1908i Anlamak ve Tanmlamak Kanunu Esasinin Mslman ve gavur (kafir, gayr-i Mslimler iin kullanlan aalayc bir terim]

eitliiyle ilgili hkmlerin kabul edildiinin farkndasnz. Ancak bunun gereklemeyecek bir lk olduunu hepiniz tek tek biliyor ve hissediyorsunuz. eriat [islamn dini yasalar], bizim btn tarihimiz ve yz binlerce Mslmann duygular ve hatta bizzat gavurlarn duygular gerek eitliin kurulmasnn nnde almaz bir engel oluturur Bu nedenle, imparatorluu Osmanllatrma1 grevimizi baarncaya kadar eitlik meselesi diye bir ey olmaz2 Sait etinolu 1. Osmanlnn Dinamikleri: Tanzimat ve Islahat dnemlerinden balayarak Osmanldaki modernleme hareketlerine baklrken i dinamiklerin gzden karlmamas olaylarn anlamlandrlmas asndan nem tar. Mora isyanyla balayan Osmanlnn toprak kaybetmesi tm 19.yy boyunca srer. Bu kayplar sadece d glerin Osmanldan toprak kopartma ve zayflatma retorii ile aklayamayz. Bu kayplarda Fransz Devriminden itibaren ykselen milliyetiliin rol olmakla birlikte bu milliyetiliin belirli blgelerde filizlenmesi ve filizlendii bu topraklar Osmanl ynetiminden kopartmas sadece milliyetilie mal edilmesi sreci aklamakta eksik kalr. Tanzimat ve sonrasnda devam eden Osmanl reformlarn, bir yandan imparatorluun kapitalist retim tarzna doru kendi (merkez) dnmn ifade eden reformlar, teki taraftan da, Osmanl merkezinden farkl olarak bylesi bir srece girmi farkl unsurlarn kapitalistleme ve kapitalistletikleri oranda da Osmanl'dan koparak kendi ulus-devletlerini kurma srelerini ve yine Osmanl merkezinin buna ilikin tepkilerini ifade eden reformlar olarak grmek gerekmektedir. Farkl ekilde belirtmek gerekirse, bir yandan imparatorluun merkez kapitalist retim tarzna geiin sanclarn ekmekte, dier yandan da kendisiyle benzer dnmn sanclarn eken unsurlarnn ulus-devletleme srelerinin nne geerek, kendi (merkez) varln (ittihad- anasr) garanti altna alacak dzenlemeler yapmaya almaktadr.3 Osmanldaki nc milliyetilerin bir ayrc zelliliini belirtmemiz gerekir; Osmanl corafyasndaki milliyetiliin babas olarak sayabileceimiz kiiler etnik temelde bir devlet dlemezler. Balkan Milliyetiliinin kurucular olarak tanmlayabileceimiz ilk dnem Balkan milliyetiliinin liderleri Korias, Velestinlis ve Levski gibi liderler, milli egemenlik temelinde bir devlet kurmak isterlerken, bu devletleri hibir zaman monari ile ynetilen, etnik olarak homojen toplumlar olarak tasavvur etmemilerdir. Bu liderler yerli Mslmanlar da tam vatanda olarak btnletirecek ok etnili cumhuriyeti dlemilerdir.4 Balkanlamada, Osmanlnn bu i dinamiklerinin dikkate alnmamasnn ve bask altndan tutulmasnn rol nemlidir. Bu baskc tavr ve i dinamiklerin gz nne alnmamas neticesinde Balkanlar etnik boazlamalarn ve
1

Jn-Trkler, slamclk, Osmanlclk ve Trkl ayn kategoride almaktadrlar. Bu tnden Osmanlckla Trklk arasnda fark yoktur 2 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykr Tarihi, Balkanlardan Anadolu ve Kafkasyada Etnik atma,Trkesi. Ali akrolu, Belge Yaynlar, 2008, s. 267 3 Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? II.Merutiyeti Okumak, Resmi Tarih Tartmalar-4, Ed. Fikret Bakaya, zgr niversite Kitapl, 2008 s. 39 4 Adanr Fikret Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiye geninde Ulus inas ve Nfus Deiimi. Trkiyede Etnik atma . der.Zrcher letiim Y. 2005, s 25

olaanst nfus hareketlerine konu olmu, Blge kan glne dnm, milyonlarca insann doduu topraklardan kovulmasyla sonulanmtr. Sreci sadece d dinamiklere balayarak aklamak, Gayrimslimlerin ounlukta olduu blgeleri darda braksak bile Celali syanlarndan balayarak var olan bir isyan ve direni geleneinin olduu bir corafyada yaayan halklara hakszlk yapm oluruz. imdiye kadar resmi tarih yazclar sreci sadece; d tahrik,d gler, vs. argmanlaryla aklayarak, i dinamii dikkate almamakta, bu corafyadaki direni geleneini yok saymaktadrlar. Kemalist tarih yazm, tarihi 19 maysla balatp, sadece milli mcadele srasndaki Trk- Yunan savan Anadolunun direnii sayarak ne kartmakta, dierlerini unutturmaya almaktadr. Osmanldaki reformlarn karakteri mparatorluun kapitalist srece eklemlenmesinin formatna ikindir. Tanzimat ve Islahat, kapitalist gelime srecinin ynn anlamadan, ierideki dinamikleri dizginleyerek devleti glendirip, toprak kayplarn nlemeye ynelik bir takm reformlardr. Tebaaya bir takm haklar verilerek huzursuzluklarn ortadan kaldrmaya almak, eldeki topraklardaki merkez ka gleri nleyerek devleti glendirmeye almaktan ibarettir. Bu reformlarn byk glere irin grnmek, kendine modern imaj vermek gibi bir yz olsa da asl ama devleti kurtarmaya yneliktir. Osmanl merkezi, Osmanlclk ve slamclk ile bu ittihad salayamayacan anlad dnemde -Balkan Savalar'ndan5 sonrakendi ulus-devletleme srecini ittihad- anasra balamadan gerekletirmenin yollarn aramaya balam; cumhuriyete giden sreci balatan da bu olmutur.6 Bu reformlar, mparatorluun kapitalist sisteme eklemlenmesinin zorunlu grd kapitalist retim ilikilerinin geliimini dzenleyen nlemlerdir. Ancak, reformlar uygulayan kadronun bilincini eski retim ilikilerinin oluturmas, sorunu kavramaktaki aczinin kaynadr. Kapitalist ncesi retim iliklilerinin ekillendirdii bilincin bak asnn iktidar perspektifi olmas, mcadelenin iktidar evresinde ekillenmesini dourarak, ynetici kadronun yada etkin siyasal kadronun iktidar perspektifi ile retim ilikilerinin yneldii yap arasnda oluan melez bilin ilerin daha da sarpa sarmasna neden olacaktr. Siyasal yneticinin iktidar perspektifi asndan imparatorluu ekillendirmesi imparatorluun paralanmasna ve sonuta ulus devletin oluturulmas pahasna toplumsal dinamiklerin yerle bir edilmesinin zeminini hazrlamtr. Siyasal belirleyici batc (art-rnden pay alan ve toplumu dntrmeyi aklnn ucuna getirmeden, geleceini sadece batnn st yap kurumlarn almakta gren) ynetici elitin etnik kkeni ile, bat ile ilikilerden yani kapitalist retim ilikilerinden doan batc (geleceini bat ile ticari ilikilerinin gelitirmesinde gren) yeni retici snfn etnik kkenlerinin farll etnik temizlie giden srecin zeminini oluturmutur. 2. Birinci Merutiyete giden srece bakarsak, i dinamikleri daha iyi grme ve kavrama olanamz olur. 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman II. Mahmudun giritii modernleme hamlesinin bir st dzeye sradn gstermektedir. Artk mparatorluun byl szc kanundur Tanzimat Fermannn z uyruklarn kanun nnde eitliine dayanmaktadr. Kukusuz Tanzimat Fermannn getirdii eitlik gl bir temsil ilkesine dayanmamaktadr, ama imparatorluun glendirilmesi ve uyruklarn merkezi ynetime sadakatini tesis etmektir.[sadakat iin baz haklar verilmesi zorunludur] Bunun ksa srede baarld grlmektedir. Tek
5

Balkan savalar aslnda Jn_Trklerin asl ajandalarn ortaya koymada bir frsat verdiini syleyebiliriz. Bu savalar, Trkln aktan birletirici e olarak temel politika haline getirilmesini alamtr. Zaten Osmanl ynetici elitinin zihninde slamclk, Osmanlclk ve Trklk ayn anlama geldiini bir kez daha vurgulayalm. 6 Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu?.. s.39

hukuklu ve merkezka gleri baaryla snrlandran bir merkezi iktidar tesis edilmitir Merkezi otorite glenmiti, ama ferman uyruklarna sadece bunu vaat etmemiti. Ayn zamanda iyi bir ynetim de vaat ediyordu ve bunun zorunlu unsurlarndan biri olarak da yeni ve etkin bir idari yap ngryordu. Tanzimatla birlikte gl ve otorite sahibi bir brokrat kadro ile karlayoruz Tanzimat fermannn z, uyruklarn can ve mal gvenliinin yan sra her dinden tebaaya kanun nnde eit muamele edilmesinin de gvenceye alnmasdr [Y]eni ynetim modeli belli snrlar olsa da meclisleri ve laik uygulamalar ngrmektedir. 1839 ve ardndan 1856 fermanlaryla atlan admlar laik bir devlet ve yurttalk kavramlarn da Osmanl siyasal hayat ile tantrmlardr Osmanllk anlaynn yerletirilmeye ve glendirilmeye allmas reformlarn temel amalarndan biri olmutur. Aktr ki byle bir yaklam, u ya da bu lde temsil meselesi iin de zmler bulmak zorundadr 1840 ylnn balarnda, tara memurlar iin karlan bir fermanla imparatorluun her eyaletinde ve byk kazalarda bir idari meclisin kurulmas ngrlmtr. Bu meclislerin tekilinde devlet memurlar ile yerel halk arasnda bir dengenin gzetildii grlmektedir Ancak bir btn olarak bu meclis deneyiminin pek baarl olduu sylenemez. Aslna baklrsa seilen temsilcilerin yerel halkn temsilcileri olduunu sylemek de gtr Doal olarak, temsilcileri bu ekilde seilen mahalli meclisler tarada kyllerin hayatn kolaylatracak admlar atacak nitelikten uzakt Bu ise Tanzimatn kendi yaam koullarnda iyiletirmeler getireceini bekleyen reayann isyanna yol amtr. Anadolu ve Rumeli'de 18401841 ylnda meydana gelen kyl isyanlar bu baarszln ve hayal krklnn rndr. Birer vergi direnii olarak balayan isyanlarn farkl sonular olmutur: Anadoluda Burdur, Aya, Yalva, Denizli, Alaehir ve Tokatta nemli saylabilecek direniler grlmtr. zellikle Akda ve Tokattaki vergi direnilerinin fiili isyana dnmesi nlenememitir. Anadolu'da kan bu tr isyanlar ksa srede bastrlm ve etkileri de pek gl olmamtr. Rumeli'de Tanzimat'n ilanndan sonra grlen isyanlar ise kolaylkla nitelik deitirmi, vergilere direni olarak balayan gsterilerin derhal milliyeti bir isyan havasn almas gecikmemitir. Aslnda Anadolu'da da, Szgelimi Konya'nn Meeli ky gibi, cizye vergisi demeyi reddeden Hristiyan kyleri eksik deildir, ama bunlar dinsel ya da m i l l i b i r nitelik ka za n a m a m l a rd r 1841 ylndaki Ni Sancanda grlen kyl isyan toprak aalarnn istismarna kar Tanzimatn balatt reformlara dayanyordu 1851 ylndaki Vidin isyan da hemen hemen ayn sebeplerle kmt. Niteki gibi burada da toprak sahipleri esas olarak Mslman aalardan olumaktayd ve Tanzimatn angaryay kaldrmas trnden reformlar, kylnn dorudan Mslman toprak aalar ile atmas anlamna gelmektedir.7 Tanzimatn herkesi kanun nnde eit saymas, halk iinde olduu gibi Tanzimatla birlikte gelen yerel meclislerde kabul grmesi kolay olmamtr. Eitlik prensibi Mslmanlarn direnileriyle karlamtr: Vilayet meclisi toplantlarnda gayrimslim yeler, Mslman yelerin hakaret ve kmsemeleri ile karlamlardr. Tanzimatn eitlik prensibi halk arasnda olduu gibi vilayet meclislerinde de tartmalara yol amtr 14 Ocak 1841 tarihli arz tezkiresinden anlalyor ki, memleket meclislerine seilmi olan metropolit ve kocabalar, her ne arz ve ifade ederlerse etsinler, karlatklar dier meclis yelerin hakaret ve lakayt davranlarn Babaliye ikayet etmilerdir.8

Arsen Yarman, Sunu, Boos Natanyan, Sivas 1877, Yayna hazrlayan Arsen Yarman, Birzamanlar Y. 2008,s 32-33. 8 Arsen Yarman, Sunu s 39

Islahat Ferman, mparatorlukta eitlik ve temsil ilkesinin yaygnlamas ve glenmesi bakmndan en nemli admlardan biridir. Islahat Ferman Tanzimat fermannda clz bir ekilde ifade edilen temsil ilkesini daha gl bir ekilde dile getirmektedir. Gayrimslimlerin Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyeye girmelerini ngrerek onlarn kanunlarn hazrlk ve kabul srelerine katlmalarn salamtr. Ferman ayn zamanda Gayrimslim cemaatlerin din-hukuk alanlarnda ok nemli admlar atmalarna da yol am bu ayn zamanda mparatorluun hukuk alanndaki gelimelere de rnek olacaktr. Anayasal srece kaynaklk edecektir.9 zellikle Ermeni cemaati bu fermann ilanndan sonra anayasal bir metin oluturmak ynnde ok hzl admlar atmtr. Fermann ilanndan ok ksa bir sre sonra Ermeni cemaatinin hazrlad nizmnmenin (Nizamnme-i Millet-i Ermeniyan) Osmanl hkmeti tarafndan 17 Mart 1863 tarihinde onaylanmasyla Ermeniler, Osmanl egemenlii altnda adeta bir parlamentoyu andran ynetim mekanizmasna kavutular Bu nizmnme bir yandan Ermeni cemaati iinde modern temsil dncesinin olgunlatn gstermektedir, bir yandan da bu dncenin gelimesini hzlandrarak millet olma bilincini glendirmektedir Bu nizamname bir yandan Ermeni cemaati iinde modern temsil dncesinin olgunlatn gstermektedir.10 Ermeni Milli Anayasas, anayasal ynetimin cemaat iinde glenmesi bakmndan son derece nemli bir adm olmu ve dier cemaatlere de ilham vermitir Ermeni Milli Anayasasnn Osmanl devletinin vilayet dzenlemelerine ve en nihayetinde 1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasiye ilham vermitir. Namk Kemalin, Hritiyanlarn meclislerini bir millet meclisine rnek gsterdii bilinmektedir Kanun-i Esasideki Ermeni Anayasas etkisinin bir gstergesi de Kanun-i Esasiyi hazrlayanlardan bazlarnn ayn zamanda Ermeni Milli Anayasasn hazrlayan kiiler olmasdr; Osmanl anayasa komisyonlarnn Ermeni yeleri araclyla Kanun- Esasi'de dorudan bir Ermeni etkisi olmutur. Krikor Odyan, Adalet Mstear Vahan Efendi (Hovhannes Vahanyan) ve ra-y Devlet yesi ami Efendi (Hovhannes ami) ilk Osmanl komisyonunun yeleriydiler. Ermeni Anayasas'nn balca mimarlarndan, Midhat Paa'nn uzun yllar boyunca yakn dostu ve danman olan Odyan komisyonun en etkin yelerindendi.11 ilk Osmanl anayasas olan Kanun-i Esasi, i dinamiklerin eseridir. Ynetim ynetebilirliinin dn olarak Kanun-i esasiyi ilan etmek zorunda kalmtr. 1876 ylnda, aslnda kendi iinde yetersiz ve kii hak ve zgrlklerine yeterince yer vermeyen bir anayasa Trkiye'nin o gnlerde yaad kriz ortamndan kurtulmas amacyla kabul edilmiti. Ancak hak ve zgrlkler konusunda ok da alm iermeyen ve iktidar seilmi siyasetilere teslim etmeyen bu anayasa ksa sre ierisinde mutlakiyeti evrelerde rahatszlk yaratm ve Rusya ile yaplan sava bahanesiyle rafa kaldrlmt.12 Sresi ksa da olsa nemini yllarca korumu, kaldrlma tarihinden yeniden yrrle konaca 1908 ylna kadar btn direni ve ayaklanmalarda askya alnan Kanun-i Esasi bayraktarlk grevini yklenmitir. Kanun-i Esasiyi hi grmemi olan muhaliflerin dilinde bir efsane olarak dolaacaktr. 3. 1908e giden yolda da nmze rejim kart bir ok direni, itaatsizlik ve isyanlarla karlamaktayz. Hamid ynetiminin bu huzursuzluk, direni ve isyanlara kar tepkisi ok sert olmasna ramen direni havas lke genelini sarm
9

