İşletmelerde Sosyal Sorumluluyk Ve Etik

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2605 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1573
LETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETK

Yazarlar Prof.Dr. mer TORLAK (nite 1) Prof.Dr. Mahmut ARSLAN (nite 2) Prof.Dr. Sabahat BAYRAK KK (nite 3) Do.Dr. Figen DALYAN (nite 4) Prof.Dr. idem KIREL (nite 5) Yrd.Do.Dr. Erkan ERDEMR (nite 6) Do.Dr. uayp ZDEMR (nite 7) Yrd.Do.Dr. Fikret YAMAN (nite 8)
Editrler Prof.Dr. mer TORLAK Do.Dr. Figen DALYAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. T. Volkan Yzer r.Gr. Orkun en Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Meral Akar Grafiker Aysun avl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik ISBN 978-975-06-1293-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 230.500 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar .........................................................................

SORUMLULUK KAVRAMI ............................................................................. Bireysel Sorumluluk ...................................................................................... Sosyal Sorumluluk......................................................................................... Grev Sorumluluu....................................................................................... Ynetsel Sorumluluk..................................................................................... LETMELERN SORUMLULUKLARI ............................................................. letmelerin Sorumluluklarnn Snflandrlmas .......................................... LETMELERN SOSYAL SORUMLULUKLARI .............................................. letmelerin Sosyal Sorumluluklaryla lgili Yaklamlar ............................. Klasik Yaklam ....................................................................................... Modern Yaklam .................................................................................... letmelerde Sosyal Sorumluluun Leh ve Aleyhindeki Grler.............. Lehteki Grler...................................................................................... Aleyhteki Grler .................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
1. NTE
2
3 8 10 11 12 12 15 17 18 18 18 19 19 20 21 22 23 24 25 25
Ahlak ve nemi .................................................................. 28

GR .............................................................................................................. RGTSEL VE KRESEL DZEYDE AHLAKI KLTRNE DUYULAN HTYA ..................................................................................... AHLAK VE ETK KAVRAMLARI ................................................................... AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA IKII VE GELM .......................... (1900 - 1920) Aras: Ahlak Arayan Dnyas ........................................... (1920 - 1950) Profesyonellik ve Ahlak ................................................... (1950 - 1970): Ahlak ve Byyen Karmaklk ..................................... (1970 -1990), Ahlaknda Dzen Getirme Giriimleri .............................. (1990 - ) Kresel Ahlak .......................................................................... GENEL AHLAK TEORLER BALAMINDA AHLAKININ TEMELLER... Kantn dev Ahlak: (Deontoloji) ............................................................... Sonusalclk (Teleoloji)................................................................................ Erdem Ahlak................................................................................................. Adalet Ahlak ................................................................................................. Dou ve Bat Medeniyetlerinde Ahlakna likin Bak Alarnn Temelleri ........................................................................................................ slam ve Dou Dinlerinde Ahlak Felsefesi .................................................. Ahilikde ve Meslek Ahlak Deerleri ....................................................... 29 29 30 32 34 35 36 36 37 37 37 39 41 42 44 44 45
2. NTE
iv
indekiler
LETMELERDE AHLAKINA LKN PROBLEM VE KLEML KONULAR ...................................................................................................... Ayrmclk ..................................................................................................... faat (Whistle Blowing) ve rgte Sadakat .............................................. Klme ve ten karmalar ...................................................................... Yerinde Cinsel Taciz ve Kadnlara Ynelik Sorunlar ............................ Yldrma ........................................................................................................ Tketiciler ve Ahlak................................................................................. Rekabete Dayal Sorunlar ............................................................................ Hisse Sahiplerine likin Sorunlar ............................................................... Doal evreye likin Sorunlar ................................................................... MESLEK AHLAKI ........................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
47 47 47 47 48 48 48 49 49 49 50 52 53 54 55 55 55
3. NTE
Ahlak ve Etik Yaklamlar.................................................. 58

GR .............................................................................................................. AHLAK, ETK VE AHLAK TEORS ARASINDAK LK ........................... NORMATF AHLAK TEORLER ................................................................... Sonusalc (Teleolojik) Teori........................................................................ Egoizm .................................................................................................... Faydaclk................................................................................................. dev Ahlak (Deontolojik Teori) ................................................................. Kant Ahlak.............................................................................................. Haklar Teorisi .......................................................................................... Adalet Teorisi .......................................................................................... ERDEM AHLAKI ............................................................................................ NORMATF OLMAYAN AHLAK TEORLER ................................................ Tanmlayc Ahlak.......................................................................................... Greceli Ahlak......................................................................................... Meta-Etik .................................................................................................. Sonu ............................................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 59 60 61 62 62 64 67 67 71 73 75 77 77 78 80 81 82 83 84 84 85 85
4. NTE
letmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik................. 86

GR .............................................................................................................. letmelerin Vicdan Yoktur.......................................................................... letmelerin Vicdan Vardr ........................................................................... BR SOSYAL VE EKONOMK ETKLENEN OLARAK LETME .................. 87 87 89 89
indekiler
Sosyal Szleme ............................................................................................ LETME VE LDER N PRAGMATK PRENSPLER.................................. Etkilenenler Olarak letmelerin Sosyal Gc ve Etik Temeli ................... Etkilenenler Yaklamnn Snrllklar ve Lider .......................................... LETME STRATEJS, LDERLK VE AHLAK SORUMLULUU .................. Stratejinin Drt Dzeyi.................................................................................. Strateji Uygulamas ve Gelitirilmesi ............................................................ Sosyal Dinleyiciler ve Lider .......................................................................... LETME YAPISI VE LDERN ETK SORUMLULUU ................................ LDERLER, DENETM SSTEMLER VE ETK SORUMLULUK...................... LETMELERDE LDERLK, KLTR VE ETK SORUMLULUK .................. Etik Liderlik Tarzlar...................................................................................... Etik Liderlerin Davran Biimleri ................................................................ letme rgt Kltr ve Liderin Etik Sorumluluu ................................... Gl rgt Kltrnn zellikleri ............................................................ Sorunlardaki Kltr ................................................................................. Etik letme ve rgt Kltr ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
90 90 91 91 92 92 93 94 94 95 95 96 97 98 98 99 99 101 102 103 103 103 104
rgtlerde Etik Kavramnn nemi...................................... 106

GR .............................................................................................................. RGTLERDE ETK KAVRAMININ NEM................................................ ETK DII RGTLER ................................................................................. RGTLERDE ETK DAVRANI MODEL................................................... RGT ET VE SOSYAL SORUMLULUK ............................................... RGTLERN ETL GRUPLARA OLAN ETK SORUMLULUKLARI ...... rgt D Gruplara Olan Etik Sorumluluklar............................................. rgt i Gruplara Olan Etik Sorumluluklar ............................................... Kreselleme ve Etii................................................................................ Trkiyede Etii Aratrmalar ................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 107 107 108 110 112 113 113 115 115 116 117 118 119 119 120
5. NTE
letme ine Ynelik Ahlaki Konular............................... 122

LETMELERN PAYDALARI .................................................................. LETME YNETCLER VE AHLAKI ..................................................... Ynetim Kurullarnn Ahlaki Sorumluluklar ............................................... Temel Ahlak Stratejisinin Belirlenmesi ............................................. Deerlerle Ynetim................................................................................. Etik rgtsel Kltrn ve kliminin Oluturulmas .............................. 123 123 124 124 125 126
6. NTE
vi
indekiler
Etik Kodlarnn Oluturulmas ................................................................ Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar ............................................................. Etik Liderlik ............................................................................................. Katlmc Ynetim.................................................................................... Adalet ....................................................................................................... nsan Haklarna Sayg ............................................................................. Drstlk ................................................................................................. effaflk .................................................................................................... ALIANLAR VE AHLAKI......................................................................... Szleme Hkmlerine Uygun Hareket Etme............................................. Haksz Menfaat Temin Etmeme ................................................................... veren Mahremiyetini ve tibarn Koruma................................................. Yasal Olmayan Uygulamalar Bildirme (Whistleblowing) .......................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
127 127 127 128 128 130 131 132 133 133 134 134 135 136 137 138 139 139 140
7. NTE
letme Fonksiyonlarna Ynelik Ahlak Konular............ 142

LETMELER VE FONKSYONLARI .............................................................. PAZARLAMADA ETK KONULAR ............................................................... Mal ve Hizmetlerle lgili Ahlaki Konular ..................................................... Fiyatlandrma le lgili Ahlaki Konular......................................................... Datmda Ahlaki Konular ............................................................................ Reklamlarda Ahlaki Konular......................................................................... Yeni Pazarlama Aralarnda Ahlaki Konular ............................................... RETM VE TEDARKTE ETK KONULAR ................................................. Standartlara Uygunluk................................................................................... sraf ................................................................................................................ retimde nsan ve Ahlak ............................................................................. retim ve evre ............................................................................................ MUHASEBE VE FNANSTA ETK KONULAR ............................................. Muhasebe....................................................................................................... Finans ........................................................................................................... NSAN KAYNAKLARINDA ETK KONULAR .............................................. HALKLA LKLERDE ETK KONULAR ..................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Okuma Paras 3 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143 143 144 145 146 147 149 149 150 151 151 151 152 152 153 154 155 157 158 159 159 159 160 160 161
indekiler
vii
Ahlak Asndan Eitim ve Etik Kodlarn nemi. ........... 162

ALE, ETM VE RETM KURUMLARI LE............................................ LETMELERDE AHLAKI ETM ........................................................... ETK KODLARIN GELM VE NEM....................................................... LETMECLK OKULLARINDA ETK ETMNN ..................................... BUGN VE GELECE .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 163 163 166 169 169 173 174 175 176 176 177 177
8. NTE
Szlk ................................................................................... 179
viii
nsz
nsz
Sevgili Katlmclar letmelerde sosyal sorumluluk ve etik konusu, i dnyasnda yaanan olumsuz gelimeler ile bunlarn sonularnn insan ve evre saln ciddi anlamda tehdit eder hale gelmesiyle daha fazla konuulur olmutur. Yaanan ekonomik krizler, doal kaynaklarn srdrlebilirlik sorunlarnn gndeme gelmesi, gelecek kuaklara devredilebilecek temiz evreden yoksunluk ve i ahlkna ilikin deer yarglarnn yozlamas, konunun ne denli nemli olduunu gstermektedir. ahlk, etik deerler ve sosyal sorumluluklara ilikin birey ve organizasyonlarn farkndalk ve duyarllklarnn artrlmasna her zamankinden daha fazla ihtiya olduu aktr. letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik kitabnzn ilk nitesinde sorumlulukla ilgili kavramlara deinildikten sonra, iletmelerin sosyal sorumluluklar ayrntl bir ekilde verilmitir. Bu nite ile, bireysel ve sosyal sorumluluklar renecek, iki sorumluluk arasndaki ara kesitin aslnda ne denli fazla olduunu kavrayabileceksiniz. Temel kavramlar sonras bu nitede ayrca iletmelerin sorumluluklarnn neler olduu hakknda geni bilgilere sahip olacak ve zellikle iletmelerin sosyal sorumluluklarn rnekleriyle kavrayacaksnz. Kitabmzn ikinci nitesi, ahlk ve etik kavramlar arasndaki ayrm net bir ekilde ortaya koyduktan sonra, i ahlk kavramnn ortaya kn ve geliimini Dou ve Bat medeniyetleri perspektifinden ele almaktadr. Bu nitede i ahlknn temellerine deinildikten sonra i ahlk asndan ikilemlere ve meslek ahk kavramlarna da yer verilmektedir. nc nite i ahlk konusundaki farkl yaklamlar ele almakta ve bu kapsamda normlara dayal, sonular gzeten, hak ve adalete dayal yaklamlar ile deer yaklamlarn ayrntl bir ekilde inceleme konusu yapmaktadr. Bu nitedeki konular sizlere i ahlkna farkl yaklamlar renme ve karlatrma yapma frsat vermektedir. Drdnc nite ile iletmelerde ahlki karar almay etkileyen bireysel, rgtsel ve kltrel faktrleri renmi olacaksnz. Bu nite kapsamnda ayrca iletmeler ve genel olarak organizasyonlar asndan etik liderliin anlam ve nemini de kavram olacaksnz. Beinci nitede iletmelerin i ve d paydalarna ilikin genel hatlaryla sorumluluklar sunulmaktadr. Bu nitede bu sorumluluklarn etik adan ne anlam ifade ettiine ilikin aklamalar da detayl bir ekilde yer almaktadr. Altnc niteyi okuduunuzda iletmenin i paydalarna ynelik etik konular ile i ahlkn ilgilendiren konular olduka detayl bir ekilde reneceksiniz. Konulara ilikin rnekler balamnda da bu konularn ne kadar gncel ve bir o kadar da nemli ve kanlamaz gereklikler olduunu greceksiniz. Bu gerekliklerle kar karya kalndnda duyarllklarnzn gelimesine katk saladn dndmz karmlar da yapabilme becerisi kazanabileceksiniz.
nsz
ix
Yedinci blmde iletmenin temel fonksiyonlarna ynelik i ahlk konular yine ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. Mmkn olduunca bol rnekler zerinden iletme fonksiyonlaryla ilgili i ahlk konularnn neler olduu konusunda hem bilgi hem de rnekler verilen bu blm, farkl iletme fonksiyonlarna ilikin ok sayda i ahlk konusunun olduunu da gz nne sermektedir. Kitabnzn sekizinci ve son blmnde ise i ahlk asndan eitim ve etik kodlarn nemi zerinde durulmaktadr. Aile, okul ve iletmelerde i ahlk eitiminin kesintisiz srmesi gerektiine ilikin yaklam yannda, her i kolu ya da sektr iin etik kodlarn da rehberlik edici ve dzenleyici rolne iaret edilmektedir. Sevgili katlmclar anlalaca zere, letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik kitabnz, i dnyasnda olduka nemli hale gelen sosyal sorumluluklar ve i ahlk konularn detayl bir ekilde ilginize sunmaktadr. Bunun da tesinde kitabnz, bolca rneklerle konu ve kavramlarn anlalmasna ve detayl bir ekilde kavranmasna katk salayacak ekilde tasarlanmtr. Her nitenin iinde yer alan sra sizde sorular sizleri daha eletirel ve sorgulayc dnmeye davet ederken konulara ilgi ve duyarllklarnz artrmay amalamaktadr. Yine her nite sonundaki kendimizi snayalm sorular ile konulara ilikin rendikleriniz pekitirilmeye allmaktadr. nite sonlarndaki okuma paralar, konu ve kavramlar gerek hayattan rneklerle ilikilendirmenize yardmc olacak, nerilen kaynaklar ise konu hakknda derinlik kazanmanza yol aacaktr. Salk, mutluluk ve baarlarnzn devaml olmas dileiyle.
Editrler Prof.Dr. mer TORLAK Do.Dr. Figen DALYAN
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sorumluluk kavramn tanmlayabilecek, Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile ynetici sorumluluklar arasndaki farklar ayrt edebilecek, letmelerin sorumluluklarn tanmlayabilecek ve listeleyebilecek, letmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklarn aklayabilecek, letmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklarn karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sorumluluk Bireysel Sorumluluk Sosyal Sorumluluk Akl zgr rade Yetki Ykmllk Vicdan Ahlaki Sorumluluk Grev Sorumluluu Ynetsel Sorumluluk letmelerin Sosyal Sorumluluu letme Paydalar
indekiler
SORUMLULUK KAVRAMI LETMELERN SORUMLULUKLARI LETMELERN SORUMLULUKLARININ SINIFLANDIRILMASI LETMELERN SOSYAL SORUMLULUKLARINA YAKLAIMLAR LETMELERN SOSYAL SORUMLULUKLARININ LEH VE ALEYHNDEK GRLER
letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik
Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar
Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

SORUMLULUK KAVRAMI
Sorumluluk, gnlk hayatta bireysel, rgtsel ve toplumsal dzeyde sk kullanlan kavramlardan biridir. Bireyin hayatn srdrmesinde kendisine, ailesine, evresine ve topluma kar sorumluluklarndan sz ederiz. Yerine getirilmediinde, sorumsuz kii, sorumluluklarnn farknda deil, sorumsuzca davranyor ve benzeri yarglayc ifadeler kullanrz. Aile iinde, i ve arkadalk ortamlarnda, ortak paylalan meknlarda sonuta topluma ve evreye kar sorumluluklarmz vardr. Birey olmamz ve birey olarak rol stlendiimiz her konum ve alanda kanamayacamz, yerine getirmekle ykml olduumuz sorumluluklarla kuatlmzdr. Bu sorumluluklarn bir ksm doal olarak, herhangi bir biimsellik gerektirmeksizin ortaya kar ve geliir. rnein, salmz korumak, aile iindeki rolmzn gerekliliklerini yerine getirmek, arkadalarmza yardmc olmak, toplumsal normlar gzetmek, evreyi kirletmemek gibi sorumluluklar byk lde biimsel olmayan, yazl olarak karmza kmayan ama gndelik hayatta yerine getirmeye altmz sorumluluklarmzdr. Buna karlk, altmz ite bize verilen grevlerin sorumluluklarn stlenmek, ayn evi paylatmz arkadalarmzla i paylamnn gerei olan sorumluluklar yerine getirmek, kanunlara uygun hareket etmenin gereklerini yapmak, vergi, savunma gibi vatandalk sorumluluklarn yerine getirmek ise, erevesi ve snrlar daha belirgin ve biimsel sorumluluklara iaret eder. Her bireyin gndelik hayat, biimsel olsun ya da olmasn, sorumluluklarla kar karya kalmasn zorunlu klar. Dolaysyla birey ve toplum varsa sorumluluk kanlmazdr. Sorumluluk; kiinin kendi davranlarn veya kendi yetki alanna giren herhangi bir olayn sonularn stlenmesi; mesuliyet, eklinde tanmlanmaktadr (Trke Szlk, 1998 Cilt 2:2013). Bu tanmdan hareketle bireyin kendi davranlar yannda, yetki sahibi olduu konularn sonularndan da sorumlu olduu aka sylenebilir. Bu kapsamda sorumluluk iki ana balk altnda toplanabilir: Geriye doru sorumluluk ve ileriye doru sorumluluk. Geriye doru sorumlulukta zamir her zaman tekildir ama ileriye doru sorumlulukta zamir oul olabilir. kinci tr sorumluluklar yetkili konumda olma durumu olarak da tanmlanabilir. Herkesin eyleminden sorumlu olmas balamnda geriye dnk sorumluluklar genel olup, ileriye doru sorumluluk tikeldir. Eer birisi tikel bir mevki ya da makam stlenmise, ayn zamanda bu makam ya da mevkinin getirdii sorumluluklar da stlenir ve oul haldeki bu sorumluluklar, ykmllkler olarak da tanmlanr (Heller, 2006: 91).
Her birey davranlar ve bunlarn sonularndan sorumludur. Gereklememi davranlardan birey sorumlu deildir, ancak yetkili konumda olan birey gerekleebilecek davran ve sonulardan sorumludur.
4
Bir bireyin sorumluluk stlenebilmesi ya da sorumlu tutulmasnn nemli koulu; akll olmas ve akln kullanma yetisine sahip olmas, zgr iradesini kullanabilmesi ile yetki sahibi, yani ehliyetli olmasdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sorumlulua ilikin bir yargda bulunurken esas itibariyle durumdan sz edilir: (1) Bir kiiyi verken onun sorumluluk sahibi biri olduu ya da sorumlu bir kii olduu sylenir. Burada o kiinin karakterine ilikin ahlaki olarak onaylayc bir durumdan sz edilmi olur. (2) Bir kii bir eylemi yaptnda ya da bir su ilediinde bundan sorumlu tutulur. (3) Bir ey yaplmas gerekli olduu halde yaplmadnda, onu yapmas gereken kii o iten sorumludur denir. Baka bir deyile bu ii yapma sorumluluunun o kiiye ait olduu kastedilmi olur. Bu snflama balamnda bir kiiye birinci durumdaki gibi bir iten sorumludur demekle, aslnda nc durumda ifade edilen sorumluluklar yerine getirmesi bakmndan o kiiye gvenilebilecei anlam ortaya kar. kinci durumdaki sorumlulukta ise bir kiinin yapt bir eylemden sorumlu tutulmasnn koullarnn belirlenmesi bir sorun olarak karmza kabilir (Frankena, 2007:134-135). Bir dier ifadeyle sorumluluk bir ynyle sebep sonu ilikisini iinde barndrr, bir ynyle de eylemde bulunan kiide baz nitelikleri gerektirir. Dolaysyla bir kiinin sorumluluk stlenebilmesi, o kiinin akl, zgr irade ve yetki sahibi olmasna baldr (Torlak, 2007: 18). Akl, normal olarak her insanda bulunan ve vcuttaki yeri, ileyii kefedilemeyen, dnce, anlama ve tedbir alma hassas; idrak, anlama, kavray ve zeka olarak tanmlanmaktadr (Doan, 1996:27). Akl hastas olmayan ya da akln kullanma yetisini kaybetmemi akl banda her bireyin, bebek olmayan, bunamam akl banda normal her insann, davranlarnn sonularna ynelik sorumluluk stlenecekleri aktr. Geriye doru sorumluluk olarak yukarda ifade edilen bu tr sorumluluklar birey olarak her insan iin geerlidir. Burada dikkat edilecei zere, sorumluluk davrana ve onun sonularna baldr. Niyetlenilen bir davran gereklemediinde ya da davrann sonucunda normlara ya da yasal dzenlemelere aykr bir sonu ortaya kmadka niyet farkl olsa da kii sorumlu tutulmaz. Dolaysyla akl sahibi olmak ve akli melekelerini kullanabilme yetisinde bulunmak, sorumluluk iin olmazsa olmazlardandr. Bir baka deyile, akl; sorumluluun gerekli artdr. Akl sahibi veya akli melekelerini kullanma yetisine sahip her birey, baz durumlarda yaptklar ya da yapmadklarndan sorumlu tutulamaz. Baz durumlarda kii akll olsa bile, baz davranlar yapmaya ya da yapmamaya zorlanabilir. Mevcut artlar kiinin baz sorumluluklarn yerine getirmesine engel olabilir. lmle yaam arasnda iken normlara gre yasak olan yiyeceklerden yemek, kstl veya SIRA kendi SZDE ya da ailesinin geimine ilikin ileri yapamamak, iten atlma hkml iken riski ile normlara ya da ahlaki deerlere aykr hareket etmek durumunda kalmak, akll olmakla beraber, ar alkol ya da uyuturucu kullanlmas sebebiyle akli meDNELM lekelerini kullanabilme yetisini yitirmek gibi rnekler, sorumluluun dier bir artna iaret etmektedir. Bu ikinci art ise zgr irade sahibi olmak eklinde ifade edilebilir. S O R U Bireyin akllDolmas K K A T deil, akli melekelerini, baka bir deyile akl yetisini kullanma ehliyetine sahip olmasyla sorumluluk balar. rade; herhangi bir konuda karar vermek, bir eylem yahut etkinlii gerekletirmek iin gerekli olan bilinli muhakeme gc ve kararll, alternatifler arasnda bilerekAMALARIMIZ ve isteyerek seim yapabilme yetisi olarak tanmlanrken, irade zgrl ise kiisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, basklardan ve denetimden uzak olmas, insann kendi adna her trl korku ve endieden uzak biimde kaK T A P SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar
rar verebilmesi, tercih yapabilmesi olarak ifade edilmektedir (Demir ve Acar, 1997:117). zgr irade ise, kiinin herhangi bir eylem veya davran yapma ya da yapmama noktasnda zgrce karar verebilme ve verilen karar uygulamaya geirebilme gc olarak tanmlanabilir. Alkol veya uyuturucu kullanan kiinin de iradesini kullanamad sylenebilir. Ancak bu durumdaki kiinin alkol ve uyuturucu kullanrken zgr iradesiyle hareket ettii unutulmamaldr. Dolaysyla alkol ve uyuturucu kullanmak suretiyle iradesini kullanamama noktasndaki kiinin iin banda zgr iradesini belirli bir davran lehine kulland hatrlanmaldr. Fakat alkol veya uyuturucu bamls olanlarn bu noktada zgr iradelerini kullanma problemleri bulunduu da kabul edilmelidir (Torlak, 2007: 19). Daha nce de belirtildii gibi, sorumluluklarn bir ksm ileriye dorudur. te tam bu noktada yetki veya konum sahibi olanlarn ykmllkleri karmza kar. Bir i yerinde sradan bir alann sorumluluu kendisine verilen ileri yapmak ve sonularna ilikindir. Bu kapsamda sradan alann sorumluluu genel olarak geriye dorudur. Bir otobste ya da uakta seyahat eden kiinin sorumluluu, olsa olsa otobs ya da uak seiminde sre, gvenilirlik, cret ve benzeri konularla ilgili kendisini ilgilendiren konulara ilikin sorumluluklardr. Oysa otobs ofr ya da uan pilotunun, onlarn yardmclarnn sorumluluklar kendi yetkileriyle genileyen oranda ykmllkleri de ierir. Kendi gvenlikleri yannda, zamannda ve gvenli bir ekilde ulamn salanmas, hizmetlerin aksatlmadan yerine getirilmesi, ortaya kabilecek zel durumlarda (rnein lastiin patlamas, ini takmlarnn almamas gibi) ise yine baz ykmllklerin stlenilmesi sorumluluklar vardr. Yine uak ya da otobste bulunan bir doktorun, acil bir durumda yolculardan birine mdahale etme sorumluluu da onun yolcu olarak geriye dnk ya da bireysel sorumluluklar yannda, ileriye dnk sorumluluklar arasndadr. Bu sorumluluunu yerine getirmedii takdirde bakalar bilmese dahi, en azndan kendi vicdanna kar sorumluluk hissedecektir. Lokantada alan bir ann bireysel sorumluluu genel anlamda ileriye mi yoksa geriye SIRA SZDE mi doru bir sorumluluktur?
D yannda, N E L M kendisiYetki sahibi olma, bireyin herhangi bir konuda ehil olmas ne bulunduu topluluk ya da kurum iindeki rol, stats ve konumu gerei verilmi yazl olan ya da olmayan bir g olarak tanmlanabilir. Yetki ya da biS O R yazl U imsel olduunda, yaplmas gerektii halde yaplmayan davranlardan tr ya da yaplan yanl davranlar ve bunlarn sonularnn ortaya karaca zarardan DKKAT dolay, ykmllklerin ihmali nedeniyle sorumluluk ortaya kar. Yetkinin yazl veya biimsel olmamas da sorumluluu ortadan kaldrmaz. Zira olmas gereken SIRA SZDEdeerlendiekilde eylemde bulunmama sonulara baklmakszn bir kusur olarak rilir. Bu noktada olumsuz sonular sadece durumu arlatran bir boyut olarak karmza kar (Heller, 2006: 93). Uak ya da otobste ani olarak rahatszlanan bir AMALARIMIZ yolcuya yolcular arasndaki doktorun mdahale etmemesi rneinde, yasal bir yaptrmla karlamayacak olan bu doktorun, olay duyulduunda toplum gznde sorumsuzca davrand konuulacak, olay duyulmasa bile,K yetki olduu T Asahibi P bir konuda sorumluluunu stlenmedii iin kendi vicdanna bu durumu aklamas mmkn olmayacaktr. Buraya kadar olan aklamalarda sorumluluk kavramnn zellikle niyet ve davTELEVZYON ranla ilikisi aklanmaya allm ve ayrca bireyin sorumlu tutulabilmesi ya da stlenebilmesi iin gerekli ve yeterli artlardan sz edilmitir. Sorumluluun bir di-
SIRA SZDE
DNELM Sorumluluk asndan yetki sahibi olmak demek, mutlaka yazl yetkiye sahip Sgelmez, O R U sz olmak anlamna konusu durumla ilgili ehliyetli olmak, yani yetenekli olmakD yeterlidir. KKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kiinin karakteristik zellikleri onun sorumluluk stlenip stlenmemesine etkide bulunduu gibi, sorumluluunu yerine getirme dzeyini de etkiler.
Bireysel amalar, sahip olunan bilgi dzeyi ve bilginin tek tarafl olmas yannda deer yarglar, kiinin sorumluluk almamasna veya sorumsuzca davranmasna yol aabilir.
er boyutunda ise kiinin karakteristik zellikleri ile sorumluluk konusuna ilikin bilgilenme yer almaktadr. Her bireyin doutan gelen karakteristikler yannda renme sreci boyunca, yani hayat boyunca renme yoluyla edindikleri ile kiilii oluur. Kiiliin nemli alt yapsnda karakteristik zellikler yer alr. Heyecanl olmak, daha rahat ya da geni olmak, hzl hareket etmek, acelecilik, korkaklk, cesurca davranmak, titiz olmak, grnr olmaya almak, nde olmaktan holanmamak ve benzeri ok sayda karakteristik zellik, bireyin sorumluluk almas, sorumluluk stlenmesi iin niyetlenmesi, davranlarnn sonularnda sorumluluklara katlanmas, sorumluluktan kanmas gibi sonular dourur. Her bir karakteristik zellik kiinin sorumlulukla ilikisinde ahlaki adan da sonular dourur. rnein, korkak birinin sorumluluk stlenmesi gerektii halde bundan kanmasyla cesur birinin acele karar vererek normlara aykr davranlar sonucu ortaya kan sonu nedeniyle ahlaki adan sorumsuzca davrandklar sylenebilir. Buna karlk, yava karar alan bir ynetici yznden ilk etapta frsatlar karld halde sonrasnda irketin zarar grmemesi nedeniyle ii karmak zorunda kalnmamas sonucunun ortaya kmas ise ahlaki adan sorumlu davran olarak kabul grebilir. Buradan hareketle sorumlukla ilgili yarglamada bulunurken sahip olunan bilgi dzeyi, nitelii ve bilginin detaynn da olduka nemli olduu aka grlmektedir. Sorumlulua ilikin bu genel aklamalardan sonra, sorumsuzca davranma ya da insann sorumsuz hareket etmesi konusuna deinmekte yarar olacaktr. Toffler, insann niin sorumsuzca davrand konusunda u drt temel hususa iaret eder (Toffler, 1998:81-82): Karakter, Bilgiye dayal nedenler, Beklentiye dayal nedenler ve Yarglamaya dayal nedenler. Karakter, insann benliinde yerlemi bir durum olup, fiillerin dnmeksizin kolaylkla ve kiinin farkl zihinsel durumlarda da olsa gerekletirilmesi eklinde tanmlanabilir (amdibi, 1994:171). Karakter, zamanla bireyin benliinde yerleiklik kazanr ve onun davranlarna yn vermeye balar. Rahat ve geni hareket etmeyi karakter edinmi bir birey, zellikle hzl hareket edilmesi gereken durumlarda bazen yaplmas gerekenleri yapmayp sorumluluk almaktan kanr, bazen de yavaln getirdii sorumsuzluk rnekleri sergileyebilir ve bu yzden bireysel, kurumsal ya da toplumsal zararlara yol alm olabilir. Bir kiinin herhangi bir konuya ilikin sahip olduu bilginin miktar ve nitelii de onun sorumluluk almas ya da almamasna yol aabilecei gibi, sorumsuzca davranmasna da yol aabilir. Doktorun uzmanlk alannda olmayan bir konuda sorumluluk almas veya uzmanlk alannda gelien bilgilere yeterince hkim olmadan bir mdahalede bulunmas ya da tedavi nermesi, bir elektrik mhendisinin su tesisatna ilikin konuda sorumluluk stlenmesi veya kendi alanndaki gelimelerden habersiz biimde bir proje izmesi ya da karar almas gibi hususlar, bilgiye dayal nedenler olarak kiinin sorumsuzca davranmasna ve hata yapmasna sebep olabilir. Sorumluluk stlenecek bireyin beklentileri de elbette onun karar ve davranlarna yn verecek ve etkili olacaktr. Her zaman olmasa da, bireysel beklentiler kiinin sorumluluktan kanmas, sorumluluk almamas ya da sorumsuzca davranmasn beraberinde getirebilir. Terfi almay bekleyen bir kii, yanl yapmama adna sorumluluktan kanabilir, ahit olduu bir olay anlattnda bann aryabile-
cei ve zaman kaybedeceini dnen kii sorumluluk stlenmeyebilir ya da daha fazla i yk nedeniyle sknt yaayacan dnen bir mteri temsilcisi yeni ie balayan bir arkadann hatalarn grmezden gelebilir. Kiinin konuya ilikin bilgi sahibi olmas, beklentiler nedeniyle sorumluluk almaktan kanmaya ya da sorumsuzca davranmaya tek bana engel olamaz. Her akll birey hem kendisine hem de bakalarna ilikin tutum ve davranlar deerlendirir ve yarglar. Baka bir deyile insann karakteristik zellikleri yannda renme sreci boyunca kazandklaryla kiide deer yarglar oluur. Bu yarglarla insan, kii, olgu ve olaylar yarglar. Deer yarglarnda bireysel farkllklar yannda kltrel farkllklar da etkilidir. Tm bu farkllatrc unsurlarla birlikte, ayrca kiinin amalar, durumsal faktrler ve yarglama konusuna kar duyarllklar onun yarglamasn etkiler. Kii, olay ya da olgular yarglayan insan tm bu saylan faktrler nedeniyle sorumluluk almayabilir, sorumluluu eksik ve hatal stlenebilir, sorumsuzca davranabilir ya da sorumluluklar bakalarndan bekleyebilir. Ailenin geiminin babann sorumluluunda olduu deer yargsnn hkim olduu kltrlerde, bir ailenin geim sknts iinde olmasnn sorumlusu olarak babann grlmesi doal karlanmaldr. Bireyciliin ve bireysellemenin n planda olduu toplumlarda i yerine yeni giren birine yardmc olmann sorumluluunu hibir alann zerine almamas normal karlanabilir. Ben ok altm ve u anda istediim konumdaym, herkes bunu baarabilir. eklinde bir deer yargsyla olay ve olgulara yaklamay tercih eden birinin ie yeni balayanlara yardmc olma sorumluluu konusundaki tavr da elbette onun bu yarglamasna gre ortaya kacaktr. Bir yneticinin konuya ilikin tam bilgiye sahip olmas, sorumluluunu yerine getirmesi SIRA SZDE iin yeterli olur mu?
D N E L M iin varSorumluluk, ahlak felsefesinin nemli bir ke ta olup, her pozisyon dr ve pratikte her rol iin geerlidir (Solomon ve Hanson, 1983:64). Ahlaki sorumluluklar olarak da ifade edilebilecek bu tr sorumluluklar asndan, S O R her U bireyin en knden en byne, en biimsel olmayanndan en biimsel olanna tm grup, topluluk, toplum ve rgt iindeki roller gerei hem rol hem de ahlaki soDKKAT rumluluklar bulunmaktadr. Ve bu sorumluluklarn her eyden nce ahlaki adan kiinin vicdanna ynelik boyutu sz konusudur. SIRA SZDE hakknda Vicdan, insann kendi davranlar veya bakalarnn davranlar doru veya yanl eklinde yarglar yapmasna yarar. Vicdan, kiiyi hem ahlaki davranta tutarszlklardan kurtarr hem de dardan bir kontrol olmadan da ahAMALARIMIZ lakl davranmasn salar (Gngr, 1995:57-59). Bu adan bakldnda, kiinin geriye doru ve ileriye doru sorumluluklarnda, rol gerei sorumluluklarnda ve tabii ki ahlaki sorumluluklarnda nemli bir i kontrol desteiK olmas T A Pbakmndan vicdan ok nemlidir. nsann gerek bir ahlaki deer yargsna varmas, yani iyiyi ve doruyu bulmas iin, sadece duyma ve dnme glerini kullanmas yeterli deildir. Kiinin, TELEVZYON kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki deerinin bilincine varmas gerekir ki, bu da kendi kendini yarglama yeteneini kullanmasyla mmkndr. Bylece vicdan denilen ey bir ahlaki deer yargs biiminde duyulur. Halk dilinde vicdan mu N T E Ryarglamas NET hasebesi denilen, kiinin kendi iine dnk olarak kendi kendini sonucu beliren deer yargs, vicdannn sesi diye tanmlanan, ierii bir ahlaki buyruk biiminde kiinin benliinde oluan ve bireyin iyiliine yahut ktlne
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Vicdan insann sorumluluklarn test etmesinde en nemli kontrol mekanizmasdr. AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ilikin yarglama bilincidir (zveren, 1980:97). nsann kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki deerinin bilincine varmas, ayn zamanda, iinde sorumluluk duygusunun glenmesi demektir. Bu duygu ise kiinin iinde yaad toplum dzeni, evre ve meslek koullarna uyum lsnde geerli ve etkilidir (zveren, 1980:98). Sorumluluk kavram ve onunla olduka yakn ilikideki baz kavramlara deindikten sonra, sorumluluun etkileri ve etkilenenleri dikkate alnmak suretiyle, bireysel ve toplumsal ynlerine vurgu yaplmasnn faydal olaca dnlmektedir. Sorumluluun znesi konumundaki insan ayn zamanda rgt, topluluk ya da toplumun bir yesidir. Bu yeliin biimsel olup olmamas, aidiyet gerektirip gerektirmemesi, bireyin rolnn ve etkisinin az veya ok, nemli ya da nemsiz olup olmamas, bireysel ve sosyal sorumluluklara ilikin konunun zn deitirmez, sadece ieriini farkllatrr.
Bireysel Sorumluluk
Sorumluluk, bireysel ve sosyal alardan ele alnmas gereken bir kavramdr. Kii, her eyden nce, birey olarak kendisine kar sorumludur. nsann kendisine kar bireysel sorumluluu, sahip olduu maddi ve manevi deerlerini doru, yerinde ve zamannda kullanmasn gerektirir. Bireyin sorumluluu baka bir ekilde snflandrlacak olsa, onun her eyden nce kendisine veya dier bir ifadeyle vicdanna kar sorumluluu olarak sylenebilecek i sorumluluk, yaptklar ya da yapmadklar, bunlarn sonular nedeniyle de d sorumluluklar eklinde sralanabilir. sorumluluk, kiinin vicdanna kar sorumluluudur. Kiinin kendiyle ba baa kaldnda, vicdan muhasebesi yapmas, vicdannn onu rahatlatmas ya da rahatsz etmesi i sorumluluun altnn gstergesi olarak kabul edilebilir. Elbette daha nce de sz edildii zere, vicdan soyut olduundan, i sorumlulua ilikin gsterge dardan fark edilemez. Olsa olsa kiinin zaman zaman z eletiri yapmasyla ya da baz tutumlaryla anlalabilir ve hissedilebilir. Baz durumlarda ise bireyin i sorumluluun kiiyi rahatsz edici etkilerinden kurtulma adna sorumluluktan kanma, sorumluluk almama veya sorumsuzca davran sonularna ilikin eylem veya eylemsizliklerini merulatrma abas iinde olduu da gzlemlenebilmektedir. Bu noktada kiinin bazen bu merulatrma abasnda vicdann rahatlatma adna evresindeki baz kiilerle paylam iine girmesi ya da onaylatma yoluna gitmesi de sz konusu olabilmektedir. Yardm edebilecei ok fakir birine yardm etmeyip kendi arzularn karlama ve bu noktada kltrel deerler bakmndan da israf niteliinde saylabilecek harcama yapan bir kiinin, fakir olan o kiinin beslenememe nedeniyle hayatn kaybettiini rendiinde, kendi vicdann rahatlatma adna, benim bu harcamalar yapmam zorunluydu, btn fakirleri ben dnmek zorunda deilim gibi sorumluluk almama davrann merulatrma abas iinde olmas, ayn veya benzer argmanlar evresiyle de paylap kendini rahatlatma yoluna gitmesi mmkndr. D sorumluluk ise snrlar kanun ve hukuk normlaryla izilmi sorumluluklar yannda sosyal normlarla da ilikili olabilir. Hukuk ve kanunlarla erevelenmeye allan sorumluluklarda yarglama sreleri sonucunda yaptrmlarn da erevesi izilmitir. Kant ve tanklklar balamnda yarglama sonucunda sorumluluklara ilikin yaptrmlar gndeme gelir. Sosyal normlara ilikin d sorumluluklarmzda ise ahlaki, toplumsal ve kltrel deerler ereveyi izer. Bu tr sorumluluklarn yaptrmlar ise sosyal dlanma, ayplanma eklinde kendini gsterir. Baz durumlarda, normlara ilikin sorumluluk yaptrmlar hukuk yaptrmlarndan daha ar
nsan sorumsuzca davranlar sergiledii ya da sorumluluk stlenmediinde vicdann rahatlatma adna zaman zaman merulatrma abas iinde olabilir.
gelebilir. Bakasna hakszlk yaparak kazanm elde eden bir kii ya da hatal bir tehis nedeniyle yanl tedavi sonucu i gremez hale getirdii bir hastas nedeniySZDE yol aan le bir doktor veya hatal imalat sonucu bir kullancnn zarar SIRA grmesine bir usta, hukuk yaptrmlar tamamlansa bile, sosyal yaptrmlara daha uzun sre katlanmak zorunda kalabilir. Elbette bu noktada, toplumsal, ahlaki ve kltrel deDNELM erlerin ve bunlardan hareketle ortaya kan normlarn sosyal etkisi ve yaptrm gcnn etki derecesi nemlidir. Zaman iinde bu normlarda ve bunlarn yaptrm S O R U glerindeki deiim, sz konusu etkiyi azaltabilir ya da artrabilir. Bireyin sadece vicdan ya da sadece sosyal normlar tek bana sorumluluk stlenmesi iin DKKA T yeterli olmayabilir. Bu aamada, aslnda bireyin i ve d sorumluluunun onun ahlaki ve hukuki sorumluluklar eklinde de ifade edilmesi uygun olacaktr. Bu ekildeki bir ayrm nemlidir nk herhangi bir duruma ilikin birey hukuki adan sorumlu tutulmaAMALARIMIZ yaca halde ahlaki adan sorumlu tutulabilir. alma arkadann performansnn kendisinden dk grnmesi amacyla bir sat elemannn arkadann bilgisayaK T A P rndaki raporlar kartrmas veya mterilerini yanltc bilgi vermesi durumu, kantlanmad srece hukuki adan bu sat elemanna bir sorumluluk getirmeyebilir. Ancak bu sat elemannn vicdani anlamda kendini rahatlatmas ne kadar mmkn olabilir, baka bir deyile ahlaki sorumluluu ortadan kalkar m? Bunun TELE VZYON tersi de olabilir. Yani, baz durumlarda da ahlaki sorumluluk hukuki sorumluluklara uygun olmayabilir. Ailevi sebeplerle i performans dk olan bir alann ie devamszlk durumunun, bir yneticisi ya da alma arkada tarafndan tolere NTERNET edilmeye allmas, ahlaki sorumluluklar balamnda sorun olmasa da, irketin belirlenmi insan kaynaklar politikalarna uygun olmamas bakmndan, hukuki anlamda kabul grmeyecektir ve hatta yaptrm gerektiren bir davran eklinde kabul grebilir. Gerek ahlaki gerekse hukuki sorumluluk, herhangi bir durumda kendisinden bekleneni yapmayan kii iin vardr. Bir kimse belli bir durumda yapmas gereken eyi yapmazsa sorumlu tutulur. Bu durumda herhangi bir bireyle ilgili sorumlulukta balca iki kavram karmza kmaktadr. Bunlardan birincisi beklenen davran, br ise bir eyi yapmak veya yapmamak yolundaki tercihtir. Toplumun insandan hangi davranlar bekleyeceini esas itibariyle: (a) ahsn zellikleri ve (b) ahsn iinde bulunduu durum belirler. u halde her insandan her durumda ayn ey beklenemez ve dolaysyla ayn derecede sorumlu tutulamaz. Tercih ise ancak iki tr davrann da kii tarafndan ne demek olduunun bilinmesi ve bunlardan biri zerinde karar vermesi halinde sz konusudur. te yandan, insann tercih yapmas iin sadece birden fazla alternatifin bulunmas ve bu alternatiflerin normal bir kafa ile deerlendirilmi olmas yetmez. nsan bu alternatiflerden hangisini isterse yapabilecek durumda olmaldr ki bekleneni yapacak yerde beklenmeyeni yapt diye sorumlu tutulabilsin (Gngr, 1995:126-129). Hukuki sorumluluklara uygun davranlmas, her zaman ahlaki sorumluluklara SIRA SZDE da uygun davranldn anlamna gelir mi?
D deerlerini, NELM Bireysel sorumluluklar, kiinin ncelikle maddi ve manevi baka bir deyile beden ve ruh saln koruma sorumluluunu kendisine ykler. nk dier sorumluluklarn yerine getirilebilmesi byk lde bu S O sorumluluklarn R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
10
Bireyin en temel sorumluluu beden ve ruh saln koruma sorumluluudur. Bu sorumluluun yerine getirilememesi, dier pek ok sorumluluun yerine getirilememesi anlamna gelecektir.
yerine getirilmesine baldr. Beden ve ruh saln koruma sorumluluunu gerekletiremeyen bireylerin akl, zgr irade ve yetkilerini kullanma becerilerinde nemli kstlarn ortaya kaca ve dolaysyla, rol, stat, konum ve meslee ilikin hemen hibir sorumluluu yerine getiremeyecekleri aktr. Baka bir ynyle deerlendirildiinde, bu temel sorumluluklarn yerine getirilmemi olmas, bireyin i ve d sorumluluklarn da aksatr. Yani, beden ve ruh saln koruyamayan insan vicdani, ahlaki ve hukuki sorumluluklarn yerine getirme yeteneklerini de kaybedebilir. Modern toplumlarda bireyi kontrol eden ahlaki yarg organlarnn artm olmas, insan ou kez zor durumda brakabilmektedir. Bal olunan sosyal gruplarn kiiden beklentilerinin birbirine zt dmesi olduka mmkndr ve insan bu durumda bir tarafn isteini yerine getirirken brlerine ters debilir. Bu durumlarda aka bir norm atmas vardr ve iki deiik norma ayn anda uyma imkn yoktur (Gngr, 1995:143). rnein, insan ayn anda herhangi bir davran ya da karar sonucu ailesi, alt i yeri, yesi olduu gnll bir kurulu ya da yaad beldedeki topluma kar bireysel sorumluluklarn yerine getirme bakmndan zor durumda kalabilir ve bu gruplara ait farkl normlar arasnda bir atma yaayabilir (Torlak, 2007: 25-26). Dolaysyla bireysel sorumluluk yannda sosyal ya da toplumsal sorumluluk kavramnn da aklanmasna ihtiya bulunmaktadr.
Sosyal Sorumluluk
nsan aileden balamak zere kk ya da byk, biimsel ya da biimsel olmayan rgtlenme ya da sosyal gruplar iinde yaar. Birey olarak renme ve gelimesinde insann sosyallemesi de bu sosyal gruplar iinde gerekleir. Dolaysyla bireysel sorumluluklarn tamamnn sosyal boyutu vardr. Hibir insan sorumluluklarnn sosyal veya toplumsal snrlarn kendi izemedii gibi bu snrlar etkilemek ya da bunlardan etkilenmek noktasnda da kendisi belirleyici olamaz. Ak ve gerek olan udur ki bireysel sorumluluklarn sosyal boyutu vardr. En temel bireysel sorumluluu olan beden ya da ruh saln koruma sorumluluu yerine getirilmediinde sosyal harcamalar artacak, bireyin yakn evresinden balamak zere topluma maliyeti artacaktr. En genelde ise toplumsal kalknma ve refah art ya gecikecek ya da ertelenmi olacaktr. Bir gemi tayfasnn zerine deni yapmamas belki de geminin batmasna yol aabilecek, bir askerin bireysel sorumluluu adna yapmas gerekeni yapmamas veya yapmamas gerekeni yapmas bir savan kaybedilmesine kadar varabilecektir. Benzer ekilde bir muhasebe ya da finans elemannn kendi sorumluluunu yerine getirmemesi, belki de bir irketin iflasna, alanlarn isiz kalmasna sebep olabilecektir. Bireysel sorumluluun kiinin yakn evresini kapsamaya balad nokta bir dier adan, bireyin sosyal sorumluluunun balangc olarak da kabul edilebilir. rnein kiilerin daha salkl yemek yemesi toplumsal adan daha dk salk ve sosyal gvenlik maliyeti anlam tad gibi, insann daha dikkatli ara kullanmas da yollarn dier srcler iin daha gvenli olmas ve bylece yine salk ve sosyal gvenlik maliyetlerinin azalmas anlam tayacaktr (Bloom ve dierleri;1995:10). Baka bir deyile salkl kii evresine daha az bakm maliyeti ykler, daha az salk harcamas yapar. Bu durumdan genel olarak salk sektr olumsuz etkileniyor gibi gzkse de salkl insan daha ok alaca veya grece daha az i kaybna urayaca iin kendi ya da alt kii yada kurum adna daha olumlu sonu alnm olacaktr (Demir, 2003: 33).
ou durumda bireyle snrl gibi gzken sorumluluklarn aslnda sosyal boyutlar vardr. Sosyal Sorumluluklarla i ie olan bireysel sorumluluklarn toplumsal maliyeti de olduka yksek olabilmektedir.
11
nsan bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluklarnn bilincine doru ynlendirmede sosyal sorumlulukla ilgili kurumsal abalara ihtiya duyulmaktadr. Zira insann birey olarak sosyal sorumluluklaryla ilgili harekete gemesi iin ounlukla tevik edici ya da ynlendirici kurumsal dzenlemelere ihtiya olduu sylenebilir. Bireyin sosyal sorumluluklarnn kendisi tarafndan hatrlanmas veya bu sorumluluklarn renilmesinin tesadflere braklmas beklenmemelidir. Eer toplumun salkl bir gelime gstermesi isteniyorsa, bu takdirde bireyin ocukluktan itibaren geliimi sresince sosyal sorumluluk eitiminin aileden balayarak eitim kurumlarnda da devam ettirilmesine ihtiya olduu aktr (Torlak, 2007: 26). Sosyal sorumluluk dncesi, kiinin yapaca hareketlerin btn sosyal sistemi etkileyebileceini dikkate almasn gerektirir. Bu yzden kii bu sistem iinde yapt hareketlerin sonularndan topluma kar sorumlu olur (encan, 1987:120). Daha nce de belirtildii gibi, her eye ramen bireylerin sorumsuzca davranmalar mmkndr. Beklentiler, bilgisizlik ya da n yarglar ile karakteristik zellikler bu sorumsuzca davranlara yol aabilir. Bu durumda bireysel sorumluluklarn desteklenmesi bakmndan da bu defa tersine gibi gzkse de toplumsal ve sosyal normlar glendirici abalara ihtiya olduu da unutulmamaldr. Bu norm ve deerlerin zayflad, gz ard edildii ya da yozlat toplumlarda bireylerin sorumluluklarn stlenmelerinde sadece hukuki yaptrmlarn yeterli olmad, zaman zaman insanln ve dnyann yaam olduu deneyimlerden rahatlkla anlalabilir. Bugn de dnya leinde yaanmakta olan finansal arlkl kriz ve etkilerine bakldnda konunun ne denli nemli olduu grlebilmektedir. Bireysel ve sosyal sorumluluklarn kesiim noktalarnn olduka fazla olmas, olgulara ve kltrlere gre farkllaabilmesi, bu sorumluluklarn ou zaman birlikte deerlendirilmesini gerektirebilir. Bu noktada kiilerin birey olarak bulunduklar aile, grup, i yeri, okul, topluluk ve nihayet toplum yesi olmakla stlendikleri roller ve grevler onlara grevlerine ilikin sorumluluklar yklemektedir. te yandan ynetici pozisyonunda olanlara ilikin zel bir sorumluluk alan olarak da ynetsel sorumluluklar sz konusudur. Bireysel ve sosyal sorumluluklar yannda bunlarla da olduka yakndan ilikili ancak zel konumlar nedeniyle bu iki kavrama da ksaca deinmekte yarar grmekteyiz.
Grev Sorumluluu
Grev sorumluluu, herhangi bir grevi yerine getiren kiinin bireysel sorumluluunun yannda hem grev icab rol sorumluluunun hem de sorumluluk alanndaki dier bireysel sorumluluklarn stlenilmesini gerektirir. Bu ynyle grev sorumluluu, bireysel sorumluluk ve bunun zerine eklenen sorumluluklar toplamdr. Dier bir deyile grev sorumluluu bireysel sorumluluklar ortadan kaldrmaz, hatta grev icab sorumluluklar stlenilen dier bireysel sorumluluklar da kapsar. Bir gvenlik grevlisi, grevi icab suun nlenmesine alrken, bir yandan sulunun bulunmas, yakalanmas, etkisiz hale getirilmesi sorumluluklarn karlamaya alrken, dier yandan birlikte alt insanlarn gvenlik sorumluluklarn, dier yandan sulu ya da sulularn yaam sorumluluklarn gzetmekle ykmldr. Tm bu sorumluluklar, gvenlik grevlisinin kendi saln koruma, ailesinin geimini salama, bireysel geliim ve kariyerine ilikin bireysel sorumluluklarn da ortadan kaldrmaz, tam tersine bu gvenlik grevlisi grev sorumluluklar ile birlikte bireysel sorumluluklarn birlikte yerine getirmek durumundadr. Btn bunlarla birlikte, gvenlik grevlisinin bu sorumluklarnn toplumsal huzura katks ve toplumda gvenliin tesisi gibi sosyal sorumluluklara kat-
12
Farkl konum ve rolleri bireye grev sorumluluu ykler. Bu yzden her bireyin ayn anda farkl sorumluluklarla kar karya olmas doaldr.
ks da elbette sz konusudur. Yani, bireysel ve grev sorumluluklar da sosyal sorumluluklarla i iedir. Dier taraftan, bireyin farkl konum ve durumlarda stlenmi olduu farkl roller de onun grev sorumluluklarn zamana, konuma ve duruma gre farkllatrabilir. Aile iindeki, okuldaki, sosyal gruplardaki, i ortamndaki, arkadalar arasndaki, sivil toplum rgtlerindeki tm rol ve durumlar da ayn anda farkl grev sorumluluklarn bireye ykler. Birey bu grev sorumluluklar arasnda da uyumu gzeterek hareket etme becerisini kazanmak durumundadr.
Ynetsel Sorumluluk
Yneticinin bir yandan bireysel ahlaki sorumluluklar varken, te yandan yneticilik grevi ve performans bakmndan yklenmi olduu sorumluluklar vardr. Bu adan yneticinin bireysel sorumluluklarnn bir de sosyal yn vardr (McHugh, 1992: 37). Yneticilerin sorumluluk alanlarn, zel yaam, ekonomik ilikiler, liderlik bilinci ve toplum yesi olarak sosyallik eklinde drt balk altnda toplamak da mmkndr (Krel, 2000:65). Yneticiler her eyden nce kendi zel yaamlarndaki davranlar ve sonular bakmndan bireysel sorumluluk sahibidir. Yneticilerin organizasyonlarn kar gruplarnn beklentileri bakmndan ekonomik karar ve davranlaryla ilgili sorumluluklar bulunmaktadr. alanlar zerindeki etkileri bakmndan yneticilerin dier bir sorumluluu ise onlarn liderlik bilincine sahip olmalar gerektiidir. Nihayet, yneticilerin toplumun pek ok yesi ve grubu ile genel olarak topluma ait kaynaklarn etkin kullanlmas asndan da topluma kar sosyal sorumluluklar sz konusudur. Ynetsel sorumluluu, sularda yol alan bir gemi rnei ile aklamak mmkndr. Gemi ynetici ya da yneticilerinin sorumluluu, geminin kazasz bir ekilde, istenen srede, istenen yere ulatrlmasdr. Gemi kaptannn bu sorumluluunu yerine getirebilmesi iin, gemi alanlarnn faaliyetleri ve bu faaliyetlerin sonularn da denetlemesi gerekir. nk alanlarn her trl davran sonu zerinde potansiyel etkiye sahiptir. Gemi alanlarnn davranlaryla ilgili niyetlerinin iyi ya da kt olmas veya sonularn tahmin ederek ya da etmeksizin faaliyetlerini srdrm olmalar, gemi yneticisinin sorumluluklarn ortadan kaldrmaz. Tam tersine, ynetici olarak kaptan tm alanlarn faaliyetleri ve bunlarn sonularnn da sorumluluunu stlenmek durumundadr. Bu erevede, gemi alanlarnn su ihtiyalarn gidermek zere geminin altna delik amalarna, nasl olsa st kattayz ieri giren su yukary etkilemez diye dnerek bgne kalmak, ynetsel sorumlulukla badamaz. lk etapta geminin ald su miktar gemiyi batrmayacak gibi grnse de, ynetsel sorumluluk deliin bir an nce kapatlmasn ve bu tr davranlarn olumsuz sonularnn alanlara uygun ve ak bir biimde anlatlmasn gerektirir. Aksi halde, ynetici sorumluluunu yerine getirmemi ve sonu itibariyle de gemi var noktasna salimen ulatrlamam olacaktr (Torlak, 2007: 30). Gnmz iletmelerinde profesyonel yneticilerin aslnda iletmelerin sorumluluklarnn belirleyici ve etkileyicileri konumunda olduklarn sylemek yanl olmayacaktr. Zira yneticiler karar ve uygulamalaryla, baka bir deyile ynetici sorumluluklaryla, iletmelerin paydalarn (mteriler, alanlar, pay sahipleri, tedarikiler, rakipler, sivil toplum kurulular, medya, kamu kurum ve kurulular, yerel ynetimler, toplum) etkilemektedirler. Bu ynleriyle, ynetici sorumluluklar bir ynyle kendi profesyonel yneticilik geleceklerini belirlerken, dier ynyle iletmelerin ve onlarn paydalarnn geleceklerini de etkilemektedir.
Ynetsel sorumluluunu yerine getiremeyen bir ynetici geminin batmasna yol am olabilir.
13
LETMELERN SORUMLULUKLARI
Pazardaki tketici ihtiyalarnn karlanmasna ynelik olarak rgtlenen iletmelerin asl sorumluluklar, pazarn ihtiyalarn istek ve beklentilere uygun olarak, krl ve verimli bir ekilde karlamalardr. Zira her iletme kaynak kullanan bir organizasyon olup, bu kaynaklar verimlilik ve etkinlik kriterlerine uygun olarak karlamalar onlarn ayn zamanda temel amalar olan krllklarna da hizmet edecektir. Bu durum ise iletmelerin ekonomik sorumluluklarna uygun hareket etmeleri anlamna da gelir. nsanlk tarihi boyunca ev lekli retimden fabrikasyon ve kitle halinde retime geilmi ve iletmecilik zellikle Sanayi Devrimi ile hem lek hem de ierik deitirmitir. Bu srete feodal sistemlerden tarm iletmelerine, tarm tesi sanayi iletmelerinden ise gnmz bilgi ve hizmet arlkl iletmelerine geilmi ve bir yandan da rekabet yerel lekten kresel lee tanmtr. Tm bu gelimelere paralel olarak iletmelerin sorumluluklar da farkl dzey ve kapsamlarda tartma konusu olmu ve olmaya devam etmektedir. Dnya leinde dnldnde ise bu srecin farkl corafyalarda farkl biimlerde yaand ve halen yaanmaya devam ettii de bilinen bir gerektir. Baka bir ifadeyle bugn dnyann herhangi bir yerinde bilgi ve hizmet arlkl iletmecilik ve rekabet younlamken, baz blgelerde ise hala sanayi arlkl ve haksz rekabet ieren iletmecilik uygulamalarna tank olunmaktadr. Yenilik olgusu sanayi tesi toplum haline gelmi olan lkelerdeki iletmeler aras rekabette baz iletmeleri glendirip pazarda denetim gcne sahip duruma getirirken, henz sanayilemesini tamamlayamam ya da hammadde reticisi durumundaki toplumlarda ise yetersiz retim ve ou kez bilinsizce uyarlm yksek talep nedeniyle pazar denetimi bir ya da birka iletmenin egemenliine gemektedir (ztrk, 1981:42). Bu durumda iletmelerin sorumluluklarna daha geni anlamda vurgu yaplmaya baland gzlenmektedir. Sanayi sonras toplumlarda iletmelerin sorumluluklarna gittike artan oranda vurgu yaplmaya balanmasnda, toplum bilimleriyle uraanlarn eksik bak alarnn da pay olduu sylenebilir. Zira, iletmelere sosyal sorumluluklarnn hatrlatlmasnda sadece teknolojideki olaand deiimin getirdii ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal faktrler etkili olmam, sosyal bilimciler, siyaset bilimciler, ahlaklar ve ekonomistlerin ilgilerinin e zamanl olarak ancak bu dnemlere rastlam olmas da etkili olmutur (Kurtulmu, 1996:95). Kreselleen ve uluslararas faaliyetleri artan ok sayda iletmenin kr artlarnn az gelimi ya da gelimekte olan toplumlar aleyhine sonular retmesi de gnmzde iletmelerin sosyal sorumluluklar konusunun daha fazla gndemde olmasnn nemli bir dier sebebidir. Ayn toplum iinde bile gelir dalmndaki eitsizliin artmas da sosyal sorumluluk konularn daha fazla n plana karmaktadr. Dolaysyla, bir yandan yerel dier yandan kresel gelimeler sebebiyle her geen gn sosyal sorumluluklar daha fazla konuulur olmaktadr. Nitekim iletmeyi sosyal bir kurum sayan anlay biimine gre ise iletme; toplumun sosyal, ekonomik ve politik gereksinimlerine cevap verme ve sosyal sorunlarn zmesine yardm etmek gibi ok geni bir ilev ve grev ykmll altndadr (Tosun, 1979:6). Keynesin, ekonomik mekanizmann motoru olarak byk lde bireylerin para kazanma igdlerinin ortaya kmas ve Schumpeterin ise toplumu oluturan bireylerin sonsuz ama-ara ilikisi hesaplarnn aklclyla badamayan
14
letmeciliin ve i dnyasnn dinamik olma zellii yannda giriimcilerin ama-ara dengesini salayamamalarnn da, bugn iletmelerin sorumluluklarnn daha fazla konuuluyor olmasna yol at sylenebilir.
btn deerlerin giderek marjinal olmas eklinde ifade ettii gereklikler, aslnda iletmelerin sorumluluktan nasl hzla uzaklaabileceklerini bize gstermektedir (Bura, 1995:14-15). Belki de bu yzden, giriimci-i adamlarnn bir eiliminin de riski datmak iin dnlen fakat giderek i adamnn belirleyici zellii haline gelen ticaret yatknl ve ticari zihniyeti olduu ifade edilmektedir (Aktan, 1996:29). Keynesin ahlaki adan son derece sevimsiz bulduu ve er ge alacana inand kapitalizm, yine Keynes tarafndan baarl bulunmakta, bu baarnn ardnda ise ekonomik mekanizmann temel ynlendiricisi olarak insanlarn para kazanma ve paray sevme eilimlerinin yatt belirtilmektedir. Ancak bu durum, Adam Smithin ifadesiyle ou zaman amalarla aralarn birbirine kartrlmasn, parann kendi iinde bir ama haline gelmesini de birlikte getirir ve bu yanlg zenginlik artn hzlandrr (Bura, 1999:269). Dolaysyla, para kazanma gdsnn ve giriimciliin ama-ara dengesini bozabildii, iletmeler asndan sorumluluklarn bazen iinin boaltlmas, bazen de gz ard edilmesine yol at sylenebilir. Daha fazla kiiye i sahas ama amac adna bir giriimcinin alanlara dk cret demeye almas ya da insan ve/veya evre salna zenden uzak uygulamalar iinde olmas, sorumluluklarn iinin boaltlmas ya da ierik deitirmesi olarak deerlendirilebilir. Bu ve benzeri durumlar ayn zamanda iletmelerin sorumluluklarnn genileyen erevesinin olduka dar alana hapsedilmesi sonucunu da dourur. letmenin SIRA evresiyle SZDE ekonomik etkileimden bakaca etkileimi olamaz grne katlr msnz?
D N Ebakldnda LM Genel olarak ise, iletmelerin faaliyet alanlar ekonomik gibi gzkmekle birlikte, olduka geni alan etkileyebilme ve etkilenebilmeleri de sz O R U konusudur. S Varln srdrmesi olduka geni sorumluluklarn yerine getirmesi bakmndan iletme asndan birincil nemdedir. Ama bu nemli sorumluluklar bir iletmeyiDtoplumsal, kltrel, sosyal ve ahlaki sorumluluklarndan alkoymamaKKAT ldr. letmenin hayatiyetini devam ettirebilmesi yeterli dzeyde kr elde edebilSIRA SZDE mesi ile mmkn olup, iletme ynetimleri bu ama ile sosyal sorumluluklar denSIRA SZDE gelemek gibi nemli ve g bir grevle kar karya bulunmaktadr (ireli, 1979:2). Tm bu sorumluluklarn bugnn iletmesi asndan olduka i ie gemi ve DNELM karmak olduu da sylenmelidir. Tm karmaklna ramen bireysel ve sosyal AMALARIMIZ sorumluluklarmz konuya ilikin dnme ve gelecee hazrlkl olmamz da zoS O R U runlu klmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM AMALARIMIZ S O R U
K T A P
DKKAT
K T A P
Teknolojik gelimeler D K K A T ve toplumsal ilerlemeler, olumlu etkileri yannda hem bireyin hem de iletmelerin sorumluluklarn artrmaktadr. Nitekim Alvin Toffler bu gelime ile ilgili olarak, zellikle sanayilemenin getirdii ve ekonomik-spazm olarak niteledii sorunlar ve zm nerileri hakknda u sorular sorar: Gemile hibir benzerlii kalmam, ekonomistlerin kavraAMALARIMIZ NTERNET makta glk ektikleri ve nemli lde kontrolden km bir ekonomik sistem karsnda ne gibi anslarmz olabilir?, Gelecekte bizi ne gibi buhranlar bekle T konulara A P mektedir?.K Bu ilikin gelecein muhtemel tanmlarn yapmay, yani senaryolar hazrlamay neren Toffler, senaryolarn elimizdeki ok sayda malzemeTELEVZYON TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON SIRA SZDE
AMALARIMIZ NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
15
yi tutarl ve mantkl bir biime sokmamza yardm etmek suretiyle gnmzn gelecee hangi ekillerde dnebileceini gstermesi bakmndan nemine deinir (Toffler, 1991:49).
letmelerin Sorumluluklarnn Snflandrlmas

letmelerin sorumluluklar farkl ekillerde snflandrlabilir. Bir snflandrma nerisi olarak unlar sralanabilir: letme iine ve dna ynelik sorumluluklar Birincil ve ikincil sorumluluklar Paydalara (kar gruplarna) ynelik sorumluluklar Ekonomik, yasal, ahlaki ve gnll sorumluluklar letme iine ve dna ynelik sorumluluklar snflandrmasnda, pay sahipleri, alanlar ve yneticiler iletme ii ve bunun dndaki kii, grup ya da organizasyonlar ile toplum iletme d olarak deerlendirilir. Mal ya da hizmet retimi, bunlarn retiminde ekonomiklik, alanlarn haklarnn gzetilmesi, mterilerin ihtiya ve isteklerine uygunluk birincil sorumluluklar iken, bu sorumluluklar yerine getirilirken ahlaki ve sosyal sorumluluklarn gzetilmesi, tm srelerde drstlk ve szlemelere uygun davranlmas, i dnyasnda i ahlak deerlerinin yerletirilmesine katk salanmas ve devlete vergi denmesi konusunda kayt sorumluluu gibi sorumluluklar ise ikincil derecedeki sorumluluklar eklinde deerlendirilebilir. letmelerin sorumluluklar, payda ya da kar grubu olarak isimlendirilen ok sayda grup asndan da snflandrlabilir. Buna gre iletmelerin sorumluluklar; mteriler, pay sahipleri, alanlar, toplum, tedarikiler, arac kurumlar, medya, sivil toplum rgtleri, yerel ynetimler ve kamu kurum ve kurulularna ynelik sorumluluklardr. Bu sorumluluklarn pek ou birbiri ile atabilen sorumluluklardr. letmelerin sorumluluklarnn payda ya da baka bir ifadeyle etkileenler yaklam iinde deerlendirilmesi iletme ii ya da dnda bireylerin sorumluluklar, etkileimleri ve dolaysyla olay ve olgular btn olarak grebilme ve anlayabilmeleri bakmndan da nemli grlmektedir (Arslan, 2005: 34-35). ok sayda farkl kar ve/veya amac olan bu gruplara ynelik olarak iletme sorumluluklarnn btn halinde anlalabilmesi bakmndan iletmelerin sorumluluklarnn paydalara ynelik olarak snflandrlmas bu bakmndan anlamldr. zellikle sermaye piyasalarnn gelimesi ve kk ortaklarn paylarnn korunmasna ynelik olarak ortaya konan ynetiim (governance) kavram da, iletmelerin paydalarna ve zelde de pay sahiplerine ynelik sorumluluklarnn gelimesinde nemli bir alm salamtr. letmelerin sorumluluklarnn dar ereveden daha geni bir ereveye oturduu daha nce de ifade edilmiti. Drdnc snflandrma biimi de ite bu ynyle nemli ve kapsayc bir snflandrma olarak deerlendirilebilir. Bu snflandrmada, toplumlarn sosyal sorunlar bakmndan ncelikleri, toplumsal, kltrel ve ahlaki deerlerinin farkllamas, politik tercihler ve uluslararas ilikiler vb. kriterler belirleyici olabilir. Ancak, globallemenin etkisiyle toplumlarn benzer sosyal sorunlarla kar karya olmas dikkate alndnda, ekil 1.1deki gibi bir snflandrma anlaml grlmektedir.
16
ekil 1.1 letmelerin Temel Sorumluluklar
Ekonomik Sorumluk Yasal Sorumluk Mteri ihtiyalarnn karlanmas Verimlilik / Etkinlik Krllk
Ahlaki Sorumluk Gnll Sorumluk
Ahlki deerlere Toplumsal sorunlarn Yasalara ve ilgili zmne gnll uyum mevzuata uymak Rekabetin kurallarna Sosyal ve kltrel katlm Hayat standartlar ve normlara zen gre davranmak yaam kalitesinin ykseltilmesine katk
Yasal dzenlemelerin insan ve kurum davranlar ile bunlarn sonularndan sonra gereklemesi nedeniyle, yasal boluklarn olma ihtimali her zaman sz konusudur.
lei, sektr, i yapt lke, ynetim tarz vb. faktrler ne olursa olsun, her iletmenin ekonomik sorumluluu vardr. Bu sorumluluk gereklerine uygun biimde yerine getirilmediinde, iletmenin hayatiyetini devam ettirmesi mmkn olmaz. Ekonomik sorumluluklar iletmelerin en nemli varlk nedenleridir. Baz durumlarda iletme sahip ya da yneticilerinin houna gitmese de hukuki dzenlemeler iletmelere yasal sorumluluklar ykler. alma dzeni, evreye ynelik etkiler, mterilerin haklar, i hukuku ve rekabet dzenlemeleri gibi yasal dzenlemeler yasal sorumluluklar olarak iletmeleri balar. Rekabet edebilmek, daha fazla kazanmak, baz giriimcilik hrslar ve benzeri sebeplerle iletme sahip ve/veya yneticileri yasal sorumluluklarndan kanma, grmezden gelme ya da yaptrmlarna katlanma pahasna yasal dzenlemeleri yok sayma yoluna gidebilir. zellikle yasal boluklarn sz konusu olduu durumlarda zaman zaman iletmelerin sosyal sorumluluklarndan uzaklamas mmkn olabilir. Hukuki ve yasal dzenlemeler, kii ve kurumsal eylemlerin sonucunda ortaya kan durumlar dzenleme, sorunlar giderme ve telafi etme ya da nlemeye ynelik olduu iin yasal boluklarn olumas kuvvetle muhtemeldir. Bu tr boluklardan da zaman zaman baz iletmelerin faydalanma yoluna gitmesi de mmkndr. Bu noktada tm iletme ve yneticilerinin benzer davran ve yaklam sergilemesi beklenemeyecei iin, yasal dzenlemelerle yasal sorumluluklarn erevesi netletirilmek durumundadr. letmelerin sosyal sorumluluklarna ilikin gerekletirdikleri faaliyetlerin bir ksm yasal dzenlemelere dayal iken, okul ya da derslik yaptrmak, genlere veya ocuklarn rehabilitasyonuna katkda bulunmak, kimsesiz ya da yallarn bakmna destek vermek, afet sonras yardmda bulunmak gibi abalar ya da bu tr kampanyalara verilen destekler yasal dzenlemeler olmakszn gnll olarak gerekletirilen faaliyetlerdir. Bu tr sorumluluklarn iletmeler tarafndan yerine getirilmesinde gnlllk esastr. ekil 1.1de iletmelerin temel sorumluluklarnn i ie gemi olarak gsterimi de rastgele yaplmamtr. Gnll sorumluluklarn ierii ve amacna uygun olmas bakmndan dier sorumluluun yerine getirilmesi doru olandr. Mterilere sunulan bir mal veya hizmette yasal boluklardan yararlanarak sorunlu ksmlar gizlemeye alan, rn iadesinde zorluk karan, rekabet etme adna rnde kullancya zarar verecek bir maddeyi kullanan ya da benzeri tutum ve davranlar sergileyen bir iletmenin gnll sorumluluklar yerine getirme adna bir derslik yaptrmas, rahatlkla kendi iinde tutarszlklar barndran bir davran veya reklm
17
amal bir aba olarak deerlendirilebilir. te yandan, kendisini sadece yasal ve ekonomik sorumluluklarla snrl olarak gren bir iletmenin bunun tesindeki ahlaki ya da gnll sorumluluklara sahip kmas da nemli lde gsteri noktasnda kalacaktr. Dolaysyla, mterinin ihtiyalarna uygun mal ve hizmet retip pazara sunamayan, bunlar gerekletirirken kra, verimlilik ve etkinlie nem vermeyen, rekabeti dikkate alamayan, alanlarn haklarna dikkat etmeyen, kamuya ve topluma kar sorumluluklarn yerine getirmeyen bir iletmenin eitim, salk, genlerin topluma kazandrlmas gibi sorumluluklar adna reklamasyon abas iinde olmas ok da anlaml olmayacaktr. Gnmz iletiim ve ulam aralarnn gelmi olduu nokta ve bireyler aras etkileim dikkate alndnda, bu tr ierikten yoksun ve alt yaps eksik sorumluluk yaklam ve uygulamalarnn da artk fayda etmeye yetmedii rahatlkla sylenebilir. i ve alt bo uygulamalarn pazarda ok fazla karlk bulmad gzlenmektedir. Kk lekli iletmeler, kazan ve yetenekleri kstl olduu iin gnll sorumluluklarSIRA SZDE dan muaftr. Bu gr sizce doru mudur?
DNEL M Tm bu gelimeler iletmelerin sorumluluklarnn sosyal adan deerlendirilmesi ihtiyacn da dourmaktadr. letmeler ekonomik ama tayan bir rgt olmakla birlikte, karar alcs, alan, mterisi ve etkileenleri ya paydalarnn S Oda R U insan veya insanlardan oluan kurumlar olmalar nedeniyle, sosyal boyut her zaman n plandadr. te yandan lei ne olursa olsun tm iletmeler yerel, ulusal DKKAT veya kresel dzeyde toplumsal etkileimleri olan organizasyonlardr. Bu ynleri ile deerlendirildiinde, iletmelerin sorumluluklarnn sosyal sorumluluklar balSIRA SZDE altnda genel olarak deerlendirilmesi uygun olacaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
letme faaliyetleri ile bunlarn sonularnn artan sayda kar grubunu etkilemeye balam olmas ve bu faaliyetlerin kar gruplarn artan lde etkiler hale gelmesi, iletmelerin sosyal sorumluluklarnn daha fazla n plana kmasna K T A P yol amaktadr (Post ve di., 1996:37). Bu adan sosyal sorumluluk; bir iletmenin kendini toplum iin ykml hissetmesi eklinde tanmlanabilir. Sosyal adan sorumlu olmak, toplum zerindeki olumlu etkileri maksimum, olumsuzTetkileri ise minimum ELEVZYON yapmaktr. Bu tanm, aslnda yukarda son snflamada verilmi olan, ekonomik, yasal, ahlaki ve gnll sorumluluklar kapsar (Ferrell ve Fraedrich, 1994:6). Baka bir deyile sosyal sorumlulua sahip olmak, yasal beklentileri yerine getirmenin N Tdaha E R N E Tok yatrm tesinde, insan kaynana, evreye ve ilgili taraflarla ilikilere yapmay da gerektirir (cal, 2007: 8). Bu erevede bir rgt ya da iletmenin sosyal sorumluluu, paydalar (alanlar, tedarikiler, mteriler, genel kamu, hissedarlar, rakipler ve fakirler), doal evre ve sosyal refahn artna yneliktir (Beekun, 2004: 57-58). letmelerin sosyal sorumluluklarnn olduka kapsaml olduu bu ksa deerlendirmelerden hareketle rahatlkla anlalm olmaktadr. Ancak bylesine kapsaml sosyal sorumluluklarla kar karya olan iletmeler bakmndan konuya yaklamn farkl zamanlarda ve farkl kltrlerde farkllat da bilinen bir gerekliktir. Zaman ve durumsal faktrlerin deiimine paralel olarak, iletmenin sosyal sorumluluu konusu ve ieriinde de farkllklarn ortaya kmas doaldr. Nitekim farkl dnemlerde ve farkl kltrlerde zamana ve durumsal faktrlere gre iletmelerin sosyal sorumluluklarnn ierik, nitelik ve younluk olarak deiik ekiller-
LETMELERN SOSYAL SORUMLULUKLARI AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18
de tartma konusu olduu gzlenebilir. Burada ok temel olarak iki farkl yaklamdan, klasik ve modern yaklamdan ana hatlaryla sz edilecektir.
letmelerin Sosyal Sorumluluklaryla lgili Yaklamlar

letmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili yaklamlarn genel olarak iki balk altnda topland grlmektedir. Bu yaklamlar, klasik yaklam ve modern yaklam eklinde gruplandrld gibi (ahin, 1984), Friedman Yaklam ve Dngs Yaklameklinde de gruplandrlabilmektedir (Baron, 2000). letmelerin sosyal sorumluluklarna ilikin bu iki temel yaklam aada genel hatlaryla aklanmaktadr.
Klasik Yaklam
Klasik grn savunucularnn ilk sralarnda yer alan Friedmana gre; iletmenin tek bir sosyal sorumluluu vardr, o da kr maksimize etmektir.
Adam Smithn, 1776 ylnda ortaya koymu olduu, kr maksimizasyonu ve grnmez elin piyasay dzenlemesi ilkelerinin, nl iktisat Milton Friedman tarafndan biraz daha gelitirilerek benimsendii anlalmaktadr. letmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili klasik yaklamn temelini bu iki iktisatnn ortaya koymu olduu bu ilke oluturmaktadr. Adam Smith, iletmenin ncelikli hedefinin kr elde etmek olduunu, kr olmad takdirde giriimcinin istihdam oluturma ve sermayesini riske etmekten kanacan ifade etmiken (cal, 2007: 60), olduka benzer mantkla Friedman, 1970 ylnda yazm olduu letmelerin Sosyal Sorumluluu Krn Artrmaktr adl makalesinde, iletmelerin sorumluluklarndan deil insanlarn sorumluluklarndan bahsedilebilecei zerinde durmu ve iletme yneticilerinin asl sorumluluklarnn iletmeye sermaye koymu olan ortaklara kar iletme krnn artrlmasndan ibaret olduunu iddia etmitir. Friedman tarafndan savunulan gre gre iletmenin tek bir sosyal sorumluluu vardr: Oyunun kurallar iinde, ak ve zgr bir rekabet ortamnda kr arttrmaya ynelik faaliyetleri srdrmek. Baka bir ifadeyle, ynetim pay sahiplerinin krlarn ve uzun vadeli karlarn maksimize etmelidir (Arkan, 1995:172). Friedmana gre iletmenin hedefi krn ya da pazar deerinin maksimizasyonudur. letme yneticisinin sosyal sorumluluu da alanlarn deil pay sahiplerinin karlarna gre hareket etmekle snrldr. Yneticiler bu ekilde hareket ederek pazar deerini ykseltecek, rekabeti gelitirecek ve bu yolla toplumsal refah artrmaya katkda bulunmu olacaktr. Bylece serbest pazarda pazar deerinin gelitirilmesiyle iletme alanlarna kar olan sosyal sorumluluklarn da aslnda yerine getirmi olmaktadr (Baron, 2000:566-567). Klasik yaklamn yetersiz kalmasnda gnmz sosyal sorumluluk anlaynn felsefi temellerindeki deiim de gz ard edilemez. nk iletmelerin sosyal sorumluluu gnmzde artk temel ekonomik ve yasal sorumluluklarn amay gerektirmekte, toplumu daha iyi duruma getirecek ykmllklerini stlenebilecek ahlaki bir sorumluluk da yklemektedir. Toplum, iletmelerin retim faktrlerinin temel dinamii olup, topluma ve evreye kar kaynaklarn korunmas ve yeniden retilmesine katk bakmndan da iletmelerin sosyal sorumluluklarna bak asnn genilemesine ihtiya vardr (Bayrak, 2001: 133-134). Bu durumda, iletmelerin sosyal sorumluluklarna farkl ve geni bir bak as gndeme gelmektedir.
Modern Yaklam
Klasik olarak nitelendirilen Friedman yaklamna kar sosyal sorumlulua modern yaklaanlar iletmelere, rgtsel amalarn ok tesinde daha fazla birtakm toplumsal amalar da yklemeye alrlar. Bu gr sahiplerine gre rnein, i-
19
letme zehirli atklarn boaltt gl temizlemeli veya eitimsiz igrenlerinin i uzmanln artrmal ya da onlarn ekonomik durumlarn iyiletirmelidir. Son zamanlarda byk bir younluk kazanan evre kirlilii, enerji ve hammadde yetersizlii, iletmelerin tekellemesi ve baz politik rahatszlklar, bu yaklamn byk bir destek grmesine yol amtr. Dolaysyla, bugn kamuoyu iletmelerin toplumun yararna olan faaliyetlere girimelerini ve bu tr faaliyetleri desteklemelerini istemektedir (ahin, 1984:56-57). Modern yaklamn gelimesinde artan evre kirlilii ve sorunlar ve bunlara kar duyarllklarn da etkili olduu rahatlkla sylenebilir. letmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili genel tartmalara ynelik olarak Friedmann iletmelerin sosyal sorumluluklar, krlarn maksimize etmeleridir eklindeki yaklam krlma noktas olarak kabul edildiine ve bunun da tarihi 1970 yl olduuna gre, iletmelerin sosyal sorumluluklarna yaklam farkllklarnn benzer tarihlere denk geldii de sylenebilir. Nitekim Dngs Yaklam 1972 ylnda ortaya konmu olup, 1981de kavramn gelitirilmesiyle iletmenin zel krll kadar kamu karlarna da hizmet etmesi gerektii vurgulanmtr (Baron, 2000:569). Modern yaklama gre mteriler, iletme iin birinci derecede neme sahiptir ve iletme gelirinin salayclar olarak grlrler. Friedmann grnn tersine i dngsnde, pay sahipleri de nemli bir kar grubu olmakla birlikte, yneticiler asli unsurlar olarak grlr. Buna karlk i dngs yaklamnda iletmenin hedefi Friedman yaklamnda olduu gibi aktan tanmlanmamtr. Pay sahiplerine iyi bir kr getirisi salanmaldr, fakat dier kar gruplarnn da yasal haklar korunmaldr eklinde ifade edilen i dngs yaklamnda yasal ve iyi kavramlar aka tanmlanmamtr. Ancak, her iki kavram arasndaki dengelemenin deer maksimizasyonundan farkl olduu sylenebilir (Baron, 2000:570).
letmelerin sosyal sorumluluklar konusundaki modern yaklamlardan biri olan Dngs Yaklam, iletmenin kr yannda kamu faydasn gzetmesini de ngrr.
letmelerde Sosyal Sorumluluun Leh ve Aleyhindeki Grler

letmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili yaklamlarn geliimi srecinde bugnk anlamyla iletmelerin sosyal sorumluluklarnn leh ve aleyhinde baz grler ne srlmtr. Leh ve aleyhteki gr sahiplerinin yaadklar zaman dilimi ile iletme faaliyetlerinin ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel etkilerinin dikkate alnmas anlaml olacaktr. Aksi durumda, sosyal sorumluluklar tartlrken u noktalara kayma ve bu yzden bir iletmeyi tamamen sorumsuz veya toplumsal sorunlar iin kr faktrn ihmal eden bir konuma drme tehlikesi mevcuttur (encan, 1987:124).
Lehteki Grler
letmelerin sosyal sorumluluklarnn lehindeki grler genel olarak u ekilde sralanabilir (encan, 1987:124-125): Kamu beklentilerinin deimesi Daha iyi bir iletme evresi Kamu imaj Devlet dzenlemelerinden kanma Sosyo-kltrel normlar Sorumluluun yetki ile dengelenmesi letmenin kaynaklara sahip olmas
20
Sosyal sorumlu iletmelerin kamuoyundaki itibarlarnn da daha yksek olmas beklenir.
Bunlara ilaveten isizlerin ortaya karaca karmaaya meydan vermeden isizlere yardm etmenin daha kolay olabileceini vurgulayan, sosyal sorunlar ortaya ktktan sonra tedavi etmektense nceden nlemenin daha iyi olaca ile plerdeki paralar tekrar dikkate alnarak (rnein, bo ielerin yeniden deerlendirilmesi) tekrar krl bir ekilde kullanlabilir anlayn ifade eden sorunlar kra dntrlebilir anlaylar da iletmelerin sosyal sorumluluklarnn lehindeki grlere ilave edilmektedir (Weihrich ve Koontz, 1993:68). Bu grler genel olarak deerlendirildiinde, iletmeler toplumsal kaynaklar kullanan ve ayn zamanda bu kaynaklar hem bugn ve hem de gelecekte etkileme potansiyeline sahip organizasyonlar olarak grlmekte ve bu yzden ekonomik ve yasal sorumluluklarnn ok daha tesinde sosyal ve ahlaki sorumluluk duyarllklaryla hareket etmelidir yaklamnn baskn olduu sylenebilir. te yandan, iletmeler asndan kamuoyu nezdindeki itibarlar bakmndan da sosyal sorumluluklar yerine getirilmelidir. Sosyal sorumluluun lehinde olan baz grlere gre, sosyal sorumlulua tepki gstermek yerine nlem almann daha az maliyetli olaca ve ayn zamanda evreden gelebilecek olumsuz tepkileri ve dmanlklar da azaltaca ifade edilmektedir. Bu ekilde iletmeler, politik adan da hkmetlerce bask altna alnmayacak ve atma yerine uzlamal ve uyumlu ilikiler kurulabilecektir (Eren, 2000:103). letmelerinSIRA en nemli SZDE sosyal sorumluluunun kr etmeleri olduu eklindeki iddiann, iletmelerin sosyal sorumluluklarnn aleyhindeki grlerin en nemli dayana olduunu dnyor musunuz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aleyhteki Grler
Yukarda sralanan S O R U lehteki grlere karlk, iletmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili aleyhte olan grler de mevcuttur. Sosyal sorumluluun aleyhindeki grleri aadaki gibi sralamak mmkndr (encan, 1987:125-126): DKKAT Krn maksimizasyonu asldr Sosyal sorumluluk iletme iin maliyet etkenidir SIRA SZDE Sosyal sorumluluk faaliyetlerinin bedelini toplum demelidir letmeler sosyal yeteneklere sahip deildir letmenin esas amacn aksatr AMALARIMIZ Sosyal sorunlardan iletmeler sorumlu deildir. Sosyal sorumluluun aleyhindeki grlerde ise genel olarak klasik anlay olarak bilinen K sosyal anlaynn hkim olduu anlalmaktadr. Bu gr T A sorumluluk P ler, iletmelerin sorumluluklarn nemli lde ekonomik, ksmen de yasal ereve ile snrlandrmaktadr. Bu grler savunulurken de iletmelerin ekonomik amal organizasyonlar olduu, bu asli sorumluluklar yerine getirilmediinde topTELEVZYON luma ilave maliyetler yklenecei ve sosyal sorunlarn sorumluluunun toplum tarafndan stlenilmesinin gereklilii n plana karlmaktadr. Ksmen hakl olan taraflar olmakla birlikte, aleyhteki grlerin en temel sorunu, iletmelerin sorumluNTERNET luklarnn olduka dar bir bak asyla snrlandrld ve buradan cesaret alacak baz giriimci ve/veya yneticiler iin sorumluluklardan kanma yolunu aabilecei eklinde ifade edilebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ekonomik adan verimli, etkin K ve T krl A Polan iletmeler, sosyal sorunlarla urarlarsa bu amalarna ulaamazlar gr iletmelerin sosyal T E L E V Z Y O N aleyhindeki sorumluluunun nemli iddialardan biridir.
NTERNET
21
zet
A M A
Sorumluluk kavramn tanmlamak. Sorumluluk birey ve toplumlarn hayatnda nemli kavramlardan biridir. Her birey hayat boyunca karar alr ve eylemde bulunur. Ayrca dier insan ve rgtlerle etkileim halindedir. Bireyin davranlar sonu dourur ve dolaysyla sorumluluk ortaya kar. Baz durumlarda davran sergilenmese de sorumluluk vardr. Sorumluluk stlenilmesi iin bireyin akll olmas ve bunu kullanabilme yeteneine sahip olmas, iradesini zgrce kullanabilmesi, ehil ya da bir baka ifadeyle yetkili olmas gerekir. Baz sorumluluklar yaplan ya da yaplmayan eylem sonularyla snrl iken baz sorumluluklar ise bakalarnn sorumluluklarn da kapsayacak ekilde ileriye doru gerekleecek olan sonular da iinde barndrr. Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile ynetici sorumluluklar arasndaki farklar ayrt etmek. Bireysel sorumluluk ile sosyal sorumluluk ounlukla i iedir. Kendi saln koruyamayan bir bireyin i gremezlik ve salk harcamalar nedeniyle sosyal maliyetlerin ortaya kmas, dikkatsizlik sonucu ortaya kan bir trafik ya da i kazas nedeniyle sosyal gvenlik maliyetlerinin artmas, gvenlie ilikin sorumluluklarn yerine getirilmemesi nedeniyle ilem maliyetlerindeki artlar, sosyal maliyetleri artrr. Dolaysyla her bireysel sorumluluun sosyal boyutu vardr. Her birey ayn anda birden fazla rol stlenir ve her roln kendine zg sorumluluklar vardr. Bireye den rollere ve grevlere ilikin sorumluluklar attrmadan gerekletirebilmektir. Bu noktada ynetici sorumluluu zel bir grev sorumluluu olarak karmza kar. Yneticinin sorumluluu ya da ynetsel sorumluluk, ynetilenlerin sorumluluu yannda rgtn tm payda veya kar gruplarna ynelik sorumluluklarn da kapsad iin zel ve nemli bir sorumluluk trdr. Bu sebeple, tarih boyunca hem dini retilerde hem kamu ynetimlerinde ve hem de yneticilere ynelik yazlan (siyasetnme ve benzeri gibi) eserlerde, yneticilerin sorumluluklar zel olarak vurgulanmaktadr. letmelerin sorumluluklarn tanmlamak ve listelemek. letmeler esas itibariyle ekonomik amal rgtler olmakla beraber, sosyal evrede, kltrel ve politik etkileimlere ak organizasyonlardr. Bu durumda iletmelerin sorumluluklar artmakta ve sadece ekonomik ve yasal sorumluluklarn da
AM A
tesine geerek sosyal sorumluluklara da sahip olmalar adeta zorunluluk haline gelmektedir. Yasal dzenlemeler yetersiz kalabilmekte, ekonomik amalarn etkisiyle yasal boluklardan yararlanma yoluna gidilebilmekte ve bu erevede ahlaki adan pek ok sorunlu karar ve uygulama i dnyasnda kendini gsterebilmektedir. Bu tr uygulamalarn sonucu itibariyle bugn gelinen noktada, i dnyasnda ve toplumda iletmelerin sosyal sorumluluklarna ilikin algnn hi de iyi olmad sylenebilir. letiim ve ulam teknolojisindeki gelimelerle olumsuzluklardan ksa srede haberdar olunmas da dikkate alndnda, iletmelerin daha geni bir bak asyla sosyal sorumluluk anlayna sahip olmalar gerektii anlalmaktadr. Buna ramen, gnmzde de rekabet etmek, daha fazla kazanmak gibi anlaylar sz konusu olabilmektedir. Ancak, gnmzde iletmelerin sosyal sorumluluklar lehindeki grlerin daha baskn olduu anlalmaktadr. letmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklarn aklamak. Hedef pazarda alclarn ihtiya ve isteklerine uygun rn reten ve/veya pazarlayan iletmeler temel ekonomik sorumluluklar kr etmek, bymek ve varlklarn srdrebilmektir. Ekonomik sorumluluklarn yerine getirilmesi iletmelerin sosyal sorumluluklarnn gz ard edilmesini gerektirmez. Tam tersine tm iletmelerin ekonomik sorumluluklarn yerine getirirken ayn zamanda sosyal sorumluluklarna da uygun davranmalar zorunluluktur. letmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklarn karlatrmak. Ekonomik sorumluluklarn yerine getirilmesi srecinde iletmelerin zaman zaman farknda olarak ya da olmayarak, alanlar, tedarikiler, mteriler, evre gibi i ve d paydalara kar sosyal ve ahlaki sorumluluklara aykr tutum ve darvanlar sergilemesi mmkndr. Daha fazla kr etme, rekabete kar ayakta kalabilme, maliyetleri azaltma ve benzeri gibi ama ya da uygulamalar, iletmelerin ekonomik amalarna karlk sosyal ve ahlaki amalarndan taviz vermelerine veya bu sorumluluklarna uygun olmayan davranlar sergilemesine yol aabilmektedir. nemli olan, iletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklar arasndaki atma kaynaklarn grebilmek ve azaltmaya ynelik aba iinde olmaktr.
AM A
AM A
A M A
22
Kendimizi Snayalm
1. Henz iki yandaki bir ocuun masa zerindeki taba yere atarak krmas eyleminden, aadakilerden hangisi sebebiyle sorumlu tutulmas sz konusu olamaz? a. zgr iradesini kullanamamas b. Akl yetisini kullanma yeteneine sahip olmamas c. Yetkili olmas d. radeli olmamas e. Akll olmamas 2. Aadaki yarglardan hangisi doru olamaz? a. Bireysel sorumluluklarla sosyal sorumluluklar ara kesit oluturur b. leriye doru sorumluluk gerekleen davranlarn sorumluluklar deildir c. Geriye doru sorumluluk bakalarnn sorumluklarn kapsamaz d. Grev sorumluluu olan bir kiiden bireysel sorumluluk beklenmez e. Ynetsel sorumluluk ynetici pozisyonunda olanlarn sorumluluudur 3. Bir statta rahatszlk geiren bir izleyiciye mdahale etme sorumluluunu yerine getirmeyen bir doktor, etrafnda kimse kendisinin doktor olduunu bilmediine gre, aadakilerden hangi sorumluluktan sz edilebilir? a. sorumluluk b. D sorumluluk c. Sosyal sorumluluk d. Sosyal bask e. Geriye doru sorumluluk 4. Aadakilerden hangisi iletmelerin sosyal sorumluluklaryla ilgili klasik yaklamn bak asn yanstr? a. letmeler sosyal sorunlarla ilgilenmelidir b. letmeler sosyal sorunlarla ilgilenme yeteneine sahiptir c. letmeler hem kr etmeli hem de sosyal sorunlarla uramaldr d. letmeler kamu imajna nem vermelidir e. letmeler kra odaklanmal ve istihdam oluturmaldr 5. letmelerin sosyal sorumluluklarnn lehinde olmayan gr aadakilerden hangisidir? a. letmeler toplumsal kaynaklar kullanmann sorumluluunu yerine getirmelidir b. Kamu basks olmadan yasal dzenlemelere uyum salanmaldr c. letmeler sosyal yeteneklere sahip deildir d. Sorumluluklar yetki ile dengelenmelidir e. Daha iyi bir iletme evresi oluturulmaldr 6. Aadakilerden hangisi sorumluluk trlerinden birisi deildir? a. Geriye doru sorumluluk b)leriye doru sorumluluk c. Eylemle ilgili sorumluluk d. Tikel sorumluluk e. Stratejik sorumluluk 7. Alternatifler arasnda bilerek ve isteyerek seim yapabilme yetisi aadaki kavramlardan hangisinin tanmdr? a. Akl b. rade c. zgr irade d. Yetki e. Sorumluluk 8. Tofflera gre aadakilerden hangisi insann sorumsuzda davranmsna neden deildir? a. Karakter, b. Bilgiye dayal nedenler, c. Tecrbeye dayal nedenler d. Beklentiye dayal nedenler ve e. Yarglamaya dayal nedenler. 9. Sosyal normlarla ilikili olan sorumluluk aadakilerden hangisidir? a. Bireyin sorumluluu b. sorumluluk c. letmenin sorumluluu d. D sorumluluk e. evresel sorumluluk 10. Yaam standardnn ykseltilmesine katk, hangi sorumluluk grubuna girer? a. Mteri ihtiyalarnn karlanmas b. Verimlilik / Etkinlik c. Krllk d. Gnll sorumluluk e. Yasal sorumluluk
23
Okuma Paras
Endstri andan Sonra Getiimiz yarm yzyl iinde Amerika Birleik Devletleri ve ekonomik olarak gelimi teki lkeler yava yava bilgi toplumu, bilgi a ya da endstri sonras dnemi olarak adlandrlan aamaya getiler. Gelecekbilimci Alvin Toffler bu geii nc Dalga diye nitelendiriyor: bu da demektir ki, sonular insanlk tarihinin daha nce geirdii iki dalga kadar etkili olacaktr. Avc kabileden tarm toplumuna, sonra da tarmdan endstriye gei ilk iki dalgay belirler. Bu gei kendisine bal baz elemanlardan oluuyor. Ekonomide refahn kayna olarak retimin yerini hzla hizmetler alyor. Gnmz bilgi toplumunun tipik iisi elik ya da otomobil fabrikas yerine, bankada, bilgisayar irketinde, lokantada, niversitede ya da toplumsal hizmet kurumlarndan birinde alyor. Gerek insanolunda, gerekse giderek daha akll olan makinelerde, bilginin ve zeknn rol yaygnlayor ve zihinsel emek fiziksel emein yerini alacaa benziyor. retim kreselleiyor, nk bilgi teknolojisinin ucuz olmas bilginin ulusal snrlar dna giderek daha kolay ulamasn salyor; televizyon, radyo, faks ve elektronik posta gibi hzl haberleme yollar, yerleik kltrel topluluklar arasndaki snrlar kertiyor. Bilginin evresinde kurulan bir toplum ada demokrasilerde insanlarn en fazla deer verdii iki eyin retimini artrr: zgrlk ve eitlik. Kablolu kanallardaki seeneklerden tutun da, retim fazlas ucuz satlara, hatta internette bulunan arkadalara kadar, tercihlerin art tam bir patlama noktasna ulat. Siyaset ya da i dnyasnda her trden hiyerari bask altna girdi ve paralanmaya balad. Bilgiye dayanan ekonomiye gei, bireylere bilgiye ulama olana vererek onlar glendiriyor, bylece de kurallar ve bask araclyla her eyi denetim altnda tutmak isteyen iri, hantal brokrasilerin kuyusunu kazyor. te bu yzden IBM, AT&T gibi hantal irket brokrasilerinin yerlerini daha kk, daha yass, daha katlmc rakiplerine brakmalar gibi. Sovyetler Birlii ve Dou Almanya da vatandalarnn bilgilerini dizginleyemeyip denetimi elden karnca paralanp gidiyorlar. Bilgi toplumuna gei, bu konuda yazan ya da konuan hemen hemen herkes tarafndan bayram sevinciyle karland. Siyasal grleri birbirinden farkl olan, George Gilder, Newt Gingrich, Al Gore, Alvin ve Heidi Toffler ve Nicholas Negroponte gibi yorumcular bu deiimleri toplumun refah, demokratikleme ve zgrlkler asndan ok iyi, yani genel olarak toplumun yararna grdler. Bir bilgi toplumunun birok yarar olduu elbette doru, ama acaba tm sonular gerekten de o denli olumlu mu? Kimileri nternetin 1990larda kefedilmesiyle bilgi ann balamasn birbiriyle ilintili gryor; oysa Endstri andan uzaklama sreci, bir kuak ncesinden, Amerika Birleik Devletlerinde Rust Beltin endstri dna karlmasyla ve teki endstri toplumlarnda da buna benzer retimden uzaklama hareketleriyle balamt. 1960larn ortalarndan balayp 1990larn bana ulaan bu sre, endstrilemi dnyada ciddi olarak ktye giden toplumsal koullarla da belirlendi. Su ve toplumsal kargaa artmaya balaynca dnyann zengin toplumlarnn kentsel alanlar neredeyse oturulamaz hale geldi. ki yzyldr srp giden toplumsal bir kurum olan akrabaln k yirminci yzyln ikinci yarsnda hzland. Birok Avrupa lkesinde ve Japonyada doum oran ylesine dk ki, yeterli g de olmazsa, bu toplumlar nmzdeki yzylda nfus kaybyla kar karya kalacaklar. Evlilik ve doumlar azald, boanmalarsa hzla artyor. Amerika Birleik Devletlerinde ocuktan biri, skandinavyada ise ocuklarn yars evlilik d douyor. Sonu olarak kurumlara duyulan gven krk yllk, derin bir k srecine girdi. Amerika Birleik Devletleri ve Avrupada yaayan insanlarn byk ounluu 1950lerin sonunda hkmetlerine ve vatandalarna gven duyduklarn dile getirirken, 1990larn bana gelindiinde ancak kk bir aznlk bunu syleyebiliyordu. nsanlarn birbirleriyle ilikilerinin doas da deimiti. Bireyler aras ilikilerin zayfladna ilikin somut kantmz olmasa da, aralarndaki balarn daha ksa mrl olduu, bamszlat ve daha kk gruplara zg kald da bir gerektir.
24
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Bunlar dramatik deiikliklerdi ve benzer yaplardaki lkelerde ve tarihin ayn dneminde ortaya ktlar. Bylece, yirminci yzyl ortalarnda endstri toplumuna egemen olan toplumsal deerlerde Byk zlmeyi dourdular ve bu kitabn Birinci Blmne konu oldular. Toplumsal belirtilerin hep birlikte, bu kadar hzl harekete gemelerine ok ender rastlanr: neden byle olduunu bilmesek bile, birinin tekine bal olarak ortaya ktndan kukulanmamz iin ok neden var. William J. Bennett gibi muhafazakrlar, ahlaki k zerinde fazlaca durduklar iin eletiriliyor olsalar da, temelde hakllar. Toplumsal dzendeki kntnn nostaljik bir tavrla, bellek zayflyla ya da eski alardaki ikiyzll bilmemekle ilgisi yok. Bu knt su, babasz ocuklar, eitim frsatlar ve dereceleri, gvensizlik ve bunun gibi birok konudaki istatistiklerden zaten belli oluyor. Bat toplumlarndaki insanlar bir araya getirmi olan ortak deerlerin ve toplumsal balarn zayfladn gsteren olumsuz gidiin ekonomik yaplar endstri toplumundan bilgi ana gemekte olan topluluklarda ortaya kmas yalnzca bir rastlant mdr acaba? Bu yk daha karmak elbette, lkeden lkeye farkllklar da gsteriyor, ama teknolojik deiimin piyasadaki etkisi, ok genel anlamda, iktisat Joseph Schumpeterin dedii gibi, yaratc tahribat olduysa, toplumsal ilikilerde de benzer bir zlme ortaya kard. karmasayd artc olurdu zaten. Kaynak: F. Fukuyama, (2000). Byk zlme - nsann Doas ve Toplumsal Dzenin Yeniden Olumas, ev. Z. Avc ve A. Telli Aydemir, stanbul: Sabah Kitaplar, 13-15. 1. b 2. d Yantnz yanl ise Bireysel Sorumluluk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sorumluluk Kavram, Bireysel Sorumluluk ve Sosyal Sorumluluk konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sorumluluk Kavram, Bireysel Sorumluluk ve Sosyal Sorumluluk konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Sosyal Sorumluluklaryla lgili Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Sosyal Sorumluluklarnn Leh ve Aleyhindeki Grler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireysel Sorumluluk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireysel Sorumluluk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireysel Sorumluluk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sorumluluk Kavram, Bireysel Sorumluluk ve Sosyal Sorumluluk konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Sosyal Sorumluluklaryla lgili Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. a
4. e
5. c
6. e 7. b 8. c 9. d
10. d
25
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 leriye doru bir sorumluluktur. A grevi ve rol itibariyle yemein iyi ve zamannda hazrlanmas, kaliteli olmas gibi sorumluluklar yannda, bu yemekten yeme potansiyeli olan tm mterilerden de sorumludur. Sra Sizde 2 Olmaz. nk, bilgi dnda, bu yneticinin karakteristik zellikleri, beklentileri ve n yargs onu sorumluluunu yerine getirmekten alkoyabilir. Sra Sizde 3 Gelmez, nk bir rnn kullanm klavuzunda yasal kriterlere uyulduu halde, tketiciye yararl olabilecek ve kararn etkileyebilecek baz bilgilerin yazlmam olmas halinde, ahlaki sorumlulua aykr hareket edilmi olabilir. Sra Sizde 4 Hayr. letme esas itibariyle ekonomik bir rgt olmakla beraber, evresiyle, ayn zamanda sosyal, kltrel, yasal ve politik etkileimlerde de bulunur. Sra Sizde 5 Hayr, doru deildir. Her iletme kendi imkn, kaynak ve yetenekleri dorultusunda isterse gnll sorumluluklar yerine getirebilir. Sra Sizde 6 Evet, nk bu iddia, iletmenin sosyal sorumluluklarna bak asn olduka dar bir ereveye sktrmakta ve dolaysyla aleyhteki grlerin en nemli dayana haline gelmektedir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aktan, O. (1996). Trk adam ve letmesi, Ankara: Gndoan Yaynlar. Arkan, S. (1995). letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Ahlak, Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 13, 171-180. Beekun, R. . (2004). Ahlak, ev. A. Yaar, stanbul: GAD Yaynlar. Baron, D. P. (2000). Business and Its Environment, Third Edition, New Jersey: Prentice-Hall, Inc. Bayrak, S. (2001). Ahlak ve Sosyal Sorumluluk, stanbul: Beta Yaynlar. Bloom, P. N., Pattie Yu H. ve L. R. Szykman (1995). Benefiting Society and The Bottom Line, Marketing Management, 14(3), 8-18. Bura, A. (1999). ktisatlar ve nsanlar, (2. Bask), stanbul: letiim Yaynlar. Bura, A. (1995). Devlet ve adamlar, (2. Bask), stanbul: letiim Yaynlar. amdibi, H. M. (1994). ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, (2. Bask), stanbul: M.. lahiyat Vakf Yaynlar. Demir, . (2003). ktisat ve Ahlak, Ankara: Liberte Yaynlar. Demir, . ve M. Acar (1997). Sosyal Bilimler Szl, (3. Bask), Ankara: Vadi Yaynlar. Doan, D. M. (1996). Byk Trke Szlk, (11. Bask), stanbul: z Yaynclk. Ferrell, O. C. ve J. Fraedrich (1994). Business Ethics Ethical Decision Making and Cases, (Second Edition), Boston: Houghton Mifflin Company. Frankena, W. (2007). Etik, ev. A. Aydn, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Gngr, E. (1995). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: tken Neriyat. Heller, A. (2006). Bir Ahlak Kuram, ev. A. Ylmaz, K. Ttnc ve E. Demirel, stanbul: Ayrnt Yaynlar. zveren, A. (1980). Toplumsal Trebilim (Sosyal Ahlak), Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn No.130. Krel, . (2000). rgtlerde Etik Davranlar, Ynetimi ve Bir Uygulama almas, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn No. 1211. Kurtulmu, N. (1996). Sanayi tesi Dnm, stanbul: z Yaynclk. McHugh, F. P. (1992). Ahlak, stanbul: Tsiad Yaynlar.
26
cal, A. T. (2007). letmelerin Sosyal Sorumluluu - Ahlaki Bir Deerlendirme, stanbul: Beta Yaynlar. ztrk, T. (1981). Pazarlama Ekonomisi ve Tketicinin Korunmas, stanbul: .. letme Fakltesi Pazarlama Enstits Yayn No.17. Post, J. E., W. C. Frederick, A. T. Lawrence ve J. Weber (1996). Business and Society - Corporate Strategy, Public Policy, Ethics, (Eighth Edition), New York: McGraw-Hill, Inc. Solomon, R. C. ve K. R. Hanson (1983). Above the Bottom Line - An Introduction to Business Ethics, New York: Horcourt Brace Jovanovich, Inc. ahin, M. (1984). letme Ynetimi ve Sosyal Sorumluluk Kavram, Anadolu niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 11(1), 55-66. encan, H. (1987). letmelerin Sosyal Sorumluluklar ve Sosyal Sorumluluk Biriminin rgtlenmesi, .. letme Fakltesi Dergisi, 16(2), 119-129. ireli, A. F. (1979). Pazarlamada Sat Gcnn Yeri ve nemi, Sat Gc Ynetimi, Mehmet Olu ve di.,stanbul: .. letme Fakltesi Pazarlama Enstits Yayn No.12, 1-10. Toffler, A. (1991). Ekonominin k - Eko-Spazm, ev. M. Akok, stanbul: nsan Yaynlar. Toffler, B. L. (1998). Some Thoughts on The Meaning of Business Ethics, Perspectives in Business Ethics, Ed. Laura Pincus Hartman,Chicago: McGrawHill, Inc., 80-83. Torlak, . (2007). Pazarlama Ahlak - Sosyal Sorumluluklar Ekseninde Pazarlama Kararlar ve Tketici Davranlarnn Analizi, Tpk 4. Bask, stanbul: Beta Yaynlar. Tosun, K. (1979). Hayatnn Sosyal Sorumluluklar, Ynetim, 3(11), 4-14. Trke Szlk (1998). (9. Bask), Ankara: Trk Dil Kurumu, Cilt 2. Weihrich, H. ve H. Koontz (1993). Management - A Global Perspective, (Tenth Edition), New York: McGraw-Hill, Inc.
2
Amalarmz
Ahlak Ahlak Felsefesi
Bu niteyi tamamladktan sonra; rgtsel ve kresel dzeyde etik kltre duyulan ihtiyacn nedenini aklayabilecek, ahlak kavramn, ortaya k nedenlerini, bu nedenlerin oluumu ve kavramn geliimini anlayabilecek, ahlaknn dayand temelleri ve tarih iinde geirdii aamalar ifade edebilecek, Dou ve Bat medeniyetlerini i ahlak asndan inceleyebilecek ve sahip olduklar farkl bak alarn aklayabilecek, letmelerde i ahlakyla ilgili olarak karlalan sorunlar balklar halinde aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Medeniyetler ve Ahlak Meslek Ahlak
indekiler
RGTSEL VE KRESEL DZEYDE AHLAKI KLTRNE DUYULAN HTYA AHLAK VE ETK KAVRAMLARI AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA IKII VE GELM GENEL AHLAK TEORLER BALAMINDA AHLAKININ TEMELLER LETMELERDE AHLAKINA LKN PROBLEM VE KLEML KONULAR MESLEK AHLAKI
Ahlak ve nemi
Ahlak ve nemi
GR
ahlak neden gereklidir sorusuna kreselleen dnya ekonomisini dikkate alarak verilecek pek ok cevap vardr. lkemizi ve dnyay gz nne alarak u noktalar zerinde durmak mmkndr: Trkiye 1980den sonraki gelimelerle bir tarm toplumu olmaktan kp, bir sanayi toplumu olmaya evrilmitir. Bu dzene getikten sonra i ahlaknda dikkate deer bir erozyon yaanmtr. Batl tketim toplumunun kalplarna ulamaya alan Trk toplumunda, retim ve milli gelir dzeyi bu tketimi karlamaya yeterli olmaynca kiisel ve kurumsal dzeyde, gayri ahlaki birok uygulamalar grlmtr. Dnya nfusu giderek artmakta ve bu artla beraber yeni istihdam ihtiyac da giderek bymektedir. Yeni i imknlar oluturulamazsa isiz ve yoksul kesimler zenginlikten pay almak iin sosyal ve siyasal iddete bavuracak, medeniyeti tehdit edecektir. Bu da i ahlakna uygun bir sistem iinde istihdam yaratma zorunluluu anlamna gelmektedir.
RGTSEL VE KRESEL DZEYDE AHLAKI KLTRNE DUYULAN HTYA

Yeni gelitirilen biyolojik ve askeri teknolojiler i dnyasnn kontrolndedir. Eer bunlar belli bir sorumlulukla ele alnmazsa dnyay yok edebilecek bir tehdit ve tehlike sz konusu olacaktr. Yani artk byk firmalar neredeyse byk devletler kadar gl hale gelmilerdir. Bu da onlarn kresel bir sosyal sorumluluk ile snrlandrlmalar gereini ortaya koymaktadr. Kreselleme sonucunda deiik kltrlerden gelen insanlarn ok uluslu firmalarda almas yeni ahlaki sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu tr ortamlarda insanlar birbirlerini anlamal ve bir dierinin kltrne sayg gstermelidirler. Tm dnyada daha fazla demokrasi ve insan haklarna talep vardr. hayatnda da bu ilkeler nemli hale gelmektedir. Etnik kken, dil, din, cinsiyet gibi konularda i hayatnda ayrmclk yaplmamaldr. Ayrca artan evre kirlilii evreye duyarl bir i dnyasn zorunlu klmaktadr. Farkl dinlerin i dnyasndaki kltr ve deerleri nasl etkiledii de i ahlak disiplini tarafndan aratrlmaktadr. Gelimekte olan lkeler yolsuzlukla mcadele ederek temiz bir ekonomik hayat iin ura vermelidirler.
30
Biliim devrimi ve kreselleme ile birlikte kalite kavram i ahlakn da ierir hale gelmitir. yle ki bir mal ya da hizmetin retim sreci iinde i ahlakna uygun olmayan ilemler varsa, bu rnn pazarlanmasnda skntlar kabilmektedir. nternet yolu ile ksa srede rne ynelik boykot kampanyalar balatlabilmektedir. Bu rn reten firmann hisse senetleri de bu olaylardan tr deer kaybedebilmektedir. Btn bunlar gstermektedir ki i ahlak gnmzde hem rgtsel hem de kresel adan eskiden olduundan daha da nemli bir hale gelmitir. ahlaknn amac yalnzca felsefi analizler yapmak deildir. ktisadi faaliyetlerin toplum iin hayati nemde olmas iktisadi hayatta ahlaki sorunlarn nemini daha da artrmaktadr. ahlak normatif ve betimleyici i ahlak olarak ikiye ayrlr. Normatif i ahlak, i ahlakna uygun davranlarn neler olmas gerektii konusunu inceler ve i ahlak ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi zerinde alr. Normatif i ahlak, ne yaplmal ne yaplmamal sorusuna cevap arar. Normatif i ahlaknn temelini ahlaki saduyudan yaplan karsamalar oluturur. Ahlaki saduyu ise mevcut ahlaki deerlere bal bir kavramdr. Betimleyici i ahlak ise i dnyasnda var olan ahlaki sorunlar ve bu konudaki tutum ve davranlar ortaya karmak zerinde younlarken daha ok davran bilimlerinin yntemlerini kullanr. ahlakn teorik ahlak felsefesinden ayran en nemli zellik toplumdaki mevcut deer yarglar ile de ilgilenmesidir (Cleek, 1998).
AHLAK VE ETK KAVRAMLARI

Ahlak terimi dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi insanlarn toplum iinde uymas gereken kural ve ilkeleri belirtirken, ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir. Bir tanma gre ahlak, belli bir dnemde belli insan topluluklarnca benimsenmi olan, bireylerin birbirleriyle ilikilerini dzenleyen trel davran kurallarnn, yasalarnn ve ilkelerinin toplamdr (Akarsu 1984). Ahlak bilgisi, ahlak felsefesi ya da bat dillerinde kullanlan ekliyle etik, insann yapp etmelerini zel bir problem alan olarak aratrarak, bu alann varlk-nitelikleri ile bu alan yneten ilkelerin (deerlerin) varlk-niteliklerini, insann yapp etmelerinin baml ya da bamsz olduklarn inceleyen disipline denir (Mengolu, 1983). Baka bir deyile ahlak felsefesi, insana ilikin ahlaki sorunlarda doru ve yanl bilgileri ortaya koyan ya da en azndan koymas beklenen bir disiplindir. Ahlak Nasl yaamamz gerekir? sorusuna verilecek cevaplar aratran bir felsefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din, ac ekme, fedakrlk ve basiret gibi kavramlarla ayn ey deildir. Ahlak genellikle bunlarla kartrlmaktadr. Ahlakn k noktas insan eylemlerinin toplumsal hayata zarar vermeden dzenlenmesi gibi pratik bir nedenden kaynaklanmaktadr. Ahlak dinden ayr bir kavramdr, fakat sk sk bu ikisi birbirleriyle kartrlr. Dinler pek ok ahlaki ilkeyi ierdii gibi, ahlak da dinlerden baz ahlaki standartlar almtr. Ama yine de din ve ahlak ayn ey deildir. Din, insan ve doast arasndaki ilikileri temel alr ve buna uygun olarak bir ahlak sistemi nerir ya da buyurur. Oysa ahlak sadece dnyevi ilikileri dzenler. Ahlakn temelinde insanlarn eylemleriyle birbirlerine zarar vermemeleri ya da olas en az zarar vermeleri yatar. Buna ramen ahlak sadece pratik yarar ilkesi ile de aklanamaz. Dinlerden bamsz vicdan ve erdem kavramlarnn oturduu manevi bir yn de vardr. Ahlak bilgisi normatif, betimleyici ya da zmleyici olabilir. Normatif ahlak nasl davranlmas gerektii zerinde dururken, betimleyici ahlak insanlarn hlihazrda nasl davrandklar ve bunlarn nedenleri zerinde durur (Stackhouse, 1995).
2. nite - Ahlak ve nemi
31
Kiisel ahlak, toplumsal ahlak, i ve meslek ahlak farkl kavramlardr (Stenberg, 1994). nsanlarn yapp etmelerini ve bunlar yneten ilkeleri (deerleri inceleyen) etik disiplininin yannda (ahlak felsefesinin) Ne yapmalyz? Ne yapmamz gerek? gibi sorularla uraan bir ahlak metafizii de vardr. Bu normatif ahlaktr. Ahlak felsefesinde olmas gerekenin ne olduu sorusuna cevap aranmasnda dinlerin nemli bir rol olmutur. nk btn dinler amalar bakmndan birer ahlak sistemidirler ve insann nasl olmas gerektiini retirler. Dinler iki alanda dzenleme yapar: nsanla doast arasnda Buna bal olarak insanla insan arasndaki ilikileri dzenler. Bunun iin de nsann ne yapmas gerektii Ne yapmas ve Ne ummas gerektiini retirler. Ayrca dinsel buyruklar yerine getirildiinde daima inananlara bir ey vaat edilir bu vaat cennet, kurtulu veya ilahi varlkla birleme gibi dller veya tam tersi cezalar olabilir. Mengolu (1983) tarihi sre iinde ahlak e ayrmtr: Eski Yunan ahlak Kant ahlak Kant sonras modern ahlak (deerler ahlak) Eski Yunan ahlaknn temeli mutluluk ahlak olup, daha ok mutlulua ulamann yollar aratrlr. Temel sorun da mutluluun ne olduudur. ahlak, uygulamal bir ahlak bilgisidir ve i hayatnda karlalan tm ahlaki sorunlar inceler. Bu sorunlar, alanlar arasnda, alanlarla yneticiler arasnda, iletme ve iletmeyle alverite bulunanlar ya da iletmeyle evresel faktrler arasnda olabilir. ahlak, i yerinde iyi ve nazik olmak ya da kra ve servete kar olmak gibi bir anlama sahip deildir. ahlak konusunda reddedilmesi gereken ilk yarg, i dnyasna ait zel bir ahlakn olduu buna da i ahlak dendii eklindeki yanl kandr. ahlak ya da i dnyasnda karlalan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan ayr bir yntemle ele alnmazlar. ahlak bu anlamyla ele alndnda iletmecilik faaliyetleri bir oyun, sava ya da makine gibi rneklerle aklanamaz. rnein; spor hekimlii nasl ki hekimlik mesleinden ayrlamazsa i ve meslek ahlak da ahlak felsefesinden ayrlamaz. Eer hayatn dier alanlarnda sznden dnmek doru bir davran deilse i ahlak bunu i dnyasnda doru ya da kabul edilebilir bir davran olarak sunamaz. ahlaknn bu konuda yapabilecei ey hangi eit szlerin verilip verilemeyecei konusunu analiz etmektir (Stenberg, 1994). 1960-1980 dnemlerinde iletmenin performansndan beklentiler ok hzl deimi ve rgtlerdeki ahlaki davrann nemi de artmtr. rnein; Amerikallarn % 65i 1983te ABDde genel ahlaki dzeyin dtn belirtmilerdir. 1990lara gelindiinde yneticiler ahlaki sorunlarla daha ok ilgilenmilerdir (Cleek, 1998). ahlaknn bir disiplin olarak ortaya kmasnda i dnyasndaki ahlaki duyarlln artrlmas gibi nemli bir ihtiya yatmaktadr. Yolsuzluk, rvet, hrszlk, kayrmaclk ve etecilik gibi konularla her gn yz yze kalan lkemizde i ve meslek ahlaknn nemi daha ok artmaktadr.
SIRA SZDE ahlaknn uygulamal bir ahlak bilgisi olmas ne anlama gelmektedir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
32
Normatif i ahlak, i ahlakna uygun davranlarn neler olmas gerektii konusunu inceler ve i ahlak ilkelerinin belirlenmesi zerinde alr, ne yaplmal ne yaplmamal sorusuna cevap arar, temelini ahlaki saduyudan yaplan karsamalar oluturur.
ahlaknn amac yalnzca felsefi analizler yapmak deildir. ktisadi faaliyetlerin toplum iin hayati nemde olmas iktisadi hayatta ahlaki sorunlarn nemini daha da artrmaktadr. ahlak da normatif ve betimleyici i ahlak olarak ikiye ayrlr. Normatif i ahlak, i ahlakna uygun davranlarn neler olmas gerektii konusunu inceler ve i ahlak ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi zerinde alr. Normatif i ahlak, ne yaplmal ne yaplmamal sorusuna cevap arar. Normatif i ahlaknn temelini ahlaki saduyudan yaplan karsamalar oluturur. Ahlaki saduyu ise mevcut ahlaki deerlere bal bir kavramdr. Betimleyici i ahlak ise i dnyasnda var olan ahlaki sorunlar ve bu konudaki tutum ve davranlar ortaya karmak zerinde younlar ve daha ok davran bilimlerinin yntemlerini kullanr. ahlakn teorik ahlak felsefesinden ayran en nemli zellik toplumdaki mevcut deer yarglar ile de ilgilenmesidir.
AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA IKII VE GELM

ahlaknn tarihi geliimi antik alara kadar uzanr. Eski Yunan ve Roma dnyasnn yazar ve filozoflar, iletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gzle bakmazlard. nk bu tr faaliyetleri para kazanma hrs, yalan ve dolanla karm varsayar, barbar tccarlarla iliki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaacak yolsuzluklarla dejenere edileceini dnrlerdi. Zaten aristokrasinin egemen olduu bu tr kleci medeniyetlerde el emeine ve fiziki abaya dayanan faaliyetler kmsenirdi. ve alma, klelerin aa snflarn bir zellii olarak bilinirdi. Bu tutum ticari faaliyetler iin de srdrlmtr (Behrman, 1981). Yunan ve Roma dnyasnn olumsuz tutumuna ramen antik ada ie ve ticari faaliyetlere kar gelitirilen bu olumsuz tutum her toplumda ayn deildi. rnein Yahudilik serveti Tanrnn bir ltfu olarak gryor ve kiinin iindeki baarsn tanrsal bir onay olarak kabul ediyordu. Her ne kadar Yahudi kutsal metinlerinde gelir ve servet eitsizliklerinin tehlikelerine ve ktlklerine dikkat ekiliyorsa da servet biriktirmenin genel ahlaka aykr olmad kabul edilmitir. Bu da Weberin iaret ettii gibi kapitalizme giden yolu amtr (Weber, 1982). Yahudi kutsal kitaplarnn (Tevrat ve Yahudi peygamberlerine inen dier kitaplar) tefsiri saylan Talmudda sosyal adalet, zel mlkiyet, kr, fiyat kontrol, ller tartlar ve kalite hakknda hkmler yer almtr. Daha da nemlisi bu gibi konulara bakan yarglarn varlyd. Yahudi hukukundaki faiz yasa yine i ahlakna ilikin bir dzenlemeydi ve ticari ilemleri etkiliyordu. Bu yasaa kar gelitirilen kr ortaklna dayal szlemeler yaplyordu. (rnein Iska adyla bilinen szlemeler) Her ne kadar Yahudi i ahlak, Priten ya da Protestan i ahlakyla benzerlik iindeyse de, Yahudilik gnlk yaam zerinde kapitalizm ile sonulanacak bir rasyonalite getirememitir. Weber buna neden olarak Yahudi i ahlakndaki ifte standard gstermitir. nk bir Yahudi dier bir Yahudi kardeinden faiz alamazken, Yahudi olmayan birinden rahatlkla alabilirdi. te bu ifte ahlaki standart kapitalizmin gelimesi iin elzem olan toplumsal gven ve rasyonalite ilkeleriyle eliiyordu (Weber, 1982). Buna ramen Sombart, Yahudiliin ve Yahudi i ahlaknn kapitalizmin gelimesinde ok nemli bir rol oynadn belirtmitir (Arslan, 2001). Dinlerin i ve alma ahlakndaki rol sanldndan daha byk ve nemli olmutur. Hristiyanlk da i ahlaknda nemli etkisi olan bir dnya dinidir. Hristiyanlk ncelikle kleler arasnda yaylan bir dindi ve ilk zamanlarda bir eit Yahudi mezhebi olarak anlalyordu. Hristiyanln evrensel bir din haline gelmesi, Tarsuslu Paulun bu inan Yahudi olmayanlar arasnda da yaymasyla mmkn
33
olmutur. Hristiyanln ilk zamanlarnda Kilise zenginlik ve ticarete pheyle bakmtr. lk Kilise babalar her ne kadar iletmecilik ve ticaret faaliyetlerini ahlaken kabul edilebilir bulmularsa da, para hrs, hilekrlk ve lks tketime kar uyarlar da hemen arkasndan eklemilerdir. Yahudiliin aksine Hristiyanlk ticareti, insanlarn birbirlerinin eksikliklerini gidermeleri asndan bir hizmet olarak grm ve Hristiyan tccarlarn Hristiyan olan ve olmayan tm insanlara kar drst olmalarn ve ayn i ahlak standartlarn uygulamalarn vaaz etmitir. te bu zellik Hristiyanln evrensel bir i ahlak oluumundaki katksdr. Orta alar boyunca Kilisenin i ahlak konusundaki dzenlemeleri i faaliyetlerine snrlayc bir etki yapmamtr. Ancak faiz yasa, Kilise ile finans dnyas arasnda bir gerilim yaratmtr. Yunan ve Romadan gelen bir gelenek olarak faiz yasa 19. yzyln ikinci yarsna kadar Kilise tarafndan korunmutur. Bor verilen miktardan daha fazlasn istemek bir gnah olarak kabul edilmitir. Burada Hristiyan Kilisesi Aristotales ve Yunan dncesinden gelen bir mantkla paray ancak bir mbadele arac olarak grmt. rnek olarak, bir ev sahibi evini kiraya verdiinde evinin hala sahibidir ve ev zerinde satmak, kiraya vermek gibi tasarruflarda bulunabilir. Oysa nakit para sahibi bir kimse parasn bor olarak verdiinde artk o para kendine dnene kadar herhangi bir tasarrufta bulunamaz. Bor alan da kirac rneinde olduu gibi gerek bir hizmetten yararlanmamaktadr. Orta a Hristiyan felsefesinde parann bir zaman deeri olduu kabul edilmemitir. Kapitalizmin gelime aamasndaki i dnyas ile kilise arasndaki faiz yasandan kaynaklanan bu gerilim, Protestan Reformcular tarafndan giderilmitir. nk Protestanlkta sermaye koyan kiinin faiz hakk yasallatrlm ve dinen meru saylmtr. Faiz yasan kaldrmas, ticari ve mesleki baary tanrsal bir ltuf saymasyla Protestanlk ve zellikle de Kalvinizm, kapitalizm iin gerekli psikolojik alt yapy hazrlamtr (Weber, 1985). Faiz yasana ilikin yasalar ngilterede 1854te yrrlkten kaldrlmtr. Her ne kadar dini sistemler i dnyasnn gerekleriyle uzlamaya zorlanmlarsa da faizin reddi uzun sre din ve i dnyas arasnda bir gerilim ve ahlaken bir ikilem oluturmaya devam etmitir. lahiyatlar, cari faiz haddiyle tefecilerin finansal adan zor durumda kalm olanlardan aldklar ar faiz arasnda bir ayrm yapmaya balamlardr. Aslnda Bat toplumunda problemin kkeni Rnasansa kadar uzanmaktadr. yle ki o dnemde kr elde etme ve ticarete kar ahlaken olumsuz tutum ve tavrlar devam ettii halde pratik olarak sermaye birikiminin ve kapitalizmin yolu almtr. Kapitalizm gelitikten sonra da eski ahlakn yerini alacak yeni bir ahlak olumam ve bylece bir ahlaki boluk ve bundan doan toplumsal gerilim meydana gelmitir. Kapitalizme yol aan Protestan alma ve i ahlaknn yan sra Hristiyan politik iktisatlar tarafndan 18. yzyln sonu ve 19.yzyln banda bu konuda baz ideolojiler gelitirilmitir. Bu ideolojilere gre politik ekonomi, fakirlik, eitsizlik gibi konularn kanlmaz olarak ierildii sosyal realiteyi objektif olarak tanmlamak durumundadr. ounluu Snni ve Alevi Mslmanlardan oluan Trkiye toplumunun toplumsal yaps slam dini ve geleneklerinden byk lde etkilenmitir. Bu bakmdan i ahlak sz konusu olduunda slam gz ard etmek sosyolojik gereklerle badamayacaktr. Trkiyede i ahlak ilkelerinin oluturulmasnda slam ahlak ve slam medeniyetinin zengin mirasndan yararlanmak, zellikle halkmzn ounluunu oluturan inanan kitleler iin bu ilkeleri daha uygulanabilir ve meru klacaktr. brahimi dinlerin sonuncusu olan slam dininin ve bu dinden kaynakla-
34
nan slam medeniyetinin i ahlak ile ilgisi dinin ortaya k tarihi kadar eskidir. nk bizzat slam dininin peygamberi bir tccardr ve gerek Kuran gerekse peygamberin szlerini kapsayan hadisler i ahlak konusunda birok hkm iermektedir. slam dini kaynaklar i ve ticaret faaliyetlerini vm tevik etmi ve bu faaliyetlerin sadece Mslmanlara deil tm insanlara kar doruluk ve drstlk iinde yerine getirilmesi gerektiini belirtmitir. Bunun yannda Yahudilik ve Hristiyanlktaki faiz yasa slamda da korunmu ancak bu konu hala bir zme ulatrlamamtr. nk Kuranda yasaklanm olan Ribann ne tr bir faiz olduu hakknda gr birlii yoktur. Bundan baka faiz yasana kar gelitirilen hile-ieriyeler ve baka isimler altnda faiz yrtme ilemleri i ahlaknda nemli bir dejenerasyon nedeni olmutur. yle ki hile-i-eriye yoluyla Tanry aldattn dnen bir kiinin insanlar aldatmamak gibi bir ahlaki ilkeyi izleyeceini beklemek gereki olmayacaktr. Bu adan faiz sorunun dini adan zmlenemeyii slam dnyasnda Yahudilie benzer bir ifte standart oluturmutur. Oysa alma ve drst ticaretin ibadet mertebesinde yceltildii bir din olarak slam, kapitalizmin ruhuna en az Protestanlk kadar uymaktadr. Mslman toplumlarn kapitalizmi gelitirememelerinin temelinde, oryantal despotlua dayanan siyasal rejimlerin mal ve zel mlkiyet haklarn garantiye alamamasndan kaynaklanan ekonomik istikrarszln nemli bir rol oynad dnlmektedir.
(1900 - 1920) Aras: Ahlak Arayan Dnyas

ahlak hakkndaki aratrmalar, 20. yzyln balarnda Avrupa ve Amerikadaki geleneksel liberal anlayn zayflamas ve sosyalist akmn glenmesiyle balamtr. Bu ayn zamanda iletmeciliin bir meslek olarak ortaya k ve ynetim biliminin de bir disiplin olarak belirmeye balad yllara denk gelmektedir. Ayn yllarda F. W. Taylor ynetim biliminin temellerini atmaktayd. Sosyalist ve liberal hareket arasnda iddetlenen tartmalar ayn zamanda iletmelerin ve iletmeciliin amalarnn ve topluma katk veya zararlarnn da tartlmaya balanmasna neden olmutur. Bu sayede iletmecilikte ahlaki deerler de sorgulanmaya balanmtr. rnein, tekel konumundaki irketlerin krlar da bu balamda ele alnmtr. Kta Avrupasnda ise daha ok politik ekonomi yoluyla sistem tartmalarna arlk verilmitir. Oysa ABDde daha somut ve uygulamal ahlakn konusuna giren sorunlar tartlmtr. 1900-1920 yllar arasnda ahlaklar, kadn ve ocuklarn alma koullarnn iyiletirilmesi, iilerin tazminat haklar ve reklamlarda geree uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konular tartmlardr. Bunun iin ABDde Daha yi letmecilik Dairesi oluturulmu ve niversitelerde i ahlak dersleri gerek kurs gerekse ders programlarnda yer almaya balamtr. 19041918 yllar arasnda ABDde verilen ticaret ahlak derslerinde daha ok iyi iletmeciliin iyi bir ahlak temeli olmas gerektii zerinde durulmutur. Yine 19081915 yllar arasnda Britanyadaki Scheffield Scientific Schoolda verilen ticaret ahlak derslerinde ahlaki rehberlie ihtiya duyulan temel iletmecilik konularnn saptanmasna allmtr. zellikle gazetecilik, muhasebecilik ve hukukuluk ahlaki ynden mercek altna alnmtr. Zamann gelien teknolojisi karsnda ortaya kan yeni sorunlar da kapsayacak ekilde i dnyas iin ahlaki kurallar gelitirilmi, bu kurallarn hem ticaret ve sanayi hem de kamu politikalarna yol gstermesi amalanmtr.
35
(1920 - 1950) Profesyonellik ve Ahlak

Birinci Dnya Sava ncesinde i ahlak konusunda yaplan tartmalar genellikle kapitalizmin eletirisi ve sosyalist alternatif zerinde durmutur. Refahn bllmesi ve devletin ekonomiye mdahalesi gibi makro konular tartmalarn odak noktasn oluturmutur. Bu tr tartmalar genellikle baz ahlaki yarglarla sonulandrlmtr. Aslnda bu tartmalarn 19. yzyla uzanan bir gemii vardr. 19. yzylda iletmecilik kendine toplum iinde kabul edilebilir bir pozisyon aryordu. Bu balamda iletmeciliin ahlaki boyutlar da gndeme gelmiti. Almanyada Max Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl almas ve Britanyada da R. H. Tawneyin Din ve Kapitalizmin Ykselii adl kitab, 20. yzyln banda yaynlanm i ahlak konusunu zellikle meslek ahlak boyutuyla gndeme getiren eserlerdir. ahlaknn ikinci safhas daha ok ABDde ekillenmitir. Britanyada yaplan almalar genellikle felsefe ve ilahiyat kapsamnda deerlendirilmitir. Oysa ABDde i ahlak din, siyaset ve felsefeden bamsz bir disiplin olarak gelimitir. 1920-1950 yllar arasn kapsayan otuz yl iinde i ve meslek ahlak ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartlarn gelitirilmesi, reklamlarn geree uygun olmas, bankerler, sigortaclar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi konular ele alnmtr. Bu dnem iinde Bat dnyasnda i ahlakn ilgilendiren iki yeni gelime daha gndeme gelmitir. Bunlardan biri eskiden hekimlik, hukukuluk, akademisyenlik ve papazlkla snrl olan meslek (profession) saysnn artmasyd. rnein, mhendislik bir meslek haline geliyordu. Bir dier nemli gelime ise yine bu trende bal olarak yneticiliin iletme sahipliinden ayrlarak tamamen ayr bir mesleki grup haline gelmesiydi. zellikle bankaclk, hukukuluk, muhasebecilik ve reklamclk gibi alanlarda gerek meslek sahibi kiilerin gerekse iletmelerin topluma kar ahlaki sorumluluklar gibi nemi gnmzde de devam eden konular tartlmaya balanmtr. Meslek ahlak ilkelerinin oluturulmas bu dnemin en belli bal karakteristiidir. Bu dnemde ortaya kan ok nemli bir gelime de eskiden kiisel bir sorun olarak grlen i ya da ticaret ahlaknn, bu anlay terk edilerek firmann i ahlak ya da ahlaki sorumluluu kavramnn gelimeye balamasdr. ahlak konusunda ilk ampirik almalar da yine bu dnemde ABDde yaynlanan reklamclk konulu akademik dergilerde yer almtr. Yneticiliin iletme sahipliinden tamamen ayrlmasyla birlikte yneticiler iin kurslar, konferanslar ve akademik yaynlar, yneticilik mesleki kimliinin olumasna yardm etmi bu arada i ve meslek ahlakna ilikin yazlar da bu yayn ve kurslarn kapsam iine girmeye balamtr. Britanyada 1920de kurulan Endstriyel Ynetim Enstits bu geliim sreci iinde bir kilometre tan temsil etmektedir. Bu kurumun faaliyete gemesiyle birlikte i ahlak disiplini tamamen iletmecilik kapsamnda grlmeye balanm ilahiyat, felsefe ve iktisattan bamszlamtr. Bylece i ahlakn konu alan dersler iletmecilik eitimi veren kurumlarn mfredatna girmeye balamtr. Yine bu dnemde i ahlaknda iki temel ayrm ortaya kmtr. Bunlar iletmenin i faaliyetlerinden kaynaklanan ahlaki sorunlar ve iletmenin d faaliyetleri sonucu oluan ahlaki sorunlar ayrmdr. Bir sonraki aamada ise akademisyenler yneticilik sektr tarafndan yaplan deneysel katklar analiz ederek konunun teorisini ve ilkelerini oluturmaya almlardr. Borden ve Hoperin (Borden. ve Hopper, 1921). Bankaclk ve Ahlak adl kitaplar 1921de Chicagoda yaynlanarak bu alandaki ilk teorik ve sistematik almay oluturmutur. Bu alma ayn zamanda niversitelerde okutulan ilk i ahlak kitabdr.
36
(1950 - 1970): Ahlak ve Byyen Karmaklk

kinci Dnya Savandan sonra 1950-1970 yllar arasndaki yirmi yl ekonominin hem ABDde hem de Avrupada patlama yapt refah yllar olarak bilinmektedir. Bu yllarda kitle retimi yapan dev firmalar ve uluslararas irketler artk i dnyasnn vazgeilmez unsurlar haline gelmilerdir. Bu yllarda iletme yneticilii de firmalarn hacimlerinin bymesiyle birlikte karmaklamaya balamtr. Pazarlama, pazar aratrmas, personel ynetimi, halkla ilikiler gibi yeni iletme fonksiyonlar olumaya balamtr. Bu dnemin balarnda da ahlaki problemler hala kiisel bir mesele olarak ele alnmaya devam etmitir. Tketici haklar, reklamlar ve sat gelitirme teknikleri incelenmeye balanmtr. Bununla beraber bu dnemin ikinci yarsnda rgt teorisinin bulgular kullanlmaya balanm ve bu dorultuda iletme bir ahlaki birim ya da btn olarak ele alnmtr. 1960lar ise i ahlak alannda yaplan almalarn byk bir art gsterdii bir on yldr. Bu dnemde pek ok alan aratrmas yaplm, doktora tezleri ve kitaplar yazlmtr. 1962 ylnda Pennsylvania Devlet niversitesindeki i idaresi okulunda ahlak ve iletme adyla ders yer almtr. 1953te ABDdeki faklte ve yksek okullarn % 5,6s i ahlakna programlarnda yer verirken 1967de bu oran % 17ye kmtr. Fakat i ahlak derslerinin saysndan ok nemli olan bu dnemde derslerin ieriinin genilemi olmasdr. ABDdeki sekler i ahlaknn aksine Avrupada1950-1970 yllar arasndaki i ahlak almalarnda Kilise ve teoloji balants nemli bir yer igal etmitir. Britanyada i ahlakyla ilgilenen yazarlar genellikle Anglikan Kilisesi ile balantl olmutur. Katolik Kilisesi bnyesinde de alanlarn ve yneticilerin yer ald organizasyonlar kurulmutur.
(1970 -1990), Ahlaknda Dzen Getirme Giriimleri

1977 ylna gelindiinde iletmelerin ahlaki teorileri de olumaya balamtr. ahlak ayr bir disiplin olarak ortaya kmasna ramen felsefeciler ve teologlar, i ahlakna katk vermeye devam etmilerdir. ABDdeki iletmecilik okullarnn neredeyse yarya yakn 1970lerin ikinci yarsnda i ahlak derslerini programlarna almlard. niversitelerde i ahlak merkezleri almaya balam ve i ahlak (business ethics) artk bu adla kurumlamaya balamtr. Bununla beraber i ahlak konusu iletmecilik okullarnda hala pheyle karlanan bir konu olmaya devam ediyordu. Bu pheler, ahlakn insan davranlarnn ayrlmaz bir paras olduu ve bundan ayr bir i ya da iletmecilik ahlakndan sz edilemeyecei grnden kaynaklanmaktayd. te yandan firmalarn topluma kar sorumluluklar olduu ve bu sosyal sorumluluun incelenmesi gerektii, i ahlak savunucularnn temel argman olmutur. Bu dnemde i ve alma sosyolojisiyle ilgili kavramlar da i ahlak kapsamnda ele alnmaya balanmtr. rnein, deerler, strateji, yap, sistemler, beceriler ve kltr gibi kavramlar i ahlak iinde incelenmeye balanmtr. Bu, bir anlamda 20. yzyln bana bir geri dn ve alma ahlakn (work ethic) Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde vurgulad noktalar i ahlakna dhil etme anlamna da gelmektedir. Bu dnemde yava yava firmalardan uymas beklenen ahlaki ilkeler olumaya balam, firma politikalarnn ahlaki boyutu ortaya kmtr. 1980lerden sonra rgtler ve firmalar, o zamana kadar hi olmad kadar toplumda nemli roller stlenmeye balamlar ve dolaysyla i ahlaknn nemi de buna bal olarak artmtr. Brokratik yetki yerine kiisel g ve karizma daha fazla ne kmtr. Bu durumda hem firmann hem de kiilerin ahlaki sorumluluklar eit lde nemli hale gelmitir. Bu d-
37
nemde i ahlak konusunda uluslararas organizasyonlar kurulmaya balamtr. Bunlardan en nemlisi 1987 ylnda Hollandada kurulan Avrupa Ahlak rgtdr. (EBEN, European Business Ethics Network). (EBENin Trkiye temsilciliini Hacettepe niversitesi, letmecilik Meslek Etii Uygulama ve Aratrma Merkezi HEM stlenmitir ve 2003 ylnda yaplan 1. Trkiye Ahlak Kongresinde Trkiye alma grubu kurulmu Ekim 2008de de 22. EBEN Kongresi Antalyada yaplmtr.) 1980lerin ikinci yarsndan sonra i ahlak alannda dnya apnda akademik dergiler yaynlanmaya balam ve iletmecilik alannda i ahlak konusunda yaplan alan aratrmalarnn says hzla artmaya balamtr. Bu aratrmalarda kltrleraras karlatrmalar zel bir yer tutmutur.
(1990 - ) Kresel Ahlak

20. yzyln son on ylnda gelien enformasyon teknolojileri ve nternet, gezegenimizi imdiye kadar hi olmad kadar bir btn haline getirmi ve bir iletiim devrimi yaanmtr. 1993te Sovyetler Birliinin kyle sosyalist sistem de km, pazar ekonomisi sosyalist devletin hala varln srdrd ine kadar girmitir. Bu gelimelerle birlikte artan i hacmi ve dnya nfusunun evreyi ciddi boyutlarda tehdit etmeye balamas i ahlaknn kapsamna firmalarn neden olduu evresel sorunlar da eklemitir. Kresellemenin bir sonucu olarak ortaya kan ok uluslu ve kresel firmalarda, kltrel farkllklarn stesinden gelme, ayrmclk gibi konular i ahlak aratrmalarnn popler konular arasna girmitir. ahlak dersleri artk ABDdeki iletmecilik okullarnn hemen tmnn mfredatna girmitir. 21. yzyla girildiinde firmalarn en az devletler kadar dnyada arlnn artmasyla birlikte, i ahlak da kresel dzeyde nemi artan bir disiplin haline gelmitir.
GENEL AHLAK TEORLER BALAMINDA AHLAKININ TEMELLER Kantn dev Ahlak: (Deontoloji)
ahlak sz konusu olduunda sorulmas gereken sorulardan biri de ahlak iletmenin karlar iin mi gereklidir, yoksa toplumun karlar iin mi gereklidir? sorusudur. letmenin karna uygun olduu iin i ahlakna uymak gerekten ahlaki bir davran mdr? Bu sorulara cevap vermek iin sezgilerimize gvenemeyiz. Bunun iin ahlak teorilerine bakmalyz. Bu teorilerden deontoloji ve teleoloji yaklamlar bize k tutacaktr. Ahlakll kiisel karlardan tamamen ayr tutan ahlak felsefesi Alman filozof Immanuel Kant tarafndan gelitirilmitir. Kantn ahlaknda esas olan mutluluk ya da fayda deil, mutluluu hak etmek ve doru olmaktr. Kant ahlaknda ahlaki davran motive eden g, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlakllk bu anlamda koulsal bir durum deildir. Baka bir deyimle ahlaki davranmak iin belli koullarn yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davran her koulda ve durum ne olursa olsun ortaya konmas gereken bir davrantr. Bu durum Kantn ahlak teorisine belki souk, kat ve ekici olmayan bir grnm vermi olabilir, fakat unutulmamaldr Kant ideal durumu gsteren saf bir ahlak teorisi kurmaya almtr. Kantn ayrmaya alt davranlar, ahlakl olmak iin ahlakl olmak ile korku, grnt, ya da belli faydalar elde etmek iin ahlakl davranmaktr. Ahlakllk (moral kredi) insann tek bana sorumlu olduu eylemlerden gelir (Sorrel ve Hendry, 1994).
38
Haklar teorisine gre belli baz eyler sonular ne olursa olsun insanlk iin ahlaki olarak balaycdr. ldrmek, tecavz etmek, ikence etmek, soykrm yapmak sonular ne olursa olsun kt eylemlerdir.
Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant tarafndan savunulmutur. Buna gre belli baz eyler sonular ne olursa olsun insanlk iin ahlaki olarak balaycdr. rnein, ldrmek, tecavz etmek, ikence etmek, soykrm yapmak sonular ne olursa olsun kt eylemlerdir. Kantn doal haklar dev ahlakna gre insanlar doutan baz haklara sahiptirler. Haklar teorisine gre baz evrensel dorular vardr ve bunlar zaman ve artlara gre deimezler (Stackhouse, McCann, Roels and Williams, 1995). lk defa Kant, rnein mutluluk gibi greli bir kavramla insan ahlaknn incelenemeyeceini sylemitir. nk mutluluk kiiden kiiye deien znel bir kavramdr. Bylece birinin ahlakl dedii bir eyleme bir bakas ahlaki deil diyebilecektir. Kanta gre ahlakn temelini herkese gre deimeyen bir ey oluturmaldr. Bu da iyilii isteme ve ahlak yasasdr. Kant iin ahlak yasas hi bir kayt ve koula bal olmayan yani koullu (hipotetik) deil, koulsuz (kategorik) olan bir buyruktur (Imperative). nsan yle hareket etmelidir ki hareket ve davranlar ayn zamanda baka insanlar iin de bir ilke ve yasa olsunlar. Kanta gre insanlar mutluluk peinde komakla onu elde edemezler, insan ancak mutlulua hak kazanmaya alr ve vicdan ile ahlak yasasna uymaya alr. Kant ahlakna gre, ahlaki olmayan davranlar znde rasyonel deildir. Yaplan herhangi bir eylem ya da davrann iyi mi kt m olduunu Kant ahlakna gre sorgulamak istiyorsak u soruyu sorabiliriz. Eer herkes byle yaparsa ne olur?, Herkesin bunu yapmasn ister miyiz? Bylece Kantn grev ahlaknn herkes tarafndan benimsenen ve herkesin benimsemesi istenen objektif, evrensel ilkelerden olutuu sylenebilir. Kant iyi iradeyi deve balamtr. Bir devi yerine getirdiysek iyi bir i yapmzdr. yi irade, doal istek ve igdlerimize ramen devlerimizi yerine getiren iradedir. Kanta gre gerek ahlaki eylemler devden dolay yaplan eylemlerdir. rnein ben hayatm sadece bunu yapmaya eilimim olduu iin srdrdm takdirde, benim eylemimin ahlaki bir deeri olamaz. Eylemimin ahlaki bir deerinin olabilmesi iin benim onu hayatm srdrmek grevim olduu iin veya bir ahlaki ykmllk duygusuyla yapmam gerekir. Kant elbette, hayatm bunu yapmay arzu ediyor olduum iin srdrmemin ahlaken yanl olduunu sylemez. Zira eylemim en azndan devime uygundur ve intihar gibi devle badamaz deildir. Ancak bu eylem kendi iinde ahlaki bir deere de sahip deildir. Kant, devden dolay yaplan eylemin arzu ya da salt eilimin bir sonucu olarak yaplan eylemden ayrt edilmesi gerektiini belirtir ve sonra da onun ahlak yasasna uymak anlamna geldiini bildirir. Ahlaki eylemi gdleyen eyin dev olmas gerektiini, byle bir gdlemede zel ve belirleyici olmas gereken eyin yasaya sayg olduunu ifade eder. Kant asndan devler, kurallar ya da belli trden yasalar tarafndan yaratlr. Ahlak yasas tpk doa yasas gibi istisnasz herkes iin buyuran evrensel; tm insanlar iin geerli olan, genel geer bir yasadr. Buna gre bir insann eylemleri ahlaki bir deere sahip olacaksa ahlak yasasndan kaynaklanmak, yasaya duyulan saygnn sonucu olmak durumundadr. Eylemlerin ahlaki deeri onlarn fiili ya da tasarlanm sonularndan deil, fail ya da znenin eylemine temel yapt temel ilkeden (maksim) gelir. Kant maksimleri de koullu ve koulsuz buyruklar diye ikiye ayrr. Buna gre koulsuz buyruk (kategorik imperatif) gerek ahlaki buyruktur. Koulsuz buyruk, belli bir eylem tarzn mutluluk da dhil olmak zere arzu edilen herhangi bir sonutan bamsz olmak zere buyuran buyruktur. Koullu buyruklarn yararc bir yoruma elverili ynn hesaba katan Kant, ahlaki yorumlarn kendine zg balayclklarn sadece onlarn snrlanmam ev-
39
rensellikleri ve insan doas ile ilgili olgulardan farkl koul ya da durumlardan olan bamszlklaryla aklanabileceklerini dnmtr (Cevizci, 2009). ahlakna Kant adan yaklarsak sormamz gereken soru, ahlak iletmenin karlar iin mi gereklidir yoksa toplumun karlar iin mi? sorusudur. letmenin karlarna uygun olduu iin i ahlakna uymas gerekten ahlakl bir davran mdr? Kant ahlakna gre deildir. rnein, bir iletmenin personeline salayaca salk ve gvenlie ilikin hizmetlerin verilme nedeni Kant ahlaka gre insanlarn yaama hakkna saygnn bir gereidir. Faydac ahlak ise bunu iletmeye faydal olduu iin yaplmas gerekli bir ey olarak kabul eder. ahlaknn standartlar genellikle Kant bir yaklam sergiler. Baka bir deyimle insanlar insan olmalarndan tr i yerinde de belli haklara sahiptirler. Baz yazarlar deontolojik yaklamdan yola karak i ahlaknda grecelilii ret etmektedirler. Buna gre i ahlak evrenseldir. ahlak alannda uygulanabilecek baz evrensel ilkelere deinmek gerekirse unlar sayabiliriz: Mevcut ve potansiyel mterileri, alanlar, ilikili olunan dier firma ve kurumlar ve toplumu aldatmamak Kiileri fiziksel, ruhsal ya da cinsel olarak taciz etmemek Doruluk drstlk ve adalet ilkelerine uymak evreye zarar vermemek Tketicilerin ve alanlarn ve paydalarn haklarna saygl olmak Yolsuzluk, rvet, torpil ve kayrmaclk gibi uygulamalardan kanmak Sanayi ve ticari faaliyetlerde verimlilik ilkesini ahlaki snrlar amadan gerekletirmek ahlak konusunda zerinde durulmas gereken bir kavram da datc adalet yaklamdr. Buna gre rgtsel dller, rgt yelerinin rgtsel kt miktarna yaptklar katk orannda gereklemelidir. Baka bir deyile iyi ile kt birbirinden ayrlmal, dl ve ceza sistemi ona gre oluturulmaldr. rnein, lkemizdeki devlet niversitelerinde yurt dndaki en iyi akademik dergilerde aratrmalar yaynlanan, uluslararas bilimsel toplantlarda bildiri sunan retim yeleri ile bu konuda hi bir aba gstermeyen retim yeleri ayn creti alrlar. Bu durumda aratrma yapmann herhangi bir ekicilii de kalmamaktadr. Her ne kadar i ahlakna uymak iletmeleri baarl klar diye bir genelleme yapmak doru deilse de genel ahlak ilkelerine ve adalete uygun davranmak firmann uzun dnemli amalarna hizmet edecektir. Ahlak ve adalet ilkelerine uymayan bir iletme insan kaynaklar asndan zayflayacak, piyasada itibarn kaybedecek, sonuta bu da iletmenin uzun dnemli amalarna zarar verecektir.
Sonusalclk (Teleoloji)
Deontolojik yaklam yani Kant grev ahlaknn karsndaki ahlak teorisi sonusalclktr. Nasl yaanmas gerektiine dair ahlak teorileri en azndan iki farkl kavram iermelidir. Birincisi iyi ve ktnn ne olduuna ynelik bir gr dieri de eylemlerimizle neyi gerekletirmek istediimize ynelik grtr. rnein klasik faydaclk teorisi, yaamn amacnn mutluluktan zevk almak olduunu syler. te yandan doal hukuk teorisi, yaamn amacnn doal hukuk ile uyum iinde yaamak olduunu belirtir. Burada nemli olan yaamn amacnn zel deil genel ve evrensel baz zelliklerle aklanmak istenmesidir. Yukarda sz edilen birinci kavrama deer teorisi ya da iyilik teorisi ad verilir. Ahlak felsefesinde ikinci teoriye de doruluk teorisi denmektedir. Bu sorulardan hareketle ahlak teorilerini
40
sonusalc (teleolojik) ve sonusalc olmayan (deontolojik) eklinde ikiye ayrmak mmkndr (Pettit, 1994). Sonusalclk asndan bir kii hangi deerleri benimserse benimsesin bu deerleri ilerletmek ve gelitirmek iin almaldr. Sonusalclar deerlerle kiiler arasndaki ilikiyi arasal bir iliki olarak grrler. Sonusalclk (teleoloji) teorisine gre bir eylem kendi bana iyi ya da kt deildir. O eylemi iyi ya da kt yapan eylemin sonulardr. rnein, bir insana ac vermek eer ac verici eylem tedaviyle sonulanyorsa iyi yaralanmayla sonulanyorsa ktdr. Sonusalc teorinin en iyi bilinen rnei faydaclktr. Buna gre bir eylem ya da durumun iyi ya da ktl eylemden etkilenenlere salad faydaya gre llr. Faydaclk acdan kanmay ve mutluluu artrmay ngrr. Faydac yaklama gre daha byk bir ktlkten kanmak iin daha az kt olan eyler ho grlebilir. rnein, yalan sylemek ktdr ama rnein bir kanser hastasn daha iyi tedavi edebilmek iin onu hastalndan bir sre haberdar etmemek ya da yanl bilgilendirmek ho grlmelidir. Faydaclk sz konusu olduunda sadece maddi faydalar dnmemek lazmdr. Manevi faydalar da bir eylemin ahlakilii tartlrken gz nne alnmaldr. Sonusalcla gre bir eyin iyiliine karar verilirken o eylemin sonucunda ortaya kacak iyiliin ktle oranna baklr. Doru eylem en ok iyilii retecek olan eylemdir (Shaw and Barry, 1992). yinin ne olduu sorusuna cevap veren teorilerin ou iyilik iin benzer standartlar ortaya koyarlar. Sonusalclktan yola karak faydaclk akmn savunanlar ahlakn estetikten farkl olduunu ve kendi bana gzellik ve iyilik gibi kavramlarla uramadn sylemektedirler. Buna gre ahlak bir sosyal ilikiler teorisidir. Ahlaki olan bir ey, insanlar iin de iyi olan bir ey olmak durumundadr. nsanlarn iyiliini salayamayan bir iyilikten sz edilemez. Faydacln altn izdii nokta iyi olarak nitelenen bir eyin bir ekilde birileri iin iyi olmas gerektiidir. Faydacln esasn tekil eden fayda kavram esasnda kullanllktan gelmektedir. Faydaclara gre fayda ve kullanll dikkate almayan ahlaki ve dini sistemler sadece soyut ilkelerle urayorlar demektir. Fayday kullanllkla akladmz zaman yleyse kimin iin kullanllk? sorusu gndeme gelecektir. Faydac filozoflardan Benthamn bu konudaki cevab faydacln nclerinden olan Hobbes ve Humeun grlerini yanstmaktadr. Bu da hazz artrmak ve acdan kanmaktr. Bu hedonistik faydaclk gr, sadece fiziki aclar ve hazlar dikkate alnarak pek ok defa karikatrize edilmitir. Btn karikatrler gibi bunda da bir abartma vardr. Bentham gibi yazarlar insanlarn ounun aslnda hedonist (hazc) olduklarn ac ve zevk gibi drtlerle hareket ettiklerini dolaysyla ahlak teorilerinin de insanlarn bu gereini dikkate almalar gerektiini belirtmilerdir (Goodin, 1994). Sonusalc ahlak teorilerine gre bir eylem veya oluun iyiliini ktln o eylemin sonular belirler. Balca sonusalc teoriler egoizm ve faydaclktr. Ahlak filozoflar egoizmi kiisel ve kiisel olmayan egoizm olmak zere ikiye ayrmlardr. Kiisel egoistler kendi uzun dnemli karlarn nde tutarken dierlerinin ne yapmas gerektii hakknda sessiz kalrlar. Kiisel olmayan egoistler ise herkesin kendi uzun dnemli karlarn kollamas gerektiini ileri srerler. Egoizm sz konusu olunca baz yanl anlamalar da gndeme gelmektedir. nk gnlk dilde kullanlan egoizm ya da bencillik ile felsefik egoizm ayrmaktadr. rnein yanl anlamalardan biri, egoistlerin yiyip iip gnn gn eden insanlar olduklar yolundaki genel kandr. Oysa uzun dnemli amalarn gerekletirmek iin ksa dnemli amalarndan vazgeen bir insan da egoist olabilir.
41
Sonusalcln egoistlikten daha nemli olan ksm faydaclktr. Faydacla gre eylemlerimizle, bu eylemlerimizden etkilenenler iin iyiliin ktlkten daha fazla ortaya kmasna dikkat etmeliyiz. yi ile kastedilen mutluluk ve zevktir. O zaman ahlaki bir davran ya da eylem herkes iin mutluluk getiren bir eylem olmaldr. Faydacln savunucularndan Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Milldir (1806-1873). Bu iki filozof da kendi zamanlarnn sosyal reformcularydlar ve faydac yaklam o zamanlarn kurumlarn eletirmek iin kullanmlard. Bu tarihi nedenlerden tr Batda faydaclk sosyal gelime ve ilerleme kavramlaryla birlikte dnlr. Bentham toplumu tek tek bireylerden oluan bir btn olarak grr (Bentham, 1998). Bylece kamu yarar ya da toplumsal fayda denen ey, toplumdaki bireylerin karlarnn toplamndan oluur. Bir toplumun mutluluunu artran bir eylem, bireysel mutluluklarn toplamn artran bir eylem olmak durumundadr. Bentham buradan yola karak doru eylemi, insann refahn en yksek dzeye karan eylem olarak tanmlamtr. Benthama gre zevk ve ac, say, younluk ve sre olarak farkllaan duyumlardr. Buna dayanarak Bentham bir hedonik hesaplama da gelitirmitir. Bu hesaplama yardmyla bireysel ya da kolektif bir davrann ahlakilii hakknda objektif bir kriter gelitirdiine inanmtr. Ona gre zevkler kiiden kiiye deiir. Kimileri entellektel zevklere sahipken kimileri de basit fiziki ihtiyalardan yukar kamayabilirler ama bu hi de nemli deildir. nemli olan kiinin en ok ne yapmaktan zevk alddr. John Stuart Mill, Jeremy Benthamn zevk ilkesini ok basit bulmutur. Mill, zek ve hayal gcnden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha stn tutmutur. Mille gre fayda ilkesi, acnn ve zevkin greli niteliklerini (kalitesini) dikkate alr. Her ne kadar Bentham ve Mill zevk ve acnn nitelikleri hakknda farkl yaklamlar ortaya koymularsa da her ikisi de zevki ve mutluluu nihai deer olarak kabul etmilerdir. Bu anlamda her ikisi de hedonist saylabilir. Onlara gre zevk kendi bana iyi ve deerli olan bir eydir. Eer bir ey iyi ise mutluluk getirdii iin iyidir. rnein, eitim iyidir nk dnyay daha iyi anlamamza ve daha iyi imknlarda yaamamza yani mutluluumuza katkda bulunur. Baz ahlaklar faydacl, mutluluktan baka sonular da kapsayc ekilde deitirmilerdir. Bazlar da bir kiinin mutluluu ile dier kiilerin mutluluunu karlatrma ve dengeleme yoluna gitmilerdir. Faydacln da iki trnden sz etmek mmkndr. Bunlar, eylem faydaclk ve kural faydaclktr. Eylem faydacla gre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi sonular getirecei hesap edilmelidir. Eer ngrlen sonular, dier eylem seeneklerine gre daha fazla toplam iyilik ya da fayda getiriyorsa sz konusu eylem ahlaken tercih edilmelidir. Eylem faydaclktan farkl olarak gelitirilen kural faydaclk kuram sonusalc olmayan teorilerin sonusalcla ve faydacla kar ynelttii eletirileri dikkate almtr. Bu kuramn en bilinen savunucusu Michigan niversitesinden Profesr Richard Brandtdr (Brandt, 1996). Kural faydacla gre faydac standartlar, bireysel eylemlere deil fakat bir btn olarak ahlak kurallarna uygulanmaldr. Kural faydaclk mutluluu maksimize etmek iin bir toplumun ne tr ahlak kurallarn benimsemesi gerektiini temel soru olarak ortaya koyar bylece optimal ahlaki kural kavram gndeme gelir (Smith, 1976).
Erdem Ahlak
Erdem ahlak da sonusalc olmayan yaklamlarn iinde incelenebilir. Burada nemli olan insanlarn erdemli kabul edilen davranlar sergilemeleridir. Bu dav-
42
ranlarn sonucunda kiinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesi nemli deildir. rnein yanan bir evde mahsur kalan bir ocuu kurtarmann ok riskli olduunu bile bile yangna dalp ocuu kurtarmadan kendisi de yanan bir kii, sonuta faydal bir eylem yapmamtr. stelik bir yerine iki kii lmtr, ancak bu eylem toplum tarafndan erdemli bir davran olarak yceltilir. Bu anlayta Kantdaki dev kavramnn yerine erdem kavram geer. Buna gre ahlakla ilgili dier tm kavramlar erdeme indirgenebilir. nsana yarar iyi bir yaam iin erdemin payn vurgulayan bu reti, insann ahlaki adan yetkinlemesi ya da iyi bir karaktere sahip olabilmesi iin gerekli olann dev bilincinden ok erdemin ne olduunun tam olarak bilinmesi olduunu ileri srer. Kkeni ilka Yunan felsefesine, Aristotalesin Nikomakhosa Etik adl erdemleri anlatt kitaba dek uzanr. amzda da Anscombeun eskinin erdemlerine geri dnme arsnda bulunduu 1958 tarihli makalesinde yeniden ifade bulur. Yazar bu makalesinde umutlarn tkendii, kutsal bir yasa koyucunun varlna inanszln dorua kt bu ada dev ya da ykmllk trnden yasay artran kavramlarla ahlak temellendirmeye kalkmann bir hata olduunu syler. Erdem ahlakn dier bir ayrt edici zellii de eyleyen odakl oluudur. Bir eylemin ahlaki adan uygun olup olmadn varlan sonulara bakarak deerlendiren faydaclk ve sonusalcln tersine erdem ahlaknn temel lt eylemde bulunan kiinin ahlaki iyiyi iselletirip iselletirmedii ya da ahlaki bakmdan iyi karaktere ulap ulamaddr. Kii belirli koullarda erdemli eylemlerde bulunabilir. Ancak bu onun tmyle erdemli biri olduunu gstermez. Aristotalesin ahlak felsefesinin z olan erdeme bal kalan bu anlay, Kantn dev ahlakna kar durmutur. Buna gre koulsuz buyruk (kategorik imperatif) koulsuz bir itaat talep eden zorlayc bir ykmllk bilgisinden ileriye geemez (Gl, 2003).
Adalet Ahlak
Adalet (justice) kavram yaygn olarak hem genel kural ve ilkeler hem de belirli durumlar karsnda bireylere yardmc olmas iin gelitirilen zel kurallar iin kullanlmaktadr. Bu genel ve zel kurallar olmadan doruluu ya da adaleti bozan unsurlar aklamak olduka gtr (Beauchamp ve Bowe, 1988). Adalet yaklamnn formllerinin banda, eit olan bireylere eit olmayan bireylere eit olmayacak ekilde davranma vardr. Her bireyin devinin ne olduu hakknda eitli yollar ortaya konmaktadr. Ancak, bireylere devler altklar iler, kabiliyetleri, haklar, ihtiyalar ve benzeri dikkate alnarak yklenmelidir. Her kriter, belirli amalar ve durumlar iin uygun olmaldr. rnein, gemite alan bir kiinin ald cret bekr ya da evli olmasna gre farkllk gstermek zorundayd. nk mantk evli bireyin daha fazla kiiye baktn ve daha fazla paraya ihtiyac olduunu kabul ediyordu. Ancak, gnmzde sosyal yap deimeye ve kadnlar byk oranda almaya baladnda eit ie eit cret anlay daha baskn hale gelmitir (George Richard, 1995). Adalet grnn deiik trleri vardr. Dengeleyici adalet (Conpensatory Justice), gemi hakszlklarn telafi edilmesini ya da ekilen skntlarn bertaraf edilmesini ifade etmektedir. Cezalandrc adalet (retributive justice), yasalara uymayanlarn ya da sulularn cezalandrlmalarn kapsamaktadr. Usule ilikin adalet(procedural justice), karar srelerine, uygulamalara veya anlamalara ilikin dorulara iaret eden adalet grn aklamaktadr. Datc adalet (distributive justice) ise, sosyal yarar ve ykmllklerin uygun biimde datmn iermektedir (Halc, 2000).
43
Amerikal felsefecilerden John Rawls geni kabul gren bir adalet teroisi gelitirmitir. Bu teori, genel olarak Kantn yaklamna dayanmaktadr. Rawls, tm aklc insanlarn kabul edebilecei ilkelere ulamaya almaktadr. Teori, zellikle ahlaki yarglar objektif uygulamak isteyenler iin kullanl bulunmaktadr. Rawlsn adalet gr iki temel prensip zerinde kurulmaktadr. Bunlar (Rawls, 2001); 1. Her bireyin, birbirine maksimum seviyede uyumlu, eit zgrlk anlay olmaldr. 2. Sosyal ve ekonomik eitsizlik; a. Herkesin lehine olarak beklentiler karlanmal, b. Herkese pozisyonlar ve imknlar ak olmaldr. dnyasnda adalet yaklam altnda kararlar, eitlie, doru, faydalarn (gelirler/dller) ve maliyetlerin bireyler ya da gruplara gre tarafsz datmna dayanmaktadr. Adalet, faydalarn ve birlikte almadaki arlklarn eit datm durumlarn karakterize eden hassas bir konudur (Lewis, Goodman ve Fandt 1995). Yaklamn temel ilkesi, daha nce deinildii gibi, eit olanlara eit, eit olmayanlara eit olmadan davranlmasdr. rnein, iki kii ayn ite ayn zelliklerle birbirlerinden fark olmadan alyorlarsa, eit cret alacaklardr. Ancak birisi dierinin iki kat alyorsa iki kat cret alacaktr (Hosmer, 1990). Faydalar ve yklerin adil dalm sz konusu olduunda ortaya kmakta ve kabul edilebilir kurallarla uzlama salamaktadr. Bir btn olarak toplum iin adalet, sosyal adalet olarak ifade edilmektedir. Sosyal adaletin anlam, sosyal girdilerin ve deerlerin datmnn insanlara doru bir oranda yaplmazsdr (Halc, 2000). Bireyler kendilerini salk, gelir, i, barnma vb. ynlerden dier insanlarla rekabet halinde bulduunda, ekonomik adalet nem kazanmaktadr. Herkesi tatmin edecek bir sosyal gelir yoksa sosyal gelir ve yklerin nasl dalaca sorunu ortaya kmaktadr. En nemli problem, kaynan snrl olmasdr (Hoffman ve Moore, 1990). Bu yaklamn genel sorusu udur; Bu doru mu ya da adil midir? rnein, igrenler deme llerinin adil olup olmadn bilmek isterler; tketiciler ise, alverite fiyatlarn doruluu ile ilgilenirler. Yeni vergi kanunlar hazrlanrken, adillii zerinde dnlmesi gerekmektedir. Adalet yaklamn kullanarak organizasyonlar, Maliyetleri kim dyor? ve Faydalar kim kazanyor? sorularn gz nnde bulundururlar. Paylam doru grnyorsa, eylem byk olaslkla adildir. karlar yksek ise neyin adil neyin adil olmadna iaret etmek tehlikeli bir durumdur. Toplumsal kurallarn geleneklere dayanarak baz gruplara imtiyazlar verdiinden beri genellikle gruplar arasndaki eitsizlikler toplumlarn sosyal tansiyonunu ykseltmekte ve sistemin deimesi iin eylemci talepleri ortaya karmaktadr (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995). Faydac yaklamda olduu gibi, adalet yaklamnda da nemli bir glk, fayda ve maliyetin doru olarak llememesidir. Bir dier snrllk ise birok sosyal fayda ve yk manevi, duygusal ve psikolojiktir. Birok insan ne yazk ki hayat artlarn mutlu bir ekilde kabul etmemekte ve ok az insan sosyal paylamdan memnun ve tatmindir. Bu nedenle adalet yaklamn kullanmak zordur. Her ne kadar herkes doru davranlarla ilgili ise de ou adaletin bunu tamamen gerekletireceine phe ile bakmaktadr. Bu duruma ramen, ahlaki atmalara kar
44
adalet yaklam i dnyasnda birok durumda uygulanmaktadr (Lewis, Goodman ve Fandt, 1995)
Dou ve Bat Medeniyetlerinde Ahlakna likin Bak Alarnn Temelleri

