Do. Dr.

Semavi EYCE SKPDE TRK DEVR ESERLER 26 Temmuz 1963 gn sabaha kar vukua gelen bir deprem, bu gn Yugoslavya Federal Cumhuriyeti iindeki mahalli idarelerden Makedonya Cumhuriyeti'nin baehri olan Uskp' korkun surette tahrip etmitir. Osmanl Trk idaresinin Rumeli'de en geni lde izlerine sahip bulunan bir ehir, bylece ar kayplara uram bulunuyor. Trk devrindeki karakterini bir dereceye kadar hl koruyabilmi olan Uskp'de bu felket yznden Trk devri eserleri zerinde ne gibi zararlar meydana geldiini, maalesef renmek mmkn olamamaktadr. Fakat uras muhakkak ki, bu deprem birok eserin zerinde tamiri imknsz bir takm yaralar am, bir ok eseri de herhalde artk bir daha yaamyacak derecede ykm olmaldr. Bu felketin enkaznn kaldrlmas sras geldiinde, hi phesiz, yeni imar projelerinin harap veya salam bir takm htralar daha ortadan sileceinden endie duyulabilir. Beyz yldan fazla bir sre boyunca Trk olan Uskp, Trk tarihinde benzerine pek rastlanmyan "hafiflikle" idare edilen Balkan harbinde elimizden km ve snrlarmzn ok uzanda kalan, bizim iin yabanc bir ehir olmutur. skp'n elimizden kmas, hbrasnn zihinlerden silinmesi belki bir dereceye kadar tabu karlanabilirdi. Fakat beyz yllk Trk idaresi burada kendi medeniyetinin damgalarn brakm bulunuyor. Bunlarn ihmal edilmesi, tamamen unutulmalar, medeniyet tarihimiz bakmndan mukakkak ki byk bir kayptr. Bu kk yazmz etrafl bir aratrma olmak iddiasnda deildir. Gayemiz, elimizdeki mahdut malzemenin yardm, toplayabildiimiz bz resimlerin destei ve 1961 yaznda bu ehirde geirdiimiz ok ksa bir misafirlikten edindiimiz intibalar ile skp'n Trk devri eserlerini topluca sunmaktan ibarettir. Her eski ehir gibi skp'n de bir kalesi vardr. Evliya elebi zamannda yz muhafz tarafndan korunan, muntazam kesme talardan yaplm ifte kat sur duvarl ve yetmi burlu skp kale'sinin esas belki daha eski olmakla beraber, burasnn erken Osmanl devrinde tamir edildii anlalmaktadr. Bir kaps zerinde evvelce tesbit edilen Sultan II. Murad'n ad ile 1446 tarihi, bu hisarn hi deilse ksmen bu tarihte bir tamir grdne delil saylmaktadr. Uskp'de Trk medeniyeti birok byk cami meydana getirmiti. Bunlarn banda Hnkr camii de denilen Sultan II. Murad camii gelir. Kitabelerinden renildiine gre 1436 da Sultan II. Murad tarafndan yaptrlan bu cami 1537 de yanm ve

