Fnn: Maliyy v bank ii Mhazir mllimi: b/m Hsnov Asif Abuzr olu Mvzu 1. Maliyynin mahiyyti v funksiyalar.

PLAN

1. Maliyynin mahiyyti, predmeti v metodu. 2. Maliyynin funksiyalar. 3. Maliyynin zruriliyi. 4. Maliyy resurslar.

DBYYAT

1. S.Mmmdov - Maliyy, Bak 1997 2. A.M.Krimov v baqalar Maliyy, Bak 2001 3. N.Novruzov, X.Hseynov Maliyy, Bak 2007

1. Maliyynin mahiyyti, predmeti v metodu.

Vtndalarn ksriyyti maliyy mnasibtlrini pul mnasibtlri kimi baa drlr. Dorudanda maliyynin tarixi ad pul mnasibtlrini ifad edir. Bu anlay qdim latn sz olan, financia szndn gtrlmdr. Hrfi mnas pul tdiyysi demkdir. Maliyy anlay pul mnasibtlrini ifad etmsin baxmayaraq, o he d btn pul mnasibtlrini hat etmir. Pul mnasibtlri maliyy mnasibtlrin nisbtn daha geni anlaydr. z iqtisadi mzmununa gr maliyy mnasibtlri aadak istiqamtlr malikdir: 1. Tsrrfat subyektlrinin nizamnam kapitalnn formalamas il laqdar olan maliyy mnasibtlri. 2. Mssis v tkilatlar arasnda mhsul alq-satqs il laqdar yaranan pul mnasibtlri, sifatii v podrat arasndak iqtisadi mnasibtlri. 3. Kommersiya mssissi v tkilatlar arasnda qiymtli kazlarn emissiyas v yerldirilmsi, qarlql kreditlm, pay itirak sasnda mtrk mssislrinin yaradlmas prosesind meydana xan iqtisadi mnasibtlr. 4. Tsrrfat subyektlri il yuxar tkilatlar v aa hlqlr arasndak blg mnasibtlri. 5. Kommersiya faliyyti il mul olan mssis, birlik v tkilatlarla ayrayr iilr arasnda glirlrin bldrlmsi, shm v istiqrazlarn buraxlmas v yerldirilmsi, dvidentlrin dnilmsi prosesind meydana xan iqtisadi mnasibtlr. 6. Tsrrfat subyektlri il maliyy orqanlar arasnda vergilrin v digr tdiyylrin dnilmsi, bdcdnknar fondlarn yaradlmas, bdcdn txsisat alnmas, vergi gztlrinin verilmsi, crim sanksiyalarnn ttbiqi il laqdar yaranan iqtisadi mnasibtlr. 7. Tsrrfat subyektlri v halinin kredit sistemi il qarlql laqlri prosesind meydana xan pul mnasibtlri. 8. Sortalama v sorta dnilrinin verilmsi prosesind meydana xan pul mnasibtlri. 9. Xarici lklrl iqtisadi laqlrin hyata keirilmsi zaman meydana xan pul mnasibtlri. 10. Xarici lklrl elmi-texniki trqqinin v digr laqlrin inkiaf etdirilmsi prosesind meydana xan iqtisadi mnasibtlr. Maliyy ancaq mxtlif pul vsaitlri fondlarnn formaladrlmas v istifadsi il laqdar olan iqtisadi mnasibtlri hat edir. Bu pul vsaitlri fondlar mrkzldirilmmi v mrkzldirilmi fondlara ayrlr. Mrkzdirilmmi pul fondlar mssislrin fondlardr v onlara daxildir: ym fondu, istehlak v ehtiyat fondlar.
2

Ym fondunun tkili mnblrinin mnft, amortizasiya ayrmalar, sradan xan sas fondlarn satndan glirlr v s. tkil edir. Ym fondunun vsaitlri kapital qoyuluunun maliyyldirilmsin, istehsal fondunun tamamlanmasna v s. xrclr istifad edilir. stehlak fondu zruri v izafi mhsulun dyri hesabna formalar. Ehtiyat fondu izafi mhsulun dyri hesabna tkil olunur v mvqqti ba vern ehtiyaclar hmin fondun vsaiti hesabna dnilir. Mrkzldirilmi pul vsaitlri fondlar dvlt sviyysind formaladrlr. Onlara mxtlif hakimiyyt orqanlarnn bdclri, sosial v iqtisadi tyinatl bdcdnknar fondlar daxildir. Bellikl, spesifik ictimai tyinata malik olan, obyektiv xarakter dayan v cmiyytd mvcud olan real iqtisadi mnasibtlri ks etdirn maliyy, iqtisadi kateqoriyadr. Bu iqtisadi kateqoriyann xarakterik xsusiyyti ondan ibartdir ki, hmi pul formasnda ifad olunur. Pul yoxdursa, maliyy mnasibtlri d yoxdur, nki bu mnasibtlr akarlanmr, baqa cr ifad oluna bilmir. Quldarlar trfindn vtndalarn mlaknn gtrlmsi, feodalizm dvrndki cinsi dmlr, bizim lkmizin tarixind pul tdavlnn dalmas hesabna ictimai mnasibtlrin naturallamas v s. qtiyyn cinsi kild qarlql maliyy laqlrinin mmknlyn sbut etmir. ksin, bir daha sbut edir ki, maliyy mnasibtlri myyn raitd mvcud ola bilr v bel raitin olmamas bu kateqoriyann faliyyt dairsini mhdudladrr. Maliyynin mahiyytinin myyn olunmas zaman iqtisadlar arasnda byk fikir ayrl yaranr. Onlardan bzilri maliyynin blg kateqoriyas, digrlri istehsal kateqoriyas, nc qrup is geni tkrar istehsal kateqoriyas kimi qiymtlndirirlr. Mlum olduu kimi geni tkrar istehsal 4 mrhldn ibartdir: stehsal- Blg- Mbadil- stehlak. Hr bir mrhlnin zn mxsus alti v obyektlri var. nsann hmin altlr vasitsil obyekt tsir gstrir v hmin mrhllr hyata keirilir. Msln, sas fondlar vasitsil insan urlu surtd dvriyy fondlarna tsir gstrir v bellikl istehsal alnr. Dyr blgs zaman insanlar maliyy vasitsil mumi milli mhsulun dyrin tsir gstrir v blg alnr. Bu arqumentlrl sbut etmk olurki, maliyy blg kateqoriyasdr, geni tkrar istehsaln mrhllrinin yalnz dyr blgs hisssind itirak edir. O n istehsal, n mbadil, n d istehlakda bir baa itirak ed bilmz v yalnz blg vasitsil onlara tsir gstrir. Maliyy mnasibtlrinin yaranmas zn hmi pul vsaitlrinin hrkti klind tzahr etdirir. stehsal v istehlak prosesind pul vsaitlrinin hrktlrinin olmamas hmin mrhllrd maliyy mnasibtlrinin olmadn sbut edir. Pul vsaitlrinin hrkti istehsal tsiklinin II v III mrhllrindblg v mbadil prosesind ba verir. Ancaq bu mrhllrd d pul vsaitlrinin hrkti z xarakterin gr mxtlifdir. Bellikl, htta bu mrhllrin hr ikisind maliyy mnasibtlrinin eyni faliyyt gstrdiyini sylmk olmaz.
3

II mrhld pul formasnda dyrin hrkti lahidd kild-mtlrin hrktlrindn asl olmadan ba verir v onun zgninkildirilmsi, yaxud da mqsdli kild fondlara toplanmas il xarakteriz olunur. III mrhld is bldrln dyr (pul formasnda) mt il dyidirilir. Yni alq-satq prosesi ba verir. Burada vsait zgninkildirilmir. Sadc olaraq pul formasndan mt formasna keir. Bellikl, tkrar istehsaln II mrhlsind pul vsaitinin, yaxud dyrin birtrfli, ekvivalent dyimyn hrkti, III mrhld is ikitrfli-biri mt, digri is dyr formasnda olan hrkti ba verir. Maliyy resurslarna maliyy mnasibtlrinin maddi dayclar kimi baxlmas maliyyni dyrin blgsnd itirak edn digr kateqoriyalardan frqlndirmy imkan verir. nki baqa kateqoriyalarn he birinin bel maddi dayclar yoxdur. Mcmu daxili mhsul v milli glirin blg v yenidn blgsnn mrkkbliliyi maliyy il yana, baqa iqtisadi kateqoriyalarn da itirakn zruri edir. Msln, qiymt, mk haqq, vergi, faiz, dividend v s. Maliyy mnasibtlrini digr pul mnasibtlrindn frqlndirn bir sra xsusi elementlr vardr. 1. Maliyy mnasibtlri blg xarakteri dayr, yni mumi milli mhsulun v milli glirin blgs v yenidn blgs il laqdard. 2. Maliyy mnasibtlri bilavasit dvltl laqdardr, yni imperativ xarakter dayr. Maliyy mnasibtlri yalnz dvltl laqdar formalaan imperativ pul mnasibtlrini znd ks etdirir. 3. Maliyy mnasibtlri pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdardr. Onlar bu v ya digr sviyylrd (dvlt mssissi, tkilat) pul fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdar olan iqtisadi mnasibtlr sistemini ifad edir. Bu mnasibtlrin hr n uyun olan pul mnasibtlri maliyy mnasibtlrin aiddir. Hr bir fnni bir-birindn frqlndirn onun predmetidir. Maliyynin predmeti-mumi milli mhsulun v milli glirin blgs yenidn blgs, pul vsaitlri fondlarnn yaradlmas v istifadsi il laqdar iqtisadi mnasibtlr sistemindn ibartdir. Maliyynin predmetinin yrnilmsi zaman dialektik metoddan istifad olunur. Dialektik metod hr bir hadis v prosesi inkiafda v qarlql laqd yrnir. Maliyy hm kmiyyt, hm d keyfiyytc inkiaf edir. Kmiyytc inkiaf dedikd maliyy vsaitlrinin v fondlarnn hrktini, keyfiyytc inkiaf dedikd is maliyy mnasibtlrinin daim tkmilldirilmsi nzrd tutulur. Maliyy mnasibtlri qarlql laqd yrnilir. Hminin maliyynin ayr-ayr blmlri, elementlri, fondlar arasnda daim qarlql laqlr yaranr.

2. Maliyynin funksiyalar.
Maliyynin funksiyas dedikd, ona mxsus olan xasslrin (tyinat, vziflri, icras v rolu) tzahr, yni onun iqtisadi mnasibtlr sistemind yerin yetirdiyi rol baa dlr. Maliyynin funksiyas onun mahiyytini v mzmununu aqlayr. qtisadi kateqoriya kimi maliyyy iki funksiya: bldrc v nzart funksiyalar xarakterikdir. Maliyynin birinci funksiyas DM-in, milli glirin bldrlmsi v yenidn bldrlmsini hyata keirir. Milli glir iki hissy -ym v istehlak fonduna blnr. Bu hisslrin nisbti iqtisadiyyatn inkiafnn proporsiyalarn v onun strukturunu myyn edir. Dvlt maliyy sistemi vasitsil milli gliri bldrr v onun bir hisssini geni tkrar istehsala (ym fonduna), digr hisssini is istehlak fonduna ynldir. Dvlt tsrrfatln nticlrin smrli tsir etmk mqsdil maliyydn milli glirin bldrlmsi alti kimi istifad edir. Milli glir bldrldkdn sonra yenidn bldrlmsin obyektiv zrurt yaranr ki, bu da aadaklardan irli glir: milli glir yaradlmayan qeyri-istehsal sferalarnn mvcudluu (dvlt idariliyi, thsil, shiyy, sosial tminat); sosial inkiafn tmin edilmsinin zruriliyi; sahibkarlq n lverili rait yaradlmasnn hmiyytidir ki, bu da dotasiya, subsidya verilmsini tlb edir. Bellikl, milli glir ym fonduna v istehlak fonduna blnr, sonra is istehsal v qeyri-istehsal sferalar v habel regionlar zr yenidn bldrlr. Dvltin razi, istehsal v qeyri-istehsal sferalar arasnda yenidn blg mnasibtlrinin sas hisssi dvlt bdcsi vasitsil hyata keirilir. Maliyynin vasitsil hyata keiriln milli glirin v DM-in blgs v yenidn blgsnn son mqsdi mhsuldar qvvlrin inkiafndan, dvltiliyin mhkmlndirilmsindn, geni hali ktlsinin yksk hyat sviyysin nail olunmasndan ibartdir. Maliyy z blg funksiyasn, habel msslrinin glirlrinin formalamas v blgs prosesind yerin yetirir. Mhsulun realladrlmas zaman mssislrd sat pulu v mvafiq olaraq glir ml glir. Bu glirin bir hisssi dvlt bdcsinin, sosial sortann mrkzldirilmi fondlarna ayrlr, digr hisssi is mssisnin srncamnda qalr v myin dnilmsi fondunun, iqtisadi hvslndirm fondunun yaradlmasna, istehsaln genilndirilmsi v inkiaf zr msrflrin maliyyldirilmsin istifad edilir. Maliyynin blg funksiyas vasitsil mssisd mtlrin, hazr mhsullarn, yerin yetirilmi ilrin sat pulu hesabna pul vsaitlri fondlar yaradlr v onlar msrflrin dnilmsin (mtlrin, maddi msrflrin, mk haqlarnn dnilmsin) v xalis glirin (mnftin) yaradlmasna ynldilir. Xalis glirin myyn hisssi bdc glirlrin krlr.
5

Maliyynin ikinci mhm funksiyas-nzart funksiyasdr. Nzart funksiyas blg funksiyasndan tryir hr eydn vvl mumi daxili mhsulun v milli glirin pul fondlarna blgs v onlarn z mqsdlrin xrclnmsi zrind nzartd tzahr edir. Maliyynin nzart funksiyas iki cr hyata keirilir: birincisi, manatla nzart vasitsil, ikincisi, maliyy orqanlarnn hyata keirdiklri nzart vasitsil. Mssislrd maliyynin vasitsil pul glirlrinin ml glmsin, qnat suluna ml edilmsin, maddi v mk resurslarndan istifad edilmsin, myin kmiyyt v keyfiyytin, sas kapitaldan v dvriyy fondlarndan istifady, hvslndirm fondlarnn yaradlmas v istifadsin v s. manatla nzart edilir. Lakin, mssisd maliyy nzartinin n balca vzifsi mnftin ym fonduna v istehlak fonduna yenidn blgsn ciddi izlmkdn, bu fondlardan vsaitlrin mqsdli tyinat zr istifadsin nzarti hyata keirmkdn ibartdir. Bellikl, maliyy mhsul istehsal sat prosesind pul vsaitlri fondlarnn dzgn yaradlmas, blgs v istifadsin nzart alti kimi x edir. Manatla nzart ninki mssis daxilind v habel mssislr arasnda, yuxar tkilatlar v maliyy-kredit idarlri il qarlql mnasibtlrd hyata keirilir. Mssislr arasnda qarlql mnasibtlrd manatla nzart gndrilmi mallarn, gstrilmi xidmtlrin v yerin yetirilmi ilrin dyrinin dnilmsi mqavil rtlrin ml edilmsi zaman aparlr. Mssislrin tsrrfat faliyytin bdcy dnilr zr bdc qarsnda hdliklrin yerin yetirilmsi v bdcdn maliyyldirm prosesind manatla nzart edilir. Maliyy orqanlar v xidmt idarlri trfindn nzart pul vsaitlrinin xrclnmsinin qanuniliyinin v vergilrin dnilmsinin tamlnn yoxlanlmas yolu il hyata keirilir. Maliyynin nzart funksiyasndan habel btn dvlt miqyasnda da istifad edilir. Maliyy resurslarnn bldrlmsinin kmiyyt gstricilri, iqtisadiyyatn sahlrind proporsiya v disproporsiyalarn, dvlt bdcsinin icrasnn nec tkkl tapdn ks etdirir. Maliyynin blg v nzart funksiyalar tsrrfat mexanizminin trkib hisssi olan maliyy mexanizmi vasitsil realladrlr.

3. Maliyynin zruriliyi.
mt-pul mnasibtlri v dvltin meydana glmsi il laqdar olaraq maliyy mnasibtlri XIII-XV srlrd talyada istifad olunmaa balamdr. Hr cmiyytd maliyynin zruriliyi aadak rtlrl laqdardr: 1. Dvltin faliyyt gstrmsi. Cmiyyti idar etmk n dvltin olmas mcburidir. gr dvlt varsa, demli o, hanssa funksiyalar yerin yetirir. Dvltin idarilik, tsrrfatlq, mdafi v s. kimi oxsayl funksiyalar vardr.
6

Bu funksiyalar yerin yetirmk n dvlt idarilik subyekti kimi lind myyn vsait cmldirmlidir. Hmin vsaitlr dvltin yaradlmasnn ilk dvrlrind natural ymlar hesabna dnilirdi. Cmiyytin inkiaf v idaretmnin mrkkblmsi il laqdar dvlt glirlri, xrclri, btvlkd maliyy mnasibtlri meydana glmy balad. 2. myin kmiyyt v keyfiyytin gr blgnn faliyyt gstrmsi. Tsvvrnz gtirin: siz zavodda ilyir, tutaq ki, soyuducu istehsal edirsiniz. Sizin tlbatnz is baqa mhsullaradr. Hmin mssis ayn axrnda, mk msrflrinizi hesablayb, hmin mhsula sizin mcmu tlbatnz nec dy bilr. Mmkn deyil. Ona gr d mumi ekvivalent formada-pulla sizin myi dyir. Siz is z tlbatnza uyun mt alrsnz. mt-pul mnasibtlrin uyun olaraq maliyy mnasibtlri faliyyt gstrir. 3. Btn normal inkiaf edn cmiyytlrd bir ne mlkiyyt formas faliyyt gstrir. Bu mlkiyyt formalar arasnda iqtisadi laqlri hyata keirmk n yen d mt-pul mnasibtlrinin v maliyynin mvcudluu zruridir.

4. Maliyy resurslar.
Resurs anlay adtn ehtiyat, mnb, vsait kimi rh edilir v zruri hallarda ona mracit olunur. Maliyy resurslar mrkzldirilmi fondlara (dvlt bdcsi, bdcdnknar fondlar) v qeyri-mrkzldirilmi maliyy resurslarna (mssislrin pul vsaitlri fondlarna) blnr. Maliyy resurslar mumi daxili mhsulun v milli glirin bldrlmsi prosesind yaradlr. mumdvlt sviyysind (makro sviyyd) mrkzldirilmi maliyy resurslarnn (mrkzldirilmi fondlar) formalamasnn birinci v sas mnbyi milli glirdir. Milli glirin bir hisssi mssisd formalar v onun srncamnda qalr, yni mikrosviyyd qeyri-mrkzldirilmi fondlar yaradlr ki, bu da mssisd istehsal msrflrin istifad edilir. Dvltin maliyy resurslarnn formalamasnn balca mnblrindn biri kimi istehsal sferas mssis v tkilatlarnn pul glirlri x edir. Onlara hr eydn vvl izafi mhsulun dyrinin bir formas olan mnft aiddir. Bir qayda olaraq maliyy resurslarnn hcmi milli glirdn oxdur, ona gr ki, maliyy resurslar izafi mhsulun dyri v zruri mhsulun bir hisssindn baqa amortizasiya ayrmalarn da zn daxil edir. Maliyy resurslarnn formalamasnn ikinci hmiyytli mnbyi sas istehsal fondlarnn dyrinin bir hisssi hesabna formalaan amortizasiya fondudur.
7

Mrkzldirilmi maliyy resurslar-xalis glirin vergi, vergi olmayan dnilr v ayrmalar vasitsil yenidn blgsnn nticsidir. Yuxarda gstrilnlrdn baqa mrkzldirilmi maliyy resurslarnn formalamas mnbyi mrkzldirilmi dvlt sosial sorta, mlak v xsi sorta fondlarna, mxtlif bdcdnknar fondlara mssislrin ayrmalar ola bilr. Bundan baqa, mrkzldirilmi maliyy resurslar tsrrfat dvriyysin clb edilmi milli srvtin bir hisssi hesabna (lknin qzl ehtiyatlarnn, enerji dayclarnn satndan, xarici iqtisadi faliyytdn daxilolmalar v s.) v habel dvlt qiymtli kazlarnn (istiqraz, borclarn yerldirilmsindn v s.) satndan ld ediln vsaitlr hesabna formalar. Mrkzldirilmi maliyy resurslarnn ox az bir hisssi halidn daxilolmalar hesabna (vergilr, rsumlar, istiqrazlar v lotoreyalardan daxilolmalar) yaradlr. Bazar mnasibtlrin keilmsi il lqdar olaraq maliyy resurslarnn bu mnbyi durmadan artr. Mrkzldirilmi maliyy resurslar sasn dvlt bdcsind, bdcdnknar fondlarda, mlak v xsi sorta fondlarnda cmldirilir. Maliyy resurslarna habel dvlt pul ehtiyatlar kimi (nizamnam, ehtiyat v digr fondlar klind Milli Banka thkim edilmi) Milli Bankn kredit resurslarn da daxil etmk mqsd uyundur. Bellikl, dvltin maliyy resurslar - dvltin, mssislrin, tkilatlarn v halinin srncamnda olan, geni tkrar istehsal n nzrd tutulmu pul vsait fondlar v daxilolmalardr. Maliyy resurslarnn sas mnbyi milli glir, mlkiyyt formasndan asl olmayaraq tkilatlarn mnfti, amortizasiya fondu v sorta fondlardr. Mssisnin maliyy resurslar - konkret tsrrfat subyektinin srncamnda olan btn pul vsaitlrinin v daxilolmalarn mcmusudur. Maliyy resurslar mssisnin glirlrinin ml glmsi, bldrlmsi v istifadsi prosesini ks etdirir. Mssis sviyysind maliyy resurslar mqsdli tyinatl pul fondlarnn (myin dnilmsi fondu, istehsaln inkiaf fondu, maddi mkafatlandrma fondu v s.) yaradlmasna, dvlt bdcsi, banklar, malvernlr, sorta orqanlar v digr mssislr qarsnda hdliklrin yerin yetirilmsin istifad edilir. Maliyy resurslar habel xammal, material alnmasnn, myin dnilmsinin maliyyldirilmsi v s. n istifad edilir. Mssisnin maliyy resurslar mssisnin xsusi vsaitlri v clb edilmi vsaitlr hesabna formalar. Mssisd maliyy resurslarnn formalamasnn sas mnbyi mnftdir.

Mssisnin maliyy resurslar

Mssisnin glirlri

Pul fondlar

Clb edilmi vsaitlr

sas faliyytdn mnft Maliyy mliyyatlarndan mnft (qiymtli kazlarn sat) Sair faliyytdn daxilolmalar (mlakn satndan)

Nizamnam fondu Amortizasiya fondu

Bdc subsidyas

Banklarn v tkilatlarn uzunmddtli kreditlri

stehsaln inkiaf fondu

Sorta dmlri

Tsrrfat sulu il yerin yetiriln tikinti ilrindn mnft

Ehtiyat v digr fondlar

Pay sasnda clb edilmi maliyy resurslar v kreditor borclar

Mvzu 2: Maliyy siyasti v maliyy sistemi

PLAN 1. Maliyy siyastinin mahiyyti v istiqamtlri; 2. Dvltin maliyy siyasti; 3. Mssisnin (Tkilatn) maliyy siyasti v onun hazrlanmas; 4. Azrbaycan Respublikasnn maliyy sistemi; 5. Azrbaycan Respublikasnn maliyy siteminin ayr ayr laqlrinin xarakteristikas.

1. Maliyy siyastinin mahiyyti v istiqamtlri. Maliyy siyasti - dvltin z funksiyalarn hyata keirmk n maliyy resurslarnn sfrbr edilmsin, onlarn mqsduyun bldrlmsi v smrli istifad edilmsin ynldiln xsusi faliyyt sahsidir. Maliyy siyasti dvltin maliyy resurslarnn toplanmas, bldrlmsi v istifadsi il laqdar hyata keirdiyi tdbirlrin mcmusundan ibartdir. Maliyy siyasti ictimai hyatn btn trflrini, yni hm iqtisadi, hm sosial v hm d beynlxalq mnasibtlri hat edir. Dvlt hyata keiriln maliyy siyastinin balca subyektidir. O, perspektiv n maliyy inkiafnn sas istiqamtlrinin strategiyasn, qardak dvr faliyyt taktikasn, iqtisadi msllr nail olman vasit v yollarn myyn edir.
10

Cmiyytd qarya qoyulan mqsdlrin xarakterindn v hll olunmas metodlarndan asl olaraq maliyy siyasti il iki yer ayrlr: maliyy strategiyas; maliyy taktikas. Maliyy strategiyas - uzunmddtli perspektiv hesablanan v bir qayda olaraq iri miqyasl msllrin hllini nzrd tutan maliyy siyastinin uzunmddtli xttidir. Maliyy taktikas - maliyy strategiyasnn n mhm sahlrind qarya xan maliyy msllrinin hlli metodlardr. Maliyy strategiyas nisbi sabit olduu halda maliyy taktikas evik olmaldr. Maliyy siyastinin strategiya v taktikas qarlql surtd laqdardr. Dvltin maliyy siyastinin formalamasnn mumi prinsiplri aadaklardan ibartdir: 1. Maliyynin inkiafnn elmi chtdn saslandrlm konsepsiyasnn hazrlanmas. O, iqtisadiyyatn durumunun, onun sabitliyi perspektivinin, mhsuldar qvvlrin v istehsal mnasibtlrinin inkiafnn, xalq tsrrfatnn v lk halisinin maliyy resurslarna tlbatnn thlili sasnda formalar. Maliyynin inkiafnn elmi chtdn saslandrlm konsepsiyasnn mqsdi cmiyytin inkiaf tlbatnn dnilmsi n zruri olan maliyy resurslarnn daha tam sfrbrliy alnmasndan ibartdir. O, snaye v knd tsrrfat istehsalnn, qeyri - istehsal sferasnn v sahibkarlq faliyytinin inkiaf n lverili rait yaradlmasn nzrd tutur. 2. Maliyy resurslarnn bir hisssinin dvltin mrkzldirilmi fondlarnda tmrkzlmsi. Dvltin mrkzldirilmi pul vsaitlri fondlarnn formalamas, ordunun, mhkm, icra hakimiyyti orqanlarnn, thsilin, shiyynin mdniyyt mssislrinin maliyyldirilmsinin tmin edilmsi v habel dvlt v mdafi tyinatl obyektlrin tikintisi n vsaitin ylmas mqsdil hyata keirilir. 3. Dvltin maliyy resurslarndan istifadnin sas istiqamtlrinin myyn edilmsi. Maliyy resurslarnn istifad edilmsinin sas istiqamtlrinin hazrlanmasnn mqsdi onlardan daha smrli istifad edilmsindn ibartdir. Buna is hr eydn vvl resurslarn stn sahlr v sosial sferaya bldrmk yolu il nail olunur. Az maliyy msrfi il daha yksk nticlr nail olmaq hm btvlkd dvlt v hm d hr bir tsrrfat subyekti n birinci drcli vzif hesab edilir. 4. Qarya qoyulmu mqsdlr nail olmaa ynldiln praktiki faliyytin hyata keirilmsi, iqtisadiyyatn inkiafna maliyynin tsirinin myyn edilmsi. Bunun n maliyy mnasibtlrinin tkili sullarnn mcmusu kimi myyn ediln smrli maliyy mexanizminin faliyyti zruridir. Bu is zn aadaklar daxil edir: milli glirin blgs metodlar; dvlt bdc fondlarnn yaradlmas sullar (dvlt v yerli) mqsdli dvlt fondlarnn yaradlmas metodlar; bdcy v mqsdli fondlara tdiyy dnilrinin nvlri; maliyy planladrlmas v proqnozladrlmas;
11

maliyy nzarti. Elmi chtdn saslandrlm fiskal siyastdn istifad etmkl maliyy mnasibtlrinin tnzimlnmsi. Fiskal siyast-dvltin vergiqoymada v dvlt xrclri sahsind hyata keirdiyi siyast olub, dvlt xzinsini doldurmaa ynldilmi maliyy siyastinin bir hisssidir. Bu siyastin hazrlanmasna tlbat dvlt maliyysinin stabil iqtisadi inkiafn tmin edilmsind mhm rol oynad XX srin ikinci yarsnda xsusil gclnmy balamdr. Maliyy tnzimlnmsinin sulu kimi fiskal siyast vergiy clbetm v dvlt xrclri (bdc xrclri) kimi qdrtli altlrin yardm il hyata keirilir. 2.Dvltin maliyy siyasti 1990-c ildk Sovet ttifaqnn maliyy siyasti K.Marksn v V..Leninin nzri mddalarnn tsiri altnda formalamd. Sosialist dvltinin mahiyyti haqqnda marksist-lenini nzriyyd dvltin maliyy siyastinin balca prinsipi - maliyy resurslarnn dvltin lind mrkzldirilmsindn ibart idi. Maliyy siyastind 1995-ci ildn balayaraq perspektiv istiqamtlr myyn edildi ki, burada da aadaklar nzrd tutulmudur. 1.Mssislrin v vtndalarn vergiy clb edilmsini, gmrk tariflrini tnzimlmk, idaretm aparatnn saxlanmasna dvlt xrclrini ixtisar etmk yolu il bdc ksirinin azaldlmasna nail olmaq. 2. Mssis v fiziki xslr vergiqoyma sistemini tkmilldirmk v sadldirmk, vergilrin sayn xeyli azaltmaq. 3. nflyasiyann sviyysini azaltmaq, mssislr sahibkarlq faliyyti semkd srbstlik vermk. 4. lkd snaye v knd tsrrfat istehsaln canlandrmaq, istehsal v maliyy mnasibtlrini salamladrmaq qabiliyytind olan mtxssislrin hazrlanmasnn genilndirilmsi. 5. qtisadiyyatn sabitldirilmsi zr tdbirlrd banklarn v digr kredit idarlrinin rolunu artrmaq. Bu mqsdl bank sistemind islahatlar el keirmk lazmdr ki, banklarn sas mqsdi maksimum mnft gtrmk deyil, minimum haqla mssis v haliy xidmt etmk olsun. 6. Kredit mnasibtlri sistemini tkmilldirmk, kredit mnasibtlrinin inkiaf istehsaln v xidmt sahsinin inkiafna yardm etmlidir. 7. stehsal v qeyri - istehsal sferalarnda dvlt tdbirlrini maliyyldirmk n lknin maliyy resurslarnn xeyli hisssini dvltin lind (dvlt bdcsind) tmrkzldirmk lazmdr. 8. Perspektivd dvlt bdcsinin sosial ynmlyn, sosial tlbatlara maliyy resurslarnn ayrlmasn tmin etmk. Dvltin maliyy siyasti investisiya siyasti il qrlmaz surtd laqdardr. Dvltin investisiya siyasti - maliyy siyastinin trkib hisssi olub, dvltin investisiya faliyytini maliyyldirmy mnasibtini ifad edir. O,
12

birincisi, investisiyann mqsd v istiqamtini; ikincisi investisiya faliyytinin dvlt tnzimlnmsinin formasn myyn edir. Dvltin investisiya siyastinin sas mqsdi investisiya faliyyti n zruri olan maliyy resurslarnn sfrbr edilmsi, investisiya fallnn aa dmsinin qarsnn alnmas, sasl vsait qoyuluunun smrliliyinin yksldilmsindn ibartdir. nvestisiya siyasti hm dvlt investisiyasnn maliyyldirilmsini v hm d z vsaiti hesabna sasl tikintini hyata keirn xsusi investisiyalara v mssislr mnbit investisiya raiti yaratmaqdan ibartdir.

3. Mssisnin (Tkilatn) maliyy siyasti v onun hazrlanmas Mssisnin maliyy siyasti - mssisnin maliyy resurslarnn formalamas v smrli istifad edilmsin ynldilmi maliyy resurslarnn idar edilmsi metodlarnn mcmusudur. Mssisnin maliyy siyastinin hazrlanmasnn mqsdi mssisnin strateji v taktiki mqsdlrin nail olmasna ynldiln maliyynin idar edilmsinin smrli sistemini tkil etmkdn ibartdir. Mssisd maliyy siyastinin ilnib hazrlanmasnn strateji vziflri aadaklardan ibartdir:
13

kapitaln strukturunun optimalladrlmas v mssisnin maliyy sabitliyinin tmin edilmsi; maksimum mnftin ld olunmas; mssisnin maliyy - iqtisadi faliyytinin ffaflna nail olunmas; mssisnin investisiya clbediciliyinin tmin edilmsi; mssis trfindn maliyy resurslarnn clb edilmsinin bazar mexanizmlrindn (kommersiya krediti, bdc krediti, qiymtli kazlar buraxlmas v s.) istifad edilmsi. Taktiki maliyy vziflri hr bir mssis n frdi olur. Onlar strateji vziflrdn, vergi siyastindn, mssisnin mnftindn istehsaln inkiafna istifad edilmsi imkanlarndan irli glir. sasn mssisnin maliyy siyastinin hazrlanmasnn sas istiqamtlrin aiddir: 1)maliyy - iqtisadi vziyytin thlili; 2)uot siyastinin hazrlanmas; 3) kredit siyastinin hazrlanmas; 4) dvriyy vsaitinin, kreditor v debitor borclarnn idar edilmsi; 5) xrclrin (msrflrin) idar edilmsi v amortizasiya siyastinin seilmsi; 6) divident siyasti; 7) maliyynin idar edilmsi. Maliyy - iqtisadi vziyytin thlili maliyy siyastinin ilnib hazrlanmasnn sasn tkil edir. Burada ninki maliyy thlilinin metoduna, habel ld edilmi nticnin thlilin v idaretm qrarlarnn ilnib hazrlanmasna diqqt yetirilir. Mssisnin faliyytinin maliyy - iqtisadi thlilinin sas komponentlri mhasibat balansnn fqi, aquli v trend thlilidir. Mhasibat hesablarnn thlili mssisnin mlaknn trkibini, maliyy vziyytini, xsusi vsaitlrin formalamas mnblrini, borc vsaitinin miqdarn, mhsul (mt, i v xidmt) satndan ld ediln sat pulunun hcminin qiymtlndirilmsini myyn etmk mqsdil onda gstriln mtlq gstricilrin yrnilmsi demkdir. Hesabatlarn faktiki gstricilri mssislrin planladrd gstricilrl mqayis edilir. fqi thlil ilin axrna mhasibat hesabnn gstricilrini ilin vvlin v kemi dvr olan gstricilrl mqayissindn ibartdir. aquli thlil balansn ayr ayr mumi yekun gstricilrind xsusi kisini myyn etmk v nticni kemi dvrn gstricilri il mqayis etmk mqsdi il aparlr. Trend thlili bir ne il zr hesabat gstricilrinin bazis ilindn nisbi knarlamasnn hesablanmasna saslanr. Mssisnin maliyy - iqtisadi vziyytinin thlilinin nticlrin syknrk uot siyastinin bu v ya digr vziyytinin variant hesablanr. nki bu sahd qbul edilmi qrardan birbaa bdcy v bdcdnknar fondlara keiriln vergilrin mbli, balansn strukturu, bir sra balca maliyy - iqtisadi gstricilrin hmiyyti asl olur. Mssisd uot siyasti myyn edilrkn istehsalda xammaln v materiallarn, azqiymtli v tez
14

xarab olan yalarn silinmsi qaydalar, bitmmi istehsaln qiymtlndirlmsi metodlar, srtlndirilmi amortizasiya ttbiq etmk imkanlar mvcud olur. Mssisnin kredit siyastinin hazrlanmas. Bu mqsd n balansn passivinin strukturu thlil edilir, xsusi v dvriyy vsaitlrinin pay, onlarn nisbti thlil edilir, xsusi dvriyy vsaitinin atmamazl myyn olunur. Hesablama sasnda borc alnm vsait tlbat myyn edilir. Bzi hallarda xsusi dvriyy vsaiti kifayt etdikd bel, mssislr kredit almaq mqsduyun hesab edilir. Bu o vaxt mmkndr ki, kredit vsaitinin clb edilmsi v istifadsindn ld edilmi smr faiz drcsindn yksk olsun. Mssisnin kredit siyasti kredit tkilatn, faiz drcsinin miqdarn, kreditin dnilmsi mddtini semyi nzrd tutur. Dvriyy vsaitinin, debitor v kreditor borclarnn idar edilmsi. Maliyy siyasti hazrlanarkn, bel hesab edirlr ki, bu maliyyynin idar edilmsinin sas problemidir. Bu problemin dzgn hll edilmsindn istr xsusi vsaitlrin v istrs d borc alnm vsaitlrin istifadsinin smrliliyi ox asldr. Mssisnin maliyy siyasti hazrlanarkn nzrd tutulmu dvriyy vsaitindn smrli istifad edilmsinin yksldilmsinin mhm amili dvriyy vsaitinin dvriyysidir. Xrclrin (msrflrin) idar edilmsi v amortizasiya siyastinin seilmsi. stehsal xrclrinin (msrflrinin) v tdavl xrclrinin idar edilmsin hsr edilmi maliyy siyasti blmsinin hazrlanmas n maliyy thlilinin xrc v rentabellik sviyysi haqqnda mlumatlarndan istifad edilir. Thlil sasnda xrclrin (dyin, sabit v qarq) optimalladrlmas v mssisnin zrrsiz ilmsin nail olunmas zr tdbirlr hazrlanr. Amortizasiya siyastinin seilmsi mssisnin maliyy siyastind byk hmiyyt ksb edir. Qvvd olan qanunvericiliy sasn mssis tezldirilmi, yni avadanlqlar dyidirmk n xrclri artrmaqla srtli vsait ymaq hququna malikdir. Mssis hminin sas fondlarn yenidn qiymtlndirilmsini keirmk, amortizasiya ayrmalarnn hesablanmas sulunu myyn etmk hququna malikdir. Mssisnin divident siyasti shimdar cmiyytlrind, istehsal kooperativlrind v istehlak cmiyytlrind hazrlanr. Onun seilmsind aadaklar nzr almaq lazmdr: dividentin dnilmsi shmdar cmiyyti zvlrinin v kooperativlrinin maran tmin edir; yksk mbld divident dnilmsi tkilatn inkiafna ynldiln mnftin payn azaldr. Maliyy siyasti hazrlanarkn dividentlrin stnlklrini v atmamazlqlarn qiymtlndirmk, dividentin dnilmsinin optimal variantn tapmaq, mssisnin perspektiv inkiafna msrflri nzr almaq lazmdr. Mssisnin maliyysinin idar edilmsi. Mssisnin idar edilmsinin masir sistemi planladrlma, normaladrma v nizamladrma nzriyylrin saslanr.
15

4. Azrbaycan Respublikasnn maliyy sistemi Maliyy sistemi qarlql laq v qarlql faliyyt gstrn maliyy mnasibtlrinin ayr ayr hlqlrinin mcmusudur. Maliyy sistemi vasitsil pul vsaitlrinin fondlarnn blgs, formalamas v istifadsi hyata keirilir. Maliyy sistemin lknin maliyy faliyytinin v pul tdavlnn tnzimlnmsin xidmt edn maliyy idarlri daxil edilir. Maliyy blg mnasibtlrinin daycs olduuna gr, mhz bu blg mxtlif tsrrfat subyektlri arasnda ba verir. Pul vsaiti fondlarnn yaradlmas v istifadsi qaydasndan asl olaraq maliyy sistemi iki yer ayrlr: 1) mumdvlt maliyysi (mrkzldirilmi maliyy); 2) Mssis v tkilatlarn (tsrrfat subyektlrinin) maliyysi (qeyri mrkzldirilmi maliyy). Maliyy sistemi geni mnada zn habel 3) kredit bank sistemini d (lknin banklarn v digr kredit idarlrinin mcmunu) daxil edir. Bu blmnin hr biri tkilati struktura malik olmaqla bir ne hlqdn ibartdir. Birinci blmnin dvlt maliyysinin hlqlri mrkzldirilmi maliyyy aiddir v makro sviyyd iqtisadiyyat v maliyy - blg mnasibtlrini tnzimlmk n istifad edilir. kinci blm mssis v tkilatlarn maliyysini qeyri mrkzldirilmi maliyyni hat edir v mikro sviyyd iqtisadiyyat v sosial mnasibtlri tnzimlmk v stimulladrmaq n istifad edilir. Kredit bank sferas lknin banklarndan v digr kredit idarlrindn ibartdir. lknin maliyy sistemin maliyy faliyytini hyata keirn v tnzimlyn dvlt maliyy istitutlar da (tkilatlar v idarlr) aiddir.

Dvlt maliyysi Dvlt bdcsi Bdcdnkn ar fondlar Dvlt krediti Dvlt sorta fondlar

Kommersiya mssislrinin Azrbaycan Respublikasnn (tkilatlarnn) maliyy sistemi maliyysi Dvlt v bldiyy mssislrinin maliyysi Mssis v Kredit-bank Qeyri tkilatlarn sistemi kommersiya AR-nn Milli maliyysi mssis v Bank tkilatlarnn Kommersiya maliyysi banklar ctimai Bank tkilatlarn v 16 olmayan birliklrin kredit maliyysi tkilatlar

Dvlt maliyy AR-nn orqanlar Maliyy sistemi Nazirliyi Respublika xrindarl AR-nn subyektlrinin maliyy orqanlar

Bldiyy maliyysi

Maliyy sisteminin ayr-ayr sferalar (blmlr) v hlqlri bir-birindn hr bir hlqnin faliyyt xsusiyytlri, pul vsaitlri fondlarnn bldrlmsi v istifadsi metodlar il v demli, onlarn maliyy sistemindki rolu il frqlnir.

