardr. Laik dnya dedikleri modernitenin akl hocalar ve denetmenleri konumundadrlar. Dnyevi, sekler dedikleri ilevleri bu kapsamdadr. Bata Katoliklik olmak zere, Snni slam ve dier kat din gelenekler modernitenin etkisiyle andka, laiklik bir ideoloji ve siyasi program olarak nemini yitirir. Geleneksel dinin yeniden canlan, zellikle slam gelenein etkisini halen gl yaayan toplumlarda laiklik-din tartmas alevlenmektedir. znde ulusdevletle mmetilik anlay arasndaki ideolojik ve politik iktidar savayla balantl olan bu gelimelerin sanki sadece modern yaam tarzyla ilgiliymi gibi yanstlmas doru deildir. Hristiyanlkla Musevilik arasndaki mcadelenin bir benzeri artk slam dnyasyla Musevilik arasnda yaanmaktadr. Ortadoudaki byk atmalarn altnda bu gereklik yatmaktadr. Avrupa ve ABD tr bir Musevi-slam uzlamas gerekletirilmek istenmektedir. Radikal unsurlar uzlama kart ve atmac unsurlar olutururken, lml unsurlar uzlamaya daha yakn grnmektedirler. Yine de geleneksel din kltrnn canlann tmyle gericiliin hortlamas olarak grmemek nem tar. Modernite ve ulus-devletilie bakaldrdklar oranda demokratik muhteva tarlar. Ayrca gl ahlaki damarlar da temsil ettikleri gz ard edilemez. Modernitenin zerinde ok oynad ve smrgeletirdii kltrlerden biri olarak bu gelimelerle yakndan ilgilenmek demokratik modernite asndan nem tamaktadr. Benzeri canlanma her bastrlm kltrde ve dinsel geleneklerde grnmektedir. Konu kreseldir. Dolaysyla sadece slam-Yahudi ekimesi olmayp, kresel boyutta cereyan eden olaylarla ilgilidir. Tpk farkl etnik kltrleri demokratik-ulus kapsamnda zmek mmkn olduu gibi, dinsel kltrn demokratik muhtevasn da demokratik-ulus iinde eit, zgr ve demokratik bir unsur olarak deerlendirmek ve zmde yer vermek olduka nemlidir. Demokratik modernitenin tm sistem kart hareketlere kar gelitirdii uzlamac ittifak anlayn demokratik muhteval dini kltr iin de gelitirmesi, yeniden ina almalar asndan hayati nem tayan dier nemli bir grev kapsamndadr. 3- Kentsel, Yerel ve Blgesel zerklik Hareketleri Tarihte her zaman byk arl olan kent, yer ve blge apl zerk ynetimler, ulus-devletiliin kurban ettii dier ok nemli kltrel gelenekler arasndadr. Uygulanan tm toplumsal ve devletsel ynetimlerde kentin, yerelin ve blgelerin kendi236

ABDULLAH CALAN

ne has ynetimleri, zerklikleri hep olagelmitir. Zaten baka trl zellikle byk apl devlet ve imparatorluklar ynetmek mmkn olamaz. Kat merkeziyetilik esas olarak modernitenin tekelci karakteri olarak bir ulus-devlet hastaldr. Azami kr kanununun bir gerei olarak dayatlmtr. Ur gibi byyen orta snf burjuva brokratlarnn iktidar olmalar iin dzenlenmitir. Bir deil, bin kral dzenleri tesis etmek iin, ancak faizmle yryen bir model olarak gelitirilmitir. Klasik modernitenin zl hzlandka ve postmodernite tr ou liberal nitelikli de olsa bazlar da radikal kopu anlamna gelen kltrel hareketler gelitike, bunda en byk pay kentin, yerelin ve blgelerin zerklik hareketleri omuzlamtr. Aslnda tm alar boyu gl yaadklar siyasi, ekonomik, sosyal boyutlar da tayan kltrlerine dn, yeniden canlandrma sz konusudur. ok nemli tarihseltoplum anlam olan ve olmas gereken hareketlerin banda gelmektedirler. Kentin, yerelin, blgenin kurtuluu olmadan, ulus-devlet hastalndan kurtulu mmkn deildir. Bunu en iyi anlayan ve uygulamaya geiren oluum AB yeleridir. Gerek modernite ad altnda yaadklar drt yz yllk barbarlklar, gerek Birinci ve kinci Dnya Savalar Avrupa kltrne yeterli dersi vermitir. lk uygulamaya koyduklar admlarn kent, yerel ve blgesel zerklik yasalar olmas tesadf deildir. Ulusdevletiliin soykrm bata olmak zere tm kltrel varlklar iin ne menem bir soykrm olduunu kavramalaryla ilgilidir. Bugn Avrupa Birliinde en gzde almalarn kent, yerel ve blgesel kltrler kapsamnda gerekletirilmesi, tm kresel sorunlarn zmnde en nemli unsurlarn banda gelmektedir. Fazla radikal olmasa da nemli, gerekli bir kltr hareketidir. Zaten dnyann tm ktalarnda merkezi ynetim homojenlii tam dayatlp gelitirilemediinden, birok kentin, yerelin ve blgenin zerklii canlln korumaktayd. Rusya Federasyonundan in ve Hindistana, tm Amerika ktasndan (ABD federaldir, Kanadada zerklik yaygndr, Latin Amerika zaten blgesel zerklik konumundadr) Afrikaya (Afrikada geleneksel airet ve blge ynetimi olmadan devletler oluup ynetemez) kadar zerk konumlar ve zerklik almalar en aktif ve aktel konulardr. Ulus-devletiin kat merkeziyeti hastal, saylar snrl baz Ortadou devletlerinde ve dier diktatrlklerde uygulanmaktadr. Klasik modernitenin en nemli boyutu olan kat merkeziyeti ulus-devlet yaplarnn stten kresel sermaye, alttan kltrel hareketler tarafndan sktrlmasyla yaad zlmeler en ok kent, yerel ve blgesel zerklik ynetimleriyle ikame edilmeye allmaktadr. Gnmzn gittike glenen bu eilimi, demokratik-ulus hareketiyle de i ie gelimek durumundadr. Demokratik ulus, ynetim biimi olarak konfederalizme ok yakndr. Konfederalizm bir nevi demokratik uluslarn siyasal ynetim biimidir. Gl kent ancak yerel ve blgesel zerk ynetimlerle varolu kazanabilir. Ynetim biimi itibariyle her iki hareket de zde ve akma durumundadr. Demokratik uluslama ve uluslar kent, yerel ve blgesel zerklikler olmadan y237

ZGRLK SOSYOLOJS

netim gc kazanamaz. Ya kaosa dp dalr ya da ulus-devletiliin yeni bir modeliyle alr. Her iki duruma dmemek iin, demokratik ulus hareketi mutlaka kent, yerel ve blgesel demokratik zerklikleri gelitirmek zorundadr. Buna karlk kent, yerel ve blgesel zerk ynetimler hepten yutulmamak, ekonomik, sosyal ve siyasal glerini tam kullanabilmek iin demokratik ulusal hareketle demokratik ulus olarak btnlemek ihtiyacndadr. Ulus-devletiliin her iki hareket iin srekli kapda tuttuu ve dayatt ar merkeziyeti g tekellerini ancak aralarndaki salam ittifakla aabilirler. Aksi halde her iki hareket ve hatta olgu olarak, gemite oka yaadklar gibi yeniden homojenletirme tehdidi altnda tasfiye olmaktan ve erimekten kurtulamazlar. Tarihsel koullar nasl 19. yzylda daha ok ulus-devletilikten yana idiyse, gnmz koullar da -yani 21. yzyl gereklikleri de- demokratik uluslardan ve her dzeyde g kazanm kent, yerel ve blgesel zerk ynetimlerden yanadr. Liberalizmin tarihinde ska yapt gibi yeniden bu olumlu demokratikleme eilimlerini ideolojik ve maddi hegemonyas altnda yozlatrmamas ve eritmemesi iin ok dikkatli olunmas gerektii aktr. Demokratik modernitenin tm sistem kartlarn olduu kadar tarihsel-toplumun kenti, yerel ve blgesel siyasal oluumlu akn yeni bir ideolojik ve siyasal yaplanmayla btnletirmesi en nemli stratejik grevidir. Bu temelde kapsaml teorik almalarla i ie program, rgt ve eylem yaplanmalarn gelitirmek durumundadr. 19. yzyln ortalarnda ulus-devletilik tarafndan tasfiye edilen konfederal yaplarn akbetini 21. yzylda bir kez daha tekrarlamamak, tersine demokratik konfederalizmin zaferine dntrmek iin koullar olduka elverilidir. Modernitenin finans kapital dnemindeki en derin ve sreklilik kazanan ve ancak kriz ynetimiyle ayakta tutulan, srdrlen bunalmndan demokratik moderniteyi zaferle karmak iin yeniden ina almalarnda entelektel, politik ve ahlaki grevlerin baaryla gerekletirilmesi hayati nem kazanmtr.

238

ABDULLAH CALAN

10- DEMOKRATK MODERNTEY YENDEN NA GREVLER Yorumlamaya altm konu ne gemiin altna anlarn canlandrmak, ne de gelecein yeni bir topyasn hayal etmektir. ki konuya ilikin de tasar gcn sergilemeyi anlaml bulmuyorum. Toplumsal zihniyetler bu ynl younlamalarla ykl de olsa, bunlar asl yorumlamaya altm ahlaki ve politik toplum gereine pek katk sunan aklamalar, anlatlar deerine haiz deiller. Katklarn tmyle inkr etmesek de, sakncalara yol atklarn da bilerek zerlerinde durmak ve baz anlatlara konu etmek gerekir. Bu alardan demokratik modernite kavram ne altn adan haber verme giriimidir, ne de gelecee ilikin bir cennet topyasdr. Ayrca pozitivist bilimin oka iledii bir tarihsel alar, toplum biimleri de deildir. ster metafizik ister pozitivist yntemlerle ilensin, bu ynl tarih ve toplum anlatmlarn yntem olarak benimsemediim gibi, birbirine benzer sonular rettiklerini, ok iddia ettikleri gibi gerek, hakikat yorumlarnn tutarl olmadn da en az kendi amdan belirtmek durumundaym. Tarih malzemesinin deneyimlerini dnmek asndan kesin gerekli buluyorum. Sadece tarih malzemesini de deil, doa malzemesi ve deneyimlerini de gerekli buluyorum. Bu konuda tipik bir ampirist (deneyimci) gibi yaklam iinde deilim. Kart olarak doal ve tarihsel malzeme ve deneyimlerden bamsz dnce retebileceini iddia eden idealisti (mutlak fikircilik) yaklam iinde de deilim. Bu yntemlerle tm uygarlk tarihi boyunca devasa klliyatlarn oluturulduunu biliyorum. Bunlardan haberdar olmann gerekliliine inanmakla birlikte, hakikati yorumlamak asndan vazgeilmez olmadklarna da kaniyim. Hakikati bunlar olmakszn yorumlamann mmkn olduunu belirtmek istiyorum. zellikle tarihin malzeme bolluuna gmlm pozitivist aratrmac ekol ok zavall ve acnacak durumda buluyorum. Ayn biimde ar malzemesiz, kerameti kendinden menkul eyhlerin gaipten haber vermelerinin de hakikatle pek irtibatl olduunu sanmyorum. Onlar da acnas, sefil bir durumu yaarlar. Sadece ampirik ve idealisti yaklamlar eletirmek yetersiz kalr. Bu iki yntemi daha farkl biimleri olan evrenselci, dz izgisel ilerlemecilikle grecilik yntemlerine de eletirel yaklamak nemlidir. Genelde hakikat ne izgisel ilerlemeci, ne de greci yntemle ina edilebilir veya kefedilebilir. phesiz toplumsal doann esnek yksek zek dzeyi toplumsal gerekliin inasna geni bir zgrlk seenei sunar. Fakat bu durum greci (izaficilik) yntemin iddia ettii gibi Herkes kendi gereini istedii gibi ina edebilir anlamna gelmez. Ayn gerekler idealistlerin sand gibi Levhi Mahfuzda yazl olduu gibi zaman gelince gerekleir anlamna da gelmez. Toplumsal gerekleri (toplumsal doalar; klandan ulusa kadar, snf, devlet vb.), verili zaman ve mekn koullar dahilindeki toplumsal malzemeyi yeni fikirlerle yeni gereklikler olarak ina etmek zihniyetin yolu, en gereki yntem olarak grnmektedir veya yle kabul edilebilir.
239

ZGRLK SOSYOLOJS

Tekraren de olsa, aklamaya altm, yntemin mutlaka toplumsal doaya, zellikle onun temel varolu hali olan, yle olduuna inandm ve emin olduum ahlaki ve politik topluma dayanmas gerektiidir. Ahlaki ve politik toplumla balants olmayan tm dnce ekollerinin, bilim, felsefe ve sanat yaptlarnn sakat dou yaptklarn ve er ge sakncalara yol aacaklarn belirtmeye alyorum. Bal kalnmas gereken tm yntem sorunlarnn ve bilgi, etik ve estetik rnlerinin mutlaka ahlaki ve politik toplumu esas almalarn ilk koul olarak belirliyorum. Bu ilk koulun dnda oluan tm yntem, bilgi, etik ve estetiin gvenilmez, sakat ve yanllklarla ykl, irkin ve ktlklerle dolu olacaklarna dikkatleri ekmek istiyorum. Bu hususlarn sadece kendime ilikin ahsi kan ve dnceler deil, hakikat yolunda temel norm deerinde olduklarn srarla aklyorum. Demokratik moderniteye ilikin yaklam yntemimi tekraren belirttikten sonra, imdiye kadarki zmlemelerle iki ynl yaklam gelitirmeye altm anlalacaktr. zmlemelerin srarla belirlemeye alt birinci husus, uygarlk sisteminin toplumsal doann verili hali olan ahlaki ve politik nitelikteki toplumu srekli andrarak, istismar ederek, zerinde smr ve iktidar tekelleri ina ederek gelitiine ilikindir. Bu husus ok nemlidir ve mutlaka anlalmay, bunun iin gerekli zmlemeleri sunmay gerektirir. yle yapmaya altm. inde bulunduum koullar gerei snrl da olsa eldeki malzemeyi kullanarak, ama esas olarak hakikatin olmazsa olmaz yolu olan yaam, yaamm bu malzemeyle i ie yorumlayarak, uygarlk sistemini zmlemeye altm. Bence ar malzeme sunumu pek gerekli deildi. Ayrntya boma tehlikesi vard. Fakat tmyle malzemesiz olunamayacan sunulan verilerle aka ortaya sermeye altm. Sonu uydu: Devasa uygarlk alar diyalektik gerei kimlere kar gelitirilmiti? liki ve elikilerini kimlerle nerede ve nasl kurgulamt? Asgari malzeme ve yorum gcyle de olsa, iliki ve kartlklarna toplam olarak demos, kendini ynetme anlamnda da kratiya malm szcklerini oka kullanldklar ve entelektel lemde yaygnca bilindikleri iin, ben de birletirerek sunmaktan ekinmedim. phesiz Demoskratiya tm ahlaki ve politik toplum birimlerini kapsamyor. Belki de onyada bir ada yaand gibi airetler konfederasyonunu tam olarak karlyor. Dolaysyla daha alt, st ve dier farkl ahlaki ve politik birimleri kapsamam olabilir. Olabilirden teye kapsamyor. Ama szcn yine de mevcutlar iinde imdilik en uygunu olduu kansn tadmdan bunu kullanmaktan ekinmedim. leride daha uygun bir terminoloji gelitirilirse, phesiz kullanma gerei konusunda tereddtlerim olmaz. Mhim olan ihtiva ettii ieriktir; ierikten neyi kastettiimize ilikindir. kinci kelime olan moderniteyi ise aklama gerei pek yoktur. oka paylald gibi, yaanan ve belli normlar olan dnemleri, alar, sreleri anlatr. O halde ne kadar uygarlk alar varsa, onlar kadar, hatta katbekat fazlasyla Demoskratiya,
240

ABDULLAH CALAN

demokratik moderniteler de var demektir. Zira uygarlk sistemlerinin tmyle erimedii, smr ve iktidar tekeline alamad pek ok demokratik modernite olarak yorumlayabileceim ahlaki ve politik toplum birimleri vardr. Tarih bu konuda bolca malzeme sunmaktadr. Ben de rnek kabilinden ok azlarna deinmeye altm. Demokratik moderniteye ilikin ikinci nemli husus, uygarlk sistemleri kadar ve maddi kltr olarak kendilerini rgtl klmadklarna veya klamadklarna ilikindi. Uygarlklar gnlk tekelci smr ve iktidar aygtlarn altrmak zorunda kaldklarndan, hem ideolojik olarak son derece mcehhez ve rgtl, hem de maddi yaplanma olarak birlik ve eylem halinde olmay gerektirirler. Tarih malzemesi bu konuda alabildiine boldur. Dileyen istedii kadarn bulabilir. Demokratik modernite birimleri ise ayn konumda deiller. Daha dorusu, srekli direni konumuyla smrgeleme konumu arasnda gidip geldiklerinden, daha ke bucakta, dalar banda ve l ortalarnda kalan bamsz birimleri ise pek gelimemi olduundan, ayn ideolojik ve maddi yaplanma sistematiine sahip olamazlar. Hi sistem, ideoloji ve yaplanma gelitiremezler demek istemiyorum. phesiz tarih onlarn da sunduu ok daha zengin ideolojik ve maddi yaplanma kltrleriyle doludur. Uygarln ideolojik hegemonyas nedeniyle pek aa vurulmazlarsa da, tarihin bu ynl ok zengin veri sunduundan asla kukulanmamak gerekir. Gnmze kadar her iki uygarlk ucunu ana hatlaryla izlemeye altm. Tm kaba dzenlememe ramen, yetersiz de olsa ana eilimleri yansttm kansndaym. zellikle kapitalist olarak adlandrlan moderniteyi kapsamlca zmlemeye altm fark edilecektir. Buna karlk ayn modernite dneminin kartlarn da daha kapsamlca ve belli eletirilerle birlikte sunduum iyice izlenebilir. Bu eletirilerden karlmas gereken sonu, ak ki demokratik modernitenin kendini nasl yeniden ina etme greviyle kar karya olduuna ilikindir. Resmi kapitalist modernite glerinin liberalizmin nclnde tm gleri ve olanaklaryla her klkta, ister yenilensin ister yenilenmesin, kendilerini sunma konusunda hayli becerikli ve deneyimli olduklarn bilmekteyiz. Ayn hususlar demokratik modernite gleri iin belirtemeyiz. Gerek tarih, gerek yakn gemi deneyimleri, ideolojik olarak nasl eritildiklerini ve netliklerini yitirdiklerini liberalizme kar tavrlarnda nete izlemek mmkndr. Bu durumlara mmkn olduunca dmemek, en azndan yakn gemiin acs bol trajik konumlarna bir kez daha frsat vermemek iin, demokratik modernite birimlerinin yeniden ina grevlerini netletirmek byk nem tamaktadr. Birim derken, sistem kart durumu az veya ok bilip yaayan tm topluluklar, bireyleri, hareketleri kastediyorum. Toplumsal doannn ezici ounluunu tekil eden bu varolular ne yazk ki saylarnn ok ok gerisinde niteliksel birer g halinde bulunmaktalar. Yeniden ina her eyden nce niceliksel okluklar niteliksel bir gce kavuturmay hedeflemelidir. Kresel aptaki ticari, snai, finansal, ideolojik, iktidar ve ulus-devletsel tekel ebekelerinin ne kadar kapsaml, i ie ve hedeflerine
241

ZGRLK SOSYOLOJS

kar da artc, yok edici davrandklarn bir an iin unutmazsak, en azndan aralarndaki muazzam dengesizlii gidermek asndan, demokratik modernite birimlerinin yeniden ina edilmeleriyle okluklaryla orantl bir gce kavumalar gerektii ok ak ve ertelenemez grevdir. Bu grevleri ana balk halinde belirtmek mmkndr. de birbirleriyle sk skya balantl olan bu grevler entelektel, ahlaki ve politik boyuttadr. Fakat aralarndaki sk ve karlkl balant, kurumsal olarak kesin bamsz olmalar gerektiini ortadan kaldrmyor. Tersine, her alan kurum olarak tarihte de, gnmzde de, gelecekte de bamszln korumak durumundadr. Aksi halde ilevlerini hakkyla yerine getiremezler. Tarihte ok i ie yaayan bu grev alanlaryla ilgili kurumlama ve grevleri netletirmek, nasl ibirlii iinde bulunabileceklerini dzenlemek zmlenmesi gereken hususlardr. Tarihsel sreci bu adan baz rnekler yoluyla aklamak aydnlatc olacaktr. Kabile birimlerinde entelektel, ahlaki ve politik grevler genellikle i ie yerine getirilir. Ayrma ve uzmanlama fazla gelimemitir. Airet konfederasyonlar arlkl olarak politik grevlerle ilikilidir. Ahlaki gelenek yallarn tecrbesiyle temsil edilirken, aydnlanma, dnme daha ok aman, eyh veya rahip dzenekleriyle temsil edilir. brahim dinlerin ahlaki ve politik boyut da kazandklar uzun tarih dnemlerinde her grev biraz kurumlar. slamda medrese daha ok entelektel kurum roln oynarken, cami ahlaki kurum, saltanat ise politik kurum roln yerine getirir. Fazlasyla i ie olmalar yaratc geliimlerini nlemitir. En azndan Hristiyanlk ve Musevilik kadar geliememeleri bu gereklikle balantldr. Ekmenik veya mmet konumu aralarndaki balantlln egemen biimi olup, bir nevi enternasyonalizmlerini temsil eder. Greko-Romen uygarlnda entelektalizm biraz daha bamszln kazanr. Felsefe ekolleri daha ok entelektel kurumlardr. Bamszlklar hayli gelikindi. Ahlak tapnakta, politika nceleri meclis ve cumhuriyet senatosunda kurumlarken, imparatorluun geliimiyle byk darbe yemitir. mparatorluk bir nevi merkezi dzeyde politik kurum olmann inkrdr. J. Sezara suikast bu gereklikle yakndan balantldr. Yakna modernitesinde entelektalizm niversitede kapana kslrken, ahlak byk darbe yer ve silinmeyle yz yze kalr. Pozitif hukukla ikame edilerek, rol toplumdan tasfiye edilmeye allr. Politika ise parlamentarizm klf altnda giderek alan daralmas yaayarak, ulus-devlet brokrasisinin idaresi altnda adeta ilemez duruma getirilir. Ahlak gibi roln gerek anlamda oynayamaz olur. Demokratik modernite birimlerinde ise eitli ve karmak kurumsal gelimeler yaanr. Kardelik rgtleri bir nevi grevi de ahslarnda birletirir. topikler benzer konumdadr. Entelektel, ahlaki ve politik zellikler, grevler bir nevi ayn kii etrafnda tarikat biiminde ilev kazanr ve yerine getirilir. zellikle reel sosyalizm srecinde Komnistler Ligi, Manifesto, I., II. ve III. Enternasyonal her kurumlamann i ie ya242

ABDULLAH CALAN

and kurulular olarak kendilerini yanstrlar. Her grev alanna ilikin kapitalist modernitenin benzer asimilasyonist eilimini paylamlardr. Politika, kurum olarak tanr ulus-devletin idari mekanizmalarna kurban edilirken, ahlak ayn mekanizmann vatandan tutsakln dzenleyen pozitif hukukuna kurban edilmitir. Entelektel grev ise, ulus-devletin yeni tapna roln oynayan niversitelerinin entelektel sermayedar ve hamal (bilgi tayc eek) ikilisine feda edilmi veya inkr ettirilmitir. Tarihe ilikin bu ksa hatrlatmalar bile, demokratik modernite birimlerinin eer toplum olarak tmyle dalmak istemiyorlarsa, kendiliklerini kar-alar biiminde grevle yklemeleri gerektiini aka ve btn nemleriyle birlikte ortaya koymaktadr. Grevleri ilemeden nce birim ve a konularna da ksaca deinmek aydnlatc olacaktr. Birim, tekel kart her topluluu kastetmektedir. Demokratik ulustan bir ky derneine, uluslararas bir konfederasyondan mahalle ubesine kadar her topluluk bir birimdir. Kabileden kente, yerelden ulusala kadar her ynetim organ da bir birimdir. ki kiilik, hatta tek kiilik birimler kadar milyarlarca insan temsil eden birimler de sz konusu olabilir. Kavrama bu zenginlik iinde bakmak retici klacaktr. Fakat burada nemli olan, tm birimlerin birer ahlaki ve politik toplum olarak deerlendirilmesidir. Dolaysyla her birimin entelektel, ahlaki ve politik grevlerde payda olmas ilkesel deerdedir. Birim olmak ahlaki ve politik toplum olmay gerektirdii gibi, ahlaki ve politik toplum olmak da entelektel, ahlaki ve politik grevlere ball gerektirir. A, ebeke olma hali ise, kar kutbun rgtsel yaplanmas ve ynetilmesiyle balantldr. Ayrca isel birliktelikler en iyi alar halinde birbirleriyle rgtlenebilirler. Kat merkeziyeti, hiyerarik emir-komuta rgtlenmesi ve ynetimi demokratik modernite birimlerinin rgtlenme, ynetme ilkelerine tamamen terstir.

243

ZGRLK SOSYOLOJS

A- Entelektel Grevler Entelektel grevleri basmakalp bilin oluturma ve birimlere aktarma olarak belirlemeyeceimi peinen belirtmeliyim. Yaplmas gereken ilk i entelektelliin kendisini deerlendirmektir. Moderniteyi Aydnlanma ann (18. yzyl Avrupas) belirledii oka sylenir. Yahudi soykrm bata olmak zere, ulus-devlete sistematik olarak uygulanan saysz fiziki ve kltrel soykrmlar modernitenin aydnlanma ideasna lmcl darbe indirir. Entelektel Adornonun, artk btn tanrsallklarn susmas gerektiini syledii andr bu. Ayn zamanda uygarlklarn vard son aamadr. Bu an nemli bir andr; zmlenmesi yaplmadan bir adm bile ileriye atlamaz. Tarihsel bir iflas, yalan ve soykrm anndan bahsediyoruz. Bir a ydnlanma, bilinlenme, bilimlenme eylemi olarak entelektellik kendini bu andan soyutlayamaz. Ba sululardan biri olarak yarglanmak durumundadr. Suu birka Hitlere yklemek, liberalizmin en iren propagandasdr. Hitleri beikten mezara kadar besleyen sistemi aklamadan hakikat aklanm olamaz; olsa olsa hakikate ihanet edilmi olur. Entelektelliin temel grevi olan hakikatin peinde olmak ihanete uramken, hem de bu ihanet yaygnca entelektel sermayedar ve hamall tarafndan gerekletirilirken, kkten gzden geirilmesi gereken hususlar var demektir. Entelektel alanda kkten gzden geirilmesi gereken konular zmlenmedike, iine girilecek konum yeni entelektel sermayedarlar ve hamallar olmaktan teye sonu dourmaz. Eer sistemik kresel kriz ancak olaanst kriz ynetimiyle srdrlyorsa, bu durumda entelektel krizden bahsetmemek ya krlkten ileri gelir ya da sistemin iflah olmaz bir entelektel sermayedar ve hamal olmakla mmkndr. Onur sahibi olan sradan entelektel, krizin asl olarak zihniyet alanndaki tkanmayla ilgili olduunu kavramakta zorluk ekmez. Kald ki, sistem yaplanmalaryla zihniyetleri arasnda beden-ruh ilikisine benzer bir ba vardr. Yapsallk olarak bedenin krizi, ruh olarak zihniyet krizini sadece gerekli klmaz, ncs klar. ncelik bedende deil, ruhsal krizdedir. Nasl ki beyin lm beden lmnn kesin kantysa, zihniyet krizi de ancak yapsal krizin kant olabilir. Akas derin bir entelektel krizin yaand kesindir. Verilecek yant baz alanlardaki yeniliklerle giderilemeyecek kadar derinlik ister; sistemin dnmyle ilgili olmay gerektirir. Sistemin entelektel krizi ancak onun almasyla, yani entelektel devrimle mmkndr. Gnmz entelektel devrimini tartmadan nce, baz tarihsel rneklere deinmek bu konuda son derece aydnlatc olacaktr. Yorumlanabilecei kadaryla tarihte ilk byk entelektel devrim M.. 60004000 dneminde Mezopotamyada yaand. Toplumun ve doal kuvvetlerin gcnn ilk defa kapsaml gzlemlendii ve devasa boyutlu pratik sonularn karld dnemdir. Bu, Gordon Childen ancak 16. yzyl sonrasnn Avrupasyla kyaslamasnn yaplabileceini syledii dnemdir. Halen hem zihinsel hem arasal olarak yaa244

ABDULLAH CALAN

nan toplumsal kazanmlarn byk ksm o dnemden kalmadr. kinci byk devrim, Smer ve Msr uygarlklarnn kurulu dnemleridir. lk dnem devriminin kazanmlarn uygarlk sistemine hem zihinsel hem arasal olarak dntrme becerisini gsterecektir. Yaz, matematik, edebiyat, tp, astronomi, teoloji, biyoloji bata olmak zere birok bulu bu dnemde salanan devrimsel entelektel gelimelerdir. Tarih daha sonra Grek-onya devrimine kadar bu gelimeleri renmek ve tekrarlamakla geecektir. Grek-onya entelektel devrimi nc byk adm tekil eder. M.. 600 dnemi hem felsefi zihniyet, hem bilimsellik asndan ok zengin geen dier bir dnemdir. Mitoloji karml dinlerden felsefi devrime gei, phesiz byk bir entelektel devrimdir. Ayrca yaz, edebiyat, fizik, biyoloji, mantk, matematik, tarih, sanat ve politika alannda da devrimsel gelimeler yaand. 16. yzyla kadar ancak bu devrimlerin rnleri aktarlarak, tekrarlanarak tarih yaand. phesiz baka mekn ve zamanlarda birok entelektel gelime olmutur. Ama bunlar byk devrim saylamazlar. Tek tanrl dinsel klar nemli zihniyet devrimleri olarak yorumlamak mmkndr. Ayrca Zerdti ahlaki devrim byk bir entelektel devrimdir. inde Konfyus, Hintte Buda nemli entelektel deerlerdir. slamn 8.-12. yzyllarnda da entelektel prltlar nemlidir. Devrime dnmemeleri byk kayptr. Avrupa entelektel devrimi phesiz kkl ve kapsamldr. Ancak kaynaklarn bahsettiimiz devrim ve prltlardan ald tartlmaz. Hemen belirtmeliyim ki, bu entelektel devrimlerin tmnn smr ve iktidar tekelleriyle alakas yoktur. Tersine, bu tekeller yznden laykyla gelimemeleri ve saptrlmalar, kreltilmeleri, daha ok da kendilerine balayp sermaye haline getirmeleri sz konusudur. Avrupa byk entelektel devriminde bu gereklik daha ak ve arpcdr. Kapitalist tekeller ve devlet tekelleri olarak mutlakyet ve ulus-devlet sistemleri, entelektel devrimi engellemek, saptrmak ve kendi iktidarlarna balamak iin byk ura vermiler, bunu baat ilerinden saymlardr. Bu konuda byk mcadeleler verilmitir. Entelektel bamszlklarn, onurlarn kaybetmemek iin, engizisyondan Fransz devrim mahkemelerine kadar iktidarlarn amansz zulmne kar direnmiler, yaklmay gze alabilmilerdir: Bruno, Erasmus, Galileo, Thomas Moore vb. gibi. 19. ve 20. yzyllarda, toplumun her alannda ve birimlerinde olduu gibi, entelektel alan ve birimlerde de tekelci sermaye ve ulus-devletin hegemonyas gl yansma buldu. Bilim, felsefe, sanat ve hatta din iktidarlara, zellikle ulus-devlet yaplanmalarna byk oranda entegre edildi. Her iki alandaki tekelcilik, entelektel bamszla byk darbe vurdu. Bamllk altndaki entelektel ya bir entelektel sermayedara ya da ounlukla niversite ve dier okul sistemlerinde bilgi hamallarna dnt. Her ulus-devletin yeni tapna, niversiteler bata olmak zere okul yaplar oldu. Yeni neslin beyni ve ruhu buralarda ykanr; ulus-devlet tanrsna hibir dnemle kyaslanmayacak denli tapnan kul-vatandalar haline getirilir. Haliyle her
245

ZGRLK SOSYOLOJS

dzeydeki hocalar yeni rahip snf konumundadr. phesiz tek tek aydnlar, entelektel haysiyetini koruyanlar vardr. Ama genel kural bozmayacak kadar istisnaidirler. Daha da nemlisi, Avrupa entelektel devriminin ieriindeki gelimelerle ilgilidir. nceki alarn din, bilim, felsefe ve sanatn ncelikle iyi zmsediklerini belirtmek gerekir. Kendi katklarn bu zmsemeye dayandrdklar aktr. Kabul etmek gerekir ki, Avrupal entelekteller hakikate yaklamada byk bir aama kat ettiler. Metot ve uygulama olarak baarlar kesindir. zellikle Birinci Doaya (fizik, kimya, biyoloji, astronomi alanlarna) ilikin baarlar bu ynldr. Fakat kinci Doa olarak topluma ilikin bilimsel, felsefi, sanatsal ve ahlaksal yaklamlar iin ayn hususu belirlemek mmkn deildir. Byk ve anlaml aklamalar (manifestolar), bilimsel disiplinler, felsefi ekoller, sanatsal eilimler ve etik retiler gelitirdiler. Fakat toplumun ahlaki ve politik karakterini koruyacak kadar baarl olamadlar. Tersine, sermaye ve iktidar tekellerine balandka, ahlaki ve politik toplumun imhaya varana dek hedef haline getirilmesinde sadece yetmezlik, eksiklik ve yanllklarla izah edilemeyecek denli su ortakl ettiler. Entelektel kriz ite byle balad. phesiz yalnz toplum deil, evrenin de imha hedefi haline gelmesinde entelektel kesim sorumludur. Zaten kresel krizden mtereken sorumlu tutulmalar, krizin mterek olmasndan trdr. Burada aydnlatlmas gereken en nemli husus, entelektel yenilginin, bozulmann ve arpklamann stratejik ve taktik olarak nasl gelitiidir. zellikle toplumsal bilimler (Birinci Doaya ilikin bilimlerin de toplumsal nitelikte olduklarna veya yle olmalar gerektiine inancm ncelikle belirtmeliyim) alanndaki byk kargaa, yenilgi ve ihanetin gelimesinde neleri sorumlu tutmalyz? Tmyle bilimsel paradigmayla ilgili bir hastalk m sz konusudur? En byk pay baz disiplinlerde mi aramak gerekir? Hastalk bnyesel midir, yoksa arzi midir? Tedavisi mmkn mdr? Tedavinin yol ve yntemleri nasl gelitirilmelidir? Yeni bilimsel devrim veya paradigmann ana gstergeleri neler olabilir? Stratejik olarak nerelerden balamalyz? Ancak bunlar ve benzer sorulara zl yantlarmz olursa, entelektel krizden k kadar, yeni paradigmatik ve bilimsel grevlerimizi belirleyebiliriz. Avrupa uygarlk merkezli bilim krizi bnyeseldir. Uygarln balang dnemlerindeki gelimeleriyle ilgilidir. Bilimin tapnakta merkezilemesi, iktidarla btnlemesi anlamna gelir. Msr ve Smer uygarlndaki bilimin iktidarn ayrlmaz bir paras haline geldiini kantlayan ok sayda rnek vardr. Bilimi toparlayan rahiplik zaten iktidarn en nemli orta konumundayd. Hlbuki neolitik dnemdeki bilimin yaps farklyd. Kadnn bitkiler zerindeki bilgisi belki de biyoloji ve tbbn temeliydi. Ayrca mevsim ve ay gzetlemeleri hesab ortaya karyordu. Tarm-ky topluluklarnn bin yllarca yaam pratiklerinin byk bir bilgi hazinesini ortaya kard rahatlkla yorumlanabilir. Uygarlk dnemi bu bilgileri toparlayp iktidarn paras haline getirdi. Burada olumsuz anlamda niteliksel bir dnm yaanmtr.
246

ABDULLAH CALAN

Uygarlk ncesi ve dnemindeki kart toplumlarda bilgi ve bilim, ahlaki ve politik toplumun parasyd. Toplumun hayati karlar gerektirmedike, bilimin baka trl kullanlmas mmkn deildi. Bilgi ve bilimin tek amac toplumun varoluunu srdrmek, korumak ve beslemek olabilirdi. Baka amac dnlemezdi. Uygarlk bu durumu kkten deitirdi. Bilgi ve bilim zerinde tekelini kurarak toplumdan kopard. Toplum bilgi ve bilim yoksunu klnrken, iktidar ve devlet gleri bilgi ve bilimle alabildiine glendiler. Bilgi retenleri ve tayanlar hanedanlklara ve saraylara balayarak tekellerini salamlatrdlar. Bylelikle bilimin toplumdan, zellikle kadndan kkl koparl, yaam ve evreyle bann koparl anlamna da geliyordu. Ayn zamanda analitik zeknn duygusal zekyla bann kkl kopuu ve aralarndaki mesafenin srekli bymesi de birlikte geliiyordu. Bilimin toplumsal doadaki anlam tanrsallkt. Toplum kendi doasna ilikin bilgi ve bilin dzeyini kendi kimliinin ifadesi olarak tanrsallatryor, tanrsallkla bir tutuyordu. Uygarlk bu konumu da deitirdi. Bilim hanedan ve ortaklarna geince, tanrsallk da konum deitirdi. Artk topluma kulluk, tanrsal olmayanlar payesi biilirken, hanedan ve yakn evresi tanr soylusu olarak mitolojiye ve dine geirilmi oldu. Tanr-krallar, tanr soylular bylesi bir srecin rnyd. Bilim ve bilgi reticilerinin ve tayclarnn toplumla balarnn bu tr koparl tm uygarlk alar boyunca devam etti. Buna kar direnen olduysa da, kolayca tasfiye edildiler. Bilgi ve bilim adeta bir kast oluturdu. Avrupa uygarlna gelince, zellikle kiliseyle kralln ekimesi ve yine manastrlarn ksmen zerk havas nedeniyle bilgi ve bilim reticileri snrl bir bamsz dnem yaadlar. Youn iktidar savalar aratrmalarna zarar vermeden daha kolay koruyucu bulmalarna frsat sunuyordu. Rnesans, Reform ve Aydnlanma bu iktidar savalarnn yol at zerk ortamla yakndan balantlyd. in ve Osmanl tarz bir mutlakyetin olmamas zerklie katk sunuyordu. Sonu, felsefesel ve bilimsel devrim oldu. Fakat bir yandan kapitalizmin hegemonik ykselii, dier yandan ulus-devletin oluumu, 19. ve 20. yzylda bilim zerinde sermaye ve iktidar tekelinin kurulmasn beraberinde getirdi. Bilim artk sermaye ve iktidarn ayrlmaz parasyd. Zaten uygarlk tarihi boyunca ahlaki ve politik toplumun aleyhine gelien bu durum Avrupa modernitesiyle zirve yapt. Demek oluyor ki, Avrupa merkezli bilimsel paradigmalar ok nceden toplumdan kopmulard. Bilgi ve bilimle uraanlar arlkl olarak sermaye ve iktidar perspektifi iindeydiler. Ahlaki ve politik toplum oktan gzden dmt. Kilisenin yenilgisiyle bu sre daha da hzland. Temel kaygs ahlaki ve politik toplum olmayan bilim, artk sermayenin ve devletin hedeflerine kilitlenmekten baka bir ura alan bulamazd. Artk bilim iktidar ve sermaye retirken, sermaye ve iktidar da bilimi kendine iyice mal ediyorlard. Bilimin ahlak ve politikayla bann sonuna kadar ykl kapy ardna kadar savalara, atmalara, kavgalara, her tr istismara ayordu. Nitekim Avrupa uygarlk tarihi ayn zamanda savalarn en youn olduu tarih oldu.
247

ZGRLK SOSYOLOJS

Bilime biilen rol artk mkemmel ve zafer getirecek sava aralar icadna younlamakt. Sonu bylece nkleer silahlara kadar trmand. Ahlaki ve politik toplum kurallarnn egemen olduu bir toplumda deil nkleer silah, bir mantar tabanca silah bile icat edilemezdi. Edilse bile en azndan topluma kar kullanlamazd. Ahlaki ykl savalar en nemli balang etkenidir. Bilim ile ahlak ilikisinin kopuu ise, her tr ykc ara icadnn temelidir. Bilim ile iktidar ve toplum arasndaki bu ilikinin temel paradigma ve ynteme yansmamas dnlemezdi. Toplumun devreden karlmas, nesneletirilmesi anlamna da geliyordu. Tpk daha nce kadn ve klelerin nesneletirilmesi gibi. Ardndan Baconla, Descarteslerle balayan nesne-zne ayrmlar tm bilimlere tanm oldu. Bilimde nesnel olma ok vlr. Hlbuki en temel felaketin kaps nesnelik-znellik ayrmnn keskinlemesiyle ald. Ardndan ben-teki ayrmyla derinleti. Ardndan birbirini yok eden diyalektik ulara dnt. Bu ikilemler kesinlikle ahlaki ve politik toplumla sermaye ve iktidar ayrmasnn, elikisinin bir yansmasdr. Doann, ardndan kadn ve klenin, en son tm toplumun nesne konumuna indirgenmesi, bilimde halen kullanlan ok nl nesnellik kural olarak karmza kt. Eskinin tanr-kul ilikisi, zne-nesne ilikisine dnt. Daha eskinin canl doa anlay yerini l nesne doa ve zerinde tanrsal zne insana brakt. Bu paradigmatik yaklamlarn bilim, zellikle toplumsal bilimler zerinde etkisi ykc olmutur. rnein tamamen nesne olan fizik doasn esas alan fizik bilimi, doa zerinde snrsz deneyim ve tasarrufta bulunma zgrlne sahip olduuna inanr. Nkleer deneyimden her tr otodinamikleri harekete geirmeye kadar kendini zgr sayar. Bunu yaparken herhangi bir ahlaki endie duymaz. Nesne doa anlay maddenin snrsz tasarrufunu dourunca, sonu atom bombasna kadar gider. Tanrsal bilim arasal bilime dnnce toplumla ba kalmaz. ktidar ve sermayenin elinde azami kr kanununa bal bir arasallk kazanr. Grnte fizik tamamen tarafsz, nesnel doayla ilgilenen bir bilimdir. znde ise iktidarn ve sermayenin temel g kaynaklarndan biri olduu aktr. Aksi halde fizik bilimi mevcut halini koruyamazd. Olumsuz anlamda toplum-kart bir g durumuna dnm yle tarafsz nesnel bir bilim bulunmadn gstermektedir. Fizik kanunlar denilen g ilikileri de son tahlilde insan gcnn yansmalarndan baka anlama gelmez. nsann ise mutlak anlamda bir toplumsal varlk olduunu biliyoruz. Modernitenin tm bilimsel yapsna damgasn vuran pozitivist felsefeyi yorumlaynca, uygarlk-iktidar-bilim ilikisinin iyzn daha iyi aa karabiliriz. Pozitivist felsefenin kesin nesnel olgulardan yola ktn, bunun dnda hibir bilimsel yaklama yer vermediini biliyoruz. Yakndan baknca, nesnelerin ilikisi olarak bilimin tm eski puta tapclardan ve metafizik glerden daha putu ve metafiziki olduu kavranacaktr. Bu konuda tarihsel diyalektii ksaca hatrlatrsak daha ok aydnlanrz. Nasl tek ve soyut tanrl dinler, paganizmi (putuluk, bir nevi olgular tan248

ABDULLAH CALAN

rsallatrma dini) eletirme temelinde ortaya kp kendilerini ekillendirmilerse, pozitivizm de bir nevi kar atak olarak yeni putuluk biiminde ortaya kmtr. Din ve metafizik eletirisi, yeni putuluk (Olgulara dayal hakikatilik kesinlikle neopaganizmdir) olarak, neo-metafizik olarak ekillenmitir. F. Nietzschenin bu gerei ilk tespit eden filozoflardan olmas son derece nemlidir ve deerlendirmeleri hakikat aratrmalarnda katk niteliindedir. Nesnel olgu denilen kavramn hakikatten uzak bir kavram olduunu belirlemek byk nem tar. Olgular kendi bana hakikate ilikin ya hibir anlaml bilgi sunmazlar ya da sunduklar kadaryla ok yanl sonular beraberinde getirirler. Olgular eer karmak balantlar kapsamnda anlam bulamazlarsa, ya hi bilgi sunmazlar ya da en yanl sonulara yol aabilirler demitik. Fizik, kimya, biyoloji olgularn bir tarafa brakalm. Yalnz bir toplumsal olgu rnei zerinde durarak yol atklar sonular yakndan grelim. Pozitivizme gre ulus-devlet bir olgudur. Onu oluturan btn eler de birer olgudurlar. Binlerce kurum, milyonlarca insan hepsi birer olgudur. Aralarndaki ilikileri de katnca resmi tamamlam oluruz. Pozitivizme gre bilimsel kavram oluturduk demektir. Artk mutlak bir hakikatle kar karyayz: Ulus-devlet hakikati. Pozitivizm bu tanma bir yorum olarak bakmaz. Mutlak hakikat olgusu olarak bakar. Dier tm toplumbilim olgularna da bu anlayla bakar. Tpk birer fizik, kimya, biyoloji olgusu gibi bunlar da birer olgudur. Hakikat tanmlamas byledir. Grnte masum, hi tehlike iermeyen bu yaklamn hi de yle olmadn, zellikle etnik temizlik-soykrm hareketlerinde btn dehetiyle fark etmeye baladk. Hitlerden tutalm szde en lml ulus-devlet liderine kadar hepsi, yaptklarnn bilime gre son derece doru (pozitif bilimlere gre) olduunu, ulus gereklerini arndrdklarn, daha homojen bir ulus oluturmann sadece hak deil, doal evrim yasasna uygun bir gelime olduunu syleyeceklerdir. Esas aldklar bilime gre doru sylyorlar. Onlara bu gc pozitif felsefe ve bilimleri vermektedir. Nitekim tm modernite dnemi bu pozitivist anlay gerei snrsz vatan, millet, devlet, etnisite, ideoloji, sistem savana giriti. nk bu kavramlarn hepsi kutsald ve uruna sonuna kadar sava gerekirdi. Bilindii zere bu anlay sonucunda tarih kan banyosuna dnt. Grnte masum pozitivizm, znde kt ehresi byle srtyordu. Anlalmadysa biraz daha aklayalm. Dnyada gnmzde yaklak iki yz ulus-devlet vardr. Hepsi yukarda belirttiimiz kurum ve vatanda kitlesiyle ilikiler yeknuyla kar karya gelirse, en az iki yz tanrl, binlerce mabetli, snrsz tarikatl bir dzen veya hercmerlik durumunun domas kanlmazdr. nk temsil ettikleri tm olgular kutsal ve uruna lmeye deerdir. Dikkat edelim, karmzda gerek toplumsal doay yanstan ahlaki ve politik toplumdan ad dzeyinde bile bahis yoktur. Gerekten saldrya uramas halinde urunda lnecek bir gerek varsa, o da ahlaki ve politik toplum gerekliidir. Ulus-devlette ise, herkes kendi kendine olutur249

ZGRLK SOSYOLOJS

duu ve oluturulup nne sunulan olgu putlar adna savamaktadr. Eskinin putlar uruna savamndan bin kat daha aztm bir putlar uruna savalar dnemiyle kar karyayz. Sonu sermaye ve ulus-devlet tekellerinin azami kr kanununun ilemesidir; mutlu aznla firavunlarn bile yaamad yaantlarn peke ekilmesidir. Modern yaam denilen, pozitivizmin bu gereinin, daha dorusu gerekleri katletmesinin sonularndan baka bir ey deildir. Bugn sanal toplum ana eritik. Hibir gerek, sanal toplum kadar olguculuu aklayamaz. Olgucu toplum sanal toplumdur. Sanal toplum olgucu toplumun gerek yz, yznn tesinde hakikatin ta kendisidir. Olgularn anlamszl (daha dorusu kan banyosu, hayali toplum, tketim toplumu anlamnda anlamszlk anlalmal) sanal toplumla zirve yapyor. Medyatik toplum, ov toplumu, magazinel toplum hep nesnel, olgucu anlayn, pozitivizmin aa km hakikatidir. Bu da aslnda hakikatin inkrdr. Konumuz gerei fazla incelemeye gerek duymadan, benzer sonular daha da sralayabilirim. slam, Hristiyan, Musevi, Budist, kapitalist, sosyalist, feodal, kleci toplum kavramlar ayn yaklamn gerekleridir. Pozitivizmin metafizik yz burada da karmza kyor. Evet, slam toplumu, kapitalist toplumu ayn yaklamn sonucudur. Yani bunlar olgu kavramlardr; baka deyile yaktrma, grnt kavramlardr. Ayn ey ulus aidiyetleri iin de sylenebilir. Alman, Fransz, Arap, Trk, Krt ulus kavramlar pozitivist karakterde birer hakikattirler. zde ise, hakikatin silik grntleridir. Peki, gerek, hakikat nedir diye sorulabilir. Bence cevap basittir. Toplum gereinde doal olan ahlaki ve politik toplum hakikati ile bunu srekli andrmak isteyen uygarlk hakikati vardr. Bunun dndaki sfatlar, isimler hi gerei temsil etmez demiyorum. zn deil, grntsn, basit ve sk deikenli formunu temsil eder diyorum. rnein Arap ulus gerei diyelim. ok zayf da dm olsa, Arabistan denilen meknda ahlaki ve politik zellikleri olan bir toplumla, bu toplumun srtndan binlerce yl sulta srm ve gnmzde rme noktasna getirmi iktidar gerei dnda Araplk ok az ey ifade eder. Binlerce farkl, elikili, hatta can dman Arap vardr. Yani binlerce elikili hakikat! Pozitivizme gre byle olmas gerekir. Ama ok iyi biliyoruz ki, Arap gerei zde bu olmasa gerekir. Daha anlalabilir bir rnek aalardr. Bir de aacn olgu olarak binlerce dal ve saylamayacak kadar ok yapra vardr. Eer rn bilinen ve deerli olan bir aasa, ona gre anlam bulur; dallarna ve yaprana gre deil. Pozitivizm hepsine ayn arl verme krldr. Evet, dallar ve yapraklar da gerektir. Ama anlaml gerek deillerdir. Bir tiyein, bir kilo zmn deeri, anlam vardr. Ama bir yaprann ancak bir grnts, zn yanstmayan, biimsel gr kazandran bir olgusal gereklii vardr. Bilimlerin olguya boulmas, her gn yeni bir bilimsel disiplinin domas, hepsinin kendini ayn arlkta hakikat saymas bilimsel krizin ana nedenidir. Sistemle ban bata da belirledik. Hakikatin zne-nesne, biz-teki, beden-ruh, din-bilim, mito250

ABDULLAH CALAN

loji-felsefe, tanr-kul, ezen-ezilen, hkim-mahkm vb. srekli ve gittike derinleen biimde kart ikilemler halinde paralanmas, znde ahlaki ve politik toplumla onun zerinde kurulu uygarlk tekel ebekelerinin yaratt andrma ve smrgeletirme eyleminin sonucudur. Kapitalist modernite bu uygarlk ikilemini snrszca oaltp derinletirerek, toplumu bugnk dalma ve rme noktasna getirmitir. Bunda sistemin ibirliki biliminin de byk pay vardr. Kriz, ideolojik zle arasal yaplanma arasnda can ekime noktasna gelince, farkna varlan hal oluyor. sizlikle, savala, alk ve yoksullukla, bask ve krmla, eitsizlik ve zgrlkszlkle kendini ezici okluklarn etinden, ruhundan lklara dntrmesi oluyor. Pozitivizmi eletirirken baz yanl anlamalara dlmemesi konusunda uyarma gerei duyuyorum. Birincisi, olgularn hibir deeri yoktur, gereklikle ba yoktur gibi yaklam iinde deilim. Sadece olduka snrldr diyorum. Olgusalln bir felsefe dzeyine tandnda byk sakncalara yol aacan belirtiyorum. Avrupa dnce sisteminde bu durumun fazlasyla aa ktn vurguluyorum. kinci husus, belki bir nevi Eflatunculua kaydm ynnde bir eletiri getirilmesi olacaktr. zn belirleyici olduunu sylerken, zellikle aa rneinde bu eletiri beklenir. Fakat belirtmek istediim aa fikri, ideas deildir. Toplumca aacn ihtiva ettii gereklii belirtmek istiyorum. Faydaclk bir yaklam da sunmuyorum. Sadece gerekliinin ancak ahlaki ve politik toplumca belirlenmesi gerektiini sylyorum. Bir bireye veya gruba ok faydal olabilir. Ama eer ahlaki ve politik toplumca ayn biimde yorumlanmyorsa, gerek fayda deeri yoktur demek istiyorum. Liberalizmin benimsetmek istedii gibi Bireyler kar, filozof, bilim adam, asker, politika adam, sermayedar vb. olarak hakiki olan ne varsa bulur ve yaarlar felsefesini kesinlikle gayri ahlaki, gayri politik toplumsallk olarak eletiriyorum. Bunun uygarlk tarihinin yol at ve kapitalist dnemin tm topluma yutturmaya alt en byk ahlakszlatrma ve politiksizletirmenin ideolojisi olduunu, daha dorusu propaganda ile benimsetilen ve modernlik klf giydirilen ada mitolojik bir anlatm olduunu sylemek istiyorum. O halde daha da nem kazanan sorun u olacaktr: Hakikati nerede ve nasl bulmalyz? ok basit bir kural hatrlatarak cevabm vermek isterim: Bir eyi nerede kaybettiysen, ancak orada arayarak bulabilirsin. Yoksa baka yerlerde, tm dnyay aratrsan da bulamazsn. nk yntemi yanltr. Kaybettiin yerde deil, baka yerde arama yntemi sadece zaman ve enerji kaybettirir. amzn hakikat aratrmalarn da bu rnee benzetiyorum. Korkun aratrma laboratuarlarna, fonlarna ramen, varlan gerekler belirttiim gibi kriz ve ac ykldr. nsanln peinde kotuu hakikatin bu olamayaca aktr. Cevabm ska tekrarmn tekrar olacaktr. Hakikat ancak toplumsal olabilir. Uygarlk sreci ahlaki ve politik toplumu andrp smr ve iktidar tekeline kapattka, toplumsal hakikat yitirilmi demektir. Yitirilen, ahlak ve politik deerlerle birlikte yitirilmitir. Tekrar bulmak istiyorsan, kaybettiin
251