Daha fazla bilgi iin; Murat Bebirolu, Osmanl Devletinde Gayrimslim Nizamnameleri, Ed. Cahit Kleki. 2008, Vartan Artinian, Ermeni Anayasasnn Douu, ev. Zlal Kl, Aras Y. 2004. 10 Arsen Yarman, Sunu s 44 11 Arsen Yarman, Sunu s 72 12 Aykut Kansu, 100.Yldnmnde 1908 Devrimini Anlamaya almak, Toplumsal Tarih,Sy 175 , Temmuz 2008

bulunmaktadr. 1896-1897 Girit ve 1894-1896 Ermeni katliamlar bu dneme denk gelir. mparatorluun dousunda yaanan bu trajedinin izleri daha akllardan silinmeden, 1903 ylnn austos ay banda bu defa da Rumeli'nde tarihe ilinden Ayaklanmas olarak geen olaylar patlak verdi. Artk imparatorluktaki huzursuzluk had safhasna varmt. Mutlakiyeti ynetimden duyulan bu ar rahatszlk doal olarak Abdlhamid'in ahsna duyulan nefrete dnm ve 21 Temmuz 1905 gn Yldz Saray'ndaki Cuma Selamlk'nda ahsna kar baarsz bir suikast teebbs olmutu. Belikal bir anaristin yardmlaryla suikast planlayan Ermeni komitaclar padiahn arabasnn geecei yere yerletirdikleri zaman ayarl bombay patlatmlar, ancak Abdlhamid'in eyhlislam Cemaleddin Efendi ile protokol d yapt grme nedeniyle13 planlanan zamandan ge kalmas kendisini mutlak lmden kl pay kurtarmt.14 26 kiinin ld olayda bomba selaml grmek isteyen bir yabanc gezgin gibi oraya gelmi olan Jorrisin at arabasnda gizliydi. Belika hkmetinin giriimleriyle Jorris, Hamid tarafndan balanarak 500 altn ihsanla salverildi. Hatta Hamidin Avrupada onu hafiye olarak kullanm olduu da sylenmektedir.15 Bu yllarda 1905 Rus Devriminin dnyada etkisi de byktr. Leninin de syledii gibi; Dnya kapitalizmi ve 1905 Rus Devrimi Asyay kesinlikle uykusundan uyandrdlar. Ortaa durgunluu iindeki yzlerce milyon ezilen, horlanan insan, demokrasi iin, en insanca haklar iin savaa ve yeni bir yaama doru uyandlar161905 Rus Devrimini takip eden yllarda Anadolu bir dizi rejim kart eylemlere sahne olur. Anadoludaki hareketlerin 1905 Rus Devriminden etkilenmesini nlemek iin bu hareketle ilgili kat bir sansr uyguland: Abdlhamit hkmeti, Rusya'daki devrimci soluun lkelerine gemesine ve Rusya'daki olaylarla ilgili ak, kesin haberlerin lkelerinde duyulmasna engel olmak iin tm gcyle alt. Hudutlarda ve gmrklerde gvenlik tedbirleri sklatrld. Saylar arttrlm ispiyoncular, Rusya'dan gelen herkesi tek tek izliyorlard. Rusya'dan gelen Mslman rencilerin yksek okullara alnmalar yasaklanyordu. Gazetelerin Rusya, ile ilgili herhangi bir ey yazmalar son derece kat bir biimde yasaklanmt.17 Ancak Hamid, Rusyada yetien Trk milliyetilerine kucak aarak Trkln filizlenmesine nayak olmutur. Aslnda Jn-Trklerin uyguladklar Etnik arndrma arac olarak Trklk, Hamidin mmet projesinin bir versiyonudur. Hamidin mmet projesi gelitirilmitir. Sadece yeni versiyonda Araplar yer almamaktadr. Milliyetiliin ieride filizlenmesinde nayak olan en etkin figrlerden Hseyinzade Ali18nin Trk Milliyetiliinin ekillendirilmesinde ve Trk milliyetilerinin yetimesinde nemli rol bulunmaktadr. Nemesisin beyni ahan Natalie, Hseyinzadenin Trk milliyetiliinin ve milliyetilerinin yorulmasndaki etkisini u szlerle ifade eder: Siyasal Turancln kurucularndan biri olan Salian doumlu Hseyinzade Ali Bey 1889'da stanbul'a gitmiti ve 1905'e kadar alt yl boyunca pan-islamizm temelinde Trkl ina etmek iin alt. Ald yksek eitim, geni entelektel kapasitesi ve eitli Avrupa dillerini bilmesi sonucu, Askeri Tp Akademisi'nde nce bir krs, sonra da sorumlu profesr unvann almay baard.
13

Ahmet Bedevi Kuran, grmenin Keskinli Rza adl bir askeri okul rencisi ile yapldn kaydeder, Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y,2000, s 275-276 14 Aykut Kansu, 100.Yldnmnde 1908 15 Sina Akin Jn Trkler ve ttihat Ve Terakki, Gerek Y. 1980,s 49 16 Aktaran.Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, Trkesi, Mazlum Beyhan, Aye Hachasanolu, Bilgi Y. 1974, s 229 17 Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s 230 18 Hseyinzade ayn zamanda Jn-Trk dneminde birok milliyeti dernein kurucusudur.

Bu dnemin siyasal fikirlerinin, insanlarn zihnindeki mcadelelerini ve iddetini, Trk genliinin ruhunu etkilemeden gemesi mmkn olmayan ateli ve frtnal Ermeni devrimci hareketlerini. Hamit'in dnce ve konuma zgrlne getirdii kstlamalar ve yaatt mide kramplar ierisinde Hseyinzade Ali Bey'in niversite rencileri arasnda varln dnecek olursak, onun abalarnn hepten boa kmamas gerektii fikrini kesin olarak oluturmamz mmkn olur. zellikle onun stanbul'da retmenlik ve profesrlk yapmas ncelikle havariliini gizleyen sonra da grlerini hayata geirecek kuak olan entelektel kua yourma ve ekillendirme olana salayacak bir maskeden ibaretti Hseyinzade; Azeri Tatarlarnn ulusal eilimlerine ne kadar erken aina olursa olsun ilk ve temel rol olarak siyasi inanlarn asl hayata geirecek olann, bir hkmet olarak, gc ve ordusu olan bir lkenin ocuklar olarak Anadolu Trkleri olduunu ok iyi biliyordu..19 Hseyinzadeye, baka Tatar kkenliler de elik edeceklerdir, bunlar arasnda Aaolu Ahmet ve Akoraolu Yusufu da nemli isimler olarak sayabiliriz. Jn-Trkler iktidarlarn pekitirecek nlemleri alrken nceki Hamid ynetiminde iki nemli ders karmlardr; O dnemde iki temel eyi rendiler, hem de ok iyi rendiler. Birincisi, Trk olmayan unsurlar her zaman, toprak paras ele geirmek amacyla yabanclarn mdahalesi iin bahane olmutur ve olacaktr. kincisi, szm ona d mdahale korkulacak bir cani deildir. Bu, Hseyinzade'nin stanbul'dan edindii yeni bir birikimdi ve bu birikimi o ve arkadalar gelecekte, byle kutsal bir ideolojiyi Trklerin beyinlerine kazdklar ve yeni nesilde Trk milliyetilii ruhunu uyandrdklar zaman korkun boyutlara ulatracaklard.20 Sultan 1905 Devriminden olduka etkilenmi ve korkmutur. 1905 rzgarnn kendisini etkilemesinden son derece rkmektedir. Geri sultann sansr, Rusya'daki devrim kavgalarna degin haberlerin Trkiye'ye girmemesi iin elinden geleni yapyordu ama, bu haberler yabanc basn aracahyle lkeye giriyor ve Jntrk yaynlarnda da bu konuda yazlar kyordu. rnein, Sofya'da Abdlhamit'in Keyf Ynetiminin Foyasn Ortaya karan Gazete ikinci serlevhasyla yaymlanan Feryad gazetesi, 2 Kasm 1905 gnl saysnda, Rusya'daki devrim olaylarna deinerek, bunlarn sultan mthi bir ekilde rkttn, sultann kendi halknn da bu rnei izleyeceinden ve askerlerinin, silhlarn kendisine evireceinden korktuunu yazyordu.21 Hamidin Rus Devriminden etkilenmemek iin neredeyse snrlar kapatacaktr. Alnan nlemlerin Rusyaya almak iin gidenlere pasaport verilmemesine dein uzanmas snr blgelerdeki karklklarn kayna olacaktr. Erzurumdaki Rus Bakonsolosu Skrybin karklklar yle duyurmaktadr; Rus snrna yakn illerdeki Mslmanlar arasnda hkmetin, ald vergileri iyice artrmasndan doan olaylar, hkmetin bu son gnlerde, para kazanmak iin Rusya'ya gitmek isteyenlere pasaport verilmesini yasaklamas zerine iyice byd. Alman bu nlem, bir ka bin Mslman, tm geim olanaklarndan yoksun brakt. iler arasndaki bu dalgalanmalara, gene hkmetin politikasndan honut olmayan tccarlar da karm bulunuyorlar. Bunlar, hareketi de ellerine geirerek Erzurum'un yerlilerinden ok sayda kk burjuvann da katld Can-verir adl bir de tccarlar rgt kurdular22 Tm nlemlere ramen Osmanl topraklar, 1905 sonras oluan devrimci yaynlar ve Jn-Trk gazete ve dergileriyle tanmasn engelleyemiyordu; ttihat ve Terakki yaynlar doudan, Charpan adndaki bir Ermeni tarafndan lkeye sokuluyordu. Charpan, Kars Posta daresi'nin mdr olarak alyor ve Rusya zerinden kuryelik
19 20

ahan Natalie, Biz Ermeniler ve Trkler, ev. Nihal Aktan, Peri Yaynlar, 2008 s. 43 ahan Natalie, Biz Ermeniler ve Trkler s 45 21 Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s 230 22 Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s 234

yapyordu. Bu yolla datlan yaynlar sadece ttihat ve Terakki'nin gazetesi deildi. 1905 Rus Devrimi zengin bir devrimci basn yaratmt. Taze Hayat, Terakki, Kafkasya'nn Sesi gibi Azeri ve Ermeni yaynlar Baku ve Tiflis'ten kaak getiriliyordu.23 Bu dnemde Ermenilerin yaynladklar gazeteler de rejimin korkulu ryasdr. Ermeni Soykrmna kar bir savunma niteliinde olan 1916 da yaynlanan bir resmi yaynda Ermeni yaynlarn (o dnemde ittifak iinde olduklarn hatrlamadan) Jn-Trkler u szlerle tanmlyorlard; AVRUPA'daki Hnak ve Troak ve AMERKA'da intir eden dier Ermenice gazeteler her gn ser--p hkmet-i Osmniyye ve mil-let-i slmiyye aleyhinde gayr kaabili tasvir tezyft ile stunlar dolduruyorlar,24 Ermeniler rejime kar nemli direniler sergilerler. stanbulda Kumkap yry, Sason, Zeytun gibi blgelerde rejime kar sert direnileri bunlardan balcalar olarak saylabilir. Ayrca Ermeniler, Bakentte rejime kar nemli ve sansasyonel bir eylem yaparlar, Osmanl Bankas baslr13/26 Austos 1896'da Ermeni Devrimci Federasyonu, Tanak frkasnn zgrlk savalarndan oluan seilmi bir grubun, ngiliz ve Franszlarca kontrol edilen, fakat Osmanl devletinin hazinesini etkileyen mali konularda bir tr tekel olarak ok sk korunan, imparatorluun en nemli bankas Osmanl Bankas'nda gerekletirdii baarl baskndr. Silahl eylemin amac soygun deil, Byk Gler'e Padiah reformlar hayata geirmesi konusunda zorlamalar iin bask yapmakt. Sonu, stanbul sokaklarnda gn sren yaklak 6,000 Ermeni'nin kurban edildii bir kym oldu. htilalcileri harekete geiren faktrleri yorumlayan Bykeli Combon ksaca yle diyordu: aresizlie den bu insanlar, bir eyler kazanmak iin her eyi gze almlar (Ces gens reeduits au desespoir veulent jouer le tout pour le touf).25 Ermenilerin rejime kar direnileri ve 1896 Osmanl Bankas baskn resmi yaynda yle ifade edilir: STANBUL'da Patrik ZMRLYAN her vesileden bil-istifde Sary- Hmyna ltimatom gnderiyor, vilytda murahhasalar, Rus, ngiliz, Fransz konsoloslarna tavassut ve mdhale istirham-nmeleri veriyorlard. Ayn zamanda komitelerin ifsdat- mteviyesi neticesi olarak ZEY-TUN (Zeitoun) ve SASUN (Sassoun)'lular kyam ve civrlarn-daki slm halk katl-i mm ediyorlard. Nihayet 1896 tarihinde hricde tertb ve ZMRLYAN'm tasdikine iktiran ederek tatbk olunan Banka Vak'as kd.Komiteciler dvel-i ecnebiyyenin mdhalesini daha esasl bir sretde te'mn iin Osmanl Bankas'n basmaa ve buray ber-hav edeceklerini ne srerek maksadlarna nail olmaa karr vermilerdi. Rus pasaportuyla AVRUPA'dan gelen birka komitecinin maiyyetinde yerli birtakm ser-kerdelerden, eclf ve sebkmazndan mrekkeb ehas bir gn anszn silh ve bombalarla bankaya girerek plnlarn tatbike yeltendiler. Hkmet bittabi' bunlar datarak sknu iade etti. Asl mret-tibler ise Fransz ve Ruslar himayesiyle der-dest olunmaktan kurtarlarak FRANSA Sefareti Batercmm RUE (Rouet), RUSYA Sefareti Batercmm an-asl Ermeni olan MAKSMOF (Maximof)'un refkatiyle ve Fransz Sefret'i mahiyetine me'mr istimbot ile Mesajeri (Messageries Maritimes) Kum-panyas'mn JROND (Gironde) vapuruna gtrlerek ve her trl ihtiyalar tatmin ve te'mn olunarak STANBUL'dan salimen uzaklatrldlar.26 4. Osmanl muhalefetinin gbirlii:1902 tarihinden itibaren muhalefet glerinin ibirlii iinde bulunmas da muhalif harekete derin bir ivme kazandrmtr. Erzurum
23 24