5. Azrbaycan Respublikasnn maliyy siteminin ayr ayr laqlrinin xarakteristikas Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsi dvltin mrkzldirilmi pul vsaitlri fondlarnn yaradlmas v istifadsinin sas maliyy plandr. Dvlt bdcsi dvltin funksiyalarnn yerin yetirilmsi il laqdar olan xrclrin maliyyldirilmsini tmin edir. Hazrda Azrbaycan Respublikasnn bdc sistemi iki sviyydn ibartdir: Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsi; Bldiyylrin bdcsi. Dvlt maliyysinin nvbti hlqsi bdcdnknar mqsdli dvlt fondlardr. Bdcdnknar dvlt fondlar Azrbaycan Respublikasnn mvafiq normativ hquqi aktlarna sasn dvlt mxsus olan, lakin bdc sistemin daxil olmayan maliyy fondlardr. Bdcdnknar fondlar hm sosial v hm d iqtisadi xarakterli olurlar.
17

Bdcdnknar fondlar ciddi tyinata malikdir. Onlarn yaradlmasnda balca mqsd haliy sosial xidmtin genilndirilmsi, gerid qalm infrastruktur sahlrin inkiafnn stimulladrlmas, iqtisadiyyatn aparc sahlrinin lav vsaitl tmin edilmsi v s. ibartdir. Tsrrfatln bazar raitin keildiyi dvrd aadak bdcdnknar dvlt sosial fondlar yaradlmdr: pensiya fondu, sosial sorta fondu, mcburi tibb sorta fondu. Bu fondlar dvlt mlkiyytind olub, maliyy sisteminin mstqil maliyy - kredit idarlri kimi faliyyt gstrirdilr. Bdcdnknar fondlar mqsdli tyinata (haliy gstriln sosial xidmtin maliyyldirilmsi) malikdir. Sosial tyinatl bdcdnknar fondlarla yana iqtisadi tyinatl fondlar da yaradlr ki, onlarn hesabna dvltin iqtisadi vziflrinin hll edilmsi tlbat tmin edilmi olur. qtisadi fondlara misal olaraq Dvlt Yol Fondunu, Sahibkarla Kmk Milli Fondu, Tbiti Mhafiz Ehtiyat Fondunu, Mlrin Qorunub Saxlanmas v Tkrar stehsal Fondunu, Dvlt Neft Fondunu v s. gstrmk olar. Qeyd etmk lazmdr ki, istr sosial tyinatl v istrs d iqtisadi tyinatl fondlar myyn dvrlrd yaradla v lv edil bilr. Bel ki, Azrbaycan Respublikasnda yuxarda sadalanan bdcdnknar fondlarn ksriyyti lv edilmi v xsusi tyinatl bdc fondlarna evrilmilr. Btn bdcdnknar dvlt fondlarnn glirlri mssis, idar v tkilatlarn mcburi tdiyylri hesabna ml glir. Bdcdnknar dvlt fondlarnn vsaitlrinin xrclnmsin nzarti gclndirmk mqsdil onlar AR nn Maliyy Nazirliyi nzdind Ba Dvlt Xzindarlnda cmldirilmidir. Dvlt krediti maliyy sistemind xsusi yer tutur. Dvlt krediti z xrclrini maliyyldirmk n dvlt trfindn halinin, mssis v tkilatlarn mvqqti srbst pul vsaitlrinin clb edilmsi zr kredit mnasibtlrini ifad edir. Dvlt krediti tdiyylrin knll olaraq dvlt xzinsin dnilmsin saslanr. Dvlt krediti dvlt istiqrazlarn, pul ey lotoreyalarn v digr qiymtli kazlar yerldirmk yolu il clb edilir. Dvlt krediti eyni zamanda dltin xarici borcudur ki, bu halda dvlt xarici dvltlrdn bdc ksirini dmk n kredit alr. Dvlt maliyysinin trkib hisslrindn biri d sorta fondudur. Sorta fondu tbii flaktlr v bdbxt hadislrdn dyn zrlrin dnilmsini tmin edir v onlarn qarsnn alnmas zr tdbirlrin hyata keirilmsin yardm edir. Maliyy sisteminin nvbti sferas tsrrfat subyektlrinin mxtlif mlkiyyt formal mssis v tkilatlarn maliyysidir. Mssis v tkilatlar ictimai tlbat dmk mqsdil mhsul istehsal etmk, i grmk v xidmt gstrmk n qanunla myyn edilmi qaydada yaradlm mstqil tsrrfat subyektidir, hquqi xsdir. Mssis v tkilatlarda glirlrin sas hisssi formalar ki, onlar da sonralar mxtlif kanallar vasitsil yenidn bldrlr. Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsind hquqi xslr kommersiya v qeyri kommersiya tkilatlarna (mssislrin) ayrlr.
18

Bellikl, mssislrin maliyysin maliyy sisteminin aadak hlqlri daxildir: kommersiya sasnda faliyyt gstrn mssislrin maliyysi; qeyri kommersiya faliyyti hyata keirn mssislrin maliyysi; dvlt v ya bldiyy mssislrinin maliyysi; ictimai tkilatlarn (birliklrin) maliyysi. Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsinin 43.5 maddsin sasn kommersiya tkilatlar el hquqi xslrdir ki, onun faliyytinin sas mqsdi mnft gtrmkdir. Kommersiya tkilatlar olan hquqi xslr istehsal kooperativlri, tsrrfat orqanlar v cmiyytlri, dvlt mssislri, bldiyy unitar mssislri formasnda yaradla bilrlr. stehsal tsrrfat faliyyti prosesind mssislr z xsusi vsaitlrini mnft, amortizasiya ayrmalar v mqsdli pul vsaitlri fondlarnn yaradlmas hesabna formaladrr. Mssislr zruri hallarda clb edilmi vsaitlrdn d istifad edirlr. Clb edilmi vsaitlr is: borc alnm vsaitlrdn (kredit formasnda); shm buraxl v onlarn sat hesabna daxil olan shm kapital; konkret investisiya layihlri itiraklarnn pay vsaitlrindn ibartdir. Mssislrin maliyysi mikroiqtisadiyyatn sasn tkil edir. Maliyy resurslarnn ksriyyt hisssi burada formalar. Maliyy sisteminin mumi durumu mssisnin maliyy vsaitindn bilavasit asldr. Onlar maddi, mk v maliyy resurslarnn dyrc qiymtlndirilmsinin idar edilmsin, onlarn balansladrlmasnn tmin edilmsin imkan verir. Mssislrin mnfti btn sviyyli bdclrin glirlrinin formaladrlmasnda hlledici rol oynayr. Bdcdn sosial sferann, iqtisadiyyatn, investisiya proqramnn, mdafinin, ekologiyann v s. maliyyldirilmsi tmin edilir.

Mvzu 3 : Maliyynin idar edilmsi v planladrlmas

PLAN 1. Maliyynin idar edilmsinin mahiyyti v metodlar 2. Maliyyni dvlt idaretm orqanlar sistemi v onlarn vziflri 3. Bazar iqtisadiyyat raitind maliyy planladrlmas v proqnozladrlmas 4. Maliyynin idar edilmsinin avtomatladrlm sistemi

19

1. Maliyynin idar edilmsinin mahiyyti v metodlar

daretm dedikd, myyn nticlr nail olmaq n mcmu sul v metodlarn kmyi il obyekt urlu, mqsdynl tsir baa dlr. daretm faliyytinin mhm sahsi maliyynin idaredilmsindn ibartdir. O xsusi aparat, xsusi metod, o cmldn mxtlif stimul v sanksiyalarn kmyi il hyata keirilir. Digr idaretm sistemlrd olduu kimi maliyynin idar edilmsind d idaretmnin obyektlri v subyektlri vardr. daretmnin obyekti kimi pul glirlrinin v ymlarnn formalamas v onlarn tsrrfat subyektlri v dvlt trfindn
20

istifadsi il laqdar olan maliyy mnasibtlri il x edir. daretm subyekti is idaretmni hyata keirn tkilat struktur hesab edilir. Maliyy mnasibtlrinin tsnifatna uyun olaraq, idaretm obyekti onlarn sahsin gr tkilatlarn (mssislrin, idarlrin) maliyysi, sorta mnasibtlri, dvlt maliyysi, ev tsrrfatnn maliyysi kimi mxtlif qruplara ayrlr. Onlara mssislrin maliyy xidmti (blri), sorta orqanlar, maliyy orqanlar v vergi idarlri kimi idaretm subyektlri uyun glir. Maliyynin idaredilmsini hyata keirn tkilat strukturlarnn mcmusu maliyy aparat hesab edilir. daretm subyektlri maliyy mnasibtlrinin hr bir sahsind v hr bir hlqsind maliyyy mqsdynl tsirin spesifik metodlarndan istifad edirlr. Eyni zamanda onlara idaretmnin vahid metod v sullar da mxsusdur. Maliyynin idaredilmsind planladrma, operativ idaretm, nzart kimi mhm funksional elementlri ayrmaq olar. Planladrma maliyynin idaretm sistemind hmiyytli yer tutur. Planladrma zaman tsrrfatln istniln subyekti maliyynin vziyytini hrtrfli qiymtlndirir, maliyy resurslarnn artrlmas imkanlarn akar edir, onlarn daha smrli istifad edilmsi istiqamtlrini myyn edir. Plan qrarlar mhasibat, statistik v operativ hesabatlara saslanan maliyy informasiyasnn thlili sasnda qbul edilir. Operativ idaretm cari maliyy vziyytinin operativ thlili sasnda ilnib hazrlanan kompleks tdbirlri ifad edir v maliyy resurslarnn yenidn bldrlmsinin kmyi il az xrcl daha yksk smr ld etmk mqsdini gdr. Operativ idaretmnin sas mzmununu tsrrfat faliyytini yaxladrmaq n maliyy resurslarnn smrli istifad edilmsindn ibartdir. Nzart planladrma v operativ idaretm prosesind hyata keirilir. O, maliyy resurslarnn istifadsi zr faktiki nticlri plan gstricilri il mqayis etmy, maliyy resurslarnn artrlmas v onlarn daha smrli istifad edilmsi ehtiyatlarn akar etmy imkan verir. Maliyynin idar edilmsinin strateji (mumi) v operativ formalar frqlndirilir. Strateji idaretm proqnozladrma vasitsil perspektiv maliyy resurslarnn myyn edilmsind, mqsdli proqramn realladrlmas n maliyy resurslarnn hcmini tyin
21

etmkd v s. istifad olunur. O, dvlt v tsrrfat idaretm orqanlar trfindn: AR-nn Milli Mclisi, Prezident Aparat, Maliyy Nazirliyi, qtisadi nkiaf Nazirliyi v b.trfindn hyata keirilir. Operativ idaretm maliyy sistemi aparatnn: Maliyy Nazirliyi, AR subyektlrinin maliyy orqanlarnn, yerli hakimiyyt orqanlarnn, bdcdnknar fondlarn rhbrlrinin, sorta tkilatlarnn, mssislrin maliyy xidmtlrinin (blrin) funksiyalarna daxildir.

2. Maliyynin dvlt idaretm orqanlar sistemi v onlarn vziflri

Azrbaycan Respublikasnda maliyynin mumi (strateji) idaredilmsi lk Konstitusiyasna sasn dvlt hakimiyyti orqanlarna AR Milli Mclisin, Prezident Apartna, v AR Hkumtin hval edilmidir. Maliyynin operativ idar edilmsini maliyy aparat hyata keirir. Onun kmkliyi il dvlt iqtisadiyyatn btn struktur blmlrinin maliyy faliyytin rhbrlik edir. Maliyy aparat operativ maliyy planladrlmas, uot, thlil, nzart v maliyy planlarnn yerin yetirilmsi zr ilri hyata keirir. Xalq tsrrfatnn mssis v sahlrind maliyy faliyytini mssisnin maliyy blri v xidmtlri, habel nazirlik v idarlrin maliyy blmlri hyata keirirlr. Sorta mnasibtlrini xsusi sorta strukturlar idar edir. Dvlt maliyysinin idar edilmsi zr ilri Maliyy Nazirliyi, Vergilr Nazirliyi v onlarn yerlrdki orqanlar hyata keirirlr. Milli Mclis ARnn dvlt bdcsin v onun icrasna dair hesabata baxr v tsdiq edir. Milli Mclis habel vergilr, rsumlar v mcburi tdiylr haqqnda qanunlara baxr. Bundan baqa o, dvltin daxili v xarici borclarnn hddini myyn edir. Maliyynin idar edilmsini hyata keirn n mhm orqan Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyi v onlarn yerlrdki orqanlardr. Maliyynin idar edilmsi sahsind onun sas vziflri aadaklardan ibartdir: -Azrbaycan Respublikasnda dvltin vahid maliyy, bdc v vergi siyastinin istiqamtlrin dair tkliflrin hazrlanmas v bu siyastin hyata keirilmsi;
22

-Dvlt bdcsi layihsinin hazrlanmas v icrasnn tkili; -Dvlt maliyysinin sabitliyinin tmin edilmsi v maliyy bazarnn inkiaf n zruri tdbirlrin hyata keirilmsi; -Maliyy resurslarnn sosialiqtisadi inkiafn stn istiqamtlrind tmrkzlmsi; -Azrbaycan Respublikasnn iqtisadiyyatna xarici kreditlrin clb edilmsi, onlarn xrclnmsi v hrkti zr uotun aparlmas v dnilmsi mnblrin dair tkliflrin hazrlanmas; -Bdc sisteminin planladrlmas metodlarnn, bdc-vergi proqnozladrlmasnn, maliyyldirm mexanizminin, uot v hesabat qaydalarnn tkmilldirilmsi; -Bdc vsaitinin, o cmldn mqsdli bdc fondlarnn, bdc tkilatlarnn bdcdnknar vsaitlrinin, habel dvlt zmanti il alnan daxili v xarici kreditlrin xrclnmsi zrind maliyy nzartinin hyata keirilmsi; -Dvlt bdcsi vsaitlrinin idar edilmsinin, o cmldn blgsnn smrliliyinin tmin edilmsi; -Azrbaycan Respublikas razisind yar nzartinin hyata keirilmsi. ARn Maliyy Nazirliyi aadak funksiyalar hyata keirir: -Mvafiq icra hakimiyyti orqanlar il birlikd lk iqtisadiyyatnn mvcud vziyytini thlil edir v sosial- iqtisadi problemlrin hllin dair tkliflr verir; -Bdc-vergi v gmrk siyastinin hazrlanmas v tkmilldirilmsin dair tkliflr hazrlayr; -Mvafiq qanunvericiliy uyun olaraq dvlt bdcsinin layihsini hazrlayb ARnn Nazirlr Kabinetin tqdim edir, dvlt bdcsinin trtibi v icras qaydalarn tkmilldirmk bard tkliflr verir; -lknin sosialiqtisadi vziyytinin thlili sasnda bdc mdaxilinin artrlmasna ynldiln tkliflr hazrlayr; -Myyn edilmi qaydada dvlt bdcsinin, o cmldn mqsdli bdc fondlarnn icrasn tmin edir; -Qiymt siyastinin myynldirilmsi v qiymtqoymann tkmilldirilmsind itirak edir; -Pulkredit siyastinin sas istiqamtlrinin myynlmsin, hesablamalarn v pul dvriyysinin tkilinin tkmilldirilmsin tkliflrin hazrlanmasnda itirak edir;
23

-Sorta faliyytinin inkiaf v tkmilldirilmsin dair tkliflr verir; -Qiymtli kazlar bazarnn inkiaf zr tkliflrin hazrlanmasnda itirak edir v qanunvericiliy uyun olaraq dvlt qiymtli kazlarnn emissiyas il bal funksiyalar hyata keirir; -Qanunvericilikl myyn edimi qaydada beynlxalq maliyy kredit tkilatlar il mkdal hyata keirir; -Dvltin daxili v xarici borclar zr limiti myynldirmk n tkliflr verir. ARnn Vergilr Nazirliyi maliyynin idar edilmsind mhm rol oynayr. Btn mcburi dmlrin dzgn hesablanmas, tam v z vaxtnda bdcy dnilmsin nzart Azrbaycan Respublikasnn Vergilr Nazirliyin v onun yerlrdki orqanlarna Naxvan MRnn Vergilr Nazirliyin Bak hr Vergilr Departamentin. razi Vergilr idarlrin hval edilmidir. Gmrk rsumlarnn daxil olmasna Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Gmrk Komitsi msuliyyt dayr. Onun vziflri aadaklardr: -gmrk orqanlar trfindn alnan vergilr zr yoxlamalar aparmaq; -vergi orqanlar trfindn alnan vergilrin hesablanmas v dnilmsi il laqdar olan btn sndlri yoxlamaq; -vergi dyicilri vergi qanunvericiliyini yerin yetirmdikd v ya kifayt qdr yerin yetirmdikd bankda olan hesabda mliyyat dayandrmaq; -vergilr zr ksiri v habel vergi qanunvericiliyi zr nzrd tutulmu crimlrin tutulmasn hyata keirmk. Btvlkd gmrk orqanlar ARnn srhdlrindn mallarn keirilmsi zaman vergi qanunvericiliyin ml edilmsin, gmrk rsumlarnn dzgn hesablanmas v dnilmsin nzart edir.

3. Bazar iqtisadiyyat raitind maliyy planladrlmas v proqnozladrlmas

Maliyy planladrlmas maliyynin idar edilmsinin mhm elementi kimi x edir. Maliyy planladrlmasnn obyekti dvltin v tsrrfat subyektlrinin maliyy faliyytidir. Onun nticsi is maliyy planlarnn (ayrayr idarlrin smetalarndan balam dvltin icmal
24

maliyy balansnadk) trtibidir. Hr bir planda myyn dvr glir v xrclr, btn maliyy v kredit sisteminin hlqlri il dni v hesablamalar zr qarlql laqlr myyn edilir. Maliyy sisteminin btn hlqlri maliyy planna malikdir. Maliyy plannn formalar, onun gstricilrinin trkibi maliyy sisteminin mvafiq hlqsinin spesifikliyini ks etdirir. Bel ki, kommersiya sasnda faliyyt gstrn mssislr glirlr v xrclr balans; qeyrikommersiya faliyytini hyata keirn idarlr smeta; kooperativ tkilatlar, ictimai birliklr v sorta irktlri maliyy planlar, dvlt hakimiyyti orqanlar bdclr trtib edirlr. Maliyy planladrlmasnda iqtisadi inkiafn bu v ya digr mrhlsind hyata keiriln maliyy siyastinin tlblri sas gtrlr. Bu halda plan taprqlarn yerin yetirmk n pul vsaitinin hcmi v onun mnblri myyn edilir, glirlrin artrlmas v xrclr qnat akar edilir, mrkzldirilmi v qeyri mrkzldirilmi fondlar arasnda vsaitin blgsnn optimal nisbtlri myyn edilir. Maliyy gstricilrinin proqnoz v plan hesablamalar mxtlif metodlardan istifad etmkl hyata keirilir. Onlardan n hmiyytlisi ekstrapolyasiya, normativ, riyazi modelldirm metodlarndan ibartdir. Ekstrapolyasiya metodunda maliyy gstricilri onlarn dinamikasn akar etmk sasnda myyn edilir, hesablamada hesabat dvrnn gstricilrindn istifad olunur. Normativ metod myyn edilmi norma v normativlrdn istifady saslanr. Riyazi modellm metodu real iqtisadisosial proseslrd maliyy modelinin qurulmasndan ibartdir. Maliyy resurslarnn formalamas mnblri il birlikd onlarn istifadsi istiqamtlrini uyunladrmaq, maliyy plannn btn blmlrini z aralarnda lqlndirmk n balans metodu ttbiq edilir. Maddi istehsal sahlrind planladrma zaman geni forma il birlikd glir v xrclr balans ixtisar edilmi forma da (kiik v orta mssislr n) maliyy plan trtib edilir. Maliyy plannn trtib olunmasnn mqsdi maliyy gstricilrinin qsa, orta v uzun mddt proqnozladrlmas sasnda maliyy vsaitlrinin, kapital v ehtiyatlarn mmkn hcminin myyn olunmasdr. Maliyy plannn sas strategiyas tsrrfatlqla mul olan subyektlrd mnftin mnblrinin v msrflrin istiqamtlrinin myynldirilmsidir. Masir
25

dvrd firma maliyy planndan istifad edrk srncamnda qalan xalis mnftdn nec istifad olunmasn z myynldirir. Qoyulan mqsddn asl olaraq mssislrd maliyy planlar bir qayda olaraq 5 illik, 1 illik v rblk hazrlanr. Lakin bzi hallarda uzun mddtli strateji maliyy planlar da ilnib hazrlanr. Buna mvafiq olaraq perspektiv, cari v operativ planlar mvcuddur. Maliyy plan ilnib hazrlanarkn vvlki dvrn maliyy hesabatlar mlumatlarndan istifad edilir. Bu kompaniyann maliyy vziyytini thlil etmk n zruridir. nki, bel thlil arzuolunmaz knarladrmalar arzu etmy v planda analitik mumildirmlrin nticlrini uota almaa imkan verir. Maliyy planladrlmasnn masir praktikasnda frqlnn digr mhm cht illik planlarn v operativ gstricilrin eyniyyat tkil etmsidir. Daha dorusunu desk illik planlar vaxta gr d daha qsa mddtli planlara blnr. Plan ilyib hazrlayarkn faliyyt istiqamtlrini, tsrrfat, investisiya, maliyy istiqamtlrinin dqiq hdudunu myyn etmk lazmdr. Bu, pul axlarnn idar edilmsinin smrliliyini yksldir. Hminin konkret tsrrfatlq raitindn (rblk, illik v ya daha ox) asl olaraq planladrma intervaln qabaqcadan myyn etmk d lazmdr. Proqnozladrma uzun mddt idaretm obyektinin maliyy vziyytinin dyidirilmsin, ilnib hazrlanmasna ynldilmidir. Proqnozladrmann xsusiyyti maliyy gstricilrinin v idaretm obyektinin inkiafnn variantlarn myyn edn parametrlrin ilnib hazrlanmasnda alternativlikdn ibartdir. Proqnozladrmann n geni yaylm metodu ekspert qiymtlndirilmsini nzr almaqla inkiafn brqrar olmu meylinin ekstropolyasiya (knarlama) v sbbntic laqlrinin thlili metodlardr. Maliyy proqnozladrlmas glckd mssisnin mmkn maliyy vziyytinin yrnilmsind, myyn xrclri maliyyldirrkn mssislrin zruri sabitliyini tmin etmk n maliyy sahsindki strategiyann sas istiqamtlrini ilyib hazrlamaqda ifad olunur. Bel proqnoz hr eydn vvl mssisnin z n hmiyytlidir. nki, mssisnin davam edn faliyyti kapital clb edilmsini v mflislmnin qarsnn alnmasn tlb edir. Sivil bazar raitind rqabt sat hcminin oxaldlmasna, xrclrin aa salnmasna, mhsulun keyfiyytinin tmin edilmsin,
26

istehsal faliyytinin diversifikasiyasna thrik edir. Bu is z nvbsind daima kapital axnn v maliyy sabitliyini tlb edir. Bununla yana proqnoz anlayndan maliyy plannn trtibi n zruri olan hesablamalar, msln, mhsul hcminin realladrlmas proqnozunu, xrclrin miqdar proqnozunu v s. hesablamaq n d istifad edilir. Bu hesablamalara myyn eviklik verir, dyin raitdn asl olaraq dzlilr etmy imkan verir. Mssisnin maliyy vsaitinin perspektiv proqnozu iqtisadi informasiyann xarici istifadilri n d hmiyyt malikdir. Bunlarn srasna kreditlrin vaxtnda qaytarlmasnda maraql olan banklar daxildir. Bu banklar ssuda borcu olan mssislri kreditlm prosesind maliyy resurslar il tmin edir. Ona gr d bu banklarn mtrilrin cari maliyy hesabatlar il tan olmaq icazlri v thlil, proqnozladrma aparmaq imkanlar vardr. Qrb lklrinin tcrbsin sasn demk olar ki, banklarla mssislrin mflislmsini proqnozladrmaq zr hmiyytli ilr yerin yetirilir. Maliyy proqnozladrlmas dqiq plan n mnasib hesab ediln illik v perspektiv maliyy planladrlmas n sas yaradr.

4. Maliyynin idar edilmsinin avtomatladrlm sistemi

Maliyynin idar edilmsinin mhm bir hisssi iqtisadi-riyazi metodlarn v elektron-hesablama texnikasnn istifadsin saslanan idaretmnin avtomatladrlm sistemidir (AS). daretmnin avtomatladrlm sistemi maliyy orqanlar strukturunun ayrlmaz hisssi olub, maliyyni idar edilmsinin mhm strukturudur v maliyynin daha smrli faliyyt gstrmsini tmin edir. Bazar iqtisadiyyat raitind maliyynin idar edilmsi sistemind avtomatladrmann ttbiq edilmsi idaretmnin keyfiyyt gstricilrinin yaxladrlmas imkanlarn v maliyy orqanlarnn iinin smrliliyini xeyli artrr. oxsayl mlkiyyt formasna, mt istehsallarnn rqabtin, inkiaf etmi maliyy sistemin saslanan bazar iqtisadiyyat iqtisadi v maliyy informasiyasnn byk axnn yaradr. Btn bunlar informasiyann toplanmas, saxlanmas v istifadsinin tkili sistemi kimi informatika sahsin istiqamtlnmk sritsini tlb edir. Maliyynin AS iqtisadi v riyazi metodlarn, elektron-hesablama texnikasnn, texniki tkil v masir rabit vasitlrinin mcmusudur.
27

O, uot, planladrma v xalq tsrrfatnn idar edilmsi n informasiyalarn toplanmas v ilnmsinin mumdvlt avtomatladrlm sisteminin ali sistemi kimi x edir. Dvlt maliyysinin idar edilmsind maliyy hesablamalarnn avtomatladrlm sistemindn (MHAS) istifad edilir. Bel ki, AR-nn Maliyy Nazirliyi sistemind maliyy orqanlar strukturunun ayrlmaz trkib hisssin evrilmi MHAS faliyyt gstrir. Bu sistem informasiyalarn toplanmas, ilnmsi v thlilinin mk tutumluunun azaldlmas sasnda maliyynin smrli idar edilmsin, maliyy planlarnn oxvariantl hesablamalarnn tmin edilmsin v onlarn z aralarnda daha yax razladrlmasna, maliyy orqanlar aparatnn strukturunun tkmilldirilmsin rait yaradr. Hazrda aa maliyy orqanlarnda maliyy hesablamalarnn avtomatladrlmasnn ttbiqi aktual hmiyyt ksb edir. Bu xsusil vergi dyicilri zr oxsayl, daim dyin mlumatlarla ilyn vergi idarlri n aktual hesab edilir. Bu i Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyinin MHAS il qarlql laqd aparlr.

Mvzu 4: Maliyy bazar

PLAN

1.Maliyy bazarnn mahiyyti v rolu; 2.Maliyy bazarlar v onlarn nvlri; 3.Azrbaycanda maliyy bazarnn mumi xarakteristikas.

28

1. Maliyy bazarnn mahiyyti v rolu

Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd maliyy resurslarnn fasilsiz olaraq lk iqtisadiyyatna clb edilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Azrbaycanda hyata keiriln iqtisadi islahatlar v onun dnya iqtisadiyyat sistemin inteqrasiyasnn drinlmsi iqtisadiyyatn dinamik inkiafna rait yaratmdr. Daxili v xarici resurslarn iqtisadi inkiafa clb edilmsini tmin edn maliyy bazarnn mvcudluu zrurtin evrilir. Bel ki, masir raitd maliyy bazarlar mlkiyyt formasndan asl olmayaraq hm mikroiqtisadi sviyyd, hm d dvlt sviyysind onlarn maliyy resurslar il tmin edilmsind mhm rol oynayr. Demli, bazar iqtisadiyyatnn inkiaf maliyy bazar olmadan mmkn deyildir. Maliyy bazar pul vsaitlrinin hrktinin tkil edilmsinin xsusi forma v sferas olub maliyy mnasibtlri sferasnda alq-satq mnasibtlrinin mcmusudur. Maliyy bazar el bazar formasdr ki, burada mt kimi maliyy resurslar x edir. Baqa szl, maliyy bazar pul vsaitlrinin iqtisadi subyektlr arasnda blgsn tmin edn bazardr. Maliyy bazarnn mqsdi pul vsaitlrinin smrli kild sfrbr edilmsini v onlarn maliyy resurslarna ehtiyac olanlara satn tmin etmkdn ibartdir. Maliyy bazar - mant toplayanlarn vsaitlrini birbaa borc gtrnlr tqdim edilmsin rait yaradan maliyy institutlardrlar. Qriqori Mnkyu (Ekonomiksin
29

saslar Bak 2008 sh .562) Maliyy bazarnn yaranmas zruriliyinin sas amillrindn biri maliyy ehtiyatlarnn qeyri-brabr blgsdr. nki bu blg zaman mssislrin bir qismind maliyy ehtiyatlarnn artql, digr qismind is maliyy ehtiyatlarnn atmamazl zn bruz verir. Bu zaman maliyy ehtiyatlarnn bir mssisdn digrin doru hrktinin tmin edilmsinin mhm formas kimi maliyy bazar x edir. Demli, maliyy bazar pul vsaitlrinin sahiblrindn ehtiyac olanlara doru ynldilmsind vasiti rolunu oynayr. Maliyy bazarnn rolu onun yerin yetirdiyi funksiyalarla myyn edilir. Masir raitd maliyy bazar aadak funksiyalar hyata keirir: pul vsaitlrini bir mlkiyytidn (kreditordan) digrin (borclarna), yni pula ehtiyac olanlara hrktini tmin etmk; tcrbd o, zn mvqqti srbst pul vsaitlrinin v qiymtli kazlarn alq - satqs, maliyy ehtiyatlarnn blgs il laqdar iqtisadi mnasibtlri ifad edir. Hazrda dnya miqyasnda maliyy vsaitlrinin byk hisssi maliyy bazar vasitsil bldrlr; - bazarda alc il satcnn birbaa grmsi zaman sata xarlan aktivlrin real bazar qiymtlri myyn olunur. Burada hminin aktivlrin geri dnmsi sviyysi, onun mddtlri myynldirilir; - maliyy bazar investorlar n pullarn n smrli istiqamtlr yerldirmk n yer, imkan v rait yaradr. Bu vaxt ninki lk, htta btn dnya zr sem imkan yaranr. Bu is firmalar n n srfli qiymtl maliyy mnbyi tapmaa imkan verir; - maliyy bazarnn balca funksiyalarndan biri d maliyy ehtiyatlarnn krm xrclrinin (aradrma v informasiya xrclri) minimuma endirilmsindn ibartdir. Maliyy resurslarnn ilkin satclar v hm d son istehsallar qrupa blnr: tsrrfat subyektlr (mssislr v tkilatlar), fiziki xslr v dvlt. Maliyy resurslarnn alq-satqs iki yolla: birincisi, maliyy vasitilrinin kmyi olmadan bilavasit satcdan onun istehlaklarna atdrmaq, ikincisi, bir v ya bir ne vasitilrin kmyi il hyata keirilir. Maliyy vasitilri kimi pul vsaitlrinin idar edilmsini hyata keirn kredit tkilatlar, qiymtli kazlar
30

bazarnn pekar itiraklar, qeyri-dvlt pensiya fondlar, investisiya fondlar, sorta kompaniyalar x edir. Vsaitlrin clb edilmsi lamtlrin gr maliyy bazarlar strukturlarna daxildir: borc v kredit bazarlar, qiymtli kazlar bazarlar v deriativlr bazar, lizinq v faktorink xidmti bazarlar, etimadllq mliyyat bazar (z pul komponentlri hisssind) v sorta bazar. Vsait mnblrinin olduu yer gr maliyy bazar iki qrupa blnr: - daxili v ya milli maliyy bazarlar. Bu bazarlarn resurslar lknin daxili mnblrin saslanr. Bu halda digr lklrin resurslar clb edils d, onlarn xsusi kisi czi olur; - dnya maliyy bazarlar. Onlarn resurslar mxtlif dvltlrin rezidentlrinin vsaitlri hesabna ml glir. nkiaf sviyysin gr maliyy bazarlar inkiaf etmi bazarlara v inkiaf etmkd olan bazarlara blnr (ox hallarda yaradlmaqda olan v ya formalamaqda olan bazarlar inkiaf etmkd olan bazar adlanr). Maliyy bazarnn itiraklar v ya subyektlri aadaklardr: - investorlar tlbatndan artq maliyy ehtiyatlarna malik olan v investisiya kimi istifad edn mssis v tkilatlar; - mantilr xsi istehlak azaltmaqla myyn mqsdlr n mxtlif ymlar hyata keirn fiziki xslr; - borc alanlar kifayt qdr maliyy ehtiyatlarna malik olmayan v ya maliyy ehtiyatlarnn atmamazln hiss edn mssis v tkilatlar, hminin dvlt hakimiyyti orqanlar. Bu deyilnlrl yana, maliyy bazarnn subyekti kimi faliyyt gstrn mxtlif vasitilr, ixtisasladrlm maliyy-kredit institutlar da mvcuddur. Subyekt kimi faliyyt gstrn vasitilr aadaklardr: 1.Maklerlr. Onlar hqiqi vasiti kimi x etmkl investorlarn v ya borc alanlarn tapr sasnda faliyyt gstrrk komission klind glir ld edirlr. Maklerlr hquqi v fiziki xslrdn ibart ola bilr. 2. Dilerlr. Onlar srbst surtd faliyyt gstrmkl, bzi hallarda digr vasitilrl, htta investor v borc alanlarla da birbaa svdlmy girirlr.
31

3. xtisasladrlm maliyy-kredit institutlar. Bura investisiya banklar, maliyy irktlri, sorta irktlri v s. daxildir. Onlar hm investor, hm borc alan, hminin d vasiti kimi x edirlr.

2. Maliyy bazarlar v onlarn nvlri

Maliyy infastrukturlarnn faliyyti genilndikc maliyy bazarnn formalamasnda v inkiafnda nzr arpacaq drcd irlilyi ba verir. Bel ki, mxtlif mlkiyyt formal istehsal mssislri arasnda vasitilik edn maliyy bazarnn subyektlri iqtisadi resurslarn dvriyysinin baa atdrlmasnda aparc rol oynayr, kommersiya uurlarnn ld edilmsin kmk edir, maliyy-kredit resurslarnn tmrkzlmsin v bu resurslarn iqtisadiyyatn daha smrli v yksk dm qabiliyytli sahlrin dnilmsin rait yaradr. qtisadi dbiyyatlarda maliyy bazarnn tsnifat haqqnda iqtisad alimlr arasnda vahid fikir yoxdur. Maliyy bazarnn sasn tlb v tklif sasnda vasitilrin kmyi il kreditorlarla borc gtrnlr arasnda kapitaln yenidn blgs mexanizmi tkil edir. Maliyy bazarlar (ssuda kapital bazar)

Valyuta bazar

Qzl bazar

Kapital bazar

Pul vsaiti bazar

Borc kapital bazar

Pay qiymtli kazlar bazar

Bank ssudas bazar

Borc qiymtli kazlar bazar

32

Trm qiymtli kazlar bazar v ya mddtli bazar

Qiymtli kazlar bazar (fond bazar)

Spot

Mddtli

Birja

Birjadanknar

kinci (tkrar)

Birinci (ilkin)

Forford

Fyucers

Opsion

Svop bazar

mumiyytl, borc bazar, kapital bazar, valyuta bazar, pul bazar, sorta bazar, qiymtli kazlar bazar, lizinq bazar v s. maliyy bazarnn trkib hisslridir. Valyuta bazar subyektlri aadak nv mliyyatlar hyata keirir: alclq qabiliyytini trm, birldirmni (aq valyuta mvqeyini sortalama), mhtkirlik (valyuta mznnsinin v ya faiz drcsinin dyimsinin gzlnilmsindn fayda), faiz drcsinin arbitraj (depozitlrin qbul edilmsindn, razladrlm dvrd daha yksk drc il onlarn yenidn yerldirilmsindn fayda ld etmk). Alclq qabiliyytinin trlmsi aadak tipik balama nvnd hyata keirilir: kassa (spot) valyutann tcili surtd, hr eydn vvl svdlm balanldqdan iki i gn rzind verilmsini nzrd tutur; mddtli (forvard) valyutann dqiq myyn edilmi vaxt rzind verilmsini nzrd tutur; svop mxtlif istifad mddtli sat v al mliyyatlarnn birg hyata keirilmsini nzrd tutur. 1. Qzl bazar qzln hm ym v lknin qzl ehtiyatlarnn artrlmas v hm d biznesi tkil etmk v snaye istehlak mqsdil alq-satqs il laqdar olan iqtisadi mnasibtlr sferasdr. Qzl bazarlarnda sasn yeni hasil ediln qzl, dvlt v xsusi qzl ehtiyatlar, qzl pullar alnb-satlr. Tkilat baxmdan qzl bazar bir ne bankdan ibart konsorsum olub, qzln alq-satqs zr sazilr balayr. Bu banklar alclar v satclar arasnda vasiti rolunu
33

oynayrlar. Dnya qzl bazarlarna misal olaraq London, Srix, Nyu-York, ikaqo, Honkonqu misal gstrmk olar. 2. Kapital bazar maliyy bazarnn mumn pul bazarna v kapital bazarna blgsnn sasnda mvafiq maliyy altlrinin tdavl mddti durur. nkiaf etmi lklrin tcrbsind hesab edilir ki, gr maliyy altlrinin tdavl mddti bir ildn azdrsa, onda pul bazarnn alti hesab edilir. Uzunmddtli altlr ( be ildn artq) kapital bazarna aiddir. Dqiq desk, bir ildn be ildk Srhd sahsi vardr ki, bu da orta mddtli alt v bazar hesab edilir. Azrbaycanda maliyy altlrini uzun mddt v qsa mddt blnmsi bir az frqlidir. Qsamddtli altlr tez-tez 6 aydan artq tdavl mddtli altlr aiddir. Pul bazar altlri ilk nvbd dvlt tkilatlarn v biznes sahsini likvid vsaitl tmin edilmsin xidmt etdiyi halda, kapital bazarnn altlri mant v investisiyalama prosesi il laqdardr. Pul bazarnn altlri xzin veksellri, bank akseptlri, banklarn depozit sertifikatlarndan ibartdir. Kapital bazarnn altlrin is, msln, uzunmddtli istiqrazlar, shmlr, uzunmddtli ssudalar aiddir. Nzr almaq lazmdr ki, nd v ndsiz pullar z-zlynd pul bazarnda yalnz o hallarda tdavl edir ki, gr onlarn zlri mtdirs v mt v xidmt bazarnda olduu kimi mt dvriyysin xidmt etmirlrs. Kapital bazar z nvbsind ssuda (borc) kapital bazarna v pay qiymtli kazlar bazarna blnr. Bel blg bu bazarda satlan mtlrin (maliyy altlri) alclar v maliyy altlrinin emitentlri arasnda mnasibtlrin xarakterini ifad edir. gr maliyy alti kimi pay qiymtli kazlar x edirs, onda bu mnasibtlr mlkiyyt mnasibtlri xarakteri dayr v qalan hallarda is bu kredit mnasibtlri olur. Ssuda kapitallar bazar ssuda kapitalnn dvriyysinin tmin edilmsi prosesind yaranan mnasibtlri, yaxud da dvriyynin tkili formasn ifad edir. Mlumdur ki, ssuda kapital qaytarlmaq, dyri dnilmkl myyn mddt veriln pul vsaitlrinin mcmusudur. Ssuda kapitalnn yaranma mnblri ilk nvbd mssis v tkilatlarn v vtndalarn srbst maliyy ehtiyat v ymlardr. Mssis v tkilatlar srbst maliyy ehtiyatlarn glir ld etmk rti il faiz almaqla mxtlif kredit
34

idarlrin yerldirirlr. Bundan lav mssislrin banklarda olan hesablarna vsaitlrin daxil olmas v dnilmsi mddtinin st-st dmmsi bu vsaitlri kredit resursu kimi istifad etmy imkan verir. Pay qiymtli kazlar onun sahibinin mlkiyyt sahib olmasn, tkilatn nizamnam kapitalnda payn, mnftin blgsnd itirakn v bir qayda olaraq bu tkilatn idar edilmsind itirak etmsi hququnu tsdiq edn sertifikatlardr. Maliyy bazarnn digr trkib hisssi qiymtli kazlar bazardr. Maliyy bazarna ox vaxt qiymtli kazlar bazar kimi baxrlar. Maliyy bazarnn qeyd etdiyimiz btn subyektlri bu bazarn itiraklardr. Ssuda kapitallar bazarndan frqli olaraq burada vasitilrin rolu bykdr. Qiymtli kazlar bazarnn adndan grndy kimi, maliyy ehtiyatlarnn clb edilmsind sas vasiti qiymtli kazlardr. Qiymtli kaz borc hdliyini v ya mlak hququnu tsdiq edn, sahibin dividend v ya faiz klind glir gtrmsin sas vern hquqi snddir. Qiymtli kazlar bazarnn rolu v hmiyyti aadaklarla myyn edilir: - qiymtli kazlar bazar istehsal n srbst vsaitlrin investisiyaya clb edilmsini tkil edir; - kapitaln bir sahdn baqa sahy axnn tmin etmkl, ayrayr sahlrin faliyytini tnzimlyir; - dvlt bdcsind olan ksirin aradan qaldrlmas n vsait clb edir; - halinin istehsaln idar edilmsi iind itirak etmsini tmin edir; - sata xarlan aktivlrin real bazar qiymtlrini myyn edir; fond bazarnn gstricilri sasnda iqtisadiyyatn vziyytinin qiymtlndirilmsin imkan yaradr; - inflyasiya tempinin dyimsin tsir gstrir; - maliyy vsaitlrinin investordan ehtiyac olanlara hrkti zaman xrclrin minimuma endirilmsin rait yaradr. Qiymtli kazlar bazar bazar iqtisadiyyatnn vacib atributlarndan biridir. Hazrda qiymtli kazlar bazar olmayan dvltd yksk sviyyd inkiaf etmi bazar iqtisadiyyatnn mvcudluundan danmaq olmaz. Qiymtli kazlar bazar pul vsaitlrin olan tlb tklifin qarlql laqd olan mnasibtlrindn ibartdir. Ssuda kapitallar bazarndan frqli olaraq maliyy bazarnn bu seqmentind dvltin itirak pay xeyli bykdr.
35