ZGRLK SOSYOLOJS

yerde arayacaksn. Yani uygarlk ve moderniteye kar ahlaki ve politik toplumu, onun gerekliini arayacaksn, bulacaksn. Bununla da yetinmeyeceksin; tannmaz hale getirilen varoluunu yeniden ina edeceksin. O zaman greceksin ki, tarih boyunca kaybettiin altn deerindeki btn hakikatleri tek tek buluyorsun. Bu temelde daha mutlu olacaksn. Bunun da ahlaki ve politik toplumdan getiini anlayacaksn. Entelektel alan yeniden dzenlerken, grevler kapsamnda baz nerilerimi gelitirmeye alarak, eletiriler temelinde ilkeler dzeyinde sunmak durumundaym: 1- Entelektel abalar, bilgi ve bilim almalar toplumsal doann temel varolu hali olan ahlaki ve politik toplum kapsamnda gelitirilmelidir. Uygarlk tarihi boyunca kopulan ve gittike andrlan bu toplum gereklii, kapitalistin damgasn vurduu modern ala birlikte tamamen paralanm, rmeye terk edilmi ve yok olmann eiine getirilmitir. 2- O halde entelektel aba, bilgi ve bilim almalar ncelikle bu gidiat durdurmay amalamak zorundadr. nk yok edilen bir eyin bilimi olamaz. Belki hatras olabilir. Hatra bilim deildir. Bilim yaayan, var olanla ilgilidir. Bu durumdaki toplum tmyle yok olmak istemiyorsa, kapitalistik moderniteye (tm unsurlaryla birlikte) direnmek zorundadr. Direni artk varolula ayn dzlemde olup zdetir. Entelektel sermaye ve hamallk olarak deil, gerek aratrcnn onuruyla yaamak, ayakta kalmak isteniyorsa, entelektelin tm abalarnda hem direnii olmas hem de aratrma unsurlarnn direni boyutlu olmas kanlmazdr. Hem entelektel hem de bilimi bu anlamda direniidir. Baka trls ya kendini aldatmak ya da sermaye veya hamal kimliini gizlemek olur. 3- Gelitirilen bilim ncelikle sosyal bilim olarak dzenlenmek zorundadr. Sosyal bilim tm bilimlerin ana kraliesi olarak kabul edilmek durumundadr. Ne Birinci Doa ile ilgili dier bilimler (fizik, astronomi, kimya, biyoloji) ne de kinci Doayla ilgili dier beeri bilgiler-bilimler (edebiyat, felsefe, sanat, ekonomi vb.) asla nclk tamaz; bunlar hakikatle anlaml ba kuramazlar. Her iki alan sosyal bilimle ban ancak baaryla kurabilirse hakikatten pay alabilir. 4- Sosyal bilimin ana konusu olarak ahlaki ve politik toplumu nesnel bir obje olarak deil, zne-nesne, biz-teki, beden-ruh, tanr-kul, l-canl gibi insan alglamasnda derinletirilmi ve aralarna uurumlar sokulmu ikilemler olarak deil, bu ikilemleri aan bir yntemle aratrmas esas olmaldr. Farkllama evrenin yaam tarz olup, toplum doasnda da geerlilii ok daha esnek, zgr ve younlam halde bulunan bir nitelemedir. Fakat bu farkllamay uygarlk ve modernitenin tm ideolojik yaplanmasnn temeli haline getirilen zne-nesne dzeyine tarmak, kesinlikle hem evrensel hem de toplumsal hakikatin yitirilmesi, paralanmas anlamna gelecektir. 5- Zirvesine Avrupa modernitesinde erien, genelde bilimin zelde sosyal bilimin zerinde ykseldii bu nesnelliin genel felsefesi olan ve halen tm iddetiyle devam
252

ABDULLAH CALAN

eden pozitivizm, kapsaml eletiriler temelinde tarihin p sepetine atlmadan, anlaml bir sosyal bilim paradigmas (kkl anti-uygarlk bilim felsefesi) gelitirilemez. Avrupa merkezli bilimin, zelikle sosyal bilimin ok paralanm ve hakikati yitirme tehlikesi de bulunsa, olumlu kazanmlarn ve hakikat paylarn anlamak ve zmsemek arttr. Pozitivizm ne kadar eletirilip almak durumundaysa, aa karlm hakikat paylarnn zmsenmesi de o denli benimsenmek durumundadr. Hakikat aratrmasnda toptan anti-Avrupaclk en az toptan Avrupaclk kadar olumsuz sonulara yol aabilir. 6- Her ne kadar postmodernizm denilen bu hakikat aratrmalar da pozitivizmi eletirip Avrupa merkezli sosyal bilimi reddediyorlarsa da, bu yaklamlarn kolayca liberalize edilmesi ve daha anti-hakikati olan bir anti-Avrupaclk olarak biim kazanmas mmkndr. Sosyal bilimin kriz halinden yararlanarak bu postmodern aratrmalar toptan reddedilmese de, son derece eletirel yaklamak nem tar. Modernist pozitivizmin evrenselci, ilerlemeci, izgisel yntemi ve perspektifi ne denli saptrc ise, birok postmodernistin ar greci (izafi) dngsel yntemi de benzer sapmalara aktr. Bu ulara savrulmamak iin bal kalnmas gereken temel ilkeleri (sralamaya altmz) iyi zmsemek arttr. Krizli ortam neredeyse herkese gre bir hakikat yolu aramaya msaittir ki, bu husus bile hakikat aratrmalarn kendi bana birok ynden saptrabilir, boa karabilir. 7- Hakikati aratrmada ana yntemimiz ne pozitivist nesnelcilik, ne de greci znellik olabilir. kisi de zde liberalizmin iki yz olup, bolca birbirine kartrarak piyasaya sunup entelektel sermaye ve hamallk retmede kulland yntem enflasyonudur. Hakikati olanakszlatrmann en etkili yn bu yntem enflasyonudur. Bu da ancak nesnelci ve znelci yntemlerin birbirlerine kartrlmasyla neredeyse kii says kadar yntem bolluu demektir. Hakikatin bozuk para misali deerden drlme eylemi olarak, bu yntem bolluklarna aldanmamak nem tar. phesiz gerein nesnel ve znel yanlar vardr. Bilin, hakikat son tahlilde gzlemlenengzleyen ikilisinin akmasn (Aynlamasn kastetmiyorum, daha ok zdelik olarak kavranmas olumlu olabilir) ifade eder. Bu konuda ne kadar derinleme, younlama yaanrsa, o denli daha ok hakikat paylar ortaya kar. Bu durumda ne gzlemleyen zne, ne de gzlemlenen nesne konumundadr. Daha ok ikisinin birbirine yaklamas, aynlamas denilemezse de, zdeleme konumunu yakalamas demektir. Hakikatin azamiletii sre, bu ynl zdeleme olanan yakalamaktr. imdilik bir ad verme gerei duymadan, yntem konusunu byle tanmlamak durumundaym. phesiz ana gzlemleyen ve gzlenen birimin ahlaki ve politik toplum olduunu hibir zaman ve meknda gz ard etmiyoruz. 8- Temel aratrma meknlar, niversiteler bata olmak zere, uygarlk ve modernitenin resmi kurumlar olamaz. Gemite de, gnmzde de bilimin iktidarlatrlmas ve resmi devlet kurumlarnda retilmesi, hakikatle bann yitirilmesi anla253

ZGRLK SOSYOLOJS

mna gelir. Bilimin ahlaki ve politik toplumla bann koparlmas, topluma yararl olmaktan karlmas, tersine toplum zerine bask ve smr tekellerinin gelitirilmesine yardmc olmas demektir. Tpk zel veya genelevlere kapatlan kadn zgr gerekliini, hakikatini nasl kaybediyorsa, resmi kurumlara kapatlan entelekteller ve bilim de o denli zgrln, gerek kimliini yitirir. phesiz bu demek deildir ki, bu kurumlarda hi entelektel yetitirilmez ve bilim retilmez. Anlalmas gereken, iktidarlaan entelektel ve bilimin toplumsal gereklikle ilgili aratrma ve bulu amacndan kopacadr. stisna kabilinden entelektel olunma ve bilimsel deeri olan yaptlarn ortaya karlmas ana gerei deitirmez. 9- Sosyal bilim iin kurumsal devrim, dier deyile yeniden yaplanma arttr. Nasl ki Grek-onya aydnlanmasnda bamsz felsefe ve bilim akademileri olutuysa, yine ortaada hem slami hem Hristiyanlk geleneinde tekke, dergh ve manastrlar benzer bir rol oynadysa, Avrupa Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketlerinin ayn zamanda birer entelektel ve bilim devrimi olduklar gerek ise, benzer devrimlere mevcut krizden k iin gnmzde de ihtiya vardr. Modernitenin drt yz yllk ideolojik hegemonyas en az maddi kltr hegemonyas kadar derin ve sreklileen krizini ama yeteneinde deildir. erik ve biim olarak demokratik modernitenin mdahalesi olmadan, krizin daha da rtc ve datc rol oynamas kanlmazdr. topik sosyalistlerden bilimsel sosyalistlere, anaristlerden Frankfurt Okuluna, 20. yzyln ikinci yarsndaki Fransz felsefi kndan 1968 genlik kltr devrimine ve en son 1990lar sonras postmodernist, feminist ve ekolojik klara kadar bu ynl kn zengin bir entelektel ve bilim miras vardr. Demokratik modernite hem uygarlk dnemi entelektel prlt ve devrimlerini, hem modernite kart entelektel klarnn olumlu zelliklerini zmseme temelinde kendi entelektel ve bilim devrimini yapmak durumundadr. Kurumlama bu devrimin koullarndan biridir. Entelektel devrimin kresel apta baars iin tarihte ad geen deneyimlerden karlacak dersler temelinde yeni bir dnya kurum merkezine ihtiya vardr. Bu ihtiyac gidermek iin Dnya Kltr ve Akademiler Konfederasyonu ina edilebilir. zgr bir corafyada ina edilecek bu konfederasyon hibir ulus-devlet ve iktidar gcne bal olmad gibi, sermaye tekellerine de kart temelde olumak durumundadr. Bamszl ve zerklii esastr. Her yerel kltr ve blgesel-ulusal akademilerden gnlllk temelinde program, rgt ve eylem ilkeleri uyarnca katlm gerekletirilebilir. Konfederasyon yerel, blgesel, ulusal ve ktasal dzeyde grevli kurumlamalara gidebilir. 10- Demokratik siyaset ve kltr akademileri bu grev iin uygun kurumlamalar olabilir. Ahlaki ve politik toplum birimlerinin yeniden yaplanma ihtiyalar iin gerekli olan entelektel ve bilimsel destei bu akademiler oluturabilir. Kendilerine resmi ve zel tekel kurumlarn rnek alma yerine, orijinal klar olarak yaplanmalar daha uygundur. Modernite kurumlarn taklit etmek, baarszlkla sonulanmala254

ABDULLAH CALAN

rn beraberinde getirebilir. zerk ve demokratik olmalar, kendi program ve kadrolarn kendileri oluturmalar, gnll rencilii ve retmenlii esas almalar, rencinin retmen, retmenin renci pozisyonuna sk sk geebilecei, dadaki obandan profesre kadar ideas ve amac olan herkesin katlm gsterebilecei balang itibariyle ngrlebilir. Kadn arlkl akademilerin de ayn ierikle birlikte zgn yanlarn bilimsel klmalar iin oluturulmas uygun olabilir. Sadece teorik kalmamalar iin pratie ok ynl katlm da aranan niteliklerden biridir. Akademiler yer ve zaman bakmndan pratik ihtiyalar gz nnde bulundurularak kurulur ve altrlr. Tarihte rneklerine oka rastland gibi (Zerdtn da balarndaki ategedeleri, Eflatun ve Aristonun baheleri, Sokrates ve Stoaclarn cadde kaldrmlar, ortaan manastr ve tekkeleri vb.) sade ve gnll kurululardr. Da bandan tutalm mahalle kelerine dek meknlar seilebilir. phesiz iktidarlarn azametini kantlayan binalar aranmaz. Manastr ve sivil medreselerde olduu gibi, eitimin sresi katlanlarn durumuna ve renci aklarnn younluuna gre belirlenebilir. Resmi kurumlar gibi kat zaman koullar gerekli deildir. Tmyle ekil ve kuraldan yoksun olmalar da dnlemez. Etik ve estetik kurallar mutlaka olmaldr. Demokratik modernite birimlerinin yeniden ina almalarnda entelektel ve bilimsel katk arttr. Bu artn piyasadaki entelektel sermaye ile karlanamayaca aktr. Yeni akademi kaynakl kadro ve bilim ancak bu ihtiyac karlayabilir. Entelektel grev kapsamnda yapmaya altm bu ksa deerlendirme ve zm ilkeleri phesiz neri niteliinde olup tartmay gerektirir. Kriz koullar ancak yeni entelektel ve bilimsel klarla olumlu ynde alabilir. Sz konusu krizin kresel, sistematik ve yapsal olduu gz nne getirildiinde, k iin de kresel, sistematik ve yapsal mdahaleler gerektii aktr. Eski kalplar, kurumlar, bilimleri taklit etmekle veya eklektik klmakla bir yere varlamayaca yaanan saysz devrimci deneyimden ders olarak renilebilir. Demokratik modernitenin kkl bir aydnlanma devrimiyle i ie kendini ina etmesi, gemiten renilmesi gereken derslerin banda gelir. Bununla birlikte hemen vurgulamalym ki, gemi imdidir. Toplumsal doann asli varolu biimi olan ahlaki ve politik toplumun tm gemiinden fazla sz etmesek de (Ama zellikle neolitik toplumun, ky-tarm toplumunun, gebeliin, kabile ve airetin, dinsel cemaatlerin halen yaamsallklarn inatla srdrdklerini gz ard etmemeliyiz), son be bin yllk sermaye birikim ve iktidar tekellerince kaybettirilen deerlerini yeniden kazanmak iin devrimsel nitelikte entelektel ve bilim retimi en ok ihtiya duyulan nesneyi oluturacaktr. Olmazsa olmaz kabilinden bu ihtiya iin entelektel grevlerimiz zerinde younlama, zmleme ve zme abalarmz her zamankinden daha fazla hayati nem tar. B- Ahlaki Grevler
255

ZGRLK SOSYOLOJS

Ahlak, zerinde ok konuulmasna ramen, zmlenmesi yaplamayan toplumsal kurumlarn banda gelmektedir. Etik ad altnda tm teorikletirme abalarna ramen, pratikte salanan gelimeler ok umut krcdr. Toplumsal varoluun gittike ahlaktan yoksun kald, bilimce gzlenen ortak bir tespittir. Bunun neden ve sonular yeterince aklanmamtr. Gittike gzden drlen bir kurum ve konum niteliine brndrlmtr. Fakat konu ve kurum olarak ahlak, sanlann da tesinde ok nemlidir. Gerek tarih boyunca yaanan krizler, gerek gnmz kresel krizi byk oranda ahlaki yoksunluun sonucu olarak dnlebilir. Tarihte toplumsal vicdan, Sodom (lkada Lut Gl yaknlarndaki bir ehir) ve Pompeinin yanardadan pskren lavlarla stnn rtlmesini ahlaki dknlkle izah ederken, bir hakikatten haber vermek ister gibidir! Ahlaki dknlk toplumlar kertir. Tanrlarn laneti denilen ey, znde toplumsal vicdann (ahlakn) ahlakszl cezalandrma eyleminin gksellie yanstlma biimidir. Tanry toplumsal kimliin en yce ve kutsal tanmlamas olarak yorumlarsak, lanetleme de toplumun tipik kendine has cezalandrma eylemi oluyor. Ahlak kavramsal olarak tanmlamak basittir. Toplumsal trelere, alkanlk ve kurallara gre yaamay bilmek ahlak tanmlayabilir. Fakat bu aklama olduka biimsel kalmaktadr. Etik ad altnda antika ve yenia filozoflarnn (Eflatun, Aristo, Kant bata olmak zere) giritikleri zmlemeler daha ok devlet teorisine giriten te bir katk sunmamtr. Daha dorusu, bireyi toplum yeliinden kopartp devlet yeliine geirmenin n hazrlklar gibidir. Sanki ahlakn grevi bireyi devleti iin nasl en yararl hale getirmekmi gibi bir yaklam sunduklar aktr. Ksacas ahlaki yorumlar uygarlk yanlsdr. Her toplumsal konuda olduu gibi, ahlaka ilikin olarak da tarihe bavurmak daha retici olacaktr. Toplumsal alarn yzde 98 gibi uzun bir dneminde hukukun deil, ahlak kurallarnn geerli olduunu biliyoruz. Bu nedenle de ahlaki toplum diyoruz. Dolaysyla bu uzun dnem ahlaknn neyi karladn ok iyi bilmeden ahlak yorumlamak eksik kalacaktr. Toplumsal doay esnek zekyla en ykl doa olarak tanmlamamz konuya k tutabilir. Esnek zekdan kast, daha ok dnmeyle i yapmaktr. Dnme ile i arasndaki iliki zorunlu olarak kural ierecektir. nk iin nasl yaplmas gerektii zaten kural demektir. e ilikin bu ilk eylemi ilk ahlak kural olarak da belirleyebiliriz. derken ise, her trden toplumsal etkinlii kastediyoruz. Yemekten uyumaya, yrmekten yiyecek yemeye, hayvanlarla dost olmaya veya atmaya, bitkilerle ilgilenmekten balk avlamaya kadar her eylem itir. Bu i ise, kural olmadan baarlamaz. Baarszlk ise toplumun lm demektir. Bu noktada toplumu ekonomik temel ve ahlaki styap gibi blme kavramlar sama gelmektedir. Ahlak ekonominin, daha dorusu yaamn temel ihtiyalarnn elde edilmesinin en iyi yolu olarak tanmlanabilir. Tre ve usul olarak ahlak, ekonominin veya temel ihtiyalarn elde edili tarzdr. Dolaysyla altyap-styap ayrmla256

ABDULLAH CALAN

r aklayc kavramlar olmaktan uzaktrlar. Ahlak, bata ekonomik abalar olmak zere, tm toplumsal eylemliliklerin iyi tarznda gerekletirilmesini ifade eder. Dolaysyla toplumsal olan her ey ahlakidir. Ahlaki olan her ey de toplumsaldr. rnein ekonomi ahlaksal olduu gibi, din de ahlaksaldr. Dorudan demokrasi olarak siyaset ahlakn kendisidir. O halde iin ilk kural yani ahlak, ilk balardan itibaren toplum iin hayati bir konudur. En iyi i nasl yaplyorsa, o nasllk en iyi ahlak kural olarak zihinlere yerleir. Bu, sre iinde daha da yetkinleerek, salam bir gelenek olarak toplumsal hafzaya mal olur. Ahlak artk olumu demektir. Tre, gelenek denilen olay budur. Burada zmlenmesi gereken en nemli husus, ahlakn zihni bir eylem olduu kadar toplumsal ile ilgili olmasdr. Hem zihnin abasn, hem toplumun eylemliliini gerektirir. ahsen bu duruma demokrasinin ilk orijinal hali demeyi tercih ederim. Bu durumda orijinal demokrasi ve ahlak zdelik kazanyor. Toplum daha ok hayati iler peinde koturup durduuna gre, i zerinde ok dnlp tartlmas kanlmazdr. Bununla da yetinmez; en iyi iin nasl baarlaca, yani ynetilecei zerinde de ok durmas yaamn vazgeilmez gereidir. Her iki durumda da, yani hem dnp tartmann, karar vermenin, hem de karar ynetip iin baarsna dntrmenin demokrasinin en dolaysz biimi (katlmc, dorudan demokrasi denilen ey) olduu aktr. Bu ise ayn zamanda toplumun ahlaki ynetilii, ahlaki yaam demektir. Demek ki ahlak ve demokrasinin kayna ayndr. O da toplumsal pratiin kolektif zihin ve i yapma yeteneidir. Toplum yaamnn yalnzca yzde 98lik blm ahlaki ve orijinal demokrasi ile gemi olmuyor; gnmze kadar ok paralanm, kendi haline braklm toplum birimlerinde de hala ezici olarak uygulanan hukuk deil ahlaktr. ok bozulmu da olsa, aileden etnisiteye kadar, hatta hukukun en ince detayna dek dzenledii birok kurumsal alandaki i yapmna kadar ahlak olmadan yaamn yryemeyeceini ok iyi bilmek gerekir. Hukuk bir rtdr. Esasen ii yrten g eminim ki hala ahlaktr. Uygarlk srecine baktmzda konu asndan yaplacak ilk tespit, ahlakn aleyhine srekli devlet normlarnn geerli klnmaya allddr. Smer toplumunda, ilk Hammurabi stelinde (yazl kaya dikitleri) hukuk kurallarnn dzenlenmesi bu durumu gayet iyi aklar. Belki ahlakn yetmediinden, hukukun gerekli hale geldiinden bahsedilecektir; ama bylesi bir yaklam yanltr. Sorun ahlakn yetmezlii deil, ahlaki toplumun andrlmasdr. Ahlakn nasl andrldn oka belirledik. Toplum zerine katmerli sermaye ve iktidar tekelleri kurulmaya balanmtr. retilen toplumsal deerler gasp edilmektedir. Bu durumda ahlakn yetmezliinden deil, toplumun tahakkm altna alnmasndan, devletin ynetim kurallar denilen hukuk kurallarnn uyguland bask ve smrye tabi tutulmasndan bahsedebiliriz. Dolaysyla ahlakn, balantl olarak dorudan demokrasinin alan gittike daralyor. Buna karlk devlet ynetiminin, hukukunun alan geniliyor. Bir tarafn kaybettiini
257

ZGRLK SOSYOLOJS

dieri kazanyor. Daha dorusu, ahlaka devlet zoruyla kaybettiriliyor. Alan daraltlarak, uygulanmas zorlatrlarak bu durum gerekletiriliyor. Daha sonraki tm uygar toplumlarda ahlakn (dorudan demokrasinin de) alan daraltlmaya devam edilip hukukun pay srekli arttrlacaktr. Nitekim ilka uygarlklarnn bir nevi sonu ve zeti olan Roma uygarlnn en ok hukuku gerekletiren devlet ynetimi olmas bu gerei dorular. Roma hukuku halen hukukun temel talarndan biridir. Avrupa uygarlnda, dier bir deyile modernizmde toplum adeta hukukun istilasna urayacaktr. Bir nevi hukuk smrgecilii sz konusudur. Ahlakn alan en cra kelere sktrlrken, tm bakelere hukuk konuk edilecektir. Bu gerek neyi yanstr? Toplum zerinde sermaye tekelinin ve iktidar arlnn arttn gsterir. Son drt yzyllk moderniteye baktmzda gerekleen, azami sermaye birikimi ve iktidar oalmdr. Daha dorusu, ikisinin i ie kmltif birikimidir. Ahlak asndan belirtilecek olan husus ise, ilevsiz kalmas deil, toplumun elinden alnmasdr. Ahlakn uygulanaca toplum koparlp alnmtr. Dolaysyla oka sylendii gibi, karmak hal alan toplumun ahlakla artk ynetilememesi nedeniyle hukuka ihtiya duyulduu eklinde anlatlmas, byk bir yalan ve o denli ahlaksz bir yargdr. Ahlakn yetmezlii, baarsz kalmas, toplumun karmaklndan i grememesi durumu kesinlikle sz konusu deildir. Burada da basit bir liberal ideolojik hegemonya kural iletilmektedir: Rakibi kolay safd brakmak iin propaganda ile iyice ypratma kural. Ahlak hakkndaki ada yaklamn oluumunda liberalizmin ideolojik hegemonyasnn rol ok aktr. Yerine ikame edilen hukukun ise, gerekten en ynetemez, akl ve vicdan d kurallarla ykl olduunu kim bilmez ki. Mahkemeye ilk denlerin bana gelenler pimi tavuun bana gelmez deyimi bouna sylenmemitir. Bir yerde, kurumda ne kadar ok hukuk kural varsa, orada o kadar etkili bir bask ve smr tekeli var demektir. Pratik gerekler, gnmzde ilk adm atlan her kurumda bu hususu doruluyor. Konu ile ilgili sorulmas gereken nemli bir soru da udur: Ahlak m, hukuk mu daha iyi ynetir? Anlatmmz her ne kadar ieriinde bu soruya cevap veriyor ise de, hukukun zorlama bir ynetim olmas bile gerei gayet iyi aklyor. Bilindii zere hukukun tarifi, devlet zoruyla kanunlarn yrtlmesi biiminde yaplr. Ahlakta zorla yrtme yoktur. ten benimsenmeyen bir kurala zaten ahlak kural denilemez. Zora dayal hukuki ynetimin ahlaki ynetimle karlatrlmasnda iyinin ar basaca, kefenin kesinlikle ahlak kefesi olaca aktr. Ahlakla dinin ilikisi zmlenmesi gereken nemli bir sorundur. Nasl ki ahlakla dorudan demokrasi arasnda bir zdelik kurmak mmknse (uygarlk d ve kart toplumlar iin), benzer bir zdelik din ve ahlak arasnda da kurulabilir. Dinin henz uygarlk damgasn yemedii koullarda ahlak, din ve dorudan demokrasi i ie yaanr. Ahlak dine gre daha ncelikli oluan bir kurumdur. Din yle anlalyor ki, ahlakn daha ok tabu, kutsallk, byleyicilik, anlam vermekte glk ekicilik, do258

ABDULLAH CALAN

a glerini kontrol edemezlik duygu ve dncesi boyutlaryla ilgilidir. Toplumun kendi doas dnda doay da tanyp kabullenmeyi idrak etmesi, hem korku hem merhamet duygusu uyandryor. Yaamlarnn ok bal olduunu fark ettii bu doa ve glerinin olumsuzluklarndan saknma, olumluluklarndan da yararlanma dncesi ilkel, orijinal din kurumu ve geleneinin kayna gibi grnmektedir. Dinin uygarlk ncesi bir kurum olduu tartmaszdr. Ahlakn daha ok yasaklayc, saknlmas gereken hususlarn, merhamet ve balayc unsurlarn kapsamna alyor. Sre iinde ok daha kat bir gelenek haline geliyor. Bu anlamda ahlakn en kat, kutsal emir ve kural dzenleyicilii dini oluturuyor. Ahlakn iinden domasna ve ilk balangta bir parasn tekil etmesine ramen, zaman ve mekn koullarnn deiimiyle glenerek, kurum ve kurallarn ok daha kat ve uyulmas art olan kanunlar haline getirerek (Musann tipik On Emir dzeni) bamszln ve baatln ilan ediyor. Hukukun da benzer bir k olmasyla kyaslanabilir. nce ahlaki kurallarn bir blm olan hukuk kurallar, devletlemeyle birlikte zorla yerine getirilen kanunlara dnerek, bildiimiz hukuku oluturdu. Uygarlk srecinin gelimesiyle birlikte din bir farkllama daha yaad; smr ve iktidar glerinin karlarna dntrlen boyutlaryla toplumu ar cezalandrabilen bir tanrsallk gc haline getirildi. Hukukun devlet eliyle yrtt tekel karlarn, yeni uygarlk damgal din tanr eliyle yrtmeye alt. Her iki dnm de nemlidir. Tarihin en nemli iki krlma ann temsil ederler. Ykselen iktidar ve krallk otoritesinin kendini tanrsal kavramlarla niteleyerek glendirmesi, ideolojik hegemonyann temel kuraldr. Tanr kavramn kazdka, her defasnda altndan bask ve smr tekellerinin, devlet ve iktidar aygtlarnn zorbal, talan, klece altrma gc ortaya kar. Fakat dinin demokratik, toplumsal boyutta olan ksmnn ahlakla zde olan unsurlarnn giderek doa ve toplum birimlerine dntn tespit etmek ok nemli bir husustur. Bylelikle uygarlk tarihi boyunca dinin iki karakterli kimlik, gelenek ve kltr olarak gelimesini anlamlandrmak mmkndr. Uygarlk glerinin kimlii olarak din ve tanr, ne kadar korku, ceza, cehenneme atma, a brakma, yok etme, merhametsizlik, sava, tahakkm, hkmran, sahip, tapnma kavramlaryla (Unutmamak gerekir ki, bu kavramlar en ok uygarlk glerini, kiiliklerini niteler) yklyse, ahlaki ve politik glerin din ve tanr kimlii de cesaret, af, balayclk, umut, rzksz brakmama, var etme, merhamet, sevgi, bar, znde erime, kavuma kavramlaryla ykldr. O halde uygarlk tarihi boyunca dini bu iki kimlii iinde tanmlamak son derece reticidir. brahim dinler tipik olarak bu iki eilimi de barnda tayan zelliktedirler. Dinsel st dzey temsilcileri (rahip, haham, eyhlislam, ayetullah vb.) ne kadar uygarlk eilimini yanstyorlarsa, alt dzey mmet ehli de demokratik uygarlk eilimini yanstr. Yerine ve zamanna gre eilimler denk ve baatlk kazanabilirler. Bu konumlaryla modernitenin sosyal demokratlarn hatrlatrlar. Sosyal demokratlar
259

ZGRLK SOSYOLOJS

modernite dneminde nasl burjuvazi ile ii snfnn uzlamn temsil ediyorlarsa (tabii sermaye ve iktidar tekellerinin hegemonyasnda), brahim dinler de uygarlk tarihi boyunca uygarln sermaye ve iktidar gleriyle demokratik uygarlk glerinin uzlamn (Yine iktidar glerinin hegemonyas ar basar) temsil ederler. Tarihte din-ahlak ilikisinde mstesna bir reti ve kiilik olarak Zerdtizm ve Zerdt gryoruz. Aratrmalar Zerdt ve bal olduu retiyi byk bir ahlaki devrim olarak tanmlamaktadr. Zagros dalarnn eteklerinde tarm ve hayvanclkla (neolitik devrimden beri, M.. 12000, hatta drdnc buzul dneminin kalk tarihi olan 20000lerden beri ekillenen kltr) geinen bir toplumsal kltrel ortamda, Smer uygarlnn (M.. 3000 - sonras) mitolojik ve dinsel hegemonyasna kar kutsallktan ziyade sekler, dnyevi ahlak savunan bir eilim olarak gelien bu ahlaki devrime Zerdtn adna izafeten Zerdtizm denilse de, ok daha eski kklere sahip olduu bilinmektedir. Zerdtn nl sz olan Syle, sen kimsin? hitabyla Smer uygarlnn mitolojik ve dinsel tanrsalln yarglad aktr. Dolaysyla uygarlk din ve tanrlarnn bu ilk ahlaki eletirisi ok byk neme sahiptir. Filozof F. Nietzschenin nl yaptna Zerdt Byle Buyurdu adn koymas ve ieriini Zerdtvari ahlaki yarglarla doldurmas bouna deildir. Kendisi bu ynl en gl uygarlk yorumlaycs olarak tannmaktadr. Hatta bazen lakap olarak Zerdtn mezi, Dionysosun mezi kelimelerini kendisi iin kullanmas dndrcdr. Zerdtilikte demokratik uygarlk unsurlar ar basar. Ailede kadn-erkek eitliine yakndr. Hayvanlara ac ektirilmez; eti ounlukla yenmez, rnlerinden yararlanma esastr. Ziraat byk deer tar. Kutsallktan arnm iyilik-ktlk kavramlar ne kar. Diyalektiin ilk tohumlarn artran ikilemli dnce tarz (aydnlkkaranlk gleri) ok belirgindir. Evren diyalektik olarak kavranmaya allmaktadr. Toplumun gl ahlaki ilkelerle ynetilmesi esas alnmaktadr. Tm bu ynleriyle Smerlere ve kkenlerini oradan alan uygarlklara kar gl bir ahlaki devrimi yanstt ok aktr. Bilindii gibi, saptrlm da olsa, bu devrimin en byk rn Med Konfederasyonu ve onu devralan (Ne yazk ki ok arptlacaktr) Pers mparatorluudur. Mani (M.S. 250ler) bu ahlaki retide ikinci bir devrim yapmak istese de, olduka yozlam Sasani imparatorlar bunu engelleyecektir. Maninin kendisi ar cezalandrlacaktr. ki dinsel ve ahlaki kimliin atmas sz konusudur. Ortadoudan Hindistan ve Avrupaya kadar Zerdt-Mani ahlak geleneinin halen sregelen izleri (Mecus, zidi) mevcuttur. Zendik kelimesi Zerdt kkenli olup, bugn bilim anlamnda kullanlan Science kelimesinin de kkenidir. Gerek Babile srgn (M.. 600546) dneminde Yahudi peygamberlerin, gerek Med-Pers mparatorluk dneminde Grek-on filozoflarnn ve her iki kolla birlikte direkt Avrupal oryantalistlerin Zerdtik gelenekten olduka beslendiklerini belirtmek gerekir. Zerdtle ayn dnemde yaayan (M.. 6. ve 5. yzyllar) Konfys, Sokrates ve Budann da retilerini temelde ahlaki topluma dayandrdklarn, uygarln ahlak
260

ABDULLAH CALAN

tehdit etmesine kar ok gl bir ahlaki savunuyu temsil ettiklerini ayn nemde belirtmek gerekir. Ortaada slam ve Hristiyanlk retilerinde ahlaki e olduka nemli yer tutar. Avrupa uygarl yani modernitesi dneminde ise, ahlak byk bir erozyon yaar. Bunun nedenlerini kapsamlca dile getirmitik. Bu ksa tarihi hatrlatmalar bile gsteriyor ki, ahlaki toplum byk bir direngenlik sergilemitir. Ahlak, ahlak olarak kaldka uygarlk glerine teslim olmamtr. Dayatlan uygarlk dini ve hukukuna kar Demosun ahlak srar hibir zaman eksik olmamtr. Gnmzde ahlaka ilikin temel sorun ve grevler nasl konumlanacana ilikindir. Sosyal bilimin bir dal olarak etik (ahlak teorisi) phesiz nemle gelitirilmesi gereken entelektel alana ilikin bir grevdir. nemli olan, etiin toplumla nasl btnleeceidir; andrlan ahlaki toplumun nasl yeniden ve daha gl temellerde ahlakla donanacadr. Ahlak yeniden ina grevi sadece asrn, modernitenin deil, toplumun srdrlp srdrlemeyecei sorunudur. Kresel krizin zoraki, hukukun zor gcyle alamayaca aa km durumdadr. Dinsellie yeniden dn de umutsuz bir vakadr. Toplumsal doann gl ahlaki dokusu tekrar ilevselletirilmedike, hibir yolla modernitenin kresel krizden kamayacan iyi kavramak gerekir. Yaanan kriz be bin yllk uygarlk sisteminin btn toplum kart glerinin ahlaki toplum aleyhine yarattklar krizdir. Dolaysyla k da ahlaki toplumda (ahlakn dorudan demokrasi zdelii nedeniyle politik toplumda) aramak diyalektik gereidir. lke olarak bu tespitte birleilmedike hibir ahlaki grev doru olarak belirlenemez. O halde modernitenin kresel krizine kar demokratik modernitenin en byk k silah olarak ahlakn yeniden ina almalarnda, ahlaki grevleri bir kere daha ilkeler halinde belirlemeye alrsak; 1- Modernitenin kresel krizi (gnmzdeki sistemik, yapsal kriz) be bin yllk uygarlk glerinin ahlaki topluma kar yrttkleri ykmn sonucu olup, diyalektik gerei olarak krizden kn da ahlaki toplumun yeniden inasnda aranmas doru olup, ana seenek durumundadr. 2- Demokratik modernitenin temel birimi olan ahlaki ve politik toplum tm andrlma, rtlme ve yok edilme abalarna (uygarlk ve modernite gleri tarafndan) ramen, toplumsal doa olarak varln ezici biimde srdrmektedir. Uygarlk gleri dar bir elit ebeke olup (Belki de toplumsal doann yzde onundan hibir zaman fazla olmamlardr) esas arl halen ezilen, smrlen tm uluslar, halklar, etnisiteler, kadnlar, ky-tarm toplumlar, isizler, gebeler, genlik, marjinal gruplar vb. oluturmaktadr. 3- Toplumu esas olarak ayakta tutan ve srdren devletin hukuk dzeni deil, tmyle toplumdan soyutlama abalarna ramen, zayf da kalsa ahlaki unsurdur. Toplum yok edilmedike ahlak da yok edilemez. Bir toplumdaki krizin derinlii ahlaktaki alalmayla balantldr. Ahlak er ge sadece krizden k iin deil, toplum261

ZGRLK SOSYOLOJS

larn mutluluk iinde srdrlebilir olmalarnda da temel toplumsal doku, kurum olarak roln oynamak durumundadr. 4- Etik almalar entelektel alana, demokratik siyaset almalar politik alana ilikin grevler olmakla birlikte, ahlaki toplumla btnlemedike roln oynayamazlar. Ahlak her iki alan grevlerinin pratikletii toplum gereini ifade eder. Demokratik kapsam iinde din ve ahlak arasnda zdelik vardr. Dolaysyla ibadet yerleri en ok toplumsal ahlakn ilendii kurumlar olmak durumundadr. Bata kilise ve camiler olmak zere, ibadethaneleri birer pratik ahlaki kurum olarak deerlendirip, ahlaki toplumun inasnda kullanmak en dorusudur. zellikle camileri Hz. Muhammed dnemindeki yaygn ahlaki merkezler olarak icra edilen ilevlerine yeniden kavuturmak nemlidir. Camiler sadece namaz gibi son derece basit bir ritelin yeri (Hz. Muhammed dneminde camiler esas olarak ahlaki ve politik toplumun yeniden ina edildii merkezlerdi. Namaz sadece bu ii onama riteli olarak dnlmt. Sonralar ritel esas oldu. Esas ahlaki ve politik toplum inas ise unutuldu, unutturuldu) deildir. Demokratik modernitenin, ahlaki ve politik toplumun yeniden ina edildii ahlaki kurumlar olarak, gerekirse program, rgtlenme ve alma tarz olarak reformdan geirilip yeniden dzenlemelere kavuturulmaldr. Alevi Cemevleri daha ok ahlaki ve politik toplum kurumlar roln oynamalarna karlk, onlarn da yeniden ina almalarnda nc dzeyde yeni dzenlemelere kavuturulmas gerekir. Devlet ve iktidarn kart dayatmalarna karlk, ahlaki ve politik toplum birimlerinin kutsal ve ahlaki direnme haklar vardr. Gerekirse bu hakk kullanmak gerekir. A yrca din ve vicdan (ahlak) zgrl bunu gerektirir. 5- Ne modern klkl laisizm dayatmalar, ne de gelenek adna radikal veya lml yeni dincilik dayatmalar sanldklar gibi birbirlerine kart iki eilim olmayp, liberalizmin iki eklektik ideolojik versiyonu olarak, ahlaki ve politik roln oynayamazlar. Bu ynl tuzaklara dmemek iin dinin demokratik muhtevasyla laiklikte ksmen yansyan zgr ve sekler unsurlar benimseyerek yaklam gelitirmek nemlidir. Her iki unsur demokratik modernitenin yeniden inasnda ancak bu kapsamda rol oynayabilirler. Aralarndaki asrlk oyunlarnda, kavgalarnda taraf olmamak kadar, dini ve ahlak yozlatrc, boa karc, moderniteyle kar temelinde yeniden entegre edici abalarn boa karmay bilmek gerekir. 6- Hukukun devlet zoruyla toplum zerinde estirdii terre aldanmamak gerekir. Ahlak esas, hukuk talidir. Adaletli olduu mddete hukuka sayg duyulur. Aksi halde sonuna kadar ahlaki ve politik toplumda srar etmek arttr. Toplumun savunulmas ve srdrlebilirliinin esas yolunun ahlaki tutumdan getii bir an iin bile unutulmamaldr. 7- Ahlakn kurum olarak kresel temsilinde Vatikan tr Katolik ekmeniklerle slam mmetini (ekmenini) temsilen eski halifelik kurumunun (bu arada Musevilik,
262

ABDULLAH CALAN

Budizm vb. ahlaki ve dini gelenekler de dahil edilerek) ve benzerlerinin ortaklaa bir at altnda yeniden kurumlamalar, teolojiden ok etik uygulamalar zerinde younlamalar, tm insanlk adna ahlaki ve politik toplumun yeniden inasnda byk rol oynayabilir. Bir nevi ulus-devletlerin BM ats altnda bir araya gelmesi gibi, temel ahlaki retilerin modernite saldrlarna kar bir araya gelerek kurumlamalar baarlar iin arttr. Tm kutsallklar ve ahlaki retileri yutmaya alan uygarlk ve modernite canavarlklarna (Leviathana) kar kresel kutsallklar ve ahlaki renim konfederasyonu bu artn gerei olarak kurulmak durumundadr. 8- Demokratik modernite gleri ahlaki alana ilikin grevlerini benimseyip yaamsallatrmadka, uygarlk ve modernite glerinin kapsaml ideolojik ve maddi kltr silahlaryla yrttkleri saldrlara kar demokratik toplum birimlerini baaryla savunup srdremeyeceklerini bilmek durumundadr. Ahlaka ilikin konu ve kurumun tanmlanmasna ynelik bu ksa deerlendirmeler zm nerileri niteliinde olup zerinde kapsaml tartmay gerektirir. Ahlak toplumu alt-st yaplandrma emalarna smad gibi, toplum doas da bu tr emalara uymaz. Her toplumsal birim, hatta birey ahlaktan pay almadan yaayamayacan iyi bilmelidir. nemli olan, iyi bir ahlakla toplum ve bireyin donanmasdr. Uygarlk ve modernite canavarlklar (Leviathan) ne kadar saldrp yok etmeye alsalar da, ahlaki toplumu o denli savunmaktan baka aremiz yoktur. Toplumunu savunamayann onurlu yaam hakk olamaz. Ama ahlak olmadan da toplumun savunmas yaplamaz. Demokratik modernitenin yeniden ina almalarnda, tm toplum birimlerinin ahlaki grevlerinde gsterecekleri baar, kresel sistem krizinden zaferle kta temel lt olmaktadr. C- Politik Grevler Ahlak gibi politika kavram da zerinde en ok kavram kargaas ve karmaas gelitirilen bir kelimedir. Szck anlam basittir. Eski Yunanca kkenli olup, kent ynetme sanat dersek anlalm olur. Fakat szcklerle hakikat arama ok eksik ve insan yar yolda brakacak bir yntemdir. Toplumsal doaya ilikin kavramlar genel olarak ok mphemdir. Gerei iaret edebilirler, ama bir araya getirmekle oluturamazlar. Gerei biraz da kavramlarn tesinde aramak gerekir. Ne yazk ki, bu i de yine kavramlar sayesinde mmkndr. O zaman geriye yorum gc kalyor demektir. Politikann z anlamn zgrlk sanat olarak belirlemek, maksad daha iyi ifade etmi olabilir. zgrln kendisi ise hakikate yaknl artrr. phesiz politika, zgrlk ve hakikat kavramlarn kullanrken, temel aratrma birimimiz yine ahlaki ve politik toplumdur. Akas, toplumsal olanla aray aan bireysel bazl veya baka temel birimli aklamalardan ekiniyorum. Politika adyla neredeyse zdelemi sava, atma ve smr kavramlarn dnnce tedirginliim daha da artar. Karamsarl daha da arttran, politika ve polisin (devletin) de zde saylmasdr.
263

ZGRLK SOSYOLOJS

Politik grev gibi iddial bir konuda baaryla k yapmak grnd kadar kolay deildir. Hi girimemektense, mtevaz bir deneme en azndan tartmay, dolaysyla aratrmay gelitirmesi asndan daha iyidir. ncelikle politika saymadm baz ileri belirlemenin gerekli olduu kansndaym. Birincisi, devlet ilerinin politik iler deil, idari iler olduunu iyi kavramak gerekir. Devlete dayanarak politika yaplmaz, idare edilir. kincisi, toplumun hayati karlarn ilgilendirmeyen iler esas politikay oluturmaz. Dier toplumsal kurumlarca yerine getirilen rutin iler seviyesindedirler. ncs, zgrlkle, eitlik ve demokratiklikle balantl olmayan iler politikay esas olarak ilgilendirmez. Bu ilerin tersi ise, politikay esastan ilgilendirir: Toplumun hayati karlar, yaamsall, gvenlii, beslenmesi, iktidar ve devletin engelledii zgrlkler, eitlikler ve demokrasidir. Grld gibi politik ilerle devlet ileri ayn deildir, hatta olduka elikilidir. Bu durumda devlet ne kadar geniler ve younlarsa, politika o denli daralr ve gever. Devlet kural demektir, politika ise yaratclktr. Devlet hazr ynetir, politika ise oluturarak ynetir. Devlet zanaattir, politika sanattr. ktidarla politikann ilikisi daha da mphemdir. Belki de iktidar devletten daha ok politikann inkrdr. ktidar her zaman devletten ok daha fazla topluma yerleiktir. Bu ise, toplumda politika yapmann ne kadar zor ve kstl olduunu ifade eder. Sonuta politika ile iktidar ilikisi hep gergin ve eylemli geer. Konuya daha somut yaklamaktan baka aremiz yoktur. nk pratiklemedike politikann anlam kalmaz. Ahlaki ve politik toplumu ilgili olduu birok konuda zmlemeye altk. Ar tekrara dmemeye aba harcasak da yine mecbur oluyoruz. Toplum tpk ahlakta olduu gibi politik bir olgu veya doadr. yle sanld gibi resmi devlet almalar anlamnda deil, toplumsal doa olarak politiktir. Ahlakn ilevi hayati ileri en iyi yapmaksa, politikann ilevi ise en iyi ileri bulmaktr. Dikkat edilirse, politika hem ahlaki boyut tayor, hem de daha fazlasn. yi ileri bulmak kolay deildir. leri ok iyi tanmay, yani bilgi ve bilimi, bir de bulmay yani aratrmay gerektirir. yi kavram da buna dahil olunca, ahlaki bilmeyi de gerektirir. Grld gibi politika ok zor bir sanattr. ine girilen nemli bir yanlg, politikann devlet, imparatorluk, hanedan, ulus, irket, snf vb. gibi byk hacimli kavramlarla i ie dnlmesidir. Politikay bunlar ve benzer olgular ve kavramlarla i ie dnmek anlamn drebilir. Gerek politika tarifinde gizlidir: Toplumun hayati karlarn zgrlk, eitlik ve demokrasiden baka hibir kavramlar grubu izah edemez. O halde politika esas olarak, ahlaki ve politik toplumun her koul altnda bu niteliini veya varoluunu srdrebilmesi iin yaplan zgrlk, eitlik ve demokratikleme eylemlilii demektir. Ahlaki ve politik toplum derken tarih ncesinden bahsetmiyoruz. Toplumsal doann srekli yaanan ve varoluu sona ermedike hep varln srdrecek olan doal halinden bahsediyoruz. Ne kadar andrlsa, rtlse ve paralansa da, ahlaki ve
264

ABDULLAH CALAN

politik toplum hep var olacaktr. Toplumsal doa var olduka o da var olacaktr. Politikann rol ise, bu varoluu andrtmadan, rtlme ve paralanmaya uratmadan daha da gelitirmek iin zgr, eit ve demokratik klmaktr. Bylesi bir durumu yaayan her ahlaki ve politik toplum ise en iyi toplum demektir; hedeflenen toplumun gerekletirilmesi demektir. Kavramn ieriinin daha iyi anlalmas iin bir kez daha tarihe bavurmalyz. Bu i iin uygarlk yine baat kavrammz olacaktr. Sadece iktidar ve devleti ierdii iin deil, snfsallk ve kentlilik balamnda da toplum zerinde srekli genileyen ve younlaan ideolojik ve maddi kltr alar, ahlaki ve politik toplumu sardka politikann rol daralr. Politikann rolnn daralmas, toplumsal zgrlk, eitlik ve demokratiklemenin gerilemesini veya yadsnmasn beraberinde getirecektir. Uygarlk tarihi bu ynl gelimelerle doludur. Hkimiyet altndaki toplumun gittike daha ok kleletirilmesi, serfletirilmesi ve proleterletirilmesi, darya doru daha zgr, eit ve demokratik toplumlarn bask altna alnma ve smrgeletirilme srecine dnerek devam edecektir. Sermaye ve iktidar tekellerinin azami kr kanunu bunu gerektirir. Bu durumda politika, demokratik uygarlk birimlerinin direnii olarak anlam bulacaktr. nk direnmeden hibir zgrlk, eitlik ve demokratikleme adm kazanlamayaca gibi, var olan ahlaki ve politik dzeyin daha da andrlmas, paralanmas ve rtlmesi, smrgeletirilmesi engellenemez. Tekellerin smrsnn nne geilemez. Politikann zgrlk sanat olarak tanmlanmas tarihte oynad bu rolnden trdr. Politika yapamayan, yapmaktan alkonan her snf, kent, halk, kabile, dini cemaat ve kavim-ulusun sz ve irade gc en byk darbeyi yemi demektir. Kolektif sz ve iradenin olmad yerde ise sadece lm sessizlii vardr. Antikan Atina ve Romas nlerini politik glerinden alyorlard. Cumhuriyet Romas ve Atina demokrasisi tm kstllklarna ramen hala hayranlkla anlyorlarsa, bunda temel etken kent politikasn byk maharetle srdrmelerinden ileri gelmektedir. Atina kent politikasyla devasa Pers mparatorluunu durdurduu gibi, yenilgisini de hazrlamtr. Roma ise cumhuriyeti politikasyla dnyann merkezi haline gelebilmitir. Daha da nemlisi, Greko-Romen kltrnn geliiminde her iki kentin politikacl belirleyici rol oynamtr. Babil rnei daha arpcdr. Belki de kent bamszlnn, zerkliinin ilk byk rnei olarak sunmak mmkndr. evresindeki daha gl iktidar ve devlet glerinin boyunduruuna girmemek iin bamszlk ve zerklik politikasnn btn maharetini, ustaln sergilemitir. Asurlardan Hititlere, Kassitlerden Mitannilere, Perslerden skendere kadar dnemlerinde tarihin tm nl imparatorluklarna kar bu usta politikalaryla ayakta kalabilmitir. Gelitirdii bilim, sanat ve endstriyle dnemin en uzun sreli uygarlk ekim merkezi olabilmitir (M.. 2000 - Miladi yllara kadar). phesiz bunda takip ettii kent politikasnn belirgin pay vardr. P olitikann zgrlk ve yaratclk olduunu kantlayan arpc rneklerin banda geldii
265

ZGRLK SOSYOLOJS

aktr. Kartaca ve Palmyray da bu kabil rneklerden sayabiliriz. Kartaca uzun sre Roma hegemonyasna kar direni politikasyla ayakta kald gibi, yaratc gelimesini srdrmtr. Ne zamanki Roma gibi imparatorluk sevdasna giriti, o zaman kaybetmekten kurtulamad. nk imparatorluk olmak direni politikasyla terstir. Hatta politikann inkrdr. Sonu trajik kaybeditir. Palmyra da benzer bir sreci yaamtr. Belki de blgede Babilden sonra en ok ykselie geip en uzun sreli (M.. 300-M.S. 270ler) zerk ve bamsz kalabilmi, adeta lde cennet yaratm olan nl Palmyra, Roma ve Pers-Sasani mparatorluklarna kar denge ve zerklik politikasn brakp kendi bana imparatorluk olmaya kalknca (Kraliesi nl Zennube dneminde, M.S. 270ler) trajik sonla karlamaktan kurtulamamtr. zgrlk iin direniin zafere, iktidarcln ise felakete gtrd arpc rneklerden birini de Palmyra trajedisi sunmutur. Ortaada benzeri kent zerklik politikalar daha da yaygn uygulanabilmitir. Byk imparatorluklara kar direnen kentlerin yldz lemi ile kar karyayz sanki. slami imparatorluklardan (Emevi, Abbasi, Seluklu, Timur, Babr, Osmanl) Cengiz mparatorluuna, Hristiyan mparatorluklarndan (Bizans, spanya, Avusturya, arlk Rusyas, Britanya) in mparatorluklarna kar yzlerce kent (Byk Okyanustan Atlas Okyanusuna, hatta Amerika Ktasna, Byk Sahra lnden Sibiryaya kadar) zerklik politikas adna gerektiinde tarihten silininceye kadar direnebilmitir. Kartacann tarla haline getiriliine benzeyen rnek, Cengiz Hana kar direnen Otrar kentidir. O da tarla haline getirilmitir. Avrupa kentlerinin hem imparatorluk glerine, hem de ulus-devletiliin merkeziyetiliine kar yzyllarca sren direniiliine yzlerce rnek sunulabilir. zellikle talya ve Almanya kentlerinin 19. yzyl ortalarna kadar zerk yaplarn korumak iin byk direni sergiledikleri ok iyi bilinmektedir. Bunlardan Venedik, Amsterdam nl rneklerdir. 19. yzylda ulus-devletin her tarafta zafer kazanmas, tarihte binlerce yl sren kent zerkliklerine byk darbe olmutur. Ancak postmodernite ile kent zerklikleri yeniden yaygnlamaktadr. Kent politikacl ne kmaktadr. Tarihte uygarlk glerine kar sadece kent politikacl deil, belki de daha fazla kabile, airet, dini cemaat, felsefi ekol vb. belli bal toplumsal gruplarn zerk politik g halinde kalabilmek uruna sergiledikleri saysz direni vardr. brani kabilesinin bin be yz yllk (M.. 1600 gnmze kadar) zerklik yks belki de en nl rnektir. Yahudilerin tarihte ve daha ok da gnmzde ok zengin ve yaratc olmalarnda brani kabilesinin zerklik politikas belirleyici rol oynamtr. slam dininin imparatorluk ve iktidar aracna dntrlmesine karlk, ok byk direni mezhepleri ortaya kmtr. Alevilik ve Haricilik mezhepleri kabile ve airetlerin zerk yaama politikalarn yanstr. Snni hkmranlk, sultanlk geleneine kar her kavim bnyesinde grlen yaygn muhalif mezhep klar, znde airet ve kabile halklarnn direnii ve zgrlk politikalarnn sonucudur. Bir nevi Snni s266