Cem Uzun, Kemalizm Sol Deil, Antikapitalist, 2004, s 32 Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi, haz. Erdoan Cengiz,Babakanlk Basmevi, 1983, s 24 25 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykr Tarihi s 83 26 Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi, s 25

ve Trabzon'daki iki hcre dnda tm Dou Anadolu'da kayda deer hcre yoktu. Jntrkler Ermenilerin yaad vilayetlerde konumlarn ancak Ermeni devrimci partileriyle salam bir iliki kurarlarsa glendirebilccek ve yerli Ermeni komiteleri araclyla Dou Anadolu'da Jntrk yaynlarn databileceklerdi. Jntrklerin Ermeni partilerinin desteine ne denli nem verdiklerini anlayabilmek iin, Erzurum'da bir ttihat ve Terakki hcresinin kurulmasnn altndaki nedenlerden birinin, bu hcre araclyla yerli Tanak ve Hnak komiteleriyle iliki kurmak olduunu kaydetmek yeterli olacaktr. Paris'teki merkez bu amaca ulalmas iin kaleme ald bir talimatta Erzurum'daki ubenin tm olanaklar kullanmasn talep ediyordu.27 Daha ok Rumelinde Askeri ve sivil brokrasi iinde rgtlenen ttihat ve Terakkinin dier kentlerde rgtll yoktur. Ermeni Devrimci Federasyonu ile yaplan ibirlii ttihat ve Terakkinin tarayla tanmasn ve rgtlenmesini hzlandracaktr. Bu srete Tanaklar, ayn zamanda Trk rgtlenmeleri de kurup Trke propaganda yaptlar.28 Muhalif halk hareketi 1905-1907 yllar arasnda, Osmanl corafyasnn neredeyse her kesinde ykselmektedir. Batda Midilliden zmire, Kuzeyde Trabzona, douda Erzurum ve Diyarbakra kadar bir dizi ehirde halk ayakland ve padiahn hkmeti tarafndan dayatlan yeni vergileri demeyi reddetti. Halk, bu ayaklanmalar srasnda yalnzca bu yeni vergileri demeyi reddetmekle kalmad. Hkmet her alanda kontroln kaybetti. nsanlar her trl baskya kar mcadele etmek zere sokaklara dklmlerdi. syanlar bastrmak iin orduya dahi gvenilemiyordu. Ayaklanma Erzurum syan'yla en yksek noktasna ulat. ubat 1906'dan Kasm 1907'ye kadar Erzurum'da alternatif bir halk ynetimi iktidardayd. Can Veren Komitesi'nin liderliini yapt bu alternatif hkmet, isyanlarn tmnde grlen nemli bir olguyu ortaya koyuyordu: Trk ve Ermenilerden oluan Can Veren Komitesi farkl etnik ve dini kimliklere sahip insanlarn tam anlamyla birlik iinde hareketini temsil ediyordu. O zamanlar nfusunun %20'den fazlasn oluturan Hristiyan, Rum ve Ermeniler, Anadolu'nun her tarafnda padiah ynetimine kar Trklerle birlikte mcadele ettiler.29 Jn-Trklerle Ermenilerin ittifak, Jn-Trklerin baarsna endekslidir, Jn-Trkler kendilerini gl hissettikleri anda ibirliini akllarna bile getirmemektedirler. ttihatlarn Erzurumda rgtlenmesinde en byk etken olan Ermeniler Merutiyet sonrasnda hatrlanmamaktadrlar: Merutiyet'in iln zerine Erzurum'da 1 ve 2 numaral ttihat ve Terakki kulpleri almt.Bunlardan ikincisinin kurucusu olmak erefini tadm iin byk l)ir sevin duyuyordum. Enver Paa'nn amcas Halil Bey (Paa),, tayyareci Slim, mehur Yakup Cemil, mchid ye konferans mer Naci ve Filibeli Hilmi Bey'ler oraya gelmilerdi. Ermeni vatandalardan hibirisi kulbe kaydedilmemiti.30 Zaten bir Gayrimslimin ttihat ve Terakkiye girebilmesi neredeyse imkanszdr. Gayrimslimler bu konuda Jn-Trklerin engin hogrsne tabidirler. Genel Merkez Kzanlktaki (Bulgaristan) bir yesine u koullar bildirir: Eer Ermeninin biri gelir de, Ben Osmanlym, Osmanizme balym, sizin programnz erevesinde osmanizme Hizmet etmeye hazrm' derse, Mslmanlara ve Trklere zg gnlycelik ve konukseverlik, bu Ermeninin vatanda olarak

27

Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki, ev.Ludmilla Denisenko, Mutlucan ahan, Aras Y. 2005, s 22 28 Cem Uzun, Kemalizm Sol Deil s 34 29 Cem Uzun, Yzleme zaman "Kemalizm sol deil", Resmi tarih tartmalar 1, Ed. Fikret Bakaya, zgr niversite kitapl, 2005, s 11-12 30 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Y.1996, s 65

adlandrlmasn ve ona; 'Ho geldiniz...'denilmesini gerektirir rgtmze gayri mslim Osmanllarn girebilmeleri, ancak bu koulun yerine getirilmesiyle olabilir31 Ermeni Devrimci Partilerine birlik nerileri, ilk olarak Jn-Trklerden geldi; 1906 ylnda Ahmet Rza, Bahaeddin Sakir ve Dr. Nazm Paris'te Hnak Partisi yneticileriyle bulutular. Jntrklerin ilk kez bir Ermeni partisinin temsilcileriyle, var olan sorunlar -Ermeni vilayetlerinin zerklii sorunu da dahil olmak zere- etrafl bir biimde mzakere etmeyi kabul etmesi asndan bu grme ok nemli saylmaktadr. Jn-trkler bu toplantda ok daha yumuak bir tutum izleyerek bir dizi sorun temelinde uzlamaya hazr olduklarn gsterdilerse de ortaya yeni elikiler kt. 32 birlii ncesinde birlik nerileri Ermeni Devrimci Federasyonunun kongresinde tartld ve karara baland. Jntrkler Tanaktsutyun ile bir anlamaya varma iinde ok daha baar oldular. 1907 ylnda Viyana'da yaplan Tanaktsutyun IV. Kongresinde Jntrklerle ilikiler sorunu zel bir oturumda tartlmt. Kongrede alnan karar gereince parti komitelerine, Kanl Padiah'in rejimi ile mcadelelerinde Trk muhalif glerinin her anlamda desteklenmesi grevini vermiti. Tanaktsutyun, kongrede alnan bu karara paralel olarak tm muhalif gleri bir araya getirecek ikinci bir kongre giriiminde bulundu. Bu neri Hnaklarn ve dier partilerin temsilcilerinin yan sra iki Jntrk lideri Ahmet Rza ve Prens Sabahaddin'e de gtrlmt. Jntrk liderlerinin yant olumluydu. 27 Kasm 1907'de Ermeni vilayetlerinde ortak faaliyet gstermek zere bir anlamaya varm olan Veragazmyal Hnak ile Devrimci Hnak partileri yneticileri Tanaktsutyun'un bu teklifini geri evirip btn Ermeni siyasi partilerini bir araya getirecek bir kongre ars yaptlar. Tanaktsutyun, Ermeni partilerinin hepsi birlese de ellerinden bir ey gelmez, nk karlarnda, umduklarndan ok daha gl bir dman var. Bu nedenle Jntrklerle bir anlamaya varmay baarmak ve hedefe onlarn araclyla ulamak kanlmazdr, yorumunu yaparak buna kar kt. Yapm olduklar anlamayla Devrimci Hnak Partisi'ne bal olan Veragazmyal Hnak Partisi de bu kongrede yer almay reddetmiti. Armenagan Partisi ise teden beri dier halklarla ibirlii fikrine kar bir tavr gelitirmiti.33 syanlar glenirken Trk ve Ermenilerden oluan ana muhalefet partilerinin ou 1907'nin sonunda Paris'te topland. Ortak kongrede, isyann politik liderlii bir ileri adm daha atarak hedefi anayasal bir dzen olarak belirledi. Abdlhamit tahttan indirilmeliydi. Bu yolda devrimci aralar kullanlabilirdi. Kongre Tanaktsutyun'un giriimiyle 27-29 Aralk 1907'de Paris'te topland. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin (TC) temsilcilerinin yan sra, Ta-naktsutyun, Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, Armenya (Ermenistan) ve Hayrenik (Vatan) gazetelerinin yazileri, Msr Cemiyet-i sra-iliyesi (resmi organ Lavora gazetesi), Hilafet gazetesi yazileri, Ahd- Osmani Komitesi (Msr) temsilcileri katld. Solcu Makedonsko Odrinska Devrimci rgt (VMORO ya da MD) de, kongrede alnan kararlar sonradan benimsedi. Osmanl muhalif glerinin ilk kongresinde yaananlar gz nne alan Tanaktsutyun rgtlenme brosu, katlmclara gnderdii davetiyelere Osmanl devletinin bamszl ve blnmezlii ilkesi herkes tarafndan kabul edilmelidir ibaresini koymu ve kongrede Abdlhamit kart bir cephe kurulmasna dair pratik sorunlarn tartlacan belirtmiti. Davetiyede kongrenin tartma gndemi iin sorun ne karlyordu: 1. Mevcut rejimin devrilmesi,
31 32

Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s 286 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki s 23 33 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian Ayn yerde

2. Meruti bir ynetimin kurulmas, 3. Nihai amaca ulalmasnda yardmc olacak barl ve devrimci yntem aray. Organizasyon komitesi, katlmclardan bu maddeleri onayladklarna dair bir kabul metni talep ediyordu34 Ancak, bu kongrede Osmanl corafyasndaki muhaliflerin tm temsil edilememitir. Makedon, Rum, Arnavut, Arap rgtleri gibi lke iindeki muhalif glerin ounluu temsil edilmemiti. Ermeni tarihi Meri Koar'n da tespit ettii gibi 1907 Paris Kongresi'nin, ancak Trk-Ermeni muhalif glerinin bir dayanma kongresi olarak deerlendirilebileceini sylemek bile biraz zorlama olur, nk kongreye ne Devrimci Hnak ne Veragazmyal Hnak Partileri katldlar, Tanaktsutyun ise Ermeni vilayetlerinde mutlak bir otorite ve iktidar sahibi olmad."35 Kongrenin son oturumunda alnan kararlarda gelitirilecek ibirlii erevesinde uygulanacak strateji ve yntemler karara balanr. II. Abdlhamit'in yrtt ve lkeyi felakete srkleyen i ve d siyasetin ar bir dille eletirildii ortak bir Bildiriye imza atld. Bildiride, Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren muhalif partilerin topland 27-29 Aralk kongresinin, istibdat rejiminin boyunduruu altnda strap eken ve Sultan II. Abdlhamit'in iledii sular yznden tm dnyann gznde ok kt duruma den Osmanl lkesindeki halklarn birliine ulalaca syleniyordu. Bildiri, btn halklar ynetime kar ortak mcadeleye aryordu: nk ancak imdiki idareyi hemen deitirmekle devletin bana gelen felaket ve paralanmann nne geilebilir. Bunun iin, 1. Abdlhamit'in devrilmesi, 2. Yrrlkteki ynetim biiminin kkten deitirilmesi, 3. Meruti rejimin kurulmas, gereklidir. ngrlenlerin tmnn gerekletirilmesi iin tek koul, btn bu zorluklara yol aan ba sulunun uzaklatrlmasdr. Bildiride hedefe ulalmas iin aadaki eylemler neriliyordu: 1.ktidara kar silahl direni, 2.Silahsz direni -genel grev, devlet memurlar, jandarma gibi grevlilerin katlmyla direniler, vb. 3.Vergi demenin reddedilmesi, 4.Ordu iinde propaganda; askerlere halka ve devrime kar kmamalar konusunda arda bulunmak, 5.Genel ayaklanma 6.koullarla ortaya kabilecek deiik mcadele yntemlerinin benimsenmesi.36 Kongreden sonra genel ayaklanma iin almalar hzlandrld, genel ayaklanma koullarna uyum iin kadrolar oluturulur. Merutiyet'in tesisi iin ortak mcadele konusundaki Bildiri'nin kabulnn ardndan, 1908'in Ocak ayndan itibaren toplu bir isyan hareketini balatmak iin hazrlklara giriildi. zellikle Makedonya'daki Jntrk rgt ksa bir sre iinde ok byd ve yelerinin says 15 000 kiiye ulat. Jntrkler Rumeli'de bulunan Osmanl ordusundaki subaylar yanlarna ekmekle ok byk bir baar elde etmilerdi. evket Sreyya Aydemir'in tanklna gre, 1908 balarnda III. Ordu'da en az 2000 subay TC yesiydi. Baka verilere gre de ayn ordunun 7000 subayndan 5000'i ttihatyd. Tanaktsutyun da 1907 Paris Kongresi
34 35

Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki s 24 . Meri Koar, Artnyano 'turetskiye obestveno-politieskiye otnoeniya i Armyanskiy vopros, (Ermeni Trk Toplumsal Siyasi likileri ve Ermeni Sorunu), Erivan, 1988, s. 124 -125 Aktaran Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki s 25 36 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki s 25-26