Mssis n qiymtli kazlar bazar da ikili rola malikdir. Bel ki, borc alan kimi x edn mssis lav maliyy ehtiyatlar clb etmk mqsdil qiymtli kazlar buraxr. nvestor kimi x edn mssis is z nvbsind z vsaitlrini qiymtli kazlara ynltmkl dividend v ya faiz klind glir ld edir. Dvltin rolu burada, sasn, birtrfli itirak etmkl, yni borc alan sifti il x edrk qiymtli kazlar buraxmaqla z srncamna myyn maliyy ehtiyatlar tmin edir. Fiziki xslr is burada investor kimi x edrk faiz v ya dividend klind glir ld edirlr. str investor, istrs d borc alan kimi x ednlr bazardak konyukturan, qiymtli kazlarn btn xsusiyytlrini dqiq yrnmlidir. Qiymtli kazlar bazarnda istr xsusi qiymtli kazlar, istrs d onlar vz ednlr (sertifikatlar, kuponlar v s.) buraxlr, tdavl v srf edilir. Qiymtli kazlar siniflr, emitent, tdavld olma mddti, glirlilik drcsi, milli mnsubiyyti, riskliliyi, tdavl mrhlsi v dm imkanna gr tsnifl etdirilir. Qiymtli kazlar v onlarn nvlri. mumiyytl, qiymtli kazlar bazarnda dvr edn qiymtli kazlar onlarn tbitindn asl olaraq aadak kimi qrupladrlr: Subyektlr gr; ortaqlq mnasibtlrini ks etdirn qiymtli kazlar v trm qiymtli kazlar. Ortaqlq mnasibtlrini ks etdirn qiymtli kazlar sahibin dividend klind glir gtrmy sas vern qiymtli kazdr. Shmlr bir sra lamtlr zr qrupladrlr. Bel ki, onlar adl v tqdim edn, adi v imtiyazl shmlr blnr. Adi shmlr konkret fiziki v hquqi xslrin adna buraxlr. Yni qiymtli kazlar buraxlarkn sifarii vernin adna veril v ya buraxla bilr. Tqdim edn qiymtli kazlar istniln hquqi v fiziki xs ld ed bilr. mtiyazl shmlrl adi shmlrin bir-birin nisbtn stn chtlri vardr. Bel ki, imtiyazl shmlr zr vvlcdn myyn edilmi dividendlr olur. kincisi imtiyazl shmlr zr dividendlr ilkin olaraq dnilir. ncs mssis lv edildikd ilkin olaraq imtiyazl shmlr zr blg hyata keirilir. Digr trfdn adi shmlrin sahiblri shmdar cmiyytin idar olunmasnda ss hququna malikdir, imtiyazl shmlr is idar heytind ss hququna malik deyil.
36

Kredit mnasibtlrini ks etdirn qiymtli kazlarn sas nmayndsi kimi istiqrazlar x edir. stiqraz borc hdliyini tsdiq edn v sahibin faiz klind glir gtrmy imkan vern qiymtli kazdr. stiqraz sahiblri ld etdiyi istiqraza gr vvlcdn myyn edilmi faiz klind mhkm glir ld edirlr v eyni zamanda istiqrazlar nominal dyrin nisbtn gztl satlr. stiqrazlar, sasn, uzun mddt buraxlr v konkret tarixi gstrilmi mddtlrd dnilir. Kredit mnasibtlrin aid olan qiymtli kazlara hminin sertifikatlar aid etmk olar. Sertifikat, sahibinin bankda qoyduu myyn mbli tsdiq edn v sahibin faiz klind glir dnilmsini tsdiq edn qiymtli kazlardr. Bu tip qiymtli kazlara hminin veksellr aiddir. Veksel borc hdliyidir. Qiymtli kazlar bazarnn itiraklarn qrupa ayrmaq olar: - emitentlr zruri olan pul vsaitlrini clb etmk mqsdil qiymtli kazlar buraxan xs; - investorlar glir, mlak v qeyri-mlak hququ ld etmk mqsdil qiymtli kazlar alan xs; - vasitilr emitent v investorlara qarlarnda qoyduqlar mqsdlr nail olmaq n xidmt gstrn xs. Qiymtli kazlarla mliyyatlar baa atdrmaqdan asl olaraq qiymtli kazlar bazar spot v mddtli bazarlara blnr. Spot bazarnda qiymtli kazlarn pul vsaitin mbadilsi praktiki olaraq svdlm annda tcili olaraq hyata keirilir. Mddtli bazarlarda ticart mddtli sazil hyata keirilir. Forvard bazar el bir bazar nvdr ki, burada trflr onlarda hqiqtn mvcud olan qiymtli kazlarn glckd myyn vaxtda son hesablamaq rti il gndrilmsin razlarlar. Fyuers bazar el bir bazardr ki, burada glckd qiymtli kazlarn v yaxud maliyy bazarnda real surtd satlan digr maliyy altlrinin myyn mddt gndrilmsi zr mqavil il ticarti hyata keirilir. Opsion bazar el bazardr ki, burada myyn vaxt rivsind myyn maliyy altlrinin (qiymtli kazlarn) qabaqcadan tyin edilmi qiymtl alnb-satlmas hququnu vern mqavilnin alq-satqs ba verir. vvlcdn myyn edilmi qiymt opsionun icra qiymti adlanr.
37

Svop bazar qiymtli kazlar sazii itiraklar arasnda mqavillrin birbaa mbadilsi bazardr. Bu glckd myyn anda (v ya bir ne anda) sazi itiraklarna iki maliyy hdliyi il mbadil etmy tminat verir. Qiymtli kazlarla balamann hyata keirilmsinin tkili formasndan asl olaraq qiymtli kazlar bazar birja v birjadan knar bazara blnr. Birja bazar qiymtli kazlarn mtkkil v sistematik olaraq sat v tkrara sat n xsusi olaraq yaradlm maliyy qurumlarnda qiymtli kazlarn tdavl sferasn ifad edir. Bu qurumlar fond birjas adlanr. Birjada ticarti yalnz birja zvlri hyata keirir. Hm d ticart yalnz qeydiyyat (kotirovka) siyahsna daxil edilmi qiymtli kazlarla, yni birjada satlacaq qiymtli kazlarn prosedurasn kemi olan qiymtli kazlarla hyata keirilir. n byk fond birjas Nyu-Yorkdadr. Qiymtli kazlarn birjadan knar bazar oxnvl qiymtli kazlarla ticarti hyata keirn byk ticart meydan sistemidir. Bu ticart meydannn faliyyti btn sazi itiraklar n vacib olan ciddi qaydalara tabedir. Birjadan knar ticartd hyata keiriln mliyyatlarn hcmi ox hallarda fond bazarndak mliyyatlarn hcmini stlyir. Birjadan knar bazarn dilerlri bzn bazarn yaradclar, icralar adlandrlr. Yeni buraxlm qiymtli kazlarn ilk df bazara xarlmas prosesi ilkin yerldirm adlanr v mvafiq olaraq o, ilkin (birinci) maliyy bazarndan keir. Bu bazarn mtlq itiraklar qiymtli kazlarn emitentlri v investorlardr. lkin bazarn tyinat istehsalda investisiya v digr mqsdlr n zruri olan lav maliyy resurslarn clb etmkdn ibartdir. lkin qiymtli kazlar bazar myyn mbld ehtiyatlar clb etmk mqsdil yeni buraxlan qiymtli kazlarn satna xidmt edir. Tkrar bazar tdavl buraxlan qiymtli kazlarn vasiti subyektlr, o cmldn brokerlr v dilerlr trfindn alqsatqsdr. Tkrar (ikinci) maliyy bazar istifad edilmi avtomobil bazarn xatrladr. Onlar vvllrd istifad olunmu qiymtli kazlarn sat nticsind pul ld etmy imkan verir. ondadr ki, qiymtli kazlarn ikinci bazarnda onlarn qiymtlri bir qayda olaraq birinci bazarda bu qiymtli kazlarn ilkin yerldirilmsi qiymtin nisbtn yksk olur. Qiymtli kazlarn ikinci bazar artq mvcud
38

olan resurslarn bazarn itiraklarnn tlbatlar v imkanlarna uyun olaraq yenidn bldrlmsi n tyin edilmidir.

3. Azrbaycanda maliyy bazarnn mumi xarakteristikas

Azrbaycan respublikasnda maliyy bazar artq 1995-ci ild tam formalamdr. 1998-ci ild lkmizd 4 birja faliyyt gstrmidir. Fond qiymtlilrin btn nvlri zr birjalarn dvriyysi 1767,7 mlrd. Denominasiya edilmmi manat tkil etmidir. 1998-ci ild 547 shmdar cmiyyti, sahlr v regionlar arasnda kapitaln axnn tmin edn 79 kommersiya bank, xeyli sayda sorta kampaniyalar, kredit ittifaqlar, investisiya fondlar faliyyt gstrmidir. ndi Azrbaycanda 5 birja faliyyt gstrir. Son on be ild respublikamzda maliyy bazar v onu tkil edn seqmentlr zr normativ baza, yaradlm, yni bir ox qanun v qrarlar qbul edilmidir. Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsi maliyy icarsinin (lizinqin), etimadl idaretmnin, pul tlbnamsinin gzti sasnda (faktorinqin) maliyyldirmnin hquqi sasn myyn etdi. Bank qanunvericiliklri yenildirilmi, sorta kampaniyalarna irli srln tlblr artm, audit sistemi yaradlmdr. Lakin praktiki olaraq maliyy bazar dvltin maliyy resurslarna olan tlbini dmkl birtrfli inkiaf etmidir. Digr alclarn sas ktlsi n resurslar onlarn dyrinin yksk olmasna gr latmazdr. Bird ki, dvlt mssis v haliy nisbtn daha etibarl borcalan hesab edilirdi. 1998-ci ildn balayaraq Azrbaycan Respublikasnn maliyy bazarnda kmiyyt v keyfiyyt baxmndan ciddi dyiikliklr ba vermidir. Maliyy resurslarnn alclar srasnda mssis v tkilatlarn pay artmaa v dvltin pay is azalmaa balamdr. Clb ediln vsaitlrin dyrinin nisbtn azaldlmas saysind onlarn ld edilmsi oxsayl mssislr n mmkn olmudur. Lakin hal-hazrda Azrbaycann maliyy bazar inkiaf etmkd olan (formalamaa) maliyy qrupuna aiddir. Azrbaycanda maliyy bazarnn resurs bazas. Azrbaycanda maliyy bazarnn sas problemlrindn biri resurs bazasnn atmamazldr. Maliyy resurslarnn bazarda ilkin satnda sas rol kommersiya strukturlarna mnsubdur. Onlar tsrrfat faliyytini hyata keirrk ld edilmi mnfti v amortizasiya
39

ayrmalarn toplayr, mxtlif ehtiyat fondlar yaradrlar. Lakin Azrbaycan Respublikasnn kommersiya strukturlar mhdud hcmd mvqqti srbst vsaitlr malikdirlr. qtisadiyyatn ayr-ayr sahlri zr mssis v tkilatlarn mssislrin mumi sayda zrrl ilynlrin xsusi kisi 2005-ci ild snayed - 6,1%, knd tsrrfatnda 2,1%, tikintid - 2,5%, nqliyyatda 1,0%, rabitd 0,4%, ticartd - 7,9% olmudur. Lakin btvlkd 2005-ci ild lk iqtisadiyyat zr mssis v tkilatlarn mnft v zrrlri arasndak frq (mnft 10665,1 mlrd. manat, zrr 1000,0 mln. manat) 9645,0 mlyn. manat hcmind msbt ntic vermidir ki, bu da myyn miqdar maliyy resurslarnn mvcudluunu gstrir. halinin vsaitlri. Azrbaycan Respublikas Statistika Komitsinin v Milli Bankn mlumatlarna sasn 2005-ci ild halidn clb edilmi mantlrinin hcmi milli valyuta il 2193,5 mln. manat v ya btn mantlrin 88,7%-ni tkil etmidir. halinin mantlrinin hcmi 2004-c ill mqayisd 22,7% artmdr. Bu mlumatlar sbut edir ki, Azrbaycan Respublikasnn halisi maliyy resurslarnn satcs kimi xeyli miqdar potensiala malikdir. Lakin bu potensialdan kifayt qdr istifad edilmir. hali mumiyytl z ymlarn kommersiya banklarnda yerldirmkdn v qiymtli kazlar almaqdan kinir. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt bdcsi v yerli bdclrin vsaitlri. Dvltin v bldiyylrin borc faliyyti hcminin azalmas clb ediln vsaitlrin dyrinin aa dmsin v iqtisadiyyatn real sektorunun kommersiya banklar trfindn kreditldirilmsinin hcminin artmasna gtirib xarmdr. Azrbaycan Respublikasnn maliyy bazarnda resurs bazasnn formalamas sahsind nzr arpacaq msbt irlilyilrin olmasna baxmayaraq onun hcmi tsrrfat subyektlrinin tlbatnn dnilmsi n kifayt deyil, smrliliyi is olduqca aadr. Mssis v tkilatlarn xsusi vsaitlrinin rolunun artdn v kreditin rolunun olduqca aa olduu cdvl mlumatlarndan aydn grnr. Mnblr 2004 2005 Cmi 100,0 100,0 O cmldn: 85,6 82,6 Mssis v tkilatlarn z
40

vsaitlri halinin xsusi vsaiti Bank kreditlri Bdc vsaitlri Bdcdnknar fondlarn vsaitlri Sair vsaitlr

4,4 5,4 2,4 0,3 1,9

5,7 6,4 3,4 1,3 0,6

Vsaitin atmamazlnn hlli problemi xeyli drcd alnm mal v xidmtlr gr hesablamann lngidilmsi hesabna hll edilir. Respublikamzda mssis v tkilatlarn kreditor v debitor borclar olduqca yksk sviyyd qalmaqda davam edir. Bel ki, 2005ci il mssis v tkilatlarn qarlql hesablamalar zr vaxt kemi borclar 792,0 mln, bank ssudalar zr borclar is 68,2 mln. yeni Azrbaycan manat tkil etmidir. Azrbaycanda maliyy resurslarnn atmamazln iqtisadiyyatn monetizasiyaladrlmasnn aa sviyyd olmas da sbut edir. Azrbaycanda monetizasiya msal (pul ktlsinin DM- olan nisbti kimi) 2005-ci ild 6,7% tkil etmidir. Mqayis n gstrk ki, bu gstrici Rusiyada 16%-, Polada 43%-, Yaponiyada is 123%- brabrdir. Xarici maliyy resurslar. Maliyy resurslarnn atmamazl raitind Azrbaycan borcalanlarnn xarici maliyy bazarlarna mracit etmlri olduqca byk hmiyyt ksb edir. 90c illrin ortalarndan dnya maliyy bazarndan Azrbaycan iqtisadiyyatna vsaitlrin axn artmaa balamdr. 1993-c ilin aprelin 21-d Azrbaycan hkumtinin Trkiy Eksimbank il imzalad kredit sazii lkmizin xarici dvlt borcu mnasibtlrinin sasn qoymudur. Bu beynlxalq kredit saziinin mbli 100,0 milyon AB dollar, faizi is LBOR + 2% drcsi il myynldirilmidir. Maliyy bazar altlrinin qiymtlndirilmsi. Azrbaycan maliyy bazarnn smrliliyinin aa olmasna, kredit resurslarnn dyrinin yksldilmsin v onun borcalanlar n mnasibliyinin v clbediciliyinin aa dmsin gtirib xaran kredit v depozit drclri arasnda xeyli uyunsuzluun (spred) mvcudluunu sbut edir. Mrkzldirilmi kreditlr olan uot drcsi Azrbaycan Respublikasnn Milli Bank trfindn 1995-ci ilin noyabrnadk 200%, 2000-ci ild 10%, 2005-ci ild 9,0%, 2006-c ildk 7%, 2007-ci ild
41

is 9,5% myyn edilmidir. 2005-ci ild Milli Bankn milli valyutada veriln kreditlr zr orta faiz drcsi 16,25%, xarici valyutada veriln kreditlr zr faizin orta drcsi 17,11% olmudur. Kommersiya banklarnn kredit faizlrinin drcsi is 18-26% depozitlr verdiklri faizin orta drcsi is 11,76% civarndadr ki, bu da Milli Bankn uot drcsindn txminn 2-3 df oxdur.Mayis n deyk ki, ngiltr banknn uot drcsi 2005-ci ild 4,5% olmudur. Maliyy bazarnn dvlt tnzimlnmsi. Azrbaycanda maliyy bazarnn dvlt tnzimlnmsi bir ne struktur trfindn hyata keirilir. 1.Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti yannda Qiymtli Kazlar zr Dvlt Komitsi. 2. Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bank: - Azrbaycanda hesablamalarn hyata keirilmsi v bank mliyyatlarnn aparlmas qaydasn myyn edir; - kredit tkilatlarnn lisenziyaladrlmasn hyata keirir; - kredit tkilatlarnn faliyytin nzarti hyata keirir; - kredit tkilatlarnn qiymtli kazlarn qeydiyyatdan keirir; - valyuta tnzimlnmsini v valyuta nzartini hyata keirir. 3. Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyinin Sorta Nzarti bsi: - sorta faliyytini lisenziyaladrr; - sortalarn maliyy faliyyti zrind nzarti hyata keirir: - sorta sahsind metodiki v normativ sndlri ilyib hazrlayr. Btn bunlara baxmayaraq Azrbaycan Respublikasnda yuxarda gstriln qurumlar birldirn v laqlndirn struktur v elc d vahid bir btv kimi maliyy bazarn tnzimlyn normativ akt yoxdur. Qiymtli kazlar zr Dvlt Komitsi bhrandan sonrak iqtisadiyyatn maliyy vsaitlrin ehtiyac olacan nzr alaraq (01.08.09 tarixdn Azrbaycan zr) listinqi alternativ maliyylm yolu kimi qbul edilmidir. Qbul edilmi qaydalara gr listinqin 2 sviyysi myyn olunmdur. Birinci sviyyli kotirovka vrqsi, ikinci sviyyli kotirovka vrqsi. Birinci sviyyli kotirovka vrqsin n az 3 illik faliyyt tarixi olan, son 3 ild iflas proseduru il zlmmi yerli v xarici ASC-lri v QSC-lri daxil ola bilrlr. Hminin bu sviyyy daxil slmaq istyn irktin minimum 5 mln. manat kapital,son 3 ilin
42

hr biri zr xalis mnfti, mhasibat hesabatlarnn beynlxalq standartlarnn v beynlxalq auditin ttbiqin 3 il bundan vvl balam olmaldr. Mstqil direktorun mvcudluu, dayanql menecment, ffaflq ,daxili audit komitsinin olmas, qiymtli kazlarn reyestrinin pekar reyestrsaxlayc trfindn aparlmas v s. sas tlblrdndir. kinci sviyyli kotirovka vrqsin bir il faliyyt tarixi olan,knar auditdn ken v mlumatlarn aqlaya bilck yerli ASC, QSC vMMC-lr daxil ola bilrlr. Listinq- irktin qiymtli kazlarnn fond birjasnn kotirovka vrqsin daxil edilmsi v birjada ticart buraxlmas prosedurudur. irkt listinq shmlri v istiqrazlar il daxil ola bilr. Listinqin sas stnly daha ucuz v iri hcmli vsait xdr. gr kredit faizinin drcsini kredit riski, zaman premiumu, depozit faizi, bank marjas v xidmt xrclri formaladrrsa, istiqraz faizi daha az kredit riski, zaman premiumu v bazara x xrclri sasnda ml glir. Nticd d kreditin faiz drcsi 25-26 faiz olduu halda istiqraz faizi 15-16 faiz olur.

4. Maliyy bazarnn sas vasitlri

Maliyy sistemi vasitsil hyata keiriln maliyy resurslarnn sfrbr edilmsi v yerldirilmsi maliyy bazarnn mvcudluu v maliyy institutlarnn faliyyti il bilavasit laqdardr. gr maliyy institutlarnn mqsdi vsaitlrin mlkiyytilrdn borcalanlara daha effektli yerldirilmsini tmin etmkdn ibartdirs, maliyy bazarnn vzifsi maliyy aktivlri v hdliklrini maliyy resurslarnn alclar v satclar arasnda ticartini tkil edilmsindn ibartdir. Maliyy bazarnda hmi mvafiq mtxssislr, hr eydn vvl is brokerlr itirak edirlr ki, onlar da satclar v maraql alclar grdrrlr. Brokerlr qiymtli kazlar n alr, n d satrlar. Brokerlr yalnz z mtrilrinin myyn mliyyatlarnn onlara srfli (lverili) qiymtlrl hyata keirilmsi sifarilrini yerin yetirirlr. Birbaa borclanmada bazarn itiraks brokerlrl yana dilerlr v investisiya banklar x edirlr. Dilerlr z adndan z hesabna onlarn fikrinc kotirovkasnn (qiymtinin, mznnsinin) ykslmsi gzlniln myyn qiymt alr v satr. Dilerin gliri tlb qiymti il
43

tklif qiymti arasnda frq kimi myyn edilir ki, buna hm d spred deyilir. bhsiz ki, dilerin mnfti hr eydn vvl qiymtli kazlarn dyrinin artmas v lbtt qiymtli kazlarn alnmas, saxlanlmas v satlmas il laqdar xrclrdn asldr. nvestisiya banklar maliyy hdliklrinin ilkin yerldirilmsini hyata keirmy kmk edir. Onlar diler v broker rolunda x edrk myyn edilmi qiymtlr zr zmantli yerldirmk yolu il satclarn emissiya riskini aa salr. nvestisiya banklar digr funksiya da yerin yetirir v xidmtlr d gstrirlr. Xsusn, qiymtli kazlarn buraxlmas v yerldirilmsinin btn aspektlri zr emitentlr mslht verilmsini hyata keirir, emissiyann layihsinin trtibind, bazara xman mddtinin seilmsind v s. kmk gstrir. Birbaa borclanma bazarnn faliyyti bir sra tinliklrl baldr. O, hr eydn vvl satn iri topdansat xarakterd olmas il rtlir ki, bu da nticd mmkn alclarn dairsini daraldr. Ona gr d pul vsaitinin bdcsi profist olan subyektlrdn bdcsi defist olan subyekt hrkti ox hallarda vasitli xarakter dayr. Vasitli maliyyldirm - maliyy vasitilrinin (maliyy institutlarnn) mvcudluunu nzrd tutur ki, onlarda mxtlif iqtisadi subyektlrin azad pul vsaitlrini sfrbr edir v onlar z adndan myyn rtlrl bu vsaitlri ehtiyac olan digr subyektlr verirlr. Maliyy vasitilri pul vsaitlrin ehtiyac olan iqtisadi subyektlrdn onlarn birbaa hdliklrini alr v onlar digr xarakterli (dm mddtlri, faiz dnii v s.) baqa hdliklr evirrk pul vsaiti mvcud olan iqtisadi subyektlr satr. Vasitilik borclanma bazarlar praknd sat bazarna aid edilir. Bu bazarlarda sasn maliyy vasitisi kimi kredit tkilatlar kommersiya banklar qarlql mant banklar, kredit ittifaqlar, maliyy institutlar, sorta, faktorinq v lizinq kompaniyalar, qeyridvlt pensiya fondlar, investisiya fondlar, maliyy kompaniyalar x edir.

Mvzu 5: Dvlt bdcsi

PLAN 1.Dvlt bdcsinin sosial-iqtisadi mahiyyti v funksiyalar; 2.Azrbaycan Respublikasnn bdc quruculuu v bdc sistemi; 3.Bdclraras mnasibtlr v bdclrin tnzimlnmsi; 4.Bdc tsnifat;
44

5.Dvlt bdcsinin glirlri, onun trkibi v quruluu; 6.Bdc xrclri v onlarn tsnifat; 7.Bdc ksri v onun maliyyldirilmsi; 8.Yerli bdclr; 9.Bdcdnknar fondlarn mahiyyti v zruriliyi; 10.Azrbaycan Respublikasnn dvlt sosial mdafi fondu.

1. Dvlt bdcsinin sosial-iqtisadi mahiyyti v funksiyalar

Dvltl mxtlif tkilatlar, mssislr, idarlr v hali arasnda mxtlif formada maliyy mnasibtlri yaranr. Bu mnasibtlr bdc mnasibtlri adlanr. Maliyy mnasibtlrinin trkib hisssi kimi bu mnasibtlrin spesifik xsusiyytlri ondan ibartdir ki, onlar blg prosesind meydana glir v mumdvlt tlbatnn dnilmsi n

45

myyn edilmi mrkzldirilmi pul vsaiti fondunun formalamas v istifadsi il laqdardr. Tarixn budget mhvumu ingilis mnli sz olub anta, torba mnasnda ilnmidir. XVIII srdn etibarn maliyy kateqoriyas kimi formalam v xzin mnasn verir. Bdc mnasibtlri obyektiv xarakter dayr. Bu onunla myyn edilir ki, dvlt z funksiyalarn hyata keirmk n maddimaliyy bazasna malik olmaldr. Dvltin lind hr il btn cmiyyt sviyysind geni tkrar istehsaln ehtiyaclarnn dnilmsi, vtndalarn sosial-mdni tlblrinin tmin edilmsi, mdafi v dvltidaretm xrclrinin dnilmsi v s. tdbirlrin hyata keirilmsi n milli glirin myyn hisssi mrkzlmlidir. Dvltin mrkzldirilmi pul vsaiti fondunun yaradlmas v istifadsi sasnda mlk gln pul mnasibtlrinin mcmusu dvlt bdcsi anlayn tkil edir. Dvlt bdcsi dvltin balca glir v xrclrini znd birldirir. Bdc - sas maliyy kateqoriyalarnn (vergilrin, dvlt kreditinin, dvlt xrclrinin) faliyytinin vhdtidir, yni bdc vasitsil resurslarn daim sfrbr edilmsi v onlarn xrclnmsi hyata keirilir. Dvlt bdcsi iqtisadi kateqoriya kimi blg (yenidnblg) v nzart funksiyalarn yerin yetirir. Blg funksiyasnn saysind pul vsaitlrinin dvltin lind tmrkzlmsi v onlarn mumdvlt ehtiyaclarnn dnilmsi mqsdil istifadsi ba verir. Nzart funksiyas vasitsil maliyy resurslarnn dvltin srncamna n drcd z vaxtnda v tam daxil olmasn, bdc vsaitlrinin blgsnd faktiki olaraq proporsiyalarn nec formaladn, onlarn smrli istifad olunmasn myyn etmk mmkn olur. Hazrda dvlt bdcsi vasitsil DM-n 23%- qdri yenidn bldrlr. Bdc vasitsil mhsuldar qvvlrin daha smrli yerldirilmsi, AR-n razisind iqtisadiyyatn v mdniyytin yksldilmsi tlblri nzr alnmaqla maliyy resurslarnn sahlraras v razi zr yenidn blgs hyata keirilir.

2. Azrbaycan Respublikasnn bdc quruculuu v bdc sistemi

46

Bdc quruculuu lknin bdc sisteminin tkili prinsiplrinin, onlarn strukturunu, bdc sistemin daxil olan bdclrin qarlql laqsi v faliyytinin hquqi-tkilat saslarnn mcmusunu bdc vsaitlrinin yaradlmas v istifadsi qaydalarn myyn edir. Bdc quruculuunun trkib hisssi bdc sistemidir. Adtn bdc sistemi dedikd, iqtisadi mnasibtlr v mvcud dvlt quruluuna saslanan, hquq normalar il tnzimlnn mxtlif sviyyli bdclrin v bdcdnknar fondlarn mcmusu baa dlr. Bdc sistemi dvltin maliyy sisteminin balca hlqsidir. Bdc sisteminin strukturu lknin dvlt v inzibati quruluunun formalamas il, burada faliyyt gstrn sas qanunvericilik aktlar il, bdcnin ictimai tkrar istehsalda v sosial prosesd rolu il myyn edilir. Hakimiyytin inzibati-razi qurumlar arasnda blgsndn asl olaraq btn dvltlr unitar, federativ v konfederativ dvltlr blnr. Bdc sistemi aadak proseslrd mxtlif subyektlr arasnda yaranm mnasibtlri ifad edir: a) btn sviyyli bdclrin v bdcdnknar dvlt fondlarnn glirlrinin formalamas v xrclrin hyata keirilmsi, dvlt v bldiyy borclanmasnn hyata keirilmsi, dvlt v bldiyy borclarnn tnzimlnmsi; b) bdc layihlrinin trtibi, mzakirsi, tsdiqi, icras v icrasna nzart. Azrbaycan Respublikasnn bdc sistemini Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsi, Naxvan MR-nn bdcsi v yerli bdclr tkil edir. 2005-ci ild yerli bdclr 66 rayon, 69 hr, 13 hr rayonlar, 2660 bldiyy bdclrini hat etmidir. Bu bdclr arasnda mnasibtlr, onlarn formalamas, prinsiplri, trtibi, tsdiqi, icras v icrasna nzart Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu il myyn edilir. Azrbaycan Respublikasnn bdc quruculuunun sasn lknin Konstitusiyas v unitar respublika kimi dvlt quruluu il myyn edilir. Azrbaycan Respublikasnn bdc sistemi vahidlik, tamlq, reallq, akarlq v dvlt bdc sistemin daxil olan btn bdclrin mstqilliyi, bdc sistemi sviyylri arasnda glir v xrclrin blgs, bdcnin balansladrlmas, bdc vsaitlrindn smrli v qnatl istifad edilmsi, bdc xrclrinin dnilmsinin mumiliyi v mqsdli xarakter damas prinsiplrin saslanr.
47

Bdc sisteminin vahidliyi bdcnin formalamasnn vahid hquqi bazas il, vahid bdc tsnifat v bdc sndlri formasndan istifad etmkl, bdc prosesinin razladrlm prinsiplri il, vahid sosial-iqtisadi v vergi siyasti il tmin edilir. Tamlq prinsipi o demkdir ki, bdc sisteminin hr bir hlqsind glir v xrclr onlarn hcmind tam ks olunmaldr. Reallq bdc gstricilrinin hqiqiliyini gstrir. Akarlq prinsipi tsdiq edilmi bdclri v onlarn icras haqqnda hesabat v Azrbaycan Respublikasnn Prezidentinin gndriini ktlvi informasiya vasitlrind drc etdirilmsini tlb edir. Bdcnin mstqilliyi glirlrin xsusi mnblrinin v onlarn istifad edilmsi istiqamtlrinin myyn edilmsi hququ il tmin edilir. Glirlrin xsusi mnblrin hr bir bdc sviyysi n qanunla glir mnbyinin thkim edilmsi, tnzimlyici glirdn ayrma, Azrbaycan Respublikasnn subyektlri v yerli znidaretm slahiyytli orqanlar trfindn mstqil olaraq myyn ediln lav mnblr aiddir. Bdc sistemi sviyylri arasnda glir v xrclrin blgs mrkzi icra v yerli idaretm orqanlarna mvafiq glir nvlri v xrclrin hyata keirilmsi n slahiyytlrin (tam v qismn) verilmsidir. Bdcnin balansladrlmas hr bir bdc balansladrlmaldr, yni bdcd nzrd tutulmu xrclrin hcmi bdcnin glirlrinin v bdc ksrinin maliyyldirilmsin srf ediln mblin hcmin uyun olmaldr. Bdc xrclrinin dnilmsinin mumiliyi bdcnin btn xrclrinin mumi glirdn maliyyldirilmsi demkdir. Bdc vsaitlrindn istifadnin nvanl v mqsdli xarakteri bdc vsaitlri konkret mqsdlrin maliyyldirilmsi n konkret nvanlarn srncamlarna verilir. Dvlt bdcsinin trtibi, mzakirsi v icras zaman bu prinsiplr ciddi ml edilmsi zruridir. Dvlt bdcsinin, Naxvan MR-nn bdcsinin v yerli bdclrin trkib hisssi kimi mqsdli bdc fondlar yaradlr. Bu fondlar mstqil mdaxil mnblrin malikdir. Mqsdli bdc fondlar zr daxilolmalar v xrclr bdclrin glir v xrc hisslrind ayrca gstrilmkl mvafiq maliyy mliyyatlar xzindarlq vasitsil hyata keirilir. Mqsdli bdc
48

fondlarnn vsaiti tyinat zr istifad olunmal v onlarn baqa mqsdlr n xrclnmsin yol verilmir. Bu fondlarn hesablarnda ilin sonuna qalan vsait onlarn nvbti ild glirlrin daxil edilir. Mqsdli bdc fondlar mstqil mdaxil mnblrin malik olmayaraq mvafiq bdclrdn ayrmalar hesabna formaladqda, bu fondlar hmin bdclrin xrc hisssind ks etdirilir. lin sonunda fondlarn hesablarnda qalan istifad vsait maliyyldirm mnbyin qaytarlr. Buna misal olaraq Azrbaycan Respublikasnn Sahibkarla Kmk Milli Fondunu gstrmk olar. Yerli (bldiyy) bdclrin glirlri xsusi v tnzimlyici glirlr blnr. Xsusi glirlr mvafiq bdclrin vergi glirlrindn v vergi olmayan glirlrindn ibartdir. Tnzimlyici glirlr is dvlt vergilrindn ayrmalar, mqsdli bdc fondlarndan vsaitlr, yuxar bdclrdn dotasiya, subsidya v subvensiya, qarlql hesablama qaydasnda yuxar bdclrdn daxilolmalar, rsum, ym, dnilr v haqlardan ibartdir.

3. Bdclraras mnasibtlr v bdclrin tnzimlnmsi

Bdc quruculuunda n mrkkb problem mrkz il yerlrin qarlql bdc mnasibtlridir. Azrbaycan Respublikasnn bdc sistemin daxil olan btn sviyyli bdclr bdclraras mnasibtlr rivsind qarlql laqddir. Hr bir bdcnin xrclrinin tmin olunmas n mvafiq glirlri olmaldr. Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin sasn bdclrin glir hisssi xsusi v tnzimlyici vergi glirlrindn, dotasiya v subvensiyadan, kredit resurslarndan ibartdir. Bdclrin xsusi glirlrin aadak qeyri-vergi glirlri aiddir: - dvlt v ya bldiyy mlkiyytind olan mlakn satndan v ya vz edilmsindn glirlr; - Azrbaycan Respublikasnn mvafiq dvlt hakimiyyti, yerli znidretm orqanlar, hminin mvafiq orqanlarn tabeiliyind olan bdc tkilatlarnn gstrdiklri pullu xidmtlrdn glirlr, mlki hquqi, inzibati v cinayt msuliyyti, o cmldn crimlr, msadirlr, kompensasiyalar ttbiq edilmsi nticsind alnan vsaitlr, hminin btn sviyylrd olan dvlt hakimiyyti
49

orqanlarna vurulmu ziyann dnilmsindn alnan vsaitlr v icbari qaydada gtrln mbllr; - Azrbaycan Respublikasnn bdc sisteminin digr sviyyli bdclrindn maliyy yardm v bdc ssudas kimi alnan glirlr; - digr qeyri-vergi glirlri, hminin vzsiz krmlr. Dvlt v bldiyy mlkiyytind olan mlakn satndan alnan vsaitlr tam hcmd mvafiq bdcy krlr. Fiziki v hquqi xslr, beynlxalq tkilatlar v xarici dvltlrin hkumtlri trfindn vzsiz krln vsaitlr bdcnin glirlrin daxil olur. Bdc glirlrin hminin qarlql hesablamalar zr vzsiz krmlr aid edil bilr. Tnzimlyici glirlr bdc sisteminin yuxar hlqsindn aa bdclr thkim edilmi glirlrdn lav onun xrclrinin rtmk n veriln vsaitdir. Tnzimlyici glirlr mvafiq bdclr yuxar bdclr tsdiq edilrkn myyn edilmi faiz ayrmalar sasnda krlr. Bdclrin tnzimlyici glirlrin transfert dnilri d daxildir. Transfertlr dvlt bdcsindn blglrin maliyy problemini hyata keirmk n xsusi fondlardan ayrlan vsaitlrdir. Bellikl, hazrda Azrbaycan Respublikasnn Dvlt bdcsi v yerli bdclrin vergi glirlrinin sas hisssi tnzimlyici glirlr hesabna formalar. Aa bdclrin tarazladrlmas n dotasiya, subvensiya v subsidyalardan geni istifad edilir. Dotasiya dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin v yerli bdclr onlarn glir v xrclrini tnzimlmk mqsdil vzsiz veriln maliyy vsaitidir. Subvensiya mqsdli maliyyldirmnin hyata keirilmsi n dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin v yerli bdclr veriln, lakin hmin mqsd n v ya myyn edilmi mddtd istifad edilmdikd geri qaytarlan maliyy vsaitidir. Subsidya dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin, yerli bdclr v hquqi xslr, yerli bdclrdn bldiyy tkilatlarna qaytarlmaq rti il il rzind myyn mddt veriln maliyy vsaitidir. Btn sviyyli bdclrin xrclri cari v sasl xrclr blnr. Cari xrclr dvlt hakimiyyt orqanlarnn cari faliyytini, aa
50

sviyyli bdclr yardm edilmsini tmin edir. Cari xrclr mk haqq, mk haqqna stlik, pensiya v baqa sosial mavintlr v dnilr, mallar v baqa xidmtlr zr xrclr, faiz zr dnilr, qrantlr, subsidyalar v cari krmlr daxildir. sasl xrclr investisiya v innovasiya faliyytin txsisatlar v geni tkrara istehsalla bal digr xrclr daxildir. Btn sviyyli bdclr tarazladrlmaldr. Bdc ksirli olduqda ilk nvbd cari xrclr maliyyldirilmlidir. Bdcni tarazladrmaq n mvafiq hakimiyyt orqanlar bdc ksirinin son hddini myyn edir. gr bdcnin icras prosesind ksir myyn edilmi son hddn ox olarsa v ya bdc glirlrinin daxilolmalarnn xeyli azalmas ba verrs, qanunvericilikl myyn edilmi qaydada xrclrin ixtisar edilmsi sulu ttbiq edilir. Bdclrin ksirinin rtlmsi dvlt istiqrazlarnn buraxlmas v ya kredit resurslarndan, bdc ssudalarndan istifad edilmsi, dvlt v bldiyy mlaknn satndan daxilolmalar hesabna hyata keirilir. Azrbaycan Respublikasnn icmal bdcsi dvlt bdcsinin, Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsinin, bdc tkilatlarnn bdcdnknar mliyyatlarnn, bdcdnknar dvlt fondlarnn glir v xrclrinin funksional v iqtisadi tsnifata uyun paraqraflar sviyysind icmaldr. 2005-ci ilin aprelin 5-d lk Parlamenti Azrbaycan Respublikasnn Bdc sistemi haqqnda Qanuna dyiiliklr v lavlr haqqnda qanun qbul etdi. Qanuna gr, dvlt bdcsinin trkibind Prezidentin Ehtiyat Fondu yaradld. Bellikl, hazrda dvlt bdcsind iki ehtiyat fondu mvcuddur: Ehtiyat Fondu (5%) v Prezidentin Ehtiyat Fondu (2%).

4. Bdc tsnifat
Bdc quruculuunun mhm trkib hisslrindn biri d bdc tsnifatdr. Azrbaycan Respublikasnn bdc sistemin daxil olan bdclr v bdc tkilatlar, bdcdnknar dvlt fondlar zr maliyy mliyyatlarnn (o cmldn bdc tkilatlarnn bdcdnknar mliyyatlarnn mqayissini tmin etmk mqsdil Azrbaycan Respublikasnda Vahid bdc tsnifat ttbiq edilir. Bdc tsnifat bdc glirlrinin tsnifatndan, bdc xrclrinin funksional, iqtisadi tkilati (inzibati) v s. prinsiplr sasnda trtib olunmu vahid tsnifatdan ibartdir.
51

Azrbaycan Respublikasnn bdc tsnifat Azrbaycan Respublikasnn bdc sisteminin btn sviyyli bdclrinin glir v xrclrinin qrupladrlmas il myyn edilir v onun gstricilrinin mqayis edilmsind istifad olunur. Qrupladrmann ffafl v dqiqliyi bdc tsnifat qarsnda qoyulan n mhm vzifdir. Mxtlif sviyyli bdclrin mstqilliyi raitind tsnifat btn bdc nvlrinin trtibi v icrasna vahid metodoloji baxmdan yanalmasna, bdc gstricilrinin sahlr v razilr zr mqayissin sas verir. Hazrda faliyytd olan Azrbaycan Respublikasnn Vahid bdc tsnifat strukturuna aadaklar daxildir: 1. Azrbaycan Respublikasnn bdc glirlrinin tsnifat; 2. Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin funksional tsnifat; 3. Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin iqtisadi tsnifat; 4. Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin inzibati (tkilati) tsnifat. Azrbaycan Respublikas bdc glirlrinin tsnifat bdc sistemin daxil olan bdc glirlrinin qruplamasdr v mxtlif sviyyli bdclrin glirlrinin formalamas mnbyini myyn edn Azrbaycan Respublikasnn qanunvericilik aktlarna saslanr. Glirlr blmsi onlarn mnblri v alnmas suluna gr konkret glir nvlrini birldirn glir maddlrindn ibartdir. Bdc glirlri 4 kateqoriyadan ibartdir: vergilrdn daxilolmalar (1.1), sosial ayrmalar (1.2), qrantlar (1.3) v digr glirlr (1.4). Bu kateqoriyalardan asl olaraq bdc glirlrinin tsnifat drd sviyydn : blm, yarmblm, madd v yarmmadddn ibartdir. Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin tsnifat bdc sistemin daxil olan bdclrin funksiyalar zr xrclrinin qrupladrlmasndan ibartdir v dvltin sas funksiyalarnn yerin yetirilmsin ynldiln bdc vsaitlrini, o cmldn Azrbaycan Respublikas dvlt hakimiyyti v yerli icra hakimiyyti orqanlarnn qbul etdiklri normativ hquqi aktlarn hyata keirilmsinin maliyyldirilmsini, hakimiyytin digr sviyylrin veriln ayr-ayr dvlt slahiyytlrinin hyata keirilmsinin maliyyldirilmsini znd ks etdirir. Funksional tsnifat blm, kmki blm v paraqraf sviyysind nzrd tutulmaqla birinci rqm blmni, ikinci rqm kmki blmni, nc rqm is paraqraf gstrir.
52

Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin iqtisadi tsnifat iqtisadi mzmununa gr btn sviyyli bdclrin xrclrinin qrupladrlmasdr. Azrbaycan Respublikasnn bdc xrclrinin inzibati (tkilatlar zr) tsnifat dvlt bdcsindn birbaa bdc vsaitlrinin ba srncamlar zr bldrlmsini ks etdirn xrclrin qrupladrlmasdr. Azrbaycan Respublikasnn yerli znidaretm orqanlarnn bdclrinin tsnifat ayrca qrupladrlr, mvafiq bdclrin xrclrindn alclar myyn edilir v bdc vsaitlrinin bldrlmsi birbaa hyata keirilir.

