Azad sa olu Qurbanov, Elin Musa olu Mmmdov, Aygn Seyfddin qz Hseynova

Kompter texnikas v proqramladrma

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirinin 25.02.2010 tarixli 243 sayl mri il Ali mktb tlblri n drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir.

Bak -2010

Elmi redaktor: BDU-nun nformatika kafedrasnn mdiri

dosent M.S.Xlilov Ry vernlr: Professor K..Mmmdov Dosent ..Qurbanov Dosent N.S. Sleymanov H..Cfrova

A..Qurbanov, E.M. Mmmdov, A.S.Hseynova Kompter texnikas v proqramladrma-Bak:- Thsil NPM, 2010.169 s.: killi

Kitab Ali mktblrin bakalavr thsil pillsi n hazrlanmdr. Drslikd kompter v telekommunikasiya texnikas, kompter bksind informasiya mbadilsi, alqoritmlr, alqoritmik dillr, Turbo Pascal 7.0 alqoritmik dili haqqnda mvzular rh olunmudur.

N SZ
Tarixn informasiyann ifad edilmsi v yadda saxlanlmas tlbat nitqin, yaznn v tsviri incsntin yaranmasna sbb olmudur. Sonralar informasiyann saxlanlmas v mbadilsi tlbat kitab apnn v potun yaradlmasna gtirib xarm, teleqraf, telefon, radio v televiziyann yaranmas byk mtn informasiya selinin v tsvirinin iq srti il trlmsin imkan vermidir. Lakin bu informasiyann mqsdynl ilnmsi kompter texnologiyas yaranana qdr yalnz insan trfindn yerin yetirilirdi. Kompter texnologiyas byk srtl inkiaf edrk, elmi-texniki, iqtisadi trqqinin, ictimai-siyasi mnasibtlrin inkiafetdirici qvvsin evirilmidir. Kompter texnikasnn ttbiqi iqtisadiyyatda istehsal texnologiyasnn kkndn dyidirilmsin, mk mhsuldarlnn artmasna, insanlarn mk raitinin yaxladrlmasna sbb olur. Kompter texnologiyas hminin qlobal informasiya mhitinin yaradlmasnda, informasiyann mty evrilmsind, informasiya v bilik bazarnn yaradlmasnda v inkiafnda, thsil sisteminin tkmillmsind, beynlxalq, milli v regional sviyyd informasiya mbadilsi sistemlrinin imkanlarnn genilnmsi hesabna cmiyytin pe v mumi mdniyyt sviyysinin artmasnda aparc rol oynayr. Kompterlr mexaniki v yorucu ilri hval etmkl insan yaradc faliyyt n azad olunur. stifadi kompterlrd tlb olunan msllri hll etmk n dqiq balanc informasiyalar, shvsiz alqoritm v smrli proqram tminatna malik olmaldr. Bel proqramlarn yaradlmas is kompter texnikasnn arxitekturasn v funksional imkanlarn, alqoritmik dillri bilmyi v proqramladrma vrdiin malik olma tlb edir. Buna

gr d ali mktblrin texniki v informasiya profilli fakltlrind kompter texnikas v proqramladrma fnninin tdrisi v onlarn tdrisinin keyfiyyt v kmiyyt baxmndan yksldilmsi masir dvrn tlbidir. Bunun n d ilk nvbd masir tlabata cavab vern drslik v drs vsaitlri hazrlanmal v nr olunaraq tdrisd istifad edilmlidir. Bu baxmdan, dosent A..Qurbanovun, E.M.Mmmdovun v A.S.Hseynovann ali mktblrin bakalavr thsil pillsi n birg hazrladqlar Kompter texnikas v proqramladrma adl d rsliyi mhm h miyy t da y r. D rslik eyni adl f nnin profilin v f nn proqram na uy un yaz lm d r. Drslikd kompter v telekommunikasiya texnikas , kompter b k sind informasiya mbadil si, alqoritml r, alqoritmik dill r, sas t dris alqoritmik dili hesab olunan Turbo Pascal 7.0 alqoritmik dili haqq nda mvzular rh olunmu dur. Drslik hddn artq oxunaql olub, sad dild yazlm, rh olunan mvzularda oxsayl misallar, killr, qrafik v cdvllr verilmidir. smaylova Nigar Nurddin qz

GR
XX srin n byk kflrindn biri hesab ediln kompter texnologiyas briyyt hl mlum olmayan byk bir srtl inkiaf edrk, cmiyytin inkiafetdirici qvvsin, hyatmzn ayrlmaz trkib hisssin evrilmidir. Bu gn qli faliyytin, iqtisadiyyatn el bir sahsi yoxdur ki, orada kompter texnologiyas ttbiq edilmsin. Bu konkret faliyyt nvn avtomatladran ttbiqi proqramlar v mvafiq kompter v telekomunikasiya avadanlqlarnn yaradlmas, informasiya bklrinin tkkl tapmas il mmkn olmudur. Aydndr ki, kompter texnologiyasnn inkiaf v ttbiqi bu texnologiyan z pe faliyytind ttbiq etmyi bacaran pekar kadrlarn hazrlanmasn aktual edir. Bu is ilk nvbd ali v orta-ixtisas thsilinin masir sviyy cavab vermsini tlb edir. Yksk sviyyli thsil is mvafiq drslik, drs v metodik vsaitlrin, texniki avadanlqlarn, yeni elmi informasiya tminatn olmasn tlb edir. Son illr lkmizd thsilin maddi-texniki, elmi-informasiya bazasnn mhkmlndirilmsi sahsind byk ilr grlr. Xsusil, masir tlblr cavab vern ana dilind drsliklrin v drs vsaitlrinin nrin xsusi diqqt yetirilir. Azrbaycan thsilinin flaqman olan Bak Dvlt Universitetinin mkdalar trfindn hazrlnm Kompter texnikas v proqramladrmaadl drslik bu sahd atlan addmlardan biridir. Tqdim olunan drslik ali mktbin bakalavr pillsi n nzrd tutulmudur. Kitab BDU-nun Kitabxanalqinformasiya fakltsind tdris olunan eyniadl fnn proqram sasnda yazlmdr. Drslik iki fsildn ibartdir. Birinci fsild komputer texnikasnn inkiaf yoluna nzr salnr, kompterlrin tsnifat verilir. Frdi kompterlrin arxitekuras v trkib

hisslri haqqnda mlumat verilir, frdi kompterlrin proqram tminatnn tsnifat rh olunur. Birinci fsild hminin alqoritm anlay, alqoritmin xasslri v strukturu izah olunur, alqoritmik dillr haqqnda mlumat verilmi, komputer bklrinin tsnifat, topologiyas, arxitekturas, bk avadanlqlar rh olunmudur. Drsliyin ikinci fslind ksr dnya lklrind proqramladrmann saslarn yrtmk n sas yrdici alqoritmik dil kimi istifad olunan Turbo Pascal 7.0 alqoritmik dili rh olunmudur. Dilin struktur elementlri- lifbas, ii szlr, standart adlar, identifikatorlar, ifadlr, proqramn strukturu, sabitlr v dyinlr, onlarn tiplri v proqramda elan olunmas rh olunmudur. Dilin operatorlar, onlarn proqramda istifad qaydalar misallarla izah edilmi, prosedur v funksiya altproqramlar, massivlr, coxluqlar, fayllar, obyektlr haqqnda mlumat verilmidir. kinci fsild hminin gstricilr, modullar, standart prosedur v funksiyalar, dilin qrafiki imkanlar mvzular verilmidir. Qeyd edk ki, mlliflr izah etdiklri mvzular sad v geni oxucu ktlsinin baa dcyi dill rh etmy almlar v md edirlr ki, tkc tlblr deyil, geni oxucu ktlsi, xsusil proqramladrmann saslarn yrnmk istyn hr bir xs bu kitabdan z n maraql informasiya ld ed bilck.

Fsil 1
Kompterlrin texniki-proqram tminat

BU FSLD
Kompterlr v onlarn inkiaf tarixi Kompterlrin tsnifat Masast frdi kompterin trkib hisslri Alqoritm anlay, alqoritmin sas xasslri, tiplri v tsvir sullar. Kompterlrin proqram tminat Alqoritmik dillr Kompter bklri

1.1 Kompterlr v onlarn inkiaf tarixi

Kompterlr mvafiq proqram tminat vasitsil rqmli informasiyann yaradlmasn, emal edilmsini, etibarl saxlanlmasn v operativ mbadilsini tmin edn universal qurudur. Baqa szl, kompterlr informasiya il ilmk n nzrd tutulmu proqramla idar olunan elektron qurulardr. Kompterlrin yaradlmas v istehsal il masir sivilizasiyann n mhm nailiyytlrindn biri hesab olunan kompter texnologiyas meydana glmidir. Kompter texnologiyas z nvbsind br tarixind analoqu olmayan byk srtl inkiaf edrk, elmi-texniki, iqtisadi trqqinin, ictimai-siyasi mnasibtlrin inkiafetdirici qvvsin evrilmidir. Mhz onun saysind cmiyyt z inkiafnda yeni mrhl hesab olunan informasiyalam vtnda cmiyyti quruculuuna qdm qoymudur. Kompter texnologiyas informasiyalam vtnda cmiyytinin sas gstricisi olan qlobal informasiya mhitinin yaradlmasnda, informasiyann mty evrilmsind, informasiya v bilik bazarnn yaradlmasnda v inkiafnda, thsil sisteminin tkmillmsind, beynlxalq, milli v regional sviyyd informasiya mbadilsi sistemlrinin imkanlarnn genilnmsi hesabna cmiyytin pe v mumi mdniyyt sviyysinin artmasnda aparc rol oynayr. lk kompterlr byk hcmli v yksk dqiqlik tlb edn hesablamalar aparmaq, hesablama proseslrini avtomatladrmaq zrurtindn yaradlmdr 1 . Onlarn istehsalndan yetmi il yaxn vaxt kemsin baxmayaraq, bu mddt rzind kompterlrin istehsal cox byk kmiyyt v keyfiyyt dyiikliyin mruz qalmdr. Kompterlr byk hcmli, xidmt n oxsayl yksk ixtisasl ii heyti tlb edn v yalnz hesablama mliyyat aparmaa qadir olan,
1

Kompter sz ingilis dilindn trcmd hesablayc demkdir.

10

istehsal v istismar byk xrc tlb edn lampal nhnglrdn kiik ll, ktlvi istehsal ediln, maya dyri az, insan faliyytinin btn sahlrin nfuz etmi bir mk altin evrilmidir. Kompterlrin srti, byk hcmli informasiyalar qbul etmk, saxlamaq v emal etmk qabiliyyti kskin surtd ykslmi, onlar istifadi il lverili nsiyyt, kommunikasiya xidmti, zn diaqnostika, nasazlqlarn aradan qaldrlmas, optik obrazlarn v insan nitqinin tannmas, multimedia v s. imkanlar ld etmilr. Kompterlrin sas i prinsiplri XX srin 40-c illrind Amerika alimlri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn v A.Beris trfindn verilmidir. Hmin prinsiplr 1946-c ild AB-n Pensilvaniya tatnda Con Mokli v Presper Ekkertin rhbrliyi altnda ENIAC 1 adl universal kompterin yaradlmas il hyata keirilmidir. Mhz hmin tarix kompterlrin yaranma tarixi hesab olunur. Lakin, qeyd etmk lazmdr ki, bir sra dbiyyatlarda ilk kompterin 1943-c ild mhur alim Allan Turinqin rhbrliyi altnda Byk Britaniyada yaradld v ikinci dnya mharibsind alman mxfi mlumatlarnn oxunmas n istifad ediln Collos kompterinin olmas iddia olunur. Lakin ksr alimlr Collos kompterinin texniki imkanlarnn zif olmas sbbindn onu yalnz kompter yaradlmasnda atlan nmli addmlardan biri hesab edrk, kompter erasnn mhz ENIAC kompteril balandn qbul edirlr. Kompterlr srtli tkaml yolu kemilr v bu gn d tkmillmkd davam etmkddirlr. Kompterlrin tkaml be mrhl il xarakteriz olunur: I nsil kompterlrin istehsal olunmas. Bu mrhl ENIAC kompterinin yaradlmas il balayr v 1946-1958-ci illri hat edir. Birinci nsil kompterlrin element bazas oxsayl elektron lampalar idi. Onlar elmi-texniki msllrin hlli n istifad olunurdu. Hddn artq baha olduundan
1

Electronic Numerical Integrator and Computer

11

sasn hrbi-snaye kompleksind v dvlt tkilatlarnda istifad olunurdu. Bu kompterlr byk hcm v ktly malik idi. Elektron lampalar byuk hcmli elektrik enerjisi srf edirdi v tez qzrd. Buna gr d lav soyutma sistemindn istifad olunurdu. Msln, ENIAC kompterind 178468 elektron lampa, 7200 kristallik diod, 4100 maqnit elementlri istifad olunmudur v o, 30 ton arlnda olub, 200 kvadrat metr sahni tuturdu, 150 Kvt elektrik enerjisi srf edirdi1. Birinci nsil kompterlr yalnz saniyd 10-20 min mliyyat yerin yetir bilirdi. Bel ki, adic loqarifmik v triqonometrik funksiyalarn hesablanmas n bir dqiqdn artq vaxt tlb olunurdu. mliyyatlar yalnz ardcl bir mliyyat qurtardqdan sonra digr mliyyat yerin yetirilirdi. Elektron lampalarn istismar mddti qsa olduundan kompterlr texniki chtdn d etibarl deyildi. Kompterlrin operativ yadda zif olub, 512-2048 bayt 2 tkil edirdi. Operativ yadda qurusu olaraq ilk vaxtlar civ doldurulmu kicik diametrli borulardan, sonra is ferromaqnitlrdn istifad olunmudur. Birinci nsil kompterlr n proqramlar konkret kompter n unikal olan man dilind trtib edilirdi. Bu proqramlar hddn artq mrkkb olub, onlar yazmaq n proqramladrcdan kompterin arxitekturasn dqiq bilmyi tlb edirdi. Proqramn daxil olunmas v yerin yetirilmsi idaretm blokunun aarlar vasitsil hyata keirilirdi. Bu proses mrkkb olduundan v proqramda meydana xan shvlrin aradan qaldrlmas zrurti proqramn daxil edilmsi v yerin yetirilmsi prosesinin proqramladrc trfindn yerin yetirilmsini tlb edirdi. Bu nqsanlara baxmayaraq birinci nsil kompterlr o dvr n elmi-texniki trqqinin n byk nailiyyti hesab olunur v mrkkb, vvllr hlli mmknsz hesab ediln
1 2

ENIAC kompteri 9 il 1955-ci il qdr faliyyt gstrmidir. Bayt informasiyann l vahididir.

12

elmi, mhndis msllri hll etdi. Bunun nticsind bir sra elm v snaye sahlrind fundamental nticlr ld olundu. Xsusil, atom fizikas v energetikas, riyaziyyat, astronomiya v hrbi-snaye kompleksi srtl inkiaf etmy balad. Qrb dnyas il mqayisd kecmi SSR-d, o cmldn Azrbaycanda kompterlr bir qdr gec, ken srin 50-ci illrinin vvllrindn balayaraq istifad edilmidir. Sovet snayesi MESM 1 , BESM, Strela, M-1, M-2, M-3, Minsk-1, M-20, Ural-1, Razdan v s. birinci nsil kompterlr istehsal etmidir. II nsil kompterlrin istehsal. Bu mrhl 19551967 ci illri hat edir. kinci nsil kompterlr element bazas sasn yarmkeiricilrdn ibart kompterlrdir. Bu kompterlrd elektron lampalar Bell Laboratories (AB) firmasnda Nobel mkafat laureatlar Uilyam okli, Uolter Bratteyn v Con Bardin trfindn yaradlm tranzistorlar vz etdi.Tranzistorlar kiik ly malik olub, daha davaml, elektrik enerjisin az tlbkar idi v tqribn 40 dd elektron lampan vz ed bilirdi. Bunun nticsind kompterlrin hcmi v ktlsi dflrl kiildi, elektrik enerjisin tlbat azald, maya v istismar dyri ucuzlad. Eyni zamanda mhsuldarl, funksional imkanlar, etibarl on dflrl yksldi. Msln, Mark-1 adl birinci nsil kompter 2,5 17 m ly malik olub, maya dyri 500 min dollar idis, PDP-1 ikinci nsil kompteri artq mit soyuducusu hcmind olub 20 min dollara satlrd. kinci nsil kompterlrd displeylrdn istifad edilmy baland. Bu informasiyann etibarl qorunmasn tmin etmkl, informasiyann daxil v xaric olunmasn xeyli

MESM ( ) 1950-ci ild S.A. Lebedevin rhbrliyi altnda Ukrayna Elmlr Akademiyasnn Elektrotexnika nstitutunda hazrlanmdr v SSR-d yaradlan ilk komputer hesab edilir.

13

asanladrd. Operativ yaddan hcmi artaraq minimum 32 kbayt1 oldu. kinci nsil kompterlr n xsusi sistem proqram tminat, o cmldn informasiyann paket emal sistemlri, sonralar mliyyat sistemlri yaradld. Kompterin arxitekturasndan asl olmayan yksk sviyyli alqoritmik dillrin 2 (Fact, MathMatic, Algol, Fortran, Kobol v s.) yaranmas v onlar n mvafiq kompilyatorun3 v standart altproqramlar kitabxanasnn yaradlmas il proqramladrlma olduqca asanlad v hll olunan msllrin hat dairsi genilndi. Kompterlrin ucuzlamas v proqram tminatnn inkiaf onlarn ttbiq sahsini xeyli genilndirdi. Kompterlr artq elmi-texniki hesablamalar aparmaqla yana maliyyiqtisadi, istehsal-texnoloji proseslrin avtomatladrlmas n ttbiq edilmy baland. Artq onlar daha ox biznes mssislrind, thsil v layihlndirm mrkzlrind geni istifad olundu. Azad kompter bazar formalad, kompter istehsal srtl artd. Bir sra byk firmalar, msln, IBM, CDC, DEC v s. kompter istehsalna balad. Kemi SSR-d BESM-3,4, Ural-11,14,16, Minsk-22, M-222, Mir, Nairi ikinci nsil kompterlr istehsal olunmu v istifad edilmidir. Onlarn mhsuldarl saniyd 50-100 min mliyyat olmudu. III nsil kompterlrin istehsal. Bu mrhl 4-1975ci illri hat edir. nc nsil kompterlrin element bazalarn inteqral sxemlr v ya mikrosxemlr tkil edir4. lk mikrosxemlr 1958-ci ild Cek Kilbi v Robert Noys trfindn yaradlmdr. Mikrosxemlr tqribn 10 2 ly malik olub, on min tranzistoru vz etmy qadirdir. Bu is
1 2

Kbayt informasiyann l vahididir v 1024 bayta brabrdir. Bax: Alqoritmik dillr. 3 Bax: Proqram tminat. 4 Bir sra ingilis dilli dbiyyatlarda mikrosxem vzin Chip ildilir.

14

kompterlrin srtl miniatrlmsini v ucuzlamasn tmin etdi. Bununla yana nc nsil kompterlrin mhsuldarl kskin yksldi. Artq kompterlrd 100 kilobaytlarla lln operativ yaddalar ttbiq olunurdu, onlar saniyd 10 milyon mliyyat yerin yetir bilirdi. Miniatrlm il paralel olaraq kompterlrin arxitekturasnda kkl dyiiklik ba verdi. Xarici yadda qurusu olaraq maqnit disklrindn v diski oxuyan qurulardandiskovodlardan istifad edildi. Bir sra xsusi tyinatl kompterlr msln, kosmik raketlrd, aviasiyada v gmilrd istifad ediln bortkompterlr meydana gldi. Bununla yana az - tqribn 4 kilovat enerji srf edn mini kompterlrin istehsalna baland. Msln, AB-da RDR, VAX mini kompterlri v SSR-d is onlarn analoqu olan CM-1/2/3/4/1420 v s. istehsal olundu. Mini kompterlr snayed texnoloji proseslrin idar edilmsind, mlumat banklarnn yaradlmasnda v informasiyann idar edilmsind geni istifad olunurdu. nc nsil kompterlr seriya klind istehsal olunurdu. AB-da BM 360, SSR v rqi Avropann kemi sosialist lklrind EC seriyal kompterlr istehsal olunurdu. nc nsil kompterlrd ilk df olaraq multiproqram rejimi ttbiq olundu. Bu rejim paralel olaraq bir ne istifadinin proqramnn yerin yetirilmsini tmin etdi. IV nsil kompterlrin istehsal. Bu mrhl byk inteqral sxemlrin kompter istehsalnda ttbiqi il 1974-1976 c ildn balamdr. Byk inteqral sxemlr bir kristal zrind minlrl tranzistor v digr elektron komponentlri birldirmyi tmin etdi. Bunun nticsind vvllr ayr-ayr elementlrdn ibart olan kompterin funksional qurularn byk inteqral sxemlr vz etdi. Msln, byk inteqral sxemlrdn ibart olan mikroprosessorlar, xarici qurular kontrollerlri, operativ yadda v digr qurular yaradld. Bunun nticsind kompterlrin mhsuldarl v etibarl on

15

dflrl yksldi. Byk inteqral sxemlr keid kompterin qurularn kiik ll bir lvh-ana lvh zrind asanlqla yerldirmyi mmkn etmkl birlvhli kompterlrin istehsaln tmin etdi. Altair adl ilk mikro kompter 1974-75-ci ild Intel 8080 mikroprosessoru sasnda istehsal olundu v bununla da insanlar ucuz, az enerji srf edn, istifad n hddn artq rahat v lav ii heyti tlb etmyn, xsi istifad n nzrd tutulmu v bu sbbdn frdi kompterlr adlanan kompterlr ld etdilr. 1981-ci ild BM firmas frdi kompterlrin ktlvi istehsalna balad v mikroprosessorlar istehsal edn ntel firmas il mkdalq edrk frdi kompterlrin sas istehsalsna evrildi. Mikroelektronikada ld ediln uurlar v masir proqram tminatnn yaradlmas saysind frdi kompterlrin srtli tkaml tmin olunmaqdadr. Bu gn oxsayl firmalar mxtlif konfiqurasiyal v tyinatl frdi kompterlr istehsal edirlr v insan faliyytinin btn sahlrind ttbiq olunurlar. V nsil kompterlrin yaradlmas. Bu mrhl masir dvr hat edir v mqsd yeni v n yeni elektron texnologiyalara saslanan masir v glcyin kompterlrinin istehsaln tkil etmkdir. V nsil kompterlr ox yksk mhsuldarla v etibarlla malik olmaqla, keyfiyytc yeni funksional tlblr, o cmldn szl, biliklr bazalar il ilmy, sni intellekt sistemlrinin tkilin, istifadi il nitq v grm vasitsi il nsiyyti tmin etmy, n yeni proqram vasitlrinin yaradlmas prosesini sadldirmy v s. imkan vermlidirlr. Hal-hazrda neyron, qeyri-slis mntiq Fuzzu nzriyysin saslanan yeni texnologiyalar v nano texnologiyalar ttbiq etmkl bio v optik neyrokompterlrin yaradlmas nzrd tutulur.

16

1.2 Kompterlrin tsnifat

Kompterlri tyinatna, uyunluq parametrlrin, llrin gr tsnifatladrmaq mmkndr. Kompterlrin tyinat zr tsnifat daha geni kompterlr sinfini hat edn tsnifat formasdr. Bu tsnifata gr kompterlr ttbiq olunma sahlrin gr qruplamlar. Tyinat zr tsnifat prinsipin gr kompterlr aadak qruplara blnr: Mainfreymlr, Mini-kompterlr, Mikrokompterlr v ya frdi kompterlr. Mainfreymlr ox byk mssislrd istifad edilrk, elektron informasiyann mrkzlmi saxlanlmasn v paralel ilnilmsini tmin edir. Bu sinif kompterlrin istehsalna 1964 c ild IBM/360 kompterinin istehsal il balanmdr v onlarn sas istehsallar IBM, Amdahl, ICL, Siemens Nixdorf v digr firmalar hesab olunur. Mainfreymlrin IBM 370, IBM ES/9000, Cray 3, Cray 4, VAX-100, Hitachi, Fujitsu VP2000 modellri geni yaylmdr. Bu gn hrbi-snaye v biznes mlumatlarnn 70% mainfreymlrd emal olunur. Tkc dnyann 25 000 tkilatnda BM firmasnn istehsal etdiyi mainfreymlrdn istifad olunur. Masir mainfreymlr saniyd on milyardlarla mliyyat yerin yetirn, paralel ilyn, 64 trtibli, bir ne mrkzi v perferiya prosessorundan ibart oxprosessorlu sistemdir. Hesablama mliyyat mrkzi prosessorlarda yerin yetirilir. Perferiya prosessorlar is oxsayl perferiya qurularn idar edir. Mainfreymlr ox istifadi rejimind faliyyt gstrir. Bel ki, mainfreymin sas blokuna 1

Mrkzi ayrca otaqda yerlir. Bu otaqda temperatur v rtubt normalar gzlnilir, elektromaqnit manelrdn, tozdan v tstdn yksk qorunma hyata keirilir.

17

terminallar1 qoulur ki, onlar vasitsil qbul edilmi 1000-dn artq istifadi mslsini paralel olaraq eyni zamanda yerin yetirmk mmkn olur. Mainfreymlr hddn artq etibarl kompterlrdir. Onlarn dayanmadan ilm mddti 12-15 il hesab olunur. nformasiyalar aparat2 v proqram3 vasitlril etibarl qorunur. Mainfreymlrin istismar xrci v maya dyri frdi kompterlr nisbtn dflrl oxdur. Onlara xidmt ox sayl ixtisasl ii heyt sistem proqramladrclarndan 4 , ttbiqi proqramladrclardan 5 , mhndis-texniklr 6 v verilnlri hazrlayan operatorlardan 7 ibart kadr potensial tlb edir. Buna gr d onlarn istismar vaxtn optimal blnmsi prinsipi sasnda hyata keirilir. Bel ki, daha ox zhmt tlb edn v uzun srn hesablamalar, yerin yetiriln msllrin say minimum olduu gec saatlarna planladrlr. Gndz vaxtlarnda is mainfreym daha az zhmt tlb edn oxsayl msllri oxistifadi rejimind icra edir. Bu rejimd eyni vaxtda bir ne msl il v uyun olaraq bir ne istifadi ilyir. Kompter bu msllri paralel olaraq yerin yetirir. Minikompterlr. Minikompterlr mainfreymlr nisbtn kiik llrin gr, uyun olaraq daha az
Terminal monitordan v klaviaturadan ibartdir. Msln, kriptoqrafik qurular vasitsil. 3 Msln, RACF v ya VM:SECURE proqramlar vasitsil 4 Sistem proqramladrclar hesablama sistemlrinin proqram-aparat interfeysini tmin edir. Onlar mainfreymlrin baza proqram tminatnn ilnib hazrlanmas, sazlanmas v istismar il mul olur. 5 Ttbiqi proqramladrclar qrupu hesablama sistemlrinin istifadi interfeysini tmin edir. Onlar verilnlrl konkret mliyyatlar yerin yetirmk n proqramlar yaratmaqla mul olurlar. 6 Mhndistexniklr tminat qrupu mainfreymlr texniki xidmtl, tmirl v qurularn sazlanmas il, hminin baqa blmlrin ilmsi n zruri olan yeni qurularn qoulmas il mul olur. 7 Operatorlar ttbiqi proqramladrclarn yaratd proqramlarn ilycyi verilnlrin hazrlanmas il mul olurlar.
2 1

18

mhsuldarlna v qiymtin gr frqlnirlr. Bel kompterlr sasn snaye, elmi, tdris mssislrind, banklarda v orta biznes kateqoriyasna aid olan firmalarda istifad olunur. Minikompterlr multiprosessorlu arxitekturaya, oxsayl diskovodlara1 v perferiya qurularna malik olub, 200- qdr terminaln qoulmasn tmin edir. Onlarn istismar n d ixtisasl proqramladrclar, mhndis heyti tlb olunur, lakin onlarn say mainfreymlr xidmt heytindn dflrl az olur. Mikrokompterlr v ya frdi kompterlr. Mikrokompterlr maya dyrinin, istismar xrclrinin az olmas, onlarla ilmk rahat v sad olmas sbbindn btn tip mssislrd frdi olaraq istifad olunur. Mssisd mikrokompterlrin say kifayt qdr ox olduqda v kompterlr lokal bky 2 qoulduqda kompterlr v bky azsayl - trkibi bir ne adamdan ibart olan qrup xidmt edir. Onlar informasiya thlksizliyini tmin edir v sistem-texniki xidmtlr gstrirlr.
Mikrokompterlrin tsnifat nvlri xtisaslama sviyysi zr tsnifat. xtisaslama sviyysi zr mikrokompterlr iki yer blnr: universal v ixtisaslam. Universal kompterlr mvafiq proqram tminat olduqda ixtiyari ttbiqi mslni hll etmy xidmt edir. xtisaslam mikrokompterlr konkret tyinatl msllrin hlli n nzrd tutulmudur. Bel kompterlr avtomobillrin, gmilrin, tyyarlrin, kosmik aparatlarn bort kompterlrini, tibbi avadanlqlar qoulmu minikompterlri, serverlri aid etmk olar. Forma llrin gr tsnifat. Mikrokompterlrin forma llrin gr aadak kimi tsnifat aparlr: Masast (desktop),
1 2

Diskovod- maqnit diskli informasiya dayclarn oxuyan qurudur. Bax: Kompter bklri.