SEMAV EYCE

Kanuni Sultan Sleyman zamannda 1538-1542 yllan arasnda yeniden ina edilmitir. Avusturyallar tarafndan Uskp'n igali srasnda 1688 de bir daha yanan cami, Sultan III. Ahmed tarafndan 1719 a doru tekrar yaptrlm ve iinde bulunduumuz yzyln balarnda, Sultan V. Mehmed Read zamannda bir tamir daha grmtr. Ilk tertibini kaybetmi olan Hnkr camiinin, yan duvadlar ile soncemaatyeri revak, olduka eski safhaya ait intiban brakmaktadr. i iki paye dizisi ile blme yarlm olan bu en eski camiin st, bu tip eserde tamamen yabanc bir grne ahip ahap bir at ile rtldr. Rumeli'deki Trk minarelerinin ekserisi gibi, burada da minare ar derecede yksektir. Tarih ahsiyeti hakknda pek ak bilgiler elde edilemiyen, yerinde ise Gemalmaz veya Kuzgunsuz lkab ile dierlerinden ayrd edilen bir Mustafa Paa tarafndan 149293 de yaptrlan Mustafa Paa camii ise heybetli bir grne sahip tpik bir Osmanl r eseridir. Ekseriyetle yanl olarak o devrin dier Mustafa Paa ile ile kartrlan, camiin yapcs Mustafa Paa 1519 da lerek eserinin yanndaki trbeye gmlmtr. Bu cami temiz ve itinal bir iilik ile meydana getirilmi, bilhassa cmle kaps, mihrap ve minberi bakmndan dikkati ekmektedir. Mustafa Paa camii, pln ve st yaps bakmndan basit bir tipte olup, kubbeli bir soncemaatyerini, tek byk kubbenin rtt kare bir mekn takip etmektedir. Vardar zerindeki kprbanda olan 1494 de Karl-li beyi Mehmed Bey tarafndan yaptrlan Burmal minare mii ise 1925 e doru yktrlarak yerine, son depremde ktn gazetelerden rendiimiz orduevi yaptrlmstr. Ancak eski bir-iki fotoraf sayesinde mimarisi bir dereceye kadar renilebilen bu cami, grlmemi bir tertibe sahip bulunuyordu. Belki klsik Ulucamiler gibi olan bu camiin zeri, kble duvarna dikey olarak uzanan yanyana beik tonoz bir rtlmt. Minaresinin gvdesi ise, burmal ubuklu olarak ilenmiti. Uskp'n belki en yksek minaresi, elli metreyi bulan boyu ile Rumeli beylerbeyi Yahya Paa tarafndan 1503 de yaplan Yahya Paa camii'nde grlyordu. Be blml bir soncemaatyerini takip eden kare bir mekndan ibaret bu camiin de rts garip bir sivri at halinde idi. Bu durum karsnda Yahya da kubbe ile rtl iken, bunun yklmas zerine imdiki at ile kapatldna ihtimal verilebilir. Ishak Beyolu Mehmed Bey tarafndan 1469 da yaptrlan Mehmed Bey camii hakknda ise kitabesinden baka bir ilgi edinmek mmkn olmamtr. Uskp'n byk camileri arasnda iki tanesi ise gerek mimarileri gerek yaptranlarn tarihi ahsiyetleri bakmndan ilgi ekicidir. Bunlardan birincisi, Ishak Bey camii veya Alaca cami, belki Uskp fethine katlanlardan olan "Ishk Bey bin Paa Yiit Bey" tarafndan Sultan II. Murad devrinde 1438'de yaplm, 1519 da torunu Hasan Bey tarafndan geniletilerek tamir ettirilmitir. Rumelinin fethinde ve trklemesinde byk rol olan Paa Yiit ve ailesinin izlerini irili ufakl mimar eserler halinde Trk Trakyas'ndan Srbistan ilerine kadar tesbit etmek mmkn olmaktadr. Pln bakmndan iki yannda misafirhane mahiyetinde tabhane odalar olan ve bizim zviyeli camiler olarak adlandrdmz tiptedir. Nisbeten gen bir devirde yan hcreler ile ortadaki kubbeli ksm arasndaki perde duvarlarnn almas suretiyle normal bir mahalle (veya ar) camii haline getirilmitir. Ayn tertibi daha gelimi ve bozulmam ekli ile shak Bey'in olu sa Bey tarafndan yaptrlan sa Bey cmiinde de bulmak kabildir. Giri kitabesindeki ina tarihi 1475 olarak okunan bu muhteem eser, be kubbeli bir soncemaatyerini takip eden eit byklkte ifte kubbe ile rtl iki mekndan ve yanlardaki ikier tabhane hcresinden meydana gelmitir. Kanaatimize gre erken Osmanl devrinde ok revata olan bu eit binalar, bata gezgin kolonizatr derviler olmak zere, "salih" kimseleri de misafir etmek zere kurulmu itima din messeselerdi.