5. Dvlt bdcsinin glirlri, onun trkibi v quruluu

Bdcnin glirlri dedikd, Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olaraq vzi dnilmdn v qaytarlmamaq rti il dvlt hakimiyyti v yerli znidaretm orqanlarnn srncamna daxil olan pul vsaiti baa dlr. Dvlt bdcsinin glirlri dvltin maliyy bazasn tkil edir. Bdcnin glirlri dvltin pul vsaiti fondunun formalamas prosesind dvltl mssis, tkilat v hali arasnda ml gln iqtisadi mnasibtlri ifad edir. qtisadi tsnifata uyun olaraq dvlt bdcsinin glirlri 4 qrupa ayrlr: vergilrdn daxilolmalar, qeyri-vergi glirlri, sasl dnilr v vzsiz alnan vsaitlr (transfertlr). Azrbaycan Respublikasnda dvlt bdcsinin sas glirlrini vergi v rsumlar tkil edir. Vergilrin mahiyyti v funksiyalar haqqnda qsa mlumat vermk... Gmrk rsumlar Azrbaycan Respublikasnn gmrk orqanlar trfindn Respublikann gmrk razisin mallarn idxal v ixrac zaman alnan dnilrdir. Gmrk rsumlar sas funksiya yerin yetirir: 1. Fiskal funksiya. Dvlt bdcsinin glirlrini tmin etmk (bu hm idxal, hm d ixrac rsumlarna aiddir); 2. Proteksionist (mdafi) funksiyas. Yerli istehsallar arzuolunmaz xarici rqabtdn qorumaq (idxal rsumu n xarakterikdir) ;
53

3. Balansladrma funksiyas. Daxili qiymti bu v ya digr sbb zndn dnya qiymtlrindn aa olan mallarn arzuolunmaz ixracnn qarsnn alnmas n ttbiq edilir (ixrac rsumuna aiddir). Gmrk rsumlarn mxtlif lamtlrin gr tsnifldirmk olar: - clbetm xarakterin gr: a) idxal rsumlar; b) ixrac rsumlar; c) tranzit gmrk rsumlar (mvcud lknin razisind tranzit qaydasnda mallarn keirilmsin qoyulur); - ttbiq edilm xsusiyytlrin gr: xsusi nv rsumlar ttbiq edilir ki, buraya: a) antidempinq; b) xsusi rsumlar; c) kompensasiya rsumlar; - faliyyt mddtin gr: a) mvqqti rsumlar; b) mvsmi rsumlar. Xarici mallarn daxili bazara daxil olmas nticsind gmrk orqanlar trfindn idxal gmrk rsumlar alnr. dxal gmrk rsumlarnn drclri Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti trfindn tyin edilir. Azrbaycan Respublikasnn lverili ticart rejimi ttbiq etdiyi lklrin mallar n idxal gmrk rsumlar drclrinin son hddi Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi trfindn myyn olunur. xracn inkiafna rait yaratmaq mqsdil ixrac gmrk rsumlar mhdud mal qruplarna ttbiq edilir. Bir qayda olaraq, ixrac rsumlar incsnt srlrinin v ya qdim yalarn lkdn aparlmas zaman geni ttbiq olunur. xrac gmrk rsumlarnn drclri v onlarn ttbiq olunduu mallarn siyahs Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti trfindn myyn olunur. Azrbaycan Respublikasnn lverili ticart rejimi ttbiq etdiyi lklrin mallar n ixrac gmrk rsumlar drclrinin son hddi Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi trfindn tyin olunur. Tranzit gmrk rsumlar gmrk tarifi sasnda lkdn mallarn keirilmsi zaman ttbiq olunur. Xsusi rsumlar aadak hallarda ttbiq edilir: - mallar Azrbaycan Respublikas razisin bu qbildn olan mallarn yerli istehsallarna ziyan vuran v ya ziyan vura bilck hcmd gtirildiyi hallarda mdafi tdbiri kimi; - digr dvltlrin v onlarn ittifaqlarnn Azrbaycan dvltinin mnafeyin toxunan ayrsekilik v digr hrktlrin cavab tdbiri kimi.
54

Antidempinq rsumlar idxal olunan mallarn qiymti Azrbaycan Respublikas gmrk razisin gtirildiyi anda ixrac olunduu lkdki real dyrindn xeyli aa olduqda v bel bir idxal bu qbildn olan mallarn yerli istehsallarna ziyan vurduqda v ya bu hal istisna edilmdikd, Azrbaycan respublikasnda bu mallarn istehsalnn tkilin v genilndirilmsin maneilik trdildikd ttbiq edilir. Kompensasiya rsumlar Azrbaycan Respublikasnn gmrk razisin gtiriln mallarn istehsal v ya ixrac zaman birbaa v dolay subsidyalardan istifad olunduqda v bel bir idxal bu qbildn olan mallarn yerli istehsallarna ziyan vurduqda v ya bu hal istisna edilmdikd, Azrbaycan Respublikasnda bu mallarn istehsalnn tkilinin genilndirilmsin maneilik trtdikd ttbiq edilir. Mallarn ixracn v idxaln operativ tnzimlmk n bzi mallara mvsmi rsumlar ttbiq oluna bilr. Bu halda gmrk tarifind nzrd tutulmu gmrk rsumlar drclri ttbiq olunmur. Mvsmi rsumlarn qvvd olduu mddt ild 6 aydan ox ola bilmz. Bir qayda olaraq gmrk rsumunun hcmi maln gmrk dyrindn v gmrk tarifindn asldr. Maln gmrk dyrinin myyn edilmsi (gmrk qiymtlndirilmsi) sistemi gmrk qiymtlndirilmsinin beynlxalq tcrbd qbul edilmi mumi prinsiplrin saslanan gmrk razisin gtiriln v bu razidn xarlan mallara amil edilir. Hmin mallarn gmrk qiymtlndirilmsi sisteminin ttbiq qaydas AR-nn Nazirlr Kabineti trfindn myyn olunur. Gmrk dyri mallar Azrbaycan Respublikasnn gmrk srhdindn keirilrkn deklarant trfindn gmrk orqanna byan edilir. Deklarant trfindn byan edilmi gmrk dyri v onun myyn edilmsi il bal mlumatlar dqiq, kmiyyti tyin oluna biln v sndlrl tsdiq edilmi mlumatlara saslanmaldr. Gmrk tarifi gmrk srhdindn keiriln mallara ttbiq ediln v xarici iqtisadi faliyytin mt nomenklaturasna uyun olaraq sistemldirilmi gmrk rsumu drclrinin mcmusudur. Gmrk tarifi mhsulun kodunun qsa olaraq adn, gmrk rsumu v rsum drclri il ttbiqi vahidini znd ks etdirir. Gmrk vergisin clbetmnin subyekti (vergi dyicisi) deklarant adlanr. O, mtnin sahibi, mtni gtirn, gmrk brokeri ola bilr.
55

Gmrk rsumu tutulmasnn obyekti gmrk dyri, gmrk srhdindn keiriln mtlrin miqdar v ya eyni vaxtda hr ikisi ola bilr. Azrbaycan Respublikasnda gmrk rsumunun drcsini ARnn hkumti myyn edir. Gmrk rsumlar - mtlrin gmrk srhdindn keirilmsin aid olan vergidir, gmrk ymlar mallarn mvafiq sndldirilmsin gr dnilir. Onlar vergi deklarasiyasnn qbul edilmsindk v ya birlikd dnilir. nkiaf etmi lklrd gmrk rsumlarnn fiskal hmiyyti getdikc azalr. Bel ki, gr XIX srin axrlarnda AB-da bdcy btn daxilolmalarn 50%-i idxal rsumlarnn hesabna trlrds, hal-hazrda bu 1,5%-dn artq deyildir. Birdflik rsum bazarlarda, yarmarkalarda v xsusi olaraq sat n ayrlm yerlrd mallarn, mmulatlarn v knd tsrrfat mhsullarnn satn hyata keirmk n alnr. Birdflik rsumun dyicilri mallarn, mmulatlarn v knd tsrrfat mhsullarnn satn hyata keirn fiziki xslrdir. Dvlt rsumlar. Dvlt rsumu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 2001-ci il 4 dekabr tarixli qanuna sasn dvlt rsumu qanunla myyn edilmi hallarda v qaydada dvlt orqanlarnn mssis, tkilat v fiziki xslr gstrdiklri xidmtlr v hquqi hrktlr gr dvlt bdcsin dniln mcburi dnidir. Azrbaycan Respublikasnn vahid bdc tsnifatna sasn bdcnin qeyri-vergi glirlrin mlkiyytdn glirlr, mal v xidmtlrin satndan daxilolmalar, crim v sanksiyalar zr daxilolmalar v knll krmlr daxildir. Mlkiyytdn glirlr dvltin mlkiyyti il bal olan vergi olmayan glirlrdir. Bu glirlr faizlrdn, dividentlrdn, dvlt mlkiyytind olan mssislrin mnftindn ayrmalardan, pul-ey lotereyalar zr daxilolmalardan v icar haqqndan ibartdir. Mal v xidmtlrin satndan daxilolmalara dvlt mxsus olan maddi v qeyri-maddi aktivlrin sat v ya onlarn zlldirilmsindn daxilolmalar, bdc tkilatlarnn dnili xidmtindn daxilolmalar v inzibati tdiyylr aiddir. Crim v sanksiyalar zr daxilolmalara cinayt v inzibati qaydada hquq pozuntularna gr, torpaq qanunvericiliyin uyun olaraq tutulan crim v sanksiyalar aid edilir. Yol hrkti qaydalarnn pozulmasna gr crimlr, sanksiyalar v sair daxilolmalar bu qrupa
56

daxildir. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gr ttbiq olunan crim v sanksiyalar tsnifatda hmin nv vergiy aid kateqoriyada z ksini tapr. Knll krmlr (qrantlardan baqa) beynlxalq tkilatlar v dvlt idaretm orqanlar istisna olmaqla, digr hquqi v fiziki xslr, mxtlif qeyri-dvlt fondlar v digr mnblr trfindn balanlm v knll krlm vsaitlr aid edilir. Bdc glirlri xsusi v tnzimlyici glirlr ayrlr. Bdclrin xsusi glirlri AR-nn qanunvericiliyil mvafiq bdclr thkim edilmi glir nvlridir. Bdclrin xsusi glirlrin aiddir: (a) AR-nn qanunvericiliyi il mvafiq bdclr v bdcdnknar dvlt fondlarna thkim edilmi vergi glirlri; (b) qeyri-vergi glirlri; (c) vzsiz krmlr. Maliyy yardmlar mvafiq bdclrin v bdcdnknar dvlt fondlarnn xsusi glirlrin daxil deyildir. Bdclrin tnzimlyici glirlrin - nvbti bdc ilin v habel uzun mddtli saslarla (adtn 3 ildn az olmayan mddt) muxtar respublika v yerli bdclr normativ ayrmalar (faizl) myyn edilmi dvlt vergilri v digr dnilr aiddir. Ayrma normativlri qanunla myyn edilir.

6. Bdc xrclri v onlarn tsnifat

Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanununda deyildiyi kimi bdc xrclri dvltin v yerli znidaretm orqanlarnn vzif v funksiyalarnn yerin yetirilmsin ynldiln pul vsaitidir. Bdc xrclri myyn lamtlrin gr tsnifldirilir. Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsinin xrclri aadak kimi tsnifldirilir: - tkrar istehsal prosesind roluna gr - maddi istehsal sahsinin maliyyldirilmsi v qeyri-istehsal sferasnn saxlanmas il laqdar olan xrclr; - funksional tyinatna gr - xalq tsrrfatnn, sosial-mdni tdbirlrin, lknin mdafisinin maliyyldirilmsi, idaretm
57

aparatnn saxlanmas, hquq-mhafiz faliyyti v thlksizliyin tmin edilmsi, sasl tdqiqat, elmi-texniki trqqiy kmk v dvlt borclarna xidmt zr xrclr. Bu xrclrin hr bir qrupu inzibati lamtlr gr blnr. qtisadi mzmunundan asl olaraq bdc xrclri cari v sasl xrclr blnr. Bdcnin cari xrclri. Bdc xrclrinin sas hisssini cari xrclr tkil edir. Cari bdc xrclri dvlt hakimiyyti orqanlarnn, yerli znidaretm orqanlarnn, bdc idarlrinin cari faliyytini tmin etmk, habel baqa bdclr v iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlrin dotasiya, subsidiya v subvensiya, qrantlar formasnda yardm etmk v s. n nzrd tutulur. Cari xrclr mallarn (ilrin v xidmtlrin) satn alnmas, mk haqq, mk haqqna stlik, Dvlt Sosial Mdafi fonduna ayrmalar, daxili v xarici dvlt borclar zr dnilr v sasl xrclr aid edilmyn digr bdc xrclri daxildir. Bdcnin sasl xrclri innovasiya v investisiya faliyytinin maliyyldirilmsin ynldilir. Bu xrclr aadaklar daxildir: - investisiya proqramna sasn faliyytd olan v ya yeni yaradlan strukturlara investisiya xrclri; - hquqi xslr investisiya mqsdlri n bdc krediti klind veriln vsaitlr; - sasl (brpa) tmir ilri v geni tkrar istehsalla bal digr xrclr; - Azrbaycan Respublikasnn v bldiyy qurumlarnn mlkiyyti olan mlakn yaradlmas v inkiaf il laqdar xrclr; - Azrbaycan Respublikas bdc xrclrinin iqtisadi tsnifatna uyun olaraq sasl xrclr daxil olan digr xrclr. Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdc sisteminin btn hlqlrinin xrc hisssind icra hakimiyyti orqanlarnn v yerli znidaretm orqanlarnn ehtiyat fondu yaradlr. Dvlt bdcsind ehtiyat fondunun hcmi nvbti bdc ilinin glirlrinin 5%-dn artq olmamaldr. Ehtiyat fondunun vsaiti bdcd nzrd tutulmayan xrclrin maliyyldirmsin v fvqlad hallar n istifad edilir. Ehtiyat fondunun vsaitindn istifad qaydalar mvafiq icra hakimiyyti orqan v bldiyylr trfindn tsdiq edilir. Dvlt bdcsind nvbti maliyy ili n Azrbaycan Respublikasnn Prezidentinin Ehtiyat Fondunun yaradlmas nzrd
58

tutulur. Fondun hcmi tsdiq edilmi dvlt bdcsi xrclrinin 1%-dn artq olmamaldr. Bdc xrclrinin funksional tsnifatnn mhm hmiyyti vardr. Bu halda bdc xrclri aadak kimi tsnif edilir: 1. mumi dvlt xidmti xrclri. 2. Mdafi xrclri. 3. Mhkm hakimiyyti, hquq-mhafiz, thlksizlik orqanlarnn v prokurorluun saxlanmas xrclri. 4. Thsil xrclri. 5. Shiyy xrclri. 6. Sosial mdafi v sosial tminat xrclri. 7. Mdniyyt, incsnt, ktlvi informasiya, bdn trbiysi v din sahsind faliyyt xrclri. 8. Mnzil-kommunal tsrrfat xrclri. 9. Knd tsrrfat, me v balqlq tsrrfat xrclri. 10. Snaye v tikinti xrclri. 11. Nqliyyat v rabit xrclri. 12. qtisadi faliyytl bal digr xrclr. 13. sas blmy aid edilmyn xrclr. 14. Dvlt borcuna v hdliyin xidmt edilmsi il bal xrclr. Xrclrin razi zr tsnifldirilmsi Azrbaycan Respublikasnda dvlt idaretm sviyysin uyun olaraq bdc xrclri dvlt bdcsi xrclrin, Naxvan MR-s bdc xrclrin v yerli bdc xrclrin blnr. Bdc xrclri bdcdn maliyyldirm vasitsil hyata keirilir. Bdc maliyyldirmsi myyn prinsiplr saslanr. Bdc maliyyldirmsi prinsiplri- bdc maliyyldirilmsinin smrli tkilind hmiyytli rol oynayr. Bu prinsiplr aadaklar aiddir: 1) minimum msrflrl maksimum smr ld etmk; 2) bdc vsaitinin istifadsinin mqsdli xarakteri; 3) bdcdn vvl buraxlm txsisatn istifadsini nzr almaqla istehsal v digr gstricilrin yerin yetirilmsi mqabilind verilmsi; 4) bdc vsaitinin qaytarlmamazl; 5) bdc txsisatnn dnisiz olmas; Bdcdn maliyyldirmnin forma v metodlar. Bdc txsisat tcrbsind bdc maliyyldirilmsinin iki metodundan istifad edilir:
59

 netto bdc sistemi zr maliyyldirm. Pul vsaitinin tqdim edilmsinin bu sulu onunla xarakteriz edilir ki, bdc txsisat tsdiq edilmi bdcd nzrd tutulmu msrflr ayrlr. brutto bdc sistemi zr maliyyldirm. Bu sistem tamamil bdc maliyyldirilmsind olan mssis v tkilatlar n ttbiq edilir. Bu halda bdc txsisat btn xrclr, yni istr cari v istrs d bdc tkilatnn faliyytinin genilndirilmsil laqdar mqsdlr ayrlr. Bdc vsaitinin verilmsi aadak formalarda hyata keirilir: bdc idarlrinin saxlanmas xrclri; dvlt v bldiyy sazilri zr fiziki v hquqi xslrin istehsal etdiklri mhsullarn, yerin yetirdiklri i v xidmtlrin dnilmsin xrclr; haliy dnilr, yni Azrbaycan Respublikasnn v Naxvan MR - nn qanunvericiliyi v yerli znidaretm orqanlarnn hquqi aktlar il myyn ediln mcburi dnilrin verilmsi xrclri; dvlt hakimiyyti orqanlarnn qbul etdiklri qrarlar asasnda bdc xrclrinin artrlmasna v ya bdc glirlrinin azalmasna gtirib xaran lav xrclrin kompensasiya edilmsi n txsisatlar; hquqi xslr bdc kreditlri (vergi kreditlri, vergilrin, dnilrin v digr hdliklrin dnilmsi zr mddtin uzadlmas v mhlt verilmsi d daxil olamaqla); faliyytd olan v yeni yaradlan hquqi xslrin nizamnam kapitalna investisiyalar; Azrbaycan Respublikasnn bdc sisteminin mxtlif sviyyli bdclrin, bdcdnknar dvlt fondlarna veriln bdc ssudalar, subsidiyalar, dotasiyalar v subvensiyalar; xarici lklr kreditlr; borc hdliklri, o cmldn dvlt borclarnn dnilmsi v onlara xidmt gstrilmsi il bal vsaitlr. Bdc krediti- bdc xrclrinin maliyyldirilmsiformas olub, hquqi xslr qaytarlmaq v haqq dnilmk rti il veriln bdc vsaitidir. haliy transfertlr - haliy zruri dnilrin: pensiya , tqad, mavint, kompensasiya v AR-nn qanunvericiliyi v onun subyektlrinin, yerli znidaretm orqanlarnn hquqi aktlar il myyn edilmi digr sosial dnilr n veriln bdc vsaitidir. Bdc ssudalar - dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin, yerli bdclr v hquqi xslr, yerli
60

bdclrdn bldiyy tkilatlarna qaytarlmaq rti il il rzind myym mddt veriln maliyy vsaiti; Dotasiya - dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin v yerli bdclr onlarn glir v xrclrini tnzimlmk mqsdil vzsiz veriln maliyy vsaiti; Qrant daxili v xarici mnblr hesabna vzsiz veriln mqsdli maliyy yardm; Subvensiya mqsdli maliyyldirmnin hyata keirilmsi n dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin v yerli bdclr veriln, lakin hmin mqsd n v ya myyn edilmi mddtd istifad edilmdikd geri qaytarlan maliyy vsaiti; Subsidiya - dvlt bdcsindn Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsin, yerli bdclr v hquqi xslr vzsiz veriln maliyy vsaiti; Mqsdli bdc fondlar - dvlt bdcsi, Naxvan Muxtar Respublikasnn bdcsi v yerli bdclrin trkibind konkret tdbirlrin hyata keirilmsi n formalaan v istifad ediln pul vsaiti.

7. Bdc ksri v onun maliyyldirilmsi

Bdcnin icras onun xrclrinin glirlr hesabna tam dnilmsini nzrd tutur. Bdc glirlrinin onun xrclrdn artq olmas bdc profisiti adlanr. Bdc qanunvericiliyin sasn btn sviyyli bdclr profisitsiz trtib edilmlidir. gr bdcnin trtibi v tsdiqi prosesind glirlrin xrclrdn artql akar edilrs, bdc tsdiq olunanadk profisitin aadak ardcllqla ixtisar edilmsi hyata keirilmlidir: 1) dvlt v bldiyy mlkiyytinin satndan glirlrin clb edilmsi ixtisar edimli; 2) dvlt ehtiyatlarnn satndan glirlrin clb edilmsi ixtisar edimli; 3) bdc vsaitlrinin borc hdliklrinin lav dnilmsin ynldilmsin yenidn baxlmal;
61

4) bdcnin xrclrini, o cmldn glirlrin bir hisssini digr sviyyli bdclr verilmsi hesabna artrlmal. gr bu tdbirlri hanssa sbb zndn hyata keirmk mqsduyun deyils, vergi qanunvericiliyind dyiiklik v lavlr etmkl bdcnin vergi glirlrini azaltmaq lazmdr. Daha mrkkb vziyyt v iqtisadi tcrbd daha tez-tez rast glinn problem bdcnin defisitliyidir, yni bdcnin xrclrinin onun glirlrindn artq olmasdr. Btn vergi v qeyri-vergi glirlrinin xeyli artmasna baxmayaraq Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsi 1991-2005-ci illrd ksrl icra edilmidir. Bdc ksrinin aradan qaldrlmas perspektivi vardrsa v o, DM-un 3%-dn artq deyils, onda ona mvqqti hal kimi baxlr. gr bdc ksiri bdc glirlrinin 10%-dk tkil edirs, bu yol veriln ksir hesab edilir. Lakin o, glirlrin 20%-dn oxdursa, onda bu kritik hal kimi qiymtlndirilir. Bdc ksrinin hcmin nzart etmk mqsdil onun hddi myyn edilir. Bel ki, Azrbaycan Respublikasnn Bdc sistemi haqqnda qanununda gstrildiyi kimi yerli bdclrin cari xrclri mvafiq bdcnin glirlrinin hcmindn, Dvlt bdcsinin ksrinin hcmi is bdc investisiyasnn v Azrbaycan Respublikasnn dvlt borcuna xidmt xrclrinin hcmindn ox olmamaldr. Yerli bdcnin ksirinin hcmi digr sviyyli bdclrdn yardm nzr almadan onun glirlrinin hcminin 3%-dn artq olmamaldr. Dvlt bdcsinin ksiri lknin makroiqtisadi inkiaf durumunu, o cmldn dvlt maliyy sistemini v dvlt bdcsinin vziyytini xarakteriz edn balca gstricilrindn biridir. Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanununa gr dvlt bdcsinin ksirinin mbli nvbti bdc ili zr dvlt bdcsi haqqnda qanunla myyn edilir. Bdc ksirinin maliyyldirilmsi mnblrindn daxil olmalar yalnz investisiya xrclrinin maliyyldirilmsin ynldil bilr v bldiyy borclarna xidmt edilmsi v dnilmsi xrclrinin maliyyldirilmsi n istifad edil bilmz. Dvlt bdcsinin ksirinin maliyyldirilmsi mnblri qanunvericilik orqan trfindn clb edilmi vsaitlrin sas nvlri zr bdc haqqnda qanunda tsdiq edilir. Bdc ksirinin maliyyldirilmsi dvlt krediti v digr mnblr hesabna hyata keirilir.
62

nflyasiyaya rait yaratd n Dvlt bdcsi ksirinin maliyyldirilmsind pulun emissiyasndan istifad edilmsi nzrd tutulmamd. Yerli bdclrin ksirinin maliyyldirilmsinin daxili mnbyi aadak formalarda ola bilr: a) bldiyy qurumlar trfindn buraxlan istiqrazlar; b) kredit tkilatlarndan alnm kreditlr. Hr bir bdc sviyysind qanunvericilikl bdc ksirinin maliyyldirilmsinin z mnblri myyn edilir. Dnya tcrbsind dvlt bdcsinin ksiri aadak daxili v xarici mnblr hesabna maliyyldirilir. Daxili mnblr daxili v ya xarici maliyy bazarlarnda yerldirilmi dvlt qiymtli kazlar, dvlt mlaknn zlldirilmsindn daxil olan vsaitlr, lknin mrkzi bank trfindn veriln birbaa kreditlr v s. aiddir. Xarici mnblr birbaa xarici kreditlr, xsusil beynlxalq maliyy institutlarnn birbaa kreditlri daxildir.

8. Yerli bdclr
Yerli bdclr bldiyy qurumlarnn, (inzibati rayonlarn, hrlrin, qsblrin, kndlrin) bdcsidir. Bldiyy qurumlarnn bdcsi onlarn pul vsaitlrinin ml glmsi v istifad edilmsi formasdr. Bu konkret bldiyynin real mqsdlrini v onun qarsnda duran vziflri ks etdirn ciddi maliyy sndidir. Azrbaycan Respublikasnda 2018 yerli bdc (o cmldn 66 rayon, 69 hr, 13 hr rayonlar 235 qsb v 1635 knd bdclri) vardr. Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa (2 iyul 2002-ci il) sasn yerli bdc bldiyy statusuna uyun olaraq znidaretm prinsiplrini realladrmaq, bldiyylrin Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas v qanunlar il myynldirilmi slahiyytlrini hyata keirmk n formalaan v istifad olunan maliyy vsaitidir. Baqa szl bldiyy bdcsi ayrca bldiyy qurumunun mrkzldirilmi maliyy resurslar fondudur. Hmin vsaitl bldiyylr yerli znidaretmnin tmin edilmsi il laqdar olan vzif v funksiyalar hyata keirir. Yerli bdclr (bldiyy bdclri) Azrbaycan Respublikasnn bdc sisteminin trkib hisssidir, lakin dvlt bdcsinin trkibin daxil deyil, mstqildir.
63

Yerli bdclrin iqtisadi v sosial inkiafda rolu aadaklarla xarakteriz edilir: Birincisi, maliyy resurslarnn yerli bdclrd cmlnmsi yerli hakimiyyt orqanlarna z vziflrini yerin yetirmk n maliyy bazasna malik olmaq imkan verir. kincisi, yerli bdclrin formalamas bldiyylr sosial-iqtisadi inkiafda v vsaitlrin xrclnmsind tam maliyy-tsrrfat mstqilliyi hyata keirmy imkan verir. Yerli bdclr bldiyy hakimiyyti orqanlarna thsil, shiyy xidmti v mdniyyt mssislrinin, mnzil fondunun v yol tsrrfatnn plana uyun inkiafn tmin etmy rait yaradr. ncs, yerli bdclrin kmyil rayonlarn iqtisadi v sosial inkiafnn tarazladrlmas hyata keirilir. Bu mqsdl bldiyylr knd, hr v rayonlarn abadladrlmas, yol tsrrfatnn inkiaf, tarixi-mdni abidlrin brpas zr regional proqramlar hyata keirir. Burada zruri hallarda bdclraras mnasibtlrdn istifad edilir. Drdncs, bldiyy orqanlar srncamlarnda olan maliyy resurslar hesabna qeyri-istehsal sahlrind (mktb, xstxana v s.) bldiyy xidmti gstrilmsin maliyy msrflri zr normativlri artra v ya azalda bilr. Beincisi, bldiyylr yerli bdclr vasitsil sasl v cari msrflrin maliyyldirilmsinin optimal nisbtlrin v mk resurslarndan smrli istifad edilmsinin stimulladrlmasna, yni yerli istehsal sahlrinin inkiafna tsir gstrir. Yerli bdclrin formalamas, tsdiqi v icras yerli znidaretm orqanlar trfindn hyata keirilir. Yerli bdcnin trtibi v icras bdc sisteminin qanunvericilikl myyn edilmi mumi prinsiplri v bdc tsnifatna uyun olaraq hyata keirilir. Yerli bdclrin layihsi bldiyy razisind faliyyt gstrn bldiyy mssislrinin v digr hquqi xslrin, habel fiziki xslrin tsrrfat faliyytinin qiymtlndirilmsi, sosial-iqtisadi proqnozlar v mqsdli proqramlar sasnda formalar. Dvlt bdcsindn dotasiya nzrd tutulmu bldiyylr yerli bdc layihsini mvafiq sndlr v mlumatlarla birlikd may aynn 1-dk mvafiq icra hakimiyyti orqanna (AR-nn Maliyy Nazirliyin) tqdim etmlidir. Yerli bdclrin yerin yetirilmsin bldiyylr nzart edir. Yerli bdcnin yerin yetirilmsin xidmt gstrmk v ii smrli
64

tkil etmk n bldiyylr Dvlt Xzindarlnn razi (rayon) orqanlar il mqavillr balaya, yaxud da yerli bdcnin vsaitlri hesabna bldiyy xzindarl yarada bilr. Bellikl, yerli bdclrin formalamasn, tsdiqini v istifad olunmasn, yerli bdclrin icrasna nzarti bldiyylr mstqil hyata keirir. Yerli bdclrin mstqilliyi z mdaxil mnblrinin v bldiyynin yerli bdc vsaitin srncam vermk bard mstsna hququnun olmas il tmin edilir. Qanunvericilikd nzrd tutulmu hallar istisna olmaqla qanunvericilik v icra hakimiyyti orqanlarnn bldiyylrin bdc faliyytin mdaxilsin yol verilmir. Bldiyylr maliyy ilinin sonuna yerli bdcd ml glmi srbst vsait qalqlarna mstqil srncam verirlr. Yerli sosial-iqtisadi inkiaf proqramlarn yerli bdclrin vsaiti hesabna maliyyldirmk mmkn olmadqda, dvlt bdcsindn dotasiya v subvensiya ayrlr.Qanunvericilik v icra hakimiyyti orqanlar bldiyylr lav slahiyytlr hval etdikd, onlar bu slahiyytlrin hyata keirilmsi n zruri maliyy vsaiti il tmin olunur. cra hakimiyyti orqanlarnn qbul etdiklri qrarlar nticsind yerli bdclrin glirlrinin azalmas v ya xrclrinin artmas ba verdikd, uyun azalma v ya artma mbllri bu qrarlar qbul edn orqanlar trfindn kompensasiya olunur.Yerli bdclrin formalamas v istifadsi mstqillik, dvlt maliyy yardm, maliyy resurslarnn formalamas v istifadsinin akarl prinsipin saslanr. 2006-c ild yerli bdclrin glirlri 216,7 milyon manat (DMun 1,4%), xrclri is 572,1 milyon manat (DM-un 3,9%) nzrd tutulmu, yerli glir v xrclri tnzimlmk n mrkzldirilmi xrclrdn 355,4 milyon manat vsait ayrlmas proqnozladrlmdr. Lakin bunlarla yana Azrbaycan Respublikasnn mumi bdc sistemind yerli bdclrin xsusi kisi xarici dvltlrl mqayisd xeyli aadr. Bel ki, yerli znidaretm orqanlarnn bdc xrclri mcmu bdc xrclrinin AB-da 22%-, Fransada 17%-, Byk Britaniyada 22%-, Danimarkada 44%-, Norved 31%- brabr olduu halda, Azrbaycan Respublikasnda 19,3%-ni tkil edir. Yerli bdclrin icras prosesind bldiyylr bdcnin dqiqldirilmsi bard qrar ver v dvlt bdcsindn alnm mqsdli vsait istisna olmaqla, mdaxil v mxaric maddlrind bdc tsnifat zr tsdiq edilmi txsisat hddind dyiiklik apara bilrlr.
65

Yerli bdcnin icras zaman qbul edilmi hdliklr zr mliyyatlar bdc ilinin sonunda baa atr v istifad olunmayan vsait bldiyylrin srncamnda qalr. Yerli bdclrin icras prosesind mdaxil mnblri zr daxil olan vsait azalarsa v bu bdc ksirinin son hddinin amasna sbb olarsa, mdafi olunan xrc maddlri istisna olmaqla, digr xrclr sekvestr ttbiq edilir. Bldiyylr maliyy mliyyatlar apararkn btn maliyy qaydalarna riayt edilmsin v maliyy vsaitindn tyinat zr istifad olunmasna gr msuliyyt dayrlar. Yerli bdcnin icras haqqnda illik hesabat bldiyylrin nizamnamsind myyn edilmi qaydada tsdiq edilir v bu bard bldiyynin razisind yaayan haliy mlumat verilir. Yerli bdclrin glirlri - Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olaraq vzsiz olaraq yerli znidaretm orqanlarnn srncamna daxil olan pul vsaitlridir. Yerli bdclrin glirlri aadak mnblr hesabna formalar: - yerli vergilr v digr dnilr (habel hmin vergi v dnilr gr hesablanm faiz sanksiyalar), o cmldn bldiyylrin z razisind hasil ediln tbii ehtiyatlarn istifadsindn haqq; - bldiyy mlaknn zlldirilmsindn, icary verilmsindn daxil olmalar; - yerli pul-ey lotoreyalarnn keirilmsindn, habel dvlt v bldiyy qiymtli kazlarndan ld olunan vsait; - kurort, mehmanxana, avtomobil dayanaca v s. ld olunan glirlr; - bldiyy razisind reklamn yerldirilmsi v yaymndan alnan haqq; - dvlt bdcsindn veriln dotasiya, subvensiya, transfert dnilri, habel dvlt hmiyytli tdbirlrin v dvlt orqanlarnn qrarlar nticsind yaranan xrclrin dnilmsi n maliyy vsaiti; - fiziki v hquqi xslrin, beynlxalq tkilatlarn v fondlarn maliyy yardmlar v qrantlar; - mvcud qanuna v bldiyylrin qrarna uyun olaraq yerli bdclr keiriln crimlr v sair daxilolmalar; - bldiyylrin faliyytindn ld ediln digr glirlr. Yerli bdclrin glirlrinin sas hisssi yerli vergilr hesabna formalar. Azrbaycan Respublikasnn Vergi Mcllsin v digr qanunlara uyun olaraq yerli vergilr aadaklar aiddir:
66

- fiziki xslrdn torpaq vergisi; - fiziki xslrdn mlak vergisi; - yerli hmiyytli tikinti materiallar zr mdn vergisi; - bldiyy mlkiyytind olan mssis v tkilatlardan mnft vergisi. Bldiyy vergilrinin tutulmas v bdcy krlmsini bldiyy orqanlar hyata keirirlr. Vergi dyicilrinin hquq v vziflri Azrbaycan Respublikasnn vergi qanunvericiliyi il tnzimlnir. Bldiyylrin qrarlar sasnda bldiyy bdclrinin imkanndan asl olaraq vergi dyicilrin vergi drclrinin aa salnmas, dniin dayandrlmas istiqamtind myyn gztlr edil bilr. Yerli bdclr daxil olan vergi v dnilrin hcmi olduqca czidir v onlar yerli bdclrin glirlrin mumi mblinin 30-35%dn ox deyildir. Yerli vergi v dnilrin hesablanmas, dnilmsi v gztlrin verilmsi qaydas, habel onlarn drclrinin yuxar hddi qanunla, onlarn ttbiqi qaydalar is bldiyylrin qrar il myyn edilir. Qanunvericilikd nzrd tutulmu qaydada bldiyylr yerli hmiyytli tdbirlrin maliyyldirilmsi n knll birdflik dnilr bard qrarlar qbul ed bilrlr. Knll birdflik dnilr yalnz mqsdli tyinat zr istifad olunur. lknin ksr rayon v hrlrind yerli vergi v dnilr yerli bdclrin glirlrinin xsusi mnblri onlarn xrclrinin trlmsini tmin etmir. Bu da yerli znidaretm orqanlarnn vziflrinin yerin yetirilmsini tinldirir v yerli bdclrin glirlrinin tnzimlnmsini tlb edin. Yerli bdclri balansladrmaq mqsdi il qaytarlmamaq saslarla yuxar bdcdn aa bdcy pul formasnda birbaa maliyy yardm gstrilir. Yerli bdclrin xrclri yerli znidarnin vzif v funksiyalarnn maliyy tminatna ynldiln pul vsaitidir. Yerli bdclrin xrclrinin hcmi v istiqamtlri bdc tsnifatna uyun olaraq bldiyylr trfindn myynldirilir. Yerli bdclrin xrclri yerli hmiyytli msllrin hlli il, inzibati rayonlarn v hrlrin iqtisadiyyatnn v sosial sferann idar edilmsi v inkiaf il laqdar xrclrin maliyyldirilmsini znd ks etdirir. Yerli bdclrin xrclri aadak istiqamtlr ynldilir:
67

- yerli znidaretm orqanlarnn saxlanmasna; bldiyy mlkiyytinin formalamas, inkiaf v saxlanlmasna; - qeyri-istehsal sahlrinin (thsil, shiyy, mdniyyt v ktlvi informasiya, bdn trbiysi v bldiyy mlkiyytind v ya yerli znidarnin tabeliyind olan digr idarlr) tkili, saxlanlmas v inkiafna; - ictimai qaydalarn mhafizsi zr bldiyy orqanlarnn saxlanlmasna; - bldiyylrin mnzil-kommunal tsrrfatnn tkil edilmsi, inkiaf v saxlanlmasna; - bldiyy yollarnn tikintisin v saxlanmasna; - bldiyy razisind traf mhitin mhafizsin; - bldiyy borclarnn dnilmsin; - snaye, tikinti, knd tsrrfat, avtomobil v su (ay) nqliyyat, rabit v yol tsrrfat sahlrin v metropoliten dvlt yardmna; - elektrik v istilik enerjisi, qaz, nqliyyat, su v kanalizasiya tsrrfat sahlrinin itgilri zr dnilr; - mlki mdafi obyektlrinin saxlanlmas v yann thlksizliyinin qarsnn alnmasna; - yerli hmiyytli msllr aid ediln digr xrclr. Bdcnin xrclri iqtisadi chtdn aadak kimi qrupladrlr. 1. Cari xrclr. Buraya aiddir: a) myin dnii, mallarn alnmas v xidmtlrin haqqnn dnilmsi; b) faizlr zr dnilr; c) subsidiyalar v cari dnilr (o cmldn, haliy pensiya, mavint, tqad v yardmlar). 2. sasl xrclr. Buraya aiddir: a) sas fondlara sasl vsait qoyuluu; b) bldiyy ehtiyatlarnn yaradlmas; c) torpaq v qeyrimaddi aktivlrin alnmas; d) sasl dnilr (transfertlr). 3. Kreditlrin verilmsi. Buraya bldiyynin fiziki v hquqi xslr (habel bldiyy mssislrin) verdiyi ssudalar aiddir.