19

Portativ (Portable), Cib (Palmtop) Masast minikompterlr funksional imkanlarnn byklyn, maya dyrinin ucuz olmasna, daha vvl v ktlvi istehsalna gr daha geni yaylmdr. Onlar sasnda Avtomatlam i Yerlri yaradlr, frdi olaraq bir mk alti kimi istifad edilir. Masast kompterlr asanlqla tmir olunur v modernldiril bilr. Zrurt olduqda onun trkibin daxil olan ixtiyari qurunu baqas il vz etmk mmkndr. Portativ kompterlr danma n rahatdr. Onlardan vvllr ksr vaxtlarn ezamiyyt v tdbirlrd keirn biznesmenlr, komersantlar, mssis v idar rhbrlri, jurnalistlr istifad edirdilr. Son illrd onlarn funksional imkanlar xeyli artdndan v qiymtlrinin ucuzlamas sbbindn onlardan istifad ednlrin hat dairsi srtl genilnmkddir. Hal-hazrda Notbook, Lap top v Sub Netbook 1 portativ kompterlri istehsal olunur. Onlardan adtn nternet-l v sndlrl ilmk n, telefon rabitsi vasitsil istniln corafi nqtdn telefon xttin qoulmu digr kompterl informasiya mbadilsi etmk n istifad edilir. vvlr cib kompterlri (k.1) intellektual qeydiyyat kitabas kimi yaradlmdr v bu sbbdn Personal Digital Assistant (PDA) xsi rqmli katib adlandrlmdr. Bu gn masir cib kompterlri geni funksional imkanlara malikdir. Onlar istifadilr aadak xidmtlri tklif edir: Elektron kitablarn oxunmasn; nternet xidmti; Elektron xritlrl i. GPS 2 modulu v marurutu planladrma proqramlar olduqda naviqasiya xidmti;
Sub Netbook kompterlri Notbooklardan nisbtn kiik lsn v ktlsin gr frqlnir 2 GPS-Global Mvqe Sistemidir.
1

20

Orqanayzer; Qeyd v mlumat kitabas; Diktafon; lyazmann daxil edilmsi; Mtnlrin daxil edilmsi; Multimedia fayllarna-rsmlr, video arxlara, filmlr bax, musiqi v ss fayllarna qulaq asmaq; Oyunlar; Qrafiki redaktorla i; Distant idaretm1; Ofis proqramlar il i; Fotoaparat v videokamera; Telefon; SMS, MMS mbadilsi.

k. 1. Cib kompterlri USB kontrolleri il thciz olunmudur ki, onun vasitsil mxtlif qurular, o cmldn fle yadda, printer qomaq olar2. Cib kompterlrind aadak mliyyat sistemlri3 istifad olunur:
Btn infraqrmz portlu mit texnikas cib kompteril idar oluna bilir. 2 Kontroller, fle yadda, printer haqda sonrak paraqrafda mlumat verilck. 3 mliyyat sistemlri hr bir kompterin baza proqramdr. Bax: Kompterlrin proqram tminat.
1

21

Windows Mobile (vvllr Pocket PC v Windows CE versiyalar) ; PalmSource; Research In Motion; Symbian OS (vvllr EPOC versiyas); GNU/Linux; Mac OS X (vvllr iPhone OS versiyas). Son zamanlar cib kompterlrinin v mobil telefonlarn imkanlarn birldirn qurular-smartfonlar (k.2) v kommunikatorlar (k.3) istifad edilmkddir.

k.2.

k.3.
Uyuqanlna gr tsnifat. Dnyada oxlu adda mxtlif konfiqurasiyal minikompterlr istehsal olunur. Onlar mxtlif istehsallar trfindn sata buraxlr, mxtlif detallardan ylr v mxtlif proqramlarla ilyirlr. Bu halda ox vacib msl mxtlif kompterlrin z aralarnda uyuqan olmasdr. Uyuqanlqdan kompterin qurularnn qarlql vzln bilmsi, bir kompterdn digrin proqramlarn

22

krlmsi imkan v eyni bir verilnlrl mxtlif tip kompterlrd birg ilm imkan asldr. Aparat uyuqanlna gr kompterlr, aparat platformas adlanan anlaya gr frqlnirlr. Frdi kompterlr sahsind bu gn daha geni iki aparat platformas yaylmdr: IBM v Apple Macintosh. Bunlardan baqa, yaylmas ayr-ayr regionlarla v ya sahlrl mhdudlaan digr platformalar da vardr. Kompterlrin eyni bir aparat platformasna aidiyyti, onlar arasnda uyuqanl artrr, mxtlif platformalara mxsusolma is uyuqanl azaldr. Aparat uyuqanlndan baqa proqram sviyysind uyuqanlq mhmdr. Qeyd edk, IBM v Apple Macintosh kompterlri frqli proqram tminatndan istifad edir yni, proqram sviyysind uyuan deyil.

1.3 Masast frdi kompterin trkib hisslri v perferiya qurular

Mxtlif forma v konfiqurasiyaya malik olmasna baxmayaraq, masast frdi kompterlr eyni arxitekturaya malik olub, sasn sistem blokundan v ona qoulan monitordan, klaviaturadan, siandan v digr lav perferiya qurulardan ibartdir. Sistem bloku. Sistem bloku fiqi v ya aquli formada olan v frdi kompterin daxili qurularn znd saxlayan qutudur. Sistem blokunda qidalanma bloku, ana lvh, 1 montaj oyuqlar, elektrik xttin qoulma, yenidn yklm dymlri yerlir. Montaj oyuqlar disk srdrclrinin-diskovod, CD-ROM/DVD-ROM n nzrd tutulmudur. Qidalanma bloku metal qutu klind sistem blokunun arxa trfin brkidilir. Qida blokunda transformator,
1

Buna bzn sas plata (Mainboard) v ya sistem platas da deyirlr.

23

dzlndirici v ventilyator yerldirilmidir. Transformator bkdn sistem blokuna daxil olan 220 volt grginliyi transformasiya edrk mxtlif qiymtli, grginliklr1 evirir. Dzlndiricinin vzifsi frdi kompterin bzi elementlrini sabit grginlik il tmin etmkdir. Ventilyatordan qidalanma blokunun daxilind yerlmi transformatorun v dzlndiricinin i prosesind qzmasnn qarsn almaq n istifad edilir. Qidalanma blokundan xan naqillr dsti mxtlif qurular grginlikl tmin etmk ndr v ana lhvy, disk srdrclrin birldirilir. Ana lhv kompterin n sas qurusudur. Ana plata kompterin daxili v xarici qurularnn laqli idarsini tmin edir. Ana lhvnin sas xarakteristikas formafaktordur. Hr bir formafaktor lsn, znd saxlayan elementlrin sayna, elementlrin yerlm konfiqurasiyasna, istifad etdiyi grginliy v grginliy qoulma formasna v s. parametrlr gr frqlnir. Masir kompterlrd aadak tip formafaktorlu sistem platalar istifad olunur: ATX; Flex-ATX; Mini-ATX; NLX; Mini-ITX; Monobook. Ana lhv daxildn sistem blokunun korpusuna brkidilir. Bunun n onun formafaktoru korpusa uyun glmlidir. Ana lhv z zrind aadak bir ox komponentlri birldirir:
Msln, xarici yadda qurular 5 v 12 volt, mrkzi prosessor v bir sra mikrosxemlr 1,0-1,5 volt grginlik tlb edir.
1

24

Xsusi yuvaya birldirilmi mrkzi prosessormikroprosessor. Adtn onu soyutmaq n ventilyatordancooler istifad olunur; Mntiqi sistem mikrosxemlri-ipsetlr; kinci sviyyli (xarici) ke-yadda mikrosxemi; Operativ yadda1 yerldirmk n yuvalar2 ; Kart genilnmlri (videoadapter, ss kart, modem v s.) n yuvalar; BIOS Kompterin test yoxlamasn, mliyyat sisteminin yklnmsini, qurularn drayverini v s. yaddada saxlamaq n proqramladrlm yaddaa malik mikrosxem; Interfeys kabellrinin, ardcl v paralel portlarn qoulmas n yuvalar; BlOS-un cari sazlanmasn yadda saxlamaqdan tr CMOS tipli mikrosxem v onu cryanla tmin etmk n batareya v elektron saat (sistem saat). Ana platann btn komponentlri bir-biril informasiya mbadilsini aparan keirici xtlrl birldirilir. Bu cr keirici xtlr birlikd informasiya ini v ya sadc, in adlanr. Mikroprosessorlar. Mikroprosessor kompterin beyni hesab edilir v kompterd verilnlrin emaln, trlmsini v xarici qurularn idar edilmsini saniynin milyonda bir hisssind tmin edir. Mikroprosessorun sas xarakteristikas onun ii grginliyi, takt tezliyi, takt tezliyinin3 daxili oxaltma msal, ke-yaddann tutumu v drcliliyidir. Mikroprosessoru ii grginlik il ana palata tmin edir. Intel firmasnn vllr istehsal etdiyi
Operativ yadda. Kompter bky qoulan zaman verilnlri mvqqti saxlamaq n istifad olunan mikrosxem toplusudur. 2 SIMM tipli operativ yadda n 72 oyuqlu, DIMM tipli operativ yadda n 168 oyuqlu yuva istifad olunur. 3 Takt tezliyini bzn kompterin v mikroprosessorun srti d adlandrrlar.
1

25

mikroprosessorlarda grginlik 5.0 volta brabr idis, indiki zamanda firma trfindn buraxlan mikroprosessorlarda bu qiymt 3.0 volta atdrlmdr. i grginliyinin qiymtinin aa hdd endirilmsi mikroprosessorun daha da mhsuldar ilmsini tmin edir. Takt tezliyi bir saniy rzind kompterd yerin yetiriln mliyyatlarn (msln, toplama v vurma) sayn v hmin mliyyatlarn hans srtl yerin yetirildiyini gstrir. Takt tezliyi meqaherslrl (Mhs) llr. Takt tezliyi artdqca mikroprosessorun qiymti il yana onun mhsuldarl da artr v mikroprosessor oxlu sayda mrlri yerin yetir bilir. Takt siqnallarn mikroprosessor ana lvhdn qbul edir. Mikroprosessoru daha yksk takt tezliyi il tmin etmk n onun daxilindki takt tezliyinin daxili oxaltma msalndan istifad olunur (Msln, 3.0, 3.5, 4.0, 4.5, 5.0 v daha artq). Takt tezliyinin daxili v xarici nv vardr. Daxili takt tezliyi mikroprosessorun yerin yetirdiyi mliyyatlarn tezliyini, xarici takt tezliyi is kompterin operativ yadda il mikroprosessor arasnda informasiyann dyim tezliyini gstrir. Prosessorun daxilind reqistr adlanan myyn sah var ki, mikroprosessor emal etdiyi verilnlri orada saxlayr. Prosessorun drcliliyi mikroprosessorun daxilind yerln reqistrlrin drcliliyil tyin olunur v bir takt rzind prosessorun ne bit1 informasiya mbadil etdiyini xarakteriz edir. Qeyd edk ki, ilk istehsal olunan mikroprosessorlarda drclikli 8 idi. Masir dvrd istehsal olunan mikroprosessorlarda bu parametr 64- atdrlmdr. ipsetlr. ipsetlr kompterin sistem komponentlrinin qarlql laqsini tmin edir. Ana lvh zrind imal v cnub krp adlanan iki ipset yerlir.

Bit informasiyann n kiik l vahididir.

26

Operativ yadda. Kompterin digr sas elementi onun operativ yaddadr 1 . Mikroprosessorlar emal edcyi proqram mrlri v ilk verilnlri operativ yadda vasitsil ld edir. Operativ yaddan mnfi chti kompter elektrik bksindn ayrldqda onda olan informasiyan znd saxlaya bilmmsidir. Texniki dbiyyatlarda operativ yadda ox vaxt RAM (Random Access Memory) adlandrrlar. Operativ yadda digr mikrosxemlrdn frqli olaraq tranzistorlardan deyil, hr biri tutumu bir bit olan mikrokondensatorlardan yaradlb.2 Operativ yaddan tutumu kompterin ilm srtin tsir edir. Operativ yaddan tutumu kifayt qdr olmayanda istniln informasiyann mikroprosessor trfindn axtarlmas n mikroprosessor artq mliyyatlar yerin yetirmy mcbur olur. Nticd proqramn yerin yetirilm vaxt uzanr. Bu sbbdn operativ yaddan tutumu qnatbx olmayanda bzi proqramlar kompterd ya ilmyck, ya da ki, hddindn artq ar ilyckdir. Msln, kompterlrin Windows XP mliyyat sistemil ilmsi n operativ yaddan tutumu minimum128 Mbayt-a brabr olmaldr. Frdi kompterlrd operativ yaddan mxtlif nvlrindn istifad edilir: Adi yadda. Ona bzn DRAM da deyirlr. Yadda istniln kompterd qurula bilr. Onun sas xsusiyyti yaddaa mracit etm vaxtdr. Bu parametr 60 n.saniyy brabrdir. Qeyd etmk lazmdr ki, 70, 80, 90 v 100 n.saniylik yaddalar da istehsal olunurdu. Amma qeyrimyyn sbblr zndn onlarn istehsal dayandrld. EDRAM yadda. Ondan istifad etdikd DRAM tipli yaddala mqayisd kompterin ilm srti orta hesabla 2%

Yadda hddindn artq cld ildiyin gr operativ adn almdr. Msln, 256 mbayt tutumu olan operativ yadda 2,147,483,648 sayda mikrokondensatordan tkil olunmudur.
2

27

artm olur. Bel yaddalara mracit vaxt 70 n.saniy brabr hesab edilir. SDRAM yadda. SDRAM yaddaa mracit vaxt ox kiikdir, txminn 10-12 n. san-y brabrdir. Yaddadan istifad etmkl kompterin ilm srtini 10% artrmaq mmkndr. Ke yadda (ingilisc cache). Operativ yaddaa mraciti srtlndirmk n kompterlrd xsusi hazrlanm yaddadan - ke yaddadan istifad edilir. Ke yadda mikroprosessorla sas yadda arasnda yerln kiik tutuma v yksk ilm srtin malik yaddadr. Ondan kompterin mhsuldarln artrmaq n istifad edilir. Btn sas yaddan srtl ilyn ke yadda kimi hazrlanmas texnoloji chtdn ox baha baa glrdi. Odur ki, iqtisadi chtdn kiik tutuma malik yadda sahsinin srtinin artrlmas lverilidir. Kompterin yaddana mracit zaman verilnlr ke yaddada axtarlr. Buna sas sbb odur ki, ke yaddana verilnlri axtarmaq n ediln mracit vaxt operativ yaddaa ediln mracit vaxtndan bir ne df azdr. Kompterlrd ke yaddan iki nvndn istifad edilir: daxili v xarici. Xarici ke yadda mxtlif mikrosxemlr zrind ylr v operativ yaddan iini srtlndirmy xidmt edir. Daxili ke yadda is mikroprosessorun daxilind yerlrk mikroprosessorun daxilindki reqistrlrin iini srtlndirir. Bel ke yaddalardan ilk df 80486 mikroprosessorlarnda istifad edildi. Onlarn tutumu 8 Mbayt-a brabr idi. Intel firmasnn istehsal olan Pentium, Pentium Pro v sonrak model mikroprosessorlarnda ke yadda birbaa mikroprosessorun daxilind yerldirilir. Bu ox lverilidir. nki ke yadda n lav lvh hazrlamaq lazm glmir.

28

BIOS (basic input-output system). Ana lvh zrind enerjidn asl olmayan daimi yadda qurusu BOS yerlir. Bu mikrosxemd frdi kompterin qurularnn testldirn (mlumat ekrana xarmaqla), mliyyat sisteminin yklnmsini tmin edn proqramlar toplusu yerlir. Digr yadda qurularndan frqli olaraq onun tutumu el d byk olmur. Qeyd edk ki, BIOS Setup proqram vasitsil BOS-un konfiqurasiyasn dyimk olar. Portlar. Mikroprosessorun xarici qurular (printer, sican v sair) il informasiya mbadilsini hyata keirn yuvalara portlar deyilir. sas portlar sistem blokunun arxa panelindn grnr. Paralel LPT (paralel printer portu), ardcl -COM (universal ardcl port) v USB (Universal Serial Bus-universal ardcl in) portlardan istifad olunur. Ardcl portlardan sian v klaviaturann qoulmas n istifad olunur. Paralel portlar printerlrin qoulmas n istifad olunur. Ardcl portlar srtli mlumatlar mbadilsi il frqlnirlr. Qeyd edk ki, hal-hazrda ksr masir kompterlr paralel v ardcl portlarsz istehsal olunur. Son dvrlrd meydana gln USB portlar asanlqla onlar vz edir. USB portlar fla disklrin, klaviatura, sian, printer, mobil brk disklrin, skanerin v bir sra periferiya qurularnn qoulmasn tmin edir. USB portlar daha srtli olub, informasiya mbadilsini 480 bayt/san srtl tmin edir. Kontroller v in. Kompterin ilmsi n operativ yaddada proqramlar v verilnlr olmaldr. Bel proqramlar v verilnlr operativ yaddaa mxtlif qurular-klaviatura, diskovod v s. vasitlrl daxil olurlar. Kompterd emal edilmi informasiya is istifadiy monitor, disklr, printer v s. vasitsil atdrlr. Baqa szl, kompterd qurular v operativ yadda arasnda daima informasiya mbadilsi prosesi gedir. Bunun n, hr xarici quru zn mxsus elektron

29

sxem il tchiz edilir ki, bel sxemlr d kontroller qurusu deyirlr. Kompter ini v ya sistem ini prosessorla yadda arasnda v ya giri-x qurularnn kontrollerlri (idar sxemlri) arasnda verilnlrin v idar siqnallarnn trlmsini tmin edn naqillr ymndan ibartdir. Kompterin btn hisslri bir-biri il sistem ini vasitsil birlmidir. Btn kontrollerlr kompterin daxilind yerldirilmi mikroprosessorlar il magistral sistemi vasitsil laq yaradr ki, buna da verilnlr ini deyirlr. Verilnlr ini prosessorla yadda arasnda v ya giri-x qurularnn kontrollerlri (idar sxemlri) arasnda verilnlrin v idar siqnallarnn trlmsini tmin edn naqillr ymndan ibartdir. nformasiya mikroprosessora verilnlr ini vasitsil trlr. gr verilnlr ini 8 siqnal trn naqildn ibart olarsa, onda paralel olaraq 8 bit, 16 naqildn ibart olarsa, 16 bit informasiya gndrmk olar v s. Prosessorun daxilind v frdi kompterin ana lvhsind verilnlr ini v nvan ini mvcuddur. Verilnlr ini trc v yardm elementlr sistemi olub, informasiyann mikroprosessora verilmsi v ondan alnmas prosesini hyata keirir. Verilnlr ini mxtlif drcliliy malik olur. inin drcliliyinin informasiyann trlm srtin tsir etmsi nticsind kompterin ilm srti d dyiir. nvan ini d trc v yardm elementlr sistemi olub, frdi kompterin yaddanda saxlanlacaq v yazlacaq informasiyann tutduu sahnin yerini tyin edr. nvan ini d drcliliy malikdir. nvan ininin drcliliyi mikroprosessorun mracit etdiyi yaddan tutumuna tsir edir. stehsal olunan frdi kompterlrd iki, bzi hallarda is verilnlr inindn istifad olunur. Kompterd aadak inlr istifad olunur:

30

IBM tipli frdi kompterlr n xsusi olaraq yaradlm ISA (Industry Standardt Architecture) ini. inin msbt chti sad v ox ucuz qiymt, mnfi chti is informasiya trmsinin aa srtd olmasdr. Yksk srtli qlobal EISA (Extended Industry Standard Architecture) ini. inin msbt chti yksk srtl buraxma qabiliyyti, mnfi chti is qiymtinin yksk olmasdr. Yksk srtli v ucuz qiymtli PCI (Peripheral Component Interconnect bus) lokal ini. Son zamanlar xsusi olaraq qrafik materiallarn ekrana xarlmasn srtlndirmk v mrkzi mikroprosessoru i prosesind ykdn azad etmk n PCI il mtrk funksiya yerin yetirn AGP lokal ini d istifady buraxlmdr. Frdi kompter lav qurularn (sican, klaviatura, rqmli kamera v s.) qoulmasn sadldirmk mqsdil istifadilr USB lokal inindn d geni istifad edirlr. Xarici yadda qurusu. Xarici yadda qurusu kimi srt maqnit disklrindn (Hard Disk Drive (HDD)) v ya vinestrdn 1 istifad edirlr. Srt disklr operativ yadda nzr almasaq, yadda qurular irisind, verilnlr n tez girii (adtn 7-20 milli saniy) v onlarn n srtli (5 Mbayt/saniy) oxunmasn v yazlmasn tmin edn qurulardr. Bel disklr informasiya xsusi texnologiya il yazlr. Srt maqnit disk qurusu 2-6 maqnit diskindn ibart olub, mhkm korpusda saxlanlr. Onun idar olunmas eyniadl kontroller vasitsil hyata keirilir. Srt maqnit disklrind mliyyatlar sistemlri, ttbiqi proqramlar, mxtlif verilnlr d saxlayrlar. Srt maqnit disklri kompter bkdn ayrldqda bel proqram v verilnlri uzunmddtli saxlayr.
1

Diskin ad Vincester 30/30 markal tfngin adndan gtrlb. Bel ki, haqqnda danlacaq ilk maqnit disklrin d markas 30/30 idi.

31

Srt maqnit disklri ana lvhy qoulma suluna gr aadak siniflr blnr: 1. IDE interfeysli (v ya E-IDE interfeysli); 2. SCSI interfeysli (Ultra SCSI, Ultra II SCSI, Ultra Wide SCSI v s. interfeysi il). kincilr birincilr nisbtn qiymtc baha olmaqla yana, onlarn ilm srtlri d oxdur. Srt maqnit disklr ilk df kompter qoulduqda formatladrlmaldr. Bu zaman diskd v verilnlrin saxlanlmas n ii sah yaradlr. Srt maqnit disklri birbirindn aadak xsusiyytlrin gr frqlnirlr: tutumu, yni informasiyann disk hans hcmd yerlmsin gr; tezliyi, yni informasiyann disk hans srtl yazlmas v oxunmasna gr; interfeys, yni srt diskin qoula bilcyi kontrollerlrin tipin gr. nformasiyann diskdn oxunma/yazlma srti kompterd istifad ediln mikroprosessorun tezliyindn, kontrollerlrin v inlrin tipindn, hminin istifad ediln srt maqnit diskinin zndn ox asldr. Masir texnologiya il hazrlanm srt maqnit disklrind bu parametr 1.3-5 Mbayt/s arasnda dyiir. Srt maqnit disklrinin kompterd istifad olunmas kompterdn istifad etmyi hddindn artq rahat edir. ndiki zamanda srt maqnit diski olmayan kompterlrdn demk olar ki, istifad edilmir. Monitor. Frdi kompter daxil ediln v oradan oxunan informasiyan ks etdirmk n monitordan (displeydn-displey ksetdirm demkdir) istifad edilir. Monitorlarn idar olunmas frdi kompterlrin daxilind formalaan rqmli videosiqnallarnn vasitsil ba verir. Qeyd edk ki, monitorda lazmi informasiyan ks etdirmk n kompter daxil olan mlumatlar videosiqnal klind

32

formatladrmaq lazmdr. Bunun n istifad ediln elektron sxemlrini videokontrollerlr adlandrrlar. Videokontrollerlr sasn xsusi elektron lvh formasnda hazrlanr. ksr hallarda is kompterin daxilind yerln ana lvhnin trkibin daxil olurlar. IBM tipli kompterlrd istifad olunan videokontrollerlr iki-mtn v qrafiki rejimd ilyirlr. Elektron a borulu ( CRT Cathode Ray Tube ), maye kristall (Liquid Crystal Display) monitorlardan istifad olunur. CRT monitorlarn sas elementi elektron a borusudur. Borunun irisi lyuminofor adlanan materialla rtlb v irisind elektron dstlri vardr. Lyuminofor qat triadalardan tkili olunub. Triadalar 3 nqtdn ibart elementlrdir. Bu nqt qrmz (Red) , yal (Green) v mavi (Blue) rngi ks edn elementlrdir. Borunun dar ucunda elektron topu (elektronlar mnbyi) yerlir. Bunlar alar buraxr. Hmin alar triadalarn zrin lazmi intensivlikd drk lazm rngi verir. Msln, a rngi vermk n RGB (255,255,255) olmaldr, yni qrmz, yal v mavi elementlr maksimum intensivliy malik olur v a rngi verir. Qara rng n RGB(0,0,0)-dir. Bellikl, hr piksel bir triada uyun glir v pikselin rngi triadann elementlrin dn intensivlikdn asldr. Funksional tyinatna gr CRT monitorlar hrf-rqm v qrafik rejimd ilyn monitorlara ayrlrlar. Hrf-rqm monitorlar hrf-rqm tipli informasiyan ks etdirmk ndr. Bel monitorun ekrannda hr birinin uzunluu 80 simvol olan 24-25 stir yerldirmk mmkndr. Baqa szl, hrf-rqm monitorlarnn ekrannda txminn 2000 simvolu tsvir etmk olur. ndiki zamanda mtn rejimind ilyn monitorlardan demk olar ki, istifad olunmur. Monitorun sas gstricilri ekrann ls, ekranda tsvir olunan nqtlrin say, tsvirin ks olunmasnn maksimal tezliyi v ekrann mdafi drcsidir.

33

Monitorda tsvirin yenidn ks olunmas bir saniy rzind tsvirin tamamil ekranda tzlnmsi il sciyylndirilir. ksr hallarda bu parametri kadrlarn tezliyi d adlandrrlar. Parametr monitorun v videoadapterin xsusiyytlrindn asl olaraq dyi bilr. ks olunma tezliyi herslrl llr. Tezlik artdqca ekranda tsvir bir o qdr d tmiz alnr. Masir monitorlarda tezlik 75-100 hers arasnda dyiir. Ekrann mdafi drcsi mumdnya standartlarna (msln, MPR-II, TCO, TCO-95 v s.) uyun tyin edilir. stifad olunma sahlrin gr monitorlar mxtlif tnzimedici qurular il tmin edilirlr. Monitorda sas gstricilrdn biri ekranda tsvir olunan nqtlrin saydr. Mxtlif monitorlarda nqtlrin say mxtlif olur. Msln, adi monitorlarda fiqi v aquli istiqamt zr nqtlrin say-640x480=307200- qdr, professional monitorlarda is 1600x1280=2048000- qdr olur. Rqmlrin sayndan grnr ki, monitorlarda nqtlrin say milyondan oxdur. Aydn msldir ki, monitorlarda istniln tsvirin dqiqliyini artrmaq n nqtlrin sayn tnzimlmk lazmdr. Hminin ekranda ks olunan tsvirlrin rnglrinin sayn da tnzimlmk olar, bu rnglr 16-16,8 milyon intervalnda ola bilr. Masir dvrd daha ox maye kristal monitorlardan isifad olunur. Bu tipli monitorlarn ekranlar adi elektron saatlar, mobil telefonlar v s. olan ekranlarla eynidir. Bu ekran iki tbqdn ibartdir. Hmin tbqlrin arasnda milkilli molekullar yni maye kristall qarqlar vardr. Kristallar i polyarizatorlardan keirirlr. Elektrik cryan mayedn kend kristallar bir istiqamtd ynldir. Kristallar i polyarladran mstvi qatlarn dndrir. Nticd iq buradan ke bilmir v hmin hiss tnd rng boyanr.

34

LCD ekranlarda CRT monitordan frqli olaraq cmi 64 rng alar yaratmaq mmkndr 1 . Hr pikseld 3 element qrmz, yal, mavi (RGB) olmaqla hr element 64 rng alar yarada bilr. Bununla da 64*64*64=262 144 sayda rnglrdn alnan kombinasiyadan birini almaq olar. CRT ekranlarda is bu kombinasiya 256*256*256= 16 777 216 sayda olur. LCD ekranlarda tsviri insan gznn rahat grmsi n parlaql artrmaq n elementlr (backlight) yerldirirlr. Videoadapter. Monitorun ekrannda alnm tsviri formaladrmaq n videoadapterdn (videokartdan) istifad olunur. Videoadapter mtn v ya qrafik rejimd ily bilir. Videoadapterin iki nvndn istifad edilir: 16 rngli 80x25 v ya 80x50 simvolla mtn rejimind v 600x350 v ya 640x480 nqtlr qrafik rejimd, hminin 256 rngl 320x200 nqtlrl qrafik rejimd ekran tmin edn VGA videokart; 16 milyon rngl 640x480 simvollarla mxtlif rejimlrd ekran tmin edn SGVA v ya super VGA videokart. Qeyd etmk lazmdr ki, videoadapterin yaddan artrmaqla (msln, 1 Mbayt-dan 2 Mbayta qdr) rnglrin v simvollarn rejimlr uyun ekran tmin etmsini oxaltmaq olar. Videoadapter stirlraras (Interlaced) v ya stir-stir (Noninterlaced) genltm rejimlrind ily bilir. Stirlraras rejimd monitorun ekrannda alnm tsvir iki kadrla formalar. kinci rejimd is tsvir bir kadr vasitsil formalam olur. Birinciy nzrn monitorun ekrannda alnm tsvir daha aydn v dqiq olur. Videokart sciyylndirn digr parametr ekranda tsvirin dyim tezliyidir. Bu parametr 50-120 hers tezlik diapazonunda dyiir. Tcrb gstrir ki, frdi kompterl
1

256 rng alar yaratmaq mmkndr.

35

ilyn istifadinin normal ilmsini tmin etmk n, hminin onun i prosesind gznn yorulmamasn ld etmk n videoadapteri stir-stir genltm rejimind iltmk mqsduyundur. Bu zaman kadrlarn dyim tezliyi 75 hersdn az olmamaldr. mumilikd is, 100 Hs tezlik optimal saylr. Bzi hallarda videoyaddan lazmi sviyyd tezliy malik olmamas nticsind monitorun ekrannda gstriln tsvir dumanl kild alnm olur. Bu is videokartn lazmi sviyyd ilmmsin dlalt edir. Videoadapterin masir proqramlar paketi il ilmsi n o, mtlq srtlndirm funksiyasna malik olmaldr. Baqa szl desk, videoakselerator rolunu ifa etmlidir. Videoadapterin bel rejimd ilmsi mrkzi mikroprosessorun ykn azaldr, nticd kompterin ilm srti oxalr. Srtlndirm funksiyas ikill (2D) v ll (3D) sinf blnr. kill srtlndirm rejimi btn masir proqramlarn (ofis paketlrindn tutmu kompter oyunlarna qdr) icra olunma srtini artrmaa imkan verir. ll srtlndirm rejimind is kompter oyunlar il yana, kompterd istifad ediln stimulyasiya v modelldirm proqramlarnn hyata keirilmsin rait yaranr. ndiki zamanda istehsal olunan masir videoadapterlr ikill srtlndirm funksiyasna malikdirlr. Ss kart (ss adapteri). Sslri1 (musiqi, danq v s.) sslndirmk n kompter akustik sistemlr (ss ucaldanlar) v ss kartlar quradrlr. Masir kompterlrd drcsindn asl olaraq (8 v ya 16 bitlik) ss kartlar istifad olunur. stifadi almaldr ki, istifad etdiyi ss kartlar Sound Blaster 8 (8 bitlik ss kart
Ss dedikd, insan qulann 16 Hs-dn 25000 Hs- kimi hava titryiini qbul etmsi baa dlr. Ss mxtlif tezliklrd olub, amplitudas v fazas il sciyylndirilir.
1

36

n standart) v ya Sound Blaster 16 (16 bitlik ss kartlar n standart) ss kartlar il uzlam olsun. Onda istifadi i prosesind meydana glck btn problemlrdn yan kemi olar. Qeyd edk ki, kompter CD/DVD srdrclri v ss kart il tmin olunmusa, bel frdi kompterlri multimediyal kompterlr adlandrrlar. Onlardan thsild, istirahtd v ylncd istifad edirlr. Klaviatura. Frdi kompter il istifadi arasnda laq yaradan quru klaviaturadr. Klaviaturann istniln dymsi mexaniki v ya membran tipli miniatr eviricidn ibartdir. eviricinin vziyytin nzarti klaviaturann daxilind yerlmi mikrosxem yerin yetirir. Mikrosxemin vzifsi klaviatura zrind olan istniln dymnin baslmasna uyun mlumat mrkzi mikroprosessora gndrmkdir. Bu mlumat mikroprosessorun daxilind olan mrlr sisteminin kmyi il thlil edilir. Adtn, klaviatura zrind mxtlif sayda dymlr yerldirilir. Msln, IBM PC XT markal khn tipli kompterlrd 84/86 dymli klaviaturadan (masir dvrd bel klaviaturadan istifad edilmir), IBM PC AT markal masir tipli kompterlrd is 102 v ya 104 dymli klaviaturadan istifad edilir. Klaviaturann mxtlif modifikasiyalarnn hazrlanmasna baxmayaraq, onlar zrind yerldiriln dymlrin funksiyalar demk olar ki, dyimz qalr. Dymlrin funksiyalarn dyimsi yalnz v yalnz kompterin istifad olunma sahsinin kompterin daxilind olan proqramlar dstinin dyimsi il ba ver bilr. mumiyytl, klaviaturann dymlrini 4 qrupa blmk olar. Birinci qrupa daxil olan dymlr klaviaturann mrkzind yerlir. Onlar hrf, rqm v bzi baqa simvollar kompter daxil etmk ndr. Msln, Shift dymsini sxb saxlamaqla lifbann ba hrflrini, hminin

37

klaviaturann birinci qrupuna daxil olan yuxar reqistr simvollarn kompter daxil etmk mmkndr. gr istifadi myyn mddt rzind yalnz ba hrflrl ilycks, bu zaman Caps Lock dymsini sxmaq kifaytdir. Caps Lock dymsini sxdqda istifadi yenidn kompterd lifbann kiik hrflri il ily bilr. Bzi tip klaviaturalarn zrind Caps Lock rejimini qeyd edn iql indikator da quradrlr (bzi modellrd Caps Lock-dan latn lifbasndan digr lifba kodlamasna keid dymsi kimi istifad edilir. Caps Lock ba hrflrin qeyd olunmas demkdir). kinci qrup dymlr funksional dymlr adlanr v onlar klaviaturann yuxar hisssind yerldirilmidir. zrind F1-F12 yazlar hkk olunmu dymlrin tyinat xsusi proqramlarla myyn edilir. Bir ox hallarda istifad ediln sistem proqramlarndan asl olaraq funksional dymlr Ctrl, Alt v Shift dymlri il birg sxlaraq z funksiyalarn dyiirlr. nc qrup dymlr kursorun hrktini istiqamtlndirmk v ddi simvollarla ilmk ndr. Bu qrup dymlr sasn iki rejimd istifad edilir. Birinci rejim rqmlri aktivldirm rejimi adlanr (Num Lock rejimi) v bu rejimd 9 rqmdn lav drd hesab mlinin iarlri kompter daxil edilir. kinci rejimdn dymlr qrupundan kursoru idar etmk n istifad olunur. Yni, dymlri basmaqla hm kursoru idar edn dymlrin, hm d Insert v Delete dymlrinin yerin yetirdiyi funksiyalar tkrar edilir. Hr iki rejim Num Lock dymsini sxmaqla myyn olunur. Klaviaturann zrind yerln , , , , Home, End, PgUp v PgDn dymlri kursorun hrktini idar edn dymlr adlanr. Adlar kiln dymlrdn birini sxmaqla kursoru istniln istiqamtd hrkt etdirmkl yana, monitorun ekranndak mlumat vrqlmk mmkndr. stifad mqsdindn asl olaraq dymlr (hminin onlarn

38

Ctrl, Alt v Shift dymlri il kombinasiyalar) bzn digr funksiyalar da yerin yetir bilirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, 102 sayl dymlri olan klaviaturada kursorun hrktini idar edn dymlrl bir blok zrind Insert v Delete dymlri d yerldirilmidir. stifadi kompterd istniln mtni redakt etmk rejimind ilyirs, adlar kiln dymlrdn istifad etmkl, monitorun ekranndak mtni vrqly bilr. Bu mqsd n istifadi PgUp (Page Up)-shifni yuxar v PgDn (Page Down)-shifni aa istiqamtlndirici dymlrdn istifad ed bilr. gr kursoru strin vvlin v ya sonuna gtirmk tlb edilirs, o zaman istifadi uyun olaraq Home v ya End dymlrini basa bilr. Erqonomik tlbat nzrd tutan xsusi formal klaviaturalar - erqonomik klaviaturalar istifad olunur. Onlardan byk hcmli informasiyalar daxil etmk n nzrd tutulan i yerlrind, mqsdynl kild istifad edirlr. Erqonomik klaviaturalar tkc mtn daxil edilmsinin mhsuldarln artrmr v i gn rzind mumi diqqti v bir sra xstliklrin (msln, bel stununun yuxar hisssinin osteoxondrozunu) ehtimaln, inkiaf drcsini azaldr. Sistem bloka qoulma metodlarna gr klaviaturalar simli v simsiz klaviaturalara ayrlrlar. Simsiz klaviaturada informasiya trlmsi infraqrmz alarla hyata keirilir. Bel klaviaturalarn adtn faliyyt radiusu bir ne metrdn ibart olur. Siqnaln mnbyi is klaviatura olur. Disk srdrclri. Disk srdrclri disketlrin, CD v DVD disklrin oxunmasn v informasiyann onlara yazlmasn tmin edir. Sian. Sian plastik quru olub, kompterl istifadi arasnda laq yaratmaqla proqramlarn idar olunmasnda, mtnlr, killr zrind oxsayl mrlrin yerin yetirilmsind byk rol oynayr. Sian qurular diyirckli, optik formalarda istehsal olunur.