10

kararlarnn yaama geirilmesinde Jntrklerden geri kalmyordu. 1908'in ubat ay itibaryla, Bulgaristan'da askeri eitim grm Tanaklar devrimci birlikler oluturmak zere Ermeni vilayetlerine gelmeye balamlard.Tanaktsutyun parti ubeleri araclyla Jntrk yaynlarnn lkeye gnderilmesi ve datlmas salanmt. Bu dnemde Devrimci Hnak Partisi ile Prens Sabahaddin'in Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasnda bir yaknlama gzlenir. Ancak d etmenler, 1909 yl iin ngrlm olan genel isyan srecini hzlandrmtr.37 Jn-Trkler Makedonyadaki gcne gveniyorlard ve bu glerinden cesaret alarak; 1908 Mays'nda ttihat ve Terakki Cemiyeti, almalarn gizli olarak srdrmekten vazgeip, Makedonya'daki duruma hkim ol makarnacyla yaplan toplantda, aa kmay dnmeye balamt. Selanik'te, Avrupa'nn Byk Devletler'ine (Dvel-i Muazzama) Cemiyetin varln ve nfuzunu aklama karar alnd. Byk Devletler'e, Makedonya'daki karkl ancak Cemiyet'in dzeltebilecei ve Avrupa'nn sonu vermeyen slahat abalarndan vazgemesi gerektii sylenecekti. ttihatlar, bir manifesto hazrlayarak Byk Devletlerin konsoloslarna gnderdiler. Byk Devletler'den bir ses kmad: Ne derece gl olduunu bilmedikleri yasad gizli bir kuruluun manifestosuna cevap vermeleri beklenemezdi zaten.38 Reval grmeleri Jn-Trklerin ayaklanmasn hzlandran d etmenlerden biridir, Osmanl mrapatorluu'nda, bu grme, Makedonya konusunda ngiliz-Rus ibirliinin ve mdahalesinin balangc olarak yorumland. Heyecanl ve tedirgin bir hava esmeye balamt;39 Jn-Trkler Rumelinde kayda deer bir rgtllk ve destee sahiptirler. Makedonyann zel durumu da bu destei glendirmitir. Nitekim Jn Trk darbesinden 10 gn nce, Rumeli Genel Mfettii Hilmi Paa Abdlhamide ektii telgrafta; Zat ahanelerine unu arzederim ki, bu taraflarda benden baka herkes ttihatdr.40 5. Manastr ayaklanmas. Trk halkn, Abdlhamitin zulm idaresine kar umumi bir isyana mecburiyet hasl etti. Btn millet arkasndan gidecek ciddi bir hareketi bekliyordu diyerek mahiyetindeki 3 Temmuzda 200 asker ve bir o kadar sivil gnll ile birlikte ayaklanarak Temmuz isyann balatan Resneli Niyazi Bey, Reval grmelerinden sonra gece gzne uyku girmediini syler. stibdat idaresinin zuhur ettii buhran, gnllerin hr yaamaya olan arzusunu gelitiriyor ve halkn birbirine yaklap kenetlenmesi gittike tahakkuk ediyordu. Bundan byle bende de bir bekleme takati kalmamt. Btn halkn gnllerinde yer eden bu arzu ve fikrin tesiri altnda kalm, takadim elimden gitmiti. Yoktan bir ses, millet yolunda almak isteyenlere ruhlar titreten, yksek manasyla Namk Kemal'in: Fedakrn kalr eskr daim kalbi millete msran bu byk iirin ihtiva ettii manay hatrlatyordu. Btn bu elemlerin ruhumu sard bir srada Reval mlakat oluvermiti. Bu toplantda Rusya ve ngiltere tarafndan kararlatrlan neticeyi dnerek gn gece heyecanlar ve helecanlar iinde rpndm. lmden baka bir kurtulu yolu gremiyordum. Nihayet kanlarla dolu grdm ufuk, kararm geleceinde milletin selmeti iin karmda bir k gibi beliriverdi. Evet arzularma nail olma taraflarm kafamdan geirmitim. Kurtuluu fedakrlkta, lmde buluyor, Reval mlakatnn btn Trkln gnlnde yaratt karanl, ancak millete bir lm gze almak suretiyle nihayet bulacan dnerek,
37 38

Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki s 26 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. NuranYavuz, Kaynak Y. 2004, s 16 39 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. NuranYavuz, Kaynak Y. 2004, s 17 40 Fikret Bakaya, Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 ubata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi, tpya, 1999, s 247

11

tesirlerini her grdm mnevverin yznde okuyordum. Hepimiz ve Cemiyete (ttihat ve Terakki Cemiyeti) aza mnevverler memleketimiz iin verilen kt karar renmiti. Hi tenakuza dmedik. Bir ete meydana getirmek fikrini kafamdan geirmeye baladm. Bir taraftan da hazrlanyordum. Aklszca bir bekleme, ok kanl hadiseler hazrlayabilirdi.41 Niyazi Beyi dierleri de takip eder; Daa kmakta, Niyazi'yi, Sadk Bey, Yzba Habip, Ziya, Fahri ve brahim akir gibi bir sr kk rtbeli subay izledi. Bunlarn arasnda en nemlisi, Hilmi Paa'nn kurmay heyetinden Binba Enver adndaki genti.26 Hareketin kahramanlarndan biri olarak isim yapan Eyp Sabri adl subayn ise, Niyazi'ye Temmuz balarnda katld sylenir. Aslnda, Eyp Sabri, 20 Temmuz gn, yani Merutiyet'in ilanndan yalnzca gn nce daa kmtr. 27 Bu kk aptaki askeri bakaldrma olaylarnn nemli yn, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bir an nce harekete katlmasna yol amasdr. Bu bakaldrma olaylar olmasa, dolaysyla Padiah kar harekete gemeye zorlanmasa, Cemiyet, daha bir sre ayaklanmaya etkin olarak katlmayabilirdi.42 Feroz Ahmad, Jn-Trklerin Revale bu kadar nem vermelerini Reval grmelerini, hkmeti devirmeyi ve Byk Devletler'den nce davranp Makedonya'da bir slahat hareketine girimeyi gerekli klan nedenlerden biri olarak gsterebiliriz. Bu olay, Abdlhamit'in gittike artan basksna zaten kar olan merutiyet taraftarlarn, bir an nce harekete gemeye zorluyordu.43 Demektedir Niyazi Beyi izleyenlerden Grenebeli Bekir Fikrinin szleri olacaklarn bir anlamda hebercisidir. Yzba Bekir Fikri u szlerinin altn izer: . Askerlik ile siyasetin (Byk Kumandanlar iin bu iki kuvvet ayrlamaz.) birbirinin ayrlmaz paras olmasna gre bu iki kuvvet milletlerin hayatlarnda vcut ile ruh gibidir. Devletler ilk devirlerde, orta alar ve son yzyllar mstesna olmak zere, son zamann birka senelerinde siyaseti ruh ve askerlii tek vcut sayan bir kural ileyegelmilerdir. Son zamanda ise bilim ve marifet ayrntsz denecek ekilde dnyaya yaylnca aldatmacadan ibaret siyaset nemliliini kaybetmi, askerlik, ruh, siyaset ise tek vcut haline konarak yine ayn kuralla bir inklp olmutur. Bundan byle en akll diplomat arkasnda en kuvvetli ordu bulunduran adam olacaktr. Bu byle olunca, Trk siyasetinin ne gibi olaylar iinde ynetildiini anlayarak askerlik ruhunu ona gre dzenlemek asker dnrler iin bir grevdir. Trk Devletinin siyaseti, bayrann dalgaland blgede deil, dnyann her tarafna yaylan slmn serpildii ufuklarda dolar. Bu halde bu siyasetin arkasnda duracak ordu, ruhunu, karsndaki dman kuvvetlerinin okluuna deil, kutsal gayesinin yksekliine uydurarak besleyecektir. Yalnz Trk olanlar daha zg sahibi olabilirler!44 mparatorluu kurtarmaya soyunan Jn-Trkler muhalefette iken dahi askeri vaziyetin zaafa uramasndan son derece tedirgin olurlar. ttihad ve Terakki'nin 1908 ncesinde eitli rgtlerle muhalefetin ibirliine ynelik giritii mzakere ve pazarlklarda bu karakteri olduka belirgin bir biimde ortaya konulmutu. Mesel, Danaktsutyun ile giriilen mzakerelerde bu rgtn yaplacak ortak eylemlerden birisi olarak teklif ettii "halk askere gitmemeye tevik" teklifine ttihad ve Terakki murahhaslar, lkenin drt bir yandan dmanlarla evrili olduu bir dnemde ordunun her zamankinden kuvvetli olmas gerektii cevabn veri[r].45

41 42

Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat, Haz. Nurer Uurlu, rgnY. 2003, s 200-2001 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. NuranYavuz, Kaynak Y. 2004, s 22 43 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914 s 17 44 Balkanlarda Kuvve-i Seyyare Kumandan Yzba Bekir Fikri, Yay. Hz. Tarihi Aratrmalar ve Dkmantasyon Merkezi Kurma ve Gelitirme Vakf, Belge(Dn-Bugn_Yarn) 1985, s 7 45 M. kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Y. 2006, s 258

12

Bekir Fikrinin dnceleri hayata geecek ttihat ve Terakki, milleti askeriletirecek organizasyonlara girecei gibi, bugn hala ba etmeye altmz siyaseti askerin vesayetine sokma gelenei kalclaacaktr. Zaten Jn-Trklerin Asla zgrlk diye bir sorunlar yoktu. Aslnda, ou Padiahn memuru bu adamlarn zgrlk diye bir sorunu olamazd. Onlar zihinsel daarcklarnda bir 'yama' gibi duran kimi szck ve kavramlar dikkate alnmazsa, konumlar i-itibariyle ve nesnel olarak, zgrlkleri engelleyen taraftaydlar. zgrlk, eitlik, adalet gibi kavramlar ska kullandklarna bakarak, bu insanlar birer 'zgrlk savas' saymak, olaylara egemen snfn, dolaysyla devletin tarafndan bakanlarn bir kuruntusudur. Bunlar syleme ramen, ellerine ilk frsat getiinde mthi birer zgrlk dman olduklarn gstereceklerdi. Trkiye'de, sylemle gerek(retorikle realite) arasnda ayrm yapabilme basireti bir trl ortaya konamad iin, Jn Trkler ve daha sonda onlarn dorudan devam olan Cumhuriyet brokrasinin (egemen snfnn densin) adamlar, sanki birer zgrlk misyoneriymi gibi bir izlenim yaratlmtr.46Talatn savunma mahiyetindeki hatralarnda aadaki szleri sadece retorikten ibarettir. Jn-Trklerin bandan itibaren gizli ajandalarndaki toplumun homojenliinin amalanmas, zgrl ve eitlii doal olarak iermez. Jn Trk hareketi memlekete msavat, hrriyet ve adalet getirmek emelile ortaya atlmt. Bu prensibi temin maksadile Jn Trkler, Araplar, Yunanllar, Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurddaki btn milletleri birletirmeyi bu suretle de sevgili vatann selmet ve terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard. Fakat ihtilli takip eden hdiseler maalesef bambaka bir ehre gsterdi.47 Makedonyadaki olaylarn nlenmesi ve ayaklananlarn tedibi iin Makedonyaya birlikler gnderilir. Birliklerin banda da Hamidin en gvendii paalar vardr. Ancak olaylar Hamidin istedii gibi gelimez Hamidin Makedonyaya gnderdii en gvendii adam olan emsi Paann ittihatlar tarafndan ldrlr. emsi Paa'nn ldrlmesi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin belki de aresizlik iinde att, tehlikeli bir admd. Bir Saray hafiyesinin ldrlmesiyle Osmanl ordusu paalarndan birinin ldrlmesi baka baka eylerdi.48 Makedonyaya yollanan Komutanlar baar salayamaz askerlerde komutanlarna itaat etmezler. Niyazi'nin zerine yollad Tatar Osman Paa'nn da bizzat Niyazi Bey tarafndan daa kaldrlld. Abdlhamid'in iin 'ciddiyetini' anlamasna vesile oldu. Artk ayaklanmann -be densizin eseri olmad ortadayd. 49 Petrosyan, Makedonyann zel durumuna dikkat ekerek ayaklanmadaki baarnn tarihsel koullara denk geldiine iaret eder:Ayaklanmac Jntrk subaylaryle, Makedonya'nn Trk olmayan halklarnn gbirlii etmeleri, merutiyetin ilnyle sonulanacak olan olaylarn, hzl ve hemen hemen hi kansz gelimesinin en nemli nedenlerinden biri oldu. stanbul'daki Rus bykelisi hareketin eletirisini yaparken yle diyordu: Gerek Mslman, gerekse Hristiyan halkn birlikte bir hareketi olmasna ramen, olaylar bir dzenlilik iinde ve imdilik sakin olarak gelimektedir savalardan ve sultan ynetiminin ezgisinden bitkin bir hale gelmi olan Makedonya halklar, yabanc reticiler ve danmanlarn lkelerinde faaliyet gsterdikleri 3-4 yl sresinde; dardan etkili, sonu verici bir yardm gelebilecei umudunu da yitirdikten sonra sultana kar ayaklanm olan Jntrklerin ar ve eylemlerinde, sosyal ve ulusal basklardan, boyunduruktan, ezgiden kurtuluun yolunu grdler. Bu noktada, Jntrkler'in, Trk olmayan Makedonya halklarnn ulusal kurtulu hareketiyle birlemeleri, belirli tarihsel

46

Fikret Bakaya, Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 ubata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi, tpya, 1999, s 247 47 Talat Paann Hatralar, Nereden Ekrem Bolayr. Gven M. 1946, s 14 48 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914 s 23 49 Fikret Bakaya, Yediyz, 252

13

koullara denk dm ya da, baka bir deyile, bu birlemeyi, ortaya kan uygun tarihsel ortam ve koullar olanakl yapmt50 O gnlerin tan olan ve Jn-Trkleri ilk olarak sistemli eletiren gazeteci Mevlanzade Rfat, olaylar yle resmeder: Bu hadiseler mbalaa ile stanbula aks edince padiah ve saray ricali arm, hibir tedbir alamamlard. Bu aralk Firuz Beyde baz Arnavutlara Kanun-u Esasinin hemen ilan ettirilmesini mutezammn saraya telgraflar dahi gndertmeye balamt. Siroz Mutasarrf Reid Paa dahi: Hemen merutiyet idare ilan edilmeyecek olursa, ordunun ve Rumeli halknn veliahd Read Efendi namna beyat edeceklerini yazmt. Velhasl bu, ve buna benzer nmayiler, propagandalar Sultan Abdulhamiti, ve dalkavukluktan baka bir meziyetleri olmayan saray ricalini endieye drm ve nihayet akl ve feraseti, kiyaset ve tedbiri ile tannm olan ve o aralk menkub bulunan apur Celebi denmekle maruf olan Kk Said Paa, saraya davet edilerek rey ve mtalaasna mracaat olunmutu. Said Paa: Meclis-i Mebusann kadndan ve aff- umumi ilanndan baka bir are ve tedbir olmadn, Beyan etmekle, derhal sadrazam bulunan Arnavut Ferid Paa azl edilerek yerine Kk Said Paa getirilip, Meclis-i Mebusann itimaa davet edileceine dair olan beyanname 1324 sene-i maliyesi Temmuzunun nc gnne msadif 1808 sene-i miladiyesi Temmuzunun yirmi nc gn ilan edilmiti.51 6. 23 Temmuz 1908: Olaylarn neticesinde Sultan II. Abdlhamid 23 Temmuz 1908'de u bildiriyle Kanun-i Esasi'nin tekrar yrrle konduunu ilan ediyordu: Anayasann ilan benim zamanmda olmutur; kurucusu benim. Bir mddet grlen lzum zerine yrrlkten durdurulmutu. Nazrlar Kuruluna gidiniz, bunlar syleyiniz ve ilan iin tutanan yazlmasn istediimi bildiriniz.52 Hamidin bu kadar kolay teslim olacan kimsenin beklemedii gibi JnTrkler de de beklemiyordu. ttihat ynetici Hseyin Cahit (Yaln) 24 Temmuz stanbulunu yle resmeder. Kanun-i Esasi ilan edilmi yllardr bu i iin almlardr. Son derece akn ve sevinlidirler; Zht ile, 'yle bir evreye bakalm' diye biraz dolamak istedik. Eminn'ne geldik, Kpr'y getik. stanbul' un her gnk yaam hi bir yanda gnlk grnmn deitirmemiti. Herkes sessiz, iine gcne gidiyordu. Abdullah Zht ile boyuna ne yapacaz? deyip duruyorduk. Bunun byle olmamas gerekeceini duyuyorduk; ama baka trl olmas iin ne yaplabilirdi? Cuma olmasayd, okulu tatil edip be-alt yz ocuu dzenli bir srayla sokaa dkerek Anayasa ve Merutiyet iin bir gsteri hazrlamak belki stanbul havasna biraz can verebilirdi. Ama bugn buna bile olanak yoktu. Vakit leyi bulmutu. Sonunda aklmza bir ey geldi. Asker selmlk treninden dnerken, halk Yenicami merdivenlerine birikir ve askeri seyrederdi. Bu halkn arasna karp barmak ve halk da birlikte bartmak bir gsteri grn kazanabilirdi. Ama halk, kalabal nasl bartmak? Yaasn zgrlk! Yaasn Merutiyet! Yaasn Anayasa! diye kacak bir sese evredekilerin de katlmas ok pheliydi u halde halk bartmak ve bir noktada toplayabilmek iin yalnz bir olanak ve yol vard. Padiahm ok yaa! diye haykrtmak. Bir alkanln gdsyle kalabaln buna katlmas olaslk iindeydi. Bu bar hi olmazsa halkn bir honutluunu anlatrd. stanbul'un bir ey duymu olduunu gsterirdi Bando iitildi, atllar yaklat. Yenicami avlusuna saptlar. Merdivenlerin nnden geerken isiz gsz, ilgisiz ve habersiz seyirci ynnn arasndan bir ses ykseldi:
50 51

Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s 311 Mevlanzade Rfat, Trkiye Inklabnn yz,Mevlanzadenin bu eseri tam metin olarak yaknda Belge Uluslararas Yaynclk tarafndan yaynlanacaktr. 52 Fikret Bakaya, Yediyz, 252

14

 Padiahm ok yaa! Bunun bir yanksym gibi biraz teden ikinci bir ses: -Padiahm ok yaa! Ve -oh, ok kr! arkadan, hep birden bir bar: Padiahm ok yaa! te stanbul'un Merutiyeti alklamas (karlamas!) imdi baka yanlar da dnmeliydi. Her eyden nce bir enlik, bir bayram havas yaratmak gerekiyordu. Bunun iin matbaaya bir bayrak asmay uygun grdk. kdam gazetesine Trk bayra ekildi. Karabet de dkknna bayrak ast Yalnz Babli caddesinin donanmas yetmezdi. stanbul'un her yan uyanmal, zgrl alklamayyd. Bunun iin Ahmet Cevdet Bey, kdam matbaasnda haber toplayc olarak alan ve Acem Hseyin denilen bir genci ehzadeba tarafna gnderdi. Bu, oradaki ayc dkknlarna urayacak, zgrlk ve merutiyet geldiinden sz ederek onlar bayrak ekmeye aracak, zendirecekti. Hseyin, ehzadeba taraflarn dolatktan sonra, akama do-M matbaaya dnd. Yenicami merdivenlerindeki o uyuuk gsteri haberi ehzadeba'na gidinceye kadar inanlr, nemli bir varlk almt. Gene de herkes kararszlk, kayg ve korku iindeydi. Hs e yi n ' i n , ok yerde, szlerini dinlemek bile istememilerdi. stelik bazlar: - Bizi kkrtr da sonra gider jurnal eder misin? diye kendisini kovmulard Babli caddesine aslan bayraklar, polisin gznden kamad. Bir komiser gelerek Cevdet Bey'den matbaann niin donandn sordu. Cevdet Bey cevap verdi: Merutiyet ve Anayasa duyuruldu da onun iin!... Zafer kazandktan sonra bayrak asmyorduk. Bayrak asmakla zafer kazanyorduk! [bugnde bayrak ayn ilevi grmekte]53 Takibeden gnlerde byk bir ynetim boluu doar. Padiah'n birdenbire direnmekten vazgeip teslim olmaya karar vermesi, gerek lkeyi, gerekse brokrat kadroyu byk bir kargaala drr Hkmetin morali bozulmu, brokratik mekanizma hemen hemen tmyle alamaz hale gelmitir. stanbul; sahipsiz, bo bir da ba durumunda gibiydi. Hkmeti temsil eden makamlar ortadan kaybolmutu Kolluk kuvvetleri yoktu, hkmet susuyordu. Hala bir hkmet, padiah var myd? Belli deil.54 Nfuz ve glerinin snrn kestiremeyen kabine yeleri, btn inisiyatiflerini kaybetmilerdir; te o gnden itibaren stanbulda bulunan Selanik avdetiler kitlesi, Trk ve slam ziyy ve kyafetiyle faaliyete balayp nmayiler tertib, sokaklarda nutuklar irad, mheyyic beyannameler ner ederek ortal velveleye vermilerdi. Halk; ve bilhassa saray halk byle eylere alk olmadklarndan btn btn arp sz ayaa drm, cemiyet namna treyen bir ok ehas, hkmete mdahaleye, ve saray ricalini svmeye balamlard. Velhasl merutiyet nikab altnda umur-u devlet rezil ahslar heyetinin eline gemi, kanun yerine ttihad ve Terakki cemiyetinin tasallut ve tahakkm kaim olmu, sarayn tahakkm ve tasallutuna rahmet okutmutur. Sarayn casuslar, hafiyeleri cemiyete intisab ederek birer kahraman- hrriyet kesilmi, hasl olan anariyi takviye eylemilerdi!..55Sadece Makedonya ve Bakentte deil tarada da ynetim felce uramtr. Trabzonlular, valilerine iten el.ektirilmesini, aksi halde onu zorla makamndan indireceklerini sylyorlard. Halkn isteini reddettiinde kacak olaylardan ekinen Dahiliye Nazr Memduh Paa, valinin iine son verdi. Konya ve Bursa'da, Abdlhamit'in hafiyeleri hap53

Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar, T. Bankas Kltr Yaynlar, Y. Haz. Rauf Mutluay, 1976, s 7-8 54 Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar s 15 55 Mevlanzade Rfat, Trkiye Inklabnn yz,

15

sedilmekte, kovulmakta; rveti, yetersiz memurlarn listeleri valilere sunulmakta, iten atlmalar istenmekteydi.56 23Temmuz 1908'de Merutiyetin yeniden ilan edilmesi, ttihat ve Terakki Cemiyeti iin beklenmedik bir baardr. Sonradan rendiime gre Selanik'teki dernek, Abdlhamid'in Anayasay uygulayaca zerine Selnik'e ektii telgrafn bir hile olmasndan phelenmiti. nk Selanik'te 23 temmuzda (10 temmuz 1324) Merutiyet bayram yapld halde o gn stanbul derin bir sessizlik iinde kalm, ancak ertesi gn iki satrlk, bilinen bildiri gazetelerde yaymlanmt. Onun iin Edirne'den stanbul ynne doru olan yerlerde Merutiyetin adnn bile anlmadm haber alan dernek, sorunu aratrmak iin stanbul'a Rahmi Beyi yollamt.Sessizce stanbul'a gelmi olan Rahmi Bey, ak Servetifnun kapsndan ieri dalm, kalabala karm ve orada Merutiyet kuruculuu ss takman, barp aran dzmece elebalar grnce aknla dmt. Oradaki gzlemi sonucunda gazetelere dernek adna bildiride bulundu ve stanbul'da kimsenin dernek adna sz sylemek ve hareket etmek yetkisini tamadn halka duyurdu. Oysa stanbul'da da Terakki ve ttihat Cemiyeti adna sz syleyen bir dernek ubesi vard.57ube vardr fakat etkisizdir Jn-Trkler etkiyi azamiletirmek iin nemli ahsiyetlerinden birini stanbula gndermilerdir. Pariste de durum farkl deildir. Jn-Trklerin Paris kanad da olanlara inanamaz. Merutiyetin ilan srasnda Avrupa'daki Jn Trk'ler her eyden gafil ve kongre dzenlemekle megul ve Rumeli'de gerekleen ayaklanma harektndan habersiz bulunuyorlard. Hatta Merutiyetin ilan edileceine ihtimal veremeyen Paris'teki Jn Trkler askeri isyann kaplam derecesi hakknda birbirlerinden bilgi edinmek hevesine dmler ve ilk zamanlar ilgi gstermeye bile cesaret edememilerdir. Nitekim, Ahmed Rza Bey hibir iddia ne srmeden alelade bir yolcu gibi, Prens Sabahaddin Bey'den ok sonra, stanbul'a gelmi ve Bakrky'de trenden inmitir.58 Oluan boluu Jn-Trkler dolduracaktr. Ya da baka trl sylersek bu iktidar boluunda, iktidar Jn-Trklerin avucuna dmtr. nk en gl rgte -Cihet-i Askeriyeye- ttihat ve Terakki egemendir. Yeterli otorite ve saygnla sahip biricik unsur, ttihat ve Terakkidir. Selanikten gelecek ekip bakentte herkese tek tek biat yemini ettirecektir. Herkes Jn-Trk otoritesine boyun eecektir. Ancak Jn-Trk kadrolar, iktidar almakla birlikte sorunlarn stesinden gelecek biliten yoksundurlar. Zaten byle bir bilinleri de olmas imkanszdr. Yukarda da belirttiimiz gibi, sorunlara iktidar asndan bakmalar sorunlarn stesinden gelmede en nemli handikaplardr. ktidar muhafaza noktasndan bak JnTrkleri sre ierisinde daha ok hrnlatracak, nihayet dnyann gz nnde, iktidar devraldklar istibdat rejiminden kat be kat stn bask ve kymlara girieceklerdir. Jn Trkler'in ounluunu, toplumsal bir deiiklik yapmak istemeyen tutucu bir kitle meydana getirmekteydi. 1908 hkmet darbesi, devrimci bir hareket olarak nitelenemez; nk deildi. Ama, otuz iki yl nce kabul ettirilmi olan bir Anayasay geri getirmek ve bu yoldan devleti kurtarmakt ttihat ve Terakki, 19. yzyl slahat hareketlerinin ve zellikle Gen Osmanllar'n izgisinin bir uzantsdr. ttihatlar da Gen Osmanllar gibi yalnzca mparatorluun nasl kurtarlaca sorunuyla ilgilenmilerdir Jn Trkler, mparatorluu meydana getiren eitli unsurlarn ikyetlerinin kt idare, bask ve zgrlk olmamasndan ileri geldiini dnyorlar, bu honutsuzluun nedenleri, Anayasa ve parlamenter rejimle ortadan kaldrlnca Trk milletinin kurtulacan sanyorlard. Bu, toy, saf olarak nitelenecek bir mantkt. Hayatlarnda bir kere olsun bir meclis nasl toplanr, neler tartr grmemilerdi. Ama Anayasaya ve Meclis'e, bir muskaya inanr gibi,
56 57

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914 s 31 Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar s 17 58 Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y. 200, s 315

16

gizliden gizliye inanyorlard.59 Feroz Ahmad Jn-Trklerin iktidara el koymasn darbe olarak nitelerken-ki darbedir-, Jn-Trklerin dncesinin naifliine vurgu yaparak onlar masum gstermeye alr, halbuki Jn-Trkler masum deillerdir. ktidara el koyarken gizli ajandalar vardr. Bu ajanday adm adm uygulayarak imparatorluu Trklerden mteekkil homojen bir yapya kavuturmaya zorlarken yzyln en byk kymlarn gerekletireceklerdir. Bu homojenletirme srecini tamamlamak ardllar, ikinci snf ttihatlar olan Kemalistlere, yani ikinci Jn-Trk iktidarna nasip olacaktr. Birinci Jn-Trk iktidarnda Ermeniler soykrma uratlrken, kinci Jn-Trk iktidarnda 1 milyon Helen kkenli vatanda mbadele ad altnda lkeden kovulacaktr. Kemalistler ttihat ncllerinin gizli gndemini uygulamaya devam ettirmilerdir. Balangta 1 milyon Helen kkenli vatandalarndan bu kadar kolay kurtulacan ummayan Kemalistler nce Helenleri blmek iin erken dnemde Tk-Ortodoks kilisesinin kurulmas karar aldlar.60 Herhalde milli bir grev iin Hristiyan kilisesini ilk kez bakanlar kurulu karar ile kurmak Kemalistlere nasip olmutur. Bu milli kilisenin kurucusu Papa! Eftim Erenerol da 12.2.1946 tarihinde Bakanlar kuruluna olu Turgutun askerlikten muaf tutulmasn isteyen bavurusunda, kilisesini tarif ederken, kilisenin milli vasfnn altn izer. Szne: Asla dinsel deil, yalnz ulusal ideal ile kurulan kilisemiz61 diye sze balamaktadr. Ancak Milli kilise milli grevden kamaktadr. Bu kilisenin bu gn Ergenekon eteleriyle birlikte anlmas anlamldr. Lozanda mbadele ad altnda Helen kkenli vatandalarn kovulma frsat ktnda ise; 22.7.1923 tarih ve 2615 sayl kararla Bar yaplp normal hale dnnceye kadar Mslman olmayanlarn din deitirmek iin yaptklar mracaatlarn kabul edilmemesi62 karar alnacaktr. Bu karar kurdurulan kilisenin baarszl ve hibir kaak olmadan Gayrimslimlerin kovulmasnn amalandna iaret eder. Aslnda 1907 ylndaki birlik kongresinde Jn-Trklerin iktidarlarnda bir toplumsal deiiklik yapmayacaklarna dair niyeti Ahmet Rza Bey tarafndan aa vurulmutur ancak kongrenin Ermeni kanadnn tepkisi nedeniyle niyet soumaya terkedilmitir. kongrede celse aldktan sonra hazrlayc komite tarafndan hazrlanan gndem grlrken hi beklenmeyen ve lzumu anlalamayan bir anda Ahmet Rza Bey sz alarak, hilafet ve saltanat haklarnn kongre tarafndan kabul edildiinin hemen ilann istemitir. Kongrenin Ermeni kanad tepki gstererek: Biz burada saltanat ve hilafetin hakkn korumak iin deil, mazlum Osmanllarn gasp edilmi haklarn geri almak, amacyla toplandk. Padiahn kendisini koruyacak paras, askeri ve hafiyeleri vardr. Dolaysyla bir ihtilal kongresinde hkmdar hukukundan bahsetmek, 'ihtilal' kelimesinin ierdii anlam ve ruhu anlamamak demektir. Burada bou bouna tartmakla veya ara sra gazete karmakla amaca ulalamaz. Bo yere milleti ve kendimizi aldatmayalm. Bu szler Ahmed Rza Bey'in dncelerine uygun gelmediinden hemen bakanlktan istifa ederek krsden ayrlmtr.63 Ahmet Rznn nergesi Jn-Trklerin niyetinin gstergesi olarak okumakta saknca yoktur. Jn-Trklerin toplumu dntrmek gibi, devrim gibi bir niyetleri yoktur. Zaten bilinleri gerei olamazd da. Ancak Jn-Trklerin nlerindeki en byk engel iktidar almak iin yrttkleri muhalefet srasndaki zgrlk, eitlik, kardelik,adalet sylemleridir: ktidar kontrol altna almay amalayan, bylece devleti, dolaysyla kendi karlarn kurtarp kollayacaklarna inanan dik kafal, inat ttihatlar, znde toplumsal deiiklik yapmak hevesinde olmayan tutuculardr; iktidara yrrken gelitirdikleri sylemler
59 60