Buraya kadar daha ok Bat dnyasnn i ahlak asndan konular ele alnd. slam ve Dou Dinlerinde (Hinduizm, Budizm, vb) ahlak konusunda birok yaklam olmakla birlikte yukarda sralanan Bat felsefesindeki ahlak kuramlaryla karlatrma kolayl asndan tasavvuftaki ahlak anlayn temel almak uygun olacaktr.
slam ve Dou Dinlerinde Ahlak Felsefesi

Tasavvufun insan benliini ele al ile ada psikolojinin ve kadim Hindu geleneinin insan ruhu anlay arasnda byk bir paralellik vardr. Tasavvufta benlik nefs terimi ile ifade edilir. Nefis ruhun davurumudur ve yedi kattan oluur. Sufiler, Kuràn- Kerimin eitli ayetlerine dayanarak, insan nefsinin alt mertebesinin olduunu ileri srmler ve kendilerinden de yedincisi diye nefs-i-kmileyi ilave ederek yedi mertebeye karmlardr (www.sorularlaislamiyet.com, 2011). 1. Nefs-i Emmre: Allah`n emirlerine uymayan, yasaklarn ekinmeden yapan ve zevkine tabi olan nefistir. 2. Nefs-i Levvme: Allah`n emirlerine bazen uyan, bazen uymayan, iledii gnahlardan dolay zlen ve sevaplardan dolay sevinen nefistir. 3. Nefs-i Mlheme: Mmkn mertebe Allah`n emir ve yasaklarna uyan nefistir. 4. Nefs-i Mutmainne: mn esaslarna inanan, slm`n emir ve yasaklarna uyan, bu konularda hi bir phe ve tereddd olmayan, neticede Allah ile manev bir ba kuran ve bunun lezzetine ulaan nefistir. 5. Nefs-i Radiye: Her ynyle Hakkà ynelen, Allah`tan gfil olmama uuruna eren ve O`ndan raz olan nefistir. 6. Nefs-i Mardiyye: Btn benlii ile Hakkà teslim olan ve bylece Allah`n kendisinden raz olduu nefistir 7. Nefs-i Kmile: Btn ktlklerden syrlp manevi olgunlua eren nefis. Bu mertebeye erien bir kiinin btn sfatlar gzeldir ve her hali ibadet saylr. Bu nefis katlarnn Bat felsefe ve psikolojisindeki karlklarn grmek hi de zor deildir. rnein, S. Freudun insan psikolojisini kabaca id, ego ve sperego olarak l snflandrmasnda Nefs-i-Emmare ve Nefs-i-Levvamenin id olarak temsil edildii, Nefs-i-Mlheme ve Nefs-i-Mutmainenin egoyu temsil ettii ve Nefsi Radiye, Nefs-i Mardiyye ve Nefs-i Kmilenin de speregoyu temsil ettii sylenebilir. Yine Kantn pratik akl olarak tarif ettii ve bize devlerimizi yaptran akln da Allahn emir ve yasaklarna uyan nefis olan Nefs-i-Mlhemeye denk olduu grlebilir. Hinduizmde ve ondan etkilenen Teozofi gibi akmlarda da insan benliinin yedi kat vardr. Bunlarn ilk drdne Kama Manas yani arzularn akl denir ki insann aa benliini ifade eder. 1. Fiziki beden 2. Enerjetik beden 3. Astral beden (can) 4. Arzularn akl (Kama),
45
Bu drt bedenin zerinde ise 5. Saf akl 6. Sezgi 7. Saf irade Bulunur ki bunlar da insann evrenin kozmik zeks ile paylat st benlik ya da bilinlerini yani ruhunu temsil eder. Burada da ilk drt benliin Freud sisteminde idi saf akln egoyu, sezgi ve saf iradenin de speregoyu temsil ettii sylenebilir. Yine ilk drt benliin toplam olan Kama Manasn Nefs-i-Emmare ve Nefs-iLevvameyi temsil ettiini de syleyebiliriz. zetle tasavvufta nsan--Kmil ya da Yahudi Kabbalasnda branice Adam Kadmon olarak ifade edilen mkemmel insan, ahlaken de mkemmel bir insandr. Buna gre bir insann ahlaken ilerlemesi, benliinin (egosunun) farkndalk dzeyinin artmasyla mmkndr. Farkndal ykselen insan, kendisine daha yksek bir ahlaki referans noktas seecektir. Vicdan olarak da adlandrlan iimizdeki erdem ve iyiliin kayna hem tasavvufa hem de Hint dinlerine gre insann st benlii ya da ruhun st katlardr ki bu st benlik, yaratc g (tanr) ile iletiim halindedir. O halde bir eylemin iyi olup olmamas o eylemi ortaya koyanda sevgi, cmertlik, fedakrlk, drstlk, adalet, tutarllk ve benzeri erdemlerin ierilmesine baldr denebilir. Bu gibi grler Henri Bergson tarafndan ifade edilen sezgici ahlaka tekabl etmektedir. Bergsoncu epistemolojiye gre zek bilimsel bilgiyi retir, ancak ahlak ve metafizik bilgiyi retemez. Ahlakn ve metafiziin kayna zek deil sezgidir (Gl, 2003) Bergsonun metafizik temel nermesi yaratc tekmldr. Yaratc tekml ise bir olu halini ifade etmektedir. Gereklie gelince, o, varlk ve onun oluunu hayat tekaml halinde vicdani bir ak olarak hissetmektedir (Dedeolu, 2003).
Ahilikde ve Meslek Ahlak Deerleri

Trk i ahlak asndan en nemli tarihi referans Ahilik kurumudur. Bir sistemi ahlaki perspektiften deerlendirmede kullanlabilecek ilk kstas belki de insana verdii deer, nem ve rolde uzanmaktadr. Her hareketin temel hedefinin insanlar mutlu etmek olduu dikkate alnrsa bu kriterin gereklilii anlalabilir. Ahilikte insan sistemin merkezine oturtulmu olup, her ey onun mutluluu iin gelitirilmi, hibir eye eref-i mahlukat kabul edilen insandan daha fazla deer verilmemitir (Ekinci, 1990). Bireylerin tek tek toplumu oluturmas, insan olgunlamasnn sonuta toplumun refah dzeyine olumlu etkide bulunaca gerei Ahileri insan odakl olmaya ynlendirmitir. Ekonomik ve sosyal hayatta insancllk Ahi anlaynda para, mal ve zenginlie baka manalar yklemektedir (Arc,1999). Ahilik, bakalarnn srtndan geinme duygusu ve amacyla mcadele etmek ve kendi el emei ile geinme lksn yayp, kendi kendine yeter olma hedefini gden bir kurulu olmutur (Bayram, 1995). bn Batuta Seyahatnamesinde, Ahilerin zorbalarn hakkndan gelmek, onlar yok etmek, zalim gruplarla mcadele etmek hususunda eleri benzeri olmadn sylerken, Ahilerin sadece konuklar arlama grevi grmediklerini belirtmekte ve onlarn ayrca ktlklere kar olduklar gibi ktlkleri ortadan kaldrmaya ve bylece toplumda gvenlii salamaya alan bir nevi polis ve zabta grevi gren kimseler olduklarn sylemitir (eker, 1993). Ahilikte melamet kltr hkimdir. Mool saldrlar sonucu blnen ve bu dnemde slam yeni tercih etmi Trkler arasnda, slam anlamada ayrlan toplumu entegre edici rol stlenen Ahilik, bir nevi toplum katmanlar arasnda
46
tampon grevi grmtr. (Ekinci, 1990). Ahi yelerinde dnyay terk etme, ahiret asketizmi dncesi yoktur. (Weberyen Protestan Ahlakna olduka yakn olan bu inan 400 yl sonra ortaya kacak olan Priten dnyevi ileciliinin mjdecisi saylabilir. Ancak Avrupadaki sanayi toplumunun oluumunda nemli rol olduu dnlen bu yksek alma ve giriim ahlak, lkemizde maalesef tarih iinde bir Trk ticaret ve sanayi burjuvazisi oluturamamtr. Ahilik yerini loncalara brakm, Osmanl Devletinin duraklamaya girmesiyle birlikte Trkler de giderek ticaret ve sanayiden ekilerek asker ve kyl bir millet haline gelmilerdir. yle ki 20.yzyln balarnda bir Trk eczacnn varl bile toplum tarafndan aknlkla karlanm, 1950lere kadar Trkten sanayici ve i adam olup olmayaca tartlmtr. II. Mahmuttan beri r lkede milli burjuvazinin gelitirilmesine allmtr.) Sosyal rollerini, toplumla karlkl yardmlama ile yerine getirme vardr. Ahiler Hz.Muhamedin u szn benimsemilerdir: nsanlarn en hayrls insanlara en faydal olandr. Ahi ahlaknn olumasnda, her rgt kltrnde olduu gibi mitlerin, efsanelerin ve kahramanlarn nemli etkisi vard. Ahi ahlakna katks olan kahramanlar yle sralanabilir ve bir Ahide de bu zelliklerin olmas aranmakta idi yani Ahi olabilme hakkna u ahlaki zellikleri olanlar kavuabilir: Kimde Hz.Ademin zr dilemesi, Hz.Nuhun sebat, Hz.brahimin vakar, Hz.smailin doruluu, Hz.Musann ihlas, Hz.Eyyubun sabr, Hz.Muhammedin cmertlii varsa ve yine kimde Hz.Ebu Bekirin acmas, Hz.merin hamiyeti, Hz.Osmann utangal, Hz.Alinin bilgisi bulunursa, sonra da btn bunlarla beraber nefsini horlar, ayplarn grrse o kimse Ahidir, Ahi olma hakkn elde eder (Anadol, 1991). Ahilikte bu zelliklere sahip iyi ahlakl olann, mesleki yeteneklerinin oaltlmasna ve ahlaki olarak olgunlamasna yardm edilir. Ahi feta niteliklerine paralel kuvvetli, cmert, mert ve yiittir. Ahiler zel giriimcilii destekleyen bir anlaytaydlar. Dk fiyat ve kalitesiz girdi kullanma, temelli rekabet onlarda kabul grmyordu. Yolsuzlukla, dolandrclkla haksz gelir elde etme bir Ahiye uzakt. Ahilik kendini ve yaknlarn geindirecek insafl ve drst bir ticarete kar olmayp mal biriktirme ve yma peinde koan haris ve istismarc ticarete kardr (Ekinci, 1990). Kurandaki ...ta ki servet iinizde yalnz zenginler arasnda dolaan bir devlet olmasn... ayeti gereince para ve maln baz insanlarda birikmesini nlemeye alyorlard. Parann devinim hzn artrmak da bir amalar idi. rnein, bir Ahi geliriyle hemen bir dier Ahiden, o da baka Ahiden alveri yaparak paraya hareket kazandrlyor, ekonomik canllk salanmaya allyordu. Parann dnm hz artrlarak paradan daha fazla fayda elde etme hedefleniyordu.Ahilerin arkadal ve dostluu tevik etmesi yelerin kiiliine de katks oluyordu. (Bodur, 1999). Weberyan yaklam ve Ahilik arasnda da paralellikler kurulabilir. z ok alma ve rasyonellik olan Weberci yaklamda Protestan ahlak ve Kapitalizm Ruhu arasnda bir ba kurulmutur. Bat dnyasnn alma ahlak toplumun dini ve ahlaki deerleri ile balantldr. Webere gre verimlilik ve lkenin ilerlemesinin Protestan deerleri ile yakn alakas vard (Arslan,2001). Ona gre ok alma ve rasyonellik ile elde edilecek toplumsal baarnn temelini hem ekonomik yaklam hem de dini deerlerle yorulan i ve alma ahlak oluturur. Protestanln temelindeki ahlaki kaideler ve deerler sistemi Kapitalist anlayn zelliklerini belirler. slam dini de Protestanlk gibi almay tler ve ekonomik ileyie etki etmeye alr. Ahilikteki alma ahlak deerlerinin geliiminde dini yaklamlarn nemli pay vardr. Ahilerdeki i ahlak sosyo-ekonomik ve kltrel kurallar ile harmanlanmtr. alma ve i hayatn sistemletirecek deerleri bnyesinde ba-
47
rndran, rnein ok almayla gnahlarn affedilmesi arasnda bir ba kuran slam dini almay kutsallatrmtr (Bodur, 1999).
LETMELERDE AHLAKINA LKN PROBLEM VE KLEML KONULAR Ayrmclk

nsan kaynaklarnn balang fonksiyonu olan ie alma, bir ok ahlaki soruna neden olacak kararlar almay gerektirir. Bat lkelerinde en sk rastlanan sorun ie eleman alnrken etnik aznlklara ayrmclk uygulanmasdr. rnein ABDde beyazlar genellikle zencilere kar ayrmclk yaptklar iin Eit Frsatlar Yasas adyla bilinen bir federal yasa iletmelere belli oranda zenci, kadn veya etnik aznlk altrma ykmll getirmektedir. Bunun bizde benzer bir uygulamas belli bir ii saysnn stndeki iletmelerde belli bir oranda eski hkml ve zrl altrma ykmlldr.
faat (Whistle Blowing) ve rgte Sadakat

faat ngilizce Whistle Blowing yani ddk alma terimiyle ifade edilmektedir. Bu terim, ahlaki olmayan uygulamalar ddk alarak haber vermek ve dikkati ekmek eklinde bir benzetmeye dayanmaktadr. Eer bir iletmede i ahlakna uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, alanlarn bu uygulamalar nce firma ynetimine eer nlem alnmyorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere bildirme hakknn varl kabul edilmektedir. Burada ifa etme ile ifa etmenin farkl olduunun altnn izilmesi gerekmektedir. hbar etme haber vermek anlamndadr, ancak haber verilen ey gizli ya da ak olabilir. rnein, yangn ihbar bilinen bir durumun haber verilmesini anlatr. Ancak ifa edilen bir ey mutlaka gizli ve bilinmeyen bir durumun aa karldn gsterir. Bu durumda alanlarn firmaya olan sadakatleriyle ifaat arasnda bir eliki yaanacaktr. faya konu olan durumlar unlar olabilir: Kurum ii ya da d kii ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulamalarda bulunmak, nsan haklarna aykr faaliyet ya da tutumlar, Yasalara aykr davranlar ve her tr yolsuzluk, Sz konu rgtn amalarn aykr hareketler (rnein Yeilay Derneinin tanmazlarn iki firmalarna kiralamas), Kamuyu bilgilendirmemenin ahlaki olmayaca dier tm durumlar (Duska, 1997).
SZDE Acaba alanlarn firma iinde olup bitenleri darya yanstmalarSIRA hangi noktadan sonra hakl grlebilir?
SIRA SZDE
Klme ve ten karmalar
DNELM
DNELM S O R U
letmelerin alanlarna ynelik nemli bir ahlaki sorumluluklar da klmeler O R U kar. Artan (downsizing) srasnda alanlara kar tutunduklar tavrlarda Sortaya rekabet koullar ve her gn yenilenen teknolojilerin bir sonucu olarak irketler ve dier rgtler esnek ve daha kk yaplar olmaya zorlanmaktadrlar. Bu sre DKKAT ierisinde insanlar ilerinden karmak nemli bir ahlaki sorun oluturmaktadr. urasn kabul etmek gerekir ki iletmelerin dorudan istihdam yaratmak gibi bir SIRA SZDE amalar yoktur. stihdam, retim faktrlerinden biri olan emein iletmecilik faaliAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
48
yetlerine katks kadar olacaktr. Baka bir deyimle istihdam iletmecilik faaliyetlerinin bir yan rndr.
Yerinde Cinsel Taciz ve Kadnlara Ynelik Sorunlar

yerinde cinsel taciz, kar cins tarafndan yaplan her trl istenmeyen, rahatsz edici ve devamllk arz eden cinsel tutum ve davranlar ifade etmektedir. Bilimsel literatrde cinsel tacizin pek ok farkl tanm yaplm ve halen yaplmaktadr. Cinsel tacizin hukuksal temellerinin kurucusu kabul edilen Mac Kinnona gre, cinsel taciz eit olmayan gler arasndaki ilikiler kapsamnda dayatlan istenmeyen cinsel taleplerdir (Kinnon, 1979). Cinsel taciz; bir i yerinde bir kiinin bir baka kiiyi cinsel amal olarak tehdit etmesi, hakaret etmesi veya hor grmesi, taciz edildii hissini verebilecek veya onun i performansn olumsuz olarak etkileyebilecek, i gvenliini ortadan kaldrabilecek, tehlikeli yldrc bir alma ortamna yol aacak, tekrar edilen ve istenmeyen szl, fiziki veya el-kol ile yaplan cinsel yaklamlar, aalayc cinsel konumalar ve cinsel ayrm gden szler olarak tanmlanabilir. Cinsel taciz deyimi, szl tacizden, dokunma ya da okamalara ve rza gemenin deiik biimlerine kadar cinsel iddet biimlerinin tmn kapsamaktadr.
Yldrma
Psikolojik taciz de denen yldrma davranlar, i yerinde yneticilerin astalarna ya da alanlarn birbirlerine kar uyguladklar iten ayrlmaya zorlayan bezdirici davranlardr. Bunlar, kiiyi aalama, yalnz brakma, yok sayma, alay etme, kmseme, lakap takma, hakaret ve fiziksel iddet uygulama olabilir.
Tketiciler ve Ahlak
letmelerin en nemli sorumluluklarndan biri de tketicilere olan sorumluluklardr. ahlakn ilgilendiren pek ok sorun iletmeler ile tketiciler arasndan sorundan kaynaklanmaktadr. Gelecein organizasyonlarnda tketici odakllk, ii pazarda yapabilmeye devam etmenin n art olarak kabul edilmektedir. Hatta bazlarna gre, yegane alma ruhsatdr. Organizasyonlar, eylem ve faaliyetleri ile tketicilerine gerek anlamda odaklandklarn aadaki unsurlar dikkate alarak gstermek zorundadrlar; I. 20. yzyln klasik organizasyonlarnda herhangi bir retim sreci, retimin planlanmas ile balar. Yarn var olmay dnen organizasyonlar ise tketicinin eilimini ve rne yapaca katky proaktif bir yaklamla aratrarak srece balamaldrlar. II. Tketici odakllk kat zerinde kalmamal, rnn geliimini tketici beklentileri tayin etmelidir. Bunun ise bir derece tesi, organizasyon tarafndan tketici beklentilerinin trendleri nceden tahmin ederek tketiciye karar vermesi konusunda ynlendirmeler yaplabilmesidir. III. Tketici oda bir niyet ifadesidir. Organizasyonun duraanla kar kt, yeni ynetim disiplini ve kavramlarn kucaklamaya hazr olduu anlamndadr. Ayrca en iyi organizasyonlar tarafndan benimsenmitir. IV. Ayrca tketicilere en iyi hizmeti vermeyi ve ileri bir seferde doru yapmay salayacak yeni sistem ve sreler yaratma anlamna gelir. V. Tketici odakllk, devrimsel deil evrimsel bir sretir. ok fazla zen, gayret ve sabr ister. Srece tam hakim olmay ve tketiciyi alan olarak alglamay gerekli klar.
49
Tketici odakllk, somut bir kavram olmaktan ziyade, optimum performans ve yksek baarya ulamaya ynelik bir yaklam, bir dnce eklidir (Goodwin, Cathy 1991, Vol.10, s.149-167).
Rekabete Dayal Sorunlar

ahlaknn firmalar tarafndan ciddiye alnmas ve desteklenmesi iin en nemli firma d unsur rekabet koullardr. nk piyasada tekel durumunda olan ve ciddi rakipleri olmayan bir firmann tketiciler tarafndan boykot edilerek cezalandrlmas neredeyse imknszdr. Bu tr firmalarn ar kr ile dk kaliteli rnleri sattklar ya da tek alc olduklar pazarda satn aldklar ara maddelerin fiyatn tek balarna ve ar dk belirledikleri grlebilir. Tam rekabet piyasas gereklemesi pek mmkn olmayan bir ideali yanstyorsa da devletin denetim yolu ile piyasalardaki rekabeti salamas i ahlak asnda da ok nemlidir. Doal olarak rekabetin yokluu gibi haksz ve saldrgan rekabetlerin de ahlaki ynden snrlanmas gereklidir. lkemizde Rekabet Kurulu byle bir misyon yklenmitir.
Hisse Sahiplerine likin Sorunlar

letmelerin sosyal sorumluluunun nemli bir paras da iletmenin paydalarna (ortaklarna) kar olan sorumluluudur. Paydalar zel kiiler olabilecei gibi tzel kiiler de olabilir. Paydalar iletmenin ortaklardr ve paydalar iletmenin ortaklardr ve iletme ynetimi ortaklarn karlarn korumak durumundadr. Paydalar, ynetimde sz sahibi olan byk paya sahip ortaklar olabilecei gibi, menkul kymetler borsasndan o iletmenin hisse senetlerini alm olan kk yatrmclar da olabilir. Paydalarn temel haklar unlardr: Datldnda kr pay almak, Sermaye artrmnda rhan hakkn kullanmak (Artrlan sermayede payna den yeni hisseleri ncelikli ve ucuza alma hakk), Genel kurulda ynetimi belirlemek ve gndemdeki dier konularda oy kullanmak, letme faaliyetlerine ilikin yllk almak, Sahip olduu hisseleri bakalarna satabilmektir.
Doal evreye likin Sorunlar

Endstri devrimiyle birlikte gezegenimizde retilen mallarn eidi ve miktar imdiye kadar hi grlmedik ekilde artmtr. Salk teknolojileri ve beslenme koullarndaki iyilemeye paralel olarak lm oranlar azalm ve dnya nfusu hzla artmaya balamtr. Milyarlarca insan her gn atmosferdeki oksijeni solumakta, su imekte, eitli yiyecekleri tketmekte, dklamakta, ykanmakta ve giyinmektedir. Bu temel ihtiyalar iin dahi muazzam miktarda doal kaynak tketilmekte ve doal evreye atklar braklmaktadr. tiimiz suyun pet iesini pe attmzda ondan kurtulmu olmuyoruz. nk attmz ie p toplama merkezlerinde topraa karmak iin yllarca beklemek durumundadr. amarlarmz ykamak iin kullandmz deterjanlarn iindeki kimyasal maddeler, topra zehirlemekte, tarmsal retime zarar vermektedir. Bu rnekleri daha binlerce oaltmak mmkndr. zet olarak unu syleyebiliriz ki dnyamz endstriyel retim tketim ilikilerinin bir sonucu olarak tehlikeli bir biimde kirlenmekte ve snmaktadr. Ozon tabakasndaki delik, kitlesel cilt kanserleri oluumu tehlikesini iermektedir. O halde evre kirlilii ve doal kaynaklarn tketilmesi konusunun nemi i ahlak a-
50
sndan tartlmaz derecede nemlidir. Bir Amerikan Kzlderili atasz biz dnyay atalarmzdan miras almadk ama torunlarmzdan bor aldk demektedir. letmenin evreye kar sorumluluunu iki ana balk altnda inceleyebiliriz: evre kirlenmesini nlemek ya da en aza indirmek, Kt olan doal kaynaklarn gelecek kuaklarca da kullanlaca bilinciyle hareket etmek.
MESLEK AHLAKI
Meslek ahlak belli bir meslein mensuplarnn uymas gereken ahlaki ilkelerdir. Bu ilkeler genellikle toplumsal kltr ve deerlerden bamszdr. rnein, hekimler dnyann her yerinde ayn hipokrat yeminini ederler. Yine muhasebecilerin ve avukatlarn uymas gereken meslek ahlak ilkeleri hemen her yerde ayn zellikleri tar. Meslek ahlak i ve alma ahlaknn nemli bir ksmn oluturmaktadr. Meslek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir anlamda meslekilik ya da profesyonellik amatrln kartdr. Bir ii para karl beklemeden zevk iin yapmak amatrlktr. Profesyonellik ise hayatn o iten kazanmay gerektirir. Dier bir anlamda ise profesyonellik, bir iin maharetli ve iin gereklerine uygun bir tarzda yapldn gsterir. Klasik olarak meslek denince genellikle hukuk, tp, ilahiyat ve akademisyenlik kapsanr. Ancak zamanmzda dier baka i gruplar da meslek kapsamnda deerlendirilmektedir. Bir iin meslek saylabilmesi iin baz koullar vardr. Mesleklerin entellektel bir boyutu vardr ve belli bir akademik eitim sresini gerektirirler. Bu akademik eitim ihtisaslamay da gerektirir. Meslekler, mensuplar iin zgeci yani fedakrca davranlar beklerler. Baka bir deyile bir meslein mensuplarnn amac birinci olarak kendilerine ihtiya duyanlara hizmet etmektir. (hastalar, renciler, mvekkiller) Bakalarna ve topluma hizmet etmek meslek olmann esasn tekil eder. Bir meslekte btn meslek yelerinin yer ald organize bir meslek rgtnn varl gereklidir. Bu meslek rgt, zerk ve kendi kendini yneten kolektif bir zellie sahip olmal ve ehliyet sahibi yelerini kontrol etmek, mesleki eitim iin rehberlik yapmak, mesleki uygulamalar iin kabul edilebilir standartlar gelitirme gibi sorumluluklar tamaldr. Son olarak meslekler toplumda ok zel bir iliki iindedirler. Bu zel iliki, belirli meslek sahiplerine baz g ve ayrcalklar verir. Bu tr ayrcalklarn ardnda yatan neden, genellikle tekel zellii tayan bu mesleklerin topluma kar grevlerini etkili bir ekilde yerine getirebilmeleri ve mesleklerinin gereklerini yapabilmeleri iin bu tr ihtiyalara ihtiya olduudur. Bunun yannda toplum baz meslekler iin ek imknlar da sunar; eitim yardmlar, ktphaneler, hastaneler, aratrma faaliyetleri gibi. Bir meslein toplumdan salad avantajlarla, toplumu o meslekten salad avantajlar, bir meslek ile toplum arasnda bir tr sosyal szlemenin varlna iaret etmektedir. te bu szleme belli bir meslek ile toplum arasndaki ilikilerde ahlaki bir altyap oluturmaktadr ve meslek sahiplerinin topluma kar zel bir ahlaki sorumluluklar olduunu gstermektedir. Geleneksel meslek ahlaknn temelinde yatan dnce meslek sahiplerinin mesleklerini icra etmek suretiyle kendilerine ihtiya duyanlara hizmet ederek kamu yararna altklardr. Baka bir deyile bir meslein icrasndan kaynaklanan, maa, gelir, g, stat gibi kiisel faydalar, meslek sahibi ikinci planda gelmelidir.
51
rnek vermek gerekirse bir doktor para kazanmak iin hasta bakmaz ama hastalarna bakt iin para kazanr. Buna gre meslek sahibi olmak i adaml ve iilikten ayrlmaktadr. nk bu gruplar aka uralarnn temel amacnn kr ya da cret olduunu ifade etmektedirler. Biliyoruz ki hukukular, mali mavirler, mhendisler gibi meslek gruplarnn kendilerine zg meslek ahlak ilkeleri vardr. yleyse bu meslekler farkl bir i ahlak m oluturuyorlar. Bu soruya vereceimiz cevap hayr olacaktr. Bu ilkeler, belirli mesleki faaliyetlere ynelik olarak belirlenmi, ve genel ahlaki kabullerden yola klarak hazrlanm yol gsterici ilkelerdir (Stenberg, 1994). zveren (1988), meslei, insan kiiliinin bir paras ve toplumsal ilikilerinde kiinin kendine ve topluma kar nemli bir devi olduunu belirtmektedir. Bu devin ierii olarak kiiye ynelen ykmllkler meslein gerekleridir. zverene gre hem bireysel ahlakn hem de sosyal ahlakn gerekleri olan bu ykmllkler unlardr: Bir ahlak sorunu olarak meslek yetenei: Kii bir meslee girmekle bu meslein gereklerini yerine getirme ykmlln zerine almaktadr. Bir ahlak sorunu olarak meslek onuru: Meslek onuru, kiisel onurdan baka ve onun da tesinde bir kitle onuru olarak kiinin mensubu olduu meslee kar kendisinin ve toplumun saygnlk duygusudur. Meslekleri ayrt eden bir dier nokta da mesleki faaliyetlerin baaryla llmesinin zorluu ve bazen de anlamszldr. Baz mesleki faaliyetler nceden belirlenen bir kt miktaryla llemezler. rnein, mesleinde ok iyi ve baarl olan bir doktorun da hastas lebilir. ok iyi bir avukat da bir davay kaybedebilir. nk tedaviye cevap vermeyen hastalklar ve kazanlma ans olmayan davalar vardr. Mesleklerin deerlendirilmesinde ktlardan ok meslek sahiplerinin insanlara nasl davrand nem tar. Bu konuda ahlak literatrnde erdem teorisi adyla bilinen teoriye gre, bir meslek sahibiyle mterisi arasndaki iliki, efkat, ilgi, gven, sorumluluk gibi erdemler tarafndan belirlenmelidir. Zamanmzda eski klasik meslekler de (tp, hukuk, ilahiyat, eitim) giderek ticarilemektedir. Bu da kamu ahlaknda bir erozyon olarak nitelendirilmekte ve meslek ahlaknn ke talar olan doruluk, drstlk ve sosyal sorumluluun azalmasna neden olmaktadr. Yeni kuaklarn kaybolan bu ahlaki deerlerin yerine geecek yeni ahlaki deerler oluturmas bir gereklik halini almaktadr.
52
zet
A M A
rgtsel ve kresel dzeyde etik kltre duyulan ihtiyacn nedenini aklamak. Gnmzde rgtler bym, ulusal snrlar am, kreselleme olgususyla da uluslar tesi iliki alar gndeme gelmitir. Bu gelimeler bir yandan kltrel etkileimi beraberinde getirirken, dier yandan ise etik problemlerin artmasna yol amtr. Ortaya kan yeni i yapma biimleri, teknolojiler ve iliki biiimleri rgtlerde etik kltre olan ihtiyac daha belirgin hale getirmitir. Kresellemenin beraberinde getirdii olumlu katklar yannda olumsuz sonulara bakldnda da etik kltre kresel lekte duyulan ihtiyacn da artt aktr. ahlak kavramn, ortaya k nedenlerini, bu nedenlerin oluumunu ve kavramn geliimini anlamak. dnyasnda ticaret var olduka i ahlakna olan ihtiya da sz konusudur. Dolaysyla aslnda i ahlak kavramnn ortaya k olduka eskidir. Dinlerin i ve ticarete baklar arasndaki farkllklar, i ahlak konusunda da farkl bak alarnn ortaya kmasna yol amtr. Kavramsal olarak i ahlak konularnn konuulmaya ve tartlmaya balanmas ise, iletmecilik faaliyetlerinin daha organize bir ekilde gerekletirilmeye balanmas, fabrikalama ve iletmecilik lietratr ile olmutur. Yirminci yzyl boyunca i ahlakndaki geliimler dnemsel olarak aray, profesyonelliin i ahlakna yansmalar, i ahlaknda karmaa, dzen getirme araylar ve kresel i ahlak araylar eklinde sralanabilir.
A M A
ahlaknn dayand temelleri ve tarih iinde geirdii aamalarn ifade etmek. Tarihsel sre iinde ahlak felsefecilerinin yaklamlar aslnda i ahlaknn farkl temellerini de oluturmutur. Herkesin ahlakl olmak sorumluluuna iaret eden yaklamlardan, faydal olann ahlaki olduu yaklamlarna, normlara uygun davranmaktan sonularn faydasna, erdemlilikten grecelilie gibi farkl yaklamlar, i ahlaknn dayand temeller olarak saylabilir. Bu srete toplumsal gelimeler ve bak alarndaki farkllklarn i ahlakna yaklamlar etkilemediini sylemek de yanl olacaktr. Dou ve Bat medeniyetlerini i ahlak asndan incelemek ve sahip olduklar farkl bak alarn aklamak. Her iki medeniyette de din kaynakl deer ve normlarn i ahlakna bak alar zerinde etkili olduu aktr. Bunun yannda, Dou ve Bat medeniyetinde kurumsal birikimlerin farkl almlar salad, i ve ticarete baktaki farkllklarn i ahlak konusunda da farkl bak alarna yol at sylenebilir. Dnemsel olarak farkl medeniyetlerin birbirlerinin birikimlerinden etkilendikleri de ayrca vurgulanmaldr. letmelerde i ahlakyla ilgili olarak karlalan sorunlar balklar halinde aklamak letmelerde i ahlakyla ilgili olarak karlalan sorunlar genel olarak, ie alma ve iten karmlalarda ayrmclk, rgtte ahlaki olmad dnlen konu ve uygulamalar ifa etme ya da tam tersine rgte sadakatsizlik gsterme, haksz yere iten karmalar, cinsel taciz, psikolojik taciz veya yuldrma, tketicileri aldatma ya da yanltmaya ynelik her trl uygulama, haksz rekabet oluturan tutum ve davranlar, hisse sahiplerinin yanltlmas veya haklarnn yeterince gzetilmemesi ile doal evreyi kirleten ya da yok sayan her trl uygulamalar sralanabilir.
A M A
A M A
A M A
53
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi i ahlaknn gereklilii iinde yer alamaz? a. eitli geliimlerle tarm toplumundan sanayi toplumuna gei b. 1980li yllardan itibaren tketim toplumuna gei, insanlar gayri ahlaki yollara itmitir c. Strateistlere gre, artan nfus karsnda nlem alnmazsa gelirlerden daha fazla pay alma adna insan iddete ynelecektir. d. Askeri alandaki teknolojik gelimeler iletmelerin elindedir ve insanlk iin tehlike arz etmektedir. e. Doann insanlk tarafndan hzla yok edilmesi, acil nlemleri gerekli klmaktadr. 2. ahlaknn iletmeler asndan neminin artmas konusunda aadakilerden hangisi sylenemez? a. letmelerin daha fazla evreye duyarl olmas gereklilii b. nsan haklarnn dnyann birinci ncelii olmas ve bu konunun i ortamna tanma gereklilii c. Din, dil ve etnik ayrmcln iletmelerde daha sk gndeme gelir olmas d. ok uluslu iletmelerin farkl kltrlerden insanlar altrmas sebebiyle faaliyetlerine kstlama getirilmesi gereklilii e. letmelerin hkmetle ve yerel ynetimlerle daha fazla ibirliine gitme zorunluluu 3. ahlaknn tarihsel geliimi gz nne alndnda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Eski Yunan ve Roma dnyasnn yazar ve filozoflar iletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gzle bakmazlard. b. O tarihlerde bu tr faaliyetleri para kazanma hrs, yalan ve dolanla karm varsaylr ve barbar tccarlarla iliki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaacak yolsuzluklarla dejenere edilecei dnlrd. c. ve alma klelerin ve aa snflarn bir zellii olarak bilinirdi, bu tutum ticari faaliyetler iin de srdrlmtr. d. Bu olumsuz tutum her toplumda ayn deildi, rnein Yahudilik serveti, Tanrnn bir ltfu olarak gryor ve kiinin iindeki baarsn tanrsal bir onay olarak kabul ediyordu. e. Faiz yasa her semavi dinde de vard ancak, hristiyanlkta bu yasan kalkmas Katolik mezhebi sebebiyle olmutur. 4. Aadakilerden hangisi i ahlak iin yanltr? a. ahlak, uygulamal bir ahlak bilgisidir ve i hayatnda karlalan tm ahlaki sorunlar inceler. b. yerindeki sorunlar, alanlar arasnda, alanlarla yneticiler arasnda, iletme ve iletmeyle alverite bulunanlar ya da iletmeyle evresel faktrler arasnda olabilir. c. ahlak, i yerinde iyi ve nazik olmak ya da kra ve servete kar olmak gibi bir anlama sahip deildir. d. ahlak, i dnyasna ait zel bir ahlakn var olduudur. e. ahlak, genel ahlaki sorunlardan ayr bir yntemle ele alnmazlar. 5. ahlaki ile ilgili aratrmalar ilk olarak hangi dnemde balad? a. Orta ada b. Antik ada c. 1900-1920 aras d. 1920-1950 aras e. 1950-1970 6. Hangi dnemde ABDdeki okullarda i ahlak, felsefeden ayr, bir bilim dal olarak ele alnmaya balamtr? a. Orta ada b. Antik ada c. 1900-1920 aras d. 1920-1950 aras e. 1950-1970 7. yi iradeyi, devi yerine getirmeye balayan yaklam aadakilerden hangisidir? a. Kant yaklam b. Antik Yunan Ahlak c. Adalet ahlak d. Erdem ahlak e. Sonusalclk 8. Aadakilerden hangisi i ahlaknn ikilem konularndan birisi deildir? a. Ayrmclk b. faat ve rgte ballk c. rgt imaj d. ten karmalar e. evre ile ilgili sorunlar
54
9. .................., belli bir meslein mensuplarnn uymas gereken ahlaki ilkelerdir. a. ahlak b. Meslek ahlak c. Profesyonel ahlak d. letme ahlak e. Ahilik 10. yerinde yneticilerin astalarna ya da alanlarn birbirlerine kar uyguladklar iten ayrlmaya zorlayan bezdirici davranlara ............... denir. a. Yldrma b. Rekabetle ilgili sorunlar c. Yasal zorunluluklar d. Kr pay datmndaki adalet e. Meslek ahlak
Yaamn inden
Erin Brockovichin yks! Hayatta en ok baarszlklarmdan bir eyler rendim dedi Erin Brockovich. Bu ismi kukusuz Julia Robertsn barol oynad o nl filmden hatrladnz. Yaarken hayat filme ekilen Erin Brockovich stanbuldayd ve dn bir len yemeinde bir araya gelerek hem hayat hikyesini bir kez daha dinledik hem de giritii evre mcadelesini. Brockovich, Garanti Bankas zel Bankaclkn davetiyle ounluu i kadn ve akademisyenlerden oluan bir grubun nndeydi ve en dikkatimi eken cmlesi de baarszlk zerine syledii oldu. Kendisi gerek bir baar yksnn kahramanyd ama ite hayattaki baarszlklar mthi retici buluyordu. yks kt balamt. 1991de kt bir trafik kazas geirmiti. 3 ocuuyla var olmaya alyordu ve kazayla ilgili davasn yrten hukuk brosunda daha sonra dosyalama grevlisi olarak almaya balam ve ite hayatnn ynn deitiren olaylar silsilesi de bylece balamt. Brockovich, Californiadaki bir emlk dava dosyasnn iindeki salk raporlarn inceleyip, konuu aratrnca da korkun bir gerekle karlamt. Blgede oturan pek ok insan 1960lardan bu yana Krom 6 zehirine maruz kalyordu ve buna Pasific Gas ve Electric Companynin kompres istasyonundan yer alt sularna zehirli atklar szdrmas sebep oluyordu. Hukuk eitimi olmamasna ve aslnda tesadfler eseri kendini bir hukuk brosunda bulmu olmasna ramen, Brockovich ve patronu Ed Masry, giritikleri hukuk mcadelesi sonunda Pasific irketini 600den fazla blge sakinine 330 milyon dolar demeye mahkum etmeyi baarmt. Brockovichin bu olaydan sonra bir halk kahramanna dnmesi ise gecikmemiti. Motivasyon konumalar Aslnda diyor: Daha sonra denen 300 milyon dolar, dava iin ve olaylar temizlemek harcadklar 200 milyon dolar da dnecek olursanz, irkete bu olay 1 milyar dolara patlad. Oysa baka seenekleri de vard. Brockovich imdi dnyay dolayor. Motivasyon konumalar yapyor ve insanlara Siz de yapabilirsiniz. Bir kii bir eyi deitiremez. Ama kalabalklarsanz, nnzde kimse duramaz diyor.
55

Erin Brockovich, evre felaketi yaratan kimyasallara kar bir sava am adeta. u gnlerde Yunanistanda nehirlerin yeil akmasna yol aan bir baka evre felaketiyle uratn anlatyor ve uyaryor: Kanser 26 yan altndaki genlerde ve ocuklarda hzla artyor. Srf insanlar temiz suya ulaamyor diye. Erin Brockovichin hikayesinden kukusuz hepimizin alaca dersler var. Merak edenler iin bir de dip not bu arada. Brokoviche hep en ok beendii filmin hangisi olduu sorusu sorulurmu. Hep kendi filmim olduunu dnrler. Oysa deil diyor ve en ok beendii filmin, Trkeye iyilik yap olarak evrilen Kevin Spaceyin barol oynad Pay it Forward olduunu sylyor. Sra Sizde 1 hayatnda karlalan tm ahlaki sorunlar inceler. Bu sorunlar, alanlar arasnda, alanlarla yneticiler arasnda, iletme ve iletmeyle alverite bulunanlar ya da iletmeyle evresel faktrler arasnda olabilir. ahlak, i yerinde iyi ve nazik olmak ya da kra ve servete kar olmak gibi bir anlama sahip deildir. ahlak konusunda reddedilmesi gereken ilk yarg, i dnyasna ait zel bir ahlakn olduu buna da i ahlak dendii eklindeki yanl kandr. ahlak ya da i dnyasnda karlalan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan ayr bir yntemle ele alnmazlar. Sra Sizde 2 alanlarn firmaya olan sadakatleriyle ifaat arasnda bir eliki yaanabilir, bu nedenle ifaya konu olan durumlar kurala balanmaldr: Kurum ii ya da d kii ya da gruplara gereksiz yere zarar verici uygulamalarda bulunulduunda; insan haklarna aykr faaliyet ya da tutumlar olduunda; yasalara aykr davranlarda ve her tr yolsuzlukta ve rgtn amalarna aykr hareketler sz olduunda ifaat sz konusu olmaldr.

1. c
2. d
3. e
4. d
5. c
6. e
7. a
8. c
9. b 10. a
Yantnz yanl ise rgtsel ve Kresel Dzeyde Ahlak Kltrne Duyulan htiya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rgtsel ve Kresel Dzeyde Ahlak Kltrne Duyulan htiya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahlak Kavramnn Ortaya k ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahlak Kavramnn Ortaya k ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahlak Kavramnn Ortaya k ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahlak Kavramnn Ortaya k ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genel Ahlak Teorileri Balamnda Ahlaknn Temelleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerde Ahlakna likin Problem ve kilemli Konular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Meslek Ahlak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerde Ahlakna likin Problem ve kilemli Konular konusunu yeniden gzden geiriniz.

Akarsu, B. Felsefe Terimleri szl, 1984, Sava Yaynlar, Ankara. Aktan, C.C, Ahlaki Yeniden Yaplanma ve Toplam Ahlaka Doru, 1999, ARI Dnce ve Toplumsal Deiim Dernei Yaynlar. Arc, K, 1999, Bir Sivil Toplum Kuruluu Olarak Anadolu Ahilii, (Ahiyan- Rum), II. Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl, Krehir, s.38-48. Arslan M, 2001 Work Ethic Values of Protestant British, Catholic Irish and Muslim Turkish Managers, Journal of Business Ethics, vol.31, No: 4. Bayram, M, 1995, Ahi Evren, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara. Beauchamp Tom l. ve Bowie Norman 1988 Ethical Theory and Business, 3rd. ed., Prentice-Hall inc., New Jersey. Behrman, J. N. 1981, Discourses on Ethics and Business, Gunn and Hainn, Cambridge.
56
Bentham, J. 1998 Legislator of the world: writings on codification, law and education edited by Philip Schofield and Jonathan Harris Oxford: Clarendon, Bodur, H. E, 1999 Ahilik ve Trk Giriimcilik Kltrnn Oluumuna Katklar, II. Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl, Krehir, s.58-70. Brandt, R. Facts, 1996, Values, and Morality, Cambridge [England] New York: Cambridge University Press, Cevizci, A, Felsefe Tarihi, 2009, Say Yaynlar, stanbul, Cleek M A ve Leonard S L, 1998, Can Corporate Codes of Ethics Influence Behaviour, Journal of Business Ethics, cilt 17 s.619-630. Dedeolu, M.M. 2003, Sevgi Ahlak, BL Yaynlar, Ankara. Duska R. F, 1997 Whistle Blowing in Encyclopedic Dictionary of Business Ethics, Blackwell. Ekinci, Y, Ahilik, 2001, Talat Matbaas, stanbul, (George Richard, 1995). Goodin, R. E 1994, Utility and the Good, in A Companion to Ethics, Ed. By Peter Singer, Blackwell. Goodwin, Cathy 1991, Privacy: Recognitionof A Consumer Right, Journal of Public Policy and Marketing, Vol.10, s.149-167. Gl, A. Uzun, E. Uzun, S. Yolsal . H, 2003, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Halc Ali, 2000, letme levleri Asndan etii ve stanbul Menkul Kymetler Borsasnda lem Gren letmelere Ynelik Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi.Bakent niversitesi. Hoffman W.Ml ve Moore J M 1990, Business Ethics; Reading and Cases in Corparete Morality, McGraw-Hill Pub.Com., 2nd. Ed., NewYork. Hosmer L. The Ethics of Management, 1990, 2nd ed., Irwin Inc. zveren, A., 1988Sosyal Ahlak, Ankara, ATA bilim dizisi Kinnon, 1979. Lewis, P.S., Goodman S.H. ve Fandt P.M., 1995, Management Challenges in the 21 st. Century, West Publishing Com., St. Paul. Mengolu, T., 1983, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul. Mill. J. S., Faydaclk, 1986, MEGSB yaynlar, stanbul Pazarl, O, 1980, slam Ahlak, Remzi Kitabevi, stanbul. Pettit, P. Consequencialism, in A Companion on Ethics 1994, Ed. By Peter Singer, Blackwell, London. Rawls J, 2001, Justice as Fairness, Harvard University Press, New York.
Shaw W. H. and Barry, V. 1992, Moral Issues in Business, Woodworth Publishing, London, New York. Smith A, An 1976, inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, general editors R.H. Campbell and A.S. Skinner; textual editor W.B. Todd Oxford: Clarendon Press. Sorrel, T ve Hendry J. 1994, Business Ethics, Butterworth-Heinemann, Oxford. St.Thomas Auqinas, 1915, The Summa theologica of St. Thomas Aquinas; literally translated by Fathers of the English Dominican Province, London: Burns Oates & Washbourne Ltd. Stackhouse, M.L., McCann, D.P., Roels, S.J., and Williams, P.N, 1995,. On Moral Business William B. Eerdmans Publishing Company, Michigan. Stenberg, E. 1994, Just Business, Warner Books, London. eker, M, 1993, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisadi Hayat ile Ahilik, Kltr Bakanl, Ankara. Weber, M., 1982, Essays in Sociology, eds, H.H Gert and W. Mills, Routledge and Kegan Paul, London.
3
Amalarmz
Ahlak Teorileri Egoizm Faydaclk Hedonizm dev Ahlak Adalet
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ahlak teorilerinin ilevini tanmlayabilecek, Normatif ahlak teorisinin bak asn aklayabilecek, Normatif olmayan ahlak teorisinin bak asn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hak Erdem Meta-Etik Grecelilik Tanmlayclk
indekiler
GR AHLAK, ETK VE AHLAK TEORS ARASINDAK LK NORMATF AHLAK TEORLER ERDEM AHLAKI NORMATF OLMAYAN AHLAK TEORLER
Ahlak ve Etik Yaklamlar
Ahlak ve Etik Yaklamlar

GR
Ahlakn alma konular yani ahlaki deer ve ilkelerin neler olduu, nasl olutuu, neyin ahlaka uygun neyin uygun olmadna ynelik nasl ve kimlerin karar verecei konusu gemite olduu gibi gnmzde de geni bir tartma gndemi oluturmaktadr. Ahlak felsefesi, ahlak denilen fenomen zerinde dnme, ahlak zerine felsefe yapmadr. Bu tanm gerei ahlak filozoflarn zerinde dnmesiyle var olmu eklinde alglanmaktadr. Oysa, ahlak filozoflar bulmu deildir. Filozoflar zerinde dnmeden de ahlak vard. En ilkel toplumun bile kendine gre bir ahlak vardr. Bylece ahlak her yanda ve her ynyle yaammzn iindedir. Gnlk yaammzda davranlarmzn pek ou ahlakla ilgili eylemlerdir. Ancak Hangi davranmz ahlaka daha uygun?, daha dorusu Nasl hareket edersem ahlaka uygun davranm olurum bunu kestirmek kolay deildir. Ahlak alannda elimizde neyin ne kadar ahlakl olduunu tartp bimeyi salayacak bir lm de yok. Ayrca ahlakn kiiye, topluma, aa gre deimesi bizi ahlaki olan deerlendirmede dikkatli olmaya davet etmektedir. nk ayn davran farkl birey, toplum ve alarda birbirinden ayr ve birbiriyle badamayan biimde deerlendirilmekte ve ahlaki ikilemleri besleyerek problem yaratmaktadr. yleyse ahlakl olmak isteyen bir kii, grup ya da topluluk doru davranmak adna neyi temel kabul edecek? Hangi ahlak esas alacak? Ahlakllk ya da ahlaki olan konusunda ortak kabul ne oluturacak? nsan davranlarn ahlak bakmndan deerli ya da deersiz klan nedir? Ksaca, insanlar iin bir davran doru dierini yanl, birini yaplabilir dierini yaplmamas gerekir diye dndren nedir? Hangi eylemler gerekte doru, yanl ve izin verilebilir, bunlarn doru, yanl ya da izin verilebilir olduunu nasl biliyoruz? Daha somut bir yaplandrma ile konuya yaklarsak sorulara yle devam edebiliriz: Yalan sylemek her zaman yanl mdr? Ben bir ey yapmak istediimde, toplum onun yanl olduunu sylerse hangi yolu izleyeceim? Uzun vadeli sonular konusunda kayglanmay bir kenara brakp hayattan niye zevk almalym? Doru ve yanl hakkn-
Resim 3.1
60
da kurallar koyma yetkisine gerekte kim sahiptir? Vicdan gvenilir bir yol gsterici midir? Yaam tarznn, srf o yaam tarz iinde bydmz iin iyi olduunu syleyebilir miyiz? Kiiler yaam ierisinde ahlaki yarglarda bulunurken ve eylemlerini gerekletirirken bir takm ikilemlere dmektedirler. Karlalan bu ikilemleri zmleyebilmek ve eylemleri merulatrmak iin farkl durumlarda geerli olabilecek genel sonulara ulaabilir miyiz? Yoksa tm deerleri birey ve durumlara gre deiken mi kabul edeceiz? Bu ve benzeri sorulara ahlak felsefecileri tarafndan gelitirilen teorileriler araclyla cevap vereceiz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kiiler yaam ierisinde ahlaki yarglarda bulunurken ve eylemlerini gerekletirirken SIRA SZDE bir takm ikilemlere dmektedirler. Karlalan bu ikilemleri zmleyebilmek ve eylemleri merulatrmak iin farkl durumlarda geerli olabilecek genel sonulara ulaabilir miyiz?D N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak dorular ve yanllar belirleyen sosyal srelerdeki kurallar, deerler ve inanlarla ilgilidir. Etik ise doru ve yanllar belirleDKKAT meye yarayan kural ve ilkelerin sebeplerini aklamaya ilikin uygulamalar ve ahlak almalaryla ilgilidir. SIRA SZDE Bir kimse, bir toplum dzeni ierisinde bakalaryla bir arada var olan, bir birey olarak ahlaki hayat yaar, iinde bulunduu toplumun ahlaki ilke ve deerlerini hayat eylemleriyle cisimletirir. Ancak bununla yetinmeyerek taycs olmaya AMALARIMIZ ya da hayata geirmeye alt deerlerin anlam zerinde dnmeye balar. Bu ekilde kulland ahlaki kavramlarn ne olduunu, gerekte ne anlam ifade ettiini aratrmaya balar. Bylece ahlak dzeyini ap etik yoluna girmi olur. Bu yoK T A P lun devamnda ise eyler, deerler ve en yksek iyi zerinde dnr. Ne yapmas gerektii zerinde durarak; Ne yapmalym?,Nasl yapmalym? sorusunu cevaplamaya alr ve hayatn ahlaki ilkelere dayandrma abasn gsterir. SonraTELEVZYON snda ise o dncesini cisimletirerek davranta bulunur. Davrantan sonra bununla ilgili gerekelerini aklar. Teori, bylece ahlakn etie gei sonras karmza kan durum ve davranlara yn verme ilevidir. NTERNE T Ahlak, etikten nce gelir ve etik gerekelendirmeler sonrasnda ise ahlak teorisine dnr. Tm birey ve toplumlar belirli faaliyetlerde doru ve yanlla ilgili temel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik durumlarnda normatif kurallar genelletirme ve ahlak sistemli ve akla uygun bir hle getirme ile ilgili bir giriimi gsterir. Bu srecin sonunda ortaya kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluturur (Bkz. ekil 3.1).
AHLAK,SETK VE AHLAK TEORS ARASINDAK LK O R U
ekil 3.1 Ahlak, Etik ve Ahlak Teorisi Arasndaki liki
Etik Ahlak Akla Uygun Hale Getirir (Rasyonelletirir) Ahlk Etik
Ahlak Teorisi Oluur Ahlak Teorisi
Herhangi bir duruma uygulanabilir. Ahlaki Sorunlara Potansiyel zmler
3. nite - Ahlak ve Etik Yaklamlar
61
Teoriler araclyla ahlakn tr dnme ekli olduunu syleyebiliriz. Bunlar; 1- Tanmlayc inceleme: Ahlakn tarihsel ya da bilimsel incelemeleridir. Burada ama, ahlak olgusunu aklamak ya da/ahlaki/etik sorularla beraber bir insan doas teorisi oluturmaktr. 2- Normatif dnme: Bu dnme ekli neyin doru, iyi, ykmllk olduunu sorar. Dolaysyla daima doruyu syle, birine zarar vermek her zaman yanltr, eklindeki normatif yarglar ileri srme ve bu yarglar iin nedenler gstermeye alr. 3- Meta-etik (kavramsal) dnme: Bu dnce tarihsel inceleme ve normatif yarglamalar benimsemez. Kavramsal bilgi kuramsal bir yaklamla u sorular sorar: Ahlaki olarak iyi ve doru ifadelerin anlam ve ilevi nedir? Ahlaki yarglar ya da deerler nasl oluturulur ya da dorulanr? Ahlaki olan veya olmayan arasndaki fark nedir? Bu dnme ekillerini teoriler bal altnda ayrntl inceleyeceiz. Ahlak literatrne tarihsel olarak bakldnda ahlak anlaynn Batl tarzda genel olarak normatif ve normatif olmayan ahlak teorileri olarak iki gr tarafndan ynlendirilip belirlendii sylenebilir. Bunlardan birinci grup normatif ahlak teorileri ikinci grup ise normatif olmayan ahlak teorileri balklar altnda deerlendirilecektir. (Bkz. ekil 3.2)
ekil 3.2
Ahlak
Temel Ahlak Teorileri
Normatif
Normatif Olmayan
Teleolojik
Deontolojik
Erdem Ahlak
Tanmlayc Ahlak
Meta-Etik
NORMATF AHLAK TEORLER

Normatif ahlak, ahlak, felsefenin normlar koyan bir alan olarak kabul etmektedir. Normatif ahlak, insanlarn deerlendirmelerinin ve eylemlerinin ou zaman normlar tarafndan belirlendiine vurgu yapar. Dolaysyla normatif ahlak, nasl ahlakl yaanmas gerektiini anlatr. Normatif ahlakta filozof bylece bir takm ahlaki ilkeler koyup, bir hayat modeli oluturur. K. Nielsenin ifadesiyle sadece neyin iyi ve doru olduunu deil, nasl iyi bir insan olunacan da gstermeye alr. Normatif ahlak, neyin doru-neyin yanl; neyin iyi-neyin kt olduunu bilmek istediimizde ahlak alanndaki davranlarmz iin temel kriter olarak ilev grecek temel normlarn peindedir. Bylece, normatif ahlakn ilevi ahlaksal doru ve iyinin en st ilkelerini salamaktr. Normatif ahlak kuramlarnn en temelde amalad, belli durumlardaki eylemlerle ilgili yarg ve karar vermede bize rehberlik etmektir.
62
Normatif ahlak e ayrlmaktadr: 1. Sonusalc ahlak (teleolojik ahlak) 2. dev ahlak (deontolojik ahlak) 3. Erdem ahlak
Sonusalc (Teleolojik) Teori