9. Bdcdnknar fondlarn mahiyyti v zruriliyi

Bdc sistemi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanununda gstrildiyi kimi bdcdnknar dvlt fondlar qanunvericiliy uyun olaraq dvlt trfindn hquqi xs qismind tsis edilmi v dvlt bdcsindnknar mstqil bdcy malik olan mqsdli dvlt maliyy fondudur. Baqa szl bdcdnknar dvlt fondlar Dvlt
68

bdcsindn v Azrbaycan Respublikas subyektlrinin bdclrindn knar yaradlan, vtndalarn konstitusiya hquqlarnn tmin edilmsi, iqtisadi v sosial xarakterli bzi tlbatlarnn dnilmsi n myyn edilmi pul vsaitlri fondlardr. Hmin fondlar bir nv ayr-ayr sosial, iqtisadi, kredit, snaye v s. problemlrin hlli mqsdil yaradlr. Ona gr d bdcdnknar fondlarda toplanan vsaitlr mqsdli xarakter dayr. Bu fondlar dvlt bdcsi il mqayisd avtonom (muxtar), mstqil hmiyyt ksb edir v deyildiyi kimi myyn tdbirlrin hyata keirilmsin xidmt edir. Lakin, bdcdnknar fondlarn mstqil formaladrlmas zruri hallarda onlarn dvlt bdcsind birlmsini istisna etmir. Bdcdnknar fondlar milli glirin myyn sosial v iqtisadi mqsdlr n yenidn blgs v istifad edilmsinin bir fondudur. Btvlkd istr dvlt bdcsinin v istrs d bdcdnknar fondlarn mnbyini DM, birinci nvbd milli glir tkil edir. Lakin, konkret mnb baxmndan gtrldkd bdcdnknar fondlar xsusi vergi v ymlar, habel dvlt bdcsi, bzi lklrd is istiqrazlar, borclar hesabna formalar. Bdcdnknar fondlara bzi mnblrdn vsaitlr qaytarlmaq v qaytarlmamaq rti il hyata keiril bilr. Bdcdnknar fondlar mrkzi v ya yerli hakimiyyt orqanlarnn srncamnda olur. Bdcdnknar dvlt fondlarnn yaradlmasnn zruriliyi aadaklardan ibartdir: dvlt bdcdnknar fondlarnn yaradlmas hr eydn vvl maliyy resurslarndan daha smrli istifad etmk v habel sosial tdbirlri mfvvqiyytl hll etmk n zruridir. Bdcdnknar fondlar mxtlif lamtrin gr aadak kimi tsnifldirilir: mddtin gr: daimi v mvqqti; mqsdlrin gr; sosial mdafi, iqtisadi v digr; mnsubiyytin gr; mrkzi dvlt v yerli fondlara blnrlr. Bdcdnknar mqsdli dvlt fondlar sosial ynm v ciddi mqsdli tyinata malikdir. Mqsdli tyinatndan asl olaraq bdcdnknar dvlt fondlar iki qrupa: mqsdli sosial fondlara v mqsdli iqtisadi fondlara ayrlr. Azrbaycan Respublikasnda bdcdnknar mqsdli dvlt sosial fondlarna aadaklar daxildir: Dvlt Sosial Mdafi Fondu; halinin Mulluuna Kmk Fondu v lillrin Sosial Mdafi Fondu.
69

lillrin Sosial Mdafi Fondunun bdcsi Dvlt bdcsinin vsaitlri mlkiyyt formasndan asl olmayaraq respublika razisind faliyyt gstrn mssis, idar v tkilatlarn mnftindn 1% mcburi ayrlmalar, idar, mssis v tkilatlarn, habel vtndalarn ianlri, fondun sahibkarlq faliyytindn ld olunan vsaitlr, xeyriyy tdbirlrindn (auksionlar, konsertlr, olimpiadalar, marafon v s.) toplanan vsaitlr hesabna formalard. Bundan baqa Respublikamzda ayr-ayr iqtisadi xarakterli bir ne fond: Dvlt Yol Fondu; Sahibkarla Yardm Milli Fondu; Tbit Mhafiz Fondu; Melrin qorunub Saxlanmas v Tkrar stehsal Fondu yaradlm v faliyyt gstrmidir. Vsaitlrin clb edilmsi hcmin gr n iri fond Azrbaycan Respublikas Dvlt Sosial Mdafi Fondudur. Hazrda btn dvltlrd, o cmldn snayec inkiaf etmi dvltlrd d bdcdnknar fondlar yaradlmaqla iqtisadi v sosial sahd ba ver bilck tinliklr aradan qaldrlr. Bdcdnknar fondlar ilk nvbd AB-da yaradlm, sonradan is btn dvltlrd yaylmaa balamdr. Bdcdnknar fondlar dvltin mxtlif mnblrdn maliyy ehtiyatlarnn toplanmasna v hmin ehtiyatlar hesabna znn sosial iqtisadi msllrinin hll etmsin rait yaradr. Bdcdnknar fondlarla yana snayec inkiaf etmi lklrd elmi tdqiqat fondu, investisiya fondu, kredit fondu, yol fondu, mvafiq yerli fondlar v s. yaradlr. Hmin fondlar bdcdnknar olsalar da znmxsus sciyy dayrlar v xsusi fondlar ad altnda nzrdn keirilir. Bir sra lklrd xsusi iqtisadi fondlar, hrbi-siyasi fondlar, dvltlraras fondlar da yaradlr. Xarici lklrin maliyy sistemind xsusi fondlar hmiyytli yer tutur. Burada toplanm vsaitlrin hcmi olduqca bykdr. Bel ki, Fransada xsusi fondlar hcmin gr lknin dvlt bdcsin yaxndr, Yaponiyada xsusi fondlardan dvlt xrclrinin yardan oxu, Byk Britaniyada 13-i maliyyldirilir.

10. Azrbaycan Respublikasnn dvlt sosial mdafi fondu

Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Sosial Mdafi Fondu Azrbaycan Respublikasnda mcburi dvlt sosial sortas, pensiyalar
70

v pensiyalara lav onunan mavintlr sahsind idaretmni hyata keirn mrkzi icra hakimiyyti orqandr. Bu fondun pul vsaiti dvlt mlkiyytinddir, digr fondlarn trkibin daxil deyildir v baqa mqsdlr n gtrl bilmz. Fondun Naxvan Muxtar Respublikasnda mvafiq idarsi, Azrbaycan Respublikasnn rayon v hrlrind blri faliyyt gstrir. Fondun v onun yerli orqanlarnn mcburi dvlt sosial sorta vsaiti Fondun vahid sistemind cmldirilir. Fond v onun yerli orqanlar mstqil balansa, dvlt xzindarlnda hesablara malik olan hquqi xslrdir. Dvlt Sosial Mdafi Fondunun vsaitlri aadak mnblr hesabna formalar: mcburi v knll (lav) sosial sorta zr daxil olan sorta haqq; dvlt bdcsindn ayrmalar; maliyy sanksiyalarnn v crimlrinin ttbiqi nticsind daxil olan mbllr; sanatoriya-kurort yollaylarnn satndan ld edilmi vsait; bank kreditlri; qanunvericiliy uyun ld edilmi digr glirlr. Fondun sas glir mnbyi mcburi dvlt sosial sorta haqqlarndan ibartdir. Bu mnb hesabna fonda 400,7 milyon manat v ya btn glirlrin 70,5%-i daxil olmas nzrd tutulur. Sorta dnilri z nvbsind: 1) bdcdn maliyyln tkilatlar v dvlt bdcsindn ayrlan dotasiya zr daxil olmalardan 152,7 milyon manat (26,8%) v digr sorta ednlr zr (mssis, shmdar cmiyytlr, sahibkarlar v s.dn) 248,0 milyon manat (43,6%) ibartdir. Mvcud qanunvericiliy sasn tkilati-hquqi formasndan asl olmayaraq btn dvlt idar, mssis tkilatlarndan, kooperativ, firma, birg mssis v s. dn, dini tkilatlardan, xaricd olan diplomatik v s. nmayndliklrdn, Azrbaycana mxsus xaricd olan mssis v ya filiallardan, shmdar cmiyytlrindn, sorta tkilatlarndan, ictimai birliklrdn, siyasi partiyalardan v s. myin dni fonduna hesablanan drclrl sosial sorta haqqlar tutulur. Baqa szl, mcburi dvlt sorta haqqlar myin dniin v glirlr faizl hesablanb tutulur. myin dnilmsin v glirlr btn nv mk haqq, mk haqqnda lavlr, mkafatlar, mzuniyyt haqq, sahibkarlq faliyytindn ld ediln mnft v s. aiddir.
71

Mcburi dvlt sortasnda sorta haqq mk dniin (glir) nisbtn faizl myyn edilir v sorta edilnin (olunann) vsaitlri hesabna dnilir. Sosial sorta haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunun (18 fevral 1997-ci il, 250-Q) 14-c maddsin sasn sekili orqanlar v btn igtrnlr n hesablanm myin dni fondunun 22%-i miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqq dnilir. Hr ay n hesablanm sorta haqq sonrak ayn 15-dn gec olmayaraq tam mbld nad v nadsz hesablama qaydasnda sortaya dnilir. Mlkiyytind olan knd tsrrfat torpaqlarndan istifad edn xslr torpan hr hektarna gr sosial sorta haqqlar dyirlr v drclr hr hektara gr torpan mnbitlik sviyysindn asl olaraq, lk zr myyn olunmu minimum aylq mlak haqqnn 1-6%-ni tkil edir. Ev tsrrfatnda muzdlu iilrin (ev qulluqusu, day, xsi katib, src v s.) myindn istifad ednlr hesablanm mk haqqnn 20%-i miqdarnda sosial sorta haqqlar dmlidirlr. Vkillr kollegiyasnn zvlri, xsusi notariuslar, srbst auditorlar v mhasiblr n glirlrin 20%-i miqdarnda sosial sorta dnilir. Mlliflik qonarar dyn hquqi v fiziki xslr n hesablanm qonarar mblinin 15%-i miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqq dnilir. Mlki hquqi xarakterli mqavillrl ilynlr (sahibkarlq faliyyti il mul olan xslr istisna olmaqla) dm mnbyindn tutulmaqla, lk zr myyn edilmi minimum aylq mk haqqnn 80%-i miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta dniin clb edilirlr. Xarici lklrd haqq dniln mk faliyyti il v ya sahibkarlq faliyyti il mul olan v hmin lklrd mcburi dvlt sosial sorta haqq dmyn Azrbaycan Respublikasnn vtndalar lk zr myyn edilmi minimum aylq mk haqqnn 80%-i sviyysind sosial sorta dniin clb edilirlr. Ticart, nqliyyat v tikinti sahlrind sahibkarlq faliyyti il mul olan xslr lk zr myyn olunmu minimum aylq mk haqqnn 70%-i, digr sahlrd sahibkarlq faliyyti il mul olan xslr n is 40%-i sviyysind sosial sorta dnilri nzrd tutulur. Bak hri sahibkarlar minimum aylq mk haqqnn 100%-i, Sumqayt v Gnc hrlrind 90%-i, Respublika tabeli digr hrlrd 80%-i, rayon mrkzlrind, digr sahlrd v qsblrd 60%-i, knd yerlrind 50%-i miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqqlar dyirlr.
72

AR-nn Milli Mclisinin qrar, Prezidentin frman v srncamlar il vzify tyin olunan xslr, dvlt qulluqular,sekili dnili vziflrd ilynlr, prokurorlar, prokurorun mavinlri v kmkilri, prokurorluun mstntiqlri, mk mqavilsi (kontrakt) il ilynlr v kontraktla hrbi qullua qbul edilmi hrbi qulluqular hesablanm mk haqqnn 3%-i miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqq dyirlr. Hr ay n hesablanm mcburi dvlt sosial sorta haqq mk haqq v digr glirlr zr dnilrl eyni vaxtda, lakin sonrak ayn 15-dn gec olmayaraq tam mbld v ya nadsz hesablama qaydasnda dnilir. Dvlt Sosial Mdafi Fondunun orqanlar hesabat dvrnd hesablanm mcburi dvlt sosial sorta haqqn nzr almaqla sorta ednlrl (tkilat,idar,mssis v s.) hesablama aparrlar. Btn hesablamalar nad v ya nadsz hesablama qaydasnda hyata keirilir. Sorta ednlr mcburi dvlt sosial sorta haqq hesabna sosial sorta dmlri zr xrclr xldqdan sonra qalan mbli Dvlt Sosial Mdafi Fondu orqanlarnn hesabna krrlr. Dvlt Sosial Mdafi Fonduna daxilolmalar kifayt etmdikd Azrbaycan banklar pensiya v mavintlrin vaxtnda maliyyldirilsi n ilin axrna qaytarlmaq rti il kredit verir. Dvlt Sosial Mdafi Fonduna mssis v tkilatlardan, fiziki xslrdn daxil olan sorta haqqndan baqa bdc vsaitid krlr. Azrbaycan Respublikasda Dvlt Sosial Mdafi Fondunun bdcsi v onun icras qanunla tsbit edilir. Mcburi dvlt sosial sorta vsaiti hesabna aadak xrclrin maliyyldirilmsini tmin etmk: - qanuna uyun olaraq mk (sosial sorta) pensiyalar; - knll (lav) sosial sorta sasnda dvlt pensiyalarna lavlr; - mk qabiyytinin mvqqti itirilmsin gr mavint (qanunvericilikl myyn olunmu dvr n); - hamilliy v douma gr mavint; - uan anadan olmasna gr birdflik mavint; - qanunvericilikl nzrd tutulmu ya hddin atana qdr uaa qulluqla laqdar mavint; - sorta olunanlarn sanatoriya-kurort malicsi zr xrclrinin tam v ya qismn dnii; - mulluq tdbirlrinin hyata keirilmsi;
73

- lillrin sosial mdafisi tdbirlrinin hyata keirilmsi; - dfn n mavint; - qanunvericilikl nzrd tutulmu digr xrclr. Mcburi dvlt sosial sorta haqq sortalamaya gr sorta tkilata veriln pul vsaitidir. Mcburi dvlt sosial sortasnda sorta haqq mk dniin (glir) nisbtd faizl myyn edilir v sortaednin (olunann) vsaitlri hesabna dnilir. Mcburi dvlt sosial sorta haqq: sekili orqanlar v mlkiyytindn v tkilati-hquqi formasndan asl olmayaraq Azrbaycan Respublikasnn v ya xarici dvltin qanunvericiliyin uyun olaraq yaradlm hquqi xs statusunda olan mssis, idar v tkilatlar, onlarn filial v nmayndliklri, habel baqasn sosial sorta edn xslr n- hesablanm myin dnii fondunun v mcburi dvlt sosial sortasna clb olunan digr glirlrin 22 faizi miqdarnda; mlkiyytind olan knd tsrrfatna yararl torpaqlar istifad edn xslrin (hquqi xs yaradanlardan, ail kndli tsrrfat zvlrindn baqa) mk qabiliyytli ail zvlrinin hr biri n (alnan mlak v torpaq pay hesabna xsi yardm v digr tsrrfatlar daxil olmaqla) torpaq sahsinin hr hektarna gr lk zr myyn olunmu minimum aylq mkhaqqnn: torpaqlarn 1-ci keyfiyyt qrupu zr -12 faizi, torpaqlarn 2-ci keyfiyyt qrupu zr - 8 faizi, torpaqlarn 3-c keyfiyyt qrupu zr - 4 faizi, torpaqlarn 4-c keyfiyyt qrupu zr - 2 faizi miqdarnda; ev tsrrfatnda muzdlu iilrin (ev qulluqusu, day, xsi katib, src v s.) myindn istifad edn xslr n - hesablanm mk haqqnn 20 faizi miqdarnda; Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin qrar, Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman v srncamlar il vzify tyin olunan xslr; dvlt qulluqular; sekili dnili vziflrd ilynlr; hrbi qulluqular v xsusi rtbli xslr (mddtli hqiqi hrbi xidmt hrbi qulluqular istisna olmaqla); prokurorlar, prokurorun mavinlri v kmkilri, prokurorluun mstntiqlri; mk mqavilsi (kontrakt) il ilynlr n - hesablanm mk haqqnn 3 faizi miqdarnda; vkillr kollegiyasnn zvlri, xsusi notariuslar, srbst auditorlar, srbst mhasiblr n- glirlrinin 20 faizi miqdarnda;
74

mlliflik qonorar dyn hquqi v fiziki xslr n dm mnbyindn tutulmaqla - hesablanm qonorar mblinin 15 faizi miqdarnda; mlki hquqi xarakterli mqavillrl ilynlr n (sahibkarlq faliyyti il mul olan xslr istisna olmaqla) dm mnbyindn tutulmaqla - glirlrin 25 faizi miqdarnda; xarici lklrd haqq dniln mk faliyyti il v ya frdi sahibkarlq faliyyti il mul olan v hmin lklrd mcburi dvlt sosial sorta haqq dmyn Azrbaycan Respublikasnn vtndalar n- lk zr myyn edilmi minimum aylq mkhaqqnn 80 faizi miqdarnda dnilir; icart v tikinti sahlrind sahibkarlq faliyyti il mul olan fiziki xslr lk zr myyn olunmu minimum aylq mkhaqqnn 50 faizi mblinin, digr sahlrd sahibkarlq faliyyti il mul olan fiziki xslr is 20 faizi mblinin: Bak hrind 100 faizi, Sumqayt v Gnc hrlrind 90 faizi, respublika tabeli digr hrlrd 80 faizi, rayon mrkzlrind, digr hrlrd v qsblrd 60 faizi, knd yerlrind 50 faizi miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqq dyirlr. Ail kndli tsrrfatnn hr bir zv n lk zr myyn edilmi minimum aylq mkhaqqnn 6 faizi miqdarnda mcburi dvlt sosial sorta haqq dnilir. Mcburi dvlt sosial sorta haqlar dnilmdikd v ya dnilmsi gecikdirildikd, yaranm borc mbllri aadak qaydada alnr: sortaedn mcburi dvlt sosial sorta haqlarn bu Qanunla myyn edilmi mddtd dmdikd, mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan bu Qanuna mvafiq olaraq hesablanm v ya yenidn hesablanm mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclarn v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarnn 5 gn mddtind dnilmsin dair sortaedn bildiri gndrir; hesablanm v ya yenidn hesablanm mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclar v ya ttbiq edilmi maliyy sanksiyalar sortaedn trfindn bildirid gstriln mddtd dnilmdiyi halda, mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan sortaednin cari, valyuta v
75

digr hesablarndan mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclarn v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarnn mcburi dvlt sosial sorta sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqannn hesabna alnmas n banka v ya digr kredit tkilatna icra sndi olan srncam verir; sortaednin cari v digr hesablarnda vsait olduqda, mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqannn srncam bank v ya digr kredit tkilat trfindn hmin srncamn daxil olduu gn icra edilir; sortaednin valyuta hesabna srncam ynldildiyi halda bank v ya digr kredit tkilat hmin gn Azrbaycan Respublikas Milli Banknn myyn etdiyi rsmi mznn il srncamda gstriln mblin 105 faizindk hesabdak valyuta vsaitini dondurur v drhal bu bard sortaedn mlumat gndrir. Valyuta vsaiti sortaedn trfindn manata konvertasiya edildikdn sonra srncam icra edilir; sortaednin cari, valyuta v digr hesablarnda vsait olmadqda v ya mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclarn v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarnn dnilmsin kifayt etmdikd, mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqannn srncam bankda v ya digr kredit tkilatnda saxlanlr v sortaednin hesablarna vsait daxil olduqca icra edilir; mcbur dvlt sosial sorta haqlar zr borclarn v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalar srncamn banka v ya kredit tkilatna daxil olduu gndn 90 gn rzind dnilmdikd, srncam geri qaytarlr v hmin borca gr srncam bir daha icraya qbul edilmir, hmin borclar v maliyy sanksiyalar sortaedndn mhkm qaydasnda alnr; mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqannn mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclarn v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalarnn alnmas haqqnda srncam bir ne bank v kredit tkilatna verildikd v bu zaman mcburi dvlt sosial sorta haqlar zr borclar v ttbiq edilmi maliyy sanksiyalar sortaednin hr hans cari, valyuta v digr hesabndan mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqannn hesabna alndqda, mcburi dvlt sosial sortas sahsind idaretmni hyata keirn mvafiq icra hakimiyyti orqan digr banklara v ya kredit tkilatlarna hmin borc v maliyy sanksiyalarnn alnmas n vermi olduu srncamlarn v artq alnm vsaitlrin drhal geri qaytarlmasn tmin edir; sortaedn hquqi xs olmadqda, borc
76

mbli mhkmnin qanuni qvvy minmi qrar sasnda tutulur. Artq dnilmi v ya dzgn tutulmam mcburi dvlt sosial sorta haqq sortaednin mracitin sasn geri qaytarlr.

Mvzu 6. Mssislrin pul ymlarnn yaranmas v istifadsi.

PLAN 1. Mssislrin (tkilatlarn) maliyysinin mahiyyti v funksiyalar; 2. Kommersiya mssislrinin (tkilatlarnn) maliyysinin tkili prinsiplri; 3. Kommersiya mssislrinin glir v xrclri; 4. Kommersiya tkilatlarnn mnft v rentabelliyi; 5. Knd tsrrfat mssislrind xsusi tdbirlrin v sosialmit ehtiyaclarna xrclrin maliyyldirilmsi; 6. Knd tsrrfat mssislrinin fondlar.

77

1. Mssislrin (tkilatlarn) maliyysinin mahiyyti v funksiyalar

Mssisnin (tkilatn) maliyysi mumilikd maliyy sisteminin sas hlqsidir. ctimai istehsal sferasna xidmt etm xsusiyytin gr maddi istehsal sahlrinin mssislrinin maliyysi v qeyri-istehsal sahlri tkilatlarnn maliyysi bir-birindn frqlnir. Mlkiyyt formasndan asl olaraq mssisnin maliyysi dvlt mssislrinin maliyysi v qeyri-dvlt mssislrinin (xsusi, kooperativ, birg mssislr) maliyysin blnr. Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsin sasn tkilatihquqi lamtlrin gr mssis v tkilatlar kommersiya v qeyrikommersiya tkilatlarna ayrlr. Mssislrin maliyysi mumdvlt mqsdlrin v mssislrin z xrclrinin maliyyldirilmsi, pul fondlarnn v ymlarnn formalamas, bldrlmsi v istifadsi il laqdar meydana xan iqtisadi mnasibtlr sisteminin mcmusunu ifad edir. Maliyynin sas lamtlrindn biri onlarn pul formasnda ifadsi v maliyy mnasibtlrinin pul vsaitinin real hrkti vasitsil ks olunmasdr. Mssisnin maliyysi iqtisadi bazisin trkibin daxil olan iqtisadi kateqoriyadr. ctimai istehsalda onlar blg iqtisadi mnasibtlrini ifad edirlr. Maddi istehsal sferas mssislrinin maliyysi aadak pul mnasibtlrini znd ks etdirir: - mssis v tkilatlar arasnda gndrilmi mhsullarn, xammaln, materiallarn, yerin yetirilmi ilrin, gstriln xidmtlrin v s. dyrinin dnilmsi, qiymtli kazlarn alq-satqs zaman yaranan mnasibtlr; - mssis v tkilatlarla onun ii kollektivi arasnda mk haqq, mkafat, mavint v s. dnildikd; - mssis v tkilatlarla dvlt arasnda bdcy vergi dnildikd, bdcdn txsisat aldqda; - mssis v tkilatlarla bdcdnknar dvlt fondlar arasnda bu fondlara haqlar dnildikd;
78

- mssis v tkilatlarla banklar arasnda kredit aldqda v kredit qaytarldqda, faizlr dnildikd, banklara mvqqti azad pul vsaitlrini depozit verdikd; - mssis il ba idar arasnda sahdaxili yenidnbldrm rivsind ba vern mnasibtlr (tsrrfatdaxili ayrmalar v kreditin alnmas); - mssis il sorta irktlri arasnda mlak, sahibkar riski v s. sortalandqda; - mssislr il tikinti-layih tkilatlar arasnda investisiya layihlri hyata keirildiyi zaman. Btn bu mnasibtlrdn aydn olur ki, mssislrin maliyysinin zruriliyi mt-pul mnasibtlrinin mvcudluu v dyr qanununun faliyyti il sx surtd laqdardr. Maliyynin mahiyyti onun funksiyalarnda tzahr edir. Mssislrin maliyysi iki funksiyan bldrc v nzart funksiyasn yerin yetirir. Mssisnin maliyysinin bldrc funksiyas vasitsil ictimai mhsulun, mumi glirin, mssisnin srncamnda qalan mnftin blgs, mqsdli pul fondlarnn, sas v dvriyy vsaitlrinin, amortizasiya fondunun yaradlmas v istifadsi hyata keirilir. Mssisnin maliyysinin nzart funksiyas glirlrin formaladrlmasna, mssislrin msrflrin, pul fondlarnn smrli istifad edilmsin, bdcy vergilrin dnilmsin, bdcdnknar sosial fondlara ayrmalara nzart edilmsind tzahr edir. Maliyy nzarti pul fondlarnn mqsdli tyinat zr istifadsi prosesind hyata keirilir.

2. Kommersiya mssislrinin (tkilatlarnn) maliyysinin tkili prinsiplri

Kommersiya mssislrinin maliyysinin tkili onlarn tsrrfat faliyytinin tkili xsusiyytlrinin saslanr. Kommersiya mssislrind (tkilatlarnda) xsusi maliyy resurslarnn ilkin formalamas mssisnin tsis edilmsi annda yni, nizamnam fondu yarand vaxt ba verir.Tsrrfat subyektinin tkilati-hquqi formasndan asl olaraq, nizamnam kapitaln ml glm mnbyi aadaklar ola bilr: shmdar kapital (shmdar tkilatlarnda);uzunmddtli kredit, bdc vsaitlri v digr mnblr.
79

Faliyytd olan mssislrd maliyy resurslarnn sas mnbyi mhsul (i v xidmt) satndan daxilolmalar tkil edir ki, onun da hesabna glir v mnft, habel amortizasiya, ehtiyat v digr pul fondlar yaradlr. Kommersiya mssislrinin (tkilatlarnn) maliyysinin tkili prinsiplrin aadaklar daxildir: zxrcinidm, znmaliyyldirm, mssisnin maliyy mstqilliyi, dvlt, malgndrn, banklar, ii kollektivi qarsnda hdliklrin yerin yetirilmsin gr maraqllq v iqtisadi msuliyyt; maliyy planladrlmas il kommersiya hesabnn uyunladrlmas. zxrcinidm maliyy-tsrrfat faliyytinin el bir prinsipidir ki, bu zaman mssisnin xrclri tamamil z glirlri hesabna dnilir. zxrcinidm tsrrfat (kommersiya) hesabnn balca prinsipi v sas rtidir ki, bu zaman mhsulun (mt, i v xidmt) istehsal v sat il laqdar cari xrclri tam dmyi v mnft gtrmyi nzrd tutur. zxrcinidm prinsipi mssisy zruri olan material, mk v pul resurslar vermk v onun rentabelli iini tmin etmk qabiliyytindn ibartdir. znmaliyyldirm tsrrfatn bazar metodlar il aparlmasna aiddir ki, bu zaman xsusi maliyy mnblri tsrrfat faliyytini maliyyldirmk n kifayt edir. znmaliyyldirm mssisnin maliyy-tsrrfat faliyytini hyata keirmyin el prinsipidir ki, bu zaman ninki cari xrclr, hm d kapital qoyuluu v habel mssisnin sosial-iqtisadi inkiafnn maliyyldirilmsi v glck dvrn xrclri xsusi maliyyldirm mnblri il tmin edilir. Kommersiya mssislrinin mnfti, amortizasiya v digr pul vsaiti fondlar onun iqtisadi v sosial inkiafnn maliyyldirilmsinin balca mnbyi olur. Banklarn v digr kredit tkilatlarnn kreditlri mssislrinin xsusi mnblri hesabna dnilir. znmaliyyldirm mssisnin tam maliyy mstqilliyi il qrlmaz surtd laqdardr. Maliyy mstqilliyind mssis z maliyy, material v mk resurslarna srbst srncam vermk, iqtisadi maraqlarda x edrk dvriyyy borc v clb edilmi vsaitlri axtarb tapmaq v istifad etmk hququ vardr. Mssisd kommersiya faliyti nticlrin maddi maraq prinsipi mssisnin v onun kollektivinin faliyyti qazanlm msbt nticlrin gr maddi mkafatlandrma mnbyi kimi mnft ld
80

edilmsind tzahr edir. Dvltin v mssis iilrinin maraqlar mssisnin rentabelli faliyyti il tmin edil bilr. Mssisnin iqtisadi msuliyyti bdc, mqsdli fondlar, digr mssislr v banklar qarsnda hdliklrin yerin yetirilmsin gr qanunvericilik qaydalarnda myyn edilmi maliyy sanksiyas sistemi vasitsil tmin edilir. Vergi qanunvericiliyi pozan vergi dyicilri n xsusi msuliyyt formas nzrd tutulur. Mssis hdliyin z mlak il msuliyyt dayr. Mssisnin iqtisadi msuliyyti sahibkarlq riskinin sortalanmas sistemi il v mssisnin maliyy resurslarnda sorta irktlrindn daxil olan sorta dmlrinin rolunun artmas il gclnir. Kommersiya mssislrinin maliyysinin mhm prinsiplrindn biri d maliyy planladrlmas il kommersiya hesabnn uzladrlmasdr. nvestisiya faliyytind he bir firma maliyyldirmy v son maliyy nticsi il saslandrlm layih (plan) ilyib hazrlamadan i balaya bilmz. Firmadaxili planladrma sasnda mqavillr balanr, msabiq sasnda sifarilr yerldirilir. Planlarn ilnibhazrlanmas (xaricd onlar layih adlandrrlar) istehlaklarn tlbatnn drindn yrnilmsin, rqiblrinin tcrbsinin yrnilmsin, mssisnin maliyy imkanlarnn thlilin saslanr. Yax hazrlanm plan kommersiya hesabnn msbt nticlrin xidmt edir.

3. Kommersiya mssislrinin glir v xrclri

Kommersiya tkilatlarnn pul glirlri mhsul (i v xidmt) satndan, digr mlaklarn satndan (sas fondlarn, inventarlarn, qeyri-material aktivlrinin v s.) daxilolmalardan; satdanknar glirlrdn, icar haqqndan ml glir. Pul glirlrinin balca mnbyi mhsul (i v xidmt) satndan daxilolmalardan ibartdir. Onun hcmi mhsul satnn hcmi v qiymti il myyn edilir. z nvbsind mhsul (i v xidmt) satnn hcmi is bazarn tlbindn, bazarda tlb v tklifdn asldr. Mvcud qaydaya sasn glir dedikd, aktivlrin (pul vsaiti, digr mlaklarn) daxil olmas nticsind v (v ya) bu tkilatn kapitalnn artmasna (itiraklarn, mlak sahiblrinin kapital istisna olmaqla)
81

gtirib xaran hdliklrin dnilmsi nticsind iqtisadi faydann artmas qbul edilir. Deyilnlrdn aydn olur ki, myyn mddt rzind daxil olmu pul vsaiti v ya digr mlak tkilatn glirlrini ml gtirir, onun aktivlrini artrr. Lakin he d btn pul vsaitlri glir hesab edilmir. Bel ki, aadak daxilolmalar tkilatlarn gliri kimi qbul edilmir: - lav dyr vergisinin, aksizlrin, v digr anoloji mcburi dnilrin mbllri; - mhsulun, mtlrin, iin, xidmtin qabaqcadan dnilmsi qaydasnda alnm mbli; mhsulun, mtnin, iin, xidmtin dnilmsi hesabna avans; - beh v girov mbli; - kreditin dnilmsi v borc alana verilmi borc mbli. Glirlr xarakterindn, ld edilm rtlrindn v tkilatn faliyyt istiqamtindn asl olaraq iki yer ayrlr: a) adi faliyyt nvndn ld olunan glirlr; b) sair daxilolmalar. Adi faliyyt nvndn glirlr dedikd, tkilatn el glirlri baa dlr ki, onun ld edilmsi bir qayda olaraq mntzm xarakter dayr v tkilatn adi istehsal-kommersiya, maliyy v investisiya faliyyti il laqdardr. Bu is mssisnin faliyytinin predmetini tkil edir. Adi faliyyt nvndn glirlr aadaklardan ibartdir: - mhsul v mt satndan glirlr, iin yerin yetirilmsi v xidmt gstrilmsi il laqdar glirlr; Sair daxilolmalar dedikd, mliyyat glirlri, satdanknar mliyyatlardan glirlr, habel fvqlad glirlr baa dlr. mliyyat glirlrin daxildir; - tkilatn aktivlrinin haqq dnilmkl mvqqti olaraq istifady verilmsi il bal daxilolmalar; - ixtiralara, snaye nmunlrin v intellektual mlkiyytin digr nvlrinin patentlrindn irli gln hquqlarnn haqq dnilmkl verilmsi il laqdar daxilolmalar; - baqa tkilatlarn nizamnam kapitalnda itirak il laqdar daxilolmalar (faizlr v qiymtli kazlar zr digr glirlr d daxil olmaqla); - birg faliyyt nticsind (sad ortaqlq mqavilsi zr) tkilatn ld etdiyi mnft;
82

- sas vsaitlrin v pul vsaitlrindn frqlnn (xarici valyutadan baqa) digr aktivlrin, mhsullarn, mtlrin satndan daxilolmalar; - tkilatn pul vsaitlrini istifady vermy gr ald faiz v habel tkilatn bankdak hesabnda olan vsaitdn bankn istifadsin gr faizlri;Sat - mqavillrin rtlrinin pozulmasna gr crim, penya v dbb pulu; - vzsiz alnm aktivlr, o cmldn balama mqavilsi zr; - tkilata dymi zrrin dnilmsindn daxilolmalar; - hesabat ilind akar edilmi kemi illrin mnfti; - iddia mddti kemi kredit v debitor borclarnn mbli; - mznn frqlri; - aktivlrin qiymtlndirilmsi mbli (dvriyydnknar aktivlrdn baqa); - sair realladrlmam glirlr. Fvqlad glirlr tsrrfat faliyytinin fvqlad raitin (tbii flakt, yann, qza v s.) nticsi kimi ml gln daxilolmalar, sorta dmlri v habel brpa edilmy v glckd istifad edilmy yaramayan aktivlrin silinmsindn qalm maddi qiymtlilrin dyri hesab edilir. stehsal mssislrinin bazar mnasibtlrin kediyi raitd glirlr onlarn tsrrfat hesabl faliyytinin gstricilr sistemind birinci drcli rol oynayr. znmaliyyldirm glirlrin hcmindn birbaa asl olur, ona gr ki, glirlr xrclri dyir v son maliyy nticlrini myyn edir. Kommersiya tkilatlarnn xrclri aktivlrin (pul vsaitlri, digr mlaklar) sradan xmas nticsind iqtisadi faydann (qazancn) azalmas demkdir. Kommersiya tkilatlarnn xrclri xarakterindn, hyata keirilmsi raiti v faliyyt istiqamtindn asl olaraq iki yer ayrlr: - adi faliyyt nvlri zr xrclr; - sair xrclr (mliyyat, satdanknar v fvqlad xrclr). Adi faliyyt nv zr xrclr mhsulun hazrlanmas v sat il laqdar mtlrin alnmas v sat, iin yerin yetirilmsi v xidmt gstrilmsi il laqdar xrclr aiddir. Faliyyt predmetinin myyn haqq dnilmsin gr z aktivlrini icar mqavilsi zr mvqqti istifad n (mvqqti sahibliy v istifady) vern tkilatlarda adi faliyyt nvlri zr xrclrin hyata keirilmsi bu faliyyt il bal olan xrclr hesab edilir.
83

Kommersiya tkilatlarnn adi faliyyt nv zr xrclri zn aadaklar daxil edir: - xammal, materiallar, mtlr v digr material-istehsal ehtiyatlarn alnmas il bal xrclr; - mhsul istehsal mqsdlrin material-istehsal ehtiyatlarn bilavasit emal prosesind ml gln, iin yerin yetirilmsi, xidmt gstrilmsi v onlarn sat, habel mtlrin sat prosesind (sas vsaitlrin v digr dvriyydnknar aktivlrin saxlanmas v istismar v habel onlarn saz vziyytd saxlanmas zr xrclr; kommersiya, idaretm xrclri v s.) ml gln xrclr. Adi faliyyt nvlri zr xrclrin formalamas zaman onlarn aadak elementlr zr qrupladrlmas tmin edilmlidir: - material msrflri; - myin dnilmsi msrflri; - sosial ehtiyatlara ayrmalar; - sas fondlarn amortizasiyas; - sair msrflr. Mssisnin adi faliyyt nvndn maliyy nticlrini myyn etmk mqsdil, mhsulun, iin, xidmtin maya dyri hesablanr ki, bu da adi faliyyt nv zr xrc bazas sasnda formalar. Sair xrclr mliyyat, satdanknar v fvqlad xrclr daxildir. mliyyat xrclri aadaklardan ibartdir: - mssisnin (tkilatn) haqq dnilmkl mvqqti istifady verilmsi il (mvqqti sahibliy v istifady) bal xrclr; - ixtiraya patentlr, snaye nmunlri v digr intellektual mlkiyyt nvlrindn irli gln hququn haqq dnilmkl verilmsi il laqdar xrclr; - baqa mssislrin (tkilatlarn) nizamnam kapitalnda itirak il laqdar xrclr; - sas fondlarn v digr aktivlrin (xarici valyutadan baqa), mtlrin, mhsullarn sat, sradan xmas v digr silinmsi il laqdar xrclr; - mssisnin (tkilatn) onlara verilmi pul vsaitlrindn (kreditlr, borclar) istifady gr ddiklri faizlr; - kredit tkilatlar trfindn gstriln xidmtlrin dnilmsi il laqdar xrclr; - sair mliyyat xrclri. Satdanknar xrclr bunlar aiddir:
84

- mqavil rtlrini pozmaa gr crimlr, penyalar, dbb pulu; - mssisy (tkilata) dymi zrrin dnilmsi; - hesabat ilind etiraf edilmi kemi ilin zrrlri; - iddia mddti bitmi debitor borclarnn, tutulmaq n qeyri-real olan digr borclarn mbli; - mznn frqi; - aktivlrin (dvriyydnknar aktivlr istisna olmaqla) ucuzlamas mbli; - sair realladrlmam xrclr. Fvqlad xrclr tsrrfat faliyytinin fvqlad vziyytinin nticsi kimi ml gln (tbii flakt, yann, qza, mlakn millildirilmsi) xrclr aid edilir.

4. Kommersiya tkilatlarnn mnft v rentabelliyi

Mnft mhsul (mt v xidmtin) satndan glirlrin hmin mhsulun (mt v xidmt) istehsal v sat xrclrindn artn ifad edir. Baqa szl mssisnin glirlil xrclri arasndak frq onun mnftini tkil edir. Mnft kommersiya tkilatlarnn tsrrfat faliyytinin maliyy nticlrinin n mhm gstricilrindn biridir. qtisadi kateqoriya kimi, mnft sahibkarlq faliyytinin maliyy nticlrini xarakteriz edir. Mnft ld edilmsi, kapitaln, myin v sas vsaitlrin clb edilmsi sasnda mhsul istehsal (iin yerin yetirilmsi, xidmt gstrilmsi) zr tkilatn faliyytinin nticsindn ibartdir. Mhsul satndan mnft mumi mnft (balans mnfti) v xalis mnft blnr. Kommersiya tkilatlarnda mvcud qiymtlrl (DV v aksizsiz) mhsul (i v xidmt) satndan daxil olan glirlril onun istehsal v satna kiln xrclrin mbli arasndak frq kimi hesablanr. Ticart mssissind mtlrin satndan mnft sat pulu netto mbli il (DV, digr vergilri xmaqla sat pulu) realladrlm mtlrin qalq dyri v satlm mtlrin tdavl xrclri mbli (mumtsrrfat xrclri nzr alnmaqla) arasndak frq kimi myyn edilir.

85

Balans mnfti satdan ld olunan mnft il satdan knar mnftin mumi hcmini gstrir. Bellikl, balans mnfti tkilatn btn tsrrfat faliyytinin nticlrini ks etdirir: Mb = Mms+Ms+Gsk burada: Mb balans mnfti, Mms mhsul satndan mnft, Ms sas vsaitlrin v digr mlakn satndan mnft, Gsk satdanknar glirlr (saldo). mlakn satndan (sas vsait v digr mlak) mnft mlakn satndan daxilolmalarla (DV xmaqla) inflyasiya msalna korrekt edilmi qalq dyri (balans zr) arasndak frq kimi myyn edilir. Balans mnfti istehsaln smrliliyinin qiymtlndirilmsi, myyn dvrd onun artm dinamikasn akar etmk, mumi rentabelliyi tmin etmk n istifad olunur. Xalis mnft btn vergi v rsumlar ddikdn sonra mssisnin (tkilatn) srncamndan qalan, istehsaln inkiafna, pul fondlarnn yaradlmasna v sosial ehtiyaclara istifad ediln mnftdir. 1992-ci ildn Azrbaycan Respublikasnda kommersiya mssis v tkilatlarnn balans mnftinin blgs aadak sxem zr hyata keirilir.
Balans mnfti

xlsn xlsn
Xalis mnft Mssisnin fondlar v ehtiyatlar

Bdcy vergilr Yuxar tkilatlarn mrkzldirilmi fondlar v ehtiyatlar

Mnft ninki maliyy-tsrrfat faliyytinin balca nticsi kimi, hm d mssisnin znn v btvlkd dvltin mxtlif tlbatlarnn dnilmsi mnbyi kimi x edir.
86

Mssislrd mnftin blgs qoyulan balca tlb istehlaka v yma ynldiln pul vsaitlri arasnda myyn edilmi optimal nisbt sasnda geni tkrar istehsaln ehtiyaclarn maliyy resurslar il tmin etmkdn ibartdir. Mnftin bldrlmsi daha geni sosial-iqtisadi mahiyyt dadna gr o tkc mssisnin daxili problemi deyildir. Mnftin iqtisadi chtdn saslandrlm blgs sistemi ilk nvbd dvlt qarsnda olan maliyy hdliklrinin yerin yetirilmsini v mssisnin istehsal-material v sosial ehtiyaclarn tmin etmlidir. Vergiy clb ediln mnftin hcmini myyn etmk n balans mnftindn aadaklar xmaq lazmdr: yaradlmas qanunvericilikl nzrd tutulmu nizamnam v digr oxar fondlara ayrmalar; bdcy renta dnilri; knd tsrrfat mhsullarnn istehsal v satndan mnft; qiymtli kazlar zr baqa mssislrin faliyytind pay itirakndan glirlr. Mnft mssisnin maliyy-tsrrfat faliyytinin nticsini (smrni) mtlq mbll xarakteriz edir ki, bu da tsrrfatln maliyy smrliliyin xarakteriz etmir. Maliyy-tsrrfat faliyytinin smrlilik sviyysini qiymtlndirmk n rentabellik gstricisindn istifad edilir. Mssisnin rentabelliyi, mhsulun rentabelliyi il v habel aktivlrin rentabelliyini bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Mssisnin rentabelliyi balans mnftinin mhsul sat hcmin (sat pulu) v yaxud istehsala kiln msrflrin mumi hcmin, ya da sas v dvriyy vsaitlrinin orta illik dyrin olan nisbti kimi hesablanr: Mb 100 Mb 100 Mb 100 R = , yaxud R = , yaxud da R= S M Df + Ddf burada: R mumi rentabellik, %-l; Mb balans mnfti, S mhsul satndan daxilolmalr, M istehsal msrflri, Df sas fondlarn orta illikdyri, Ddf dvriyy fondlarnn orta illik mbli ________. Mhsulun rentabelliyi mhsulun satndan ld edilmi mnftin mblinin mhsulun tam dyrin olan nisbti kimi hesablanr: Mb 100 Mms 100
87

Rm = , yaxud Sm

Rm = Mmd

burada: Rm mhsulun rentabelliyi, %-l; Mms konkret mhsulun satndan mnft; Sm konkret mhsulun buraxl; Mmd satlm mhsulun maya dyri. Aktivlrin rentabelliyi maliyy nticsinin (mnft xlsn zrr) balansn aktivinin yekununa olan nisbti kimi hesablanr. Kommersiya mssislrind mnft v rentabelliyin artrlmasnn sas yollar aadaklardan ibartdir: mhsul (i v xidmt) satndan glirlrin artrlmas; xrclrin v demli mhsulun (i v xidmt) maya dyrinin aa salnmas; Glirlrin mblinin (sat pulu) artmasna realladrlm mhsulun hcminin (natural ifadd) artmas v qiymtlrin sviyysi tsir gstrir. Mhsul satnn hcmi yalnz mssisdn v onun istehsal amillrindn (mk predmetlri, mk vasitlri v mk resusrlarndan) asldr. Mhsulun hcminin artmasnn sas amillri iilrin ixtisaslarnn artrlmas hesabna mk mhsuldarlnn yksldilmsi, fondla silahlanmann artrlmas, myin tkilinin yaxladrlmas, mhsulun keyfiyytinin yksldilmsindn ibartdir. Mhsul satnn hcmin (sat pulu) xeyli drcd qiymt sviyysi d tsir gstrir.