SKPDE TRK DEVR ESERLER

Uskp'de daha birok ufak camiin ve mescidin de olduu gerek kaynaklardan, gerek skp hakkndaki yazlardan ve gerek tek tk resimlerden, ehir panoramalarndan anlalmaktadr. Bunlarn birou skp Trk idaresinden ktktan sonra yklm olmakla beraber, bazlar son depreme kadar duruyordu. Meddah Baba mescidinin sadece minaresinin kalm olmasna karlk, Kurunluhan yaknnda, belki XV. yzyla ait, tek kubbeli Kurunluhan mescidi bilhassa duvarlarnn muntazam ta ve tula iilii bakmndan dikkati ekmektedir. Minaresi ise bodur bir gvde zerinde basit bir klhdan ibarettir. Binas ok basit olmakla beraber, byle orijinal bir minareye sahip dier eser de Arasta mescidi idi. zeri basit bir at ile rtl olmakla beraber, d duvarlarnn itinal ta ve tula rgs ve cephesinin ahenkli tertibi bakmndan zarif bir eser tekil eden Hatuncuklar mescidimde burada zikre deer. 1930 ylnda sekizi henz faal bir durumda olan onbe tekke ve tekke kaltsna sahip olan skp'te, 1848 de yenilendii kitabesinden anlalan byk bir Rfa Tekkesi ile esas XVII. yzylda Rumeli valisi Melek Ahmed Paann kona olan byk bir de Mevlevihane vardr. Rf tekkesinin yanndaki trbede en eskisi XVII. yzyla it mezarlar bulunmaktadr. Prof. H.W.Duda tarafndan yaynlanan bir fotorafndan anlaldna gre Mevlevihane, Trk idaresinin son devirlerinde byk lde yenilenerek zamanmza bylece intikal etmitir. Evliya elebi, burada ayrca Meddah Baba ve Lokman Baba tekkeleri bulunduunu yazar. skp'n eski medreselerinin saylar, hatt adlar bilinmekle beraber bunlarn mimarileri hakknda faydal olabilecek herhangi bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. Byk camilerin hepsine evvelce birer medresenin bal bulunduu anlalmakta ve Balkan harbi srasnda oniki medresenin faal durumda olduklar bilinmektedir. Buradaki messeselerinden biri de, Sultan V. Mehmed Read'n 1911 de yapt mehur Rumeli seyahatinde misafir edildii Mekteb-i Sultan yni Uskp lisesidir. Bu byk bina son Osmanl mimarisinin tipik rneklerinden biridir. Burada her Trk ehrinde olduu gibi birok hamamn da mevcudiyeti bilinmektedir. Evliya elebi, sa Bey ifte Hamam ile Yahya Paa Camii yaknnda Kzlar ve engl hamam'nn adlarn verir. 1930'da ise hi deilse 67 kadar sanat ve mimar deere sahip hamamn henz durduu anlalmaktadr. Bunlardan 1473 de Bosna Sancak beyi Davud Paa tarafndan Davud Paa ifte hamam, son yllarda tamir edilerek kitabeler mzesi haline getirilmi bulunuyordu. Muntazam ta ve tula dizileri rlen cephesi ifte camekn (veya soyunmayeri) kubbeleri ile iyi bir tesir brakan bu hamamn pln tertibi, dier Osmanl - Trk hamamlar geleneine uygundur. Metruk bir halde olan engl Hamam da duvarlarnn ta ve tula rgs bakmndan bir sanat kaygusu ile yaplm bir eser tesiri brakyordu. Uskp'n en karakteristik Trk eseri, hi phesiz Vardar zerindeki ahane Kpr'dr. Etraf artk son yllarda tamamen deiik ve modern yaplar ile sarlan bu kpr, 1961 de grdmzde hl ehrin iki yakasn baglyan en ykl geit vazifesini grmee devam ediyordu. Muntazam kesme tatan yaplm olan bu gzel eserin, ne zaman ina edildii ak ekilde anlalamamaktadr. Evliya elebi, kitabesinin kopyasn kaydederek, 1579 da Sultan III. Murad tarafndan tamir ettirildiini ve esasnn, Fatih II. Mehmed'in olduunu yazar. Fakat bu kprnn Sultan II. Murad devrine kadar indirenler de vardr. Basit bir turistik brorde ise, sa Bey camii arisinde bulunan bir vesikaya nazaran bu kprnn Sultan II. Murad devrine ait olduu bildirilmektedir. skp elimizden kmadan az evvel gene Vardar zerinde Mahmud evket Paa kprs ad ile modern bir kpr ina edilmiti.