39

Siann sol dymsi sas mrlri yerin yetirir, sa dymsi is seilmi obyekt zrind mliyyatlar aparmaq n kontekst menyu ar. Siann gstricisi ekranda kursordur. Sianlar qoulma tipin gr d frqlnirlr. Bel ki, om, PS/2 v USB interfeysli sianlar istehsal olunur. Xsusi manipulyatorlar. Adi sian qurusundan baqa, digr manipulyator tiplri d vardr. Msln: trekbollar, penmauslar, infraqrmz sianlar. Trekbol sian qurusundan frqli olaraq stasionar qaydada quradrlr v onun krciyi lin ovucu il qaydaya salnr (nizamlanr). Trekbolun stnly ondan ibartdir ki, onun hamar ii mstviy ehtiyac olmur, ona gr d trekbollar portativ (ycam) frdi kompterlrd geni ttbiq olunur. Penmaus znd diyirckli avtomat qlmin analoqunu ifad edir, ucunda yazan detal yerin, yerdyim kmiyytinin qeydiyyatn edn hiss (detal) quradrlb. nfraqrmz sian adi sian qurusundan sistem blokla simsiz rabit qurusunun olmas il frqlnir. Kompter oyunlar n v bzi ixtisasladrlm imitatorlar n hminin coystiklrdn v onunla analoji olan coypadlar, qeympadlar v skan-pedall qurulardan istifad edirlr. Bu tipli qurular, ss kartnda olan xsusi porta v ya USB portuna qoulurlar.
Qrafiki verilnlri daxil etm qurular.

Qrafiki informasiyalar daxil etmk n skanerlr, qrafiki planetlr (dicitayzerlr) v rqmli fotokameralar adlanan qurulardan istifad edirlr. Skanerlr bir ne modifikasiyada istehsal olunur: 1. Planetli skanerlr. Planetli skanerlr ffaf (aydn) v qeyri-ffaf (tutqun) vrqdn qrafiki informasiyalar daxil etmk n nzrd tutulmudur. Bu qurularn faliyyt prinsipi ondan ibartdir ki, materialn sthindn ks olunmu (v ya aydn materialn irisindn ken) iq as xsusi

40

elementlrl qeyd olunurlar. Qeyd edk ki, planetli skanerlrin kmyil kaz zrindki mtnlri d daxil etmk olur. Bu halda mtnin qrafiki obraz kompter daxil olunur v bundan sonra xsusi OCR (optik simvollarn oxunmas) proqram vasitsil qrafiki obraz elektron mtn evrilir. Planetli skanerlrin sas parametrlri bunlardr: skaner etm imkan (skaner etm zaman bir dymdki nqtlrin miqdar); mhsuldarlq; dinamik diapazon (dinamik diapazon tsvirin daha iql sahlrin parlaqlnn daha tutqun sahlrin parlaqlna nisbtinin loqarifmi il tyin olunur); skaner olunan materialn maksimal ls. Ofis ilrind istifad ediln planetli skanerlrin skaneretm imkan tipik gstricisi: 600-1200 dpi (dpi-dots per inch-bir dymd olan nqtlrin miqdar) araldr. 2. l skanerlri. l skanerlrinin i prinsipi sasn planetli skanerin i prinsipin uyun glir. Frq onunla baldr ki, skanerlmnin mntzmliyi v dqiqliyi qeyriqnatbx tmin olunur. l skanerinin, skaneretm imkan 150-300 dpi-dn ibartdir. 3. Barabanl skaner. Bu tip skanerlrd skanerlm n nzrd tutulan sas material yksk srtl frlanan barabann silindrik sthin brkidilir. Bu tip quru fotoelektron artrclar saysind n yksk skaneretm imkan (24005000 dpi aralnda) tmin edirlr. Onlar yksk keyfiyyt malik olan ilkin tsvirlr n istifad edirlr, lakin onlar az xtti ly (fotoneqativlr, slaydlar v b.) malik olan tsvirlr n yaramr. 4. Forma skanerlri. Bel skanerlr, verilnlri mexaniki v ya l il doldurulmu standart formalardan daxil etmk n nzrd tutulmular. Bel zrurt halinin siyahya alnmasnda, ssvermnin nticlrinin hesablanmasnda v anket verilnlrinin analizind meydana glir.

41

Forma skanerlrindn skanirlmnin yksk dqiqliyi tlb olunmur. 5. trix-kod skanerlr. l skanerlrinin bu nv, trixkod klind kodlam verilnlrin daxil edilmsi n nzrd tutulmudur. Bel qurular praknd ticart bklrind geni ttbiq olunurlar. Qrafiki planetlr (dicitayzerlr). Bu qurular qrafiki informasiyalar daxil etmk n nzrd tutulmudur. Qrafiki planetlrin faliyytinin bir ne mxtlif prinsiplri vardr, lakin onlarn hamsnn sasnda planet nzrn xsusi qlmin yerdyimsinin qeydiyyat durur. Bel qurular rssamlar v illstratorlar n lverilidir. nki, bu onlara nnvi altlr (karanda, pero, fra) vasitsil qazanlm adi (adt haln alm) qaydalarla ekran tsvirlrini yaratmaa imkan verir.
Verilnlri xaricetm qurular.

Verilnlri xaricetm qurusu kimi sndlrin kaz v ffaf dayclar zrind nsxlrini ld etmy imkan vern ap qurular (printerlr) istifad olunur. Faliyyt prinsiplrin gr printerlr matrisli, lazer, iqdiodlu v rnaql printerlr ayrlrlar. Matrisli printerlr. Bu printerin i mexanizmi 1964-c ild Yaponiyann Seiko Epson irkti trfindn ixtira edilib. ap iynciklrdn ibart matrislr vasitsi il hyata keirilir. ynlr lazm olan simvola uyun kild dzlr v rngli lent vasitsi il simvollar kazn zrin vurulur. ap olunan mlumatn keyfiyyti matrisd olan iynlrin sayndan asldr. Standart olaraq 9,12,14,18 v 24 iynli matrislr mvcuddur. Bu printerlr maddi chtdn srfli olduuna gr hal-hazrda da ildilir. Matrisli printerlrin iinin mhsuldarl saniyd ap olunan iarlrin miqdar, say il qiymtlndirilir (cpscharacters per second). Matrisli printerlrin rejimlri bunlardr: draft-qaralama ap rejimi, normal-adi ap rejimi v NLQ (Near

42

Letter Quality) rejimi, sonuncu rejim ap makinasnn keyfiyytin yaxn, ap keyfiyytini tmin edir. Lazer printerlri. Lazer printerlrind ap 1938-ci ild ester Karlson trfindn ixtira ediln lazer vasitsi il hyata keirilir. Nticd tsvir daha dqiq olur v printer daha srtli ilyir. Bu texnologiyan 1972-ci ild Xerox irkti ttbiq ed bildi. EARS adlanan ilk lazer printerini istehsal etdi. Lazer printerlri yksk ap keyfiyytini tmin edir, bir ox hallarda is poliqrafik ap da tb keir. Onlar, hminin yksk apetm srtil frqlnirlr. Matrisli printerlrd olduu kimi, yekun tsvirlr ayr-ayr nqtlrdn formalar. Lazer printerlrinin sas parametrlrin aadaklar aiddir: dymd nqtlri yerldirm imkan, dpi (dots per inch-dymd nqtlr) mhsuldarlq (dqiqd shiflr); istifad olunan kazn format; znn operativ yaddann hcmi. Lazer printerlrinin sas stnlklri yksk keyfiyytli tsvirlrin alnmas imkanlar il baldr. Orta sinif modellr 600 dpi ap, yar pekar modellr-1200 dpi, pekar modellr 1800 dpi ap imkann tmin edir. q diodlu printerlr. q diodlu printerlrin i prinsipi lazer printerlrin i prinsipin oxayr. Frq ondan ibartdir ki, in mnbyi burada lazer bal deyil, iq diodlarnn xtkeidir. Bel ki, bu xtke ap olunan shifnin btn eni zr yerlir fiqi almalar formalama mexanizmin zrurt aradan qalxr v btn konfiqurasiya daha sad, etibarl v ucuz alnr. q diodlu printerlr n ap imkannn tipik hcmi 600 dpi-dir. rnaql printerlr. rnaql ap qurularnda tsvirlr boyaycnn kaz zrin dn damcsndan yaranan lkdn formalar. Boyaycnn mikrodamc tullamas, pezokristal vasitsil yerin yetirilir. Bu tip modellrd damc,

43

pyezoelektrik effekt nticsind silkm il tullanlr. Bu metod sferik damcya yaxn daha stabil damc formasn tmin etmy imkan verir. Tsvirlrin apnn keyfiyyti ox hallarda damcnn formasndan v onun lsndn, hminin maye boyaycnn kaz zrin hopmasnn xarakterindn asl olur. Bu rtlrd sas rolu boyaycnn yapqanlq xasssi v kazn xasslri oynayr. rnaql ap qurularnn msbt xasslrin, nisbtn az miqdarda hrkt edn mexaniki hisslrini, uyun olaraq qurunun sadliyini, etibarlln v onun nisbtn aa dyrini d aid etmk lazmdr. Lazer printerl mqayisd sas atmamazl ld olunmu ap imkannn qeyrisabitliyidir ki, bu da a-qara yarmton (kild aq tondan tnd tona keidi tkil edn rng) apda onlarn ttbiq edilm imkanlarn mhdudladrr. Bu gn rnaql printerlr rngli apda ox geni ttbiq olunur. Konstruksiyasnn sadliyi saysind onlar dyr (qiymt) gstricilrin gr rngli lazer printerlri tb keirlr. 600-dpi-dn yuxar ap imkannda onlar fotokimyvi metodlarla alnm rngli tsvirlrin keyfiyytindn stn olan rngli killr ld etmy imkan verirlr. rnaql printeri sedikd bir klin, yaznn ap dyri, qiymti parametrini hkmn nzr almaq lazmdr. lav olaraq, rnaql ap qurularnn qiymti lazer printerlrindn nzrarpacaq drcd aadr. Onlarda bir klin, yaznn ap dyri, xsusi kaz lazm gldiyindn on dflrl yksk ola bilr.
1.4 Alqoritm anlay, alqoritmin sas xasslri, tiplri v tsvir sullar. Alqoritm soz grkmli alim bu Muhammd bn Musa l Xarzminin (787-850) adnn thrif olunmu formasdr. Bel ki, alimin Kitab l cbr v l-muqabala" sri XII srd latn dilin trcm edilmi v bu zaman trcmi alimin adndak l

44

Xarzmi szn thrif edrk Alqoritmi kimi verilmidir v sri Algoritmi de numero indorum, yni Alqoritmi hind hesab haqqnda adlandrmdr. Bu trcm saysind alqoritm sz Avropa dillrind, sonradan is ksr dnya dillrind, o cmldn azrbaycan dilind bir termin kimi istifad olunmaqdadr1. Orta srlrd Avropada alqoritm dedikd onluq say sistemind ddlrl hesablama qaydalar baa dlrd. Masir dvrd is bu anlay daha geni mnada, verilmi mslni hll etmk v ya myyn mqsd atmaq n zruri olan mliyyatlar ardcllnn yerin yetirilmsi haqqnda icraya veriln dqiq v aydn gstrilrin-mrlrin tsviri kimi baa dlr. Alqoritmin mrlri sonlu sayda olub ardcl yerin yetirilir. Hr bir alqoritm konkret icra n qurulur. cra alqoritmi yerin yetirmy qadir olmaldr. Baqa szl alqoritmin btn mrlri isifadi n baa dln olmaldr. Msln, aydndr ki, birinci sinif agirdi riyaziyyatn ilk alqoritmlrindn hesab olunan Evklid alqoritmini yerin yetir bilmz. Alqoritm anlay bir termin kimi ksr elm sahlrind, o cmldn informatikada istifad olunur. Alqoritm informatikann fundamental anlaylarndan biridir. Bel ki, informatikann sas tdqiqat obyekti ilkin informasiya sasnda yeni rqmli informasiyann yaradlmasn, informasiyann saxlanlmasn, ilnilmsini, operativ mbadilsini, thlksizliyini, insan myinin avtomatladrlmasn tmin edn, effektiv v kompterd icra olunan alqoritmlrin yaradlmasdr. Bu baxmdan informatikada alqoritm anlayna aadak kimi trif vermk olar: Alqoritm verilmi mslni hll etmk n ilkin verilnlrl icra olunan hesabi v mntiqi mliyyatlarn sonlu sayda ardclldr.
1

Bu trcm saysind avropallar onluq say sistemil tan olmudur.

45

Alqoritmlr ox rngarng olsalar da, onlarn hams aadak mumi xasslr malikdir: 1. Diskretlilik xasssi. Hr bir alqoritm mslnin hll prosesini sad addmlarn yerin yetirilmsi ardcll klind ifad edir v hr bir addmn yerin yetirilmsi n sonlu zaman fasilsi tlb olunur, yni balanc verilnlrl icra olunan hesabi v mntiqi mliyyatlarn yerin yetirilmsi v nticnin alnmas zamana gr diskret yerin yetirilir. 2. Myynlik xasssi. Hr bir alqoritm dqiq, birqiymtli olmaldr. Bu xassy sasn alqoritm yerin yetirildikd istifadinin v onun istifad etdiyi kompterdn asl olmayaraq eyni ntic ld edilmlidir. 3. Ktlvilik xasssi. Myyn sinif mslnin hlli n qurulmu alqoritm bu sinf aid olan yalnz balanc qiymtlri il frqlnn btn msllrin hllini tmin etmlidir. Msln, ax 2 + bx + c = 0 kvadrat tnliyi n qurulmu alqoritm a,b, c nin ixtiyari qiymtlri n mslni hll edir. 4. Nticlilik v sonluluq xasssi. Alqoritm sonlu sayda addmdan sonra baa atmal v verilmi mslnin hlli taplmaldr. Alqoritm adak sullarla tsvir olunur: Szl Blok-sxeml Alqoritmik dill Qrafalarla Alqoritmlrin n sad tsvir formas tbii dill - szl yazl formasdr. Alqoritmin mahiyytinin izahn vermk n bu sul ox lverili olur. Msln, verilmi iki A v B ddlrindn byk olannn taplmas alqoritmini szl ifad edk: 1. A ddindn B ddini xn. 2. Nticd mnfi qiymt alnarsa, B ddinin byk olmasn bildirin.

46

3. Msbt qiymt alnarsa, A ddinin byk olmasn bildirin. 4. Sfr alnarsa, hr iki ddin brabr olduunu bildirin. Alqoritmi yani tsvir etmk n onu blok-sxem klind vermk mslhtdir. Bu tsvir formas szl yazla nisbtn daha ycam v dqiqdir. Blok-sxem blok adlanan aadak standart hndsi fiqurlardan ibart olur:
Blokun tsviri Blokun ad

Balanc/son blok Hesablama v ya mliyyat bloku Daxiletm bloku

Dvr bloku Altproqram bloku ap bloku Fayl bloku Shiflraras birldirici

47

Hr bir blokda alqoritmin konkret bir v ya eyni tipli bir ne mrini tsvir etmk olar. Bloklar bir-biril aquli v ya fqi xtlrl v ya oxlarla laqlndirilir. aquli xttlr n istiqamt olaraq yuxardan - aaya, fqi xttlr n is soldan- saa qbul olunmudur. Blok-sxemi Proqram Sndlrinin Vahid Standart sasnda trtib edilmlidir. Msln, bu standarta sasn hesablama v ya mliyyat blokunun minimal eni 10 mm olmal, bir blok-sxemd veriln eyniadl bloklarn llri eyni olmaldr. Mntiqi blok istisna olmaqla digr bloklardan yalnz bir xt v ya ox xa bilr 1 . Mntiqi blokdan is iki xtt v ya ox xmaldr. Blok - sxem bir shify smadqda shiflraras birldirici vasitsil blok-sxemi nvbti shifdn davam etdirmk olar. Shiflraras birldiricid birldirci xttin v ya oxun haradan haraya istiqamtlndirildiyini gstrmk lazmdr. Alqoritmin alqoritmik dill tsvir sulu onun kompterd icras n trtib olunur. Alqoritmin bel yazl kompter n proqram adlanr. Alqoritmlr xtti, budaqlanan v dvr struktura malik ola bilr: He bir mrhlsi buraxlmadan v tkrarlanmadan, btn mrhllri tam ardcllqla yerin yetiriln alqoritm xtti alqoritm deyilir. Msln, cbucan sahsinin hesablanmas mslsinin alqoritmi xtti alqoritmidir.

Lakin bir ne ox gir bilr.

48

Bala

a, b

S=a*b

Son
Qoyulmu rtdn asl olaraq alqoritm mslnin hlli variantlarndan birini semy imkan verirs, bel alqoritm budaqlanan alqoritm deyilir.

Budaqlanmadan iki halda istifad olunur: 1. Alqoritmd el addmlar olur ki, myyn rtdn asl olaraq onlar buraxmaq lazm gldikd; 2. Myyn rtdn asl olaraq alqoritim myyn mliyyatlardan birini yerin yetirdikd. Blok-sxemd budaqlanma rti mntiqi blokla gstrilir v ondan iki ox xr: "h" oxu rt dndikd, "yox" oxu is rt dnmdikd yerin yetirilck bloku myyn edir. Msln, kvadrat tnliyin hqiqi kknn hesablanmas alqoritmi budaqlanan alqoritmdir.

49

Bala

a, b,c

D=b*b-4*a*c

D<0 yox
x1, 2 = b D 2a

x 1, 2

Son

50

Alqoritmin myyn mliyyatlar sonlu sayda tkrar oluna bilr. Tkrarlanan mliyyatlara malik alqoritmlr dvr strukturlu alqoritmlr adlanr. Blok - sxemd tkrarlanan mliyyatlar dvr bloku vasitsil tsvir olunur. Dvr struktur sad v mrkkb olur. Sad dvr struktur bir dvr blokuna, mrkkb struktur is biri digrin daxil olan iki v daha ox dvrdn ibartdir. Msln, birdn yz qdr ddlrin cminin hesablanmas alqoritmi sad dvr alqoritmdir.

s = (i + 5)k mslsinin hll alqoritmi is mrkkb

i =1 k =1

100 50

dvr alqoritmdir.
1.5 Kompterlrin proqram tminat Proqram tminat kompterlrin istifad etdiyi proqramlar toplusundan ibartdir. Proqram is z nvbsind tlb olunan mslnin hll alqoritminin kompterin baa dcyi dild yazlm tsvir formasdr. Kompter proqram yerin yetirmkl alqoritm uyun mliyyatlar yerin yetirir. Mvafiq proqram tminat kompteri insan faliyytinin n mxtlif sahlrind ttbiq edilmsin imkan verir. Mhz onun saysind kompterlr oxsahli bir mk alti olaraq, insan hyatnn zruri bir elementin evrilmkddir. z funksional tyinatna gr proqramlar kateqoriyaya blnr: 1. Sistem proqramlar (System Software) 2. nstrumental sistemlr 3. Ttbiqi proqramlar Sistem proqramlar

Sistem proqramlar mliyyat v istifadi interfeysi mhitinin yaradlmasn, kompterin qurularnn v digr proqramlarn birg faliyytini, kompter bksinin idar olunmasn, diaqnostika v profilaktika, bir sra kmki

51

texnoloji mliyyatlarn (msln, informasiyan arxivldirm, ehtiyat surtinin yaradlmas v s.) yerin yetirilmsini tmin edir. Bu kateqoriyaya aid proqramlar kompterin arxitekturasn nzr almaqla v keyfiyyt standartlarna 1 uyun hazrlanr. Sistem proqramlarn rti olaraq iki qrupa blmk olar: 1. mliyyat sistemlri 2. Xidmti proqramlar mliyyatlar sistemi hr bir kompter n zruri olan, onun informasiya, proqram v aparat tminatn idar edn, istifadi il kompter arasnda dialoqu tmin edn proqramlar kompleksindn ibartdir. mliyyatlar sistemi adtn xarici yadda qurusunda saxlanlr v kompter elektrik dvriyysin qoulduqda operativ yaddaa yklnrk, mslnin hlli n tlb olunan fiziki v mntiqi ehtiyatlar2 ayrr v istifadiy rahat v sad ii interfeysi tklif edir. Xarici yadda qurusu olmadndan ilk frdi kompterlr mliyyatlar sistemin malik olmamlar. Yalnz bu qurular yaradldqdan sonra fayllarn idar olunmas n mliyyatlar sisteminin yaranmas zrurti yaranmdr. Qeyd edk ki, frdi kompterlr n ilk mliyyatlar sistemi Harri 3 Kilde trfindn yaradlan CP/M (Control Program/Microcomputer) mliyyatlar sistemi hesab olunur. IBM PC tipli kompterlr 1982-ci ildn 1995-ci il qdr sasn MS-DOS (Microsoft Discs Operating System) 4 , PC DOS 5 , sonradan is Windows seriyasnda olan WindowsSistem proqramlarnn keyfiyyti onun etibarll il, oxfunksiyall il, istifad n rahat v effektiv olmas il tyin edilir. 2 Fiziki ehtiyatlara kompterin qurular v perferiya qurular, mntiqi ehtiyatlara is proqramlar, fayllar v s. aiddir. 3 Sonradan o, Digital Research kompaniyasn yaratmdr. 4 Bu 15 ild o, MS-DOS 1.0 versiyasndan MS-DOS 6.22-y byk tkaml yolu kemidir. 5 PC DOS mliyyatlar sistemini IBM v DR DOS firmalar birg trtib etmidir.
1

52

95/98/2000/XP 1 , Windows Vista UNIX, OS/2, Linux mliyyatlar sistemindn istifad edilir. Apple PC kompterlri is Macintosh mliyyatlar sistemindn istifad edir. Kompterlrd mxtlif arxitektural v funksional imkanl mliyyatlar sistemlrindn istifad olunur. mliyyatlar sisteminin normal i rejimi mvafiq konfiqurasiyal aparat tminat olduqda tmin olunur. Msln, maynfreymlrd v frdi kompterlrd frqli mliyyatlar sistemlri istifad olunur. mliyyatlar sistemind mliyyatlarn yerin yetirilmsi srti kompterin operativ yaddandan v istifad etdiyi prosessordan asldr. Bu baxmdan, mliyyatlar sisteminin istifad etdiyi prosessorun trtibin gr tsnifatn vermk olar. Frdi kompterlrd 16, 32, 64 -trtibli mliyyatlar sistemlrindn istifad olunur. Msln, BM tipli kompterlrd istifad olunan MS-DOS, PC-DOS, FreeDOS mliyyatlar sistemlri 16 trtibli, Windows 2000 sistemi 32 trtibli, Windows XP 64 Bit Editon sistemi 64 trtibli mliyyatlar sistemidir. mliyyatlar sistemi yerin yetirdiklri msllrin miqdarna gr birmslli v oxmslli sistemlr blnr. Birmslli mliyyatlar sistemind cari anda yalnz bir msl yerin yetirilir. Bu cr mliyyatlar sistemlrinin tipik nmunsi kimi MS-DOS mliyyatlar sistemini misal gstrmk olar. oxmslli mliyyatlar sistemi kompterdn istifadilrin multiproqram vaxt blgs rejimind kollektiv istifadni tmin edir. Bu zaman cari anda kompterin operativ yaddanda bir ne proqram v msllr toplusu ola bilr ki, mikroprosessor kompterin ehtiyatlarn onlarn arasnda effektiv bldrr. Bel mliyyatlar sistemin misal olaraq UNIX, OS/2, Windows 9x/Xp/Vista, Windows NT/Server v digr mliyyatlar sistemlrini gstrmk olar.
1

Windows-95. Yz milyonlarla insanlar n elektron informasiya dnyasna pncr amdr.

53

stniln bir mslni kompterd hll edrkn oxsayl elementar mliyyatlar yerin yetirmk tlb olunur. mliyyatlar sistemi bel elementar, amma mrkkb mliyyatlar kompterin daxilind olan qurularda hll edrk btn i prosesini istifadidn gizli saxlayr, istifadiy kompterd ilmk n lverili interfeys yaradr. stifadiy tklif etdiyi ii interfeysin gr mliyyatlar sistemlri mr v qrafiki interfeysli mliyyatlar sistemlrin blnr. mr interfeysli mliyyatlar sistemlrind hr bir mliyyat mvafiq mri klaviaturadan daxil etmkl yerin yetirilir. Qrafiki mliyyatlar sistemind mrlr sas v kontekst menyu sistemi, altlr panellri v dialoq pncrlri1 vasitsil yerin yetirilir. Qrafiki mliyyatlar sistemi daha rahat v sad ii interfeysin malikdir. lk qrafiki mliyyat sistemi 1983-c ild Apple firmasnda Apple PC kompterlri n hazrlanm Macintosh 2 mliyyatlar sistemi olmudur. BM PC tipli kompterlr n is ilk qrafiki mliyyatlar sistemi Windows95 mliyyatlar sistemi hesab olunur. Hal-hazrda bu tip kompterlrd Windows ailsindn olan Windows98/2000/Xp 3 , Windows Vista v Linux mliyyatlar sistemindn istifad edilir.
Xidmti proqram tminat

Praktikada kompter istifadilri bir sra hallarda proqram-texniki problemlrl qarlar. Bu problemlrin sbblrinin myyn edilmsi v aradan qaldrlmas xidmti proqramlar vasitsil yerin yetirilir.

Dialoq pncrlrind mrin yerin yetirilmsi n parametrlr myyn olunur v ya mliyyatn yerin yetirmsi 2 v ya qsa olaraq Mac 3 Windows-95-in (1995-ci il) slfi hesab etmk olar. Yz milyonlarla insanlar n elektron informasiya dnyasna pncr amdr.