Teleoloji olgusu temelde bir gayeye ynlendirmeyi ifade etmektedir. Teleolojik ahlak, kabaca gaye (ama) teorisidir. Teleoloji kavram Yunanca tamamlama ve bilgi szcklerinin birlemesinden olumutur. Teleoloji, hayal edilen amalara ulamay veya arzu edilen sonular elde etmeyi; doru davran, ahlaki ykmllk ya da dev gibi kavramlara tercih etmektedir. Kullanlacak aralarn ahlakilii konusunda kafa yormayan bu gr asndan bir davrann ahlaki durumunu belirleyen tek etkili faktr sonularn iyiliidir. Bylece eylemlerin ahlakiliini deerlendirmede odak noktas olarak sonular alnrken normatif temel olarak ise iyi esas alnr. Teleolojik teori bireylerin yapm olduu eylemlerin sonular zerine odaklanr ve eylemin doruluk ve yanlln, iyilik ve ktln sonularna bakarak deerlendirir. Bu teoriye gre ahlaki davranlar hedef ynelimlidir. Dolaysyla teleolojik gr asndan insan davran tek bana ne doru ne de yanltr. nemli olan husus, belirli bir durumda bir davrann sonucu olarak meydana gelen eydir. Bu teoriyi benimseyen birok felsefeciye gre, bir davrann ahlaki olarak doruluu sadece o davrann sonular tarafndan belirlenebilir. Bu adan, eer sonular iyi ise ya da arzu edilir ise o zaman davranlar dorudur; yok eer sonular kt ya da arzu edilmez iseler, o zaman davranlar yanltr. Bu tr yaklam benimseyen ahlak teorisyenlerine bu nedenle sonusalclar ad verilmitir. Sonusalc ahlak teorilerini egoizm ve faydaclk olarak ikiye ayrabiliriz.
ekil 3.3 Temel Teolojik Ahlak Teorileri
Teleolojik Ahlak
Egoizm
Faydaclk
Ahlaki Egoizm
Hazclk
Eylem
Kural
Egoizm
Egoizm, herhangi bir bireyin, bakalarna kar ne ykmlle mecbur, ne de bir fedakrla katlanmak zorunda olmadn ne srerek davranlarn ancak bireyin kendisi iin en yksek iyiye izin vermesi durumunda gsterilmesi gerektii dncesini kabul etmitir. Bu erevede egoistler, bir davrann doruluunu lerken, kendileri iin en iyi ve uzun vadeli kazanlar esas alrlar. Eer bir davran uzun vadede birey iin ktye oranla en yksek iyiyi ortaya karyorsa ya da muhtemelen karacaksa, bireyler o davran ortaya koymaldr. Egoizm, bireyler iin doru ve kabul edilebilir davranlar bireyin kiisel kar zerinden tanmlarken, her bireyin kendi kiisel karlarn maksimize edecek
63
ekilde karar alp davranacaklarn kabul eder. Egoizm, bu yaklam kiilerin btn tercihleri iin genelletirirler. Bylece, egoizm kiisel kar, zenginlik, g, hret, baarl bir kariyer, iyi bir zel yaam ve salk gibi olgular karsnda bir kiinin hibir ykmllk ve fedakrla mecbur olmadan kendi karlarn maksimize ediini ahlaki bir tercih olarak grr. Egoizm teorilerinden ahlaki egoizm ve hazclk olarak iki ekilde sz edilmektedir.
Ahlaki Egoizm
Ahlaki egoizm bak asnda kabul edilebilir tek geerli davran standard kendini gelitirme olarak grlr. Bir bireyin belirli bir durumda kendisi iin uygun olan artlar belirlediini, kendisi iin yararl ve yararsz olan eyleri hesapladn ve bylece kendi geliimine en yksek katkda bulunacak davran gerekletirdiini kabul etmektedir. lk rneini Thomas Hobbes (1588-1679)un grlerinin oluturduu ahlaki egozim, kiisel karn ahlak yoluyla merulatrlmasdr. Hobbesun, insan insann kurdudur eklindeki mehur tanmlamas, insan doasn bencillikle ve saldrganlkla karakterize etmitir. nsan doal durumunda bencildir ve varln koruma igdsyle hareket etmektedir. Dolaysyla her insann insanla sava sz konusudur. Hobbes, iyi ve kty arzularmzn tatmin ve tatminsizliiyle ilikilendirerek, her bireyin sadece kendisinin irade ve kontrolnde niyet ettiini arzu ve isteklerini gerekletirmesini iyilik olarak deerlendirmitir. Ahlaki egoizm, insann kendini dnmesini, sadece kendi karn gzeterek yapmasn bilimsel bir yasa olarak deil, ayn zamanda bir ahlak yasas olarak belirler. Bir ykmllk kuram olarak ahlaki egoizm, normatif bir ahlak grdr. nsann nasl davranmas gerektiini belirten, ahlaki kurallar koyan, en azndan bir ahlaki ilke gelitiren bu kuram, herkes kendi z karn hesaba katarak yapmaldr derken, ahlak kuraln evrenselletirerek, kategorik bir biimde ortaya koymaktadr. Ahlaki egoizm bylece nesnel ya da metafizik ahlaki deerlerinin var olmadn, bilimsel yasalarn ahlaki olgu ya da fenomenleri aklamak iin fazlasyla yeterli olduunu, ahlaklln doal arzu, istek, ilgi, kar ya da benzeri davransal faktrlere geri gtrlebileceini savunduu iin, doalc bir ahlak anlaydr. Ahlak psikolojiye indirgedii iin de ahlaki egoizm bilimci bir etik grdr.
Hazclk
Hazclk ya da hedonizm ilk kez Sokratesin rencisi Aristippos ve Epikuros tarafndan gelitirilmitir. Hedone, eski Yununcada haz ve zevk anlamna gelmektedir. Hedonizm ise hazclk demektir. Hedonizmin temelinde, hayatn en nemli deeri haz ve zevk almaktr ve ideal yaama ancak bu ekilde ulalr fikri vardr. Ahlaki eylemin amacn hazda bulan yaklam Aristippos (.. 435-355)da netleir. Bu teoriye gre iyi demek haz demektir; haz veren her ey iyi, ac veren her ey ise ktdr. Aristipposa gre her davrann nedeni, mutlu olma isteidir ve hayatn amac hazdr. Haz, insan insan eden duygudur. Plato, Aristotle, Mill, Moore, Sidgwick, Ross, Broad ve Epikuros da hazcl tartan filozoflardandr. Bu teoriye gre, bir eylem, ancak haz getiren veya haz amalayan bir eylem ise deerlidir. Ne var ki, bu kaba formuyla hazclk, niceliksel hazclk olarak da adlandrlr. Hazcln bu formu Aristippos dnda, pek az kii tarafndan temsil edilmitir. Baka bir deyile, iyiyi ve en yksek iyiyi mutluluk sayan, mutluluu ise bedensel hazza indirgeyen hazcln karsnda onun ok daha inceltilmi ve ge-
64
niletilmi bir biimi olan niteliksel hazcln yani, mutlulukuluun (eudaimonizm) daha yaygn olduu grlr (eudaimonia, Gereke mutluluk anlamna gelir). Mutluluun formln: Mutluluk=haz alma olarak tanmlayan bu grte, hazlar isel olarak iyidir ya da kendisinde iyi olan her ey kendi bana haz tar, diye dnlr. Bir hazc iin ac bile iyi bir yol olabilir ya da ahlaki adan iyi ve doru olarak kabul edilebilir.
SIRA SZDE
Sizce hayatta sadece haz almay ve zevk duymay ama edinen ve hazla sonulanacak eySIRA SZDE lemler iinde olan bireyin durumu nedir?
D asndan N E L M dikkat eken nokta, haz alarak ya da zevk duyarak yaamaBu gr nn ksa ve uzun dnemde sonularnn farkl olmasdr. Ksa dnemde haz veren ve zevk alnan S O pek R U ok eylemin uzun dnemde ac veren sonular vardr. Hazzn younluu, sreklilii ve miktar bu sonular uzun dnemde daha dramatik klmaktadr. Dier taraftan uzun vadede haz veren ve zevk alnan pek ok eylemde DKKAT ksa vadede aclarla iie bireyi brakr. rnein, youn bir emek ve uzun bir sre gerektiren keman almak kiiye ksa vadede ac uzun vadede haz verirken, siSIRA SZDE gara imek, alkol almak, bankaya borlanmak ve aldatc davranmak ksa vadede youn bir haz verirken uzun vadede aclarn temel kaynadr. Fakat pek ok kii bugn bu teorinin iyi yaam, hedonist yaamdr kabulyle hareket ettii iin kAMALARIMIZ sa vadeli yksek hazlar iin uzun vadede byk bedeller demektedir. Teorinin temel sorunu, haz veren eyi iyi olarak gsterirken, doru olarak gsterememesidir. Ayrca insann zevk peinde komas, bu tr sonular semesi K T A P kimin zevki? sorusunu akla getirmektedir. rnein, Gerekte hazz yaayan sigaray alan m, yoksa satan m? Kredi eken mteri mi, yoksa borlandrabilen piyasay istedii gibi ynlendirebilen kapital sahipleri mi? TELEVZYON Egoizmin niceliksel ve niteliksel olan her iki tr de sosyal, ekonomik, psikolojik vb. deiik balamlarda deiik ynlerden eletirilmi ve eitli olumsuz anlaylarla birlikte anlmtr. Bu anlaylardan birisi, egoist bir insann zevk dkNTERNET n ve zevkperest, yemek, imek, cinsel tatmin, an, hret gibi arzularn gidermekten baka bir ey dnmediidir. Dieri ise hayatn yksek amac ve erdemlerin kriteri olarak zevkin grlmesidir. Dolaysyla teori asndan nemli bir soru, nsanlarn her zaman kendi karlar asndan hareket etmeleri doru mudur? Baka bir deyile, insanlarn karlarna uygun olduu iin drst davranmamalar, merhametli olmamalar, yardm severlii reddetmeleri ne denli kabul edilebilir? nsan olarak kiilerin gerek zkarlar bu mudur?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Faydaclk
Faydaclara gre, faydaclk bir ahlak teorisidir. Jeremy Bentham tarafndan temelleri atlp sonra John Stuart Mill, Henry Sidgwick, A. Marshall vb. tarafndan gelitirilen bu teori bir yzyldan daha fazla baskn ahlak ve adalet teorisi olarak kabul grmtr. Faydac teorinin temel kavramlar kimi deiikliklere urasa da varln korumakta ve objektif bir anlay olarak cazibesini i dnyasnda hl devam ettirmektedir. Faydac teori, eylemlerin ahlaken doru olup olmadn, ortaya kan sonulara gre deerlendirmektedir. Bu teoriye gre, herhangi bir eylemin doasnda var olan bir iyilikten veya doruluktan sz edebilmemiz mmkn deildir. Faydac ahlak anlay, iyilii ve mutluluu kiinin elde ettii faydaya gre aklar. Kiinin hissettii ktlk ve mutsuzluk ise ac ile aklanr. nsanlarn nihai amac
65
iyilik ve mutlulua ulamak olduu iin, bireylerin yapt tek ey fayday maksimize edip, acy minimize etmektir. Faydaclk asndan bylece birey iin nemli olan ktye gre iyinin mmkn olan en yksek dengesini salayc davranta bulunmaktr. Faydacln temel konularn ele alan ve bu teoriyi gelitiren filozoflar belirttiimiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)dir. Bentham ve Millin gelitirdii bu teoriye gre, herhangi bir davrann doru veya yanl olmas davrantan etkilenen kiilere iyilik ya da ktlk getirmesine baldr. Faydaclkta, belli bir davrana karar vermeden nce dier davran seeneklerinin de gzden geirilmesi gereklidir. Herkes iin en fazla iyi sonucu veya en az kt sonucu gerektirecek olan davran veya uygulama seildii takdirde doru davran da seilmi olacaktr. Bylece, bir karara varmadan nce ilk yaplmas gereken ey davran ile ilgili seenekleri belirlemektir. Seenekler belirlendikten sonra ise eylemden etkilenecek her bir kii iin ve topluca herkes iin elde edilecek fayda ve maliyet hesaplanmaldr. Bu hesaplama sonucunda, faydas en fazla maliyeti ise en az olan seenek seilmelidir. Faydac kuramlar asndan bir eylemin ahlaki deeri o eylemin faydas ile llmelidir. Dolaysyla bir insann eylemi, o insan iin seenek dhilinde olan eylem tarzlar iinde en faydal olan setii lde ahlaki olacaktr ya da ahlaki bir deer tayacaktr. Faydacln ne kan isimlerinden olan Benthama gre, en faydal yani en doru eylem, en ok saydaki insan iin en fazla mutluluktur. Bentham, toplumun mutluluunu, toplumdaki btn bireylerin mutluluklarnn toplam olarak kabul etmektedir. Dolaysyla Benthama gre, bir eylemin doru eylem olmas iin her halkrda fayday en oklatrmas gerekir. Klasik faydacln nemli isimlerinden bir dieri olarak Mill Faydaclk adl almasnda faydacln bireye bakn ve ahlak anlayn aka tanmlamaktadr. Fayda ya da en byk mutluluk ilkesini ahlakn temeli olarak kabul eden Mill, eylemleri vermekte olduklar mutluluk orannda iyi sayarak, faydacln sonusalc karakterine vurgu yapmtr. Millin baknda fayda ve mutluluk insan davranlarnn amac ve onlar yneltme kuraldr. Baka bir deyile, istenir ve arzuya deer olarak grlen ey, mutluluk ve faydadan baka bir ey olamaz. Yalnzca herkesin kendi mutluluunu arzuladn sylenebilir ve gerek budur. Bylece, Mill iin mutluluk, insann yaay amalarndan ve ahlakn ltlerinden birisidir. Freser, faydac teorinin dier teorilere gre daha fazla kabul gren bir teori olduunu ne srmektedir. Bunun nedeni ise faydac teorinin nseziler ve uzun ykmllk listesine yneltmek yerine, deneyime bal kararlar verilebilmesi ve toplumsal olarak gzlemlenebilen olaylarn sonularna iaret etmesi olarak ifade edilmektedir. Baka bir deyile, faydac teorinin sayal bir faydaya dayanmas ve faydann llebilir ve kyaslanabilir olarak kabul edilmesi davranlarn deerlendirilebilmesi asndan onu kullanl klmtr. zellikle faydac teoriler, kiileri ahlaki ikilemlerde kurtarc zmlemesiyle en fazla tercih edilen teori olmutur. rnein, faydac teoriye gre, bir eylem sonuta faydal ise sre ierisindeki baz eyler ho grlebilir. Bu kabule gre; yalan sylemek ktdr ama bir alann motivasyonunu krmamak iin ya da bir hastann psikolojisini ykseltmek iin doruyu olduu gibi sylememek (tam olarak doruyu sylememek) kabul edilebilir bir durumdur. Zira sonu itibariyle salanacak fayda zarardan daha oktur. Faydaclk teorisi, iyilii bireye bal olarak tanmladndan ve toplumu bireylerin toplamndan ibaret grd iin, bireycidir. Faydaclk, evrensel insan haklaryla deil, ama insanlarn yasalarla dzenlenerek garanti altna alnm haklar ve
66
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
zgrlkleri fikrine katk salamtr. zellikle J. S. Mill bir kural faydacs olarak birinin zgrl, dierinin balad yerde biter szyle faydac teorinin gelimesine katk salam ve nn amtr. Sonuca ynelik faydac teoride bir pratiklik ve gereklik bulunmakla beraber, faydac teori sonunda ahlaki olmayan bir takm eylem ve tutumlara taviz vermek, hatta tevik etmekle eletirilmitir. Nitekim kimi yneticilerin ahlaki olmayan baz karar ve eylemleri faydac savunma ile merulatrma vakalarna sklkla rastlanlmtr. Velasquez (1998) bu konuda yaanm bir rnek verir. 1960larda Ford piyasadaki rekabetten dolay ksa srede yeni bir araba retir Ford Pinto. Ancak fazla zaman gemeden arabann bir takm sakncalar ierdii anlalr. Arabada gaz deposu, dingilin arkasna yerletirildii iin arkadan arpma durumunda deponun delinip gazn arka koltuklara doru yaylma ihtimali yksek grlr. Yaplan testler bu ihtimali kuvvetle destekler. Gerek bir kaza olmas durumunda kk bir kvlcm trajik sonulara yol aabilir. Bu durumda irket karar vermek iin bir yol ayrmna gelir: Ya bu hata dzeltilecek ya da grmezden gelinerek retime devam edilecektir. Kr-zarar analizi yaplr. Hatann dzeltilmesi irkete 137 milyon $a mal olmaktadr. Ancak byle bir seenek 180 kiinin lmn, 180 yank vakasn ve 2100 arabann yanmasn nleyecektir. Dier taraftan o dnemde irket baka bir seenei daha deerlendirir. lgili dnemde insana, yanklara ve arabalara biilen deer dikkate alnarak irkette yeni bir hesaplama daha yaplr. Bu seeneSIRA SZDE e gre, insan hayatna biilen deer resmi olarak 200.000$ sigorta irketlerinin ciddi yanklara bitii deer 67.000$, araba iin ise 700$ eklindedir. Ortaya kan hesaplara gre, retimin dzeltilmesi maliyeti 137$ iken; retime devam seeneiDNELM nin toplam maliyeti 49 milyon $dr. Tabi bu maliyetler satlacak arabalara eklenerek karlanaca iin tketiciler arabalar daha pahalya satn alacaklardr. S O teorisine R U Faydaclk gre doru karar, daha fazla insana daha fazla kazan ve en az zarar verecek karardr. Bu durumda dzeltmeye gitmek yerine retime devam etmek daha dorudur. Ancak bu sonu kr-zarar hesaplamasnn parasal yDKKAT zdr ve sadece irket asndan ele alnm eksik bir hesaplamadr. Yaknlarn kaybedenlerin ektii aclar, lenlerin yarm kalan hayatlarnda tamamlayamadkSIRA SZDE larnn dourduu eksiklikler, lmeyip de yananlarn ektii zdraplar hibir sigorta irketinin veya resmikabullerin hesaplarna almad bedellerdir. Bu olayda Ford, retime devam kararn alr ve sata devam eder. Ancak 60 lm ve bunun AMALARIMIZ iki misli de yank vakas sonucunda araba nihayet piyasadan ekilir. Hayatnda Suna Tevrz, Beta Basm A.., 2007, stanbul K Etik, T Editr. A P Faydaclk teorisi, salad birtakm katk ve sahip olduu bir takm kolaylklar yannda eksik T E Lbaz EVZY O N ve zayf ynleri nedeniyle de eletirilere maruz kalmtr: Bu eletirilerden birincisi, faydacln gerekten ileyen bir teori olup olmadnn sorgulanmas gerekliliine ilikindir. Bu bak asna gre, baz nemli durumlarda davrann sonularn tahmin edemeyebiliriz yani davrann fayda ve deeri N T E R N E T Bu nedenle bireyden davranta bulunmadan nce muhtemel hesaplanamayabilir. sonularn lmesini beklemek gereki olmayabilir. Sz konusu teoriye yaplan dier bir eletiri, iyi sonular verse bile baz davran veya eylemlerin znde yanl olabileceidir (hrszlk, cinayet, ikence, klelik vb.). Dier bir eletiri ise faydacln adil olmadyla ilgilidir. nk faydaclk toplam fayda ile ilgilenmekte ancak bu faydann nasl datlacayla hibir ekilde ilgilenmemektedir. Dolaysy-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
67
la potansiyel sorumluluk ve maliyet eit olmayan bir ekilde (adaletsizce) datlabilir. rnein, otoyol yapm iin evinizin ok az bir bedel karlnda ve sizin isteiniz olmamasna ramen devlet tarafndan zorla satn alnmas durumundaki gibi.
dev Ahlak (Deontolojik Teori)

Deontoloji terimi yaplmas gereken, kurallar, grevler ve emirler anlamndaki deontos (duty, dev) szcnden tretilmitir. Deontolojik teoriler, greve ya da deve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyilii, mutluluk, haz ve faydayla salayacak hibir eyin olmadn ileri sren filozofuyla nldr. Bu nedenle Kant Ahlak olarak da bilinir. Deontolojistlere gre, faydaclar ahlak dnyamzn ok basit bir resmini izmilerdir. Bir eylemin doruluuna karar vermede sonular yeter art olarak almak ok basit bir yaklamdr. Bu nedenle, deontolojik teori eylemlerin sonularn deil, bizatihi eylemin kendisini esas alr. En azndan baz davranlar sonucuna baklmakszn ahlaken bir ykmllktr. dev, ilke, irade, ykmllk, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlardr. Bu teoriye gre, sonularna baklmakszn baz ahlaki ilkeler balaycdr. Bu nedenle bir eylemin sonular iyi olsa bile baz eylemler yanl olarak deerlendirilebilir. rnein, bir deontolojist, masum bir insan ldrmenin ya da bir kiiye ciddi bir hakszlk yapmann doru olmadn dnr. Bu davranlar sonucunda ortaya kacak fayda ne olursa olsun fark etmez. nk byle bir davran bir birey olarak kiinin haklarn ihlal etmektedir. Fakat faydaclara gre bir kiinin lm eer en yksek fayday salyorsa, o davran kabul edilebilir bir davran olarak grlebilir. Bylece deontolojik kuramclar, doruluun belirleyiciliinde doru olan eyleri yapmaya younlarken (rnein, drstlk gibi ahlaki ilkelere bal kalarak), faydaclar toplum refahn en st dzeye (maksimum fayda) karacak eyleri yapmaya younlarlar.
ekil 3.4
Deontolojik Teoriler
Deontolojik Teoriler
Kant Ahlk
Haklar Teorisi
Adalet Teorisi
Deontolojik ahlak teorilerini, Kant ahlak, haklar teorisi ve adalet teorisi balklar altnda inceleyeceiz.
Kant Ahlak
dev Ahlaknn Bat felsefesindeki en byk temsilcisi Kanttr (1724-1804). Aydnlanma filozofu olan Kantn ahlak anlay ylesine yenilikler getirmitir ki Kant iin Ahlakn Newtonu yaktrmas bile yaplmtr. Bu iddia sahiplerine gre fiziksel dnyann yasalarnn bulunabileceini gsteren Newtondu; tinsel dnyann kesin ahlak yasalarnn akl tarafndan bilinebileceine ilk iaret eden de Kanttr. Bu benzetmenin bir abart olmad MacIntyrenin u szleriyle daha iyi anlalacaktr: Kantn etie/ahlaka ilikin srd fikirler ahlak tarihi asndan bir dnm noktas olarak grlr. Kanta kar kan pek ok dnr de dhil olmak zere felsefe yazlarnn byk ounluu iin ahlak, Kant terimlerle ifade edilir. n-
68
Resim 3.2 Immanuel Kant
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
k Kant kendi dnemine kadar ulaan ve o gne kadar ahlak tarihine egemen olan mutluluku ahlak anlaylarn tersine evirerek ahlakta yeni bir dnemin balatcs durumunda olan bir filozoftur. Kant olduka orijinal felsefi bir yap gelitirmitir. O, felsefi ahlakn amacnn, ahlaki geerlilii olan nihai temelleri oluturmak olduunu belirtmitir. Bu nihai temeller, sezgi, vicdan ve faydaya deil, akla dayanmaktadr. Bu balamda ahlak, her bir bireyin kiisel kar ve amalarndan tamamen uzak, herkese yol gsteren ve grevler ykleyen kural ve prensipler manzumesini salayan bir sistemdir. AhSIRA SZDE laki kurallar, eer evrensel olarak benimsenir ve btn rasyonel bireyler tarafndan kabul edilirse akln prensipleri olarak DNELM karmza kar. Dolaysyla faydac ahlak teorilerini temelden sarsan bu teori u tarz dncenin karsndadr: Hatalar ve S O R U yanllar ho grebiliriz, zira ancak bu ekilde yalnz kalmayz ve dostlarmz olur; dostlarmz olmal, nk kt durumlarda ve aresiz kalabiliriz; yalan syleme K K A itibarmz T meliyiz zira D ticari ve iimizi kaybedebiliriz. Kantn ahlak anlaynn temeli, her yerde ve her zaman neyi yapmak gerektiine deil,SIRA neyi istemek gerektiine dayanr. Ona gre, bilinsiz bir yapmann SZDE karsnda, isteme bir bilin ve sistem iidir. Bu prensip imperativ yani zorunlu bir karaktere sahiptir; nk insan her zaman zorunlu olarak iyiyi istemez. Bundan dolayAMALARIMIZ Kant, kategorik buyruktan sz etmektedir. Ahlakiliin belirlenmesinin ve temellendirilmesinin tek yolu kategorik buyruktan kaynaklanan iyiyi istemedir. te yandan istemenin otonomluu ahlakiliin temel prensibidir. Kendisi dndaki K T A P tm varlklarn adeta otomatie dayal davranlar karsnda, potansiyel olarak onu deil de bunu yapabilme yetenei, yani zgrl, insan dier varlklardan stn klan yegne bir zelliktir. Buna gre ahlak, zorunlu bir ekilde zgrln TELEVZYON fonksiyonudur; yani davrann ahlaki olarak esiz kymeti, eilimden dolay deil, iradi ya da istemsel olarak bir iyilik yapldnda ortaya kar. Kant ahlak ile ilgili geni bilgiye http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/922/11498.pdf NTE RNET adresinden ulaabilirsiniz. Neden dev ykmllmz yerine getirmeye niyet ederiz? yilik iin. Kanta gre iyi olan ey nesne olamaz, iyi olan tek ey iyi niyettir. Btn nesneler onlar kullanma niyetlerimize baldr ve niyetlerimize gre onlar iyi ya da kt olurlar. Ayn zamanda iyi niyet kendi bana iyidir bir sonuca ve koula bal deildir diyen Kant, iyi niyetin ahlaki niyet olduunu sylemitir. Baka bir deyile, eylemi anlaml klan, onun temelinde yatan istemenin, herhangi bir ierik tarafndan deil, tamamen ahlak yasas tarafndan belirlenmi olmasdr. Bir eylemin deeri, znde iyi olan niyete baldr. u dnyada insanlar arasnda, zengin-fakir, akll-daha az akll gibi farkllamalar vardr. Kantn ahlak sisteminde istemeye verilen nem i dnyada herkese tam hrriyet ve eitlik salamaktr. yle ki her insan, ahlak kurallarna uyarak vicdanyla uyumlu yaama kapasitesine sahiptir; baz insanlar mal ve serveti yetmedii, sal elvermedii ya da
NTERNET
69
baka nedenler yznden iyilik yapamayabilir olsa da her insan iyilii her durumda isteyebilir. Demek oluyor ki ahlak, eylemin bizzat kendisinde deil, her eyden nce insann bir eyi, doru drst yapmak/yaamak istemesinde, kurtuluu iin verdii mcadelededir. Kantn kategorik emrinin ilk formlasyonu ayn zamanda evrensel bir kural haline gelebilecek kurallara uygun davrandr. Her ne kadar bu cmle garip gelse de Kant ekonomik faaliyetlerde bile bir kiinin ahlaki olup olmadn gsteren bir test olarak kullanr. Bu rnee gre; dnn ki aresizce paraya ihtiyacnz var. Geri deme niyetiniz olmamasna ramen, birinden geri deyeceinize sz vererek bor para vermesini ister misiniz? inde bulunduunuz finansal durumun basks yalan sylemeyi hakl karr m? Kant bu eylemin kuraln evrenselletirerek yle der: Parasal adan aresiz bir durumda bulunan birinin geri deme niyeti olmakszn yalan syleyerek bor para almas ahlaki adan gz ard edilebilir. Byle bir evrensel kural akla uygun mudur? Kant, buna hayr diye cevap verir. Bylelikle kategorik emir ya da ykmllk bir test gibi alarak eylemlerin ahlaki olup olmadna bakar. Bir eylem ancak ve ancak eylemin temelindeki kategorik testi geerse gerekletirilebilir. Eer testi geemezse eylem ahlaki olarak yasaklanmtr. Kanta bu noktada verilecek dier iki rnek yle belirtilebilir. Bunlardan ilki i dnyasnda alan, ynetici ve mteri hrszlna yneliktir ve bu durum i hayatnda byk bir problemdir. Farz edelim ki hakl sebeplerle patronuna kzan bir alan firmadan bir eyler almay dnyor. Hrszla izin veren bir kural evrenselletirilebilir mi? Olmaz, nk rn ve hizmet snrldr ve ortak mlkiyet imknszdr. Eer hrszla izin veren bir kural evrenselleseydi zel mlkiyet diye bir ey olmazd. Eer herkesin herkesten bir ey alma hakk/zgrl olsayd, kimse bir ey sahibi olamazd. Norman Bowie, bu konuda yaad bir ansn yle aktarmaktadr: Marylandde tatildeyken bir deniz rnleri maazasn duvarnda bir yaz grdm: ek bozdurmuyoruz, bu da sebebi yaznn altnda neredeyse tm duvar kaplayan zerinde geri dnd, yetersiz bakiye yazan ve nceden dnm eklerin fotokopileri var. Bu maazada artk byle bir uygulama olamayacan ve bu dnemin kapandn iaret eden bu yazlar, yetersiz bakiye gsteren ek olaylarnn veya kredi kullanmlarnn olaan hale gelmesi durumunda bu tr ticaret uygulamalarnn imknsz olacana dair birer delildir. Dier bir rnek ise, anlamalarn tekrar mzakere edilmesiyle ortaya kan durumdur. rnein, General Motorsun ynetiminde Jose Lopezin bulunduu dnemde tedarikilerle yaanan nl General Motors hilesi, firmaya ar kazan salamtr. nk Lopez, firma tedarikileri ile fiyat yeniden mzakere ederek aaya ekmi ve firmann maliyetlerde herhangi bir kstlama yapmad halde ar krllk yapmasna neden olmutur. Tedarikisi ile daha nce yaplm olan anlamalar fiyatlama asndan yeniden mzakere etmesi kendisinin maliyetleri ksmamasn ve krna kr katmasn salamtr. Ancak sorulmaldr ki bu tr bir taktik kategorik emir testinden geer miydi? Cevap hayrdr. Eer anlamalar bozmaya izin veren bir kural evrenselleeydi kontrat/szleme diye bir ey kalmazd. yle davran ki senin iradenin maksimi her zaman ayn zamanda genel bir kanun ilkesi olarak geebilsin. Davrann arkasndaki maksim genel tabiat kanunu olsun. Dolaysyla genel yasa ve genel kural olmasn isteyebilecein bir ilkeye, maksimum yap: Kantn ifadesi yle hareket et ki hareket ve davranlarn ayn zamanda baka insanlar iin de bir ilke, bir yasa olsun eyliyle ahlaki ynlendirmelerde sklkla kullanlmaktadr. Bu almyla Kanta gre ahlakn temelini herkese
70
gre deimeyen bir ey oluturmaldr. Ancak bu ekliyle ahlaki davran koulsal bir durum olmad gibi, mutluluk ve faydaya da dayanmayacaktr. Kanta gre, ahlaki davran, durum ve koullar ne olursa olsun, ortaya konmas gereken bir davrantr. Bu nedenle ahlaki davran motive eden g, mutluluk, zevk ya da haz deil, ancak mutluluu hak etmek ve doru olmak olabilir. Kanta gre bir davrann doru olmas ahlaki olmasna baldr. Ahlaki adan iyi olmak ancak erdemle mmkndr. Erdem ise, mmkn olduunca doal eilimlere teslim olmamak, yalnzca zgr olan ahlak yasasna itaat etmek zere eylemde bulunmakla gerekleebilir. Dolaysyla Kant asndan bir davrann ahlaki olmas iin o davrann baz genel prensiplere uygun olmas gerekir. Bu prensipler aadaki gibi sralanabilir: Evrenselletirilebilirlik ve tersine evrilir olmas: Bir davrann evrensellemesi onun genel-geer olmas, o davrann her durumda kabul grmesi ve davran herkesin yapmasnn arzu edilir olmas anlamna gelmektedir. Herkes ayn eyi yapsa ne olurdu? sorusuyla genel geerlik test edilebilir. yi olurdu cevab, benim yapmam doruysa, herkesin yapmas da dorudurun kabul edilmesidir. Ayn davran bir bakas sana yapsayd houna gider miydi? sorusuna verilen olumlu cevap ise tersine evrilebilirliin kabuldr. Dolaysyla iyi durumda olanlar kt durumda olanlara yardm etmelidir. Aklyla hareket eden insan, herkes yardmdan kand takdirde, bir gn kendisinin de tek bana kalacan dnerek yardmn esirgemez. Tolstoya gre, bu prensibi Hz. Muhammedin dini anlaynda ve slm tarihinde grmek mmkndr. Hz. Muhammede sordular ki; Dinin esas ne zerine kurulmutur? O da yle cevap verdi: Kendiniz iin istediinizi bakalar iin de isteyin; kendiniz iin istemediinizi bakalar iin de istemeyin; ve slm inancna gre kendisi iin istediini mmin kardei iin istemeyen gerek mmin deildir. Baka varlklara sayg duyulmas: Kii, amacna ulamak iin bakalarn ara olarak kullanmamaldr. nsanlara itibar etmeli ve onlarn sahip olduklar haklar toplumun refah veya mutluluu iin feda edilmemelidir. Kii davranyla bakalarn kendi amac iin kullanmyorsa ve onlarn seimlerine sayg duyup, bu kapasitelerini gelitirmelerine yardmc oluyorsa ahlakldr. Aldatma, dolandrma, zorlama ve bask kiinin seme zgrlne gsterilen bir saygszlktr, dolaysyla ahlaki deildir. Kendi yeteneklerini bakalarnn yararna gelitirmek: Akl sahibi olan kendisine verilmi olan melekeleri gelitirmeyi arzular. Bu melekelerin kendisine verilmesinin nedeni hem kendisine hem de bakalarna hizmet edebilmesidir. Dolaysyla baz beceri ve yetenek sahibi olanlarn, zorluklarla karlasa bile bu melekeleri gelitirme grevi vardr. Deontolojik teoriler getiimiz yirmi yl ierisinde davran bilimcilerin en fazla bavurduklar teori olmutur. zellikle baz durumlar nleme ve deitirme midiyle davrana yn gsterme kurallar eklinde deontolojik mantk etkili olmutur. Ancak deontolojik teori baz ciddi eletirilerden de kurtulamamtr. Bunlardan birincisi; deontolojik teorinin hak ve ilkelere niin sayg gsterilmesi gerektiini aklamada baarsz olduu ynndedir. kincisi; deontolojik teoriler bir devin yerini tutabilecek baka bir devi tanmlamada yetersiz olmakta ve ortaya atma ktnda, bir hakkn ya da devin dierine nceliini belirlemede baarsz olmaktadr. Son olarak da bir hakkn ya da kuraln hangi durumda ihlal edilebileceini belirtmediklerinden dolay eletirilmilerdir.
71
Haklar Teorisi
Deontolojik teorilerden grev ve ilkelerden daha ok haklar zerine younlaan teoriye haklar teorisi denmektedir. Haklar teorisi, 13. yzylda yaam Katolik dnr Aquinolu Thomasn ncs olduu temelde aklc olan Doal Yasa Kuram olarak bilinen anlaya dayanr. Ancak yzyllar sonra, Doal Yasa Kuram, gereke, ierik, kavram ve anlam asndan deiiklie urayarak haklar temeline dayal bir ahlaki gr durumuna gelmitir. Hak, kiinin bir ey ile ilgili olarak sahip olduu ruhsattr. Bu ifadeye gre bir kii belli bir davran gsterme veya eylemde bulunma veya bakalarndan belli bir ekilde davran grme ruhsatna sahipse, o kii o ekilde davranma ve bakalarndan o davran bekleme ve grme hakkna sahiptir. Haklar birka grupta toplayabiliriz: Bunlardan ilki, bireylerin yasal haklar vardr; bunlar iktidarla ve kanunlarla deiebilir, uluslara gre farkllaabilir. nk kltrlerin ahlaki gelenek ve grenekleri haklarn olumasnda etkili olmaktadr. Seyahat edebilme hakk ya da anlamalara gre edinilen haklar bu gruptandr. Ahlaki haklar vardr, ahlaki haklarn ise kkleri derinlerdedir ve evrenseldir, kolay kolay deimez. Dier taraftan haklar genel ve zel haklar olarak da gruplandrmak mmkndr. zel haklar kiilerle snrldr. rnein, kontratlar kiilere zel haklardr. Taraflarn hak ve grevleri karlkl olup sadece o kiileri ilgilendirir. Genel haklar ise tm insanla aittir. Yaama hakk gibi. Kant ahlaknda ne yapmalym? eklindeki temel soru, haklara dayal ahlak teorisinde nelere hakkm var? eklinde karlk bulmaktadr. Bu teori, hukuk devleti ve liberal doktrinin toplum yaamnda hkim klnmasyla birlikte, zellikle II. Dnya Savandan sonra, evrensel dzeyde ele alnan ve balayc kurallar durumuna getirilen nsan Haklar Bildirgesi ile ahlaki ve politik adan haklarn en temel gstergelerden birisi olarak kabul edilir. Toplumsal yaamda, bireylerin yaama, dnce, inan, iletiim, seyahat vb. haklarn ve zgrlklerini gvence altna alan bir yapnn temel dayanan oluturur. Haklar teorisi asndan bir toplumda hukuki ve ynetsel dzenlemeler kadar toplumu oluturan kiilerin insan olmaktan kaynaklanan haklarnn neler olduunu bilmeleri ve istemeleri iin sosyokltrel yapda da deiimlere ihtiya gsterir. Baka bir deyile, haklar teorisi bireylerin, bireysel hak ve zgrlkleri konusunda bilinlenme dzeyine bal olarak talep edilen ve gelien bir yap gsterecektir. Haklar teorisi genel olarak btn kii ve gruplara ynelik belli temel hak ve zgrlklerin korunmasyla tutarl karar ve davranlar iermektedir. Bu haklar ve zgrlkler Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yer alan haklardr. Yaam ve gvenlik, doruluk, gizlilik, vicdan zgrl, konuma zgrl ve zel mlkiyet gibi alt hak zellikle ahlaki karar ve davranlarda dikkate alnmas ve uyulmas gereken haklar ifade eder. Bakalarna devredilmeyen doal haklar olarak grlen ve kiilerin sahip kmas ve sayg gstermesi gereken temel haklar yle ifade edebiliriz: Yaama ve Gvenlik: Bireylerin yaamnn gvenlik iinde olmasdr. Bu hak zellikle i dnyasnda firmalarda, kimyasal maddelerin kullanmna snrlamalar getirilmesini salar. Doruluk: Bu hak bireylerin bilgilendirilmeleri gereken konularda kastl olarak aldatlamayacan belirtir.
72
Gizlilik: Vatandalarn kendilerine ait kiisel bilgileri, hkmetten, dier kurum ve kiilerden, alanlardan koruma haklar olduuna iaret eder. Vicdan zgrl: Bu hak kiilerin, kendi inan ve ahlaki ilkelerini ihlal edecek emirleri yerine getirmeme haklarnn olduunu belirtir. zel Mlkiyet: Bu hak ise, kiilere, yaamn temel ihtiyalarn elde etme, kullanma ve sahip olma hakk verir. Kazanlm haklar belirleyen ve onlar koruyan haklar doktrini bireylerin ve kurumlarn, ahlaki olarak karar almalarnda ve deerlendirmede bulunmalarnda nemli bir temel olarak artan oranda kabul grmektedir. nk, bu haklara ulamada ve baka insanlar iinde bu haklar koruyup kollamada gsterilen baarszlklar, sz konusu kurumlarda ahlaki deerlerden uzaklamay beraberinde getirecektir. Anlald gibi, bu teori esas olarak, bireylere deer verilmesi ilkesine dayanmaktadr. zellikle byk lekli iletmelerin, toplum iindeki bireylerin ama, hedef ve ilgi odaklarn grmezlikten gelip onlar kendi amalar iin kullanmalar, bu haklarn ihlal edildiine ynelik uygulamalara dikkat ekmitir. rnein, kadnlarn cinsiyet ayrmcl nedeniyle tepe ynetim pozisyonlarna gelememeleri bu ekilde kadnlara ynelik kariyer frsat ve imknlarnn snrlandrlmas ve pek ok lkede aznlk ve gmenlerin tehlikeli ve riskli ilerde altrlmas ve cretlerinin ok dk tutulmas, ocuklarn ar i koullarnda smrlmesi vb. gibi bu haklarn ihlal edildii durumlar. Yine evre kirlilii asndan bir firmann zararl kimyasal atklar gndz deil, gece evreye boaltmas durumu da en temel haklara (yaama hakkna gibi) saldrda bulunmas demek olacaktr. Haklar teorisi, gvenlik, gizlilik, irade ve yaama gibi temel hak zgrlklerinin bulunduu ve bunlarn bireylerin kararlarnda gz ard edilmeyecei temel deikenler olduu temeline dayanmaktadr. Bylece haklar teorisi, dier kiilerin davranlarna kar olan snrlar iermektedir. rnein, Bir insann dier insandan zarar grmeme hakk vardr, ifadesi bu haklardaki karlkl ykmlle dikkat ekmektedir. rnein, Hammurabi Kanunlar deme ve salk hizmetlerine ilikin haklar ayrntlaryla aklamtr. Hammurabi Kanunlarna gre, eer biri doktora para verirse, o kiinin uygun hizmeti alma hakk vardr. Eer doktor paray kabul ederse, uygun hizmeti sunma ykmll vardr. Ayrca eer doktor uygun hizmeti yapyorsa, kendisine uygun deme yaplma hakk vardr ve eer hasta uygun hizmeti aldysa doktora yeterli cret deme ykmll vardr. Dolaysyla bu haklar (yaam, salk, varlk ve zgrlk) hkmetler tarafndan icat edilmedii veya yaratlmad iin doal haklar olarak kabul edilir. Haklar teorisinde kiisel haklarn snrlar ve bu snrlarn izilmesine ynelik tartmalarn olduu grlmektedir. Daha fazla zgrlk yanls olanlara gre, haklarn varl toplumsal, yasal ya bireysel haklar zedelemekte ve dolaysyla her trl snrlamalarn kaldrlmas gerekmektedir. Bir dier gruba gre ise haklarn, dier insanlarn haklar ile toplumun kabul grm ahlaki kurallaryla snrlandrlmas gerekmektedir. Ancak, bu ayrmda zellikle her trl ahlaki snrlamann kaldrlmasyla haklarda zgrlemeyi savunanlarn grlerini henz yeterince temellendiremedikleri ve byle bir durumda kiinin kendi sahip olduu znel deerlerin zgrlkleri kstlayc bir unsur olmamasnn garantisi bulunmad da sylenebilir. Dolaysyla, haklar teorisinde kiinin sahip olduu haklarn toplum ya da grupla dengeli olarak deerlendirilmesi fakat bu noktada kiinin odak noktas olarak alnmas gerektiinin alt bir kez daha izilmelidir. rnein, bir iletmede asl olan, alanlar olarak bireylerin haklardr. Bu haklar, kabul grm organi-
73
zasyon ve toplum haklar ile dierlerinin haklarn zedelemedii srece geerli ve asl kabul edilmelidir. Belirtilen hususlar dnda haklar teorisinin en zayf noktas, temel haklar asndan denge salamasndaki zorluk olarak belirtilmektedir. zellikle aznlklarn ve kadn alanlarn, erkek alanlara kar temel haklarndan olan, alma ve i kurma konusunda zorlandklar dikkat ekmektedir. Bir baka husus ise, iletmelerin kendi lkeleri dnda yatrm yapmalar sonucu, o lkedeki insanlarn alma haklarna katkda bulunmalarna karlk, kendi lkelerinde bu haklarn eksilmesine neden olduklar ynndeki tartmaya ak bir durumdur. Sorun, byle bir durumda kimin alma hakkna sayg gsterilmesi gerektiidir. Bu tr zayf noktalarna karn, teorinin, insan haklarn koruma ve ykseltmede hassasiyet kazanmay salamas ynyle deerlendirmelerde nemli bir katk saladna inanlmaktadr.
Adalet Teorisi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Adalet teorisinin temelini eski Yunan filozofu Aristonun retileri oluturmaktadr. Aristonun eit olanlarn eit, eit olmayanlarn da eit olmayanDbir ekilde N E L M ele alnmas gerektiini vurgulayan temel adalet ilkesine dayanmakla birlikte asl teorinin geS O R U liimine katk salayan Harvard filozoflarndan John Rawls (1921-)tr. DKKAT Rawls, Hobbes, Locke, Rousseau ve Kanttan dn ald toplum szlemesi fikri ile ie balar. Bu nedenle Rawlsn teorisiSIRA SZDE nin bir tr toplumsal szleme olduu iddia edilmekte ve baz durumlarda teori sosyal AMALARIMIZ szleme ve adalet teorisi (John Locke ve John Rawls) olarak birlikte ele alnmaktadr. Ancak Rawls adaletin ilkelerini ve koK T A P numunu belirlemeye alt Doruluk Olarak Adalet gryle ne kar. Rawls, adaleti sosyal kurumlarn bir erdemi olarak TELEVZYON ele alr, ancak adaletin tek bana kullanlan bir kavram olmadn belirtir. Adalet teorisi de hak teorisi gibi grev temelli olup, haklarla yakndan ilikilidir. John Rawlsun adalet teorisi ile ilgili geni bilgiye http://www.flsfdergisi.com/sayi10/81NTERNET 94.pdf adresinden ulaabilirsiniz. Rawls tarafndan ortaya atlan adalet teorisi, ahlaki davranlarla ilgili kararlarda haklara bal olarak drstlk, eitlik ve tarafszlk ilkelerini esas almakta ve kiilerin karar ve davranlarnda fayda ve maliyetleri ne lde eit dattna gre deerlendirme yapmaktadr. Bu adan Rawls, iyiye gre hakkn ncelii olduunu ileri srerek yle syler: Adaletin birincil sorunu, kurumlarn temel hak ve devleri datma ve sosyal ibirliindeki kazanlarn blnmesindeki yntemi belirlemektir. Hareket ve politikalarda datm ile ilgili ahlaki ilkeleri esas alan bu teori iin kiilerin gen ya da yal, zengin ya da fakir, kadn ya da erkek, tembel ya da alkan olmalarnn, yani toplum iindeki statlerinin hibir ekilde nemi yoktur. nemli olan adaletli davranmalar, adil olan semeye kendilerini zorlamalardr.
DNELM
Resim 3.3 John Rawls (1921-)

DKKAT S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
Adalet teorisinde yukardaki gre hizmet eden alt balk vardr; Datm (Blm) Adaleti: nsanlar arasnda iyinin ve ktnn (refah ve skntnn), hakkaniyetle paylatrlmasyla ilgilidir. Herhangi bir konuda bireyler eer o konunun snrlar ierisinde eitlerse, dier ynlerden farkl olsalar bile (din, dil, rk, ulus, cinsiyet vb.) faydalar ve maliyetler eit olarak datlmaldr. rnein, eer istihdam edilen kiilere verilen aylk maa, yaptklar belli bir i iin ise ayn ii yapanlara ayn maan verilmesi gerekir. Eer alt saat cretine gre cret alyorsa daha uzun alana verilen cret, daha ksa alana verilen cretten daha fazla olmaldr. Bu haliyle adalet prensibi, ie alnma, terfi ettirilme, cret denme ve iten karlmasnda blmn din, dil, ulus, cinsiyet fark gzetmeksizin hakl olmasn savunur. Adalet teorisinin temelinde insanlara hak ettiklerinin vermek vardr ancak neyi hak ettikleri konusundaki fikirler olduka farkldr. Dnyada yaanan krizlerin temelinde datm adaletinin gelimi lkeler lehine yoksul lkeler aleyhine bozulmasnn yatt belirtilmektedir. Ksas Adaleti: Bir toplulukta oluan refah ve skntnn topluluu oluturan bireyler arasnda hakkaniyetle bltrlmesi, genel anlamda adaletin tam yerine getirilmesi asndan yeterli olmayabilir. nk topluluu oluturan bireyler hata yapabilir ve yaplan hatalardan dolay evre zarar grebilir. Bu durumda hatay (yanl ii) yapan cezalandrmak ksas adaletiyle ilgilidir. Ksas adaleti, verilecek cezann adil olmasn ngrr. Cezann adaletli olmasnn baz artlar vardr. artlarn banda hatay yapan kiinin, yaptnn sorumluluunu tayabilmesi ve hesap verebilir olmas (ne yapt ve yaptnn sonucunu) grebilmesi gerekmektedir. Ksas adaletinin ileyebilmesi iin kiinin hatay bilerek ilemi olmas gerekir. Ayrca hatal davranla ilgili tm bilgilerin (delillerin) toplanmas, eksik bilgiyle cezalandrmaya gidilmemesi lazmdr. Son olarak da, verilecek cezann yaplan hatayla orantl olmas ve kim tarafndan yaplrsa yaplsn ayn hataya ayn cezann verilmesi gerekir. Cezay hatay yapana gre ayarlamak ya da kk bir yanla byk bir ceza vermek ne adalettir ne de hakkaniyet! Adaletin gce ve glye gre tanmland kresel ekonomide hem sulu hem de gl eklinde aknlmz gizleyemediimiz maalesef saysz rnek vardr. Telafi Adaleti: Hatalar ve yanllar bakalarna zarar verir. Telafi edici adalet zarar grenin zararlarnn telafi edilmesi ya da hakszla uramas durumunda ortaya kan hakszl giderecek ekilde davranmaktr. Bu durumda eer birinin malna zarar verdiysem, o mal yerine koymalym, salna zarar verdiysem tedavisini stlenmeliyim. Telfinin verilen zararla orantl olmas gerekir. Ancak birok durumda zarar aynen karlamak mmkn olmaz. Zarar verdiim bir kiinin kolunun kesilmesine veya lmesine sebep olmusam bunu nasl aynen telafi edebilirim! Bu gibi durumlarda hi olmazsa maddi zarar karlanr. Ancak uygulamada telfi edici ya da dzeltici adalet yerine getirilmesi tartmaya ak bir tablo sergiler. rnein, burkalar iine sokulmas sonucu birok Afgan kadnn D vitamini eksikliinden dolay erken yata kemik erimesi rahatszl ekmelerinin veya smrgeci lkelerin, girdikleri lkelerin imknlarn smrerek insanlarn madur etmelerinin telafisini kim nasl yklenecek? yle anlalyor ki ahlaki ilkelere uyulmadndan adaletin en zor iledii alan telafi edici adalettir. Adalet teorisinde n plana kan adalet, iyinin ve ktnn datmyla ilgili olarak datmc adalettir. Datmc adalet bireylere karlatrmal davranmasyla ilgili bir bak sunar. Bu bak asndan tipik adaletsizlik durumu, benzer koullarda bulunan benzer iki kiiden birine, dierinden daha iyi ya da daha kt davranmaktr. Bu durumda adaletsizlik, ilgili konudan sorumlu birey ya da gruba ykle-
75
nir. Birey ya da grup, sz konusu bireylerin ve bireylerin koullarnn farkl olduunu gsteremedike adaletsizlikle sulanacaktr. rnein bir vericinin olduu ama hastann bbrek nakli bekledii durumda, hangi hastay semek adaletlidir? Doktorun burada setii hastann koullarnn farklln ok iyi ortaya koymas gerekir. Sidgwick adaleti, sz konusu durumlar erevesinde yle formle eder; adalet, benzer durumlar benzer davranmak iken; adaletsizlik, benzer durumlarda farkl davranmaktr. Bu durum adaletin gerekli koulunu salamakla birlikte yeterli koulunu salamaz. nk Sidgwickin esas olarak syledii, eer adil olmak istiyorsak, kurallara gre eylemde bulunmamz gerekir. Bu forml belli bir dereceye kadar doru olmakla birlikte, bize kurallarn ne olmas gerektii konusunda hibir ey sylemez. Oysa asl nemli olan kurallarn adil olmasdr.
ERDEM AHLAKI
Erdem, ahlakn en temel kavramdr. Bu nedenle dinlerin ve klasik felsefecilerin en fazla vurgulad ahlaki deerdir. Erdem ilka ve ortaan deerleri varln iinde gren, rasyonel ve nesnel retilerinin aksine, zneye ait bir eydir ve deerlere ynelik eylem iin znenin ihtiya duyduu liyakat, yararllk ve yeterlilik olarak anlalabilir. Baka bir deyile erdem, bir deerin gerekletirilmesinde znenin belirli bir tarzda eylemde bulunabilme kapasitesi, yetisi ve yeterlilii anlamna gelir. rnein, Trkede erdem nceleri artam eklinde sylenmitir. Artamn artmak fiilinden geldii hatrlandnda artam veya erdemin insanda fazladan bulunmas gereken bir kapasite olarak anlald aktr. Bu nedenle erdem kavram, her tr stnlk ve fazilet iin kullanlmtr. Arapada fazilet olarak kavramn karlnn olmas, erdemin bir fazlalk ve stnl iaret ettiini gsterir. yi huyluluk, iyi kalplilik, iyi niyetlilik, iyi szllk, iyi davranllk ksaca, iyi ahlakllktr. Erdemlilik ou kere ahlakl ve karakter sahibi biri olmakla e anlaml kullanlr. Erdem ahlak denildiinde ilk akla gelen filozof Aristodur. Aristo iin insan ile ilgili sorulmas gereken insan zgr bir varlk klan eylem tarz veya ilev hangisidir?. Buna verilen cevap erdemdir. Aristo iin erdem ise insann ilevlerini en iyi ekilde yerine getirme halidir. Bylece Aristo, erdemi, herhangi bir eyi yerine getirirken en iyi ekilde yapmak, mutluluu ise bir eyi en iyi ekilde yerine getirmenin verdii duygu olarak tanmlar. Erdem ahlak, normatif ahlak teorilerinden biridir. Ancak erdem teorisi, devlere ve kurallara odaklanan deontolojik teori ve sonulara odaklanan teleolojik teorinin aksine, erdemleri yani kiinin ahlaki karakterini tanmlamaktadr. Baka bir deyile, bu teori ahlaklln temelinde iyi karakter zelliklerinin ve erdemlerinin gelitirilmesinin bulunduunu syler. rnein, ihtiyac olan birine yardm gerektii apak bir gerektir. Bu yardm gerekletirirken sonusalc ya da faydac biri iyiyi maksimize etmek iin bir deontolojist ahlaki olan bir kural dorultusunda davranlaca iin bir erdem etikisi ise hayrsever bir olarak, bir kiinin yardma ihtiyac olduu iin harekete geer. Erdem ahlak, her deontolojik ve teleolojik teorilere sorulan Nasl yaamalyz? sorusuna cevap ararken, nasl bir kii olduumuzu ortaya koyan ahlaki karakter bu karakterin dayanaklar olarak erdemlerin kendileri, motifleri, ahlak eitimi, arkadalk ve aile ilikileri vb. konularn darda braklm olmalarn sert bir ekilde eletirmitir. Bu teorinin ortaya kmasnda byk bir etkiye sahip olan Elizabeth Anscombe bunlardan biridir. 1958 ylnda Anscombe Modern Ahlak Felsefesi ba-
76
Resim 3.4 Elizabeth Anscombe (1919-2001)
lkl bir makale yaynlam ve ahlak; ykmllk, grev ve haklara ynelik tartmalardan kurtarp, tpk Aristo dnemindeki gibi, erdemi tekrar merkez almak gerekliliini yazmtr. Bylece 1960l ve 1970li yllarda erdem ahlak: 1- yapmaktan ziyade olmakla ilgilenen Ne tr bir eylemde bulunmalym? sorusundan ziyade Nasl biri olmalym? sorusunu soran ve belirli deontik kavramlar olarak ne kan dev, ykmllk, doruluk gibi olgular yerine olgunluk, erdem gibi kavramlar merkeze alan ajan/ahsa dayal bir alm yapmtr. Bylece erdem ahlakn dier ahlak teorilerinden ayran zellik eyleyen temelli oluudur; erdem ahlaknn temel kriteri eylemde bulunan kiinin ahlaksal iyiyi iselletirip iselletiremedii ya da ahlaki bakmdan iyi karaktere ulap ulaamaddr. nk kii belirli koullarda erdemli eylemlerde bulunabilir; ancak bu onun tmyle erdemli biri olduunu gstermez. Tpk bir krlang ile bahar gelmez sznde olduu gibi. Bu bak asyla erdem ahlak, ahlaki kararlar ve ahlaki bir tutum gelitirmenin bir sre olduunu, erdemlerin hangi yollarla gelitirildiinin ve insan ahlaki bir varlk olarak nasl ina edeceimizin sorularn sorduumuzda cevabn zellikle ilk yllarmzda bize verilecek ahlaki eitimden getiine dikkat ekmektedir. Gerekte, insann ocukluk yllarnda kazanaca erdemlerle, karmak karar alma srelerinin stesinden rahatlkla gelebileceini, ancak bu iin sonraki yllara braklmas durumunda bunun zor olabileceinin altn izmektedir. Anscombe, II. Dnya Savanda Hiroima ve Nagazakiye bomba atma kararn askeri bir gereke olarak aklayan Amerikann 33. Bakan Harry S. Truman iin yazd mektubunda sen bir katilsin ifadesi kullanm ve alt niversitenin Trumana onursal dl verme fikrine kar karak bu konudaki sorumluluktan kendini kurtaramayacan belirtmitir. Ayn ekilde Watergate skandal ortaya ktnda bakanlktan 1974 ylnda istifa etmek zorunda kalan Nixon, eytan adam olarak nitelendiinde erdem ahlak bakyla yarglanmtr. Erdem ahlak, bireyde bulunan erdemi veya iyi zelliklerindeki gelime ve ilerlemeyi ahlakiliin kayna olarak grr. Eer kii ahlakszlk zelliklerinden arnm ve erdemli birey ise iyidir. Genel olarak mertlik, cesaret, adaletlilik, drstllk, cmertlik gibi zelliklerle ifade edilen erdem tanmlamasnda liste daha fazla geniletilebilir. Bu listelerde yer verilen erdemler araclyla erdem ahlak bize ahlaki karar, yarg ve yaamn nesnel yeterliliklerinin dayanann Mutlak olan ve Mutlak olana giden deerlerle i ie olduunun gstererek din- ahlak birlikteliini ve gerekliliini artrmtr. Erdemlerin bu ekilde ortaya koyulmas ahlakta din sylemi hkim klan zellikleri verir. rnein, Hristiyanlkta nsanlarn sana yapmalarn istediin eyi sen de onlara yap. inanc merhametli balayc inanl, ileci bir hayat erdemler olarak grr. Kuran- Kerimde ise eyleyen olarak nce insana ve insann ayrt edici zelliklerine (nsan ycedir, nk o Allahn yklemek istedii emaneti kabul edendir. (Ahzb, 33/72); Allahn kendi ruhundan fledii (Hicr, 15/29); halifesi olarak setii (Bakara, 2/30) ve ktln ve iyiliin kaynaklar olarak yetenekleri verdii (ems, 91/8-9) varlktr. Dolaysyla ona verilen dnce ve akl yetene-
77
i ile birlikte iyiyi ktden ayrt etmek ve hangisini seeceine karar vermek ona kalmtr. Bylece insan zgrln sorumluluunu yklenmi bir varlktr ve bu sorumluluun ba ise gzel ahlakl olmak erdem ahlakna sahip bulunmaktr. Erdem ahlaknn avantaj, sonusalc ve deontolojik teorilerin her durumda kullandklar dorunun ne olduuna (Doru nedir?) ynelik karar verme abalarndaki karmak srelere girmemesidir. Dier taraftan her iki teoride de ahlaki bir ikilemle karlatnda ounlukla mulak ve birbirinin zdd olan rnekler ortaya koyulmasna karn, erdem ahlak byle bir ahlaki ikilem durumunda pratik zeknn nemini vurgular. Bylece profesyonel karar verme yeteneini olumsuz etkileyecek basklara kar durmak iin genel karakter yeterlilii salam olur.
NORMATF OLMAYAN AHLAK TEORLER

Normatif olmayan ahlak teorilerine gre; normatif teorilerin tm; tm insanlarn en yksek derecede hazza ulamalar gerekir. Kendin iin isteyebilecein yasa, bakalarnn da isteyebilecei bir yasa olmaldr ve Herkes kendi kar ve faydasn gzetmelidir vb. gibi ynlendirmelerde olana deil, olmas gereken zerine odaklanmas dolaysyla bir norm nitelii tadn belirtmekte ve bu durumu eletirmektedir. Bu nedenle normatif olmayan teoriler kimi zaman eletirel teoriler olarak tanmlanmtr. Bu teoriler olgular ve durumlar tanmlamaya, onlar birbiriyle karlatrmaya, zmlemeye, ortak ve farkl yanlarn gstermeye almtr.
ekil 3.5
Normatif Olmayan Ahlak Teorileri
Normatif olmayan Ahlak Teorileri
Tanmlayc Ahlak
Meta Ahlk
Objektivizm
Grecelik
drakilik
Sezgicilik
Normatif olmayan teoriler Anglo-Sakson felsefe evrelerinden ortaya kmtr. Tanmlayc ve metaetik eklinde iki ana gruba ayrlan normatif olmayan ahlak teorilerinin bu gruplar altnda da farkl kollara ayrlarak kendini genilettii grlmektedir (Bkz. ekil 7). Bunlar arasnda adndan en fazla sz ettiren grecelilik teorisine bu konu ierisinde ayrca deinilecektir. Bunun yannda Rossun sezgicilii, Ayerin duygusalcl, Haren mantkl da zerinde durulan dier teoriler olarak belirtilebilir.
Tanmlayc Ahlak
Ahlak alanlarndaki bilimsel yaklam tanmlayan bu gr norm bildirmek ya da kural koymak yerine, sadece insan eylemlerinin sonularn tanmlamaktadr. Normatif olmayan bir inceleme alan olarak tanmlayc ahlak, ahlaki davran ve inanlarn olaylara ve olgulara dayanarak tanmlanmas ve aklanmasdr. Baka bir deyile, tanmlayc ahlak dnyann nasl bir yer olmas gerektii veya olup olmad hakknda hibir sonuca ulamadan dnyay sadece tanmlar. Tanmlayc ahlak in-
78
sanlarn gerekte ne yapmay setiklerini ve bireylerin farkl durumlarda ayn tercihler yapp yapmadklar hakknda gzlemler yapar ve bilgiler toplar. Antropolog, sosyolog ve tarihilerin ahlaki davran incelerken kullandklar bu teoride gzlemci, ahlaki olgu ve olaylara dardan bakmakta, olaylar bilimsel bir yaklamla gzlemlemekte ve tasvir edip aklamaktadr. Ahlakn bu bran durumsal ahlak konusuyla ilgilidir. rnein, bir bireyin neden bir durumda hrszlk yaparken dier bir durumda yapmadn aratrr. Tanmlayc ahlak hangi deerlerin benimsenmesi, hangi ideallerin peine dlmesi gerektii sorularna hibir ekilde cevap verememektedir. Tanmlayc ahlakn zerinde en ok durduu konular; toplumun an, eref, itibar kurallar, insan hayatna zarar verme (ldrme vb.) ile ilgili kurallar, krtaj hakk, akrabalk sistemleri ve yallarn korunmasdr. Ksaca, tanmlayc ahlak temel olarak u sorular yneltir: Bireyler ahlaki normlar olarak neleri ileri srerler? Bireyler ahlaki problemler olduunda gerekte nasl davranrlar? Bireyler algladklar ahlaki ikilemleri nasl zmlerler? Bireyleri ahlakl ya da ahlak d davranmaya sevk eden en etkili nedenler nelerdir? Bireylere veya gruplara ahlaki seimleri yaparken hangi inanlar sistemi elik etmektedir? Normatif ahlak ne yaplmas ne yaplmamas ve nasl davranlmas gerektii zerinde dururken, tanmlayc ahlak insanlar hlihazrda ne yaptklar, nasl davrandklar ve bunlarn nedenleri zerinde durmaktadr. Benzer biimde, normatif ahlak verilen kararn ya da ortaya kan davrann bakalar tarafndan nasl karlanaca, onaylanp onaylanmayacan dikkate alrken; tanmlayc ahlak, ahlaki eylem balamnda olmas gereken deer ya da norm yerine, ahlaki inanlarmzla ilgili sosyolojik ya da psikolojik olgularla ilgilenir. Normatif ahlak bir reete yaklam iken, tanmlayc ahlak zmleyici bir yaklamdr. Bir ahlak/etik filozofu ahlaki grevleri tanmlayabilir ve zmleyebilir ancak, ahlakn asl grevi bu deildir. Bu nedenle normatif ahlaklar, tanmlayc ahlak bireylere ne yapp ne yaplmamas gerektiini belirtmemesi, hayatlarn nasl srdrmeleri gerektii konusunda yaamlarna rehberlik yapp yol gstermedikleri ve insanlara belli bir yaam biimi ve hayat tarz sunup sorumluluklarn bildirmedii iin eletirirken tersi kar klar da tanmlayclar tarafndan kullanlmtr.
Greceli Ahlak
Doru davrann tm insan topluluklar iin ayn olduunu yani tek ve mutlak bir doru olduunu savunan mutlak ahlak anlaynn karsnda olan greceli ahlak teorisine gre, doru farkl kltrlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kiilere gre deiebilir. Baka bir deyile, doru, yanl; iyi ve kt gibi ahlaki deerlendirmeler birey, grup ve toplumsal kltre gre deiir. Dolaysyla davrana ahlaki standartlar koymak doru deildir. Grecelilik ahlaki plralizm olarak da adlandrlmaktadr. Bu teoriye gre, toplumsal dzende bir deil, birden ok ahlaki norm ve ilkeler vardr. Objektif deer teorisini kabul etmeyen grecelilie gre, ahlaki deerler insan zihninin rndr, dolaysyla farkl zaman, mekn ve toplumlarda deimeyen ve kiilere sorumluluk ykleyen ahlaki deerlerden sz edilemez. Bylece btn insanlar balayc temel prensipleri olan kural koyucu (normatif) ahlak sistemleri kurmak da mmkn deildir. Bylece rlativistler iin ahlak temelinde balayc olan genel-geer ve kaytsz artsz bir norm bulmak imknszdr. Ahlaki rlativizme/grecelilie gre, ahlak normlarnn zamann akyla deitii, zaman zaman birbiriyle arpt bir yerde, iyi ve kt sfatlar btnyle rlatiftir.
79
OConnor rlatif temellendirmenin ahlak sahasnda onu hkim gr haline getirebileceine dikkat ekmektedir. OConnora gre: Bir nesnenin krmz olup olmad hususunda kan bir anlamazl zmek iin, zerinde ittifak edilen belirli usuller vardr. Oysa bir eylemin iyilii ve ktl konusunda ortaya kan bir anlamazln zmnde herkesin kabul edebilecei bir usul bulmak imknsz denecek kadar zordur. A ahssnn ahlaken iyi dedii bir fiile B ahsnn kt dedii ve her ikisinin de bunu sezgi ile kavradn syledii bir durumda, onlardan birine doru dierine yanl deme imkn kalmayacaktr. rnein, ahlaki prensip ve ilkeler farkl zaman, mekn ve blgesel eitlilii karladnda ahlak alannda rlativizm hkim olacak ve her ey rlatif olarak deerlendirilecektir. Bylece birilerinin iyi dediini, dierleri beklenmedik ekilde red edecek; birilerinin dev olarak grdn dierleri gln bulacak ve birilerinin rnek davran olarak nitelediklerine dierleri yaptrmla karlk verecektir. Dolaysyla evrensel ve herkes iin geerli ahlaki prensip ve normlardan sz edilmeyecektir. Bu noktada u soruyu yneltebiliriz. Evrensel karakterde temel ahlak prensiplerinden sz etmek imknsz olunca ne olur? Bu durumda; ahlaki ikilemlerin her biri kendi savunucularna gre doru olur. Nazilerin Yahudilere, Amerikallarn Irakllara; Afganlara ve dier igal ettii halklara reva grdkleri eylemler kendileri ve kendi deerleri adna ahlaki olur. Bylece adalet ile zulm, doruluk ile yalanclk, namusluluk ile namussuzluk ayn derecede iyi ve doru olarak grlebilir. Bu sonu ise insanln ahlaki pusulasn kaybetmesi ya da insan insan klan ahlaki fazilet ve erdemin nemini kaybetmesi demektir. Bu konuda pimanlk da yeter zr deildir. Dnyann byk finansal skandallarndan biri kabul edilen Enron olaynda Enron genel mdr Andrew Fastow eski patronlarnn dolandrclkla ilgili ceza davasndaki ifadesinde yle aklama yapmtr: Enron iin ben bir o zamanlar bir kahramandm; numaralar yaptmda (evrakta sahtecilik) kendime ve Enrona yardm ettiimi dnmtm. Greceli ahlak anlayna gre irketin varln srdrmesine yardm etmek iin yaplan kk bir dolandrclk o zaman Bay Fastow iin ahlaki bir sorun deildi. Sonrasnda durum ortaya ktnda syledii anladm ki ben ahlak pusulam kaybettim aklamas durum ge kavransa da olduka manidardr! nsan hereyin ltdr eklindeki nl nermeyi ortaya atan Yunanl filozof Protagorasa dayanan rlativizm, bireyi birim olarak alarak tm eletiri ihtimallerini, eletirinin geerliliini ve anlamlln ortadan kaldrp anlamsz klacak bir sonuca yneltir: Herkesin kendine gre bir dorusu vardr; doru veya gerek tek deildir, herkese gre deiir; tek veya birka deil, sonsuz anlamlandrma vardr; herkes kendine zg anlamlandrma/zmleme yapar. Bu tespit bugnn ve yarnn en temel problemlerinden birine bizi gtrr. Bu da rlatif (post-modern) bir anlayla bulandrlm ve iyinin ve ktnn tarifinin zorlat ve birbirine girdii bir ahlak anlaynn egemenliidir. Ahlaki rlativizmle karmza kan bu kaypak ve atmal durum iin Bauman yle demektedir: Kurallarn oulluu ahlaki seimlerin ikin ve onarlamaz biimde mphem grnmesine neden olacaktr. Bu mphemlik bir taraftan bize daha nce hi sahip olmadmz bir seim zgrl sunarken, dier taraftan hi bu kadar strapl olmadmz bir tereddt durumuna sokar. te gnmzn derin deer tartmalar ve rlativizmin belirsizlik ve kaypakl nedeniyle insan tereddte srkleyen yaps dnyay imdiden yormutur. Greceli teoriye baka bir eletiri Ahlaki prensibin yeri neresi olacak, bu prensibin kaynan nereye yerletireceiz? Bu yer kltr m, toplum mu, kii mi
80
yoksa grup diye adlandrdmz bir ey mi olacak? Snr nasl izeceiz? sorularn ynelten Velasquez (1998)den gelmektedir. Daha farkl bir eletiri ise insan haklarna ynelik olarak insann soyutlatrlmasnda sz konusudur. Rlativist teorinin grecelilii kutsamas insan haklarnn varln neredeyse imknsz klmaktadr. Bu postmodern bakla insanlarn ulusal kimliklerinden ve yaadklar corafyadan bamsz olarak birtakm haklara sahip olduunu savunmak kolay deildir. Ksacas, hakikat iddialarnn greceletirilii, kanlmaz olarak insan haklarn merulatran evrensel, ilkesel ve normatif temelin yklmasyla sonulanacaktr. Bylesine temelsiz bir durumda; doruyla yanl, iyiyle kty birbirinden ayrt edecek herhangi bir ltten yoksun olunacaktr. Bu ahlaki boluk ise haklar alannda hemen hemen her trl dnce ve pratii merulatrc bir ilev grecektir. Grecelilik teorisine itirazn ahlakn sadece kltrel deerleri deil insani deerleri dikkate almas gerektii noktasnda yaplmas gerekir. Kltr sadece belli ahlaki davranlarn nceliini tanmlamaktadr. Ahlak anlayn ekillendiren deerlerin kltrel yapya gre deitiini ileri srmek, gerek ve makul bir yaklam olarak grlebilir. Ancak doru ve yanl kavramlar herkes iin ayn eyi ifade etmedii srece smr, atma ve ahlak d uygulamalarn nlenmesi zordur. Bu nedenle yaplan deerlendirmelerde relativizm amann son noktas ahlaki deerleri mutlak bir varlkla ilikilendirme olarak ortaya konulmaktadr. Greceliliin genel geer ve mutlak olan reddi Dostoyevskinin nl szn hatrlatr. Tanr yoksa her eye izin verilebilir Ama Tanr varsa, ahlak diye bir ey olduunu sylemek mantkldr.
Meta-Etik
Normatif ahlak; ahlaki olarak neyin doru neyin yanl, ykmllklerimizin neler olduunu, neyin ya da kimin ahlak olarak iyi, kt ya da sorumlu olduuna karar vermemizi salayacak ykmllk ilkeleri ve genel deer yarglarn ortaya koyar. Meta-etik ise dolayl sonular dnda eyleme ilikin hibir ahlaki ilke ya da hedef nermez; esas olarak sadece felsefi analizden oluur. Meta-etik, bylece erdem, sorumluluk, iyi, dev, ykmllk gibi temel kavramlarn anlamlarnn analiz edilmesini salamaktadr. Bylece normatif ahlak da olduu gibi ahlak yarglar vermekten deil, ahlaki ifadeler zerine yarglar vermekten; ahlaki akl yrtmeden deil, ahlaki akl yrtme zerine akl yrtmelerden meydana gelmitir. Meta-etikiler gre, etik ahlak yarglar alandr. Meta-etik nermeler, ahlak ve onunla balantl konular hakknda hibir iddiada bulunmayp etik cmleler, kuramlar, sistemler hakknda konuur; baka bir deyile nasl ahlak etiin inceleme konusu ise, etik de meta-etiin konusudur. Dolaysyla meta-etik de deerler ve normlar, birer olgu olarak grlr ve nermeyi dile getiren kii ya da topluluk ifadedeki deer ve normlarn geerliliine ilikin kiisel yargsn iin iine katmad gibi sz konusu ahlaki normlarn X kiisi ya da Y topluluu iin fiilen geerli olduunu ileri srer, ama geerli olmalar gerektii iddiasnda bulunmaz. Meta-etik genelde u sorular sorar: 1-Doru, yanl, iyi, kt gibi etik kavramlarn tanm ve anlam nedir? Bu ya da benzeri kavramlarn yer ald yarglarn nemi, anlam ve ilevi nedir? Bu kavramlarn ya da yarglarn kullanm kurallar nelerdir? 2- Bu kavramlarn ahlaki ya da ahlaki olmayan kullanmlar birbirinden nasl ayrt edilebilir mi? Ahlakinin ahlaki olmayan dan fark nedir? 3- Eylem, vicdan, zgr irade, niyet, sz verme, zr dileme, gereke gibi kavramlarn
81
anlam nedir? 4- Etik yarglar ve deer yarglar gsterilebilir mi, aklanabilir mi ya da bunlarn geerlilikleri kantlanabilir mi? Evet ise, hangi anlamda, hangi ekilde? Ahlaki argmantasyonun mant nedir? Meta-etik, normatif deil bilimseldir. nk, 20. yzylda baat deer haline gelen bilimsellik dncesine gre, herhangi bir ahlaki ilke nermemek, iyiyi, kty, ykmll sylememek (bilimsel bak buna nesnellik zellii demektedir.) bilimselliin ltdr. Ahlak meta-etik grle normatif olmaktan kurtarlm, bilimselletirilmi ama bir benzetmeyle ona lobotomi yaplm bitkisel yaama terk edilmitir. nk bu teoride ahlakn/etiin yneldii nesne insan deil ve insan ilikilerinin bir btn olarak grlebilecek yaam deil ama yarglar vardr. Byle bir ahlak/etik zm beklenen alanlar iin elverili bir bak getirmemektedir. Tpta organ nakilleri, acsz lm (tenazi) vb. konularda kalc cevaplar bulunamamaktadr. Meta-etik, normatif deil bilimseldir. nk 20. yzylda baat deer haline gelen bilimsellik dncesine gre, herhangi bir ahlaki ilke nermemek, iyiyi, kty, ykmll sylememek gibi (bilimsel bak buna nesnellik zellii demektedir.) bilimselliin ltdr. Ahlak/Etik meta-etik grle normatif olmaktan kurtarlm, bilimselletirilmi ama bir benzetmeyle ona lobotomi yaplm bitkisel yaama terk edilmitir. nk bu teoride ahlakn/etiin yneldii nesne insan deil ve insan ilikilerinin bir btn olarak grlebilecek yaam deil ama yarglar vardr. Byle bir ahlak/etik zm beklenen alanlar iin elverili bir bak getirmemektedir. Tpta organ nakilleri, acsz lm(tenazi) vb. konularda kalc cevaplar bulunamamaktadr.
Sonu
Tm ahlak teorilerinin, ortak problemi; ister en yksek iyi, ister doru eylem, ister hak ve adaletli davran, isterse ahlaki bir karakter tanmlarnda olsun, hepsinin kendine gre bir ahlakllk tanm yapmalarna ramen ahlaki sorunlar zmede yetersiz kalmalardr. Hedonist retiler, mutluluku ve yararc olan tm ahlakll doal ya da doal temelli toplumsal istek eilim ve ihtiyalarn karlanmasna ynelik eylemlerinde bulduklar bilinmektedir. Dier taraftan, Kantn dev ahlak deontolojik ahlak retileri ise tam bir kartlkla, ahlakll otonom bir akl varl olarak kendisine koyduu ahlak yasalarna bal eylemlerde bulmaktadr. Erdem ahlak olarak ifade edilen retideki esas ise ahlaki eylemi erdemlerin okluu ve oulluunda grmesidir. Tm ahlaki teoriler alar st geerlilie sahip Mutlak ve Kutsal olan dnda anlk, rlatif ve atmal durumlar karsnda eksik ve aresizdir. Bu durum ahlak salt bilimsel bir aba olarak gren ve ahlak tinsel alann dnda brakan btn teorilerin kendini kurtaramad bir sonutur. Mutlak ve tek olann kurallarn ahlaki olann dnda tutmak insanoluna hangi adan baklrsa baklsn yarar salamamtr. Kresel erevedeki paralanmlk, blnmlk ve ezilmilikler hangi ahlaki ortak paydada buluturulursa buluturulsun daima eksik ve yetersiz kalmaya mahkm grnmektedir.
82
zet
A M A
Ahlak teorilerinin ilevini tanmlamak. Ahlak felsefesi, ahlak denen fenomen zerine dnmedir. Bu tanm gerei, ahlak, filozoflarn zerinde dnmesiyle var olmu alglanr. Oysa en ilkel toplumlarn bile ahlak vardr. Ama neyin ahlakl olduunu kestirmek kolay deildir. Bu nedenle neyin iyi, neyin kt; neyin doru, neyin yanl; neyin izin verilebilir, neyin izin verilemez olduunu aklayabilmek iin ahlak teorilerinden yararlanyoruz. Baka bir deyile ahlak teorilerinin ilevi, ahlaki yarglar ve sorunlara ynelik ikilemleri zmektir. Normatif ahlak teorisinin bak asn aklamak. Normatif ahlak, ahlak felsefenin normlar koyan bir alan olarak kabul etmektedir. Bu teoriler, neyin iyi, neyin kt; neyin doru neyin yanl olduunu bilmek istediimizde ahlak alanndaki davranlarmz iin temel kriter olarak ilev grecek normlarn peindedir. Bylece normatif ahlakn fonksiyonu doru ve iyinin en st ilkelerini salamaktr. Bu ilkeler ve davranlar, teleolojik, deontolojik ve erdem retileriyle yol gstermeye alr.
A M A
Normatif olmayan ahlak teorisinin bak asn aklamak. Normatif olmayan teoriler, ahlak retilerini tanmlamaya, onlar birbiriyle karlatrmaya, zmlemeye, ortak ve farkl yanlarn gstermeye ynelik ahlaki bak as ortaya koyan teoriler olarak aklanabilir. Bu teorilerin ilk ayan metaetik ve tanmlayc ahlak bak as olutururken, ikinci ayan ise, grecelilik, sezgicilik ve objektivizm gibi yaklamlar oluturur.
A M A
83
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerin hangisi ahlakn dnme ekillerinden biridir? a. Metafizik dnme b. Meta-etik dnme c. Objektif dnme d. Epistemolojik dnme e. Etimolojik dnme 2. Aadakilerden hangisi normatif olmayan ahlak teorilerinden biridir? a. Teleolojik ahlak b. Deontolojik ahlak c. Tanmlayc ahlak d. Erdem ahlak e. Faydac ahlak 3. Aadakilerden hangisi egoizm teorilerinden biridir? a. Faydaclk b. Grecelilik c. Kuralclk d. Hazclk e. Eylemcilik 4. Kategorik buyruk kavramndan aadaki hangi dnr bahsetmektedir? a. Aristippos b. Sidgwick c. Bentham d. Epikuros e. Kant 5. Aadakilerden hangisi Teleolojik Ahlak Teorilerinden biridir? a. Faydac ahlak teorisi b. Kant ahlak c. Adalet teorisi d. Haklar teorisi e. Erdem ahlak 6. Doru davrann birey, grup ve toplumsal kltre gre deieceini savunan ahlak teorisi aadakilerden hangisidir? a. Meta ahlak b. Greceli ahlak c. Ahlaki egoizm d. Tanmlayc ahlak e. Kant ahlak 7. Aadakilerden hangisi adalet teorisini gelitiren dnrdr? a. Sidgwick b. Kant c. Rawls d. Aristotle e. Anscombe 8. Mutluluu, insann yaay amalarndan ve ahlakn ltlerinden biri olarak gren dnr aadakilerden hangisidir? a. Jeremy Bentham b. Manuel G. Velasquez c. Immanuel Kant d. John Stuart Mill e. Jose Lopez 9. En ok saydaki insan iin en fazla mutlulukun en doru davran olduunu savunan dnr aadakilerden hangisidir? a. Jeremy Bentham b. Henry Ford c. Norman Bowie d. Aquinolu Thomas e. John Rawls 10. Deerlendirmeye yarayan, genel ya da genel geer olma iddiasnda olan nerme ifadesi aadakilerin hangisinin tanmdr? a. Ahlak b. Norm c. Etik d. Erdem e. Betimleme
84
Yaamn inden
CHICCO (ARTSANA S.P.A.) Chicco, tm dnyada bir dzine farkl marka olarak alan talyan Artsana Holdingin bir paras. Almanyada hamileler, bebekler ve kk ocuklar iin saysz rnleri olan Chicco ve Pretanal markalar ile tannyor. Artsana 40 yldan fazla bir sredir faaliyette. Pretanal sadece bebek donanm ve hamile rnleri satan irketler arasnda tm Avrupada en ok maazaya sahip olan. indeki Chicco tedariki firmalarndan biri olan Zhili Handicraft Factroyde 19 Kasm 1993te bir yangn kt. Orada bulunan arlkl olarak kadnlardan oluan 200 eleman kamaya alt. Ancak ok az kaabildi. nk alanlar mallar alar korkusuyla fabrika bir hapishane gibi kilitlenmiti; pencerelerde demir parmaklklar vard ve acil klar kapatlmt. Bina ayn zamanda mal deposu olarak da kullanld iin yangn hzla yayld. 87 kii ld, 47 kii ar yaral olarak kurtuldu. Alnan bilgilere gre alanlar fabrikaya hapseden iki mdr yine Artsana S.p.A/Chicco iin mal reten yeni bir fabrikada alyorlar. Artsana S.p.A./Chicco ancak yllar sonra, 1997 ylnda madurlara yaklak 155 Euro demeye raz oldu. Ancak madurlarn bir teki dahi imdiye kadar talyan irketinden tek bir kuru almad. irket 1999 ylnda avukatlar araclyla, parann yangn felaketiyle hibir balants olmayan sosyal projelerde kullanlmak zere datldn ilan etti. Bu, madurlar iin ayrlan fonun ktye kullanlmas demek tam anlamyla. Bu nedenle Hongkongdaki Toy Coalition, talyan irketini yine de kurbanlara tazminat demeye zorlamak iin Chicco oyuncaklarna kar uluslar aras bir kampanya balatt. Artsana S.p.A/Chicco (Nerede bir bebek varsa biz de oradayz.), web sitesinde gururla 1998den beri var olan bir irket kodeksi olduunu ve bu kodeksin, tm retici firmalara alma saatleri, cret, ya kk olanlarn altrlmas ve alanlarn salklarnn gvence altna alnmas konularndaki kurallara uyma ykmll getirdiini ifade ediyor. Dikkat! 2001 ylnn Mays ay sonunda, kitap yayna hazrlandktan sonra Zhili fabrikasnda bu yln Temmuz aynda kan yangnn madurlarnn ve lenlerin yaknlarnn her birinin talyan firmas Chiccodan 11.250 dolar yardm ald haberi ulat. (Hongkong Christian Coalitionnun Hans Weissa gnderdii 12 Haziran 2001 tarihli e-mail) Bu rnek uluslar aras kampanyalarn etkisini gsteriyor. Kaynak: Hans Weiss, Klaus Werner, Markalarn Kara Kitab, MediaCat Kitaplar, stanbul, 2003

1. b Yantnz yanl ise Ahlak, Etik ve Ahlak Teorisi Arasndaki liki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Olmayan Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Olmayan Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Olmayan Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normatif Ahlak Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. c 3. d 4. e 5. a 6. b 7. c 8. d 9. a 10. b
85

Sra Sizde 1 Ahlak, etikten nce gelir ve etik gerekelendirmeler sonrasnda ise ahlak teorisine dnr. Tm birey ve toplumlar belirli faaliyetlerde doru ve yanlla ilgili temel ahlak duygusuna sahiptir. Etik, ahlaki belirsizlik durumlarnda normatif kurallar genelletirme ve ahlak sistemli ve akla uygun bir hle getirme ile ilgili bir giriimi gsterir. Bu srecin sonunda ortaya kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluturur. Sra Sizde 2 Bireyin bilmedii, haz alarak ya da zevk duyarak yaamak ksa ve uzun dnemde sonular itibariyle farkldr. Ksa dnemde haz veren ve zevk alnan pek ok eylem, uzun dnemde ac sonular verir. Duyulan hazzn bykl ve sreklilii bu sonular uzun dnemde daha ac hale getirir. Bunun yannda, yarnlarda haz veren ve zevk alnan pek ok eylem, bugnde bireyi aclar iinde brakr.