ABDULLAH CALAN

lam smrgeciliine kar halklarn ilk zgrlk ve bamszlk hareketleridir. Hristiyanlk ve Musevilikte de benzer ok sayda direni mezhebi vardr. Ortaa boydan boya bu tr yerel, kentsel, kabilesel ve dini cemaatlerin zgrlk ve zerklik politikas uruna mcadeleleriyle dolu gemitir. lk Hristiyan cemaatlerinin yz yllk yar-gizli direnii manastr yaam, ada uygarln hazrlanmasnda barol oynamtr. Antika Yunan felsefi ekollerinin zerk politikalar bilimin temel hazrlayc roln oynamtr. Gnmze kadar ulaan halklar, uluslar bu gerei en ok da balarnda ve l ortalarnda yzlerce, binlerce yl direnen kabile ve airet atalarna borludur. Modern an ulusal kurtulu hareketleri bu geleneklerin devamdr. Bamsz devlet olarak saptrlm da olsa, hepsinin peinde kotuu ama politik bamszlktr. Liberalizmin politik bamszl sahte ulus-devlet bamszlna dntrmesi politikay gerek ilevinden alkoysa da, yine de ok nemli bir politik direni geleneinin srdrlmesi anlamna gelir. Tarihte yerel ve blgesel zerklik politikalar hep olagelmi, ahlaki ve politik toplumun varln srdrmesinde nemli rol oynamlardr. Dalar, ller ve ormanlk alanlar bata olmak zere, yeryznn ok geni bir corafyasnda kabile, airet, ky ve kent toplumu halinde yaayan halklar ve uluslar, uygarlk glerine kar srekli zerklik ve bamszlk politikalar ile direni sergilemilerdir. Tarihte bu nedenle arlkl olarak demokratik konfederal gelenek ar basar diyoruz. Uygarlk tarihi boyunca hkim eilim boyun eme deil, direnitir diyoruz. yle olmasayd, dnya Firavun Msr gibi olurdu. Direniin, politikann olmad tek bir insan yerelinin, blgesinin kalmadn bilmeden tarihi doru yorumlayamayz. Latin Amerika, Afrika, Asya halklar halen btn renkleri ve kltrleriyle direniyorlarsa, bu demektir ki tarihleri de byledir. nk tarih imdidir. nsanlk tarihte sadece toplum ve corafi blge dzeyinde politik direni yaparak varln ve onurunu korumamtr; bireysel dzeyde de bazen arl bir ulus kadar olan direnii politik kiilikleri tanmtr. Tarih bu tr rneklerle doludur. Budadan Sokratese, Zerdtten Konfyusa, Hz. Ademden balayp Nuha ve Eyybe, brahimden Musaya, saya ve Muhammede kadar ana halkalar halinde devam eden ve Kutsal Kitapta saylar 120 binden fazla olarak verilen tm peygamberlere, Tanra nannadan Hz. Ayeye, Zennubeden Hypatiaya, Kibeleden Meryeme, cad kadnlarndan Zeynepe, Rosaya, Brunodan Erasmusa dek saylamayacak kadar birey olarak insanlar, zgr ve onurlu kalabilmek uruna lmne direnebilmilerdir. Toplum eer bugn hala ahlaki ve politik olarak sryorsa, herhalde bu bireylere ok deer borludur. Aksi halde kle srlerinden fark kalmazd. Gnmzde politikay yorumlamak phesiz ok daha nemlidir. Ama yine de tarihin bugnde mevcudiyetini arlkl olarak srdrdn belirtmeden politikay yorumlayamyoruz. Politikay daraltma konusunda uygarln bir yaptn kapitalist
267

ZGRLK SOSYOLOJS

modernitenin bin yaparak srdrdn srarla belirtmeye devam ediyoruz. Ulusdevlet zmlememizi hatrlatrsak, modern toplumun sadece stten devlet egemenliini yaamadn, tm yaamsal gzeneklerine kadar iktidar aygtlarnn etkilerine, istila ve smrgeciliine aldn vurgulamtm. Kresel apta toplumun bu gereklikle kuatldn, fethedildiini, smrgeletirildiini kavramak nemlidir. deolojik ve maddi kltr hegemonik alarnn nasl yayldn hatrlatmakla yetineceim. Bu yeni bir durumdur. Adn ister kresel sper hegemonya koyalm, ister imparatorluk veya BM dzeni diyelim, zde bir deiim gstermez. Ayrca kresel hegemonyaya finans sermayesinin damgasn vurduunu, ayn zamanda kresel sistemik ve yapsal krizin yaandn ve sreklilik kazandn vurgulamtk. Bu koullar altnda ahlaki ve politik toplumdan geriye ne kald diye sorarken, politikann herhangi bir rol oynama gcnde olup olmadn da sorgulamak zorundayz. Mevcut tabloya bakp olumsuzlua ve umutsuzlua oka kaplmann yaandn gryoruz. te tam da bu noktada olumsuzlua ve umutsuzlua kaplmann sadece yersiz deil, ayn zamanda anlamsz olduunu durumun derinlikli politik sorgulamasndan karsayabiliriz. oka bilindii gibi trendlerin, eilimlerin, dalga boylarnn (evrensel hakikattir) maksimum ve minimum noktalar vardr. Tm gstergeler uygarlk ve modernite iktidarnn mevcut halinin oktan maksimumdan inie getiini gstermektedir. Toplumda dalan iktidar, tpk bir dalgann arln yitirmesi gibi gcn yitirmektedir. Nasl ki byk bir ta tepeden dp tabanda paralanarak arln yitirirse, toplumun gzeneklerine kadar den ve paralanan iktidar da arln o denli yitirmektedir. Bu gerein sosyolojik anlamn zmek mmkndr. ktidar tm toplum birim ve bireylerine yayldnda, birim ve bireylerce o denli direnie urar. ktidar diyalektik gerei yayld her birim ve bireyde diren yaratr. nk bask, smr, ikence ykl olarak gelip her birim ve bireye dayandnda diren grmemesi doann evrensel ak gereine aykrdr. Modern iktidar gerei herhangi tarihsel bir an iktidar gereinden olduka farkllamtr. Sermaye tekelleri olarak kapitalizmin tm dnya ekonomisi zerindeki alar azami kr getirecek dzeyde yaylmasn tamamlam, yaylacak tek bir ke bile kalmamtr. Ayrca ekolojik krizi de hesaba katarsak, derinliine erimedii tek bir aile ve klan bile brakmamtr. Endstriyalizmin kapitalistik yasalarnn sonular toplumun i ve evre yapsnda yaratt ykm felaket dzeyine tarmtr. Ulusdevlet tarihin en gl tanrsal gc olarak szmad ve zerine hegemonya kurmad tek bir vatanda brakmamtr. Tarihte bylesi baka bir dnem yoktur. Anthony Giddens benzersizlik derken bu noktada hakldr. ktidarn bu gereklii (kapitalizm, endstriyalizm ve ulus-devlet) karsnda, politika da kar kutup olarak tarihteki hibir dnemle karlatrlmayacak bir farkll yaamak zorundadr. Uygarlk ncesi ve sonras dnemi yaamadmza gre, politikann moderniteye zg yaplanmas da farkllk kazanmak durumundadr. Ksaca
268

ABDULLAH CALAN

formle edecek olursak, iktidar alar her yerde olduuna gre, politika da her yerde olmak zorundadr. ktidar her toplumsal birime ve bireye dayandna gre, politika da her birim ve bireye dayanmak durumundadr. ktidarn tm toplum dzlemindeki alarn karlayacak politik alarn oluum ve yaylm gerei anlalr bir husustur. Eski tr rgt yaplanmalaryla bunun karlanamayaca aktr. Kald ki, eski rgtlenme modelleri devlet odaklyd. Politika iktidara kar ncelikle diren olarak balam durumdadr. ktidar hedefledii her toplumsal birim ve bireyi fethetmeye, smrgeletirmeye altna gre, politika da dayand her birim ve bireyi kazanmaya ve zgrletirmeye alr. Gerek birimsel gerek bireysel olan her iliki iktidarsal olduuna gre, kart anlamnda politiktir de. ktidar liberal ideoloji, endstriyalizm, kapitalizm ve ulus-devlet dourduuna gre, politika da zgrlk ideolojisi, eko-endstri, komnal toplum ve demokratik konfederalizm retmek, ina etmek durumundadr. ktidar her birey, her birim, kent, ky, yerel, blgesel, ulusal, ktasal ve kresel dzeyde rgtlendiine gre, politika da bireysel, birimsel, kentsel, yerel, blgesel, ulusal, ktasal ve kresel dzeyde rgtlenmek zorundadr. ktidar tm bu dzeylerde propaganda ve her tr eylem biimini (savalar dahil) dayattna gre, politika da tm bu dzlemlere propaganda ve eylem biimleri dayatmak zorundadr. Modernitenin ana hatlaryla tanmlamaya altmz bu iktidar gerekliini doru tanmadka, hibir politik grevin zerinde doru alamayz. Sovyet deneyimini, hatta daha nceki reel sosyalizm evrelerini hatrlayalm. Kapitalizme kar ii sendikalizmi (cret dilencilii), endstriyalizme kar daha gelitirilmi endstriyalizm, merkezi ulus-devletilie kar daha da gelitirilmi merkezi ulus-devletilik. zcesi iktidara kar iktidar, atee kar ate, diktatrle kar diktatrlk, zel kapitalizme kar devlet kapitalizmi gibi sonuta altndan kalklamayan devasa iktidar aygt altnda iten k olmutur. Reel-sosyalist mezhep (sol kapitalizm) bu yolla sadece iktidara kar politika yapmad, politikaya kar da iktidar uygulad. Bunun iin parti tarihlerini okumak yeterlidir. Sosyal demokrat mezhep (orta yolcu kapitalizm), iktidar reforme ederek daha kalc kld ki, Avrupa rneklerinin parti tarihini okumak yeterlidir. Ulusal kurtulu hareketleri mezhebi (sa kapitalizm) ise, hemen ulusdevletleerek dnyada kapitalizmin yaylmasnda barol oyuncular oldular. Bu iki mezhep dnda kalan dier sistem kartlarn yorumlamtm. En ciddi eksiklik ve yetmezlikleri ya iktidara kar bir parasndan iktidara (ulus-devlete) tutunmak, ya hepten iktidar karsnda meydan bo brakmak (zellikle anaristler), ya da sivil toplum rgtleriyle oyalanmaktr. Hibirinde sistematik iktidar kavray ve alternatif olarak politika retme yetenei yoktur ve gerei hissedilmemektedir. Politikay her boydan iktidar taeronlarna brakrken, olmayan duaya min dediklerinin farknda bile deiller. Geriye kapitalizmin, kreselciliin kriz tellalln yapmak kalyor ki, bunun da hibir derde deva olmad, olamayaca aktr.
269

ZGRLK SOSYOLOJS

Demokratik modernitenin dili politiktir. Tm sistematik yaplanmasn politik sanatla kurgular, ina eder. Temel bilimlerin ahlaki ve politik toplum nitelii iktidar deil, politikay artrr. Ahlaki ve politik toplumun gnmzde yaad gereklik, yani ncelikli sorunu zgrlk, eitlik ve demokratiklemenin de ncesinde varolusaldr. Varl tehlikededir. Modernitenin ok ynl saldrs, her eyden nce varln savunmay ncelikli klar. Demokratik modernitenin bu saldrya kar cevab, z savunma anlamnda direnitir. Toplumu savunmadan politika yaplamaz. Tekrar vurgulamalym ki, toplum tektir, o da ahlaki ve politik toplumdur. Sorun ncelikle uygarln hayli andrd, iktidar ve devletin istila ve smrgeciliine urayan toplumu, modernitenin daha da gelimi koullarnda yeniden ina etmektir. z savunmayla birlikte demokratik siyaset, dnem politikaclnn zdr. Demokratik siyaset ahlaki ve politik toplumu gelitirirken, z savunma onu iktidarn kendi varlna, zgrlne, eitliki ve demokratik yapsna ynelik saldrlarna kar korur. Ne yeni tr bir ulusal kurtulu savandan, ne de toplumsal savatan bahsediyoruz. Kimliini, zgrln, farkllklar temelinde eitliini ve demokratiklemesini savunmaktan bahsediyoruz. Saldr olmasa savunmaya da gerek kalmaz. Uygarlk kart glerin tarihte ana eilim olan politik yaam biimi konfederaldir. Tm toplumsal birimler, gevek balarla birbirine ball ancak zerkliklerine sayg gsterilmesi artyla kabul ederler. Uygarln iktidar ve devleti glerine bile ancak bu artla rza gsterirler. Rzann olmad koullar daimi sava halidir. Rza olduunda ise, gerekleen bartr. Modern an tm toplumu kaplam iktidar olgusu ve ulus-devlet yaplanmasn karlayacak toplumsal ynetim ilkesi, politika ve demokratik konfede-ralizmdir. Politika demokratik siyaset olarak icra edilirken, tm toplumsal birimler federe bir g olarak konfederal srece katlrlar. Bu sistem yeni bir politik dnyadr. Uygarlk, modernite hep buyrukla idare ederken, demokratik uygarlk ve modernite tartma ve uzlama ile gerekten politika yaparak ynetir. Tarih ve gnmz gerekleri ne kadar arptlp rtbas edilirse edilsin, esas toplumsal gelimeler politika sanatnn nclnde salanmtr. Kapitalizm kresel kriz koullarnda iktidarn ulus-devleti yeniden ina temelinde korumaya alrken, tm demokratik modernite glerinin ahlaki ve politik toplumu koruma ve gelitirmeyi hedefleyen demokratik konfederal sistemi gelitirerek krizi yantlamalar temel grevleridir. Bu aklamalar nda demokratik modernite glerinin politik grevlerine ilikin genel ilkeleri aadaki hususlar etrafnda zet halinde sunmak mmkndr: 1- Toplumsal doa esas olarak ahlaki ve politik bir oluumdur, varolutur. Toplumlar varln srdrdke, ahlaki ve politik nitelikleri devam eder. Ahlaki ve politik niteliini yitiren toplumlar dalmaya, rmeye ve yok olmaya mahkmdur. 2- Toplumlar ilkel, kleci, feodal, kapitalist, sosyalist olarak dz bir izgide srekli ilerleyen biimler altnda tasarlamak, hakikatlerini kavramaya katk sunmaktan
270

ABDULLAH CALAN

ok arptmaya ve rtbas etmeye hizmet eder. Bu tr aklamalar propaganda ykldr. Ahlaki ve politik nitelik ana toplum karakteri olup, bu niteliklerin varlk derecesine gre toplumlar nitelemek en dorusudur. Gerek snf ve devletin nitelikleri, gerek endstriyel ve tarmsal gelime seviyeleri toplumun esas karakterini oluturmayan, geici olgular niteliindedir. 3- Toplumsal problem iktidarn tahakkm ve smrsyle balantl olarak doar. ktidar ve smr gelitike toplumsal sorunlar da geliir. zm aralar olarak dayatlan snf temelli devletler, snrl zm kapasiteleri yannda esas olarak yeni sorun kaynana dnrler. 4- Politika sadece toplumsal sorunlarn zmnde deil, tm hayati karlarnn belirlenmesinde, korunmasnda ve srdrlmesinde temel toplumsal zm aracdr. Toplumun korunmasnda z savunma gerekli olup, politikann askeri g olarak devam niteliindedir. 5- Tarih boyunca uygarlklar toplumu devlet idaresiyle ynetmeye altka, toplumda politikann ilevi daralr. Varlklar srd mddete, toplumlar bu ilev daraltlmasna kar direnile yant verirler. Tarih bu iki ana etken altnda ne tam uygarlk idaresidir, ne de tam demokratik politik ynetimdir. Tarihte atmalar bu iki ana etkenin elikili karakterlerinden kaynaklanr. 6- Tarihte bar dnemleri uygarlk gleriyle demokratik glerin birbirlerini tanmalar, kimlik ve karlarna saygl davranmalaryla salanr. ktidar uruna atma ve atekeslerin barla ilgisi yoktur. 7- Kapitalist modernite dneminde iktidar tm toplumu iten ve dtan kuatp bir nevi i smrgeye dntrr. ktidar ve temel devlet formu olarak ulus-devlet, toplumla devaml sava halindedir. Direni politikas kaynan bu gereklikten alr. 8- Kapitalist modernitenin topluma kar bu topyekn sava hali, demokratik modernite alternatifini daha acil ve zorunlu klar. Demokratik uygarlk glerinin gnmzdeki varl olarak demokratik modernite ne gemite yaanan bir altna ansdr, ne de gelecee ilikin bir topyadr. Kapitalist sistemle varlklar, karlar elien tm toplum birim ve bireylerinin varlk ve duruudur. 9- Sistem kart glerin son iki yz yllk mcadeleleri ya iktidar perspektifi nedeniyle ya da politik alan bo brakmalarndan dolay zmsz ve baarsz kalmtr. Deerli bir miras brakmalarna ramen, eski zihniyet ve yaplanmalarla ne modernitenin kendisine, ne de sistemik krize kar bir alternatif oluturabilirler. 10- Alternatif olmak ancak modernitenin aya olan kapitalizme, endstriyalizme ve ulus-devlete kar kendi sistemini gelitirmekle mmkndr. Demokratik toplumculuk, eko-endstri ve demokratik konfederalizm; demokratik modernite adyla kart sistem olarak nerilebilir. Demokratik uygarln mirasyla sistem kartlarnn yeni sistemde bulumalar baar ansn arttrr.
271

ZGRLK SOSYOLOJS

11- Demokratik konfederalizm, demokratik modernitenin temel politik biimi olup, yeniden ina almalarnda hayati bir rol ifade eder. Kapitalist modernitenin zm arac olmaktan ok, srekli sorun douran temel devlet formu olan ulusdevlete seenek oluturan demokratik modernitenin temel politik biimi olarak demokratik konfederalizm, zm retmenin en uygun demokratik siyaset aracdr. 12- Demokratik siyasetin yrrlkte olduu ahlaki ve politik toplumlarda zgrlk, farkllklar temelinde eitlik ve demokratik gelimeler en salkl yoldan salanm olurlar. zgrlk, eitlik ve demokrasi ancak toplumun kendi z vicdan ve zihniyet gcyle yapt tartma, karar ve eylem gcyle mmkndr. Hibir toplumsal mhendislik gcyle bunu salamak mmkn deildir. 13- Demokratik konfederalizm, modernitenin ulus-devlet eliyle yrtt monolitik, homojen, tek renkli faist toplum modelinden kaynaklanan etnik, dinsel, kentsel, yerel, blgesel ve ulusal sorunlarna kar temel zm arac olarak demokratik-ulus seeneini sunar. Demokratik-ulusta her etnisite, dinsel anlay, kent, yerel, blgesel ve ulusal gereklik kendi z kimliiyle ve demokratik federe yapsyla yer alma hakkna sahiptir. 14- Demokratik-uluslarn kresel birliinin BMye alternatifi, Dnya Demokratik Uluslar Konfederasyonudur. Ktasal paralar ve byk kltrel alanlar daha alt dzeyde kendi Demokratik Ulus Konfederasyonlarn oluturabilirler. AB bu dorultuda hegemonik davranmazsa ilk adm saylabilir. Kresel ve blgesel hegemonik iktidara kar klar bu kapsamda ele alnr. 15- Tarihte uygarlk gleriyle demokratik gler arasnda ou kez gerekletii gibi, kapitalist modernite gleriyle demokratik modernite gleri de birbirlerinin varolu ve kimliklerini kabul etme ve demokratik zerk ynetimlerini tanma temelinde bar iinde bir arada yaayabilir. Bu kapsam ve koullar altnda ulus-devletin snrlar iinde ve dnda demokratik konfederal siyasi oluumlaryla ulus-devlet oluumlar bir arada bar iinde yaayabilir. Demokratik modernitenin politik olan grevlerine ilikin ilke saptamalar azaltlp oaltlabilir. Mhim olan kapsam ve uygulama esaslarnn belirlenmesidir. Bu tr bir ilke sralamasnn amac karlad kansndaym. Tartmalar, yaamn zgrlk gerekleri sonucu belirleyecektir. Demokratik modernitenin temel alanna ilikin olarak saptamaya altm ilkeler iin de ayn hususlar geerlidir. nemle belirtmeliyim ki, yeniden ina almalar ilke ve uygulama olarak ne Fransz Devriminde oka tartld gibi yeni bir cumhuriyet projesidir, ne de Rusya Devrimindeki Sovyetik devlet plandr. Hatta Hz. Muhammedin Medine Toplumsal Projesi de deildir. Tek endiem ve akla kavuturmaya altm husus, toplumsal doaya ilikin hakikat zmlemesiyle toplumsal zgrlk zmne ilikin yntem ve uygulama esaslarnn tarihte oka ya272

ABDULLAH CALAN

and gibi derin yanlglara ve beraberinde birok yanllklara ve rtbas edici sonulara yol amamasdr. Yeniden ina ile amalanan, karlar gerei sistem kart olan ve olmas gereken glerin tarihsel miraslarn inkr etmeksizin, liberalizmin tuzaklarna bilerek ve bilmeyerek dmeksizin, tm toplumsal birim ve bireylere sistematik anlay (paradigma) ve uygulama esaslaryla yaklaarak rgtlemeleri ve eyleme geirmeleridir. inde devrimci gibi alan da olabilir, reform peinde koan da. Hepsi deerli almalardr. Kapitalist modernitenin kendisi uygar sistemin en krizli dnemini temsil eder. Ayrca finans sermayesinin en gelikin kresel hegemonik a, krizin sreklilik kazand sistematik yapsal dnemidir. Sistem krizden sistematik kayplarla kmamak iin, gnlk olarak youn proje ve uygulamalar peindedir. ok geni bir eklektik liberal ideoloji ile hareket etmektedir. Arkasnda byk bir tarihi miras vardr. Ayrca anlk olarak elektronik rgtlenme ebekelerini azamiye karm durumdadr. stedii taktikleri anlk uygulayabilmektedir. Hatta stratejik ynetim arac olarak ulusdevleti bile eletirebilmekte ve yeniden inasna birok alanda giriebilmektedir. irketlerin kendisi, ulus-devlet glerini am durumdadr. Moda rgtler olan sivil toplum kurulularn diledii gibi ynlendirmektedir. Bu koullar altnda sistem kartlarnn kendi sistem anlaylarn ve uygulamalarn gelitirmekten baka areleri yoktur. Fransz ve Rus Devrimleri (izlerinde giden saysz baka devrimler, hareketler) tmyle kapitalist modernite kapsamnda ve amalarnda deillerdi. Hatta olduka elikiliydiler ve yeni sistem iddiasndaydlar. Bu idealarna ynelik olaanst olanlar da dahil, birok dnemsel uygulamalar geirdiler. Fakat kapitalizm sonuta ksa veya uzun srelerde bu devrimleri kendi modern anlay ve uygulamalar iinde eritebilmitir. phesiz bata bu byk devrimler olmak zere, tm tarihi mirasa ilikin olduu gibi, ada devrimlerin zgrlk, eitlik ve demokratik mirasna sahip kmak ncelikli grevdir. Ama yanlglarndan ders karmak gerektii de ok aktr. Bu almada zellikle bu konuya ok yklendiim grlecektir. Elbette yaanm deneyimlerden ders karmak, ayn ideallere sahip kii ve rgtler iin vazgeilmez grevlerdir. Kriz srsn veya srmesin, temel grevler her zaman iin geerlidir. Entelektel, ahlaki ve politik grevler de her zaman yerine getirilmeyi gerektirir. Dnemsel farkllklar farkl stratejik ve taktik yaklamlara elbette yansr. Ama grevlerin asli nitelii deimez. Her alandaki grevlere ilikin aklama ve ilkeler iin belirlemeye altm hususlarn nemli olduu kansndaym. Sorumlu olduum her olay, iliki, kiilik ve kuruma kar ayn zamanda bir eletiri ve zeletiri ifadesidir. amzn, hatta uygarln kapsaml zmleme ve eletirisi olmadan, bireysel eletiri ve zeletirinin gl bir deer tamayacann farkndaym. Bu temelde yaklamaya altm. ok tekrarlamak durumunda da kalsam, entelektel, ahlaki ve politik grevlere ilikin almalarn i ielii esastr. Alanlar kendi ilerinde ne kadar bamsz al273

ZGRLK SOSYOLOJS

salar da, ortaya kardklar rnler ancak birbirlerinin hizmetlerini tamamlayc nitelikte olabilir. Entelektel aydnlanma olmadan ahlaki uygulama iyiyi fazla gelitiremeyecei gibi, ktye yol amaktan da kurtulamaz. yi ahlakn olmad yerde ve zamanda kt ahlak vardr. Politik alan gncel aydnlanmann ve ahlakiliin uygulanma halini ifade eder. Politika bu anlamda gnlk aydnlatma ve ahlaki davranma gereidir; aydnlatmann, ahlakiliin kendisidir. Ayrca politika ve ahlakn olmad yerde aydnlatmadan, dolaysyla entelektel almann varlndan ciddi olarak bahsetmek mmkn deildir. Politika ve ahlakla ban yitiren entellektalizm, rnein entelektel sermaye olduu gibi baka bir ey olabilir. Ama bu konum entelektel grev olarak deerlendirilemez. nk ahlaki ve politik temelden yoksundur. Ahlaki ve politik toplum iin entelektel, ahlaki ve politik grevler i ie yerine getirildiinde ancak zgrlk, eitlik ve demokratlk azami salanm olur. Bu nedenle sistem kart rgt ve bireylerin baar lt, alandaki grevleri i ie yerine getirmeleriyle balantldr. 11 SONU Bilin evrensel varolula ilgilidir. Mevcut evrensel dzenlilik ancak bilin kavramyla izah edilebilir. lgin olan, bilincin kendini dile getiri tarzdr. yle anlalyor ki, tm evrensel eitlilik, bilincin kendini dile getirme tutkusunun sonucudur. Bilincin ok bilinlilii hakknda hibir ey bilemiyoruz. Neredeyse sonsuz eitlilikteki aray bir neden sorusunu dndryor. Niin sorusu daha mphem kalyor. nl filozoflar, hatta Kutsal Kitaplardan bazlar, bu sorular evrenin kendini hatrlama isteine veya tanrnn kullarnca bilinme arzusuna balarlar. Farkna varma kelimesi bana daha byleyici ve aklayc geliyor. En kk zerresinden en kozmik varoluuna kadar farkna var, neden ve niin sorularnn yant olabilir. Farkndala ykleyeceimiz anlam, yaamdan baka kavramlarla tanmlanamaz. Yaamn doruya en yakn tanm, farkna varma olarak belirtilebilir. Daha da nemli olan, farkna varmak neden bu kadar nemli oluyor? Farkna varmadan da yaamn mmkn olduunu biliyoruz. Fakat derinden sezinlemeye altmzda, bu mmkn olmann pek mmkn olmadn anlyoruz. Uzun sre farkna varlmadan geen srenin yaam deerinin gittike dt, hatta eridii bile sylenebilir. lm olgusu bile kesinlikle yaamn farkna var, yani yaam mmkn klmak iin doann bir oyunu veya ustal gibi geliyor. rnein sonsuz yaamla cezalandrlm bir varln, acaba Sisyphos trajedisinden (ta tepeye vardracak iken, srekli drp yeniden yuvarlama cezasna tanrlarca arptlm kii) fark kalr m? lme zlmek sadece yaamn deerini arttrr ve hatrlatr. Bilmek, yaama ilikin farkndalklardan baka anlama gelmez. Bilinen ey, farkna varlan eydir. Fiziksel varlklar iin bir ey diyemezsek bile, biyolojik varlklar274

ABDULLAH CALAN

da bilinmeye doru sanki bir akn yaandn hissetmemek mmkn deildir. nsan trne doru geldiimizde, sanki bu ak gereklemi olur. Bilmenin ok gelimi hali en iyi ak kelimesiyle tanmlanabilir. Fakat insan ylesine tuhaf bir varlktr ki, onun bilmeye ilikin en byk arptmay ve ihaneti yapmaktan ekinmeyen zellikleriyle de karlaabiliyoruz. nsann bu gereini daha ok kinci Doa dediimiz toplumsal doann iinde olup bitenlerle izah etmek daha doru gibi geliyor. Sosyal bilim, kavram olarak Avrupa merkezli uygarlkla birlikte geliti. phesiz toplumsal doa boyunca bir tr sosyal bilim diyebileceimiz disiplin hep var olageldi. Tarih ncesinin sosyal bilimine rahatlkla animizm diyebiliriz. Avrupa merkezli sosyal bilimin bir kavram olan animizm (canlclk), acaba sylendii kadar ilkel insanlarn ilkel bilinci mi oluyor? Bugnk sosyal bilimin zne-nesne ayrmna dayal yapsnn animizmden daha stn olduuna ilikin fetvay kimler veriyor? Yine ayn sosyal bilimciler! Ama gittike anlalyor ki, canlclk ekol zne-nesne paralanmasndan, dolaysyla nesneyi canszlatrmaktan daha deerli bir paradigmadr. Evrenin canlclkla tanmnn canszlatrc tanmndan daha doru sonular verdii aktr. Tm bilimsel gelimeler bu hususu doruluyor. Atom-alt paracklarn mthi ve henz bir sr olan hareketleri olmazsa, bir tek eitliliin oluamayaca gerei canlclktan (animizmden) baka nasl izah edilebilir? Pozivitizm (olgular bilimcilii) ok tehlikeli bir metafizik tr olarak (her ne kadar zddn idea etse de) sosyal bilimi de derinden yaralamtr. Tarih alar dediimiz uygarlk sreci, animizmden mitolojiye doru bir bilim tarzn da beraberinde getirmitir. Mitoloji tmyle uygarla mal edilmese de, birok ynyle uygarln damgasn tar. Sosyal bilime ilk bilin arptmasn ve ihaneti szdrma, uygarlk srelerinin ideolojik hegemonyasyla ilgilidir. Toplumsal doa zerinde gerekletirilen iktidar ve sermaye tekeli yalansz, arptmasz ve sze ihanetsiz olmuyor. Mitoloji, byk ksmyla animizmle ykldr ve deerlidir. Fakat hiyerarik sistem ve rahip + ynetici + komutan lsnden oluan dzenin mitolojik yansmas olarak kahramanlatrlma (yar-tanrlatrma) ve tanrlatrlma masallar devreye girince, arptlma ve yozlatrlma kanlmaz oldu. Mitoloji, bu ikili nitelii dikkate alnmak kouluyla, yine de olduka retici bir sosyal bilimdir. Gittike nem kazanaca kansndaym. Tarihi renmede kesinlikle ok daha fazla rol oynayacaktr. Mitolojinin din olarak katlamas, ikinci bir sosyal bilim trne yol amtr. Din phesiz yalnzca mitolojiyi miras almaz. Kendi dogmalar da vardr. Uygarlk glerinin ar damgasn tasa da, uygarlk kart glerin dinsel yorumu daha yaln, doasall dolaysyla daha gerekidir. ada bilime alan yolun temel kazyclarndandr. Tek tanrl dinlerde de her iki kart gcn yansmalarn izlemek mmkndr. Buyurgan, cezalandrc, kullatrc teolojik boyut uygarlk glerini yanstrken, katlmc, dllendirici ve zgrletirici boyut uygarlk kart glerin inan
275

ZGRLK SOSYOLOJS

ve dncelerini yanstr. Ortaa bu iki anlay arasndaki dinler ve mezhepler atmasyla dolu gemitir. Bu dinler ve mezhepler atmas olmasayd, Avrupa sosyal bilimi kesinlikle oluamazd. Sadece slamn etkisini dnmek bile bu gerei daha iyi anlamamz salar. Bir de alar boyu bilgelik ve filozofik prltlar vardr. Bunlarn sosyal bilimin deerli kaynaklarn tekil ettiklerine phe yoktur. Avrupa uygarlk ann (modernitenin) sosyal bilimi tm bu tarihi mirasn rnlerinden kaynakland gibi, yaad byk sosyal mcadelesinin de bir gerei olarak dodu. Esas olarak problem zc bir disiplin, bir ara olarak dnld. Kapitalizmin yol at snrsz istismar ve bask sistemi, moderniteyi batan itibaren kriz ykl olarak olumaya zorlad. Genelde tm bilimler, zelde sosyal bilimler bir yandan istismar ve bask sisteminin hizmetine sokulurken, te yandan sosyal bilimlere ayrca sistemi olumlu izah ettirici, yani merulatrc rol yklendi. Yeni iktidar ve sermaye tekellerinin retorii sosyal bilime de damgasn bast. Pozitivist sosyoloji, sosyal bilimin batan sakat domasna yol at. Fransz Devriminden burjuvazinin karlarn kollayan bir cumhuriyet karma temel kayglaryd. ngiliz ekonomi-politikileri kapitali rasyonelletirmenin, merulatrmann peindeydi. Alman ideologlar her alanda devasa Alman ulus-devletinin oluumuyla ilgiliydiler. Sistem kartlarnn ban eken bilimsel sosyalizmin kurucular K. Marks ve F. Engelsin yaptklar, sermaye retoriinden proleter damgal bir bilim yaratmakt. Kapitalizme kartlk ve bu temelde Kapital zmlemesi sosyal bilime katk olabilirdi. Fakat k kaynaklar ve sistem kartln kapitalle snrlamalar, tm sistemin yaplarn moderniteye kar savunmasz brakyordu. Anaristlerin iktidar zmlemeleri ileri bir adm olsa da, politik alan adeta bo brakmlard. Avrupa sosyal bilimi, her iki kanat asndan da toplumsal doay aratrmaktan ziyade, sistemin yol at sorunlarla bouuyordu. Bir nevi kriz zme uzmanlna soyunmulard. Dnya, tarih ikinci plandayd. Sosyal bilimin Avrupa merkezli olmasna armamak gerekir. Yzlerce yllk birikimi bir rpda amalar beklenemezdi. Liberal ideoloji ilerinden en aklls kt. Hepsini sisteme entegre etmenin yolunu buldu. Sadece Fransz Devrimini deil, Rusya Devrimi de dahil, an tm devrimlerini ve sistem kartlarn etkisizletirmesini bildi; bilimi iktidar ve sermaye bilimine baaryla dntrd. Fakat uygarlk srecinin en istismarc ve iktidarc sistemi olarak Avrupa modernitesinin kartlarn tmyle yok etmesi ve susturmas dnlemezdi. Geliimiyle birlikte bu modernite sadece ideolojik cephede deil, politik ve ahlaki cephede de byk direnilerle karlat. Sistem kartl da en az sistem kadar kendini yeniliyordu. Sistem kreselletike, kart sistem de kreselleiyordu. Bilim zerindeki hegemonyas giderek krlyordu. Tarihin ancak dnya tarihi olabilecei, Avrupann ksa sreliine hegemonyasnn ancak bu tarihin kk bir parasn oluturabilecei anlalmaya balanmt.
276

ABDULLAH CALAN

kinci Dnya Sava sonras Fransz filozofisi, 1968 Genlik Kltr Devrimi, Sovyetik sistemin iten zl, refah devletinin iflas, postmodernist araylar ve klasik smrgeciliin tasfiyesi sosyal bilimde yeni bir dnemin balamasna zemin sundu. Pozivitizm engelinden ve Avrupa merkezciliinden kurtulmu olarak, hakikat aratrmalar daha olumlu bir seyir izliyor. Sosyal bilimin sadece kriz ve proble m zmekle yetinmeyip, toplumsal doay bir btn olarak tm mekn ve zamanlarda aratrma konusu yaparken, bir yandan esas itibariyle toplumla balantl fizik, kimya, biyoloji ve kozmolojiyle, dier yandan felsefe, edebiyat ve sanat gibi beeri bilimlere nclk etmesi, kralie bilim roln oynamas gerekir. Bilimin soyaac ancak sosyal bilimin kkenliinde izilebilir. Hem ar paralanmlktan kurtulunur, hem de ok soyut kalma sakncas giderilmi olur. Genel krizle birlikte sosyal bilim alanndaki krizin almas ncelik tar. Yaam farkndaln zgrlk, hakikati zgrlk aratrmas olarak yorumlayan bir sosyal bilim, ahlaki ve politik toplumun vazgeilmez aydnlanma ve gelime klavuzudur. Bu almada sosyal bilimi ncelikle deerlendirmem almann kapsamyla ilgilidir. Uzun sre denediim bilimsel sosyalizm retorii artk dar geliyordu. Liberal retoriin ise tmyle karsndaydm. Anarizmi daha yakndan tanmam olumlu etki brakt; fakat nmdeki sorunlar zmlemekten uzakt. Deerli bulduumu bata belirttiim baz sosyologlarn katklar nemliydi. Yine de yolumu kendim bulmalydm. Sosyal bilim anlaym oturtmadan, dier iddial konulara atlamak doru olmazd. Batan belirttiim gibi, yaptm bir denemedir; ancak eletiriyle gerek yerini bulur. Her eyi sosyal bilimden bekleyen metafizik ve pozitivist dogmatiklerden olmadma eminim. Sosyal bilimi ok ynl tanmlamam hem bu tehlikeye dmemek, hem de ilgilenenlere kar uyank ve drst olmak iindi. Bunu saladktan sonra, dier ana alma blm demokratik uygarlk ve modernite oldu. ncelii toplumsal probleme vermem, uygarlk sistemini daha iyi tanmak ve kartlarn doru temellendirmek iindi. Kapsaml deindiim kansndaym. Dier sistem kartlarn eletirmem, btnlkl bir deerlendirmeye varmak iindi. Bilimsel sosyalizmin sistem kartln tarihte ok dar yer tutan ve toplumu zmlemekten ok uzak olan iki snfa dayandrma yntemini tmyle reddetmemekle birlikte, be bin yllk ana nehir gelimesi olan uygarlk sistemiyle amaya altm. Eer diyalektik bir kartlk aranyorsa ki, aranmas gerektii kansndaym-, bunu uygarlk sistemi kapsamnda gelitirmek kanlmazd. Uygarlklar konusunun birok deerli filozof ve sosyologun aratrma konusu olduunu biliyorum. Yapmak istediim bunlara bir yenisini eklemek deildi; yaplmayan veya blk prk dokunulan sistemlice ve kapsamlca tartmaya sunmakt. Bu konuda K. Marksn Kapital iin kulland metodu, yani diyalektii uygarlk iin kullandm zenle belirtmeliyim. Bu hususu keke Marks gerekletirseydi de biz de yararlansaydk diye ok serzenite bulundum. Fakat bir ustadan alnacak en iyi destek herhalde yntemine an277

ZGRLK SOSYOLOJS

lam vermekti. Bunu ne kadar baardm ilgilenenlerin eletirileri ve sosyal pratik belirleyecektir. Gerekten uygarlk Kapitalde belirtildii gibi u, kart grup ve gruplar yaratr. Burjuva-proleter kartl bile uygarln yol at ok saydaki kartlklardan ancak birisi olabilirdi. Bu anlamda almam Karl Marks kartl gibi deil, ciddi eletiriler temelinde tamamlamaya almak ve gelitirmek olarak yorumlamak daha dorudur diye dnyorum. Birok ynden (tekel, kapital, devlet, ideoloji, pozivitizm, tarih, uygarlk, pazar, ekonomi, demokrasi, devrim, sosyal bilim, zellikle iktidar, ulus-devlet, hegemonya, sistem analizleri vb.) yanllklar ve eksiklikleri belirtmem kartlk olarak yorumlanmamaldr. Dier sistem kart akmlarla birlikte hak ettikleri deeri vermek ve bunun iin katk yapmak olarak yorumlanmas daha doru olur kansndaym. Daha nceki alma blmlerinde uygarln tahakkmc ve istismarc (smrc ve smrgeci) kanatlarn kabaca zmlemeye altm. Eldeki bu blmlerde ise, bunlara mmkn olduunca yeniden az deinmek ve asl ar kar kutup olarak demosa, demokratik uygarlk glerine vermek istedim. Tm gcmle bu tarihsel kutbu amaya altm. Bana gre tarih en ok bu konuda eksik ve yanllklarla doludur. Hi olmazsa kaln ve krmz bir izgiyle dikkat ekmek yine de nemliydi. Tarihte asl atma bolca sunulduu gibi (Son rnei Samuel P. Huntingtondur) uygarlklarn hkim gruplar arasnda deil, kart iki kutbu arasndayd. Elbette hkim grup arasnda da bolca elikiler ve atmalar vardr. Tekeller her zaman kendi aralarnda da pasta zerinde atrlar. Fakat nemli olan bu pastann kimlerden ve nasl gasp edildiiydi. Gerek eliki ve atmann pastay retenlerle gasp etmek isteyenler arasnda olmas diyalektik gereidir. ok geni aratrmalarla derinliine tarihselletirilmek durumunda olan bu konuya krmz izgi ile ancak dikkat ekebilirdim. yle de yaptm. steyen istedii kadar arayabilir. Varlacak sonulardan hayal krc olunamayacana inanyorum. Modernite kartlarna da kapsaml yer vermeye altm. Bunu yeni sistem almalarnda yerlerini doru almalar iin yaptm. Sovyetlerin zlmesi ile hzlanan kargaay anlaml bir yere oturtmak gerekliydi. Umutsuzluk ise gereksizdi. Reelsosyalistler ve anaristler yenilenmeyi bilmeliler. Feministler ve ekolojistler ise sistem tutturmadan mesafe alnamayacan ve liberalizmin deirmenine su tamaktan kurtulamayacaklarn bilmeliydiler. Hem politika yapmay, hem de sistemli olmay salamadan varlacak bir hedef olamazd. Onlar en ok bekleyen reel-sosyalist ve anarist hareketlerin akbeti idi. Kltrel hareketlere zmleyici yaklatm kansndaym. Ulus-devlet canavarnn penesinden kurtulmaya alan bu hareketlerin demokratik muhtevas nemliydi. Demokratik modernitenin kapsamnda tarihsel bir rol oynayabilirlerdi. Demokratik modernitenin yeniden ina sorunlar ve grevlerine hem zmlemeci hem de zmleyici, yani teori-pratik balamnda yaklamaya zen gsterdim. Va278

ABDULLAH CALAN

rlan sonular arpc ilkeler halinde baaryla sunduum kansndaym. Demokratik modernitenin ne gemiin altna aray, ne de gelecein topik projesi olarak sunulmad aktr. Bolca sistem kart malzeme vard, fakat sistemin kendisi yoktu. Konunun mutlaka yeterli anlatlara kavumas gerektiine inanyordum. Demokratik modernite ad olarak nemli deildi; kapsam ok nemliydi. Bunun sistematize edilmesi ise zorunluydu. Yoksa sefaletin felsefesiyle felsefenin sefaletini yaamaktan teye gidilemezdi. zmlemeler bu durumu aydnla kavuturup gidermeyi amalyordu. Entelektel, ahlaki ve politik alan grevleri ise, pratik zmler iin belirlenmeye alld. Yaanan kargaa bu alanlarda da hayli yaygnd. Pratiin zerine nasl gidilmesi gerektiinin yeterince akla kavuturulduu kanaatindeyim. zellikle ilkesel sralamalarn pratikte yeni ve yaratc almalara yol aacana inanyorum. Bu almann dier nemli bir konusu temel aratrma biriminin nitelikleriyle ilgiliydi. Pozitivist sosyal bilim bu konuda toplumu doadaki dier nesneler gibi nesnelletirerek genel bir yantla cevaplandrmak konumundayd. Bilimsel sosyalizm bu bilim anlaynn sol yansmas olarak ekillenmi olup daha kat ve olgucuydu. Katk niteliinde toplumu retim tarzlarna gre bir snflamaya tabi tuttu. Evrenselci dz izgisel ilerlemeci pozitivizm sanki mutlak dorularm gibi alglanp uyguland. lkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist-komnist ekillenme byle ortaya kt. Bunda biraz da kadercilik vardr. Ne de olsa er ge sra sosyalizme gelecekti. Bu, dogmatik yan ak bir yaklamd. Tm sosyal eylemlilie bu zihniyetle yaklamann sonular zannedildiinden ok daha ar olmutur. Gerekleen sosyalizm deil, ok eletirdikleri ama farknda olmadan en ok hizmet etmek durumunda kaldklar kresel kapitalizm oldu. Rus devlet kapitalizminin sisteme en az asrlk mrler kazandrmas herhalde bu gerei dorular niteliktedir. Tm alma boyunca temel aratrma birimi olan toplumsal doann (ikinci doa) esas varolu hali olduuna inandm veya tespit etmeye, tanmlamaya altm ahlaki ve politik toplumu seenek olarak aldm. Kantlarm (argman) olarak retim tarz, snf, devlet, ideoloji, teknik gibi srekli deien ve her toplumda ok farkl gerekleen olgularn gereklik pay olsa bile, bunlarn temel aratrma konusunu tekil edecek arlkta olmadklarna ilikindi. Dnya sistem ve uygarlk analizlerini ise, tek yanl kapal ember yorumlar olarak eletirdim. nsan tr var olmaya devam ettike hep niteliklerini yaayaca, yaamak zorunda olduu toplumsal doann ahlaki ve politik toplum olduunu, bundan vazgeemeyeceini, vazgemesi halinde bunun toplumun paralanmas ve dalmas anlamna geleceini gstermeye ve zmlemeye altm. Uygarlk tarihi boyunca ahlaki ve politik toplum, sermaye ve iktidar alar kuatmasnda ok andrlp dalmaya ve rtlmeye terk edilse de, toplumlarn her zaman bir yolunu bulup zayf da olsa ahlaki ve politik niteliklerini koruyarak yant vermeye veya direni halinde
279

ZGRLK SOSYOLOJS

yaamaya altklarn geni rnekler listesiyle birlikte kantlamaya altm. Kapitalizmin (modernitenin) toplumu saran sermaye ve iktidar alarnn en ince gzeneklerine kadar (ulus-devlet, endstriyalizm, zellikle medya aralar, eklektik ideoloji, gvenlik tekilatlar, iten smrgecilik, kadna ar yklenim vb. etkenlerle) yaylmasna karlk, bunlarn ayn oranda kar bir tepkiye neden olduklarn, her toplumsal birim ve bireyde direni olanaklar ve yaam alternatiflerine yol atklarn, amak zorunda olduklarn kapsamlca zmlemeye altm. Ahlaki ve politik toplumun elbette sabit olmadn, tarih ncesinden beri gelimesini srdrdn ortaya koydum. Klan, kabile, aile, airet konfederasyonu, hiyerariye urama, devlet blnmesini yaama, tarm-ky toplumundan ehir toplumuna, ulusal-endstriyel topluma gei, az veya ok kutuplamalar biimindeki bu gelimeler kesintisiz olmutur. Uygarlk srecinin ise merkez-evre, hegemonya-rekabet ve ykseli-alal krizleri halinde kesintisiz karakterde gelitii eklindeki grlere de katlmaya altm. Tm bu gelimelere ramen, ahlaki ve politik toplumun ortadan kaldrlamayacan; zgrlk, eitlik ve demokratiklik eilimini hep koruyacan; entelektel, ahlaki ve politik grevlerin i ie kavranp yerine getirilmesiyle bu niteliklerin azamice yaamsallk kazanacan zmlemeye ve zmeye (teorik-pratik olarak) altm. Kapitalist modernitenin sermayecilik, endstricilik ve ulus-devletilik temelinde varolu kazanmasna karlk, demokratik modernitenin demokratik komnalite, ekoendstriyel ve demokratik ulus olarak varolu kazanabileceini de kapsamlca zmlemeye ve zmeye altm. Demokratik komnaliteyi homojen bir toplum eitilii olarak deil, tek bir kiiden milyonlarca kiiye kadar nicelik kazanp, ahlaki ve politik toplum niteliini tayan her tr topluluk (kadndan erkek topluluuna, spor ve sanattan endstriye, entelektellerden obanlara, kabileden irketlere, aileden uluslara, kyden kentlere, yerelden kresellie, klandan kresel topluma kadar her tr toplum) olarak tanmlamaya altm. Eko-endstriyel toplum gereini, ky-tarm toplumuyla kent endstrisi toplumunun birbirini besledii ve ekolojiye kesin uyarlanm eko-endstriyel topluluklar olarak tanmladm. Demokratik ulusu ise, temel politik biim olan demokratik konfederalist uygulamalarla etnisiteden dine, kentsel, yerel, blgesel ve ulusal topluluklara kadar her tr kltrel varolularn demokratik zerk siyasi oluumlar halinde oluturacaklar yeni bir ulus tr, daha dorusu ulus-devleti canavarlara kar ok kimlikli, ok kltrl ve ok siyasi oluumlu ulus olarak tanmlayp zmlemeye ve zmeye altm. Demokratik modernitenin bu yapsal kurulular temelinde tarihteki mirasyla modernite dneminin sistem kartlarnn tecrbesini birletiren zm gc yksek bir seenek olduunu ve daha da gelierek baat olacan derinlikli ve tekrarlayc biimde vurgulayp sunmaya altm.
280

ABDULLAH CALAN

Uygarlk ve modernite kutuplamasn atma ve istismar (smrme ve smrgecilik) dnda, ayrca atmaszlk ve bar olasl asndan da nemle zmlemeye altm. Srdrlebilir bir barn imknlarn ve koullarn deerlendirmek nemli bir konu tekil edip byk hassasiyet ister. Uygarlk srecinin bu ynl zengin bir mirasa sahip olduu bilinmektedir. Bara savatan daha ok kutsallk ve ycelik atfedildii dnemler ve uygulamalar da ok olmutur. Modernite dneminde de sava ve bar adeta i ie yaanan gndelik uygulamalar dzeyinde yaanmtr. zellikle yok edici diyalektik anlayn yerine, karlkl besleyici bir diyalektiin de pekl mmkn olabilecei, en azndan diyalektik srelerin ne yalnz bana yok edicilik ne de yalnz karlkl besleyicilik olduu, iki anlay veya gereklik arasnda geni ve karmak bir yelpazenin yaanabilecei srece katk salayc bir anlay, bir unsur tekil etmitir. Doal gerekliin ne vahi kapitalizmden kalma Darwinist glnn yaam felsefesiyle ne de elikisiz yaandna dair eski metafizik kalplarla iledii, tersine ok zengin, gergin ve oluturucu bir mahiyet sunduu gelien bilimin de sayesinde daha iyi ve doru anlalabilmektedir. Bar srelerini tmyle evrimcilik olarak yorumlamak ne kadar yanlsa, sava srelerini yeniyi douran ebeler olarak yorumlamak da o denli yanltr. Sermaye ve iktidar tekelleri arasndaki savalar, elleri altndaki pastann bytlmesi ve kltlmesiyle ilgilidir. Barla pek alakalar yoktur. Gerek bar uygarln iki kart gc arasnda (Bu, iki snf arasndan balayp, ok eitli kabile, airet, kavim, ulus, tabaka, dini cemaat, kltrel akmlar ve ekonomik gruplara kadar ok geni bir yelpazeyi kapsar) birbirlerinin varolularn, kimliklerini, zerk ynetim haklarn kabul etmeye dayanr. atmann taraflara daha ok zarar verdii kabul grdnde bar olasl belirir. Diyalog ve uzlama niyetleriyle sonu alnmaya allr. Gerek yerel ve kresel planda, gerek ulus-ii ve uluslar arasnda bu ynde ok sayda atmann barla sonuland bilinmektedir. Mhim olan, taraflarn kimlik ve onurunu mmkn klan koullardaki bir anlamadr. Bu olduktan sonra, her dzeyde ve her hacimdeki toplum, grup ve hatta bireyler arasnda bar mmkndr. Be bin yllk uygarlk tarihini kart kutuplar olarak zmlemeye altmzda anlyoruz ki, daha uzun sre iki kutupluluk halinde birlikte yaanacaktr. Kutuplarn birbirlerini ksa srede yok etmeleri mmkn grnmemektedir. Ayrca diyalektik olarak da bu gereki grnmemektedir. Reel sosyalizmin bu yndeki acelecilii, uygarlk ve moderniteyi zmlemeden giritii sistem denemesi kendi zlmesiyle sonulanmtr. nemli olan, iki kutupluluu tm teorik-pratik almalarda gz nne getirmek, hkim istismarc kutup iinde erimemek, kendi z sistematii olarak demokratik uygarl ve moderniteyi adm adm onun iinde yeni inac almayla da srekli gelitirmektir. Tm devrimsel ve evrimsel yntemlerle sistemimizi ne kadar gelitirirsek, sre ve mekn sorunlarn da o denli olumlu olarak zmleyip kalclatrabiliriz.
281