54

Xidmti proqramlar kompterin aparat hisssinin iin nzart edir, kompterd ba vern nasazl v onun harada ba verdiyini akar edir, mliyyatlar sisteminin vvlki vziyytinin brpa olmasn, icra zaman qarya xan shvlri dzltmy, srbst proqram modullar arasnda qarlql laqni tmin etmy, disklrin formatladrlmasna, CD v DVD disklrin yazlmas v sair bu kimi texnoloji ilrin hyata keirilmsin imkan verir. Xidmti proqramlar qrupuna interfeys proqramlar, diaqnostika, antivirus v bky xidmt, arxivldirm proqramlar, drayverlr aiddir. nterfeys proqramlar mliyyatlar sistemi il birg faliyyt gstrrk istifadiy daha sad v rahat interfeys tqdim edir. Msln, MS-DOS mliyyatlar sistemi n Norton Commander (NC) 1 , 1985-ci ild is Windows 1.0, 1990, 1992, 1993-c illrd Windows 3.0/3.1/3.11 qrafiki proqram rtklri2 yaradlmd. Diaqnostika proqramlar kompterin qurularn diaqnostika edrk yaranan nasazlqlar akar edir v imkan daxilind aradan qaldrmaa xidmt gstrir. Msln, maqnit disklrin diaqnostikas n Scandisk, Norton Disk Doctor (NDD), diskin defraqmentldirilmsi n Defrag, Speed Disk, diskdn lv olunmu fayl v qovluqlarn brpas n Easy Recover, Tiramisu, Drive Rescue proqramlarndan istifad etmk olar. CD v DVD disklrin yazlma proqramlar diskin surtinin alnmasn, multimedia disklrin, avtomatik yklnn proqram disklrin hazrlanmasn v s. texnoloji mliyyatlar yerin yetirirlr. Bu tip proqramlara RegCleaner, Customizer XP Easy CD Creator, WinOnCD,
Bu rtyn ilm mahiyyti ondan ibartdir ki, klaviaturann myyn dymlrini basmaqla bu v ya digr mri yerin yetirmk mmkndr. 2 Mhz onlar ilk qrafiki mliyyat sistemi olan Windows-95-in (1995-ci il) slfi hesab etmk olar.
1

55

Nero Burning ROM, Direct CD v s. proqramlar gostrmk olar. Arxivldirm proqramlar fayllar xsusi riyazi alqoritm sasnda sxaraq daha kiik hcmd, bir v ya bir ne arxiv faylnda saxlayr. Hal-hazrda fayllar arxivldirmk n ARJ, ZIP, WINZIP, RAR, WINRAR proqramlarndan istifad edilir. Antivirus proqramlar is kompterin virusa yoluxmasnn qarsn alr, vaxtar fayllar yoxlayr v onlarda ml glmi viruslar aradan qaldrr. nstrumental sistemlr nstrumental sistemlr yeni sistem v ttbiqi proqram vasitlri yaratmaq n istifad edilir. nstrumental sistemlr man dilindn frqli v istifadi n asan olan alqoritmik dillrd ilmyi tmin edir. Kompter yalnz man dilini baa ddy n alqoritmik dild yazlan proqram icra prosesindn qabaq mtlq man koduna evrilmlidir. Bu mqsd n instrumental sistemlr qrupuna daxil olan translyator adlanan proqramlar kompleksindn istifad olunur. Translyatorun ii iki sulla tkil oluna bilr: interpretasiya v kompilyasiya yolu il. Buna uyun olaraq ox vaxt translyatoru interpretator v ya kompilyator adlandrrlar. Onlar arasnda frq evriln proqramn mtninin mxtlif sullarla emal olunmasdr. nterpretator proqramn operatorlarn bir-bir thlil edir v onu btvlkd operativ yaddaa yklyir. Nticd proqramn ilm vaxt uzanr. Bu is frdi kompterdn istifad edn istifadi n lverili deyil. Kompilyator is btn proqram man koduna evirrk mvcud shvlr haqqnda mlumatlar vaxtnda istifadiy atdrr. Burada operatorlarn thlil edilmsi v man koduna evrilmsi birdflik aparlr. Odur ki, kompterin ilm srti artr, proqramn icra olunmas

56

prosesdn asl olmur. Nticd proqramn operativ yaddaa yklnmsin ehtiyac duyulmur, operativ yaddadan digr mqsdlr n istifad etmy imkan yaranr.
Ttbiqi proqramlar nsan faliyytinin konkret faliyyt sahlrin aid msllri hll etmk n nzrd tutulan proqramlara ttbiqi proqramlar deyilir. Ttbiqi proqramlar 3 formada proqram, proqramlar paketi v standart proqramlar kitabxanas klind istehsal olunur. Ttbiqi proqramlar paketi myyn sinif msllri hll etmk n nzrd tutulmu el proqramlar kompleksidir ki, kompleksin komponentlrindn biri idaredici rolu oynayaraq, paketin digr btn proqramlarnn bir-biri il laqsini tkil edir. Standart proqramlar kitabxanas is kompterd riyazi funksiyalarn hesablanmasn, standart mahiyytli msllrin hllini, verilnlrin emaln v s. bu kimi ilri yerin yetirn proqramlardan ibartdir. Bel proqramlar adtn sul yonml proqramlarla birlikd istifad olunur. Masir dvrd frdi kompterlrd mxtlif tyinatl yz minlrl ttbiqi proqramlardan istifad edilir. Funksional imkanlarna gr ttbiqi proqramlar mumi tyinatl, sul ynml v problem ynml proqramlara blnr. mumi tyinatl proqramlara mtn 1 , elektron cdvl 2 prosessorlar,

Mtn prosessorlar elektron mtn sndlrinin hazrlanmasn, redaktsini v formatladrlmasn tmin edir. 2 Elektron cdvl prosessorlar cdvllrin yaradlmasn, ddi verilnlrin thlilini, verilnlrl dsturlar sasnda mxtlif mliyyatlar aparma tmin edir. Onlara misal olaraq SuperCalc-4, MS Excel, Lotus 12-3 v s. proqramlarn gstrmk olar.

57

nriyyat sistemlri1, verilnlr bazasnn idaretm sistemlri, qrafiki redaktorlar, tqdimat, multimedia proqramlar, kompter oyunlar v s. aiddir. sul ynml proqramlar myyn sinif msllrin hll sullar sasnda faliyyt gstrir. Onlara statistik thlil proqramlarn (msln, Statistica, StatFi 2007 v s. ), riyazi proqram paketlrini (msln, Matlab, Mathcad, Mathmatica, Maple v s) v s. gstrmk olar. Problem ynml proqramlar konkret ixtisasl istifadilr n onlarn pe faliyytin aid myyn sinif msllrin hlli n yaradlr. Onlar tibbd, bank iind, mssislrin v istehsalatn avtomatik idaretm iind v s. geni ttbiq olunur. Bel proqramlar adtn Avtomatlam i Yeri kimi faliyyt gstrirlr. Msln, RBS 64 proqram paketi kitabxanalarn avtomatladrlmas n istiafad olunur v onun sasnda kataloqladrc, kitab verilii, oxucu, administrator, komplektldirici v s. Avtomatlam i Yerlri tkil olunur.
1.6 Alqoritmik dillr Kompter istehsalnn ilk dvrnd proqramlar man dilind yazlrd. Man dili kompterin baa ddy kodlarla ifad olunmu mrlrdn ibart olub, konkret kompterin arxitekturasndan asl idi. Hr bir mrd mumi kild, aparlacaq mliyyatn mzmunu haqqnda mlumat, zrind man mliyyat aparlacaq balanc verilnlrin yerldiyi yer-nvan, nticnin nvan v bu mrdn sonra yerin yetirilck mr haqqnda mlumat verilirdi. Man
Nriyyat sistemlri kitab, qzet, jurnallarn v digr nr mhsullarnn hazrlanmasnda geni istifad olunur. Bu tip proqramlara misal olaraq Adobe PageMarker, QuarkXpress proqramlarn gostrmk olar. Adtn, mtnlr mtn redaktorlarnn birind ylr, sonra yuxarda sadalanan proqramlarn biri vasitsil trtibat ilri yerin yetirilir.
1

58

dilind proqramlarn yaradlmas v onlarn kompterd yerin yetirilmsi kifayt qdr mrkkb v vaxt aparan idi. Bu sbbdn kompter texnologiyasnn inkiafnn sonrak mrhlsind tbii dil daha yaxn olan simvolik dillr yarand. Bel ki, ikinci nsil kompterlrin yaranmas, konkret mann yox, qoyulmu mslnin xsusiyytlrindn asl olan dillr ehtiyac yaratd. Bu dillr formal dillr v ya sadc alqoritmik dillr deyilir v bir sra stnlklr malikdir. Bu dillr yani olub, onlarla ixtiyari alqoritmi asanlqla ifad etmk mmkndr. Alqoritmik dillr alqoritmin birqiymtliliyini, mrkkb alqoritmin daha sad alqoritmlrin vhdti klind ifad edilmsini tmin edir. lk mkmml alqoritmik dil 1954c ild BM firmasnda Con Bekusun rhbrlik etdiyi qrupun yaratd FORTRAN dili idi. Bu dilin ad FORTRANFORmulae TRANslation - formulalarn trcmsi szndn gtrlmdr. Bu dil ox sad struktura malik olduundan ondan hal-hazrk vaxta qdr istifad olunur. Fortranda proqram operatorlar ardcll klind yazlr. Bu dild yazlan proqram bir v ya bir ne seqmentlrdn (alt proqram) ibart olur. Btn proqramn iini idar edn seqment sas proqram adlanr. Fortran dili elmi v mhndis texniki hesablama sahlrind istifad edilmk n nzrd tutulmudu. Lakin bu dild budaqlanan strukturlu msllr (istehsal prosesinin modelldirilmsi v s.), bzi iqtisadi msllr v redaktetm msllri (cdvl, aray v s. qurulmas) n proqramlar da qurula bilr. Sonrak illrd bu dilin mxtlif modifikasiyalar yaradlmd. 1960-c ild Alqol-60 (Alhoritmic Language-alqoritmik dil) dili, 1966-c ild is Fortran dili sasnda Dartmut kollecinin hesablama mrkzind Basic dili (BASICBeginners Allpurpose Symbolic nstruction Code-yeni balayanlar n oxmqsdli simvolik mrlr dili) yaradld. Basic dili Visual Basic.Net versiyasna qdr byk tkaml

59

yolu kemidir. Hal-hazrda Visual Basic.Net dilindn qrafiki interfeysli proqram lavlrin yaradlmasnda geni istifad olunur. Fortran, Alqol-60 dillril paralel olaraq intensiv inkiaf edn elm v texnikann yeni sahlrinin tlbatn dmk n yeni proqramladrma dillri yaradlmdr. Msln, 1957-ci ild riyazi verilnlrin emal n APL (Aplication Programming Language) dili, 1959-cu ild BM firmas trfindn byk hcmli verilnlr massivinin emal n Cobol (Common Business Oriented Language) dili, mtn informasiyann emal n 1962-ci ild Snobol1, 1969-ci ild oxluqlar zrind mliyyatlar aparmaq n SETL dili yaradlr. nc nsil kompterlrin yaranmas, universal alqoritmik dillrin yaradlmas mslsini qarya qoydu. Bu cr dillrin yaradlmas n ediln chdlrdn biri nticsind BM firmas trfindn PL/1 (Programming-Language/1proqramladrma dili-1) dili yaradlr. Bu dil Fortran, Alqol v Cobol dillrinin sasnda yaradlm v bu dillrin stnlklrini znd birldirmidi. 1971-ci ild Nikuls Virt trfindn Paskal2 dili yaradlr. Bu dil struktur proqramladrma ideyasnn, yni proqramn kiik, dqiq tyin edilmi prosedurlardan tdricn qurulmas ideyasnn hyata keirilmsini tmin edn ilk dildir. 1983-c ild Pentaqonda Ada 3 dili yaradlr. Bu dil sasn hrbi v byk snaye layihlrinin yaradlmasnda istifad edilir. Dil birinci proqramladrc qrafinya Ada Lavlaysn rfin adlandrlmdr. 1972 -ci ild Kreniqan v Riti trfindn C dili, 1986-c ild onun bazasnda Brayn Straustrup trfindn problem ynml C++ dili yaradlr. C/C++ dili-universal dil olub, sistem proqramlarnn yaradlmasnda, o cmldn geni
1 2

Onun masir slfi 1974-c ild yaradlm con dilidir. Bu dil XVII sr byk fransz alimi Paskaln rfin adlandrlmdr. 3 1995-ci ild dilin yeni versiyas ADA -95 yaradlmdr.

60

yaylm UNX mliyyat sistemi n kodlarn yazlmasnda geni istifad olunur. 1995-ci ild Sun Microsystems kompaniyasnda Java dili yaradlr. Qeyd etdiyimiz dillrdn baqa dillr d mvcuddur v bu dillrin yaradlmas prosesi davam etdirilir. XX srin 90-c illrindn balayaraq Web proqramladirma dillri meydana gldi. Web proqramladirma dillri Web shiflrin idar olunmasnda istifad olunur. Onlara misal olaraq HTML, XML, JavaScript, VbasicScript, Perl, Payton gstrmk olar.
1.7. Kompter bklri Kompter bklri rabit vasitlrinin kmyil birbiril laqlndirilmi v myyn protokollarla informasiya mbadilsi etmk qabiliyytin malik kompterlr, serverlr 1 v periferiya qurular sistemidir. Kompterlr arasnda msafdn asl olaraq rabit vasitsi olaraq kabel, telefon rabitsindn, radiorabitdn, infraqrmz v lazer alandrmadan istifad olunur. bklr ttbiq olunduu hat dairsin gr lokal v qlobal kompter bklrin blnr. Lokal kompter bklri mhdud razid, adtn bir mssis daxilind faliyyt gstrir v bk ehtiyatlarndan2 birg istifadni v kompterlr arasnda interaktiv laqni tmin edir. Rabit vasitsi olaraq sasn kabeldn istifad olunur. Lokal kompter bklrinin ttbiqi ayr-ayr qurulara qnat etmy, operativ informasiya mbadilsin nail olmaa imkan yaradr. Msln, bk printeri bknin istniln kompterindn informasiyann apn tmin edir ki, hr bir kompter printer qoulmas zrurti aradan qalxr. nformasiyadan, proqram v lavlrdn birg istifad
Server-yksk texniki gstricilr malik kompterdir. bk ehtiyatlar dedikd informasiya ehtiyat, proqram v lavlr, periferiya qurular nzrd tutulur.
2 1

61

informasiya dayclarna qnat, hamnn eyni proqram v lavlrdn istifadsin rait yaratmaqla, i prosesi zaman meydana xan bir sra problemlrin msln, proqram versiyasnn uyunsuzluu, riftlrl bal v s. problemlri avtomatik aradan qaldrr. Mssisnin xarakterindn asl olaraq lokal kompter bklri z nvbsind bir ranql, serverli v kombin edilmi bklr blnr. k. 1

Bir ranql bk

Serverli bk

Bir ranql bklr az sayl istifadilr n nzrd tutulmudur. Bu bkd kompterlrin say ondan artq deyildir v informasiyann etibarl surtd qorunmasna nail olmaq tindir. bkd vahid administrasiya xidmti olmadndan hr bir istifadi kompterin ehtiyatlarn mumi istifad n z myyn edir. Server sasnda yaradlm bk byk hcmli informasiyan eyni zamanda oxsayl istifadinin birg istifadsini tmin edir. Server bknin ilnmsin nzart, diaqnostika v informasiyann

62

qorunmas funksiyalarn hyata keirir. bkd bir v ya bir ne server ola bilr. Msln, bkd fayl serverl yana kommunikasiya, verilnlr bazas serveri v s. ola bilr. bky qoulmu digr kompterlr klient v ya ii yerlr adlanr. i yerlri bu v ya digr xsusiyytlrin gr vahid qrupda- ii qrupda birlirlr. Hr bir ii qrup serverd qeydiyyatdan keir. Bu is informasiya ehtiyatlarnn axtarlmasn v qorunmasn asanladrr. Kombin edilmi bklr znd bir ranql v serverli bklrin n yax keyfiyytlrini birldirir v geni ttbiq dairsin malikdir. Adtn bu tip bklrd bir ne mliyyatlar sistemi birg istifad olunur. Bel ki, serverlrd Windows NT, Windows Server, ii stansiyalarda Windows 9x,Windows NT Workstation, Windows XP, Windows Vista mliyyatlar sistemlri istifad oluna bilr. Qlobal bklr ox geni razid (hr, lk v s.) faliyyt gstrn, bir-biril qarlql laqli, ayr-ayr kompterlr v lokal bklr bksindn ibartdir. Qlobal bklrin n bariz nmunsi NTERNET beynlxalq informasiya bksidir.

1.7.1 bk komponentlri.
Kabel

bkd istifad olunan kabellri 3 byk qrupa blmk olar: Koaksial (coaxial); ki ctlk (twisted pair); Optik lifli. Koaksial kabellrd siqnal polivinilxlorid v ya tefelon izolyasiyal mis naqil boyu trlr. Siqnaln ziflmsin sbb olan elektromaqnit dalalarn tsirini aradan qaldrmaq

63

n trc mis naqil torkilli qoruyucu il hat olunmudur. ki tip koaksial kabellr istehsal edilir (k. 2). Nazik; Qaln.

k. 2. Nazik koaksial kabellr 0,5 sm qalnla malik olub siqnal 185m msafy snmdn, manesiz trmy qadirdir. Elastik olduu n montaj n rahatdr v praktiki olaraq btn nv bklr n yararldr. BNC, BNCT konnektorlar vasitsil bk platasna qoulur (k.3).

k.3. ki kabel seqmentini birldirmk n borelkonnektorlardan istifad olunur. Qaln koaksial kabellr 1 sm diametr malikdirlr v siqnal daha uzaq msafy 500 m msafy tr bilir. Ondan sasn nazik koaksial kabellr sasnda yaradlm bir ne kiik bklri birldirn sas kabel - magistral kabel

64

kimi istifad olunur. Magistral kabel qoulmaq n xsusi transiverdn istifad olunur (k.4). Transiver iti dilr malik konnektorla tchiz olunmudur ki, mhz bu dilr kabelin izolyasiyasna daxil olaraq trc naqill birbaa laqy girir. Transiver bk kartnn AUI portuna transiver kabeli vasitsil qoulur.

Transiver kabeli

Transiver

Konnektor

k.4. ki ctlk izolyasiyal v bir-birin dolam mis naqillr ctndn ibartdir. ki tip: ekranlam (STP) v ekransz (UTP) kabellr istehsal olunur.

k. 5. Ekran qoruyucu rolu oynayr v siqnal nisbtn uzaq msafy trmy zmin yaradr. Kabel bk kartna, kommutasiya panelin v divar rozetkasna RJ-45 tipli konnektorlar (k. 6) vasitsil qoulur.

k.6.

65

Optik lifli kabellrd informasiya optik lif boyunca modullam iq impulsu klind yaylr. Bu kabellr byk hcmli informasiyan ox byk srtl v etibarl surtd tr bilir. Optik lif nazik silindrdn ibartdir. Qoruyucu rtkl hat olunmudur. Hr bir optik lif informasiyan yalnz bir istiqamtd trmy qadirdir. Ona gr optik-lifli kabellr xsusi konnektorlarla tchiz olunmu iki optik lifdn ibart olur (k. 7). nformasiya trm 100 Mbit/s - a qdr ola bilr.

k. 7.
bk platas bk platas kompter v bk kabeli arasnda interfeys rolu oynayr v aadak funksiyalar yerin yetirir: nformasiyann trlmsin hazrlq; nformasiyann trlmsi ; nformasiya axnnn idar olunmas. Mlumdur ki informasiya kompterd ikilik say sistemind kodlam - bitlmi formada saxlanlr v 16 v ya 32 trtibli in vasitsil paralel olaraq kompterin daxili qurularna, msln: mikroprosessora, operativ yaddaa v s. trlr. Kabel informasiyan yalnz ardcl trm qabiliyytin malik olduundan informasiyann trlmsin hazrlq mrhlsind plata ilk nvbd trlck informasiyan paralel formadan ardcl formaya evirir. Sonrak mrhld plata informasiya qbul edck kompterin platas il "laq" yaradaraq ona aadak mlumatlar atdrr:

66

trlck informasiya bloklarnn maksimal ls nformasiyann hcmi nformasiya bloklarnn trm interval Tsdiqedici interval trm srti. Bundan sonra informasiya elektrik v ya optik siqnalna evrilir v informasiya kabeli vasitsil bknin digr kompterin trlr. Hr bir bk platas unikal nvana v parametrlr malik olur. bkd hr bir plata bu haqda qarlql mlumata malik olur v parametrlri digr bk platasnn parametrin mvafiq uyunladrma qabiliyytin malikdirlr. Msln, bkd yksk srtli plata informasiya mbadil srtini digr platalarn srtin uyunladrr. nformasiya mbadilsind bk platas mhm rol oynadndan bknin faliyyti, srti platann seilmsindn, dzgn quradrlmasndan v ona uyun proqram modullarndan (msln drayverindn) ox asldr. Plata ilk nvbd kompterin arxitekturasna v ona qoulacaq kabel uyun olmaldr. Qeyd edk ki, rabit xttlrsiz lokal bklrd xsusi nv bk platasndan istifad olunur. Bu platalar siqnal trc v qbuledici antenaya malik olurlar.

1.7.2. bk topologiyas
Topologiya termini il bknin strukturu - kompter, server, periferiya qurular v digr bk komponentlrinin yerlm sxemi ifad olunur. bk qurularnn nvlrindn v xarakteristikalarndan, bknin genilnm imkanlarndan, bknin idaretm sulundan asl olaraq bk sasn 3 baza topologiyas: xtti (bus) ulduz (star)

67

halqa (ring) v onlarn kombinasiyalar olan xtti-ulduz ulduz-halqavari sasnda yaradlr. Xtti topologiya. Bu topologiya sad v n geni yaylm topologiyadr. bkd kompterlr, serverlr, periferiya qurular magistral v ya seqment adlanan vahid kabel ardcl olaraq qoulur (k. 8).

kil 8. Kabelin balanc v sonunda siqnaln snmsi n terminatorlar yerldirirlr. Fayl klind saxlanlan informasiyann hcmi 4 1 dn artq olduqda informasiya trlmzdn vvl kompter onu paket v ya kadr adlanan kiik bloklara blr. Hr paket aadak struktura malik olur: balq verilnlr treyler Balq informasiya trcsnn v alcsnn nvanlarn, paketin trlmsi v vahid fayl klind birlmsi haqda mlumat dayr. Verilnlr trln fayl fraqmentidir v hcmi 4 kb-dan ox olmur. Treyler znd paketin trlmsinin korrektliyini yoxlayan v bk

68

komponentlri arasnda laq sulundan asl olaraq digr mlumatlar dayr. Paket elektrik siqnal klind magistral boyu trlr. Bu zaman paketi yalnz nvan balqda dad informasiya alcsnn nvanna uyun gln kompter qbul edir. Qbul edici kompter balqdak tlimat uyun olaraq paketlri vahid fayl klind birldirir v bu zaman treyler bu prosesin korrektliyini yoxlayr. ki kompter eyni zamanda informasiya tr bilrmi? Bel hadisy kolloziya hadissi deyilir (yni paketlrin toqqumas). Bunun qarsn almaq n kolloziyan myyn etmk v kolloziyan df etmk istifad sullarn ttbiq etmk olar. Kolloziyan myyn etmk istifad sulunun mahiyyti ondan ibartdir ki, kompter v ya server magistraln informasiya trlmsi n bo olduunu myyn edir, sonra informasiyan trr v bu zaman digr kompterlrdn he biri informasiya tr bilmz. Lakin, kabelin uzunluu 2500 m-dn artq olduqda magistralda siqnaln ziflmsi nticsind kolloziya hadissini myyn etmk prosesi tinlir. Digr sulu ttbiq etdikd hr bir kompter informasiya trmzdn vvl bu haqda xbrdarlq siqnal trr v digr kompterlr bu siqnallar qbul edrk informasiya trlmsini mvqqti olaraq txir salr. Bu sulun ttbiqi bknin mhsuldarln (ilm srtini) azaldr. Xtti bk passiv bkdir. Bel ki, kompterlrdn biri sradan xarsa, bk iini davam etdirck. bk yalnz magistral bu v ya digr sbbdn xarab olarsa ilmyck. bkni genilndirmk zrurti olduqda, magistral uzatmaq n borel-konnektordan istifad etmk olar. Lakin, bu ucuz baa gls d, elektrik siqnalnn snmsi nticsind oxsayl borel-konnektorlardan istifad he d hmi effektiv olmur. bkd ayr-ayr kabel seqmentlrini birldirmk n repiterdn istifad mqsd uyundur. Repiter konnek-

69

tordan frqli olaraq siqnal digr seqment trmzdn vvl siqnal gclndirir v sonradan trr. Ulduz bksi. Ulduz bksind (k. 9) btn kompterlr kabel seqmentlri vasitsil mrkzi konsentratora (hub) qoulur. Bu kabel srfini artrr v mrkzi konsentrator sradan xdqda bk z faliyytini dayandrr. Kompterlrdn biri sradan xarsa v ya kabel seqmenti aralanarsa yalnz hmin kompter informasiya mbadilsi etmyck.

k.9. Konsentratorlar passiv v aktiv olur. Aktiv konsentrator repitor kimi siqnal qbul edib gclndirir. Passiv konsentratorlar (msln montaj panellri, kommutasiya bloklar v s.) yalnz siqnal qbul edib trmk funksiyasn yerin yetirirlr v onlar aktiv konsentratorlardan frqli olaraq qidalanma mnbyin qomaa ehtiyac yoxdur. Halqa. Bu topologiyada kompterlr qapal halqa tkil edn kabel qoulur. Xtti topologiyadan frqli olaraq kabelin srbst uclar olmadndan terminatorlardan istifady ehtiyac qalmr (k.10).

70

k.10. bknin hr bir kompteri repitor rolu oynayr, yni siqnal qbul edir, gclndirrk digr kompterlr trr. Buna gr d kompterlrdn biri sradan xarsa btn bk z faliyytini dayandracaqdr. nformasiya aadak prinsipl trlr: bk faliyyt balayan kimi marker yaranr v ardcl olaraq halqa boyu bir kompterdn digr kompter trlr. nformasiya trmy hazrlaan kompter markeri qbul edib, onu informasiya sahibinin nvan il, verilnlrl tamamlayr. Markeri qbuledici kompter qbul edib, verici kompter tsdiqedici mlumat gndrir. Bundan sonra informasiya gndrn kompter yeni marker yaradaraq bky trr. Markerin trlmsi praktiki olaraq iq srtil yaylr. Bel ki, 200 m diametrli halqada marker 10000 dvr/san tezliyi il dvr edir. Ulduz-xtti. Bu topologiya ulduz v xtti topologiyalarn kombinasiyasdr (k. 11). Adtn bir ne ulduz topologiyal bkni magistral kabel vasitsil xtti kild birldirirlr. bknin kompterlrindn hr hans birinin xarab olmas btvlkd bknin ilmmsin sbb olmayacaq. Konsentratorlardan biri v ya bir nesi sradan xdqda is bknin yalnz myyn hisssi- hmin konsentratora qoulmu kompterlr v konsentratorlar z faliyytini dayandracaqdr.

71

k.11. Ulduz-ulduz bklr. Ulduz bklri konsentratorlar vasitsil birlrk ulduz-ulduz topologiyas yaradrlar (k.12).

k.13.

1.7.3 bknin mntiqi arxitekturas

Protokollar informasiyann nec paketlncyini, istifad edilcyini v bk zrindn nec gndrilcyini myyn edir v onun thlksizliyini tmin edir. Yni protokollar informasiyann trlmsi qaydalardr. bkdki

72

kompterlr, serverlr bu qaydalar rivsind hrkt edrk informasiyan trrlr. Mntiqi arxitekturaya misal olaraq ISO trfindn hazrlanm 7 tbqli OSI (Open System InterConnect) modelini gstrmk olar. OSI modeli sbknin btn funksiyalarn bir araya cmlyrk onlar tbqlrd qrupladrr. OSI tbqlri v onlarn tyinatlar aadak kimidir: 1. Fiziki tbq - elektrik v mexanik xsusiyytlri myyn edir. 2. nformasiya laqsi - informasiyann bir nqtdn digrin gndrilmsi v rivlr blnmsini myyn edir. 3. bk tbqsi - informasiya paketinin tyin olunmu son nqty atdrlmasn tmin edir. Bu mqsdl dynlr bk nvan adlanan nmrlr verilir. Bundan sonra is istifad olunan protokol saysind informasiya tyin olunmu nvana atdrlr. 4. Nqliyyat tbqsi - btn informasiyann etibarl kild atdrlmas v yaranm xtalarn akar edilmsini tmin edir. 5. Sessiya tbqsi - bkdki iki istifadi arasndak laqnin yaradlmas, idar olunmasn tmin edir. 6. Tqdimat tbqsi - trcm, kodlama v dekodlama, informasiyann sxlmasn v almasn, mesaj gndrnin myyn edilmsi v tsdiqlnmsini tmin edir. 7. Ttbiq tbqsi - bk resurslarna mraciti tmin edir. Bu sviyy n fayllarn gndrilmsi, elektron mktublama, bknin idar olunmas, terminal protokollar kimi sistemlr inkiaf etdirilmidir. Hr bir OSI tbqsi zndn vvlki tbqlri dstklyir.

73

1.7.4 Naqilsiz bklr

Adndan mlum olduu kimi bu tip bklrd nnvi bklrdn frqli olaraq rabit vasitlri olaraq kabel v telefon xttlrindn istifad olunmur. Onlar byk qrupa blnr: 1. Lokal bklr 2. Genilndirilmi bklr 3. Mobil bklr Lokal bklrd informasiya 4 sulla: infraqrmz alanma lazer alanma kiik spektrli radiorabit yaylm spektrli radiorabit vasitsil trlr. nfraqrmz alanma geni spektrli tezliy malik olduundan informasiya trm srti 10 Mbit/s qdr ola bilr. Aadak 4 nv infraqrmz alanma il faliyyt gstrn bklr geni yaylmdr: 1. Birbaa grn bklri. Bu bklr adndan mlum olduu kimi, qbul edici v trc qurular arasnda birbaa grnn olmasn tlb edir. 2. Paylanm infraqrmz alanma bklri. Bu tip bklrd siqnal divar, dm v tavandan ks olunaraq qbulediciy atr. nformasiyann yaylma srti v effektiv yaylma sahsi 30m2-l mhdudlar. 3. ks olunan infraqrmz alanma. Bu tip bklrd optik transiver siqnal myyn sahy gndrir v siqnal oradan tlb olunan kompter nvanlanr. 4. Geni sahli optik bklr. Bu bklr geni imkanlara malikdir v kabelli bklrdn he d gerid qalmrlar. Lazer alanmas sasnda yaradlan bklr birbaa grnn olmasn tlb edir.

74

Geni spektrli radiorabitd istifadi vericini v qbuledicini myyn tezliy kklyir. Bu zaman 46500 m2 sahy informasiya mbadilsi etmk mmkn olur. Rabit srti tqribn 4,8 M bit/s olur. Yaylm spektrli radiorabitd myyn tezliklr intervalnda informasiya mbadilsi ba verir. Qbuledici adapter kompteri sinxron olaraq bir tezlikdn digr tezliy kklyir. Srt 250 K bit/s artq olmur. Son vaxtlar aq 3,2 km sahd v qapal 129 m sahd 2 M bit/s srtl informasiya mbadilsi yaratmq mmkn olmudur. Genilndirilmi bklrd ayr-ayr binalarda yerln lokal bklr arasnda informasiya mbadilsi rabit xtti olmayan krplr vasitsil hyata keirilir. Msln, AIRLAN/Brige Plus krps aralarnda msaf 5 km olan iki bk arasnda rabitni tmin edir. Mobil bklr mobil rabit vasitlri sasnda faliyyt gstrir.

1.7.5 bk arxitekturalar
Ethernet

Ethernet-arxitektural ilk bk 1975-ci ild XEROX firmasnn mkdalar Robert Metkolf v Devid Boqqs trfindn yaradlmdr. O, uzunluu 1 km olan kabel vasitsil 100 kompter arasnda informasiya mbadilsini 2,94 Mbit/s srtil tmin edirdi. Sonralar tkmillrk, halhazrda 10-100 Mbit/s srtil informasiya mbadilsi etmy imkan vern n geni yaylm bk arxitekturasdr. Bir ne tip Ethernet bksini nzrdn keirk. 10 BASE T 10 BASE T bk koaksial kabel sasnda, ulduz-xtti topologiya bazasnda yaradlmdr (k. 14).

75

Payladrclar Kommutativ panel

k. 14. Kabel bk platasna RJ-45 konnektoru vasitsil qoulur. Kabel seqmentinin maksimal uzunluu 100 m, minimal uzunluu is 2,5 metrdir. Kabel seqmentlrini oxportlu repitor rolu oynayan aktiv konsentrator vasitsil birldirmk olar. bkd kompterlrin say 1024 dddn artq olmaz. Magistral kabel olaraq youn koaksial kabel v ya optik lifli kabel istifad olunur. Maksimal informasiya trm srti 10Mbit/s-dir. 10 BASE 2 10 BASE 2 tip bk1 nazik koaksial kabel sasnda, xtti topologiya bazasnda faliyyt gstrir. Kabel seqmentinin maksimal uzunluu 185 m, minimal uzunluu 2m olub 30 dd kompterin qoulmas n nzrd tutulmudur. Kabel bk adapterin BNC-T konnektoru vasitsil qoulur. Kompterlr arasnda msaf 0,5 metrdn az olmamaldr. bk 4 dd repitorlar vasitsil 925 metr qdr geniln
Ethernet 10 Base2 tip bk nazik Ethernet kimi adlandrlr. n ucuz v quradrlmas asan olan lokal bkdir.
1

76

bilr (k.15). Kompterlrin maksimal say 1024 olmaldr. Maksimal informasiya trm srti 10Mbit/s-dir.

k. 15.