Akarsu, B. (1982), Ahlak retileri, Remzi Kitabevi, stanbul. Arslan Z.(2001) Postmodern Sylem ve nsan Haklar Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 56-1. Arslan, M., (2001), ve Meslek Ahlak, Nobel Yaynclk, Ankara. Doan, . (2004) Etik- Ahlak Felsefesi-, nkilap Kitapevi, stanbul. Kl, R. (1993), Ahlak Temellendirme Problemi, Felsefe Kongresi Bildiriler Kitab. Kk, S. B. (2001), Ahlak ve Sosyal Sorumluluk, Beta Basm Yaym A.., stanbul. Pieper, A. (1992), Etie Giri, ev. Veysel Ataman-Gnl Sezer, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Etkilenenler yaklamnn tanmn ve geliim aamalarn aklayabilecek, letmeler ve liderler iin etik sorumluluun ne anlama geldiini ifade edebilecek, Liderlik tarznn iletmedeki etik anlay ve rgt kltrn nasl ekillendirdiini aklayabilecek, Etik ile liderlik, iletme yaps, iletmenin denetim sistemi ve rgt kltr arasndaki ilikiyi anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Etkilenenler Yaklam Etik Sorumluluk rgt Kltr Liderlik, Etik Liderlik
letmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik
GR BR SOSYAL VE EKONOMK ETKLENEN OLARAK LETME LETME VE LDER N PRAGMATK PRENSPLER LETME STRATEJS, LDERLK VE AHLAK SORUMLULUU LETME YAPISI VE LDERN ETK SORUMLULUU LDERLER, DENETM SSTEMLER VE ETK SORUMLULUK LETMELERDE LDERLK, KLTR VE ETK SORUMLULUK
letmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik

GR
Karmak yasal ve etik sorunlardan etkilenenler olarak iletmelerin doas ve sorumluluu ile ilgili nemli sorular, bugn i dnyasnda hala tartma konusudur. rnein, iletmeler rasyonel, kiilii olmayan kurumlar mdr? letmeler politik ve ekonomik gruplarn ynetimindeki i birlikleri midir? letmelerin bir vicdan var mdr? letmelerin topluma kar etik sorumluluu var mdr? Eer varsa hangi snrllklar iinde? Bu sorular, aada ortaya konmaya allan sorunlu konularn da birer parasdr. Eer iletmeler bir vicdana sahip deilse ve ncelikle kiilii olmayan, kr amal kurumlarsa, mteriler, alanlar, hkmet ve toplum gibi etkilenenlere ynelik sorumluluklar nelerdir? Kurallar nelerdir ve bu faaliyetleri kim ynetmelidir, etkilenenlere ynelik hangi etik ykmllklere sahiptir, eer deilse gelecekteki durum nedir? Eer iletmeler kr amal kurumlardan daha fazla bir anlam tayorsa, etik sorumluluklarnn temeli ve kayna nedir? Kimlere ekonomik ykmllkleri yannda baka sorumluluu vardr? letmeler nasl etkilenenlere kar etik ve sosyal sorumluluklarn uygulayabilir? Bu tartmalarn balangc, iletmelerin doas ve sosyal sorumluluuyla ilgili farkl gre dayanmaktadr: 1) letmelerin vicdan yoktur ve kiilii olmayan kurumlardr, sadece hissedarlarna kar sorumludurlar. 2) kinci gre gre iletmeler bireylere benzer. letmelerin vicdan vardr ve etkilenenleriyle ilikilerinde bir etik kurumu gibi davranr. 3) nc bak as ise iletmeleri bir ekonomik ve sosyal etkilenen olarak aklamaktadr. Bu bak as kart grlerle uzlamaya alr.
letmelerin Vicdan Yoktur

u bir gerektir ki iletmelerin byk ksm, iletme sahipleri ve hissedarlar iin kr amal alr. Buradaki nemli soru, iletmelerin hissedarlarna olduu kadar etkilenenlerine kar da etik sorumluluunun olup olmaddr. letmelerin kiilii yoktur, kr amal kurumlardr gr, iletmelerin ncelikli grevi kr elde etmektir, etik sorumlulukla hareket etmek deildir temeline dayanr. Bu gr, iletme etiinin erevesi iin nemlidir nk iletmelerin kiilii olmayan varlk olarak tanmlanmas, kuruma etik mesuliyet ve sorumluluun bir katk salamayacan iddia eder. Faydaclk temelli bu gr, iletmelerin geni kesimi iin en iyiyi saladn varsayar.
88
Adam Smith (1723-1790), bu gr ilk savunan bilim adamdr. Ona gre bireyler, kiisel karlarla motive olur grnmez el ilkesini benimser ve toplumun ekonomik refahn destekler. Bu gre gre iletmeler kiisel karlar ve sahiplerinin ekonomik beklentilerini karlayan etik d kurumlardr. Sosyal sorumlulukta kurallar ve bu kurallarn uygulanmas gereklidir. Bu hkmetlerin grevidir, iletmelerin deil. Thomas Hobbes ve Lockenin felsefesi de bu mant yanstmaktadr. Onlarn grne gre iletmeler ncelikle, iletme sahipleri, hissedarlar ve kr elde etme kapasitesini artran gruplarla ilgilenmelidir. letmeler kr elde ettiinde toplum kr elde eder. letmelerin retme rol, sorumluluk kurallarnn zerinde bir neme sahiptir. Bu gr savunan gnmz bilim adamlarndan biri Milton Friedmandr. Ona gre iletmelerin sadece bir sosyal sorumluluu vardr. O da kaynaklarn, karlarn artrmak iin kaynaklarn ve faaliyetlerini tasarlamak olduu kadar oyunu kurallarna gre oynamaktr. Oyunun kurallar ise mdahale ve sahtekarlk olmakszn ak ve zgr rekabettir. Ona gre serbest pazar sistemi oyunun kurallarn tanmlar ve bu toplumun iletmelerin temel sorumluluu olan iletme sahiplerinin ve hissedarlar iin kr elde etmeyi baarmada topluma yardmc olmas iin elverilidir. Friedman, iletmelerin grevinin topluma yardm etmek olmadn savunmutur. Ona gre iletmede sosyal sorumluluk faaliyetleri tasarladklar gibi gerekletiren yneticiler, hissedarlarn parasn kullanmazlar. Bu yneticiler hissedarlarn vergi memurlardr nk onlar temel alanlar yerine kamu grevlileri gibi hareket etmi olurlar. Benzer ekilde Theodore Levitte gre iletmelerin sadece iki sorumluluu vardr: Birincisi asgari seviyede yz yze ilikilerde nezaket kurallarna uyma ve ikincil maddi kazancn yollarn aratrmaktr. Bu bak asyla etik sorumluluun kaynaklar, iletmelerin dndadr. Grnmeyen el, hkmetimin eli ve dier etik denetim mekanizmalar, iletmelerin faaliyetlerini gzlemlemeli ve disiplin altna almaldr. Bu grn destekleyicilerinden olan John Kenneth Galbraitha gre ise iletmeler kiilii olmayan kurumlardr ve hkmetler iletmelerin sosyal sorumluluunu artrmak yerine faaliyetlerini etik adan denetlemelidir. Yukarda rnekleri ve grleri verilen bilim adamlar ve aratrmaclar yannda pek ok filozof, iletmelerin birey olmad ve amalarnn olamayaca grn savunmaktadr. Ancak iletme iindeki alanlar, iletmenin sosyal sorumluluklarnn olduuna inanmaktadr. rnein, Manuel Velasquez iletmelerin bir birey olarak grlemeyeceini iki nedene balamtr. Birincisi, eer iletmeler yanl hareketlerinden sorumlu tutulursa, bireylerin yanllar aratrlamaz ve cezalandrlamaz. Bu nedenle iletmelerin etie uygun olmayan davranlar engellenmemelidir. kincisi, iletmelerin amalar olan bireylerin grlmesi onlar, insanlktan daha geni olarak grmemize neden olur, sonular ve refah alanlarnkinden daha nemli olan bireyler. Bu nedenle iletme alanlar iletmenin amalarn ve bireylerin meruluunu feda ederek iletmenin karlarn ikincil duruma drebilir. Sonuta iletmenin iindeki bireydir, iletmenin kendisi deil. Ve alanlar yasal olmayan ya da etik d davranlarndan dolay hesap vermelidir. Velasqueze gre iletmelerin sosyal ve etik ykmllklerine ramen, iletmeler bir birey gibi davranan ya da amalar olan kurumlar deildir.
4. nite - letmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik
89
letmelerin Vicdan Vardr

Kart gre gre iletmeler, tpk bireyler gibidir. letmelerin vicdan vardr, gerekten deil ama iletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine kar bir etik kurum gibi davranmaldr. letme davran bu nedenle tpk bireylerin davran gibi etik standartlara gre gelitirilmelidir. letmeler amalara ynelik hareket eder ve bu nedenle hareketlerinin etik adan hesabn vermelidir. Yine bu bak asna gre iletmelerin sadece yasal ya da etik adan hareketlerinden sorumlu deildir ayn zamanda sosyal sorumlu davranmas gerekir, iyi vatanda olmaldrlar. Kenneth Goodpaster ve John Matthews rnein, iletmeler amalara, ekonomik deerlere ve stratejilere sahip olmalaryla inanld iin, bir vicdana sahip olmallar. Bu bilim adamlar gerekte iletmelerin bireylerle eit dzeyde bir vicdana sahip olmalar gerektiine inanmaktadrlar ancak iletmeleri bir birey olarak kabul etmek, iletmelerin sorumluluunu analiz etmede bir iskelet sunar. Eer iletmelerin bir amac olmazsa, bu bilim adamlarna gre bir ibirlii olarak iletmeler nasl etik adan sorumlu tutulabilir? Peter Frencha gre ise iletmeler amalar ynnde davranmaldr ve faaliyetlerinden etik adan sorumlu tutulmaldrlar. Frenche gre iletmeler kendi iletme i karar yapsna gre hareket etmelidir. letme i karar yaps, iletmenin ak emalar ve politikalarndan oluturulur. letme kararlar ak emalarnn ve iletme politikalarnn karar yapsyla vcut bulur. Frenche gre iletmenin kararlar ile bireylerin iletme ii karar yapsna ynelik fikirleri balantldr. letme ii karar yaps bireylerin, bireysel hareketlerinin kolektif biimidir. Frenche gre iletmelerin kararlar bireylerin iletme iindeki kararlaryla benzer deildir. lk gre benzer ekilde iletmelere ynelik bu bak as, belli snrllklara sahiptir. Uygulamada eit kolektif yap ve sadece bireylerle politik kararlarn alnmas ok zordur. zellikle byk iletmelerde farkl fikirler ve kararlar arasnda kolektiflik ve i birlii deikendir. Hatta iletme bakanlar ve st dzey yneticileri kararlar alrlar ve uygulanmas iin bask yaparlar. letmelerin bir birey ve etik kurumu olarak grld bak as, bugn bilinli bir ekilde yerletirilmeye allmaktadr ancak bu bak as sadece bireysel bir bak asdr. letme ii politik ve eitli kar gruplarnn varln gz ard etmektedir.
BR SOSYAL VE EKONOMK ETKLENEN OLARAK LETME

nc gr olan iletmeyi toplumda sosyal ve ekonomik etkilenen olarak grme, iletme ile hizmet gtrd kurumlar arasnda ilikinin doasnn bir pragmatik deerlendirmesi zerine odaklanr. Etkilenenler, bak as kr amal kurumlar yasal bir varlk ve bireylerin ve gruplarn ibirlii olarak grr. letme lideri ve st dzey yneticileri, sermayedarlarn ve iletme sahiplerinin karlarn maksimize etmek iin kiralanmlardr. Ancak bunu baarmak iin eitli etkilenenlerin (alanlar, mteriler, tedarikiler, hkmet kurumlar) beklentilerini, haklarn ve taleplerini karlamak zorundadr. Bu bak asna gre, iletmenin temel ykmlln, iletme sahiplerinin ekonomik beklentilerini karlamaktr. Ancak hayatta kalmak ve baarl olmak iin i ve d etkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve evresel taleplerini cevaplamak zorundadr. letmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan ilikilerinde sosyal ve etik adan sorumludur. Etkilenenlerin yasal haklar, drstlk ve doruluk gibi etik standart-
90
lara ynelik talepleri kadar maliyet ve fayda analizini faydacla gre gerekletirmek zorundadr. Etkilenenler analizi, doru ve yanl deerlendiren belli bir etik prensibi desteklemez ancak, farkl durumlarda iletmenin ve etkilenenlerinin etik prensiplere uyum salamasn salar. Buradaki nemli nokta, iletmeler baarl olabilmek iin haklara saygl olmay ve birimlerinin karlarn yasal hale getirmekle ykmldr. kinci grn aksine, iletmeler bireylere benzemez nk iletmeler bireylerden fazla yaar ve gelecek nesilide planlarna katarlar. Bu nedenle iletmelerin karlar, bireylerinkiyle benzer deildir. letmelerin vicdan sahibi olmas olas bir metafor deildir ancak bu gr, ietmelerin hissedarlar teorisinin nemli bir paras olan etkilenenlerine kar sosyal ve etik olduu kadar yasal ve ekonomik davranmak zorundadr, anlamna gelmektedir.
Sosyal Szleme
letmelere etkilenenler bak asyla bakan gr ayn zamanda sosyal szleme kavram temeline de oturmaktadr. letme ile etkilenenleri arasndaki sosyal szleme, kesin ve ak fikir birliine dayanr. Benzer ekilde Patricia Werhane karlkl gvene dayanan ilikiler kavramn kullanm ve bir etkilenenin ya da grubun bir dierinin karn gzeterek davranmas anlamna gelen gven ve ballk temeline dayanr. Bylesi ilikiler, karmak toplumlarda faaliyet gsteren iletmeler iin zellikle ok nemlidir. Laura Nash szlemeye dayanan etik kavramn kullanmtr. Szlemeye dayanan etik kavram sosyal szleme kavramyla ilikilidir ve etkilenenler yaklamnn kalbini oluturmaktadr. Szlemeye dayanan etik iletmeler, mteriler ve etkilenenler arasndaki sosyal olduu kadar ekonomik ilikilerin nemine vurgu yapar. letme yneticileri ve mteriler arasndaki ilikiler ve sosyal szlemeler, bir satc sorumludur anlayna dayanr, satcnn ya da alcnn dikkat etmesi deildir. Bu kavram, bir iliki kurmay mmkn klma kalitesine sahiptir. Deer ekler satclarn ve alclarn karlkl karlar temeline dayanr. Gvene dayanmayan ilikiler, uzun dnemde iletmelerin ekonomik amalarnda baarsz olmasna neden olur. Etkilenenler analizi sosyal szlemeler ve szlemeye dayanan etii temel alr. Yani iletmeler karlkl gvene dayanan ilikilerle yaamn srdrmek ve kr elde etmek iin yasal, ekonomik ve evresel olduu kadar sosyal ve etik ykmllkleri vardr. Topluma, ev sahibi lkeye ya da eitli kar gruplarna kar sosyal sorumlulukla davranmak, iletmelerin ekonomik olmayan nemli bir ykmlldr. letmeler sosyal ve etik adan alanlarna kar gvenli ve salkl bir i ortam salamakla ykmldr. letmeler ayn zamanda performans lt alan drst ve eit cretlendirme sistemi kurmak zorundadr. Buna ilaveten mterilerini hizmetleriyle rnlerin ieriiyle ilgili doru bir ekilde bilgilendirmek, gvenli hizmet ve rn sunmak zorundadr.
LETME VE LDER N PRAGMATK PRENSPLER

Norman Bowie ve Ronald Duskaa gre iletmelerin ykmllkleri kr elde etmeden ok daha fazladr. Ykmllkler, drst davranmay, kanlamayan ya da savunmas olmayan zararlara neden olma ve dierleri iin zararl olabilecek durumlar ile dierlerinin dzeltemeyecei durumlar engellemeyi de ierir. Ayrca iletmeler gerek anlamda yapmas gerekenler ve yapabileceklerini belirtmeyi ve minimum etik standard kriterlerine gre etik olmaldr.
91
Yapmas gerekenleri ve yapabileceklerini belirtme, eer maliyetler mterilerin talebini kesecekse iletmelerin gvenli rnler retmesini etik adan gerektirmez anlamndadr, mteriler rnn gvenliine kar fiyatn da deerlendirir. Eer satamayacaksa neden iletmelerden gvenli rnler retmesi talep edilir ya da beklenir? letmeler, yapabileceklerini yapmaldr. Minimum etik standardna gre iletmeler dierlerini olas zamandan koruma faaliyetleri konusunda taahht etmeli rn ya da hizmeti retmemelidir. En azndan iletmeler belli standartlara gre sataca gvenli rnleri tasarlamal, retmeli, datmal ve satmaldr.
Etkilenenler Olarak letmelerin Sosyal Gc ve Etik Temeli

Keith Davise gre iletmelerin ve liderin sosyal sorumluluu sosyal g ve eer iletmeler gce sahip olduklarnda sadece kurulan ilikiler iletmelerin ayn zamanda bu alanlarda hareketlerinden dolay sorumlu tutulmalarn zorunlu klaca grne dayanr. Bu bak as sorumluluun kati yasas olarak da adlandrlmaktadr. Uzun vadede toplumun sorumlu bulduu durumlarda gcn kullanmayan iletmeler, bu gc kaybetme eilimindedir. Davis iletme profesyonellerinin sosyal sorumlu olmak iin izlemesi gereken be geni ilke ya da ykmllk nermitir: letmeler toplumun kaynaklarnn vekili gibi bir sosyal role sahiptir. Toplum, kaynaklarn kullanmalar iin iletmelere emanet etmesi iin iletmeler sadece iletme sahipleri, mteriler ve sendikann deil tm etkilenenlerinin karlarna hizmet etmek zorundadr.
SIRA SZDE letmelerin toplumun kaynaklarnn vekili olmas ne anlama gelmektedir? SIRA SZDE
letmeler, toplumdan aldklar girdilerin ak bir makbuzunu ve kamuoyuDNELM na faaliyetleriyle ilgili ak bilgilendirme ile yani iki ak sistem gibi faaliyet gstermelidir. S Omaliyeti, R U Faaliyetlerin, rnn ya da hizmetin krll kadar sosyal retime devam edilip edilmeyecei karar iin gz nnde bulundurulmal ve hesaplanmaldr. Teknik ve ekonomik kriterler, iletmenin Dretime devam etKKAT me kararndan nce iletme faaliyetlerini, rnleri ya da hizmetlerinin sosyal etkileriyle desteklenmelidir. SIRA SZDE letme ii faaliyetlerin, rnn ve hizmetin sosyal maliyeti, tketicinin tketiminin toplum zerindeki etkilerini deyecek ekilde cretlendirilmelidir. letmeler, temel sosyal beklentileri ieren etkinlii iin bir birey gibi yAMALARIMIZ kmllkleri vardr. Bu be ilke, iletmenin etkilenenleriyle olan ilikilerinin etik temelini yaratmak ve gzden geirmek iin bir yap salar. K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Etkilenenler Yaklamnn Snrllklar ve Lider

letmeler iin etkilenenler gr, iletmelerin sosyal ve etik sorumluluklarn anTE LEVZYON lamada artan bir ekilde kullanlan bir yaklam haline gelmitir. Ancak ayn zamanda bu gr eletirilmektedir. Baz tartmalar liderlerle ilgilidir, ekonomik temelli ve krlar maksimize etmeye odaklanma temellidir. Bir baka eletiri konusu T E R N Etemele T bu grn, iletmelerin sosyal sorumluluu iin gvenilir bir N teorik sahip olmamasdr.
TELEVZYON
NTERNET
92
Etkilenenler grnn, iletmeler ve liderler iin takip edilmesi gereken ak etik standartlar nermemesine ramen, bu gr gerekidir, pratiktir aratrmaclara ve iletme alanlarna uyabilecekleri etik prensipler ortaya koyar. Etik etkilenenler bak as ayn zamanda iletmeleri ve lideri ilgili taraflarn krlarn artrmaya ynelik hem ekonomik hem de doruluk, drstlk ve faydaclk ilkelerine gre davranmaya zorlar. Bugn, iletmelerin faaliyetleriyle ilgili filozofik programlarla pek ok iletme yneticisi karlamamaktadr. Bu iletmelerin nemli sorunlar iermediklerinden kaynaklanyor gibi grnmektedir. letme etik sorumluluu asndan etkilenenlerin zayf ynleri ve sonularn ortaya koymak, etik sorunlar karsnda iletmenin sosyal sorumluluunu ve etik adan durumunu analiz etmek iin daha uygulanabilir ve ak bir kavramsal iskelet sunduu aktr.
LETME STRATEJS, LDERLK VE AHLAK SORUMLULUU

Ynetim literatrnde yap stratejiyi izler kabul edilmi bir organizasyon prensibidir. Bir iletmenin yaps, ynetsel ballk teorisine gre, stratejisi ile uyumlu olmaldr. Eer iletme uyumlu ve rekabete kar etkin faaliyet gstermek istiyorsa rgt kltr, etik sorumluluunu izler ve stratejiden de etkilenir. Strateji ve yap, alanlarn ahlak davranlarn nasl etkiler? letme liderleri stratejiyi oluturmaktan ve stratejiyi aka ifade etmekten sorumludur. Etik analistleri iin stratejinin anlam yap, kltr, lider ve kontrol sistemleri arasndaki organizasyonel ve kavramsal ilikinin, iletme alanlarnn hareket ve davranlarnn etie uygunluunu nasl etkilediidir. Burada tartlan, tasarlanan ve kararlatrlan stratejinin, aadaki yollarla iletme faaliyetlerinin etik ve meruiyetine etkileridir: Strateji, iletme faaliyetlerinin tm ynetsel ynlerini belirler. Yatrm stratejisi rnein, mteri tatmini ya da rn kalitesinin zerindeki esiz bymeyi vurgulayabilir. Liderleri gelitirecek teknik unsurlar vurgulayabilir. Ya da genel bir strateji, iletmenin faaliyetlerini, sosyal konulara, alanlarn haklarna ya da dier paydalarn gerekliliklerine doru ynlendirebilir. Strateji, liderin deerlerinin ve dllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgular. Bu yolla strateji, ynetim iin etik adan neyin nemli olduunu yanstr. Strateji, iletme faaliyetlerinin ynn ve niteliini belirler. Krll vurgulayan bir strateji, mterilerin beklentilerini ve gvenliini ya da yeniliki fikirleri gz ard eden bir nitelik oluturabilir. Bunun yannda organizasyonel dllendirme ve denetim sistemleri sklkla, geni stratejik ynelimin niteliini ve neyi vurguladn yanstr. nsan kaynaklar gelitirme giderlerindeki elde edilecek faydalar vurgulamak, donatlm, gereki olmayan harekete geme ve zel aktarm sistemlerinin varlnn bir gstergesidir. Yatrm stratejisi, iletmenin beklentilerini, i grme yollarn, dlleri, motivasyonunu performansn oluturur ve etkiler. Strateji, iletme faaliyetlerini, etik ya da etie uygun olmayan davrana neden olan etkileri yneten denetim sistemlerinin seimini de etkiler.
Stratejinin Drt Dzeyi

letmeler, stratejileri en az drt dzeyde belirler: Yatrm, firma, iletme ve fonksiyonel. Yatrm stratejisi, en geni dzeydir. letmenin toplumdaki roln, iletmenin gelecekte paydalar tarafndan nasl alglanacan tanmlar, iletmenin prensiplerini ve deerlerini ortaya koyar ve iletmenin varlk sebebini gsterir.
93
Firma stratejisi, iletmenin amalarn, hedeflerini, politika ve planlarnn odakland i alanlarn belirler. letme stratejisi, firma stratejisindeki ayrntlandrlm ama ve hedefleri, zel iletme faaliyetleri iin dntrr. Fonksiyonel strateji, iletme stratejisini, pazarlama, ar-ge, retim, sat ve dier fonksiyonel alanlara gre ayrntlandrr. Yatrm stratejisi dzeyinde ynetim kurulu ve st dzey yneticiler, kendi sosyal sorumluluklarn, paydalara olan taahhtlerini ortaya koyar. Firma stratejisi de etie ilikin grleri yanstmaldr. Freeman ve Gilbert iletmelerin yaptklar eyleri neden tercih ettiklerini anlamak iin tm paydalarn iletme faaliyetlerindeki deerleri anlamas gerekir. Firma stratejisini anlamak, tm paydalarn rekabetteki talep ettikleri deerleri anlamak demektir. Bu gr desteklemek zere Freeman ve Gilbert, firma stratejisi iin iki gerei belirtmitir: 1) Firma stratejisi, organizasyon alanlarnn ve paydalarnn deerlerinin bir anlayn yanstmak zorundadr. 2) Firma stratejisi, stratejik tercihin etik doasn yanstmak zorundadr. Bu yazarlara gre bireylerin ve kamunun haklar ncelikle iletme stratejisinde yer almaldr.
Strateji Uygulamas ve Gelitirilmesi

Stratejik sosyal ve ahlak sorumluluk ynelimleriyle ilgili uygulamalar ve ynetimi, bylesi faaliyetlerin belirlenmesi ve ekonomik olaylara gre llmesi daha zor olmas nedeniyle zor konulardr. Stratejik ynetim sreci 1) amalarn belirlenmesi, 2) stratejilerin belirlenmesi, 3) stratejilerin uygulanmas, 3) stratejilerin denetimi, 5) strateji gelitirme 6) evrenin analiz edilmesini ierir. Bu admlarn pek ou st ste gelir ve bir eri meydana getirerek aksi ynde hareket eder stratejinin uygulanmas ve ynetimi, uygulamada dorusal bir sre deildir. Stratejilerin denetimi ve gelitirilmesi, karlkl etkileimli bir sretir. evre analizi sklkla stratejilerin ve amalarn yeniden belirlenmesini gerektirir. Burada odaklanlan politik ya da ekonomik konular deil, etik ve sosyal sorumluluun, strateji uygulama ve gelitirme srecinin nasl bir paras olabileceidir. Uygulamada ekonomik, politik, teknolojik ve evresel amalar, stratejiler ve konular, zellikle g durumlarda ve krizlerde, iletmenin sosyal ve etik sorumluluklarnda geliir. Amalarn belirlenmesi aamasnda, etik ve sosyal sorumluluk konular ve ncelikleri st ynetim tarafndan belirlenmesi ve taktik planlarn hazrlanmas gerekir. Amalar, st ynetimin ve iletmenin deerlerini yanstr. Bylesi ncelikler fiziksel evre, mterilerin korunmas ve gvenli rnlerin retilme abalarnn artrlmasn ierir. Deer ifadeleri, belirlenen iletme amalarnn temelini gsterir. Strateji oluturma aamas, ynetsel, finansal ve sosyal konular asndan iletmenin gl ve zayf ynlerinin bir rekabeti analizini de ierir. Sosyal konular iin bir etik bak as bu aamada aka ifade edilmelidir ve bir iletmenin stratejilerindeki sosyal konular grme imkn, zedelenme olasl ve ykmllkler iin bir ilgiyi yanstlaldr. Bu aama boyunca, yneticiler sadece hedefledii zel amalardaki iletmenin risklerini ve frsatlar tahmin etmekle kalmamal, ayn zamanda mevcut paydalarna olan ykmllklerini ayrntlaryla aklamak zorundadr. nc aama olan strateji uygulamas boyunca, organizasyondaki tm ynetici ve alanlar, farkl yollarla bu srecin iinde yer alrlar. Sosyal ve etik sorumluluklar, strateji uygulamas aamasnda baz eyleri gvence altna alarak bir rol oynar. Uygulamada strateji ve kaynaklarn ortaya konmas iin prosedrler adil, doru ve eit olmaldr. Bylece iletme paydalar iin olan mtevelli sorumluluklarn ahlaka uygun bir ekilde yerine getirmi olur.
94
Drdnc aama olan strateji denetimi ve beinci aama strateji gelitirme boyunca iletme yneticileri, faaliyetlerin gerekleen performans ile hedeflenen performans lmek iin standartlar oluturur. Bu aamalar sresince yneticiler ayn zamanda, belirlenen performans kriterleri ile ekonomik sonular kadar etik ve sosyal sonularda deerlendirirler. Strateji denetimi aamasnda eer sonular, ortaya konan amalarla ayn izgide deilse, dzeltici faaliyet gerekletirilmelidir.
Sosyal Dinleyiciler ve Lider

Sosyal dinleyici kavram, 1970lerde, iletmelerin sosyal sorumluluk performansn takip etmelerinin bir yolu olarak gelitirilmitir. Bir iletmenin sosyal amalar ya da konularna kar performansn lmek amatr. Aznlklar, istihdam, kirlilik/evre, alma koullar, tketim-etkileri ve sosyal dinleyicileri ieren sosyal konular olarak insan sevgisine olan katklar olarak sralamtr. alanlar, mavirler, vergi zorunluluklar ve st dzey komiteler, sosyal dinleyicilere hizmet ve ynetmek iin istihdam edilmilerdir. Sosyal dinleyicilerin kullanmyla ilgili sorunlar, genellikle lme teknikleriyle ilgilidir. Geleneksel muhasebe metodlarnn uygunluu ispat edilememitir. Gnmzde liderler, sosyal performanslarn yksek tutmak iin ok sayda yaklam kullanmaktadr. Hala, sosyal dinleyiciler, iletmenin paydalarna paydalarmza kar sosyal sorumluluumuzu yerine getiriyoruz mesajn vermektedirler. Son olarak, strateji uygulama sreci olan altnc aamada, evre analiziyle liderler, 1) teknolojik, 2) politik, 3) ekonomik ve 4) organizasyondaki konular ve eilimleri tarar, tanmlar, gzlemler ve tahmin ederler. John Naisbittin Megatrendler adl kitab ve Alan Tofflern Gelecek oku adl kitab, evresel konular taram, gzlemlemi ve tahmin etmi, iletmeler ve bireyler zerindeki olas etkileri zerinde durmutur. Bir payda perspektifinden, bir liderin grevi, paydalarna olan sorumluluklarna ve ilikilerine olas etkileri olabilecek evresel konular belirlemekle ilgilidir. evreyle ilgili doru bilginin salanmas lidere olas olaylara bal potansiyel frsatlar ve riskleri tahmin etmesine yardmc olur. Daha sonra stratejiler bu konulara ynelik olarak oluturulabilir. Bir etik ve sosyal bak asndan liderler, bu stratejiler yoluyla, paydalarna olan ykmllklerini yerine getirmede baarl olacaktr. rnein, 2020 ylnda i gcndeki deiimleri tahmin etmek, iletmeler, yal alanlarn ift kariyerle alanlara artan kadn, yabanc ve vasfsz alanlara olan ihtiyacn uygun ve doru zamanl bir ekilde hazrlanmas gerektiini belirler. Esnek alma saatleri, salk programlar ve esnek liderlik tarz, bu deien i gc sorumluluklarnn ynetimine uygulanmak zorundadr. Liderler, i gcndeki bu eitlilie uygun alma programlarn anlamak ve uygulamak iin eitilmelidir.
LETME YAPISI VE LDERN ETK SORUMLULUU

Stratejiler belirlendikten sonra uygun organizasyonel yap oluturulmal ve uygulamalarla uyumlatracak ekilde harekete geirilmelidir. Pek ok byk iletme hiyerarik dzende yaplarak ynetilir. Hiyerari, paydalardan, ynetim kuruluna, st yneticiden st dzey bakanlara ve fonksiyonel yneticiler ile bu yneticilere rapor veren alanlara kadar uzanr. Paydalar, iletmenin i evresini oluturmamasna ramen, iletmenin yaps ve liderin politika oluturmas srecinde, karlarnn gzetilmesi gereklilii nedeniyle bu almada yer almaktadr.
95
letmeler st ynetimin altndaki seviyelerle ve ok sayda yolla yaplandrlabilirler. Byk iletmelerde genellikle: fonksiyonel, rn temelli, corafik ve matriks gibi pek ok organizasyon yaps tr vardr. letmeler ayn zamanda blmler, ubeler ya da bamsz kr merkezleri gibi alabilen stratejik i birimleri ile organize edilebilirler. Blmsel yaplar merkezlemi ya da merkezlememi olabilir, bu iletmenin doasna, iletmedeki liderlik tarzna, stratejisine ve evresel frsat ve tehditlere baldr. Wall Street Journalda yaymlanan 443 endstriyel sat eleman zerinde yaplan bir aratrmaya gre, iletme yaps etik davranlar etkilemektedir. zellikle brokratik iletmelerdeki sk denetim altndaki alanlar, giriimci, denetimin sk olmad iletmelerdeki alanlara gre daha etie uygun davranmaktadr. Bu durum, insanlarn sust yakalanma riskini gze alma olay vardr ile aklanabilir. rnek olaylar ayn zamanda, zellikle orta ve alt dzey yneticilerin kiisel ahlak standartlarn, iletmenin beklentileriyle uyumlatrma konusunda kendilerini zorunlu hissettiklerini gstermektedir. Byk iletmelerdeki liderler, kiisel etik deerleriyle iletmenin beklentilerini uyumlatrmann pek ok nedenini ortaya atmaktadrlar: Merkezlememi bir yap ile merkez politika ve prosedrleri arasnda az ya da hi koordinasyon olmamas, artan kr elde etme basklar sz konusu olduunda etie uygun olmayan davranlar iin bir iklimi tevik etmektedir. Gereki olmayan ksa dnemli ve alt seviyelerdeki kr paylar, alanlar zerindeki etie uygun olmayan faaliyetleri kabul etme basklarn artrr. ok saydaki finansal tevik ynelimleri zerindeki ar basklar, olas kararlarn ksa yolunu cesaretlendirir. Etie uygun olamayan organizasyonel ve i birimleri kltr, yasa d ve etie uygun olmayan hareketlere gz yumulan bir evre yaratr.
LDERLER, DENETM SSTEMLER VE ETK SORUMLULUK

Yatrm ve iletme stratejileri ayn zamanda, iletmede alan ynetici ve profesyoneller kadar yaplarn tipi ve denetim sistemleri uygulamalarn da etkileyebilir. Strateji, yap, alanlar ve iletme sistemlerinin ahlaki ynelimleri zerinde tartmalarda: Ksa dnem, alanlarn harcamalaryla, paydalarn karlar ve korumay gz ard eden mteri hizmetleri zerinde kr elde etmenin her trl yolunun benimsenmesini vurgulayan stratejileri destekleyen iletmelerde ahlaka uygun olmayan davranlarn yer edinmesi tevik edilir. Bylesi iletmeler ayn zamanda gevek muhasebe ve maliyet-denetim sistemlerine sahip olma eilimindeydi ancak byk bir olaslkla da etik kodlara sahip deildirler ya da bu kodlar tam olarak tartlmam ya da benimsenmemitir.
LETMELERDE LDERLK, KLTR VE ETK SORUMLULUK

Yksek dzeyli etik deerler iletmeleri tutan ruhu, kltr, amalar, ikincil amalar, sermayeye alanlarn katlm ya da liderlik deildir, niyettir. Niyet, iletme iinde kurucularn ve st ynetimin prensip ve deerleri yoluyla benimsenir, niyet liderlerin ve onlarn takipilerinin politika, prosedr, rnekler ve davranlar yoluyla eyleme dntrlr. Liderler stratejiyi, kltr, denetim ve dl sistemlerini hatta iletmedeki etkileimin doasn bile etkiler. Liderlik tarz-
96
nn etie uygun ya da uygun olmayan kltre ve ynelimlerine olan etkilerine iletme liderliinin doasyla ilgili genellemelerle balanabilir: zleyiciler olmadan, lider olamaz. Liderlik, baz alardan izleyicilerin bir fonksiyonudur. Gerekte alt seviyedeki pek ok alan, faaliyetleri yoluyla iletmenin vicdann ekillendirir. Bir kii, bu lider de olsa, iletmedeki tek etik rnek olamaz. Liderin etik nitelii ve rnekleri oluturmasna ramen, izleyiciler ahlaki evreyi zenginletirmek iin ahlaki liderlii paylamak zorundadr. Tek ya da en iyi ahlaki liderlik ya da ynetim tarz yoktur. zleyiciler asndan etik liderliin iki modelinden sz edilebilir. Bunlardan ilki bir sreklilik ve ikincisi de hareket tarzndaki liderlik olarak karakterize edilmitir. Her iki modelde de organizasyonlarda etik liderliinin nasl gelitirilebileceini gsterme amalanmtr.
Etik Liderlik Tarzlar

Organizasyonlarda ve etik sistemlerindeki etik liderlii, aadaki skaladaki gibi zetlenebilir: Maniplatr liderlik biimi, liderlii etik erevesi dnda gren, Machivellian etik zerine oturmutur. Bu nedenle son hak, ulalmas beklenen amac ifade etmektedir. Bu yaklamda etik liderlik tarz egoisttir ve temel olarak ekonomik olma ile motive edilmitir. Gven ve ilikilerin oluturma ilgilerine ve kaliteden yoksundur. Ksa dnemli amalara odaklanmtr. Brokratik lider, kural temelli etik liderlik biimidir. nl Alman sosyolog Weberin teorisi zerine oturmutur. Brokratik lider, ideal organizasyonel brokrasiyi ekillendiren rasyonel prensiplerle hareket eder. Bu organizasyonun fonksiyonlarn ve amacn aklayan kurallarn bir bileimidir. Denetim yapsnn emir-komuta zincirini gsteren bir hiyerari, iyi tanmlanm i tanmlar, iletiim kuran ve kurallar empoze eden profesyonel ynetici, derece ve ayrcalklarla dllendirilmi, konusunda uzman olarak kabul edilen teknik adan kaliteli alanlar demektir. Bu liderlik tarznda zorlayc g doru eyleri yapmak anlamnda etkinlikten ok ileri doru yapmak anlamnda verimliliktir. Bu liderlik biiminin sadece amalar, rasyonel kriterlere dayanan temel kararlar gibi arzu edilen bir amaca sahiptir, ahlakla ilgili sorunlar genellikle ihmal suu ile ilgilidir. Buradaki lider, tm kurallar tam olarak uygulayabilir ancak kurallarda ve emirlerde yer almamas nedeniyle kanunlarn ngrd insan ihtiyalarna zen gsterilmemesiyle, bir kiiyi istemeden incitebilir. Kurallar, tm sorunlarn ve ihtiyalarn adresi olamaz. yi niyetli bir brokratik ynetici etie uygun olmayan davranlar sergileyebilir ancak yneticinin abalar dierleri iin etik olmayan sonular dourabilir. Profesyonel lider, etkinlii yani doru eyleri yapmay amalar. Bu tarzn teorisi Peter Drukern prensiplerine dayanr ve liderler bakalar vastasyla etkin bir ekilde i yapmak iin aralara ve yeteneklere sahip bir profesyoneldir. Bir sosyal anlama olarak etik, bu ynetim biiminde tpk nceki iki tarzda olduu gibi faaliyetler yerine getirmek iin etie uygun olmayan teknik ve tavrlar uygular. Bu liderlik biiminde temel etik problem, rgt kltr ve ynetim kadrosunun etie uygun olmayan davranlar sergileme olasldr. Grupthink ortaya kabilir. Topluluk, kendisinin yoldan kmasna neden olabilir. Yetenekler ve eitim yoluyla profesyonel ynetici hala etie uygun olmayan davranlara eilimlidir.
97
Son olarak dnmc liderlik biimi, James Macgregor Burnsun teorisine dayaldr. Kiisel etik temeli zerine kuruludur. Dnmc lider, izleyicilerle olan ilikilerinin etkinliini temel alr. Ayn zamanda bu liderlik biimi, ilikilere karizma, enerji ve heyecan katmaldr. Dnmc lider, izleyicilerin kendilerini gerekletirmelerinin ve bymelerinin iinde yer alr ve izleyicileri potansiyelleri ile deerlendirir. Bu tip lider dierlerini motive eder, deerlerini belirler ve yceltir. Personel glendirme, koluk ve dierlerinin liderliini tevik etmek tipik zelliidir. Bu liderlik biiminde etik, liderlerin ve izleyicilerin her ikisinin arzular ve insani tavrlarnn dzeyinden doar ve sonu olarak her ikisinin zerinde dnmc bir etkiye sahiptir. William Hitt, tm liderlik yaklamlarn iermek olarak terimlendirdii drt etik liderlik yaklamn bir sreklilik zerine tamtr. Tm liderlik yaklamlarn ieren lider, skala zerindeki drt liderlik biiminin her birinin eksikliklerinden renir ve tmnn gl ynlerini kullanr. rnein, manipulatif lider gcn etkin kullanmn gerekletirir. Ancak bu tarzn hile ve fonksiyonlarn almamas durumunda, g kullanmndan kanlmaldr. Brokratik ynetici iin deerli olan, kurallarn, rollerin ve sorumluluklarn etkin kullanmdr ancak bunlar anlamlar yerine sonulara odaklanmamaldr. Profesyonel yneticide deerli olan sonulardr. nsani konular, fiziksel ve mali kaynaklar sonulardan daha yksek deerli olmaldr. Dnmc lider, alanlar glendirmeye nem verir ancak, bu zellik ynetimin tam olarak yapmas gereken grevler arasnda deildir. Bir birey ve bir payda olarak sosyal sorumlu liderler, haklar, hakkaniyet ve grevler gibi etie ilikin kriterler araclyla kendi vicdanlarn da katarak ciddi bir ekilde yapmas gerekenleri belirlemelidir.
Etik Liderlerin Davran Biimleri

Liderler ve liderlik biimi, Davran I, Davran II ya da Davran III profili eklinde tanmlanabilir. Bu gr, Professor Thomas Croninin liderlikle ilgili grlerine dayanr. Burada vurgulanmak istenen grevler, politika ya da yasalara bal liderlerin rolleri ve sorumluluklardr. Model ayn zamanda dinamiktir ve liderler bir tarz dierine tayabilirler, liderlik ve organizasyonel ya da sosyal konular arasnda iliki ve geliim gerekletirilebilir. Davran I: Liderler sorunlardan balar ve ekil verir. Genellikle formal organizasyonlarn dndadrlar ve deiimin ncleridir. Bu liderler kahindirler, halka yakndrlar ve sarscdrlar. Olaylarn atsdrlar ve bazen grnen sorunlar grnmez klan protestocudurlar. Onlar, kiisel rnekler, tecrbeler ve karizmatik motivasyon yoluyla liderlik ederler. Davran I liderleri sklkla grev ve hakkaniyet duygusuyla hareket ederler. Onlar kiisel anlamda hukuksal sistemin adil olmayan ya da hakszlklar tecrbe etmi ya da gzlemlemilerdir ve kendileri iin ilikileri iin ya da riskli gruplarn zararl faaliyetlerine kar hazklkldr. zmler yaratr ve bunlar aka ifade eder. Davran I lideri, Davran II ve hatta Davran III lideri gibi davranabilir. Davran II: Bu lider, sorunlar tpk Davran I liderindeki gibi politika ve yasalardan kaynaklanr. Bu liderlik biimi mzakereyi, i birlii oluturmay, ihtiyatl olmay ve kurallar belirlemeyi gerektirir. Bu liderler biimsel organizasyonun bir paras olabilecei gibi biimsel olmayan organizasyonun da olabilirler. Davran II liderleri, sistemin politikalardan ya da kurallardan kaynaklanan sorunlar harekete geirmek iin formal ve informal gcn etkin bir ekilde kullanmak zorundadr. Davran II liderleri, etik adan i ve doruluk duygusuyla motive olmutur.
98
Onlar politika ve yasalarn son biimine gre sonular birletirecek ekilde davranrlar. Onlar, dierlerine ve gelecek nesillere kar olan etie ilikin sorumluluklarnn bilincindedir. Onlarn ayn zamanda tarihsel misyonlarnda etie dair duyarllklar vardr. Davran III: Bu liderlik tarznda Davran I ve Davran II liderleri tarafndan ar bir ekilde ilerleyen yasa, politika ve sorunlar tevik eder ve zorlar. Bu liderler nemli konular kurumsallatrr, daha sonra simgelerle ifade eder. nemli konularn, politikalarn ve yasalarn srekliliini salar. Davran III liderleri ayn zamanda bu politika ve yasalarn varln srekli hale getirmek iin kiisel rneklerle olduu kadar gl ilikiler ve alarla zorlamak iin karizmasn kullanr. ou zaman davran III liderleri faydacl ve egoist etie uygun hareket eder. Onlar politika ve yasalar, dierleri ve kendi karlar iin deerlendirir. Buna gre uygular ve destekler. Davran I, II ve III liderleri geni etik prensiplerle motive olmutur. Davran I liderleri, genel kabul grm ve kiisel grev ve hakkaniyet ilkesiyle motive olmutur. Davran II liderleri, grev ve doruluk ile gelecekte iyi nesilleri etkileme ihtiyacyla motive olmutur. Davran III liderleri faydacl ve kiisel karlarna gre etik deerler tarafndan etkilenmektedir. letme rgt kltr ile ahlak liderlii arasnda ilikiye vurgu yapmak gereklidir. letme rgt kltr dorudan, rgtsel liderlik biiminden, stratejilerden ve rneklerden etkilenir. letme rgt kltr her geen gn iletme etiinin nemli bir konusu haline gelmitir nk rgt kltr etik fikirler olduu kadar etik ve etie uygun olmayan uygulamalarla somutlar. Bunun yannda liderlik biiminin iletmenin rgt kltr zerinde nemli bir etkiye sahip olduu da bilinmelidir.
letme rgt Kltr ve Liderin Etik Sorumluluu

letme rgt kltrn somutlatrmadaki ama, iletmeyi bir arada tutmaktr. rgt kltr, iletme liderlerinin uygulad ve paralarn birletirdii ve alanlar tarafndan anlam ve deerleri paylalr. rgt kltr hem grnr hem deildir. Hem biimsel hem de biimsel deildir. rgt kltr gzlemleyerek kltrdeki insanlarla iliki kurarak, onlar dinleyerek ve aadaki yollar izleyerek belirlenmeye allabilir: Fiziksel artlar zerinde almak letmenin kendi kltr ile ilgili sylediklerini okumak letmenin farkllklar nasl karladn deerlendirmek ve gzlemlemek alanlarn zamann nasl kullandn gzlemlemek Kariyer gelitirme aamalarn anlamak Grevlerdeki ve zellikle de orta kademe yneticilerinin uzmanlk derecesini belirlemek Hikaye ve anekdotlar gzlemlemek rgt kltr ile etik arasndaki iliki 1) deerler ve liderlik tarz, liderlerin uygulamalar ve benimsemeleri, 2) erkek ve kadn kahramanlar, iletmenin dl sistemi ve bunu bir model olarak barndrmas, 3) trenler, adetler ve iletme deerleri 4) iletme st ynetiminin ve alanlarnn aralarnda ve iletme paydalaryla olan iletiim yntemi.
Gl rgt Kltrnn zellikleri

Gl rgt kltr aadaki zelliklere sahiptir: 1) geni bir ekilde paylalan bir felsefeye sahip olma, 2) insanlarn nemli deerleri, 3) iletmenin baarsnda
99
sembolize edilen kahramanlarn varl 4) biz ve birlik ruhunu gelitirmek iin gereken paylama ve tama frsatlar yaratan tren gelenekleri.
Sorunlardaki Kltr
Youn rekabet, krllk, ekonomik ya da paydalara olan ykmllklerin zerindeki kiisel karlara dnk olma ve etie uygun olmayan ynelimlere sahip iletmelerde rgt kltr sorunlar ierir. Sorunlar ieren rgt kltr ya da zayf rgt kltrnn zellikleri unlardr: Bir ie odaklanma Ksa dnemli odaklanma Etik ve motivasyon sorunlar Duygusal patlamalar Paralanma ve tutarszlk (giysilerde, konumalarda, fiziksel konularda, alma alkanlklarnda) Alt kltrler arasnda uyumazlk ine batm alt kltrler Paylalan iletme deerlerinin zerinde alt kltrlerin basknl Nasl baarl olunaca ile ilgili ak olmayan deerler ya da inanlar Hangisinin nemli olduu ile ilgili pek ok inanta nceliklerin ak olmamas letmeyle ilgili farkl inanlar Neyin nemli olduu ile ilgili genel algy ina eden kahramanlardan ziyade ykc ya da bozucu kltrel kahramanlar yi organize edilmemi ya da bozucu gnlk gelenekler Kadn ve erkek kahramanlar, iletmede etik deerlerin oluturulmasnda ve uygulanmasnda faaliyetleriyle ya da hatrlanan rnek davranlaryla olutururlar. Rol modelidirler. Neyin baarl ve yaplmas gereken olduunu tanmlarlar, iletmeyi ierdekilere ve dardakilere kar temsil ederek iletme deerlerinin kalitesini korurlar, ayrcalklar, standartlar olutururlar ve insanlar motive ederler. Son olarak iletmedeki gelenekler ve iletiim, iletmenin kltrn ve etik doasn tanmlamaya yardmc olur. Genel anlamda tasvip gren gelenekler, insanlar bir arada tutar, ak olmay besler, yukardan aaya, aadan yukarya olduu kadar fonksiyonlararas ve apraz iletiimi destekler. Bu da daha dk stres ve desteklenen etie uygun davranlar anlamna gelir. Sosyal toplantlar, piknikler, tanma trenleri, iletme liderleri paylalan mevcut deerler, hikayeler, sorunlar, baarlar ve arzularn olduu iletmelere ziyaretler iletmenin amalarna ve alanlarn deerleri ve liderlik edecek bir kltr olabilir. Genel anlamda gizlilik, fiziksel engellerle salanan gizli iler, st ynetimi, dier yneticiler ve alanlardan izole eden ve insani deerlerden ok statye vurgu yapan bir kltr genellikle sorunlar barndrr. Sorunlu bir rgt kltr, etie uygun olmayan davranlara sebep olur ve zemin hazrlar.
Etik letme ve rgt Kltr

Yksek etik deerlere sahip iletme, gl etik kltre sahiptir. Pastinin Motorola, 3M, Cadbury Schweppes, Arco, Hilby Wilson, Northern Chemical and Apple gibi 25 yksek etik deerlere yksek karllka sahip iletmede yapt aratrmada, yksek etik deerlere sahip iletmeler ve kltrlerin drt prensibe sahip olduunu belirlemitir.
100
Prensip 1. Yksek etik deerlere sahip iletmenin, eitli i ve d paydalarla ilikileri kolaydr. Bu iletmelerdeki kurallar, iletmenin gl birer paras olan paydalarla iyi ilikiler kurmasn salar. Prensip 2. Yksek etik deerlere sahip iletme doruluk ile zihnini megul eder. letme kurallarnda, iletmenin karlarna olduu kadar alanlarn kiisel karlarna da nem verilir. Prensip 3. Yksek etik deerlere sahip iletmede sorumluluklar mterek olmaktan ok bireyseldir. Bireyler sorumluluu, iletmenin faaliyetleri iin olduunu farz ederler. Bylesi iletmelerdeki kurallar, bireylerin kendilerinden sorumlu olduklarn belirtir. Prensip 4. Yksek etik deerlere sahip iletmede, iletme faaliyetlerinde, iletme deerlerinin unsurlar, harekete geirmenin bir yolu olarak ama edinilmitir. Ve ayrca ama, iletmeyi evresiyle birbirine balamaktr.
101
zet
A M A
Etkilenenler yaklamnn tanmn ve geliim aamalarn aklamak. Etkilenenler bak as kr amal kurumlar yasal bir varlk ve bireylerin ve gruplarn ibirlii olarak grr. letme lideri ve st dzey yneticileri, sermayedarlarn ve iletme sahiplerinin karlarn maksimize etmek iin kiralanmlardr. Ancak bunu baarmak iin, eitli etkilenenlerin (alanlar, mteriler, tedarikiler, hkmet kurumlar) beklentilerini, haklarn ve taleplerini karlamak zorundadr. Bu bak asna gre, iletmenin temel ykmlln, iletme sahiplerinin ekonomik beklentilerini karlamaktr, ancak hayatta kalmak ve baarl olmak iin i ve d etkilenenlerin yasal, sosyal, politik ve evresel taleplerini cevaplamak zorundadr. letmeler ve liderler iin etik sorumluluun ne anlama geldiini ifade etmek. letmeler, daha sonra etkilenenleriyle olan ilikilerinde sosyal ve etik adan sorumludur ve yine etkilenenlerin yasal haklar ve drstlk ve doruluk gibi etik standartlara ynelik talepleri kadar maliyet ve fayda analizini faydacla gre gerekletirmek zorundadr. Etkilenenler analizi, doru ve yanl deerlendiren belli bir etik prensibi desteklemez ancak farkl durumlarda iletmenin ve etkilenenlerinin etik prensiplere uyum salamasn salar. Buradaki nemli nokta, iletmeler baarl olabilmek iin haklara saygl olmay ve birimlerinin karlarn yasal hale getirmekle ykmldr.
A M A
Liderlik tarznn iletmedeki etik anlay ve rgt kltrn nasl ekillendirdiini aklamak. Yksek dzeyli etik deerleri iletmeleri tutan ruhu, kltr, amalar, ikincil amalar, sermayeye alanlarn katlm ya da liderlik deildir, niyettir. Etik ile liderlik, iletme yaps, iletmenin denetim sistemi ve rgt kltr arasndaki ilikiyi anlatmak. Niyet, iletme iinde kurucularn ve st ynetimin prensip ve deerleri yoluyla benimsenir, niyet liderlerin ve onlarn takipilerinin politika, prosedr, rnekler ve davranlar yoluyla eyleme dntrlr. Liderler stratejiyi, kltr, denetim ve dl sistemlerini hatta iletmedeki etkileimin doasn bile etkiler. Liderlik tarznn etie uygun ya da uygun olmayan kltre ve ynelimlerine olan etkilerine iletme liderliinin doasyla ilgili genellemelerle balanabilir
A M A
AM A
102
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi gnmzn etik sorunlarndan birisi deildir? a. letmeler rasyoneldir. b. letmeler kiilii olmayan kurumlardr. c. letmeler politik ve ekonomik gruplarn ynetimindedir. d. letmeler politik ve ekonomik gruplarla i birlii halindedir. e. letmelerin vicdan vardr. 2. letmelerin vicdan yoktur. Gr hangi bilim adamna aittir? a. Peter Drucker b. Peter Senge c. Frederic taylor d. Adam Smith e. Henry Fayol 3. Aadakilerden hangisi Peter Frenchin grlerinden birisi deildir? a. letmelerin kararlar ile bireylerin kararlar benzerdir. b. letmeler amalar ynnde davranmaldr. c. Bir iletmenin etik baars i karar mekanizmalarn salkl iletebilmesidir. d. karar mekanizmas ok nemlidir ak emalar, politikalar ve prosedrlerden oluur. e. letmelerin kararlar ile bireylerin kararlar benzerdir. 4. Sosyal Szleme kavramnn dayand gr nedir? a. Liberal gr b. Etkilenenler gr c. Taylorizm d. Grnmez el gr e. Kr odakllk gr 5. Szlemeye dayanan etik, kavramn ilk kim kullanmtr? a. Peter French b. Kenneth Goodpaster c. Laura Nash d. John Matthews e. Theodore Levitt 6. letmelerin alanlarna olan sosyal sorumluluk konusu hangisidir? a. letme her zaman nce kendini sorumlu grmelidir. b. Ekonomik amalar ancak iletmedeki gven ortam ile baarlabilir. c. letmelerin eitli kar gruplarna kar sosyal sorumluluk grevleri vardr. d. Performansa gre cretlendirme ve terfi, iletmelerin yapmas gerekendir. e. Gvenli i ortam salayarak iletmeler, daha az yasal sorunlar yaar. 7. letmelerin be sosyal sorumluluk ilkesi olduunu syleyen bilim adam aadakilerden hangisidir? a. Keith Davis b. Peter French c. Kenneth Goodpaster d. John Matthews e. Theodore Levitt 8. Lider, etik bak asn stratejik ynetimin hangi aamasnda ortaya koyar? a. Amalarn belirlenmesi b. Strateji oluturulmas c. Stratejilerin belirlenmesi d. Strateji uygulamas e. Stratejilerin denetimi 9. evre analizi neden karlkl etkileimli sre anlamna gelmektedir? a. Planlama yaplmas b. Dorusal sre olmas c. Etik ve sosyal sorumluluk konularnn ele alnmas d. Uygulama ve ynetim ncesi sre olmas e. Politik ve ekonomik konularn ilenmesi 10. Liderlik ile niyet arasndaki iliki nedir? a. Yksek dzeyli etik deerler, niyetin sonucudur. b. Yksek dzeyli etik deerler, liderin sonucudur. c. Yksek dzeyli etik deerler, ibirliinin sonucudur. d. Yksek dzeyli etik deerler, strateji ve amalarn sonucudur. e. Yksek dzeyli etik deerler, iletme yapsnn sonucudur.
103
Yaamn inden
GNEY AFRKADA KALMAK YA DA KALMAMAK Genellikle byk apl ok uluslu iletmelerin birok yneticisi sosyal, politik, i ahlak gibi konularda bir ikilemle yzyze gelmektedirler. rnein, Gney Afrikadaki rk politika yznden birok firma buralardan ekilip ekilmeme konusunda bir karar vermek durumundadr. Gney Afrikada kalma ya da kalmama konusunda grlerin neler olduu aada verilmitir. Gney Afrikada kalmaya taraftar olanlar unlar savunmaktadr: - Yabanc irketler bar iin olumlu bir g olutururlar ve bu g sayahlama yararnadr. - Yabanc firmalarn sosyal mcadelelere karmas gerekmez. Onlarn birincil amalar adil ve doru politikalarn ats altnda mantkl bir kr elde etmektir. - Yabanc firmalarn katksyla byyen bir ekonomiden dolay Gney Afrikann ekonomisinde byk apta ilerlemeler olmutur. - ok uluslu irketlerin buradan ekilmesi, siyahlar arasnda byk oranda isizlie neden olacaktr. Gney Afrikada kalmaya kar olanlar ise unu savunmaktadr: - irketlerin bugne kadar siyahlarn kt artlarn deitirmede sadece snrl baarya sahiptirler. - Genelde iletmeler sadece hissedarlarna deil, ayn zamanda topluma kar da sorumluluk tamaktadrlar. Sonuta iletmeler rk bir politikann basks altndaki bir lkenin iletmesi olarak davranmamaldr. - Karklk ve ekonomik artlar (iktisadi durgunluk, den altn fiyatlar, iki haneli enflasyon ve dier faktrler) hissedarlarn uzun dnemli karlar asndan Gney Afrikadan ekilmeyi akla getirmektedir. - Saduyu siyah liderler ksa dnemde geri ekilmeyele ilgili potansiyel glkleri farketseler de, henz birok siyah, daha iyi bir gelecek midiyle bu skntlara katlanmaya hazrdr. -Uzun dnemde, Gney Afrika, rkln karsndaki bir dnyadan kendini soyutlayamayacak ve politikalarn deitirmek zorunda kalacaktr. Tartmalar devam ederken, belli bal ok uluslu irketlerin tepe yneticileri, Gney afrikada kalma ya da kalmama kararyla kar karyadr.

1. d 2. d 3. a 4. b Yantnz yanl ise letmelerin Vicdan Yoktur konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Vicdan Yoktur konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Vicdan Vardr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Sosyal ve Ekonomik Etkilenen Olarak letme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Sosyal ve Ekonomik Etkilenen Olarak letme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Sosyal ve Ekonomik Etkilenen Olarak letme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letme ve Etkilenenler Arasndaki likiler iin pragmatik Prensipler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letme Stratejisi ve Ahlak Sorumluluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letme Stratejisi ve Ahlak Sorumluluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerde Liderlik, Kltr ve Etik Sorumluluk konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. c
6. d
7. a
8. b
9. c
10. a

Sra Sizde 1 Liderler giriimci ruha sahip bireyler olarak, su, enerji, toprak, hammadde ve insan kayna gibi bir toplumun temel ekonomik kaynaklar olan ve ayn zamanda retim faktrleri olan girdileri, giriimcilik ile bir rn ya da hizmete dntrr. Bunu yaparken bu kaynaklarn toplum tarafndan kendisine emanet olduunu bilmesi, israf etmeden, zarar vermeden, maksimum fayda salayacak ekilde kullanmas esasdr. te bu retim girdilerinin etik boyutudur.
104

Kline, John M. (2010). Ethics for international business. New York: Routledge. Boatright, John Raymond. (2009). Ethics and the conduct of business. Upper Saddle River: Pearson Prentice Hall. Fisher, C. M.(2009). Business ethics and values. Harlow, England : Prentice Hall/Financial Times. Ferrell, O. C. (2005). Business ethics. Boston : Houghton Mifflin. Kline, John M. (2005). Ethics for international business. London: Routledge. Jones, Campbell (2005). For business ethics. London: Routledge. Sims, Ronald R. (2003). Ethics and corporate social responsibility. Westport, Conn.: Praeger. Bradburn, Roger (2001). Understanding business ethics. London : Continuum. De George, Richard T. (1999). Business ethics. Upper Saddle River: Prentice Hall.
5
Amalarmz
Etik Ahlak
Bu niteyi tamamladktan sonra; rgtlerde etik kavramnn nemini aklayabilecek, rgtlerde etik davran modelini tanmlayabilecek, rgt etii ve sosyal sorumluluk ilikisini ifade edebilecek, Kreselleme ve i etii ilikisini aklayabilecek, Trkiyede i etii aratrmalarn inceleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Sorumluluk Etik D Davranlar
indekiler
GR RGTLERDE ETK KAVRAMININ NEM ETK DII RGTLER RGTLERDE ETK DII DAVRANI MODEL RGT ET VE SOSYAL SORUMLULUK RGTLERN ETL GRUPLARA OLAN ETK SORUMLULUKLARI KRESELLEME VE ET TRKYEDE ET ARATIRMALARI
rgtlerde Etik Kavramnn nemi
rgtlerde Etik Kavramnn nemi

GR
rgtlerde en karmak, zor tartlmas gereken konulardan birini etik konusu oluturmaktadr. Etik konusu rgtlerin mkemmellik, kaliteye ulama, rekabet abalarnn doal bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Deerler, normlar yani kltr ve ahlaki konularda etik konusunun ayrlmaz bir parasdr. rgtlerde etik davranlarn ortaya konulmas ya da etik d konularn aa kmas son yllarda nem kazanmtr. Bu adan etik davranlarn gelitirilmesini, ahlaki standartlar konulmasn baary engelleyen ya da tehdit eden bir konu olarak deil, alma yntemlerini iyiletirecek bir frsat olarak grmek gerekmektedir. Gnmzde rgtler toplumlarla i ie gemi ekonominin gleri olarak yer almaktadrlar. Bu adan bakldnda rgtlerin baarl ve verimli olmas ekonomiyi canlandracak, toplumun refah seviyesini arttracaktr. rgtler gerek sahip olduklar g, gerekse rettikleri mal ve hizmetlerle altrdklar bireylerle topluma kar byk ykmllklere sahiptirler. rgtlerin uzun mrl olmalar onlarn gvenilir ahlakl ve etik sorumluluklar olmalarna baldr. rgtlerde etik konulara baktmzda mali skandallar, rvet, adam kayrmaclk, taciz gibi olaylarla badatrlmaktadr. Gerekte etik olaylar sadece bunlarla snrl deildir. Etiksel konular i ile faaliyetlerin her alannda grlebilir. etiinin karmak olan taraf, davrann doru veya yanl olduu konusunda fikir birliinin olmamasdr. rnein rvet konusu ou kii tarafndan farkl yorumlanmaktadr. Baz kiilerin hediye olarak algladklar bir olay, bazlar iinde ciddi bir sutur. Kltr burada etik olaylarn nasl alglandn belirleyen nemli bir olgudur.
RGTLERDE ETK KAVRAMININ NEM

ahlak, i dnyasndaki mal ve hizmet retim, sat ve tketim srecindeki dorular ve yanllar ifade eder. Neyin doru, neyin yanl olduu konusu ahlaki bir konudur. dnyasnda doru davranlar ve eylemler olaca gibi, yanl davranlar ve eylemlerde bulunmaktadr. ahlaknn i yaamnda kimleri kapsad ifade edilecek olunursa; i ahlak, aada yer alan u gruplar arasndaki ilikileri iermektedir (Orman, Parlak, 2009, s.307). letmeler arasndaki ilikiler letme yneticileri ile alanlar arasndaki ilikiler letme alanlarnn kendi aralarndaki ilikiler
108
letme ile mterileri arasndaki ilikiler letme ile tedarikiler arasndaki ilikiler letme ile kamu ynetimleri arasndaki ilikiler letme ile evresel faktrler arasndaki ilikiler letme ile dier kurulular (kredi kurumlar, sendikalar, sivil toplum rgtleri vb.) arasndaki ilikiler. Bu ilikilerin her birisinde, i ahlak bakmndan sorunlarla karlalmaktadr. Bu sorunlarn varl, i ahlaknn bir disiplin dal olarak ortaya kmasna zemin hazrlamtr. letme etii kavram erevesinde gelitirilen grlerin nemli bir blmnn hareket noktas iletmelerin gnmz toplumlarnda zel bir ahlaki sorumluluu olduunun kabul edilmesidir. Bu kabulun dayana, iletmelerin toplumdaki ayrcalkl konum ve etkinliidir. letmeler, gnmz toplumlarnda saf iktisadi rgtler olmaktan ok zel bir gce sahiptir. Byk iletmeler sahip olduklar etki alanlarna gre alt boyutta incelenebilirler. (Schulze 1997: 37). Ekonomik G: Sunulan mal ve hizmetlerin tr, kalite, fiyat ve sat koullarn belirleme yeteneine dayanr. Ekonomik g, iletmelerin dier be alandaki g ve etkisinin de kaynadr. Sosyal ve Kltrel G: letmelerin dier toplumsal sistemlerin normatif ve sresel zelliklerini etkileme imkandr. Toplumda oluan kltrel deerler ve yaam tarz zerindeki etki gcdr. Teknolojik G: letmelerin aratrma ve gelitirme faaliyetleri ve bir btn olarak teknolojik ilerleme ve dnmde stlendikleri rol ifade eder. Politik G: letmelerin politik yaam oluturan karar srelerini ve bylece toplumsal yaamn tm alanlarn etkileme yeteneini anlatr. Fiziki evre zerindeki G: letmelerin doal kaynaklarn ynetimine katlma ve blgesel gelime politikalarn etkileme gcnden kaynaklanr. Birey zerindeki G: letmelerin dorudan ve dolayl olarak etki alan iinde bulunan bireyler zerindeki bireysel seimler, tercihler, dnce ve davranlar zerindeki etkileme gcn ifade eder. letmeler, iktisadi faaliyetleri srasnda toplumun doa ve insan kaynaklarn bireysel kazan amacna ynelik olarak kullanrlar. Bu srete yukarda anlan boyutlar ile iletme gc, kendisini srekli olarak yeniden retir. letmelerdeki bu g younlamasna karlk, buna oranl toplumsal kontrol imkanlar bulunmamaktadr. te iletmelerin doal ve toplumsal evre zerindeki bu geni ve toplumca kontrol edilemeyen etki imkanlar, onlara toplum karsnda zel bir ahlaki sorumluluk ykler. Bu, letmeyi oluturan bireylerin ahlaki sorumluluklarnn toplamndan tede ve bireysel sorumluluktan farkl bir sorumluluktur. letmelerin etik davranlar, sahip olduklar etkiyi ve gc nasl kullandklarna baldr. letmeler etki ve glerini kazan amal kullanrken, toplumsal amalar dorultusunda ne ynde hareket ettikleri de nemlidir.
SIRA SZDE
letmelerinSIRA sahip olduklar etki alanlarn sralaynz. SZDE

DNELM Gnmzde modernleme, kreselleme ve bilgi toplumlarna geile birlikte toplumlarn ve rgtlerin yaplar da deimeye balamtr. Rekabet, deiim, alma S O R U politikalar buna bal deien kltr etik deerleri de etkilemektedir. DKKAT
DNELM S O R U
ETK DII RGTLER
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
5. nite - rgtlerde Etik Kavramnn nemi
109
Gnmzde iletmelerin var olabilmeleri ve yaamlarn srdrebilmeleri iin n koullardan biri olarak, deerlere dayal davran biimlerini benimsemeleri gerekmektedir. letmelerin uluslararas i standartlarna uyum salayabilmelerinde ve rekabet edebilmelerinde; yeniliki olmalar, topluma kar sosyal sorumluluk stlenmeleri ve etik deerleri benimsemeleri hem bir zorunluluk hem de bir gereksinim olarak ortaya kmaktadr (Gk, 2009: 553). rgtte alanlarn etik davranmak iin hangi yaklam benimsediklerinden ok, sergiledikleri aba daha nemlidir. Etiksel analiz, gelii gzel bir sreten ok, gerek veya ahlaki konu hakknda sistematik sebep bulma srecidir. Yaplan davrann etik veya etik olmad hakkndaki bilgiyi sebepleri verecektir. Etik bir rgtn paras olmak isteyen kimseler, ncellikle, irketin etik karakterinden haberdar olmaldr. arayan bireyler rgtn ekonomik gcnn yannda, iverenin etik davranlarn da aratrabilirler. rnein uzun dnemli sonular zerinden, ksa dnemli geliri alanna empoze etmeye alan bir rgt etik olmayan bir atmosfer yaratabilir. rgtler ncelikle alanlar zerinde etik kurallar gelitirmeyi hedeflemelidirler (Ronald, 1991: 366-389). Ekonomik karlar nedeniyle etik olmayan davranlar destekleyen veya etik davranlar konusunda alanlarn ynlendirmeyen rgtler almak iin tercih edilmemelidirler. Her eyden nce etiksel problemler, yasal problemler deildir. alanlara ynelik haksz davranlar, rgtn etiksel yapsn gsterebilir. alanlara, mterilerine davrandklar gibi davranmyorlarsa veya performans deerleme standartlar adil deilse, rgt etik olmayabilir. Bunun yannda, ahlaki konularn ele alnma biimi hakknda belirli prosedrlerin yokluu ile alanlar ve yneticiler arasnda temel iletiim a yok ise, bu durum rgtn etik ynnden riskte olduunu gsterir. Halka kar grevlerinin yannda, hissedarlara olan sorumluluklarn bilmeyen ve alanlarn kiisel etiklerini evde brakacana inanan rgtler etik olmayan davranlar sergileyebilirler. rgtsel etiin i iin olan deerini lmenin bir yolu, onun eksikliinin getirecei zarardr. etiinin eksiklii de rgte art bir maliyet ykler. Etiksel problemlerin farkna varamamak hem yasal hem de mali adan rgte zarar verir. Son yllardaki rgtsel baarszlklarn ve nemli i kayplarnn sebebi etik olmayan olaylarn uygulanmasdr. Hemen hemen her olayda kt etik, kt itir ve etik olmayan yollarla kazanlan ksa vadeli kazanlar nadiren istenilen sonuca ularlar (Stenberg, 1994:191). Temelde yalan syleyen, aldatan, alan ve szn tutmayan rgtlerle uramak zor ve kazanszdr. Mterilerini kk gren, alanlarna adil ve i yapt kiilere drst olmayan bir iyeri, hem mterilerini hem de alanlar kaybedecektir. En verimli personel, en iyi mteri, aktarlan mali kaynaklar etik davran benimseyen rgtler olacaktr. Hata ve istifa oranlarnda art, hastalklar, stres ve devamszlk, dk verim, etik olmayan i faaliyetleri sonucu ortaya kan problemlerden bazlardr. sizlere i bulmak, tp aratrmalarnda destek olmak, sanat desteklemek gibi konularda ou zaman i dnyasna ihtiya duyulur. Ancak ou zaman rgtler bu tr yardmlar etik davranlarndan tr deil, reklam amacyla yaparlar. Byle durumlarda zaman zaman hedeflerin amalarndan sapt ve uygun olmayan sonulara ulaldn da grmek mmkndr. Daha iyiye ulamak iin harcanan abalarn kendi kendini baltalamas istenmiyorsa, i etiini iyi bir ekilde anlamak zorunludur. etii bireyler gruplar ya da topluluklar tarafndan benimsenen kabul edilen ve inanlan davran kurallardr.
110
Tablo 5.1 Etik D rgtlerin 12 Temel Noktas
SIRA SZDE
1. Uzun vadeli planlar zerinden ksa dnemli krlara nem verirler 2. Profesyonel etik kodlarn kurulmasna nem verirler veya bask yaparlar.
SIRA SZDE zmn hafife alrlar. 3. Etik problemlerin
4. Finansal kayplara neden olabilecek etik konulara isteksiz yaklarlar.

DNELM S O R U
5. alanlara etik d davranlar tevik edici evre yaratrlar. 6. Etik problemlerin zmn hukuk departmanna gnderirler.
S O R U
DNELM
7. Halkla ilikiler gibi konular etik olarak incelerler.

DKKAT
8. alanlarna farkl davranrlar. D K K Atketicilerden T 9. Keyfi veya haksz performans deerleme standartlar uygularlar.
SZDE 10. Etik SIRA problemleri zmlemede referans olabilecek rehberleri kullanmazlar.
SIRA SZDE
11. alanlar arasndaki gammazl ortadan kaldrmazlar.