ZGRLK SOSYOLOJS

Demokratik modernite, temel unsurlar gerek bara yatkn olan bir sistemdir. Demokratik ulus anlay en kk bir ulusal topluluktan bir dnya ulusuna kadar ak zmleyiciliiyle ayn zamanda deeri ok yksek bir bar seenei oluturmaktadr. Eko-endstri unsuruyla hem toplum ii endstrinin verimli kullanm ile bata isizlik, yoksulluk ve alk olmak zere, modernitenin topluma kar savann bir nevi sonular olan ar toplumsal sorunlar zm yoluna girmekte; hem de endstriyalizmin evreye kar at sava sona erdirip toplum-evre barn gerekletirmektedir. Demokratik komnalite unsuru ise, her toplum birim ve bireyine ahlaki ve politik toplum olabilme seeneini sunarak, en radikal bar yaklam sunabilmektedir. Ak ki, demokratik modernite sistem olarak gelitike, onurlu bir bar imkn ok daha fazla geliebilmektedir. Bu noktada hem bir uyary, hem bir zr bir kez daha belirtmeliyim: Ahlaki ve politik toplumla demokratik komnalite ve demokratik toplum kavramlarn edeer, zde tutmaktaym. Anlam zenginlii iin gerektiinde her kavrama da bavurmaktan ekinmedim. Ak ki, ahlaki ve politik toplum demokratik komnalite ile daha ok demokratik sosyalizmi, toplumsal eitlii, ama farkllklar temelinde eitlii artrmaktadr. Farkllklar temelinde eitlik anlay, homojenlii ifade eden reelsosyalist anlamndan farkldr. Dikkat ekmek asndan buna Firavun Sosyalizmi deme gerei duydum. Demokratik toplum kavram ile de ahlaki ve politik toplumun hem eitlik, hem zgrlk ieren karakterini vurgulamaya altm. phesiz zde olan bu kavramlar aynlatrmamak gerekir. Zenginlikle bunu kastediyorum. Aynlatrmak fakirletirmektir. lgilenenleri, ok sk geen bu kavram kullanmlar ile ilgili elikiye dmemeleri iin uyarmakla birlikte, baka trl terminoloji gelitiremediim iin zr dilememi anlayla karlayacaklarn umuyorum. Demokratik moderniteyi sadece kapitalist modernitenin temel unsuruna (kapitalizm, endstriyalizm ve ulus-devlet) karlk temel unsur olan ahlaki ve politik toplum, demokratik komnalite, demokratik sosyalizm, demokratik toplum, ekoendstriyel toplum ve demokratik konfederal toplum olarak nitelemekle yetinmedim. lgili blmde sergilemeye altm gibi, ok daha zengin bir nitelikler demetiyle de tanmlamaya altm. Toplumsal soruna ilikin saydm on iki temel sorun unsuru, ayn zamanda demokratik modernitenin on iki zmsel niteliini aklar. Bu almamn zgrlk Sosyolojisi adyla yaynlanabileceini ska vurgulamtm. Sosyal bilimi tanmlamaya alrken, esas amacnn zgrlk seeneini gelitirmek olmas gerektiini nemle belirttim. Zaten problem zmenin bir anlamda zgrlk salamak olaca da eklenince, sosyal bilime amac kapsamnda zgrlk Sosyolojisi demenin bir sakncas olmad kansndaym. En azndan nemli bir blmn; problem zme ve yaam farkndaln gelitirme boyutlu sosyolojik almalar bu ad ile yaynlamann isabetli olaca aktr. phesiz sosyolojinin kapsam zgrlk ile snrl deildir. Karmak bir toplumsal yelpazeyle (tarih ncesi toplum,
282

ABDULLAH CALAN

hiyerari, snf, devlet, kent, uygarlk, sermaye, ekonomi, iktidar, demokrasi, sanat, din, felsefe, bilim, politika, sava, strateji, rgtlenme, kurumlama, ideoloji, ekoloji, jineoloji, teoloji, eskataloji vb.) uramas gerektii bilinmektedir. Fakat bu almayla nemle vurguladm husus olarak, ahlaki ve politik toplumun ok paralara ayrlarak inceleme ve aratrmalara konu edilmesinin nemli sakncalar ierdiine, bunun olumludan ziyade olumsuz sonulara daha ok yol aabileceine ilikin kanaatimi belirtmitim. Toplumsal doann tarihsellik ve btnsellik iinde incelenme ve aratrlmasnn en doru yntem olduuna gl bir biimde katldm belirtmitim. Savunmamn bu blmne son verirken, Sokrates ve Zerdtten iki yorumla tamamlamak isterim. Bilindii zere Sokratesin ska kulland deyim Kendini bil idi. Kendini bilmeyenlerin pek bir ey renemeyeceklerini, bilemeyeceklerini vurgulamak istemi olsa gerek. Ben insann, bilimce akland kadaryla zaman bakmndan en azndan on be milyar yl ncesi gerekletii idea edilen byk patlamadan (big-bang) bu yana tm evrene yaylm gerekliin toplam olduuna inanyorum. Bunu seziyor ve biliyorum. Bu anlamda kendini bilmek, tm zaman ve evreni bilmekle zdetir. Sokrates ayrca nl savunmasnda Atinann (inkr ettii idea edilen) tanrlarndan deil, kendisine zaman zaman gelen ilham perilerinden, daimonlardan bahsetmiti. Bu, sezgi ve i younlamayla kendini bilme oluyor. Bir nevi peygamber tarz renme ve haber vermedir. Bunun putperestlikten daha ileri bir renme tarz olduu aktr. Benim sezgi gcmn veya daimonlarmn bana da Ne ararsan kendinde bul uyarsn aldktan sonra, bu satrlara byle yklenmekten kendimi alkoyamadm. Zerdtn yorumu daha etkileyiciydi. Rivayet edilir ki, Zerdt, ok tutkunu olduu Zagros dalarnda gne tm parlakl ile doarken bir ses duyar. O sese yle barr: Syle, sen kimsin? Tanryla byle karlap hesaplat biiminde bir yorumdur bu. Ben ise, Onun binlerce yl Zagros halknn zgrlne ynelmi Smerik tanr-krallarn varl ile ilgili bir hesaplamaya giritii kansndaym. Bir nevi uygarln kendisi olan bu kral-tanrlarn kutsalln sorgulayp Zerdti ahlak devrimini gerekletirir. Aydnlk-karanlk, iyilik-ktlk ikilemi biimindeki devrimdir bu. Kesinlikle kendimle ilgili abartmalardan nefret ederim. Btn sadeliimle anlalmak ve dost olmak benim iin bir tutkudur. Gn getike daha iyi anladm ki, yaam tm sadelii iinde bir dostluk treni-leni olarak tutkuyla karlayan kiiliim, zerime kim geldiyse kar kt. zerime geldiklerinde onlar sorgulamam biraz Zerdtvariydi: Siz kimsiniz? Demek ki bu satrlar bir yandan kendimi bilmemle rendiklerimi, dier yandan zerime gelenleri Siz kimsiniz? sorgulamalar ile oluan bilin birikimimi yanstyor. Hem kendimi hem de binbir klkl uygarlk kutsallarn zmlemek, zor koullarn da zlmesi anlamna geliyor. Uygarlk kutsallar hibir ahlaki ve politik snr
283

ZGRLK SOSYOLOJS

tanmadan zerimden gemeye alrken bu satrlarla kendilerini sorgulamam, beni tutkulu bir len havas iinde kiiliim, geleneklerim, halkm, blgem, insanlm ve evrenimle tantrd. Tanmak, farknda olmaktr. Bu ise yaam olanca zenginlii iinde korkusuzca yaamak ve gl savunmaktr!

284

ABDULLAH CALAN

zgrlk Soyolojisi in Kavramlar Szl

285

ZGRLK SOSYOLOJS

A-a

Adam Smith (1723-1790): skoyann Kirkcaldy ehrinde doan Smith, ahlak felsefesi bata olmak zere, siyaset ve ekonomi-politika zerine dersler vermi, yazlar yazmtr. niversitede mantk ve ahlak felsefesi profesrl yapm, burada verdii derlerin bir ksm hayatayken kita platrlm, bir ksm da lmnden sonra yaynlanmtr. Ekonomi-politie ilikin ilk yazlar rencileri tarafndan yayna hazrlanmtr. Ancak temel eseri olarak kabul edilen Uluslarn Zenginlii adl almasn, niversite hocalndan ayrldktan sonra zerinde on yl alarak hazrlamtr. Bunun dnda baka konulara ilikin almalar da olmutur, ancak bu alma dier tm alm alarn glgede brakmtr. Smith bu temel almasnda ekonomi-politiin temel yaklamlarn ortaya koymaya alr. Smith, ekonominin faaliyeti olarak zenginliin oluumunu deerlendirir, ancak O zenginlii egemen snflarn gzyle ele alr ve bir anlamda da kapitalizmin ekonomik sistem altyapsn olutu rmaya alr. Zenginliin geni toplumsal kesimlere dalmas durumunda mutluluun a rtacan syler, ama kurmu olduu sistem yine de buna izin vermez. Sermayenin birikmi emek olduunu syler, ama iinin emeine sahiplenmesi gerektiini savunmaz, terssine iinin cretinin kendisini yeniden retecek dzeyde tutulmas gerektiini salk verir. zel mlkiyeti ele alr, ama zel m lkiyetin ne olduunu bize aklamaz. Adorno: Gerek ad Theodor Ludwig Wiesengrund olan Adorno, 11 Eyll 1903'te Frankfurt am Main'da domutur. Baba taraf Yahudi olan Adorno, gen yalardan it ibaren felsefeyle ilgilenmi, felsefe doktoras unvann kazanm, Frankfurt Okulu (Toplumsal Aratrmalar Enstits)nda almaya ve yazmaya balam, 1938de de Enstitnn resmi yesi olmutur. kinci Dnya Sava srecinde Almanyann dna kan Adorno, savatan sonra Almanyaya dnm, niversitede dersler vermi,1969'un Austosunda ksa bir tatil iin gittii svire'de geirdii kalp krizi sonucunda yaamn yitirmitir. Agora: Antika Yunanistannda sitenin ynetim, politika ve ticaret ilerini konumak zere halkn topland alan, halk meydan. Ahtapot: Kafadan bacakllardan, ok sayda kollar olan, vantuzlu, dokunal bir mrekkep bal trdr. Ahd- Atik: Eski szleme anlamnda olup Tevrat (Kitab Mukaddes) iin kull anlmaktadr. Ahd- Cedit: Yeni szleme anlamnda olup, ncil iin kullanlmaktadr. Ahlak: nsanlarn toplum iindeki davranlarn ve birbirleriyle ilikilerini dzenlemek amacyla bavurulan kurallar dizgesi, baka insanlarn davranlarn olumlu ya da olumsuz biimde yarglamakta kullanlan ltler btn. Tarih boyunca her insan topluluunda ahlak dizgesi var olmutur. Bu dizge toplumdan topluma ve ayn toplum iinde adan aa deiiklik g sterir. Nesnel ya da toplumsal ahlak, insann toplumun teki bireylerine kar devini ierir. Bu kurallar yazl
286

ABDULLAH CALAN

olmad iin biimsel bakmdan hukuktan farkl olmakla birlikte, gene de ahlak ile hukukun rtt, hatta zdeletii durumlar vardr. Toplumsal yaama egemen olan hukuk kurallaryla ne snel ahlak arasnda sk bir ba vardr. Toplumun genel ahlak grlerine ve toplumsal vicdana uygun dmeyen hukuk dzenlemeleri, kendilerinden beklenen toplumsal ilevi yerine getiremeyeceinden uzun mrl olmaz. Altn a: Doal toplumun eitliki ve zgrlk yapsna olan zlemden hareketle gelitirilen topya. Horatius ile Ovidiusun iirlerinde iledikleri eitlik, zgrlk zlemleri Altn a olarak deerlendirilmitir. J. J.Rosseaunun bu tanmlamay To plumsal Szleme adl eserinde ilemesinden sonra, yaklam yeniden ve daha fazla tannmaya ve gndemlemeye balamtr. Bu dnemde yaplan deerlendirmeler, kimileri tarafndan ilkellie dn olarak da deerlendirilmi, yorumlanmtr. Ancak, Altn a deerlendirmesi bu anlamda gelitirilmemitir. lkel Komnal Toplum olarak da tanmlanan doal toplumun iliki tarznn yeniden kurulmas ve egemen klnm asndan hareketle gelitirilmitir. Amargi: Smer dilinde zgrlk anlamnda olan Amargi ayn zamanda anaya dn, d oaya dn anlamna da gelmektedir. Smerler anay, doay ve zgrl tek kavramda birlet irerek bu kavramlar arasndaki banty gstermilerdir. Amorti: Byk dl midi ile yola kp da, en azndan verdiim paray geri aldm dedirten modern a avuntusu. Piyangodaki en kk dl. Ampirizm: Bilginin tek kaynann deney olduunu ileri sren reti... Bu reti bilginin sadece duyumlardan geldiini ve deney dnda hibir yoldan bilgi edinilemeyeceini savunur. Bilginin duyumlara dayand sav, ustan ve doutan bilgi olmad anlamn ierir. Ampirizm, duyumdan ayr bilgi prensipleri olarak aksiyomlarn, akli prensiplerin, doutan fikirlerin ve kategorile rin varln kabul etmez. Dolaysyla btn bilgimizin dayand esaslarn duyulabilir tecrbenin eseri ve mahsul olduunu ileri srer. nsel (apriori) hibir eyi kabul etmez. Ampirizm, insann doutan bir takm bilgi esaslar olduunu iddia eden idea lizm ve rasyonalizmin karsndadr. Ampirizme gre akl, mantki bir role sahiptir, yani olaylardan deil, gzle mlerden elde edilen nermeleri, tutarl bir sistem halinde tanzim etmek rolne sahiptir. Ampirizm, u nemli yanlglar tar: diyalektikten yoksun olduu iin tek yanldr, bilgi srecinde deneyin roln metafizik bir tutumla mutlaklatrr. kinci olarak, bilgi srecinde dncenin roln kmser. nc olarak, bilgi srecinde dncenin greli bamszln yadsr. D rdnc olarak da, znel renme srecini etkin bir sre olarak deil, edilgin bir sre ol arak grr. Analitik: zmlemeye, tahlile dayanan yntem. Temel bilimsel y ntem olarak da kabul edilmektedir. Olguyu ve maddeyi esas alan bu yntem, deneyi, tekrarlanabilmeyi esas alr. Bu ya klama gre doru, sadece tekrarlanabilen ve tekrarlanrken de ayn sonular veren yntemdir. Yine, olgudan hareketle doru sonulara varmann yntemi olarak inceleme konusu yapt nesneyi paralara ayrarak ele alr. Ayn yaklam toplum ve insana da uyarlar. Analiz: zmleme, tahlil. Anarizm: Tarih artlar ne olursa olsun, bata devlet olmak zere, hibir otoriteyi tanmayan, var olan ynetme ierikli tm sistemleri ortadan kaldrlmaya alan reti.
287

ZGRLK SOSYOLOJS

Anarist: Anarizm yanls olan kimse. Andre Gunder Frank: Amsterdam niversitesinde kalknma ekonomisi ve sosyal bilimler dersi veren ve emekli olan Andre Gunder Frank, tarihi farkl bir yaklamla ele almtr. Avrupa benmerkezci tarih anlayna kar, evrenselci tarih yaklamn benimsemitir. Kapitalistemperyalist mantk erevesinde tarihi deerlendiren Avrupa benmerkezcileri, ada dnya si stemini kapitalizmin gelimesiyle birlikte ele alp d eerlendirirler. Adeta, bu be yzyldan nce ada bir dnya yokmu gibi tarihi ele alrlar. Andre Gunder Frank bu yaklama kar kar ve ada dnyay be yzyln deil, en az be binyln rn olarak deerlendirir. Bugnk dnya sist eminin kaynan Aa (Gney) Mezopotamyaya dayandrr ve burada geliip kk salan hegemonya odaklarnn zaman ierisinde deierek gnmze ulat belirtir. Buna bal olarak, sermaye birikimini de, dnya sisteminin son be yzylnn deil, be binyllk tarihinin itici gc ol arak deerlendirir. Andre Gunder Frank bu dncelerini, ayn yaklamla tarihi e le alan arkadalaryla Dnya Sistemi ad altnda toparlamtr. Anglikanizm: ngilterenin resmi kilisesidir. Kral VIII. Henrinin kurduu Hristiyan mezhebi. Katoliklik ile Protestanlk arasnda bir orta yol olarak grlm, byle deerlendirilmitir ve bu anlama gelmek zere Latince Via Media olarak adlandrlmtr. Ancak tarihiler bu mezhebin kuruluunu daha farkl deerlendirirler. Tarihiler Anglikanizmin VIII. Henry (14911547) ile Papa arasndaki boanabilmek konusunda kan bir atmadan doduunu belirtirler. Dolaysyla bu mezhebi dier Protestan mezhepler gibi ele almamak gerekmektedir. Ama buna ramen, bir mezhep olarak da kendisini sistemletirmitir. Anglikanizm, reformla birlikte kurulan dier mezheplerden farkl olarak kendi sini Apostolik, yani kkenlerini havarilere dayandran olarak tanmlar, ayinsel uygulamalarda Katoliklii esas alr. ngiltere, Kanada, ABD vb. eitli yerlerdeki Anglikanlarn bal olduklar merkez de piskoposluktur. Canterbury Bapiskoposluu Anglikanizmin ruhani merkezidir. Anglosakson: 5 ve 6. yyda ngiltereyi istila eden Cermen rklar Angloslar, Saksonlar ve Jtilerden oluan halk tanmlamak iin yaplan d eerlendirmedir. Anglosakson tabiri gnmzde ngiliz soyundan gelen beyaz rklar tanmlamakta kullanlr. Animizm: Tm doann canl olduuna inanan ilk a dini, felsefi yaklam, canlclk. Antagonist: Tezat, ikilik. Eyann znde bulunan, diyalektiin drt temel madd esinden biri olan ztlarn atmasndan yola klarak, ztlar arasndaki elikinin uzlamazln ifade eder. Dalizmin materyalist yorumu, ztlardan birinin dierini yok etmesi temelinde yorumlanmtr. Bu yaklam toplumsal ilikilere indirgenince, snflar arasndaki ilikilerde uzlamaz elikilerin tanmlanmasna gidilmi ve bu da antagonist olarak deerlendirilmitir. Proletarya ile burjuvazi arasndaki eliki byle bir eli olup antagonist olarak sfatlandrlmtr. Aramiler: Eski bir halk ve uygarlk. Asurlularn devam olup, Asuri -Sryani halkna miladi yllarda verilen ad. Aramice dili blgenin en nemli dillerinden biri olmu, saray dili olarak kullanlm, ticari ilerde ve ktiplik almalarnda yazm dili olarak kullanlmtr. Hristiyanlk ilk ol arak bu halk arasnda gelimi, ilk ncil de, eski Aramice dilinde yazlmtr. Argman: Bir tartmada ne srlen savlar desteklemek ya da dorulamak adna kar taraf ikna etmek iin giriilen akl yrtme abasnda iine dlen yanlglara ya da yanltlara karlk
288

ABDULLAH CALAN

gelen Latince tamlama; doruluunu kantlamak ya da ispatlamak istenen sav veya nermeyi en az bir ncle dayanarak dile getirme. Aristokrasi: Ekonomik, toplumsal ve siyas gcn soylular snfnn elinde bulunduu ynetim biimi. Platon Devlet adl eserinde bu ynetim b iimini; en iyi ikinci ynetim olarak tanmlar. Aristokrat: Yunanca en iyinin hkmdarl ifadelendirilen Aristokrasiden kaynan alr. Kleci ve feodal dnemin retim aralarn elinde bulunduran zengin toprak sahipleri, soylular. Aristoteles: M 384 M 7 Mart 322 tarihleri arasnda yaayan Yunanl filozof ve bilim adam. Ansiklopedik bilgiye sahip olan Aristo hemen her konuda yazmtr. Dnceleri insanln toplumsal geliimini byk oranda etkilemi, dinsel erevede de olsa, halen de etkilemektedir. A yrca skendere retmenlik yapm, byk Dou fethine hazrlamtr. Ariusuluk- Arianizm: Teslisi kabul etmeyip tevhide inanan eski Hristiyan gruplardan biri. Papaz Ariusun izinden giden tevhide inanan bir Hristiyanlk mezhebi. IV. yzyl ve sonras Hristiyanlnda byk tartmalara yol aan ve Katolik kilisesince sapklk saylan skenderiyeli Papaz Ariusun mezhebi. Bu inanca gre; Hz. sa tanr deil, peygamberdir. Arianizmin en tartmal, t araf Hristiyanlktaki baba-oul ilikisiyle ilgiliydi. Ksaca Kelm'n tanrsallnn inkrdr. Katoliklere gre tanrnn olu Kelm, Baba gibi gerek tanrdr. Oysa Arius ve taraftarlarna gre ancak ikinci derecede ve bamll olan bir tanrl vardr. Baka bir deyile, Kelm balangc olmayan, sonsuz ve her eye gc yeten gerek tanr deildir. Arzi: Sonradan olan, dtan gelen. Art-deer: Bakalar tarafndan el konulan, emek gcnn gerekli -zorunlu-rnn tesinde, belirli bir cretle satn alnarak fazla retim yapmasdr. i, belli bir cret karlnda, emek gcn satabiliyor olmak iin art-deer retmek durumundadr. rnein, ald creti 4 saatlik almasyla karlayan ii, ignnn geriye kalan zamannda retim aralarn elinde bulunduran pa trona alr. gnnn bu zamannda emein yatt ve patron tarafndan el konulan bu deer, artdeer olarak Marks tarafndan formllendirilmitir. Gerekli emek zaman dndaki yaplan ve bu rjuvazi tarafndan el konulan deere, art-deer denilmektedir. Artk-deer: Bir fabrikada ya da iyerinde, birden fazla emek gcnn yaratt art-deerin toplam. Asimilasyon: Bir halkn baka bir halk ierisinde erimesi ya da eritilmesi. Benzer hale getirmek, kendine benzetme, kendine uydurma, zmleme. Astronomi: Gkbilimi, gkyzn, yldzlarn hareketlerini inceleyen bilim dal. Atmosfer: Bir yeri veya herhangi bir gk cismini saran gaz tabakas, gaz yuvar. Dnyay saran ve gneten gelen ultraviyole nlarn etkisiz duruma getiren, eitli katmanlardan oluan ve insana yaamna olanak sunan gaz tabakas. inde yaanlan ve etkisinde kalnan ortam. Auguste Comte: 17981857 arasnda yaamtr. Aydnlanma ann nemli kiiliklerinden biridir. Aydnlanma ann; Eski geleneksel dzenin yerine ne konmaldr? sorusuna, Comteun cevab; Toplumun ve gurup hayatnn bilimsel incelenmesi olmutur. Ona gre bilimsel dnceler tamamen deerlerden syrlm ve objektif olmaldr. Bu da Pozitivizmdir. Sosyal hayatn yeni bilimini tarif etmek zere sosyoloji szcn ilk kull anan Comtedir.
289

ZGRLK SOSYOLOJS

Aydnlanma a: Ansiklopedicilerin nderlik ettikleri bilimsel, teknik ve dnsel gelimelerin etkin ve youn yaand, 1718. yzyllar iin yaplan deerlendirme. Voltaire, Diderot, Lucke, Home, Hobbes vb. Aydnlanma ann en ok bilinen simalardr.

B-b

Babil: Aa Mezopotamyada yer alan antik an en nl kentlerinden biridir. Kuruluu tam olarak bilinmese de, M.. 2000 ylndan nce kuruld uu tahmin edilmektedir. Bu tarihten itibaren de Babil mparatorluuna bakentlik yapm, M.. 6. Yzyla kadar varln srdrmtr. Bu tarihler arasnda altn an yaayan Babil mparatorluunun Frat rma boyunca uzanan kalntlar, gnmzde Badatn 88 km gneyindeki Hille kasabas yaknlarnda bulunmaktadr. Bacon Francis (1561 -1626): ngiliz ampirizminin nclerinden. Baconun bak as temelde somut, pratik ve yararc elerle belirlenmitir. Dncesi genelde ileriye dnk olup, insann gel eneksel teorilerin ve yntemlerin yanlsamalarndan kurtulduu takdirde byk bir hzla ilerleyeceine olan inancndan ivme kazanmaktadr. Eserlerinde Aristotelesi felsefeye ve Skolastik manta kar kar. Metodolojisi tmdengelimci Aristotelesin tersine, tmevarmcdr. O, tikelden genele ulamay bilimsel bir yntem olarak benimser. Bacon yeni metodolojisiyle n kazanmtr. Onun metodolojisi modern arasal aklcl kusursuz bir biimde cisimletiren deneysel bir metodolojidir. Modern bilimin batan itibaren sergiledii baarlarn bir sonucu olan ampirizmin savunuculuunu yapm olan Bacon, insann deneysel kontrol yoluyla doaya mdahale e tmesini, dntrmesi ve hizmetine komas gerektiini savunmutur. Banker: Banka sahibi, bankac. Para, altn gibi tanr deerlerin ticar etiyle uraan kimse. Bende: Kle, bakalarna baml olan. Beni Huveyza: Arabistanda yaayan bir Yahudi kabilesi. Mslman l kabul etmemesi ve birka Mslman ldrmeleri zerine kuatmaya alnan Beni Huvayza kabilesi, ksa bir direnmeden sonra yaplan anlama gerei teslim olurlar. Teslim olma anlamas, kadn ve ocuklara dokunulmayaca garantisiyle yaplr. Anlama gerei kadn ve ocuklara dokunulmaz ancak teslim olan tm erkekler kltan geirilir. Kltan geirilen Beni Huveyza kabilesine bal erkeklerin saysnn 750 kadar olduu belirtilir. Bu olay, slamiyetin ilk dnemlerinde arya kaan eylemlerinden bi ri olarak kayda gemitir. Beeri: nsani olan, insanla ilgili olan. Hafza-i beer nisyan ile maluldr (nsan akl unutmayla hastalkldr) sznde de grld gibi, insandr. Big Bang: Evrenin oluumunu aklamaya ilikin ok ynl teoriler gelitirildi. Bu teorilerden denilebilir ki, Kitab- Mukaddeste geen ve Tanrnn evreni alt gnde yaratt aklamasndan sonraki en nemlisi, en dikkate deer ve popler olan, evrenin oluumunu, akln yolu ve maddi elerle aklayan Big Bang teorisidir. Bu teoriye gre; halen genilemekte olan evrenin bir balangc vardr. Bu, evrenin gemiteki scak ve youn balang durumundan itibaren genilemi olduudur. Bu scaklk ve younluun yol at Byk Patlamayla, Big Bangla evren olumaya ba290

ABDULLAH CALAN

lamtr. Bu teori fizikiler tarafndan oka tartlm ve geni lde kabul grmtr. Laburatuvar ortamnda parack hzlandrclar araclyla gerekletirilen deneylerle de bu teori kantlanmaya allmaktadr. Byk Hadron arptrcs deneyi yarm kalm ise de, evrenin oluum teorileri bu Byk Patlamaya dayandrlmaktadr. Teori ilk olarak Rus kozmolog ve matematiki Alexander Friedmann ile Belikal rahip Georges Lematre tarafndan ortaya atlmtr. Lematrenin ilk atom hipotezi olarak adlandrd teorisi, Einsteinin grelilik teorisine dayandrlm ve ilk Big Bang modeli Friedman tarafndan hazrlanmtr. Nkleosentez ekleyen George Gamow sistemi daha da gelitirerek oturtmutur. Ancak teorinin Big Bang olarak isimlendirilip tanmlanmas ilk kez ngiliz fiziki Fred Hoyle tarafndan 1949 ylnda bir radyo programnda dile getirilmi, o gnden bu yana teori bu isimle anlmtr. Bilano: Bir kuruluun veya bir ticarethanenin belirli bir dnem sonu ndaki veya belirli bir gndeki tanr ve tanmaz varlklar ile bunlar salamak iin kullanlan z ve yabanc kaynaklar dengeli olarak gsteren izelge. Ya da herhangi bir ite, belirli bir sre sonunda elde edilen iyi ve kt sonularn karlkl durumu. Bilgi a: Gnmz bilgi ve teknolojinin geliim dzeyini anlatmak zere yaplan bir tan mlamadr. nceki tarihsel srelerin a olarak blmlenmeleri ilk, orta, yeni, yakn a biiminde yaplmlard. a blmlenmesini yapmada yetersiz kalsa da, kabullenilen bir yaklamd. Bilgisayar teknolojisinin gelimesiyle birlikte ve zellikle de 1970li yllarla birlikte yaanan a da bilgi/biliim a olarak deerlendirilmi, isimlendirilmitir. Binaen: Dayanarak, bir bilgi ya da aklamay ad anlan kiiye binaen/dayanarak aklama. Birinci Doa: Doa temelde iki doa olarak ele alnmaktadr. Bunlar birinci ve ikinci doa olarak adlandrlmaktadrlar. Birinci doa; iinde ve zerinde yaadmz doadr ki, bu doa insan yaklamlarndan bamsz olarak vardr. nsan bu doann bir paras ve tamamlayandr. Ancak ikinci doa bir tr olarak insann toplumsallamasnn bir rndr. Zaten ikinci doa olarak ifadelendirilen de toplumsallamadr. nc doay da nderlik tanmlamtr. Bu da birinci ile ikinci doa arasnda yeniden kurulacak olan ve ekolojik dengeyi dikkate alma temelinde kurulacak olan iliki olacaktr. nk insan doduu, beslendii doaya yabanclam, ekolojik dengeyi yok e tmi, kartna dmtr. Yeni kurulacak ilikilerle bu denge yeniden salanacaktr. Biyoloji: Yunanca bios (hayat) ve logos (bilmek, bilim) kavramlarnn bileiminden olumakta ve canl bilimi anlamna gelmektedir. Doada yaayan bitki, hayvan ve insandan oluan tm canl organizmalarn doma, reme ve yaamalar da dhil yaplarn, zelliklerini, evrimlerini ve ilevlerini inceler. Bizans mparatorluu: Dou Roma mparatorluu olarak da bilinir. Ortaan en byk ve nemli imparatorluu olan Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden sonra, imparatorluun dousunda kalan, bakenti Konstantinopolis (stanbul) olan ve uzun yllar varln srdren orta a devleti. Bizans mparatorluu Roma mparatorluundan koptuktan sonra Anadolu topraklar bata olmak zere uzun bir dnem boyunca varln ve etkinliini srdrmtr. slam ordular birka kez kuat olsalar da, ele geirememilerdir. Her ne kadar Hal Seferleri srasnda Latinler tarafndan ele geirilmi, yerine Latin Devleti kurulmu ise de, Bizans mparatorluu 1453 ylna ka291

ZGRLK SOSYOLOJS

dar varln srdrmtr. Bu tarihte Fatihin dzenledii bir seferle Osmanl mparatorluunun eline gemi, bu tarihten itibaren de varl son bulmutur. Borsa: Baz tccarlarn ve zellikle sarraflarla deerli kt ve tahvil al veriiyle uraanlarn alm satm ve deiim amacyla devlet denetimi altnda i yaptklar yer.

292

ABDULLAH CALAN

C-c

Calvenizm (Kalvinizm): Gnmz Protestan dnyasnn ikinci ekoln tekil eder. Bir dier ad Reforme Hristiyanlktr. Akmn kurucusu ve nderi Jean Calvin (1059-1564), sk bir dini tecrbeden gemi Fransz asll, ilahiyat zerine yazlaryla tannm bir kiidir. Reform dnemi rn olan ikinci byk Protestan akm Kalvencilik, gnmzde reform kiliseleri ile Presbiteryen kiliseler biiminde varln srdrmektedir. Protestanlk zellikle Kalvenci yaklamda ok almaya, tutuculua, d ticaretin gelitirilmesi ve dnyevi uralarda baarya byk nem veren ahlak anl ayyla, Avrupada kapitalizmin ilk aamalarna ivme kazandran nemli etkenlerden biri s aylr. Cazibe: Herhangi bir eydeki gzellii, almll ve ekicilii dile getirmek iin kullanlan bir szcktr. Cehil/Cahil: Bilgisizlik, bilmezlik. Cendere: Bir eyi skmak, ezmek gibi ilerde kullanlan mekanizma, pres. Cicero: Marcus Tullius Cicero M.. 160-43 yllar arasnda yaayan Romal devlet adam, bilgin, hatip ve yazar. Felsefe renimini, Epikrosu Phaedros, Stoac Diodotos ve Akademi'ye bal Philon'dan alm olan Cicero'nun nemi, Yunan dncesini daha sonraki kuaklara aktarmasndan oluur. Bilgi kuram asndan, kesinlie balanmak yerine olaslklarn yolunu izlemeyi yeleyen, buna karn ahlak alannda, dogmatik bir tavr sergileyip, Stoaclara ve bu arada Sokrates'e ynelen Cicero, Latincenin felsefe dili olarak gelimesine katk yapm ve bu arada, dinsel grleri as ndan daima agnostik kalmtr. Cicero devlet adamlnda nemli mevkiler edinmi, konslle kadar ykselmitir. Siyaset ortamnda bulunduu her zaman bir taraf tutmu, bu da hep kartlarnn olmasna neden olmutur. Sezarla Pompeius arasndaki gerginlikte desteini Pompeiustan yana koyar. Sezar talyada hakimiyetini kurunca Cicero talyadan kamak zorunda kalr. Sezarn ldrlmesinden sonra Antonius ile Octavianius arasndaki ekimede de yer alr ve Octavianiustan yana tavr koyar. Kendi hes abnca her ikisini de safd brakmakt. Ancak Antonius ile Octavianiusun uzlamalar ve yanlarna da Lepidusu alp kinci Triumvirlii kurunca, Cicero yeniden kaar. Ancak bu kez devlet dman ilan edilir, takip edilerek yakalanr. M.. 43 ylnn 7 Aralk gn ba kesilerek idam edilir. Cicero byk bir hatip olarak tarih kitaplarnda yer alr. Ciceroyu bu kadar nl yapan hatipl iidir. 88 konumas kayda gemi, bunlardan 58i Gnmze kadar ge lmitir. Cumhuriyet: Arapa kkten 18. yzylda Osmanl Trkesinde tretilmi bir isimdir. Arapa CMHR kk "bir araya toplanma, topluluk olutu rma", bu kkten treyen cumhr ise "cemiyet, toplum, kamu" anlamna gelir. 18. yzyl Avrupa'snda monari ile ynetilmeyen Hollanda, svire (ve 1789 Devrimi sonrasnda Fransa) gibi lkeleri tanmlayan Latince respublica Franszca rpublique szcnn Trke evirisi olarak benimsenmitir. Latince respublica, klasik kullanmda "Devlet" anlamndadr. Toplumun btn namna kamu otoritesini kullanan tzel kiilii ifade eder. Avrupa siyasi dncesinde respublica Jean Bodinden (1530-1596) itibaren, egemenlik hakkn kullanan hkmdardan ayr olarak "devletin soyut kiilii" anlamnda kullanlm, 1640'l
293

ZGRLK SOSYOLOJS

yllardan itibaren de popler kullanmda "hkmdarsz devlet biimini" ifade etmitir. Osmanl Devletinde cumhuriyet fikri ilk kez 1870'li yllarda Gen Osmanllar ve Mithat Paa tarafndan (aka savunulmakszn) tartlmt. Czi: Az, azck, pek az.

D-d

Daimonlar: Yunan mitolojisinde cin. Darbmesel: Atasz, daha geni olarak da, bir yaklamn meseller yo luyla anlatlmas. Darwin, Charles Robert (18091882): Organik evrimin yasasn bularak evrim kuramn gelitiren ngiliz doa bilimcisidir. Galapagos Adasnda trler zerinde yapt aratrma ve gzlemler sonrasnda, evrim zincirinin oluum sistemini izah eder. Glnn zayf yok ederek kendisini srdrd yaklamn teoriletirdii doal seleksiyon tanmlamas, teorik btnlk ierisindeki en zayf halka olmann yan sra, topluma uyarlanmas ise son derece olumsuz sonular ortaya karmtr. Dogmatik Darwinizm de, bu doal seleksiyon yaklamndan hareketle gelitirilen bir d eerlendirme olmutur. Davut: .. 11.yyda yaam kral-peygamber. srail Devletinin ikinci hkmdardr. Kral Saulun lm zerine kral olmu, krk yllk krallndan sonra yerine olu Sleyman gemitir. Davut kitap getiren peygamberlerdendir. Kitab Zeburdur. Deer: Ekonomi politiin temel kavramlarndandr. nsan emei ile yaratlan tm metalarn lsdr ve kullanm deeriyle birlikte deiim srecinde oluur. Metann deerinin ls ise, emek zamanla llmektedir. Yani bir metann deeri, o metada cisimleen deer yaratc zle, n icel emek zamanyla llr. Emein nicelii ise, emek-zamanla llr ki, bu da ay, hafta, gn, saat vb. zaman ltleridir. Demek ki deer, metada cisimleen emek zamandr. Marks bunu daha da gelitirerek deeri; metada cisimleen toplam toplumsal emek zaman olarak tanmlamtr. Bu deer tanmlamalar doru olmakla birlikte eksik ve yetersizdirler. Toplam toplumsal emek zaman bir metann oluum srecinin tamamn ifade eder, bu srel erin btnn ierir. Bu sre, hammaddeden mamul madde olarak meta elde edilen zamana kadarki sreci tanmlar. Metann oluum srecinde bu doru ve tam bir tanmlama olarak grlr. Metann bir emekinin eme inin rn olarak deerlendirilmesinde bu tanmlama dor udur, ama bir metann retim sreci hammaddenin elde edilmesi ve bunun metaya dntrlmesi sreciyle snrl grlemez. nderlik metay reten emekiyi douran, byten analk emeinin metann tanmlanmasnda temel deer olarak ele alnmas gerektiini belirttir ki, yukarda yaplan deerle ndirmelerin eksik kald yan da esasnda budur. iyi douran, byten anann emei olmazsa, metada cisimleecek bir emek, dolaysyla bir meta ve deer de olmayacaktr. Ekonomistler genel olarak deerin deiim srecinde olutuunu deiim, srecine girmeyen bir metann ekonomik anlamda bir deerinin olmadn iddia ederler. Yararl bir maddenin kullanm deeri vardr. Bu yararl madde/metada da emek kullanlmtr, ancak bu yararl madde bir iht i294

ABDULLAH CALAN

yac karlamak zere retildiinden ve tketimi kiisel olduundan ona deerini gsterecek bir l yoktur. Deeri aa karan metadaki emek-zamann dier bir metadaki emek-zamanla deiimidir. Bu deerlendirmenin kapitalist mantk ve piyasa yaklamlar temelinde yapldn bilmek gerekmektedir. Dorusu deiim srecine girmeyen met ann da emek ierdii ve dolaysyla toplumsal bir deeri olduudur. Yukarda verdiimiz analk emei bunun en somut ls ve kantdr. Baka trl deerlendirmeler sapmaya ak kap brakr ki, bu da temel sorunlarn grlp gideri lmesini engeller. Dehliz: st kapal dar, uzun ve karanlk geittir. Buna koridor demek de mmkndr. Dejenerasyon: Soysuzluk, yozlama. Demografi: Nfusbilim olarak da bilinir. nsan topluluklarnn istatistik karakteriyle ilgilenen sosyoloji ve antropoloji daldr. zellikle toplumdaki nfusun younluu, doum ve lm oranl ar, gler vb. olaylar inceleyerek nfus dalm haritasn oluturur. Demoklesin Klc: Demokles, Sirakuza kentinin yal tiran Dionysiosun ned imelerinden. Efsaneye gre Dionysios, hkmdarn mutluluunu abartarak dile getiren Demoklesi grkemli, byk bir ziyarete davet eder ve bir tek sicimle tavana asl duran bir klcn altna oturtur. Bylece tiran, iktidar elinde bulunduranlarn yazgsnn, Demoklesin o anki durumu kadar tehlikede o lduunu gsterir. Gnlk dilde bir eyi srekli tehdit arac olarak elde bulundurma olayn ifade etmek iin yaygnca kullanlan bir deyimdir. Determinizm (Gerekircilik): nsan iradesinden bamsz oluan evrendeki dzenin, nesnel gereklii nedensellikle aklayan felsefi/bilimsel gre denir. Bu baka gre doann kendi yasalar vardr. Bu yasalar nesnel ve sabittir. Doadaki dzen ve uyum bu nesnel yasalarn sonucudur. Dolaysyla ayn nedenler ayn sonular dourur. Bunun anlam; gerekleen her nesnel olgu ya da olayn bir nedeni olduudur. Doada ve toplumda gerekleen hibir ey nedensiz deildir ve ayn nedenler, zaman-meknla birlikte ayn sonular yeniden yeniden yaratr. Neden ile sonu arasnda ok sk bir ba vardr. Devasa: ok byk anlamndadr. Devden tretilen ve olgunun dev gibi olduunu anlatmak iin kullanlr. Devlet Kapitalizmi: Kapital, sermaye, anamaln karl olarak kullanlmtr. Kapitalizm de, anamalc sistem olarak anlam bulmutur. Kapitalizm iki temel snfa dayanr: retim aralarn elinde bulunduran burjuvazi ile kol gc ve emeinden baka bir retim aracna sahip olmayan proletarya. Sistemler retim tarzlarna bal olarak isimlendirilmilerdir. Klenin bir retim arac olarak grld ve kullanld retim tarz klecilik olarak isimlendirilmitir. Feodalizm toprak ve to prak baml serflik sistemine dayandrlmtr. Kapitalizm de ayn biimde emeini bir cret karl satmak zorumda kalan proletarya ile bu igcn (iinin emeini) satn alarak retime koan burjuvaziyle sistemlemitir. retim aralarnn bireysel mlkiyeti dier snfsal sistemlerde de temel yaklam olmakla birlikte, denilebilir ki, en fazla da kapitalizmle zdelemitir veya snfsal sistemlerin en sonuncusu olmas dolaysyla, dier sistemlerin mlkiyeti sahiplenme zelliklerini derinliine iselletirmitir. En temel yaklamlarndan biri, sermayenin, r etim ve yatrm aralar295

ZGRLK SOSYOLOJS

nn kiilerin elinde toplanm olmasdr. Yani kapitalizm retim aralar mlkiyetini sadece zelletirmez, bireyselletirir, kiiselletirir. Kapitalist retim tarz makinelemeye dayanr. phesiz makine kendi bana retim yapmaz, retim ve bu retim srecinde bir art-deerin, yani smrnn gerekleebilmesi iin ii emeinin kullanlmas gerekir. Kapitalizmin temel felsefesi de liberalizdir ki, bu felsefe gereince de devletin ya da farkl etkin glerin hibir biimde retim srecine mdahale etmemeleri gerekir. Bu anlaya gre; piyasann temel deerleri arz-talep dengesi ierisinde oluacaktr. Meta kadar, bir meta olarak deerlendirilen emek gc de piyasann bu belirleyenleri tarafndan oluturulacaktr. Topraktan koparlan zgr kyl, bu belirleyenler tarafndan kentlerde iileir. Topraktan kopan kyl zgr ii olarak tarihteki yerini alr. Proletaryann sahip olduu zgrlk; emeini satp-satmamann yan sra alktan lme zgrldr. Devlet kapitalizmi, zel kapitalizmin devlet eliyle uygulanmasdr. Reel sosyalizm uygulamalar altndaki ekonomik politikalar ve retim aralarnn mlkiyetinin devletin tekeline alnmasndan hareketle devlet kapitalizmi tanmlanmasna ulalmtr. Bu sistemde devlet tm retim aralarnn tek sahibidir. Mlkiyeti kamunun olmak zere, retim aralarnn kullanm deeri sreli zamanlar iin kullanclarna verilmektedir. Aslnda bu gerei gizlemekten baka bir anlama gelmemektedir. Gerek; devletin byk bir iveren, toplumun tm kesimleri de bu iverene alan birer emeini satan iiden farkl deildir. Elbette sadece reel sosyalist uygulamalar ve bu tarz ynetilen ekonomiler ve devletler, devlet kapitalizmi olarak deerlendirilemezler. Bu tanm ve kavram ok daha geni bir erevede deerlendirilmeyi gerektirir. Devlet eliyle kapitalizmi gelitiren lkeler hi de az deildir. Burada da geerli lan devlet kapitalizmidir. Dahas en liberal geinen ve devlet mdahalesine kar olduu sylenen liberal devletler de bile, bir kriz durumunda devlet mdahalesine sonuna kadar kapnn aralanmas bir yana, devletten mdahale istenmektedir. Her ne kadar liberalizmin felsefesinde piyasann enstrmanlarnn mdahaleyi gereksiz kld, dengenin kendiliinden saland iddia edilse de, kapitalist sistem de dahil, retim aralarnn zel mlkiyetinin olduu hibir retim tarznda devlet ekonominin dnda olmamtr. Kapitalizmde de devlet retimin dnda olmak bir yana, orta yerinde yer alr. Bugn yaanan kriz durumu gibi bazen rt krizin rzgarna kaplmakta ve gerek tm plaklyla ortaya kmaktadr. Devirme Ocaklar: Osmanl mparatorluu Yenieri Ordusunu eitli halklardan devirdii insanlardan oluturuyordu. Bu devirme, Hristiyan (gayr- Mslim) halklarn kk yataki ocuklarnn ailelerinin ellerinden alnmas, eitilerek orduya hazrlanmas temelinde gereklemekteydi. gal edilen yerlerdeki Hristiyan ailelerin ellerinden alnan kk ocuklar Mslmanlatrlr, bir derebeyinin yanna verilir, burada Mslman geleneklere gre yetitirilir ve yalar uygun olduunda Yenieri Ordusuna aktarlrlard. Mslmanlatrlan bu ocuklara devirme denilirdi. Bu de virmelerin yetitirildikleri alanlar da, bu rollerinden hareketle Devirme Ocaklar olarak adlandrlmlardr Diaspora: Yunanca dalma, branice srgn demektir. Diaspora gerekte Yahudilerin dnyann eitli ynlerine fiziksel anlamda dalmasn belirttii halde, gnmzde esas olarak dinsel, felsefi, siyasal ve sosyolojik anlamlarda ierir. Darda eriyip yok olmamak iin anavatan ol a296

ABDULLAH CALAN

rak bilinen lkeye dnmeyi hedefleyen, yurtd topluluklarn onlarn rgtl varln ifade etmek iin de bu terim kullanlmaktadr. Dinamizm: Devinimsel olan. Davranlar canl ve hareketli olan bir canl, kii ya da toplumun enerji potansiyelinin varl, da vurumu. Diyalektik: Doann nasl ilediine dair bir dnme ilkesi ve ynt emidir. Temel yasalar vardr ve bu yasalar erevesinde doadaki gelimeleri deerlendirir. Yasalar maddenin iyapsn esas alr, hareketi ve deiimi maddenin kendi iyapsyla aklar. Yasalar nesneldir, maddidir ve insan iradesinin dnda vardr. nsan bu hareketleri gzlemleyerek, deneyleyerek doru sonulara varabilir. Dnce ikinci plandadr ve maddeden yansmasn bulur. Evreni fizik bir yap olarak ele alr ve fizik yntemlerle de aklamaya alr. Evrenin fizik yapsn olula, tanrnn mutlak irad esiyle aklayan metafizik yaklamn kartdr. Antik a Yunan felsefecilerinden gnmze kadar, evreni yorumlayan iki temel ve kart yaklamdan biri o lmutur. Diyalektik, Herakleitosun evreni yorumlamada bavurduu temel y ntem olmutur. Ona gre olu diye bir ey yoktur; var olan ve deimeyen tek ey harekettir. Mehur Bir suda iki kez ykanmaz nermesi, Herakleitosun diyalektiinin temel yaps ve yasasdr. Herakleitostan sonra evreni ele almada bavurulan diyalektik yntemin temel yasalar sistemli hale getirilmilerdir. Bu yasalar; 1-Her ey hareket halindedir, 2-Her ey birbirine baldr, 3-Her ey nicel birikimler sonrasnda nitel dnme urar, 4-Ztlarn sava maddenin varln ve deiimini koullar biimind edir. Bu drt yasa bir aratrma-inceleme metodu olmutur. Bu yasalar temelinde evren ve evrende var olan tm maddelerin/eylerin yorumlanmasna gidilmitir. Madde olmayan bir ey ne bu yaklam ve yasalarla aklanmtr, ne de bu yasalar temelinde aklanmas yoluna gidilmitir. Mutlak olan diyalektiin konusu dndadr. Diyalektiin konusu, hareket ve deimeyi ierir. Diyalek tik, deimeyen tek ey olarak deiimi ele alr. Diyalektik Materyalizm: Olay ve olgular maddeye gre yorumlayan bir felsefe ve dnya grdr. Bu gr, dnyay, evreni hem diyalektik ve hem materyalist adan yorumlar. Diyalektik ve materyalizmin bir araya getirilmesiyle bu felsefi dnya gr oluturulmutur. Diyalektik ile gelimenin, hareket ve deimenin genel yasalarnn ortaya konulmas, materyalizm ile de tm bu srelerin maddi koullar ncl kabul edilerek aklanmasdr. Diyalektik ile materyalizmi bir araya getirerek bir retide birletiren, felsefi bir dnya grne dntren Marks ile Engelstir. Onlar, diyalektii Hegelden aldlar ve farkl bir biimde yorumladlar. Hegel, diyalektii hemen-hemen btn boyutlaryla ortaya koymasna ramen, ne var ki onu, idealizmin glgesinde tutar. nk Hegel diyalektii mutlaklatrr, Mutlak Tinin bir hareketi olarak aklar. Buna karn Marks ve Engels, diyalektie materyalist bir a kazandrrlar. Diyalektii, Hegelin ileri srd ekliyle salt dncenin bir zellii ve hareketi deil, doal dnyann bir zellii ve hareketi olarak ortaya koyarlar. Bu anlamda temel ayrma noktalar, Hegelin diy a-

297

ZGRLK SOSYOLOJS

lektii idealist bir temele dayandrmasna karn, Marks ile Engelsin onu materyalist bir temele dayandrmasdr. Marks, diyalektie ilikin yaptklarn, Hegelin diyalektiini ayaklar ze rine dikmekten ibaret olduunu savunur. Bunu da Hegelin retimi maddi nedenlerden ziyade insan drt ve isteklerine ncelik vermesinden, yani dnceyi n planda ele almasndan hareketle yapar. nderlik, alt-st yap deerlendirmelerinde Hegelin doru olduunu, Marksn dorultuyorum dedii noktada yanl yaptn belirtir. Btnlkl olarak bakldnda doaya bakarken Mutlak Tini esas alan diyalektik yaklam nesneldir, ancak idealisttir de. Marks, bu eletirilerden de hareketle gelitirdikleri yaklamlaryla diyalektik de dhil, doada olup biten her eyin materyalist bir temele d ayandrlmas gerektiine inanm, savunmulardr. Felsefe, tarih boyunca idealizm ve materyalizm olmak zere iki ana yntem atmas eklinde bir gelime seyrini izlemitir. 19. yzyl bilimlerinin gelimesi ile materyalist felsefe daha bir nem kazanr. O ana dein baat olan felsefe idealizmdir. Felsefede oluagelen bu iki yntem atmasnda Marks ve Engels, 19. yzyl bilimlerinden de hareketle materyalist felsefeden yana bir derinletirme abas iine girerler. Materyalizmi, insann duyumlarla alglayabildii maddi srelerin kendisi olan, insan dncesinden bamsz olarak var olan nesnel gereklie dayandrrlar. Btn zihi nsel etkinliklerin bu nesnel dnyann bir yansmas olduunu ortaya koyarlar. Zihinsel ve ru hsal srelerin nemini gz ard etmezler, ama insann dnsel etkinlerinden bamsz olarak var olan maddi koullar ncl kabul etmeyen btn dnsel abalar da idealizm olarak nitelendirirler. te diyalektik materyalizm bu temel grlere dayanr. Bu felsefi gr, bilgi k uram bakmndan asl olana maddeyi koyar. Buna gre insana dair olan btn bilgi sreleri, maddenin kendisi olan nesnelerin duyumlarla alglanmas ile oluurlar. Maddi dnyann dnda nsel olan hibir dnsel oluma yoktur. Bilgi, insann nesnelerle olan ilikisinden ve etkilemesinden gelir. Bu, anlksal bir duyumsal alglama sreci ile deil, bir btn olarak i nsann toplumsal etkinlii ile oluur. Maddi koullarn gelime diyalektii, insann dnsel gelime diyalektiini de belirler. znel olan btn abalar, nesnel dnyann kendisinden doarlar. Nesnel dnya olmakszn akl, salt kendinde hibir soyutlama yapmaya muktedir deildir. Dnsel bir etkinlik alan olarak teori de bu temel esaslara dayal olarak geliir. Bu anlamda diyalektik materyalizm, ayn zamanda teori ile pratiin birlikteliine de iaret eder. Pratik olmadan teori, teori olmadan da pratiin olamayacan, her ikisinin de et ile trnak gibi birbirine ballk iinde gelitiini ortaya koyar. Dogmatizm: Din ya da yetkelerce ileri srlen dnce ve ilkeleri kant aramakszn, incelemeksizin ve eletirmeksizin bilgi saylan anlay. Deime ve gelimeyi yadsyan retileri ve anlaylar adlandrr. zellikle metafizik retilerin tm dogmatik retilerdir. Deney alannn dnda kalan btn tezler dogmatik olmak zorundadr. Bu zorunluluk Tanr sznden balayp Aristotelesin szne kadar genellemitir. rnein Ortaa Hristiyan kltrnde herhangi bir kuraln gerek saylmas iin Aristotelesin sylemi olmas yeterli saylyordu. Dogmatizmin zorunlu sonucu zorbalktr. Deneylerle tantlanamayan kurallar, engizisyon ikenceleriyle tantlanmaya allmtr. Dogmatizm, sulu olmayann atee atlsa bile yanmayaca inancna kadar varmtr. Bundan da atee atlnca yanan kiinin sulu olduu sonucu karlmtr. Dogmann inantan fark, inancn asla ispatlanamayacak olan kabul etmesine karlk, dogmann herhangi bir yetkeye balanan bir veriyi
298

ABDULLAH CALAN

ispatlanm olarak kabul etmesidir. Herhangi bir sistemde deimez formller dlemek, bir dncenin tartmasz kabuln istemek, bilginin bamlln gz nne almakszn her zaman ve her yerde geerli mutlak bilgiler olduunu ileri srmek dogmatizmdir Doku: Vcudu veya herhangi bir organ oluturan hcrelerin btnn ifade eder. Bu ayn z amanda toplumda da geerlidir. Toplumun dokusu, toplumu oluturan birey ve topluluklarn toplamdr. Dorlar: Makedonya kkenli gebe kabileler. M.. 12. y zyldan nce Makedonya topraklar zerinde yaayan Dorlar, bu tarihlerden itibaren Yunanistan Yarmadasna dalgalar halinde aknlar dzenlemi, dnemin nemli bir uygarl olan ve Yunan uygarlk ve kltrnn olumasnda da kaynak rol oynayan Miken uygarln ykm, bu uygarln etkisi altndaki alanl arnda yerlemi, Yunan kltryle btnlemi bir uygarlk. Dar: aresiz kalmak, mecbur braklmak. Durkheim Emile (1855-1917): Dnce ve yaklamlaryla, toplumu ve bireyi yorumlayyla sosyolojinin ayr bir akademik disiplin olarak tannmasn salamtr. Her toplumsal olgunun nedenini baka toplumsal olgular olduunu ileri srm, birey ve toplumsal bilinci de ayn birliktelik ierisinde aklamtr. Birlikte aklamtr derken, Durkheimin toplum ve bireye ayn arl verdii sylenemez. Tam tersine Durkheim toplumsal bilinci her eyin stnde tutar. Ona gre; toplum bireylerin toplam deildir, ondan daha fazla bir eydir. Toplumu paraladmzda bireysel b ilinler ortaya kar, ama onlarn toplam toplumsal bilinci vermez. Bireysel bilinlerin toplam to plumsal bilinci oluturur. Fakat toplumsal bilin daha sonra bireysel bilinci ynlendirir. Bylelikle toplumun ve toplumsal konularn kendine has zelliklerini izah etmeye ve bu konularn fert seviyesine indirilmesini nlemitir. Durkheimn sosyolojiye en byk katks; so syal olaylar dier gurup seviyesindeki zellikleri referans alarak aklamas oluturur. Bu da sosyolojide bir prensip olmutur. Ayrca sosyolojide sosyal istatistiklerin kullanlmas bakmndan da nc olmutur. Resmi kaytlar ve sistematik mahedeyle sosyal olgular belirli bir tarzda sralanabilmekte ve bylece bilimsel karsamalar yaplabilmektedir.