10 BASE 5 10 BASE 5 bk youn koaksial kabel sasnda xtti topologiya bazasnda 1 yaradlmdr. Kabel seqmentinin maksimal uzunluu 500 metr olub 100 dd kompter qoula bilr. bk 4 dd repitor vasitsil 2460 metr qdr geniln bilr. Kabel bk kartna qoulmaq n transiverdn (MAU) istifad edilir. Transiver koaksial kabel zrind yerldirilir. Transiverd aktiv qbuledici v trc vardr. Transiverl bk kabelini birldirn kabelin maksimal uzunluu 50 mdir. 10 BASE-T Ethernet 100 Base T4-d burulmu ctluk kabel sasnda faliyyt gstrir. bkd kompterlr
1

Ethernet 10 Base5 Qaln Ethernet adlandrlr.

77

konsentratoraxaba (hub) qoulur v kompterlraras informasiya mbadilsi xab vasitsi il hyata keirilir. Bu tip bk aadak xarakteristikalara malikdirlr: Topologiyas Ulduz Seqmentin maksimal uzunluu 100 m Kompterlraras msaf 100 m qdr Kabelin tipi Koaksial ikilik ctlk UTP 5 Seqmentd kompterlrin Xabn girilrinin say qdr maksimal say 10 BASE FL 10 BASE FL tip bk optik-lifli kabel sasnda yaradlr v repitorlar arasnda 200 metr msafnin olmasna imkan verir. Topologiyas Nqt-nqt Seqmentin maksimal uzunluu > 1000 m 1000 m v Kompterlraras msaf ondan byk Kabelin tipi Optik Seqmentd kompterlrin 2 maksimal say Token Ring Bu arxitektura ilk df 1954-c ild stolst kompter, mini EHM v meynfreymlri vahid bky qomaq n yaradlmdr. Token Ring lokal bksind kompterlr halqa topologiyas vasitsil birldirilir. Token Ring lokal bksind informasiyan trmk n markerdn (token) istifad edilir. Markeri alan kompter kanal tutmu hesab olunur, yni z informasiyasn gndr bilr. nformasiya paketlr klind gndrilir. Markeri alan kompter paketini digr kompter trr. Paket z nvanna atdqda alc kompter paketi zn yazr, bu haqda paketd lazmi qeydlr edir v paketi qonu kompter trr. Paket yenidn onu

78

gndrn kmpter gldikd, hmin paketi halqadan geri alr v yeni paket varsa onu gndrir. Gndrilck yeni paket yoxdursa markeri qonu kompter gndrir v proses tkrar olunur. Token Ring bksi aadak xarakteristikalara malikdirlr: Baza topologiyas Ulduz-halqa Kabel sistemi Ekranlam v ya ekranlamam ikili ctlk Kabel seqmentinin Kabelin tipindn asl olaraq 45-200 m maksimal uzunluu Kabel seqmentlrinin birldiricilrinin maksimal say Kompterlrin maksimal say Kabel seqmentinin minimal uzunluu 33 dd

Ekranlam ikili ctlk n 260 dd Ekranlamam ikili ctlk n 72 dd 2,5 m

FSL 2
Turbo Pascal alqoritmik dili

Dilin sas elementlri Proqramn strukturu Verilnlrin tiplri. Sad v stir tiplr Operatorlar Giri v x prosedurlar rti keid operatoru Seim v ya variant operatoru rtsiz keid operatoru Dvr operatorlar oxluqlar Massivlr Yazlar Prosedurlar Funksiyalar Prosedur tipli dyinlr Rekursiyalar Fayl tipli dyinlr. Fayllarla mliyyatlar Modullar Standart prosedur v funksiyalar Turbo Pscal dilinin qtafiki imkanlar Gstricilr

337

2.1. Alqoritmik dillr Kompter istehsalnn ilk dvrnd proqramlar man dilind yazlrd. Man dili kompterin baa ddy kodlarla ifad olunmu mrlrdn ibart olub, konkret kompterin arxitekturasndan asl idi. Hr bir mrd mumi kild, aparlacaq mliyyatn mzmunu haqqnda mlumat, zrind man mliyyat aparlacaq balanc verilnlrin yerldiyi yer-nvan, nticnin nvan v bu mrdn sonra yerin yetirilck mr haqqnda mlumat verilirdi. Man dilind proqramlarn yaradlmas v onlarn kompterd yerin yetirilmsi kifayt qdr mrkkb v vaxt aparan idi. Bu sbbdn kompter texnologiyasnn inkiafnn sonrak mrhlsind tbii dil daha yaxn olan simvolik dillr yarand. Bel ki, ikinci nsil kompterlrin yaranmas, konkret mann yox, qoyulmu mslnin xsusiyytlrindn asl olan dillr ehtiyac yaratd. Bu dillr formal dillr v ya sadc alqoritmik dillr deyilir v bir sra stnlklr malikdir. Bu dillr yani olub, onlarla ixtiyari alqoritmi asanlqla ifad etmk mmkndr. Alqoritmik dillr alqoritmin birqiymtliliyini, mrkkb alqoritmin daha sad alqoritmlrin vhdti klind ifad edilmsini tmin edir. lk mkmml alqoritmik dil 1954-c ild BM firmasnda Con Bekusun rhbrlik etdiyi qrupun yaratd FORTRAN dili idi. Bu dilin ad FORTRAN-FORmulae TRANslation - formulalarn trcmsi szndn gtrlmdr. Bu dil ox sad struktura malik olduundan ondan halhazrk vaxta qdr istifad olunur. Fortranda proqram operatorlar ardcll klind yazlr. Bu dild yazlan proqram bir v ya bir ne seqmentlrdn (alt proqram) ibart olur. Btn proqramn iini idar edn seqment sas proqram adlanr. Fortran dili elmi v mhndis texniki hesablama sahlrind istifad edilmk n nzrd tutulmudu. Lakin bu dild budaqlanan strukturlu msllr (istehsal prosesinin modelldirilmsi v s.), bzi iqtisadi msllr v redaktetm msllri (cdvl, aray v s. qurulmas) n proqramlar da qurula bilr. Sonrak illrd bu dilin mxtlif modifikasiyalar yaradlmd. 1960-c ild Alqol-60 (Alhoritmic Language-alqoritmik dil) dili, 1966-c ild is Fortran dili sasnda Dartmut kollecinin hesablama mrkzind Basic dili (BASIC-Beginners Allpurpose Symbolic nstruction Code-yeni balayanlar n oxmqsdli simvolik mrlr dili) yaradld. Basic dili Visual Basic.Net versiyasna qdr byk tkaml yolu kemidir. Hal-hazrda Visual Basic.Net dilindn qrafiki interfeysli proqram lavlrin yaradlmasnda geni istifad olunur. Fortran, Alqol-60 dillril paralel olaraq intensiv inkiaf edn elm v texnikann yeni sahlrinin tlbatn dmk n yeni proqramladrma dillri yaradlmdr. Msln, 1957-ci ild riyazi verilnlrin emal n APL (Aplication Programming Language) dili, 1959-cu ild BM firmas trfindn byk hcmli verilnlr massivinin emal n Cobol (Common Business Oriented Language)

338

dili, mtn informasiyann emal n 1962-ci ild Snobol1, 1969-ci ild oxluqlar zrind mliyyatlar aparmaq n SETL dili yaradlr. nc nsil kompterlrin yaranmas, universal alqoritmik dillrin yaradlmas mslsini qarya qoydu. Bu cr dillrin yaradlmas n ediln chdlrdn biri nticsind BM firmas trfindn PL/1 (ProgrammingLanguage/1-proqramladrma dili-1) dili yaradlr. Bu dil Fortran, Alqol v Cobol dillrinin sasnda yaradlm v bu dillrin stnlklrini znd birldirmidi. 1968-1970-ci illrd sver ali politexnik mktbinin informatika institutunun direktoru, Trinq mkafat laureat, professor Niklaus Virt trfindn Nikuls Virt trfindn Paskal2 dili yaradlr. Bu dil struktur proqramladrma ideyasnn, yni proqramn kiik, dqiq tyin edilmi prosedurlardan tdricn qurulmas ideyasnn hyata keirilmsini tmin edn ilk dildir. Btn alqoritmik dillrd olduu kimi, Pascal dilinin d hazrda ox versiyalar var. Turbo-Pascal alqoritmik dili-bu versiyalardan biridir v frdi kompyuterlrd ox geni ttbiq olunur. 1983-c ild Pentaqonda Ada3 dili yaradlr. Bu dil sasn hrbi v byk snaye layihlrinin yaradlmasnda istifad edilir. Dil birinci proqramladrc qrafinya Ada Lavlaysn rfin adlandrlmdr. 1972 -ci ild Kreniqan v Riti trfindn C dili, 1986-c ild onun bazasnda Brayn Straustrup trfindn problem ynml C++ dili yaradlr. C/C++ dili-universal dil olub, sistem proqramlarnn yaradlmasnda, o cmldn geni yaylm UNX mliyyat sistemi n kodlarn yazlmasnda geni istifad olunur. 1995-ci ild Sun Microsystems kompaniyasnda Java dili yaradlr. Qeyd etdiyimiz dillrdn baqa dillr d mvcuddur v bu dillrin yaradlmas prosesi davam etdirilir. XX srin 90-c illrindn balayaraq Web proqramladirma dillri meydana gldi. Web proqramladirma dillri Web shiflrin idar olunmasnda istifad olunur. Onlara misal olaraq HTML, XML, JavaScript, VbasicScript, Perl, Payton gstrmk olar.

2.2. Turbo Pascal alqoritmik dilin sas elementlri

Dilin lifbas. Turbo Pascal dilind proqram myyn hrflr, rqmlr v simvollar vasitsil yazlr. Bu simvollar dilin lifbasn tkil edir. Dilin lifbas ASCII kodlam simvollar cdvlin saslanr v dilin baza elementi saylr. Onun vasitsil dilin digr struktur elementlri sabitlr, dyinlr, ifadlr, identifikatorlar, operatorlar, altproqramlar, modullar v digr obyektlr trtib olunur. lifbann simvollarn rti olaraq aadak qruplara blmk olar: 1) Latn lifbasnin hrflri v _ simvolu; 2) Onluq say sisteminin 0-dan 9-a qdr hind-rb rqmlri;
1 2

Onun masir slfi 1974-c ild yaradlm con dilidir. Bu dil XVII sr byk fransz alimi Paskaln rfin adlandrlmdr. 3 1995-ci ild dilin yeni versiyas ADA -95 yaradlmdr.

339

3) Xsusi simvollar v mhdudladrclar: + - * / = < > > < <=>= := ( ) {} [] ^ # $ (**) , . ; 4) Ct simvollar1: <> < = > = := (*;*); 5) Probel v idaredici simvollar. Turbo Pascal dilind probel ayrc funksiyasn yerin yetirir. Ardcl yazlm bir ne probel iarsini kompilyator bir probel kimi qbul edir. Idaredici simvollar stir v simvol tipli sabitlrin tsviri n istifad olunur. Stir v simvol tipli sabitlrin tsvirind v proqramda yazlm rhlrd hminin ASCII kodlam simvollar cdvlinin kodu 128-255 intervalnda dyin simvollardan, o cmldn psevdoqrafika simvollarndan istifad etmk olar. Ii szlr. i szlr proqramn operatorlarn, alt proqramlarn yazlmasnda istifad olunur v ad kimi istifad oluna bilmz. Turbo Pascal dilind aadak ii szlr nzrd tutulmudur: and array as begin break case class const constructor continue destructor div do downto else end exit external externalsync file finalization for forward function if in inherited initialization is mod not of or private procedure program property protected public shl record repeat set unit shr sizeof string while then to type with until uses var xor Sabitlr v dyinlr. Hr bir proqram kompyuterd yerin yetiriln zaman verilnlr zrind myyn mliyyatlar aparr. Verilnlr iki yer sabitlr v dyinlr blnr: Dyinlr proqramn yerin yetirilmsi prosesind mxtlif qiymtlr alan adl kmiyytlr deyilir2. Dyinlrdn frqli olaraq sabitlr vvlcdn mlum olan v proqramn yerin yetirilcyi mddtd dyimz qalan kmiyytlrdir. Sabit v dyinlr onlarn adlar il mracit olunur. Sabitlr v dyinlr myyn tip malikdir. Tip verilnin kompyuterin yaddandak ifad formas il tyin edilir v onun qiymtlr oblastn, onunla aparlan mliyyatlar coxluunu myyn edir. Sabitlr adsz v adl kmiyyt kimi proqramda istifad oluna bilr. Adl sabitlr v dyinlrin tipi mtlq proqramn tsvir blmsind elan edilmlidir. Bu zaman sabitin tipi akar kild proqramladrc trfindn veril bilr. ks halda kompilyator sabitin tipini onun qiymtin sasn myyn ed bilr.

1 2

Ct simvollar arasnda probel iarsinin qoyulmas yolverilmzdir. Hr bir dyin proqram daxilind unikal ada malik olur.

340

Adsz sabitlr v adl sabitin ald qiymt kimi Turbo Pascal dilind tam, hqiqi, onaltlq ddlr, mntiqi FALSE (yalan) v ya TRUE (doru) szlri, simvollar, stirlr, oxluq konstruktorlar1 v qeyri-myyn gstrici lamti olan NIL2 istifad edil bilr. Tam ddlr adi qayda il iar v ya iarsiz yazlr v 2147483648-dn +2147483647-dk qiymtlr ala bilr. Hqiqi ddlr iar v ya iarsiz, adi v v ya eksponensial formada yazlr. Ksr hiss onluq nqtdn sonra yazlr. Eksponensial hiss e (E) simvolu il balayr, ondan sonra + v ya - iarsi gl bilr v onluq trtib verilir. Msln, 0.0015 v 1.5E-3 (yni 1,5105) yazllar ekvivalentdir. Onaltlq ddlr, qarsnda $ iarsi olan onaltlq say sisteminin ddlridir. Onlarn dyim diapazonu $00000000-dan $FFFFFFFF- qdrdir. Simvollar apastrof iarlri arasnda yazlr. Msln, 'D', 'R', '12', v s. Stirlr is apastrof iarlri arasna alnan ixtiyari simvollar ardclldr3. Msln, 'Azad Qurbanov'. Stird he bir simvol verilmzs, bel stir bo stir adlanr. oxluq konstruktoru - kvadrat mtriz daxilind veriln oxluq elementlrinin siyahsdr. Msln, [1,2,3. .8,12], [Aysel. Turqut], [ ], [nformatika] v s. dentifikatorlar.Turbo Pascal dilind proqramlara, sabitlr, dyinlr, tiplr, modullara, prosedura v funksiyalara ad vermk n identifikatorlardan istifad olunur. dentifikator latn hrflrindn, _ simvolundan v onluq say sisteminin rqmlrdn ibart simvollar ardclldr v onun birinci simvolu mtlq hrf olmaldr. dentifikatorun uzunluu, yni onu tkil edn simvollarn say qeyri-mhdud ola bilr. Lakin, proqram trtib edrkn nzr almaq lazmdr ki, Turbo Pascal kompilyatoru identifikatorun ilk 63 simvolunu frqlndirir. Standart adlar v ii szlr identifikator olaraq ildil bilmz. Standart adlar standart funksiyalarn, prosedurlarn, standart fayllarn v sabitlrin, tiplrin adlar ola bilr. Turbo Pascal dilind ildiln standart adlar aadaklardr: ArcTan Assign Aux AuxInPtr AuxOutPtr BlockRead BlockWrite Boolean Buflen Byte Chain Char Chr Close ClrEol
1 2

False FilePos FileSize FileChar Flush Frac GetMem GotoXY HeapPtr Iti IOREsult Input InsLine Insert Int

Pi Port Pos Pred Ptr Random Randomize Read Readin Real Rename Reset Rewrite Round Seek

Bax: oxluqlar Bax: Gstricilr. 3 Stir uzunluu 255 simvoldan ox olmamaldr. n qsa stir he bir simvola malik olmayan stirdir bo v ya sfr uzunluqlu stir adlanr.

341

ClrScr Con ConInPtr ConOutPtr Concat Copy ConstPtr Cony Cos CtrExit CtrInit DelLine Delay Delete Eof Eoln Erase Execute Exp

Integer Kbd KeyPressed Length Ln Lo LowVideo Lst LstOutPtr Mark MaxInt Mem MemAvail Move New NormVideo Odd Ord Output

Sin SizeOf Sqr Sqrt Str Succ Swap Text Trm True Trunc UpCase Usr UsrInPtr UsrOutPtr Val Write Writeln

i szlr v standart adlarn mnas v ttbiq qaydas il nvbti paraqraflarda tan olacaq. fadlr. fadlr operandlar dyin v sabitlr, dairvi mtrizlr, funksiyalar1 v ml operatorlar2 vasitsil trtib olunur v verilnlrin zrind hesab, mntiqi mllrin yerin yetirilmsini tyin edir.

2.3. Proqramn strukturu

Turbo Pascal dilind yazlm proqram struktur proqramladrmann prinsiplrin saslanmal, dilin semantikas v sintaksisin uyun olmaldr. Proqramn sas keyfiyyt gstricilri nticnin dqiqliyil, yerin yetirilm vaxtnn, tlb olunan yaddan hcminin minimum olmas il xarakteriz olunur. Turbo Pascal dilind yazlm proqram, maksimal uzunluu 127 simvoldan az olan stirlrdn ibartdir. Stirlr istniln mvqedn balaya bilr v bu zaman istifad olunan operatorlarn say zrin mhdudiyyt qoyulmur. mumiyytl, proqramn yazl zrin qoyulan sas tlb onun oxunaql olmasdr. Turbo Pascal dilind yazlm proqram standart struktura malik olub, tsvir, prosedur v funksiya, icraedici blokdan ibartdir. Proqramda tsvir, prosedur v funksiya bloklar proqramn tsvir etdiyi alqoritmindn asl olaraq itrak ed bilr. Lakin, proqramda icraedici blokun olmas zruridir. ks halda proqramn mnas olmaz.
1 2

Bax: Funksiyalar Bax: Operatorlar

342

Tsvir bloku z nvbsind zruri olmayan balqdan, kompilyatorun qlobal direktivlrinin, modullarn, nianlarn, sabitlrin, istifadi tiplrinin v dyinlrin elan blmlrindn ibartdir. Qeyd edk ki, standart Pascal-dan frqli olaraq Turbo Pascalda elan olunma ixtiyari ardcllqla hyata keiril bilr. Proqram bal hr bir proqramn vvlind yazlr. Balq Program ii szndn, proqramn adndan ibartdir. Msln,
Program First;

Proqramda baln verilmsi zruri deyildir. Kompilyatorun i rejimlrini idar etmk n proqram balndan sonra qlobal direktivlr yazlr. Direktivlr { v } mtrizlri daxilind yazlr. Direktivlrin qarsnda, fiqurlu mtriz daxilind $ simvolu yazlr. Bellikl, {$...} yazl hmi kompilyatorun direktivini myyn edir. Kompilyatorun direktivi msln, stir tipli dyinlrin interpretasiya sulu ({$H+}) il veril bilr, ehtiyatlar fayllarnn qoulmas ( {$R *.DFM}) v s. yerin yetiril bilr. Proqrama digr modullar istifadi v standart kitabxana modulu1 qomaq tlb olunarsa, onlarn ad tsvirlr blokunda elan olunmaldr. Bunun n Uses ii szndn sonra modullarn adnn siyahs yazlmaldr. Yalnz sistem modullar istisna tkil edir. nki, bu modullar vvlcdn elan edilmi hesab edilir. Msln, Uses Graph; yazl proqrama Graph modulunun qoulmasn tmin edir. Bununla Graph modulunda mxtlif hndsi fiqurlarn kilmsi n nzrd tutulmu 50 prosedur v funksiyadan mracit etmk mmkndr. Turbo Pascal dilind hr bir operatordan vvl nian qoymaq olar. Nian identifikatordan v ondan sonra gln iki nqtdn ibartdir v proqramn istniln yerindn hmin niandan istifad etmkl onun aid olduu operatora mracit etmk olar. Proqramda istifad olunan btn nianlar tsvir blokunda elan olunmaldr. Tsvir blokunda nianlarn elan olunmas Label ii sz il balayr v bu szdn sonra nianlar aralarnda vergl qoyulmaqla sadalanlr:
Label < nian_1, nian_2, nian_n>;

Msln, proqramda 1, 2, 3 nianlarndan istifad etmk n onlar mtlq aadak kimi elan olunmaldr.
Label 1, 2,3 ;

Tsvir blmsind hminin adl sabitlr elan olunmaldr. Turbo Pascal bu mqsdl iki cr yazl formas tklif edir:
Const <identifikator>= <qiymt>;

v ya
Const <identifikator>:<tip>= <qiymt>;

Birinci yazl formasnda sabitin tipi qeyri-akar, ikinci yazl formasnda is akar elan olunur. Msln,
const n = -10; m = 1000000000; x = 2.5;
1

Bax: Modullar.

343 c = 'z'; b = true;

v ya
const n: integer = -10; x: real = 2.5; c: char = 'z'; b: boolean = true;

Sabit myyn olunduqdan sonra onun adna digr qiymt mnimstmk olmaz. Tsvir blmsind hminin proqramladrc trfindn myyn olunan 1 tiplr v dyinlr elan olunur. stifadi tipi aadak yazl format sasnda elan edilmlidir:
Type <ad>= <tipin qiymti>;

Msln, aadak kimi 10 elementli vektor tipi myyn etmk olar:

Type vektor = array [1..10] of integer;

Proqramda istifad ediln dyinlr is aadak sintaksis sasnda tsvir blokunda elan edilir.
Var <identifikator_1, identifikator_n> : <tip>;

Msln,
var a,b,c: integer; d: real; s,s1: string; ch: char;

yazl a,b,c - tam tipli dyinin, d - hqiqi tipli dyinin, s,s1- stir tipli, ch simvol tipli dyinin elan olunmasn bildirir. Prosedur v funksiya blokunda altproqramlar yazlr. Altproqram cari proqram n unikal ada malik proqram vahididir. Altproqrama sas proqramdan v digr altproqramdan ad il mracit etmk olar. Turbo Pascal dilind altproqram rolunu istifadi trfindn yazlan prosedur v funksiyalar oynayr2. Altproqram elan etmk n mvafiq olaraq Procedure v Function ii szlrindn istifad olunur. Prosedur v funksiya mvafiq olaraq aadak yazl strukturuna malikdir:
Procedure <ad> (<parametrlr>); <Tsvir etm blmsi> begin <operatorlar blmsi> End;

v ya
Function <ad> (<parametrlr>): <tip>; <Tsvir etm blmsi> begin <operatorlar blmsi> End; Verilnlrin tiplri haqqnda nvbti paraqraflarda trafl mlumat verilckdir. Prosedur v funksiyalar haqqnda trafl mlumat mvafiq olaraq Prosedurlar, Funksiyalar paraqrafnda verilckdir.
2

344

Tsvir etm blmsind altproqramn operatorlar blmsind istifad olunan lokal nianlar, sabitlr, dyinlr elan olunur. Msln, kvadrat tnliyin hll alqoritmi aadak Equation proseduru k 1 vasitsil, srasnn ilk k hddinin cminin hesablanmas alqoritmi sum i =1 i funksiyas vasitsil veril bilr.
procedure Equation (a,b,c:real; var x1,x2:real); var d:real; begin d:=sqr(b)-4*a*c; if d>=0 then begin x1:=(-b+sqrt(d))/(2*a); x2:=(-b-sqrt(d))/(2*a); end; end; function sum (k:integer):real; var i:integer; s:real; begin s:=0; for i:=1 to k do s:=s+1/i; sum:=s; end; Proqramn icraedici bloku Begin ii sz il balayr,

sonra is birbirindn nqt-vergll ayrlan dilin operatorlar yazlr. Blmnin sonu End ii sz il qurtarr. End ii sozndn sonra mtlq nqt qoyulmaldr:
Begin <operator;> .. <operator;> End.

Msln, kvadratn sahsinin taplmas alqoritmi aadak kimi yazla bilr.

Program P_2; Var a, s : Real; Begin Write(kvadratin terefini daxil edin); Readln(a); s := a * a; Write(Kvadratin sahsi=, s:10:4); End.

Qeyd edk ki, proqramn istniln yerind izahedici mtnlrdn ibart olan rhlr veril bilr. rhlr vasitsil proqramn mqsdi, dyinlrin v sabitlrin mnas, proqramn tin baa dln yerlri izah edilir. Yax rhl veriln proqram hm oxunaql olur, hm d orada ba vern shvlrin taplmas asanlar. rhin mtni {} v ya (* *) simvollar arasnda yazlr. rhlri Turbo Pascal dilinin kompilyatoru nzr almr. Odur ki, onlar proqramn yerin yetirilmsin tsir gstrmirlr.

345

2.4. Verilnlrin tiplri. Sad v stir tiplr

Turbo Pascal dilind verilnlrin oxsayl tipi nzrd tutulmudur. Bunlara standart tiplr deyilir. Standart tiplr sasnda proqramladrc yeni tip yarada bilr. Yaradlm yeni tip proqramn tsvir blmsind elan olunur. Turbo Pascal dilind myyn edilmi standart tiplrin tsnifat sxem 1-d gstrilmidir.
Sxem 1.

Verilnlrin tiplri
Sad Hqiqi Sral Tam Massiv Stir Struktur Prosedur Gostrici

Mntiqi

Yaz

Simvol

oxluq

Sadalanan

Fayl Obyekt

nterval

Sxem 1-dn grndy kimi verilnlrin standart tiplrini rti olaraq be qrupa blrlr: Sad; Stir; Struktur; Gstrici; Prosedur.

Sad tiplr qrupuna hqiqi v sral tiplr daxildir. Sral tiplr ona gr sral adlanr ki, vvla, onlarla tyin olunan sabitlrin, dyinlrin, ifadlrin qiymtlri sonlu sayda elementlrdn ibartdir, digr trfdn, hr bir qiymtdn vvlki v sonrak qiymtlr mvcuddur. Baqa szl, sral tipli verilnlrin ald qiymtlri nmrlmk mmkndr. Sral tiplr tam, mntiqi, simvol, sadalanan v interval tiplri aiddir. Sral tiplrdn frqli olaraq hqiqi tiplrin ald qiymtlr tam v ksr hisslrdn ibart olan hqiqi ddlrdir. Htta n mhdud diapazonda yerln hqiqi ddlri nmrlmk mmkn deyil. Turbo Pascal dilind 5 nv tam tip nzrd tutulmudur. Bu tiplr v onlarn ald qiymtlr oblast aadak cdvld verilmidir.

346 Tip ShortInt Integer Logint Byte Word -128...127 -32768...32767 -21474836482147483647 0...255 0...65535 Qiymtlr oblast 1 bayt 2 bayt 4 bayt 1 bayt 2 bayt ls

Verilnlrin qiymtlri tip n myyn edilmi intervaldan knara xarsa, dolub-dama vziyyti qeyd olunmur, lakin bu zaman hesablama dzgn aparlmayacaq. Tam tipli verilnlrin ald qiymtlr onluq v onaltlq say sistemind veril bilr. Onaltlq ddlr, qarsnda $ iarsi olan onaltlq say sisteminin ddlridir. Onlarn dyim diapazonu $00000000-dan $FFFFFFFF- qdrdir.

Tam dyinlr zrind aadak mliyyatlar aparmaq olar: mnimstm toplama xma vurma tam blm blm nticsind alnan qaln hesablanmas Tam dyinlr yalnz tam ddlr v tam qiymtli ifadlr mnimstmk
Boolean, ByteBool. WordBool, LongBool

olar. standart tiplr mntiqi tip qrupuna aiddir. Mntiqi tipli verilnlr yalnz iki qiymt ala bilr: true (doru) v false (yalan). Bu qiymtlr n true >false mnasibtlri dorudur. Simvol tipli verilnlrin qiymtlri ASCII kod cdvlinin yalnz bir simvolu ola bilr. ASCII cdvlind hr bir simvola uyun olan bir ikilik yazl var. Bu sbbdn simvol tipli verilnlr yaddada bir bayt tutur. Simvollar onlarn kodlarnn artmas sras il nizamlanmdr, yni A<B,B<C, v s. Simvollarn kodlar 0-dan 255 arasnda yerlir. Simvol tipli dyinlr aadak kimi elan olunur.
Var <identifikator>: char;

Dyinin v sabitin ald qiymt simvollar apastrof daxilind yazlr. Simvollar alternativ olaraq ASCII kodu vasitsil d vermk olar. Bu halda kodun qarsnda mtlq # iarsi yazlmaldr. Simvol tipli verilnin qiymti hminin idaredici kodlu xsusi simvollar ola bilr. Bu simvollar is ^ iarsi vasitsil yazlr. Msln,
Var c: char;

347

c:= ^A;

Bu yazl gstrir ki, c simvol dyini ctrl-A qiymti alr. Simvol tipli verilnlr zrind mqayis v mnimstm mliyyatlar aparmaq olar. Turbo Pascal dilind 5 standart hqiqi tiplr: Real, Single, Double, Extended Comp nzrd tutulmudur. Bu tiplr tyin etdiyi qiymtlr oblastna, vergldn sonra ddlrin sayna v yaddadak hcmin gr frqlnir.
Tip Single Real Duble Extended Comp ls (Bayt) 4 6 8 10 8 Qiymtlr oblast

1.5 10-45- 3.5 1038 2.9 10-39 - 1.7 1038 5 10-324 1.7 10308 1.9 10-4951 1.1 104932
-263-1...+263 +1

Qeyd edk ki, hqiqi sabitlr v dyinlr zrind toplama, frq, hasil v blm mliyyatlar yerin yetirmk olar. Hqiqi dyinlr v sabitlr hqiqi qiymtlrl yana tam qiymtlr d ala bilir. Hesabi mliyyatlar zaman aadak prioritet saxlanlr: vvlc hasil v blm, sonra is vurma v frq mliyyat yerin yetirilir. Bu prioriteti mtrizlr vasitsil dyimk olur. Hqiqi verilnlrin ald qiymtlr qeyd olunmu v srgn vergll ddlr kimi kimi tsvir olunur. Msln, 0.0015 v 1.5E-3 (yni 1,510-3) yazllar ekvivalentdir. Hesab mllri yerin yetirildikd dolub-dama vziyyti alnarsa, onda proqramda shv ba verir v uyun diaqnostik mlumat ekranda ks olunur. gr olduqca kiik dd alnarsa, onda bu dd baa dlmr v bu vziyyt trtibin pozulmas adlanr. Sadalanan tiplrd verilnlrin qiymtlri birbaa sadalanr. Qiymtlr birbirindn vergl iarsi il ayrlmaqla mtriz daxilind yazlr. Sadalanan tiplrin mumi yazl formas beldir:
Type <tipin ad>= (W(1), W(2),, W(n))

Bu yazlda aadak mnasibtlr dnilir: 1) dentifikator W (i) < >identifikator W(j), gr i < > j 2) dentifikator W (i) < identifikator W (j), gr i<j Msln,
Type janr=(dram,poeziya,detektiv);

Bu misalda janr tipi akar elan olunmu v dram, poeziya, detektiv qiymtlri alr. nterval tipli verilnlr myyn diapazonda dyin qiymtlr alr v aadak yazl formatna malikdir:
Type <adi>= <diapazon>;

348

Diapazonu myyn etmk n onun n byk v n kiik qiymtlrini daxil etmk lazmdr. Msln,
type sra = 0...100;

Qeyd edk ki, sadalanan v interval tipli dyini blmsind birbaa elan etmk olar. Msln,
var b: 0...100; a: (dram,poeziya,detektiv);

proqramn tsvir

Stir tipli dyinlri elan edn zaman strin maksimal uzunluu, yni stirdki simvollarn maksimal sayn gstrmk lazmdr. Bu tip malik olan dyini String ii sz vasitsil tyin edirlr. String szndn sonra kvadrat mtriznin irisind strin maksimal uzunluu yazlr. Strin maksimal uzunluunu gstrn dd tam dddir. Bu tam dd [0; 255] intervalnda dyiir. Msln,
var b: String[18];

Stir tipli dyinlrin yaddada tutduqlar yer onlarn uzunluundan bir bayt artqdr. Stir aid olan simvollar 1-dn balayaraq strin uzunluunu gstrn dd qdr indekslirlr. Strin hr bir simvoluna mracit etmk n bu indeksdn istifad olunur. Stir v simvol tipli dyinlr eyni bir ifadd itirak ed bilrlr.