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914 s 33 Trk-Ortodoks Kilisesi 1.5.1921 tarih ve 825m/94-26 sayl kararla milli grev iin-cra Vekilleri Heyetince kuruldu BCA 030.18.1.1/3.18.14 61 BCA 030.10.0.0/109.732.29 62 BCA 030.18.1.1/7.25.17 63 Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y. 200, s 289

17

ise, gerekte amalarn merulatrmak zere kullandklar birer ara... Nitekim ilk frsatta bu kavramlarn altn doldurmak yerine, kavramlarn kendilerine bile ne denli dman olduklarn aa vurdular.64 Verilen bu szler Jn-Trklerin ayak badr. Aslnda sz konusu rgtn teorikideolojik dayanaklar kendinden ncekilerden farkl deildi. Onlar da dnyada olup bitenleri ve olup bitenlerin gerek nedenlerini anlamaktan acizdiler. Bir kere, geleneksel ideolojiden kopmu deillerdi; dolaysyla tadklar bilin, melez bir bilinti. Bat stnln, baz kanunlar, parlamento, kimi haklardan vb. ibaret sayyorlard. Dolaysyla orada olanlar kendi lkelerine ithal edilir, Kanun-i Esasi geri gelir, mutlakyet rejimi yklr, yeni baz kanunlar yaplrsa vb. sorunlarn zleceini sanyorlard. Kafalarndaki temel sorun da bu devlet nasl kurtulurdan ibaretti. Muhalif olduklar Padiahla aralarndaki fark, devlet nasl kurtulur sorusuna verilecek cevapta dmleniyordu. Gen Trkler, merutiyete mstenit Osmanll, II. Abdlhamid ise istibdada dayanan slamcl savunurken, ayn maksad, yani mparatorluun btnln kollamakta idiler. Bu soruya verdikleri cevaplar btnnde ska kullandklar kavramlar da 'Osmanl Milleti' (bununla Osmanl tebaas olan tm unsurlar kastediliyordu), 'Osmanllarn kardelii', 'Osmanl Vatan' gibi kavramlard Jn Trkler, ne olduu pek ak olmayan, mphem bir Osmanllk ideolojisinden hareketle, devlet nasl kurtulur sorusuna cevap aryorlard. Ama sylemlerinde, asl zgrle, demokrasiye, eitlie vb. ihtiyac olan emeki halka gnderme yapmyorlard. Onlara gre halk hibir ey yapamazd. yleyse halk kurtarma misyonu 'halkn yararn' bilen despotlarn eseri olabilirdi. Aslnda mutlaka gzden kamamas gereken nemli bir husus, yeniliki-batc Jn Trklerin halktan bahsettikleri zaman bile asl kastettikleri, bir feti haline getirdikleri kutsal devletleriydi... Halkn demokratik ynetime hazr olmadn dnyorlard. yleyse bu ii, halk adna bir 'siyasal nderlik' stlenmeliydi. Bu i iin en uygun durumda olann da kendileri olduuna inanmlard. Bu mantk kkl ve yaygn bir anlay temsil ediyor: Halk henz demokrasiye hazr deil, eitilmesi gerekir. Eitecek olanlar da kendileri olduuna gre, buradan halkn hibir zaman demokrasiye hazr olmayaca sonucu kar... Oysa, daha Jn Trkler bu dnyada yokken bir Alman dnr ve devrimcisi, asl 'eitenlerin eitilmeye ihtiyac vardr demiti...65 Jn-Trk iktidar dneminin uygulamalar sadece kapitalizme eklemlenmek iin yaplan revizyondan ibaretir. Bu revizyon ikinci Jn-Trk dnemi olan Kemalist rejimin uygulamalarn da kapsar. Nitelik olarak ayndrlar. Ayn politikann eseridirler. Genellikle, Abdlmecid'in Glhane Hatt Hmayunu'nu ilan ettii 1839 ile Abdlhamid'in Kanun-i Esas'yi rafa kaldrd 1878 yllan aras, Tanzimat dnemi olarak adlandrlr. Oysa bir kapitalistleme sreci perspektifinden bakldnda Tanzimat dneminin Abdlhamid, ttihat ve Terakki ve hatta Cumhuriyet dnemlerine kadar uzatlmas gerekmektedir. Baka bir deyile, Tanzimat reformlan ile Mustafa Kemal'in inklpl arasnda bir fay hattnn olduunu grmek gerekmektedir. Bu ana omurga erevesinden bakldnda, Merutiyet'in ilan, olsa olsa bir siyasal geliine veya yllar ncesinden kabul edilmi ama uygulamas durdurulmu olan anayasann, dnemin siyasal talepleri erevesinde yeniden uygulamaya konmasna karar verilmesi olarak deerlendirilebilir. Ya da farkl bir ifadeyle, Merutiyet'in tekrar ilan (II. Merutiyet), en fazla, Yeni Osmanllar'm taleplerinin 1908 artlarndaki yeni bir tezahr olarak deerlendirilebilir.66 Trklk de bu dnemsellikten azade de deildir. Bu gelimelere bal olup bu deiikliklerle atba gitmektedir. Bir kltrel akm olarak Trklk deil, ttihat ve Terakki, daha Jn Trkler ortada yokken 1860'larda belirmeye balamt. Ahmet Vefik, Sleyman, Mustafa Celalettin Paalar Trklerin dili ve kkeni konusunda z64 65

Pervin Erbil, ttihat Dnce ve Eylemin Anatomisi, Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 190 Fikret Bakaya, Yediyz, 246-248 66 Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 49

18

gnlk savlan, ileri srdler. Mehmet Emin Yurdakul bu dnem Trklnn ilgin niteliini, ulus, milliyet, din ve rk elerini zde tuttuu Ben bir Trkm, dinim cinsim uludur trnden dizgelerde ortaya koydu. Tmden kltrel nitelikte olan bu Trklk akm, o zamana kadar Osmanl devletinde moda olan her ey nereden geliyorsa, oradan geldi. Yani batdan.67 Trk milliyetiliin kavramnn Kemalist dnemde yerleik bir kelime haline gelmeden nce, ideolojik zemini Osmanl devlet adamlar ve tarihilerince hazrlanm bulunuyordu; Tanzimat ve onu izleyen Abdlhamid dnemlerinde bataki devlet adamlar Osmanllk sylemini srdrmelerine karn Trklk balamnda dnmeye baladlar. Aydn brokrat trne iyi bir rnek Ahmed Vefik Paa'dr (1823-1891); yksek rtbeli bir subay olan Ahmed Vefik Paa, Bursa valilii srasnda Trk tarihini derinlemesine incelemi, Moliere'i Trke'ye tercme etmi ve halk tiyatroya gidip eserini izlemeye mecbur klmtr. Ayn zamanda tarih yazmyla ilgili almasyla, bilhassa da Trk tarihini Osmanl tarihinden ayr ele alma hususunda yapt vurguyla tannr; bu, Cumhuriyet'in ilk yllarnda hayli uralan bir tema olacaktr.68 Jn-Trkler iin, Devletin toplumsal yapdaki ayrcalkl yerini korumak iin devleti ele geirmek ve savunmak ncelikli bir nem tayordu. Devlet yapsal hakimiyetini kaybettii takdirde, brokras imparatorluu kurtaracak bir konumda bulunmayacakt, ayrca kendi snf karn da koruyamayacakt Bylece devleti kurtarmak, geleneksel dzeni brokrasinin ayrcalkl konumunu deitirmeden korumann sembolik forml oldu.69 Yoksa itiraf ettikleri gibi devletle birlikte kendileri de batacakt. 1908de Jn-Trkler eylemi syle zetlenebilir: Meruiyetini Batda arayan Mslman-Trk brokratik burjuvazisi ile Bat ile ticaret yaparak gelien ve bu ilikiden beslenen Gayrimslim ticaret burjuvazisinin kar karya geldii Osmanl sosyal formasyonunun melez ekonomik-sosyal yapsnda yaplan tuhaf devrimde, btn abalar, devleti kurtarma adna yzyllardr sregelen ayrcalklarn kaybetme tehlikesi iine giren Mslman-Trk brokratik burjuvazisinin kendisini kurtarma abasdr. Zaten ttihat ve Terakki anti-emperyalist karakter tayan bir hareket de deildir, Jn Trkler kendilerini Avrupann rahatszln ortaya koyan milliyetiler olarak deil, Avrupa sahnesinin oyuncular olarak grmektedirler, Bu nedenle, baarlar Avrupa bakentlerinde herhangi bir kaygya da neden olmamtr, tam tersine Merutiyetin ilan Avrupada son otoriter rejimin yklmas saylarak olumlu karlanmtr.70 Jn-Trkleri de ksaca tarif etmek gerekirse, Jn-Trkler ok etnili imparatorluu ulusdevlete evrilten siyas bir kadrodur; ttihat ve Terakki Partisi (TP), Trk milliyetiliinin kurucu partisidir ve 1. Dnya Sava yenilgisi nedeniyle tarihe karm grnse bile, baz nderleri Kemalistler tarafndan aslm olsa bile, btn nemli toplumsal projelerini ve niter bir ulusal devlet yaratma hayalini Trkiye Cumhuriyeti devralm ve hayata geirmitir. Maliyeti ar ve ok kere insanlk d uygulamalar ierse de, genel olarak bunda baarl olunduu bile sylenebilir. Ksmen baarl olunan, Krtleri asimile ederek eritme hedefi, dnda...71

67 68

Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii, Resmi deoloji D Bir nceleme, Bilgi Y. 1993, s 53 Selim Deringil, Simgeden Millete, II. Abdlhamidden Mustafa Kemale Devlet ve Millet, iletiim, 2007, s 266-267 69 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve snflar, letiim Y. 1995, s 78 70 Sait etinolu, Sermayenin Trkletirilmesi, Resmi Tarih Tartmalar-s Ed. Fikret Bakaya, zgr niversite Kitapl,2006, s 91 71 Ragp Zarakolu , nsz, Resmi Tarih Tartmalar-3, ttihatlktan Kemalizme s 7

19

7.Jn-Trk iktidarnn pekimesi ve ttihat Gelenein Kalcl: Hamid rejiminin devrilmesini balangta, tm muhalifler bir bayram gibi karladlar. Tm rejime muhalif Osmanl unsurlar 1908e ve Kanun-i Esasinin yrrle konmasna nemli anlamlar yklediler, Ancak ok zaman gemeden yanlacaklarn anlayacaklard fakat ellerinden bir ey gelmeyecekti; 1908'de Ermeni partileri Selanik Komitesi'nin tasarlarndan haberdar deildi ve siyasal durumdaki ani altst olu onlar hazrlksz yakalad. Bakentteki tm Ermeniler zgrlk sarholuuna kapldlar. Bugnden yarna dmanlklar ve rklar arasndaki ayrmclk ortadan kalkm gibi grnd. Herkes kendini tmyle Osmanl vatanda sand. Osmanl mparatorluu topraklarnda haftalar boyunca byk bir kardelik bayram yaand. Bu ani dnm karsnda aknla den Avrupal gazeteciler birbiriyle yarrcasna deiik enlikleri betimliyorlard: Bu gsterilerden en dikkat ekici ve en nemli olan, n sralarnda daha henz serbest braklm mahkumlarn yrd uzun bir kortejin zmir sokaklarnda akp gittii, 3 Austos akam yaplan yrytr. iek tarlas gibi sslenmi bir araba zerinde ok gzel bir Ermeni kz birbirinin elini tutmu bir Trk askeri ile bir Ermeninin balarna elenk takyor; dier bir araba zerindeyse, bir Mslman, bir Ermeni, bir Rum ve bir Yahudi baka bir sempatik grup oluturuyorlard. Bunlar ok yeni, tpk zgrlk, eitlik, kardelik szcklerinin yazlp izilmesi gibi, askeri bando tarafndan alnan Marseillaise mar gibi, haftadan beri Merutiyet Trkiye'sinde grlp iitilen her ey gibi yeni olaylard.72 Bu arada garip olaylarda olmuyor deildi; 1908'de Merutiyet ilan edildikten sonra her milliyetten Osmanllar cokuyla 'Hrriyet'i kutluyordu. Bir nmayi srasnda krsdeki konumacya kalabalk, "Bize Merutiyeti anlat, nedir merutiyet?" diye haykrd. Soruya hazrlksz yakalanan konumac yle cevap verecekti: "Merutiyet yle bir eydir ki, bunu biImeyen eektir!"73Ancak sre sonunda merutiyeti ciddiye alanlar hsrana uratlarak eek yerine konacaktr. 1908 Osmanl halklarnda byk bir sevin yaratmtr. Jn-Trkler taban toplumda yaratabilmek iin btn Osmanl halklarn kucaklyor ve eski rejimin aclarn paylayor grnmekteydi. En heyecan verici olan 9 Austos Pazar gn stanbul'da gerekleen gsteriydi: Harb Okulu rencilerinin ars zerine kalabalk bir halk topluluu Feriky Ermeni mezarln doldurdu ve 1896 katliamlar kurbanlarnn cesetlerinin gml olduu mezarlarn nnde sayg duruunda bulundu. Bu soylu harekete Ermeniler 13 Austos Perembe gn, Sultan Abdlaziz'in otuz yldr yasakl olan zgrlk Mar ile Osmanl ulusal marn kendi aksanlanyla syleyerek Ermeni halkn Taksim meydannda toplanmaya armakla yant verdiler; burada ardarda yaplan konumalarda Trk ve Ermeni ehitleri yanyana anlarak dayanma ve kardelii ycelten konumalar yapld. Srgnde bulunduu Paris'ten dnen Ermeni avukat Zohrab ve bir nceki gn am srgnnden dnm olan Mareal Fuat Paa uzun uzun alklandlar. Haykrlyor, sevin gz yalar dklyor, kucaklalyordu.74 Ancak bu balay 9 ay sonra tarihe karacak. 31 mart 1909 da, Jn Trkler gizli gndemlerini ok rahat uygulama ansn yakalayacaklardr. 31 mart ile birlikte uygulayacaklar skynetim btn muhalifleri susturaca gibi muhaliflerin faili mehul cinayetlerle ortadan kaldrma gelenei gelitirecekler. E zamanl Adana Katliam da unsurlara bir gzda olarak alglanmaldr. Zaten ttihat ve Terakkinin gznde eitlik talepleri, imparatorluu datan ve paralayan bir nitelie sahipti75 Feroz Ahmad, Gayrimslimlerin bu cokusunun herhangi bir rejimin Hamid istibdadndan daha kt olamayaca varsaymna dayandn syler, ancak gayrimslimler bunda yanlmaktadrlar. Rum ve Ermeniler bunu ksa zamanda yakc
72 73