E-e

Eflatun (M.. 428-348): Platon olarak da bilinir. retmeni Socrates ve rencisi Aristoteles ile birlikte Bat felsefesinin kurucularndandr. Etik arlkl felsefi sistemi, mutlak olan temsil eden idea kavram zerinde kuruludur. Hem Hristiyan hem de slam dncesini derinden etkilemitir. dealizmin en byk felsefecisidir ve dine ok yakndr. Bir, Tek, Varlka ilikin olarak yapt t anmlama ve deerlendirmeler, olu ve evrenin yapsna ilikin yaklamlar Onu monist ve dine yaklaan bir felsefeci haline getirmitir. Eflatuna gre evrende grdmz hibir ey gerek d eildir. Gerek olan sadece delerdir. Nesneler, delerin silik birer glgesinden baka bir ey deildirler. Onlar sadece zihnimizin bir yansmas olarak vardrlar. Gerek olan bu nesneler d eil,
299

ZGRLK SOSYOLOJS

delerdir. Ona gre; At desi, attan daha gerektir. Kurduu felsefi yaklamla insanl en ok etkileyen insanlarn banda gelmektedir. Ereti: Belirli bir sre sonra kaldrlacak olan, geici, ireti, muvakkat. Eretileme: stiare, iretileme. Bir eyi anlatmak iin ona benzetilen baka bir eyin adn ereti olarak kullanma. Ehlibeyt: Peygamber ailesinden olanlara denir. Bu deyi m Kurann Hud Sresinin 73. Ayetinde Hz. Muhammetin ev halk iin kullanlmtr. Muhammetin kz Fatma, kocas Ali ve bunlardan doan ocuklar ehlibeyt olarak tanmlanrlar. Einstein, Albert: 1879-1955 yllar arasnda yaayan Yahudi kkenli, Alman asll ABDli fiziki. Yirminci yzyln balarnda gelitirdii teorileriyle, ktle ile enerjinin edeerliini kantlam olan Einstein, zaman, mekan ve ktleekimi zerine tmyle yeni dnme tarzlar nermitir. Einstein, zel ve genel rlativite teorileriyle yalnzca Newton fiziinden deil, Eukleides geometri sinden de kopuu simgeleyen byk bir bilim adamdr. Einstein sadece byk bir bilim adam deil, ayn zamanda nemli bir dnrdr de. Etik, toplum ve kltr felsefesiyle ilgili genel dnceleri yannda, bir bilim filozofu olarak da n kazanan Einstein, Kant, Hume ve Machtan etkilenmi; Cassirer, Reichenbach ve Schilickle srekli bir iliki iinde olmutur. O realizmi, zihinden bamsz bir d dnyann varolduu grn, metafiziksel bir retiden ziyade, motive edici bir program olarak grm, determinizmin dorudan doruya dnyann bir zellii olmaktan ziyade, teorilerin ayrlmaz bir vehesi olduunu savunmutur. Einstein mantk pozitivizme kar mesafeli bir tavr taknm olmakla birlikte, bilimin birlii tezine bal kalmtr. O yine ayn felsefi ereve iinde tmevarmcl reddetmi, ama holizme ve inacla ya da uzlamcla balanrken, anlam, kavram ve teorilerin mantksal olarak deneyimden tretilmek yerine, anlalabilirlik, ampirik uygunluk ve mantksal basitlik ltlerine tabi olan zgr yaratlar olduklarn iddia etmitir. srail Devletinin kurulu srecinde kendisine nerilen cumhu rbakanln da reddetmitir. Eko- Endstri: Doann ekolojik yapsn dikkate alan, doay tahrip etmeden retim yapan, bu temelde kurulup iletilen endstri, sanayi. Ancak kapitalist sistem altnda bylesi bir endstri k urulup iletilemez. Kapitalizmin mant azami kra dayandndan, kurmu olduu sanayi de, bu kra ulama temelinde kurulmutur. Kurulan sanayi retimiyle doann ekolojik dengesinin bozulup bozulmad, kullanlan tekniin doay tahrip edip etmedii burjuvazi asndan nemli deildir. Burjuvazi iin nemli olan, kulland teknik, kurduu endstri azami kra ulamasn salyor mu, salamyor mu? Doay tahrip eden asit yamurlar, sera gazlarnn Ozon tabak asnn delinmesinde neden olduu bilinmesine ramen retiminin durdurulmamas, burjuvazinin doann ekolojik dengesinin korunmas ile azami kra ulama arasndaki tercinin hangi ynde olduunu gstermektedir. Ekolojik endstri ancak doay korumay esas alan yaklamla kurulabilir. Ekol: Okul, Franszca kkenli olan bu kavram, doktrin, kuram, reti, dnce akm, sistem anlamlarna da gelir. Ekoloji: lk kez 1867 ylnda Alman biyoloji uzman Ernest Haeckel t arafndan kullanlmtr. Szck anlam, konut veya ev bilimi olarak ifade edilmitir. Ekoloji; hayvanlar, bitkiler ve ino rganik evreler arasndaki karlkl ilikilerin ifade edilmesi iin kullanlmtr. Daha geni anlamda
300

ABDULLAH CALAN

insan ve dier canllarn evreleriyle olan yaknlklar veya ilikilerini inceleyen bilim dal olarak ifadelendirmek yerinde olur. zcesi ekoloji, doann d inamik dengesi ile canl ve cansz eylerin karlkl ballyla ilgilenir. Doa insanlar da ierdiinden bir bilim dal olarak ekoloji, insanln doal dnyadaki roln de iermektedir. zelikle insanln dier trlerle ve biyolojik evrenin (yaanan evre) inorganik maddeleriyle ilikisinin nitelii, biimi ve yapsn inceler. Ekoloji bilimi, insann doal dnya ile ayrlndan kaynakl anan byk dengesizlik alanna alr. Disiplinler aras bir bilim dal olarak da tanmlanr. Yakn zamana kadar biyolojinin bir kolu ol arak flora ve faunann evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bir disiplin olarak tanmlanrken, gnmzde tm toplumsal sorunlar iine alabilecek bir ierie kavumutur. Ekonomi-Politik: 17. yzylda kullanlmaya balayan ekonomi-politik deyimi, Yunanca oikonomia ile politeia szcklerinden tretilmitir. retici glerle ilikileri arasndaki ilikileri dzenler, retimin genel yasalarn aratrr. Ekonomi-politiin birleik bir terim olarak kullanlmas, ekonomik alan ile politik alann birbirlerini koulluyor olmasndan ileri gelir. Kavramsal adan ekonomi ile politika terimleri farkl iki ayr dal olmasna karn, birbirini en fazla etkileyen, birbirine yakn duran iki alan olmas ve aral arnda sk bir ilikinin bulunmas tmleik bir deyim olarak ekonomi-politii koullar. Bu yzden politika deyimi iin; ekonominin younlam ifadesi denilmitir. Ekonomi-politik; esas anlamyla toplumsal retimin ve blmn ynetimiyle ilgilidir. nsanlar yaamak iin retirler, ayn zamanda yaamak iin de tketirler. Buna ekonomik faaliyet de denilir. Ne var ki ekonomik faaliyet tek-tek insanlarn etkinliinden ibaret bir alan deildir. Maddi sre anlamnda bu etkinlik, insanlar topluluk halinde bir arada yaamaya iten unsurlarn banda yer alr. Toplumsal bir varlk olarak insan yaamnn temelinde retimin bu toplumsal nitelii yatmaktadr. Toplumsal bir etkinlik ve aba olmadan insanlarn retim srecine girmesi mmkn olmaz. Bu etkinlik iin gerekli olan tm unsurlarn harekete geirilmesi, rgtlendirilmesi; gerekli kaynak, ara ve gerelerin temini; retimin ama ve hedefleri, bu faaliyetin bir planlama dhilinde yrtlmesi; retim faaliyeti sonucu elde edilen rnlerin, gelirin toplumsal adan blm ve dalm, corafik adan deiik alanlara yerlemi olan insan topluluklar arasnda rnlerin dolam, mbadelesi bir ynetim ve organizasyon iidir ki, bu da ekonomi-politii meydana getirir. Ancak geliimi belirttiimiz erevede olmamtr. Karl Marks ekon omi-politii; zel mlkiyet olgusundan yola kar. Onu bize aklamaz. Sonradan kendisi iin yasa deeri tayan genel ve soyut formller biiminde, zel mlkiyetin gereklikte izledii maddi sreci dile getirir. Bu yasalar anlamaz, yani zel mlkiyetin znden nasl ktklarn gstermez biiminde tanmlamaktadr. Klasik iktisatlarn yaklamlarn geni bir erevede deerlendiren Marksn vard bu sonu dorudur. Kapitalizmin iktisatlar ekonomi-politik tanmlamalaryla sreleri zmlemek yerine, smry merulatrmaya gayret ederler. Adam Smithin sadece cretlere ilikin dncelerine baklsa bile, yaklamnn bu temelde olduu grlr. Ekonomizm: Toplum ve siyasi tarihe ilikin aklamada, dier faktrl eri byk lde gz ard ederek, tmyle ekonomik gelimeleri vurgulama, n plana karma anlay. Her tr toplumsal,

301

ZGRLK SOSYOLOJS

siyasi ve kltrel faaliyeti ekonomik temel yoluyla aklayan, styapnn kendisinin bamsz bir anlam olabilmesini kabul etmeyen indirgemeci gr. Eko-Toplum: Ekolojiye uygun yaamayan, doay tahrip etmeyen, onun la dost olan toplum. Doaya bir ana gibi yaklaan, onu da kendisi gibi canl gren doal to plumlar ekolojik toplumlard. nsana hakim olan yaklamlar, insann doayla olan dostluunu da bozmu, doaya egemen olan yaklamlar egemen klmtr. Bu da toplumun ekolojik niteliini nemli oranda tahrip etmitir. Ekmenik: Kavram Yunanca zerinde yaanan, yerleilmi dnya anlamnda olup evrensellii ifade eder. Hristiyan birliini salamay ama ed inir. Dnyadaki tm Ortodokslarn bal olduu en yksek dini makamdr. Nasl ki, Katoliklerin en yksek dini merkezi ve organ papalk ise, Ortodokslarn da Ekmeniktir. Dnyadaki Ortodokslarn bal olduklar merkez, stanbuldaki Fener-Rum Patrikhanesidir. Papalk gemite Fener-Rum Patrikhanesini Ekmeniklik olarak kabul etmeye olumlu yaklamyordu. Hristiyan Dininin tek temsilcisi olarak Katolik Papalk merkezini gryordu. Bu konudaki kartlk zayflam veya ok aktan kar kma olmasa da, Kat olik merkezin genel yaklam bu erevededir. Trk Devleti de Fener-Rum Patrikhanesinin Ekmenikliini kabul etmemektedir. Trkiyenin yaklam dinsel olmaktan ziyade, siyasidir. El: Semitik topluluklarn byk Gk Tanrs. Bu tanry zellikle Fen ikeliler yceltmiler, srailliler ve Araplar da bu tanrya tapmlardr. El zamanla deierek lah ve Allah olarak yaratc tek tanr haline gelmitir. Elam Uygarl: rann Gneybatsnda yaayan eski bir lke ve tarihi bir uygarlk. Tarih ncesi dnemin sonlarnda kltrel bakmdan Mezop otamya ile yakn bir iliki iinde olan Elamllar, daha sonra Akad egemenliinin etkisiyle (..23342154) Smer-Akad ivi yazsn benimserler. Zamanla nce Gutilerin, ardndan Ur Kentinin nc slalesinin denetimine gire rler. ..1600 dolaylarnda Mezopotamyay istila eden Kasitlerin Elam uygarlnn kne yol at klar sanlmaktadr. . 13. yzyldan sonra tekrar glenen Elamllar, krallar utnuk Nahunte ve Kutir Nahuntenin dneminde Mezopotamyay istila ederek birok tarihsel ant ele geirmeyi b aarrlar. Elam yaylmasnn en parlak dnemi, Babil hkmdar Nebukadnezarn Susu ele geirmesiyle sona erer. Elam, .640ta, Asur Kral Asurbanipaln ynetimine girer. D aha sonra Akhameni hanedanlndaki Pers mparatorluunun bir satrapl haline gelen Elam, bu tarihlerden itibaren tarihte adna fazla rastlanmaz. Elit: Sekin, st tabaka. Emeviler: Ben-i meyye olarak da bilinir. Muhammedin lmnden sonra slam Devletine egemen olan (661-750) ilk byk hanedan. Emeviler, Ebu Sfyan ve olu Muaviyenin nderliinde Mekkedeki Kurey kabilesine bal, ticaretle uraan bir aileydi. nceleri slam dinine ve Hz. Muhammede kar kp, savam, 627 ylnda ise, Mslmanl kabul etmi, Hz. Muhammedin lmnden sonra iktidar ele geirmi, slam Devletinin merkezini ve Halifelii ama tam, Hz. Muhammedin soyundan gelen peygamberin torunlarn katletmi, slamiyetin paralanmasnda ve zayf dmesinde nemli bir rol oynam olan hanedan. Emperyalizm: Kapitalizmin en son ve yksek aamas. Tekelci kapitalizm olarak da tanmlanr. Kapitalizm deiik aamalar ierir. Kapitalizmin ilk gelitii dnem merkantilizm, ya da ilkel sermaye birikim dnemi olarak tanmlanmtr. Bu dnemi vahi kapitalizm olarak da adlandrlab i302

ABDULLAH CALAN

lir. Aslnda sadece bu dnem deil, kapitalizmin her dnemi vahidir ve dnemler bu konuda birbi rleriyle yar halindedirler. Rekabeti kapitalizm 19. yzyln sonlarna kadar yaanmtr. Yaanan rekabet sonrasnda kklerin bykler tarafndan yutulmalar sonucu yeni bir aamaya geilmitir. Bu da tekelci kapitalizmdir. 1800lerin sonlarna doru ekillenen kapitalizmin bu iliki tarz Lenin tarafndan yorumlanarak tanmlanm, emperyalizm olarak isimlend irilmitir. Lenin kapitalizmin emperyalist aamaya ulamasn baz g stergelerden hareketle tahlil eder. Bir i kolundaki retimi denetleyen byk tekellerin olmas, dnyann payl almadk bir alannn kalmamas, banka sermayesi ile sanayi sermayesinin birleerek mali oligarinin olumu olmas, meta ihracnn yan sra sermaye ihracnn birinci planda yer bulmas, sermayenin anayurdunu yitirmesi, yatrm yapabilecei yere yerlemesi ve oray anayurdu olarak kabul etmesi kapitalizmin emperyalist aamaya ulatnn gstergeleri olarak saylmlardr. Yaanan iki dnya sava, emperyalistlerin dnyay yeniden paylalmak iste melerinden hareketle gelimilerdir. Gnmzde bylesi bir savama yol aabilecek nedenler ortadan kalkmtr. Sermaye gerek anlamda anayurdunu yitirmitir. Artk s adece meta ve sermaye ihrac gereklememekte, bunlarn yan sra makine ve teknoloji ihrac ya da kaydrmas da gereklemektedir. Ksacas dnyamz emperyalist tekeller tarafndan paylalp igal edilmi durumdadr. Endstri: Sanayi. Makineye dayal retim. Kendi dnem koullar ii nde sanayi hep olmutur, ancak 18. yzyl sanayi devrimiyle birlikte retime tekniin daha youn girmesiyle birlikte endstrileme ve endstriye bal retim temel retim tarz olmutur. Makineye dayal retim dzeyi ve tekniini ifade eder. Endstri Devrimi: Bat uygarlnda, kabaca 1780 ve 1820 yllar arasnda kalan tarihsel dneme ve bir dizi teknik buluun, buhar makinesi ve lokomotifin icadnn retim srecinde, insan gc ve emeinin yerini mekanik enerjinin almasna olanak veren sreci balatt dn eme verilen ad. Endstriyalizm: Sanayilemeyi ama sayan, ekonomik gelime ve to plumsal kalknmann endstrileme yoluyla gerekleeceini savunan gr. Kapitalist ekonomi-politiin en temel yaklamlarndan biridir. Cansz g kaynaklarnn mekanikletirmek amacyla retim srecine uygulanmasnn ardndan ortaya kan ekonomik bymeye endstrileme ad verilir. Balangta kapitalist toplumlarda gzlenen bir gelime olarak ortaya kan endstrileme, gnmzde kresel apta bir yaklam ve uygulama haline gelmitir. Enflasyon: Para ikinlii, retim artna karlk olandan daha fazla parann piyasaya srlmesiyle ortaya kan pahallk, parann deer kaybna uramas, retim artmad halde piyasaya fazladan para srlmesi sonucu ortaya kan durum. Para basma tekelini elinde bulunduran devlet, ihtiya duyduunda karl olmayan para basarak halkn cebindeki parann deerini drr. Bylece devlet para basarak halkn cebindeki paray hrszlam olur. Piyasaya fazla para srlerek tedavldeki parann alm deeri dtke mal ve hizmetlerin fiyat ykselir. Enflasyonun bir nedeni de, ithal edilen metalarn fiyatlarnn artmasdr. Sabit gelir sahibi olan kiiler bu durumdan olumsuz etkilenirler e yoksullarlar. Enflasyon, basit tanmyla fakirlemektir. Fakirleme ounluk iin geerlidir, yoksa retim aralarn elinde bulunduranlar, rettiklerini maliyetlerinden daha yksek fiyatlarla satarak zenginliklerini arttrrlar.
303

ZGRLK SOSYOLOJS

Enki: Eridu kentinin tanrsdr. Smer mitolojisine gre evrenin ana mad desi sudur. Smerler evrenin oluumunu gk, toprak ve su olmak zere e ayrrlar. Ancak bunlarn iinden en nemlisi ve temel yaratm gc olarak suyu birinci e olarak kabul ederler. Bu yzden Enki Smer mitol ojisinde yaratc yetenei olan byk tanrlardan biridir. G ve topra o yaratmtr. Bilgedir, byler onun yardmyla elde edilir. Yaam kayna o olduundan bolluun da simgesidir. Enki kendisini tapnaklarda bir tas iinde kutsal bir su gibi sunar. Bu sudan ien hastalarn iyil eeceine, gszlerin gleneceine inanlr. Entellektel: Geleneksel anlam iinde, dnsel veya zihinsel etkinlie ynelmi, bilgili, deerlendirme ve eletiri gc yksek, topluma nclk etme misyonu ykle nmi aydn. Ksacas, okumu, aydn bilgili kii. Enternasyonal: Uluslararas Emekiler Birliinin kurulduu 1864 ile kinci Dnya Sava ar asnda ortaya kan ve nceleri eitli lkelerdeki ii hareketlerinin, daha sonraki dnemlerde de sosyalist ve komnist partilerin birliini salama amacna ynelik olarak etkinlik gsteren rgtlerce benimsenen ad. Uluslararas Emekiler Birlii I. Enternasyonali kabul edilmi, P aris Komnnn baarszl ve anaristlerle Marksistler arasndaki mcad elenin iddetlenmesi ile bu enternasyonal dalm, yerine 1889da II. Enternasyonal kurulmu, bu da zellikle I. Dnya Sava y llarnda savaa kar tutum ve devrim anlaylarndaki ayrlklarndan dolay blnm, etkisi zlemitir. Rusyada Bolevik Devrimi zaferi ardndan, 1919da Boleviklerin nclnde III. Enternasyonal (Komnist Enternasyonal) kurulmutur. Bu da kinci Dnya Savandan sonra d almtr. III. Enternasyonalin dalma/datlma nedeni olarak. Dnyada oalan sosyalist lkeler, komnist partilerin kendi ayaklar zerinde durabilecek bir dzeye gelmeleri gsterilmitir. O zamana kadar Sovyetler Birlii merkezinden ynetilen, ynlendirilen Enternasyonale bal partiler, bu ararla birlikte kendi ayalar zerinde durabilecekleri s ylenmitir, ancak yine de bu partilerin gzleri her zaman Sovyetler Birliinde olmu, onlarn tespit ve politikalar temelinde hareket etmilerdir. rgtsel yap olarak belirtilen dnemden sonra datlmtr. Bunlarn dnda, sosyal demokrat partilerin Sosyalist Enternasyonal adyla kurdu klar birlik bugn varln srdrmektedir. Enternasyonal, uluslararas birlik anlamndadr. Epistemoloji: Bilgi kuram, bilgi bilimi. Erdem: Ahlki bakmdan her zaman ve srekli olarak iyi o lma eilimi, iyi ve doru eylemlerde bulunmaya yatkn olma durumu. nsan varlna en zen gin, en gerekli ve dolgun anlamn veren ahlki niteliklerin toplam. nsan iradesinin gerektii takdirde byk zverilerde bulunmak ve ciddi engelleri amak pahasna, ahlki iyilii amalama, iyilik uruna hareket etme gc. Eskataloji: nsann ve dnyann sonunu, br dnyay anlatmaya alan teolojinin/ilahiyatn kolu. Ksaca ahret inanc. Ester: Tevratta adna yazlm blm bulunan kadn peygamber. Ur adklar ilk diasporada Asur ve Babilonya topraklarna getirilen Yahudi toplumunun bu topraklarda doan kuaklarndan. Pers-Med saraylarnda yaayan Esterin Yahudilerin topraklarna dnmelerinde nemli bir rol stlendii belirtilir. Estetik: Hayat ve sanat gzel klmann bilimidir. Ayrca gzellik du ygusu ile ilgili olan veya gzellik duygusuna uygun olann kuramsal bilgisi de denir.
304

ABDULLAH CALAN

Estetiin felsefedeki tanm ise; Gzellii ve gzelliin insan bellei ndeki ve duygularndaki etkilerini konu alarak ele alan bilim dal biimindedir. En genel anlamda da duygulara hitap etmenin veya duygular gzelletirmenin sanatdr. Eeysiz: reme iki biimde gereklemektedir. Bunlar eeyli ve eeysiz remedir. Eeyli reme; erkek veya dii eeyden birine sahip olan, dier eey olmadan reyem eyen, reme tarzdr. Bu reme iki kart cinsin birlemesi sonucu gereklemektedir ve eey burada her bir cinsi tanmlamak iin kullanlmaktadr. nsan ve doada grdmz hayvanlarn ok byk ounluunun reme tarz bu biimdedir, yani eeylidir. Eeysizlik ise, eeyi olmayan, cinssizlii ifade eder. Bu tarz reme ise, solucanlar gibi nadir hayvanlarda gereklemektedir. Her iki cinsin zelliklerini tayan bu yaratklar kendi kendilerine rerler. Etik: Ahlk ve ahlklln olgusal ve tarihsel olarak yaanan bir ey olduu, tek tek her bireyin u ya da bu lde ekillendirdii somut bir ahlki hayat bulunduu, bu hayat iinde cisimleen ahlki deerler, peinden koulan ideallerin sz konusu olduu kabulleri zerinden, ahlk ad verilen tarihsel olguya ynelen felsefe disiplini; ahlkn eylemin pratii olduu yerde, eylemin teorisini oluturan felsefe tr. Daha genel olarak da toplumsal ilikileri dzenleyen, pozitif hukukla bir ba bulunmayan, yazl olmayan toplumsal kurallar. nderlik ahlak, hukuka dayan kuralar olarak t anmlar. Etnik: Yaad devlet snrlar ierisinde daha geni toplumdan farkl ulus, dil ya da kltr bana dayal bir birlik oluturan toplumsal grup ve nfus kategorisidir. Farkl ulusal topluluklar, aznlk milliyetleri ifade etmek iin kullanlr. Gnmzde birok lkede grlen karmak toplumsal yapnn bir yn de etnik eitliliktir. Etnik eitlilik, tarihsel bakmdan farkl haklar tek bir ynetici topluluun egemenlii altna ko ymaya ynelik fetihlerin, iglerinden ya da teknik ve i becerilerinden yararlanmak zer baka yerlere getirilen halklarn belli bir blgeye yerletirilmesinin, geni topluluklarn yurtlarndan srlmesine neden olan dinsel ve siyasal basklarn, teden beri var olan ekonomik nedenlere bal glerin younlamasna yol aan sanayileme nin bir sonucudur. amzn zgrlk ve uluslarn kendi kaderini belirleme hakk ve demokrasi dncelerinin btn dnyaya yaylmasyla etnik gruplarn toplumlarda oynad siyasal rol, daha byk nem kaza nmtr. Bu sorunlarn zm konusunda zengin yntem ve biimler gelitirilerek byk mesafeler alnmtr. Etnisite: Etnisitenin kaba bir tarihsel izelgesi yaplmak istenirse; M. 15.00010.000lerde tarmsal kltrn douu ve kurumlamasyla balatmak mmkndr. Tarma dayanan, devletlememi, devletlemeye kar direni iinde olmu, zgr yaam temel yaklam olarak benimsemi, yar yerleik, yar gebe olan ve airet ilikisine dayanan toplumsal birim. Tarm devrimi, dilin g elimesi ve yerleik ky yaamna gelimesi etnisitenin zerinde ykseldii koullar olmutur. Evrensel: Evren, kainat, kosmos olarak da bilinir. Gzlemlenen ya da var olduu dnlen, maddenin ve enerjinin tmn ieren fiziksel sistem. Evrenin balca bileenleri; gk adalar, yldz sistemleri, yldz gruplar ve bulutsulardr. Bunlar daha kk gk cisimleri olan yldzlar ile bunlarn evresinde dolanan gezegenler, uydular, kuyruklu yldzlar ve gk talar izler. Evrenle ilgili olana evrensel denir. Evrensellik, dnce ve dier etkinlikler boyutunda bir toplum ve blgeyle
305

ZGRLK SOSYOLOJS

snrl kalmayp ilgi ve kapsam al anna tm dnyay ve insanl almay ifade eder. Evrensel olmak yerel, blgesel ya da ktasal deil, dnyasal olmak demektir. Evrim: Biyolojide eitli hayvan ve bitki tiplerinin daha nceki zamanlarda yaam, atasal tiplerden trediini ve bu tipler arasndaki belirgin farkllklarn kuaklar boyunca yaanan deiikliklerden kaynaklandn ne sren kuram. nsann kendi kkeni, evrenin ve yerin oluumu, br canllarn balangc zerinde dnmeye balamas, herhalde insanlk tarihi kadar eskidir. lk insanlar, btn varlklar tanrlarn yarattklarna inandklarndan, bu konu yzyllar boyunca sorgulanmayan dogmalar olarak kald. Eski Yunan filozoflarndan bazlar speklasyondan teye gitmese de, evrim kuramna nclk edecek baz grler ne srdler. Anaksimendros, insann suda yaa yan bir hayvandan tremi olduunu ileri srerken, Empedokles btn canl ve cansz varlkl arn srekli dnm iinde olduklar tezini ileri srer. Ama evrim kuramn kantlayan Charles Darwin olur. Ondan dolay evrim Onun adyla zdelemi gibidir. Canl trl erinin nesilden nesile kaltsal deiime urayarak ilk halinden farkl zellikler kazanmas anlamndaki evrim teorisi, modern b iyolojik teorinin temel tadr. Gnlk dilde yava yava, tedrici olarak ilerleme ve gelime anlamnda da bu terim kullanlmaktadr. Ezeli-ebedi: ncesiz ve sonrasz, balangc ve sonu olmayan. Genelde Tanry tanmlamak zere kullanlr. Din ve idealist yaklama gre; ncesiz ve sonrasz olan, yaratlmam, ama her zaman var olan ve var olacak olan bir tek Tanrdr. Tanr zamann dndadr, daha dorusu O zamann kendisidir ve zaman Onun iindedir. Yokluk, Tanr ya da Varlk iin tartlacak bir konu olmadndan, son diye bir eyden de bahsedilemez. Ancak sonlu eyler balanglarla tanmlanabilirler ki, bu da yaratlanlar tanmlar. . F-f

Faal: ok alan, alkan, canl, hareketli, aktif. Faizm: Kapitalist dneme zg ulus-milliyetiliini oven ve rk dzeyde bir ara olarak kullanan, her eyin temeline ulus-devlet ideolojisini koyarak toplumun tm gzeneklerine nfuz eden totaliter, demokratik teamller kart ve her trl iddeti mubah sayan diktatrlk rejimi. Faizm Mossolini, Hitler, Franco vb.lerle zdelemi, Mossolini de kendi yaklam ve eilimlerini faizm olarak tanmlam, bu biimde isimlendirmitir. kinci Dnya Sava srecinde gelien bu zo rba, kanl ve baskc ynetimler iin yalpan isimlendirme ve tanmlama, benzer uygulama ve yakl amlarn isimlendirilmesi iin de kullanlmtr. Faizm, siyasal literatrde baskc ynetimleri tanmlamak iin kullanlan bir kavram ve tanm haline gelmitir. George Dimitrow faizmin tanmlanmasn; emperyalizmin en baskc, en zorba, en kanl diktatrl biiminde yapmtr. Federasyon: Birden ok eyaletin ya da siyasal birimin her birinin kendi temel siyasal btnln koruyarak tek bir merkez altnda birletii siyasal rgtlenme biimi. Federal sistemlerde bu btnlk, temel politikalarn grmeler yoluyla oluturulmas, yrtlmesi bylece btn yelerin kararlarn alnmas ve uygulanmasnda sz sahibi olmasyla salanr. Bu rgtlenme tarz devlet r306

ABDULLAH CALAN

gtlenmelerinde olduu kadar, kitle rgtlenmelerinde ve sivil toplum kurulularnda bavurulan ve sklkla uygulanan bir rgtlenme modelidir. Feminizm: Femin kavramndan tretilen feminizm, kadn merkezli, kadn ve kadn bak asn esas alan dnce olarak ifade edilebilir. Feminizm hem felsefe hem de hareket olarak kendini; kadn sorununun toplumsal sorunlarn temeli olduu ve kadn bak as ile toplumsal sorunlarn zlebileceine ilikin dnce biimi olarak tanmlanmaktadr. Feminizm dncesi kadnn mcadele tarihinin rgtl son aamas olarak da ele alnabilir. Bu adan feminizmin ve feminist hareketin tarihi ele alnrken, onu genel kadn tarihinden kopuk ele almamak ok nemlidir. Buna ramen feminist felsefe ve hareketin tarihini daha ok kapitalist adaki kadn hareketiyle ele almak, bu anlamyla yakn tarihte bir yerden balatmak daha kavratc olacaktr. Gnmzdeki feminist hareketler tek ve btn olarak deerlendirilemezle. Feminist hareket; radikal, ekolojik vb. farkl yaklamlarla rgtlenmeye almaktadrlar. Fenike: Gnmz Lbnan, Suriye ve srailin yerleik olduklar topraklarn bir blmn kapsayan tarihsel blge ve blgede egemen olan uygarlk. Koloniler dnda balca kentleri; Gebal (bugn El Cubeyl), Sidan (bugn Sayda), Tsor (bugn Sur), Beerot (Beyrut)dur. Fenikeliler blgeye ne zaman ve nereden geldikleri ya da blgen in otantik halk olup olmadklar tam bilinmiyor. Yaplan deerlendirmeler Fenikelilerin M.. 3000 dolaylarnda blgeye geldikleri tahmin edilmektedir. Baz kaynaklar Basra Krfezi dola ylarndan geldiklerini belirtse de, bu deerlendirme kesinlik ifade etmemekte, dolaysyla anavatanlar hakknda fazla bir ey bili nmemektedir. Fenikelilerin nemli kentlerinden biri olan Gebaldeki bulgular, drdnc slale zamanndan balayarak (M.. 2613-2494) Msr ile ticari ve dinsel iliki kurduklarn, dolaysyla tarihsel kkenlerinin en azndan bu tarihe kadar geriye gittiini gstermektedir. Fenikelilerin yaadklar topraklar Kenan topraklar olarak bilinmekt edir. Kendilerini nasl tanmladklar bilinmemekle birlikte Keneaniler, yani Kenanllar olarak tanmlam olmalar byk bir ihtimaldir. branicede Keneanenin ikinci anlamnn tccar olduu dikkate alndnda ve Fen ikelilerin iyi tccarlar olduklar gz nnde bulundurulduunda, tanmlama anlamn bulur. Fenikeliler deniz ticaretindeki nlerinin yan sra, adalarnca kolonici olarak da tanmlanmlardr. Deniz ticaretinde uzak alanlara almalar, Akdenizin hemen her alanna ulamalar dolaysyla etkileri tm Akdenize yaylmtr. Fenikeliler Mezopotamyadaki ivi yazsn kullanmakla birlikte kendilerine zg bir yaz biimini de gelitirmilerdir. Yirmi iki harften oluan Fenike alfabesi, gnmzde tm bat dillerinde kullanlan Latin alfabesinin de atasdr. Fenomen: Franszca kkenli bir kavram olup grng anlamndadr. Duyu larla alglanabilen eyler iin kullanlr. Fernand Braudel: 19021985 yllar arasnda yaayan Fransz tarihi. Bir corafyac olmasna ramen tarih konularn ele almas, tarihe corafyay da dahil etmesine zemin olmu, eitli nede nler gibi, corafi yaplar, iklimi, gndelik hayatta kullanlan her trl ara gereci de tarihin znesi haline getirmi, zaman-mekan algsn kknden sarsmtr. 30 yl gibi uzun bir zaman d iliminde hazrlad temel eseri Maddi Uygarlkta, kapitalizm ok geni ve kapsaml bir tarzda ele alnm, zmlenmitir. Bu eser bir anlamda, bir dnya tarihi olarak da deerlendirilebilir.
307

ZGRLK SOSYOLOJS

Fetva: slm hukuku ile ilgili bir sorunun dini hukuk kurallarna gre zmn aklayan, eyhlislm veya mft tarafndan verilebilen belge. Finans a: Banka ve para sisteminin egemen olduu adr. Gnmz dnyas banka ve borsann egemen olduu, birikimlerin retim yerine borsada kumar ve bank alarda faizlere yatrld bir biim kazanmtr. Bu iliki yaklamlarndan dolay dnemi finans a olarak deerlendirmek mmkndr. Finans Kapital: Banka sermayesi ile sanayi sermayesinin birlemesi neticesinde biim kazanan tekeller dnemini anlatr. 19. yzyln sonlarna doru ekillenen kapit alizmin bu aamas Lenin tarafndan emperyalizm olarak tanmlanmtr. Emperyalizm, finans kapitalin egemen olduu adr ve gnmzde ulus-devlet ats altnda finans kapitalin damgasn vurmad hemen hibir ey ve yer kalmamtr. Firavun: Kavram olarak Byk Ev anlamna gelen, kendilerinde ta nrsal nitelik bulunduuna inanlan eski Msr hkmdarlar. Form: Bir eyin biimi, yaps. rnein toplumsal yaplar, belirli bir form iinde kendisini yanstrlar. Toplumsal form denildiinde, o toplumun biimi kastedilir. Form, salt kendisi olarak form deildir. Olgularn ok eitlilikte ve zenginlikte yansmasnn bir tanm olarak formdur. Olgular az-ok belirli bir z nitelikte olduklar gibi, bu ze dair bir for mda da yansrlar. Baka trl form aklanamaz bir eydir. Ksacas form varlk olmann ekli, biimidir; eitlilii ve zenginliidir. Forml: Genel bir olguyu, bir kural veya ilkeyi aklayan simgeler t akm. Formlasyonu: Bir dnce veya olguyu tm bileenleri ile zmleyerek sisteme kavuturma ve dzene koyma. Dnce ve olgularn daha kolay ve daha tam aklanp kavranmas ve yanstlmas asndan gerekli olan ve bavurulan yntem. Fosil Yaktlar: Mineral yaktlar olarak da bilinir. Hidrokarbon ieren kmr, petrol, doal gaz gibi, zamanla oluan ve doada kendiliinden bulunan doal enerji kaynaklar. Fourier Charles: 1772-1837 yllar arasnda yaayan 19. yzyl topik sosya list. Kapitalizmin elikilerini erkenden fark eden ve eletiren Fourrier, zm toplumsal ortaklamada bulur. Bu elikiye de yannda alm olduu bir pirin toptancsnn yaklamlar neden olur. Marsilyada yannda alt bir pirin toptancsnn fiyatlar ykseltmek amacyla 2 bin ton p irinci denize dkne aknlkla tank olan Fourier, bu olaydan u sonucu karr: Plansz alma bounadr. Bili msel bir plana balanm retim, babo retimden, llemeyecek kadar verimli olacaktr. Yz aile bir araya gelip ayn mutfa kullanabilse daha az giderle beslenebilirler. Fourier kadnn toplum iindeki yerini zmler. Bir toplumun genel gelimiliinin ve zgrlnn, kadnn gelimilii ve zgrlyle lldn syleyen ilk dnr olan Fourier, dncelerini 1808 ylnda yaynlad Drt Hareketin Kuram adl yaptnda aklamtr. retisinin ana izgileri unlardr: 1) nsan iyidir, zgrce geliebilecei sosyal kurululara kavuunca daha da yetkinleecektir. 2) Ticaret ktdr, insann ortaklaacl gerektiren doal eilimlerine aykrdr. 3) Evlilik ikiyzllktr, nk her yerde kadnn klelemesini gerektirir. 4) Uygarlk her trl ktl iinde toplad oranda ortaklaacl gerekletirecek glerin olumasn sal amaktadr.
308

ABDULLAH CALAN

Fourier bu temel yaklamlar ve ilkeler erevesinde dnce sistemat iini oluturur. Ayn dnemlerde Robert Owen ve Saint Simon da ayn tespitlere varrlar. Ancak koullar sistemi deitirmeye uygun olmadndan, bu dnrlerin dnceleri gerekleme imkan bulmaz ve hayal dzeyinde kalr. Marks bu dnemi tahlil ederken, bu nc sosyalistleri, dncelerini gerekletirme koullar olmadndan hareketle topik sosyalistler, savunduklar sosyalizmi de topik Sosyalizm olarak deerlendirir. Frankfurt Okulu: Frankfurt Okulu ya da Eletirel Kuram diye bilinen gelenek, kurumsal olarak, 3 ubat 1923'te, Frankfurt niversitesi'ne bal olarak Toplumsal Aratrmalar Enstits adyla kuruldu. Enstitnn kurucusu olarak kabul edilen kii, solcu bir doktora rencisi olan Felix Weildir. Sonrasnda Horkheimer ,Adorno, Eric Fromm vb. kiilikler de bu okulda yer alm, almalarna katlmlardr. Enstitnn kuruluu solcu evrelerin ortaya koyduklar akademik kurumlama abalarnn bir sonucu olmutur. 1920li yllarn banda bir tartma grubu olarak gelimi, sonrasnda bir okul haline gelmitir. Eletirilerinin temelini, tahakkm ele geirmek ve ortadan kaldrmak gibi pratik bir niyetle tasarlanm bir kuramn kapsamn n eyin oluturduu olmutur. Marksizm de bunun dnda deildir. Frankfurt Okulu, dorudan doruya anti Bolevik bir radikalizm ve ucu ak braklm ya da eletirel bir Marksizm ile ilikilendirilebilir. Hem kapitalizme hem de Sovyet Sosyalizmine kart olan Frankfurt Okulu, toplumsal gelime iin alternatif bir yol tutma aray iinde olmutur. Fransz Devrimi: 14 Temmuz 1789da Bastille Zindannn baslmas yla balayan, Fransz monarisini deviren burjuva devrim. Burjuva devrim tanmlanmasnn sonradan gelitii, devrimin yn deitirmesi sonrasnda burjuvazi devrimin etkin gc haline gelmitir. Devrime toplumun tm kesimleri rgtl yaplaryla katlmtr. Jacobenler radikalleri, Jirondenler liberalleri, Montainyarlar (Dallar) eitlikileri, komnistleri temsil etmilerdir. Konvansiyonda (Meclis) nc Zmreyi temsil edenler de olmutur, ancak bularn devrimdeki rolleri ok daha snrl dzeyde kalmtr. Devrimin nderleri; Robespierre, Marat, Saint Just radikal evreyi; Danton liberal evreyi, Babeuf ise komnistleri temsil etmilerdir. Ad anlanlarn hepsi devrimin etkin simalar olmakla birlikte, en ne kan ve etkin olan Roberpierre ile Danton olmutur. 1789da balayan Devrim kraliyeti tasfiye etmitir. Eilimlerin uzlaamamas sonucu nce liberal eilimin te msilcisi Danton, ardndan da radikallerin temsilcisi Robespierrenin giyotine gnderilmesiyle devrimin nitelii ve yn deimitir. Fransz Devrimini nemli klan yan; radikal ve monariye ait tm kurumlar devrimle ykmas, Katolik Kilisesini etkisiz duruma getirip snrlamas, ulus-devleti devrimle gerekletirmesidir. Freud Sigmund: 1856-1939 yllar arasnda yaam ve psikanaliz retisini gelitirmi olan tannm Avusturyal nl hekim ve psikolog.

G-g

309

ZGRLK SOSYOLOJS

Gaip: Gz nnde olmayan, hazr bulunmayan, nerede old uu bilinmeyen. Galilei, Galileo (15641642): Deneysel bilimin ve teleskopik astronominin kurucularndan, matematiki ve fiziki olan talyan bilim adam. Deneye ve gzleme dayal bilimsel yntemin geliiminde nemli katklar olan Galileo, matematik, fizik ve astronomi bilimlerinde nemli bululara imza atmtr. Bilimsel almalar srasnda teleskopu gelitirmitir. Sarkacn, yzen cisimlerin ve hareketin dnemim egemen anlay olan Aristoteles fiziinden farkl bir dnce ile ele alnmas gerektiini ortaya koymu, zellikle yapt deneysel bulularla Aristotelesten beri devam ede gelen ve kilise dogmatizminin temel dayanaklar olan yerleik inanta nemli gediklerin almasna neden olmutur. Aristotelesin mantna dayandrlan niteliksel yaklama kar matematiksel aklcl savunmu, buna karlk olarak da deneysel yntemi gelitirmitir. Aristotelesi evren bilgisini reddeden Galileo, farkl gk ve yer hareketlerinin olmadn, tek bir hareket biiminin bulunduunu, matematiin gerek dnyaya uygulanabil eceini ve doa olaylarna ilikin aklamalarn varsaymlatrlm doal ereklere deil, gerek nedenlere dayandrlmas gerektiini ne srmtr. Galileo deneysel ynteminde gzlemle hesaplamay bir arada yrtm, bylelikle de matematik ile fizii birletirerek modern anlamda deney kavramn gelitirmitir. Bilimsel ynteme getirdii bu yenilikle bata Newton fizii olmak zere kendinden sonraki bilimcileri nemli oranda etkilemitir. Teleskopu ilk kullanan gkbilimci olan Galileo, ilk kez 1613te yay mlad Gne Lekelerinin Tarihi ve Kantlar adl almasnda Copernicusun, dnyann o z amana dek inanld gibi evrenin merkezi olmayp, gnein evresinde dnen bir gezegen olduu grn aka savunmutur. Galileo, en nemli almas olan Mekanikle lgili ki Yeni Bilim ve Matematiksel Kantlar zerine Konumalar adl eserini ise, daha sonraki yllarda gelitirmitir. Matematiksel zmlemeyi fizik problemlerine uygulayan Galileo, modern matematik biliminin temellerini at bu almasnda, ivmeli devinimlerin aratrlmasn olanakl klan serbest d yasasn tanmlayp (Newtonun daha sonra fiziin birinci ve ikinci hareket yasas olarak tanmlad mekaniin iki hareket yasasn) ilk kez ne srmtr. Galileo, 1632de yaynlad, ayn zamanda edebi ve felsefi bir bayapt olarak da kabul edilen ve Avrupann her yerinde byk yank yaratan ki Byk E vren Sistemi, Batlamyusu ve Copernicusu sistemler zerine Sylei adl almasnda, kilisenin basksna karn rtl bir biimde Batlamyus sistemi yerine Copernicusun sistemini savunur. Bu almasnn kilise dzeni iin byk bir tehlike olduunu gren Aristotelesi profesrlerin, Dominiken vaizlerin, Cizvitlerin ve kilisenin tm imeklerini zerine eker. Latince yerine ta lyanca ve gln bir slupla kaleme alnan bu eserin geni kitlelere yaylmasndan korkan Roma Engizisyon Mahkemesi Onu 1633te sapknlk sulamasyla yarglayarak mahkm etmitir. Galileo pimanlk duyup grlerinden dnd ynnde bir ifade vererek e ngizisyon mahkemesinin elinden kurtulabilmitir. Rivayet edilir ki, Galileo engizisyon mahkemesinin kapsndan karken; ben dnmyor desem de o yine de dnyor demitir. Engizisyonun mahkmiyet karar zerine mrnn son yllarn hapiste geiren Galileo, 1642 ylnda lmtr.