2.5. Operatorlar
Operatorlar Turbo Pascal dilinin sas elementlrindn biri olub, verilnlr zrind mliyyatlarn yerin yetirilmsini tmin edir. Operatorlar tyinatna gr aadak qruplara blnr: Hesabi Mntiqi Mqayis Birldirm Mnimstm oxluq Trtib Budaqlanma Dvr Bundan lav operatorlar ttbiq edildiyi operandn sayina gr iki qrupa unar v binar qruplarna blrlr. Unar operatorlar bir operanda, binar operatorlar is iki operanda ttbiq edilir. Binar operatorlar v onlarn tyinat aadak cdvld verilmidir .

349 Operator Not In @ Mntiqi inkar v ya trtibin inkar Minus. Dyin v ya sabitin iarsini dyiir. Elementin oxlua daxil olmasn myyn edir. Gstrici tip dyin myyn qiymti mnimstmk n istifad olunur.1 Tyinat

Mnimstm operatoru adndan mlum oldugu kimi dyinin adna konkret qiymti v ya ifadni mnimsdir. Mnimstm operatoru olaraq := iarsindn istifad edilir. Mnimstm operatoru yerin yetirildikd mnimstm iarsindn sa trfdki ifadnin qiymti hesablanr v bu qiymt sol trfd duran dyinin adn bildirn identifikatora mnimsdilir. Qeyd edk ki, dyin v ifad eyni tip malik olmaldr. Yalnz, hqiqi dyinlr hqiqi v tam tipli ifadlr v ya qiymtlr mnimsdil bilr. Bir ll stir dyinin simvol tipli, simvol dyinin is bir ll stir tipli verilnlr v ifadlr mnimstmk olar. Fayl tipindn baqa btn tiplr n mnimstm operatorundan istifad etmk olar Hesabi operatorlara aadaklar aiddir: + (toplama) -(xma) * (vurma) / (blm) DIV (tam blm) MOD (blm nticsind alnan qaln hesablanmas) Hesabi operatorlar ifadd tam v hqiqi tipli verilnlrl ttbiq olunur. Bu zaman ifadnin qiymtinin tipi aadak kimi myyn olunur.
Operatorlar + * / A+B A-B A*B A/B fad Operandlarn tipi real, real integer, integer real, integer real, real integer, integer real, integer real, real integer, integer real, integer real, real integer, integer real, integer Nticnin tipi real integer real real integer real real integer real real real real

Bax: Gostricilr.

350 Operatorlar Div Mod fad A div B A mod B Operandlarn tipi integer, integer integer, integer Nticnin tipi integer integer

Qeyd edk ki, ifadd hesabi operatorlarn yerin yetirilm prioriteti aadak kimidir:
/ , *, div, mod,+,-

Bu prioriteti dyimk n ( v ) mtrizlrindn istifad etmk lazmdr. Mqayis operatorlar iki operandn1 qiymtlrini mqayis edir. Operatorun nticsi mntiqi tipli True v ya False qiymti olur. Turbo Pascal dilind istifad ediln mqayis operatorlar aadak cdvld verilmidir:
Operator = <> > < >= <= Adi brabrdir frqlidir bykdr kiikdir bykdr-brabrdir kiikdir-brabrdir Misal A=B A<>B A>B A<B A>=B A<=B Ntic True, gr A= B, ks halda False True, gr A B, ks halda False True, gr A> B, ks halda False True, gr A<B, ks halda False True, gr A B, ks halda False True, gr A B, ks halda False

Mqayis operatorlar ifadd aadak ardcllqla yerin yetirilir:

=,<>, <, >, <=, >=

Qeyd edk ki, ifadd hm hesabi operatorlar, hm d mqayis operatorlar itirak etdikd, vvlc hesabi operatorlar, sonra is mqayis operatorlar yerin yetirilir. Mqayis operatorlar tam, hqiqi, simvol v stir verilnlrl ttbiq olunur. Stirlrin mqayissi soldan saa doru st-st dmyn simvola qdr davam edir. Simvol tipli verilnlrin mqayissi onlarn ASCII cdvlind yerlm kodunun mqayissi sasnda yerin yetirilir. Msln, A<B,B<C, v s. Mntiqi tip operatorlar ifadd mntiqi operandlara ttbiq edilir. Onlar aadak cdvld verilmidir.
Operator not Misal not A false True A-nn qiymti true B-nn qiymti Ntic false Operatorun ad v riyazi iarsi mntiqi inkar ( )

Mqayis operatorunun ttbiq edildiyi operandlar eyni tipli v ya uyuan tipli olmaldr.

351 Operator and Misal A and B true false false true or A or B true false false true xor A xor B true false false false true false true true False false true false true true true False false mntiqi istisna () false true false true False false False true mntiqi v ya () A-nn qiymti true B-nn qiymti true Ntic true mntiqi v () Operatorun ad v riyazi iarsi

Cdvld verilmi misallardan grndy kimi, Not mntiqi inkar operatoru unar tip operatordur v mntiqi operandn qiymtini dyidirir. And operatoru hr iki operandn eyni qiymt ald halda, True qiymti, or operatoru operandlarn he olmasa biri True qiymt aldqda, xor operatoru is birinci operandn qiymti ikinci operandn qiymtindn frqli olduqda True qiymti alr. Birldirm operatoru -+ v ya & ifadd simvol v stir tipli verilnlrl ttbiq edilir v ntic stir tipli olur1. Trtib operatorlarna aadak operatorlar aiddir: not-trtibin inkar and-trtibin hasili; or-trtibin toplanmas; xor-trtibin toplanmasnn istisnas; shl -sola doru trtibin srdrlmsi; shr -saa doru trtibin srdrlmsi; Trtib operatorlar proqram kompilyasiya edilrkn ikilik say sistemin evrilmi ddlr zrind mliyyatlar yerin yetirir. Msln, gr A bayt tipli

Nticd alnan strin uzunluu 255-dn ox olmamaldr.

352

dyinin 6 qiymti mnimsdilibs, onda ikilik say sistemind onun ald qiymt 00001010 olacaqdr. Not A -nn qiymti is 11110100 olacaq. xor operatoru aadak kimi dyinlrin qiymtlrini toplayr:
1 1 0 0 xor xor xor xor 1=0 0=1 1=1 0=0

Toplamann nticsi onluq dd evrilir. k shl N (sola doru srdrm) operatoru k ddinin ikilik tsvirini N mvqe sola srdrr. Msln, shl 17=256. nki, 2 ddinin ikilikd tsviri 2 bayt yer tutur v 20000000000000010 kimidir. Hr biti 7 mvqe sola srdrsk, 000000100000000 alrq. Bu is 256 onluq ddidir. Oxar olaraq, saa doru srdrm operatoru yerin yetirilir. Bu halda gstriln mvqe qdr saa doru srdrm aparlr. Msln,
160 shr 2=40, 256 shr 7=2

fadd bu operatorlar aadak ardcllqla yerin yetirilir: oxluq operatorlar adndan mlum olduu kimi oxluq tipli verilnlr1 zrind mliyyat aparr. Onlarn siyahs v tyinat aadak cdvld verilmidir.
Operator = <> >= <= + * in Operatorun ad Brabrdir Frqlidir Bykdr-brabrdir Kiikdir-brabrdir Birlm Ksim Frq Daxildir Operatorun tyinat oxluqlarn brabrliyini myyn edir. Eyni elementli oxluqlar n ntic True qiymt olur. Frqli elementli coxluqlar n ntic True qiymt olur gr A oxluu B oxluuna daxildirs onda B >=A ifadsi True qiymti alr. gr B oxluu A oxluuna daxildirs onda B <=A ifadsi True qiymti alr. Iki oxluun birlmsini tmin edir. Iki oxluun ksimsini tmin edir. Iki oxluun frqini tmin edir. Elementin oxlua daxil olmasn yoxlayr

/ , *, div, mod, and, or, xor, shl.

2.6. Giri v x prosedurlar

Giri v x prosedurlar System modulunun standart prosedurlarndandr v verilnlrin giri v x mliyyatlarn yerin yetirir. Giri mliyyat zaman ilkin verilnlrin daxil edilmsi - verilnlrin klaviaturadan v ya xarici fayldan operativ yaddaa trlmsi prosesi ba verir. x mliyyat zaman ntic operativ yaddadan xarici daycya trlr. Xarici dayc olaraq monitor, printer, fayln yerldiyi informasiya daycs istifad oluna bilr. Bu zaman
1

Bax: oxluqlar.

353

mvafiq olaraq proqramn nticsi ekranda ks oluna, kazda ap oluna bilr, digr fayla yazla bilr. Giri v x mliyyatlarn yerin yetirmk n istifad ediln sas prosedurlar aadaklardr: Read, ReadLn, Write, WriteLn. Giri prosedurlar Read, ReadLn prosedurlar aadak yazl formatna malikdir:
Read (x1, x2,,xn) v ya Read (FV, x1,x2,,xn) ReadLn (x1, x2,,xn) v ya ReadLn (FV, x1,x2,,xn) Bu yazllarda x1,x2,,xn dyinlr, FV fayl dyinidir. Read (FV, x1,x2,,xn) v Readln (FV, x1,x2,,xn)prosedurlar fayldan dyinlri qiymtlrinin oxunmasn1, Read (x1, x2,,xn) Read (x1, x2,,xn)

prosedurlar is klaviaturadan dyinlrin qiymtlrinin daxil edilmsini tmin edir. x1,x2,,xn dyinlrinin qiymtlri aralarnda n az bir probel olmaqla klaviaturadan daxil edilir v ekranda gstrilir. Read prosedurunda verilmi dyinlrin qiymtlrini daxil etdikdn sonra Enter dymsini sxmaq lazmdr. Daxil olunan dyinlrin qiymtlri onlarn tipin uyun olmadqda giri-x xarakterli shv meydana xr. Bir proqramda bir ne Read prosedurundan istifad etmk olar. Bu halda vvlc birinci Read prosedurunda olan dyinlrin qiymtlri klaviaturadandaxil edilir, sonra Enter dymsi sxlr v ikinci Read prosedurunda olan dyinlrin qiymtlri daxil edilir v Enter dymsi sxlr v s. ReadLn prosedurunun yerin yetirilmsi qaydas Read operatoruna oxardr. Frqli chti ondadr ki, birinci ReadLn prosedurunun axrnc dyinin qiymti daxil edildikdn sonra ekranda kursor yeni stir keir v nvbti ReadLn prosedurunun dyinlrinin qiymtlri yeni stirdn oxunur. x prosedurlar Write, Writeln prosedurlar aadak yazl formatna malikdir:
Write (y1,y2,,yn, <format>) WriteLn (y1,y2,,yn, <format>) Bu yazllarda y1,y2,,yn Integer, Byte, Real,Char v s. tip malik ifad v dyinlrdir. <format> mcburi olmayan parametri x

formatn myyn edir. Tam, simvol v mntiqi tipli ifadlri v ya dyinlri xa verdikd format parametri olaraq x sahsinin uzunluunu dyinin v ya ifadnin qiymti n ayrlan mvqelrin sayn vermk olar. Tam dyinin v ya ifadnin qiymti x sahsinin sa hisssindn balayaraq yazlr. Msln, Write (N:6); gr N=250 olarsa, onda prosedurun nticsi _ _ _250 olar.

Fayllardan verilnlrin oxunmas drsliyin Fayl tipli dyinlr. Fayllarla mliyyatlar paraqrafnda verilmidir.

354

Hqiqi ifadlri v ya dyinlri xa vermk n format olaraq sahnin uzunluu: dqiqlik yazlndan istifad olunur. Bu yazlda dqiqlik onluq nqtdn sonra gln rqmlrin sayn gstrir. mumiyytl, x prosedurunda sahnin uzunluunu v dqiqliyi gstrmmk d olar. Bu halda Turbo Pascal kompilyatoru tam ddlr n 10 mvqe, hqiqi ddlr n is 20 mvqe ayrr. Hqiqi ddlr ekponsional formada xa verilir. WriteLn proseduru Write proseduruna oxayr. Frq ondadr ki, birinci WriteLn prosedurunda olan axrnc dyinin qiymti xa verildikdn sonra nvbti str keid tmin olunur. Nvbti x prosedurundak dyinlrin qiymtlri tz stirdn ap olunurlar. Parametrsiz yazlm WriteLn operatoru yalnz tz str kemyi tmin edir. Msln, y = xn funksiyasn hesablama proqram aadak kimi olacaq:
Program N_2; Var n, x, y : real; BEGIN Readln(x); Readln(n); y := exp(n*ln(x)); Writeln('Cavab y=', y:10:6); END.

2.7. rti keid operatoru

rti keid operatorlar verilmi rtdn asl olaraq hr hans operatorun yaxud operatorlar qrupunun yerin yetirilmsini v ya yerin yetirilmmsini tmin edir. rti keid operatoru aadak yazl formatna malikdir:
if <rt> then <operator_1> else <operator_ 2>;

Burada <rt>-mntiqi ifaddir. Operator yerin yetirilrkn mntiqi ifadnin qiymti doru olarsa, onda <operator_1>, ks halda <operator_2>, yerin yetirilir. Burada <operator_1> v <operator_2> tk bir operatordan v ya begin v end arasnda yerln operatorlar qrupundan ibart ola bilr. Misal 1.
Program Oper_If; Var a, b : Integer; c : Char; Begin Write('ki eded daxil edin: '); Readln(a,b); Write('Onlari toplayaq (y/n)? '); Readln(c); If c='y' Then Begin a:=a+b;

355

Writeln('Netice =', a); End Else Writeln('emeliyyat yerine yetirilmedi'); End.

Proqram iki dd zrind toplama mliyyatnn aparlmasn istifadidn soruur. stifadi klaviaturann y dymsini sxdqda toplama mliyyat yerin yetirilir v ntic monitorda ks olunur. ks halda, toplama mliyyat yerin yetirilmir v bu haqda mlumat monitorda ks olunur. Praktikada ox zaman rti keid operatorunun qsa yazl formatndan istifad edilir:
if <rt> then <operator_1>;

Bu formada operator yerin yetirilrkn mntiqi ifadnin qiymti doru olarsa, onda <operator_1>, ks halda, proqramdak nvbti operator yerin yetirilir. Qeyd edk ki, bir rti keid operatoru digr rti keid operatorunun trkibin daxil ola bilr:
if <rt> then if <rt> then <operator 1> else <operator 2>;
v ya

if <rt> then <operator 1> else if <rt> then <operator 2>;

Misal 2:. Program ves; CONST A1='Yungul'; A2='Orta'; A3='Agir'; A4='Daha agir'; var V : integer; BEGIN Write('Cekini daxil edin V'); ReadLn(v); if V<62 then WriteLn(A1) else if (V>62) and (V<75) then WriteLn(A2) else if (V>75) and (V<88) then WriteLn(A3) else WriteLn(A4) END.

Proqram idmannn ktlsindn asl olaraq, onun hans ki kateqoriyasna aid olmasn myyn edir. Bel ki, 62 kq az kili idman yngl, 62 -75 kq kili idman orta, 75-88 kq kili idman ar, bundan artq kili idman is daha ar kili idman kateqoriyasna aid olunur. Misal 3:
Program example1;

356

var x, f:real; begin write('Daxil edin x'); readln(x); if x<-1 then f:= -x-1 else if (x>=-1) and (x<0) then f:= x+1 else if (x>=0) and (x<1) then f:= -x+1 else f:= x+1; writeln('F= ',f); end.

Proqram aadak funksiyann hesablanmasn tmin edir.

2.8. Seim v ya variant operatoru

Seim v ya variant operatoru rti keid operatorunun mumilmsidir. Bu operator yerin yetirildikd mmkn variantlardan biri yerin yetirilir. Operator selektor adlanan ifaddn v seim n istifad olunan nianlanm operatorlar siyahsndan ibartdir. rti keid operatorunda olduu kimi burada da else ii sz iln bilr. Seim v ya variant operatorunun yazl format aadak kimidir: Tam formatda yazl
case <selektor-ifad> of <nian 1>: <operator 1;> < nian 2>: <operator 2;> < nian n>: <operator n;> else <operator> end;

Qsa formatda yazl

case <selektor-ifad> of < nian 1>: <operator 1;> < nian 2>: <operator 2;> < nian n>: <operator n;> end; Burada < nian 1>, < nian 2>, , < nian n> selektorun

qiymtlridir. Seim v ya variant operatoru aadak kimi ilyir. Proqram yerin yetirildikd vvlc selektor-ifadnin qiymti hesablanr, sonra is selektor-

357

ifadnin qiymtin brabr olan nian myynldirilir v ona uyun olan operator yerin yetirilir. Selektorun qiymtin brabr olan sabit olmadqda else xidmti szndn sonra yazlan operator, operatorun qsa yazlnda is operatordan sonra gln operator yerin yetirilir. Qeyd edk ki, hqiqi v stir tipin aid olan dyinlri selektor olaraq istifad etmk olmaz. Misal:
Program Aysel_Proqram; Var X, Y : Real; C : Char; BEGIN Write('?ki eded daxil edin: '); Readln(X,Y); Write('Emeliyyat simvolu daxil edin: '); Readln(C); Case C Of '+' : Begin X:=X+Y; Writeln('Toplama'); End; '-' : Begin X:=X-Y; Writeln('Ferq'); End; '*' : Begin X:=X*Y; Writeln('Hasil'); End; '/': Begin X:=X/Y; Writeln('Qismet'); End; End; Writeln('Netice= ',X:12:4); END.

Proqram istifadinin klaviaturadan daxil etdiyi +, -, *v / simvollarna uyun olaraq X v Y dynlrinin cmini, frqini, hasilini v qismtini hesablayr.

2.9. rtsiz keid operatoru

rtsiz keid operatoru proqramda idarni nianlanm operatora verir, baqa szl operatorlarn yerin yetirilm ardclln dyiir. Operator aadak yazl formatna malikdir:
GOTO n;

bu yazldan nianlanm operatorun niandr.

358

2.10. Dvr operatorlar

Dvr operatorlar proqramda dvr alqoritmlri tsvir etmk n istifad edilir. Turbo Pascal dilind nv dvr operatoru vardr: Parametrli dvr operatoru; Sonrak rtli dvr operatoru lkin rtli dvr operatoru Parametrli dvr operatoru. Dvrlrin say mlum olduqda parametrli dvr operatorundan, ks halda is sonrak rtli dvr operatorundan v ya ilkin rtli dvr operatorundan istifad edilir. Parametrli dvr operatoru iki formada istifad olunur:
1. for <dvr parametri>:= <n> to <m>do <operator>; burada <n> v <m> dvr parametrinin mvafiq olaraq balanc v son qiymtlrini myyn edn ifadlrdir. Dvr parametri, <n> v <m> ifadlrinin eyni tipli qiymtlr almaldr v bu qiymtlr hqiqi tip aid ola bilmzlr. <operator> dvrn gvdsi adlanr v sad - tk bir operatordan v mrkkb operatordan - begin v end arasnda yerln operatorlar qrupundan ibart ola

bilr. Dvr operatoru yerin yetirildikd dvrn parametrinin ald cari qiymt parametrin son qiymtil mqayis olunur. Cari qiymt son qiymtdn kiik olduqda dvrn gvdsi yerin yetirilir, dvr parametrinin qiymti vahid qdr artr v bu qiymt yenidn parametrin son qiymtil mqayis olunur. Bu proses parametrin cari qiymtinin son qiymtdn byk olana qdr davam edir. Bundan sonra dvr operatorundan sonra yazlan operator yerin yetirilir.
Misal 1. s =

i cmini hesablamal.
i =1

100

Program Turqut_proqram_1; Const n=100; var i,s:integer; begin s:=0; for i:=1 to n do s:=s+i; writeln ('s=', s); end. 2. for <dvr parametri>:= <n> downto <m> do <operator>; Bu yazlda da <n> v <m> dvr parametrinin mvafiq olaraq balanc

v son qiymtlrini myyn edn adsz sabitlr v ya ifadlrdir, eyni tipli olmaldr v hqiqi tip aid ola bilmzlr. <operator> dvrn gvdsi olub, sad - tk bir operatordan v mrkkb operatordan - begin v end arasnda yerln operatorlar qrupundan ibart ola bilr.

359

Dvr operatoru yerin yetirildikd dvr parametrinin ald cari qiymt parametrin son qiymtil mqayis olunur. Cari qiymt son qiymtdn byk olduqda dvrn gvdsi yerin yetirilir, dvr parametrinin qiymti vahid qdr azalr v bu qiymt yenidn parametrin son qiymtil mqayis olunur. Bu proses parametrin cari qiymtinin son qiymtdn kiik olana qdr davam edir. Bundan sonra dvr operatorundan sonra yazlan operator yerin yetirilir. Misal 2. Birdn 100- qdr tam ddlri azalma sras il ap etmli.
Program Turqut_proqram_1; Const n=100; var i,s:integer; begin s:=0; for i:=100 downto 1 do writeln (i); end.

Grndy kimi, parametrli dvr operatorunda dvr parametri ancaq vahid qdr artb-azala bilr. Bu operatorun atmayan chtidir. Bu atmayan chti sonrak rtli dvr operatoru v ilkin rtli dvr operatoru vasitsil aradan qaldrmaq mmkndr. Qeyd etmk lazmdr ki, dvrn gvdsind dvrn parametrinin qiymtini dyimk olmaz. Dvr qurtardqdan sonra dvrn parametrinin qiymti son qiymt brabr olur. Qeyd edk ki, dvrn vaxtndan vvl myyn rt dnildikd yerin yetirilmsini dayandrmaq n break operatorundan istifad etmk mslhtdir. Hminin, dvr sona atmam dvrn daxilindn GOTO n1 operatorunun vasitsil idarni dvrdn knara nianlanm digr operatora vermk olar.
Misal 3 Program Turqut_proqram_3; var n,i:longint; s:boolean; begin write ('N='); readln (n); s:=true; for i:=2 to n-1 do if n mod i = 0 then begin s:=false; break; end; if s=true then writeln ('Sade ededdir') else writeln ('sade eded deyil'); end.

Burada n nian bildirir.

360

Proqram istifadinin daxil etdiyi tam ddin sad dd olmasn yoxlayr. Proqramda verilmi break operatoru dvrn yerin yetirilmsini dayandrr v idarni sonrak operatora verir. Praktikada bir-birin daxil olan dvr operatorlarndan da (mrkkb dvrlri tkil etmk n) geni istifad olunur. cos( x) funksiyasnn qiymtini Misal 4. h = / 100 addmla y = a sin( x) a a ={ 1;1.5; 2; 2.5; 3} qiymtlrind hesablamal, harada, x [o, ] .
Program tabl; var y, x, a, dx : real; i, j: integer; Begin Writeln(' Hesablamali: y=A*sin(x)-cos(x)/A; '); Writeln('--------------------------------------------------'); Writeln('| X | A=1.0 | A=1.5 | A=2.0 | A=2.5 | A=3.0 |'); Writeln('--------------------------------------------------'); dx := pi/100; for i:= 0 to 100 do begin x:= dx*i; Write( x:8:4 ); for j := 1 to 5 do begin A := 0.5*(j+1); y := A*sin(x)-cos(x)/A; Write(y:8:4) end; writeln ; end; End.

Aadak cdvlin kmyi il parametrli dvr operatorundak dvrn gvdsinin tkrarlanmasnn sayn tyin etmk olar:
Operator fortodo fordowntodo n<m m-h+1 yerin yetirilmir n=m 1 df 1 df n>m yerin yetirilmir n-m+1

Sonrak rtli dvr operatoru. Sonrak rtli dvr operatoru balqdan -repeat, dvrn gvdsindn v dvrn qurtarmasn myyn edn rtdn ibartdir v aadak yazl formatna malikdir:
Repeat <operator> Until <rt>;

Burada rt mntiqi ifaddir. Operator yerin yetirilrkn vvlc repeat v until xidmti szlri arasnda olan operatorlar yerin yetirilir, sonra is dvrn qurtarmas rti yoxlanlr. gr mntiqi ifadnin qiymti false olarsa, onda dvrn gvdsini tkil edin operatorlar tkrar yerin yetirilir. gr mntiqi ifadnin qiymti true olarsa, onda dvr sona atr v dvr operatorundan sonrak operator

361

yerin yetirilir. Dvrn gvdsini tkil edn operatorlardan biri el olmaldr ki, o dvrn qurtarmas rtin tsir ed bilsin. ks halda, dvretm sonsuz olaraq davam ed bilr. 100 1 Misal 5. y = 2 funksiyasn hesablamal. n =1 n
Program Turqut_proqram_4; Const k=100; Var n:integer; y:real; begin y:=0; n:=1; repeat y:=y+1/(n*n); n:=n+1; until n=k+1; Writeln(y); end.

lkin rtli dvr operatoru. lkin rtli dvr operatoru sonrak rtli dvr operatoruna oxar mliyyat yerin yetirir. Frq yalnz odur ki, dvrn qurtarmasn myyn edn rt dvrn gvdsindn vvl glir. Yazl format aadak kimidir:
while <rt> do <dvrn gvdsi>;

Burada <rt> mntiqi ifad, <dvrn gvdsi> is sad v ya mrkkb operatordur. Operator yerin yetirildikd ilk nc vvl mntiqi ifadnin qiymti hesablanr. fad true qiymti aldqda dvrn gvdsini tkil edn operatorlar yerin yetirilir v yenidn mntiqi ifadnin qiymti hesablanr v ifad true qiymti aldqda proses tkrarlanr. Bu proses mntiqi ifad false qiymti alana qdr dvr olaraq davam edir. Bundan sonra proqramda dvr operatorundan sonra gln operator yerin yetirilir. Qeyd edk ki, <rt>-in qiymti yalan (false) olarsa, onda dvrn gvdsini tkil edn operatorlar bir df d olsun yerin yetirilmir. Lakin sonrak rtli dvr operatorunda dvrn gvdsi <rt>-dn asl olmayaraq n az bir df yerin yetirilir. Sonrak rtli dvr operatorunda olduu kimi, ilkin rtli dvr operatorunda da gvdsini tkil edn operatorlardan biri el olmaldr ki, o dvrn qurtarmas rtin tsir ed bilsin.
Misal 6. Program Turqut_6; Var I : Integer; St : String; BEGIN Write('Sozu daxil edin '); Readln(St);

362

I:=0; While I < 10 Do Begin Writeln(St); I:=I+1; End; END.

Proqram istifadinin daxil etdiyi sz 10 df tkrar ap edir.

2.11. oxluqlar
oxluq-verilnlrin strukturlanm tipi oub, myyn lamt gr qarlql laqli olan elementlr toplusudur. oxluqlarn elementlrinin say sonlu olur v 0-dan 256- qdr dyi bilr. Elementlrinin say sfr olan oxluq bo oxluq adlanr. oxluun elementlri massivlrdn frqli olaraq indekslmyib v myyn nizaml dzl malik deyil. oxluqda elementlr tkrar oluna bilmz, yni eyni bir element oxluqda yalnz bir df itrak ed bilr. oxluq tipli dyinlr operativ yaddada 16 bayt yer tutur v aadak formada elan olunur
type var <dyinin ad>: <tipn ad>; <tipin ad>=set of <baza tipi>;

v ya
var < dyinin ad>: set of <baza tipi>;

Msln,
type ByteSet = set of byte; CharSet = set of char; Digits = set of '0'..'9'; var s: ByteSet; m: CharSet; n: Digits; k: set of 1..3;

Proqramda oxluq tip sabitlr v oxluq tip dyinin ald qiymtlr kvadrat v ya dairvi mtriz daxilind gstrilir. Msln, [1,2,3,4], [a, b,c], (a..z). Bo oxluq [ ] iar olunur. oxluq tipli dyinin qiymtlr oblast baza tipli elementlrdn tkil olunmu btn mmkn olan altoxluqlar ymdr. gr baza tipi N qiymt alarsa, onda oxluq tipli dyin 2N sayda mxtlif qiymtlr alar. Msln,
var T : Set of 1..3;

kimi elan olunmu oxluq aadak qiymtlr ala bilr:

[], [1],[2], [3], [1,2], [1,3], [2,3], [1,2,3]

363

oxluq haqqnda riyaziyyatdan mlum olan anlaylar oxluq tipli verilnlr cn d eynidir v onlar zrind eyni mliyyatlar aparmaq olar1. oxluq tip dyinlr zrind aadak mliyyatlar yerin yetirmk mmkndr: mnimstm mliyyat; Mnimstm mliyyat mnimstm operatoru2 vasitsil yerin yetirilir v coxluq tip dyin element v ya digr oxluq tip dyin mnimsdilmsini tmin edir. - mqayis mliyyat; Mqayis mliyyatlar =, <>,>=,<= operatorlar vasitsil yerin yetirilir v mvafiq olaraq iki oxluun ekvivalentliyini3, frqli olmasn4 v bir oxluun digr oxlua daxil olmasn5 myyn edir. Msln,
Proqram a1; var a,s: set of 0..3; begin a:=[2,1,0,3]; s:=a; writeln (s=a); writeln (s<>a); writeln (s<=a); writeln (s>=a) end.

Verilmi proqramda a v s oxluq tipli dyinlr elan olunur. a dyinin oxluun elementlri mnimsdilir. s dyinin is a dyini mnimsdilir. s v a oxluqlarnn ekvivalentliyi, frqli olmas, s a v a s rtlri yoxlanaraq ntic write xaricetm proseduru vasitsil ekrana gndrilir. s v a oxluqlar ekvivalent olduundan ntic aagak kimi olacaq:
True False True True

birlm mliyyat;6 Birlm mliyyat oxluq n + operatoru vasitsil yerin yetirilir. Msln,

Program a2; var s1,s2,s3,s: set of byte;

mliyyatlar yalnz btvlkd oxluq zrind aparlr. Bax: Operatorlar 3 A v B oxluqlar eyni elementlrdn ibart olarsa, onda bu oxluqlar ekvivalentdir. 4 A v B oxluqlarnn he olmasa bir elementi frqlnrs, bu oxluqlar frqli olacaq. 5 B-nin btn elementlri A oxluuna daxil olduqda B oxluu A oxlugunun altcoxluudur. 6 A v B oxluqlarnn birlmsi (A+B) bu oxluqlarn elementlrindn ibart olan nc bir oxluqdur.
2

364

begin s1:=[1..4]; s2:=[2..5]; s3:=[] ; s:=s1+s3; writeln (s1=s); s:=s1+s2; write (s1=s) end.

ksim mliyyat; Ksim mliyyat oxluq n * operatoru vasitsil yerin yetirilir. Msln,
var s1,s2,s3,s: set of byte; begin s1:=[1..4]; s2:=[2..5]; s3:=[] ; s:=s1*s3; writeln (s1=s); s:=s1*s2; write (s1=s) end.

oxluqlarn frqi mliyyat; Frq mliyyat oxluq n - operatoru vasitsil yerin yetirilir. Msln,
var s1,s2,s3,s: set of byte; begin s1:=[1..4]; s2:=[2..5]; s3:=[] ; s:=s1-s3; writeln (s1=s); s:=s1-s2; write (s1=s) end.

elementin oxlua aid olmasn yoxlamaq mliyyat. Elementin oxlua aid olmasn yoxlamaq mliyyat oxluq n in operatoru vasitsil yerin yetirilir. Msln,
var s1,s2,a,b,c: set of byte; begin s1:=[1..4]; s2:=[2..5]; a:=s1-s2; b:=s1*s2;

365

c:=s1+s2; writeln (5 in a,' end.