5. Knd tsrrfat mssislrind xsusi tdbirlrin v sosial-mit ehtiyaclarna xrclrin maliyyldirilmsi

Xsusi tdbirlr kiln xrclr, hr hans tsrrfat, rayon, hminin blg zr olan xrclri hat edir. Onlarn hyata keirilmsi istehsaln inkiaf etdirilmsin v xoa glmz hadislrin aradan gtrlmsin msbt tsir edir. Onlar sasn bdc txsisat hesabna maliyyldirilrk istehsal xrcin aid edilmir. Sosial-mit ehtiyaclarna xrclr aiddir: mktbqdr uaq mssislrinin saxlanmasna, kadr hazrlna; mnzil-kommunal tsrrfatna; hmkarlar tkilatna verilmi binalarn, qurularn, balarn, parklarn, istiraht drglrinin saxlanlmasna; mktblilrin
88

mktb v geri aparlmasna, yemekxanada yemklrin dyrlrinin ucuzladrlmasna kiln xrclr. Xsusi tdbirlr msrflrin xeyli hisssini mliyyat xrclri tkil edir. Knd tsrrfat mssislrind xsusi tdbirlr msrflrin trkibind aadak mliyyat xrclri maliyyldirilir: epizotologiyaya qar tdbirlr; me tsrrfatnn brpas v onun mhafizsi; yer quruluu; torpan yaxladrlmas. mliyyat xrclri xtti zr knd tsrrfatna xidmt edn ixtisasladrlm mssis v tkilatlar knd tsrrfatndan baqa bdc vsaiti hesabna da maliyyldirilir. xtisasladrlm mssis v tkilatlara aiddir: dvlt baytarlq stansiyas; dvlt atl; toxum mfttiliyi; pambqlq zr elit tsrrfat; pambq toxumuluq laboratoriyas; knd tsrrfat bitkilrinin toxum sna zr dvlt komissiyas; bitkilrin mhafizsi v qarantinin dvlt xidmti orqan; dvlt zona man snaq stansiyas; sair mssis v tkilatlar. Epizotologiyaya qar tdbirlri hm bdc txsisat, hm d tsrrfatn xsusi vsaiti hesabna maliyyldirilir. Knd tsrrfat mssislrind bdc vsaiti hesabna aadak xrclr maliyyldirilir: heyvan v qularn yoluxucu xstliklrin qar mbarizy xrclr; heyvanlarn v qularn diaqnostik tdqiqatdan keirilmsin; keici xstliklr qar profilaktiki tdbirlrin hyata keirilmsin; heyvanlarda v qularda qorxulu haratlara (qurdlara) qar mbariz aparlmasna; minimum miqdarda biopreparatlarn, dezinfeksiya vasitlrinin, prislrin, iynlrin, pambn v digr tibbi lvazimatn yaradlmasna; baytarlq iilrin v srclr mk haqq v ezamiyy xrclri; xsusi geyimlr xrclr; mvqqti xsusi baytarlq qarantin dstsinin yaradlmasna v saxlanmasna xrclr; epizotologiyaya qar mbariz n istifad ediln avtonqliyyatlarn saxlanmas xrclri. Btn cinslrdn olan heyvanlarn malicsin digr xrclr, hminin plan zr proflaktiki tdbirlr tsrrfatn vsaiti hesabna hyata keirilir v heyvandarlq mhsullarnn maya dyrinin trkibin daxil edilir. Bdc vsaiti hesabna alnan preparatlar v tibbi lvazimatlar istifad edilrkn maliyylm mnbyi hesabna silinir. Tsrrfat vsaiti hesabna alndqda is heyvandarlq zr xrclr aid edilir. Knd tsrrfat mssislrind yerin yetiriln aadak ilr me tsrrfat ilrin aiddir: menin salnmas; menin brpas;
89

me bitkilrin qulluq edilmsi; toxumun ylmas; kin materiallarnn bydlmsi; qurumu aaclarn ksilmsi v yanndan mhafiz v s. ilr. Qeyd olunan ilr ona aid olan me materiallarnn satndan ld etdiyi xsusi vsait hesabna v me tsrrfatnn inkiaf etdirilmsi n ayrlan bdc txsisat hesabna yerin yetirilir. gr qeyd olunan ilrin me tsrrfat yerin yetirrs onda me tsrrfatnn knd tsrrfat mssisnin imza etdiklri akta sasn vsait me tsrrfatna krlr. lri bilavasit knd tsrrfat mssissi yerin yetirdikd is tsrrfatn tqdim etdiyi hesaba akta sasn yuxar tkilat knd tsrrfat mssissin yerin yetiriln ilr gr dmlr edir. Maliyylm plann uyun olaraq yerin yetirilmi iin hcmin gr bu mqsd hr rb vsait ayrlr. Knd tsrrfat mssissind yer quruluu tdbirlrin aiddir: yeni torpaq sahlrinin yaradlmas v istifady verilmsi; rayonun planlama sxemin sasn onlarn srhdlrinin dqiqldirilmsi v dyiiklik edilmsi; tsrrfat daxilind yararl torpaqlarn iqtisadi saslarla tkili; knd tsrrfatnn istifadsi n yeni torpaqlarn akara xarlmas; hyatyan torpaq sahlrinin ayrlmas; knd tsrrfatna lazm olan topoqrafik, geodeziya , geobotanika v digr tdqiqat v axtar ilrinin aparlmas; dvlt kadastrnn aparlmas, torpan kmiyytinin v keyfiyytinin uotunun aparlmas, torpan banitirofkas v kini iqtisadi qiymtlndirilmsi. Qeyd olunan ilr yer quruluu tlikatlar trfindn bdc vsaiti hesabna yerin yetirilir. Yer quruluu tdbirlrin gr bdc txsisat bu ilri yerin yetirn tkilatlarn hesablama hesabna krlr. Torpan keyfiyytinin yaxladrlmas tdbirlrin aiddir: torfun gtirilmsi, torpan gipsldirilmsi, fosforladrlmas, melarativ ilnilmsi hnglnmsi v digr ilr. Bu tdbirlrdn yalnz oran torpaqlarn hglnmsi bdc vsaiti hesabna yerin yetirilir. Qalan tdbirlrin hams tsrrfatn vsaiti hesabna yerin yetirilir. Torpan keyfiyytini yaxladrlmas ilr gr hesablama baa atm obyektlrd tqdim olunan hesaba v yerin yetirilmi ilr gr akta sasn hyata keirilir. Podratlarla hesablama, bank bsi vasitsil tqdim olunan hesaba v aylq akta sasn dm tapr il podratnn hesablama hesabna vsaitin krmkl aparlr. Torpan hnglnmsi xrclri bdc vsaitlri hesabna olduqda xrclr 96 -li hesaba silinir.gr xsusi vsaitlr v krediti hesabna
90

olarsa onda hmin xrclr 201 sub hesabna aid edilrk, sonrak 5-7 il rzind mhsullarn maya dyrin daxil edilir. mliyyat xrclrinin illik smetas v maliyylm plan rblr v ayr-ayr tdbirlr blnmkl hazrlanaraq, xidmt elyn bank bsin d verilir.

6. Knd tsrrfat mssislrinin fondlar

Knd tsrrfat mssislri z faliyytlrini hyata keirmk n nizamnam (blnmz), amortizasiya, tmir, ym v istehlak fondlar yaradrlar. Nizamnam (blnmz) kapital tsrrfatda olan sas v xsusi dvriyy vsaitlrinin mblini ks etdirir. Nizamnam kapitalnn hcmi mssisnin yaradlmas bard tsisedici sndlrl myyn edilir v mssisnin faliyyt gstrdiyi dvrlrd dyiilmz qalr. gr tsadfn nizamnam fondunun artrlmas haqqnda qrar qbul edilrs, onda uyun olaraq mssisnin tsisedici sndlrind d dyiiklik aparlr. Nizamnam (blnmz) fondunun azadlmasnda da hminin tsisedici sndlrd dyiiklik edilir. Bu baxmdan nizamnam fondu (blnmz) mssisnin mlkiyytind olan kapitalnn hcmini ks etdirir. Knd tsrrfat mssislrind yaradlan fondlarn hcmini onlar zlri srbst myyn edirlr. Fondlar bir qaydada mnft (xalis glir) hesabna yaradlr. Tsrrfatlarda mxtlif ym v istehlak fondlarn yaradlmas imkan verir ki, mssis toplanan vsaiti ym v istehlak fondlarna bldrlrkn optimal nisbtlr ml etsin. Mssisd ym v istehlak fondlarnn yaradlmas v istifad edilmsi knd tsrrfat istehsalnn idar edilmsi sistemind iqtisadi vasitlrdn n vacibidir. Bu vasitdn dzgn istifad etdikd kollektivin marann dnilmsi cmiyytdn; iilrinki kollektivdn yaxn asll tmin edilir. Ym v istehlak fondlar sistemind knd tsrrfat mssislri vsaitlrindn maddi hvslndirm, sosial inkiaf, istehsaln, elm v texnikann inkiaf fondlarn yaradr v istifad edirlr. Tsrrfatlarn ixtiyar var ki, mqsdli ehtiyaclar n tmir fondu, valyuta fondu, ehtiyat fondu v s. yaratsnlar. Mssisnin ym v istehlak fondlar vsaitlrinin hams smeta zr srf edilir. Smetann layihsi tsrrfatn mk kollektivin mzakir n verilir, o qbul edildikdn sonra hmkarlar komitsi v
91

rhbrliyin birg qrar il tsdiq edilir. Smetadan istifad haqqnda rhbrlik v hmkarlar komitsi mk kollektivin mlumat verir. Fond vsaitinin qal gtrlmr, nvbti ild tsdiq edilmi smetaya uyun istifad edilir. Mssisnin ym v istehlak fondlarnn vsaitlri tsrrfatn hesablama hesabnda saxlanr. Fondlarn plan v faktiki hcmini tsrrfat myyn edir. Hans hcmd fond vsaiti varsa, o qdr d srf etmk olar. caz verilir ki, glck ayrmalar hesabna xrclr edilsin. stehsaln, elm v texnikann inkiaf v sosial inkiaf fondu vsaitind atmazlq olduqda bank kreditindn istifad etmk olar. Tsrrfatlarn hams ym v istehlak fondlarn ilin yekun ilri zr yaradrlar. Knd tsrrfat mssislri bununla yana xsusi ym v istehlak fondlarn yaratmayaraq, onlarn srncamnda qalan vsaitlrdn istifad n mumi smeta trtib edirlr. Hans ki, hmin vsaitlrdn istehsaln inkiafna, texniki trqqiy, elmi nailiyytlrin ttbiqin, yax olmayan hava raitinin mnfi tsiri zaman istehsaln inkiaf etdirilmsi n maliyy ehtiyatlarnn yaradlmasna istifad edilir. Mssisnin srncamnda qalan maddi hvslndirmnin vsaiti mkafatlandrmaa, tltif etmy, my gr hvslndirmnin digr formalarna, maddi kmy srf edilir. Hminin ondan iilrin lav mzuniyytinin dnilmsind istifad olunur. Tsrrfatn hququ var ki, mk kollektivinin razl il onun srncamnda qalan vsaiti faktiki mk haqq fondunun artrlmasna ynltsin. Bundan baqa vsaitdn istehsal ehtiyatlarnn akar edilmsin ynldiln baxn, msabiqnin qaliblrin - kollektiv v ayr-ayr iilr mkafatlarn verilmsin; hmiyytli ilrin z vaxtnda v keyfiyytl yerin yetirilmsin gr, tsrrfatn istehsal faliyytinin yekununun yaxladrlmasna gr, yksk keyfiyytli knd tsrrfat mhsullar istehsalnn artrlmasna gr, iilrin mkafatlandrlmasna; iilr birdflik yardm edilmsin; mk haqq fondunda srf olunmu artq xrcin dnilmsin; tsrrfat faliyytinin sas nticsin gr tibb iilrinin, mdni maarif v idman qurular (onun balansnda olan) iilrin mkafatlandrlmasna; mk veteranlarna, vvllr bu tsrrfatda ilmi mk lillrin (hans ki, onlar pensiya alrlar, tsrrfatn siyah trkibind yoxdurlar) birdflik yardm edilmsin v ya maddi kmy; tsrrfatn razisind yaayan v ilyn mllimlr v hkimlr, uzun mddt tsrrfatda ilyib hazrda pensiya alanlara, vicdanla alanlara ink
92

almaq n aldqlar kreditin 50%-nin dnilmsin; tsrrfatda n az 5 il ilyn (gnclr n 2 il) iilr frdi mnzil tikintisi n gtrdklri kreditin myyn hisssinin dnilmsin; id digr nailiyytlr gr mkafatlarn dnilmsin srf edilir. Maddi hvslndirm mqsdil tsrrfatn srncamnda qalan vsaitin istifadsinin dqiq tyinatn tsrrfatn rhbri hmkarlar komitsi il birlikd myyn edir. Onlar tsrrfatn iilrinin maddi maraqlandrlmas haqqnda rtlri ilyir v tsdiq edirlr. Tlimatda hmiyytli ilrin z vaxtnda v keyfiyytl yerin yetirilmsin gr mkafatlandrma n, hminin qiymtlndirmsi ardcll, mkafatn hcmi, gstricilr rti v s. gstrilir. ilrin orta mk haqq xarldqda (mzuniyyt vaxt, pensiya v mavint hesablanarkn v s.) tsrrfatn srncamnda qalan vsaitdn btn pul dmlri (birdflik kmk n dnilndn baqa) nzr alnr. Mkafatlarn v hvslndirmlrin dnilmsi il rzind ilrin faktiki nticsin gr mssisnin srncamnda qalan vsait hesabna uyun smetada hyata keirilir. Qeyd ediln vsaitd atmazlq olduqda mssis onu maliyy ehtiyat vsaiti hesabna tamamlaya bilr. Bu baxmdan mssisnin srncamnda qalan vsaitin yaradlmasnn qalq prinsipi, ondan istifadnin smrliliyini tmin edir. - Sosial inkiafn vsaitindn mnzil tikintisin, sosial-mdni sferann maddi texniki bazasnn mhkmlndirilmsin, hmin obyektlrin saxlanmasna, mdni-ktlvi tdbirlrin keirilmsin v digr sosial tlbatn dnilmsin istifad edilir. Vsaitin sas hisssi yaay evlrinin tikintisin, uaq mssislrinin v digr sosial obyektlr ynldilir. - stehsaln, elm v texnikann inkiaf vsaitindn faliyyt gstrn istehsaln yenidn qurulmasna, texniki chtdn yenildirilmsin v genilndirilmsinin maliyyldirilmsin; yeni obyektlrin tikintisin, elmi-tdqiqat, tcrb konstruksiya v layih ilrinin keirilmsin; bu ilr n avadanlqlarn, priborlarn v digr mt-material qiymtlilrin gtirilmsin yerli avtomobil yollarnn tikintisind, yenidn qurulmasnda, tmirind v saxlanlmasnda itirakna; knd tsrrfatnn manlarnn, mexanizmlrin, mal-qarann, qularn, toxumlarn v s. alnmasna; sas srnn tkilin; uzun mddtli bank kreditlrinin v onlarn faizlrinin dnilmsin; xsusi dvriyy vsaitlrinin artmnn v atmazlnn dnilmsin; gnc mtxssislrin hazrlanmas zr xrclrin sas hisssinin
93

dnilmsin; tbiti mhafiz tdbirlrinin hyata keirilmsin; mlak digr mssislr verilrkn, satlarkn v ya silinrkn yaranan zrrin dnilmsin; icary veriln sas vsaitlrin xrcinin dnilmsin; digr istehsalat ehtiyaclarnn maliyyldirilmsin istifad edilir.

Mvzu 7. nvestisiyann maliyyldirilmsi

PLAN 1. nvestisiya faliyytinin mahiyyti; 2. nvestisiya qoyuluunun maliyyldirilmsi mnblri; 3. nvestisiyann maliyylm mnbyi kimi amortizasiya; 4. sas vsaitlrin tmirinin maliyyldirilmsi kreditldirilmsi.

94

1. nvestisiya faliyytinin mahiyyti

nvestisiya glir (mnft) v ya sosial smr ld etmk mqsdil sahibkarlq v digr faliyyt nvlri obyektlrin qoyulan maliyy vsaitindn, habel maddi v intelektual srvtlrdn ibartdir. nvestisiya obyektlrin qiymtli kazlar (shmlr, istiqrazlar v s.), iqtisadiyyatn btn sahlrind yeni yaradlan v modernldiriln sas fondlar v dvriyy vsaitlri, mqsdli pul mantlri, elmi-texniki mhsul v mlkiyytin digr obyektlri, mlak hququ v intellektual mlkiyyt hququ aid edilir. nvestisiya faliyyti subyektlri (investorlar) hasilat, tikinti, innovasiya v maliyy kapital dvriyysi siferasna daha ox diqqt yetirirlr. nvestisiyalamann sas istiqamtlri kimi aadaklarn frqlndirilmsi mqsduyundur. stehsaln genilndirilmsin, istehsal infrastrukturunun inkiafna, modernldirmy, material ehtiyatlarnn artrlmasna, sosial infrastrukturunun inkiafna, elm, kadr hazrlna investisiyalar. nvestisiya proseslrin sas kapitaln artrlmas v yenildirilmsi, innovasiyal inkiaf, sturuktur tkmillmlrinin hyata keirilmsin v istehsaln smrliyini yksldn digr bu kimi vziflrin icrasna ynldilir. mumiyytl, investisiya qoyulularn glckd glir ld etmk n bu gn pul vsaitlrinin maddi aktivlr v ya qiymtli kazlar ld edilmsin srfi kimi xarakteriz etmk olar v xarakteristikadan bllidir ki, investisiyalar real v maliyy investisiyalarna blnr. Maliyy investisiyalar shm, istiqraz, opsion v s. qiymtli kazlar alqs il baldr. nvestisiyalarn tsnifat nvestisiyalar

Real investisiyalar
95

Portfel investisiyalar

stehsaln saxlanmas layihlri

stehsaln genilnmsi layihlri

stehsaln modernlmsi layihlri

Yeni istehsallar v yeni bazarlarla bal layihlr

Thlksizlik v tbiti mhafiz

Digr layihlr

Qiymtli kazlar alqs

Kapital qoyuluu - sas fondlarn brpasna v inkiafna ynldiln material, mk v pul vsaiti msrfidir. Tkrar istehsal zr kapital qoyuluu istehsal v qeyri istehsal tyinatl qoyululara blnr. stehsal tyinatn qoyululara istehsal qurularnn tikintisin v avadanlqlarna, su tsrrfat v meliorasiya qurularna, knd tsrrfat texnikasnn v inventarlarn gtirilmsin, oxillik kmlrin v balarn salnmasna v s. xrclr aid edilir. Mdni-mit tyinatl obyektlrin tikintisin, mnzil-kommunal tsrrfatna msrflr qeyri-istehsal tyinatl kapital qoyuluuna aid edilir. Kapital qoyuluunda sas yeri 1-ci qrup tkil edir. Ona gr ki, o istehsal prosesind hlledici rol oynayr. Digr trfdn knd tsrrfat istehsal imkannn yaxladrlmas kndin sosial problemlrinin hlli il bilavasit laqdardr. Buna gr qeyri-istehsal tyinatl kapital qoyuluu hr il genilndirilmlidir. Kapital qoyuluu nvlrin gr tikinti-quradrma ilrin msrflr, quradrma tlb edn v etmyn man v avadanlqlarn, inventar v altlrin gtirilmsin msrflr; oxillik kmlrin salnmasna v becrilmsin msrflr; layih-axtar ilrin; obyektlrin inventar dyrin aid ediln sair kapital qoyuluuna msrflr blnr. Tikinti-quradrma ilri iki sulla podrat v tsrrfat sulu il yerin yetirilir. Podrat sulla ilri lazmi texnika il tcriz edilmi, yksk ixtisasl kadrlara malik ixtisaslam tikinti tkilatlar yerin yetirir. nvestisiya faliyyti haqqnda (Azrbaycan Respublikas Qanunu) qanuna uyun olaraq sasl tikintid ilri yerin yetirmk n dvlt investorlara (investisiya faliyytini hyata keirnlr) sifari verir. Sifari verilnd bir qayda olaraq, mssis v tkilatlar n bu sifariin iqtisadi smrliliyi nzr alnr. Sifari msabiq (tender) yolu il verilir. Hminin tikinti ilrind investorlara dvlt sifarii verilrkn, qanunvericilikl myyn gztlr d nzrd tutula bilr. lr baa atandan sonra Respublika dvlt sifarii obyektlri
96

Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin myynldirdiyi qaydada istismara qbul olunur. Tender hr hans bir iin, xidmtin n smrli sul v aa xrcl yerin yetirilmsi n iddialar arasndan birinin (bir nesinin) seilrk, hmin iin (xidmtin) mqavil sasnda ona (onlara) hval edilmsi mqsdil keiriln msabiqdir. (Tender haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanunu. Azrbaycan qzeti.11.04.1997. stehsal nvnn tkili n texniki, texnoloji, kommersiya v digr biliklrin mcmusu nou-hau adlanr. oxillik kmlrin salnmas v becrilmsi zr msrflr iki mrhld hyata keirilir. Birincid - kmlrin salnmas zr , ikincid - oxillik kmlrin mhsuldar dvrn qdr becrilmsi zr msrflr. Layih - axtar ilri zr kapital qoyuluuna, layih-smeta sndlrinin gtirilmsin, layih taprqlarnn, texniki layihnin, smeta-maliyy hesablamalarnn, ii sxemlrin hazrlanmasna xrclr aid edilir. Sair kapital ilrin v msrflr tikintid yerdyim, torpaq sahlrinin yaxladrlmas zr xrclr aid edilir. Kapital qoyuluu planladrlmasna v maliyyldirilmsi mnbyin gr dvltin mrkzldirilmi; mssisnin xsusi vsaiti v bank krediti hesabna yerin yetirilir. Birinci halda kapital qoyuluu bdc txsisat, mrkzldirilmi fondlar v ehtiyatlar hesabna maliyyldirilir v sosial-iqtisadi inkiaf proqramnda nzrd tutulur; ikinci halda mssis v tkilat srbst myynldirir v tsdiq edir.

2. nvestisiya qoyuluunun maliyyldirilmsi mnblri

nvestisiya qoyuluunun maliyyldirilmsi mnblri xsusi borc v bdc vsaitlrin ayrlr. Maliyyldirilmsi mnblrindn asl olaraq investisiya qoyuluu mrkzldirilmi v mrkzldirilmmi qoyululara ayrlr. Mrkzldirilmi investisiya qoyuluu sasn bdc vsaiti hesabna yerin yetirilir. Xsusil d sahlraras istehsaln inkiafna yeni tikintiy v s. ynldilir. Mrkzldirilmmi investisiya qoyuluu is xsusi vsait v bank krediti hesabna yerin yetirilir. nvestisiya qoyuluunun maliyyldirilmsinin xsusi mnblrin aiddir: mnftdn bu mqsd ayrma; shm
97

buraxlndan sfrbr ediln vsait; icar haqq sasl tikintidn daxili resurslarn sfrbr edilmsi; sas istehsal fondlar n nzrd tutulan amortizasiya ayrmas; artq v lazmsz sas fondlarn satndan glir; mhsuldar v i heyvanlarnn xda edilmsindn glir v s. nvestisiya qoyuluunun maliyyldirmsi mnblrindn n sasls amortizasiya ayrmasdr.

3. nvestisiyann maliyylm mnbyi kimi amortizasiya

Bazar iqtisadiyyatna keid raitind sas fondlarn tzlnmsi il laqdar olan xrclrin dnilmsinin, mssisnin zn maliyyldirilmsinin sas mnbyi mssisnin xsusi vsaitidir. Bu vsait sas fondlarn btn xidmti mddtind amortizasiya ayrmalar klind ylr. Amortizasiya ayrmalar mssisnin z maliyy resurslar irisind balca yer tutur. Amortizasiya sas fondlarn fiziki v mnvi anmasnn pul il ifadsidir. Amortizasiya sas fondlar sradan xdqda onlar tam dyimk mqsdil hyata keirilir. Mhsul satndan ld ediln glirin bir hisssi (amortizasiya ayrmalar hcmind) amortizasiya fonduna daxil olur. Amortizasiya fondu sas istehsal fondlarnn amortizasiya ayrmalar hesabna ylm v khnlmi sas fondlarn brpasna v yeni sas fondlarn alnmasna ynldiln pul vsaitidir. Amortizasiya ayrmalarnn mbli mhsulun istehsal xrclrin (maya dyrin) daxil edilir v bununla da mhsulun qiymtinin zrin keir. Mssis amortizasiya ayrmalar mblini ymaa borcludur. Bu baxmdan mssis hmin mbli mhsulun sat pulundan ayraraq amortizasiya fonduna keirmlidir. Mssisnin illik amortizasiya ayrmalarnn kmiyyti sas fondlarn dyrindn, onun trkibindn v amortizasiya normasndan asldr. Amortizasiya hr ay hesablanr, yni daimi v fasilsiz xarakter dayr. Fondun vsaiti dvri olaraq xrclnir yni vsaitin xrclnmsi normativ xidmt mddtinin baa atmas il laqdar onlarn tkrar istehsal prosesind hyata keirilir. Bu anadk hmin vsaitlr azad olur v sas fondlarn tkrar istehsal n maliyy resurslar mnbyi kimi istifad edil bilr. Amortizasiya ayrmalar sistemind sas problemlrdn biri d amortizasiya ayrmalar normalarnn tkmilldirilmsi, sas fondlarn, xsusn onlarn aktiv hisssinin man v avadanlqlarn srti amortizasiya metodundan istifad edilmsidir.
98

Amortizasiya ayrmalarnn mbli amortizasiya normasna gr myyn edilir. Amortizasiya normas sas fondlarn hazr mhsulun zrin hr il keiriln hisssini ks etdirir. Amortizasiya normas aadak dsturla hesablanr: F FL Na = 100 TN F burada, Na amortizasiya normas; F sas fondlarn ilk dyri, man.; FL sas fondlarn lv etm dyri, man. TN sas fondlarn normativ xidmt mddtidir (amortizasiya mddti), il. Amortizasiya normasnn sviyysi sas fondlarn anm hisssinin brpa edilmsi n lazm olan resurslarn hcmini myyn edir. Amortizasiya normasnn kmyil sas fodlarn dvretm srti tnzimlnir, onlarn tkrar istehsal prosesi intensivldirilir. Amortizasiya normas v sas fondlarn qruplar zr bu normalarn diferensialladrlmas vasitsil mssisd texniki v istehsal siyasti hyata keirilir. sas fondlarn tam brpas n amortizasiya ayrmalarnn mbli aadak dsturla hesablanr: Aa = Na F burada, Aa amortizasiya ayrmalar, F sas fondlarn orta illik dyridir, man. Amortizasiya ayrmalarnn hcmi metodla myyn edilir: brabr, brabr srtlndirilmi, srtlndirilmi (v ya qeyri-brabr). Brabr metodla amortizasiya ayrmalar bel hesablanr: sas fondlarn orta illik dyri amortizasiya ayrmalarnn illik normasna vurulur. Msln: 5 il istifad mddtin orta illik dyri 100,0 mln manat avadanlq alnmdr. Amortizasiya ayrmalarnn illik normas 20%-dir. Buradan amortizasiya ayrmalarnn illik mbli 100x20:100=2,0 mln man. olacaqdr. Amortizasiya ayrmalarnn hesablanmasnn brabr metodu sas fondlarn fiziki v mnvi chtdn brabr anmasna saslanr. Bel hesablama fiziki anma n tam qanunauyundur. Lakin mnvi
99

anma zr vziyyt tamamil baqa crdr, nki elm, texnika, istehsal texnologiyas qeyri-brabr inkiaf edir. sas fondlarn mnvi anmas ksr hallarda amortizasiya normasnda nzrd tutulduu kimi brabr srtl deyil, srtlndirilmi qaydada ba verir. Ona gr d sas fondlarn srtlndirilmi mnvi anmas ba verdikd sahibkar onlarn dyidirilmsini tmin edn amortizasiya ayrmalarna malik olmaldr. Hmin problemi sas fondlarn srtlndirilmi amortizasiyas metodundan istifad etmkl hll etmk olar. Bu zaman ilk ild artrlm normalar tdbiq edilir ki, bu da sas fondlarn ilk dyrinin 2/3 hisssin qdrinin mhsulun maya dyrin keirilmsin imkan verir. Bundan sonra dyrin qalan hisssi qbul olunmu amortizasiya mddti hdlrind yerd qalan hr bir xidmt ili n eyni (sabit) amortizasiya normalar zr keirilir. Hazrda qeyri-brabr amortizasiya geni yaylmaqdadr. Bu zaman avadanln dyrinin sas hisssi istismarn ilk illrind istehsal xrclrin daxil edilir. Msln, birinci il 50%, ikinci il 30%, nc il 20%. Bu is inflyasiya raitind kilmi xrclri daha tez dmy v onu avadanlq parknn yenildirilmsin ynltmy imkan verir. Amortizasiyann aadak qaydalar geni tdbiq edilir: 1. Amortizasiyaya mruz qalacaq mlak aadak kateqoriyalar zr birldirilir: - binalar, tikililr v onlarn sturuktur komponentlri; - minik avtonqliyyat, yngl yk avtonqliyyat, idar avadanl v mebel, kompter texnikas, informasiya sistemlri v mlumatlarn ilnmsi sistemlri; - enerji, nqliyyat v digr texnoloji avadanlq elc d birinci v ikinci kateqoriyaya daxil edilmyn maddi aktivlr; - qeyri-maddi aktivlr. Vergiy clbolunman asanladrmaq n amortizasiyaya mruz qalacaq mlakn trkibin faydal xidmt mddti bir ildn ox olan, dyri myin dnilmsinin aylq minimum lsnn 100 mislindn artq olan mlak daxil edilir. Torpaq sahlri, yerin tki v melr, elc d maliyy aktivlri amortizasiyaya mruz qalacaq mlaka daxil edilmir. 2. Amortizasiyann illik normalar: birinci kateqoriya n 5%, ikinci kateqoriya n 25%, nc kateqoriya n 15% myyn edilir. Drdnc kateqoriya n amortizasiya ayrmalar mvafiq qeyrimaddi aktivlrin mvcud olmas mddti rzind brabr hisslrl
100

hyata keirilir. Qeyri-maddi aktivin istifad mddtini myyn etmk deyildirs, amortizasiya mddti 10 il qbul edilir. 3. kinci v nc amortizasiya kateqoriyalarna aid ediln mlak n amortizasiya ayrmalarn myyn etmk n mlakn cmi dyrini amortizasiya normasna vurmaq lazmdr. Birinci v drdnc kateqoriyadan olan mlak zr is amortizasiya ayrmalar hr bir avadanlq vahidi n ayr-ayrlqda hesablanlr. 4. Amortizasiya ayrmalar hesablanarkn istismar rtlrini nzr alan msaldan istifad olunur. Bu msal ayr-ayr istehsal nvlrinin xsusiyytlrini, man v avadanln istismar rejimlrini, sas fondlarn istismarnn srtlndirilmsin tsir edn tbii rtlri v traf mhiti ks etdirir. Amortizasiya ayrmalar aadak dsturla hesablanr: Aa = NDKGF, burada, KG istismar rtlrini nzr alan msaldr.

4. sas vsaitlrin tmirinin maliyyldirilmsi v kreditldirilmsi

Tmir - obyektlrin ilk istehsal gclrinin, texnikann i qabiliyytinin v oxillik km plantasiyalarn brpasna ynldiln tkilati, texniki v digr tdbirlr sistemindn ibartdir. Tmir ilrin v msrflrin aiddir: tmir ilrinin aparlmas il laqdar layih-smeta v axtar ilri; avadanlqlarn sklmsin v quradrlmasna, obyektin tmir aparlmasna xrclr; avadanln qismn v tam sklmsi, qrlm v ya khnlmi konstruksiya v digr hisslrin dyiilmsi; yaay evlrinin tmiri v s. Mssis v tkilatlarn mlkiyyt formasndan v tabeiliyindn asl olmayaraq sas istehsal fondlarnn btn nv tmirin msrflr istehsaln v mhsullarn satna (i, xidmt) xrclrin trkibin aid edilir. Mssis v tkilatlarda tmir msrflri mhsullarn maya dyrin brabr sviyyd aid etmk n tmir (ehtiyat) fondu yaradla bilr.Tmir fonduna ayrmalar tsdiq edilmi normativ zr yerin yetirilir. Qeyri-istehsal tyinatl fondlarn tmirin msrflr mhsullarn maya dyrin aid edilir. Yerin yetirilmsi is mssisnin
101

srncamnda qalan mnft v digr xsusi vsaitlr (istifad edilmyn tmir fondunun qal) hesabna hyata keirilir. sas istehsal fondlarnn tmirin xrclrin maliyyldirilmsini mssislr iki formada hyata keir bilrlr. Birinci formada faktiki msrf maya dyrin aid edilir; ikinci formada srbst myyn edilmi normativ ayrmalar zr tmir fondu yaradlr. Birinci halda tmir xrclrin azaldlmasna maraq olur. Lakin tmir zr xrclrin faktiki maya dyrin aid edilmsi il rzind maya dyrin hmiyytli tsir edir. Tmir fondu yaradlarkn, bu fonddan ayrma il rzind brabr hcmd maya dyrin aid edilir. Tmir ilrin ediln xrclr il rzind brabr olmasa da maya dyri dyiir. Bel halda ola bilsin maya dyri real xrci ks etdirmsin. Hm d tmir fonduna ayrma yerin yetiriln idn ox v ya az ola bilr. Amma tmir iini aparmaq n mssisnin etibarl mnbyi olur, lazm gldikd hmin vsaitin qalndan digr lazmi tdbirlr istifad edil bilr. Tmir fonduna ayrmann normativini tsrrfat hr mhsul, i v xidmtin maya dyrin uyun faizl myyn edir. Tmir fondunun vsaiti tmir n lazm olan material qiymtlilrin ehtiyatnn (ehtiyat hisslri, hisslri dyiiln birlmlr, materiallar v s.) yaradlmasna ynldilir. Tmir vsaitlr tsrrfatn znd tsdiq edilmi maliyy planna aid ediln tmirin maliyyldirm planna uyun srf edilir. Smeta dyri zr msrfin hcmi tmir dayanan obyektin tlimatna, hr obyektin nqsan cdvlin, faliyytd olan norma v qiymt gr myyn edilir. cary gtrln sas fondlarn tmiri mqavil rtindn v faliyytd olan qanunvericilikdn asl olaraq icardarn v ya icarinin vsaiti hesabna yerin yetirilir. gr tmiri icari yerin yetirrs xrclr tsrrfatn tmir planna aid edilir. Tsrrfatda tmirin maliyyldirilmsi plannn mumi mbli planladrlan il tmirin plan dyrini, planladrlan il keiriln kreditor borcunun qaytarlmasna xrclri, ilin vvlin dnilmyn mnblr zr xrclri, dvriyy vsaitlri normativinin artmn, planladrlan ilin axrna tmir n vsaitlrin qaln (gln ilin vvlind tmir ilrini yerin yetirmk n) tmin etmlidir. Tsrrfat tmir fondunun vsaitini znn hesablama hesabnda saxlayr. Tmiri baa atm obyekt zr podrat tkilatla hesablama, yerin yetirilmi iin qbulu aktna sasn (2b li forma) hesablama hesabndan yerin yetirilir. Podrat sulu il mqavil v ya naryad
102

sifarii sasnda manlarn, avadanlqlarn v nqliyyat vasitlrinin tmirin gr hesablama tsdiq edilmi preyskuranta, smetaya v ya kalkulyasiyaya sasn tmirin dyrin uyun yerin yetirilir. Haqqhesaba yerin yetirilmi iin qbulu akt lav edilir. Hans ki, orada preyskuranta, smetaya v ya kalkulyasiyaya istinad edilir, mqavilnin v ya naryad sifariinin tarixi v nmrsi qeyd edilir. Manlar, avadanlqlar v nqliyyat vasitlrinin tmiri tsrrfat sulu il yerin yetirildikd, materiallara, yklrin danmasna gr dm hesablarn dnmsi yolu il yerin yetirilir. Tmir obyektinin smeta dyri hddind manlarn, aqreqatlarn, avadanlqlarn, binalarn, qurularn tmiri zr yerin yetiriln ilrin dyri haqqnda araya sasn mk haqq dnilir. Araya tsrrfatn ba mhndisi v ba mhasibi imza edir. Yerin yetirilmi i haqqnda aray tmir obyektinin plan dyrindn ox olmamaqla faktiki i gr doldurulur. gr tsrrfat sulu il aparlan manlarn, avadanlqlarn v nqliyyat vasitlrinin tmirinin preyskurant qiymti yoxdursa, onda tmirin dyri mk haqqna msrflr, materiallarn, ehtiyat hisslrinin dyrin, qaim xrclrin, kmki istehsal xidmtlrinin v knar tkilatlarn xidmtlrinin dyrin sasn myyn edilir. Tmir olunan obyektin qbul-thvil aktna sasn son hesablama aparlr. Aktda digr gstricilrl yana faktiki yerin yetiriln tmirin hcminin smeta dyri d gstrilir. Tmir illik plandan artq msrf tmir fondundan v digr mnblrdn nd dnilir. Tmir n tmir olunan obyektin sklmsindn alnan materiallardan v avadanlqlardan istifad edilrs mdaxil ediln materiallarn v avadanlqlarn dyri tmir ilrin xrci azaldr. Mvsml laqdar olaraq tmir fondunun vsaitind atmazlq olduqda tsrrfat kredit ala bilr. Kredit I, II v III rblrd rblk plandan artq tmir zr tcili ilri yerin yetirmk n vsait atmadqda alnr. Kredit nvbti ild tmir fonduna ayrmalar daxil edildikd dnilir. Kreditin qaytarlma vaxt atdqda kredit hesablama hesabnda axtarlr. Hesabda vsait olmadqda o vaxt uzadlm kredit hesabna keirilir.

Mvzu 8. Pulun mahiyyti v rolu

103

PLAN 1. Pulun yaranmas v mahiyyti. 2. Pulun nvlri. 3. Pulun funksiyalar. 4. Bazar iqtisadiyyatnda pulun rolu. 5. Pul sistemi. 6. Azrbaycan pul sisteminin inkiaf tarixi.

DBYYAT 1. Reyhan sgrova. Pul, kredit v banklar, Bak-2007. 2. R.M.Rzayevin redaktorluu il. Pul kredit v banklar, Bak2000.