310

ABDULLAH CALAN

Garnizon: Askeri birlik anlamndadr. Asker birliklerin bulunduu yer iin olduu kadar, bir ehri savunan veya yalnz orada bulunan asker birlikleri tanmlamak iin kullanlr. Bu gcn bykl ya da kkl durumlara gre deiir. Geist: Hegel felsefesinin temel kavramlarndan biridir. Tin -ruhla eanlamda kullanmtr, daha genel olarak da evrensel zeka, evrensel akl anlamndadr. Kltr felsefesini deerlendirirken bu kavrama ve yklenen anlam daha net olarak grlr. Geist kendisini kltr dnyasnda diyalektiin l hareketi gereince, Subjektif Geist (znel Tin), Objektif Geist (Nesn el Tin) ve Mutlak Geist (Mutlak Tin) biiminde gsterir. Genetik: Bir eyin douuyla, kkeni ve geliimiyle ilgili olan. Genetik kodlar: Gen, btn canllarda eey hcreleriyle kuaktan kuaa aktarlacak kromozomlarn yapsnda yer alan, tad genetik bilgiyle protein sentezini ynlendirerek bireyin kaltsal zelliklerini belirleyen kaltm birimidir. Genetik kodlar ise, kromozomlarn tad ve kodlanm olan hcrenin yaptalardr. Gen haritasyla bu genetik kodlar nemli oranda zlmlerdir. Germenler: Eski alarda Avrupada Germen dillerini kullanan btn boylar ve topluluklar Germenler olarak bilinirdi. Germen dilleri Hind-Avrupa dil gurubundan olup Kuzeyde zlanda, Gneyde Tunaya kadar yaylmlard. Germen dilleri; Dou, Bat ve Kuzey olmak zere dala ayrlr. Bu ayrma ierisinde, Germenler Kuzeyli rkna mensup olanlardr. Denizci bir kavim ol arak bilinen Germenler, skandinavya'nn gneyinden gelerek Keltleri yerlerin den srerek, M.. 3. yzyldan itibaren bugnk Almanya'ya yerleirler. M. 1. yzyla siyasi sahnede fazla grlmezler. Bu tarihlerden itibaren Roma mparatorluuyla ilikileri ve savalaryla siyasi sahnede yer alrlar. Bu dnem Germenleri barbar olarak tanmlanrlar, bu barbarlk t anmlar onlarn snfsal sisteme girmemeleri ve bamsz yaamalar ve u ygar Roma kartlndan hareketle yaplan yaktrmalardr. Roma mparatorluunun hkimiyetini kabul etmelerine ramen, bamszlklarn da hep korurlar. Roma mparatorluunun son bulmasnda da Germenler birinci derecede rol oynarlar. Getto: kinci Dnya Sava srecin, zellikle de Almanyada faist Hi tler ynetimi tarafndan Yahudilerin yerletirildikleri, baka yere gitmeden trl ihtiyalarn karl amak zorunda brakldklar mahalle, Yahudi mahallesi. Glgam: Kendi adyla anlan nl destann kahraman, Uruk kral. nl Glgam Destannda yar insan, yar tanr saylmtr. Kimi yorumculara gre de tanrlara kafa tutan insann, insan gcnn simgesidir. Grd iler tpk Yunan mitolojisindeki Heraklesin ileri gibi on iki tanedir. Bu ok eski mitosun Herakles mitosunu geni lde etkiledii sanlmaktadr. Destann en nemli lmnn, destann kahraman Glgamn lmszl arama yksdr. Uzun yknn sonunda Utnapitimden lmszlk otunun yerini renen Glgam, dald denizlerin dibinden kard otu yiyemeden, bir subanda bir ylan tarafndan karlp gtrlmesidir. Bu yknn kssadan hissesi; lmszlk denilen bir eyin olmad, herkesin lml olduu, lms zln kiinin yaad sre ierisinde yapm olduu yararl iler ve kalc eserler brakmas oldu unu gstermesidir. Gordion Dm: Mitolojik bir yk olarak yer alr. ykye gre; Kral Gordias Phrygiada, bugnk Eskiehir blgesinde Krald. Gordion ehrini o kurmutu. Arabasnn 311

ZGRLK SOSYOLOJS

zlmez dmn, Byk skender klcyla kesmiti. Bu olaydan hareketle karmak ve zlmez gibi grnen olaylar anlatmak iin Gordion dm, bu sorunlar bir rpda zmeye de, skender klc benzetmesi yaplr. Toplumsal olaylarda ska kullanlan bir benzetmedir. Gordon Childe: 14 Nisan 1892-19 Ekim 1959 arasnda yaayan Avustralyal arkeolog. Sydney ve Oxford niversitelerinde renim grm, renimini tamamladktan sonra, 19191921 yllar arasnda Kuzey rlanda Babakan'nn zel sekreterlii grevinde bulunmutur. 1921de bu grevinden ayrlarak Avustralyaya dnen Childe almalarna burada devam etmitir. 1925 ylnda yeniden ngiltereye dnen Childe Londra Kraliyet Antropoloji Enstits Ktphanesi'nde almaya balar. Burada zellikle yazl tarih ncesi tarihe ilikin yeni bir bak as gelitirmeye alr. Ktphane grevini yrtt srete bu konuda derinleir. 2 yl sonra, 1927 ylnda Edinburgh niversitesi'nde (skoya) tarih ncesi profesrlne atanr. Bu grevi srasnda onlarca kaz almalarna katlr. skoya ve Kuzey rlanda dnda Yunanistan, Balkanlar, Irak, Hindistan ve ABD'de birok kaz almalarna katlr. Gordon Childe, Arkeolojiye Marksist bak asn getirmitir. Arkeolojik bulgular tarihsel btnlk ve geliim iinde kavrayp yorumlamaya alm, bu anlayla yazd yaptlar, arkeolojik ve tarihsel bulgularn sosyalizm asndan deerlendirilmesinde ufuk aan yaptlar olarak klasikler arasna girmitir. Mezopotamya ve Iraktaki kazlarda ulat sonular derledii Tarihte Neler Oldu adl yaptnda uygarlksal gelimenin temelini tekil eden ve ky devrimi olarak da ifadelend irilen neolitik dnem zerinde nemli deerlendirmelerde bulunmutur. Gbekli Tepe: Neolitik dnemden gnmze kadar varln srdrerek gele bilen, arkeolojik aratrmalar sonucu tarihi aydnlatmaya devam eden, gemii M. 11.000 yllarna dayanan, Urfa yaknlarnda insan eliyle yaplm en eski yerleim yerlerinden biridir. Dicle ile Frat nehirleri arasnda yer alan Mezopotamyann birok yresinde evcil ana kltrnn bu ilk yerleim yerlerine rastlamak mmkndr. Diyarbakr Erganideki ayn (em Kot Ber), Batmandaki eme Xalan ve Urfada Gbekli Tepe, evcil ana klt etrafnda gelien bu ilk yerleim yerlerine verilecek rneklerden bazlardr. Grecelilik: Kiiden kiiye deimeyen nesnel bir hakikat, herkes iin geerli olan mutlak dorular bulunmadn, hakikatin ya da dorularn bireylere, alara ve toplumlara greli olduunu savunan anlay; kiiden kiiye, adan aa, toplumdan topluma deimeyen birtakm dorular, evrensel hakikatler bulunduunu reddeden tavr. Mutlak veya deimez evrensel sta ndart ya da ltlerin bulunmadn ne sren yaklam; bir teorinin, kendisinin dnda ve kendisinden bamsz olan doruluk ltleri salayamamas durumu. Grng: Bilgi ve bilincin oluumunda duyularla alglanabilen her ey, fenomen. Gzenek: Nesneler zerinde bulunan ve nesnenin iine doru alan kk delikler. Gne sisteminden tutalm her trl bitki eidine kadar, hayvanlardan tutalm cansz varlklara kadar, yzey tabakalarndan ieriye doru alarak d temas salayan d elikler anlamnda kullanlmaktadr. Anatomide, insanlarda ve hayvanlarda ki deri tabakasnn gzenekleri terleme yoluyla vcut iindeki baz artklarn darya atlmasn salamaktadr. Mikroskobik delikler olarak bilinen gzenekler nesnenin i ve d temasn salamaktadr. Toplumsal gzenek deyimi de buradan kaynaklanma ktadr. Toplumsal gzenekler ayn zamanda toplumsal i dinamiklerin geliim gsterdii yaam k a312

ABDULLAH CALAN

nallardr. Bu kanallar toplumlarn sosyal, kltrel, ekonomik, siyasi, dnsel vb. alanlarna kadar yaygnlk gsterirler. Gramsci Antonio (18911937): Marksist felsefe geleneinden gelen nl talyan dnr. Croce, George Sorel ve Hegelden etkilenen Gramsci, eserlerini de bu dn adamlarnn yakla mlar temelinde vermitir. Btnyle ekonomik faktrler zerinde younlamak yerine, tarihsel ve kltrel etmenlere byk bir nem veren Gramsci, Sovyet Sosyalizminin merkezcil yaklamn dan ayrlm, Marksizmi nce bir tarih felsefesi olarak yorumlam, sonra da bir siyaset felsefesi olarak yeni batan ina etme abas iinde girmitir. Baka bir deyile, klasik Marksist felsefeyi Croceden rendii Hegelcilik ve tarihselcilikle zenginletiren Gramsciye gre felsefe, toplumsal bir etkinlik olup kltrel normlar ve deerler evreninden, saduyu olarak herkes tarafndan paylalan dnya grnden baka bir ey deildir. Bundan dolay, ona gre, tm felsefe ler somut olup bir yer, bir zaman ve bir halka aittir. Gramsci, Marksizmin toplumun siyasi ve kltrel styapsn belirleyen temel ya da altyap olarak ekonomi anlayna kar kmtr. Grek Uygarl: Tarihsel kkenleri M..2000li yllara, Girit uygarlna kadar dayanr. Girit uygarlnn ykntlar zerinde yeniden yaplanan Miken uygarlnn etki alanlarnn Peleponez Yarmadasna ulamasyla birlikte tarihsel geliimde nemli bir yer edinecek ve etki yar atacak olan Grek uygarlnn temelleri atlm olur. Grek uygarlnn insanla katt nemli kazanmlar o lmutur. Antik a felsefesinin byk isimleri Sokrates, Platon, Aristotales bata olmak zere, doa felsefecileriyle birlikte insan zihniyet kalplarnn olumasnda son derece nemli roller oynamlardr. Yine kleci anlamda da olsa gelitirdikleri demokrasi de, insanlk tarih ine kaydedilen nemli bir Grek uygarlk katksdr. Gudea: Tellohta bulunan yaztlar, Lagala birlikte Gudea aknda da kimi bilgiler verir. Bu yaztlar gre Sargon mparatorluunun yklndan sonra kral olmu, Laga gnen ve refaha k avuturmutur. Onun zamannda sanatsal gelime nemli hamleler yapmtr. Yine yazt Gdeann kendisi tanr ilan eden ilk kral ve ynetici olduunu gstermektedir. Gutiler: lk ada Mezopotamyada yaam da halk, Krtlerin atal arn oluturan topluluklardan biri. Arlkl olarak Zaros Dalarnn orta kesimlerindeki Hemedan dolaylarnda yaayan Gutiler, M.. 3. ve 2. bin yl larda nemli bir siyasal g olmulardr. M.. 2230 dolayndan Gney Mezopotamyadaki Babile doru ilerlerler. Naram-Sinin ya da olu ar-Kali arrinin hkmdarl srasnda Akad mparatorluunu ykarlar. Genel olarak kabul edildii zere, blgenin byk blmn denetim altna alrlar. Yaklak bir yzyl hkm sren Gutilerin, bu dnem boyunca Babile tmyle egemen olamad ve baz blgelerinde bamsz hkmdarlarn (r: Lagata Gudea) ortaya kt tarihi belgelerden anlalmaktadr. Guti egemenliiyle ilgili pek az bilgi vardr. Bu dnemin genel bir siyasal kargaa ve kltrel durgunluk dnemi olduu sylenebilir. Kral Tirigann M.. 2130 dolaylarnda Uruklu Utu-hegale yenilmesiyle Guti Hanedanl sona erer.

H-h

313

ZGRLK SOSYOLOJS

Haiz olmak: Sahip olmak, elinde bulundurmak; haiz olan; sahip olan, elinde bulunduran. Hakikat: Nesnel gerein dncedeki yanss. Gerek ile hakikat ayn eyler deildir. Gerek nesnel gereklii, hakikat ise bu nesnel gerekliin zihnimizdeki znel yanssn dile getirir. rn ein elimizde tuttuumuz bir kalem gerek, onun zihnimizdeki yanss hakikattir. Hakikat, gerein kendisi deil, yanssdr ve dnce ile nesnesi arasndaki uygunluu dile getirir. Hakikat ile doruluk da birbirine baml fakat ayn eyler deildir. Doruluk mantk kurallarna, hakikat ise nesnel gereklii dile getirir. Hakikat, nesnel gereklie uygunluu gerektirdii gibi, nesnel gerekliin belli ilikilerine de uygunluu, e deile mantksal u ygunluu dile getirir. Hammurabi steli: Stel, zeride kitabe olan yazl kaya dikitidir. Hammurabi Steli, Hammurabi adna dikilen ve Onun adna zerinde kitabe bulunan dikilmi kaya. Hanedan: Monarik devletlerde iktidar ellerinde bulunduran kral ya da imparatorun geni ailesi. Hkmdar veya devlet by gibi bir kiiye dayanan soy, byk aile. Hariciler: slam tarihinin ilk mezhebi saylan siyasal ve dinsel grup. Drdnc halife Hz. Ali ile Muaviye arasndaki Sffn savanda (657) h akem kararna bavurulmasn kfr sayanlarn oluturduklar mezhep. Bylece slam toplumunun dna km kabul edildii iin Harici olarak adla ndrlmtr. Hegel, George Wilhelm Friedrich (17701831): Genelde idealist felsefenin, zelde ise Alman idealizminin son ve en byk temsilcilerinden b iridir. Bu anlamda Alman idealist felsefesinde Kanttan sonra gelen son byk filozoftur. Felsefe tarihinde Hegelin byk nemi ve yeri, diyale ktik yntemi ilk defa bir sistem dhilinde kuran ve gelitiren kii olmasdr. Tbingende ilahiyat renimini bitirdikten sonra Bern ve Frankfurtta felsefe retmenliini yapar ve 1805te Jena niversitesinde profesr olur. Daha sonra Berlin ve Heidelberg niversitesi nde profesrlk konumunu srdrr. Bir felsefe profesr olarak Hegel yaam boyunca mantk, fe lsefe tarihi, din, estetik, metafizik, epistemoloji ve siyasal bilim gibi konularla ilgilenmitir. Balca eserleri Tinin Fenomenolojisi (grngbilimi), Mantk Bilimi ve Felsefe Ansiklopedisidir. Ayrca lmnden sonra verdii ders notlar ayklanarak belirli isimler altnda kitaplatrlmtr. Hegel, mrnn son yllarn Berlinde geirmitir. Hegemonik: Kkn hegemonyadan alr. Hegemonya; smrgecilik anlamnda olup, bir devletin baka bir devlet zerindeki siyas stnl ve basks ifade eder. Hegemonik kavram, sadece bir devletin smrgecilik ilikilerini anlatmaz, ayn z amanda snflar arasndaki egemenliki, smrgeci yaklamlar da ifade eder. Hercmer: Alt st, karmakark, darmadank, allak bu llak olma durumu. Herodot: Tarih yazmnn babas saylan en eski Yunanl tarihi. lk yazl tarih belgelerinin temel zellii, ynetici snflar, krallar, dinsel hiyerarinin tepesinde yer alanlarn yaamn ve yaptklarn anlatr niteliktedir. Herodot Tarihi de arlkl olarak bu niteliktedir. Bugn arkeolojiyle Herodotun verdii bilgilerin ok tesinde bilgi ve bulgulara ulalmtr. Ancak Herodotun tarih aratrmaclna ve arkeologlara ciddi bir zemin sunduu da tartmaszdr. zellikle Ortadou ve Msr uygarl konusunda nemli bilgiler vermitir. Herodot klasik bir tarihidir. Bilgiler insanlarn kkeni ve tanrlarla ilikilerini anlatan mitolojiye, gklerin ve yeryznn ol uumuna dair kozmo314

ABDULLAH CALAN

gonik tasarmlara balanan bir ierik ve yneticilere adanm iirsel kronikler biiminde yazlmlardr. Bu tr tarihiliin klasii olarak kabul edilen Herodot Tarihi'nde mitolojiyle gerek, iirle kronik i iedir. Heyul: Dnlmesi bile rktc korkun hayal. Hicret: Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g etmesi. Genel ola rak da bir yerden bir yere g etmek anlamndadr. Hikmet Kvlcml (1902-1971): Makedon kkenli olan Kvlcml, Balkan Savandan sonra Trkiyeye g eder. Tp rencilii srasnda TKP ile tanr ve sosyalizme ilgi duyar. 1 Ocak 1925te stanbulda yaplan TKPnin 2. Kongresine delege olarak katlr, Merkez Komite yeliine ve yrtmede Genlik Kolu Bakanlna seilir. Bu tarihten lmne kadar srekli devrimci mcadele ierisinde aktif bir biimde yer almtr. ok sayda ve eitli adlarla dergiler yaynlar. Mcadelesi boyunca da ok kez gzaltna alnr, tutuklanr, cezalara arptrlr. 12 Mart 1971 sonras nda yurtdna kar. Yurtdnda bulunduu bir dnemde, 11 Ekim 1971de Belgrat Askeri Tp Akademisi Hastanesi'nde yaamn yitirir. Hilaf: Herhangi bir gr, dnce ve davrana katlmama aksini belirtme, muhalefet yapmadr. Hinterland: Almanca bir kelime olup bir lkenin veya blgenin i k sm veya blgesi demektir. Hipodrom: At yarlar yaplan geni ve byk alan. Hititler: Anadoluda yaayan eski bir uygarlk. Nereden ve hangi geldikleri, yerleik olup olmadklar bilinmemektedir. M.. 2. binyl balarnda Anadoluda etkinlik ve egemenlikleriyle grlmektedirler. Demiri ilk ileyen halklardan biri olduu, hatta baz arkeolog ve tarihiler ilk ileyen olduunu da iddia etmektedirler. Bu doruya yakn bir deerlendirmedir. Hitit kralnn firavuna demirden bir haner hediye etmesi dikkate alndnda tarihilerin belirttikleri daha doru gibi gelmektedir. Bu ara sayesinde gerek Anadoluda, gerek Mezopotamyada ve gerekse de daha gneye inerek geni topraklar denetim altna alr. Firavunla savalar da bu egemen olma yakl amndan kaynaklanr. Tarihteki nl ilk yazl bar antlamas olan Kade Bar Antlamas bir taraf olan Hititler ile Msrllar arasnda gerekleir. Hititlilerin inanlar, mitolojileri Mezopotamya kkenlidir. Kenani kimi figr ler Hitit mitolojisinde bulunsa da, tanrlarn byk ounluu Smer kkenlidir. likileri nde de Mezopotamya kkenli uygarlklarla yakn iliki ierisinde olmulardr. Mitanilerle ilikileri buna rnek gsterilebilir. Her ne kadar Karadeniz tesinden geldikleri iddia edilse de, kesin deildir ve mit olojilerine, inan sistemlerine, dil gruplarna bakldnda Hititlilerin Mezopotamya kkenli bir uygarlk olduu daha gereki gelmektedir. Aniden ve geride kalntlar hari hibir iz brakmadan ortadan kaybolmalar da bu tezi glendirmektedir. Varlklar boyunca tarihte derin izler brakan Hitit krallnn M.. 740-708 ylar arasnda Asur mparatorluu tarafndan ykld sylense de, kalntlar hari hibir iz brakmadan ortadan kaybolmalar henz akla kavuturulmu deildir. Hitler (18891945): Adolf Hitler, faizmin simgeletii kiiliklerin banda gelir. Yukar Avusturyann Braunau kasabasnda doan Hitler, Birinci Dnya Savana Bavyera ordusu saflarn315

ZGRLK SOSYOLOJS

da gnll olarak katlr. Savatan yenilgiyle kan ve ar bir sava tazminatna mahkum edilen Almanyann yaam olduu koullar kendisi iin gereke ve propaganda malzemesi yaparak etkinlik salar. Katlm olduu gizli Alman i Partisi yeliinde ksa srede etkinlik salar ve pa rtinin bana geer. Bu Hitlerin durdurulamaz ykseliinin balangc olur. Partinin adn Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi olarak deitirir. ktidar ele geirmek iin hemen her yola bavurur, darbe yapma denemesinde bulunur. Bundan dolay tutuklanr, yarglanr. Cezaevinde yazm olduu Kavgam adl kitapta dncelerini ve rk yaklamlarn sergiler. Cezaevinden ktktan sonra katlm olduu seimlerde 1933 ylnda iktidara gelir. Ve iktidara gelir gelmez de youn bir asker ileme almas balatr. Dncelerinin temeline Alman rknn stn rk olduu iddiasn, Y ahudilerin bu kan bozmalarna izin verilmemesi gerektiini yerletirir. Bu yaklam gerei Yah udilerin yok edilmesini ve ellerindeki zenginliklerin alnmas gerektiini savunur. Yahudi toplumuna kar genel bir saldr ve kuatma balatr. Bununla da yetinmez ve dier topraklarn ele geirilmesi amacyla tm dnyaya yaylacak ve kinci Dnya Sava olarak anlacak olan sava, 1 Eyll 1938de Polonya topraklarn igal ederek balatr. Fransa topraklarna girince ve ngiltereyi tehdit etmeye balaynca, bu gler de savaa dahil olurlar. Faist cepheden de talya ve Japonyann savaa dahil o lmas, dnyay yeniden kendi aralarnda paylamak istemeleri neticesinde dnya iki kamp biiminde savaa girer. Neticede resmi rakamlara gre 30 milyon insan lr, 50 milyon insan da yaralanr. lkeler byk bir tahribatn yan sra, byk bir ykm da yaarlar. Atom bombas kullanlr, emperyalizmin yeni merkezi olarak ABD nemli bir g olarak ne kar. Reel sosyalizm etki alanlarn daha da geniletir, halk demokrasileri kurulur, ulusal sorunlar nemli oranda gndemleir vb. Hitler de Almanyann yenilmesinden sonra intihar eder. Hobbes Thomas: 15881679 yllarnda yaam, bata felsefe, matematik, devlet ve siyaset felsefesi olmak zere, insan doas ve bilgilenim ka ynaklar gibi alanlarda eitli grler ileri srm ngiliz filozof. ngiliz burjuva devrimi srasnda Parise giden Hobbes Leviathan burada kaleme alm, 1652de ngiltereye geri dnmtr. Leviathanda dile getirdii grler; Hristiyan teolojisinin kilisenin etkisinden karlmas gerektiini savunan siyaset ve devlet felsefesidir. Leviathan Hristiyan tanrtanmazln manifestosu olarak ilan edilmi, bu yzden de eserleri K atolik Kilisesi ve Oxford niversitesi tarafndan yasaklanmtr. Hobbes, insann bilgilenim srelerinin duyumlar sonucunda olutuunu da belirtir. Onun iin gerek bilgi, gzlem bilimine dayanan bilgidir. Gzleme ve deneyime dayanmayan hibir bilgi yoktur. Bu konuda zellikle Descartesin doutan gelen dncecilik retisine iddetle kar kar. Homeros: M. . 10. yzylda yaad sanlmaktadr. Yunan edebiyatnn en eski ozanlarndandr. Eski Yunanistann en byk destanlar olan lyada ve Odiesseiann yaratcs olarak kabul edilir. Homeros gezginci bir ozandr. lyada ve Odiesseiay bizzat kendisinin yazmad, anlatml arnn yaad dnemden ok sonralar kaleme alnd sylenir. Homerosun yaad dnem Grek mitolojisi ve teolojisinin yaratld dnemdir. lyada ve Odiesseia Yunan kahramanlk an ve t eolojisini destans bir dille anlatr. Homo sapiens: Latince olup, dnen insan demektir. Tr olarak insann kken ald ilk insansdr. Bugnk insann atas olarak kabul edilmektedir.
316

ABDULLAH CALAN

Hukuk: Arapa olup hak deyiminin ouludur. Bir toplumda kiiler ve grup lar arasndaki, kiiler ve gruplar ile devlet arasndaki ilikileri dzenleyen ve devletin yaptrm gcyle uyulmas zorunlu klnan davran kurallarnn oluturduu dzendir. Uzun vadeli kural ve kurumlara balanm siyaset olup, uyulmas gle salanan kurallar demektir. Hunlar: M.. 3. yzyln sonunda, Orta Asyann byk bir blmne 500 yldan uzun bir sre egemen olacak byk bir kabile birlii oluturan ve M.S. 370te Avrupay istila ederek byk bir mparatorluk kuran gebe halk. Hurriler: Krtlerin atas olan bir halk. Blgenin yerleik temel halklarndan biri. Yerleim alanlarnn dank ve deiik olduu kullanlan yer isimlerinden de anlalmaktadr. M.. 3. bin ylda Diclenin dousunda ve Zaros Dalar evresinde yerleik olduklar, daha sonra Batya a ldklar anlalmaktadr. M.. 2. bin ylda ise, Ortadou tarihinde ve kltrnde nemli rol oyn amtr. Bata Hititler olmak zere blgenin nemli halklar ve kralllaryla yakn ba, iliki ve ittifak ierisinde olduklar da tarihi kantlardan anlalmaktadr. Hitit prenseslerinin byk ounluunun Hurri adlarn tam olmalar bu yakn ilikiyi gstermektedir. Kimi tarihiler bu ilikinin ok daha yakn olduunu, aniden ortadan kaybolan Hititlerin srrnn da bu ilikiyle bala ntl olduunu belirtmektedirler. Hurrilerden geriye ok fazla kant kalmamtr, ancak demir ileyiciliinde ileri olduklar bilinmektedir. Huu: Alak gnlllk anlamna gelse de, daha ok dinsel bir ierikle kullanlmaktadr. Tanrya boyun eme, gnl korku ve saygyla dolma iki nci anlamdr.

Islah: Dzeltme, iyiletirme. ane: Yardm. brahim Hz: M.. 1.700 yllarnda yaad tahmin edilen, Mslmanlarn da peygamberliini kabul ettii, tek tanrl dinlerin temelini atan byk peygamber. Peygamberler ehri olarak bilinen Urfada domu, inancn burada netletirmi, putlar burada krm, Nemrutla burada atm, efsaneye gre burada atee atlm ancak ate Onu yakamam, sonrasnda ise, kend isine inanan kk bir grupla Harrandan hicret ederek Filistine yerlemi, burada Tevhid dinini kurmu olan peygamber. gd: Bir canl trnn btn bireylerinde akl ve dnceden ba msz olarak, doutan gelen bilinsiz, her trl hareket ve davran. gd tm canllarda vardr. Kendini korumay ifade eden savunma; srekliletirerek var etmeyi ifade eden reme ve yaam iin gerekli besin ihtiyal arn karlamay ifade eden beslenme olmak zere temel gd vardr. nsan bir tr olarak dier canllardan farkl olarak gdlerini kontrol edebilir, ancak dier canllar temelde gdler erev esinde yaamlarn srdrrler.

317

ZGRLK SOSYOLOJS

dea: Uzay ve zamann tesinde, znenin dnda, kendiliinden var olan, duyula rla deil, yalnzca ruhen alglanabilen asl gereklik, dnce, fikir. deoloji: Yunanca dea kknden gelmektedir. dea ve logos szckl erinin birletirilmesinden meydana gelen dnceyi inceleyen bilim anlamnda kullanlmaktadr. Franszca, Almanca, ngilizce birbirine benzer ifadelerle ideology, talyanca ideologia szckleriyle ifade edilmektedir. deoloji kavramn ilk defa kullanan Fransz sosyolog Destutt De Tracydir. Aydnlanma dnrlerinin gelenei, ideoloji kavramn ilk kullanan ya zar Antoine-Louis Claude Destutt de Tracy iin elverili bir arka plan olur. Yeni bir bilimin sistematize edilmesiyle i lgilenen Tracy, buna; dnceler bilimi anlamna gelmek zere ideoloji der. Ona gre bu bil imin nesnesi, dncelerin kkeniydi ve bilimsel ilerleme ancak yanl dncelerden ku rtularak mmkn olabilirdi. Bir bilim olarak ideoloji, dinlerin ve metafizik nyarglarn stesinden g elmek zere halk eitimine yeni bir temel tekil edebilirdi. htilaf: Herhangi bir olay ve olguda taraflar arasnda oluan uyumazlk, anlamazlk. htiva: ine alma, iinde bulundurma, ierme. mparatorluk: Birok lkeyi ve blgeyi iine alan byk devlet. ndirgemek: Daha kolay ve yaln duruma getirmek. Genel olarak yaplan bir tahlili, analizi tekil dzeye indirgeyerek ele almak, zelletirmek. onya: onlar Anadolunun bat kylarnda yaam eski Yunan halkl arndan biri. onya bu halkn yaad blgenin antik adaki addr. Gediz, Kk ve Byk Mend eres vadileri zerine kurulmu bir uygarlktr. M.. 1200den nce Hitit imparatorl uunun komusu olan onya, Eski Yunanistanda Asia (Asya) adyla biliniyordu. Dor istilalar sonucunda Akha krallnn paralanp on halknn Yunanistandan Bat Anadolu kylarna g etmesi sonucu blge onya olarak anlmaya balanmtr. imdiki Foa (Ildr), eme, Urla, Sack, Deirmendere, Efes, Milet vb. ehirler o dnemde kurulmulardr. M..700den sonra onyal denizciler Karadeniz, Fransa ve spanyann Akdeniz kylarnda etkin bir g durumuna gelmi, ok sayda koloni kurarlar. Anad oluya doru genileme istemleri Lidyallarn basksyla karlaan onyallar, uzun sren Lidyallarn egemenlii ardndan Perslerin egemenliine, daha sonra da Roma mparatorluunun ynetimi altna girerler. roni: Dolayl ve alayl anlatm, mizah. Alaya alarak eletiri yapmaktr. Platonun diyaloglarnda Sokratesin yaratt ironinin kkeni de budur. C ahil ve alakgnll biri gibi davranan Sokrates, herkese her konuda aptalca ve yant bilinen sorular sorar. Ama onlarn kendisinden daha cahil olduklarn gstermektir. roninin edebiyat d kullanm istihza ya da ince alay diye adlandrlr. rticalen: Hibir yazl metne bavurmadan, iinden geldii gibi konuma, doalama. stisnai: Benzerlerine uymayan, kural d olan, nadiren olan ya da b ulunan, ayrkl. tibar: Sayg grme, deerli, gvenilir olma durumu, sayg nlk prestij. vedi: abuk davranma zorunluluu, acele. Herhangi bir ite hzl, abuk davranma, acele etme. zan: Anlay, anlama yetenei. zdm: Projeksiyon olarak da bilinir. Haritaclkta eri bir yzeyin zellikle rinin belli bir sisteme dayal olarak dz bir yzeyin zerine aktarlmas. zdm geometride daha genel bir bi318

ABDULLAH CALAN

imde bir eklin noktalar ile bir yzeyin noktalar arasnda kurulan eleme olarak tanmlanr. Gnlk konuma dilinde bir kltrn uygarlk veya dncenin baka kltr, uygarlk ve dnce sistemlerine etkisi, onlarda brakt izdir.

J-j

Jerontokrasi: Yallar ynetimi anlamndadr. Isparta siyasal rejiminde rastladmz Jerontokrasi, hiyerarik ve ataerkil toplum dzenine geile birlikte yallarn giderek toplum zerinde kurduu bir etkinlik biimidir. zellikle yallarn kendi tecrbelerine dayanarak gen kuaklar kendisine baml hele getirmesini dile getirir. Yallk, hayat deneyimi ile bir gllk, yalanma ile bir zayflk nedenidir. jerontokrasiyi dourun da budur. Jinekoloji: Kadn bilimi.

K-k

I.Kostantin: Asl ad Gaius Flavius Valerius Aurelius Constantinus olan I. Kostantin, Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden sonra oluan ve daha sonra Bizans ismini alacak olan Dou Roma imparatorluunun ilk kraldr. MS.272 ylnda domu, 337 ylnda da lmtr. Kade Antlamas: Msrllarla Hititliler arasnda M. 1243 ylnda yaplan tarihin ilk yazl antlamasdr. Kadirinas: Deerbilir, iyilikbilir, yardmsever. Kadk: Dm, deerini yitirmi, eskimi, uygulama ve resmiyetten kalkm olan demektir. Kant Imannuel (17241804): 1724 ylnda Dou Prusyann Koninsberg kasabasnda doan Kant, 80 yana kadar bu kasabada yaam ve 1804 ylnda yine bu kas abada lmtr. Kantn doduu bu kentin dna hi kmad sylenir. Gndelik yaamnda olduka dakik ve titiz olan Kant yaad kasabada birok fkraya da konu olmutur. Doduu ehrin niversitesinde yaklak 30 yl profesrlk yapmtr. Modern ada niversitede felsefe hocal yapan neredeyse tek filozoftur. Tek istisna Hegeldir. Yazlarnn nemli blmn mrnn son yllarnda yazmtr. Bayapt olarak kabul edilen Saf Akln Eletirisi adl eseri balangta yeterince anlalmadndan, iki yl sonra bu kitabn daha anlalr klmak iin deiik zmler yapm ve bunlar da Pratik Akln Eletirisi adl kitapta toplamtr. 1790 ylnda 3. kitab olan Yarg Gcnn Eletirisini yaynlamtr. Bunlarn dnda bror niteliinde kimi almalar da yaynlamtr. Kaos: Yunanca boluk anlamnda olup, mitolojide evrenin oluumunun dayandrld temel kavram olmutur. Boluk varln kart ve temeli olarak anlam bulmutur. Sonrasnda kaos atlak,
319

ZGRLK SOSYOLOJS

yark ve uurum anlamlarnda da kullanlmtr. Ancak zamanla karklk, karmaa gibi anlamlar da yklenilerek daha farkl ve geni bir anlam zenginliine kavuturulmutur. Fransz dilinde de kaos, evrenin dzene girmeden nceki biimden yoksun, uyumsuz ve kark durumu. Kapitalist Ekonomi: Sermayeye dayanan ekonomik dzen. Kapitalizm farkl ekonomik modelleri savunsa da, liberalizmi temel ekonomik model olarak benimsemitir. phesiz liberalizm ekonomik bir model olmann tesinde, kapitalizmin ideolojik yaklamlarn da oluturur. Temel yaklam, Braknz yapsnlar, braknz gesinlerde ifadesini bulan liberalizmin mant gerei devletin ekonomiye mdahale etmemesi gerekir. Ekonomi temelde piyasayla zdelemitir, piyasann kendisidir. Metalarn fiyatlar kadar cretler de piyasann enstrmanlar olan arz-talep tarafndan belirlenir. Mdahalenin olmad ekonomilerde arz-talep ekonomideki temel deerleri oluturur, dengeyi salar. Kartaca: Bir ticaret uygarl olarak doup gelien Fenike uygarlnn Akde niz ticaretini elinde tutmak amacyla M.. 800l yllarda, bugnk Tunus civarnda kurdu klar u bir koloni, devlet. Kartaca Fenikece olup, yeni kent anlamna gelir. Krezus (Karun): Dini kitaplarda veya efsanelerde geen ok zengin kiidir. Lidyann son kral Krezus (Karun) zenginliiyle n yapmtr. M.531 ylnda doan Krezus, 35 yanda Lidya Kral olur. lk ii Marmara glnn (Giges) yannda babas iin yaptrd ant mezarda tm Lidya halkn altrmasdr. kinci ii ise, Bakent Sardiesin ortasndan geen Sartayn yanndaki M usa Dandan getirdii altn tozlar yaptrd rafineride ayklamak ve kle altn haline getirmek olur. Kendi adna altn para basan ilk kral olarak tarihe geer. Kast: Ayrcalklar bakmndan yukardan aaya doru kesin llerle snrlanm bulunan toplumsal snf. En kat haliyle Hindistanda uygulanmtr. Bir kasttan bir baka kasta gei olmad gibi, kastlar arasnda evliliklerde yasaktr. Kategori: Aralarnda herhangi bir ekilde benzerlik bulunan nesnelerin, olgularn bu benzerliklerinden dolay snflandrlmas, ayrtrlmas ve gruplandrlmasn ifade eder. Maddelerin ierikleri ve benzerlikleri bakmndan ayrtrmadan tutalm, insanlar aras dil, kltr, ruhsal ekille nme, inan, ekonomik, sosyal ve snfsal benzerliklerine gre tanmlanmas bir kategorik ayrtrmadr. Yine toplumsal sorunlar asndan sorunlarn birbirlerine yaknl, ilgi ve ilikileri bakmndan guruplar eklinde birbirinden ayrtrlmas kategorik ayrtrlma olarak adlandrlmaktadr. Ksacas ierikleri ve ilgileri, nitelikleri, ekilleri, benzerlikleri vb. z ve biim asndan bir araya getirilen her bir snflandrlmann tmne kategori denilmektedir. Katmer: Herhangi bir eyi oluturan katlardan her birine denir. Katolik: Hristiyanlk dininin ana yapsn oluturan, Papalk tarafndan Vatikandan ynetilen, Bat Avrupa ve Latin Amerika da yaygn ve etkili bir rgtlenmeye sahip olan mezhep. Hz. sann Tanr olup olmad tartmasndan hareketle ilk olarak kopan Ortodoks mezhebinden sonra uzun yllar Hristiyanln merkezi ve ana yapsn tekil etmitir. Dinde yaanan reformlar sonrasnda kimi mezhepler bu ana yapdan kopsalar da, Katoliklik yine de en etkili Hristiyan mezhebi olarak varln korumu, srdrmtr. Gnmzde de en etkili ve geni kesimlere hitap eden Hristiyanlk mezhebi, Katolik Kilisesidir. Katre: En az ey, damla dzeyindeki ey demektir. Ayrca damlayan eye de denir.
320

ABDULLAH CALAN

Kavim: Dil ve kltr nitelikleri bir olup, ayn etnik yapdan gelen toplulua denir. Kavim, ortaan toplumsal bir kategorisi olarak etnisite, airet st toplumsal bir form olarak vcut bulmaktadr. Etnisite, daha ok neolitik ve ilka kleliinin hakim to plumsal formudur. Kavim ve etnisiteye dayal ayrmlar olmakla birlikte, net snrlarla ayrma yoktur. Hangi kavmin ve e tnik grubun snrlar neresidir diye sorulduunda, verilecek cevaplar kesin deildir. Genel anlamda kavim ve airet topluluklarnn oturma alanlar belirtilir. Krsal alanda daha geni ve ortak dil ve kltre dayal airetlerin birlii giderek kavim bilincini gelitirir. Bir airetin apn aan bu olgular milliyet, kavim balar olarak anlam kazanr. Kavimlerde topraa yerleiklik ve kltrel ayrma daha da belirgindir. Kavim, topraa ballk ve ticaretin neminin artmasyla siyasal birliin daha youn yaanmasyla, airet balarnn zayflamas ve ikinci plana dmesiyle aa kan bir toplumsal formdur. Kavmi necip: Arapa bir kelime olup, saf, temiz, kutsal ve ulu kavim demektir. Araplar Mslmanlktan dolay kendilerini dier kavimlerden, halklardan stn grrler. Bu stnlklerini de kutsal ve sekin kavim olduklarna balarlar. Bu znde Araplar anlatmak iin kullanlan Kavmi necip, Yahudilikteki seilmi halk metaforunun farkl bir biimidir. Kenan lkesi: Yahudilerin yurt edindii topraklara denilmektedir. brahim Peygamberin anayurdu olduu iddia edilen Urfa (Haran)dan hicret ettii, uzun bir aray sonrasnda Mekkede konaklad, bir sre burada yaadktan sonra Yahudilerin yurt edinecekleri topraklara (gnmz srail topraklar bata olmak zere) yerlemitir. Musa nclnde Msrdan kla birlikte ata topraklar olarak kabul edilen brahim Peygamberin yaam olduu bu topraklara gelinip yerleilmitir. Akdeniz kysndaki bu topraklar Kenan lkesi olarak isimlendirilmitir. Kilise: Hristiyanlk dinine mensup insanlarn ibadet meknlardr. Hristiyanla inananlar uzun yllar Roma mparatorluunun kovuturmalarna uradklarndan gizli ibadet merkezleri kurmulard. Hristiyanln resmi devlet dini, haline gelmesiyle bi rlikte yerstne km, etkili olmulardr. Kiliseler balangta ibadet/tapnma merkezleri domu, sonrasnda bu rol ok daha genilemi ve deimi, dnce retme merkezleri olarak da rol oynam, ann zihniyet douunu gerekletirmitir. Kilise balangta tek merkezli gelimi, sonrasnda ise, Hristiyanlktaki mezhepsel blnmeler sonucu kiliseler de kendi aralarndaki elikilerden dolay blnmlerdir. nemli ve etkili kiliseler; Katolik, Ortodoks ve Protestan mezheplerinin kiliseleridir. nanlarndaki farkllklar uygulamadaki farkllklar da birlikte getirmitir. Ksrdng: Bir durumun hibir deiiklik gstermeden defalarca kendisini tekrarlamas durumudur. retimsiz, verimsiz ve yenilik arz etmeyen hallerde kullanlr. Kisve: Klk-kyafet, haclarn Kabede giydikleri stlk, ihram. Ayrca maske anlamnda da kullanlmaktadr. Klan: Evrimleme srecindeki insann ilk toplumsal ve rgtsel formudur. nsann uzun evrimleme tarihinin en uzun evresi olarak tanmlanabilecek klan rgtlenmesi, yz binlerce ylla ifade edilebilecek bir dnemi kapsamtr. Buna insanlk tarihinin en uzun dnemi de diyebiliriz. Klan kan bana dayal bir rgtlenme olup, snrl sayda insandan olumaktadr. 2030 kiilik yapsyla geni aileyi andrmaktadr. Klan yekp are bir rgt konumunda olup, bir btn oluturur.
321

ZGRLK SOSYOLOJS

Ondan bir kiiyi koparmak mmkn deildir. Klandan bir kiiyi koparmak, tmn yok etmekle mmkn olabilir ki, bu durumda da koparlann yaatlmas mmkn deildir. Zaten bir klan da baka bir klandan birini iine almaz, aldnda da, onun dier yelerden hibir fark kalmaz, o tamamen klann yesi haline gelir. Hepimiz birimiz, birimiz hepimiz iin sylemi en fazla da klan yaamnda somutluk kazanr. Klasik uygarlk: Uygarlk, genel olarak ehirleme ve yaznn icadyla birlikte balatlr. Tarihiler bu dnemden sonrasn uygarlk olarak e ayrr. Bunlar; kleci, feodal, kapitalist uygarlklardr. Ancak klecilik ncesi dnem iin de bir uygarlk t anmlanmas yaplmaktadr. Bu yazl tarih ncesi uygarlktr. lk dnem uygarl kendi iinde arkaik ve klasik olmak zere ikiye ayrlr. Arkaik dnemde uygarlk daha ok Mezopotamya, Msr, in, Hindi stan ve Anadoluyla snrldr. Mezopotamya uygarln Anadolu ve Msr zerinden Fenikelilerin desteiyle Yunanistana, oradan da Romaya ular. Bu dnemde oluan uygarla klasik uygarlk denir. Klasik uygarlk, kendil eri dndaki halklar barbar olarak niteleyen Yunan (Grek) ve Romann Mezopotamya ve Msr kltrn kendi koullarna uyarlayarak sentezlemeleridir. Bugnde klasik uygarlk dendiinde Yunan ve Roma uygarl akla gelmektedir. Koloni: Smrgeci bir devletin smrgeletirdii topraklarda, tanan smrge devletin uyruklar tarafndan kurulan yerleim yerleri. Bu yerleim yerleri smrge lkenin modelini rnek alr. Koloni ayn zamanda smrge anlamna da gelmektedir. ngiliz, Fransz, Hollanda kolonileri mehurdur. Komplo: Bir kimseye, bir kurulua kar toplu olarak alnan gizli karar, gizli dzen, gizlice yrtlen plan. Komnist Liga: Enternasyonalden nce kurulan ve tm lkelerdeki komnist partilerinin katlmyla oluturulan komnist partilerinin birliidir. i snf ve hareketleri arasndaki uluslar aras birlik olan Enternasyonalin kuruluuyla birlikte, bu isim kullanmdan kalkmtr. Komnist Liga (Komnist Lig de denir) ilk uluslararas rgt olmak itibariyle tarihi bir rol ve nemi vardr. Kozmik: Evrenle ilgili, "akln almayaca, mantn kontrol edemeyecei kadar byk" olan, uzay. Kozmoloji: Szlk tanm evren bilim demektir. Evreni, evrenin balangcn, yapsn ve evrimini (deiim-dnmn) matematiksel ve fiziksel olarak inceler. Evrenin iinde yer alan gkcisimlerini (galaksiler, yldzlar, kara delikler, gezegenler, uydular, vb.) ve bunlarn hareketlerini, oluumlarn, evrimlerini, lmlerini, birbirleriyle olan ilikilerini deneysel ve kuramsal olarak inceleyen bilim dal. Kriter: Din, dnce, toplumsal yaam gibi konularda hareket tarzn ve duruunu belirleyen kurallar btn, ya da davran kalplardr. lt-kstas gibi deyimlerle e anlaml olan kriter terimi, Latin dil kkenli olup, kritik-kritisizm (hassaslk, eletirme-eletiricilik) teriminden tretilmitir. Kriter, bu anlamda belirli bir toplumsal yapnn uymak durumunda kald ltleri dile getirir. Kuantum Fizii:1900lerden balayarak M. Planck, A. Einstein ve Niels Bohr bata olmak zere birok bilim insannn katklaryla oluturulan fizik biliminin bir dal. Kuantum, atom a lt fizik veya parack fizii olarak tanmlanabilir. Ancak, teorik- felsef bilimsel v.b alardan yol at
322

ABDULLAH CALAN

sonular dnldnde, fizik boyutuyla snrl kalarak yaplacak bu tarz bir tanmn yetersiz kalaca, kuantumcu gelimeyi bir btn olarak aklayacak nitelikte bir tanmlama olmad anlalmaktadr. Bu yaklamdan hareketle, Kuantumu, fiziin bir dal, kuanta snrlarnda ilevsellik kazanm mekanik bir gelime biiminde ele almak dar ve yetersiz bir yaklam olur. Kuantumu daha ok yeni bir bilim, felsef dnce ve anlam tarz olarak dnmek daha doru bir yaklamdr. Atom alt dzeyde yaplan keifler, fizik boyutuyla ulat sonu ve mekanik adan ilevsel oluu bir yana, zihniyet dnyamza kazandrd yeniliklerden dolay kuantumcu gelimeyi byle ele almak gerekir. Kuantum kuramclarnn kendileri de, kuantumun normal bir fizik veya mekanik bir gelimeden ok, bir dnce sreci, dnce h avuzu biiminde ele alnmas gerektiine vurgu yapyorlar. Kurey: Hz. Muhammedin mensubu olduu, slamiyetten nce Mekkedeki en zengin ve byk kabilelerden biridir. Hz. Muhammed bu kabilenin Haimi kolundandr. Kurgu: Sinemada arlkl olarak kullanlmasna ramen, daha geni bir kullanm alan da vardr. Daha genel olarak da, bir ii balangcndan sonuna kadar dncede tasarmlamak. Sinemada bir filmin konu dahil ekim yaplacak sre, yer ve blmlerin bir anlam ve uyum btnl salayarak btnletirme, montaj. Felsefede ide, uygulama alanna gemeyip bilmek ve akl ama amacn gden dnce, speklasyon. Klliyat: Eser koleksiyonuna karlk geldii gibi, bir yazara ait olan yaz larn tmn (eserlerin toplam) iermektedir. Edebiyatta, bir yazarn yaynlanm tm yaptl ar o yazarn klliyatdr. Btn eserlerinin toplamna karlk gelen klliyat, ayn z amanda bir konu hakknda ok detayl yazl eserin bir koleksiyon dizini eklinde bir arada bulunmasdr. Dinsel retinin her konusu hakknda birok bilgi ve belgenin, kutsal kitaplar ve yardmc kaynaklar da dhil hepsinin toplam bir klliyat oluturulmaktadr. Kltr endstrisi: Kavram felsefi olarak Frankfurt Okulu tarafndan tartlmtr. Marksist reti, altyap-styap karlatrmasnda, altyapy esas alr ve kltr dahil i nsann dnsel faaliyetlerini styap kapsamnda ve ikinci planda ele alr. Frankfurt Okulu ise bu yaklamn yerine, al tyap ile styapnn kaynamasn savunur. Altyapnn her eyi belirleyen konumda olarak ele al nmas, styapya ikinci planda yer verilmesinin kendisi eksikli ve yanltr. Kltr dahil styapnn birinci planda ele alnmas ve sistemin buna gre yeniden analiz edilmesi gerektii aktr. Bu tartma, kltrn kendisinin bir endstri ve rnlerinin de meta h aline geldii iddiasndan hareketle gelimitir. Bu kavramlatrma kapitalizmin kendini altyapda ve styapda nasl yeniden rettiini ve merulatrdn aklar. Kapitalizm endstriye dayanan bir sistemdir. Kltr ise, tarihsel olarak ekillenen toplum ilikilerini ifade eder. Her eyin ticari meta haline getirildii kapit alist sistem altnda kltr de bir meta haline gelmekten kend isini kurtaramamtr. Kapitalizmin hizmet sektrn oluturan temel alanlarn banda da, kltrel metalar gelmektedir. Kltr endstrisi ile anlatlan, tarihsel olarak yaratlan bu toplumsal deerlerin bir meta derekesine drlerek ticaret konusu haline getirilmesidir. Kltr endstrisi, sadece kltrel etkinlilerin, yaratmlarn birer meta haline getirilmesi ve ticaret konusu yaplmasyla snrlandrlamaz. Kltrn bir endstri haline getirilmesi sistemin kendisi323

ZGRLK SOSYOLOJS

ni buna dayandrarak srdrmesinin dayanaklar olmaktadr. phesiz bu arptlm, yozlatrlm kltr araclyla gerekletirilmektedir. Kapitalist-emperyalist sistemin gnmzde en fazla bavurduu, kendi snfsal yaklamlarn ve yaam tarzn bir kltr haline getirerek yayma, insanl bu temelde kendisine baml klma yaklamdr. Kltrel metalarn retimi ve datm iin kullanlan emek ve deerler dikkate alndnda, emperyalizmin kltr hegemonyaclna ykledii anlam da ortaya kar. Emperyalistler kltrel hakimiyeti, hakimiyetl erin en salam olarak deerlendirilmekte ve buna uygun davranmaktadrlar. Kmltif: Franszca bir kelime olup katlanm, birikmi, youn, kmeli vb. demektir.

L-l

Laik Devlet: Liklik, din-devlet ilerini birbirinden ayrmadr. Ynetim ilerini devlet ve brokrasisi ynetirken, din ileri dinle ilgili kurumlara braklmaktadr. Dindevlet ilerini birbirinden ayrmay temel prensip olarak benimseyen devlet, laik devlet statsndeki devlettir. Liklik prensip olarak devletin hibir dinin etkisi altna girmemeyi ve hibir dini etkilememeyi savunur. Buna gre devlet, hangi dinden olursa o lsun, kendi lkesinde yasayan insanlar birer vatanda olarak grr. Aralarnda din ayrm yapmaz, din farkllklarndan dolay farkl muamelede bulunmaz. Laiklik (secularizm): Dinle devlet ileri ayr tutma; devleti kkten dinci sultasnn arac deil, vatandaa her alanda (hukuk, eitim, salk, ekon omi vb.) frsat eitliinin yan sra zgr dnme ve seeneklerini belirleme olana salayan kamu hizmetinde bir kurum kimliiyle alglama retisi. Lanse: Tantmak, deifre etmek, benimsetmek amacyla bir eyi ne srmek, ne karmak. Leveller: 1640 ngiliz Devriminin en radikal ve demokrat eilimli partisi. Bu devrimde soylular kraldan yana tavr alrlarken, karlar kraln karlaryla elien zenginler ise, kar cephede yer alrlar. Bylece devrim daha balangcnda ikiye blnr. Kraldan ve soylulardan zarar gren herkes bu devrime katlr ve kendi rgtllklerini yaratrlar. Kral ve yanllar bir taraf, zenginler bir taraf olup partileirlerken, Leveller de Fransz Devrimindeki Montainler (Daclar) gibi, bu devr imin en radikal ve demokrat eilimli grubun temsilcisi olur. Levi-Mahfuz: Kutsal Kitaptaki korunmaya alnan levhalara yazlm deimez yasalardr. Ya da ksacas korunan levhalar anlamna gelmektedir. Leviathan: Denizden gelen canavar olarak Tevratta anlatlr. Ancak Leviathan yeniden ve mehur eden nl ngiliz dnr Thomas Hobbestur. Hobbes 1651 yl nda yaymlad eserine bu ad vermi ve devleti de bununla tanmlamak istemitir, devleti Kutsal Kitaptaki denizden gelen canavara benzetmitir. Bu eser, dini yerdii iin din kartlyla sulanmtr. Liberalizm: Ekonomik bir terim olarak domutur. Braknz yapsnlar, braknz gesinler mehur formlnde ifadesini bulan yaklam, feodal itlerin almasnda nemli bir rol oyn am,
324

ABDULLAH CALAN

sormasnda da ekonomiyle snrl kalmam, tm toplumsal alanlara yansmtr. Siyasal, dinsel ve ekonomik alanlarda devlet mdahalesi istemeyen, toplum ve birey arasndaki ilikilerde nceliin bireyin hak ve zgrlklerinde olmas gerektiini savunan reti olarak kapitalizmin bayraktarln yapan bir ideoloji haline gelmitir. Burjuvazi feodalizme kar olduu kadar, reel sosyalime ka da bu ideolojiyle mcadele etmitir. Gnmzdeki temel ideolojik dayana da liberalimdir. lkesi, ls, kural olmayan, toplumu tekletirerek datan ve bundan da g alan bu rjuvazi, her renge brnen liberalizmle sistemi srdrmek istemektedir. phesiz liberalizm burjuvazinin tantlad gibi, devlet mdahalesizlii deildir. Olmad yaanan son kriz ve mdahalelerden de anlalmaktadr. Ltufkr: Arapa bir kelime olup, iyiliksever, alicenap anlamndadr.