SEMAV EYCE

Uskp'n Trk idaresi zamannda zengin bir su ebekesinin ina ettirilmi olduu da bilinmektedir. Mahalle aralarndaki emelerden (Evliya elebi, 110 adet diyor) hibirini tesbit edebilmi deiliz. Evliya elebi'nin verdii say mbalal bile olsa, ok sayda olduklar muhakkak bulanan bu kk eserlerin zamanla kaybolduklarna ihtimal verilir. Bazlar tarafndan sa Bey tarafndan yaptrld ileri srlen fakat Mustafa Paa'nn eseri olduu da iddia edilen muhteem su kemerleri, Uskp'n kuzey-batsnda, Uskp ile Kaanik arasndaki yolun sanda grlmektedir. Bu kemerler evvelce, ehre Gluvo yaknndaki suyu getiriyordu. Bugn ayakta duran ksm 54 paye ve 55 gzden ibarettir. Tek katl olan gzler muntazam tula kemerlidir. Payeler ise ta v tula dizleri halinde yaplmtr. Baz yerlerde gzlerin aralarnda ufak tahfif kemerleri de bulunmaktadr. Bu su kemerleri geen yzyln balarnda Hamza Paa tarafndan tamir ettirilmitir. Uskp su kemerleri, Rumeli'deki Trk medeniyetinin sosyal sahadaki eserlerinin en dikkat ekicilerinden biridir denilebilir. Rumeli'nin bu byk ve mamur ehri, ayn zamanda byk bir ticaret merkezi durumunda olduundan, seherin iinde bedesten, han ve kervansaray gibi ticari mahiyette tesisler de kurulmutu. Bunlardan deta bir kale gibi olan kubbeli ve demir kapl Bedesten, Alaca camiin evkaf olarak yaplmt. 1932 ye kadar duran Bedesten'in sonraki durumu ve mimarisi hakknda bir bilgi edinmek mmkn olmamtr. skp mzesi haline getirilen Kurunlu han, buradaki hanlarn en muhteenlerindendir. Prof. T. Oki'den naklen elde edilen bir nota gre, bu han yannda bir mescid yaptran Mezzinzade Hac Mslihddin'in mlkiyetine gemi olup vakfiyesi 1550 tarihlidir. Ortadan avlusu ve bu avluya alan iki sra yuvarlak tula kemerli payeli revaklar olan Kurunluhan muntazam ta ve tula dizileri halinde ina edilmitir. Ishak Bey tarafndan yaptrlan Sulu Han ise, Duda'nn ifadesine gre ok harap bir halde olmasna ramen hl kullanlmakta idi. Bu da, ortadan ak bir avluya sahip iki katl revaklardan meydana gelmi bir bina idi. Ayrca Evliya elebi'de daha birok hann adlarna rastlanr. Bunlardan hangilerinin tamamen veya ksmen durduklar bilinmemektedir. skp'de ehrin karakteristik almetlerinden biri esas hayli eski olan Saat kulesi'dir. Evliya elebi tarafndan da anlatlan bu kulenin vuruu seyyahn ifadesine gre bir gnlk yoldan duyulurdu. Sonralar eitli tamir gren kule, 1889 da imdiki grnn almtr. Trk devri mezarlna dir de elimizde fazla bir bilgi yoktur. skp henz Trk idaresinde iken ekilen eski bir kartpostal'da nplnda gayet sk mezartalar ile kapl byk bir mezarlk grlmektedir. Fakat bu mezarlklardan baka bu ehirde sanat tarihi bakmndan deerli birok trbe de bulunuyordu. Bunlar da okadar deiik ve orijinal ekiller gsteriyordu ki, yalnz skp trbeleri Trk sanat tarihi bakmndan bir aratrma konusu olabilirdi. Burmal minare camii yannda olan ve cami ile birlikte yktrlp ortadan kaldrlan Karl Ili Beyi Mehmed Bey trbesi alt keli ve st adr biiminde bir klah ile rtl bir trbe idi. Gene yktrlan eserlerden Ibni_Payko ve Kaanikli Mehmed Paa trbeleri'nin mimarilerini belirtecek vesikalara sahip bulunmuyoruz. ehrin dou tarafnda, bir yamataki mezarln en yksek ksmnda bulunan trbe ise, halk arasnda Kad Baba veya Gazi Baba trbesi olarak tannmtr. Sonralar etrafndaki mezarlk ortadan ka1drlan bu trbenin, skp kads "Tezkire" sahibi olan Ak elebi (l. 1571) ye ait olduu kabul edilmektedir. Ancak bu takdirde evvelce yannda Baba Lokman tekkesinin bulunmas gerekmektedir. Tekke ile yanan trbe sonralar Hac Galip Bey tarafndan imdiki ekli ile ina ettirilmitir. Bu trbe, kubbeli, sekiz keli bir yapdr. Paa Yiit'in olduu ileri srlen ve halk tarafndan Meddah Baba trbesi olarak adlandrlan Ftih-Gz'ye ait bir trbe vardr. Anadolu'dan elen ve