1. Pulun yaranmas v mahiyyti.

104

Pul tarixi iqtisadi kateqoriya kimi cmiyytin inkiaf zruriliyindn doan bir mhsuldur. Pul geni diapazonu hat edn v maksimum likvidlik drcsin, daha dqiq desk mt v xidmtlr evrilmy malikdir. Pulun tarixi inkiaf yolunda n balca elmi aqlama ondan ibartdir ki, o kortbii kild meydana glmidir. lk pullar hl maldarlq dvrnd bu il mul olan maldarlar arasnda meydana glmidir. oban tayfalarnn ayrlmas mal-qara il mbadily gtirib xard. Mal-qara il pul funksiyasnn qovumas tarixd iz buraxmdr. Qdimd kz adn metaldan hazrlanm pul dayrd. kinci byk ictimai mk blgs: - sntin kinilikdn ayrlb mstqil sahy evrilmsi mbadilnin inkiafnda yeni pill oldu v mumi ekvivalentin tkmillmsin gtirib xard. Pul klind mxtlif metallar; vvlc mis, tunc, quruun v s., daha sonra is mbadilnin getdikc inkiaf, dnya bazarnn yaranmas il ncib metallar olan qzl v gm ksilmy baland. Onlar daha yksk dyrli, tbitin gr yekcins olmalarna, xarici mhitin tsirin davaml olmalarna gr ekvivalent rolunu oynamaa qadir idilr. Mhz bu mrhldn sonra btn mt ktlsi iki qtb ayrld. Bu qtblrin birind mumi ekvivalent rolunu oynayan xsusi mt - pul, digrind is oxlu miqdarda btn baqa mtlr durur. mumiyytl, mbadilnin inkiaf dyrin aadak formalarnn bir-biril vz olunmas yolu il ba verirdi. 1. dyrin sad v tsadfi formas. Bu forma mbadilnin ilkin mrhlsin uyun glirdi. Bel ki, bu mrhld mbadil tsadfi xarakter dayrd. Bir mt znn dyrin uyun gln baqa bir mt il dyidirilirdi. 2. tam v ya geni dyr formas myin ilkin bldrlmsinin inkiaf il baldr. Bununla laqdar mbadil prosesi oxlu sayda ictimai mk mallarn hat etdi. Bu is ona gtirib xarrd ki, oxlu sayda ekvivalent-mtnin olmas hr bir mtnin yekun dyrinin olmasna imkan vermirdi. 3. dyrin mumi formas: mbadilnin sonrak inkiaf oxlu sayda mtlrin iindn myyn mtlrin seilib bazarda balca mbadil alti rolunu oynamasna gtirib xard. 4. dyrin pul formas is mbadilnin nvbti inkiaf il bal olaraq, mtlrin iindn bir mtnin seilib mumi ekvivalent rolunu oynamas il baldr.
105

Bu rol getdikc ncib metallarn stnd mhkmlmy balad. Bu is qzl v gmn bazarn ekvivalent rolunu zrin gtr bilck mty - pula olan btn tlblrin cavab vermsi il laqdar idi. Bu tlblr aadaklardan ibart idi: - yekcinslik; - istniln miqdarda ld edilmsinin tinliyi; dyrini itirmdn blnmsi; - ycaml; - uzun mddt saxlanlmas. Sikknin meydana glmsi pulun formalamasnda hlledici rol oynad. Sikk mt istehsalnn inkiaf, mbadilnin artmas, quldarlq dvltlrinin iqtisadi, siyasi gclnmsi, tacirlr sinfinin artmas nticsind meydana glmidi. lk qzl sikklr b.e.. 313 c ild zrind z ksini tsvir edn Makedoniyal skndrin olmudur. mt kimi pul mtnin istehlak dyrin v pul kimi pul mnasibtlrinin daycsnn istehlak dyrin malikdir. Demk, pul mtsi iki dyrin (abstrakt v mbadil dyrinin) daycs olur. Hr bir mtd olduu kimi pul daxili dyr malikdir. Yni pulun da istehsal n mk srf edilir. Pulun mbadil dyri alclq qabiliyyti v nisbi dyr ifadsidir. Pulun daxili v mbadil dyrinin srbstliyi nisbidir. Bu dyrlr hm dvlt, hm d bazar raiti tsir ed bilr. Pulun mahiyyti: o mumi ekvivalentdir, mtlrin qiymtlrini myyn edir, mcmu milli mhsulu bldrr, mxtlif ictimai mnasibtlri hyata keirir, o mtlrin mbadil altidir, dyrin mhafizisi rolunu yerin yetirir. Dyrin mtd deyil, pulda mhafizsi mtlrin saxlanma xrclrini azaldr, onlarn korlanmasnn qarsn alr. Lakin nzr almaq lazmdr ki, bu mhafiz inflyasiyann olmad bir raitd mmkndr. Aydn msldir ki, inflyasiyann ba verdiyi bir raitd pulun dyrin mhafizsi rolu bir qdr arxa plana keir. Bel ki, pulun qiymtdn dmsi, onun alclq qabiliyytinin aa sviyyd olmas bu mslni tinldirmi olur.

2. Pulun nvlri.
Pulun nvlri: meydana gldiyi dvrdn tarixi tkaml yolu kemi pul xeyli dyiikliklr mruz qalm, tkmillmi, znn daha mkmml formasn tapmaa almdr v bu proses hl d
106

davam etmkddir. Buna gr d bu illr rzind pulun mxtlif nvlri meydana glmidir. z tkaml dvrnd pullar aadak mrhllrdn kemilr: metal pullar kaz pullar kredit pullar elektron pullar Metal puldan hl qdim zamanlarda, 26 sr bundan vvl sikklr klind ind, qdim Lidiyada istifad olunmaa balamdr. Sonralar XIX-XX srin vvllrind Rusiyada sikklrdn olduqca geni istifad olunmaa balanlmdr. Bu dvrlrd istifad olunan qzl v gm pullarn zrlrind gstriln dyrlr onlarn real dyrlri il st-st drd. Getdikc bazar mnasibtlrinin artmas v gndngn mkmmllmsi, dvriyyd mt mbadilsinin genilnmsin sbb oldu ki, bu da z nvbsind artq qzl v baqa qiymtli metal pullar sxdrmaa balad. Bel ki, mtlrin artmas v onlarn mbadilsinin genilnmsi qzl pul istehsal il st-st dmdi. Qzln az olmas, bu pullarn tdavl az buraxlmas mt tdavlnd onlarn vasiti rol oynaya bilmsin mane oldu v qzl pullar getdikc kaz pullarla vz olunmaa baladlar. Kaz pullar tam qiymtli pullarn nmayndlridir. Bellikl, kaz pullarn meydana glmsi aadak mrhllri hat edir: I mrhl - sikknin silinmsi; II mrhl - dvlt trfindn sikknin urlu korlanmas, sikknin metal mzmununun aa salnmas; III mrhl - dvlt trfindn kaz pullarn mcburi kurslarnn tyin edilmsi. Kaz pullarn istehsal dvlt trfindn hyata keirilir. Onun istehsalnn myyn hddi vardr. Bu pullarn mahiyyti ondan ibartdir ki, onlar dvlt trfindn znn bdc ksirinin balanmas n buraxlan pul nianlardr. Kaz pullarn emitenti dvlt orqan olan xzindarlqdr. Qeyri-sabitlik kaz pullarn tbitin xas olan bir lamtdir. Bu pullar dfin funksiyasn yerin yetirmy qadir deyillr. El buna gr d bu pullar daim pul dvriyysinin kanallarnda iliib qalr v onu doldurur v artaraq qiymtdn dr ki, son nticd inflyasiyann yaranmasna sbb olur. Hazrda bu proseslrin qarsnn alnmas hr bir dvlt trfindn mrkzi banklara hval edilmidir. Mrkzi bank pul emissiyasnn hddini myyn edir v onun tdavl buraxlmasn z zrin gtrr. Bellikl, mrkzi bank pul emissiyasn hyata keirir. mt mbadilsinin
107

genilnmsi il laqdar kommersiya v bank kreditlrin gndn-gn artan tlbat kredit pullarn meydana glmsin rait yaratm oldu. Kredit pullar z inkiafnda sonrak mrhllrdn kemi oldu: veksel, banknot, ek, elektron pullar v onlarn son nvlrindn olan kredit kartlar. Veksel qanunla myyn olunmu qaydada trtib edilmi, zrind gstriln mddtd v yerd dnilck mbl gstriln borc hdliyidir. Vekselin sas xsusiyytlri: - mcrrdlik; - yqinlik; tdavl qabiliyytidir. (trc veksellr aiddir) Vekselin mxtlif nvlri mvcuddur. Bunlar sasn sad veksellr, trc veksellr, xzin veksellri, dostluq veksellridir. Sad veksellr borclunun myyn mbli gstriln mddtd dmsi haqda yazd v imza etdiyi borc sndidir. trc veksellr (tratta) sasn xarici ticart laqlrind istifad olunan veksellrdir. Xzin veksellrindn shbt gedrkn burada borclu trf kimi dvlt itirak edir. Dostluq veksellrini ayr-ayr xslr bir-birlrin, onlar sonradan banka uota tqdim etmk rtil yazrlar. Banknot kredit pullarn inkiafnn nvbti mrhlsi hesab olunur. Banknot tdavl d sasn veksel tdavlnn sasnda meydana glmidir. Banknot bankn borc hdliyidir. Banknotun vekseldn iki balca frqi aadaklardr: - vvla, mddtin gr, bel ki, veksel mddtli borc hdliyi olduu halda, banknot mddtsiz borc hdliyidir.ju - ikincisi, tminatna gr, bel ki, veksel tdavl ayr-ayr hquqi v fiziki xslr trfindn buraxlb, individual zmant malik olduu halda, banknotlar tdavl lknin mrkzi bank trfindn buraxlb dvlt zmantin malik olurlar. Banknotlar (bank biletlri) pul nian nv olub, mrkzi bank trfindn tdavl buraxlan qanuni dm vasitsidir. Azrbaycanda 250, 500, 1000, 10000, 50000 manatlq banknotlar tdavl edir. Azrbaycan Respublikasnda pul nianlarnn nominal dyrinin v qiymtlr miqyasnn dyidirilmsi (denominasiyas) haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il frmanna sasn lkmizd 2006-c il yanvar aynn 1108

dn etibarn yeni pul nianlar dvriyyy buraxlmdr. Denominasiya tdbirlrinin hyata keirilmsi skinaslarla brabr tdavl sikklrin d buraxlmasn zruri etdi. Denominasiyadan sonra 2006-c ildn tdavl 6 nominalda skinas (1, 5, 10, 20, 50 v 100 manat), 6 nominalda sikk (1, 3, 5, 10, 20, 50 qpik) buraxlmdr. Bu proseslr, yni manatn yeni nominal strukturu nd dmlri maksimum sadldirmi oldu. ek hesab sahibinin kredit tkilatna, eksaxlayana zrind gstriln mbli dmsi bard verdiyi mri znd trnnm edn, myyn olunmu formada pul sndidir. Baqa szl desk, ek faktiki olaraq trc vekselin, hesab sahibinin kommersiya bankna yazd bir nv kimi ortaya xr. ek qsamddtli pul sndi kimi qanuni hquqa malik dm vasitsi hesab olunmur v pul emissiyasndan frqli olaraq, eklrin tdavl buraxl qanunla tnzimlnmir. O, btvlkd kommersiya tdavlnn tlblrin uyun myynlir. eklrin aadak nvlri vardr: Adl eklr bu ekin zrind ad yazlr v bu ek digr xslr veril bilmz. Adsz eklrin is ksin zrlrind ad gstrilmir. Orderli eklr myyn bir xsin xeyrin v yaxud onun mrin sasn yazlr v ek sahibi eki veksel indossomentin oxar yolla baqa birin ver bilr. Hesablama eki ndsiz hesablama sferasnda faliyyt gstrn eklrdir. Aksept olunmu eklr zr bank mtrilri cari hesablarnda olan depozit hdudunda eklri akseptldir bilr. Yni bu eklrin zrlrind gstriln mbl bank trfindn onun depozitind bu mbl olmasa bel, mtriy dniln eklrdir. Masir bank sisteminin n byk nailiyyti EHM-in ttbiqi il eklrin elektron kredit kartlar il vz olunmas olmudur. Bu kartlar ninki hesablamalarda nd pullar v eklri vz etdi, hminin sahibin bankdan qsamddtli ssuda almaq hququ da vermi oldu. Elektron pullar real pullarn modellmi formasdr. Emissiya tkilatlar emitent onlarn mxtlif sistemlrd mxtlif cr adlandrlan, elektron analoqlarn buraxrlar. Sonra bu pullar istifadilr trfindn alnr v onlar bu pullarn kmyil al-veri etmi olurlar. Bu zaman satc emitentl hesablamalar apararaq z borcunu geri alr. Bellikl, satcnn hesabnda pul artr, alcnn hesabnda is
109

azalm olur. Emissiya zaman hr bir pul vahidi elektron mhrl tsdiqlnir ki, bu da dm zaman onu buraxan struktur trfindn yoxlanlr. Fiziki pullarn sas xsusiyytlrindn biri onlarn anonimliyidir, daha dqiq desk, onlarn zrind bu pullar kimin n zaman istifad etdiyi gstrilmir. Hazrda 4 cr kredit kartlar mvcuddur. Onlardan n ox istifad edilnlri bank v ticart kartlardr. Bu kartlar istifadi n ox srflidir. Bel ki, danmada da istifadinin rahatl n plana kilir. Lakin bunlarla yana onlarn atmayan chtlri d mvcuddur. Diskin v ya smart-kartn korlanmas elektron pullarn geri qaytarlmamas il nticln bilr. Elektron pullarn sas frqlndirici chtlrindn biri d mikrodmlri yerin yetir bilmk qabiliyytidir. (qpiklrl dmlr) Elektron pullar hm bank, hm d qeyri-bank tkilatlar emissiya ed bilr. Lakin indiy kimi hl d mxtlif nv elektron pullarn konvertlmsinin vahid sistemi ilnib hazrlanmamdr. Buna gr d yalnz emitentlrin zlri buraxdqlar elektron pullarn dnilmsi il mul ola bilirlr. Plastik kartlar ilk df txminn 40 il bundan vvl AB-da yaranm v dnyaya yaylmdr. Bu kartlar ilk df kredit kartlar klind yaylmd. Masir plastik kartlar 2 hissy ayrlrlar: - Kredit kartlar; - Debet kartlar. Kredit kart vasitsil kart sahibi mliyyat aparan zaman kart hesabnda tlb olunan vsait olmadqda bel, ticart v ya digr tkilatlarla hesablamalar apara bilr. Debet kartlar is mtrinin kart hesabnda olan yalnz msbt qalq hddind mliyyat aparmaa imkan verir.

3. Pulun funksiyalar.
Pulun dyr ls funksiyas. Pul mumi ekvivalent kimi btn mtlrin dyrini trnnm edir. Btn mtlrin ictimai zruri myin nticsi olduunu nzr alsaq, znn d dyri olan real pullar btn baqa mtlrin dyrinin llmsi n etalon ola bilr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, digr mtlrin dyrlrinin pulla llmsi
110

ideal kild, daha dqiq desk nd pulun z olmadan ba verir. Pulun tdavl funksiyas. Tdavl v ya mbadil vasitsi kimi pul cmiyyti barter mbadilsinin narahatlqlarndan qorumu oldu. Pul gndlik olaraq ox asan kild mbadil alti kimi x edir. Bu xsusi ixtira istehsallara imkan yaratd ki, onlar z mhsullarn pulla vz edib bazardan istniln digr mallar ala bilsinlr. Pul mtlrl mbadil imkan yaratmaqla cmiyytd regional ixtisaslama v myin blgs imkann yaratm oldu. Dyr funksiyasndan frqli olaraq (dyrin llmsind pullar itirak etmirlr) tdavl funksiyasnda pullar real kild itirak etmlidirlr. Pulun tdiyy funksiyas. Pulun bu funksiyas kredit mnasibtlrinin inkiaf il baldr. Pul tdiyy vasitsi kimi iki halda itirak edir: 1. mtlrin kreditl sat zaman. Bu is mtlrin istehsal v reallama raitlrinin st-st dmdiyindn, istehsaln v tdavln uzlamamas, istehsaln mvsmi xarakterindn v s. rtlrdn irli gl bilr. 2. fhl v qulluqulara mk haqlarnn verilmsi zaman. Aydndr ki, pul tdiyy funksiyasn yerin yetirrkn znn spesifik hrktin malikdir. Bel ki, gr pul tdavl funksiyasn yerin yetirdiyi zaman mal v pullarn bir-birlri il rastlamas ba verirs, tdiyy funksiyasn yerin yetirn zaman pul v mt arasndak laq ksilmi olur. Yni, mtni kreditl alarkn borclu satcya borc hdliyi verir ki, bu da myyn olunmu mddtdn sonra dnilir. Pulun ym funksiyas. Pul z yiysin istniln mal v xidmtlr sahib olman tmin etdiyi zaman istr-istmz ictimai varln trnnmn evrilmi olur. Mhz bu sbbdn d insanlarda pulun ymna meyl artm olur. z istehsalna gr insan pul ld etdikd onu ehtiyatla evirmk hvsin dr. Bu ehtiyyat is hm qsa, hm d uzunmddtli ola bilr. Bu zaman sat prosesinin arxasnda al durmur. Pullar tdavldn xaraq artq yeni bir funksiyan yerin yetirrk dfiny evrilir. Lakin bu funksiyan yerin yetir bilmsi n pullar hqiqi v real olmaldrlar. Masir qrb iqtisadi dbiyyatlarnda, kaz pullarn hqiqi pullar olmamas, arxasnda qzln dayanmamas sbbindn, dfin funksiyas ym funksiyas il vz olunmudur. Ym funksiyasn yerin yetirdiyi zaman pullar istehsaln genilnmsinin, onun yenilmsinin v effektivliyinin artmasnn n balca vasitlrindn hesab olunur.
111

Dnya pulu funksiyas. Bu funksiya pulun daxili bazardak tdavl v tdiyy funksiyalarndan frqlidir. Dnya pullar: 1. mumi beynlxalq dm vasitsi; 2. mumi beynlxalq tdavl vasitsi; 3. mumi beynlxalq ictimai varln trnnm hesab olunur. Pullar beynlxalq balanslar zr hesablamalar zaman beynlxalq dm vasitsi rolunda x edirlr. gr hr hans bir dvltin myyn mrhl n dmlri onun digr dvltlrdn valyuta daxilolmalarn stlyirs, bu zaman bu dvlt dm vasitsi klind qzldan istifad edir. Mxtlif dvltlr arasndak mt mbadilsind brabrlik pozulduu hallarda bu dvltlrdn biri bu v ya baqa mallar digr dvltlrdn onlar nd dmkl gtirmk mcburiyytind qalr. Bu zaman pullar dnya bazarnda tdavl vasitsi kimi x edir. Pullar bir lkdn baqasna keirilir. Pulun mumi dyr ekvivalentil istniln mal almaq mmkndr. Pulun bir dvltdn baqasna keirilmsi msln, aadak hallarda ba verir; 1. mharibd qalib gln dvlt uduzan dvltdn pul tzminat alr; 2. bir dvlt baqasna borc verir. mumiyytl, demk olar ki, bu funksiyan da pullar dolun kild mhz, pulun ilkin mnasnda, yni, qzl sikklrin tdavld olduu dvrd yerin yetirmilr. Dnya bazarna xdqda K.Marksn dediyi kimi, qzl sikklr z Milli mundirlrini knara atb kilri il dmlr qoulurdular. He bir baqa pullar qzl sikk standartnda tdavld olan qzl sikklr kimi srbst v mhdudiyytsiz hrkt ed bilmirdilr. Qzl pulun btn funksiyalarn yerin yetirdiyi raitd pul v valyuta sistemi demk olar ki, eyni mna ksb edirdi. Bellikl, pulun bu funksiyasndan masir pul sistemind rti danmaq olar. Masir dnya pullar dedikd, beynlxalq mnasibtlr xidmt edn v beynlxalq hesablamalarda istifad olunan pullardan bhs edilir.

4. Bazar iqtisadiyyatnda pulun rolu.

Pulun bazar iqtisadiyyatnda rolu onun funksiyalarnda zn gstrir. Bel ki, mtlrin dyri pullarla ifad olunur, burada pul hm dyri lr, hm d pullu kapitaln yaranmasna xidmt edir. Tdavl funksiyasnda pul hm alq-satq prosesind vasitidir, hm d
112

kapitaldr. Hr hans bir mt kredit satlrsa pul hm tdiyy vasitsidir, hminin d yen d kapitaldr. stehsal vasitlrinin alnmas n pul ylrsa, demli pul dfin funksiyasn yerin yetirir, eyni zamanda kapital kimi faliyyt gstrir. Pul snayenin, yeni tsrrfat sahlrinin yaranmas n ilkin raitin yaranmasna xidmt gstrir, iqtisadi proseslrin artrlmasna, bir szl bazar iqtisadiyyatnn inkiafna xidmt gstrir. Pul snaye kapitalnn ilk v son nticsidir. nkiaf etmi lklrd pul hminin pul-kredit tnzimlnmsinin mhm obyektidir. Bu proses hr bir lknin mrkzi bank trfindn myyn olunur. Bel ki, lknin ticart proseslri, mumiqtisadi vziyyti nzr alnaraq pul ktlsinin dyiilm istiqamti myynlir v bu pul ktlsinin dvlt trfindn tnzimlnmsi kredit altlri vasitsil mrkzi banklara hval edilir. Bu zaman mhm mumiqtisadi vziflr mtlq nzr alnmaldr. Pul-kredit tnzimlnmsi bazar iqtisadiyyat mnasibtlrind pul ktlsinin artmasnn qarsnn alnmasna, lkd inflyasiya prosesinin aradan qaldrlmasna, mcmu milli mhsulun artrlmasnn stimulladrlmasna xidmt gstrir.

5. Pul sistemi.
Pul sistemi lkd pul tdavlnn tkili formas olub, tarixn formalam v milli qanunauyunluqlarla mhkmlndirilmi bir sistemdir. Pul sisteminin qurulu prinsiplri pul sisteminin elementlrind v ya mcmu halnda zn biruz verrk bu sistem tsir edir. Bu elementlr aadaklardan ibartdir: 1. mtlrin qiymtlrinin llmsin xidmt edn pul vahidi; 2. rsmi qiymt mbli; 3. pul nianlarnn nvlri; 4. emissiya sistemi; 5. milli valyuta kurslar v onun xarici valyutaya dyidirilm ardcll. Pul vahidi qanunvericilik qaydasnda myynldirilmi btn mtlrin qiymtlrini znd trnnm edn v onlar lmy xidmt edn pul nianlardr. Bir qayda olaraq pul vahidi brabr kiik hisslr blnr. Bir ox
113

lklrd bu gn onluq blg sistemi mvcuddur v faliyyt gstrir. Bel ki, 1 AB dollar = 100 sent, 1 funt sterlinq = 100 pens, 1 rus rublu = 100 qpik. Pul vahidlrinin adlandrlmas tarixi bir prosesdir. Lakin bir sra hallarda (inqilab dvrnd) dvlt pul vahidlrin yeni ad tyin ed bilr. Msln, Fransada Napoleon Bonapart hakimiyyt gldikd napolendor adl pul vahidi myyn edilmidi. 1922-ci ildn 1947-ci il qdr Rusiyada iki pul vahidi rubl v ervon mvcud idi. Qiymt miqyas bu dyrin pul vahidi il llmsidir. Metal pul tdavl dvrnd, yni pul mtsinin metaln pulun btn funksiyalarn yerin yetirdiyi zaman, qiymt miqyas bu lkd pul vahidi elan olunmu metal pulun kisi il myyn olunurdu. Dvlt qiymt miqyasn qanunvericilik qaydasnda myyn edirdi. vvllr sikklrin kisi onlarn qiymt hcmi il st-st drd v bu prinsip bir sra pullarn adna da tsir etmidi. Msln, funt sterlinq bir funt gm trnnm edirdi. Lakin tarixi tkaml nticsind pullarn kisi onlarn qiymt miqyasndan uzaqlard. Bu dvlt trfindn metal pul tdavl dvrnd dvltin xzinsinin artrlmas mqsdil etdiyi dyiikliklr nticsind sikklrin kisinin azalmas, onlarn trkibinin daha ucuz metallarla dyidirilmsi v bir sra baqa msllrl bal idi. Pul nianlarnn nvlri. Hazrda he bir lkd metal pul tdavl sistemi mvcud deyil. Pul nianlarnn sas nvlri bankn kredit biletlri, (banknotlar) dvlt kaz pullar (xzin biletlri) v lknin qanuni dm vasitsi hesab olunan xrda pullardr. Emissiya sistemi emissiya tkilatnn, daha dqiq, mrkzi bankn hdliklrinin qti myyn olunmu qaydada tdavl buraxlmasdr. Bu mnada emissiya olunmu pullar dedikd mrkzi banklarn hdliklri nzrd tutulur. Digr trfdn iqtisadi dbiyyatlara nzr saldqda grrk ki, tdavl gndlik olaraq pullarn buraxl onlarn tdavldn ylmas il uzladrlr. Buna gr d emissiya pullarn, tdavld olan pul ktlsinin mumi artmna gtirn buraxldr. Emissiya sistemi znd aadaklar birldirir: 1. emissiya mrkzi; 2. emissiya qanunvericiliyi. Valyuta kurslar. Valyuta kursu anlay altnda bir valyutann baqa valyutaya nisbtn qiymti baa dlr. Xarici valyutalarn kurslarnn (mznnlrinin) tyin edilmsi qiymt tyin etm adlanr. Bu mexanizm iki yer blnr:
114

- Birbaa - Dolay Birbaa valyuta kurslar dedikd bir xarici valyuta vahidinin myyn miqdarda milli valyuta vahidin brabr olmas, dolay valyuta kurslar dedikd is bir vahid milli valyutann myyn miqdarda xarici valyuta vahidin brabr olmas baa dlr. Milli valyuta vahidinin xarici valyutaya nisbtn rsmi mznnsinin myynlmsi v milli valyutann xarici valyutaya dyidirilm ardcll lknin valyuta qanunvericiliyi il tnzimlnir.

Pul sisteminin sxematik quruluu

Pul sisteminin tiplri

Metal pul

Kaz-kredit pul

Paralel valyuta sistemi

kili valyuta sistemi

Axsayan valyuta sistemi

gm

Qzl deviz standart

qzl

mis

115

Qzl kl standart

Qzl sikk standart

Qapal valyuta

bimetaliz

monometaliz

6. Azrbaycan pul sisteminin inkiaf tarixi.

Azrbaycann pul dvriyysi onun dvltilik tarixi il baldr. lkmizin razisind taplan gm dirhmlr Azrbaycanda daxili bazarn mvcudluunu sbut edn sas faktlardandr. Hl eramzdan vvl III srd Albanlar v Atropatenallar Makedoniyal skndrin sikksin bnzr pullar ksmy balamlar. Dd-Qorqud dastannn mlumatlar tsdiq edir ki, Azrbaycan ouzlarnn hyatnda natural mbadil il brabr pul artq myyn rol oynayr. XVIII srd Sfvilr dvlti zifldi ki, bunun da nticsind Azrbaycan ayr-ayr xanlqlara paralanmaa mruz qald. Pul sistemi baxmndan bu xanlqlarn hr biri znn pulunu ksirdi. Bu dvrlrd uada, Qubada, Drbndd, Naxvanda v Tbrizd gm abbas v yarm abbas, mis fulus v s. kid mis fulus v gm, yarm abbas ksilirdi. Bir szl Azrbaycann vahid pul sistemi yox idi v bu pullarn sabit qiymti d yox idi, hr xanln pulu z razisind sas pul kimi ildilirdi, baqa razid o z dyrini xeyli itirirdi. Aydn msldir ki, bu vziyytd lknin ticart laqlri, mumi vziyyti v nfuzu ziflyir. lknin ziflmsindn mhartl istifad edn ran v Rusiya 1828-ci ild z aralarnda Trkmnay mqavilsi balayaraq Azrbaycan imali v Cnubi Azrbaycana ayrmaqla z mstmlklri elan etdilr. Artq 1860-c ild Rusiya imperiyas znn Dvlt Bankn ad. Hr bir dvltin mrkzi banknn sas xsusiyytlri bu banka da aid edilirdi. Azrbaycann mstqillik ld etmsi il laqdar (1991-ci il 18 oktyabr) olaraq 1992-ci il 11 fevral tarixli Azrbaycan Respublikas Milli Banknn yaradlmas haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman il Dvlt Banknn, SSR Snaye-Tikinti Banknn, SSR Aqrar-Snaye Banknn Azrbaycan Respublikas banklar bazarnda Azrbaycan Respublikasnn Milli Bank yaradlmdr. Milli Bankn 1992-ci ild yaradlmasna baxmayaraq artq 1991-ci il 25 may Azrbaycan Respublikas iqtisadi mstqilliyinin saslar haqqnda Konstitusiya Qanununun 14-c maddsi Azrbaycanda mstqil bank sisteminin
116

yaradlmasn onun statusunu v slahiyytlrini myyn etmi v milli pul vahidinin tdavlnn hquqi saslarn tsbit etmidir.

Mvzu 9. Pul tdavl. nflyasiya.

PLAN 1. Pul tdavl, onun tkili v quruluu; 2. Pul tdavl qanunu; 3. Bank multiplikatorunun mahiyyti; 4. Pul aqreqatlar; 5. nflyasiyann mahiyyti, onun forma v nvlri; 6. Pul islahatlar.

117

1. Pul tdavl, onun tkili v quruluu.

Pullar daim dvltl, tsrrfat subyektlri v fiziki xslr arasnda hrktddirlr. Pullarn nad v nadsz kild hrkt edrk z funksiyalarn yerin yetirmsi pul tdavl adlanr. Pul tdavl iki yer: nad v nadsz pul tdavln ayrlr. Nadsz pul tdavl dyrin el hrktidir ki, bu zaman nad pullardan deyil, eklr, veksellr, kredit kartlar v baqa kredit sndlrindn istifad edilir. Nad pul tdavl pullarn tdavl v tdiyy funksiyasn yerin yetirdiyi zaman nad formada hrktidir. Hr iki dvriyy arasnda qarlql laq mvcuddur. Bel ki, pullar daim tdavln bir sferasndan digrin kemkl hrktd olurlar. Yni, nad pullar kredit tkilatlarnda hesaba keirilmkl nadsz pullara, ksin nadsz pullar bankn kassalarndan mtriy nad kild verilmkl nad pullara evrilirlr. Pul dvran anlay altnda is myyn vaxt rzind nad v nadsz formada btn dmlrin mcmusu baa dlr. Pul dvran mumi daxili mhsulun (DM) v Milli glirin yaranmas, blg v yenidn blgs proseslrini znd cmldirir. Rasional tkil olunmu pul dvran bu gstricilrin artm tempin uyun glir. gr pul dvrannn artm tempi DM v Milli glirin artm tempini stlyirs, demk lkd inflyasiya prosesi ba verir. Pul dvran strukturunda nadsz, dm v nad pul dvran birbirindn frqlnir. dm dvranna nadsz dmlr v mk haqlarnn verilmsi il bal myyn qdr nad pul dmlri d aiddir. Nadsz dvrana tsrrfat subyektlrinin qarlql dmlri v s. yolla aparlan nadsz hesablamalardan istifad etmkl mcmu pul dvrannn bir hisssini tkil edir. qtisadi chtdn inkiaf etmi v normal faliyyt gstrn bank sisteminin tkil olunduu dvltlrd nadsz dvran mcmu pul dvrannn 90%-n qdrini tkil edir. Nad pul dvranna is mcmu pul dvrannn bir hisssini tkil edn dm v tdavl vasitsi kimi istifad olunan pullar aiddir. Nad pul dvran znd myyn vaxt rzind (ay, rb, il) hyata keiriln nad pullarla ba vern btn mliyyatlar hat edir. Pullarn bir tdavl sferasndan digr tdavl sferasna kem mexanizmi pul dvrannn elastikliyinin tmin olunmasnda, onun tnzimlnmsind v pullarn rasional xrclnmsin nzartin hyata
118

keirilmsind ox byk rol oynayr. Nad pul dmlrindn istifad sahsi sasn halinin glirlri il myynlir. Pul tdavl aadaklar arasnda pul hrktinin ayr-ayr kanallarndan formalar. - Mrkzi v kommersiya banklar arasnda; - Kommersiya banklar arasnda; - Mssis v tkilatlar arasnda; - Banklar, mssis v tkilatlar arasnda; - Mssis, tkilat v hali arasnda; - Fiziki xslr arasnda; - Mxtlif tyinatl maliyy institutlar v hali arasnda. Bu kanallarn hr birind pullar qarlql hrkt malikdirlr. Pul tdavl mt sat v qeyri-mt xarakterli dni v hesablamalarla laqdar pulun nad v nadsz hrktidir. Pul tdavl kapitaln dvranna v dvriyysin xidmt edir, mcmu ictimai mhsulun tdavl v mbadilsini znd cmldirir. Azrbaycan Respublikasnda nad pul tdavlnn tkili Milli Bankn zrin dr. Bel ki, sxemdn grndy kimi Milli Bank nad pul tdavlnn tkili n aadak mliyyatlar yerin yetirir: Milli Bankn nad pul tdavlnn tkili sistemi

Kaz v metal pul istehsaln tkil edir Bu pullarn danmasn v saxlanmasn

Milli Bank

lknin pulla tchiz olunmasn z zrin gtrr Emissiya planlarnn trtib edir

Onlarn ehtiyyat fondlarnn yaradlmasn

Ehtiyyatlar bard srncamla r verir

Bundan baqa kredit tkilatlar n: - Nad pulun saxlanmas; - Danmas v inkassasiya qaydas; - Pul nianlarnn dm qabiliyytsizliyini;
119

Zdlnmi kaz pullarn dyidirilmsini; - Zdli pullarn mhv edilmsini tmin edir. Nad pul tdavl aadak prinsiplr sasnda aparlr: 1. btn mssis v tkilatlar myyn olunmu limit hddindn artq nad pullarn kommersiya banklarnda saxlamaldrlar. 2. istniln nv mssis v tkilatlar n nad pul qalqlar n banklar limit hddi myyn edir. 3. nad pul dvriyysi proqnoz planladrmann obyekti kimi x edir. 4. pul tdavlnn idar olunmas mrkzldirilmi qaydada hyata keirilir. 5. nad pul tdavlnn tkili pul dvriyysinin sabitliyini tmin etmk mqsdi gdr. 6. mssislr nad pullar ancaq onlara xidmt edn banklardan ala bilrlr. Nad pul emissiyas pullarn tdavl pul ktlsinin artmas il ba vern buraxldr. Nad pullarn inhisar emissiya hququ hr bir dvltin mrkzi bankna verilir ki, bu da bu bank digr kommersiya banklarndan frqlndirn sas chtlrdndir. Mrkzi bank znn analoji faliyyti rivsind kommersiya banklarnn kassa dvriyylrinin proqnozlarndan istifad etmkl pul emissiyasnn lsn myyn etmi olur. Hminin onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu zaman emissiyann optimal hcmi il yana, onun regionlar arasnda dzgn payladrlmas da vacib rtlrdndir. Nad pul emissiyas n razilr zr mrkzi bankn ba idarlrinin hesablama-kassa mrkzlrind (HKM) ehtiyat fondlar v dvriyy kassalar yaradlr. Ehtiyat fondlarnda tdavl buraxlmaq n nzrd tutulan, lakin hl mahiyyt etibaril pul hesab edilmyn (pul tdavl prosesind itirak etmdiyi n) pul nianlar saxlanlr. Hesablama kassa mrkzinin dvriyy kassalarnda pullar daim hrktd olurlar. Bel ki, kommersiya banklar nad pul qalqlarn bura thvil verir v yaxud da lazm olduqda oradan nad pullar alrlar. Bellikl, hesablama-kassa mrkzlrinin dvriyy kassalarndak pullar daim hrktd olur v tdavld olan pullar hesab olunur. gr HKM dvriyy kassalarna nad pul qbulu ondan xan pullardan ox
120

olarsa, bu zaman ml gln frq tdavldn xarlr v ehtiyat fonduna keir. Burada bu pullar mvqqti olaraq pul olma xasssini itirirlr. ksin gr, HKM-in dvriyy kassalarndan xan pullar kassaya daxil olan puldan ox olarsa, ehtiyat fondundan dvriyy kassalarna lav pul keir ki, bununla da bir nv pul emissiyas ba vermi olur. Lakin onu da nzr almaq lazmdr ki, bir HKM-in digr HKM il emissiya yerin yetirmsi zaman bir kassaya lav daxilolmalar, digr kassadan xan artq pullarla rt-bastr oluna bilr. Buna gr d tdavld nad pullarn mumi hcmi dyimy d bilr, bununla da emissiya ba vermy d bilr. Myyn bir gnd pul emissiyasnn ba veribvermmsi haqda mlumat yalnz hr bir lknin mrkzi banknn direktorlar uras trfindn myyn edilir. Bel ki, mhz bu ura gndlik emissiya balans trtib edir. Nadsz pul tdavl puldan istifad etmdn kredit tkilatlarnda alm hesablar zr pul vsaitlrinin krlmsi il laqdar v qarlql dnilr vasitsil hyata keiriln hesablamalardan ibartdir. Nadsz pul dvriyysinin hcmi lkd mal ktlsindn, qiymt sviyysindn, hesablamalarn hlqsindn, blg v yenidn blgdn v onun hcmindn asldr. qtisadi mzmununa gr nadsz pul tdavl iki yer blnr: - bdcy daxil olan tdiyylr (mnftdn glir, lav dyr vergisi, digr mcburi tdiyylr) - bdcdnknar tdiyylr ssuda faizlri, sorta kampaniyalar il laqdar hesablamalar. Nadsz pul tdavl bank hesablarnda olan pul qalqlarnn dyimsi demkdir. Bu is hesab sahibinin eki, plastik kart, elektron hesablama vasitlri v baqa hesablama sndlri zr verdiyi mrlrin bank trfindn yerin yetirilmsi zaman hyata keir. Nadsz pul tdavlnn 2 qrupu mvcuddur: - mt mliyyatlar zr; - maliyy hdliklri. I qrupa - mt v xidmtlr zr nadsz hesablamalar aiddir. II qrupa bdc dmlri (glirdn vergi, lav dyr vergisi, fiziki xslrdn glir vergisi, digr mcburi

121

dmlr) v bdcdnknar fond, bank ssuda faizlri, kredit zr faiz dmlri, sorta kompaniyalar zr hesablamalar aiddir.

2. Pul tdavl qanunu.

Pul tdavl qanunu K.Marks trfindn formaladrlmdr. znn Kapital srind K.Marks iqtisadi gstricilr olan pul ktlsi, mal v xidmtlrin, kreditin, qarlql v nadsz dmlrin qiymt mbli v pulun dvretm srtinin qarlql iqtisadi asllnn elmi aqlamasn vermidir. Bu qarlql laq iki nv aslln mcmusu kimi baa dlr: - tdavl vasitsi kimi lazm olan pulun miqdar il realiz olunan mal v xidmtlrin qiymt mbli arasndak birbaa asllq; - tdavl vasitsi kimi lazm olan pulun miqdar il pulun dvretm srti arasndak trsin asllq. Btn bunlar aadak formulada gstrmk olar: K= S / C (1) Burada: K tdavl vasitsi kimi lazm olan pulun miqdar; S realiz olunan mal v xidmtlrin qiymt mbli; C tdavl vasitsi kimi pulun dvrlrinin orta say. (pulun dvretm srti) Pulun tdiyy funksiyasnn ortaya xmas il laqdar olaraq bu dstur bir qdr qlizldi v pulun tdavldki miqdarn myyn edn qanun aadak kimi formalam oldu: K= (S1-S2+S3-P) / C (2) Burada: S1 mal v xidmtlrin qiymt mbli; S2 kredit satlm mallarn qiymt mbli; S3 hdliklr zr dmlrin mbli; P qarlql dmlr. Pulun dvretm srti (pulun tdavl srti) pulun tdavl v tdiyy funksiyasn yerin yetirdiyi zaman pul hrktinin intensivliyinin gstricisi olub, il rzind hr bir dvri glirlrin xrclrin xidmt edn pul ktlsinin dvrlrinin sayn gstrir. Aydndr ki, metal pul tdavl dvrnd pulun dfin funksiyas vasitsil tdavld pulun miqdar avtomatik olaraq
122

tnzimlnirdi. Yni, gr pula tlbat azalrdsa, artq pullar dfiny ylrd. ksin, gr pula tlbat artrdsa, o zaman dfindn tdavl lav pul buraxlrd. El buna gr d tdavld pulun miqdar hmi lazmi sviyysini saxlaya bilirdi. Hminin onu da qeyd etmk lazmdr ki, gr, tdavld qzla xrdalanmaya banknotlar v ya kaz pullar dvr edrs v buraxlan bu pullarn miqdar tdavl n lazm olan qzl pullarn miqdarna brabr olarsa, bu zaman da he bir problem ortaya xmaz. Bel ki, kaz pullar bu zaman ideal kild qzl pullar vz etmi olar. Lakin problem o zaman qalxr ki, he bir eyl mhdudlanmayan kaz pul emissiyas pul tdavl qanununu pozmu olur, tdavl kanallar artq pullarla dolur ki, bu da son nticd lkd inflyasiyann yaranmasna sbb olur. lbtt ki, pulun dvretm srtinin dyimsi hm mumi iqtisadi amillrdn, hm d monetar amillrdn asldr. Pulun dvretm srtinin aa salnmas prosesi lknin pul-kredit siyasti baxmndan ld etdiyi nailiyytlrdn hesab olunur. Bu proses bank sektorunun vziyytinin yaxladrlmas, mssis v halinin glir sviyysi v s. tkan ver bilr. Bazar mnasibtlrind pullar daima tdavld faliyyt gstrir. Yeni pullar tdavld banklardan daxil olur ki, banklar da bu pullar kredit mliyyatlar vasitsil yaradrlar. Mhz bu sbbdn d pul emissiyasnn kredit xarakteri istniln dvltin pul sisteminin tkilinin n balca prinsipi hesab olunur. Pul emissiyas v pulun tdavl buraxlmas anlaylar bir-birindn frqlidir. Bel ki, pulun tdavl buraxlmas nticsind onlarn dvriyydki mumi miqdar praktiki olaraq artmr. Bu is onunla baldr ki, nadsz pullar tdavl kommersiya banklarnn z mtrilrin kredit verdiyi zaman buraxlr. Nad pullar is tdavl kommersiya banklarnn kassa mliyyatlar, yni onlarn mtrilrin z mliyyat kassalarndan nad pul verdiyi zaman ba verir. Lakin burada hminin ksin proses, nad pullarn bankn kassalarna thvil verilmsi v vvlc verilmi borclarn nadsz qaydada dnilmsi prosesi d ba verir. Bundan baqa nzr almaq lazmdr ki, kommersiya banklar ikinci pullara, daha dqiq desk, artq lknin mrkzi bank trfindn buraxlan pullara istinad edir. Bununla da demk olar ki, tdavld pulun miqdar dyimir. Pulun emissiyas dedikd pullarn tdavl el buraxlndan shbt gedir ki, bu zaman pul ktlsi tdavld artm
123

olsun. Hminin onu da qeyd etmk lazmdr ki, pul emissiyas hr bir lknin mrkzi bank trfindn hyata keirilir ki, bununla da tdavl lav ilkin pullar buraxlm olur. Bellikl d tdavl pulun buraxlmasn analoji olaraq pulun nad v nadsz emissiyasna blrlr.