M-m

Mabet: Dinsel inanlarn ibadet ve tapnma merkezi. Machiavelli: Asl ad Niccolo di Bernado dei Machiavelli olan Machiavelli, 3 M ays 1469 ylnda talyann Floransa kentinde domu ve 21 Haziran 1527 ylnda lmtr. Siyaset ve politika biliminin kurucular arasnda saylr. Tarihle ilgilenmi, oyun ve iir yazmtr. Rnesansn nemli isimlerindendir. Ayn zamanda iyi bir devlet adam ve stratejisttir. Hkmdar adl eseri, siyaset konusunda yazlm en bilinen eserlerin banda gelir. Bu eserinde iktidarn alnmas ve srdrlmesi konularn iler. Bunu yaparken de dinsel ve ahlaki kayglar bir tarafa brakr. Burada ama iin (iktidar iin) her yolu mubah grme sonucuna ular. lke ve kurallar bir yana brakr. Bu yakla m daha sonra pragmatizm olarak deerlendirilir ve Makyavelizm ile zdeleir. F elsefeye de bu biimde yansr. talyann birliini ok ister, bu konuda youn abalar olur. Magazin: ngilizce bir kavram olup, eitli konulardan sz eden, bol resimli dergi. Gnlk yaamda da ayn konulu ilikileri anlatr. Maharet: Her hangi bir ite kazanlm olan yetkinlik, beceri ve ustalk. Mahiyet: Arapa bir kelime olup iin asl, z, cevheri anlamndadr.. Maiyet: Devlet st ynetiminde yer alan insanlarn yannda, onlara hizmet etme temelinde b ulunan insanlarn tm. Kraln maiyeti, kraln tm ihtiyalarn gidermekle grevlendirilmi olanlar, daha genel olarak da bir kimsenin buyruu altnda alanlar. Makro Alem: Makro byk alem ise, dnya veya evrendir. Makro alem, byk evrendir. Malul: Sakat, aksak, zrl, yaral veya mazeretli insan tanmlamak iin kullanlr. Manastr: Dnya ilerinden el etek ekmi erkek ve kadn dindarlarn yaadklar yerlere denir. Ortaklaa yaanlan ev anlamndaki Manasterian deyiminden tremitir. Latinceye Yunancadan gemitir ve kilise anlamndadr. Manastr yam dinsel ve ortak bir yaamdr. Manastrdaki herkes kendi yeteneine gre alr, ihtiyacna gre harcar. Manastr rahip ve rah ibeleri kendilerini saya adamlardr. Evlenmezler ve cinsel ilikide bulunmazlar.
325

ZGRLK SOSYOLOJS

Manastrlarn Hristiyan felsefesinde zel bir yeri vardr. Hristiyan gizemcilii manastrlarda biimlendii gibi birok byk Hristiyan dnrleri de manastrlardan yetimitir. Manastr hareketi, o zamana kadar llerde barnan Hristiyan ilecileri bir rgte balama amacndan domutur. lk ileci M.S. III. Yzylda yaayan Saint Antoinedir. lk manastr da IV. yzyln balarnda Msrl Pachomios kurmutur. Burada zel mlk edinmeksizin ortak bir hayat yaanyor, bedensel isteklere kar koymak iin zellikle tarm alannda ok sk bir alma uygulanyordu. Saint Athanas, 339 ylnda, manastr hareketini Batya getirmi ve Hristiyan din adamlarn manastrcla yneltmitir. Bu ynelmede Saint Jeromiusle Saint Augustinusn de byk rolleri vardr. M anastrlar zamanla ileci niteliklerini yitirmi, dinsel birer okul durumuna dnmlerdir. Manifaktr: Fabrika ncesi makineli retim. Tek at altnda iblmnn gerekletii toplu retimin yapld alan. Fabrikann basit ve ilkel biimi. Maniplasyon: Gerei saptrmak, arptmak, gereklii ve geerlilii genel kabul gren konulara amal mdahaleler yaparak baka bir biime g etirmek, ynlendirmek. Manist Hareket: Zerdtlk dinini reforme ederek, Hristiyanlkla birletirip evrenselletirmek isteyen din adam, bilgin ve filozof olan Maninin gelitirdii harekete ve sonrasnda Maninin dnceleri temelinde hareket edenler. Manici hareket verili sistemi kabul etmez, ona muhalefet eder, deimesini ister. Bu da dier dinlerdeki olumlu yanlarn bulunup sentezl enmesi anlamna gelir. Mani kendisini Ademden balayarak gelen, Buda, Zerdt ve Konfyse kadar devam eden peygamberlik geleneinin bir devamcs olarak grr. O yzden Manici hareket, her eyi kendisiyle balatan bir hareketten ok, insanlk tarihinin bir toplam, bir sentezi olmak istemitir. Mani, gemiin btn bilgeliklerini an gereklerine uyarlamaya, bundan bir sentez yaratmaya alr. Bu ynyle ne kklerinden koparak kendisini reddeder, ne de gemie aklp kalr. Mantk: Felsefenin bir dal. Buna eldeki verileri kullanarak sonu karma sanat da denir. Daha genel ve zel olarak akl yrtme, geree u ygun bir biimde dnmektir. Marjinal: Kk, etkisiz kii ve gruplarn topluma karamama, toplumla uyumlu hareket edememe, toplum tarafndan benimsenmeme ve toplumun dnda kalmas. Marks Karl: 5 Mays 1818'de Prusyann Triener kentinde doar. Trier'deki gimnazyumdan mezun olan Marks nce Bonn'da, sonra da Berlin niversitesinde hukuk renimi grr. Tarih ve felsefeye daha ok arlk verir. Berlinde yerleik inanca kar kan bohem bir entelektel guruba katlr. niversite renimini Epikrus fels efesi stne bir doktora tezi sunarak 1841 ylnda t amamlar. Marks bu dnemde Hegelci bir idealisttir. Berlin'deyken Hegel felsef esinden tanrtanmaz ve devrimci sonular karma abasnda olan "sol-hegelciler" evresine katlr. renimini tamamladktan sonra, profesr olmak umuduyla Bonn'a geer. Ancak, Ludwig Feuerbach krssnden uzaklatrarak niversiteye dnmesine izin vermeyen ve Bruno Bauer'in Bonn'da ders vermesini yasaklayan hkmetin gerici politikas, Marks'n akademik kariyer yapma dncesini terk etmesine yol aar. Bu sralarda Almanya'da sol-hegelci grler hzla yaylr. Ludwig Feuerbach 1843 ylnda Gelecein Felsefesinin lkeleri adl yaptn yaynlar. Engels, daha sonralar "Biz ( Marks dahil sol-hegelciler) hepimiz, birden bire Feuerbach olduk der. Bu srada, sol -hegelciler ile ilikisi
326

ABDULLAH CALAN

bulunan Renanya'daki bir ksm radikal burjuvalar tarafndan Kln'de Rheinische Zeitung adyla bir muhalefet gazetesi kurulur ve Marks bu gazetede bayazar olur. Marks'n ynetimi altnda, gazetenin devrimci-demokratik eilimi giderek arlk kazanr. Ancak Rus ar I. Nikola zerine bir makaleden hareketle gelitirilen basklardan dolay gazeteden ayrlr. Bununla gazetenin kapatlmasn engellemek ister, ancak ayrlmasndan bir sre sonra gazete de kapanr. Marksn gazetede yazd dnemde Engels de gazeteye yazlar yazar. Dncelerinin birbirine yakn olmasndan hareketle tanrlar. 1844'te grtkten sonra bir daha ayrlmayacak, devrimci mcadelenin nderliini stlenirler. Prusya hkmetinin srarl istei zerine, tehlikeli bir devrimci olarak, 1845te Paris'ten srlen Marks Brksel'e yerleir. 1847 ilkyaznda Marks ve Engels, Komnist Birlik adl gizli propaganda derneine katlrlar. Birliin Kasm 1847de yaplan kinci Kongresinde nemli rol oynarlar ve kongrenin istei zerine, 1848 ubatnda Komnist Manifesto 'yu kaleme alrlar. 1848 ubat Devriminin patlak vermesi zerine Marks Belika'dan da srlr. Paris'e dnen Marks ksa bir sre kaldktan sonra buradan da ayrlarak Kln'e geer. Burada 1 Haziran 1848'den 19 Mays 1849'a kadar yaynlanan Neue Rheinische Zeitung'un bayazarln yapar. Gerici Alman hkmeti nce Marks hakknda soruturma karar alr, sonra da srgne gnd erir. nce Parise, oradan da mrnn sonuna kadar yaayaca Londraya gider. Srgn yllarnda Marks kendisini teorik almalara verir. Ekonomi -politik zerine younlar. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk ve Kapitalin birinci cildini bu dnemde yazar. 1850lerden sonra demokratik eylemlerin artmas, Marks pratik sahaya eker. Bu alandaki tm rgtleme almalarnda yer alr. 28 Eyll 1864te Londrada kurulan Uluslararas i Birliinin -Birinci Enternasyonalin ruhu ve kalbi gibidir. rgtn arsn, birok tebli ve kararn yazar. eitli lkelerin ii hareketlerinin birletirilmesi iin alr. Pariste ykselen mcadeleye ve Komnn rgtlenmesine katlr. Komnn yenilgi nedenleri zerinde durur, bu amala eserler yaynlar. Bu rgtlenme ve teorik mcadelede Marksn sal iyice bozulur. zerinde alt en nemli ve temel eseri Kapitali tamamlayamadan, 14 Mart 1883'te yaamn yitirir. Masonluk: Franszca bir kelime olup usta anlamna gelir. Daha okta loncalardaki ustalar anlamnda kullanlmtr. Ancak gnmzde daha ok, siyaseten etkili olan bir lobi rgtlenmesini a kla getirmekte, bu anlamda deerlendirilmektedir. Masonluk, tarihsel gemii gerilere gitmektedir. Mason kavramna ilk olarak 1390 tarihli bir belgede rastlanmtr. Bu, en eski masonik belge olarak kabul edilmektedir. rgtlenmesi ise, bu tarihlerden sonra Birleik Krallk (ngiltere, skoya, rlanda, Galler vb.) merkezli gelimeye balar. Masonluk kendisini Kardelik Organizasyonlar biiminde rgtler. Bugn dnyada ok etkili bir gtr ve 5 milyonun zerinde aktif ve etkili yesi olduu belirtilmektedir. Kat bir rgtlenmeye dayanr. Kendi iinde kat bir kast sistemi oluturmutur. Her ye ancak kendi kastndaki bilgileri bilebilir. Genelde bulunduklar toplumlarda gizli rgtlenirler. e kapanktrlar. eitli parola ve iaretlerle birbirlerini tanrlar. Mazhariyet: Arapa bir kelime olup, erime, elde etme, k azanma veya galip gelme demektir.

327

ZGRLK SOSYOLOJS

Me: Smer mitolojisinde geen ilahi yasalarn tmne me denir. Bu nlar en fazla nannann kurnaz tanr Enkinin ehri olan Eriduya yapt seferi anlatan destanda dile gelir. nana kendisine ait olduunu iddia ettii 104 Mesini ister. Kendisini Enkiye kullandrmasna ramen Melerini alarak kendi ehri olan Uruka dn arpcdr. Mitolojinin dili doru zlp sosyolojik tahlili yapldnda bu melerin, yani y asalarn uygarlk zellikleri demek olduu grlecektir. imdiye kadar yaplan aratrmalarda bu uygarlk yasalarndan 104 tanesi bulunmutur. Bu tr aratrmalar devam ederse bu saynn daha da artacaa benzemektedir. Tek tanrl dinlerde kullanlan tanrnn doksan dokuz sfat da, bu Smer kavraml arndan ileri gelmektedir. Mecaz: Szckleri gerek anlamlar dnda kullanma sanatdr. Buna kinaye veya dokundurtma da denir. Dier bir ismi de metafordur. Eski Yunancada ise bir anlam tekine gndermek demektir. Mecusi: Ik olarak kabul ettikleri ve kutsallk ykledikleri atee inananlara denmektedir. Mecusilikte iyilikle ktlk, aydnlkla karanln mcadelesi vardr. Ik iyilii ve aydnl temsil ettii iin kutsaldr. Ate bu kutsalln semboldr. Zerdtilik, Mitrailik, Manilik, Mazdekilik dinl erine inananlara denir. smi geen bu dinlerin hepsinde iyilii sembolize eden k kutsaldr ve k atele sembollemitir. Medine Szlemesi (Mukavelesi): Hz. Muhammedin Medinedeki kavgal olan Evs ve Hazre kabilelerini bartrmak iin gelitirdii szlemedir. slam tarihinde bu szlemenin nemi byktr. Hz. Muhammedin Medineye hicret ettii ylda Med inede yaanan sorunlara bulduu zmdr. Hicretten nce Medinede Yahudiler ve pagan inancna mensup airetler ve deiik k esimler yayorlard ve zaman zaman kesimler arasnda atmalar yaanmaktayd. Hz. Muhammed Mekkelilere kar bir g olabilmek iin Medinelileri ortak bir paydada birletirip rgtl emek zorunluluunu derinden hisseder. te Medine szlemesi bu ihtiyatan doar. Daha sonralar slam mmetinin olumas ve anayasas anlamna gelen Medine szlemesi, Med inede yaayan her kesimin hak ve hukukunu belirler. Mertebe: Kelime olarak derece, aama, rtbe anlamnda kullanlmaktadr. Bir insann varmak istedii yere varncaya kadar at eiktir. Daha ok filozoflarn veya ermilerin ulat dzeyi ifade etmede kullanlr. Mesih: Kurtarc anlamna gelmektedir. zel bir isim olarak da Hz. sann ismidir. Mesih inanc Yahudi dininde de vardr. Mesihin bir gn gelip adaletsizlii, ktl ve yozlamay ortadan kaldraca inanc dnemin tarikatlarnda yaygn bir inantr ve o dnemde birok kii de kendisini Mesih ilan etmitir. Merutiyet: Parlamenter krallk olarak da tanmlanr. Krallkla idare edilen bir lkede ynetimin kraln bakanlndaki bir parlamento tarafndan yrtlmesi dir. Bir anlamda kraln, padiahn yetkilerinin bir blmn kendisine bal feodal beylerle, senyrlerle paylamasdr. Bu uygulama nce ngilterede, ardndan da Avrupann dier kimi devletlerinde gelimitir. Metafizik: Felsefenin en tartmal konularndan olan varlk sorununa, oluuma, yaratla ve bilgi kuramna cevap arayan temel bir yntem olmutur. Fiziksel dnyann duyumlarla alglanabilenin tesinde, kurgusal akl yrtmelerle elde edildii varsaylan bilgilerin tmne verilen ad olmu328

ABDULLAH CALAN

tur. Bilgi kuram bakmndan salt akln kavrayabilecei bilgi srelerini kapsamas, yani gerek dnyada birer fiziksel gereklik olmayan soyut ilkeler ve bilgiler sorunu, metafiziin temel dayanak noktasn oluturur. Buna gre, varlk, oluum, yaratm, bilgi duyularmzla alglayabildiimiz e ylerin tesinde eylerdir. Bunlar ancak bu duyumsamalarn tesince aklla, dnceyle kavranabilirler. Bu yzden felsefede bazen en st disiplin olarak olumlanm, bazen de bo ve anlamsz nermeler ieren bir disiplin denilerek kmsenmitir. Bu anlamda metafizik deyimini ilk kullanan Aristo olmutur. M. 1. yzylda Andronikos kullanm ve Aristotelesin ders kitaplarn sralarken doa bilgisi derslerinden sonra gelen on drt kitabna Meta ta Phusika ( doa bilimlerini kapsayan kitaplardan sonra gelen kitaplar) adn vermitir. Nitekim bu kitaplarnda Aristoteles de, duyularla kavranan bilgi (fizik)in stnde sayd aklla kavranan bilgiyi kapsadklarndan tr ilk felsefe adn vermitir. Aristoteles iin bu felsefenin ilklii, btn bilimler iin gerekli ilkeleri incelemesinden ve saptamaya almasndandr. Bylece metafizik, ilk kullanmnda fiziin stnde, tesinde ya da dnda saylan dnce ile ilgili, dnsel bir anlam tamaktadr. Mezhep: nan ve tapm yoludur. Arapa, bir dnce ve sanya uyma anlamnda zehab szcnden tremitir. Ayn dinin yorumunu, ya da sonradan birbirinden ayrlm anlaylar ve yorumlar belirtir. Saduki, Ferisi ve Eseni mezhepleri Yahudiliin mezhepleridir ve Yahudilii kend ilerine gre yorumlamlardr. Katolik mezhebine kar sonradan gelien Protestanlk, Ortodoksluk, Kalvencilik vb. mezhepler de Hristiyan mezheplerdir. Sun ilik ve Alevilik slamn iki temel mezhebidir. Sunilik de kendi iinde eitli alt mezheplere (Hanifilik, afiilik, Malikilik, Ha mbelilik) ayrlr. Ayrca reti, dizge, okul anlamlarna da gelmektedir. Arapa meslek ve tarikat deyimleri de dnsel olarak tutulan yolu dile getirmekle birlikte, slam felsefesinde meslek daha ok felsefesi yolu, tarikat ise daha ok gizemsel yolu dile getirir. Bu iki terim bylelikle yapay anlamda dinsel yolu dile getiren mezhep teriminden ayrlr. afilik bir mezhep, Mevlevilik bir tarikattr. Meslek Arapa bir diziye katlmak anlamnda sluk, tarikat da, yol anlamnda tarik szcnden gelmektedir. Michel Foucault (19261984): 20. yzyln nemli dn adamlarndan biri. eitli konulara ilikin yazd yazlarndan hareketle 20. yzyln filozoflarndan biri olarak deerlendirilmektedir. Nietzcheye ball kadar postmodern yaklamlar ieren dnceleriyle geni bir yelpazede yazan Foucault, edebiyat eletirmenlii de yapmtr. ktidar hastane, hapishane, cinsellik konular temelinde incelemitir. Adal bir dil kullanan ve kendi dorultusunun yaratan olan Foucault, kap italizmi de kapsaml deerlendirme ve zmlemelere tabi tutmutur. Kimi konulara ilikin deerlendirmeleri erken ldnden yarm kalmtr. lk kitab Akl Hastal ve Kiilikten balayarak hayat boyunca adeta drt ana eksende toplad iktidar konul arnn tarihini yazmtr. TpDelilik; Bilim-Bilgi; Gzetim-Hapishane; Cinsellik-Aile ana eksenlerinde verdii rnler arasnda Klasik ada Deliliin Tarihi, Kiiliin Douu, Cinselliin Tarihi vb. saylabilir. Mikro alem: Mikro, en kk para, birim anlamna gelir. Alem dnya anlamndadr. Mikro alem en kk dnya demektir. Bu da atom at dnyasdr. Mikro evrenin karldr ve bu kavram insan tanmlamak iin de kullanlmaktadr. Makro evren, gne sistemi olarak iinde yer aldmz
329

ZGRLK SOSYOLOJS

evreni, mikro evren de insan anlatr. Bu deyimleri kullananlar toplumu da mezo (o rta) evren olarak tanmlarlar. Mikro milliyetilik: Mikro en kk para, blm, birim anlamna gelmekt edir. Bilimin her alannda en alt birimleri veya lei ifade eder. Mikro milliyetilik ise en kk etnik topluluklarda grlen milliyetilik olgusudur. Milliyetiliin azami yaylmas ve en ufak etnik topluluklar bile etkisi altna almas durumudur. Milli Burjuvazi: Verili bir alanda pazar birletiren ve eitli sermaye biri kim modelleriyle ( devlet kapitalizmi, ticaret kapitalizminin ilk aamalar vs...) oluan sermaye snfdr. zellikle ge kapitalistleen lkelerde bu burjuvazi eidi devletin nde gelenleriyle, snrl lekteki sermayedarn desteklenmesiyle palazlandrlr. Ancak emperyalizm anda, tekeller dneminde sermayenin uluslararas bir nitelik kazand dnemde milli burjuvaziden bahsedilemez, bahsedilse bile ok zayftr. Bu dnemden sonra sermaye iin anayurt, parasn yatrabildii yerdir. Milliyetilik: Milliyet kelimesinden tremitir. Milliyet ayn topraklar ze rinde yaayan, aralarnda dil, tarih, kltr ve ruhsal birlik bulunan topl umu ifade eder. Bu anlamda Arapa mmetin karldr. Bat dillerinde dou anlamna gelen nationla zdetir. Dier siyasi kavramlarda olduu gibi millet de, kelime anlam dnda baka anlamlarda kullanlr. B.Lewis, milletin milladan geldiini, bunun da bir sz anlamn tad ve vahiy olarak kabul edildiini belirtmektedir. lk szn, vahiyin tanr kelam olduu bilinen bir gerektir. O yzden milliyetilik tanr buyruudur. Tanr buyruklarnn toplamnn dini oluturduu gz nne getirildiinde, milliyetiliin dini yn hemen aa kar. Millet-Ulus tarihsel bir kategori, toplumsal form ve sosyolojik bir olgu iken milliyetilik ise burjuvazinin karn ifade eden ideolojik bir kimliktir. Ekonomik ve siyasi karlar temelinde ortaya karlm ve gelitirilmitir. Milliyetiliin bir milletin kendi dilini, kltrn, soyunu, gemi ini, yaratmlarn sevmesi, korumas ve savunmas klfna brndrlp gsterilmesi bir aldatmacadr, yanltmacadr. Milliyetilik siyasal ve ideolojik bir formdur. Kendiliinden var olan bir ey deildir. ddia edildii gibi aidiyet duygusunun yaratt bir sonu da d eildir. Bir topluma ait olma duygusu ve toplumun kltrn, zerinde yaanlan corafyay, klann, kyn, dinini, dilini vb sevme duygusu da deildir. Marx ve Engels'in ulusal duygularn yani milliyetiliin dzmece bir bilinten baka bir ey olmadn sylemeleri, geree tutulan bir ayna gibidir. Milliyetilik, toplumu burjuvazinin karlarna gre yeniden ekillendirme hareketidir. Devlet iindeki siyasal ve sosyal dengelerin yeniden oluturulmasndan iktidara, devletleraras ilikilerden ticarete, toplumun kltrnden ruhsal ekillenmesine kadar yaamn her alann ekonomik karlar dorultusunda bir z ve biime kavuturma hareketidir. Milliyetilik, kkeni eski olmakla beraber, sanayi devrimi dneminde gelien bir ideolojidir. nk sanayi devrimi insanlar kknden kopartt, bir boluk yaratt. te milliyetilik bu ortamda boy verdi. nsann kklerinden koptuu ve boluu yaad bir zamanda gvenlik ve yeni bir aidiyet duygusu gelitirdi. Yenidnyann yaratt birey ile toplum arasndaki uurumu kendine gre kapatt. Bu da znde yeni bir dinin douudur.
330

ABDULLAH CALAN

Milliyetilik, hangi koullarda olursa olsun, hangi tarihsel srete gel iirse gelisin, ulus ve ulusun karlaryla alakas olmayan bir ideolojidir. Milliyetilik ideolojisi, ulus iindeki elit bir kesimin iktidar ele geirmek ya da kendi karlar dorultusunda bir devlet kurmak iin ulusu ku llanmasdr. Bu ideoloji, uluslarn birbirlerine dman olduklar, kendi ulusunun dier uluslardan stn olduu dncesine dayanr. Halklarn birbirlerine dman olduklar tezi zerinden geliir. Ekonomik karlar ve iktidara ulamak iin ulus bir metadr burjuvazi iin. Milliyetiliin lib eral, faist, muhafazakr ya da anti-emperyalist (anti-smrgecilik) biiminde olmas zdeki deiiklikten kaynakl deildir. Mitaniler: Mezopotamyann orta kesiminde, M.1500-1250 yllar arasnda Hurri konfederasyon denemesinden sonra kurulan daha gl bir federasyondur. Krtlerin atalar olan Aryen kkenli kabilelerden biridir. Orta Mezopotamyada, bugnk Urfa, Mardin ve rnak blgelerinde hkm srmtr. En parlak dneminde douda Arapkha (bugnk Kerkk) ve Zaros Dalarndan balayan topraklar Asuru da iine alarak Akdenize kadar uzanr. Asl merkezi bakent Wajukani nin yer ald Habur Irma blgesidir. Monolitik: Franszca bir kelime olup, tekilik demektir. Moorray Bookchim: Rus devrimci hareketinde faal bir rol oynam olan gmen bir anne ve babann ocuu olarak 14 Ocak 1921de Newyork Cityde doar. 1930larda komnist genlik h areketlerine katlr, ancak daha bu tarihlerde solun otoriter tavrnn farkna varr. spanya i sava etkinliklerini rgtlemede aktif bir ekilde yer alr. Eyll 1939daki Hitler-Stalin anlamasna kadar komnistlerle birlikte hareket eder. Bu tarihte Trokist-anarist eilimlerinden dolay ihra edilir. Zaman iinde zgrlk bir sosyalist olur. Yeni sol hareketinin balangcndan itibaren iinde yer alr. ABDde toplumsal ekoloji hareketlerine nclk eder. 1960 yllarn sonunda ABDdeki zgr niversitelerden biri olan Newyorkdaki Alternatif niversitede, daha sonra Staten slandda Newyork niversitesinde dersler verir. 1974te Plainfield Vermondda ekonomi , felsefe ve toplumsal teori ve alternatif teknolojiler konularnda verdii derslerle uluslararas n kazanan toplumsal ekoloji endstrinin korucularndan olur. 1974te New Jersey Ramapo Collegede ders vermeye balar. 1983te toplumsal teori profesr olur. zgrln Ekolojisi, Kentsiz Kentleme, Toplumsal Ekolojinin Felsefesi vb. adl eserlerini yaynlar. 2006 ylnda yaamn yitirdi. Mucib: cabnda, icabna gre, gereince. Herhangi bir eyin gerektii gibi yap lmas. Mucit: cat eden, icatta bulunan kimse. Muhalif: Bir gre, bir dnceye, bir davrana kar olma durumudur. Mukabil: Bir eye karlk gelen veya yaplan. Musa: Yahudiliin kurucusu olan peygamberdir. Bu yzden Yahudilie Musevilik de denir. branicede Moe, Batl dillerde ise, Moisedir. M.. 13. yy.da yaadna inanlr. Yaam stne kesin bilgiler yoktur. Yahudi geleneinde inanlan anlatmlara gre, Msrda Tutankhamonun Firavunluu zamannda domutur. Yahudilerin kutsal kitab Tevrattaki (Kuran da onaylyor) anlatmlara gre, Firavun dnde o yl doacak erkek ocuklarndan birinin, tahtn ykacan grm ve btn erkek ocuklarnn doar domaz ldrlmelerini buyurmu. Annesi onu bir sepet iinde Nil Nehrine brakm. Firavunun kars ve kzlar onu bulup almlar ve adn sudan doan anla331

ZGRLK SOSYOLOJS

mnda Musa koyarak bytmler. Musa bydkten sonra kendisine eziyet edilen bir srailliyi korumak iin bir Msrly ldrm ve Medyana kam. Medyan kahini onu kz Tsitporayla evlendirmi. Musa orada sesler duymaya balam. Bu sesler Tanrdan geliyormu. Tanr ona kavmini hak dinine armasn ve Msrdan karmasn buyurmu. O da bu buyruu yerine getirerek M.. 1346 ylnda kavmini Msrdan karm. Firavun pelerine dm, ama peygamber asasn daldrnca Kzldenizi ikiye ayrm ve braniler kendilerine alan bu yoldan geip kurtulmular. Fir avun ve askerleri de onlarn pelerinden yrmek isteyince kapanan denizde boulmular. Musa Tr Dana kp tanryla konumu ve nl On Buyruk (Ar Euamir- Aer)u orada alm. Dokuz byk mucize gsterdiine inanlr. Kurana gre Musa M slmandr ve Muhammedin peygamber olarak geleceini mjdelemitir. Gerekten de Musann kiilii Hristiyanlk ve Mslmanln ncs niteliindedir. Bu son iki din, onun getirdii ve temellerini att dinin uzantsdr. Mutulamak: Sevinilecek bir iin olduunu birbirine veya bakalarna ha ber vermek, mjdelemek, mjde vermek. Mutat: Arapa bir kelime olup, allm, allan, alkanlk anlamnd adr. Mutedil: Dncede veya eylemde arya kamama, lml yaklama. Mutlakyet: Bir kiinin veya bir zmrenin egemenliine dayanan yn etim. Mcehhez: Arapa bir kelime olup, tehiz edilmi, tehizatlanm, h azrlanm, donanml, donanm anlamndadr. Mphem: Arapa bir kelime olup ak seik ve kesin olmayan sz demektir. Mulk, belirsiz, mehul ve esrarengizin karl olarak da kullanlr. Msadere: Herhangi birisine ait bir mala, devlet tarafndan kiinin izni ve rzas dnda zorla el koymadr. Mstesna: stisnai olan, az bulunan, nadiren karlalan. Herhangi bir eyin veya kiinin benzerinin az bulunmas, ya da var olanlardan farkl o lmas. Mahede: Gzetleme, gzetim, gzetim altnda tutma. Mterek: Ortak, ortaklaa, el birliiyle yaplan.

N-n

Neo Paganizm: ok tanrclk olan paganizmin gnmzdeki halidir. Her eyi bir tanr haline getirerek balanlacak, bal kalnacak deer brakmama yaklamdr. Neron: Romay yakmayla zdelemi bir isimdir. Beinci Roma mparatorudur. Asl ad Lucius Domitus Ahenobarbustur. M.S. 15 Aralk 37de talyann Antium e hrinde domu, Julioclaudion imparatorlarnn son ferdidir. M.S. 54-68 arasnda imparatorluk yapm ve Neron Claudius Ceasar imparatorluk adn kullanmtr. Nesne: Belli bir arl, hacmi, rengi ve maddesi olan her trl canl ya da cansz varla d enir. Felsefede ise znenin dnda kalan her eyi tan mlamak iin kullanlr.
332

ABDULLAH CALAN

Nesnel: Genel olarak, zihinden bamsz olarak var olan gereklie denir. Baka bir deyile, gerek, tantlanabilir ya da fiziki olan ve dolaysyla, durum, fonksiyon ya da konumu isel tecrbeye, zihinsel yaantya, znel deneyime bal olmayp, herkes t arafndan gzlemlenebilir ve dorulanabilir olma durumudur. Ayrca doas fiziki lm yoluyla belirlenebilen eyler iin kullanlan sfattr. Nevi: eit, cins, tr anlamndadr. Kendine zg davran, karakteri olan farkl eyleri ifad elendirmek iinde nevi ahsna mnhasr deyimi kullanlr. Nietzche Frederic: Papaz bir baba ve papaz bir aileden gelen bir annenin ocuu olarak, 18 Ekim 1844 ylnda, Almanyann Lutzen kentinde d oar. Babasn kr eden kronik migren hastal, genetik olarak Nietzcheye de geer.1848 ylnda babas lnce, kat geleneklere sahip kadnlar tarafndan yetitirilir. Nietzsche annesi, kz kardei ve halasyla birlikte, evin tek erkek ocuu olarak byr. Bu durum kiilik yaplanmasnda derin izler brakr. Ailede dinsel etkilerin arlkta olmas ve ynlendirilmesi sonucu kk yata dine ynelir, ama dinin zm olmadn anlay nca erkenden vazgeer. Varln amacna, bu arada kendi varlnn amacna ilikin sorular s orar, bunun cevaplarn arar. 13 yandayken otobiyografisini yazma denemesine giriir. Ortarenimini bitirdikten sonra Bonn niversitesinde ilahiyat dersleri alr. Ancak asl ilgisini eken dil bilgisidir. Bu arada felsefeye de ilgi gsterir. Bonnda istediini bulamaynca felsefe dersleri iin Leipzge gider. Burada eitli felsefecilerle tanr. Kendisini en fazla etkileyen felsefeci ise, Schopenhauerdir. Onun Duyurucu Mantn Yeterlilii adl drt ciltlik almasn titizlikle okur. niversiteyi bitirdikten sonra hocalarnn da yardmyla Basel niversitesine dil bilgisi hocas olarak atanr. 27 yanda profesr unvanyla filoloji krssnn bana geer. 1872 ylnda ilk byk yapt olan Trajedinin Douunu yazar. Burada Yunan felsefecilerini inceler. Trajedi tartmalarna giriir ve kelimenin kkeninden ie balar. Mevcut verili felsefik izgiyi itici bulur, daha far kl bir izgi izlemeye alr. 1873-74 yllarnda ise Zamansz Dnceler adl yaptn yaynlar. Burada verili tarihe ve kltre ciddi eletiriler gelitirir. Bu yllarda hastalnda ciddi gelimeler olur. Grme yetisini zayflatr, babasnn hastalndaki belirtiler onda da grlr. Hastalnn yannda kiiliinde ve psikolojik dnyasnda da bl nmeler olur. Kendisini sosyal yaamdan eker, yalnzla gmlr. Bu ruh hali iinde iken Byle Buyurdu Zerdt adl eserini yazar. Sahte olmayan bir dostluk arar. Yeniden Basele dner, ancak bu sefer Baseldeki yllar znt, umutsuzluk ve mutsuzlukla doludur. Bu dnemde Bir tiraf adl almasn yaynlar. Bunda ruhsal dnyasn yanstr. Yaad gerginlii ve atmalar yazar. niversitede daha fazla kalmann ve profesrlk yapmann anlamnn kalmadn dndnden grevinden istifa eder. Gen yanda ulat bu kariyeri elinin tersiyle itince, kariyer peinde koanlar bu yaklamn delirdiine yorarlar ve yle yaklarlar. Nietzschenin arkadalar bir bir kendisinden uzaklarlar. Son kalan arkada onu Venedikteki Lena Hastanesine gtrr. Halisnasyonlar grmeye balar ve bunlar giderek artar. Hastanede iyilemeyecei anlalnca evine gtrlr. 25 Austos 1900de lr. Norm: Toplumsal bir grubun yelerince paylalan davran kural ya da standartlar, Normlar dllendirme ya da cezalandrma yoluyla dardan dayatlabilecei gibi, bireyler tarafndan isel333

ZGRLK SOSYOLOJS

letirilmi de olabilir. Yani birey normu benimser ve d bask olmadnda da ona uygun davranr. Norm terimi istatistik yntemlerle saptanm standart ya da ortalama toplumsal davran, tutum ya da gr anlamnda kullanlr. Bu ikinci anlamnda bekl enen deil, gereklemi olan davran belirtir. Nkleer: Atom ekirdeiyle ilgili olan. Atom iinde byk miktarda enerji barndrr. Atom ekirdeini paralamak, byk bir enerjiyi aa karr. Atom bombas, atom ekirdeindeki bu enerjinin aa karlp ldrc bir silah olarak kullanlmasdr. Nkleer reaktrlerde bu enerji elektrik enerjisine dntrlr.

O-o

Objektif: Herhangi bir varlk ya da durum deerlendirmesinde nesnel gereklie dayanarak bilgi oluturma, karar verme, deerlendirme yapma. Buna tarafsz ve nesnel olmak da denir. Obsidyen: Doal yollardan oluan, volkanik kkenli bir cams ve sert bir ta trdr. Yanardalardaki lavlarn hzla soumas ve kristallemeye yetecek kadar zamann gemesiyle oluur. B unun keskin ve delici zelliinden dolay ilk alarda ok ba, mzrak ve balta olarak kullanlmtr. Ocak: ok deiik anlamlarda kullanlan bir kavramdr. zerinde yemek piirilen yer kadar, ayn ama ve dnceyi paylaanlarn kurduklar kurulu veya toplandklar, grev yaptklar yer anlamnda da kullanlmaktadr. Olgu: Duyular yoluyla ulalabilen nesnel gereklik, gereklemi olan her ey. llebilir ve kantlanabilir olmaktan uzak olan dnce, fikir ve t asarm dzeyinde olan eyler, gereklemediklerinden olgu deildirler ve olgu kapsamnda ele alnmazlar. Cladue Bernard olguyu; deneyimsel dnceye yol gsterecek ve ayn zamanda onu denetleyecek tek gerek olarak tan mlar. Auguste Comte ve izleyicileri de, olgudan yola karak olguculuk/pozivitizm felsefesini gelitirmilerdir. Onlara gre olgu ve alg ayn eydir. Doru bilgiye ulamann yolu da direkt duyumlarn ve algl arn incelenmesiyle gerekleir. Olguculuk: Pozitivizm olarak da bilinir. Kavram olarak kullanlmas yeni olmakla birlikte kkleri eskilere dayanan bir felsefi yaklamdr. Bunun kkenini Yunan sofistlerine dayandrmak mmkndr. Sonrasnda Latin felsefecisi Sextus Empiricus gelitirmitir. Aydnlanma dneminde ise ngiliz deneyciler ve Fransz ansiklopedistler kullanm ve gelitirmilerdir. Olguculuk; olgularla desteklenen ya da olgularla ilgili verilere dayanan bilginin tek salam bilgi tr olduunu savunan felsefi grtr. Dar anlamyla August Comte'un felsefesi iin de kullanlr. Genel izgileriyle olguculuk, deney konusu edilebilecek olgularla ilgili, yani en geni anlamyla bilimsel bilginin salam bilgi olduunu vurgular. Bunun dnda, olgucularn ou mantk ve matematik gibi bilgi trlerinin varln kabul ederler, ama bunlarn ieriksiz olduunu da ileri srerler. Olguculuun en temel zelliiyse, geleneksel felsefe grlerini, olumsuz bir anlam ykyle "metafizik" olarak niteleyerek kar kmasdr. Comte'dan bu yana "metafizik" nitelemesi insanln ge334

ABDULLAH CALAN

ride brakt bir aamayla ilgili, geerliliini yitirmi, yerini "pozitif" bilim lere brakm bir bilgi trn artrr. Olguculuk, Aydnlanma'nn ve yenia bilimlerindeki gelimelerin bir sonucudur. Olympos Tanrlar: Yunan mitolojisine gre; Tanrlar Olympos Danda kalr, burada yaarlar. Olympos Da, mitolojik ifadesiyle Tanrlarn Da olarak bilinir, lmsz tanrlarn yaad yerdir. On Emir: Dini inana gre, Hz. Musaya Sina Danda Tanr tarafndan iki ta levha zerinde yazlarak verilmitir. Bunlar daha ok dini ve ahlak kurallar ve yaptrmlar ierir. On Emir Tevratn k blmnde ilenmitir: 1-Karmda baka ilahlarn olmayacak. 2-Kendin iin put, yukarda gklerde olann yahut aada yerde olann yahut yerin altnda sularda olann hi suretini yapmayacaksn, onlara eilmeyeceksin ve ibadet etmeyeceksin. 3-Yehovann, Rabbin ismini bo yere azna almayacaksn. 4-Sebt gnn takdis etmek iin onu hatranda tutacaksn. 6 gn ileyeceksin ve btn ilerini yapacaksn, fakat 7. gn Tanrn Rabbe Sebttir. Sen ve olun ve kzn, klen ve cariyen ve hayvanlarn ve kapnda olan garibin hibir i yapmayacaksnz. nk Rab, gkleri, yeri ve denizi ve onlarda olan btn eyleri 6 gnde yaratt. 5-Babana ve anana hrmet edeceksin. 6-Katletmeyeceksin. 7-Zina etmeyeceksin. 8-almayacaksn. 9-Komuna kar yalan ahitlik etmeyeceksin. 10-Komunun evine tamah etmeyeceksin, komunun karsna, yahut klesine, yahut cariyesine, yahut kzne, yahut eeine, yahut komunun hibir eyine tamah etmeyeceksin. Ontoloji: Kavram olarak varlk bilimi anlamndadr. Ancak felsefi d erinlii olan bir kavramdr. Kavram olarak ilk defa 17. yzylda Alman fels efeci ve dnr Wolf tarafndan kullanlmasna ramen, kkeni eski Yunan felsefecilerine dayanr. Aristotales, Metafizik (fizii tesi) ad altnda kitaplatrlan yazlarnda Varlkbilimi iin ilk felsefe adn kullanr. Platonun idea dncesi ile Sokratesin arkhe araylarn da bu kapsamda deerlendirmek mmkndr. Ontoloji, tek tek varlklarla ilgilenme yerine, varlklar bir btn varlk olarak ele alr. Tekil eyleri deil, Varln kendisini, temel zelliklerini ele alr. Varla somut yaklamaktan ok, s oyut yaklar. Hristiyanln egemen olduu orta ada Aquinolu Thomas, Aristotalesin almalar ndan yararlanarak tanrnn varln aklamak iin Ontolojiden yararlanmtr. Bu y zden Tanry yaratt varlklarn bilgisi olarak yorumlamtr. Daha sonraki felsefecilerin Ontolojiyi metafizikle bir tutup eletirmeleri, onu g zden drm, deersiz bir konuma getirmitir. Ancak ontolojiye yeniden anlam yklenmektedir. Ontoloji, Jeoloji gibi yer bilimini veya astronomi gibi gk bilimini inceleme yerine, bunlarn btnn, Varln var olu anlamn inceler. Optimal: En uygun, en elverili durumdur.

335

ZGRLK SOSYOLOJS

Orijin: Herhangi bir eyin kk, kkeni ve asldr. Buna kendine zg olan, taklit olmayan da denir. Ortaa: Tarihiler, tarihi deerlendirirken eitli kstaslar esas alarak dnemlere ayrtrrlar. Marksistler, retim gleri ile retim ilikileri arasndaki elikiyi esas alarak tarihi, ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist dnemlere ayrrlar. Hegel kendi almasnda tez, antitez ve sentez yntemini esas alr. Kimileri de kullanlan aletlere gre, ta devri, tun devri, demir devri vb. dnemlere ayrr. Ancak en genel anlamda tarih dneme ayrlr. Birinci dnem klasik uygarlklar a da denilen antik adr. 1500l yllardan sonraki dneme de modern alar denmektedir. Atik ala, modern a arasnda kalan dneme de Orta a denir. Ortaa, batda Bat Roma mpar atorluunun yklyla balatlp, stanbulun Trkler tarafndan alnmas, dinde Reformasyon ve san ayi devrimiyle sonlandrlr. Yani 500 ile 1500 arasndaki yllar Ortaa olarak deerlendirilmekt edir. Dinsel Taassubun/fanatizmin hakimiyetinden dolay Ortaa, karanlk bir a olarak deerlendirilir. Ortodoksluk: Yunancada Ortodoks, doru gr, inan ve doru itiraf anlamna gelir. Hristiyanlk byk tartmalar sonucunda 1054 ylnda Katolik ve Ortodoksluk olmak zere ikiye ayrlr. Bat Roma snrlarnda kalan Hristiyanlar Katolik olurken, Dou Roma (Bizans) snrlar iinde kalan Hristiyanlar da Ortodoks olmulardr. Ortodokslar u noktalarda Katoliklerden ayrldklarn belirtmilerdir. Onlara gre; Kutsal Ruh yalnzca tanrdan gelir. Kilise yanlmazdr, domalar, dnceleri deimez. Cehennem yoktur. Kimi dini tapnma ve kurallarda da farkllklar vardr. Ortodokslar Katolikler gibi tek bir merkezden ynetilmezler. Tersine 15in zerinde bamsz kiliselerin birliinden oluur. Tutuculuk, Ortodoksluun en temel zelliidir. Ortodoks dnyasnn drt byk patriklii (stanbul, skenderiye, Antakya, Kuds) vardr. Dier blgelerdeki milli kiliseler, idari yap itibariyle bu drt patriklie baldr. Buna gre , Ruhani bakan Patriktir, Papa yanlabilir, O sann vekili deildir, Her lke ibadetini kendi diliyle yapmakta serbesttir, Ha sadan sola karlr ve Han kollar birbirine eittir. Oryantalizm: Bat gzyle douya bakmak, douyu aklamaktr. Bat merkezci sosyal bilimin gelitirdii yaklamlarn banda gelir. Douyu zengin ama basit, geri, ilkel, tembel ve hor gren yaklamdr. Otantik: Geree veya aslna dayanan, gerek olan ve tarihten kkn alan d emektir. Otrar: Kazakistann gneyinde Sirderya yaknlarnda Farab blgesinin ynetim yeridir. Cengiz Han tarafndan yaklp yklmtr. Bugn hala kal ntlar mevcuttur.

z savunma: Herhangi bir tehlike karsnda bireyin veya toplumun kendisini savunmasdr. Savunma varla canllk zellii katan en temel zelliklerin den birisidir. Her bitki, hayvan kendin336

ABDULLAH CALAN

ce bir savunma sistemi gelitirmi, kendisini dardan gelecek saldrlara kar savunur, korur. Ayrca bu soyunu srdrmenin, kendini gelecee de tarmann olmazsa olmazdr. Bir tr olarak insann kendisini savunmas da hem bir hak, hem de bir zorunluluktur. Ayn ey toplum iin de geerlidir. z savunma, zgrln korumann ve adaletle yaamann yegane yolu ve aracdr. Saldrgan deil, savunma temellidir. zgrlne ynelim olduunda devreye girer. z ynetim: Bireyin veya toplumun kendi kendini ynetmesidir. Bireyin veya toplumun kendisini ilgilendiren tm konularda sz, karar ve uygulama sahibi olmasdr. Bu da dorudan demo krasidir ve insanln oluum ilkesidir. zne: Bilinci, sezgisi, d gc ve iradesi olan, olay ve odlulara aktif katlandr. Felsefede bilen varlk olarak da deerlendirilir. Nesnenin kartdr. zne nesne ikilemi madde, bilin ikilemidir. zne bilinci, dnce dnyasn, iradesini olutururken, nesnede d dnyay, maddi dnyay oluturur.

P-p

Paganizm: Doa dinlerinden sonra gelien ve toplumlar uzun sre etkileyen nemli dinlerden biridir. Hristiyanlk bata olmak zere tek tanrl dinlerden nce gelien ok tanrl bir dindir. Hristiyanlk ncesi Yunan ve Roma dinleri Paganist dinler olarak tanmlanrlar. Mitolojik zamanlarn dinleri ounlukla Paganist dinlerdir. Tanr tapnmalar ve inanlar mitolojik tanrlarla, bu tanrlar adna yaplan tapnaklar ve heykellere tapnma biiminde gereklemektedir. Palmyra: M.. 300l yllardan nce gnmz Suriye topraklarnda kurulan tarihi bir uygarlk. Kralie Zennubenin iktidar dneminde Roma mparatorluunun bask ve saldrlarna maruz kalm, kar koyacak gc olmadndan teslim olmak zorunda kalm, ancak Roma ordular geri ekildikten sonra yeniden ayaklanm, Roma mparatorluu ayaklanan uygarlk zerine yryerek M.. 256da varlna son vermitir. Kralie Zennube de Roma ordularndan kaarken Frat Nehrinde boulmutur. Parazit: Bakalarnn srtndan geinen, asalak. Paris Komn: 1871ylnda ayaklanan Paris halknn ehrin denetimini ele gei rmesi ve 72 gnlk komn tarzndaki ynetim srecidir. Bu deneyle ezilen snflar ilk kez ciddi bir ynetim s ahibi olmu, eite bir ynetim gerekletirmilerdir. Paris ve evresinin denetimi 72 gn sreyle proletarya nderliinde rgtlenen halkn elinde kalm, Alman ordularnn da desteini alan hkmetin vahi saldrlar sonucunda katliamla bastrlmtr. Bu saldrlarda 20 bin komnarn ldrld yazlmaktadr. Paris Komnne Marksistler kadar Anaristler ve sol olarak deerlend irilebilecek, toplumun eitliinden ve zgrlnden yana olan egemen snf kartlar da etkili bir biimde katlmlardr. Paris Komnnn yenilgisi zerinde de daha sonra genie d urulmu, nedenler tespit edilmeye allmtr. Komnn yenilgisi temelde milis rgtlenmesinde kalnmas ve dzenli orduya geil337

ZGRLK SOSYOLOJS

memesi, bata bankalar olmak zere tam bir kamulat rmann gerekletirilmemesi vb. olarak deerlendirilmitir. Marks Paris Komn adl eserini bu direnii ve iktidar deneyi inceleme temelinde ele almtr. Yine Lenin de bu direnii incelemi, yenilginin nedenlerini maddeler halinde akamtr. Parlamentarizm: talyanca bir kelime olan parlamentodan tretilmitir. Buna me clis de denmektedir. Parlamento temsili demokrasilerde seilmilerin topland ve yrtmeyi oluturacak hkmeti setikleri yerdir. Temel mcadele yntemi olarak seim yoluyla iktidara gelmeyi ve toplumun sorunlarn seilmi delegelerin oluturduu parlamento yoluyla zmeyi savunan yaklamdr. Payda: Kullanld yere gre anlam alan bir kavramdr. Matematikte zel likle baya kesirlerin ka eit paraya blneceini gsteren sayya d enir. Toplum bilimlerinde ise ortaklalan noktalar belirtmek iin kullanlr. Payda: Bir ortaklk veya mal zerinde pay olanhissedarlara denir. Paye: Rtbe, derece, aama. Pedagoji: Franszca eitim bilimi anlamndadr. Peydahlamak: Genellikle istenmeyen veya yolsuz grlen eyler edi nmek. Meru olmayan yoldan edinilen. Plaza: Byk ve geni i merkezleridir. Gnmzde byk ticaret i rketlerinin, tekellerin kald meknlara denmektedir. Politika: ok deiik tanmlar olan bir kavramdr. Snfl ve devleti uygarlk bak asndan bakldnda, devlet ilerini dzenleme ve yrtme sanat olarak belirt ilir. Politikay ehir anlamna gelen polisin ynetim ilerini ayarlamak olarak da tanmlamaktadrlar. Kelimenin kkeninden hareketle, poli ok, tika yz eklinde deerlend irip politikay ok yzl olarak tanmlayanlar da vardr. Ancak bu tanmlar snfl ve devleti uygarln tanmlardr. Politik-Ahlaki toplumda ise, halkn kendi yaamn rgtleyerek kendi ilerini yapmasdr. Yani toplum ilerini dzenleme yol ve yntemidir. Politikoloji: Politika bilimidir. Potansiyel: Varl, gc ortaya kmam olan, gizil. Pozitivizm: Olgularla desteklenen ya da olgularla ilgili verilere dayanan bilginin tek salam bilgi tr olduu grdr. Genel izgileriyle pozitivizm, deney konusu edilebilecek o lgularla ilgili, yani en geni anlamyla bilimsel bilginin salam bilgi olduunu vurgular. Bunun dnda, olg ularn ou mantk ve matematik gibi bilgi trlerinin varln kabul eder, ama bunlarn ieriksiz olduunu ileri srerler. Pozitivistlerin, en temel zellii ise geleneksel felsefe grlerini, olumsuz bir anlam ykyle metafizik olarak niteleyerek kar kmasdr. Comtea gre insanlk tarihinin aamal zihinsel geliiminde her aama bir ncekine gre daha ileri ve gelimitir. nsanlk balangta aklamalarn doatesi glere gre yapld dinsel bir aamadr. zleyen metafizik aamada aklamalar gene olgulardan uzak baz kavramlara dayandrlr. nc aamada ise, insanlar doru bilginin gerektirdii gibi, aklamak i stedikleri olgular gene bu olgulardan elde ettikleri verilere dayandrmay renirler; ite bu sonuncusu pozitif aamadr. Comte bu sreci bir insann ocukluktan yetikinlii gei aamalarna benzetir.
338

ABDULLAH CALAN

Comtea gre bilim olgulara dayanmaldr. nsan kafasnn soyutlanmalarndan domu olan metafizik, deney ve bundan tr de bilgi alanmzn dndadr, nesnelerin kendilikleri de bil inemez. Paranga: El ve ayaklara vurulan kaln zincir. Programatik: Belli bir ii, bir eylemi yaparken programl olma durumudur. Daha geni anlamda siyasal, toplumsal ve kltrel mcadeleye giriildiinde, ideolojik mcadeleler yrtldnde hedefe hangi yol ve yntemlerden ve hangi aralar kullanlarak varlacann ilkeler temelinde tespit edilmesi, karara balanmas ve bu temelde hareket edilmesidir. Prometheus: Yunan mitolojisinin nemli karakterlerinden biridir. Titanlar soyundan gelmekte olup, lmszdr. lk insan yaratmtr, buna kar tanrlar da almak iin ilk kadn olan Pandoray yaratrlar. Prometheus bilge ve zeki tanrlardan biridir. Tanrlar tarafndan insanlardan saklanan ve sadece tanrlara mahsus olan bilgiyi, bilimi, uygarl temsil eden atei tanrlardan alarak insanlara verir. Prometheusun bu yaklam tanrlar fkelendirir ve yarglanmasna, cezaya arptrlmasna neden olur. Ceza; Prometheusun Kafkas Kayalklarna zincirlenmesi ve zerine bir kartal salnarak cieri kartala yedirilmesi biimindedir. Ancak bu srekli yenilenen bir cezadr. Gndz kartaln yedii cier geceleri yenilenir ve kartal yeniden a yn biimde cieri yer. Bu srekli tekrarlanan bitmez bir ikence cezalandrmasdr. Prometheusu bu azapl ikenceden lml bir yar tanr olan Herakles kurtarr. Protestanlk: Almancada protestieren kelimesinden alnm olan Protestan itiraz, protesto, bakaldran anlamlarna gelmektedir. Protestan mezhebinin douu 16. yzylda Martin Luther (14891546)in nclnde olmutur. Roma Katolik Kilisesine kar; Gnahlar balamak, gnahlarn balanmasn mali bir kaynak haline getirmek, ncilin yorumunu kendi tekeline almak, ayin dilinin mutlaka Latince olmas gibi hususlara it irazlar ile balamtr. Martin Luther, itirazlarna ksa zamanda taraftar bulunca, hareket hzla byyerek yaylmtr. Protesto hareketinin yaygnlk kazanmas, Reformasyonun balamas ve eitli kiliselerin domasyla sonulanmtr. Protestanla gre Allaha ulaabilmek iin hi bir kilise grevlisinin araclna ihtiya yoktur. Reform hareketi dneminde ortaya kmtr. Ortodoksluk ile Katoliklikten sonra, Hristiyanln nc farkl yorumu olmutur. Protestanlk, doma ve kuralc ilkelerle birbirinden ayrlan eitli bamsz din ya da kilisenin addr. Protestanlar, Katolik Araf dncesini tanmaz, Ortodoks ve Katolik ermileri, melekleri, Meryem Anaya atfedilen kutsall reddeder, yalnzca tanrsal lye tapnrlar. Protestanlk ile Katoliklik ve Ortodoksluk arasndaki ana ayrm; Prote stanln tanr ile insan arasna dolaysz bir ba koyuundan gelir. Protestan grne gre, Tanrnn inayeti iin kilisenin araclna gerek yoktur. nsan ancak kendi iman ve Tanr ir adesiyle kurtulua erebilir. Bu reti, manevi iktidarn laik iktidar zerindeki nceliine ve Katolik Kilisesi ile Papann egemenliine son vermi, insan feodal zincirlerden kurtararak, insan ruhunda kiisel z sayg duygusunu ve burjuva bireyciliini uyandrmtr. ada Protestanlk ncelikle skandinav lkelerinde, Almanya, svire, ngiltere, Kanada, Avusturya ve ABD de yaygndr. 20. yy.da dini meclis hareketi, Protestanlkla byk nem kaz anarak, dnya kiliseler konseyinin olumasna yol amtr. Protestanln eitli siyasal eilimlerle
339

ZGRLK SOSYOLOJS

balar vardr. Kimi din adamlar Protestanl yeni koullara uyarlamaya, ilerici siyasal beklentilere yaklatrmaya almaktadrlar. Buna gre, Papa da bir insandr, Kutsal Kitab yorumlamaya herkes yetkilidir, Azizleri kabul etmezler, Kiliselerde resim ve heykel lzumsuzdur, Ha karma geleneklerine inanmazlar, badet ve ayinleri herkes kendi diliyle yapabilir, Meryem sradan bir insa ndr, ilahi bir nitelii yoktur, Gnah karma ilemi mantksz bir uygulamadr. Proudhon: 1809-1865 yllar arasnda yaayan, anarizmin kurucularndan Fransz felsefeci. Hegelci diyalektii biraz daha gelitirerek her olayn iyi ve kt yanlarn bir araya getirerek kaba bir tarzda yorumlam, dier yanlar fazla grmemitir. Ona gre toplumsal tarih, dncelerin mcadelesidir. Proudhon, mlkiyeti hrszlk sayar. Bu yzden kapitalist mlkiyete alnt mlkiyet der. Ancak kk mlkiyeti de olumlu bir ey olarak grr. Adil bir mbadeleye dayanmayan bir retimi kabul etmez. Kartlar onun bu yaklamn topik veya gerici olarak grm, deerlendirmilerdir. Balca kitaplar, Mlkiyet Nedir ve Sefaletin Felsefesidir. Pyotr Alekseyevi Kropotkin: 9 Aralk 1842-8 ubat 1921 ylar arasnda yaam Rus anarist devrimci. Soylu bir aileden gelmesine ramen, yaad elikiler ve karlatklar Onu arayla iter. Paris Komnnden ok etkilenir. Bu etkilenme onu ii h areketine, sosyalist dnceye yaknlatrr. Bu dnem yurt dna kar. eitli sosyalist rgt ve derneklere ye olur. 1872 ylnda geri Rusyaya Nihilist hareketlere katlr. 1873 ylnda tutuklanr. 1876 ylnda ngiltereye kaar. Oradan svee gider ve sol gazetelerde yazar. 1881 ylnda ar II. Alexandere yaplan suikasttan sonra sveten snr d edilince yeniden ngiltereye gider. Bir sre sonra Fransada tutuklanr, enternasyonal yesi olmaktan yarglanr ve 5 yl hapse mahkm edilir. Cezaevinden ktktan sonra yeniden ngiltereye dner. Burada kendisini yazm almalarna verir. Komnizm ve anarizm zerinde yazlar yazar, teor iler gelitirir. I.Dnya savanda Alman emperyalizmine kar tavr alr. i snfna en byk tehlikenin Alman emperyalizminden geldiini dnr. Bu dncesiyle Kerenski hkmetini destekler, 1921 ylnda lr.