SKPDE TRK DEVR ESERLER

Rumeli'nin fethinde byk pay olan Pasa Yigitin efsanevi ahsiyetinin izlerini Trk Trakyas'nda, Kean yaknndaki Paa Yiit ky'nde de bulmak kabildir. Ishak Bey camii yanndaki Ishak Bey trbesi ise, buradaki benzerleri iinde hi phesiz en muhteem olandr. Bu sekiz keli kubbeli trbenin d cepheleri zengin silmeler ile ahenkli bir ekilde blnm, ayrca st ksmlarda renkli kakma motifler ilenmitir. Ayn tipte olan Mustafa Paa trbesi ise daha sde bir grne sahiptir. Hatuncuklar mescidi yanndaki Htuncuk trbesi ile Hnkr camii yanndaki Dastanl Ali Paa trbesi, klsik Osmanl ak trbelerinin rnekleridir. stleri birer kubbe ile rtl sivri kemerleri tayan muntazam kesme ve ta payelerin aralar aktr. Gene Hnkr camii yannda bulunan 1556/57 tarihli Bikiy Han (?) trbesi ise, tula ve ta dizilerini renkli bir ifade verecek surette tertiplendii kare plnl kubbeli, kubbesiz ve paye aralar harikulade gzel bir trbe vardr ki, Yahi Bey'e ait olduu sylenir. Gazi Baba yamacnda, Uskp Kumanova yolu zerinde bulunan Kral kz trbesi de st kubbeli, kare plnl ve drt payeli bir trk ak trbesidir. Burada Stefan Kotromanovi'in z Katerinann (!) gml olduu ileri srlmektedir. Uskp'n Trk devrine it eski eserleri hakkndaki toplu bilgiler, Salih Asm'n Uskp tarihesi (Uskp 1932) dal ufak kitabnda bulunmaktadr. Vaktiyle Evliya elebi tarafndan, Seyahatname (c. V, s. 553562)'sinde 1660 daki durumu belirten Uskp'n 1930 yllarndaki vaziyeti bu kitap sayesinde ortaya konulmu olmaktadr. Buradaki eserler zerinde ok eksik olmakla beraber kymetli saylabilecek bir aratrma Herbert Duda tarafndan yaplarak, Balkantrkische Studien (Wien 1948) adl kitabnda, s. 14 62 de yaynlanmtr. Duda'nn eserine dayanmak suretiyle E. H. Ayverdi tarafndan Yugoslavya'da Trk bideleri ve Vakflar adl makalede (Vakflar Dergisi, III. 1957, s. 2.13) de Uskp'deki Trk eserleri derlenmitir. Tomovsky'nin Makedonya'nn en dikkati ekici trbeleri (Uskp Universitesi, Teknik Fakltesi Yll, 195758, s. 95106) adl srpa makalesinde de buradaki trbeler hakknda toplu bilgiler verilmitir. Kaanikli Mehmed Paa vakfiyesi ise Hasan Kalesi ve Mehmed Mehmedovi tarafndan yaynlanmr (Uskp 1958). Maalesef buradaki cami ve trbe resimleri istifade edilemiyecek derecede siliktir.

SEMAV EYCE

skp: Kuunluhan (imdi mze)

skp: Hnkr Camii ve Saat kulesi

SKPDE TRK DEVR ESERLER

SEMAV EYCE

SKPDE TRK DEVR ESERLER

10

SEMAV EYCE