AMALARIMIZ
12. alanlar kiisel etiklerinden vazgemeleri konusunda tevik ederler.
AMALARIMIZ
K T A P
Robert Allan Danger Signs of Unethical Behavior: How to Determine if Your is at K Cooke, T A P Ethical Risk, Journal of Business Ethics, 10, (1991), 249-253.
T SIRA E L E V SZDE ZYON

DNELM
SIRA Sizce rgtlerde en nemli etik d konu nedir? TE L E V SZDE ZYO N
RGTLERDE ETK DAVRANI MODEL

Bireylerin etik davranlarn belirleyen deer sistemleri olduu gibi rgtlerinde N T E R N E belirleyen T etik davranlarn deer sistemleri vardr. Bir rgt kendine ait ortak bir S O R U deer sistemi gelitirir. Ahlak d rneklerle sonulanan kararlar veren rgtler bu davranlarndan sorumludurlar. rnein 1982de Beechnuts isimli bir irket elma suyu ile ilgili byk DK K A T bir skandal yaamtr. Elma sularnn sadece ekerpancar ve ayn ieriklerle hazrlandnn renilmesi Beechnutu mahup etmi ve karlarnn dmesine neden olmutur. Halkn gvenini byk lde sarsmtr (DesjardiSIRA SZDE ings, Mc.Call, 1990:305). rgtler de bireyler gibi etik geliimin farkl aamalarnda olabilirler (Carell, Jenings, Heavrin, 1977:75). En alt aama, yasal olmayan davranlarn sadece rgtAMALARIMIZ le ilgili ksmnn incelendii aamadr. Hibir yasa inenmedii srece, rgt istedii gibi davranmaya zgrdr. kinci aamada, K T A Petik kurallar vardr. Ancak bu kurallar sadece yol gstericidir. Yani uyup uymamak rgte aittir. Herhangi bir etik davran uygun olmasa da eer yasal ise tolere edilebilir. Yaplan davran ksa dnemli bir yarar salamay hedeflemektedir. TELEVZYON rgtn etik davrannn nc aamas etiksel karar alma sreci ile kurumun karar alma srecinin btnletii bir aamadr. Kararlarn doruluu etik bir davran olmas ile ispatlanr. Etik ama ve ilkelerin kabul edildii gzlenir. Etik NTERNET davranlar gerekletirmek iin tekniklerin, ilkelerin neler olduunu anlamaz ise rgt bu aamaya ulaamaz. Bir rgt toplumla iie yaar ve aldklar kararlar kendileri kadar bakalarn da etkiler. Bu nedenlerle davranlarnn sonularnn deerleri zerindeki etkilerini bilmelidir. Ne tr sonularn kendi varln tehdit ettiini veya yaamasn kolaylatrdn nceden grebilmelidir.
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
111
Yneticiler daha nce de belirtildii gibi kiisel yaam, hissedarlar, sosyal evre ve toplum gibi sorumluluk alanlarn dikkate alacak ekilde hareket etmelidirler. Yneticilerin iinde ahlaki zellii olan bir rgt kltr olmadan hareket etmelerini kimse bekleyemez. rgtlerde etik davran modeli birbirini etkileyebilecek karmak yaplardan olumaktadr. Bu yapy daha iyi ortaya koyabilmek iin rgtte etik davranlar belirleyebilecek faktrlerin aka ortaya konulmasnda yarar grlmektedir. Aadaki ekil ayn zamanda buraya kadar anlatlan etik davran modelinin daha iyi anlalmasn salayan zet nitelii tamaktadr. ekil 1de de grld gibi bireyler karar vericiler olarak etik davranlarn merkezi durumundadr. Kiisel zellikler, deerler, ahlak, cinsiyet gibi bireysel faktrler etik davranlar etkiler. Belirli davranlar dllendirme ve glendirmesi ve dierlerini cezalandrma bireyler tarafndan etik veya etik olmayan davran olarak alglanmtr. zellikle kadn ve erkekler rgtsel davran dorultusunda farkl ahlaki uyum davranlar gstermilerdir (Gillian, 1997:481). nsanlar yaamda ynetici veya alanlar gibi pek ok rol oynarlar. Bu rollerini nasl oynayacaklar da kltr, rgt ve genel evresel faktrler tarafndan ekillenir. Yaplan almalar orta ve dk seviyedeki yneticilerin etik olmayan davranlar konusunda bask grdkleri gereini ortaya koymutur. Bunlarda genelde rgtsel etkilerde odaklanmaktadr (Lewis, 1985: 377). rgtsel etkilerden kaynaklanan etik d davranlar kefeden alanlarn memnuniyetsizlik duyduklar ve rgte olan gvenlerini kaybettikleri gzlenmitir. Etik veya etik - d davranlar kii - durum etkisinin bir sonucudur. Bu nedenlerle rgtn etik iklimini ve karar vericilerin ahlak prensiplerini tartmakta yarar grlmektedir.
ekil 5.1
Kltrel Etkiler Aile Eitim Din Medya/Elence rgtsel Etkiler Etik Kodlar rgt Kltr Rol Modelleri Sonulara Ulaacak Alglanan Bask dllendirme ve Cezalandrma Rol Beklentileri Bireyler Kiilik Deerler Ahlaki Deerler Tarihi Glendirmek Cinsiyet Etik Davranlar
rgtlerde Etik Davran Modeli
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Politik-YasalEkonomik Etkiler
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Robert Kreitner, Angelo Kinicki, Organizational Behavior, (New York:(Irwin Mc.Graw Hill, DKKAT 1997:79).
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
112
SIRA SZDE
SIRA SZDE RGT ET VE SOSYAL SORUMLULUK
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rgtler ykmllkleri ve snrlar toplum tarafndan belirlenen bir sosyal giriimdir. Bu snrlar sk sk hem ahlaki olarak hem de kanunlarla yazl olarak belirlenDN ELM mektedir (De George, 1992:10). Sosyal sorumluluun anlam kapsam toplumdan topluma, iletmeden iletmeye, kiiden kiiye deiebilir. Zaman iinde deiiklik S O R U gsteren sosyal sorumluluklar; gerekte bir deer sistemi ve dolaysyla bir kltrel yap meselesedir (zgener, 2004, s.158). Sosyal sorumluluk, rgtlerin sosyal evresindeki gruplara ve bireylere olan DKKAT davran biimi ile ilgilidir. nk rgtler i dnyasnda faliyetlerini srdrrken toplumunda menfaatlerini gzetmek durumundadrlar. Buna iletmelerin sosyal SIRA SZDE sorumluluu denir (zfen, Yaln, ztrk, 1994, 396-412). Sosyal sorumluluk, iletmelerin finansal faaliyetlerinde ve kararlarnda insan haklarn dikkate alarak, satclar, mteriler, tketiciler alanlar, evre ve toplum iin zararl olabilecek tuAMALARIMIZ tum ve davranlardan kanmalarn ifade etmektedir (Klcullen, 1999:159). Klcullen Maureen K T Aand P Judith Ohles Koostra (1999). At least Do no Harm: Sources on the Changing Role of Business Ethics and Corporate Social Responsibility, Reference Services Review, Voluma 27, Number 2). Etik davran modelinin SIRA SZDE merkezinde ne yer alr? Gnmz i dnyasnda iletmeler kr elde ettikleri srece varlklarn srdreN N ETM D T E R N EL bilirler. Ancak iletmeler ekonomik amalarn gerekletirirken alanlarnn, ortaklarnn ve toplumun menfaatlerini de dikkate almak zorundadrlar. te bu nokta da etik ve S sosyal O R U sorumluluk kavramlar karmza kmaktadr. letmenin sosyal evresi mterilerden, dier irketlerden, alanlardan ve yatrmclardan olumaktadr. Sosyal sorumluluk kavram farkl konular dengeleme D rnein KKAT abasndadr. yatrmclara kar sorumlu davranabilmek iin, irketin krn maksimize etmeye almas gerekir. Fakat ayn zamanda mterilerine gvenilir rnler sunmak gibi bir sorumluluu da vardr. Oysa irketlerin yatrmclar memSIRA SZDE nun edebilmek iin mterilerine sorumsuzca davrandklar grlmektedir (zgen, Yaln, ztrk, 1994: 396-412). rgtte sosyal sorumluluk anlayn etkileyen bir ok faktrAMALARIMIZ bulunmaktadr. Sosyal sorumluluk daha geni bir erevede zellikle st ynetimle ilgili olmakla beraber rgt tarafndan istihdam edilen bireylerin de etiklerini yanstmaktadr. Fakat sosyal sorumluluk hkmet veya tketiciler gibi d evK bask T A grebilir. P resinden de Son olarak rgtlerin davrann yatrmclarn talepleri, ayn lke veya endstride bulunan dier rgtlerin davranlar ekillendirir. Sosyal sorumluluk yasal, etik ve gnll sorumluluklar kapsamaktadr. letmeELEVZYON lerin yasalT sorumluluklar uymak zorunda olduklar yasalar tarafndan belirlenmektedir. Etik sorumluluklar, yasalar tarafndan deil, toplum tarafndan iletmelerden yapmas beklenen davran ve aktiviteler olarak tanmlanmaktadrlar. Gnll sorumluluklar toplumun iletmeden istedii etkinliklerdir. htiyari sorumluluklardr. NTERNET rnein sanata ve eitime iletmeler tarafndan yaplan mali destekler bu tr sorumluluklarn sonucu olarak grlebilir. Toplum iletmelerden bu tr desteklerde bulunmasn bekler, ancak bu tr desteklerde bulunmayan iletmelerin davranlar da etik - d olarak nitelendirilmez. Bir iletmenin ekonomik sorumluluu, iletmeyi devam ettirerek yatrmclar memnun etmek ve toplumun istek ve gereksinimlerini salamaya ynelik olarak mal ve hizmetleri retmektir (Caroll, 1991: 39-42). Sizce rgtlerde en nemli etik d konu nedir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
DN TE R NN EE L TM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
113
ekil 5.2
Gnll Sorumluluk Gnll Etkinliklerde Bulunmak, Yaam Kalitesini Arttrmak Ahlaki Sorumluluk Doru, Drst ve Adil Olmak, Zarar Vermekten Kanmak Yasal Sorumluluk Kanunlara ve Kurallara Uygun Davranmak, Oyunu Kurallarna Gre Oynamak Ekonomik Sorumluluk Kar Amac Gtmek: Bu Sorumluluk Dier Sorumluluklarn Dayanak Noktasdr
SIRA SZDE SIRA SZDE
letmenin Sosyal Sorumluluk Piramidi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Manuel Velasguez, Business Ethics Concept and Cases, 2. Basm (USA:Prentice K T A P Hall, Englewood Cliffs, 1998), 62. Sonu olarak iletmelerin evre (koruma ve gelitirme), iletme uygulamalarnda TELEV ZYON adalet (kadnlarn ve aznlklarn korunmas, zrllere destek verme), insan kaynaklar (insan saln ve gvenliini arttrma, eitim), toplum (kamu sal projelerine destek verme, eitime ve sanata destek verme) ve mamul (mamul gvenliiNTERN ET ni artrma, ambalaj ve etiketlemede gelimeler) gibi sorumluluklar vardr (Arkan, 1995: 19). Baz bilim dallar ise sosyal sorumluluk alanlarn rn, pazarlama uygulamalar, igren eitimi, hayrseverlik, evre kontrol, d ilikiler, igren ilikileri, aznlk ve kadnlarn istihdam, igren gvenlii ve sal olarak geniletmitir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RGTLERN ETL GRUPLARA OLAN ETK SORUMLULUKLARI

letmelerin eitli gruplara kar etik sorumluluklar vardr. Bunlar tketiciler, evre ve hkmet olmak zere iletme d gruplar. Hissedarlar ve alanlar olarakta iletme ii gruplar olarak iki grupta incelenmektedir (imek, 1988: 124).
rgt D Gruplara Olan Etik Sorumluluklar

Bir iletme ile tketiciler arasndaki iliki genel olarak bir szlemeye dayanan ilikidir. Dolaysyla iletmenin ve yneticilerin tketiciye kar etik sorumluluu, bu szlemeye dayal ilikiyle domaktadr. (Garrett, Konoski, 1986: 88). Bu kurama gre bir tketici bir mal satn aldnda, o iletmeyle bilerek ve isteyerek bir sat szlemesi iine girmitir. Bu kurama gre iletmelerin ve yneticilerin tketicilere kar drt temel grevi vardr. Bunlar ksaca yledir (Valequez, 1988, 275-288). Birincisi, sat szle-
114
mesinin koullarna uyumlu olmaktr. Yani retilen mal veya hizmetin kaliteli ve nceden belirtilen nitelikleri tamas gerekir. Bunu belirleyen faktrler ise gvenirlilik, hizmet sresi, garanti sorumluluu ve retim gvenliidir. kinci faktr olan hizmet sresinde nemli olan konu, satn alnan maln, tketicinin kullanmay dnd sre boyunca bozulmadan kullanlmasdr. Ksaca, tketici bir mal satn alrken, onu ne kadar sre kullanabileceini bilmelidir. nc faktr garanti sorumluluudur. Satn alnan mal, belli bir sre iinde bozulursa, tamir gibi ilerin iletme tarafndan stlenilmesini ifade etmektedir. Son faktr olan retim gvenlii, iletmelerin satlan maln kullanmndaki riskleri belirtmeleri gvencesidir. Bu kuramn ikinci temel grevi, maln zelliklerini tamasdr. Yeni szleme taraflar arasnda zgrce yaplmaldr. Fakat zgrlk doru bilgilendirme ile anlam olur. Satn alnan maln tm zellikleri ve riskleri doru olarak tketiciye anlatlm olmaldr. nc temel grevi, yalandan kanmaktr. zellikle bir maln reklam yaplrken, yalan ve yanltc bilgi verilmemesi gerekmektedir. Zaten zellikle reklamclk konusunda tketici ve iletme arasnda bir atma bulunmaktadr. Son temel grev, bask ve zorlama yapmaktan kanmaktr. Tketiciler birtakm bask yada kanunsuzlukla etkilenmemelidir. zellikle tketiciler bazen youn, duygusal basklara maruz kalarak rasyonel davranlarn deitirebilmektedir. letmelerin ve yneticilerin iletme d gruplara olan etik sorumluluklarn ikincisini evre oluturmaktadr (Mc Hugh, 57). nk evre sorunlarna olan ilgi gittike artmaktadr. Dolaysyla iletmelerin de bu konuya yaknda eilmesi gereklilii ortaya kmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Sizce Trkiyede en ok etik d konularn hangi sektrde yaygn olduu tartlmaktadr?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Srdrlebilir kalknma, nitel byme, ekolojik sistemle ekonominin uyumlaDNELM trlmas, yaam kalitesi gibi kavramlarla birlikte, aslnda uzun bir gemii olan iletme ve iktisat etii kavramlar da yeniden gncellemitir. Ekonomi ile doal ortam, insan ve toplum arasndaki iliki ve elikilerin sorgulanmas, bu kavramlarn S O R U tmnn ortak paydasdr. Bu sorgulamann kaynanda byle bir srecin almasn zorlayan bir toplumsal gereksinme ve talep vardr. Bu gereksinme ve talebin DKKAT olumasnda ise evre sorunlar gzard edilemeyecek derecede belirleyici rol oynamtr (Shulze, 1997:35). SIRA SZDE hzlandrd daha ok retim ve tketim yarnn doal ve Sanayi uygarlnn toplumsal evreye kard fatura, yol at sorunlar ortadadr. Hava, su ve topran yaam tehdit edecek boyutlarda kirlenmesi, kimi doal kaynaklarn tkenme AMALARIMIZ tehlikesi, endstrinin yayd tehlikeli gaz, toz ve svlar, doal gda maddelerinin kirlenmesi, asit yamuru, endstri atklarnn ve zehirli atklarn dk maliyetle yok edilmesi srasnda oluan riskler, bu sorunlar arasnda saylabilir. letmelerin K T A P ve yneticilerin iletme dnda evreye kar sorumluluklar vardr. letme iin tek ama kr maksimizasyonu olmad iin gerek iletmenin faaliyet alan ve kurulaca yer, gerekse retim sreci, etik deerlere bal olarak evreye kar sorumluTELEVZYON luun bilincinde olmaldr. Iletmelerin ve yneticilerin iletme d gruplara olan etik sorumluluklarnn ncs hkmetlerdir (Certo, 1997:70). letmelerin etik sorumluluklarndan birisi de hkmetle olan N Tsalkl E R N E T ilikilerini geniletmeleridir. irketlerin etik olmayan davranlarda bulunabileceine inanlr. Bazen halk da bu duyguyu paylar. Halk zellikle bu konuda kanun koyucular zerinde bask yapmaya alr. Hkmetlere burada byk
115
grevler der. letmeler ve hkmetler birarada etik olmayan davranlar konusunda dzenlemeler getirmeye alrlar. Ancak Trkiyede son yllarda meydana kan rvet olaylar konusunda hkmete kar halkn gveninin kalmad da hissedilmitir.
rgt i Gruplara Olan Etik Sorumluluklar

letmelerin ve dolaysyla yneticilerin sorumlu olduklar iki grup vardr. Bunlardan birincisi hissedarlar, ikincisi de alanlardr. Yneticilerin hissedarlara kar birincil sorumluluu kr arttrmak ve maliyetleri azaltmaktr (Houfman, Frederick, 1995: 145). Hissedarlar o iletmeye belirli bir miktar para yatrmlardr. Bunun sonucunda da yneticilerden beklentileri bu parann en iyi ekilde deerlendirilmi olmasdr. Zaten yneticiler genellikle hissedarlara ve dier gruplara olan sorumluluklar arasnda bu nedenle ikilem yaamaktadrlar. Bu nedenlerle hissedarlara, rgt dndaki tm gruplar ikincil derecede nemli saylmaktadr. Oysa, yneticilerin hissedarlara kar etik sorumluluklarnn Kabulu ile beraber bu sorumluluk artk tek ama olmaktan kmtr. Bir iletmede retimi gerekletiren ve iletme asl gcn oluturan, o iletmenin alanlardr. letmenin ve alanlarn karlkl hak ve ykmllkleri baz szlemelere tabidir. Fakat son yllarda kabul edilen gre gre, alanlarn haklarn korumak iin bu szleme yeterli kalmamaktadr. Taraflarn birbirlerine kar da etik sorumluluklar vardr. Taraflar arasnda yalnz szlemeye dayal dzenlemeler olduunu ele alan rasyonel rgt teorisi, temel etik sorumluluklar iki alanda toplamaktadr. Birincisi, alanlarn rgtsel ama gerekletirmesinde gayretli olmas ve sadakati olmas ikincisi ise, yneticilerin alanlara adil cret ve alma koullarn salamasdr. Genel olarak alanlarn temel etik devi, iletmenin amalar dorultusunda almak ve amalara zarar verebilecek herhangi bir etkinlikten kanmaktadr.
Kreselleme ve Etii
Kreselleme srecinde konularn incelenmesi gerei son yllarda nem kazanmtr. zellikle baz etik konular kltre gre deiebildii iin, etik konusunun ok kltrllk ve uluslararas bir balamda incelenmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Kreselleme srecinin, i etii ve etiksel ilkeler zerindeki etkisi boyutta ele alnabilir (Gk, 2009: 10). Ilk olarak; kresel piyasada rekabet avantajnn elde edilmesinde insanlarn tutum ve davranlarnn etkisinin artmasdr. Kreselleme ile birlikte rgt psikolojisi konusundaki gelimeler, hayat standartlarndaki iyilemeler ve alanlarn beklentilerindeki deiimler, i koullarnn iyiletirilmesine ve i etiine ilikin nlemleri ieren alternatif anlayn ykselen bir ivme kazanmasna yol amtr (Gk, 2009: 10 iinde Wood 1997: 110). kinci etkisi ekonomik ilikilerde uluslararas etik vizyonun ve ilkelerin gcnn hissedilmesidir. letmelerin uluslararas ticari ilikilerini gelitirmelerinde veya bir takm birliklere katlmlarnda ya da uluslararas ekonomi piyasasnda destek kazanmalarnda i etii ilkeleri belirleyici bir rol oynamaktadr. rnein, Avrupa Birliine katlm srecindeki ilikiler, alma sresi, eit deme, gvenlik ve i sal gibi etiksel konularda iletmelerin dikkatli davranmalarn gerektirmektedir. Bu gereklilik i evresinde, iletmelerin ilikide bulunduklar tm kii ve kurulularn ihtiyalarnn giderilebilmesi iin gereksinim duyulan kurumsallam uygulamalarn gelimesini salamaktadr (Gk, 2009: 10 iinde Carlin, 2000: 701). nc etkisi ise, kreselleme ile birlikte, baz uluslararas uzman kurulular tarafndan etik kodlarn belirlenmesi ve kullanlmasdr. Son yllarda, i ilikilerin-
116
deki davranlar dzenlemek amacyla uzman gruplar tarafndan kullanlan etik kodlar, ynetim alanndaki aratrmalarn da ilgi alann oluturmaktadr.
SIRA SZDE
Kreselleme srecinin SIRA SZDE i etii zerindeki etkisini hangi boyutlarda inceleyebiliriz. Bell ve Bryman (2007) tarafndan ngiltere ve ABDdeki birok akademik sosNELM D kuruluunun yal aratrma belirledii etik kodlarn ierii zerine yaplan bir almada, ortaya konulan etik ilkeler u ekilde zetlenebilir. tibar Ssayg, O R U bilgilendirme, gvenilirlik, DKKAT kiisel ve rgtsel gizliliin korunmas, drstlk ve effaflk, SIRA SZDE aratrma bulgularnda yanl beyan, anlatm ve ynlendirmelerden kanlmas. Aklamalardan da anlald gibi kreselleme ile etik deerler nem kazanmaktadr. ilikilerinin ve standartlarn olumasnda kontrol grevi stlenmekte i AMALARIMIZ etii oluumunu oluturan etik kodlarla ynetebilmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Trkiyede Etii Aratrmalar

Bir zamanlar i ahlaknn en st dzeyde uygulaycs olan biz Trkler, aadaki sayfalar okunduunda daha ak bir ekilde grlecei gibi, bugn ne yazk ki, i ahlak konusuna hem uygulama hem de literatre boyutlar itibariyle ok yabancT E L E V Z Y zellikle ON yz. dnyasnn 1960-1970li yllardan itibaren i ahlak konusuna hem i yaamnda hem de bilimsel almalarda verdii nem, ancak 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren, yani son 10-15 yl ierisinde yansm bulunmaktadr. Ancak bu konuda N T E R N E Tkatedilecek daha ok uzun bir yol vardr. Bugne kadar bizde gerekletirilen almalarn ne adedi ne de nitelii henz yeterli dzeye ulaamamtr. niversitelerde, iletme faklteleri ve dier faklteler dnda, her nedense i ahlak konusuna kar ok fazla ilgili olmamlardr. Bu konuya sivil toplum kurulularnn ilgisi de ok zayf kalmtr. Konu ile ilgili faaliyetleri olan ok az STK mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, 2001 ylnda stanbulda kurulan TEDMER (Trkiye Etik Deerler Mekezi Vakf) dr. ahlak alannda aratrmalarda bulunan TEDMERin, 2002, 2005, 2007 ve 2008 ylnda yaynlanm 4 adet aratrmas mevcuttur. Merkez, aratrmalarn Etik Barometre Aratrmas adyla yaynlamaktadr. Dier bir kurulu ise 2003 ylnda faaliyete balayan GAD (Iktisadi Giriim ve Ahlak Dernei) dir. GAD, 2008, ylnda Ahlak Dergisi adyla bir dergiyi yayn hayatna balatm, ayrca bir de 2008 Ahlak Raporu yaynlanmtr. Rapor, i ahlak ile ilgili geni kapsaml bir alan aratrmasna dayanmaktadr. Bu konuda birer alan aratrmas bulunan iki kurum daha vardr. Bunlar da TGAD (Trkiye Gen adamlar Dernei - 1986) ve TSAD (Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei - 1971) dir. TGAD, I Ahlak ve Trkiyede Ahlakna Ynelik Tutumlar adyla bir aratrma yaynlar bulunmaktadr. Bir baka kurum Babakanla bal olarak faaliyet gsteren Kamu Grevlileri Etik Kuruludur. 2004te oluturulan bu kurul ile, kamu ynetimi de etik konulara nem verdiinin altn izmitir. 2001 ylnda bir de niversite bnyesinde HEM (Hacettepe niversitesi letmecilik Meslek Etii Uygulama ve Aratrma Merkezi) adyla bir kurum daha yaam bulmutur. Toplumsal Etik Dernei ise, dierlerine nispeten daha gen bir dernektir. Grld zere, Trkiyede bu alanda faaliyette bulunan kurulularn neredeyse tmnn mazisi ok yenidir (zdemir, 2008: 311).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
117
zet
A M A
rgtlerde etik kavramnn nemini aklamak. Etik neyin doru neyin yanl olduu konusunda bireylerin kendilerinin oluturduu deerleri ahlaki adan aratran bir felsefe disiplinidir. etii kavramnn nemi gnmz toplumlarnda zel bir ahlaki sorumluluu olduunun kabul edilmesinden kaynaklanmaktadr. nk iletmeler toplumda ayrcalkl konum ve etkinliktedir. rgtlerde etik davran modelini tanmlamak. Gnmzde iletmelerin var olabilmeleri ve yaamlarn srdrebilmeleri n koullarndan biri olarak deerlere dayal davran biimlerini benimsemeleri gerekir. Bu adan rgtler etik d davranmamal yenilikci, topluma kar sosyal sorumluluk stlenebilir, etik deerlere bal davranlar sergilemelidirler. rgtlerde etik davran modelinde kltrel etkiler, rgtsel etkiler ve bunlarn karlkl etkileimde bulunduu bireyler vardr. Bireylerin rgt iindeki davranlar ayn zamanda etik davranlar belirlemektedir. rgt etii ve sosyal sorumluluk ilikisini ifade etmek. letmeler kr elde ettikleri srece varlklarn srdrebilmektedirler. Ancak iletmeler ekonomik amalarn gerekletirirken alanlarnn, ortaklarnn ve toplumun menfaatlerini dikkate almak zorundadrlar. te bu noktada etik ve sosyal sorumluluk kavramlar karmza kmaktadr.
A M A
Kreselleme ve i etii ilikisini aklamak. Etik konular kltre gre deiebildii iin, etik konusunun ok kltrllk ve uluslararas balamda incelenmesi gereklilii vardr. Kreselleme srecinin i etii ve etiksel ilkeler zerindeki etkisini aratrmak rgtlerin devamll, standarlarnn gelimesi ve alanlarn beklentilerinin karlanmas asndan nem tamaktadr. Trkiyedeki i etii aratrmalarn incelemek. Etik konusunun son yllarda ok nem kazanmas, iletiim kanallarnn bu konudaki duyarll arttrmas ve halk bilgilendirmesi bu konudaki aratrmalar arttrma gerekliliini ortaya karmtr. Aratrma merkezleri ve akademisyenler Trkiyede son yllarda etik konusunun zerine gitmiler ve pek ok sektr zerinde aratrmalar yapmlardr.
AM A AM A
AM A
118
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi etik konular arasnda yer almaz? a. Psikolojik taciz b. Mali skandallar c. Rvet d. Sosyal sorumsuzluk e. Adam kayrmaclk 2. etii aadaki gruplarn hangileri arasnda yer almaz? a. letmeler arasnda b. Yneticilerle alanlar arasnda c. alanlarla hkmet arasnda d. alanlarn kendi arasnda e. letme ile kamu ynetimi arasnda 3. Doal kaynaklarn ynetimine katlma ve blgesel gelime politikalarn etkileme gc iletmelerin hangi etki alanine girer? a. Ekonomik g b. Sosyal ve kltrel g c. Politik g d. Fiziksel evre zerindeki g e. Birey zerindeki g 4. Aadakilerden hangisi etik d rgtlerde sk rastlanlan konulardan biri deildir? a. Etik problemlerin zmn hafife almamak b. alanlar kiisel etikleri konusunda desteklemek c. Keyfi ve haksz performans deerlendirme yapmak d. alanlara tketicilerden farkl davranmak e. Halkla ilikiler gibi konular etik adan incelemek 5. Aadakilerden hangisi etik davran modelinde rgtsel etkiler balnda yer almaz? a. Etik kodlar b. rgt kltr c. Rol modelleri d. dllendirme e. Aile 6. rgtlerde etik davran modelinde medya hangi etik konular arasnda yer alr? a. Bireysel faktrler b. rgtsel etkiler c. Ekonomik etkiler d. Yasal faktrler e. Kltrel etkiler 7. Aadakilerden hangisi rgtlerin sosyal sorumluluklar arasnda yer almaz? a. Toplumun mefaatlerini dnmek b. Mterilerine kar sorumluluk sahibi olmak c. Yatrmclara kar sorumluluk sahibi olmak d. Sanata ve eitime katkda bulunmak e. Politika ile i ie yer almak 8. Aadakilerden hangisi iletmelerin sorumluluk pramidi arasnda yer almaz? a. Gnll sorumluluk b. Ahlaki sorumluluk c. Yasal sorumluluk d. Bireysel sorumluluk e. Ekonomik sorumluluk 9. Doru, drst ve adil olmak, zarar vermekten kanmak hangi sosyal sorumluluk piramidi iersinde yer almaktadr? a. Gnll sorumluluk b. Ahlaki sorumluluk c. Yasal sorumluluk d. Sosyal sorumluluk e. Ekonomik sorumluluk 10. Aadakilerden hangisi iletmelerin ve yneticilerin tketicilere kar olan temel grevleri arasnda yer almaz? a. letmeci evresel faktrler hakknda bilgi vermeli b. Sat szlemesinin koullarna uyumlu olmak c. Mallar zelliklerini tamal tketicilere dorular anlatmal d. Yalandan kanmal e. Bask ve zorlamadan kanmal
119

1. d 2. c 3. d 4. b 5. e Yantnz yanl ise Etik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rgtlerde Etik Kavramnn nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik D rgtler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik Davran Modelinde rgtsel Etkiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rgtlerde Etik Davran Modeli eklini yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rgtlerin Sosyal Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Sosyal Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin Sosyal Piramidi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rgtlerin D Gruplara Olan Etik Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 rgtlerde etik davran modelinde grld gibi etik davran modelinin merkezinde bireyler yer almaktadr. nk bireylerin etik d davranlar rgtlerde gerekletiinde model olma, kltrel bir davran olarak yerleme, norm ve deerleri oluturmada etkin olacaktr. Sra Sizde 4 Gnmzde iletmelerin yapabilecekleri gnll sorumluluklar toplumun iletmelerin istedii etkinliklerdir. rnein sanata ve eitime yaplan mali destekler bu tr sorumluluklara rnek olarak verilebilir. Sra Sizde 5 Trkiyede etik d konularn en yaygn olduu sektr basn ve salk sektrdr. Kamu sektrde genelde etik d konularla sk sk gndeme gelen zellikle beyaz yakal alanlar ile sk sk aratrmalara konu olmutur. Meslek olarakta siyasetiler, polisler, doktorlar, gmrkler etik d konular da gndeme gelmilerdir. Sra Sizde 6 Kreselleme srecinin i etii zerindeki etkisini boyutta inceleyebiliriz. lki; kresel piyasada rekabet avantajnn elde edilmesinde insanlarn tutum ve davranlarnn etkisinin artmasdr. kincisi; ekonomik ilikilerde uluslararas etik vizyonun ve ilkelerin gcnn hissedilmesidir. ncs ise kreselleme ile birlikte uluslar aras uzman kurulular tarafndan etik kodlarn belirlenmesi ve kullanlmasdr.
6. e 7. e 8. d
9. b 10. a

Sra Sizde 1 etii erevesinde gelitirilen grlerin nemli bir blmnn hareket noktas ahlaki sorumlulua sahip olmalardr. Bu ahlaki sorumluluk asndan iletmelerin sahip olduklar etki alanlar alt boyutta incelenebilir. Bunlar ekonomik g, sosyal ve kltrel g, teknolojik g, politik g, fiziki evre zerindeki g, birey zerindeki glerdir. Sra Sizde 2 Yaplan incelemeler rgtlerde pek ok etik d konularn yer ald gzlemlenmektedir. rnein ksa dnemli karlara nem vermek, haksz performans deerlendirmeleri yapmak,etik problemlerin zmn hafife almak, alanlara kt muamele yapmak vb. gibi. Bunlardan birinin dierlerinden daha nemli olduunu sylemek gtr. nk hafife alnan her bir problem, baka problemlerin olumasna yol aabilecektir.
120

Arkan, S. (1995). letmelerde Sosyal Sorumluluk: Ankara, H.. ..BF. Dergisi. Carroll Archis B. (1991). The Pyramid of Social Responsibility. New York: Business Horizons. Certo Samuel C (1997). Modern Management. New Jersey: Prentice Hall International Inc. Cooke Robert Allan (1991). Danger Signs of Unethical Behavior. How to Determine if Your is at Ethical Risk Journal of Business Ethics. 10. Desjarding Joseph R. Mc Cll J. (1990) Contemporary Issues n Business Ethics (2d. ed Belmont: C.A.Wadsworth Publishing Co: 1990). Garett Thomas, Konoski Richard J. (1986). Business Ethics, Englewood Cliff Prentice Hall, New Jersey Giffin Ricky W. Ebert Ronald J. (1996) Business Prentice Hall International Inc., Englewood Cliffs, New Jersey. Gillian C. (1977). In Different Voice:Womens Coneptions of Self and Moralty, Harward Educational Review (November). Gk S. (2008). Etii ve Ahlak Arasndaki liki ve alma Yaamnda Etiini Etkileyen Faktrler. Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, Cilt:5, Say 1. Gk S. (2009). alma Yaamnda Etii:Bir Alan Aratrmas. Sosyal Siyaset Konferanslar, stanbul niversitesi, Yayn N. 4872, ktisat Fakltesi, Yayn No:604. stanbul. Hoffman M. Fraderick W. Robert E. (1995) Business Ethics Readings and Cases in Corparate Morality. Mc Graw Hill Inc. New York. Klcullen Mauren, Ohles Judith Koastra (1999). At Least Do No Horm: Sources on the Changing Role of Business Ethics and Corporate Social Rosponsibility. Reference Services Review. Krel . (2000). rgtlerde Etik Davranlar Ynetimi ve Bir Uygulama almas, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar No:168. Kreitner Robert, Knick:Angelo (1997). Organizational Behavior. New York: Irwin Mc Graw Hill, Lewis P.V. (1985) Defining Business Ethics. Journal of Business Ethics. Mc Hugh (1992). Ahlak. stanbul: TUSAD Yaynlar, Orman S.Parlak Z.(2009). letmelerde Etii, stanbul:Ticaret Odas. zdemir S. (2009 Gnmz Trkiyesinde Akademik Ahlak almalarna Genel Bak. stanbul: letmelerde Etii. zgen H.Yaln A. ztrk A. (1994).ada letmelerde Ahlak ve Sosyal Sorumluluk Anlay. Kuadas, zmir: 2. Ynetim Kongresi Dokuz Eyll niversitesi letme Fakltesi Yaynlar. zgener evki (2004). Ahlaknn Temelleri Ynetsel Bir Yaklam. Ankara: Nobel Yayn Datm Ronald Sims R. (1991). The Institutonalization of Organizational Ethics, Journal of Business Ethics. Schulze N.(1997) letme Etii Konusuna Kavramsal Bir Yaklam. Amme daresi Dergisi. Cilt 30, S.4, Aralk. Sternberg Elaine (1994) Just Business Ethics London: Warner Books. imek .Akgemici T. elik A. (1998). Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran, Ankara, Nobel Yayn Datm. Velasquez M.(1988). Business Ethics Concepts and Cases, 2.Basm Prentice Hall, Englewood Cliffs, New York.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; letme ii paydalar tanmlayabilecek, Ynetim kurullarnn i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklayabilecek, Yneticilerin i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklayabilecek, alanlarn i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Paydalar Deerlerle Ynetim Ahlakl Ynetici Datm Adaleti lem Adaleti Etkileim Adaleti Ayrmclk Psikolojik iddet gren Mahremiyeti Psikolojik Szlemeler Bilgi Asimetrisi Presenteeism Whistleblowing eriden renenlerin Ticareti
indekiler
letme ine Ynelik Ahlaki Konular
LETMELERN PAYDALARI LETME YNETCLER VE AHLAKI ALIANLAR VE AHLAKI
letme ine Ynelik Ahlaki Konular

LETMELERN PAYDALARI
letmeler dinamik bir evre iinde faaliyet gsteren sistemlerdir. Sistem dncesine gre her sistem, kendinden daha byk bir sistemin alt sistemidir. Bu durum btn sistemlerin kendinden kk alt sistemlerden olutuu anlamna da gelir. Btn bu sistemler birbirleriyle iletiim ve etkileim ierisindedir. letmeler de bu anlamda birok farkl evresel faktrden etkilenmekte, birounu da etkilemektedirler. te, dorudan ve dolayl olarak iletmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iletme faaliyetlerini etkileyen bu faktrlerin her birine payda ad verilmektedir. nceki blmlerde de belirtildii gibi iletmeler ok sayda paydaa sahiptir. SIRA SZDE toplum ve Bu paydalardan kimi devlet, mteriler, rakipler, medya, tedarikiler, doal evre gibi d evresel; kimisi de yneticiler, alanlar, hissedarlar ve sendikalar gibi i evresel paydalardr. DNELM letmelerin tm paydalarna kar onlarn kar ve beklentilerini olabildiince dengeli biimde gzetecek bir ekilde ynetilmeleri nemli bir ynetsel beceri olS O R U duu kadar, ayn zamanda ahlaki bir sorumluluktur. Bu sorumluluk ise ncelikle olarak iletmelerin temel unsurlar olan i paydalara ynelik ahlaki tutum ve davranlarn doru belirlenmesini ve ynetilmesini gerektirmektedir. D K Bu K A T blmde iletmelerin dorudan i paydalar olan ynetim kurullar, st yneticiler ve alanlarla ilikili i ahlak konular zerinde durulacaktr. SIRA SZDE Ahlaki sorumluluklar bir karlkllk ierir. Bu anlamda btn paydalarn birbirlerine kar ahlaki sorumluluklar bulunmaktadr. paydalara ynelik i ahlak konular aklanrken bu ereveden yaklalarak her bir i paydan dierlerine AMALARIMIZ kar olan ahlaki sorumluluklar karlkl olarak ele alnmtr.
T A tarafndan P Ahlak Dergisi 2008 ylnda ktisadi Giriim ve Ahlak Dernei K (GAD) yaynlanmaya balanan uluslararas hakemli bir dergidir. Bu dergide, kitabmzdaki konularla ilgili ok sayda bilimsel aratrma bulabilirsiniz.
Payda: letmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iletme faaliyetlerini SZDE etkileyen tm SIRA kesimleri ifade etmekte kullanlan bir kavramdr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
LETME YNETCLER VE AHLAKI
TELEVZYON
TELEVZYON
letmeler belirli amalar dorultusunda iletme yneticileri tarafndan ynetilmektedirler. letmelerde, iletmenin birtakm zelliklerine bal olarak farkl dNTERNET zeylerde ve saylarda yneticiler bulunabilmektedir. letme yneticilerinin i ahlakyla ilikili tutum ve davranlar da iletme ynetimi ierisindeki konumlarna gre deiebilmektedir.
NTERNET
124
letmelerde iletmenin byklk, sektr, yasal konum veya stratejilerine bal olarak farkllaan eitli ynetim kademeleri grev almaktadr. En st dzeyde ynetim kurulu bulunur. Ynetim kurulunun zerinde bir genel kurul varsa da genel kurullar genellikle ok temel baz kararlar dnda dorudan ynetime mdahalede bulunmazlar. Daha sonra iletmenin dorudan yneticisi konumunda bulunan CEO, genel mdr, iletme mdr veya fabrika mdr gibi unvanlara sahip yneticiler ve yardmclarndan oluan st yneticiler, bunlarn altnda da blm yneticileri ve yardmclar yer almaktadr. Bu blmde zellikle ynetim kurulu ve st dzey yneticilerin i ahlakyla ilgili sorumluluklar zerinde durulacak, blm yneticileriyle ilgili bilgiler bir sonraki nitede insan kaynaklar ynetimi ve etik ilikisi incelenirken ele alnacaktr.
Ynetim Kurullarnn Ahlaki Sorumluluklar

Ynetim kurulu iletmeleri dorudan ynetmese de dorudan yneticileri atayan, iletmeyle ilgili en nemli kararlar alan, iletmelerin temel stratejilerini belirleyen ve btn paydalar adna iletmeyi denetleyen organdr. zellikle kurumsal ynetim anlaynn gelimesiyle birlikte ynetim kurullarnn nemi artmtr. Bu nedenle ynetim kurulu yelerinin d evresel gelimeleri iyi takip eden ve objektif karar alabilen kiilerden olumas gerekmektedir. Son yllarda birok lkede ynetim kurullarnda iletme veya aile dndan bamsz yelerin bulunmasna ynelik eilimler artmaktadr. Ynetim kurullar iletmenin en st dzey karar alma organ olduundan iletmenin i ahlakyla ilgili btn tutum ve davranlarn belirleyebilecek ve ynetebilecek konumdadr. Ynetim kurullarnn i ahlakyla ilgili en nemli iki sorumluluu bulunmaktadr: ahlakna ynelik temel stratejiyi belirlemek ve i ahlakn kurumsallatracak admlar atmak.
Ynetim kurulu: Ynetim kurullar sermaye irketlerinde ortaklarn ve nc ahslarn hak ve karlarnn korunmas amacyla genel kurul tarafndan seilen pay sahibi gerek kiilerden oluur.
Temel Ahlak Stratejisinin Belirlenmesi

Ynetim kurullar iletmelerinin bir btn olarak i ahlakna ynelik duruunu belirlemelidirler. Bu duru, iletmenin ileyii srasnda ortaya kabilecek ahlaki ikilemlerin zmnde yneticilere rehberlik edecektir. Bu anlamda temel bir i ahlak stratejisi belirlenmesi ncelikle ynetim kurullarnn st yneticilere kar ahlaki bir sorumluluudur. Muhtemel i ahlak problemlerine ynelik olarak birka farkl strateji belirlenebilir. letmeler ileyi ile ilgili kararlarn alrken i ahlak konularna kar ilgisiz kalarak sadece yasal zorunluluklarla yetinebilirler. Ya da sadece iletme imajn ok olumsuz etkileyebilecek ahlaki sorunlar engellemeye ynelik bir en az zararla atlatma stratejisi izleyebilirler. Ancak gerekten ahlaki bir ynetim gstermenin en alt snr etik kodlar eklinde belirli ahlaki standartlarn belirlenmesi ve onlara uyum salanmaya allmasdr. Ahlaki davranlarn belirli standartlara uyma davrann aarak bir kltr haline getirilmesi de strateji olarak belirlenebilir. En gelimi ahlaki strateji ise iletmenin tm kademelerindeki karar alma mekanizmalarnn ncelikli kriterinin etik ilkeler ve ahlaki bak as olmasdr. Ynetim kurullar, bu stratejilerden hangisini benimseyeceine karar vermeli ve benimsedii stratejiyi iletmenin en nemli deerlerinin ve hedeflerinin ifadesi olan iletme misyon ve vizyonuna yanstmaldr.
6. nite - letme ine Ynelik Ahlaki Konular
125
ekil 6.1 Ynetim Kurulu ve Ahlak, (Stewart, 1996, 01).
Ynetim kurulu asndan temel i ahlak stratejisinin belirlenmesinden sonraki aama belirlenen i ahlak anlaynn iletmede kurumsallatrlmasdr. ahlaknn kurumsallatrlmasnda izlenebilecek yntemler balk altnda zetlenebilir: Deerlerle ynetim, etik rgtsel kltr ve iklimin oluturulmas, etik kodlarn oluturulmas.
ahlak: letmelerin en st dzey karar organlar olarak ynetim kurullar, eitli yntemler kullanarak iletmelerinde i ahlak anlaynn kurumsallamas iin aba sarf etmelidirler. Deerler; doruluk, drstlk, sayg, nezaket, effaflk, hatay kabullenme, zr dileme gibi temel ancak ksa srede renilemediklerinden kalc hale gelmeleri iin aba gsterilmesi gereken ahlaki erdemlerdir.
Deerlerle Ynetim
letmelerin ierisinde faaliyet gsterdikleri evresel faktrler srekli deimektedir. retme, satma, kayt tutma, insan gcn ynetme gibi temel iletmecilik ilevlerinin yntem ve teknolojileri her geen gn yenilenmektedir. Belli zellikleri olduu iin ie aldmz alanlarn o zellikleri birka yl sonra ie yaramaz hale gelebilmektedir. Bu nedenle iletmelerin bu hzl dngyle baa kabilmek iin daha az deien ve srekli ayakta kalmaya katkda bulunabilecek bir eylere, yani deerlere sarlmas gerekmektedir. rnein, bir iletmede srekli renmenin bir deer olarak benimsenmi olmas o iletmedeki alanlarn kendilerini i dnyasndaki gelimelere uygun biimde gelitirmelerinin nn aacak, kiisel geliimlerini sadece insan kaynaklar birimlerinin salayacaklar eitimlere brakmayacaklardr. Bu erevede iletmeler takm almas, verimlilik, yaratclk, neri getirme, deiim, sorumluluk alma, sorun zme gibi deerleri iletmelerde paylalr hale getirmeye almaktadrlar. letmeler iin ahlaki deerlerin neler olduunun belirlenmesi ve tanmlanmasnn ardndan sra o deerlerin alanlar tarafndan benimsenmesini salamaya gelmektedir. Bu konuda en nemli rol yneticilere dmektedir. Dolaysyla ynetim kurullar ncelikle kendilerine hesap verme durumunda olan st yneticilerin her trl davranlarnda ve aldklar kararlarda misyon ifadelerinde kendini gsteren kurum deerlerine uygun davranmalarn salamaya ynelik tedbirler almaldrlar. Yneticilerin deerlere ballk konusunda gsterecekleri hassasiyet alanlara da yansyacaktr. nk alanlar zellikle de ahlaki konulardaki davranlarn ortaya koyarken ncelikle amirlerini izlemekte ve rnek almaktadrlar. Ynetim kurullarnn yneticileri bu ekilde davranmaya tevik etmeleri iletmenin mis-
126
yonuna uygun davranmasn salayarak iletmenin hem alanlar, sendikalar ve iletme sahipleri gibi i paydalara hem de mteriler, toplum, devlet ve doal evre gibi d paydalara ynelik ahlaki sorumluluklarnn gereini yerine getirmi olmasn salayacaktr. alma hayatnda zellikle iletiim teknolojilerinin katksyla iletme faaliyetlerinin boyutlar ve etki alanlar ok genilemitir. Giderek daha fazla alan daha ok sayda paydala etkileim ierisine girmektedir. alanlarn faaliyetlerini gerekletirirken her trl tutum ve davranlarnda doruluk, drstlk, sayg, nezaket, effaflk, hatay kabullenme, zr dileme gibi ahlaki deerlere sahip olmalar iin gerekli zendirme programlar dzenlenmelidir. Bu tip deerleri uygulamaya koyan alanlar dllendirilmelidir. rnein, spor sahalarndaki fair-play uygulamalarnn yaygnlamas iin Trkiye Milli Olimpiyat Komitesi her yl eitli dallarda dller vermektedir. letme st ynetimleri de benzer ekilde, son yllarda yaygn olarak uygulanmaya balanan ayn alan seimlerinde ekonomik deerler kadar ahlaki deerlerin de dllendirilmesi ynnde almalar yapabilirler. letmelerde etik deerlerin benimsenmesi, etik bir rgtsel iklimin olumasna da katk salayacak, oluturacak etik kodlara da temel oluturacaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
letmeler acaba SIRA ayn SZDEalan seimlerinde hangi kriterleri dikkate alyorlar? nternet zerinden ksa bir aratrma yaparak i ahlakna ynelik deerlerin bu kriterler arasnda ne lde yer aldn grebilirsiniz.
DNELM
Etik rgtsel Kltrn ve kliminin Oluturulmas

SIRA SZDE DKKAT
DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT
letmeler sadece malzeme-makine ve belli talimatlar dahilinde bunlaS O R ara-gere, U r kullanan insanlardan oluan bir ortam deildir. rgtlerin bir de grnmeyen SIRA SZDE ynleri bulunmaktadr. Bu grnmeyen yn; btn alanlarn bildii, paylat DKKAT ve uyduu, ama hibir yerde yazl olmayan birtakm deer, inan, tutum ve varsaymlardan oluan rgt kltrdr. letme normal faaliyetlerini yrtrken belDNELM SIRA li bir anda eitliSZDE plan, politika ve prosedrlerin uygulanmas srasnda, alanlarn ve yneticilerin rgt kltrn anlama ve yorumlamalaryla ortaya kan haO R U va da rgt Siklimi olarak ifade edilmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
Etik kodlar alanlar D K K A T asndan uyulmas zorunlu ahlaki davran standartlarn belirlerken ahlaki rgt kltr K T A P ve iklimi daha gnll ve doal bir uyumu ifade eder. rgt iklimi, alanlarn rgt kltr hakkndaki alglamalarn yanstan bir kavramdr. Talanlar E L E V Z Y O N iletme ierisinde grevlerini yerine getirirlerken uyacaklar ahlaki prensipler eer rgt kltr ierisinde yer etmise, ortaya kacak rgt ikAMALARIMIZ limi de ahlaki olacaktr. Etik kodlar bir anlamda ahlaki uygulamalar zorunlu olarak yerletirmeye alrken, etik bir rgtsel iklim alanlarn ahlaki davranmay E RAN E K N TT PT gnll, hatta kimi zaman doal bir davran biimi olarak algladklarnn gstergesi olacaktr. rgt kltr ile ilgili yaplan aratrmalar iletmelerin belirli trdeki rgt kltrlerini iletmelerine benimsetebildikleri takdirde ekonomik anlamda T E L E V Zelde Y O N edebileceklerini gstermektedir. Belli rgt kltrlerinin irekabet avantaj letmelerde yaygn kabul grmesi iin o kltrlerin alanlar tarafndan benimsenmesi gerekmektedir. Bu amala etik kodlarn gelitirilmesi gibi yntemler yannda etik eitimi programlar dzenlemek, etik komiteleri oluturmak, etik d davraNTERNET nlarn bildirilmesini kolaylatracak sistemler kurmak gibi uygulamalara gidilmektedir. Bu gibi somut yntemlerin yan sra her dzeyden yneticilerin tutum ve
SIRA SZDE
ET K N TTE R A NP
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
127
davranlarnda belli ahlaki prensiplere uygun davrandklarnn alanlarca grlmesi de etik rgt ikliminin olumasnda etkili olmaktadr. Bir D iletmede N E L M belli rgt kltrnn olumas ve benimsenmesi uzun zaman almaktadr. Dolaysyla ynetim kurullar iletmelerinde etik rgt kltrnn yerlemesi iin belli bir progS O R U ram dahilinde gerekli planlamalar yapmal ve uygulamalar izlemelidir.
DKK AT rgt kltr daha derin bir rgtsel olguyu yanstrken, rgt iklimi kltrn alan davranlarna yansyan daha yzeysel bir boyutunu ifade etmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
Etik Kodlarnn Oluturulmas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Etik kodlar iletmelerde geerli ahlak kurallarnn neler olduunu, iletme asnAMALARIMIZ dan, ahlaki adan kritik karar durumlarnda neyin ahlaki neyin ahlak d kabul edildiinin belirtildii kurallar dizisidir. Etik kodlar hem uyulmas gereken ahlaki prensipleri hem de bu prensiplere uyulmamas durumunda gndeme gelecek yapSIRA K adan T SZDE A P problemli trmlar iermektedir. Bu kodlarn nceden belirlenmesi ahlaki durumlarda karar almak zorunda kalan yneticilere zaman ve tutarllk kazandracaktr. Etik kodlar her eyden nce iletmenin temel deerleri ile ilikili olduunDNELM TE L E V Z Y O N en st ddan, etik kodlarn belirlenmesi ve uygulamann takip edilmesi ncelikle zeydeki ynetim kademelerinin yani ynetim kurulunundur. Etik kodlarla ilgili ayS O R U rntl bilgi 8. nitede verilmektedir. Etik kodlar hem uyulmas gereken ahlaki prensipleri, hem de bu prensiplere D K K A T uyulmamas durumunda gndeme gelecek yaptrmlar iermektedir.
NTERNET
AMALARIMIZ
Etik kodlar: letmelerde geerli ahlak kurallarnn neler olduunu, iletme SIRA K adan TSZDE A P asndan ahlaki kritik karar durumlarnda neyin ahlaki neyin ahlak d kabul edildiinin D belirtildii NELM TELEVZYON kurallar dizisidir.
S O R U
NTERNET DKKAT SIRA SZDE
Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar
SIRA SZDE
Ynetim kurullar iletmeler iin ahlaki bir ereve oluturduktan sonraki aamada i yneticilere dmektedir. letmelerin gnlk faaliyetlerinin planlanmas, rgtAMALARIMIZ lenmesi, koordinasyonu, ynlendirilmesi ve denetlenmesi anlamnda yneticiler bata kendilerini grevlendiren ynetim kurullar olmak zere emirlerinde alanlaK T A P ra ve dier paydalara ynelik eitli ahlaki sorumluluklar stlenirler. Bir anlamda yneticiler her iki tarafa kar da ahlaki sorumluluklar tadklarndan ynetim kurullar ve dier paydalar arasnda bir kpr grevi grmektedirler. Bu nedenle iletme T E Lkoyan E V Z Y Obirer N yneticilerinin en nemli grevi ahlaki bir ynetim modeli ortaya ahlakl ynetici olmaktr. zellikle Trkiye gibi bireycilikten ziyade toplulukuluun n planda olduu paternalist kltrlerde ahlaki tutum ve davranlarn benimsenmesinde ahlakl yneticilerin pay ok daha yksektir. Ahlakl yneticiler uzun vadede NTERNET iletmelerinde btn kademelerde alanlar iin ahlaki davran bir norm haline getirmeye abalarlar. Bu abalarn nemli bir ksm alanlara ynelik olmakla birlikte yneticilerin dier paydalara kar da eitli ahlaki sorumluluklar bulunmaktadr. Etik liderlik, katlmc ynetim, adalet ve insan haklarna sayg alanlara ynelik ahlaki sorumluluklar ifade ederken drstlk ve effaflk da daha ok ynetim kurullarna ve dier paydalara ynelik ahlaki sorumluluklar arasndadr.
AMALARIMIZ
Ahlakl ynetici: Ahlakl yneticiler alanlarla etkileim ierisinde, ahlaki deerlerin paylalp T E L salamaya EVZYON benimsenmesini dnk uygulayc, dllendirici ve hesap verici rol modelleri ortaya koyarlar. Paternalizm: Toplum N T E R veya NET aile ynetimlerinde en uygun ynetim yapsnn hiyerarik yap olduu ve ileyile ilgili kararlarn da bu hiyerarinin en stnde bulunan ideal liderler tarafndan alnmas gerektiini kabul eden ynetim sistemi.
K T A P
Etik Liderlik
Her ynetici lider deildir. Liderlik ve yneticilik arasndaki en nemli farkllklardan biri yneticilerin astlarn yasal bir gle idare etmelerine karn, liderlerin takipilerini gnll olarak ynlendirebilmeleridir. Elbette ahlaki prensipleri nemseyen tm ahlakl yneticiler alanlar arasnda etik prensiplerin yaygnlamasn salamaya alacaklardr. Bunun iin etik kodlarn uygulanmasn takip edecekler,
128
etik komiteleri kuracaklar, gerekli dllendirme ve meyyideleri uygulayacaklardr. Ancak bu prensiplerin alanlar tarafndan gnll olarak benimsenmesini salamak ancak etik liderlikle mmkndr. Dolaysyla yneticilerin ahlaki konularn etik liderlik anlayyla ele almalar yneticilerin zellikle alanlara kar en nemli ahlaki sorumluluklar arasndadr. Etik liderlik, ynetim kurulu tarafndan belirlenen misyona uygun ekilde ahlaki deerlerin paylald etik bir rgt kltr oluturulmasna katkda bulunmak anlamnda yneticilerin ynetim kurullarna, dolaysyla da iletme sahiplerine kar da ahlaki sorumluluklar arasndadr. Etik liderlik konusu 4. blmde ayrntl olarak ele alnmaktadr.
Katlmc Ynetim
Trk toplumunun paternalizmin yansra ne kan kltrel zelliklerinden biri de g mesafesinin uzakldr. G mesafesi yneten ve ynetilenler arasndaki g farkn ifade eden bir kavramdr. Aslnda btn ynetim sistemlerinde astlar ve stler arasnda bir g fark bulunmaktadr. Ancak bu fark baz kltrlerde daha fazla hissedilmektedir. G mesafesi yksek toplumlarda alanlarn yneticileriyle iletiim kurabilmeleri zorlar. ou zaman g mesafesinin bykl yneticilerin ilerine de gelebilir. Yneticilerin ofislerinin denmesinden bindikleri aralara, yneticiyle grmek iin almas gereken brokratik aamalardan ynetici karsnda taknlmas gereken beden diline kadar pek ok sembol yneticilerin yksek statlerini gstermelerine imkan tanr. Ortada yasal bir engel olmasa bile alanlarn alglamalarndan kaynaklanan bu durum zamanla alanlarn iletmeye katklarn engelleyen bir hal alabilir. Ancak bu durum her eyden nce ahlaki deildir. letmelerde alanlarn hangi statde olurlarsa olsunlar birbirlerine nce birer insan olarak davranmalar, grevlerinden kaynaklanan baz farkllklar kiisel ayrcalklar olarak kullanmamalar gerekmektedir. Dolaysyla alanlarn g mesafesinden kaynaklanan olumsuz alglamalarn ortadan kaldrmak da yneticilerin alanlara kar ahlaki sorumluluklar arasndadr. Katlmc ynetim anlay g mesafesinden kaynaklanan sorunlar en aza indirmede nemli bir katk salar. Gnmzde pek ok yeni ynetim anlay alanlarn glendirilmesini, alanlarn nerileriyle ynetime katlmasn tevik etmektedir. Bu yaklamlar, iletmeler asndan karll artracak yntemler olmann yannda i ahlak asndan da alanlara hak ettikleri saygy gstermenin aracdrlar.
G mesafesi: Hiyerarik yaplarda aa dzeydeki alanlarn st dzeydeki yneticilerle aralarndaki g dalmnn eitsizliine dair alglamalarn ifade eden bir kavramdr.
Adalet
Adalet, belki de yneticilerin astlarna kar en nemli ahlaki sorumluluu olarak kabul edilebilir. Tarih boyunca aile ynetiminden lke ynetimine, okul ynetiminden irket ynetimine, bir ynetim ilikisinin bulunduu her yerde yneticilere ynelik en byk beklenti adaletli bir ynetim sergilemeleridir. Adalet, ksaca her hak sahibinin hakknn gzetilmesi olarak tanmlanabilir. letmeler asndan ise alnan kararlarda alanlar arasnda herhangi bir nedenle ayrm yaplmamas anlamna gelir. SIRA SZDE Adalet her ne kadar baz yasal dzenlemelere konu olmusa da yneticilerin adil davranlarnn snrlarnn belirlenmesinde her zaman yasalar yeterli olmayabilir. Bir baka deyile yneticilerin sadece adaletle ilgili yasal dzenlemelere uygun davranD NELM malar adil bir ynetim sergiledikleri anlamna gelmeyebilir. Adaletin asl ortaya kt alan, alanlarn adalete ynelik alglamalardr. Bu alglamalar ise rgt kltS O R U r, toplumsal beklenti ve inanlar gibi farkl unsurlardan etkilenebilir. Adalet kimi zaman belirlenmi snrlara sahip olsa da ou zaman din ve ahlak D K K Akanunlarla T gibi yazl olmayan kurallarla da ilikili bir kavramdr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
129
letmelerde adalet konusu farkl adan ele alnmaktadr: Datm adaleti, ilem adaleti ve etkileim adaleti. Datm adaleti, iletme kaynaklarnn ve sorumluluklarn, dl ve cezalarn eit olarak datlmas anlamna gelmektedir. alanlar bu konularda bir eitlik beklentisi iindedirler. Bu beklenti alanlarn sadece kendilerinin ald dl ve cezalarla deil bakalarnnkilerle de ilgilendiklerini ve karlatrmalarda bulunduklarn gstermektedir. Bu anlamda herkesin hak ettii creti almas, dllendirmelerden ve sosyal yardmlardan adil biimde yararlanmas, iyerindeki grev ve sorumluluklarn adil datlmas, alanlara ilerini yapabilmeleri iin gerekli ara-gere, malzeme ve imkanlarn eit biimde salanmas, gerekli durumlarda cezalarn adil biimde belirlenmesi ve uygulanmas gibi uygulamalar yneticilerin alanlara ynelik datm adaletiyle ilikili ahlaki sorumluluklar arasndadr. lem adaleti ise iletmelerin gndelik faaliyetlerini srdrrken gerekletirdikleri birtakm ilemlerde, yerine getirilen srelerde ve takip edilen prosedrlerde alanlara adil davranlmasn ifade etmektedir. lem adaletine uygun bir ynetim iletmelerde alanlar rgtsel adalet, rgtsel ballk, i tatmini alglamalarn ve rgtsel vatandalk davranlarn artracaktr. e alma srecinde adaylara adil artlarda bir yar imkan tannmas, performans deerleme srelerinde adaletli davranlmas, ie alm ve performans deerleme srelerinde etkin geribildirim salanmas, iletmenin salad eitim frsatlarnn adil paylam, tm alanlara ayn dzeyde ynetime katlma imkannn tannmas, kariyer planlamalar ve terfilerde herkese eit frsat tannmas gibi uygulamalar yneticilerin alanlara ynelik ilem adaletiyle ilikili ahlaki sorumluluklar arasndadr. SIRA SZDE letmelerde adil ynetimin nc boyutu da etkileim adaletidir. Etkileim adaleti, alanlarn birbirleriyle olan iletiimlerinde ne lde drst, ak, effaf ve duyarl bir iliki kurduklaryla ilgili alglamalaryla ortaya kan bir DNE L Mkavramdr. Bu kavram yneticilerin, zellikle de ilk amirlerin astlarna kar davranlarnda saygl, ak yrekli ve iten olmalarna ynelik ahlaki sorumluluklarna vurgu yapS O R U maktadr.
D K K A T ilikiliyken, lem adaleti alanlarn iletmenin kendisine ynelik adalet alglamalaryla etkileim adaleti daha ok alanlarn ilk amirleriyle olan ilikileri erevesinde ortaya kmaktadr. SIRA SZDE
Bir alana haksz yere ceza verilmesi datm adaleti ile ilgili bir sorunken, baz alanlarn performansnn eksik llmesi ilem adaleti ile ilgilidir. Yneticilerin baz alanlarn fikirlerini alp dierlerini srekli yok saymas da etkileim adaleti konusunda yaanan problemlere rnek verilebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
letmelerde adil ynetimin olmad durumlarda ortaya kan baz sorunlarn AMALARIMIZ ele alnmas da adil ve ahlaki ynetimin erevesinin belirlenmesine katkda bulunabilir. Ayrmclk, ahlaki anlamda adil davrann tam tersi bir tutumu ifade eder. letmelerde cinsiyet, din, etnik kken, siyasi gr, hemericilik vb. nedenlerle SIRA K anlan T SZDE A P nedenlerle ayrmclk uygulamalaryla karlalabilmektedir. Ayrmclk, yneticilerin astlar arasnda adil davranmamalar durumudur. zellikle yetki ve sorumluluklarn datlmas, sosyal haklarn, kendini gelitirme imkanlarnn, cret DNELM TE L E V Z Y O Nayrmclk artlarnn ve terfilerin belirlenmesi gibi durumlarda kendini gsteren veya kayrmaclk ahlaki olmayan bir ynetim biimi olduu gibi pek ok gelimi S O R U lkede yasalara da aykr bir davrantr. Ayrmclk uygulamalar sadece cinsiyet, din, ya, etnik kken, siyasi D gr, K K A T hemericilik vb. nedenlerle ortaya kmaz. Bazen yneticiler rvet vb. kiisel karlar iin de ayrmclk yapabilirler. SIRA SZDE
AMALARIMIZ NTERNET
AMALARIMIZ
K TSZDE A P SIRA
DNELM TELEVZYON S O R U
NTERNET DKKAT SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
130
nsan Haklarna Sayg

Yneticilerin alanlarna ynelik bir ksm ahlaki sorumluluklar da insan haklarna sayg bal altnda deerlendirilebilir. Bu balk altndaki sorumluluklarn bir ksm ulusal ve uluslararas yasalarla gvence altna alnmsa da baz konularda henz tam anlamyla yasal dzenlemeler tamamlanmamtr. alanlarn haklaryla ilgili en nde gelen dzenleme SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standarddr. Bu standart bata Uluslararas alma rgt olmak zere pek ok uluslararas sivil toplum rgtnn destekledii ve dnya apnda pek ok zel ve kamu kuruluunun uygulad bir dzenlemedir. Bu dzenlemede iletmelerin alanlarna kar sorumluluklar arasnda saylan ocuk yata ii altrmama, zorla ii altrmama, alanlara sendika kurma ve sendikalara ye olma, toplu pazarlk yapma hakk tanma, ar alma saatleri uygulamama, asgari cretin altnda cret vermeme, cretleri zamannda deme, sigortasz ii altrmama, uzun vadeli szlemeler yoluyla alanlara i gvencesi salama, giri-k yaptrarak alanlarn tazminat almalarn engellememe, ii sal ve i gvenlii ile ilgili tedbirleri alma gibi esaslar iletme yneticilerinin uymalar gereken insan haklaryla ilgili temel ahlaki prensipler arasndadr. Bu prensiplerin yannda; alanlarla ilikilerde belli bir toleransn ve hogrnn tannmas, yaanan problemlerin iyi niyetle ele alnmas, alanlar arasndaki sorunlarn tarafszlkla zmlenmesi, alanlar arasndaki rekabetin istismar edilmemesi, alanlarn deer ve inanlarna sayg gsterilmesi, ibadet haklarnn tannmas gibi uygulamalar da ahlaki adan gsterilmesi gereken davranlara rnek verilebilir. letmelerde insan haklaryla ilikili olarak yaanan problemlerin en nemlilerinden biri de alanlara ynelik fiziksel ve psikolojik iddet uygulamalardr. Genellikle fiili saldr veya cinsel taciz biiminde grlen fiziksel iddet uygulamalar sadece iletmelerde deil, hibir sosyal ortamda ahlaki adan kesinlikle tasvip edilemeyecek davranlardr. Bu tr durumlara kar alanlar sadece i hukukuyla deil, ceza kanunlar gibi daha genel kapsaml dzenlemelerle de gvence altna alnmlardr. Ancak psikolojik iddet uygulamalar ok daha farkl davran biimlerinden olumaktadr ve ou durumda alanlar korumaya ynelik yasal dzenlemeler yok veya yetersizdir. Her eyden nce bu tr davranlar belirlemek veya ispatlamak ok kolay olmamaktadr. Hatta bazen yneticiler astlarna ynelik iddet davranlar gsterdiklerinin bile farknda olmamaktadrlar. Bu nedenle zellikle psikolojik iddet konusundaki problemlerin zm ahlaki bir bak asn gerekli klmaktadr. Bir yneticinin her sabah ie geldiinde karlat ilerinden biri hari, tm alanlar tek tek selamlad bir durumu dnn. Veya o alann arkasndan dedikodular yaydn. Bu davranlar ilk bakta yasal olarak su saylamasa da en azndan alann motivasyonunu drebilecek, hatta zaman ierisinde kiinin ii brakmasna bile neden olabilecek kadar rahatsz edici yldrma davranlardr. Yneticinin bir grev iin astna aslnda yetmeyecek bir sre vermesi ve srenin dolmasna daha zaman olduu halde onu her gn arayp, bitirip bitirmediini sormas durumu da duygusal bir tacizi yanstmaktadr. Bu durum bazen bir alann yneticisi tarafndan dier alanlarn nnde aka ve acmaszca eletirilmesi biiminde bir zorbala da dnebilmektedir. Bazen ayn statde alanlar da birbirlerine kar psikolojik iddet ieren davranlarda bulunsalar da, bu tr davranlar genellikle yneticilerden kaynaklanan psikolojik iddet davranlarna birer rnektir. Psikolojik iddet ile ilgili olarak yaplan aratrmalar yneticilerin bu tr
Psikolojik iddet: yerlerinde yneticilerin astlarna kar gsterdikleri yldrma, zorbalk, duygusal taciz, duygusal istismar, psikolojik terr gibi farkl kavramlarla ifade edilen olumsuz davranlarn genel addr.
131
davranlar gstermesinin genellikle kiilik bozukluklarndan kaynaklandn gstermektedir. Bu tr durumlarn yaanmamas iin iletmelerde ahlaki bir ynetim tarznn kurumsallatrlmas gerekmektedir. Yneticilerin alanlara ynelik ahlaki sorumluluklarndan birisi de igren mahremiyetinin korunmasdr. alanlarn mahremiyetlerinin iletme ii baz uygulamalar neticesinde ihlal edilmemesi gerekmektedir. Psikolojik iddet konusunda da olduu gibi gerek dnyada gerekse lkemizde igren mahremiyetiyle ilgili yasal dzenlemeler henz tam olarak oturmu deildir. Hatta lkemizde i kanunu erevesinde henz hi yasal dzenleme bulunmamaktadr. Dier yandan zellikle gelimi teknolojilerin iletmelerde yaygn biimde kullanmlarnn artmasyla birlikte alanlarn mahremiyetlerinin ihlal edilmesi ikayetleriyle daha sk karlalmaktadr. Bu nedenle alanlarn mahremiyetinin korunmas konusu da i ahlak asndan nem tamaktadr. gren mahremiyetinin ihlali ile ilgili sorunlar iletmelerde genellikle farkl alanda ortaya kmaktadr. Birinci alan, telefon ve bilgisayar gibi bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanmnn engellenmesi, snrlandrlmas veya izlenmesidir. kinci alan, alanlarn performanslar veya davranlarnn kameralar araclyla gzetlenmesi ve kayda alnmasdr. nc alan ise i bavurusu aamasndan balamak zere alma hayat boyunca eitli srelerde iletmeler tarafndan toplanan alanlara ait kiisel bilgilerin saklanmas, paylam ve gvenliidir. letmeler bu farkl alanda ok eitli teknolojik imkanlarla alanlara ynelik izleme faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. Gvenlik, verimlilik ve performans lm bu tr faaliyetlerin iletmeler tarafndan ne srlen en nemli gerekeleridir. Buna karlk alanlarn bir ksm izleme faaliyetlerini kimin alp almadnn belirlenmesi asndan faydal bulsa da dier bir ksm bu tr uygulamalarn kiisel SIRA SZDE mahremiyetlerini ihlal ettiini ileri srmektedirler. letmelerin kimi zaman hakl gerekelerle uygulad izleme yntemlerinin igren mahremiyetini ihlal etmeyecek ekilde tasarlanmas ve uygulanmas, elde edilecek bilgilerin D ahlaki N E L M bir erevede korunmas ve deerlendirilmesi gerekmektedir. Yneticilerin bu anlamda ortaya koyacaklar ahlaki sorumluluk yaklam, karlkl gveni artrarak bu tr uyS O R U gulamalardan en verimli ekilde yararlanlabilmesini de kolaylatracaktr. letmeler tarafndan uygulanan iyeri ve alanlar izlemeye dnk faaliyetler D K K A T alanlar tarafndan her zaman olumsuz grlmemektedir. Kimi alanlar iini gerekten iyi yaptklarnn objektif olarak deerlendirilebilmesi iin bu tr uygulamalar tasvip edebilmektedirler. SIRA SZDE
gren mahremiyeti: letmelerin alanlara ait bilgi iletiim aralarn izlemesi, alma ortamlarn ve alanlarn davranlarn kameralar araclyla kayt altna almas, alanlara ait kiisel bilgileri nc ahslarla paylamas gibi iyeri izleme uygulamalar igren mahremiyetinin ihlal edilmesine yol aabilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Drstlk
Yneticilerin alanlara ynelik ahlaki sorumluluklar yannda ynetim kurullarAMALARIMIZ na ve hissedarlara ynelik ahlaki sorumluluklar da bulunmaktadr. Bunlarn en bata geleni de drstlktr. Drstlk, doruluk, szn tutma gibi kavramlar inK nsanlar T A P arasndasanlar arasnda gveni tesis eden en nemli ahlaki erdemlerdir. ki szlemelerin tamam yazl yada szl olarak yaplmazlar. Her szlemenin yazya veya sze dklmeyen maddeleri vardr. Bazen psikolojik szlemeler olaTEL E V Z Yinsanln ON rak da ifade edilen bu maddeler o kadar yaygn kabullerdir ki ou ortak kltrel miras haline gelmi kltrel deerlerdir. Drstlk ite bu deerlere uygun davranmaktr. letmelerde ynetim kurullar st yneticileriyle iletmeyi ynetmek zerine NTERNET szleme imzaladklarnda yneticilerinden iletmeyi en iyi ekilde ynetmelerini beklerler. Bu beklenti erevesinde yneticiler ynetim stratejilerini belirlerken ve
AMALARIMIZ
Psikolojik szlemeler: K T A P ilikisi ierisinde bulunan iveren ve alanlar arasnda karlkl ortak inan, beklenti ve T dayal, E L E V yazl ZYON alglamalara veya szl olarak kayt altna alnmam szlemelere verilen isimdir.
NTERNET
132
uygularken iletme iin en doru kararlar verme konusunda drst davranmaldrlar. Elbette her yneticinin hatal kararlar alma olasl vardr. Hatalar, arkalarnda bir kast bulunmad durumlarda ders alnabilecek birer renme arac haline bile gelebilirler. Ancak bunun iin yneticilerin karar alrken gerekten de ncelikle iletmenin menfaatini dnme drstln gstermeleri gerekir. rnein bir iletmenin st yneticisi iletmenin ynetim kurulu ile dnem kar ile orantl bir cret szlemesi yapmsa, o iletmenin genel stratejilerini ksa vadede karll artracak ekilde kurgulayabilir. Bu yaklam ise ar-ge yatrmlarn azaltarak iletmenin uzun vadede hayatta kalma gcn azaltacaktr. 2008 sonlarnda ABDde yaanan ekonomik kriz srasnda birok iletmenin, CEOlarnn ksa vadeli stratejileri yznden zor durumda kaldklar ifade edilmektedir. Yneticilerin stratejik kararlar sadece ynetim kurullarna kar deil, alanlara kar da drst olmay gerektirmektedir. zellikle ekonomik kriz durumlarnda ilk akla gelen zmn klme, dolaysyla ii karma olmasnn ne derece drst bir yaklam olduu da ahlaki adan dikkate alnmaldr. Oysa kimi iletmeler ekonomik kriz dnemlerini esnek alma saatleri veya i paylam gibi yntemlerle ii karmadan atlatmaya almaktadrlar. Drstlk sadece st dzey ynetim kararlaryla alakal bir durum deildir. Yneticilerin iletmenin kendilerine tand imkanlarn istismar etmeleri, gereksiz ve ar harcamalarda bulunmalar, rvet almalar veya vermeleri, baz mteri veya tedarikileri kayrmalar gibi ahlaki olmayan durumlar da ortaya kabilmektedir. Bu ve benzeri durumlarda iletme yneticilerinin kendi kiisel karlarn iletmenin nne geirmemeleri nemli bir ahlaki sorumluluktur. Bu erevede yneticilerin kiisel karlar iin iletme bilgilerini nc ahslarla paylamalar, anlamal olarak iletmeye zarar verecek abalar iine girmeleri gibi dorudan kt niyetli yaklamlar ise drstlk kavramna aykr olmalar yannda yasal olarak su kapsamnda da deerlendirilmektedirler.
effaflk
letme yneticilerinin ynetim kurullarna kar drst olmalar yannda effaf ve hesap verebilir olmalar da nemli bir ahlaki sorumluluktur. nk iletmenin ynetimi ile ilgili olarak yneticilerin bata ynetim kurullar ve hissedarlar olmak zere tm dier paydalara kar nemli bir farkll vardr. letmenin idaresiyle ilgili her trl i ve d evresel bilgi ncelikle yneticiler elinde toplanmakta ve deerlendirilmektedir. Bilgi asimetrisi olarak tanmlanan bu durum ise yneticilere dier paydalar karsnda bir avantaj tanmaktadr. Bu asimetrinin azaltlmas iin ynetim kurullar eitli izleme ve denetleme stratejileri gelitirse de durum ok fazla deimemektedir. Bu nedenle iletme ynetimi ile dier paydalar arasnda bilgi paylamna ynelik bir ahlaki sorumluluk olarak effaflk nem kazanmaktadr. effaflk iletmenin durumu ile ilgili bilgilerin dier paydalarla ak biimde paylalmasdr. Hesap verebilirlik yneticiler asndan nemli bir ahlaki meziyettir. nk ynetim kurullarnn iletmenin durumunu takip etmek zere d denetim firmalarndan yardm almalar bile her zaman bilgi asimetrisini ortadan kaldrmaz. ABDde yaanan nl Enron skandalnda ok byk denetim irketlerinin bile gerei tam olarak yanstmayan raporlar hazrlayabildikleri anlalmtr. zellikle finansal raporlarda ve muhasebe raporlarnda iletmenin durumunu farkl yanstabilecek hilelere bavurulabilmektedir. Bu nedenle yneticilerin effaf ve hesap verebilir bir ynetim gstermeleri sadece ynettikleri iletme-
Bilgi asimetrisi: letme faaliyetleri ve sonular hakknda iin bandaki icrac yneticilerin ynetim kurulu veya hissedarlara oranla daha fazla bilgi sahibi olmalarn ifade eden bir kavramdr.
133
lerin ynetim kurullarna kar deil, tm i ve d paydalara kar belki de en nemli ahlaki sorumluluktur.
SIRA SZDE ahlak ile ilgili eitimleri ve uygulamalar i dnyasnn gndemine sokan en nemli olaylardan biri de ABDde yaanan Enron skandaldr. nternet zerinden bir tarama yaparak Enron skandalnn ortaya kma nedenlerini inceleyiniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALIANLAR VE AHLAKI
O R U letmelerde i ahlakna uygun davranlar gstermesi beklenenSen nemli taraf, iletmenin ynetimi olarak kabul edilse de bir i ilikisinin en nemli ikinci taraf olarak alanlarn da uymalar gereken ahlaki sorumluluklar D bulunmaktadr. Bu KKAT sorumluluklarn bir ksm i szlemesinde yazsa da nemli bir ksm szleme d, bir baka deyile psikolojik szlemeye dayal konulardan olumaktadr. ElbetSIRA SZDE te ki tanm olarak da psikolojik szlemelerin yerine getirilmesi ancak yneten ve ynetilenlerin karlkl iyi niyetlerine ve ahlaki tutumlarna bal olacaktr. alanlarn iletmeye kar ahlaki sorumluluklar birka balk altnda incelenebilir. AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Szleme Hkmlerine Uygun Hareket Etme

Genellikle iletmelerde i ilikisi yazl i szlemeleri erevesinde K T A P kurulmakta ve alanlarn da i szlemesi hkmlerine uygun olarak hareket ettikleri varsaylmaktadr. Bu durumda alann ahlaki sorumluluunun szleme hkmlerine uygun hareket etmekten ibaret olduu zannedilebilir. Oysa T E L E Vnceki Z Y O N ksmlarda da dile getirildii gibi alanlar ve iveren arasndaki szlemelerin bir de yazl olmayan kurallar bulunmaktadr. Tpk yneticiler gibi alanlarn da yneten ve ynetilenler arasndaki psikolojik szlemelerin gereklerini yerine getirNTERNET mesi gerekmektedir. Her iveren alanlarnn normal artlarda elinden geldiince iletmece tanmlanan grevlerini yerine getirmesini beklemektedir. Doal olarak alanlarn da belli mazeretlerle ie devam edemedikleri zamanlar olacaktr. Bu durumlar zaten nceden ngrlerek belli izin prosedrleri gelitirilmitir. alanlarn bu prosedrleri istismar etmeden ellerinden geldiince iyi performans gstermeleri ahlaki sorumluluklarnn gereidir. verenin iyi niyetinden veya denetim eksikliinden faydalanlarak ie ge gelmenin alkanlk haline getirilmesi, iyerine ait ara gere ve malzemenin hor kullanlmas, verilen ileri yapmamak iin mazeretler retilmesi, gereksiz yere rapor alnarak ie gelmeme, kaytarma, iin yaplmas ile ilgili bilgi ve becerilerin kastl olarak gelitirilmemesi gibi uygulamalar genellikle alanlardan kaynaklanan en yaygn ahlaki problemler arasndadr. alanlarn izin, mazeret, salk raporu gibi yasal prosedrleri istismar edici biimde SIRA SZDE kullanarak psikolojik szlemelere aykr davranmalar sizce zel sektr de mi yoksa kamu sektrnde mi daha yaygn olabilir? Neden?
DNELM
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Dier taraftan bazen tam tersi durumlar da ortaya kabilmektedir. alanlarn hastalktan veya moral knt gibi psikolojik sorunlarndan kaynaklanan salk S O R U problemleri yaadklar ve i yerinde verimli biimde alamayacaklar halde izin almak yerine ie gelmeleri ve dk performansla almalar da ahlaki adan uyDKKAT gun olmayan bir durumdur. Zira iveren alanlara ie geldikleri gnler iin cret demektedir. alanlarn tam olarak grevlerini yerine getiremeyecekleri hallerde SIRA SZDE bunu iverene bildirmeden ie gelmeleri iletmenin de menfaatlerine aykr bir duAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
134
Presenteeism: letmelerde alanlarn salk vb. kiisel problemlerinden dolay grevlerini tam olarak yerine getiremeyecekleri halde ie gelmeleri ve dk performansla almalar durumunu ifade eden bir kavramdr.
rumdur. yerinde varken yok olma yada presenteeism olarak da adlandrlan bu durum aslnda kaytarmann veya haksz menfaat temin etmenin bir baka biimi olarak da kabul edilebilir.
Haksz Menfaat Temin Etmeme

alanlar ilerini yrtrlerken genel olarak iletme menfaatlerine zarar vermeyecek biimde almak durumundadrlar. Ancak bazen iletmenin zararna olmad halde alanlarn menfaatine olabilecek durumlar da sz konusu olabilir. Buna bahane olarak alnan cretin almann tam karl olmad gibi mazeretler de retilebilir. Her ne ekilde merulatrlmaya allrsa allsn, alanlarn iletme kaynaklarn kullanarak haksz menfaat salamaya almalar ahlaki adan problemli bir durumdur. Bunun dorudan rvet biiminde olmas ile ufak tefek hediyeler, eitli ikramlar ve yolculuk, tatil, gezi teklifleri biiminde olmas arasnda; hrszlk ile mteri tarafndan unutulan eyalarn sahiplenilmesi ve iletmeye ait yazlmlarn kopyalanmas arasnda ancak ok ince snrlar bulunmaktadr. yerine ait ara gere ve malzemenin ahsi amalarla kullanm, alma arkadalarnn baarlarnn sahiplenilmesi, ahsi hatalarn bakalarna yklenmeye allmas gibi uygulamalar da haksz menfaat temini salayan ahlak d davranlardandr.
veren Mahremiyetini ve tibarn Koruma