', 5 in b, ' ',3 in c);

Proqramda oxluqlardan istifad olunmas nticsind mslnin hlli alqoritmi sadlir, myyn hallarda yaddaa qnat edilir, kompilyasiya v yerin yetirilm vaxt azalr. oxluq tipli dyinlrdn istifad olunmasnn atmayan chti odur ki, onlar giri v x prosedurlarnda istifad etmk olmaz. Bu hallarda proqramladrc z uyun giri-x prosedurlarn yazmaldr. oxluqlarn bir nv d sabit oxluqlardr. Sabit oxluqlar bir-birindn vergll ayrlan v kvadrat mtriznin arasnda yerln elementlrdn ibartdir.

2.12. Massivlr
Massivlr-verilnlrin strukturlam nv olub, eyni tipli sonlu sayda elementlrdn ibartdir. Massivin hr bir elementin onun elementlr ardcllnda mvqeyini birqiymtli tyin edn indeks uyundur. Indeks olaraq hqiqi tip istisna olmaqla ixtiyari sad tipli dyin v ya ifad itirak ed bilr1. Massivlr aadak formada elan olunur:
array [indeks] of < elementlrin tipi>;

Massivin elementinin tipi z nvbsind massiv ola bilr. Bel massiv ikill massiv adlanr. ndeksin say massivin lsn myyn edir. Bel ki, massivin elan zaman bir indeks verilirs, hmin massiv bir ll, iki indeks verilirs iki ll, n indeks verilirs n ll massiv adlanr. Massivin ls kompyuterin operativ yaddann tutumu il mhdudlar. Adtn, birll massivlrdn vektorlar, ikill massivlrdn matrislri, oxll massivlrdn is tenzorlar tsvir etmk n istifad olunur. Msln, 100 elementdn ibart B vektorunu aadak formada elan etmk olar.
type vek:array [1..100] of var B:vek; integer;

v ya
var B: array [1..100] of integer;

Eyni qaydada ikill massivlr d elan olunur. Msln, proqramda aadak formada elan olunur.

A matrisi

ndeksin tipi onun dyim srhddini myyn edir.

366

9 1 23 45 0 45 98 12 A= 8 23 45 90 32 3 34 3
type vek1:array [1..5] of vek2:array [1..4] of var a:vek2;

2 4 5 6
integer; vek1;

v ya
var a: array [1..4,1..5] of integer;

Massivin elementlrin mracit onun indeksi vasitsil yerin yetirilir. Bunun n massivin adn v kvadrat mtriznin irisind indeksi gstrmk lazmdr. Msln, B[2] yazl massivin ikinci, B [10] yazl massivin onuncu elementin, A[2,3] yazl A matrisinin ikinci stril nc stunun ksimsind yerln element1 mraciti tmin edir. Birll massivin elementlri yaddada ardcl olaraq yerlirlr. kill massivin elementlri is yaddada sa indeksin artmasna uyun olaraq ardcl yerlirlr. Msln, tyin olunan A massivinin elementlrinin operativ yaddada yerlm sxemi aadak formada olacaq:
A[1,1], A[1,2], A[1,3], A[1,4], A[1,5], A[2,1], A[2,2], A[2,3], A[2,4], A[2,5], A[3,1], A[3,2], A[3,3], A[3,4], A[3,5], A[4,1], A[4,2], A[4,3], A[4,4], A[4,5]

Qeyd edk ki, massivlrin elementlrinin say indeksin tyin olunduu interval amamaldr. ks halda, proqram yerin yetirilrkn shv akar olunacaq. Massiv elan olunduqdan sonra massivin elementlri tyin edilmlidir, yni, massivin hr bir elementin onun baza tipin uyun bir qiymt v ya ifad mnimsdilmlidir. Bu dvr operatorlarnn v Read,Readln daxiletm operatorundan istifad etmkl yerin yetirilir. Massivin elementlrinin ekrana v ya kaza x is dvr operatorundan istifad etmkl Write, Writeln prosedurlar il yerin yetirilir. Msln, A v B massivlrinin elementlri aadak operatorlar vasitsil daxil edil v ekranda ks oluna bilr.
var A: array [1..2,1..2] of integer; B: array [1..3] of integer; i,j:integer; Begin for i:=1 to 3 do Readln (B[i]); for i:=1 to 2 do

Baxlan misalda 45

367

for j:=1 to 2 do Readln (A [i, j]); For i:=1 to 3 do writeln (B [i]); For i:=1 to 2 do begin For j:=1 to 2 do Write (A[i, j]:4); Writeln; End; End.

Elementlri myyn qayda il tyin olunan v bir sra xsusi tip massivlrin elementlri mnimstm operatoru vasitsil d daxil oluna bilr. Msln, vahid matrisin elementlri aadak operatorlar vasitsil tyin oluna bilr.
var A: array [1..4,1..4] of integer; i,j:integer; Begin for i:=1 to 4 do begin Writeln; for j:=1 to 4 do begin if i=j then A [i, j]:=1 else A [i, j]:=0; Write (A[i, j],' '); end; end; End.

Qeyd edk ki, Readln, Read, Write, Writeln prosedurlar il massivin tk bir elementini v ya bir ne elementini d hm daxil etmk, hm d xa vermk olar. Msln,
Read (B [2]); writeln (A[2,3], A[4,5]);

2.12.1. Massivlr zrind mllr

Massivlr zrind aadak mliyyatlar aparmaq olar: Massivlri mqayis etmk. Bu halda mqayis ediln massivlr eynistrukturlu olmaldr, yni indekslrin tipi, elementlrin say v tipi eyni olmaldr. Mqayis mliyyat massivlrin ekvivalentliyini v ya frqli olmasn tyin edir. Massivin ekvivalentliyi = operatoru vasitsil tyin edilir. Msln, A=B. A massivinin hr bir elementinin qiymti B massivinin uyun elementinin qiymtin brabr olduqda, mliyyatn nticsi true qiymti alr. Massivin

368

frqliliyi is <> operatoru vasitsil tyin edilir. Msln, A<>B massivinin he olmasa bir elementinin qiymti mqayis olunan digr massivinin uyun elementinin qiymtindn frqli olduqda mliyyatn nticsi true qiymti alr. Massiv digr massivi mnimstmk. Bu mliyyat mnimstm operatoru := vasitsil yerin yetirilir. Msln, A:=B. Bu halda B massivinin btn elementinin qiymtlri A massivinin uyun elementlrin mnimsdilir. B massivi dyimz qalr. ddi massivlr zrind hesabi mliyyatlar. Massivlri toplamaq, qvvt yksltmk, onlarn hasilini tapmaq, transponir etmk olar. Msln, matrisin transponir edilmsi proqramna baxaq
Program P_34; Const n=3; Var i, j, Lb, Rb: Integer; a, b : Array[1..n, 1..n] Of Integer; Begin WriteLn( 'A-matrisi'); For i:=1 to n do Begin For j:=1 to n do Begin read (a[i, j]) ; b[j, i]:= a[i, j]; Write(a[i, j]:5) End; WriteLn; End; Writeln; WriteLn( 'B-matrisi'); For i:=1 to n do Begin For j:=1 to n do Write(b[i, j]:5); WriteLn End; End.

Massivlrin nizamlanmas. Massivlrin nizamlanmas riyaziyyatda n ox istifad olunan mliyyatlardan biridir. Bir ne nizamlama sulu ilnmidir. Aadak misallarda elementlri tsadfi ddlr olan sem v yerdyim sulu il matrislrin nizamlama proqramlar verilmidir: Misal 1.
Program P_48; Var a, b: Array[1..100] Of Integer; c, d, i, j, k, n, Min: Integer; Begin ReadLn(n); ReadLn(c, d); WriteLn('Verilen massiv '); For i:= 1 To n Do Begin

369

a[i]:= Random(d - c) + c; Write(a[i]:5) End; WriteLn; For i:= 1 To n Do Begin Min:=a[1]; For j:= 1 To n Do If a[j]<= min Then Begin Min:=a[j]; k:= j End; b[i]:= a[k]; a[k]:= 32767; End; WriteLn('Nizamlanmis massiv'); For i:= 1 To n Do Write(b[i]:5); WriteLn; End. Misal 2 Program P_49; Var a: Array[1..100] Of Integer; c, d, i, p, k, n: Integer; Begin Randomize; ReadLn(n); ReadLn(c, d); WriteLn('Verilmis massiv '); For i:= 1 To n Do Begin a[i]:= Random(d - c) + c; Write(a[i]:5) End; WriteLn; Repeat k:= 0; 1 To n-1 Do If a[i] > a[i + 1] Then Begin p:= a[i]; a[i + 1]; a[i + 1]:= p; k:= k + 1 End; Until k = 0; WriteLn('Nizamli massiv'); For i:= 1 To n Do Write(a[i]:5);

For i:=

a[i]:=

370

WriteLn; End.

2.12.2. Sabit massivlr

Sabit massivlr sabitin adn bildirn identifikatordan, iki nqtdn, vvlc tyin olunmu hr hans bir massiv tipindn, brabrlik iarsindn v massivin elementlrinin siyahsndan ibartdir. Elementlrin siyahs dairvi mtriz daxilind yazlr. Elementlr bir-birindn vergll ayrlr. Sabit massivlrin elementlri fayl1 v dinamik2 tipdn baqa istniln tip aid ola bilrlr. Sabit massivlrin elementlrinin qiymtlri tk-tk v ya btn simvollarn tam stri klind veril bilr. Bel ki, aadak iki yazl ekvivalentdir:
Const D:array [0..5] of char=(0,1,2,3);

v ya
Const D : array [0..5] of char=0123;

oxll sabit massivlr d oxar olaraq tyin edilir: Msln,

Type KBAD= array [0..1, 0..1] of integer; Const KBAD1: KBAD=((0,1),(2,3));

2.13. Yazlar
Yazlar verilnlrin strukturlam nv olub, sonlu sayda mxtlif tipli elementlrdn ibartdir. Massivlrdn frqli olaraq yazlarda eyni bir obyekt aid olan mxtlif tipli verilnlr qruplar. Yaz tipinin elan olunmas record ii sz il balayb end xidmti sz il qurtarr. Bunlarn arasnda yaznn elementlrinin siyahs glir. Elementlrin siyahsna yaznn sahlri d deyilir. Hr bir sah identifikatordan v onun tipindn ibartdir. Baqa szl yaz tipini elan etmk n aadak yazl formasndan istifad edilir:
type <tipin ad>=record <sah_identifikatoru_1>:<sahnin tipi>; . . . <sah_identifikatoru_n>:<sahnin tipi>; end;

Yaz tipi elan olunduqdan sonra yaz tipli dyinlr aadak yazl format sasnda elan olunur.
1 2

Bax: Fayllar Bax: Gostricilr

371

Var <yaz_identifikatoru>:<tipin ad>;

Msln, dbiyyatn biblioqrafik tsvirini ks etdirn Biblio adl yaz tipi v kitab, meqale adl dyinlri aadak formada elan etmk olar:
type Biblio=record Avtor:string[50]; Serlohve:string[100]; Nesr_ili:byte; Nesr_yeri:string[20]; Nesriyyat:string[30]; Cild:byte; Sehife:byte; end; Var kitab,meqale:Biblio;

Yazlar n tlb olunan yaddan hcmini sahlrin uzunluqlarn toplamaqla myyn etmk olar. Yaznn sahlrin mracit etmk n aadak yazl formatndan istifad olunur1: <yaz_identifikatoru>.<sah_identifikatoru> Yaznn sahsin mracit etmkl sahlr qiymtlr mnimstmk, sahlrin qiymtlrini daxil v xaric etmk, sahlri ifadlrd istifad etmk olar. Msln, Kitab yazsnn sahlrin mracit etmkl kitabn biblioqrafik yazsn ap etmk olar:
Program Biblioqrafik_kataloq; type Biblio=record Avtor:string[50]; Serlohve:string[100]; Nesr_ili:integer; Nesr_yeri:string[20]; Nesriyyat:string[30]; Cild:byte; Sehife:byte; end; Var i:byte; Kitab:Biblio; Biblio_yazi:string[200]; Begin Readln(Kitab.avtor);
1

Baqa szl yaznn v sah identifikatorlar bir-birindn nqt il ayrlm kild yazlmaldr.

372

Readln(Kitab.Serlohve); Readln(Kitab.Nesr_ili); Biblio_yazi:= Kitab.avtor+' '+Kitab.Serlohve; Writeln (Biblio_yazi); End.

Praktikada eyni tipli yazlardan istifad etdikd elementlri yazlar olan massivlrdn istifad etmk lverili olur. Msln, 10 dd kitabn biblioqrafik tsvirini daxil etmk v ap etmk tlb olunarsa elementlri Biblio yaz tipi olan massivdn istifad etmk olar.
Program Biblioqrafik_kataloq; type Biblio=record Avtor:string[50]; Serlohve:string[100]; Nesr_ili:integer; Nesr_yeri:string[20]; Nesriyyat:string[30]; Cild:byte; Sehife:byte; end; Var i:byte; Book:array[1..10] of Biblio; Bib_yazi:array[1..10] of string[200]; Begin for i:=1 to 10 do begin Readln(Book[i].avtor); Readln(Book[i].Serlohve); Readln(Book[i].Nesr_ili); Bib_yazi[i]:= book[i].avtor+' '+book[i].Serlohve; Writeln (Bib_yazi[i]); End;End.

2.13.1. Birldirm operatoru

Yaz identifikatoru v sah identifikatoru oxsimvollu olduqda yaz sahlrin mraciti tmin edn ox uzun dzltm adlar yaranr v yaz identifikatoru bir ne df tkrar olunur. Buna mvafiq olaraq proqram mtni xeyli byyr. Proqramn mtnini azaltmaq v onu kompakt kild yazmaq n birldirm operatorundan istifad olunur. Bu operatorun yazl format aadak kimidir:
with <yaz nvl> do <operator>;

Birldirm operatorunda yaz tipli dyinin adn bir df gstrmkl onun sahlrinin adlar il adi dyin kimi ilmk olar. Msln, kitabn biblioqrafik tsvirini aadak proqram vasitsil d daxil etmk v ap etmk olar.
Program Biblioqrafik_kataloq;

373

type
Biblio=record Avtor:string[50]; Serlohve:string[100]; Nesr_ili:integer; Nesr_yeri:string[20]; Nesriyyat:string[30]; Cild:byte; Sehife:byte; end; Var Kitab: Biblio; Biblio_yazi:string[200]; Begin With kitab do Begin Avtor:='Qurbanov Azad Isa o.'; Serlohve:='Informatika'; Nesr_ili:=2009; Biblio_yazi:= avtor+' '+Serlohve; End; Writeln (Biblio_yazi); End.

Turbo Pascal dilind bir-birin daxil olan yazlardan da istifad etmk olar. Bu halda yaznn sahsi yen d yaz ola bilr v uyun birldirm operatoru aadak kimi yazlr:
with R1, R2,Rn do S; burada R1,R2,,Rn yaz nvl dyinlrdir. S is Turbo Pascal dilinin operatorlardr. gr R1,R2,,Rn dyinlrind eyni adl olan varsa, onda onlardan axrncs S operatorunda olan uyun tip birldirilir.

2.13.2. Variantla olan yazlar

Variant operatorundan istifad etmkl bir ne yazn bir yaz klind birldirmk olar. Bel yazya birlmi yazlar v ya variantla olan yazlar deyilir. Variantla olan yazlar iki hissdn ibart olur: - mumi hiss; - variantla olan hiss. mumi hissd yaznn tsvir etdiyi obyektlr myynldirilir. Variantla olan hiss Case operatoru vasitsil tyin edilir. Bu hissd xsusi sah olan lamt sahsinin kmyi il verilmi anda hans variantn seilmsi myyn edilir. Variantla olan yazlarn mumi yazl format aadak kimidir:
Type <tip_identifikatoru>=record

<mumi hiss>;

374

case<lamt sahsi>: <tipin ad> of <1-ci sabit>: (sah,:tip); <n-ci sabit>: (sah,:tip) end;

Msln, Fiqur adl birlmi yaz yaradaq. Onun tsviri aadak kimi olar: type
koordinat=record absis, ordinat:real; end; var forma=(noqte, cevre, duz_xatt); figur=record case forma of noqte:(vziyyti: koordinat); cevr:(merkez: koordinat, r:real) end;

Figur yazsnn elementlrinin aadak kimi xa vermk olar:

With figur do case forma of noqte: write (noqte.Absis, noqte.Ordinat); duz_xatt: write (A,B,C); cevre: write (merkez.Absis, merkez.Ordinat,r) end;

2.13.3. Sabit yazlar

Sabit yazlarn tyini sabitin adndan, iki nqtdn, vvlc tyin olunmu yaz tipindn, brabrlik iarsindn v dairvi mtriznin irisind yazlan sabitlrin qiymtlrindn ibartdir. Sabitlrin qiymtlri bir-birindn nqt-vergll ayrlr. Msln,
Const <yaz identifikatoru>:=(<sah identifikatoru>:<qiymtt>) Msln,
type Point = record x,y: real;

end; Vector = array[0..1] of Point; end; const Origin: Point = (x: 0.0; y: 0.0); Line: Vector = ((x: -3.1; y: 1.5),(x: 5.8; y: 3.0));

375

2.14. Prosedur v funksiyalar

Hr hans bir mqsd atma realladran operatorlar qrupunun proqramn bir ne yerind dyimz olaraq tkrarlanmas mslsi praktikada tez-tez qarya xr. Proqramda funksiya v prosedurlardan istifad etmkl bu problemi evvektif kild hll etmk olar. Prosedur proqramda mstqil v proqram daxilind unikal ada malik olan proqram bloku olub, myyn mliyyatlarn yerin yetirilmsini tmin edir. Prosedurlarn adndan istifad etmkl ona proqramn mxtlif yerlrindn mracit etmk olar. Prosedurun ad ifadd itirak ed bilmz. Prosedurlar iki qrupa blnr: 1. Istifadi trfindn yaradlan; 2. Modullarda veriln. Prosedurlar balqdan v gvddn ibartdir. Prosedurun bal Procedure szndn, prosedurun adndan v dairvi mtriznin irisind yazlan formal parametrlrdn ibartdir. Hr bir formal parametrin tipi gstrilmlidir. Prosedurun gvdsi proqramn quruluuna oxardr. Baqa szl prosedurun yazl format aadak kimidir:
Procedure <ad> (<parametrlr>); <Tsvir etm blmsi> begin <operatorlar blmsi> End;

gr zrurt yoxdursa, onda prosedurun balnda formal parametrlrin siyahs verilmir. Proqramda prosedura mracit etmk n prosedurun adn v dairvi mtriznin irisind faktiki parametrlrin siyahsn vermk lazmdr. Faktiki parametrlr bir-birindn vergll ayrlmaldrlar. Prosedura mracit olunan zaman faktiki v formal parametrlr arasnda qarlql birqiymtli laq yaranr. Faktiki parametrlr vasitsil lazm olan dyinlrin qiymtlri prosedura trlr v ya prosedurda alnan nticlr sas proqrama qaytarlr. Faktiki v formal parametrlrin say, nv v yazlma ardcllqlar bir-birin uyun olmaldr. Bu uyunluq pozularsa, onda proqramda ksilm hal ba verck. Prosedurda 3 nv formal parametrdn istifad olunur: parametr - qiymt, parametr - dyin, parametr sabit. Prosedurda parametr - qiymt sas proqramdan faktiki parametrlrin qiymti trlr. Proqram yerin yetirildikd faktiki parametrin qiymti hesablanaraq operativ yaddaa yazlr. Prosedura mracit zaman is operativ yaddadan onun surti prosedura trlr v bu qiymt formal parametr mnimsdilir. Bu halda faktiki parametr parametr-qiymtinin tipin uyun ifad d ola bilr. gr prosedurdan sas proqrama hr hans dyinin qiymtini trmk tlb olunursa, onda hmin dyin prosedurun balnda formal parametr parametr - dyin kimi var sz il birlikd tsvir olunmaldr. Bu halda faktiki

376

parametrlr ifad ola bilmzlr. Msln, proqramna baxaq.

y = xn

funksiyasn hesablama

program XN; var n:integer; x,y:real; procedure step1(m:integer; x:real;var y:real); var i:integer; begin y:=1; for i:=1 to m do y:=y*x; end; begin writeln (' x,n -i daxil edin') ; readln (x,n); If n=0 then y:=1 else if n>0 then step1(n,x,y) else step1(n,1/x,y); writeln (x:4:2,' ustu ',n:3,' ',y:4:2); end.

Proqram yerin yetirildikd monitora x v n qiymtlrinin daxil edilmsi haqqnda mlumat ks olunur. stifadi x v n-in qiymtlrini daxil etdikdn sonra n-in qiymti yoxlanlr. n = 0 olduqda y = 0 olur. n > 0 olduqda y = x n funksiyasn hesablamaq n step1 proseduruna mracit olunur. Bu zaman prosedurun m, x formal parametrlrinin qiymti n,x faktiki parametrlrin qiymtlri il vz olunur, hesablama aparlr v ntic - y sas proqrama qaytarlr. Bundan sonra x proseduru vasitsil ntic operativ yaddadan monitora gndrilir. Parametr sabit adndan mlum olduu kimi sas proqramdan prosedura hr hans sabitin trlmsini tmin edir. Parametr-sabit prosedurun balnda const ii sz il birlikd tsvir olunmaldr. Eyni bir proqramda bir ne prosedur ola bilr. Bir ne prosedur bir-birinin daxilind yerl bilr. Bu prosedurlara mracit etm qaydas yuxardan aaya doru, yni xarici prosedurdan daxili prosedura doru olur. Proqramladrc trfindn tyin olunan funksiya balqdan v funksiyann gvdsindn ibartdir. Balq Function szndn, funksiyann adndan, dairvi mtriznin irisind formal parametrlrin siyahsndan v funksiyann qiymtinin tipindn ibart ola bilr. Prosedurlarda olduu kimi funksiyalarda da formal parametrlr zruri olduu halda yazlr. Yazl format aadak kimidir:
Function <ad>(formal parametrlr): <tipi >; <Tsvir etm blmsi>

377

begin <operatorlar blmsi> end;

Funksiyaya mracit etm qaydas aadak kimidir: <funksiyann ad> (faktiki parametrlr); Prosedurlarda olduu kimi funksiyalarda da faktiki v formal parametrlrin n! say, tipi v yerlm ardcllqlar bir-birin uyun olmaldr. Msln, m!(n m)! qiymtini hesablamaq n k!-n hesablanmas funksiya altproqramndan istifad etmk mslhtdir.
Program kombizon; Var n,m:integer; c:real; function F(k:integer):longint; var y:longint; i:integer; begin y:=1; for i:=1 to k do y:=y*i; F:=y end; begin readln (n,m); c:=f(n)/(f(m)-f(n-m)); write(c); end.

Funksiyan prosedurdan frqlndirn chtlr aadaklardr: funksiyann balnda onun qiymtinin tipi gstrilir. prosedurlarda bir ne dyinin qiymti mracit edn proqrama qaytarld halda funksiyada ancaq bir qiymt-funksiyann qiymti mracit edn proqrama qaytarlr. funksiyann balnda gstriln tip funksiyann hesablamadan alnan qiymtinin tipin uyun olmaldr. funksiyann gvdsind n az bir mnimstm operatoru olmaldr ki, onun vasitsil funksiyann adna funksiyann qiymti ifad mnimsdilir.

2.15. Prosedur tipli dyinlr

Turbo Pascal-da klassik Pascal dilindn frqli olaraq prosedur tipli dyinlr tyin edilmidir. Mhz onun vasitsil funksiya v prosedurlarn adlar digr

378

prosedur v funksiyalarda formal parametr kimi istifad olunur. Prosedur tipi aadak kimi elan olunur:
Type <identifikator>=procedure(<formal parametrlr>); <Tsvir etm blmsi> v ya Type <identifikator>=function(<formalparametrlr>): <tip>;

Qeyd edk ki, prosedur tipindn istifad etmk n aadak qaydalara ml etmk zruridir: Proqramn shvsiz yerin yetirilmsi n {$F+} kompilyator aar verilmlidir; Prosedur tipinin tyin etdiyi prosedur v funksiyalar standart tipli olmamaldr; Prosedur tipinin tyin etdiyi prosedur v funksiyalar digr prosedur v ya funksiyann tsvir etm blmsind elan olunmamaldr. Msln, vurma cdvlinin yaradlmas proqramna baxaq.
Program P_22; Uses Crt; Type f = Function(x,y: Integer): Integer; Var a,b: Integer; {$f+} Function Mult(x,y: Integer): Integer; Mult:= x * y; end; {$f-} Procedure Print(a,b: Integer; Oper: f); Var i, j: Integer; For i:=1 To a Do Begin For j:= 1 To b Do Write(Oper(i, j):5); WriteLn End; WriteLn End; Begin Write(Setir ve sutunlarn sayni daxil edin); ReadLn(a, b); Print(a, b, Mult); End. Begin

Begin

2.16. Rekursiyalar
gr prosedur v ya funksiyann gvdsind cari prosedura v ya dvr olaraq funksiyaya mracit olunarsa, onda hmin prosedura v ya funksiyaya

379

rekursiv prosedur v ya funksiya deyilir1. Qeyd edk ki, bir ox riyazi funksiyalar rekursiv olaraq tyin etmk mmkndr. Msln y = x funksiyasnn hesablanmas rekursiv funksiya vasitsil yerin yetiril bilr.
Var m: integer; x,y:real; Function XN (X:real;N:integer):real; begin if N=0 then XN:=1 else XN:=X*XN(X,N-1); end; begin readln (m); readln(x); y:=XN(x,m); Write('y=',y); end.

Proqramdan grndy kimi, y = x m funksiyasnn hesablanmas n XN funksiyasnda m qdr zn mracit olunur.

2.16.1. Forward direktivi

Praktikada ola bilr ki, birinci altproqramdan, mracit anna qdr hl tyin olunmayan ikinci altproqrama mracit olunsun. Bel vziyyt sasn vasiti rekursiyalarda prosedurlar v funksiyalar qarlql olaraq bir-birin mracit etdikd ba verir. Bu problemi hll etmk n uyun prosedur v funksiyalar Forward direktivi il vvlcdn elan etmk lazmdr. Bu mqsdl prosedur v ya funksiyann balndan sonra Forward sz yazlr. Msln,
var n,l:integer; procedure Turqut(i: integer; var l:integer); procedure Azad(i: integer; var l:integer); begin Turqut(i-1,l); end; procedure Turqut(i: integer; var l:integer); begin l:=i*5; end; begin read(n); Azad(n,l); write(l) end.
1

forward;

Baqa szl funksiya v ya prosedurun zndn zn mracit olunduqda onda hmin prosedura v ya funksiyaya rekursiv prosedur v ya funksiya deyilir.

380

Proqram yerin yetirildikd sas proqramdan Azad proseduruna mracit olunur. Azad prosedurundan is z nvbsindn Turqut proseduruna mracit olunur. Turqut proseduru Azad prosedurundan sonra gldiyin gor o, vvlcdn Forward direktivil elan olunmudur.

2.17. Fayl tipli dyinlr. Fayllarla mliyyatlar

Byk hcmli verilnlrl ildikd fayl tipli verilnlrdn istifad etmk mqsduyundur. ks halda hr df ilkin verilnlri klaviaturadan daxil etmk lazm glir. Bu is ox yorucu i olub, xeyli vaxt itkisi tlb edir. Fayl tipli verilnlr konkret informasiya daycsnda (msln, brk disklrd, disketlrd, CD, DVD disklrd, fle yaddanda v s.) proqram v ya istifadi trfindn fayl klind saxlanlr. Fayl-mtn v ikilik formatda verilnlri saxlamaq n ada malik xarici yadda sahsidir. Hr bir fayl unikal nvana malik olur. Fayla verilnlr klaviatura vasitsil istifadi trfindn v ya proqram yerin yetirildikd mliyyatlarn nticsi olaraq avtomatik daxil oluna bilr. Bu sbbdn fayllar giri v x fayl kimi frqlndirirlr. Proqram giri faylndan ilkin verilnlri alr, x faylna is yerin yetirdiyi mliyyatn son nticsini yazr. Turbo Pascalda fayllarla ilmk n fayl tipli dyindn istifad olunur. Fayl tipli dyin ifadlrd istifad oluna bilmz v onun vasitsil fayla mracit olunur. Faylda saxlanlan verilnlrin tipin uyun olaraq proqramda fayl dyini frqli elan olunur. Bel ki, mtn fayllarna uyun fayl dyini aadak kimi elan olunur:
Var <fayln ad>: Text;

Ikilik formatl fayllar z nvbsind tipli v tipsiz nv fayllara blnr1 v hr bir nv frqli formada elan edilir. Tipsiz fayllara uyun fayl dyini aadak kimi elan olunur:
Var <fayln ad>: file;

Tipli fayllara uyun fayl dyini is aadak kimi elan olunur:

Var <fayl ad>: file of <elementlrin tipi>;

Proqramda fayl tipli dyin elan olunduqdan sonra onunla informasiya daycsnda yerln fayln nvan arasnda birqiymtli laq yaradlmaldr. Bunun n standart Assign (<fayl tipli dyin>, <fayln nvan>) prosedurundan istifad olunur. Bu prosedur yerin yetiriln andan balayaraq fayl tipli dyin zrind aparlan btn mliyyatlar, prosedurda nvan gstrilm fayl zrind aparlan mliyyatlarla ekvivalentdir. Msln,
Tipli fayllar eynitipli verilnlri, tipsiz fayllar sadc olaraq baytlar toplusu olub ixtiyari tipli verilnlri saxlayr.
1

381 Assign (f,c:\azad\aysel.txt)

bu yazlda f fayl dyini, c:\azad\aysel.txt is mracit olunan fayln nvandr. Faylla ilmk n fayl amaq lazmdr. nformasiya daycsnda artq mvcud olan fayl amaq n Reset(<fayl tipli dyin>,<Recsize>) prosedurundan istifad olunur. Bu yazlda <Recsize> parametri mcburi olmayan parametr olub, tipsiz fayllar n oxunan blokun baytlarla lsn bildirir. Bu parametr verilmdikd kompilyator avtomatik olaraq blokun hcminin 128 bayta brabr olduunu qbul edir. Qeyd edk ki, prosedurda gstriln ada malik fayl olmadqda, proqramn yerin yetirilmsi dayanr v kompilyator giri-x xarakterli shv haqqnda mlumat verir. Msln,
Reset (f);

Turbo Pascal dilind nzrd tutulmu digr Rewrite (<fayl dyini>, <Recsize>) prosedur is nvan Assign prosedurunda elan olunan yeni fayl yaradaraq onu ar. Bu yazlda da <Recsize> parametri mcburi olmayan parametr olub, tipsiz fayllar n oxunan blokun baytlarla lsn bildirir. Eyni qaydada, bu parametr verilmdikd kompilyator avtomatik olaraq blokun hcminin 128 bayta brabr olduunu qbul edir. Fayl artq movcud olduqda, prosedur icra olunduqda hmin fayl pozulur. Qeyd edk ki, Reset(<fayl tipli dyin>,<Recsize>) proseduru verilnlrin fayldan yalnz oxunmasn, Rewrite (<fayl tipli dyin>, <Recsize>) proseduru is verilnlrin fayldan hm oxunmasn, hm d fayla verilnlrin yazlmasn tmin edir. Mtn fayllarnn sonuna yeni verilnlri lav etmk n fayln almas Append (<fayl dyini>) prosedur vasitsil tmin olunur. Fayl adqdan sonra fayldan verilnlri oxumaq, fayla verilnlr yazmaq, lav etmk, verilnlri redakt etmk olar. Fayldan verilnlri oxumaq n Read(<fayl tipli dyin>, Readln(<fayl tipli dyin>, <m1>,<m2>,...) <m1>,<m2>,...)v prosedurlarndan istfad etmk lazmdr. Bu yazllarda <m1>,<m2>,... dyinlrinin qyimtlri fayldan oxunur. Read(<fayl tipli dyin>, <m1>,<m2>,...) proseduru verilnlrin ardcl oxunmasn tmin edir. Readln (<fayl tipli dyin>, <m1>,<m2>,...)proseduru yalnz mtn faylndan verilnlrin yeni stir kemkl oxunmasn tmin edir. Fayla mliyyatlarn nticsini yazmaq n Write (<fayl tipli dyin>, <n1>,<n2>,...), v ya Writeln (<fayl tipli dyin>, prosedurdan istifad etmk lazmdr. Bu yazlda <n1>,<n2>,...) <n1>,<n2>,... dyinlrinin qiymtlri fayla yazlr. Writeln(<fayl tipli dyin>, <n1>, <n2>, ...) proseduru yalnz mtn faylna verilnlrin yazlmasn tmin edir. Mtn fayllarnda verilnlrin oxunmas ardcl yolla hyata keirilir. Bu zaman kursorun cari mvqeyini tyin etmk n aadak standart funksiyalar nzrd tutulmudur:

382

1.) Eof (<fayl tipli dyin>) funksiyas verilnlrin oxunmas v ya yazlmas prosesind fayln sonuna atdqda True qiymt, ks halda is False qiymt alr. 2.) Eoln (<fayl tipli dyin>) funksiyas verilnlrin oxunmas v ya yazlmas prosesind strin sonuna atdqda True qiymt, ks halda is False qiymt alr. Adtn, eof funksiyas Whileend dvr operatorunun daxilind istifad olunur v mtn faylnn btn stirlrinin oxunmas n, eoln funksiyas is stirdn btn simvollarn oxunmas n istifad olunur. Faylla mliyyat yerin yetirildikdn sonra o, balanlmaldr. Bunun n standart Close (<fayl tipli dyin>) proseduru nzrd tutulmudur. Prosedur fayl balayr, yni fayl tipli dyinin tyin etdiyi informasiya daycsnda olan faylla laqni ksir. Msln, BIBLO adl fayl c:\ diskind tkil etmk lazmdr.
Program Biblio; Type Books=record Nomer:integer; Autor:string [46]; Title: string [60]; ISBN: string [16]; End; Var BooksFile: text; Books1 : Books; Begin Assign (Booksfile,'c:\Biblo.txt'); Rewrite (Booksfile); readln (Books1.Nomer); writeln(BooksFile,Books1.Nomer); readln (Books1.Autor); writeln (BooksFile, Books1.Autor); readln (Books1.Title); writeln (BooksFile,Books1.Title); readln (Books1.ISBN); writeln (BooksFile,Books1.ISBN); Close (BooksFile); End. Qeyd edk ki, Read v Write prosedurlar vasitsil tipsiz fayllara verilnlr

128 baytdan ibart olan bloklarla yazlr v oxunur. Tipsiz fayllardan verilnlrin daha srtli oxunmas n lav olaraq BlockWrite(var f:file; var buf; count:Word; result:Word), verilnlri daha srtl yazmaq n is
BlockWrite(var f:file; var buf; count:Word; result: Word)

prosedurlarndan istifad olunur. Buf - parametri mvafiq olaraq oxunan v yazlan veriln uyun ixtiyari dyin, count oxunan v yazlan bloklarn sayn, result oxunan v ya yazlan yazlarn sayn bildirn parametrlrdir. Msln,
Program Turqut; Var

383 OldFile, NewFile : file; V : array [1..128,1..200] of byte; Result : integer; OldName, NewName : string [14];

writeln (lkin fayln adn verin); readln (OldName); Assign (OldFile, OldName); Reset (OldFile); writeln (Yeni fayln adn vermli:); readln (NewName); Assign (NewFile, NewName); Rewrite (NewFile); Repeat BlockRead (OldFile, V, 200, Result); BlockWrite (NewFile, V, Result); Until Result=0 Close (OldFile); Close (NewFile) End.