R-r

Rabbanik: Tanr, tanrsal demektir. Yidi dilinde efendi anlamna da gelir. Rafine: ncelmi, ince, artlm, saflatrlm. Rasyonalizm: Akl bilginin temel kayna ve snanabilirlik ls olarak kabul eden akm. Bilginin duyu verilerine dayal deneylerden kaynaklandn ileri sren (ampirizm) deneycilik kartdr. Dnyann aklsal bir dzen ierisinde bir btn olduu, paralarn mantksal zorunlulukla bi rbirine bal olduunu, dolaysyla da yapsnn dorudan kavranabilir olduu grne dayanr. Rasyonalizm, akla dayanr ve akl d olan her eye kar koyar. Rasyonalizm btn insanlarda doutan deimez bir akl bulunduunu bu akln da zsel, tmel, deney d gereklik tadn ileri srer. Balca esin kayna matematiktir. Rasyonalizm en ak biimiyle bilgi felsefesinde dile getirilir. Buna gre baz bilgilerin kayna apriori ya da deney ncesi ussal sezgileridir. Bilgi bu sezgilerin anlk tar afndan kavranmasyla
340

ABDULLAH CALAN

ortaya kar. nsan dnme yetisiyle kavradklar duyu verilerini aan nesneler ya da tmeller ve bunlarn balantlardr. Her tmel bir soyutlamadr ve duyulara deilse de dnceye aktr. Ma ntk ve matematiin tm ile baka pek ok alann baz blmleri bu tr bilginin kapsamna girer. Rasyonalizme gre zihnin ulaabilecei en nemli ve kesin bilgi tr olan apriori bilgi hem zorunlu (baka bir yoldan elde edilmesi imknsz) hem de evrenseldir. Rasyonalizm etik ve din alanl arnda da insann dnme yetisine ncelik verir. Buna gre iyiyle ktnn ayrt edilmesinde sonul yarg duygu, gelenek ya da insan bilgisinin kayna vahiy deil, insann doal yetileridir. Rasyonel: Akln ilkelerine, dncenin yasalarna uygun den, anlalabilir olan; tutarllk, basitlik, tamlk, dzen ve mantksal yap sergileme d urumudur. Reaksiyon: Tepki, tepkime. Reformist: Sorunlarn kkten zm yerine srece yayarak, iyiletirme temelinde zmek isteyen, mevcut sistemin dna kmayan, sistem iinde mcadele ve zm esas alan kiiye denir. Reformizm: Yaanan sorunlarn kkl ele alnarak kesin zmler reterek ama yerine, sorunlar srece yayarak kkten zme yerine para para zmeyi esas alan siyasal yaklamdr. Reformizm, sistem d bir zmden ziyade, sistem ii bir zm esas alr. Sorunu giderme yerine iyiletirmeyi tercih eder. Rn Descartes (15961649): Felsefe ile -kendisinin gelitirdii ve analitik geometri dediimatematik bilimini birletirmeye alan; teolojinin etkileri dnda ilk d efa felsefi devrimin geliimine n ayak olan balca simalardandr. Yalnzca bir felsefe filozofu olmakla kalmaz, Newton, J. Locke, Home ve Hobbes gibi simalar ile birlikte, Modernist-analitik gelenein dnsel temellerini atar ve bu gelenein olumasnda nemli bir rol oynar. En nemli eseri 1637 ylnda yaynlanan Yntem zerine Konumalar ile 1641 ylnda yaynlanan Meditasyonlardr. 1649 ylnda sve Kraliesi Kristina, kendisini Stokloma davet eder. Burada hastalanr ve lr. Descartesin temel dnceleri, birbirlerini tamamlayc bir sistem dhilinde aslnda iki ana eksende zetlenebilir: Birincisi; kendi felsefesi ile yol at zne kl felsefi gelenektir. kincisi ise daha ok matematik biliminin ar etkisinde olan analitik indirgemeci ve mekaniki dnce yntemidir. Daha fazla ikinci kta incelenebilecek olan dnceleri, daha sonra kendi adyla anlacak olan Kartezyencilik eklinde tanmlanr. Descartes, felsefesinde temel bir yntem olarak phecilii kullanmtr. Btn bilgilerden phe etmek ona gre doruya ulamann yegne yoludur. Onun asndan phesiz tek gerek, phe ederek doruya varan znedir. Bunu,dnyorum yle ise varm nermesinde olduu gibi apak bir ekilde dile getirir. Onun iin her eyin ls, zne olan bendir. Descartese gre insan, doutan gelen bir dncecilik sonucu nesnelerin bilgisine ulaabilmekte ve kendi z niteli klerini tamamlayabilmektedir. Dolaysyla insan, doutan gelen bu dncecilik sonucu var old uunun bilincine varabilmektedir. Descartes felsefesinin en temel zellii ikici bir yapda o lmasdr. Bu yzden onun retisine ikicilik de denilir. Bu ikicilik (dalizm), olgularda az-ok gzlemlenebilir anlamda doal bir ikicilik deildir. Onun bu ikicilii, birbirine indirgenemez olan iki ayr ilke, kendinde bir olanak ve apayr birer gereklik olarak grd madde ve ruhun varldr. Bu ikicilik
341

ZGRLK SOSYOLOJS

ile O, olgular metafizik bir ekilde kar karya koyar. rnein olgular di ilik-erillik, insan-doa, ruh-beden, para-btn vb. daha da uzatlabilinecek tarzda bir kartlk iinde kar karya konulur. Ayn biimde fizii de metafiziin karsna koyar. Bu yzden onun felsefesi, fizie de metafizii de olanak tanyan bir niteliktedir. Maddi dnyay mekanik matematik ile aklamaya alrken, mantksal ve dnsel olan ise metafizik ilkeye dayandrarak izah etmeye alr. Bu yzden kendinden sonra gelen hem idealist, hem materyalist felsefecileri belirgin olarak etkilemitir. Descartesin ikinci zellii bilimsel yntemine ilikindir. Descartes b ilimsel ynteme byk bir nem bierken, bilimi, deneysel snrlamalar olmayan, teolojinin etkisinden karlmas gereken zgr bir alan olarak grmtr. Buna ramen onun bilimsel yntemi, kendi srecinde yeni gelimekte olan makineleme koullarnn hem belirgin etkisini tam ve hem de onun geliimine n ayak olmutur. Bu yntem, olgular bir makine dzeni iinde gren, srekli ayn nedenlere dayal ayn sonulara varan, olgular en ince detaylarna dein paralara blerek kendi nitel iinden soyutlayan, ona gre bir hareket deeri bien mekanik ve analitik indirgemeci bir yntemdir. Bu mekanik matematiki tahlil yntemi, paralardan oluan her hangi bir btn, tek-tek saylardan meydana gelmi bir toplama edeer grr. Buna gre bir, her zaman birdir. Oysa bir, her durumda bir d eildir. Kendi bana bir nitelik olmakla birlikte bir, btnde ise farkl bir ilevsellikte ve niteliktedir. Descartesin analitik ynteminde makineleme srecinin belirgin etkis ini grmek mmkndr. Nitekim Descartes, bozuk olmayan ve dzgn ileyen bir makinenin srekli ayn nedenlere dayal ayn sonular verdiini ileri srm, bundan hareketle olgular aklamaya almtr. Hatta bu anlay hayvanlar bile birer otomat olarak tasarlamtr. Retorik: Franszca bir kelime olup gzel sz syleme, hitabet sanat veya bu sz sanatlarn inceleyen bilim daldr. Reva: Geerli ve deerli olandr. Revizyonizm: Franszca bir kelime olup, bir retiyi, bir dnceyi, bir ii gzden geirerek baz ynlerini deitirmeyi ifade eder. Ancak toplumsal mcadeledeki anlam bundan ziyade, genel stratejiyi deitirerek bozmay, geri ekmeyi ifade eder. Bu anlamyla Marksist dncede en fazla eletiri konusu edilerek onunla mcadele edilen yaklamlarn banda gelmektedir. Marksizm iinde revizyonizmin ban Bernstain ekmitir. Ritel: Dinsel ayin, ibadet. Roger Bacon: 1220 ylnda ngilterede domu, 1292 ylnda hapsedildii bir zindanda lm, bilimin nclerinden olan bir bilim adamdr. Latince lakab, olaanst bilgili insan anlamna gelen Dr.Mrabilistir. Lakabndan da anlalaca gibi geni bir bilgi dnyas vardr. Matematik, astronomi, optik, simya ve yabanc dillerde eitim grmtr. Deneysel bilimin gelimesi iin ok byk abalar harcamtr. Gzlem ve deneye nem vermitir. Bu yaklamyla yerleik kalplara tavr almtr. Bu da dmanlarn oaltr. Ancak Papa Clemans tarafndan desteklendiinden rahat almtr. Fransisken tarikatna girmi, bilimin sevdirilmesi iin okullarda dersler ve rmitir. Ancak Papa Clemansn lmyle desteini yitirir. Yerleik geleneklere ve dini kurallara kar geldii iin sulu bulunarak hapsedilir. Burada yaamn yitirir. Roma: Tiber denizine yakn, Tiber rmann kysnda kurulmu, Lazio blgesinin ynetim merkezi ve talya devletinin bakentidir. Roma mparatorluunun merkezi olmu, uzun yllar geni
342

ABDULLAH CALAN

alanlar zerinde hkimiyet srdrmtr, daha nce paralanm olan imparatorluun Bat kanadnn merkezi olan Roma 476 ylnda yklmtr. Ancak tarihsel ve kltrel bir mer kez olarak varln devam ettirmitir. Papaln merkezi olarak da ayn etkinliini daha farkl bir biimde de olsa srdrmtr. Halen de Katolik Kilisesinin merkezi olarak etkili bir merkez durumundadr. Hristiyanlk dnyasndaki Katolik mezhebinin de ynetim yeridir. Dnyann balca kltr merkezlerin den birisidir. Tam olarak ne zaman kurulduu bilinmemektedir. Romantizm: Duygulu, hassas olma durumunu. Ayn zamanda bir sanat akmnn da addr. 1790-1850 yllar arasn Avrupa entelektel yaamnn kimi temel ynlerini tanmlamak iin de ku llanlan bir terimdir. 19. yzyln ilk yarsnda, Aydn lanmaya tepki olarak gelien akm ya da hareket olarak romantizm, farkl lkelerde farkl grnmler almtr. rnein, ngilterede tamamen estetik bir fenomen, bir sanat hareketi olarak ortaya kan romantizm Fransada, Rousseaunun etkisiyle, toplumsal uzlama kar bir protesto olarak gelimi, hareketin estetik boyutu daha sonra ortaya kmtr. Buna gre, sanatta romantizm doaya ynelik temelli bir ilgiyle belirlenen, doal fenomenleri dorudan ve aracsz bir biimde kavramay esas alan akm ya da tavr ifade eder. Sanatta klasisizme kar kan romantizm bu nedenle tm formlar, kurallar ve uzlamlar yapay oluumlar ve doann gerek anlamn ve ifadesini kavramadaki engeller olarak grr; itenliin, kendiliindenlik ve tutkunun nemini vurgular. Sanatn, idealletirme ya da genelleme olmadan, tikel ve somut olana ynelmesi ve doann uyandrd duygular gzlemesi ve aktarmas gerektiini belirtir. Rosa Lksemburg: Polonya kkenli Alman Marksisti. Polonya i Partisinin nderlerinden biri olarak siyasal mcadeleye katlr. Sonrasnda Alman Sosyal Demo krat Partisinin yesi olur. Dnce ve eletirileriyle sadece Almanyada deil, ii snfnn uluslararas nderlerinden biri haline gelir. Birinci Dnya Savann ardndan Alman devriminde nder dzeyinde rol stlenir. Savatan yenik kan Almanyada bir devrim beklentisi oluur. Sanayinin gelimilik dzeyi (o dnemler sosyalist devrimin gelimi lkelerde gerekleebilecei yaklam vard. Her ne kadar yar feodal bir lke olan Rusyada devrim geeklemi olsa da, bu yaklam varln korumaya devam ediyordu), proletaryann nicel ve nitel olarak etkin olmas, Alman Komnist Partisinin gemiten gelen rgtll, Dnya Savandan yenik km olmas ve yaanan kriz ortam Almanyada devrim beklentisini glendirmiti. Roza Lxemburg ile Kral Liebneckt bu durumdan hareketle Almanyada devrimi gerekletirmenin nderliine soyunurlar ve bu amala Spartakistler Hareketini rgtlerler. Ancak 1919 Ocak aynda Roza Lxemburg Karl Liebnecktle birlikte katledilir. Temel eseri; Sermaye Birikiminin Tarihsel Koullar ve Hapishaneden Mektuplardr. Rnesans: Franszca bir kelime olup yeniden dou demektir. 12. y zylnn sonunda talyada balayarak dier Avrupa lkelerine yaylmtr. Temel felsefesi, dnemin iktidarc ve baskc ynetimlerine kar laik, demokratik ve hmanizmi savunma temelindedir. Karanlk ortaaa kar Altn a olarak da ifade edilen ilk alardaki Helen ve Roma uygarlna dn olarak ifade edilir. Oysa Rnesans iktidara, sisteme, hiyerariye bakaldran halkn kendini ifade ediidir. Bunda heretik diye kiliseden kovulan papazlarn, simyac diye sulanan bilim insanlarnn ve cad diye yaklan kadnlarn pay byktr. Bu anlamda Rnesans, kadnn, bilim insannn ve zgr ruhlu olan343

ZGRLK SOSYOLOJS

larn ideolojik yaklam ve felsefesidir. Her ne kadar Rnesans burjuvaziye mal edilmek i stense de, bu doru deildir. Ruhani: Ruhla ilgili olan, kutsallk atfedilen. Din ve mezhep ilerini ele alan, bu nlarla ilgili olan; bir dinin, mezhebin, tarikatn ileri gelenleri iin kullanlan sfat. Reym: Herhangi bir eyin oluumundan nceki haline denir. Canllarda ise embriyon halini ifade eder.

S-s

Sabetayclk: 1626 ylnda zmirde doan Yahudi dnmesi Sabetay Sevinin gelitirdii mistik bir akmdr. Sabetay Sevi gen yata kendisini Yahudiliin mistik yorumu olan Kabbalaya verir. 22 yanda Kabbalac yorumlara dayanarak kendisini beklenen peygamber, mehdi olarak ilan eder. Sabetay Sevinin bu k Yahudi hahamlarnca ho karlanmaz ve zmiri terke zorlanr. Bunun sonucunda zmirden ayrlarak nce Yahudilerin youn yaad Selanike, oradan da stanbula gider. stanbulda kald sre iinde kimi Yahudi hahamlarn davasna ikna eder, ancak burada da uzun sre kalamaz. Oradan da nce Kudse, ardndan da Msra gider. Bu arada nemli mali destekler elde eder ve dncesini yayar. n ksa srede Venedik, Hamburg, Londra, Amsterdan ve Kuzey Afrikada yaayan Yahudiler arasnda yaylr. 1666 ylnda yeniden stanbula dnnce padiah tarafndan tutuklanarak din deitirmeye zorlanr. Din deitirerek Mslman olur ve Mehmet Efendi ismini alr. Kapcba olarak grevlend irilir. Bu din deitirmesi mritleri arasnda farkl yorum ve deerlendirmelere yol aar. 1676 ylnda srgne gnderildii Arnavutlukta lr. Din deitirmesine ramen Seviyi terk etmeyen, etrafnda rgtlenen mritlerine Sabetayc denir. Bunlara gre Sevinin din deitirmesi bir dnmelik veya ihanet deil, Mesihin gelmesi iin atlmas gereken son admdr. Bu yzden bu kesimlerde Seviyi izleyerek Mslman olmulardr. Bunlara gre, kiinin kendisini kalpten Yahudi g rmesi nemlidir ve grnrde uygulanan biimsel Mslmanln bir deeri yoktur. Safsata: Yalan, inanlmas mmkn olmayan, bo, temelsiz, aslsz ve uydurulmu ey, sz. Saint-Simon, Claude Henry de (1760-1825): Dnce tarihinde, toplumun bilimi olarak grd sosyolojinin dnce babas olarak tannan Fransz filozof ve iktisats, topik sosyalist. Temel eserleri: Avrupa Topluluunun Yeniden rgtlenmesi zerine, Sanayi Sistemine Dair, Sanayicilerin lmihali. Saint-Simon, toplumda bir reforma git meyi amalam, toplumun endstri ann, endstrinin gereklerine gre dzenlenmesi gerektiini savunmutur. Bilimsel dnceye dayanan bir toplum bilimi kurmann zamannn geldiini, artk pozitif bilim ann balam olduunu ne srd iin, ayn zamanda pozitivizmin kurucusu olarak da bilinen Saint-Simonun en byk d, insan toplumunun reformdan geirilmesi olmutur. Ona gre, Fransz Devrimi mutluluk getirmemitir. Evrensel insan haklarnn ilan, aa snflarn cehaletini ve yoksulluunu ortadan kaldrmamtr. To p344

ABDULLAH CALAN

lumdaki tm insanlarn mutluluunun yeni bir toplumsal dzenleme, bir sosyal reformla salanabileceine inanan Saint-Simon, toplumda gerekletirilecek reformun toplumsal yasalarn bilgisine dayandn ve bunun bilimlerde de bir reformu gerektirdiini dnmtr. Salg: Hcrelerin veya vcuttaki bezlerin kandan ayrp oluturduklar ve yeniden kana, baka organa veya darya saldklar sv madde. Samir Amin: Msr doumludur. Kapitalizm, kreselleme, kalknma teorileri ve sistem kart hareketlere ilikin grleriyle tannyor. Marksizmin nemli savunucularndandr. Bazlar Samir Amini Marksizmi 21. yzyla tayan dnr olarak da d eerlendirmektedirler. Sanal: Gerekte var olmayan, zihinde tasarlanan, hayali, faraz. Sarmal: Helezon. Silindir biiminde, ancak bir taraftan dier tarafa doru daralan veya genileyen, helezoni. Schmitt Carl: Almanyann nde gelen hukuku ve tarih felsefecileri ndendir. 10 Temmuz 1888 ylnda Plentenbergde (Vestfalya) domutur. 1907 ylnda Berlin n iversitesinde hukuk okumaya balar. Mnih ve Strasburgta eitimini srdrr. 1910 ylna Strasburg niversitesinde hukuk doktoras unvann kazanr. 1915 ylnda orduya katlr, ancak sal e lvermediinden cepheye gidemez ve kararghlarda kalr. Bu srete hukuk zerinde aratrmalarn devam ettirir ve Strasburg niversitesinden girdii doentlik snavn kazanr. Birinci Dnya Savandan sonra Mnih niversitesinde Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulunda doent olarak greve balar. 1922 ylnda Bonn niversitesine girer. 1928de yeniden Berline dner ve 1945 ylna kadar retim grevlisi olarak alaca Friedrich Wilhelm niversitesine girer. 20. yzyln en etkili ve tartmal siyaset bilimcisi ve hukuk profesrl erinden biridir. Muhalifleri tarafndan bile sayg grm, an Hobbesi olarak deerlendirilmitir. Schmitt, bata hukuk olmak zere siyaset bilimi ve sosyal bilimi yeniden yorumlam, dezisyonizm, siyasi ilahiyat ve s iyasal romantizm gibi kavramlar literatre yerletirmitir. Ayn zamanda Nasyonal Sosyalizm fi krinin ncln de yapm, 7 Nisan 1985 ylnda lmtr. Sekler: Sekler szc Latince olup, seaculum kelimesinden treti lmitir. Seaculum szc ise zamanla ilgili bir kavram olup yzyl veya asr ifade eder. Ancak felsefi anlamdaki seklerliin anlam daha geni ve farkldr. Seklerlik, Hristiyanlk doktrininin nemli bir parasdr. Hristiyanlk doktrininde, daha dorusu tm din doktrinlerinde tanr zamann dnda vardr. Buna gre hayat ve idare dini bir merkezden, zamann tesinden gelir. Buna karlk sekler anlaya gre hibir eyin zamann dn da olmad, hayatn ve idarenin dini merkezden alnarak dnyevi merkeze verilmesi g erektiini savunur. Bu din ile dnya ilerinin bir birinden ayrlmas demektir. Siyasal anlamda seklerizm, din ve kilisenin birlemesi olan teokrasinin zttdr. Yani din ve devletin ayrlmasn savunur.. Semitik: nsanln yerleik yaama geile beraber oluan ilk insan kltr gurubuna denir. Afrika Rifinden kp, yukarya doru yaylan insans primatlar Arabistan Yarmadasnda, Afrikann Kuzey kesimine yerlemi ifti topluluklar esas alr. Oluan ilk dil bei Semitik dil beidir.

345

ZGRLK SOSYOLOJS

Senato: ift meclisli parlamentolarda genellikle ikinci meclise verilen ad. Eski Romada de vletin en kalc esini oluturan ve uzun bir dnem ynetimde arlk tayan kurum. lk kez M.. 509da Romada bir danma meclisi biiminde kuruldu, sonra yetkinleerek temel kurum haline geldi. Sendika: ilerin veya iverenlerin i, kazan, toplumsal ve kltrel konular bakmndan karlarn korumak ve daha da gelitirmek iin aralarnda kurduklar birlik. alanlarn, emek piyasasnda bireysel pazarlklarn yerine toplu pazarlk uygulamasn geirmek iin kurduklar bir rgt. Sendikalarn genel amac, gelirlerin ve alma koullarnn yeleri iin tutarl biimde uygulanan kurallarla belirlenmesini salamaktr. Yalnz baz sendikalarn daha geni kapsaml toplumsal ve siyasal hedefleri bulunduu da belirtilmelidir. Baz sendikalar ayn zamanda mesleki birliklerdir. Sendrom: Franszca bir kelime olup zel bir bozukluu belirleyen, bir arada grlen, tehisi kolaylatran bulgu ve belirtilerin tm. Sentez: Tez ile antitezin mcadelesel bileimi sonucunda oluan yeni durum. Dncenin ayr elerini ya da ayr dnce ve ideolojileri mantksal bir tarzda bir araya getirme ilemi. S z konusu birletirme faaliyetinin rn olan ey. Diyalektik akl yrtmede ise dncenin tez ve antitez gibi iki admn daha yksek bir dzeyde birletirip yeni bir fikir otaya karma srecini, varln diyalektik hareketinin ilk iki admnn daha yksek bir varlk dzeyinde yeni bir rnn ortaya k iin bir araya gelmesi. Serf: Feodal dnemde, topra elinde bulunduran feodal iin alan, toprak klesi olarak da tanmlanan, topran el deitirmesiyle sahibi deien kyl. Serf, biimde kleye nazaran farkl olsa da, znde kleden ok farkl deildir. Bu yzdenserf iin toprak klesi deyimi kullanlr. Simbiotik: Karlkl bamllk ierisinde birbirini besleyerek srd rme, birbiriyle tannp var olma. rnein, Psikolojide, ana ocuk olduu iin ana; ocuk ana olduu iin ocuktur. Karlkl bamllk ve koullama. Simgesel: Sembolik, simgelerle tanmlama. Simlakr: Sanal, hayali olan demektir. Sna: Arapa bir kelime olup sanayi ile ilgili olan demektir. Siyam ikizi: Birbirine yapk ve bal olan, birbirlerine benzeyen, tek doumun yapk ikizleri. Siyonizm: 19. yy.n son eyreinde Teodor Herzl tarafndan gelitirilen, yurtsuz Yahudiler iin Filistin topraklar zerinde bir Yahudi devleti kurmay ama edinen ve Yahudi milliyetiliine dayanan ideoloji. Gnmzde de Yahudi rklnn ideolojisidir. Souk sava: Silah yerine propagandayla yrtlen savatr. kinci Dnya Savandan sonra, 1946 ylnda ABDnin Moskova Bykelisi George Keanenin uzun telgrafyla balad sylenir. ABDnin ban ektii kapitalist blokla Sovyetler Birliinin ban ektii reel sosyalist blok arasnda silahlanma temelinde giderek trmandrlan psikolojik savatr. Sokrates (. 470-399): Felsefi dnceyi insana ve insan eylemine ynelten eski Yunanl filozof. Yunancada kendini bil ilkesini savunmayla anmsanr. Yazl hibir yapt brakmam, rencilerinin metinlerindeki kiiliiyle tannm ve kendisinden sonraki felsefeyi derinden etkilemitir. Perikles dneminde yetien Sokrates soylu olmad gibi varlkl da deildi. mrnn sonlarna
346

ABDULLAH CALAN

doru ei ve ocuuyla geim zorluu bile geirecekti. Sokrates genliinde Samasta (Sisam) ve Peloponneses savann eitli arpmalarnda dverek dayanakl ve cesaretiyle de n kaz anmtr. Ksa bir sre Atinadaki danma meclisine ye olduysa da genellikle gncel siyasetle ilg ilenmedi. Ama zaman zaman anayasa d baz kararlara kar direndi. Otuz tiran dneminde Sokratesle birlikte drt kiiden rahipleri Leonu tutuklamalarn isteyen Tiranlarn bu buyruuna aka kar kt. Platon yazd Sokratesin savunmasna gre daha sonra bu da vranyla yaamn gzden kardn syleyecekti. ..403te bir darbeyle iktidar yeniden ele geiren demokratlar bir yoruma gre Tiranlar arasnda birok rencisi bulunduu iin Sokratesi suluyordu. Mahkeme nne kardlar. Sokratese yneltilen dinsizlik sulamasnn balca eleri genleri saptrmak ve devletin tanrlarn yok sayarak yeni tanrlar uydurmak biimindeydi. Sokrates bu sulamay hafife alarak reddetti. Sulayclarn ban eken Anutosu alayl sorularyla zor durumda brakt. Bir tr itiraf gibi de grlebilecek bir savunma yaptktan sonra bir olaslkla ikiyz yirmiye kar ikiyz seksen oyla sulu bulundu. Yasal hakk gerei kendisine bir ceza nermesi gelince aslnda byk bir hayr ilemi saylmas gerektiini ne srerek devlete hizmet edenlerin bedava yemek yedikleri Pithaionda karnnn doyurulmasn nerdi. Srf fo rmaliteyi yerine getirmek iin de para olarak kendisinin verebilecek ancak 1 minas olduunu, ama dostlarnn aralarnda 30 mina daha to pladklarn syledi. Bu tutumu Atina mahkemesinin yelerini iyice fkelendirdi ve daha byk bir ounlukla lme mahkm edildi. Bunu izleyen son konumasnda yalnzca beraat oy verenlere seslenerek onlardan oullarn onurlu bir yaam srmezlerse kendisinin herkesi uyard gibi uyarmalarn istedi. En nl deyilerinden olan incelenmemi bir yaam insan iin yaamaya demez sz de bu konumasnda geiyordu. Atina yasalarna gre yirmi drt saat iinde baldran zehri ierek lmesi gerekirken her yl Delosa gnderilen kutsal gemi dnme den kimse idam edilmeyecei iin infaz bir ay gecikti. Kendisini karma nerisini meru bir mahkemenin kararna yanl da olsa uymak gerektii gerekesiyle reddetti. Sokratesin son gn ve baldran zehrini iiinin yks Platonun Phaidonunda kusursuz bir biimde anlatlmtr. Sosyal demokrat: Yzyln balarnda bir kesim sosyalistin savunduu bir eilim olarak gelimitir. Bu eilim, sistem ierisinde kalma, ama sistemi de demokratikletirilme olarak tanmlanabilir. Bu yaklam sosyalistler arasnda nemli tartmalara neden olmu, bu dnceleri savunanlar dneklikle, srtn proletaryaya dnmekle eletirilmilerdir. Bu kesimler balangta sisteme kar eletirel bir yaklam gstermelerine karn, sonradan kimi eletiriler yapsalar da, sistemle tamamen btnlemilerdir. Gnmzde ise, sistemin en temel ve vazgeilmez gc haline gelmilerdir. Avrupa Sosyal Demokrat Partileri, emperyalist sistemin en nemli gc olmu, Sosyalist Enternasyonal adyla rgtlln ve etkisini Avrupann dna da ta rmtr. nderlik Sosyal demokrasiyi, kapitalizmin mrn uzatan mezhepten biri olarak deerlendirmitir. Sosyal venizm: Hem toplumcu dncelere sahip olduunu iddia eden, ama hem de mill iyeti yaklamlara sahip olan, hakl-haksz, doru-yanlna bakmadan snrlarnda yaad ulusdevleti savunma. Sosyalizm: Franszca bir kelime olup toplumculuk anlamndadr. To plumsallk insann oluum ilkesidir. Bu anlamda sosyalizm insann varolu eklidir. Buna doal to plum ya da politik ve ahlaki
347

ZGRLK SOSYOLOJS

toplumda denir. nsann insan tarafndan smrlmesine kar kan, insanlar arasnda birlik ve eitlii savunan, retim aralarnn ortak mlkiyetini esas alan toplumsal sistemdir. Yine varolan toplumsal dzeni adaletsiz olduu gerekesiyle mahkm eden, ahlki deerlere uygun den yeni bir dzenin savunuculuunu yapan, bu idealin gerekletirilebilir bir ideal olduuna inanan, sz konusu ideale ulama yolunda kurumlar ve insan yeni batan ekillendirecek bir eylem program neren siyasi dnce ve ideolojidir. nsann toplumsallamaya balamasyla var olan sosyalizm, bir politik sis tem olarak Marks ve Engels tarafndan gelitirilmi, Bilimsel Sosyalizm olarak sistem tan mlanmtr. Sosyoloji: Toplum yaamnn oluumunu, koullarn, isleyiini deiimini objektif bir ekilde sosyal btnlk ierisinde inceleyen bilim dal olarak bilinen sosyoloji; en genel anlamda, toplum iinde yer alan sosyal gruplar, sosyal snflar, ekonomik, politik, sosyal, dinsel ve hukuksal kurumlar; nfusu, rf, adet, deer norm ve inanlar tm bunlar arasndaki karlkl iliksileri tm bu u nsurlardaki deimeleri inceler ve aklamaya alr. Speklatif: Kurgusal. Maddi ve somut yaamdan, realiteden kopuk, eylem ve pratii dikkate almadan sadece dnsel ve teorik izahlarla i yapmadr. Bu anlamda gereklikle fazla ilikisi yoktur. Olay ve olgular kendisine gre kurgulamadr. rnein reel ekonomiyle fazla ilikili olmayan, retimden kopuk, ancak kimi oyunlarla ekonomi zerinde etkide bulunarak kar elde etmedir. Spinoza, Baruch: 1632-1677 yllar arasnda yaam Yahudi asll bir felsefeci. Ailesi Yahudi katliam srasnda spanyadan Hollandaya kamtr. ok gen yata almalaryla ne kan Spinoza, laiklik dncesinin nclerindendir. Laik dnceleri yznden Yahudi camiasndan aforoz edilmitir. Hayatn optik aralar yaparak ve lens tamir ederek kazanmtr. Spinoza, Fransz dnr Descartestan etkilenmi, ama buna ramen kendi terminolojisini oluturmutur. Geometrik ve tmdengelimci yntemi benimsemitir. Ona gre her tanm ak, seik bir dnceden meydana gelmitir. Ve her ak seik tanm ve dncenin de doru olduun u dnmtr. Yani, akl ak seik dncelerden hareket edip, bunlarn mantksal sonularn kartrsa, asla yanla dmeyip kendi doasna uygun bir tarzda il emi olur. Spinozada tanr inanc vardr, ancak bu yle kaba ve yze ysel bir inan deildir. Buna metafizik determinizmde denir. Ona gre, Tanrya olan n edensel bamll, mantksal bamllkla bir ve aynysa eer, maddi eylerin dnyasnda olumsalla, insann dnyasnda ise zgrle yer kalmaz. Ona gre zgrlk ancak anlamakla olur. Bu yzden anlamann zgrlk olduunu kabul eder. Spinozann bu yaklam; nanl akldan, akll inanca ol arak deerlendirilmitir.

ehevileme: Arapa bir kelime olup ehevi kknden tretme bir kelime olup, cinsel haz anlamnda kendinden gemedir. Erkek egemenlikli toplumun karl olarak ta kullanlmaktadr. ematik: Bir nesne, organ vb.nin genel dzenini gsteren.
348

ABDULLAH CALAN

eyh-l slam: Osmanl mparatorluunda din ileri bakan. Sadrazamdan sonra gelen en nemli bakanlardan biridir. iilik: Arapa yanda demektir. Daha okta slamn iindeki blnmede Ali tarafn tutanlara denir. Hz. Muhammedin lmnden sonra yerine kimin geecei, kimin imam ve halife olaca tartmasna bal olarak Mslmanlarn ikiye ayrlmasnn sonucunda ortaya kan iki mezhepten biridir. Peygamberin lm zerine, Ali bin Ebu Talibin ilk halife olmas gerektiini syleyenlerin baland siyasi bir akm olarak ortaya kan iilik, daha sonra Snni inantan ayrlan bir mezhep durumuna getirilmitir. Buna gre; iilik, halifeliin Allahn buyruuyla Aliye verilmi olduunu, yalnzca Alinin soyundan gelenlerin Halife saylabileceini, Alinin soyundan gele nlerin, Oniki mamn kutsal bir kiilik tadn, Aliyi sevenleri sevmek, Onu semeyenleri sevmemek gerektiini belirtir. ovenizm: Kendi ulusunu ne kararak deiik rk ve uluslararasnda dmanlk yaratmay amalayan ve bu yolda kkrtmada bulunan ar akm. Bu akm da kkenini Fransadan alr. Zaten kelimenin kkeni de Franszcadr. Kendi rkn, cinsini dier rklardan, cinslerden stn grme, bunu iddetle yaymadr.

T-t

Tahayyl: Hayalde canlandrma, sembolletirme, Hayal etme, hayal kurma. Tarihsel Materyalizm: Marks ve Engelsin kurmu olduklar tarih ve toplumu inceleme yntemidir. Bu yntem gereince doann ele al yntemi olan diyalektik materyalizm topluma da uyarlanr. Toplum ve tarih, oluan ilikiler bu yaklam temelinde ele alnr. Bu yaklama gre to plumsal ilikileri belirleyen, temelde ekonomik ilikilerdir. Ruhun maddeye, dncenin bedene ball gibi, ideolojik styap da ekonomik altyapya baldr. To plum, tarihin balangcyla birlikte snflara ayrlmtr. Tarihin ilerlemesini salayan da esasnda budur. Yani tm tarih, snflar aras nda yrtlen mcadelelerden ibarettir ve sadece snf mcadeleleri tarihidir. Bu snflar arasndaki mcadele kanlamaz, zorunlu ve ertelenemezdir. Dolaysyla sn flar olduu mddete, snflar arasndaki bu mcadele de devam edecektir vb. Tarihsel materyalizme gre, her toplumsal dzende retici gleri asndan srekli bir deime yaanr. Bu deimeyi douran ey, retim aral arndaki gelimedir. Sz konusu deime, varolan mlkiyet ilikilerini zorlar ve snf mcadelesini hzlandrr. Tarihsel materyalizm bu yakl am erevesinde tarihi deerlendirir ve tarihte yaanan toplumsal ilikileri retim tarzl arna bal olarak toplumlar; lkel Komnal Toplum, Feodal Toplum, Kapit alist Toplum, Sosyalist Toplum ve Komnist Toplum biiminde deerlendirir. Ayn yaklam erevesinde her toplum biimi ncekine gre ileri bir toplum olarak ele alnr. Tarikat: Tanrsal bilgiyi elde etme yoludur. Yol anlamna gelen Arapa tarik szcnden tretilmitir. Tasavvuf terminolojisinde tanrya kavuma yolu olarak tanmlanr. slam dini asndan
349

ZGRLK SOSYOLOJS

tanrsal bilgiyi elde etmenin tek yolu Kuran ve hadislerdir. E deyile Tarikat - Muhammediyedir (Peygamber Muhammedin yolu). Bakaca hibir yorum gerekmez. Ancak farkl kesimler kendilerine gre yorumlar gelitirdiklerinden, yollar da oalm, farkl tarikatlar domu, ana tarikatlardan ise kollar ayrlmtr. Ortadou dogmatizminin ve mezhep atmalarnn temelinde tarikatlarn rol byktr. Balangta direnme yan olsa da, gnmzde gericilemi, ibirlikilemi, demokratiklemenin ve zgrln nndeki engellerden biri haline gelmiler dir. Tasarm: Bir ara ya da eylemi gerekletirilmeden nce dnsel dzeyde gerekletirilebilecek tarzda planlamak. Tasavvuf: Tanrnn varln ve evrenin oluumunu anlatan dini-felsefi akm. Buna mistisizm de denir. kiye ayrlr. Bunlardan biri varlkta birliin felsefesi olan Vahdet-i Vcuttur. Dier eilim ise, grnen eylerle, yzeydekilerle yetinmeyen, asl anlamn ite ve gizli olduunu syleyen Batni yaklamdr. Tasavvur: Tasarmdan kkn alan tasavvur etme, gz nne getirme, hayal etme ve zihinde bir kiilik kazandrmay ifade eder. Tasvir: Bir eyi ayrntlaryla betimleyip tantmak ve tanmlamak. Tekke: Tarikattan olanlarn barndklar, ibadet ve tren yaptklar yer, dergh. Temayl: Arapa bir kelime olup bir tarafa eilme, ilgi duyma, bir tarafa meyletme demektir. Temsili demokrasi: eitli lkelerde milletin egemenlik hakkn dorudan deil de, setii temsilciler (milletvekilleri) araclyla kulland bir demokrasi uygulamasdr. Genellikle nfusu fazla olan lkelerde kullanlr. Temsili demokrasi; halkn set ii temsilcileri araclyla ynetilmesidir. Teoloji: Franszca bir kelime olup, ilahiyat, Tanrbilimi anlamna gelir. Dine ilikin olgular konu alan ve dinle ilgili olarak geni kapsaml bir senteze ulamay amalayan bilim daldr. Tanry ve insan yaamnn anlamn, vahyin verilerine dayanarak inceleyen bilim olarak da tanmlanabilir. Terminoloji: Bir sanat kolunda, bilim dalnda veya teknik alanda zel olarak kullanlan terimlerin tm. Daha genel olarak da bir konu anlatlrken, konuyla ilgili kull anlan kavramlar. Tiyek: Herhangi bir aacn fidesi demektir, ama daha ok da bir bad aki her asma kk iin kullanlr. Totalitarizm: Tek bir partinin egemenlii altnda, her tr siyasi, ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet tarafndan dzenlendii, muhalefetin bask altnda tutulduu ve ezildii, zgrle yer brakmayan siyasi ynetim tarzdr. Bu sistemde iktidar dnda kalan birey ve gruplarn karar alma srelerinde hibir etkileri yoktur. u zellikleri tar: 1-topik bir gelecek vaadiyle glendirilmi btnsel bir id eolojiyi, 2-Tek bir kii tarafndan ynetilen bir kitle partisini, 3-Fiziki veya psiik mahiyeti olan sistemli terr uygulamasn, 4-letiim aralarnda tekelcilii, 5-Gl bir ordu ve silahlanma mantn, 6-Ekonominin tek bir merkezden ynetimi ve denetimini iht iva eder.
350

ABDULLAH CALAN

Trajedi: Konusunu efsanelerden veya tarihi olaylardan alan, ackl s onularla balanan bir tr tiyatro eseri, tragedya. Byle olmakla birlikte, gnmzde karlalan ackl olaylarn hepsi iin, yani, ackl olaylar anlatmak iin kullanlmaktadr. Trent: ngilizce bir kelime olup, eilim anlamndadr. Tketim toplumu: Kapitalizmin yaratmak istedii toplum modelidir. htiya d rnlerin tketilmesi amacyla toplum tketime ynlendirilir. Reklam sektr tketimi ve meta dolamn h zlandrmak, toplumu tasarruflarn tketme ve bylece rn fazlalndan doabilecek olan krizlerin de nne gemek amacyla gelitirilmitir. phesiz bunun iinde irketlerin kr gden yaklamlar da vardr. Bu yaklamlar sonucu toplum yle bir hale gelir ki, ihtiyac olmad mallara da sahip olmak ister, bu amala srekli bir tketime ynelir. Daha byn, daha yenisini, daha ister ve sahip olmak iin de hemen her yola bavurur. Buna tketim lgnl da denilmektedir. Trev: Deiik anlamlarda tanmlanr. En genel tanm ise herhangi bir ey zeri nde yaplan deiiklik sonucu elde edilen benzer maddeye denir. Siyasette ise bir gcn baka bir gcn etkisi ve himayesinde kendini ona gre dzenlemesi ve onun bir devam olmas anlamna gelir.

U-u

Ucube: Arapa bir kelime olup ok acayip, alacak kadar irkin olan ey anlamndadr. Uhrevi: Arapa bir kelime olup, lm sonras dnya, ahiret ile ilgili olan, te dnyayla ilgili olan anlamndadr. UlusDevlet: Ulusa milliyeti ve siyasal bir yaklam sergileyerek, ikt idara tamaktr, yani ulusun iktidarlatrlmasdr. Bu, kapitalist modernitenin icaddr ve ncln Fransa yapmaktadr. Fransa, devrimle monariyi iktidardan alaa eder, ancak yerine yeni bir ey koymaz/koyamaz. ktidar ele geiren Napolyon 1802 ylnda ulus-devletin temelini atar. Ve bu giderek geliir. Fransadan sonra Almanya bunu takip eder. Ulus-devlet, her eyi iktidara gre dzenlediinden toplumu sr haline getirir. Bu anlamda ulus devletin son hali faizmdir. Ulus: Dil, toprak, ekonomik yaam ve ortak kltr biiminde beliren ruhsal eki llenme birliiyle tarihsel srete oluan toplumsal formdur. Bata Stalin olmak zere sosyalistler tarafndan dil birlii, toprak btnl, pazar birlii ve ortak kltrel ekillenme biiminde tanmlanmtr. Ancak bu her iki tanmda siyasal tanmlardr. Bu tanmlar ulusu kapitalizme mal eder. Zaten uluslar kapitalizmin afanda doduklar zdeyii bu tanmdan ileri gelir. Oysa kapitalizm ulus yaratmad gibi, ulusal gelimeler nnde de ciddi engeldir. Ulus z itibaryla toplumsallamann bir aamas, bir formu olduundan siyasal deil, sosyaldir. Halklarn gereine uyan da budur. Ur: 1- Hcrelerin ar oalmasyla dokularda oluan ve byme eilimi gsteren tmr. 2- Smer uygarlnda bir ehir devleti.

351

ZGRLK SOSYOLOJS

mmetilik: Ayn dine inananlarn oluturduu topluluu savunan yaklama denir. niter devlet: lke, millet, etnik yap, egemenlik unsurlar ve yasama, yrtme, yarg organlar bakmndan teklik zellii gsteren devlet eklidir. Buna tek devlet veya basit devlette denir. Bu devlet modelini gelitiren Fransadr. Fransa devrimden sonra merkezi ve teki anlaya dayal devlet modelini gelitirir. niter devlet, ulus-devletin en kat rgtlenmi modelidir. styap: Toplumsal ilikiler iki temel blmlenmede deerlendirilebilir ve deerlendirilmektedir. Bunlar; altyap ile styapdr. Altyap ekonomiyi, styap ise ideoloji kaynakl alanlar ifade eder. Marksa gre, bunlar arasnda belirleyici olan, ekonomik altyapdr. Bir toplumun ideolojik, siyasi, hukuki, dini ve kltrel btnl de styap olarak deerlendirilmektedir. Materyalist dnya grne gre, hukuki ve siyasi sistemler kendilii nden olumazlar. Devleti ifade eden siyasal sistemle, ideolojik sistemi ifade eden hukuk, eitim, din, kltr vb. sistemler belli bir ekonomik sisteme dayanrlar ki, buna da altyap denir. st yapdaki gelimeler alt yapy oluturan ekonomideki deimelere baldr. Oysa toplumsal gerekliin byle o lmad yaanan pratiklerden anlalmtr. Toplumsal gelimeleri buna indirgemek materyalizmi kaba yorumlamaktr. topya: deal bir toplum dzenini ya da ynetim biimini ortaya koyan bir tasarm olarak, yaayanlarna kusursuz bir dzen iinde var olma olana salad kabul edilen ideal lke. Szck olarak Yunanca hibir yer ya da olmayan yer anlamna gelir. Bilinen ilk topya rnei, Platonun Devleti ve Yasalardr. Platonun bu eserlerinde olduu gibi, baz dnrler, iinde yaadklar toplumsal dzenin iyiletirilemeyeceine inandklar iin, gerekleme ans ok fazla olmayan, ideal hatta dsel bir toplum dzeni tasarlamlardr. Bu ereve iinde dnr, insanlar iin her bakmdan ideal olduuna inand, yetkin bir toplumsal dzen tasarlar ve insann, dolaysyla da toplumun kurtuluunun, ancak bu ideal dzen yaama geirildii takdirde mmkn olduunu savunur. topya, ideal bir toplum dzeni ortaya koyduu iin bir deeri vardr. Bir olgu ol arak hayata geirilemese bile, ona bir ekilde yaklamak m mkndr. kinci bir husus olarak bir topyann, id eal bir toplum dzeni oluturduu ve var olan toplum dzenlerine deer bierken kullanlacak bir standart salad iin bir deeri vardr. Oysa topya belli bir takm akli ve ahlaki ilkelere, insana ve tarihi deer yarglarna dayanarak ya da bir takm teknolojik imknlar tasarlamak sureti yle, insan var oluu mmkn, en iyi ekli ile gereklemesini salayacak, alternatif dnyalar ortaya koyan, eletirel ve yaratc bir dnce olarak topyaclk, sosyal eitsizlii, cinsel basky, ekonomik smry ve benzeri d ier bask ve hkimiyet formlarn amay amalad iin, var olan mevcut statkolar da iddetle eletirir. Dnce tarihinin belli bal topyalar; Platonun Devleti, Tommaso Campanellann Gne lkesi, Thomas Moreun topyas ve F. Baconun Yeni Atlantisi saylabilir.

V-v
352

ABDULLAH CALAN

Vahi uluslatrma: Bir kabiledeki, bir airetteki veya bir kavimdeki egemen kesimlerin i bask zoru ile uluslatrma veya d smrgecilik tarafndan kendi ulusal varln dier kabile, airet ve etnik yaplara zorla, iddetle dayatma, asimile etme ve kendi kltr potasnda eritme. Variyet: Bir kiinin, bir kurumun, bir devletin zenginlii, mal, mlk, ser veti. Varyant: Franszca bir kelime olup, herhangi bir eyin aslndan az ok ayrlan farkl biimlerine, deiik dzeylerine denir. Vatan: Bir halkn, bir topluluun veya bir ulusun zerinde yaad yeryz paras. Buna yurtta denir. Bu tanm dar ve corafik bir tanmdr. Asl tanm siyasidir. nk kkenleri eskiye dayanmakla beraber, ulus-devletle gndeme gelmitir. Ancak salt ideolojik ve siyasi yaklamlarla da bunu ifade edemeyiz. Siyasal ulusuluu aan, ondan daha eski halklarn uzun tarihleri boyunca yerlemi olduklar corafya alanlarna vatan denilebilir. Vecibe: Arapa bir kelime olup grev, vazife, dev, boyun borcu, zorunluluk vb. anlamna gelir. Velev ki: Arapa bir kelime olup, ister, isterse, olsa da, kald ki, hatta, dahi vb. a nlamnda kullanlan bir balatr. Vulger: Baya, kaba anlamnda Latince deyim.

Y-y Yafta: Etiket de denir. zerine asld veya yaptrld eylerle ilgili bilgi veren yazl kt. Orduda askerin hangi snfa dahil olduunu gsteren iaret. Yahudilik: Hz. Musann gelitirdii tek tanrl ilk semavi dindir. B una Musevilikte denir. Yahudilik rk ve kavmi esaslara dayanan dini bir inantr. Kutsal kitab Tevrattr. Buna Ahdi Atik, Kitab Mukaddes de denir. Ahdi Atik temel kitaptan oluur. Bunlar Tevrat (Torah), peygambe rler (Nebilim) ve Ketubimdir. Tevrat sadece dini bilgileri ve ahlaki tleri vermekle kalmaz, br ani halknn Msr egemenliinden kurtuluunu ve bir halk olarak doularn da belirler. Bunun iin kanun ve yasa koyar. Bu yzden Yahudilie, ulus yaratan din de denir. Musevi teolog bn-i Meymun, Yahudilii u balklar altnda toplamtr: 1-Tanr dnyann yaratcsdr. 2-Bir ve tektir. 3-Tanr ruhtur. 4-Tanr lmszdr. 5-Sadece Tanrya dua edilmelidir. 6-srail peygamberlerinin btn szleri gerektir. 7-Musa, peygamberlerin en bydr. 8-Yahudilerin benimsedii yasa, Musaya Tanr tarafndan vahyedilmitir.
353

ZGRLK SOSYOLOJS

9-Onu deitirmeye kimsenin gc yetmez. 10-Tanr, nsanlarn btn eylemlerini grr. 11-Tanr, Emirlerini yerine getirenleri dllendirir. 12-Tanr Peygamberlerin mjdeledii Mesihi gnderecektir. 13-Tanr lleri diriltecektir. Yeknesak: Farsa bir kelime olup tekdze, tekrnek, monoton anlamndadr.

Z-z

Zendik: Aryen kkenli bir kelimedir. Zerdtlk inancnda ok kullanlr. Bilmek kelimesinin kkeninidir. Gnmzde bilim anlamnda kullanlan sciend kelimesinin de kkenidir. Zerdt: Zerdtlk dininin kurucusu peygamber, bilge, filozof. Farkl zamanlarda yaayan Zerdtten bahsedilmektedir. Sonuncusu Avestay getiren Zerdt olup, ne zaman yaad tam olarak bilinmemektedir. Ancak kimi iddialar M. 7. -6. yzylda yaadn iddia etmektedirler. ok tanrl inantan tek tanrl inanca geite ok nemli rol oynamtr. Zerdtn kurduu dine isminden hareketle Zerdtlk denir. Zerd tlk dalistik bir dindir. Aydnlk ve karanlkta ifadesini bulan iyiliin ve ktln mcadelesini yanstr. Bu anlamda ahlaki yn n planda olan bir dindir. Din kadar ahlak felsefesi arak da deerlendirilebilir. Sokrates ve Konfysle yakn zamanlarda yaam olup, savunduklar farkl olsa da, temelde yaklamlar ahlak felsefesi anlamnda ay dorultudadr. yi dn, doru syle, gzel yap zdeyii ahlaki yaklamn gsterdii gibi, bu yaklam gnmzde bile temel ahlak deeridir. Zerdtle gre, evrenin yaratcs iyilik tanrs olan Ahura Mazdadr. Ehriman ise, ktlk tanrsdr ve insanlar hep ktl ynlendirir. Bu yzden Ahura Mazda ile srekli atma halindedir. Ancak bu atmann sonucunda iyilik, aydnlk, bilgelii temsil eden Ahura Mazda stn gelecektir. Zerdtn doa, kadn ve hayvanlara yaklam da ok farkldr. Doayla dost olmay, kadnla eit bir yaklam ve hayvanlar da koruma yaklamn dillendirir. Bu yaklamlar Zerdtn klecilik kart yaklamlarn, zgrlk ynl eilimlerini ve tarma dayal bir toplum istemlerini gsterirler. Ziggurat: Smerlilerin gelitirdikleri tapnaklara verilen addr. Kavram olarak tanr da anlamna gelmektedir. Tabandan balayarak daralarak kat kat ykselen piramit eklindeki yaplardr. Tapnak bu yaplarn en tepesindeki teras katnda bulunur. Kimi arkeologlara gre ziguratlar tapnak deil, rahip ve mneccimlerin yldzlar ve gkyzn izledikleri ilk rasathanelerdir. Mezopotamyada yaplan arkeolojik kazlarda bulunan edebi yaptlara Smerli lerin mitolojik dnyas yansmtr. Smer u ygarl ehir uygarlna dayanr. Her ehrin bir tanrs ve bu tanrlar temsilen bir hkmdar vardr. Bu hkmdarn birinci ilevi tanry honut etmek iin ona bir ev yapmaktr. Zigurat, tanrlar honut etmek iin yaplan evdir.T anrlar genelde yksek yerlerde ot u354

ABDULLAH CALAN

rurlar. Bu yzden tanr evleri genelde dalarn doruklarnda, tepelerin zirvesinde olur. Ancak aa Mezopotamyada dalk alanlar, tepelikler yoktur. Bunu gidermek iin Ziguratlar ykseltmilerdir. Bununla yapay bir tepelik yaratmak istemilerdir. Tanr evi olarak ina edilen bu tapnaklarda yeni bir sistem, yeni bir uygarlk oluturulmutur. Snfl uygarlk bu tapnaklarda mayalanr. Ziguratlar, snfl uygarln ve onun tm kurumlarna dlyata olur. Zillullah: Tanrnn glgesi anlamndadr. Din sosyolojisinde sk kull anlan bir kavramdr. nsann tanr karsndaki duruunu, konumunu belirler.

355