Yves Ternon, Ermeni Tabusu s 203-204 Sefi ngider, Kurulu ve Kurucu, Aykru, 2003, s 31 74 Yves Ternon, Ermeni Tabusu s 204 75 Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu,mge K. 2002, s 112

20

olarak duyarken, Museviler kendilerini Jn-Trklerle zdeletirirler. Museviler arasnda Tekin Alp (Moiz Kohen) gibi Trk milliyetiliinin ideologlar karcaktr. Abdlhamit

istibdadnn yklmas karsnda gayrimslim cemaatlerin balangta kapldklar sevin, herhangi bir rejimin eskisinden daha iyi olacana inanmalaryla aklanabilir. Eer yeni rejim, Prens Sabahattin'in vaat ettii gibi liberal olur ve ynetim de adem-i merkeziyet ile zel teebbse dayanrsa, tabii ki daha iyi olurdu. Kmil Paa'nn Sadrazamla getirilmesi (Austos 1908), ttihatlarn deil, Liberallerin iktidara gelmekte olduu izlenimini yaratm olmaldr. Oysa durum byle deildi. TC temel siyasal rgt olarak ortaya kt ve Merutiyet'in bekisi roln oynad. ktidar dorudan ele almasa bile, Cemiyetin yeleri tahtn arkasndaki gerek iktidar sahipleri kendileriymi gibi hareket ettiler ve hkmeti ok defa ttihat politikalar izlemeye zorladlar. Rum ve Ermeni liderler, ksa zamanda, ttihatlarn emellerinin kendi geleneksel ayrcalklar ve uzun vadeli karlaryla uyum iinde olmadnn bilincine vardlar Merutiyet hareketiyle ye zellikle de ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle kendini zdeletirenler, yalnzca Yahudiler oldu.76Rum ve Ermeniler Birinci Jn-Trk dneminde Jn-Trk zihniyetini ac bir ekilde hissederken, Museviler de Jn-Trk zihniyetini, Kemalist dnemde yakc bir ekilde az sayda kalan Hristiyanlarla birlikte anlayacaklard. Ternon, bu ksa sreli bayram u szlerle tanmlar: Irklar arasndaki barn lirik yanlsamas ok ksa mrl oldu ve Ermeniler deienin sadece balarndaki efendi olduunu ok gemeden anladlar.77 Jn-Trklerin ne olduunu anlayamadklar bu ksa zgrlk dneminde [G]ayrimslim burjuvazi arasnda gerekten de kltrel bir rnesans balatmt. Sansr ve istibdat dneminden kan Hristiyanlar toplumdaki yeni yerlerine uygun kltrel ifade biimleri bulacak durumdaydlar. Bu kltrel canlanmada en aktif gruplar Rumlar ve Ermenilerdi. Tiyatro, edebiyat ve gazetecilikte, yeni oluan devlet-d alann snrlarn zorlayan patlamalar grld. 1908 ve 1914 arasnda sadece Ermeni topluluklar iinde 200'den fazla gazete yaymlanmaya balamt. Rumlarn kltr ve eitim hayatnda da benzer bir canllk grld. Bu gecikmi aydnlanmay siyas ifade zgrl takip etti. Hkmet, ksa bir sre iinde kendisini Osmanl sosyalistlerinden din ayrlklara kadar uzanan geni bir yelpaze iinde yer alan rgt ve yaynlarla kar karya buldu. Sekin brokratlar snfnn kavramsal dnyas, ellerinde Yunan ve Osmanl bayraklaryla Fransz iverenlere kar greve giden Rum Ortodoks iileri nereye oturtacan bilemiyordu. Aslnda, devletmerkezli bir imparatorluun ynetici snfnn perspektifi, burjuva zgrlkleri nosyonunu szlerle savunsa bile, bir btn olarak zmseyememiti.78 Ancak JnTrkler durumun farkna varp, mdahale edebilecek konuma geldiklerinde en sert tedbirleri alacaklardr. kr Haniolu Jn-Trk hareketinin genel kabul edilenin aksine bir halk hareketinden uzak olduunu ve halkn Hamidin devrilmesi karsndaki sevincini ifade etmesinden honut olmadn vurgulayarak, Hamidin ardllarnn da ayn bask ve yasaklama yntemini yrrle koyduklarn kaydeder: Son zamanlarda rabet gren bir yaklamn tersine 10/23 Temmuz bir halk hareketi olmaktan olduka uzakt. htillin son gnlerinde ve sonrasnda ahali tarafndan gerekletirilen gsteriler, bu eylemin asker ve sivil brokrasinin alt tabakalarn davasna kazanm bir entelekteller grubu tarafndan planlanp gerekletirildii gereini deitirmez. Nitekim bu gsterilerden fazla honut olmayan ttihad ve Terakki Cemiyeti ksa bir sre sonra yaynlad Herkes inin Gcnn Bana Dnsn beyannameleriyle bunlara set ekmek konusundaki kararlln ortaya koymutu.79 Anadolu htilli de benzer bir yol izlemi ve baarya ulatktan sonra brokratlar dnda harekete
76 77

Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay (Baltal) Kaynak Y. 1999, s.87 Yves Ternon, ayn yerde 78 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve snflar, letiim Y. 1995, s 86-87

21

destek verenlerin siyasete katlmlarnn asgar seviyede tutulmas yolunda admlar atmt. ttihad ve Terakki'nin bu alanda gsterdii kararllk aslnda 1908 Ihtilali'nin ilgin ve fazla zerinde durulmayan bir niteliini de ortaya koymaktadr. Bu eylem aslnda status quo'nun temel ilkelerinin devamn arzulayan, II. Abdlhamid rejiminin bu dzenin srmesini salamakta yetersiz kald iin deitirilmesini arzu eden ve muhafazakr eylemcilik olarak tavsif edilmesi uygun bir fikr arka plana sahipti[r].80 Haniolu bu arka plana rnek olarak Samipaazade Sezai Beyden rnek vererek, status quonun baskya gebe olduunun altn izer: Sami Paazade Seza Bey, Danak temsilcilere Biz asla Kzllar (1871 Paris Komn'ne atfen) haline gelemeyiz uyarsn yapyordu. Benzeri ekilde VMORO ile yaplan mzakerelerde Jane Sandanski liderliindeki sol kanat ile anlaldnda, istenilenin sosyalist bir idare tesisi deil devletin kurtarlmas olduu ehemmiyetle vurgulanyordu. Bir anlamda 10 Temmuz, btn ihtillleri sona erdirecek bir ihtill yaparak mevcut status quo'nun deimesini nlemeyi amalayan bir eylem nitelii tayordu. Siyas rejimin deimesi liberal fikirler erevesinde deil bu rejimin bir ayrnt olduu status quo'nun, yani temmiyet-i mlkiyyetin korunmas iin isteniyordu. Bu nedenle de status quo'nun devamnn tehlikeye girdii dnldnde eski rejimin baskcln aratmayacak siyasetler uygulanmasnda, kavnin-i muvakkate ile meclisin devre d braklmasnda bir saknca grlmyordu. Erken Cumhuriyet'in, meclisi bir siyas katlm arac olmaktan ziyade meruiyet salayc bir brokratik kurum olarak gren yaklam ile bu alanda tam bir ideolojik devamllk bulunduunu belirtmek gerekir.81 Hamidin ok kolay teslim olmas yukarda da belirttiimiz gibi Jn-Trkleri de artr. Fakat kendilerini kolay toparlayarak, iktidar ele geirip sorumluluu bakalarna ykacak politikalar uygulamaya koyarlar. Tek bana iktidarlarn oluturacak koullar olgunlatrma politikalarn yrrle koyarlar. ktidara gelirken verdikleri szler, iktidar paylamn gerektirmekte ancak doas gerei Jn-Trklerin zihniyeti iktidar paylamaya uygun olmadndan iktidara gelirken verdikleri szlerin kendilerini balamayacak artlarn olgunlamasn beklerler. Bu bekleyi ok srmez . ktidar ummadklar kadar hzl ve kolay ele geiren ttihad ve Terakki yeleri, ayakta kalmalarn gvenceye alan bir tutumu tercih ettiler: Perde arkasndan ynetmek, siyasal sahnede grnmeden yeni rejimi denetlemek ve rgtlerinin gizliliini korumak Yalnzca Niyazi ve Enverin figr olarak ortada grnd ve Talat, Nazm, Bahattin akir ve Karasudan henz sz edilmeya baland 1908 ylnda, Merkez Komitesi sadece (Partinin gizlice toplanm ilk kongresinde seilen) sekiz yeden oluuyordu.82 ktidarda olan hareket hala gizliliini korumakta ve sorumluluk almamaktadr. Bu gizlilik iktidarlar boyunca devam edecektir. Biz bugn hala ttihat ve Terakkinin Merkezi Umumisinin kimlerden olutuunu bilmiyor sadece kimler olabilecei konusunda akl yrtyoruz. ttihat ve Terakki iktidar dorudan belirleyebilme-atama gcne sahip olmasna ramen rgtlenme mantalitesinin doal bir sonucu olarak iktidara ak/legal bir ekilde gelmeyi kendisini tmyle gl hissetmedii zamanlar dnda tercih etmemitir. Gizli bir merkez-i umumi tarafndan ynetilen partinin rgtlenme yaps kendi devlet kurgusuna da birebir uyarlanm ve bu nedenle de merkez-i umumi ak ynetimden ziyade gizlide kalmay yelemitir. Bu balamda bir gizlilik onun gcn niteleyen bir unsura
79

Jn-Trkler zaferlerine ortak istemezler ttihat ve Terakki kalkn ey ehlivatan dediine adeta piman olmutur. Halkn gsterilerinden rahatsz olan Jn-Trkler 7 Austos tarihli beyannamelerinde; Artk bu nmayilere son verelim, Herkes i ve gc ile megul olsun Artk herkesin ii gc ile megul olaca zamann hull ettiini umuma hamiyetle ihtar ederler. Hasan Amca, Domayan Hrriyet, Bir Devrin Yz 1908-1918, Arma, 1989, 18-28 80 M. kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Y. 2006, s 257 81 M. kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete s 258-259 82 Yves Ternon, Ermeni Tabusu, ev.Emirhan Ouz, Belge Y. 1993, s 184.

22

dnmtr ve merkez-i umumi bu "durumun" fazlasyla farknda olup bu durumu sonuna kadar kullanmtr.83 ktidarlarn sre iinde olaylar kendi lehlerine yneterek pekitirdike, kendilerine gvenleri artarak pervaszlaacaklar gibi, iktidar alma srecindeki sylemlerinden hzla uzaklaarak, ktidarlarn pekitirecek siyasetlere ncelik vereceklerdir. Artk btn politika iktidarlarn koruma ve srdrmeye yneliktir. Bu bilinleri gerei, ktidar fetiizmi asndan bak, siyasetlerinin baskc karakterlerinin zeminini oluturacaktr. Bu siyasi perspektif, iktidar devraldklar Hamidin politika ve uygulamalarna rahmet okutaca gibi, Siyasette kalc gelenekleri oluturacaktr. Kendini vatan felaketten kurtaran bir cemiyet-i mukaddese olarak gren ttihad ve Terakki, bu nedenle tm partilerin zerinde olduunu dnyordu. Bunun sonucunda ise ona muhalefet vatan hainlii ile eanlaml oluyordu. ttihad ve Terakki kendine muhalefet gibi bir rol asla uygun grmedii gibi, iktidar tekelinde tutmak iin her areye bavurmaktan ekinmiyordu. Bu baskc iktidar-komplocu muhalefet ilikisinin kendisi tpk ttihad ve Terakki gibi vatan kurtaran bir rgt olarak gren CHF/P ile muhalefeti arasndaki ilikiye misal tekil ettii phesizdir.84 Jn-Trk rejiminin doas gerei ikin olan iktidar fetiizminden kaynakl, iktidarn siyasi dil kurucu bir organ olarak ortaya kmas, sembolik iddet yoluyla kurulan dmanl siyasetin temeli haline getirmesidir. Buradan yola karak, Trklk adna Cemiyet Selanik Merkezi'ni Kible-i Hrriyet olarak alglayacak, kendisini ruh-i devlet olarak tanmlayacak ve siyasi sistemde hegemonik bir konuma sahib olmay doal ve meru bir hak olarak grecektir.85Dolaysyla yasal ve yasad iddeti de mukaddes davasnn bir arac olarak kabul edecektir. Jn-Trk iktidarnn, iktidara gelirken arasal olarak kulland zgrlk sylemlerinin ayaklarna dolanmasn nleyecek frsat 31 Martla yakalayacak, tm zgrlkleri askya alacak, toplumu tek tipletirme projelerini hayata geirmede nlerinde engel kalmayacaktr. 31 Martta yakaladklar frsat sayesinde kendilerine muhalif olan hareketleri yok edecekler. Ayn gnlerdeki Adanadaki Ermeni katliam da toplumun homojenlii ynndeki gizli ajandalarnn aa kmasnda etken olacaktr. 1909 Adana Katliam bir gzda olduu gibi ayn zamanda ileride olacaklarn da bir anlamda provasdr. Bu bakmdan 31 Mart bir dnm noktasdr. 31 Mart sonrasnda Jn-Trklerin temel hak ve zgrlkleri geniletmek gibi bir amac olmad ok ksa srede anlalacaktr. 31 Mart (13 Nisan) Vak'as bahane edilerek 25 Nisan 1909'da skynetim ilan edildi ve bu 15 Temmuz'a kadar srd. Bu arada bir dizi yasaklayc kanun karld. Bunlardan 14 Nisan 1909 tarihli Serseriler ve Zanl Kiilerle lgili Kanun ile kiisel zgrlkler byk lde kstlanmt. 17 Haziran 1909 tarihli Kamu Toplantlar Kanunu ile protesto toplantlar ve gsterileri yapmak imknsz hale geldi. 31 Temmuz 1909 tarihli Basn ve Yayn Kurulular Kanunu ile basn zgrl ciddi lde kstlanmt 15 Austos 1909 tarihli Grevler Kanunu, 23 Austos 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu86 Toplumu zapturapt altna almaya ynelik uygulamalardr. Jn-Trklerin Makedonyann zel durumu dolaysyla Makedonya blgesinde ve orduya egemen olmann dnda toplumda taban yoktur. 1908 ncesinde yukarda da deinildii gibi Anadoludaki toplumla ilikileri Tanaklar ve Tanak kulpleri
83

Tolga Ersoy, ttihat Gelenek, ttihat ve Terakki Dersleri, Resmi Tarih Tartmalar-3 ttihatlktan Kemalizme, Ed. F. Bakaya, Sait etinolu, zgr niversite Kitapl, 2007, s 19 84 M. kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyetes 260 85 Hamit Bozarslan, Bir Mistizm, aksiyoloji ve Pre-totalitarizm olarak Komitaclk , Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 134 86 Aye Hr, 1908-1938 dneminde Hukuk D Uygulamalar, Resmi Tarih Tartmalar-3 iinde s 239