Begin

Bu proqram bir fayln digr fayla srtl krlmsini tmin edir. Mtn fayl istisna olmaqla tipli v tipsiz fayllara birbaa sulla da mracit etmk olar. Bu is diskd saxlanlan informasiyadan operativ olaraq istifad edilmsini tmin edir. Birbaa mraciti tkil etmk n seek(F,n) standart prosedurundan istifad edilir. Bu prosedurda n arqumenti F fayl dyinil tyin olunan fayln elementinin sra nmrsini tyin edir. n tam qiymtlr alr v bu dd fayln elementlrinin sayndan ox olmamaldr. Fayln elementlri 0-dan balayaraq nmrlnir. Prosedur yerin yetirildikd kursor fayln mvqeyini n-ci element doru yerini dyiir v hmin elementin oxunmas, redaktsi icra oluna bilr, n-ci mvqedn fayla yeni veriln yazla bilr. Praktikada birbaa mracit n bu prosedurdan baqa daha 2 standart funksiyadan istifad olunur: 1. FilePos(F). Funksiya cari anda F faylnda kursorun yerldiyi elementinin nmrsini tyin edir. 2. FileSize(F). Funksiya F faylnn lsnn -fayln elementlrinin sayn tyin edir. Adtn bu funksiyadan faylda elementin olmasn yoxlamaq n istifad edilir. gr FileSize(F)=0 is onda fayl bodur, yni onda he bir element yoxdur, ks halda faylda elementlr vardr. M s l n ,
type tf=file of integer; procedure sortpuz(name:string); var f:tf; i,nkz:longint; r1,r2:integer; flag:boolean; begin assign(f,name); reset(f); nkz:=filesize(f);

384 repeat flag:=false; for i:=0 to nkz-2 do begin seek(f,i); read(f,r1,r2); if r2>r1 then begin seek(f,i); write(f,r2,r1); flag:=true end end; nkz:=nkz-1 until not flag; close(f); end; begin sortpuz('c:\azad.txt') end.

Proqram tam ddlrdn ibart faylda nizamlama mliyyat aparr.

2.18. Modullar
Turbo Pascal-da proqramn hcmin myyn mhdudiyyt vardr. Bel ki, kompilyator yalnz o proqramlar translyasiya ed bilr ki, bu mliyyat zaman man kodunun hcmi 64 Kbayt-dan ox olmasn. Bu sbbdn byk hcmli proqramlar bir ne proqram fraqmentlrinin - modullarn toplusu klind yaratmaq lazm glir. Modul mstqil kompilyasiya olunan proqram vahididir. Modulun mtni .pas genilnmsin malik faylda, kompilyasiya olduqda is o, .tpu genilnmsin malik xsusi faylda saxlanlr. sas proqramdan uses ii sz vasitsil modulun hm mtnin v hm d onun kompilyasiya olmu faylna mracit olunur. Qeyd edk ki, modulun mtni v ya onun kompilyasiya olmu fayl sas proqramn yerldiyi cari kataloqda v ya istifadi trfindn, Turbo Pascal proqram mhitinin Options Directories mrini yerin yetirdikd alan Directories dialoq pncrsinin (k. 1) Unit directories sahsnid myyn olunan digr kataloqda yerl bilr. Modul vasitsil hminin ttbiqi proqram kitabxanas yaradlr. Bu kitabxanann prosedur v funksiyalarna digr proqramlardan mracit etmkl bir sra msllri, o cmldn, riyazi, statistik msllri hll etmk, kompyuter qrafikasnn elementlrindn istifad etmk olar. Modul aadak struktura malikdir:
UNIT <ad>; {Modulun bal} INTERFACE <intrfeys hiss> IMPLEMENTATION <icra olunan hiss> BEGIN

385

<insalyasiya hisssi> END.

Bu yazlda <ad> -modulun adn bildirir. nterfeys hissd digr proqramlardan v modullardan mracit olan elementlr funksiyalar, prosedurlar, dyinlr, sabitlr, istifadi tiplri elan olunur. cra olunan hissd yalnz cari modulda istifad olunan elementlr elan olunur v interfeys hissd elan olunan prosedur v funksiyalarn proqram kodlar yazlr. nsalyasiya sahsind begin v end ii szlri arasnda modulun icra olunan operatorlar yerlir. Modulda icra olunan operator olmadqda onda begin sz istifad olunmur. Msln, aada verilmi Esas proqramda a v b kompleks ddlrinin cmini, frqini, hasilini, qismtini hesablayan proqramda kompleks ddlr zrind hesablama mliyyatlarn aparma tmin edn Cmplx modulundan istifad edilmidir. Modulun Addc proseduru ixtiyari iki kompleks addin cmini, SubC proseduru frqini, MulC proseduru hasilini, DivC proseduru is cmini hesablayr.
UNIT Cmplx; INTERFACE type complex = record re, im:real end; Procedure AddC (x, : complex; var z : Procedure SubC (x, : complex; var z : Procedure MulC (x, : complex; var z : Procedure DivC (x, : complex; var z : const

complex) complex) complex) complex)

; ; ; ;

: complex = (re : 0.1; im : -1); IMPLEMENTATION Procedure AddC; begin z.re := x.re + y.re; z . im := x.im + y. im end {AddC}; Procedure SubC; begin z.re := x.re - y. re ; z.im := x.im - y.im end {SubC}; Procedure MulC; begin z.re := x.re*y.re - x.im*y. im; z.im := x.re*.im + x.im*y.re end {MulC}; Procedure DivC; var zz : real; begin zz := sqr(y.re) + sqr(y.im); z. re := (x.re * y.re + x.im * y.im) / zz; z.im := (x.re * y.im - x.im * y.re) / zz end {DivC}; end. Program Esas;

386 Uses Cmplx; var , , : complex; begin a.re := 1; a.im := 1; b.re := 1; b.im := 2; AddC(a, b, c); WriteLn('a+b=',c.re:5:1, SubC(a, b, c) ; WriteLn('a-b=',.re:5:1, MulC(a, b, c); WriteLn('a*b=,c.re:5:1, DivC(a, b, c); WriteLn('a/b=',c.re:5:l, end.

c.im:5:1,'i') ; .im:5:1,'i'); c.im:5:l,'i') ; .im:5:1,'i');

Turbo Pascal dilind bir sra standart modullar- System, DOS, WinDos, rt, WinCrt, Printer, WinPrn, Overlay, Strings Graph, Turbo3, Graph3, WinTypes, WinProcs, Win31, WinAPI nzrd tutulmudur.
2.19. Standart prosedur v funksiyalar Standart prosedur v funksiyalar avtomatik qoulan System moduluna aiddir Ttbiq olunma sahlrin gr onlar aadak kimi tsnifldirmk olar: 1. daretm prosedurlar 2. Dinamik paylanma prosedurlar 3. evirm funksiyalar 4. Hesabi funksiyalar 5. Sra prosedurlar v funksiyalar 6. Stir prosedurlar v funksiyalar 7. Digr prosedur v funksiyalar Aadak cdvllrd hr bir tsnifat qrupuna uyun standart prosedur v funksiyalarn siayhs verilmidir. daretm prosedurlar.
Prosedurlar Continue Yerin yetirdiyi mliyyat

Dvr operatorunda idarni dvrn sonuna trr. Exit Cari proqramdan avtomatik x tmin edir. Halt(ExitCode:Word):Word Proqramn yerin yetirilmsini dayandrr mcburi olmayan ExitCode:parametri proqramn dayanma kodunu myyn edir. Break Dvr operatorundan vaxtndan vvl x tmin edir.
evirm funksiyalar Funksiya
Chr(X: Byte):char

Tyinat ASCII kodu X arqumentil verilmi simvolu tyin

387

Tyinat edir. Ord(X):LongInt X arqumentil verilmi ixtiyari sral tipin sra nmrsini tyin edir. Round(R:Real):LongInt R dyinin qiymtini n yaxn tam dd qdr yuvarlaqladrr. Trunc(R:Real):LongInt R hqiqi tipli dyinin qiymtinin ksr hisssini ataraq onu tam dd evirir. Hesabi funksiyalar Funksiya
Abs(R;Real):Real ArcTan(R:Real):Real Cos(R:Real):Real Exp(R;Real):Real Sin(R:Real):Real Sqr(R:Real):Real Sqrt(R:Real):Real Frac(R;Real):Real Ln(R:Real):Real Pi

Funksiya

Tyinat x arqumentinin modulunu hesablayr. x arqumentinin arktangensini hesablayr. x arqumentinin kosinusunu hesablayr. x arqumentinin eksponensial qiymtini hesablayr. x arqumentinin sinusunu hesablayr. x arqumentinin kvadratn hesablayr. x arqumentinin kvadrat kkn hesablayr. x-arqumentinin ksr hisssini myyn edir. x arqumentinin natural loqarifmini hesablayr 1 ddini tyin edir.

Sra funksiyalar Funksiya

Odd(X) :Boolean Pred(X) Succ(X)

Tyinat Byte tipli arqumentin qiymtinin ct dd olmasn yoxlayr. Ntic true v ya false olur. Ixtiyari sral tipli arqumentin ald qiymtdn vvlki qiymti tyin edir.

Ixtiyari sral tipli arqumentin ald qiymtdn sonrak qiymti tyin edir.

Sra prosedurlar
Prosedurlar Dec(var X;DX:LongInt) Inc(var X;DX:LongInt) Tyinat

x arqumentinin qiymtini dx qdr, gr dx parametri verilmyibs, bir vahid azaldr. x arqumentinin qiymtini dx qdr, gr dx parametri verilmyibs, bir vahid artrr.

Stir tipli prosedurlar2

1

= 3.141592653897932385
Stir tipli prosedur v funksiyalar stir tipli verilnlr zrind mliyyat aparma tmin edir.

388

Prosedurlar Delete (var S: String; Index, Count: Integer)

Tyinat

Insert (SubS: String; var S: String; Index: Integer) Str(X [: width [: Decimals]]; var S: String) Val(S; String; var X; var Code: Integer)

s strindn Index mvqeyindn balayaraq count sayda simvolu lv edir. gr count s strinin uzunluundan bykdrs, onda s strind he bir simvol silinmir. gr index+count-in qiymti s-in uzunluundan bykdrs, onda strin btn simvollar axra qdr silinir. s strin onun index nmrli simvolundan balayaraq subs strini lav edir. x arqumentinin ddi qiymtini s stir tipin evirir.

s - arqumentinin stir tipli qiymtini x ddi tipli qiymt evirir. Code parametri evirm zaman shvin kodunu myyn edir.

Stir tipli funksiyalar

Prosedurlar Concat(S1, S2,...,SN): String Copy(S: String; Index, Count: Integer): String Length(S: String): Byte Pos(SubS, S: String): Byte
UpCase(c)

Tyinat

Arqumentlrl tyin olunan stirlrin birlmsini tyin edir. Alnan strin uzunluu 255-dn byk olmamaldr.
S strindn index mvqeyindn balayaraq count

uzunluqlu str ayrr.

S strinin uzunluunu myyn edir.

strinin s strind hans mvqedn yerldiyini myyn edir. c arqumentil tyin olunan simvolun yuxar registrind yazln myyn edir.
Sbs

Fayl tipli funksiyalar1 Prosedurlar v funksiyalar

ChDir(S: String)

Tyinat

Prosedur S nvanl kataloqu cari kataloq kimi myyn edir. Erase (var F) Prosedur F fayln lv edir. GetDir(D:Byte;var Prosedur verilmi D diskind S adl kataloqu cari edir.
S:String)

Digr funksiyalar 2.19 Fayl tipli dyinlr. Fayllarla mliyyatlar paraqrafnda verilmidir.

389

Prosedurlar v funksiyalar
MkDir(S:String) Rename(var F,s)
RmDir(S: String)

Tyinat

FileSize(var F): LongInt

Prosedur cari kataloqda S altkataloqu yaradr. Prosedur F faylnn nvanndyidirir. Yeni nvan s strind verilir. Prosedur bo S altkataloqunu lv edir. Funksiya tipli v tipsiz fayllarn lsn tyin edir.

Digr prosedurlar
Prosedurlar Exclude (var set of ; I: Include (var set of ; I:
Randomize

Yerin yetirdiyi mliyyat S: T) S: T)

I elementini S oxluundan lv edir. I elementini S oxluuna lav edir. Cari sistem vaxtna uyun tsadf ddlr generatorunu aktiv edir.
Yerin yetirdiyi mliyyat X arqumentinin byk baytn myyn edir. X arqumentinin maksimal qiymtini myyn edir. X arqumentinin kiik baytn myyn edir. X arqumentinin maksimal qiymtini myyn edir. Tsadfi ddi myyn edir. Range parametri verilmdikd [0;1] intervalnda yerln, parametr verildikd is [0;Range-1] intervalnda yerln tsadf ddlri myyn edir. x arqumentinin baytn myyn edir.

Digr funksiyalar
Funksiyann ad Hi(X; Word): Byte High(X) Lo(X: Word): Byte Low(X) Random (Range) SizeOf(X):

Dinamik paylanma prosedur v funksiyalar drsliyin Gostricilr paraqrafnda verilmidir.

2.20. Turbo Pascal dilinin qrafiki imkanlar

Turbo Pascal dilinin qrafiki imkanlar GRAPH modulunun standart prosedurlar vasitsil mvafiq qrafiki drayver ykndikd yerin yetirilir. Qrafiki drayver video adapter qurusunun qrafiki rejimlrini idar edir. Qrafiki rejimlr ilk rnglrin say v piksellrin1 say il frqlnir. Qrafiki i rejimini myyn etmk n uses ii sz vasitsil GRAPH modulunu qomaq, sonra is InitGraph(var Driver, Mode: Integer; Path: String)
1

Piksel kompyuter qrafikasnda l vahididir.

390

prosedurunu yerin yetirmk lazmdr. Qeyd edk ki, prosedur Path nvannda yerln v Driver parametril tyin olunan drayveri operativ yaddaa yklyrk video adapteri Mode parametril tyin olunan i rejimin keirir. gr proqram ixtiyari video adapter n nzrd tutulubsa, onda qrafiki i rejimini aadak formada myyn etmk olar.
var DriverVar, ModeVar: integer; begin DriverVar:=Detect; InitGraph(DriverVar, ModeVar,\TP\GRAPH);

Qrafiki rejim myyn olunduqdan sonra Graph modulunun aadak prosedur v funksiyalar vasitsil qrafiki obyektlr tmin olunur.
Prosedurlar Prosedurlar
SetColor(a: word); SetBkColor(a: word); SetFillStyle(b, a: word); SetLineStyle(a, b, c: word); SetTextStyle(a, b, c: word); ClearDivice; SetViewPort(x1, y1, x2, y2: integer, Clip: boolean); ClearViewPort PutPixel(a, b, c: integer); Line(x1, y1, x2, y2: integer); Rectangle(x1, y1, x2, y2: integer); Bar(x1, y1, x2, y2: integer);

Tyinat
Rsmin rngini myyn edir. Fonun rngini myyn edir. Qapal oblast n rnglnmnin stilini v rngini myyn edir, b-arqumenti stilin, a arqumenti rngi tyin edir. Xttin stilini, rngini v qalnln myyn edir. Mtn n rifti, stili v lsn myyn edir. Monitoru tmizlyir . Qrafiki dzbucaql pncr myyn edir. x1, y1, x2, y2 mvafiq olaraq pncrnin sol yuxar v sa aa tplrinin kordinatlarn tyin edir. Cari pncrni tmizlyir. (a,b) kordinatl c rngli nqtni monitorda ks etdirir. (x1, y1) nqtsindn (x2,y2) nqtsin ynlmi dz xtt kir. Diaqonal (x1, y1) nqtsindn (x2,y2) nqtsin ynlmi dzbucaql kir. Diaqonal (x1, y1) nqtsindn (x2,y2) nqtsin ynlmi myyn edilmi rngl v still rnglnmi dzbucaql kir.

Paralelepiped kir. x1, y1, x2, y2 arqumentlri n Bar3D(x1, y1, x2, y2, d: zn yuxar v aa tp nqtlrini kordinatlar, d: integer; a: boolean); yan tilinin qalnln, a: yuxar tilin ks olunmas

391

Prosedurlar
Circle(x, y, r: word); Arc (X,Y:Integer; U1, U2, R:Word)

Tyinat
rejimini myyn edir. Mrkzi (x, y) nqtsind olan r radiuslu evrni kir. Cari rngli qvs kir. X, Y qvsn mrkzinin kordinatlar, U1 qvsn ilk nqtsin qdr bucaq, U2 qvsn son nqtsin qdr bucaq R qvsn radiusunu myyn edir. Ellips tipli qvs kir. X, Y qvsn mrkzinin kordinatlar, U1 qvsn ilk nqtsin qdr bucaq, U2 qvsn son nqtsin qdr bucaq, XR, XY fqi v aquli yarmoxu myyn edir. Rngli ellips kir. Cari kursoru (x, y) nqtsin srdrr. Cari kursoru fqi istiqamtd x qdr, aquli istiqamtd is y qdr srdrr. Monitorda stri ks etdirir.

Ellipse (X, Y: Integer; U1, U2, XR, YR: Word) FillEllipse(x, y, Rx, Ry: integer); MoveTo(x, y: integer); MoveRel(x, y: integer); OutText(text: string);

OutTextxy(x, y: integer; Monitorda (x, y) nqtsindn balayaraq stir ks text: string); olunur.

Funksiyalar Funksiyalar
GetBkColor: Word GetColor: Word GetDriverName; String GetGraphMode: Integer GetMaxColor; Word GetMaxMode: Integer GetMaxX: Integer GetMaxY; Integer GetModeName(ModeNum: Word): String GetPaletteSize: Integer GetPixel (X, Y; Integer) : Word

Tyinat
Fonun rnginin kodunu myyn edir. Cari rngi myyn edir. Cari drayverin adn tyin edir. Cari qrafiki rejimi tyin edir. SetColor prosedurunda parametr kimi istifad ediln rng kodunun maksimal qiymtini tyin edir. Cari drayverin maksimal rejiminin nmrsini tyin edir. Qrafiki rejimd monitorun fqi istiqamtd maksimal koordinatn tyin edir. Qrafiki rejimd monitorun aquli istiqamtd maksimal koordinatn tyin edir. Cari anda aktiv olan qrafiki rejimin adn tyin edir. Rng palitrasnn lsn tyin edir. (X,Y) kordinatl pikselin rngini tyin edir.

392

Funksiyalar
GetX: Integer GetY; Integer TextHeight (TextStr: String) : Word TextWidth(TextStr: String): Word

Tyinat
Kursorun absisini myyn edir. Kursorun ordinatn myyn edir. Strin hndrlyn piksell tyin edir. Strin enini piksell tyin edir.

Turbo Pascal dilind rnglr aadak rnglr v rnglnm stillri nzrd tutulmudur.
Rnglr cdvli Rng
Black (qara) Blue (gy) Green (yal) Gyan (firuzyi) Red (qrmz) Magenta (narnc) Brown (boz) LightGray (aq qonur)

Kod
0 1 2 3 4 5 6 7

Rng
DarkGray (tnd qonur) LightBlue (mavi) LghtGreen (tnd yal) LightGyan (tnd firuz) LightRed (tnd qrmz) LightMagenta (tnd narnc) Yellow (sar) White (a)

Kod
8 9 10 11 12 13 14 15

Rnglm ablonu Rnglm ablonu EmptyFill SolidFill LineFill LtSlashFill SlashFill BkSlashFill LtBkSlashFill HatchFill XhatchFill InterleaveFill WideDotFill CloseDotFill UserFill Kod 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Msln,
uses graph; crt: Const

393 PrD:real=80; PATH=; Var W,H,gd,gm,i,N,X,Y.R:integer; Angle:real; procedure WH (var W,H:integer); begin W:=( GetMaxX+1); H:=( GetMaxY+1); end; Function Xscr (X:integer):integer; Begin Xscr:=X + W div 2 end; Function Yscr (Y:integer):integer; Begin Yscr:=H div 2 Y end; BEGIN repeat write ( Duzgun Coxbucaqlinin tereflerinin sayini daxil edin); readln(N); until N>2; gd:=DETECT; initgraph (gd,gm,path); WH(W,H); R:=round(PrD*0.01/*H/2); Angle :=2*pi/N; MoveTo (Xscr(R), Yscr(0)); SetColor (Yellow); For i:=1 to N do begin X:=round (R*cos(Angle*i)); Y:= round (R*sin(Angle*i)); LineTo (Xscr(X), Yscr(Y)); End; Repeat until keypressed; CloseGraph; End.

Proqram evrnin daxilin dzgn oxbucaqlnn ckilmsini tmin edir.

2.21. Gstricilr
Gstrici dyinin operativ yaddada mvqeyini bildirn dyindir. Baqa szl gstrici verilnin saxland operativ yadda sahsinin ilk baytnn nvann bildirir. Proqramda gstricidn operativ yaddan dinamik paylanmas n istifad olunur. Bel ki, proqram kompilyasiya olduqda hr bir statik veriln n onun tipin uygun yaddada myyn yer ayrlr v ayrlm yaddan mumi maksimum 64 kbayt ola bilr. Bu sbbdn byk hcmli massivlrl ildikd yadda atmamazl meydana xa bilr. Dinamik paylanma zaman is veriln operativ yaddan btn oblastnda saxlanla bilr. Bu zaman dyinlr v sabitlr

394

n yadda kompilyasiya zaman deyil, proqram yerin yetirildikd ayrlr v sonradan yadda azad oluna bilr. Proqramn yerin yetirildiyi zaman yaradlan v lv olunan dyinlr dinamik dyinlr adlanr. Gstricilr aadak mnasibt operatorlar <> v = ttbiq edil bilr. Iki gstrici eyni bir verilni tyin etdikd brabr hesab olunur. Gstrici tyin etdiyi dyin uyun olaraq tipli v tipsiz ola bilr. Tipli gstrici konkret tipli dyinin saxland yadda sahsinin nvann bildirir. Tipli dyini elan etmk n ^ simvolundan istifad olunur. Msln,
Type BytePtr = ^Byte; WordPtr = ^Word; Var A: BytePtr; B: WordPtr; C: ^integer;

Gstricinin tyin etdiyi dyin istinad dyini adlanr. Istinad dyinin qiymt mnimstmk n @ unar operatorundan istifad olunur. @ operatoru istinad dyinin nvann bildirir. Hminin istinad dyininin qiymtin gstrici vasitsil mracit etmk olar. Bu zaman gostrici dyinin identifikatorundan sonra ^ iarsi qoyulmaldr. Msln, aada veriln proqramda k-dyininin qiymtini iki sulla ekrana vermk olar.
Type WordPtr=^Word; Var p: WordPtr; k:Word; i:integer;

begin k:=3; For i:=1 to 5 do k:=k+i; p:=@k; write (k,' ', p^) end.

Proqramn nticsi aadak kimi olacaq.

18 18

Qeyd edk ki, Turbo Pascal-da xsusi gstrici Nil nzrd tutulmudur. O, he bir yadda nvann bildirmir v ixtiyari tip istinad dyinil birlikd istifad oluna bilr. Turbo Pascal-da proqramn yerin yetirilmsi zaman tipi dyiiln dyinlrin yaddada nvann myyn etmk n tipsiz gstricidn istifad olunur. Tipsiz gstrici Pointer ii sz il elan olunur. Proqramda qeyri-akar kild tipsiz gostriciy tipli gstrici mnimsdil bilr. Tipli gostriciy tipsiz gstrici is yalnz akar kild mnimsdil bilr. Msln,
Type var preal=^real;

395

pr^:=3.14;

p: pointer; pr: ^integer; a:preal; begin p:=pr; a: =preal(p);

Dinamik yadda v gstricilrl ilmk n aadak standart prosedurlar nzrd tutulmudur:

Prosedur
Dispose(var P: Pointer) FreeMem(var P: Pointer; Size: Word) GetMem(var : Pointer; Size: Word) New(var P; Pointer)

Tyinat Dinamik dyini lv edir.

Dinamik dyinin tutduu yadda tmizlyir Konkret ll dinamik yadda yaradr v gstrici dyinin nvanna daxil edilir. Yeni dinamik dyin yaradr v ona gstrici tyin edir.

396

DBYYAT

1.

: . / .. [ .] ; ... . : , 2008 .. . . : . / .. . : , 2008 .. : . . : . ., 2007 .. : [.] . : , 2007 .. : . / .: , 2007 ..,.. : /: . . . . : . : . : .2. / .: -, 2007 . Turbo Pascal 7.0: / . : , 2007 .. Turbo Pascal : . / .: , 2007

2.

3. 4. 5. 6. 7.

8. 9.

10. .. Turbo Pascal 7.0 : .:. / . : , 2007 11. .. Turbo Pascal / . : , 2008 12. .. Turbo Pascal 7.0 Delphi . : -, 2008 13. .. Turbo Pascal . : , 2008 14. .. Turbo Pascal : . . : -, 2006 15. .. Turbo Pascal . : , 2006 16. .. Delphi Turbo Pascal / . : -, 2006 Turbo Pascal . : 17. .. , 2006

397

18. .. Turbo Pascal : . , 2006

. : -

19. .. Turbo Pascal 7.0. : . . : , 2006 20. .. . : , 2006 21. .. / . : , 2006 22. .. ,, . : , 2006 23. .. . : , 2007 24. . : ., 2005 25. ..,.. : 100% / . : -3000, 2008 26. .. : 100% . : -3000, 2004 27. .. - . . : -, 2009 :

167

MNDRICAT n soz........................................................................................3 Giri...........................................................................................5 FSIL 1 Kompterlrin texniki-proqram tminati .............7 1.1 Kompterlr v onlarn inkiaf tarixi ................................. ....9 1.2 Kompterlrin tsnifat..15 1.3 Masast frdi kompterin trkib hisslri .........................22 1.4 Alqoritm anlay, alqoritmin sas xasslri, tiplri v tsvir sullar. ............................................................................................ 44 1.5 Kompterlrin proqram tminat ........................................... 50 1.6 Alqoritmik dillr.................................................................57 1.7 Kompter bklri ............................................................... 60
1.7.1 bk komponentlri......................................................... 62 1.7.2 bk topologiyas. ............................................................ 66 1.7.3 bkninin mntiqi arxitekturas. .......................................71 1.7.4 Naqilsiz bklr ................................................................ 72 1.7.5 bk arxitekturalar .......................................................... 74

FSIL 2 Turbo Pascal alqoritmik dili ................................. 78 2.1. Dilin sas elementlri ............................................................ 80 2.2 Proqramn strukturu ................................................................ 90 2.3 Verilnlrin tiplri. Sad v stir tiplr ................................ 90 2.4 Operatorlar ............................................................................... 95 2.5 Giri v x prosedurlar .................................................... 101 2.6 rti keid operatoru ............................................................. 103 2.7 Seim v ya variant operatoru ............................................. 106 2.8 rtsiz keid operatoru ......................................................... 108 2.9 Dvr operatorlar ................................................................... 108 2.10 oxluqlar .............................................................................. 114 2.11 Massivlr .............................................................................. 119 2.11.1 Massivlr zrind mllr ............................................. 122 2.11.2 Sabit massivlr ................................................................ 125 2.12 Yazlar .................................................................................. 126

168

2.12.1 Birldirm operatoru................................................129 2.12.2 Variantla olan yazlar.................................................130 2.12.3 Sabit yazlar...............................................................131 2.13 Prosedurlar .....................................................................132 2.14 Funksiyalar .............................................................135 2.15 Prosedur tipli dyinlr.................................................136 2.16 Rekursiyalar .................................................................. 138 2.16.1 Forward operatoru......139 2.17 Fayl tipli dyinlr. Fayllarla mliyyatlar. ................... 140 2.18 Modullar ............................................................................... 146 2.19 Standart prosedur v funksiyalar...................................... 149 2.20 Turbo Pascal dilinin qtafiki imkanlar .............................. 155 2.21 Gstricilr ........................................................................... 160 dbiyyat...............................................................................164