Mahremiyete sayg konusu sadece iletme yneticilerinin alanlara ynelik bir ahlaki sorumluluklarn deil, ayn zamanda alanlarn iverenlerine kar olan ahlaki sorumluluklarn da kapsamaktadr. letmeler iin gerei olarak alanlar ile eitli bilgileri paylamak durumundadrlar ya da alanlar grevlerini yerine getirirken iletme ile ilgili eitli bilgilere sahip olurlar. Bu bilgilerin bir ksm formller, patentler, derlenen bilgiler ve bulular gibi irkete ait ticari srlar ierebilir. Bu srlarn saklanmas zaten hukuki bir zorunluluktur. Ancak bazen alanlarn bir iin yaplmasn renmeleri bile irkete ait bir bilgi kapsamnda deerlendirilebilir. i renip baka firmalara gitmek ahlaki adan problem olarak kabul edilebilir. Hatta bazen alanlar i yerindeki grevlerinin gerei oluturduklar mteri portfylerini iletmeden ayrldklarnda baka firmalara tayabilmektedirler. zellikle bankaclk sektrnde srf geni mteri balantlar iin transfer edilen alanlar olabilmektedir. Bu durumlarn engellenmesi iin szlemelere zel maddeler bile eklenebilmektedir. irkete ait mali bilgilerin ve stratejik kararlarn da alanlar tarafndan korunmas gerekmektedir. eriden renenlerin ticareti (insider trading) olarak bilinen bilgi szdrmalarn kapsam konusunda da hukuki veya ahlaki oluu asndan snr belirlenmesi her zaman kolay olmayabilmektedir. veren mahremiyetini korumak kadar nemli olan bir baka konu da iverenin itibarn korumaktr. alanlar ileri gerei tolumun eitli kesimleriyle gerek mteri gerekse tedariki olarak iletiim ierisinde bulunabilmektedirler. Bu iletiimlerinde iletmenin itibarn koruyacak ekilde davranmalar da bir ahlaki sorumluluktur. Hatta son yllarda sosyal pazarlama kavram erevesinde alanlarn alma sreleri dnda zel yaamlarndaki tutum ve davranlarnn bile nc ahslar tarafndan iletmeleriyle ilikilendirilebilecei, bu nedenle alanlarn i yeri dnda da iverenlerinin marka deerine zarar verecek davranlardan kanmalar ve ahlaki adan rnek alnabilecek davranlar yaygnlatrmaya almalar gerektii dile getirilmektedir.
Insider trading: Hisse senetleri gibi finansal aralarn deerlerini etkileyebilecek, henz kamuya aklanmam bilgileri kiisel veya nc ahslarn menfaatlerine olacak ekilde kullanarak sermaye piyasalarnda ilem yapanlar arasnda frsat eitliini bozarak haksz kazan temin etme davran, ieriden renenlerin ticareti olarak adlandrlmaktadr. Sosyal pazarlama: Belli bir rnn pazarlanmasndan ve satlmasndan ok hedef kitlenin veya tm toplumun menfaatine olacak tutum ve davranlar yaygnlatrma abalarn ifade eden bir kavramdr.
135
Yasal Olmayan Uygulamalar Bildirme (Whistleblowing)

letmeye ait gizli bilgilerin korunmas alanlar asndan nasl bir ahlaki sorumluluksa, iletmede yaanan yasa d uygulamalar ilgili mercilere bildirmek de o denli bir ahlaki sorumluluktur. Bu konuda i ilikisi erevesinde imzalanan szleme hkmlerine uyulmasnn temel bir ahlaki sorumluluk olduu, szleme gerei yaplan davranlarn sorumluluunun da iverende olduu eklinde bir mazeret akla gelebilir. Ancak yasalara aykr durumlarda sadece yneticinin talimatlarna uyulmas alan ahlaki sorumluluktan kurtarmayacaktr. Bireyin kendi yapt ilerin ahlaki sorumluluunu yklenmesi gerekmektedir. alanlarn iletmelerine kar sorumluluklar ancak meru grevlerin yerine getirilmesi konusunda geerlidir. yerlerinde yaanan sorunlar veya yasa d uygulamalar alanlar tarafndan iki farkl ekilde bildirilebilir. Kimi durumlarda bu sorunlar iletme ii yetkililere aktarlarak zmlenmeye allrken kimi zaman da iletme d yetkili makamlara da bildirilebilmektedir. alanlarn sorunlarn iletme yneticilerine bildirmeleri daha uygun bir yol olarak grlse de bunun iin uygun bir rgt kltrnn ve destekleyici bir ynetim anlaynn bulunmas gerekmektedir. Aksi halde alanlar sorunlar paylamaktan ekinecek ve iletme d mercilere yneleceklerdir. Uluslararas alanda yaplan aratrmalar zellikle sermaye piyasalarnda yaanan hileli ilemlerin ve yolsuzluklarn nemli bir ksmnn alanlar tarafndan yaplan ikayetler zerine tespit edildiini gstermektedir. alanlarn iletmelerinde yaanan birtakm sorunlar bildirme davrannda bulunmalarnn ahlakilii tartlagelmitir. Kimi yazarlar bunun alma barn olumsuz etkileyebileceini ne srerken, kimileri de yasal olmayan uygulamalarn bildirilmesinin ahlaki bir sorumluluk olduunu savunmaktadrlar. alanlarn iletmelerinde mevcut sorunlar darya aktarmalar ou zaman riskli de olabilmektedir. Bu nedenle gerek alanlar gerekse iletmeler asndan en doru zm tm uygulamalarda ahlaki ve yasal esaslara bal kalmak, ayn zamanda iletme ii sorunlarn iletme iinde tartlarak zmlenebilecei bir etik iklim oluturmaktr.
Whistleblowing: alanlarn iletmelerindeki birtakm yasa d sorunlar ve uygulamalar gerek altklar dnemde gerekse ayrldktan sonra sorunu zebilecek gc ve yetkisi olan mercilere bildirmesini ifade eden bir kavramdr.
136
zet
A M A
letme ii paydalar tanmlamak. letmelerin faaliyetlerinden dorudan veya dolayl biimde etkilenen tm taraflara payda ad verilmektedir. Bu paydalarn bazlar iletme d paydalarken bazlar da iletme ii paydalardr. Devlet, mteriler, rakipler, medya, tedarikiler, toplum ve doal evre d paydalara; ynetim kurullar, st yneticiler, alanlar, hissedarlar ve sendikalar da i paydalara rnek olarak verilebilir. paydalardan ynetim kurullar, st yneticiler ve alanlar dorudan i paydalarken; sendikalar ve hissedarlar ise dolayl i paydalardr. Ynetim kurullarnn i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklamak. Sermaye irketlerinde ortaklarn ve nc ahslarn hak ve karlarnn korunmas amacyla genel kurul tarafndan seilen yelerden oluan ve iletmenin en st dzeydeki kararlarn alan ynetim kurullarnn en nemli ahlaki sorumluluklar i ahlaknn kurumsallatrlmasdr. Bunun iin nce iletmenin misyon, vizyon gibi temel stratejik metinlerinde i ahlaknn nemine vurgu yaplmas gerekmektedir. Daha sonra iletme iin en nemli ahlaki deerlerin belirlendii ve nemsendiini gsteren bir deerlerle ynetim anlaynn ortaya konulmas gelmektedir. Ahlaki deerlerin kurumsallatrlmasnda nemli bir faktr de iletmede etik bir rgtsel kltrn ve iklimin oluturulmasdr. Bu adan tm alanlarn ahlaki ikilemlerle karlatklarnda yararlanabilecekleri etik kodlarn oluturulmas da yine ynetim kurullarnn ahlaki sorumluluklar arasndadr. Yneticilerin i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklamak. Ynetim kurullar tarafndan belirlenen temel i ahlak stratejisinin uygulanmas ve benimsenmesinde en nemli grev yneticilere dmektedir. Yneticilerin bu anlamdaki en nemli grevleri ahlakl yneticiler olarak birer rol modeli olmalardr. Bu amala etik bir liderlik anlay ortaya koymalar gerekmektedir. alanlara hak ettikleri saygy gstermenin bir gstergesi olarak katlmc bir ynetim anlay uygulamaldrlar. dl ve cezalarn datmnda, performans deerleme ve kariyer ynetimi srelerinde, alanlarla olan kiisel etkileimlerinde adaletli davranmalar gerekmektedir. Psikolojik iddet ve igren mahremiyetinin eitli biimlerde ihlali gibi temel insan haklarna aykr davran ve uygulamalardan kanmaldrlar. Yneticilerin alanlara kar olduu kadar yne-
tim kurullarna, dolaysyla dier paydalara kar da birtakm ahlaki sorumluluklar bulunmaktadr. Bunlarn en nemlileri aldklar cret karlnda ilerini en iyi ekilde yerine getirerek iletme menfaatlerini gzetme konusunda drst davranmalar ve iin doas gerei iletme ileyii ile ilgili olarak ynetim kurullarndan daha fazla bilgi sahibi olmalarn kendi lehlerine kullanmayarak her trl bilgi paylamnda effaflk gstermeleridir.
A M A
AM A
AM A
alanlarn i ahlakna ynelik sorumluluklarn aklamak. letme sahipleri ve yneticiler kadar alanlarn da ahlaki sorumluluklar bulunmaktadr. Her ne kadar i ilikisi alanlar ve iletme arasnda yazl szlemeler yoluyla kurulsa da alanlar sk sk ahlaki ikilemler arasnda kalabilmektedirler. ahlak asndan alanlarn en nemli sorumluluu imzaladklar i szlemesinin hkmlerini tam olarak yerine getirmeye gayret etmektir. Bu szlemelerde alanlara tannan haklarn istismar edilmemesi gerekmektedir. Gereksiz rapor almalar, ie devamszlk, ge gelme, kaytarma, alma ortam ve ara-gerelerin hor kullanlmas gibi davranlar ahlaki prensiplere aykr olacaktr. Bunun yannda gerekten de eitli sorunlar nedeniyle tam kapasiteyle grevini yerine getiremeyecek alanlarn ie mesai doldurmalar da ahlaki bir davran deildir. alanlarn bir baka ahlaki sorumluluu da iyerindeki konumlar ve grevlerini kullanarak haksz menfaat salamamaktr. Rvet, hrszlk, mteri tarafndan unutulan eyalarn sahiplenilmesi, iletmeye ait yazlmlarn kopyalanmas, i yerine ait ara gere ve malzemenin ahsi amalarla kullanm, alma arkadalarnn baarlarnn sahiplenilmesi, ahsi hatalarn bakalarna yklenmeye allmas gibi davranlar iletme menfaatlerine aykr sonular ortaya karmasalar dahi ahlaki olarak kanlmas gereken davranlardr. alanlarn iletme ile ilgili sahip olduklar bilgileri bakalaryla paylamayarak iverenlerinin mahremiyetine sayg gstermeleri ve nc ahslara kar iverenin itibarn koruyacak biimde davranmalar da alma ahlaknn gereklerindendir. Ancak iletmeye ait bilgilerin bakalaryla paylalmamas prensibi iletme iindeki yasalara aykr durumlarn ilgili mercilere bildirilmesi konusunda geerli deildir. Byle durumlarda alanlarn yasal olmayan uygulamalar iletme ii ve d yetkili birimlere bildirmeleri de ahlaki sorumluluklar erevesinde deerlendirilmektedir.
137
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iletmenin i paydalarndan biri deildir? a. Sendikalar b. Yneticiler c. Hissedarlar d. alanlar e. Tedarikiler 2. Aadakilerden hangisi ynetim kurullarnn ahlaki sorumluluklarndan birisi deildir? a. Temel i ahlak stratejisinin belirlenmesi b. Deerlerle ynetim c. Etik liderlik d. Etik kodlarn oluturulmas e. Etik bir rgtsel iklimin oluturulmas 3. Aada saylan paydalardan hangisinin hem ynetim kurullarna hem de alanlara kar ahlaki sorumluluklar bulunmaktadr? a. Mteriler b. Hissedarlar c. Sendikalar d. Yneticiler e. Tedarikiler 4. Aadakilerden hangisi yneticilerin ynetim kurullarna kar ahlaki sorumluluklarndan birisidir? a. effaflk b. nsan haklarna sayg c. Adalet d. Katlmc ynetim e. Deerlerle ynetim 5. Aadakilerden hangisi zellikle sermaye piyasalarnda alanlarn neden olduu haksz kazanlarla ilgili bir ahlaki problemi ifade etmektedir? a. Presenteeism b. eriden renenlerin ticareti c. veren itibarn korumama d. Whistleblowing e. Kaytarma 6. Aadakilerden hangisi iletmelerin hza deien evresel faktrlere kar alanlarnn srekli kendilerini gelitirerek uyum salayabilmeleri asndan daha nemlidir? a. Etik kodlar b. Deerler c. rgt kltr d. rgtsel iklim e. Misyon ve vizyon 7. Aadakilerden hangisi kimileri tarafndan ahlaki bir problem olarak da kabul edilebilen bir ahlaki sorumluluktur? a. Presenteeism b. eriden renenlerin ticareti c. veren itibarn korumama d. Whistleblowing e. Kaytarma 8. Aadakilerden hangisi belli rgt kltrlerinin iletmelerde yaygn kabul grebilmesi iin ynetim kurullar tarafndan izlenen yntemlerden birisi deildir? a. Etik kodlarn gelitirilmesi b. Etik eitimi programlar dzenlemek c. Etik komiteleri oluturmak d. Etik d davranlar bildirme sistemleri kurmak e. Etik liderlik gstermek 9. Aadakilerden hangisi hem yasalarla belirlemi hem de yazl olmayan kurallarla ilikili bir kavramdr? a. Vizyon ve misyon b. Deerler c. Adalet d. rgtsel iklim e. rgt kltr 10. alan haklaryla ilgili en nemli dzenleme aadakilerden hangisidir? a. Anayasa b. 4857 Sayl Kanunu c. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi d. SA 8000 Sosyal Sorumluluk Standard e. Trk Ticaret Kanunu
138
Yaamn inden
te gerek Kstebek 1. Nikotin bamllk yapan bir uyuturucudur. Sigara irketleri tketiciyi baml hale getirip sigara satmaya ve milyarlarca dolar kazanmaya devam ediyorlar. (ABDde ylda 500 milyara yakn sigara tketiliyor) 2. Sigarann iinde koku versin, alkanlk yapsn diye koyulan katklar kanser yapar. 3. Yedi Amerikan sigara devinin patronu, mahkeme srasnda hakim karsna kp Biz sigarann kanser yaptn bilmiyorduk diye yemin ettiler ama, irketler bu gerei 50 yldr biliyor ama gizliyordu. Sigara sanayiinden yetimi bir uzman, Jeffrey Wigand kp da btn bunlarn doru olduunu itiraf edince, bu ifade sigara devlerine 143 trilyon liraya mal olmutu. O GAZETEC OLMASAYDI EER Halbuki Wigand sakin bir hayat srmek istiyordu. Biyokimya uzman Wigand ABDnin nc byk ttn irketi (Kool, Viceroy markalarnn sahibi) Brown & Williamsonun Ar-ge mdr olarak ayda 15 milyar kazanp mkemmel bir hayat sryordu. Ama, lzumsuz kahramanlk yapp kumarin, gliserol gibi kanser yapan katklarn kullanlmasna kar knca, patronuyla aras ald. 1993te de iletiim zorluu gerekesiyle kapya konuldu. byle kapanacakt ama, devreye nl bir gazeteci girdi. CBSin 60 Dakika programn yapan aratrmac-gazeteci Lowell Bergman, Wigandin peine taklmt bir kez. Bergman arad adam bulduunu biliyordu. Wigand sigara sanayinin btn srlarna vakft. Haftalarca telefon yzne kapand ama sonunda kimyacy konumaya raz etti. TRAFI WIGAND Wigand tehdit edildii, lmden korktuu iin bildii hereyi bir an nce anlatp kurtulmak istedi. Televizyona kp hereyi anlatt, daha da nemlisi hkmet ve adalet bakanl ile itiraf olarak ibirlii yapt. Wigand konumadan nce, adalet bakanl bir bilgi istediinde, sigara irketleri tam bir kamyon dolusu, ie yaramaz belge gnderiyordu; stelik, fotokopisi ekilemesin diye, bu belgeleri de krmz kada yazyordu. Sonunda Amerikada halk sal bir zafer kazand ama Wigand mahvoldu. Kars, kzn alp evi terk etti. Geliri onda birine indi. Hibir yerde i bulamaz oldu. Wigand Hereyimi kaybettim, onurumu kazandm diyor.
te Trkiye de byk ilgi gren Kstebek filminin gerek kahraman Jeffrey Wigand. 56 yandaki bu kendi halinde adam sigara tekellerine (imdilik) 246 milyar dolara yani 143 katrilyon dettirdi. Ama kendisi de bu savata ailesini ve her eyini kaybetti. ADI Wigand, Jeffrey Wigand. Kendi halinde, dzenli ve baarl bir hayat srerken sigara devleriyle savaa tutuan ve hayat snen biri o. Mahkemede verdii bilgilerle, salk ve tketici kurulular ttn devlerini 246 milyar dolar yani 143 katrilyon lira demeye mahkum ettirmilerdi. Artk eskisi kadar ok kabus grmyorum, lm tehditleri de azald. Jeffrey Wigand biraz rahatlam grnse de, daha dne kadar posta kutusunda bulduu tfek kurunlarn, telefonla gelen lm tehditlerini unutabilmi deil. Yine de nceki gn, yemek yedii bir lokantada tacize uradn anlatyor Wigand. Gmleinin yakasnda bir sigara irketinin logosu olan bir adam yanna gelip Parasz kalmak naslm, srnmek naslm? Ayakkablarnn haline bak... diyerek onu kzdrmaya alm. DAVADAN DND Wigand sigara reticilerinin gznde bir alak. Wigand sigara reticilerinin iinden kp konuma yasan delen ve ttn devlerinin rvetle, avukatlarla, lobiyle, tehditle saklamaya altklar bir gerei yksek sesle itiraf eden ilk kalle. Wigandn itiraf ettii gerekler aslnda herkes tarafndan biliniyor:
Kaynak: Hurriyet.com.tr 15.03.2000 http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=140184
139

1. e 2. c Yantnz yanl ise letmelerin Paydalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ynetim Kurullarnn Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise alanlar ve Ahlak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ynetim Kurullarnn Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise alanlar ve Ahlak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ynetim Kurullarnn Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yneticilerin Ahlaki Sorumluluklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 nternet zerinde ayn alan, personeli veya eleman ad altnda yaplacak bir taramada iletmelerin ayn alan seimlerinde genellikle iletmenin performans hedefleriyle veya alanlardan bekledikleri yetkinliklerle ilgili deerleri dikkate aldklar grlecektir. letmelerin ok az bir ksmnda ahlaki deerlerin ayn alan seim kriterleri arasnda yer ald, bunlarn da genellikle alanlarn iletmelere ve yneticilere kar ahlaki sorumluluklarn kapsadklar grlecektir. Sra Sizde 2 2000 ylnda ABDnin en byk 500 irketi sralamasnda 7. srada olan doalgaz datm irketi Enron 2001 ylnda iflas etti. Bu srete ok sayda yatrmc zarara urad. Yaplan aratrmalarda Enron yneticilerinin kendi kiisel gelirlerini artrmak iin riskli stratejiler tercih ederek yasa ve ahlak d uygulamalar iine girdikleri, irketi yatrmclar adna denetlemesi gereken nl bamsz denetim irketi Arthur Andersenin kastl olarak iini yapmayp problemlerin gizlenmesine yardmc olduu ortaya kt. Bu skandal gerek ABDde gerekse tm dnyada ahlaki sorumluluklarn i dnyasnn gndemine daha fazla girmesine katkda bulundu. Sra Sizde 3 alanlarn kendilerine tannan baz yasal haklar gerekmedii halde kullanarak daha az almak suretiyle istismar etmeleri gibi uygulamalar genellikle kamu sektrnde karlalma ihtimali daha yksek olan ahlak d davranlardandr. Bunun en nemli nedeni ise zel sektr iletmelerinde performans hedeflerinin ve performans deerleme sistemlerinin daha sk biimde belirlenmesi ve takip edilmesidir.
3. d 4. a 5. b 6. b
7. d 8. e
9. c 10. d
140

Arslan, M. (2005). ve Meslek Ahlak, Siyasal Kitabevi, Ankara. Aydemir, M. (2007). letmelerin grenlere Kar Sosyal Sorumluluklar ve SA 8000 Standard, Aktan, C. C. (Ed.) Kurumsal Sosyal Sorumluluk, s. 99-121, GAD Yaynlar, stanbul. Aydn, . P. (2001). Ynetsel Mesleki ve rgtsel Etik, 2. Bask, PegemA Yaynclk, Ankara. Bayrak, S. (2001). Ahlak ve Sosyal Sorumluluk, Beta Yaynlar, stanbul. iftiolu, B. A., (2011). rgt Kltr ve Etik, Sabuncuolu, Z. (Ed.). letme Etii, s. 105-119, Beta Yaynlar, stanbul. l, S. . (2009). Nedensel likiler Balamnda yerinde Psikolojik iddet, Keser, A., Ylmaz, G., Yrr, S. (Ed.). alma Yaamnda Davran, s. 377406, Umuttepe Yaynlar, stanbul. Filizz, B., (2011). nsan Kaynaklar Ynetimi ve Etik, Sabuncuolu, Z. (Ed.). letme Etii, s. 217-249, Beta Yaynlar, stanbul. Kseolu, M. A., Bekta, . (2007). Etii ve Rekabet Stratejileri Ynetimi, Gazi Kitabevi, Ankara. zdal, K., Derya, S. (2011). Ynetim ve Etik, Sabuncuolu, Z. (Ed.). letme Etii, s. 67-84, Beta Yaynlar, stanbul. zgener, . (2008). Ahlaknn Kurumsallamasnda st Ynetim Kademesinin Rol, Ahlak Dergisi, 1(1): 31-54. zgener, ., Tan, A., Ulu, S. (2009). alma Yaamnda Sorun Bildirme Sistemi, Keser, A., Ylmaz, G., Yrr, S. (Ed.). alma Yaamnda Davran, s. 277-306, Umuttepe Yaynlar, stanbul. Stewart, D. (1996). Business Ethics, McGraw Hill, New York. Torlak, . (2001). Pazarlama Ahlak, Beta Yaynlar, stanbul. Torlak, ., zdemir, ., Erdemir, E. (2008), ktisadi Giriim ve Ahlak Dernei 2008 Ahlak Raporu, GAD Yaynlar, stanbul. Vallance, E. (1995). Business Ethics at Work, Cambridge University Press, Cambridge. Yrr, S. (2009). rgtsel Adalet, Keser, A., Ylmaz, G., Yrr, S. (Ed.). alma Yaamnda Davran, s. 167-207, Umuttepe Yaynlar, stanbul.
7
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; letmenin fonksiyonlarnda yaanan balca ahlaki problemleri aklayabilecek, letmelerin ortaya kard ahlaki problemlerin sonular hakknda yorum yapabilecek, letmelerin neden olduu ahlaki problemlere kar farkndalk oluturabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ahlak, Etik letme Fonksiyonlar Pazarlama Ahlak retim Ahlak Finans Ahlak
letme Fonksiyonlarna Ynelik Ahlak Konular
LETMELER VE FONKSYONLARI PAZARLAMADA ETK KONULAR RETM VE TEDARKTE ETK KONULAR MUHASEBE VE FNANSTA ETK KONULAR NSAN KAYNAKLARINDA ETK KONULAR HALKLA LKLERDE ETK KONULAR
letme Fonksiyonlarna Ynelik Ahlak Konular

LETMELER VE FONKSYONLARI
letmeler rettikleri deere gre snflandrldklarnda retim iletmeleri, ticaret iletmeleri ve hizmet iletmeleri olmak zere temel grupta toplanabilirler. retim iletmeleri analiz, sentez, yer altndan karma, yetitirme gibi yollarla retim yaparlar. letme tarafndan para karlnda takas edilecek deerler olarak rnleri ortaya koymak esas uzmanlk alanlardr. letmelerden bir ksm da retilen bu rnleri nc kiilere satarak deer retirler. Bu iletmelerin toptan veya perakende sat yapmalarna gre hedef kitleleri deimektedir. Son grupta yer alan hizmet iletmeleri ise eitim, turizm, salk, ulatrma, elence gibi sektrlerde faaliyet gsteren ancak retimleri somut olmayan iletmelerdir. letmelerin rettii deerin trne gre sorumluluklar farkllamaktadr. Rekabetle birlikte dnldnde farkl sektrlerde, farkl ahlaki konularn ortaya kmas doal gzkmektedir. retim, hizmet ve ticaret iletmelerinin ortak fonksiyonlar olarak sayabileceimiz temel iletme fonksiyonlar, sistematik olarak her alandaki ahlaki konular incelemek iin bize bir yntem sunmaktadr. letmelerin temel fonksiyonlar; retim, pazarlama, muhasebe, finans, insan kaynaklardr. Bundan sonraki blmlerde iletmenin bu fonksiyonlaryla ilgili ahlaki konular birer birer ve detayl olarak ele alnmaktadr.
PAZARLAMADA ETK KONULAR

Pazarlama ahlak, i ya da meslek ahlaknn bir blmdr. Pazarlama karmas olarak isimlendirilen rn, fiyat, datm ve tutundurma uygulamalar iletmenin tketicilerle karlaan yzn oluturduu iin ahlaki problemlerin yaanma potansiyeli yksektir. nk mal ve hizmetlerin satlmas durumunda retici ve satc konumundaki iletme tketiciye gre daha ok bilgiye sahiptir. Tketicinin sahip olduu bilgisizlik ya da iletmecinin sahip olduu greceli olarak daha fazla bilgi iletmenin lehine bir avantaj dourmaktadr. Bilgi kaynaklarna sahip olma nedeniyle bir tr bilgi dengesizlii durumu olumaktadr. Asimetrik bilgi olarak isimlendirilen bu durum iletmeler tarafndan kendi menfaatleri dorultusunda kullanlabilmektedir. Yasal olmakla ahlaki olmak ayn ey midir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
144
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Pazarlama, kulland aralarn eitlilii sayesinde rnler zerine dikkat ekerken geri D planda N E L M kalmaya almaktadr. Pazarlamann kulland aralarn her birisi kullanlma yerine ve amacna gre ahlak d olacak ekilde kullanlabilmektedir. Aada pazarlama karmas elemanlarnn ahlak d kullanlmalarna rnekS O R U ler verilerek pazarlamada etik konular anlatlmaktadr.
DKKAT Pazarlama alanlar, tketicilerle kar karya geldiklerinden yaanabilecek ahlaki problemlere yneticilerin mdahale etmesi ok zordur.
DKKAT
SIRA SZDE
Mal ve Hizmetlerle lgili Ahlaki Konular

Pazarlamaya konu olan, ekonomik deeri olan eylere rn denmektedir. Mal, AMALARIMIZ hizmet, fikir ve kii gibi deeri olan eylerin her birisi rn olarak deerlendirilmektedir. Bu kapsamda iletmelerin ilk sorumluluu rnlerin yerine getirmeyi vaat ettikleri fonksiyonlara sahip olmalarn salamaktr. Baka bir ifade ile tketiciK T A uygun P nin beklentilerine rnlerin tketicilere sunulmas iletmecilerin ilk sorumluluklarndandr. Ancak fonksiyonlarn yerine getirme bakmndan ele alndnda konu daha T E L Eilgili V Z Y Ohale N ok retimle gelmektedir. Bu nedenle rn gvenlii ile ilgili konu sonraki balklardan biri olan retimle ilgili ahlaki konular bal altnda ele alnmaktadr. SIRA SZDE Mal ve hizmetler konusunda ahlaki bakmndan ele alnmas gereken ikinci NTERNET konu taklit konusudur. Bir rnn yasal olarak korunmu haklarnn, izinsiz ekilDNELM de kopyalanarak bundan ticari kr elde edecek ekilde oaltmak ve pazara sunmak o rnn taklidi anlamna gelmektedir. Halk dilinde akma olarak isimlenS O R U pazarnn byk olmas bu konudaki zaafn byklnn de dirilen bu rnlerin bir gstergesidir. Burada da iletme ve tketici olmak zere iki payda sorumluluk sahibidir. Ayrca devlet bu iliki de vergi alan ve dzenleyicilii stlenen nc DKKAT bir payda olabilmektedir. Ancak bu konunun iletmeleri ilgilendiren ksm daha byktr. Giyim, kozmetik, elektronik, iecekler gibi pek ok alanda orijinalin aySIRA SZDE ns gibi taklit rnler pazara srlmekte, esas hak sahibinin haklar, taklit yapan iletme tarafndan gasp edilmektedir. Bu sua tketiciler de satn alarak itirak etmekte, hatta tevik etmi olmaktadrlar. Bu durumun uzun vadede orijinal rnler AMALARIMIZ reten iletmeleri yeniliklerden caydrma gibi bir etkisi olaca tahmin edilebilir. mer Torlak K (2007) T A PPazarlama Ahlak, Sosyal Sorumluluklar Ekseninde Pazarlama Ahlak ve Tketici Davranlarnn Analizi, Beta, Yaynevi, stanbul. Mal veThizmetlerle E L E V Z Y O N ilgili olarak ele alnan nc konu konumlandrmadr. Konumlandrma byk oranda marka ile yaplmaktadr. Marka ise farkllatrma amaldr. Farkllamak iin ise kyas ya da karlatrma gereklidir. Bu durumda markay tantmak isteyen iletme rnmz daha... dr ya da en....dir ifadeleri N T E R olarak NET ni grsel iitsel kullanarak avantajl bir konum elde etmeye almaktadrlar. Burada nemli olan, yerlere konulacak her sfat (byk, yeni, hzl vs..) dier rnleri st kapal olarak artrmakta ve tketicilerin zihninde bir karlatrma yaplmas salanmaktadr. Bu durum iki bakmdan ahlaki zaaf tamaktadr. Birincisi rakip rnleri rtl olarak ktleme sz konusudur. Ktlemenin ak olan yasalarla engellenmitir. Ancak rtl olmas ayr bir ahlaki zaaf gstermektedir. kinci nemli boyut ise konumlandrmann tketicinin zihninde yaplyor olmasdr. ou zaman tketiciler farknda olmadan bu konumlandrmalar yaplmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L EGvenlii: V Z Y O N Pazara rn
sunulan rnlerin, insan sal ve evre temizlii SIRA SZDE bakmndan risk tamamas, ya da olan N T Eminimum R N E T olmasdr. riskin
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Konumlandrma: Bir rn ya da markasnn tketicinin zihninde rakip rnlere kyasla yeridir.
NTERNET
7. nite - letme Fonksiyonlarna Ynelik Ahlak Konular
145
Bu da bir tr bilinaltna mesaj gnderme olarak dnlebilir. zellikle muhakeme yetenei gelimemi ocuklar iin bu tr mesajlar daha etkili ve kalc olmaktadr. Bu durum iletmenin markasnn uzun srelerde aklda hem de iletmenin istedii gibi kalaca anlamna gelmektedir. rnlerin ierii ve fiyat gibi tketicilerin bilmek istedii konular iermeyen ya da ierse de tketicinin kullanamayaca ekilde yaplan etiketlemeler ve ambalajlar olduka yaygndr. rnein, bir ikolatann ieriinde neler olduunu renmek isteyen tketicinin, salam gzlere sahip olsa bile ierik hakkndaki bilgileri byte kullanmadan okumas zordur. Tketicinin bir kilo olarak satnald salalarn ya da konserve kutularnn zerinde yazan ve aslnda arln alglanandan 150-200 gram daha az olmas durumu ilgintir. Etiketler rnleri ksaca tantmak iin hazrlanrlar. Tketicilerin etiketlerde bulmay bekledikleri konular nem srasna gre u ekilde sralanmaktadr: retim ve son kullanma tarihi, fiyat, miktar, retildii yer, firma ad, rn bileimi, kullanma talimat. Bunlarn her birisinin eksiklii ya da gerektii gibi bulunmamas iletme asndan ahlaki bir problem oluturmaktadr. Ambalajlarla ilgili olarak en sk yaanan ahlaki problemler u ekilde sralanmaktadr: Ambalaj iin kullanlan hammaddelerin ar tketimi, evreSIRA SZDE ye zararl ambalajlar, fiyat ykselten ambalajlar, ar tketime tevik edici, aldatc unsurlarn bulunmas. Alkol ve sigara gibi zararl olduu konusunda phe olmayan rnler de zararDNELM l olmasna ramen iletmeler tarafndan retilmeye devam etmektedir. Bu ekildeki sosyal olarak uygun olmayan rnlerin varl, sadece retimle deil tketime S O R U tevik edici ok sayda pazarlama yntemi ile de desteklenmektedir. Gven, iletmeler iin bir itibar, dolaysyla bir kazan kaynadr. tibar D K Kiyi A T olan iletmeler siparilerinde ncelik kazanr, evresinde kendisi gibi ahlaki adan gl iletmeler olur, bylece drst ve ahlaki alabilmek, o iletme iin daha rahat bir hale gelmi olur.
SIRA SZDE
Etiket: zerinde bulunduu rnn, miktar, tr, fiyat, son kullanm tarihi, gibi temel niteliklerini tketicilere gsteren kat ya da baka tr zet bilgidir. Ambalaj: rn, tamak, korumak ve tantmak iin kullanlan, cam, kat, metal, plastik SIRA gibi SZDE maddelerden yaplan zel kaptr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
zellikle ocuklar olumsuz etkileyecek elence amal yapmlarn televizyonlarda yaynlanmas, daha dikkat ekmek iin sra d konularAMALARIMIZ ieren elence programlar, bir sre sonra bu davranlarn toplum tarafndan meru grlmesi sonucunu dourmaktadr. Daha ak ifade etmek gerekirse aile, inan ve geleneklerle olu T A insann P turulmu toplumsal deerlere uymayan davranlar ieren okKsayda ldrldn gsteren yapmlar toplumsal yapy olumsuz ynde deitirmektedir. letmeler srekli olarak mal ve hizmet satmak zorundadrlar. Bir tketiciye yeni bir rn sunabilmek iin tketiciler tarafndan zaten kullanlan rnlerin eskiTELEVZ YON dii gerekesiyle terk edilmeye tevik edilmektedir. Buna planl rn eskitme ad verilmektedir. rnein, beyaz eya firmalar beyaz eyalarn mrn 10 yl gibi bir sre ile snrlamaktadrlar. Baz yazlm firmalar yeni versiyonlarn pazara NTERNET srdklerinde eskilerine destek vermeyi brakmakta ve tketicileri yeni rne gemeye zorlamaktadrlar.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Planl rn Eskitme: Tketicilerin satn alarak kulland rnlerin deerini drecek yenileri rnleri N Teski ERNET gelitirme, fakat rnden yeteri kadar kazan elde ettikten sonra yeni rnn pazara sunulmas dncesidir.
Fiyatlandrma le lgili Ahlaki Konular

Fiyat mal ve hizmetler iin tketicilerin dedii parasal bedeldir. Fiyat tketiciler asndan rnn deerini gstermektedir. Ayn sektrde faaliyet gsteren iletmeler iin ise bir rekabet silahdr. Fiyat pazarlama karmasnn bir eleman olarak nemli bir etkileri olan bir gstergedir. Bu bakmdan fiyat ile ilgili konularn rekabet ve tketici bakmndan olmak zere iki boyutta deerlendirilmesinde fayda vardr.
146
SIRA SZDE
Sonu 90 veya 99 kuru SIRA SZDE gibi ksuratl rakamlarla biten fiyatlar, tketici zerinde nasl bir etki oluturmaktadr?
D Nhizmeti ELM Ayn mal ve sunan iletmeler, yaptklar gizli fiyat anlamalar ile fiyat konusunda kartellemeyi salamakta ve yeni iletmelerin pazara girmesini nlerken ayn zamanda S O R U tketicinin muhtemel tepkisini (iletmeler aras kaymalar ya da daha ucuzu istemeyi) ortadan kaldrmay amalamaktadr. zellikle monopol piyasalarda pazardaki iletme, yeni giri teebbsleri olmas durumunda pazara yeDKKAT ni giren iletmeyi pazardan kovabilmek amacyla geici bir sre iin, maliyetlerin altnda bir fiyat belirleyebilmektedir. Ezici fiyatlandrma olarak isimlendirilen bu SIRA SZDE yntemin sk sk ehirleraras otobs tamaclnda snrl sayda otobs firmasnn alt hatlarda uyguland grlmektedir. Bu ekilde balayan rekabet, firmalardan birisinin pazardan ekiliine kadar srmektedir. AMALARIMIZ Datm maliyetleri, srekli mteri olma ve mteri bykl gibi nedenler fiyat farkllatrmas yapmann hakl nedenleri arasnda saylabilir. retici ya da toptanc birK iletmenin datm kanalnda kendisinden sonra gelen iletmelere sat T A P t rnlerde, hakl bir nedene dayal olmakszn endstriyel mterileri arasnda bir ya da bir ka iletmenin avantaj salamas iin fiyat belirlemesine ayrmc fiyatlandrma Tad verilmektedir. Ayrmc fiyat, rvet, hediye, tandk olmas gibi neELEVZYON denlerle uygulanmaktadr. Fiyatlandrma ile tketicinin tercihleri de etkilenmeye allmaktadr. nk fiyat talebi artrmaya ya da ksmaya imkn veren bir yapdadr. Fiyat ykselen bir NTERNE T rnn talebinin decei varsaylmaktadr. Baz iletmeler rnler zerindeki fiyat ayn kalrken zelliklerde, miktarda ya da fonksiyonlarda azaltma yaparak aslnda daha yksek fiyat uygulayabilmektedir. Bunun en yaygn rnei ekmek fiyatlarna zam yapmak yerine gramajn drmek eklinde grlmektedir. rnein, 300 gram ekmein fiyat 60 kuru iken (gram 0,20 kuru), fiyat deitirmeden gramaj 250 grama (gram 0,24) drldnde birim fiyat %20 ykseltilirken denen fiyat deimemi gibi grlmektedir. Bylece para cinsinden fiyat deimezken fiyat d unsurlarla fiyat artrlm olmaktadr. Sezon sonu allar, yl dnmleri gibi kampanyal dnemlerde iletmeler tketicileri ekebilmek amacyla yksek iskontolar uygulamaktadrlar. Uygulanan yntem byle iken ahlaki bir problem yoktur. Ancak az satlan ya da snrl sayda bulunan rne uygulanacak yksek iskontonun, sanki tm rnlere uygulanyormu gibi (%50ye varan indirimlerde olduu gibi) duyurulmas, uygulanan yntemi ahlaki olmaktan uzaklatrmaktadr. Halk arasnda nce bindirmek, sonra indirmek olarak isimlendirilen ve etiketin yars gibi sloganlarla da duyurulan fiyat iskontolarnn gerei yanstmad dncesi tketicileri ikilemde brakmaktadr. zellike GSM firmalarnn fiyat rekabeti yaanrken yaptklar kampanyalarda duyurduklar dk fiyatlarn geici sreli olduu ifade edilmemektedir. Bylece fiyatn esas mesaj olduu reklamlarda tketiciyi yanltabilecek bir fiyat duyurusu yaplabilmektedir. Yasal olarak belirtilmesi gereken detaylar geri planda kalacak ekilde duyurulmakta tketici bu eklide fiyat reklamlar yoluyla yanltlabilmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Datmda Ahlaki Konular

Datm, mal ve hizmetlerin retildikleri yerden tketicilere ulamas ilemidir. Bu ilemi yaparken yardmc olan kurululara araclar, tketici ile retici aracdaki ara-
147
clarla birlikte oluan sisteme de datm kanal denmektedir. Datm tketici ile retici arasnda mal ve hizmetlerin ulatrlmas bakmndan bir tr kpr grevi grmektedir. Datm kanal iinde iletmeler (reticiler ve araclar) kendi amalarn gerekletirmeye almaktadrlar. Sk sk datm kanal yeleri arasnda ama atmas yaanmaktadr. Bu tr atmalarda datm kanal iindeki gl iletmeler dier iletmelere istediklerini kabul ettirebilmektedirler. rnein, datm kanalnda gl iletme, bir perakendeci ise reticiye isteini dayatabilmektedir. Pazarda faaliyet gsteren maaza zincirlerinin bir ksm bu gce sahiptir. Baz durumlarda retici araclar zerinde bu glerini kullanarak bask kurabilmektedir. rnein, otomotiv sektrnde araclarn etkinlii ok azdr. Kayna ne olursa olsun kanal ynetiminde g oluturma ahlaki sorunlar da beraberinde getirebilmektedir. Kanal ynetiminde zellikle reticinin gl olmas durumunda talep retmesi ve gayretli davranmas iin araclar tketicilere doru itme stratejisi uygulanabilmektedir. Bu durumda reticiler daha ok sat iin araclar zorlayacak kota hedefleri koymaktadrlar. Her yl tay biraz daha ykselten kotalar bir mddet sonra gerekletirilemez hedefler haline gelebilmektedir. Araclar bu durumda i brakmaya veya daha ar artlarda szleme yapmaya zorlanabilmektedir. Belirli bir blgede sat iin yetkilendirilmi toptan sat yapmaya yetkili distribtrler ya da perakende sat yapmaya yetkili bayiler araclyla sat yaplmas datm kanalnn normal ileyiidir. Ancak kimi zaman reticilere dorudan ulaan ve araclarn kr marjlarnn tasarruf edilmesini amalayan giriimlerde reticiler, blgede yetkili satclar olmasna ramen nihai tketicilere rn sat yaparak bayileri atlama yoluna gidebilmektedirler. Bu durumda retici kendi aracsyla rekabet etmi olmaktadr. Bu tr bir rekabet, araclarn kazanl kamayacaklar haksz bir rekabet ortam oluturmaktadr. Datm kanal yeleri olarak toptanclar, perakendeciler veya dier yeler kendilerinden beklenen fonksiyonlara gre ahlaki problem yaayabilmektedirler. rnein, perakendecilikte satn alma, nemli bir fonksiyondur. Satn alma ile grevli personelin belli toptanclar subjektif olarak desteklemesi, firmann elde hak ettii kazanc elde etmemesine yol aabilir. zellikle bu duruma toptanclarn ya da reticilerin verdii hediyeler neden oluyorsa problemin ahlaki boyutu daha byk demektir. Perakendeciler sat noktasna gelen mterileri ikna etmek iin rakipleri ktleme yoluna gidebilmekte veya mteriye bask uygulayabilmektedirler. Sk rastlanmamakla birlikte kulp yelii iin verilen yelik kartlaryla toplanan mterinin kiisel bilgilerini ve tketim alkanlklarn gsteren veri tabann baka firmalarla paylama durumunda mteri mahremiyetini ihlal etmi olmaktadr. Rekabetin az olduu, uzak yerlerde (kyler, kenar mahalleler gibi) mterinin bu durumunu kullanarak rnlerin fiyatlarna ar kr ykleme istei de olabilmektedir.
Kota: Arac iletmelerin veya sat elemanlarnn baarlarnn bir gstergesi olarak kullanlan ve belirlenmi bir zaman diliminde, belirlenmi bir blgede ulamay hedefledii sat miktardr.
Reklamlarda Ahlaki Konular

Reklam, tketicilerin bir rn konusunda bilgilenmesini, daha ok satn almasn, o rn fark etmesini ve unutmamasn salamak amacyla iletmeler tarafndan zel olarak hazrlanm mesajlarn medya araclyla tketicilere ulatrlmasdr. Dikkat ekmeye alan yzlerce iletme, mesajlarn medya aralyla vermeye alrken tketiciler adeta bir reklam bombardmanna maruz kalmaktadr. Her defasnda daha u noktay zorlayan (dikkat ekmek amacyla arlklara giden) reklamlar birok olumsuz sonu dourabilmektedir. Bu olumsuzluklarn ilki reklam saysnn fazlaldr.
Mteri mahremiyeti: letmelerin mterilerine ait zel saylabilecek ya da bakalar ile paylamak istemedikleri bilgileri korumak ve gizli tutmaktr.
148
SIRA SZDE
Ahlaki olmayan SIRAierik SZDE tayan reklamlardan kim sorumludur? Reklamlarn zararl ieriinden tketicileri korumak zere reklamclarn kendi M DNEL kurmu olduklar Reklam zdenetim Kurulu, ikyetler durumunda medyay uyarma yetkisine sahip olan Radyo Televizyon st Kurulu (RTK) gibi kurulular reklamlar denetlemeye almaktadr. Ancak her iki kurum da ikyetlerle harekete S O R U gemektedir. Dolaysyla kendisinden ikyet edilmeyen bir reklam ikyet ve ilgili karar alnncaya kadar tketiciyle bulumaktadr. DKKAT Reklamlarla ilgili ele alnmas gereken ahlaki olmakla ilgili konulardan bir tanesi aldatc yanltc reklamlarn yaynlanmasdr. erik olarak verdii mesajn tSZDE keticilerde SIRA yanl anlamalara yol aarak yanl davranlar oluturmasna neden olan reklamlara her dnemde rnekler bulunabilmektedir. Reklamlarda dikkat ekici bir unsur olarak kullanlan abartmalarn boyutlar arttka abartma olmaktan AMALARIMIZ kp, aldatc bir hal almaktadr. ocuklarn reklamlara maruz kalmalar durumunda kullanlan mesajlar ve mesajn verme ocuklarn bozuk davranlar sergilemelerine yol aabilK Tbiimleri A P mektedir. Gerek medyada ald yer ve zaman, gerekse ierik olarak reklam verenlerin bu konuda daha sorumlu davranmas gerekmektedir. zellikle ocuklarn doruyu yanl ayrt etme yeteneine sahip olamadan karlatklar reklam mesajTELEVZYON lar, yanl alglamalar oluturabilmekte, bu da ocuklarn kalc veya uzun sureli problemler yaanmasna neden olabilmektedir. Dikkat ekici olmas amacyla reklamlarda kullanlan reklamda unsurlardan bir NTERNET tanesi de cinsellik konusudur. Kadnlarn ya da erkeklerin cinsel obje olarak kullanlmas ya da cinsellii artrc baka unsurlarn kullanlmas ska karlalan bir durumdur. Bilin, insann gelen mesajn farkna varma yetenei ile ilgilidir. Be duyu organ ile beyine iletilen mesajlar farknda olmay ifade eder. Bilinsiz veya dk bilinli kiinin seeneklerini fark etmesi ve salkl seimler yapmas mmkn deildir. Bilinalt, bilin eiinin alt olarak tanmlanmaktadr. nsan, gnlk olarak olaylarn, nesnelerin, kiilerin ve olgularn ounu bilinalt yardmyla farkna varmadan deerlendirmekte ve beyne depolamaktadr. Bu bilgiler daha sonra eitli davran ekilleriyle kullanmakta veya tketicilerin davranlarnda etkili olmaktadr. Bilinli mteri kendisine verilen mesajlarn farknda olan, ald mesajlar deerlendirerek doru karar vermeye alan mteridir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Bilinaltna ynelik gnderilen mesajlarn gnderilmesinde hangi yntemler kullanlmakSIRA SZDE tadr.
DNELM
DNELM
ekil 7.1
Reklamda Ahlaki S O R U Olmayan Konularn Oluumunda DKKAT Paydalar

SIRA SZDE
Reklam veren S O R U Mesaj

DKKAT
Reklam ajans Mesaj
Medya Mesaj
Tketici
Kaynak: Fikret Yaman, Reklamclk Sektrnde Reklam Etii Alglamasnn Deerlendirilmesi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi, SBE, s. SIRA SZDE 100.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
149
Reklam veren: rnlerinin tantlmas iin reklam hazrlanmasn isteyen iletmedir. Reklam ajans: Reklamlarn, hazrlanmas ve yaynlanmas konusunda uzmanlam iletmedir. Medya: Kaynandan ald bilgi, elence gibi yazl, iitsel ve grsel mesajlar, sahip olduu ayn anda ok sayda kiiye ulama yntemleri ile hedef kitleye aktaran aralardr.
Reklam mesajnn oluturulmas talebi reklam veren iletme tarafndan reklam ajansna iletilerek reklam mesaj oluturulmaktadr. Reklam verenin onay olmakszn bir reklam medyada yer almamaktadr. Reklam ajans ieriinde ahlak d unsurlara yer veriyor olsa da reklam verenin bunu denetleme hakk ve yetkisi vardr. Medya kurulularnn da reklam ajanslarndan gelen tm reklamlar olduu gibi tketicilere ulatrlmas gibi bir zorunluluu yoktur. Baka bir deyile medya da reklamlar denetime tabi tutabilir. Tm bunlara ramen ahlaki olmayan unsurlar ieren reklamlarn tketicilere ulamas durumunda, reklam verenin, reklam ajansnn, reklam yaynlayan medya kuruluunun ve yaynlandnda tepki gstermeyen tketicilerin zincirleme sorumluluu bulunmaktadr. Bu paydalarn hepsi birden ahlaki olmayan konulara prim vermedike tketicilerin nne ahlaki olmayan unsurlar ieren reklamlar kmayacaktr.
Yeni Pazarlama Aralarnda Ahlaki Konular

dnyas her alanda yaanan gelimeleri kendi sektrlerine uygulayarak avantaj salamaya almaktadrlar. nternet de her geen gn yeni uygulama alanlar bulabilen bir aratr. Pazarlamada internet iki temel ama iin kullanlabilmektedir. Birincisi internet zerinden datlmas mmkn olan hizmetlerin datmnda kullanlmaktadr. kinci olarak da internet, tutundurma iin tketicilere ulatrlmaya allan mesajlarn yerine ulamasnda kullanlan bir tr yeni medya olarak tutundurma amal kullanlabilir. Ksacas internet pazarlama karmas elemanlarndan ikisini (datm ve tutundurma) birden ierebilen yeni bir aratr. zellikle yeni aralarn denetlenmesinde oluan standartlarn sonradan olumas nedeniyle internet zerinden yaanan i ilikilerinde pek ok ahlaki problem yaanmtr, yaanmaya devam etmektedir. nternetin bir platform olarak farkl amalar iin kullanlmas ile ortaya kan sosyal medya ortam (facebook, twitter vs.) bal bana bir olgu olarak ele alnabilecek konulardr. Sosyal medya da tketiciler ilgi alanlarna gre ya da baka kriterlerine gre kmelenmektedirler. Bu bakmdan sosyal medya pazar blmlendirme iin elverili bir zemin oluturmaktadr. nternet zerinden datmda ve tutundurmada yaanan balca ahlaki problemler unlardr: Alveri gvenlii, kiisel bilgileri ama d kullanma, drst olmama, kopyalama, alma, ocuklara uygun olmayan ierik, ar cinsellik kullanm, saldrgan reklamlar (pop up), tklamay artrc ama ierii bo unsurlar. Yeni pazarlama aralarndan bir tanesi de cep telefonlardr. Cep telefonlar hemen hemen her tketicide bulunan gn getike zenginleen uygulamalaryla, her an ihtiya duyulan, kk bo zaman dilimlerini dolduran bir karakter tamaktadr. Cep telefonlarndan internet uygulamalaryla btn dnyaya ulamak mmkn olabilmektedir. Pazarlama yneticileri de bu mecray gzden karmam hemen farkl karakterlerde uygulamalara gemilerdir. En yaygn uygulama cep telefonlarna mesaj gndermek eklinde iletmelerin kampanyalarnn duyurulmasdr. Ancak birok tketici bu mesajlar istemedii halde aldklarndan yaknmaktadrlar. Ahlaki olmayan davranlar denetlemek iin polisler kullanlabilir. Polisleri SIRA SZDE denetlemek iin baka polisler kullanlabilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devam ettirilebilir?
SIRA SZDE
RETM VE TEDARKTE ETK KONULAR D N E L M

retim, iletmecilik denildiinde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur. retim hammaddeleri paralayarak, ileyerek elde edilmesi ya da paralar S O R U birletirerek
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
150
yeni rn elde etme gibi standart ilemlerle yrd iin denetlenmesi kolaydr. Bundan dolay en karmak ilerde bile denetimi kolaylatracak standartlar gelitirilmektedir.
Standartlara Uygunluk
retim, iletmecilik denildiinde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur ve denetlenmesi greceli olarak kolaydr. Bundan dolay en karmak ilerde bile denetimi kolaylatracak standartlar gelitirilmektedir. Pek ok rn tr ile ilgili olarak gelitirilmi ISO ve TSE standartlar bulunmaktadr. ISO uluslararas standartlar temsil ederken TSE ulusal standarlar ifade etmektedir. Mal ve hizmetlerle retimi ile ilgili olarak ele alnmas gereken ilk standart, retim aamasndan balayarak tketiciye ulancaya kadar ki aamalarda rnn insana, evreye zarar vermeyen nitelikte olmas anlamna gelen rn gvenliidir. Pek ok rn, karakteri gerei kullanclarna zarar verebilmektedir. letmelerin sorumluluu en azndan, zarar gizlememekle balamaktadr. rnein bir gda maddesinin ieriinde, kansere yol at ifade edilen, Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) var mdr? Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktalar Sistemi (HACCP), retim srasnda, gda gvenliini etkileyebilecek tehlikelerin analizi, uygulanmakta mdr? rn gvenlii konusunda iki grup insana sorumluluk dmektedir. Birinci grup reticilerden ve satclardan oluan gruptur. Bu grubun rettii ve satt rnlerin gvenliinden sorumlu olduklarnn farknda olarak davranmalar gereklidir. kinci grup ise tketicilerdir. Tketiciler de aldklar rnler konusunda bilinli ve basiretli davranma sorumluluundadr. Gelitirilen standartlar devletler tarafndan ya da devletlerin grevlendirdii kurulular tarafndan denetlenmektedir. Ayrca bu denetleme kurulularnn da ilerini standartlara uygunluunu denetleyen akreditasyon kurulular bulunmaktadr. Daha ak ifadeyle retilen ambalajl stn standartlara uygunluunu denetleyen bir kurulu varken, bir de bu kuruluu denetleyen ve onun akreditasyonunu denetleyen bir de st kurulu vardr. Trkiyede akreditasyon verme yetkisi ise 2001 ylnda kurulmu bulunan TRKAK (Trk Akreditasyon Kurumu) grevlendirilmitir. TRKAK, deiik alanlarda retilen mal ve hizmetlerin uygunluunu denetleme yetkisini vermektedir. Ayrca retimde kullanlan makine ve tehizatn, muayene raporlar, kalibrasyon sertifikalar, ynetim sistemi bilgileri, rn belgeleri gibi uygunluk belgesinin dzenleme yetkisi de ayn kurulu tarafndan verilmektedir. Akretide edilmi kurulularn belirledii standartlarda retim, tketicilerin hakk ve iletmelerin grevidir. rnein, otomobil retiminde kullanlan yzlerce parann birka tanesinin standart altnda kalmas durumunda otomobilden beklenen faydann elde edilmesi riske girecektir. retici iletmenin markasn tayan yedek paralar ile yan sanayi olarak isimlendirilen rnlerde de durum ayndr. reticisi kim olursa olsun standartlara uygunluk salandktan sonra tketicinin rnden bekledii fayday elde etmesi salanm olacaktr. Hizmetlerin retiminde de standartlara uygunluk nemlidir. rnein, 5 yldz alm bir otelin yatak kalitesi, yiyecek hizmetleri, gibi eitli boyutlarnda standardn altna inmesi mmkn olabilmektedir. Hizmet retiminde standartlara uygunluk hizmetlerin heterojen olmas nedeniyle daha zordur. Ayn hizmeti farkl yerlerde srekli alanlar standartlardaki eksiltmelerin farkna varabilirler.
GDO, genetii deitirilmesi nedeni ile insan sal zerinde olumsuz etkisi olaca dnlen bitkisel, hayvansal rnlere verilen addr.
TRKAK, lmleme, cihazlar yntemleri, sertifikasyonla ilgili yetkili devlet kuruluudur.
151
sraf
Kaynaklarn gereksiz yere kullanlmas olarak tanmlanabilecek israf, i dnyasnda ska karlalan bir olgudur. sraf, daha ok giriimciler tarafndan deil igrenler tarafndan yaplagelmektedir. nk israf, hammadde, enerji, emek gibi retim faktrlerinin gereksiz kullanm demektir. Giriimci iin israf, karln dedii emekten, hammaddeden yeteri kadar yararlanamamak demektir. Baka bir ifadeyle israf, giriimcinin perspektifinden verimsizlik demektir. sraf, sadece iletme tarafndan bedeli denmi retim faktrlerinin gereksiz kullanm deildir. Ayn zamanda kamu kaynaklarnn de uygunsuz kullanlmas israf anlamna gelmektedir.
retimde nsan ve Ahlak

alanlar, gerek kapal ortamlarda gerekse ak havada pek ok d etkene maruz kalmaktadrlar. Henry Fayolun yapt Hawthorne almalarndan beri alma ortamlarnn verimlilik zerinde etkili olduu bilinmektedir. Karanlk, souk, scak, dar alanda alma, toz, ya, ar koku gibi alma koullarn arlatran etkenlerin verimlilii etkiledii bilinmektedir. letmelerin bazlar sk sk ii deitirerek, uzun sre ayn kiinin yapamayaca trden ar ileri yaptrabilmektedirler. alma ortamlarnn insana yakr olmasndan te, i ettleri gstermektedir ki alanlarn i ortamlarnn ergonomik olmas gerekir. retim iletmelerinde karlalan en nemli problemlerden bir tanesi de i gvenlii ile ilgili problemlerdir. gvenlii iin alnmas gereken tedbirler iletmelerin maliyetlerini artrmakta, retimi geciktirebilmektedir. Hem zamandan hem de maliyetten tasarruf etmek isteyen reticiler, i gvenlii tedbirlerini yeterince almaktan kanmaktadrlar. Bu durumda i kazalar nedeniyle lm ve yaralanmalarla sonulanan i kazalarnn bedelini tm toplum demektedir. retimde hem makinelerden hem de insanlardan yararlanlan tesislerde makinelerin retim hzna ayak uydurmak zorunda kalan insan, makineleebilmektedir. Buna izin verecek bir retim temposu da reticiler bakmndan ahlaki bir problem tamaktadr.
Ergonomi: alanlarn daha salkl ve verimli almalarn salamak zere alma yerlerinin, allan makinelerin insan fizyolojisine ve psikolojisine uygun dizayn edilmesidir. gvenlii: Bir iyerinde, alanlarn salk sorunlarn ve mesleki risklerini ortadan kaldracak ya da en aza indirecek her trl nlemin alnmasdr.
retim ve evre
Dnyamzn yaad en byk problemlerden birisi kresel snmadr. Zararl gazlarnn kullanlmasyla dnyann evresini sararak gnein zararl etkisinden koruyan ozon tabakas incelmektedir. Bunun sonucunda, dnyada ortalama scaklklar artmakta, bu durum denizde karada ve havada yaayan tm canllar etkilemektedir. retimde kullanlan kimyasallarn retimde tasarruf ve retimde hz salyor olmas kullanmn artmasna neden olmaktadr. rnein pet ieler kullan at mantyla retilmi ambalajlardr. Ancak bu ielerin geri dnm uzun yllar alabilmektedir. Pet ieler ve dier rnlerin ambalajlarndan oluan p ynlar salksz ve yaanmas zor bir evre olumasna neden olmaktadr. Tarmsal rnlerin daha fazla retilmesi iin kullanlan gbreler, zararl hayvanlarla yaplan mcadelelerde kullanlan ilalar, yerleim yerlerine yakn yerlerde kurulmu olan fabrikalarn evreye brakt atklar her zaman kamuoyunun gndeminde bulunmaktadr. Bu atklarn ime suyunun saland gllere doru akmas, asit yamurlar eklinde retim blgesinden daha uzaklara kadar ulamas mmkndr. Ayrca fabrikalarn yayd ve havay kirleten grnr grnmez maddeler evrede insan saln tehdit eder hale gelmitir.
Atk: rnlerin retilmesi ya da tketilmesi sonucunda ortaya kan, evrede olumsuz deiime yol aabilen, sv, kat, gaz ya da radyoaktif maddelerdir.
152
MUHASEBE VE FNANSTA ETK KONULAR

letmenin parasnn ynetimi ile ilgili birimi finans birimi iken, gelen ve giden paralarn kaytlarnn tutulduu birimi muhasebedir. ou kez iletmenin finans ile ilgili birimleri kk ve orta lekli iletmelerde irketin sahibinin dorudan kontrol edebilecei bir alan olarak ayrlmaktadr. Byk iletmelerde ayr finans yneticisi istihdam edilebilmektedir. Kaytlardan hareketle hazrlanan mali tablolar finansal kararlarn zn tekil etmektedir. Bu nedenle finans ve muhasebe byk lde birlikte deerlendirilmektedir. Muhasebe, stok giri ve k, kymetli evraklarn kayd, banka, cari hesap ilemlerinin takip edilmesi ile ilgili bir kayt sistemi olduu iin daha belirli bir ileyie ve standartlara sahiptir. letmeler, muhasebe birimlerini iki ekilde iletebilmektedirler. Birincisi iletme bnyesinde altrlan muhasebe alanlaryla baml alan muhasebeciler denilmektedir. kincisi ise Serbest Muhasebeci ve Mali Mavir unvann tayan profesyoneller tarafndan kaytlar tutulmaktadr. Muhasebecilerin oluturduklar mali tablolar yardmyla karar veren finans yneticileri iletmenin geleceini belirlemeye, rekabet gcn ykseltmeye, kaynaklarn verimli kullanmaya almaktadrlar. Tm bunlar gvenilir muhasebe kaytlaryla mmkn olabilmektedir.
Mali Tablolar: Muhasebenin snflandrarak tuttuu kaytlardan hareketle, bir iletmenin belirli bir dnemdeki faaliyetlerinin finansal zetini ilgililere aktarmak ve bylece ilgililerin iletme hakknda ayrntl bilgiye sahip olmasn salamak amacyla hazrlanan tablolardr.
Muhasebe
Muhasebecilerin yapt iin tanm, gerekleri ve uyulmas gereken kurallar muhasebecilerin kendileri tarafndan belirlenmitir. Uluslararas Muhasebeciler Federasyonunun (IFAC) bamsz bir standart belirleyici organ olan Muhasebeciler iin Etik Standartlar Kurulu (IESBA), Haziran 2005te yrrle koyulan ve 2006 ve 2009da revize edilen Muhasebe Meslek Mensubu iin Mesleki Etik lkeleri, muhasebe mesleinin itibarn glendirmeyi amalamaktadr. Bu amala hazrlanan ilkeler tm muhasebeciler iin geerli ilkeler, bamsz alan muhasebeciler iin geerli ilkeler ve baml alan muhasebeciler iin geerli ilkeler olmak zere aamada ele alnmtr.
Genel ilkeler
SIRA SZDE
Tablo 7.1 Muhasebe Meslek SIRA SZDE Mensuplarnn Uymas Gereken Etik Kurallar
DNELM
Baml alanlar iin
Serbest alanlar iin Meslek atamalar, mteri veya szleme kabul, kar atmalar kincil grler cretler ve dier gelirler Meslek hizmetlerin pazarlanmas Hediyeler ve arlama Mteri varlklarnn muhafazas Tm hizmetlerde tarafszlk Gvence salama amal szlemeler, bamszlk ve szleme dnemi
Kaynak: SMMM ve YMMlerin Mesleki S O R U Faaliyetlerinde Uyacaklar Etik lkeler Hakknda Ynetmelik D K K A T (2007)
SIRA SZDE
Potansiyel anlamazlk Drstlk-gvenirlilik Bilginin hazrlanmas ve Tarafszlk-Bamszlk S O R U raporlanmas Mesleki yeterlilik ve zen Yeterli uzmanlkla faaliyet Gizlilik-Mahremiyet gsterme DKKA T Mesleki davran -Sosyal Mali karlar Sorumluluk Tevikler
SIRA SZDE
DNELM
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Naciye Szbilir (2000) Trkiyede Muhasebe Uygulamalarnda Etiksel Boyutlar, K (Gke), T A P Afyon Kocatepe niversitesi, Yayn No: 26, Afyon.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
TRMOB, 18 Ekim 2001 tarihinde yaynlad Serbest Muhasebeci, Serbest Muhasebeci Mali Mavir ve Yeminli Mali Mavir Meslek Ahlak Kurallar meslek mensuplarn belirli ahlaki ilkelere uyma konusunda ciddi biimde zorlamtr. En azndan bu kurallar ahlaki davranmada nclk etmilerdir. Daha sonra Resmi Gazetede 19.10.2007 tarihinde Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Mavirler ve Yeminli Mali Mavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar Etik lkeler Hakknda Ynetmelik yaynlanmtr. Bu ynetmelie gre, serbest alan ya da baml alan tm muhasebe meslek mensuplarnn uymas gereken temel etik ilkeleri, (1)drstlk, (2)tarafszlk, (3)mesleki yeterlilik ve zen, (4)gizlilik ve (5)mesleki davran olarak saylmtr. Bu maddeleri iyi bir muhasebe meslek mensubunun asgari sahip olmas gereken zellikler olarak anlamak da mmkndr. Muhasebe hizmetlerinden iletme, devlet ve toplum yararlanmaktadr. Bunun iin meslek mensubu kaytlarn geree dayal olarak tutar, tablolarn bu gereklere gre kartr. Drst olmayan kaytlar, iletmeye, devlete ve kamuya zarar verebilir. Bu anlamda muhasebeciler sosyal olarak da sorumluluk sahibi olmaldrlar. Gvenilirlik ilkesi muhasebe kaytlarnn ve kaytlar tutan bilgi sisteminin gvenilir olmas ile ilgilidir. nk bu kaytlar ynetime karar almasnda yardmc olmaktadr. letme kaytlarnn gvenilirlii byk lde i kontrol sisteminin gvenilir olmasna baldr. Muhasebeciler zellikle iletmenin para ak, bor durumu gibi nemli bilgilerin kaytlarn tutmaktadrlar. Muhasebe meslek mensubu mterisinin darya aklamasn istemedii mahrem bilgileri koruma sorumluluundadr. Muhasebe meslek mensuplar i ilikisi kurduu kiilerle, ya da iletmelerle bamszln zedeleyici ilikilere girmemelidir. Bu ynetmelikle muhasebe meslek mensuplarnn, meslek bilgiye sahip, sosyal sorumluluk bilinci olan, etik deerlere bal, gvenilir ve saygn kiilerden olmasn salamaktr. Baml alanlar iin grev bilinci ve sorumluluuyla alma ve iverenini koruma bilincini oluturmaya ynelik ilkeler yer almaktadr. Bamsz alanlar iin daha detayl bir etik kurallar listesi oluturulmutur. Uygulamada, yukarda bahsedilen ilkelerin hemen hepsinde eksiklikler olduu gzlenmektedir. rnein, muhasebeciler, devlete kar sorumluluun bir ksm olan vergiden kaabilmek iin zaman zaman drstlkten fedakrlk yaparak, mterilerinin tarafn tutmaktadrlar. Mterilerin mahrem bilgilerini nc kiilerle paylamaktan kanmayan meslek mensuplarnn da says az deildir. Muhasebecilerin tuttuu kaytlar yoluyla elde edilen bilgiler nemlidir. Muhasebe bilgilerinin zellikleri en azndan unlar olmaldr: Bilgiler, paydalarn ihtiyalarn karlayacak ekilde, gvenilir, tarafsz, anlalr, zamanl, tutarl, karlatrlabilir olmaldr. Bu gereklerden herhangi birindeki eksiklik muhasebe meslek mensubunun iini gerektii gibi yapmad anlamna gelebilmektedir. Tersinden sylemek gerekirse finansal raporlar ve belgeler, geerli kanun ve standartlara uygun, eksiksiz, drst, gerek, zamannda ve anlalabilir bilgiler iermelidir.
Finans
Finans, bir iletmenin yapaca iler iin gerekli olan paray bulmas (fon bulma) ve kullanm iidir. Serbest piyasa ekonomisinin iledii Trkiye gibi lkelerde para bulmann pek ok yolu vardr. Ancak parann zaman deeri nedeniyle nereden, ne zaman bulunduu parann maliyetini nemli lde belirlemektedir. Para, ortaklarn iletmeye sermaye katmas (zkaynaklarla), d kaynaklardan borlanma (d kaynaklarla finansman) eklinde ya da iletmenin krnn sermaye olarak iletmede braklmas (otofinansman) ile salanabilmektedir. Parann mali-
154
yeti yksek ise kullanld zaman daha yksek kazan getirecei beklentisi oluturur. letme iin gerekli olan fon hangi yntem ile salanrsa salansn, kullanm yerleri iletmenin amacna uygun olmaldr. Elde edilen finansman, yasal, toplumsal olarak meru kanallara aktarlarak iletmenin kazan elde etmesi salanmaya allmaldr. letmenin amalarndan birisi srekliliktir. letme yneticileri finans kaynaklarn hem ksa vadeli hem de uzun vadeli dnmek durumundadrlar. Ksa vadeli kr dncesi ile iletmenin geleceini riske sokmak finansal anlamda bir ahlaki problemdir. Finans piyasasnn en nemli aktrleri bankalardr. Bankalar hem iletmeler hem de bireyle finans imkn sunmaktadrlar. Bankalar iletmeler ile ilgili yaptklar kredi verilebilirlik deerlendirmelerinde iletmelere hak ettiklerinden az ya da fazla kredi verdiklerinde kendilerini ya da iletmeyi riske sokabilmektedirler. zellikle iletmelerin ipotek karlnda ald kredilerde ipotek olarak gsterilen varlklarn olduundan fazla gsterilmesi nemli problemlere yol aabilmektedir. 2007 ylnda ABDde patlak veren ve tm dnyay etkileyen Mortgage krizinin nedeninin emlak piyasasndaki gayr menkullerin deerinden daha fazla kredilendirilmesi olarak ifade etmek yanl olmaz. Bankalar sadece iletmelerle deil tketicilerle de i yapabilmektedirler. Tketicilerle bankalarn gc karlatrldnda milyonlarca tketicinin finansal gc bir banka ile yarmaya yetmemektedir. Bu kadar gl olan bankalar tketicilerle ilgili szlemelerinde ve ilemlerinde zellikle bankann lehine ok sk tedbirler almaktadr. Bankann lehine durumlar, her zaman olmasa da tketicinin aleyhine olmaktadr. Tketicilerin ou zaman okuyamayacaklar kadar uzun szleme maddelerini tketicilere imzalattrmak bankalarn bir tr dayatmasdr. Benzer bir durum da sigorta irketleri iin geerlidir. Deerli olan varlklarn sigorta irketlerince gvence altna alnmas srasnda imzalanan polielerde yer alan ve ou zaman tketicinin farknda olmad, farkna vardnda ise iin iten getii, hak kayplarna yol aan szleme maddelerinin varl veya baz maddelerin eksiklii sigorta irketlerince bilinli olarak hazrlanmaktadr.
NSAN KAYNAKLARINDA ETK KONULAR

nsan kaynaklar, retim, ticaret ya da hizmet iletmelerinde alan insanlarn ynetimi iidir. Deer retmede nemli bir etken olarak insan, duygularyla dnceleriyle, zaaflaryla, tecrbesiyle ve kiiliiyle iletme de almaktadr. nsan kaynaklarnn ilk olarak alanlarna, sadece insan olmalarndan dolay insanca davranma borcu bulunmaktadr. Ynetimde etik ilkeler, adalet, eitlik, drstlk ve doruluk, tarafszlk, sorumluluk, ballk, tutumluluk, aklk, emein hakkn verme olarak saylmaktadrii. Bu ilkelerden herhangi birisinin ihlal edilmi olmas ahlaki problem anlamna gelmektedir. nsan kaynaklaryla ilgili pek ok ahlaki boyut bulunmaktadr. Bu konular maddi sonu douranlar ve maddi sonu dourmayanlar olmak zere iki kategoride ele almak mmkndr. lerin yetimesi iin fazla mesai yaplmas gerekebilmektedir. Fazla mesai cretlerinin zamannda ve tam olarak denmesi alanlarn beklentileri arasndadr. Ancak yneticilerden bazlar fazla mesai cretlerini tam veya zamannda deme konusunda ihmalkr davranabilmektedirler. Eit ie eit cret ilkesi gerei ayn ite alanlarn benzer cret almalar beklenmektedir. Bu ilkenin ihlali durumunda da ahlaki problem yaanm olmaktadr.
155
alanlarn sigortallk, sendikal olabilme gibi alma haklarnn gzetilmesi de yneticilerin sorumluluklar arasnda yer almaktadr. Kayt d ii altrarak sigorta masraflarn ksmaya alan ayn zamanda alanlarn zlk haklarn da eksik veren iletmelerin says gn getike azalsa da varln srdrmektedir. ten karma zamannda tazminatlarn denmesi iletmenin sorumluluundadr. Ancak uygulamada tazminat demek istemeyen iverenler alanlarn kdem tazminat alamayacaklar nedenlerle iten kararak tazminat demekten kanmaya almaktadrlar. Bu durum daha nce belirtilen emein hakkn verme ilkesine aykr bir durumdur. nsan kaynaklar yneticilerinin sk sk ikyet edildikleri konulardan birisi nepotizmdir. Adam kayrma olarak da isimlendirilen bu durumda yneticiler baz nedenlerle alanlarn bazlarn dierlerine tercih etmektedirler. Adam kayrmann tersi de bir ahlaki problem oluturmaktadr. Adam kayrmann tersi olarak dnlebilecek bir baka ahlaki problem, dil, din, rk, cinsiyet, d grn gibi unsurlardaki farkllklar nedeniyle baz alanlara daha az deerliymi gibi davranmak ayrmclk olarak isimlendirilmektedir. Nepotizm ve ayrmclk davranlarnn ikisi birden ynetimde adalet ilkesinin inenmesi anlamna gelmektedir. Liyakatle davranan bir ynetici ayn zamanda adaletle de davranm olmaktadr. Ynetici koltuunda oturanlar ya da yneticilerden g alan alanlardan bazlar, dierlerini, yldrma, korkutma, bask altna alma, gibi yntemlerle sindirmeye ve onlardan faydalanmaya alabilmektedirler. yerindeki her trl taciz, aalama veya hakaretleri de ieren bu tr davranlara genel olarak mobing denmektedir. Yneticilerin sorumluluu altndakilerin zarar grmesi ynetimde etik ilkelerden sorumluluk ilkesinin yerine getirilmemesi demektir. Etik davranlar, tevik edilirse daha ok etik davran grnr. Bylece toplumda ahlaki davranlar daha sk grlr. Ahlaki olmayan davranlar cezalandrlrsa bu caydrc olabilir. Ahlaki olmayan davranlarn cezalandrlmamas, yaptnn yanna kr kalmas durumunda ise adaletin salanamayaca fikri toplumda yerleir. Sonuta ahlaki davranlara verilen tepkiler toplumdaki ahlaki deerlerin korunmas ile ya da bozulmas ile sonulanmaktadr. nsan kaynaklaryla ilgili ahlaki konular sadece yneticilerle snrl deildir. alanlar ilgilendiren pek ok ahlaki konuda bulunmaktadr. alanlarn ie gerekli zeni gstermek, ie zamannda gelip gitmek, iverenin haklarna riayet etmek, darda iletmeyi temsil etmek gibi ok sayda sorumluluu bulunmaktadr. zellikle hizmet veren iletmelerde, alanlar, mterilere kar iletmeyi temsil etmektedirler. En iyi ekilde temsil etme sorumluluu alanlarn bir sorumluluudur. ten ayrlmadan nce zamannda haber verme, baka ite almama, iletmenin kaynaklarn doru, zamannda ve verimli kullanmak da alann sorumluluklar arasnda yer almaktadr.
Nepotizm: zellikle akrabalar ve yakn arkadalar kayrmay anlatan, ayrmcln bir trdr.
Mobing: yerinde alanlarn bir ksmnn, kabadaylk, psikolojik bask, yldrma, zorlama gibi yntemlerle dier baz alanlar sindirmesidir.
HALKLA LKLERDE ETK KONULAR

letmenin rnlerinin markasnn, yneticilerinin bir deeri olduu gibi iletmenin kurumsal kimliinin de pazarda bir deeri bulunmaktadr. Genellikle iletmenin kurumsal kimliinin deeri kurumsal itibar kavram ile aklanmaktadr. rnler iin yaplan bilgilendirme, hatrlatma ve ikna etme amal kampanyalar yntem deitirerek iletmenin kurumsal itibarnn artmas iin de yaplmaktadr. Kullanlan yntem ve aralar, reklamlarda olduundan daha dk younluklu bilgilendirmeler, hatrlatmalar ve ikna abalar iermektedir. Genellikle halkla ilikiler olarak isimlendirilen bu abalarn etkisi daha uzun sreli ve kalcdr. En
156
ok kullanlan halkla ilikiler yntemleri, haber formatnda medyada yer alma (duyurum), basn toplantlar, basn bltenleri, al, yl dnm kutlamalar, iletme ve alanlar iin zel gnlerde dzenlenen trenler ve sponsorluklar eklindedir. Kullanlan ara ve yntemlerde doru olmayan haberler ya da insani deerlere uygun olmayan her trl tutum ve davran, iletmenin kurumsal itibarna zarar verecektir. Bu bakmdan halkla ilikilerde kullanlan mesajlarn mutlak surette doru bilgilerden olumas gerekmektedir. Kurumsal itibar oluturmaya alrken rakiplerle kyaslama, rakipleri ktleme, doru olmayan bilgileri kullanma, ahlaki olmayan davranlar iermektedir. Halkla ilikilerde ama, bazen iletmenin yaad bir krizle ilgili olabilmektedir. Kriz iletmenin aleyhine km bir dedikodu, bir kaza, gibi olumsuzluklar ieren ve sadece o iletmeyi ilgilendiren bir kriz olabilmektedir. Bu durumda durumu merulatrmaktan ok aklama yapmak ve telafi etmek amalanmaldr. letmenin ya da alanlarnn neden olduu olumsuzluklarda durumu dzeltmek yerine merulatrma almalar da ahlaki bir problem iermektedir.
157
zet
A M A
letmenin fonksiyonlarnda yaanan balca ahlaki problemleri aklamak. letmeler, kendi amalar olan kr, sreklilik, byme gibi amalarn elde edebilmek iin para bulmak, retim yapmak, retim faktrlerini bir araya getirmek, retilen mal ve himetleri tketilere ulatrabilme ve satnalmalarn salamak iin pazarlama faaliyet yapmak zorundadr. Ayrca sitemin ileyii bakmndan tutmak zorunda olduu kaytlar insanca davranmak zorunda olduu mterileri ve alanlar bulunmaktadr. letmenin bir fonksiyonu olarak pazarlama, iletme adna mterileriile iletiim kurma grevini stlenmektedir. letiimin ok yolu olduu gibi her bir iletiim yolu ile ilgili suitimallerin ve ihmallerin olmas da mmkndr. zerine deni yapmayan ya da amacn gerekletirmek iin dier paydalarn (mteriler, rakipler gibi) haklarn gasp edebilecek, bilinli tercih yapmalarn engelleyecek her trl giriim ahlak d bulunmaktadr. retimde belirlenmi standartlara uymayan, retim teknikleri ya da nihai rnler ahlaki problem tekil etmektedir. Standartlar, ou uluslararas geerlilii olan kurulular tarafndan konmaktadr. Verimlilik, israf nleme, retim yaparken alan insanlara insanca muamele ve doal evreyi koruma ahlaki sorumluluklardr. Bu sorumluluklarn yerine getirilmemesi ahlaki problemler olumasna neden olmaktadr. nsan kaynaklar konusunda, eit ie eit cret, alanlar aras adalet, drstlk, aklk, emein hakkn vermek ve tarafsz olmak gibi sorumluluklar bulunmaktadr. Ancak uygulamada hakszlklklar, adam kayrmalar, yldrma, psikolojik bask, denmeyen haklar gibi insan kaynaklar ynetiminde etik olmayan davranlarn olduu gzlenebilmektedir. Muhasebe ve finas fonksiyonui uygun kaynakalardan para bularak uygun alanlara yatrarak finansal kaynaklar yerli yerinde kullanma sorumluluu tamaktadr. Parasal ileyiin ve rn hareketlerinin kaytlar drst, geree uygun, zamanl tutulmas, kayd tutulan bilgilerin mahremiyetinin (gizliliinin) korunmas muahsebecilerin ahlaki sorumluluklarn banda gelmektedir.
Halka ilikiler fonksiyonu ile ilgili olarak gereklerin ve dorularn iletiimde kullanlmas uygun halkla ilikiler aralaryla kurumsal itibar oluturmaya almak gerekmektedir. Kurumsal itibar olduundan daha iyi gsterme abalar, yaplan yanllarn stne rtme abalar bu alanda karlalan ahlaki problemlerdendir. letmelerin ortaya kard ahlaki problemlerin sonular hakknda yorum yapmak. ncelikle iletmenin fonksiyonlaryla ilgili yasal ve sosyal sorumluluklar belirlenmektedir. Daha sonra bu fonksiyonlarn herhangi bir nedenle yerine getirilmemesi durumu ahlaki problemlerin douuna neden olmaktadr. Ahlaki problemlerin paydalar zerindeki etkisi dnlerek ahlaki problemleri sonular hakknda yorum yaplm olmaktadr. letmelerin neden olduu ahlaki problemlere kar farkndalk oluturmak. Uyulmas hereken ahlaki ve yasal sorumluluklarn iletme fonksiyonlar ilikilendirilerek anlatlmas, yaanan ahlaki problemleri farkna varlacak ekilde somutlatrmaktadr. Bu konuda metin iin ok sayda rnek bulunmaktadr.
A M A
AM A
158
Kendimizi Snayalm
1. Reklamlarda dikkat ekmek amacyla olaylar nesneleri, kiileri olduundan byk, hzl, nemli gstermeye ne ad verilir? a. Konumlandrma b. Hedonizm c. Abartma d. Aldatma e. Yanltma 2. Aadakilerden hangisi serbest alan muhasebecilerle, baml alan muhasebecilerin uymas gereken etik ilkler farkldr. Aadakilerden hangisi serbest ve baml alanlarn uymas gereken temel etik ilkelerden birisi deildir? a. Kurumsal itibar b. Drstlk c. Tarafszlk d. Mesleki yeterlilik ve zen e. Gizlilik 3. Taraflardan birisinin g olarak kullanabilecei bilginin, dier tarafa gre fazla olmas durumunda bu kii/kurulu bilgi avantajn kendi lehine kullanabilir. Bu durum aadakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Asimetrik bilgi b. Kara propaganda c. Kandrma d. Cahil brakma e. Beyaz propaganda 4. Tketicinin, ithal ceviz satn almak istemediini hissettiren bir ses tonuyla satcya Cevizler ithal mi? sorusuna; satcnn kendi maln satabilmek iin thal ceviz istiyorsanz yan dkkanda bulabilirsiniz demesi aadakilerden hangisi ile aklanabilir? a. Mobing b. Nepotizm c. Rakipleri ktleme d. Yol gsterme e. Mteri mahremiyeti 5. Al veri gvenlii en ok nerede problem olmaktadr? a. letmeler aras ilikilerde b. Alveriler merkezlerinde c. Sabah erken saatlerde yaplan alverilerde d. nternet zerinden yaplan alverilerde e. Bakkallarda 6. nsan beyni, be duyu organ ile alglanan her eyi kaydeder. Ancak her uyarcnn farknda olmaz. Farknda olmadan beyine ulaan uyarclarn iletmeciler tarafndan kazan amal olarak kullanlmas bir etik problemdir. Bu duruma literatrde ne ad verilir? a. Nepotizm b. Reklamla dikkat ekme c. Bilinaltna ynelme d. Kr artrma e. Pozitivizm 7. Aadakilerden hangisi datm kanallarnda yaanabilen bir etik problemdir? a. ekme stratejisi, b. Ar kota koyma c. tme Stratejisi d. Kota koymama e. Youn datm 8. Aadakilerden hangisi insan kaynaklar ynetimi ile ilgili bir etik problemdir? a. Ergonomik alma ortam b. Eit ie eit cret c. Liyakat d. Mobing e. Fazla mesai 9. rn gvenlii kapsamndan deerlendirilebilecek olan GDO, neyin ksaltlmdr? a. Genetii Deitirilmi Organizmalar b. Gizli Datm Organizasyonlar c. Datmda Gvenilirlik Drstlk Olgunluk d. Gncel, Doru, Opsiyonel retim e. Gnlk Dengeli gda Oran 10. Aadakilerden hangisi, ihtiya duyan paydalarn isteklerine uygun muhasebe bilgilerinin tamas gereken zelliklerden birisidir? a. Detayl olma b. Subjektif olma c. kincil verilere dayanma d. Benzersiz olma e. Zamanl olma
159
Aadaki metinler i ahlak konulu bir aratrma kapsamnda i adamlaryla yaplan mlakatlar srasnda, i adamlarmzdan bazlarnn sylediklerinden oluturulmutur.
Okuma Paras 1
Kadir Bey anlatyor: 1990 ylnda beyaz eya sektrnde faaliyet gsteriyordum. Irakn Kuveyti igal etmesi nedeniyle piyasada oluan belirsizlik piyasay durgunlatrmt. Kimse kimseye mal satamyor vadesi gelen alacaklar tahsil edilemiyordu. Herkes, gelen alacakllardan kayor, kapya her gn bir yenisi geliyordu. Srekli mal aldm bir tccar vard zmirde: Sema Ticaret. Bir gn sahibi olan Halim Bey geldi. te alacakllardan birisi daha geldi diye dndm. Halim Bey: Bir ada ay syle Kadir Bey dedi. Ge kaldn Halim Bey dedim. Dier alacakllar geldi, icraya vermekte ge kaldn. Halim Bey: Sen benim niin geldiimi biliyor musun? diyerek bir zarf uzatt. Al bu zarf, koy kasann iine! dedi. Aldm zarf, baktm iine... Halim Beye verdiim senetler ekler vard zarfta... Diyordu ki: Al bunlar kasaya koy, sonra unut. Sordum: Niye byle yapyorsun? diye. Dedi ki: Benim para kazanmam iin mal satmam, para almam lazm. Bunun iin salam alclar bayiler lazm. Sen bunlardan birisisin. Sana mal verince salam adama mal verdiimi biliyorum. Gn gelince deyeceine inanyorum. Ama bunun iin senin batmaman lazm, aksine kazanman lazm dedi. Aldm zarf kasaya koydum. ler dzelince gittim. Halim Beye borcumu dedim. Hem de ilk nce ona dedim.
metreliklerden vardr. Taeronu arr ve durumun nedenini sorar. Mehmet Beyi tatmin etmeyen aklamalardan anlalmaktadr ki ii, bir kat aada hazr paralar varken aaya inmeye endii iin uzun keresteleri ksaltmaktadr. Mehmet Bey taerona u soruyu sorar: Bu sizin kendi malnz olsa yine byle yapar mydnz?
Okuma Paras 3
Kmr ticareti yapan Taner Bey anlatyor: altmz sektrde sahtekrlklar yaanabiliyor. zellikle kamuya mal satanlar kt stnde iyi kalite mal veriyormu gibi yaparak kamuya dk kalite mal veriyor. Sonra iyi kalite kmr tekrar piyasaya satyor. Buna gz yummalarnn karl olarak satnalmaclara rvet veriyorlar. Herkesin amac para kazanmak... Herkes kazansn ama insafl olsun. nsafl olmak iin vicdanl olmak lazm. Vicdanl olmak iinse teki dnyada hesaba ekileceini bilmek, inanmak gerekir. Alverite insanlar, zellikle satclar her an kontrol edemezsiniz. Ama eninde sonunda kontrol edileceklerini, hesaba ekileceklerini onlara inandrrsanz, o zaman ahlakszlklar nlemi olursunuz.
Okuma Paras 2
zelik naatn sahibi Mehmet Bey anlatyor: Reis tekstilin bir tesisats ile bir i iin ksa bir birlikteliimiz oldu. Tesisat konuurken iki de bir de Benim fabrikam, benim fabrikam deyip duruyordu. Dedim ki Sahip Bey (Reis tekstilin sahibi) fabrikay satt da bizim mi haberimiz olmad? Fabrika gerekten senin mi? yle cevap verdi: Sahip Beyin mal mlk oktur. Fabrika batsa, kapansa, gayr menkulleri onu da ocuklarn da mr boyu rahat ettirir. Hlbuki ben eim ve ailemdeki 5 ocuum, bu fabrika kapand gn az. Bu fabrikann baarsna bizim Sahip Beyden daha ok ihtiyacmz var. ... Mehmet Bey inaat kontrol srasnda inaatta alan bir taeron iisini 5e 10 diye isimlendirilen kerestelerin, boyu 3 metrelik olanlarn keserek 1er metrelik paralar haline getirirken grr. Bir alt katta hazr 1
160