23

zerinden yrmektedir. Tanaklarla da bunun iin ittifaka girmilerdir. htiyalar kalmadnda ise ittifak sonlandrlarak Tanak kulpleri ile birlikte Ermenilerin yok edilmesine geilecektir. Tanaklarla seim ittifaklar ile birlikte ittifak 1914e de srecektir. Kabinelerde bir Ermeni bakann bulunmasna dikkat da edeceklerdir. Fakat Tanak etkinlii, sre iinde nemsiz ve sembolik bir figre indirilmesine ynelik politikalar n plandadr. Jn-Trklerin taradaki taban zafiyeti 1908 seimlerinde aka ortaya kar. Muhalefetin youn olduu Anadolu illerinde (Kastamonu hari) ittihat adaylar seimlerde mebusluklar rakiplerine kaptrmlardr. Sadece Erzurumda ttihat ve Terakki 1 vekil karmtr, Trabzonda ise hi vekil karamamtr. Douda, Gneyde ve Egede aznlktadrlar.87 Bu aznlk ynetimi Jn-Trk iktidarnn iktidar korumada hrnlamasn getirecektir. Her aznlk ynetiminin doas gerei iktidarn korumak iin siyasi aralarnn en nemlisi ve siyasetinin ayrlmaz bir paras olan bask politikasn uygulamas kanlmazdr. Bir an nce balaklarn sindirmek ve vermi olduu szlerden azade olarak aznlk iktidarn pekitirme frsatlarn yakalamaya ynelir. Bu bakmdan 31 Mart Jn-Trklere esiz bir frsat sunar. 31 Martla Skynetim ilan edilerek zgrlklerin askya alnma frsat doacaktr. zgrlk, eitlik, kardelik, ve adalet sylemi yrrlkten kalkm ve jn-Trklerin elleri artk serbest kalmtr. Zaten ttihatlarn Kanun-i esasi ve Meclis sylemleri retorikten ibarettir. Meclisin rol olmayacaktr ancak yine de Her diktatrlkte olduu gibi toplumda taban olduunu kantlamak adna gstermelik de olsa seimleri kazanmak ve mecliste ounluu salayabilmek iin her yolu deneler. Muhalefeti yldrp, herkesi sindirerek dzenledikleri seimlere88 sopal seimler denmesi bundandr. Bu kadar zorlukla kazand seimlerden sonra oluturduu meclisin Jn-Trkler asndan bir nemi yoktur. stediinde ise meclisi askya alacak lkeyi kararnamelerle ynetecektir. Ayn yntem tek parti ynetimi altnda da srerek gnmze kadar devam edecektir. Kararlar parti ynetimince alnacak meclis bu kararlar tasdik mercii grevini yklenecektir. ttihatlar parlamentoyu, Meclis hayatn ve almalarn sevmemilerdir. Kiiselleen iktidar yerine, gizli kurallar ve komiteleme hiyerarisini tercih etmilerdir. Bu nedenledir ki kendilerine yzde yz itaatli meclislerden bile holanmamlardr. Avrupai bir demokrasiden yanaym gibi grnp meclis istemilerdir ama adeta bir rfi dare Rejimi ortam iinde almlardr. Muhaliflerini susturma tertipleri, mebuslar bile tutuklama ilemlerinden, muhalif gazetecileri ldrmeye kadar eitlenmitir. Ksacas Tunaya'nn deyiiyle: Bir vakitlerin kurtarc partisi bizzat ykt Abdlhamid istibdadndan daha beterini getirmi, memleketi birka kiinin menfi idaresi altnda inletmitir. 8 Nisan 1909 gnl Serbesti Gazetesi: stibdat bir merkezden kalkt, merkez-i mteaddiye [dman merkeze] geti derken hakldr.89 Hamit Bozarslan Jn-Trk zmlemesinde, Jn-Trkleri, pre-totaliter bir aksiyoloji iinde dnr. . XX. Yzyl totalitarizminin eceresinde Avrupa d bir dizi ihtilalci tekiltn yan sra ttihad ve Terakki de yer almaktadr. ttihadln etnik, dinsel ya da siyas ayrl/farkll hayatsal, biyolojik bir tehdit olarak alglanmas, ya da, hak yok, vazife var iarn benimsemi olmas bile pre-totaliterizm hipotezini dorulamaktadr. Bundan da nemlisi, hem ak hem de gizli bir aksiyolojiye sahib olmas ve bir dava uruna bavurulan yasad iddeti mukaddes kabul etmesi de, ttihad ve Terakki ve totaliter partiler arasnda bir paralellik kurulmasn mmkn
87 88

Aykut Kansu, 1908 Devrimi, ev. Ayda Erbal, letiim Y. 1995, s.357-440 burada jn-Trklerin hazrladklar seim kanununun 1950lerin ortalarna kadar yrrlkte kaldn belirtelim 89 Pervin Erbil, ttihat Dnce ve Eylemin Anatomisi, Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 190-191

24

klmaktadr.90Totaliter ideoloji toplumun tmn etkisi altna alarak ideolojisi altnda dntrecektir. ok ksa zamanda Dnyaya dehet veren Osmanllarz/Osmanl demek asker demek/yaasn ordu yaasn harp/Ar Osmanllar Tuna hattna, Filibeye Hcum, Sofyaya hcum91 sloganlaryla Balkanlardaki savaa milleti seferber etmilerdir. Grenebeli Bekir Fikrinin nemle vurgulad gibi siyasetin askeriletirilmesinin gerekletirilmesi Jn-Trklerin birincil hedefleridir. Tark Zafer Tunaya, ttihat ve Terakki yaps itibariyle askeri (militaire) bir kurulutur. Sivillemesi gerektii zaman, iindeki ikiye blnemezlik hemen belirmitir Diyerek, ttihat ve Terakki zmir mebusu (Kemalist dnemde Adalet Bakan) Seyit Beyin u szlerine yer verir: ttihat ve Terakki Frkas dorudan doruya ordudan domu ve ordudan tevellt etmitir (olumutur). Ordu Serapa (batan baa) ttihat ve Terakki Frkasdr.92 Jn-Trkler siyasette askeri vesayet gelenei yannda 31 Martla bitmeyen, gnmze kadar sren (neredeyse cumhuriyet dnemini kaplayan) skynetim ve askeri darbeler geleneini miras brakacaklardr. Daha sonra sra toplumun askeriletirilmesine de gelecek bir dizi milis gleri oluturulacak bunlar toplumun homojenletirilmesinde bask gc olarak kullanlacaktr. Paramiliter cemiyetler93 olarak, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Trk Gc Cemiyeti, Osmanl G Dernekleri ve Gen Dernekleri toplumun askeriletirilmesinin aralar olarak kurdurulmulardr. Jn-Trkler retmenleri Colmar von der Goltzun kuram erevesinde bir Osmanl millet-i msellah yaratlmtr.94 Ayrca Kyl Bilgi Cemiyeti, Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti, Kadn rgtleri, Matbuat Cemiyeti ve Esnaf Cemiyetleri de kltrel cemiyetler95 olarak toplumun denetimi ve tek tipletirilmesi aralar olarak kurdurulacak ve Jn-Trklerce kontrol edilecektir. Cumhuriyet dneminde Halkevleri, bu ilevi grecek merkezi rgttr. Halkevleri ve Halkodalar araclyla toplumun kontrol ve gdm gerekletirilmeye allacaktr. Bunlarn yannda ttihadn rgtsel yaps bakmndan son derece doal olacak olan, Jn-Trklerin, ete geleneinden gelen bir yap olarak Tekilat- Mahsusa rgtlenmesine gitmemesi eyann tabiatna aykr olsa gerektir. Jn-Trk gelenei devlet iinde organize milli karakterde (Ergenekon vs.) eteleri gnmze tayan en nemli faktrlerden biridir. Trk Milliyetiliinin yayma arac olarak kurdurulan Trk Dernei, Trk Yurdu ve buralardan yetienlerin kurduu ve Trk Milliyetiliinin ideolojik arac olan Trk Oca da kendisini Birinci Jn-Trk dneminden kinci Jn-Trk dnemine tayabilen yegane rgtlerden biri olarak toplumun ekillendirilmesinde bir ara olarak nemli bir ilev gerekletirmektedir. Jn-Trk rejiminin kendisini merutiyet olarak adlandrmas, asl amacn gizlemekten teye gitmez. Retorikten baka bir ey deildir. II. Merutiyet'in Hrriyet nklb olarak adlandrlmasnn, sadece II. Merutiyet'in ilan edilmesine
90

Hamit Bozarslan, Bir Mistizm, aksiyoloji ve Pre-totalitarizm olarak Komitaclk , Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 135 91 Aye Hr, 1908-1938 dneminde Hukuk D Uygulamalar, Resmi Tarih Tartmalar-3 iinde s 241 92 Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1 letiim Y. 1998, s 311 93 Bu cemiyetlere ilikin daha fazla bilgi iin, Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1 letiim Y. 1998, s 475-500 94 M. kr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Y. 2006, s 260 95 Daha fazla bilgi iin, Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1.. s 501-518

25

vesile olan paramiliter grubun kendi sylemi olmas ve bunun, Trk siyas hayatnda, sistemi maniple eden (ya da etmeye alan) her paramiliter grubun kendi faaliyetini bir devrim olarak adlandrmasnn ve sistemdeki her keskin deiikliin kendisini devrim/inklp olarak tanmlamasnn yolunu amasdr retim tarzndaki deiimi iermeyen bir devrim, sadece devrim kavramnn cazibesini, ekiciliini kullanan bir siyasal deiimden, bir siyas vakadan baka bir ey deildir. II. Merutiyet'in ilan edilmesinde nemli rol oynayan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin, Merutiyet'in ilanndan sonraki uygulamalarna bakldnda da, Hrriyet nklb olarak adlandrlan II. Merutiyet'in bir inklp olmad gibi, aslnda hrriyet ile de alakas olmad grlmektedir. Farkl bir ifadeyle, kendini "hrriyet inklb" olarak koyan II. Merutiyet, ne hrriyetin ilanna, ne de bir inklba tekabl etmektedir ttihat ve Terakki Cemiyeti iin hrriyet kavramnn, Fransz Devrimi'nden ve Yeni Osmanllar'dan dn aldklar siyas bir jargon olmann tesinde pek de bir anlam ifade etme[z]96 ttihat ve Terakki'nin zgrlklere ynelik operasyonlar sadece hukuk alanyla da snrl deildir. 6 Nisan 1909'da Serbesti Gazetesi Bayazar Hasan Fehmi Bey ve smail Mahir Paa ldrld. kdam Bayazar Ali Kemal, bir subayn kendisine, Cemiyet'in Mevlanzade Rfat, smail Kemal Bey ve kendisinin ldrlmesine karar verdiini ihbar ettiini Adalet Bakan'na Ak Mektup balyla ilan etti. Suikasttan da, bir dostunun evine snarak kurtuldu. 30 Ocak 1910'da Ahrar Frkas kapatlm; 9 Haziran 1910'da Sada-y Millet Gazetesi Bayazar Ahmet Samim ve 10 Temmuz'da ehran Gazetesi Bayazar Zeki Bey ldrlm; tm bunlar, hrriyete kavuulduu sylenen bir dnemde fikir hrriyetini kullanmann olas sonulan hakknda topluma fikir vermitir.97 Jn-Trk rejimi eylemleri ve uygulamalar nceki rejime rahmet okutacak dzeyde iddetin egemen olduu bir rejimdir: ktidarlarn devam iin basknn giderek sregenlie dntrld, giderek saldrgan bir hal almakta olduu bir korku tnelidir. Basknn kurumsallamas saldrganl daha artrarak iddeti savaa doru trmandracaktr. Jn-Trk siyasetinin temel direi olan milliyeti, rk ve saldrgan politikalar, mparatorluun kolayca dalmasna etken olduu gibi imparatorluk corafyasndaki btn halklara ykm getirecektir. Merutiyetin ilan edilmesinin zgrlkle bir ilintisi yoktur. Jntrk ynetiminde ynetilenler asndan zgrln esamesi dahi okunmaz. Uzun ve kalc bir trl iinden klamayan bir karanlk dneme girilmi, neredeyse nceki rejimi mumla aratacak uygulamalarla imparatorluk halklara mezar olmasnn yannda Jn-Trk siyaseti kalclam etkileri gnmze kadar uzanmtr. Bu gn hala en temel zgrlkler iin insanlarmz bedel demektedirler. Merutiyet'in ilan ile bir zgrlk ortamnn geleceine inanan, fakat ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin politikalarn grdkten sonra yaad dnemi uursuz dnem olarak adlandran Tevfk Fikret Doksanbee Doru iirinde II. Merutiyet'in ilan ile birlikte Jn-Trklerin hrriyet yerine yeni bir karanlk a balattn ifade ederek sert eletirilerde bulunur: Bir devr-i eamet, yine inendi yeminler; inendi, yazk, milletin mmid-i blendi! Kanun diye topraklara krtnd cebinler Kanun diye, kanun diye kanun tepelendi... (Antlar gene bozuldu, balad bir karanlk a, gene inendi halkn tek yce umudu. Kanun, dedik, srttk alnlar topraklara,
96 97

Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? Resmi Tarih Tartmalar-4 iinde s 49-50 Aye Hr, 1908-1938 dneminde Hukuk D Uygulamalar, Resmi Tarih Tartmalar-3 iinde s 239-240,

26

kanun, dedik, kanun, dedik, tepeledik kanunu. Alamalar, szlamalar gene boa gitti, boa!) Kanun diyoruz; nerde o mescd-i muhayyel? Dman diyoruz; nerde bu? Hrite mi, biz mi? Hrriyetimiz var, eliyoruz, anl, mbeccel; dman bize kanun mu, ya hrriyetimiz mi? Bir hamlede biz bunlar kahrettik en evvel. (Kanun, diyoruz, o uyduruk tanr nerde hani? Dman, diyoruz, nerde bu, darda m, biz miyiz? zgrlmz var, diyoruz, nl, ycelerden yce, bize dman olan kanun mu, yoksa zgrlmz m?. Biz bir rpda bunlar sildik sprdk en nce.) Ey millete bir sille olan darbe-i mnker; ey hrmet-i kanunu tepen sadme-i b-dt! Milliyeeti, kanunu mukaddes tanyan her Vicdan seni lanetle, mezelletle eder yad... Dsn sana meyyal-i tahakkm eilen ser Kopsun seni -bir hak diye- alklayan eller. (Ey halkma bir amar gibi inen pasl yasak! Ey kanuna saygy tepen kara zulm! Halk ve kanunu kutsal tanyan her yrek yarn seni yerin dibine soka soka anacak. Dsn, zorbalk iin, sana eilen balar birer birer! Kopsun, seni bir hak diye, alklayan eller!98 1908 ve Jn-Trk rejimi ile ilgili szlerimizi air Erefin 100 yl nce jn-Trkler zerine yazd ve Jn-Trk zihniyetinin gnmzde de srdn zl bir ekilde anlatan nl hicvi ile bitirelim.: Vakt-i istibddda sz sylemek memnu' idi, Alatrd azn asan hkmet manan; Devr-i hrriyyetteyiz imdi, deiti kaaide: Syletirler evvel, sonra s..erler anan.99

98 99

A. Kadir, Bugnn Diliyle Tevfik Fikret, Gzlem Y. 1980, s 144-149 Eref, Hicviyeler, haz. Cevdet Kudret, Bilgi y.1970, s 164

27