1. c 2. d Yantnz yanl ise Pazarlama le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhasebe ve Halkla likiler le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pazarlama le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pazarlama le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pazarlama le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhasebe le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pazarlama le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsan Kaynaklar le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhasebe le lgili Ahlaki konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Yasal olmakla ahlaki olmak baka eylerdir. Baz davranlar yasal olduu halde ahlaki deilken, baz davranlar ahlaki olduu halde yasal olmayabilir. Bu ikisinin atmas sk karlalan bir durum deildir. Ancak atma durumunda tketici insiyatif kullanarak doru karar kendisi vermelidir. Sra Sizde 2 Tketici ksuratl fiyatlar grdnde rakam daha kk alglayabilmektedir. letmeler bundan hareketle tketicilerin fiyat hassasiyeti azaltmak iin ksuratl fiyatlandrmay kullanmaktadrlar. Sra Sizde 3 Ahlaki olmayan ierik tayan reklamlarn topluma yansyan olumsuz etkilerinden, reklamveren iletme, reklam ajans, medya kurulular ve tketici rgtleriyle birlikte tketiciler de sorumludur. Sra Sizde 4 Ahlaki olmayan davranlar denetlemek iin polisler kullanlabilir. Polisleri denetlemek iin baka polisler kullanlabilir. Bu denetleme zinciri nereye kadar devam ettirilebilir? Bu zinciri sonuna kadar gtrdmzde yine baa dneriz. nsann vicdan yapt ileri denetlemesi iin kullanaca en nemli denetleyicidir. Ancak vicdan zamanla ldren davranlardan sonra ahlak d davranlar normal grlmeye balar ki bu daha byk problem demektir. Sra Sizde 5 Ak olarak reklam olduu belli olan mesajlar, tketicinin en azndan farkna varabilecei mesajlar iermektedir. Oysa reklam olduunun farkna varlmayan ok sayda mesaja maruz kalan tketiciler, farknda olmakszn bir davrana srklenebilmektedir. Bilinaltna ynelik olarak, 25. kare teknii, rn yerletirme ve sanal reklamlar olarak bilinen reklamlarla tketiciler etkilenmeye allmaktadr. Teknolojinin gelimesine paralel olarak bilinaltna ynelik reklamlarn her geen gn kendisine yeni mecralar ve yntemler bulmas mmkn grlmektedir.
3. a 4. e 5. d 6. c 7. b 8. d 9. a 10. e
161

Akbulut, Y. (1998). Meslek Ahlak Kriterleri ve Muhasebe Meslei zerine Bir Aratrma, Muhasebe Bilim Dnyas Dergisi. Aksulu,. (1996). Ambalajl Gda rnlerinde Etiketin nemi ve Tketici Duyarll, Pazarlama Dnyas, 10(57) s.2-9 Eldem, .. (2009). Bilinalt Reklamclk ve Tketici Davranlar zerindeki Etkisi. (Yksek Lisans Tezi). Maltepe niversitesi, stanbul zkan, Z. (2006). Bilincin Gc, (2. Bask). stanbul: Hayat Yaynclk s.29-33. Sayl, H. ve Kzlda, D.(2007) Ynetsel Etik ve Ynetsel Etiin Olumasnda nsan Kaynaklar Ynetiminin Roln Belirlemeye Ynelik Bir Analiz Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), s.231-251 Torlak,. (2007). Pazarlama Ahlak, Beta Yaynevi, stanbul, s.235. TURMOB; 19 Ekim 2007 tarih ve 26675 sayl Resmi Gazetede Yaymlanan Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Mavirler ve Yeminli Mali Mavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar Etik lkeler Hakknda Ynetmelik Yaman, F. (2009). Reklamclk Sektrnde Reklam Etii Alglamasnn Deerlendirilmesi, (Doktora Tezi) Afyon Kocatepe niversitesi, SBE.
8
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; ahlak eitiminde aile, eitim ve retim kurumlar ve iletmelerin nemini aklayabilecek, Etik kodu tanmlayabilecek, Etik kodlarn nemini aklayabilecek, letmecilik okullarnda gnmzdeki ve gelecekteki etik eitimini karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ahlak Eitimi Aile Eitim ve retim Kurumlar letmecilik Okullar Etik Eitimi Etik Kodlar
Ahlak Asndan Eitim ve Etik Kodlarn nemi
ALE, ETM VE RETM KURUMLARI LE LETMELERDE AHLAKI ETM ETK KODLARIN GELM VE NEM LETMECLK OKULLURINDA ETK ETMN BUGN VE GELECE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ahlak Asndan Eitim ve Etik Kodlarn nemi

S O R U DKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ Eitim, toplumun temel gereksinimleri ve bu gereksinimleri karlayacak insan yetitirme amacyla yaplmaktadr. Genel anlamda eitim; toplumun davran esaslarn benimseme ve toplumsal yapya uyum salayacak insan oluturmay K T A P amalamaktadr. Eitim; insan doumundan lmne kadar etkileyen ve bir ekle sokmaya alan bir sretir. Etik ise; insann Ne yapmalym? Nasl yapmalym? sorularna TELEVZYON vermeye alt bir yanttr. Bundan dolay eitim ve etik arasnda zorunlu bir iliki vardr.
ALE, ETM VE RETM KURUMLARI LE LETMELERDE AHLAKI ETM
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Etik eitimi ile ilgili deiik bilgilere www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlakiNTERNET ve-egitim.html adresinden ulaabilirsiniz. Son yllarda zel sektrden kamu sektrne kadar her alanda eitimler verilmektedir. Bu eitimler kiisel becerileri gelitirme, i dnyas ve sektr daha iyi kavrayabilme, uzmanlama vb. alanlarda olabildii gibi etik alannda da olmaktadr. zellikle son dnemde etik eitiminin neminin hzla artt grlmektedir. Etik eitimi ile u davranlar amalanmaktadr; Etik eitimi, ahlaki davran edinmeyi glendirir. Etik eitimi, ahlaki davranlar gelitirir. Etik eitimi, ahlaki tecrbeyi arttrr. Gnmzde gerek bireylerin gerekse iletmelerin daha fazla kazanma istei, bireysel karlarn her eyin stnde tutulmas, youn rekabet ortamnn artmas, duyarszlk gibi nedenlerden dolay i hayatnda i ahlakna uygun olmayan birok olayla karlalmaktadr. Toplumda ahlaki yapda ve kltrel deerlerde yaanan yozlamalar yasal dzenlemelerin yetersizlii ya da uygulamada grlen aksaklklar da i hayatnda i ahlak ile ilgili eitli sorunlarn ortaya kmasna zemin hazrlamaktadr. Bu sorunlar en aza indirebilmek iin birey hayatnn her alannda ahlaki adan neyin doru neyin yanl olduu ile ilgili eitim alr. Bu eitim ise; bireyin douu ile ve aile araclyla balar. Etik eitimi gerekli midir?
SIRA SZDE
NTERNET
Etik eitimi: Bireyin davranlarna ahlaki anlamda katkda bulunmak amacyla verilen bir eitimdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
164
Aile: Aile bireylerinin davranlarna yn veren, en kk sosyal gruptur.
Eitim: Bireyin davranlarnda farkllklar oluturabilmektir.
retim: Bireylerin ihtiya duyduklar bilgilerin verilmesidir.
Aile; kan ba, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan iki ya da daha fazla kiinin oluturduu toplumsal bir gruptur. Aile bireyin kiiliinin olumas ve gelimesinde nemli bir faktrdr. Bunun nedeni aile ile birey arasndaki ilikinin uzun vadeli olmas ve karlkl etkileimin genellikle mr boyu srmesidir. Kiinin ya ilerledike aile iindeki stat ve rolleri de deiiklie urar. Fakat kiinin ya, stats, rol ne olursa olsun ilk eitim aileden balar. ocuk toplumda nasl oturup kalkacan, nasl konumas gerektiini, ksacas neleri yapp neleri yapmamas gerektiini ilk bata aileden renir. ocukluk yllarnda hepimize ailemiz tarafndan yalann ne kadar kt bir ey olduu, bakasnn eyasna izinsiz dokunulmayaca, paylamcln nemi farkl ekillerde defalarca anlatlmtr. Yani ailelerimiz Aa yaken eilir atasznden hareketle ileriki yllarda i hayatmzda nasl davranmamz gerektii dncesini bize kk yalarda vermilerdir. Kiisel ahlak ve aile ahlak, toplumsal ahlak ile tamamlanmad srece, gerek nemini kazanamaz. nk kiisel onur ve aile ilikileri adna ayr ayr tlenen grevler toplumsal olarak da benzerlikler gstermektedir. Yani, kii ile aile toplumun ve insanln esas unsurlardr. Ahlaki eitimin temelini aileden alan ocuk, okuma ana geldiinde bu eitimi, eitim ve retim kurumlarnda devam ettirir. ocuk geliim dneminde anne ve babasnn yan sra retmenini de kendisine model olarak alr. Bu model almada ocuk retmeni gibi oturmak, konumak, hareket etmek ister. Bu nedenledir ki eitim ve retim kurumlar i ahlak eitiminin gelitirilmesinde nemli bir rol stlenmektedir. Eitim kelimesinin eski Trkedeki karl terbiye idi. O dnemlerde toplumda gzel konuan, ahlakl, hal ve hareketleri benimsenen kiiye terbiyeli denilmekteydi. Bu adan eitim insan davranlarnn istenen niteliklere dntrlmesi olarak ifade edilebilir. Genel anlamda eitim, toplumu oluturan bireylerin birlikte ve uyumlu bir ekilde yaamalar iin gerekli olan ortak davranlar bireye kazandrmay amalar. Mesleki eitim ise, bireye mesleiyle ilgili bilgi, beceri ve i alkanlklarn kazandran ve bireyin yeteneklerini eitli ynleriyle gelitiren bir eitim srecidir. Bireylere mesleki bilgi ve beceri kazandrarak bireylerin yaamlarn srdrebilecei bir i sahibi olmalarn salamak toplumun eitim sistemlerinden beklentileri ierisinde yer almaktadr. Eitim ve retim birbirine kartrlmamaldr. retimde ama insanlara bilgi vermektir. Eitimin amac ise milli yapmz, gelenek ve greneklerimizi yaatarak, insanlarn kiilik yapsn hedef alp iyi insan olmalarn salayabilmektir. Milli Eitim Bakanl, 09/03/2010 tarihli genelgesinde eitim ve retim kurumlarnda etik davran ilkelerinin neler olduunu aklamtr. Bu genelgeye gre; grevde kamu hizmeti bilinci, halka hizmet bilinci, hizmet standartlarna uyma, ama ve misyona ballk, drstlk ve tarafszlk, saygnlk ve gven, nezaket ve sayg, yetkili makamlara bildirim, kar atmasndan kanma, grev ve yetkilerin menfaat amal kullanlmamas, hediye alma yasa, kamu mallar ve kaynaklarn kullanm, savurganlktan kanma, balayc aklamalar ve gerek d beyan, bilgi verme saydamlk ve katlmclk, yneticilerin hesap verme sorumluluu, eski kamu grevlileriyle ilikiler, mal bildiriminde bulunma gibi etiksel davran ilkeleri belirlenmitir. Milli Eitim Bakanl ayn genelde mesleki anlamda eitim ve retim kurumlarnn etiksel anlamda herkes tarafndan istenen kararn her zaman doru karar olmadn, kararlarda belirleyici olarak okul yeleri iin doru karar alnmasnn gerektii, etik davranla doru ve ahlaki eylemlerin btnlemesi ge-
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
8. nite - Ahlak Asndan Eitim ve Etik Kodlarn nemi
K T A P
165
TELEVZYON
rektiini, etik konusunda cesaretin eitim yneticisinin ayrlmaz bir btn haline getirilmesi gerektiini vurgulamtr. Eitim retim kurumlarnda etik davranlar ile ilgili genelge ve bilgilere N T E R N E www.mevzuT at.meb.gov.tr/html/14024-23.html adresinden ulaabilirsiniz. Baarl iletmeler, ahlaki bilinlenme salamak, ahlaki duyarll arttrmak, alanlarn kar karya kald elikili durumlarda salkl bir deerlendirme yapp doru karar vermeyi salamak iin, i ahlak eitimini etkili bir ara olarak grmektedirler. letmelerde i ahlak eitiminin bandan sonuna btn kademelerinde ahlaki standartlarn yksekliini gvence altna almak, irket deerlerini alanlara iletip benimsetmek, ahlaki ilkelerin tanmlanmas gibi amalar gdlmektedir .
TELEVZYON
NTERNET
Resim 8.1 letmelerde i ahlak Kaynak: http://forum.geyik merkezi.com/komik -resimler/71834
ahlak ile ilgili eitim programlarnda zerinde nemle durulmas gereken noktalar unlardr; Hazrlanacak eitim programlar yneticiler ve ynetici kadrosu dnda kalanlar iin farkl biimde dzenlenmelidir. Ahlaki problemler her zaman ak deildir ve elikiler ierir. Bu nedenle bir durumu izah edebilmek iin senaryolar kullanlmaldr. Ahlak kuramlar karmak ve belirsiz durumlarda karar verilmesine yardmc olurlar. zellikle ynetici kadrolarndaki kiilere ahlak konusunda kuramsal bilgi verilmelidir. Eitim boyunca iletmenin ahlaka uygun davranlarda bulunaca, ahlak koduna uyulmasnda iletmenin kararl olduu ve alanlarn etik koduna uymas gerektii vurgulanmaldr. ahlak ile ilgili gerek hayattan rnek olaylar sunularak soru-cevap eklinde eitime nem verilmelidir. Bu sayede kiiler alternatifli ve detayl dnmeyi daha rahat gerekletirebileceklerdir.
166
letmelere i ahlak eitimi asndan bakldnda, yneticilerin eitim program yannda periyodik seminerlerle de eitimler ald grlmektedir. Bu program ve seminerlerde yneticiler; szc bulundurmak, soru-cevap eklinde toplantlar yapmak, panel ve iletme ii konferanslar dzenlemek gibi deiik yntemlerden yararlanrlar. letmeler, pazarlklarda etik, yerel toplumla ilikiler, bakalarnn zel bilgilerinin kullanm, etik evre ynetimi, rakiplerle ilikiler, alanlarn disiplini, alanlarn krlar, birleme ve devralma, fabrika kapnmas ve geici iten karma, drstlk, rk, cinsiyet ve ya ayrm, iltimasl yetki kullanm, borlar ve gvenlik, uyuturucu ve alkol bamll testleri, alanlarn kaytlarnn gizlilii, kaytlarn doruluu ve haber toplama gibi etik konular ile ilgili alanlarna eitim vermektedirler. Bu eitimlerin verilmesinde ama; iletme alanlarn bireysel ve toplumsal olarak neleri yapmas gerektii bilincinin salanmasdr. Verilecek olan eitimlerde eitimi verecek kii ya da kiiler bu alanda yeterli bilgi birikimine sahip olmal ve bunlar iyi bir biimde aktarabilmelidir. letmeler aldklar bu eitimleri kullanlabilir ve uygulanabilir hale getirmek amacyla kodlar oluturma yoluna gitmektedir.
ETK KODLARIN GELM VE NEM

letmeler 1990l yllarda etik kodlar zerinde younlamaya balamlardr. Ancak bu;iletmeler iin yeni bir ey deildir. rnein 1913 ylnda J.C.Penney irketinin Penney fikri ve 1940larda Johnson&Johnsons irketinin etik bildirisinde etik kodlara rastlanmaktadr. 1950li yllarda byk lekli iletmelerin % 15- % 40 arasnda etik kodlar oluturduu grlmektedir. 1992 ylnda bu oran, aratrmaya katlan Amerikan firmalarnda % 93e, Kuzey Amerika ve Avrupa firmalarnda ise % 83e ulamtr. Bylece 1990l yllarda iletmeler iin yazl etik kodlar olumaya balamtr. Etik kodlar; yaplacak ilerde saptanan standartlar yani davranlarn minimum zelliklerinin ortaya konulmasdr. Etik kodlar yazl ya da yazsz olabilirler, fakat yazl kodlar kamuoyu iin sorumluluk ls olarak zorlayc olup uygulanabilirler. Yazl etik kodlar bir hkmet biriminde, bir meslekte veya bir organizasyonda oluturulabilirler. Etik kodlar; genel veya zel, dnsel veya hayali, zorlayc veya yasal nitelikte olabilir. Yine bir duvarda asl 10 altn kural listesi veya eitim ve retim uygulamal ve srekli revizyonun bir paras olarak da etik kodlar karmza kabilmektedir. Etik kodlar; ahlaki uyum politikalarn ierir. Bu politikalar, ahlaki standartlar, temel deerler, prensipler, organizasyondaki etiksel uyumu ifade eden cmlelerdir. Birok iletme, alanlarn takip etmesini bekledii iletmeye ait ilke, inan, misyon ve deerlerden oluan etik kodlara sahiptir. Etik kodlar, alanlar; kanunlar, irket politikalar ve i ahlak ile ilgili dier konularda bilgilendirir. letmeler kabul edilen politikalarnn yannda alanlarndan da etik kodlara uyulmas ile ilgili bir anlama da talep edebilir. Baz iletmelerde ise bu kodlara uymayanlar eitli yaptrmlarla kar karya kalabilirler. Bir etik kodu oluturulurken etik kodun aadaki zelliklere cevap verebilir nitelikte olmas gerekmektedir; 1. Uygulanabilirlii var m? Etik kodun uygulanabilir olmas alanlarn bu kodlar farkl alanlarda kullanmas ile ilgilidir. 2. Yeterince spesifik mi? Etik kodlarn daha belirgin, spesifik ve ikilemlerden kanmas gerekmektedir.
Etik kodlar: Bireylerin davranlarna yn veren kurallar btndr.
167
3. Kolay yaylabilir mi? Yeni almaya balayanlar tarafndan etik kodlarn renilmesi daha kolaydr. 4. Bir geerlilie sahip mi? Dncelerin herkes tarafndan kabul edilebilir bir geerlilie sahip olmas gerekmektedir. Etik kodu oluturmak iin birbirini takip eden on aama bulunmaktadr. Bunlar;
ekil 8.1
Onay aln
Etik Kod Oluturma Sreci

Kodu gzden geirin
Bir kod yazma ekibi oluturun
Kaynak: Collins, 2012:116117.
lgili paydalardan etik sorunlar listesi toplayn
Kod iletiim stratejisi
Bir etik kodu tanmlayn
Kodu gzden geirin
Katlmclardan etik davran listesi toplayn
Kodlar sralayn
Ortak temalar belirleyin
Dier gruplarla karlatrn
Etik kodlar tasarlayn
Dier kodlar ile karlatrn ve gerekli deiiklikleri yapn
Bir etik kodu oluturmak iin ncelikle onay alnmaldr. Bu onay kod oluturulacak gruptan veya toplumdan alnabilir. kinci aamada kodlar yazacak bir ekip oluturulmaldr. Bunun nedeni yazl kurallarn aklda kalc olmasdr. Etik kodlar bir iletmedeki en alt dzeyde alandan en st dzeyde alana kadar herkesin katlmyla gereklemelidir. Bu yzden nc aamada paydalardan etik sorunlar listesi toplanmaldr. Etik kod oluturmann drdnc aamas etik kodun tanmlanmasdr. Katlmclardan etik davran listesi toplanmas beinci aamada yer almaktadr. Sonraki aamada etik kodlarda tm alanlar iin ortak temalar belirlenmesi gerekmektedir. Bunun nedeni kodlarda herkesin ortak bir noktasnn olmas gerekliliidir. Etik kod oluturma srecinin yedinci aamas etik kodlarn tasarlanmasdr. Bunun nedeni bir sonraki aamada dier kodlarla karlatrma yaplmas ve gerekli deiikliklerin yaplmasdr. Etik kod oluturmada dokuzuncu
168
aamada etik kodlar dier gruplarla karlatrlr. Sonraki aamada dier gruplarla karlatrlan kodlar sralanr. Kodlarda bir hata olup olmadn tespit etmek iin bir sonraki aamada kodlar gzden geirilir. Kodlarn alanlara nasl ulalaca ile ilgili kod iletiim stratejisi etik kod oluturmann onikinci aamasn oluturur. Etik kodu oluturmann son aamas ise etik kodun gzden geirilmesidir. deal bir etik davran kodu u zelliklerden oluur; Hazrlanma ve gncelletirilme srecinde toplumun byk bir kesiminin katlm salanmaldr. Taslaklarla ilgili yorumlar dikkatli bir biimde incelenmeli, kamuoyunun talep ve eletirileri dikkate alnmaldr. Eitim; denetim ve yaptrmlar ile desteklenmelidir. Ak ve kapsaml olmal, kolayca anlalabilir bir dilde yazlmaldr. Ulusal etik davran kodu, etik konusunda belli bir standard salayacak ekilde dzenlenmelidir. st dzey ve baz hassas mevkilerde grev yapan kamu grevlilerine daha kat standartlar getirilmelidir. Kamu grevlilerine klavuzluk edecek ve onlar koruyacak kapsaml bir yap ve yapmalar listesi olmaldr.
SIRA SZDE
Etik kodlar SIRA sadece iletmelerde mi oluturulur? SZDE Etik kodlar sayesinde bireyler etik ve etik d davranlar renecekler ve davNE L M ekillendireceklerdir. Tek bana etik kodlarn oluturulmas ranlarn D buna gre yeterli deildir. Zamanla bu kodlarn gelitirilmesi de gerekir. Etik kodlarnn S O R U bir organizasyonda gelitirme sreci u aamalardan meydana gelmektedir; Farkndalk yaratma aamasnda organizasyonda ihtiyalarn tespiti iin topDKKAT lantlar dzenlenir ve toplant sonularnn paylalmas etik kodlarn gelitirilmesi iin etkili bir yntemdir. SIRA SZDE Konularn tehisi aamasnda anket, gzlem gibi yntemlerle aratrma yapSZDE ve grup toplantlaryla da farkl bak alar ve tutumlar bemak,SIRA grme lirlemek amalanmaktadr. Bylece gerek organizasyondaki gerekse alAMALARIMIZ anlarn istek ve ihtiyalar daha kolay tespit edilebilir. DNELM Ballk, etik kodlar genellikle kdemli yneticiler ve uzmanlardan oluan bir grup oluturulur ve alanlarn uymas arzu edilir. Bu ekilde K Ttarafndan A P S O R U tm organizasyonda ballk esas salanm olur. ampiyonlar aamasnda organizasyonun farkl blmlerinde uygulamalar gerekletirebilecek gnllleri tespit etmek ve onlar konular hakknda tarDE V K KZA TEL YT ON tma ortamna ekebilmek amalanmaktadr. Uluslararas deerler oluturabilmek ve her alanda standartlar belirlemek SIRA SZDE zordur. Bu aamann amac tm lkelerdeki alanlar dikkate alnarak ulus N T Ekodlar R N E T oluturmaya almaktr. lararas Alternatif tarzlar, aamasnda genel kodlar yannda alternatif kodlar belirlenAMALARIMIZ meye allr. mer Torlakn, Pazarlama Ahlak,(stanbul:Beta Yaynevi,2007) adl kitabndaki PazarlaK T A P ma Ahlaknn Uygulama ve Denetimi (302-310) blmnde etik kodlarn gelitirilmesi ile ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U
DE V KK TEL ZA YT ON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
169
Etik kodlar, piyasann aktrleri tarafndan belirsiz ve karmak durumlarda karar vermeyi kolaylatrmak amacyla gelitirilen davran kalplar btndr. Etik kodlar bir organizasyonda igrenin ahlaki kmazla karlatnda hareket ynn tayin eder. Yani etik kodlar gemilere yol gsteren bir deniz feneri gibidir. Etik kodlar u nedenlerden dolay byk bir neme sahiptir. Kii orijinal bir durumla karlarsa etik kodlar grup rehberlii salar, Etik kodlar, mesleklerin deerlendirilmesinde ve kamu beklentilerinde temel oluturur, Etik kodlar organizasyon yeleri arasnda yaygn ama duygularn glendirir, Etik kodlar sayesinde meslek n ve kamu gvenini artar, Etik kodlar meslee kar yerletirilen gl eilimleri korur, Etik kodlar yaptrmlar tanmlar, etik olmayan davranlardan caydrr, Etik kodlar, etik olmayan davranlarda bulunma basks ile karlaan kiilere destek verir, Etik kodlar, yeler veya ye olmayanlar arasnda ve meslek yeleri arasnda tartmalar dzenleme vazifesi grr. Etik kodlar, standart olmamakla birlikte toplumun her kesiminde ve tm alma alanlarnda benzerlikler gstermektedir. Oluturulan etik kodlarda doruluk, ,drstlk gibi davranlar temel tekil etmektedir. alanlarn, irket kodlarnn, kresel ahlak kodlarnn ve i ahlaknn literatr ksmnn incelenmesi sonucunda evrensel ahlak standartlarnda olmas gereken kavramlar; drstlk, sayg gstermek, sorumluluk, doruluk, insancl olmak, uyulmas gereken vatandalk kurallar olarak belirlenmitir. Etik kodlarn oluturulmas tek bana yeterli deildir. Ayn zamanda bu kodlarn gelitirilmesi gerekmektedir. Etik kodlarn gelitirilmesi; temel deerlerin tanmlanmas ve temel deerlerin uygulanmas olarak iki ksma ayrlr. Temel deerlerin olumas; etik kodlarn gelitirilmesinde ilk olarak deerler gzden geirilir, yasa ve dzenlemelere uygun olup olmad tespit edilir. kinci aamada baarl hizmet sunmay engelleyebilecek deerler veya etik davranmaya tehdit oluturabilecek deerler gzden geirilir. letmede etik sorunlar asndan potansiyel durumlarn belirlenmesi gerekir. Potansiyel durumun belirlenmesi iin iletmede nemli pozisyonlarda bulunan igrenlerin bilgisine bavurulmaldr. Ayrca iletmenin gl ve zayf ynleri ortaya konularak kodlar dzenlenmelidir. Temel deerlerin benimsenmesi ve uygulanmas; st ynetim tarafndan desteklenmelidir. Etik kodlarn gelitirilmesi iin gereken program igrenlere tantlmal ve igrenler katklar ile bu srete etkin bir rol stlenmelidirler. Etik kodlar ylda en az bir defa olmak zere gncelletirilmelidir. Etik kodlar bir defalna m oluturulur?
SIRA SZDE SIRA SZDE
LETMECLK OKULLARINDA ETK ETMNN DNELM BUGN VE GELECE

Uluslararas iletmecilik alannda 21. yzyl balarnda meydana gelen yolsuzlukO R U kaytszlklar lar, skandallar, iletmeler tarafndan insan ve evre gvenliineS kar ve zararlar iletme eitiminin sorgulanmasn da beraberinde getirdi. ok nemli ve byk iletmelerin toplumsal sorumluluk asndan byk eksikliklerinin olmaDKKAT s 21. Yzyln iletmecilerinin eitimin eksikliinin tartlmasna neden olmutur. Bu nedenle 1990l yllardan itibaren yksek renimin bu sreteki rol ve etkisi SIRA SZDE aratrmalara konu olmutur.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
170
Bat dnyasnda 1960-1970li yllarda gelimeye balayan i ahlak ile ilgili hem i yaamndaki hem de akademik anlamdaki almalar lkemizde 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren nem kazanmaya balamtr. Fakat lkemiz asndan bu konuda kat edilecek ok mesafe vardr. Gnmzde gerek i yaam anlamnda gerekse iletmecilik okullar ve akademik almalar anlamnda adet ve nitelik olarak yeterli dzeye ulalamamtr. letmecilik eitimi veren okullarda ve niversitelerde etik eitimi istenilen boyutta deildir. Amerika Birleik Devletlerinde iletmecilik okullarnda son yllarda eitimde etik veya drst olmayan davranlarn artt ynnde ikayetlerin arttndan yaknlmaktadr. Bu tr davranlar hem eitimciler ve okul ynetimleri hem de renciler asndan geerlidir. Amerikadaki rencilerin %36s etik ve drst olmayan davranlar onaylamaktadrlar. Bu oran gelecek asndan endie vericidir. nk drstlk ve etik davranlardan uzaklaan bir toplumda, toplum yaps giderek bozulacak ve toplum ierisinde istenmeyen olaylarda artlar grlecektir. lkemizde kamu ynetiminde ve kamu kaynaklarnn kullanlmasnda karar verilen st ynetimlerde genelde letmecilik okullar mezunlar yer almaktadr. rencilerin etikle ilgili eitimi yksekretim srasnda almalar daha aklc ve verimli olacaktr.
SIRA SZDE
SZDE Etik eitimi SIRA yalnzca iletmecilik okullarnda m verilir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
letme Fakltelerinde ve Enstitlerinde lisans ve lisansst eitim programlaD derslerine NELM rnda i etii yer verilmi, az sayda da olsa baz niversitelerde merkezler kurulmutur. Bunlar arasnda 2001 ylnda Avrupa Etii rgtnn (European Business Network) Trkiye aya olarak kurulan Hacettepe niverS O R Ethics U sitesi letmecilik Meslek Etii Uygulama ve Aratrma Merkezi dorudan i ve meslek etii ile ilgili almalar ile dikkat ekmektedir. Orta Dou Teknik niverDKKAT sitesinde kurulan Uygulamal Etik Aratrma Merkezi ise genel olarak etik konular zerinde almalarda bulunmaktadr. Bu merkez, 2005 ylnn Mays aynda merkez niversitelerde etik konusunda ders veren retim elemanlar arasnda ileSIRA SZDE tiimi gelitirmek iin Orta Dou Teknik niversitesinde Etik Eitimi altay dzenlemitir. Ayrca i etii rnek olay kitab yazlmas konusunda da bir komisyon AMALARIMIZ oluturulmutur. Pazarlama ahlak eitimi ncelikli olarak iletmecilik okullarnda,, yneticiler, eitimciler ve rencilere ynelik olarak balatlmaldr. Gnmzde eitim kurumlarnn evresinde meydana gelen en nemli deiikK de T Asosyal P liklerden biri toplum dokusundadr. Bu doku bireyleri ortak amalara yneltme ve ortak deerler oluturmada btnletirici bir rol oynar. Fakat sosyal doku; beklentilerin, ekonomik ve politik deimelerin etkisiyle giderek bozulmakT E L E V Z Y Oetkisini N ta ve btnletirici kaybetmektedir. Sosyal dokudaki bu deiimden ikayeti olan gruplarn says dnya genelinde her geen gn artmaktadr. Dier yandan isizlik, yoksulluk, alkol ve uyuturucu bamll, su ileme, yetersiz beslenme ve kt salk koullar gibi olumsuz yaam koullar ile uraan genlerin oraNTERNET nnda artlar gze arpmaktadr. Belirtilen bu deime ve gelimeler okullar birok ynden etkilemekte ve onlarn yap ve ileyilerinde de birok deiiklii beraberinde getirmektedir. ocuklar aileden balayp, eitim-retim kurumlaryla devam eden etik eitiminde toplumla ilgili doru ve yanllar renirler. Mesleki anlamda etikle ise, genellikle aile, eitim kurumlar ve niversite anda ald derslerle, yapt stajlarla veya akademisyenlerin ynlendirmeleri ve davranlarn rnek alarak tanrlar. Bu onlarn gelecekteki hayatlarn etkileyebilecek nemli bir aamadr. lkemizde
171
artk neredeyse her ilde en az bir niversite bulunmakta, bykehirlerde bu say daha da artmaktadr. Gerek devlet niversiteleri gerekse vakf niversiteleri genlere tercih ettikleri alanlarla ilgili eitimler vermektedir. Bu eitimlerde etik, gittike nem kazanan bir kavram haline gelmeye balamtr.
niversitenin Ad Abant zzet Baysal niversitesi Adnan Menderes niversitesi Anadolu niversitesi Atlm niversitesi Balkesir niversitesi Bakent niversitesi Beykent niversitesi Boazii niversitesi ankaya niversitesi Dou niversitesi Fatih niversitesi Galatasaray niversitesi Gazi niversitesi Gaziantep niversitesi Gaziosmanpaa niversitesi Hacettepe niversitesi Hali niversitesi Ik niversitesi stanbul Kltr niversitesi stanbul Ticaret niversitesi zmir Ekonomi niversitesi Kafkas niversitesi KT niversitesi Kocaeli niversitesi Mula niversitesi ODT niversitesi Osmangazi niversitesi Pamukkale niversitesi Sakarya niversitesi Yaar niversitesi Yeditepe niversitesi Ahlak etii letme etii ahlak ve sosyal sorumluluk Kamu ynetiminde etik Ahlak letmelerin sosyal sorumluluu ve i ahlak ahlak ve sosyal sorumluluk, Ynetim ve etik Adndan Etik Geen Dersler Pazarlamada Etik letmelerde sosyal sorumluluk ve etik Ahlak Bilgisayarda yasal ve etik konular Ahlak Ahlak Ahlak Ahlak ve politika eriinde Etik Bulunan Dersler Salk ekonomisi, Pazarlama aratrmas, Halkla ilikiler Pazarlama ynetimi Halkla ilikilere giri letme, halkla ilikiler Muhasebe denetimi letmede sosyal konular Muhasebe ilkeleri Siyasal dnceler tarihi, iletme ynetimine giri Vergilendirme politikas Pazarlama iletiimi letme politikas Siyaset bilimine giri I, Hukuka giri ok uluslu irketler Sat ynetimi Uygulamal ekonomi atlyesi Hukukun temel kavramlar letme bilimine giri, Pazarlama aratrmalar Brokrasi ynetiminde ada yaklamlar Bilgi ekonomisi Sosyoloji, ktisat Felsefesi, Stratejik ynetim Turizmde medya ve halkla ilikiler letme ynetimine giri
anakkale 18 Mart niversitesi Ahlak
Kaynak: Bayraktarolu S. v.d, 2005: 380-381.
172
SIRA SZDE
DNELM S O R U
63 fakltenin internet siteleri ierik analizi ile taranm adnda ve ieriinde etik kavram geen dersler belirlenerek tablo haline getirilmitir. Tabloya gre adnda etik geen dersleri olan niversite says 18, ieriinde etik dersi olan niversite says ise 22dir. Hem adnda etik kelimesi geen hem de ieriinde etik olan derslerin verildii niversite says 8dir. Baka bir ifade ile lkemizdeki niversitelerin ktisadi ve dari Bilimler Fakltelerinin % 29unda etik geen, % 35inde ieriinde etik geen ders bulunmakta iken ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinde sadece % 13 orannda hem adnda hem de ieriinde etik geen derslere yer verildii grlmektedir. Adnda etik geen dersler genellikle i ahlak ve i etiSIRA verilmektedir. SZDE i ad altnda ktisadi ve dari Bilimler Fakltelerinde etik konusu daha ok letme ve Kamu Ynetimi programlarnda yer almaktadr. Bunun nedeni; zel sektr ve sektrnde grev alacak kiilerin etik eitimi alm olmaDN E L kamu M snn bu kiilerin meslek yaamlarnda etie uygun davranmalarnn arzulanmasdr. Tablodan yksek retim programlarnda yeterince etik eitimine yeterince S O R U yer verilmedii anlalmaktadr. Bu aratrmaDinternet K K A T sitesi ieriklerinden yola karak yaplmtr. Bu yzden gncellenmeyen ya da ders programlarna ulalamayan internet siteleri vardr. Byle niversitelerde de etikleSIRA ilgiliSZDE derslerin programlarda yer ald dnlebilir. Bu oranlar etik dersler iin yeterli deildir. Son yllarda gerek zel sektrde, AMALARIMIZ gerekse kamu sektrnde etik farkndalnda hzl bir art sz konusudur. Sektrlerde etik kavramnn nem kazanmas iletmecilik okullarna da ayn oranda yansyacaktr. Devlet niversiteleri ve vakf niversiteleri bu anlamda ders progK T gzden A P ramlarn tekrar geirip etikle ilgili dersleri arttrma ihtiyac hissedeceklerdir. Gerekirse etikle ilgili dersler Meslek etii ya da Ahlak ad altnda zorunlu ders niteliinde olabilir. niversitelerin ounda bugn etik kurullarnn T E L E V bunlarla ZYON oluturulmas, ilgili toplantlar dzenlenmesi de gelecekte etik eitimi iin umut vericidir.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
173
zet
A M A
ahlak eitiminde aile, eitim ve retim kurumlar ve iletmelerin nemini aklamak. Bireyin doumundan balayp okula gidene kadar eitimin temelini ailesinden alr. ocuk anne ve babasndan neyin doru neyin yanl olduu ile ilgili bilgiler renir. Hrszln ne kadar kt bir ey olduu, doruluk ve drstlkten ayrlmamas gerektii ilk olarak ocua ailede retilir. Okul ana gelen ocuk ailenin yannda eitim ve retim kurumlarndan da ahlaki eitimleri alr. Bir bakma eitim ve retim kurumlar ailenin pekitireci durumundadr. Eitim ve retimini tamamlayan birey, alma hayat boyunca da i ahlak eitimi alr. letmeler bu eitim iin alannda uzman kiilerden yardm alrlar. Aile ve eitim-retim kurumlarnda ahlaki adan iyi yetitirilmi olan bireyler, i yaamnda fazla zorluk ekmeyecektir. Etik kodu tanmlamak. Etik kodlar; en alt dzeyde alanlardan en st dzeyde alanlara kadar herkesin ortak bir paydada bulutuu, bireylerin davranlarna yn veren bir unsurdur. Etik kodlar sayesinde nelerin yaplmas nelerin yaplmamas gerektiinin erevesi izilmi olur. Etik kodlara uyulmamas halinde birey toplumsal ve yasal yaptrmlarla kar karya kalabilir. Etik kodlar genellikle, doruluk ve drstlk kavramlar etrafnda younlamaktadr.
A M A
Etik kodlarn nemini aklamak. Meslek birlikleri, kurumlar ve iletmeler ahlaki herhangi bir problemle karlatklarnda etik kodlar onlara bu problemin zm yollaryla ilgili ipular sunar. Etik kodlarn bir baka nemli yn ise iinde bulunulan organizasyonda ortak ama duygusunu glendirmesidir. Etik kodlar sayesinde alanlar etik d davranlardan uzaklarlar. Bu sayede organizasyonda ortak amaca ynelmi etkin bir ekip ruhu oluur. letmecilik okullarnda gnmzdeki ve gelecekteki etik eitimini karlatrmak. letmecilik okullarnda son yllarda gerek adnda etik ifadesi geen, gerekse ieriinde etik bulunan derslerin saysnda bir art vardr. Fakat bu yeterli dzeyde deildir. niversiteler etikle ilgili konferanslar, seminerler, altaylar dzenlemekte ve etik kurullar oluturmaktadrlar. Bu olumlu gelimeler gelecekte iletmecilik okullarnda etik eitiminin istenilen dzeye geleceini gstermektedir.
A M A
A M A
174
Kendimizi Snayalm
1. Birey i ahlakna ynelik olarak ilk eitimini nerede alr? a. Okulda b. Ailede c. Arkadalar arasnda d. zel eitim kurumlarnda e. letmelerde 2. ahlakna ynelik verilen eitim programlaryla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Eitim programlar herkes iin ayn dzenlenmelidir. b. Ahlaki problemleri aklamak iin senaryolar kullanlmaldr. c. Ynetici kadrolarndakilere ahlakla ilgili kuramsal bilgi verilmelidir. d. Soru-cevap eklindeki eitime nem verilmelidir. e. alanlarn etik koduna uymas gerektii vurgulanmaldr. 3. Aadakilerden hangisi iletmelerdeki i ahlak iin dzenlenen periyodik seminerlerde yneticilerin yararland yntemler arasnda yer almaz? a. Panel dzenlemek b. Basn blteni hazrlamak c. Konferanslar dzenlemek d. Szc bulundurmak e. Soru-cevap eklinde toplantlar yapmak 4. Aadakilerden hangisi iletmelerin alanlarna etik konular ile ilgili verdii eitimler arasnda yer almaz? a. alanlarn kararlar b. Rakiplerle ilikiler c. Drstlk d. atma e. Uzmanlama 5. Kiisel ahlak ve aile ahlak aadakilerden hangisi ile tamamlanrsa gerek nemini kazanm olur? a. Etik kod b. ahlak c. Toplumsal ahlak d. Kurumsal ahlak e. Siyasal ahlak 6. letmeler iin yazl etik kodlar ne zaman oluturulmaya balamtr? a. 1960l yllarda b. 1970li yllarda c. 1980li yllarda d. 1990l yllarda e. 2000li yllarda 7. Yaplacak ilerde saptanan standartlarn minimum zelliklerinin ortaya konulmasna ne ad verilir? a. ahlak b. Etiksel sre c. Etik kod d. Etik eitimi e. Sosyal sorumluluk 8. Aadakilerden hangisi ideal bir etik kodun zelliklerinden deildir? a. st dzey ve baz hassas mevkilerde alanlar iin esnek olmaldr. b. Eitim, denetim ve yaptrmlar ile desteklenmelidir. c. Ak kapsaml ve kolay anlalabilir olmaldr. d. Kamuoyunun talep ve eletirileri dikkate alnmaldr. e. Kapsaml bir yap ve yapmalar listesi olmaldr. 9. Aadakilerden hangisi iletme eitiminin sorgulanma nedenlerinden biri deildir? a. Son yllarda artan yolsuzluklar b. Skandallar c. letmelerin evreye kar duyarszlklar d. Hammaddeye ulama gl e. Toplumsal sorumluluklardaki eksiklikler 10. Aadakilerden hangisi niversitelerdeki iletmecilik okullarnda etik eitimine verilebilecek rneklerden biri deildir? a. ktisadi Giriim ve Ahlak Derneinin(GAD) kurulmas b. Orta Dou Teknik niversitesindeki Etik Eitimi altay c. Orta Dou Teknik niversitesindeki Uygulamal Etik Aratrma Merkezi d. Hacettepe niversitesindeki letmecilik Meslek Etii ve Aratrma Merkezi e. Orta Dou Teknik niversitesinde i etii rnek olay kitab ile ilgili komisyon oluturulmas
175
Yaamn inden
letmecilik okullarnda etik dersi konulmas ABDde ve Avrupann baz niversitelerinde iletmecilik rencilerine zorunlu ders olarak etik (ethics-ahlak) dersi konulup konulmamas tartmas yaplyor.Bazlarnca etik dersi deien koullarn ve ezici rekabetin ortaya kard yasa d, bazen yerlemi i gelenek ve greneklerine aykr, bazen de kanunun ve kanunsunsuzluun snrnda yaplan ilemlerin zorlamas sonucu ders olarak konulmas kanlmaz hale getirdii bir konu.Bazlarnca da etik konusunu kartrmak kltrel farkllklardan oluan bireyleri tek bir deerler sistemine zorlamak anlamna gelebilir. Bir baka grup ise etik konusunun nasl bir yaklamla anlatlmas gerektii konusunda henz bir karara varamam. Ama bu arada etik konusunda bilimsel yayn yapan hakemli akademik dergilerde bir makalenin kabul iin 3-4 yl beklemek gerekiyor. ok sayda bavuru arasndan ok dikkatli bir seim gerektiriyor. Amerikann en saygn niversite akreditasyon-derecelendirme kurumu olan American Association of Collegiate Schools of Business (AACSB) da kredilendirdii niversitelerde etik konusuna nem verilmesini istiyor. Ayrca etik konusunda oka yazlm kitap mevcut.Genellikle etik konusunda nemli akm var. Bunlar: Mutlakiyetiler, Greselciler ve oulcular diye isimlendiriliyorlar. Etiksel Mutlakiyetiler-Ethical Absolutits-Bu inana gre de tm kltrlerin ortak olduu baz deer yarglar vardr ve hangi kltrden olursa olsun kiiler bu deerlere sayg duymakla ykmldr. Uygulamada bu tr bir yaklam kiilerin kendi inanlar ile ayn olduu zaman ortaya ok kesin gr ve inanlar, deer yarglar olan grler kyor. Onlara gre bir ey ya iyidir, ya ktdr. rnein mutlakiyetiler kesinlikle, ocuk ii altrlmasna, rklk rvet, grevin ktye kullanlmas, hilekarlk, kanuna kar hile, irket fonlarn hortumlama gibi olaylara hi tolerans gstermiyorlar ve bu gibi eylemlere kesinlikle kar klmas gerektiinde birleiyorlar. Yani bizde ok sylenen deyimde olduu gibi Edepsizliin, kanunsuzluun by k yoktur diyorlar.Buna karlk hereyin greceli-relative olduuna inanan gruptaki etiki grtekiler de Etiksel Greselciler- Ethical Relativists-diye anlyorlar. Onlara gre; bir kltrn deer yarglar baka kltrlerce deerlendirilemez. Ancak ayn kltrden olanlar bu deerleri yarglayabilir. Bu yzden baka kltrlere ait deer yarglarna karmak doru deildir.O halde etiksel deerler de iinde bulunduklar kltrlere baldr. Greselciler yaamda hereyin insann eseri olduuna inanyor ve bu insan yaps eylemlerin ve hereyin de kendi ortam kapsamnda tartlmas ve nedenlerine inilmesini istiyorlar. Bu grtekilerin en ok sevdikleri deyim ise-eer Romada yayorsan Romallar gibi davranmalsn.Etiksel oulcular-Ethical Pluralists-Bu inantakiler ncek iki grn ortak yanlarn birletirmeye alyorlar. Onlara gre bir yandan kltrlerin otonom ve kendilerine zg olduklarna sayg duymakla birlikte, giderek biribirine yaklaan bir dnyada baz sorunlar zmszle terkedilemez. O halde deiik kltrlere sayg duyarak yeni ortak deerler yaratmak gerekiyor.Bizde ise henz bu konuda atlan bir adm duymadk, belki de niversitelerimiz bu konu ile ilgilenilip ilgilenilmemesi konusunda henz bir karara varabilmi deiller, ya da YK henz bu konuda bir yeil k yakm deil. Kaynak: http: //www. farkli haber8. com/kose yazilari/tevfik-dalgic/isletmecilik-okullarinda-etik-dersi-konulmasi/392. aspx
176
Okuma Paras
TRK KLTRNDE AHLKI nsanlar ayrma ha! Hepsine adil ver hakkn Hayrldan ayrlma ha! Her eyin gereini syle. Etrafna dostluk sa ha! Eser kalr, sen gidersin. yi belle unutma ha! nce hizmet sonra sensin. Denizli Babada ars Ahilik, 13. ile 19. yzyllar arasnda, Anadolu bata olmak zere Balkanlardan Krma uzanan bir corafyada egemen olmu ekonomik, sosyal ve kltrel bir kurumdur. Divan- Lgat-it Trke gre, eli ak, cmert, yiit anlamna gelen ak kelimesinden tremitir. Azerbaycandan Anadoluya gelmi bir halk bilgini olan Ahi Evran bu tekilatn kurucusudur. Ahilik, ii kutsal, almay ibadet sayan, karlkl ibirlii ve sosyal dayanmaya dayal, kaliteyi ve mteri hizmetini ilke edinmi, mesleki gelimeyi srekli eitimle pekitiren bir ahlak anlayn temsil eder. Doru olsan ok gibi, elden atarlar seni Eri olsan yay gibi, elde tutarlar seni Menzil alr doru ok, elde kalr eri yay Dkkan levhas Her iyerinin duvarna aslan yukardakine benzer levhalar, 124 maddelik Altn Kuralda ifadesini bulan Ahilik ahlakn yanstr. Ahi birlikleri, zaman zaman retim snrlamalar getirerek emein deerini bulmasn ve narh sistemi (sat fiyatnn idarece saptanmas) ve standartlamayla tketicinin korunmasn salamtr. Meslek ahlakna uygun tutum ve davranlar denetlenir, kurallara uymayanlara yaptrmlar uygulanrd. Esnafta her eyden nce doruluk aranrd. Hileli, rk i yapmak, belirlenen fiyatn stnde mal satmak, bakasnn maln taklit etmek byk su saylrd. Kalitesiz mal reten, tketiciyi aldatan, yksek fiyatla mal satan esnaf ve sanatkar birlikten ihra edilir, i yeri kapatlrd. ylelerine yolsuz denir, piyasadan hammadde alamaz, kimse ona mal satmaz, o maln kimseye satamazd. Kahvelere kabul edilmez, cemiyet toplantlarna giremezdi. 5. c Ahiliin piri Ahi Evran, ayakkabclar arsndan geerken ayakkablar inceler, hileli grdklerini kesip dama atar, dkkn kapatlarak ustann petamal kapnn kilidine balanrd. Byle bir olayda haber esnaf arasnda hzla yaylr, filanca ustann pabucu dama atld denirdi. Usta utancndan insan iine kamaz, kimsenin yzne bakamaz, bazen de terk-i diyar etmek zorunda kalrd. Satt ste su katan stnn kuyuya basld, bozuk kantar kullanann ibret-i alem iin ar - pazar dolatrld, eki pekmez satann pekmezinin bana geirildii bilinmektedir. Kaynak: www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271is-ahlaki-ve-egitim.html

1. b Yantnz yanl ise Aile, Eitim ve retim Kurumlar ile letmelerde Ahlak Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile, Eitim ve retim Kurumlar ile letmelerde Ahlak Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile, Eitim ve retim Kurumlar ile letmelerde Ahlak Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile, Eitim ve retim Kurumlar ile letmelerde Ahlak Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile, Eitim ve retim Kurumlar ile letmelerde Ahlak Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik Kodlarn Geliimi ve nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik Kodlarn Geliimi ve nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etik Kodlarn Geliimi ve nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmecilik Okullarnda Etik Eitiminin Bugn ve Gelecei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmecilik Okullarnda Etik Eitiminin Bugn ve Gelecei konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a
3. b
4. e
6. d 7. c 8. a 9. d
10. a
177

Sra Sizde 1 Eitim bireyin doumuyla balayan bir sretir. Birey, doduundan itibaren eitimle i iedir. Etik eitimi ise bireyde ahlaki davran edinmeyi amalar. Birey toplumda ahlak ile kendine yer edinir. yi ahlakl olmayan kimseler toplumda kabul grmezler. Hayatnn her aamasnda toplumla i ie olacak birey iin etik eitimi gereklidir. Sra Sizde 2 Etik kodlar karmak ve belirsiz durumlarda karar vermeyi kolaylatrr. Etik anlamda karmak ve belirsiz durumlarla hayatmzn her aamasnda karlaabiliriz. Bu yzden etik kodlar, kimi meslek birliklerinde, kimi kurum ve kurulularda da oluturulur. Yani etik kodlar sadece iletmelere zg deildir. Sra Sizde 3 Gnmzde etik kodlarn nemi toplumun her kesiminde giderek artmaktadr. Kurum ve organizasyonlar en az bir defa olmak zere etik kodlar olutururlar. Bu etik kodlarn bir defalna oluturulaca anlamna gelmez. Etik kodlar oluturulmas; uygulama ve gelitirmeler sayesinde anlam kazanacaktr. Son yllarda tm dnyadaki yolsuzluklar, skandallar gz nne alnrsa etik kodlar sk sk gzden geirilmeli ve gerekli grld takdirde dzenlemeler yaplmaldr. Sra Sizde 4 Birey doumundan lmne kadar etik eitimi alr. Bu eitim ilk zamanlarda aile ile balar, sonra eitim ve retim kurumlaryla devam eder. letmecilik okullar bu eitimi pekitirir. Kiisel geliim olarak ele alndnda birey, kendini bu alanda daha iyi yetitirmek isterse bu amala alan etik eitim merkezlerinden de eitim alabilir. Grld gibi etik eitimi yalnzca iletmecilik okullarnda verilmez. Bayraktarolu, S., Kutanis, R. ., zdemir, Y. (2005). Etik Eitiminde Neredeyiz?ktisadi ve dari Bilimler Faklteleri rnei, Sakarya niversitesi, 2. Siyasette ve Ynetimde Etik Sempozyumu, 18-19 Kasm 2005, ss. 377-386, Sakarya. Bertrand, A. (2001). Ahlak Felsefesi, ev. S. Zeki, Ankara: Aka Yaynlar Cerit A. G., Nas, S., Ylmazel M., Alemda, . (2005). Mesleksel Deerler ve Etik Eitimi: Denizcilik Uygulamas. Siyasette ve Ynetimde Etik Sempozyumu. Bidiri Kitab s. 99-110 Collins, D. (2012). Business Ethics, Usa. Dubrawsky, I. (2010). Eleventh Hour Security, Usa. Gmeli, A. ., (2001). ada Okul Mdrnn Liderlik Alanlar, Kuram ve Uygulamada Eitim Ynetimi Dergisi, (28), 531-548. Krel, . (2000). rgtlerde Etik Davranlar Ynetimi ve Bir Uygulama almas, Eskiehir Anadolu niversitesi yaynlar Korkut, Y. (2010). Developing a National Code of Ethics in Psychology in Turkey: Balancing nternational Ethical Systems Guides with a Nations Unique Culture, Ethics&Behavior, 20 (3-4) 288-296. Kseolu, M. A. (2007). Etik Kodlarn Rekabet Stratejilerine Etkileri ve Bir Alan Aratrmas, Yaynlanmam Doktora Tezi, Afyonkarahisar. Odaba, Y., Bar, G. (2002). Tketici Davran, (7.basm), stanbul:MediaCat. zdemir, S. (2009). Gnmz Trkiyesinde Akademik Ahlak almalarna Genel Bak, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, stanbul. zkan, H. H. (2006). Popler Kltr ve Eitim, Kastamonu Eitim Dergisi, (14-1), 29-38. Schwartz, M. S. (2002). A code of Ethics for Corporate Code of Ethics, Journal of Business Ethics, (41), 27-43. Snmez, M. A. (2006). Meslek Liselerinde rgt Kltr, Kuram ve Uygulamada Eitim Ynetimi Dergisi, (45), 85-108. Tmmob Elektrik Mhendisleri Odas, (2006). Kreselleme Etik Kodlar ve rgtler, (1.basm), Ankara. Torlak, . (2007). Pazarlama Ahlak, (4.basm), stanbul: Beta Yaynevi Torlak, . ,zdemir, . ,Erdemir, E. (2008). GAD 2008 Ahlak Raporu, stanbul. Yksel, C. (2005). Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu Ynetiminde Etik, Tsiad Devlette Etik Alt Yap Dizisi, No:1,stanbul. www. egitisim. gen. tr/site/arsiv/50-16/271-is-ahlakive-egitim.html. www. mevzuat. meb. gov. tr/html/14024-23.html

Adams , J. S., Tashchian A., Shore,H. T. (2001). Codes of Ethics as Signals for Ethical Behavior, Journal of Business Ethics, (29), 199-211. Akdoan, H. (2008). ktisat ve letme Alanlarnda Verilen Eitim erisinde Meslek Etiinin Yeri ve nemi, Ekonomik Yaklam Dergisi, (19), 79-90. Altunk, R., zdemir, .,Torlak, ., (2006). Pazarlamaya Giri, Sakarya: Sakarya Yaynclk. Arslan, M., Berkman, . A , (2009). Dnyada ve Trkiyede Etii ve Etik Ynetimi, Tsiad Yaynlar, stanbul. Bayrak, S. (2001). Ahlak ve Sosyal Sorumluluk, stanbul.
Szlk
179
Szlk A
Ahlak: 1. Bireysel ve toplumsal olarak dorular ve yanllar belirleyen sosyal srelerdeki kurallar, deerler ve inanlarla ilgilidir. 2. Dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi insanlarn toplum iinde uymas gereken kural ve ilkeleri belirtirken ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir. 3. Nasl yaamamz gerekir sorusuna verilecek cevaplar aratran bir felsefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din, ac ekme, fedakrlk ve basiret gibi kavramlarla ayn ey deildir. Ahlak Felsefesi: Ahlak denilen fenomen zerinde dnme, ahlak zerine felsefe yapmadr. Ahlaki Egoizm: 1. Kabul edilebilir tek geerli davran standard kendini gelitirme olarak grlr. 2. nsann kendini dnmesini, sadece kendi karn gzeterek eylemesini sadece bilimsel bir yasa olarak deil, ayn zamanda bir ahlak yasas olarak belirler. Ahlaki Sorumluluk: Akl, beklenti, bireysel sorumluluk, ev lekli iletme, gnll sorumluluk, karakter, nyarg, kitle retimi, zgr irade, payda, sanayi devrimi, sorumluluk, sosyal sorumluluk, tercih, vicdan, yetki ve yasal sorumluluktur., Ahlakl Ynetici: alanlarla etkileim ierisinde, ahlaki deerlerin paylalp benimsenmesini salamaya dnk uygulayc, dllendirici ve hesap verici rol modelleri ortaya koyarlar. Aile: Kan ba, evlilik gibi olaylar neticesinde birlikte oturan iki ya da daha fazla kiinin oluturduu toplumsal bir gruptur. Aile, bireylerinin davranlarna yn veren en kk sosyal gruptur. Akl: Normal olarak her insanda bulunan ve vcuttaki yeri, ileyii kefedilemeyen, dnce, anlama ve tedbir alma hassas; idrak, anlama, fehim ve kavraytr. Ambalaj: rn, tamak, korumak ve tantmak iin kullanlan, cam, kat, metal, plastik gibi maddelerden yaplan zel kaptr. Atk: rnlerin retilmesi ya da tketilmesi sonucunda ortaya kan, evrede olumsuz deiime yol aabilen, sv, kat, gaz ya da radyoaktif maddelerdir. Bilgi Asimetrisi: letme faaliyetleri ve sonular hakknda iin bandaki icrac yneticilerin ynetim kurulu veya hissedarlara oranla daha fazla bilgi sahibi olmalarn ifade eden bir kavramdr. Birey zerindeki G: letmelerin dorudan ve dolayl olarak etki alan iinde bulunan bireyler zerindeki bireysel seimler, tercihler, dnce ve davranlar zerindeki etkileme gcn ifade eder. Brokratik Lider: Kural temelli etik liderlik biimidir, nl sosyolog Weberin brokrasi teorisi zerine oturmutur.
D
Datm Adaleti, lem Adaleti, Etkileim Adaleti: Bir alana haksz yere ceza verilmesi datm adaleti ile ilgili bir sorunken, baz alanlarn performansnn eksik llmesi ilem adaleti ile ilgilidir. Yneticilerin baz alanlarn fikirlerini alp dierlerini srekli yok saymas da etkileim adaleti konusunda yaanan problemlere rnek verilebilir. Deerler: Doruluk, drstlk, sayg, nezaket, effaflk, hatay kabullenme, zr dileme gibi temel ancak ksa srede renilemediklerinden kalc hale gelmeleri iin aba gsterilmesi gereken ahlaki erdemlerdir. Deontolojik Teori: Eylemlerin sonularn deil, biztihi eylemin kendisini esas alr. En azndan baz davranlar sonucuna baklmakszn ahlaken bir ykmllktr. dev, ilke, irade, ykmllk, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlardr. D Sorumluluk: Snrlar kanun ve hukuk normlaryla izilmi sorumluluklar yannda sosyal normlarla da ilikili olan sorumluluklardr. Dnmc Liderlik: zleyicilerle olan ilikilerinin etkinliini temel alr, James Macgregor Burnsun teorisine dayanr, kiisel etik temeli zerine kuruludur.
E
Egoizm: Bireyler iin doru ve kabul edilebilir davranlar bireyin kiisel kar zerinden tanmlarken, her bireyin kendi kiisel karlarn maksimize edecek ekilde karar alp davranacaklarn kabul eder. Eitim: nsan doumundan lmne kadar etkileyen ve bir ekle sokmaya alan bir sretir. Ekonomik G: Sunulan mal ve hizmetlerin tr, kalite, fiyat ve sat koullarn belirleme yeteneine dayanr. Ekonomik g, iletmelerin dier be alandaki g ve etkisinin de kaynadr.
B
Betimleyici Ahlak: dnyasnda var olan ahlaki sorunlar ve bu konudaki tutum ve davranlar ortaya karmak zerinde younlar ve daha ok davran bilimlerinin yntemlerini kullanr.
180
Ergonomi: alanlarn daha salkl ve verimli almalarn salamak zere alma yerlerinin, allan makinelerin insan fizyolojisine ve psikolojisine uygun dizayn edilmesidir. Etik: Ahlak belirsizlik durumlarnda normatif kurallar genelletirme ve ahlak sistemli ve akla uygun bir hle getirme ile ilgili bir giriimi gsterir. Bu srecin sonunda ortaya kan normatif kurallar ise haklar teorisi ve adalet teorisi gibi ahlak teorisini oluturur. Etik Eitimi: Bireyin davranlarna ahlaki anlamda katkda bulunmak amacyla verilen bir eitimdir. Etik Kodlar: letmelerde geerli ahlak kurallarnn neler olduunu, iletme asndan ahlaki adan kritik karar durumlarnda neyin ahlaki neyin ahlak d kabul edildiinin belirtildii kurallar dizisidir. Etik Kodlar: Yaplacak ilerde saptanan standartlar yani davranlarn minimum zelliklerinin ortaya konulmasdr. Etiket: zerinde bulunduu rnn, miktar, tr, fiyat, son kullanm tarihi, gibi temel niteliklerini tketicilere gsteren kat ya da baka tr zet bilgidir.
H
Hak: Kiinin bir ey ile ilgili olarak sahip olduu ruhsattr. Haklar Teorisi: 1. Genel olarak btn kii ve gruplara ynelik belli temel hak ve zgrlklerin korunmasyla tutarl karar ve davranlar iermektedir. Bu haklar ve zgrlkler Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisinde yer alan haklardr. 2. Belli baz eyler sonular ne olursa olsun insanlk iin ahlaki olarak balaycdr. ldrmek, tecavz etmek, ikence etmek, soykrm yapmak sonular ne olursa olsun kt eylemlerdir. 2. Gvenlik, gizlilik, irade ve yaama gibi temel hak zgrlklerinin bulunduu ve bunlarn bireylerin kararlarnda gz ard edilmeyecei temel deikenler olduu temeline dayanmaktadr. Bylece haklar teorisi, dier kiilerin davranlarna kar olan snrlar iermektedir. Hazclk Teorisi: Bir eylem, ancak haz getiren veya haz amalayan bir eylem ise deerlidir.
I-
Insider Trading: Hisse senetleri gibi finansal aralarn deerlerini etkileyebilecek, henz kamuya aklanmam bilgileri kiisel veya nc ahslarn menfaatlerine olacak ekilde kullanarak sermaye piyasalarnda ilem yapanlar arasnda frsat eitliini bozarak haksz kazan temin etme davran, ieriden renenlerin ticareti olarak adlandrlmaktadr. Sorumluluk: Kiinin vicdanna kar olan sorumluluudur. Ahlak: dnyasnda ki mal ve hizmet retim, sat ve tketim srecindeki dorular ve yanllar ifade eder. Neyin doru, neyin yanl olduu konusu ahlaki bir konudur. gren Mahremiyeti: letmelerin alanlara ait bilgi iletiim aralarn izlemesi, alma ortamlarn ve alanlarn davranlarn kameralar araclyla kayt altna almas, alanlara ait kiisel bilgileri nc ahslarla paylamas gibi iyeri izleme uygulamalar igren mahremiyetinin ihlal edilmesine yol aabilmektedir. Gvenlii: Bir iyerinde, alanlarn salk sorunlarn ve mesleki risklerini ortadan kaldracak ya da en aza indirecek her trl nlemin alnmasdr. rade: Herhangi bir konuda karar vermek veya bir eylem yahut etkinlii gerekletirmek iin gerekli olan bilinli muhakeme gc ve kararll; alternatifler arasnda bilerek ve isteyerek seim yapabilme yetisi olarak tanmlanr.
F
Faydac Ahlak Anlay: yilii ve mutluluu kiinin elde ettii faydaya gre aklar. Kiinin hissettii ktlk ve mutsuzluk ise ac ile aklanr. nsanlarn nihai amac iyilik ve mutlulua ulamak olduu iin, bireylerin yapt tek ey fayday maksimize edip, acy minimize etmektir. Fiziki evre zerindeki G: letmelerin, doal kaynaklarn ynetimine katlma ve blgesel gelime politikalarn etkileme gcnden kaynaklanr.
G
GDO: Genetii deitirilmesi nedeni ile insan sal zerinde olumsuz etkisi olaca dnlen bitkisel, hayvansal rnlere verilen addr. G Mesafesi: Hiyerarik yaplarda aa dzeydeki alanlarn st dzeydeki yneticilerle aralarndaki g dalmnn eitsizliine dair alglamalarn ifade eden bir kavramdr.
Szlk rade zgrl: Kiisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, basklardan ve denetimden uzak olmas; insann kendi adna, her trl korku ve endieden uzak biimde karar verebilmesi, tercih yapabilmesi, olarak ifade edilmektedir.
181
N
Nepotizm: zellikle akrabalar ve yakn arkadalar kayrmak zerine kurulu olan, ayrmcln bir trdr. Normatif Ahlak: Neyin doru-neyin yanl; neyin iyi-neyin kt olduunu bildiren, ahlak alanndaki davranlar iin temel kriter olarak ilev grecen temel normlar amalayan teoriler btndr. Normatif Ahlak: ahlakna uygun davranlarn neler olmas gerektii konusunu inceler ve i ahlak ilkelerinin belirlenmesi zerinde alr, ne yaplmal ne yaplmamal sorusuna cevap arar, temelini ahlaki saduyudan yaplan karsamalar oluturur.
K
Kanta Gre Ahlak: Her bir bireyin kiisel kar ve amalarndan tamamen uzak, herkese yol gsteren ve grevler ykleyen kural ve prensipler manzumesini salayan bir sistemdir. Karakter: nsann benliinde yerlemi bir durum olup, fiillerin dnmeksizin kolaylkla ve kiinin farkl zihinsel durumlarda da olsa gerekletirilmesidir. Konumlandrma: Bir rn ya da markasnn tketicinin zihninde rakip rnlere kyasla yeridir. Kota: Arac iletmelerin veya sat elemanlarnn baarlarnn bir gstergesi olarak kullanlan ve belirlenmi bir zaman diliminde, belirlenmi bir blgede ulamay hedefledii sat miktardr.
retim: Bireylerin ihtiya duyduklar bilgilerin verilmesidir. zgr irade: Kiinin herhangi bir eylem veya davran yapma ya da yapmama noktasnda zgrce karar verebilme ve verilen karar uygulamaya geirebilme gcdr.
P
Paternalizm: Toplum veya aile ynetimlerinde en uygun ynetim yapsnn hiyerarik yap olduu ve ileyile ilgili kararlarn da bu hiyerarinin en stnde bulunan ideal liderler tarafndan alnmas gerektiini kabul eden ynetim sistemi. Payda: letmelerin faaliyetlerinden etkilenen ve iletme faaliyetlerini etkileyen tm kesimleri ifade etmekte kullanlan kavramdr. Planl rn Eskitme: Tketicilerin satn alarak kulland rnlerin deerini drecek yenileri rnleri gelitirme, fakat eski rnden yeteri kadar kazan elde ettikten sonra yeni rnn pazara sunulmas dncesidir. Politik G: letmelerin politik yaam oluturan karar srelerini ve bylece toplumsal yaamn tm alanlarn etkileme yeteneidir. Presenteeism: letmelerde alanlarn salk vb. kiisel problemlerinden dolay grevlerini tam olarak yerine getiremeyecekleri halde ie gelmeleri ve dk performansla almalar durumunu ifade eder. Profesyonel Lider: Etkinlii yani doru eyler yapmay amalar, Peter Drukern prensiplerine dayanr. Psikolojik Szleme: ilikisi ierisinde bulunan iveren ve alanlar arasnda karlkl ortak inan, beklenti ve alglamalara dayal, yazl veya szl olarak kayt altna alnmam szlemelerdir. Psikolojik iddet: yerlerinde yneticilerin astlarna kar gsterdikleri yldrma, zorbalk, duygusal taciz, duygusal istismar, psikolojik terr gibi farkl kavramlarla ifade edilen olumsuz davranlarn genel addr.
M
Mali Tablolar: Muhasebenin snflandrarak tuttuu kaytlardan hareketle, bir iletmenin belirli bir dnemdeki faaliyetlerinin finansal zetini ilgililere aktarmak ve bylece ilgililerin iletme hakknda ayrntl bilgiye sahip olmasn salamak amacyla hazrlanan tablolardr. Maniplatr Lider: Liderlii etik erevesi dnda gren liderdir, Machivellian etik felsefesi zerine oturmutur. Medya: Kaynandan ald bilgi, elence gibi yazl, iitsel ve grsel mesajlar, sahip olduu ayn anda ok sayda kiiye ulama yntemleri ile hedef kitleye aktaran aralardr. Meslek Ahlak: Belli bir meslein mensuplarnn uymas gereken ahlaki ilkelerdir. Mesleki Eitim: Bireye mesleiyle ilgili bilgi, beceri ve i alkanlklarn kazandran ve bireyin yeteneklerini eitli ynleriyle gelitiren bir eitim srecidir. Meta-etik: Erdem, sorumluluk, iyi, dev, ykmllk gibi temel kavramlarn anlamlarnn zerinde durarak, analiz edilmesidir. Mteri Mahremiyeti: letmelerin mterilerine ait zel saylabilecek ya da bakalar ile paylamak istemedikleri bilgileri korumak ve gizli tutmaktr. Mobing: yerinde alanlarn bir ksmnn, kabadaylk, psikolojik bask, yldrma, zorlama gibi yntemlerle dier baz alanlar sindirmesidir.
182
R
Reklam Ajans: Reklamlarn, hazrlanmas ve yaynlanmas konusunda uzmanlam iletmedir. Reklamveren: rnlerinin tantlmas iin reklam hazrlanmasn isteyen iletmedir.
W
Whistleblowing: alanlarn iletmelerindeki birtakm yasad sorunlar ve uygulamalar gerek altklar dnemde gerekse ayrldktan sonra sorunu zebilecek gc ve yetkisi olan mercilere bildirmesini ifade eden bir kavramdr.
S
Sonusalclk (Teleoloji) Teorisi: Bir eylem kendi bana iyi ya da kt deildir, o eylemi iyi ya da kt yapan eylemin sonulardr. Sosyal Pazarlama: Belli bir rnn pazarlanmasndan ve satlmasndan ok hedef kitlenin veya tm toplumun menfaatine olacak tutum ve davranlar yaygnlatrma abalarn ifade eder. Sorumluluk: Kiinin kendi davranlarn veya kendi yetki alanna giren herhangi bir olayn sonularn stlenmesi; mesul olmasdr. Sosyal Sorumluluk: letmelerin finansal faaliyetlerinde ve kararlarnda insan haklarn dikkate alarak, satclar, mteriler, tketiciler alanlar, evre ve toplum iin zararl olabilecek tutum ve davranlardan kanmalardr. Sosyal ve Kltrel G: letmelerin dier toplumsal sistemlerin normatif ve sresel zelliklerini etkileme imkandr; toplumda oluan kltrel deerler ve yaam tarz zerindeki etki gcdr.
Y
Yetki Sahibi Olma: Bireyin herhangi bir konuda ehil olmas yannda, kendisine bulunduu topluluk ya da kurum iindeki rol, stats ve konumu gerei verilmi ve yazl olan ya da olmayan bir gtr. Ynetim Kurulu: Ynetim kurullar sermaye irketlerinde ortaklarn ve nc ahslarn hak ve karlarnn korunmas amacyla genel kurul tarafndan seilir, pay sahibi gerek kiilerden oluur. Ynetim Kurulu ve Ahlak: letmelerin en st dzey karar organlar olarak, eitli yntemler kullanarak iletmelerinde i ahlak anlaynn kurumsallamas iin aba sarf eden gerek kiilerdir.
T
Tanmlayc Ahlak: Ahlak davran ve inanlarn olaylara ve olgulara dayanarak tanmlanmas ve aklanmasdr. Teknolojik G: letmelerin aratrma ve gelitirme faaliyetleri ve bir btn olarak teknolojik ilerleme ve dnmde stlendikleri roln bykldr. Teleolojik Ahlak: Kabaca gaye (ama) teorisidir. Bireylerin yapm olduu eylemlerin sonular zerine odaklanr ve eylemin doruluk ve yanlln, iyilik ve ktln sonularna bakarak deerlendirir. TRKAK: lmleme, cihazlar yntemleri, sertifikasyonla ilgili yetkili devlet kuruluudur.
rn Gvenlii: Pazara sunulan rnlerin, insan sal ve evre temizlii bakmndan risk tamamas, ya da olan riskin minimum olmasdr.
V
Vicdan: nsann kendi davranlar veya bakalarnn davranlar hakknda doru veya yanl eklinde yarglar yapmasna yarar.

İşletmelerde Sosyal Sorumluluyk Ve Etik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İşletmelerde Sosyal Sorumluluyk Ve Etik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

LETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETK

Editrler Prof.Dr. mer TORLAK Do.Dr. Figen DALYAN

Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar .........................................................................

Ahlak ve nemi .................................................................. 28

Ahlak ve Etik Yaklamlar.................................................. 58

letmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik................. 86

90 90 91 91 92 92 93 94 94 95 95 96 97 98 98 99 99 101 102 103 103 103 104

rgtlerde Etik Kavramnn nemi...................................... 106

letme ine Ynelik Ahlaki Konular............................... 122

letme Fonksiyonlarna Ynelik Ahlak Konular............ 142

Ahlak Asndan Eitim ve Etik Kodlarn nemi. ........... 162

Szlk ................................................................................... 179

Editrler Prof.Dr. mer TORLAK Do.Dr. Figen DALYAN

LETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETK

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

SIRA SZDE SIRA SZDE

TELEVZYON SIRA SZDE

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerin Sorumluluklarnn Snflandrlmas

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

Ahlaki Sorumluk Gnll Sorumluk

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

LETMELERN SOSYAL SORUMLULUKLARI AMALARIMIZ

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

letmelerin Sosyal Sorumluluklaryla lgili Yaklamlar

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluun Leh ve Aleyhindeki Grler

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

Sosyal sorumlu iletmelerin kamuoyundaki itibarlarnn da daha yksek olmas beklenir.

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. nite - Sorumluluk Kavramlar ve letmelerin Sosyal Sorumluluklar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

LETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETK

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

RGTSEL VE KRESEL DZEYDE AHLAKI KLTRNE DUYULAN HTYA

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

AHLAK VE ETK KAVRAMLARI

2. nite - Ahlak ve nemi

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA IKII VE GELM

2. nite - Ahlak ve nemi

letmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik

(1900 - 1920) Aras: Ahlak Arayan Dnyas