3. Bank multiplikatorunun mahiyyti.

qtisadiyyatda inzibati amirlik dvrnd nad v nadsz pul emissiyas anlaylar arasnda el d frq yox idi. nki, hr iki emissiyan dvltin mrkzi bank SSR Dvlt Bank yerin yetirirdi. Bazar iqtisadiyyat raitind is emissiya funksiyas blnmy balayr: - Nadsz pul emissiyas kommersiya bank sistemi v qeyri-bank tkilatlar vasitsil hyata keirilir. - Nad pul emissiyasn is Milli Bank yerin yetirir. Nadsz pul emissiyasnn balca mqsdi hquqi xslrin tdavl vasitlrin olan lav tlblrinin dnilmsindn ibartdir. Lakin, kredit tkilatlarnda olan vsaitlr hesabna hquqi xslrin tdavl vasitlrin olan lav tlbatn deyil, adi tlbat dnilir. Aydndr ki, lav tlbat lav vasitlr hesabna dnil bilr. Bunun n d bu lav vasitlri yarada biln nadsz pul emissiya mexanizmi olmaldr. kipillli bank sistemi raitind emissiya mexanizmi bank (depozit) multiplikatoru sasnda faliyyt gstrir. Multiplikator (lat. multiplicator oxaldan) iqtisadi gstricidir. Onun miqdar o drcni xarakteriz edir ki, o sviyyd investisiya tlbinin, yaxud investisiyalarn znn artrlmas mhsulun buraxl hcminin v bu mhsula istehlak tlbinin (v bu sbbdn d glirin) dyimsini ml gtirir. Sayca multiplikator vahiddn oxdur v bu nisbt brabrdir: M=1/SM. Burada SM istehlaknn bu mhsulun istehlakna son hddki meylidir, yaxud taraz YDMin, investisiyalarn hcminin dyiilmsinin nisbtin brabrdir. (zahl iqtisadi terminlr lti II cild sh. 106-107) Bank multiplikatoru lknin bank sistemi rivsind nadsz pullarn bir bankdan baqa banka hrkti prosesind kommersiya banklarnn hesablarnda onlarn hcminin artmas demkdir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bank,
124

kredit v depozit multiplikatoru mxtlif nqteyi nzrdn multiplikasiyann vahid mexanizmini xarakteriz edir. Bank multiplikatoru multiplikasiya prosesini onun subyektlrinin mvqeyindn trnnm edir. Buraya pulu multiplikasiyaladran kommersiya banklar v qeyri-bank tkilatlar aiddir. Kredit multiplikatoru bu prosesin hrktverici qvvsini aqlayr. Yni multiplikasiyann yalnz bazar mnasibtlrinin kreditlmsi zaman ba ver bilmsi faktn aqlayr. Kredit multiplikatoru dedikd kommersiya banklarnn kreditlrinin mrkzi bankn kommersiya banklarna verdiyi kreditlr nisbti kimi baa dlr. Depozit multiplikatoru multiplikasiyann obyektini, daha dqiq, multiplikasiya prosesind artan kommersiya banklarnn depozit hesablarndak pullar trnnm edir. mumi kild pul multiplikatorunu pul tklifinin pul bazasna qar mnasibti kimi tsvvr etmk olar. Pul tklifi birbaa pul bazasnn hcmindn v pul multiplikatorundan asldr. Pul bazas dedikd mrkzi bank trfindn buraxlan (Milli Bankn xzindarlnda olan nad pullar nzr alnmadan) nad pullar v kommersiya banklarnn mcburi ehtiyatlar nzrd tutulur. lkmizin timsalnda son illr pul bazas sferasnda ba vern dyiikliklri mumi kild msbt qiymtlndirmk olar. Bel ki, statistik mlumatlara sasn qeyd etmk lazmdr ki, 2007-ci ilin mart aynn sonuna geni mnada pul bazas (v ya ehtiyat pullar) ilin vvlin nzrn 246.2 mln. AZN v ya 12% azalaraq 1798.4 mln. AZN tkil etmidir. Manatla pul bazas is ilin vvlin nzrn 63 mln. AZN v ya 3.9% artaraq 1662.5 mln. AZN tkil etmidir. Pul multiplikatoru pul bazasnn artmas zaman pul tklifinin nec dyimsini gstrir. Depozit msal v ehtiyat normasnn artmas uyun olaraq pul multiplikatorunu azaltm olur.

4. Pul aqreqatlar.
Pul aqreqat pul ktlsinin gstricisidir. Pul ktlsi pul bazasnn kommersiya bank sistemind genilnmsi il yaranr v tdavldki nad pullardan v mtrilrin
125

hesablarndak pul qalqlarndan ibartdir. Statistikada pul aqreqatlar myyn mddtd pulun hrktindki dyiikliklrinin thlili n nzrd tutulmudur. Pul aqreqatlarnn dzlnn sasn maddi srvtlrin likvidlik sviyysi ardcll tkil edir. Maddi srvtlrin likvidliyi dedikd onlarn tez bir zamanda byk itkilr vermdn pula evrilm qabiliyyti durur. Maddi srvtlrin likvidliyi zamanla llr. Bu srvtlrin pula evrilmsi n
qdr az mddtd ba verrs, demk onun likvidliyi bir o qdr ykskdir. Demk n yksk likvidliliy malik olan nad pullardr. Tdavld nad pullar M0 aqreqat il myynlir. Bu aqreqat znd banknotlar, xzin biletlrini v metal pullar cmldirir. M0 aqreqatn pul bazasndan frqlndirmk vacibdir. Bel ki, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi pul bazasnn trkibin kommersiya banklarnn mrkzi banklarda olan mcburi ehtiyatlar aiddir. Lakin M0 aqreqatna is formal olaraq bu ehtiyatlar daxil deyil. Ardcl olaraq M0 aqreqatna azdan balayaraq likvidli vsaitlri birldirrk ondan sonrak aqreqatlar almaq olur. Aqreqatlarn say v trkibi lknin kredit sisteminin struktur xsusiyytlrindn v onun maliyy bazarlarnn inkiaf sviyysindn asldr. qtisadi chtdn inkiaf etmi dvltlrin pul aqreqatlar: M0 tdavldki nad pullar; M1 = M0+ bankn cari hesablarndak vsaitlr; M2 = M1+ kommersiya banklarnda mddtli v mant qoyulular; M3 = M2+ qeyri-bank tkilatlarndak mantlr; M4 = M3+ depozit sertifikatlar, shmlr v mxtlif kredit hdliklri. Milli Bank pul ktlsi kimi M2 aqreqatn qbul etmidir ki, bu da nad pullardan, hesablarda v mddtli depozitlrd olan qalqlardan ibartdir. vvllr pul aqreqatlarndan istifad xarici lklrl mqayisd Azrbaycanda bir o qdr d yksk sviyyd olmasa da son illrd Milli Bankn bu istiqamtd apard ilri qnatbx hesab etmk olar. Azrbaycan Respublikasnda mcmu pul ktlsini hesablamaq n (pul bazas) M0 (dvriyyd pul), M1 (M0 v tlbolunanadk mantlr v depozitlr), M2 (M1 v mddtli mantlr), M3 (M2 v istiqraz v mant sertifikatlar, xarici valyuta il depozitlr) pul aqreqatlarndan istifad edilir. 5. nflyasiyann mahiyyti, onun forma v nvlri. nflyasiya anlay pul tdavl qanununun pozulmas yolu il dvriyy kanallarnn dolmas kimi baa dlr. nflyasiya termini ktlvi kild kaz pullara keidl laqdardr v kaz pullarn oxluu onlarn ucuzlamasna v bunun ardnca is qiymtlrin qalxmasna sbb oldu.
126

nflyasiya yalnz kaz-kredit tdavln mxsus olan, mal dvriyysi tklifi il mqayisd artq kaz pullarn dvriyy etmsi, qiymtlrin qalxmas v bununla da pullarn dyrsizlmsi v alclq qabiliyytinin aa dmsi il mayt olunan pulun tdavl qanununun pozulmasdr. Baqa szl desk, inflyasiya hr eydn vvl pul tdavl kanallarnn artq pul ktlsi il dolmas, lakin bunun qarsnda mt ktlsinin artmamasnn nticsind yaranr. qtisadiyyatda qiymtlrin sviyysi dvriyyd tdavl edn pullarn hcmindn asldr. Klassik mbadil qaydasna gr bu aadak kimi gstrilir: MV = PQ Burada; P mal v xidmtlrin qiymt sviyysi; Q real mal v xidmtlrin hcmi; M dvriyyd olan pul ktlsi; V pulun dvretm srti. Buna uyun olaraq inflyasiya proseslrinin artmasnn vacib sbblrindn biri nominal pul ktlsinin Milli mhsulun artmasndan daha tez oxalmasdr. nflyasiyann srti pul ktlsinin artm srti v pulun dvretm srtinin artmas il dz mtnasib, real mhsulun artm srti il is trs mtnasibdir. Pul ktlsinin sabitliyi raitind real mhsulun aa dmsi inflyasiyann srtinin artmasna sbb olur. nki, az hcmd mhsulun qarsnda pullarn vvlki hcmi durmu olur. ksin, vvlki hcmd pul ktlsinin qarsnda real mhsul hcminin artmas is deflyasiyaya, baqa szl qiymtlrin aa dmsin sbb olur. Qeyd etmk lazmdr ki, tcrbd deflyasiyaya ox nadir hallarda rast glmk olur. Masir iqtisadi raitd inflyasiya prosesi ox zaman real mhsulun artb azalmasndan asl olmayaraq inkiaf edir. Pulun dvretm srti v mhsulun real artmnn sabitliyi raitind inflyasiya pul ktlsinin artm srti il myynlir. Tdavld pul ktlsinin artmas btvlkd mrkzi banklarn kredit emissiyas il myynlir. stniln istiqamtd mrkzi banklarn aktivlrinin artmas, yni hakimiyyt, kommersiya banklarna, haliy, xarici dvltlr veriln kreditlr, hminin xalis beynlxalq ehtiyatlarn artm pul bazasnn artmasna sbb olur. Multiplikativ effektl pul bazasnn artmas pul ktlsinin genilnmsin sbb olur. Pul ktlsi is z nvbsind inflyasiyann srtlnmsin gtirib xarr. Bellikl, demk olar ki, mrkzi banklarn aktivlrinin istniln genilnmsi inflyasiya xarakteri dayr v bu aktivlrin strukturuna v artmasna gr inflyasiya mnblri haqda mhakim yrtmk olar. Kredit emissiyas nticsind yaranan pul ktlsi inflyasiya tempin drhal deyil, hiss-hiss tsir gstrir. Qeyd etmk lazmdr ki, pul ktlsinin artmas inflyasiya tempinin artmasna tsir gstrdiyi kimi, onun azalmas da inflyasiyann azalmasna sbb olur. nflyasiyann yaranmasnn aadak forma v nvlri vardr: 1. Qiymtlrin artm srtin gr: - Mtdil inflyasiya qiymtlrin orta illik artm tempinin 5-10% olmas il mayt olunan qiymtlrin tdricn qalxmasdr.
127

- aparaq inflyasiya qiymtlrin orta illik artm tempinin 10-50% olmas il mayt olunan qiymtlrin birdn-bir qalxmasdr. - Hiperinflyasiya qiymtlrin artm tempi 100%-dn artq olduqda, qiymtlrin ox yksk templ artmasdr. (BVF hiperinflyasiyan qiymtlrin ayda 50% qalxmas kimi myynldirmidir) 2. Yaranma suluna gr: - nzibati inflyasiya qiymtlrin inzibati yolla idar edilmsindn qalxmasdr. - Xrclr inflyasiyas istehsal faktorlarna, sasn istehsal resurslarna qiymtlrin qalxmas, bunun nticsind tdavl v istehsal xrclrinin artmas v onlarla birg istehsal olunan mallarn qiymtlrinin qalxmasdr. - Tlb inflyasiyas tlbin tklifdn ox olmas nticsind qiymtlrin qalxmasdr - Tklif inflyasiyas istehsal resurslarnn tam istifad olunmamas raitind istehsal xrclrinin qalxmas il nticlnn qiymtlrin qalxmasdr. - dxal inflyasiyas xarici faktorlarn tsiri nticsind; msln, lky hddn ox xarici valyuta axn v import qiymtlrinin qalxmas il yaranan inflyasiyadr. Bel ki, xaricdn axb gln valyuta lknin mrkzi bank trfindn milli valyutaya dyidirilir v bu zaman mcburiyyt qarsnda arxasnda mt ktlsi olmayan lav milli valyuta emissiya edilir. - Kredit inflyasiyas hdsiz kredit ekspansiyasnn yaratd inflyasiyadr. Kredit ekspansiyas dedikd, uzun v qisamddtli kreditlmnin miqyasnn genilnmsindn shbt gedir. 3. Tzahr formalarna gr: - Aq istehlak mallarnn v istehsal resurslarnn srbst kild qiymtlrinin qalxmas il yaranan inflyasiyadr. - Qapal dvltin qiymtlri vvlki sviyyd saxlamaq arzusu il mayt olunan mt qtlndan yaranan inflyasiya. Bu zaman mallarn aq bazardan qapal bazara kemsi ba verir ki, burada da qiymtlr aydn msldir ki, artr. nflyasiyann tsnifldirilmsi sxem klind aadak kimi gstril bilr: Aydn msldir ki, inflyasiya drhal lknin iqtisadi v sosial inkiafna z mnfi tsirini gstrir. nflyasiya faktorlar il mbariz n dvlt znn iqtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsinin kompleks tdbirlrini daha dqiq desk, antiinflyasiya siyastini hyata keirir. Bu siyastin iki istiqamti mvcuddur ki, onlar adaklardr: - deflyasiya siyasti; - glirlr siyasti. Deflyasiya siyasti bu pul tlbin qar pul-kredit v vergi mexanizmi vasitsil, dvlt xrclrinin aa salnmas, yenidnmaliyyldirm drclrinin qaldrlmas, vergi prosesinin tzyiqinin gclnmsi v pul ktlsinin mhdudladrlmasna trf ynldiln bir mexanizmdir. Deflyasiya siyastinin yerin yetirilmsinin sas xsusiyyti iqtisadiyyatda bhran hallarnn yaranmas v iqtisadi artmn lngimsidir.
128

Glirlr siyasti bu siyast qiymtlr v mk haqqlarna qar, onlarn tam doldurulmas v yaxud da artrlmasna mhdudiyytlrin qoyulmas il ba vern paralel nzartdn ibartdir. Antiinflyasiya siyastinin variantlarndan istifad lkdki vziyyt v myyn mrhldki cmiyyt qanunauyunluqlarndan asldr. gr mqsd iqtisadi artmn qarsn almaqdrsa bu zaman deflyasiya siyasti hyata keirilir. ksin, iqtisadi artm stimulladrmaq lazm gldikd is glirlr siyastindn istifad olunur. El hallar da olur ki, inflyasiya il mbariz mqsdil paralel olaraq hr iki antiinflyasiya siyastindn istifad oluna bilr.

nflyasiyann tsnifldirilmsi
Mtdil inflyasiyas Qiymtlrin artm srtin gr aparaq Hiper inflyasiyas

Xrclr

N F L Y A S Y A

nzibati

Tlb Yaranma suluna gr Tklif

Kredit dxal

Aq inflyasiyas Tzahr formalarna Qapal

129

6. Pul islahatlar Pul tdavlnn inflyasiya proseslrinin vziyytindn asl olan sas sabitlm formalar pul islahatlar v antiinflyasiya siyastidir. Mhariblrdn sonrak dvrlrdn iqtisadiyyatn brpasnn sas sulu olan pul tdavlnn sabitlmsi aadak metodlarn kmyi il hyata keirilirdi: - nullifikasiya; - revalvasiya; - devalvasiya; - denominasiya. Nullifikasiya gcl surtd qiymtdn dm pul vahidinin lv edilmsi v yeni valyutann tdavl buraxlmas demkdir. Revalvasiya pul vahidinin vvlki qzl mzmununun brpa olunmas demkdir. Msln, birinci dnya mharibsindn sonra 1925-1928-ci illrin pul islahatlar zaman ngiltrd funt sterlinqin mharibdn vvlki qzl mzmunu brpa olundu. Devalvasiya pul vahidinin qzl mzmununun dmsi, ikinci dnya mharibsindn sonra is milli valyutann xarici valyutaya nisbtn rsmi mznnsinin v qzl mzmununun aa dmsidir. Denominasiya sfrlarn pozulmas metodudur, daha dqiq desk, qiymt miqyasnn mhkmlnmsidir. Msln, Braziliyada 1988-ci ild yeridiln yeni pul vahidi vvlki 1000 pul vahidi ekvivalentin brabr idi. Denominasiya, hminin Rusiyada da 1998-ci ild rublun 1:1000 nisbtind denominasiyas ba vermidi. Azrbaycan Respublikasnda pul nianlarnn nominal dyrinin v qiymtlr miqyasnn dyidirilmsi (denominasiyas) haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frmanna sasn 2006-c il yanvarn 1-dn Azrbaycan Respublikasnda milli valyutann manatn denominasiyas hyata keirilmidir. Frmana sasn yeni manata keid zaman 1 yeni manat 5000 khn manata brabr tutulmudur.

Mvzu 10. Nad v nadsz pul hesablamalar PLAN

1. Nad v nadsz pul hesablamalarnn mahiyyti. 2. Hesablama (cari, ssuda) hesabnn almas v trflrin hdliklri. 3. Nadsz hesablamalarn formalar. dm tapr il hesablama v planl dm. 4. eklrl hesablama. 5. Akkreditivlrl hesablama. Planl dm.
130

6. dm tlbnamsi (aksept). DBYYAT 1. R.M.Rzayevin redaktorluu il. Pul kredit v banklar, Bak-2000.

1. Nad v nadsz pul hesablamalarnn mahiyyti. stehsal prosesini hyata keirn hr bir mssis mvafiq mssis v tkilatlarla aras ksilmz laqd olur. Onlar mal material qiymtlilri ld edir, istehsal etdiyi mhsulu realladrr, fhl v qulluqulara mk haqq verir, bdcy dmlri hyata keirir, kreditdn istifad edir v onu geri qaytarr. Btn bu proseslr pul hesablamalar vasitsil v ya bilavasit pulun itirak il hyata keirilir. Dvltin, mssis v tkilatlarn hali il hesablamalar, hali qruplar arasndak hesablamalar, mssis v tkilatlar arasndak hesablamalarn bir qismi nad pullarn itirak il yni nad qaydada aparlr. Nadsz hesablamalarn inkiaf pul tdavl n byk hmiyyt ksb edir, bel ki, nadsz hesablamalarn sas mqsdi dm dvriyysind ndi pulu vz
131

etmkdir. Nadsz hesablamalar pul vsaitlrinin dvriyysinin srtlndirilmsin kmk edir, material fondlarnn hrktin nzarti tmin edir, tdavld olan pullarn hcminin azalmasna, pul tdavl xrclrinin aa salnmasna, mvqqti srbst pul vsaitlrinin banklarda cmlmsin v onlardan kredit resurslar kimi istifady rait yaradr. Nadsz hesablamalar sisteminin qarsna qoyulan tlblr hesablamalarn myyn prinsiplr sasnda aparlmasn tlb edir. Nadsz hesablamalar sasn aadak prinsiplr sasnda hyata keirilir: 1. Btn mssis v tkilatlar zlrinin pul vsaitlrini sasn onlar n bankda alm hesablarda saxlamaldrlar v nadsz hesablamalar hmin hesab vasitsi il aparlmaldr. 2. Hesablardan dnilr hesab sahibinin razl v ya srncam il onun myyn etdiyi nvblilik sasnda hesabdak vsait mqabilind aparlmaldr. Bu zaman dnilrin lngidilmsin imkan verilmmlidir. 3. Nadsz hesablamalar trflr arasnda balanm mqavild nzrd tutulmu formalarda aparlmaldr v s.

2. Hesablama (cari, ssuda) hesabnn almas v trflrin hdliklri. Pul vsaitlrinin saxlanlmas v onlar vasitsi il nadsz hesablamalarn aparlmas n bankda mssis v tkilatlara hesablama hesab v ya cari hesab alr. Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq kommersiya faliyyti il mul olub, hquqi xs statusuna malik olan mssis v tkilatlara hesablama hesab alr. Hesablama hesab olan mssis v tkilat hquqi xs hesab edilrk btn dnilrin dnilmsind itirak edrk, bank il srbst kredit mnasibtin girmk hququna malikdir. Kommersiya faliyyti il mul olmayan mssis v tkilatlara bankda cari hesab alr. Hesablama hesab v cari hesabda mssisy mxsus olan xsusi vsaitlr saxlanlr. Cari hesab sahibi hesablama hesab sahibin nisbtn vsaitdn mhdud rivd, yni smeta daxilind istifad ed bilr. Borc vsaitlrinin uotunu aparmaq n bank, bankdan borc almaq hququna malik olan mssislr ssuda hesablar ar. Hesablama hesab v cari hesabn alma qaydas Azrbaycan Respublikasnn Banklar v bank faliyyti haqqnda qanunla myynldirilmidir. Hesablama hesabnn almas n kommersiya bankna aadak sndlr tqdim edilmlidir: - myyn olunmu formada riz; - mssisnin dvlt qeydiyyatndan kemsi haqda snd;
132

- mssisnin yaradlmas haqda tsis mqavilsi; - nizamnamnin surti; - mssis direktorunun slahiyytini tsdiq edn snd; - mssisnin ba mhasibinin slahiyytini tsdiq edn snd; - birinci vzifli xslrin imzalar v mssisnin mhr nmunsi olan iki kartoka; - vergilr idarsinin mssisni vergiy clb etmk n uota qbul edilmsi haqda aray; - mssisnin DSMF-d uota gtrlmsi haqda aray; - statistika orqanlarnn qeydiyyat kartokas. Hesablama hesabndan dnilr hesablama prinsiplrin uyun olaraq hesab sahibinin srncam v ya razl il hesabdak srbst pul vsaiti mqabilind aparlr. Hesablama hesabnn almas hesablama-kassa xidmti haqqnda bank il mtri arasnda mqavil imzalamaq demkdir. Bu zaman bank mtriy kompleks kassa hesablama xidmti gstrmsi haqda hdilik qbul edir. Bank hesablamalarnn aparlmas, pul v hesablama eklrinin verilmsi, xsi hesablardan xarn verilmsi; mtrinin hesabna daxil olan btn pul vsaitlrinin qorunub saxlanmas; mtrinin ilkin tlbi sasnda pullarn verilmsi v mtrinin mliyyatlar zr kommersiya sirrinin saxlanmas hdliyini qbul edir. Mtri is z nvbsind z pullarnn imkan daxilind tamamil bankda saxlanaca; kassa v hesablama mliyyatlarn nizamladran normativ sndlrin tlblrin ml edcyi, lazmi hesabat sndlrinin banka vaxtlvaxtnda tqdim edcyi hdliyini qbul edir. Mtrilr hesablama-kassa xidmti dnili saslarla aparldndan mqavild xidmtlrin dyri v onun dnilm qaydas ayrca gstrilmlidir. Mqavild habel trflrin z zrin gtrdklri hdliklrin yerin yetirilmsi haqqnda msuliyyt d nzrd tutulur. Bankn mtrilri arasndak hesablamalar banklar arasndak hesablama kimi meydana xr. Banklararas hesablamalar nadsz hesablamalarn sasn tkil edir. Bel hesablamalar mtrilr ayr-ayr banklar vasitsil xidmt gstrildikd meydana xr. Banklar arasndak bu hesablamalar korrespondent (mxbir) mnasibtlri adlanr. Korrespondent hesablar vasitsil banklararas hesablamalarn qeyri-mrkzldirilmi v mrkzldirilmi iki variant mvcuddur. Qeyri-mrkzldirilmi banklararas hesablamalar kommersiya banklarnn bir-biri il korrespondent mnasibtlrin saslanr. Mrkzldirilmi banklararas hesablamalar is Milli Bankda alan korrespondent hesablar vasitsi il aparlr. Respublikamzda banklararas hesablamalarn ikinci variantndan mrkzldirilmi qaydadan istifad edilir. Bu mqsdl Milli Bankn nzdind zonalar zr hesablama-kassa mrkzlri (HKM) yaradlmdr. Hesablama kassa mrkzlrind bu mrkzin zv olan banklara korrespondent hesab alr. Bu hesabdan dnilr hesabda olan vsaitlr mqabilind aparlr. Bankn mxbir
133

hesabnda vsait olmadqda dnii Milli Bank nisbtn yksk faizl kredit (overdraft) hesabna apara bilr. Nadsz hesablamalarn iqtisadi bazasn maddi istehsal tkil edir. qtisadi mzmununa gr nadsz hesablamalar mt v qeyri-mt xarakterli olurlar. mt xarakterli hesablamalar tsrrfat tkilatlar arasnda aparlr v nadsz hesablamalar sisteminin hisssin qdrini tkil edir. Qeyri-mt xarakterli hesablamalarda sas yeri bdc il hesablamalar; bank ssudalarn alnmas, dnilmsi, ssudalara gr faizlr zr hesablamalar, crimlr, lavlr v s. tkil edir. Satclarn v alclarn hesablarnn yerldiyi yerdn asl olaraq hesablamalar hrlraras (knar hrli) v hr daxili (yerli) hesablamalara blnr. Mxtlif yaay mntqlrind yerln, bu sbbdn d mxtlif yerlrd yerln banklarn xidmtindn istifad olunmaqla aparlan hesablamalar hrlraras (knar hrli) hesablama adlanr. Bir yaay mntqsind yerln v eyni bankn v ya hmin mntqd yerln mxtlif banklarn xidmtindn istifad etmkl aparlan hesablamalar hr daxili hesablama adlanr. Nadsz hesablamalarn aparlma formalar seiln zaman hesablama itiraklarnn yerldiyi yer xsusi hmiyyt ksb edir. 3. Nadsz hesablamalarn formalar. dm tapr il hesablama v planl dm. Nadsz hesablamalarn tkili prinsiplrin gr hr bir mssis zn uyun, onun mnafeyin cavab vern hesablama formasndan istifad ed bilr. Bu bard he bir knar trfin o cmldn banklarn tsiri olmadan mqavil imzalanr v trflr arasnda hesablamalar il laqdar iddialar banklarn itirak olmadan trflrin zlri vasitsi il hll edilir. Btn nadsz hesablamalar mvafiq sndlr vasitsi il aparlr. Hmin sndlr dvlt standartlar sviyysind olub mliyyatn mahiyytini aqlamaldr. Nadsz hesablamalarn formalar sasn hesablamalarda ttbiq olunan sndin ad il adlandrlr. Nadsz hesablamalar zaman: - dm taprqlarndan; - eklrdn; - akkreditivlrdn; - dm-tlbnam taprqlarndan istifad edilir. Nadsz hesablamalarda istifad olunan sndlr dvlt standartlarna cavab vermli v hesablama haqqnda tam tsvvr yaratmaldr. Bunun n btn sndlr aadak sas rekvizitlr malik olmaldr: 1. Hesablama sndinin ad. 2. Hesablama sndinin yazlma tarixi v nmrsi. 3. dyicinin ad, onun bankdak hesab nmrsi, onun banknn ad v kodu.
134

4. Satc tkilatn ad, onun bankdak hesabnn nmrsi, onun banknn ad v kodu. 5. dniin tyinat, yni n mqsd damas. 6. dniin mbli yaz v rqml. Btn hesablama sndinin birinci nsxsind bankdak hesab zr mbllr srncam vermk hququ olan xslrin imzas il yana mssisnin mhr olmaldr. Vsait dyicinin hesabndan yalnz sndin birinci nsxsi sasnda silinir. Hquqi xs trfindn filiallar, nmayndliklr, blr vasitsi il hyata keiriln mliyyatlar zr tqdim olunan hesablama sndlri hmin hquqi xsin vkil etdiyi xslr trfindn imzalanr. Hazrda nadsz hesablamalarn n geni yaylm formas dm taprqlar il olan hesablamalardr. dm tapr bankda hesab olan mssisnin hmin hesabdan myyn mbld vsaitin silinib, baqa mssisnin hesabna daxil edilmsi haqqnda zn xidmt edn banka verdiyi taprqdr. dm tapr vasitsil hm hr daxili, hm d knar hrli hesablamalar aparlr. Hesablamalarda dm taprndan istifad imkan genidir. Bel ki, hm mt mliyyatlar, hm d qeyri-mt mliyyatlar zr olan hesablamalarda dm taprndan istifad etmk mmkndr. dm taprqlar bank trfindn qbul edilmi formada xsusi bankda texniki vsaitdn istifad olunmaqla 4 nsxd trtib edilir: I nsx dyici bankda vsaitin silinmsin sas vern snd kimi qbul edilir v hmin bankda saxlanlr. IV nsx dm taprqlarnn icra olunmaa tlb edilmsini tsdiq edn snd kimi dm taprqlar vern mssisy qaytarlr v qbz rolunu oynayr. II, III nsx is satcya xidmt edn banka gndrilir. Bu zaman ikinci nsxdn vsaitlrin satcnn hesabna daxil edilmsini tsdiq edn snd kimi istifad olunur v bankn gndlik sndlrind saxlanlr. III nsx is satcnn hesabnda mliyyatlarn aparlmasn tsdiq edn snd kimi xsi hesabdan xarla birlikd satc tkilata verilir. dm taprqlar icra n onun hesabndak vsait dni tam tminat verdikd qbul edilir. Yni, dyicinin hesabndak vsaitlr dnii tam tmin etmzs v yaxud onun hesabnda vsait olmazsa, dm taprqlar bank trfindn icra n qbul edilmir. Bank il hesab sahibi arasnda dm taprnn icraya qbul edilmsi haqda baqa rt d myyn oluna bilr. Bu halda sndlr icra n hmin rt daxilind qbul edilir. Msln, dyici tkilat bankda ssuda almaq hququna malik olarsa, dni bank ssudas hesabna aparla bilr. Yni, sndin tqdim olunma tarixin, mssisnin hesabnda vsait olmazsa, lakin mssis bankdan kredit almaq imkanna malik olarsa, dm tapr bank trfindn icra n qbul edil bilr. dm taprqlar yazld gndn tqvim gn mddtin etibarldr (yazld gn nzr alnmr). Yni, gn rzind mssis onu banka tqdim ed bilr. dm taprqlar il hesablama zaman hesablama sndlrinin hrkt sxemini aadak kimi gstrmk olar:
135

Satc Satcya xidmt edn bank KHM (satc)

Alc Alcya xidmt edn Bank KHM (alc bank)

Bu o demkdir ki, mhsullarn yola salnmasn, xidmtlrin gstrilmsini v ya ilrin grlmsini tsdiq edn sndlr alc tkilata tqdim olunur. Alc tkilat tqdim olunan snd mvafiq mbl dm tapr trtib edrk zn xidmt edn bank bsin tqdim edir. Bank hmin sndin qanuniliyin min olduqdan sonra dm taprn mvafiq hesablarda ks olunmaq n zn xidmt edn hesablama-kassa mrkzin gndrir. Hesablama kassa mrkzi qbul etdiyi sndlr zr dni aparr. dm taprnda gstriln mbli dyici tkilata xidmt edn bankn hesabndan silrk, satc banka xidmt edn kassa-hesablama mrkzin krr, yni aviza gndrir. Satcya xidmt edn kassa hesablama mrkzi hmin viza sasnda satcya xidmt edn bankn mxbir hesabna vsait daxil edir. Daha sonra vsaitlr bankn mxbir hesabndan silinrk, satcnn hesabna daxil edilir v satcya vsaitlrin krlmsini tsdiq edn dm taprnn 3-c nsx il birlikd xsi hesabdan xar tqdim olunur. dm taprqlarndan eyni zamanda hesablamalar mntzm xarakter dayan mssislr arasnda ttbiq olunan planl dni qaydasnda aparlan hesablamalarda da istifad olunur. Bu zaman hesablamalar hr yola salnan mal zr deyil, myyn olunmu tarixlrd dvri olaraq vsait krmk yolu il hyata keirilir. Planl dni qaydasnda hesablamalardan birbiri il mntzm laqd olan mssislrin hesablamalarnda istifad olunur. Msln, ticart tkilatlar il ticart hr gn v ya gnar mal vern tkilatlar arasnda v ya hr gn yanacaqdan istifad edn mssis il yanacaq vern mssis arasndak planl dni qaydasnda hesablamalar mtrqqi hesablama qaydas hesab olunur. Bel ki, hesablamalar maln gndrilmsindn asl olmayaraq aparlr. Bel qayda eyni zamanda hesablamalar sadldirir v qarlql debitor, kreditor borclarnn yaranmasna imkan vermir. Trflr arasnda balanan mqavillr sasnda trflr bir-birin mal gndriini davam etdirir. dyici tkilat is trflr arasnda razladrlm mddtlrd, elc d hr ayn sonuncu gn dni aparr. Axrnc gn dni il gndrilmi mal mbli
136

mqayis edilir v borclu trf z borcunu dmli olur. Yni satc az mal gndribs, glck mal gndriind onu nzr alr. dyici tkilat az dyibs, dm tapr vasitsi il hmin ksiri dmli olur. Btn ara mddtd, yni myyn olunmu dvrlrd satclarn hesabna vsaitlrin daxil edilmsi dm taprqlar vasitsil keirilir. Digr dmlrdn frqli olaraq dniin sbblri gstriln qrafada planl dni sz yazlr.

4. eklrl hesablama Hazrki raitd nadsz hesablamalarn bir formas da eklr il hesablamadr. ek dyicinin onun hesabndan myyn mblin dnilmsi haqqnda z bankna verdiyi yazl srncamdr. eklrin pul v hesablama eklri formas mvcuddur. Pul eklrdn mssisnin hesabndan ndi pulun alnmas n istifad edilir. mk haqqna, tsrrfat ehtiyaclarna, ezamiyy xrclrin, pensiya, tqad verilmsin v elc d knd tsrrfat mhsullarnn satn alnmas n banklardan ndi pulun alnmas pul eklri vasitsi il aparlr. Hesablama eklri is nadsz hesablamalarn bir formas kimi ttbiq olunur v hesablama eki dedikd dyicinin onun hesabndan myyn mblin silinib, baqa mssisnin hesabna krlmsi haqqnda banka verdiyi yazl srncam baa dlr. Hesablama eklri dm taprqlar kimi dyici tkilat trfindn trtib olunur v z bankna dni n tqdim olunur. eklrl hesablama zaman ek vern, ek doldurulduqdan sonra ek alanla birlikd hmin ekin benifisiar banka (hesabna myyn mbld pul krn benifisiara xidmt gstrn bank) tqdim edir. ekin mblinin qala uyunolub olmamas benifisiar bank trfindn mhrl tsdiq edilir. Demli ekin dzgnly benifisiar bankda yoxlanlr. eklr il hesablama zaman snd dvriyysi aadak kimi hyata keirilir. Mal material qiymtlisi alan mssis hesablama eki yazaraq onu mal satana tqdim edir. ekd; dni mbli; (yaz v rqmlr) dni alann ad; ekin yazld yer; dniin aparlma tarixi gstrilmlidir. Yazlm ek, ek vernin imza v mhr il rsmildirilir. 5. Akkreditivlrl hesablama. Ndsiz hesablamalarn bir formas da akkreditiv vasitsi il aparlan hesablamadr. Akkreditiv-alc banknn alcnn akkreditiv razisind gstrdiyi rtlrl ona gndrilsi maln v gstriln xidmtin dyrinin satcya dnilmsi haqda satc bankna verdiyi taprqdr. Hesablamann bu formasndan yalnz knar hrli hesablamalarda istifad olunur. Akkreditiv faliyyt mddti bank trfindn mhdudladrlr v onun faliyyt mddti satc il alc arasnda balanan mqavil il myyn edilir. Akkreditiv qaydasnda hesablamann bir
137

xsusiyyti d ondadr ki, dni satcnn yerldiyi yerd aparlr. Akkreditiv vasitsi il hesablamann stnly ondadr ki, dni zmant verilir, lakin vvlcdn dni formas deyildir. Bel ki, akkreditiv mbli satcnn hesablama hesab olduu bankda bronladrlr v satc min olur ki, onun yola sald mallarn dyri yola salnma sndlri banka tqdim olunan kimi dnilckdir. Azrbaycan Respublikasnda akkreditivlr il hesablamalarda yalnz sndli akkreditiv formasndan istifad ounur. Sndli akkreditiv el bir sazidir ki, onun sasnda bank (emitet bank) mtrinin (akkreditiv mir vernin - applikantn) xahii il v onun srncamna sasn hrkt edrk dnii nc xsin (benifisiarn) adna aparmaldr. Akkreditiv amaq n applikant yni akkreditivin almas n srncamla emitet banka mracit edn alc-banka riz il mracit edir. rizd aadaklar gstrilmidir: a) mal gndrnin ad; b) akkreditivin mbli; c) akkreditivin mddti; d) dniin hquqi sas; e) mallarn v xidmtlrin ad, qiymti, say. Gstriln rekvizitlrin biri olmadqda emitet bank trfindn akkreditiv almr. Akkreditiv almas haqqnda mlumat satc tkilata pot akkreditivi formasnda iki sul il atdrla bilr: 1) xidmt gstrn bank vasitsi il; 2) benifisar vasitsil tqdim etmk yolu il. Birinci halda akkreditiv rizsi 4 nsxd, ikinci sulda is nsxd trtib edilir: hr iki halda riznin ikinci nsxsi bankn mhr il tsdiqlnrk nc nsx il birlikd satcya atdrlr. Birinci halda o hesablama kassa mrkzi vasitsi il v ya potla, ikinci halda is applikantn mvkkillrin verilir ki, o da z nvbsind riznin ikinci nsxsini benifisiara verir. nc nsxni is znd saxlayr. Benifisiar bank akkreditivinin hqiqiliyini, onun zahiri lamtlrin gr diqqtl yoxlamaldr. Akkreditiv alcnn xsusi vsaiti v ya da bank krediti hesabna ala bilr. Hr iki mnbdn istifad etmkl akkreditiv almasna icaz verilmir. Akkreditivin qvvd olmas mddti d applikant trfindn mstqil qaydada myyn edilir. Akkreditiv ssuda hesabna alarsa onun mddti ssudann mddtin uyunladrlmaldr. Akkreditivdn bir mtri adna alm mssis istifad ed bilr. Akkreditiv gstriln mddtd istifad olunmazsa o balanr v mbl aidiyyat zr geri qaytarlr. Akkreditiv zr dnilri hyata keirmk n satc tkilat akkreditiv rtlrind nzrd tutulan sndlri banka tqdim etmlidir. Bank hmn sndlrin (mal nqliyyat sndlri, yola salnm mallar zr hesab qaim) qanuniliyini yoxlayr v onun qanunuliyin min olduqdan sonra icra n qbul edir.
138

6. dm tlbnamsi (aksept). vvllr nisbtn geni yaylm, hazrda is bzi hallarda ttbiq olunan hesablama formalarndan biri d dm tlbnam tapr vasitsi il aparlan hesablamalardr. Hesablamann bu formas bankn inkasso mliyyat il laqdardr. nkasso mliyyat zaman dm tlbnamsi tapr mssis trfindn ona xidmt edn banka tqdim olunur v dni n hmin hesablama sndlri satcya xidmt edn bank vasitsil alc bankna gndrilir. Satc tkilat hmin sndi zn xidmt gstrn banka tqdim etmdn dyici tkilata da gndr bilr. Grndy kimi hesablamann bu formasnda hesablama mliyyatlar v yaxud hesablamann aparlma tbbs satc tkilata mxsusdur v ondan balanr. Ona gr d hesablamalarn tkili prinsipin gr dni n tqdim olunan tlbnamlr dyicinin razl sasnda dnilmlidir. Yni dyici trfindn akseptldirilmlidir. Ona gr d hesablamann bu formas aksept hesablama formas kimi qbul edilmidir. dyicinin razln almaq mqsdil dyici banknda hmin tlbnam xsusi jurnalda qeydiyyatdan keirilir v intizam qaydasnda akseptldirmk n yni dni mnasibtlri bildirmk n dyici tkilata verilir. Akseptin mxtlif formalarndan istifad olunur. Bel ki, msbt aksept, mnfi aksept vvlcdn v sonradan aksept, tam v qismn aksept, elc d maln v hesablama sndlrinin aksepti formalar mvcuddur. Msbt aksept dedikd dyici tkilatlarn hr bir dni sndi zr dni razln yazl surtd banka tqdim etmsi baa dlr. Mnfi akseptd is dyici tkilat yalnz dyidn imtina zaman yazl surtd banka mlumat verir, dni razl is yalnz susmaqla bildirir, yni dni n ayrlm mddt rzind dyici tkilat dni zr narazln bildirmzs, hmn snd akseptldirilmi hesab edilir v dni n qbul edilir. Mddtlrin gr vvlcdn v sonradan aksept formalar mvcuddur. vvlcdn aksept o demkdir ki, dyici tkilat pul vsaitlri onun hesabndan silinndk z razln bildirmlidir. Hmin snd 3 i gn rzind akseptldirilmlidir. Kommersiya banklarnn yaranmas, onlarn hesablama kassa mrkzlri il hesablamalar hazrki raitd - aksept formasnn vvlcdn aksept qaydalarna stnlk verir. Yni snd aksept mddti kedikdn sonra dnilir. dni dyicinin razl sasnda aparlrsa, demli, dyici tkilat dnidn imtina da ed bilr. dyici tkilatlar sasn dnidn: - mal sifari verilmmidir; - mtsiz hesab tqdim olunub; - razladrlm qiymt yoxdur; - mal aidiyyat zr gndrilmyib v s. motivlrin sasnda tam imtinalar tqdim edil bilr. Gstriln motivlr il yana mqavildki digr rtlrin pozulmasna da istinad etmkl dnidn imtina etmk olar. Bir qayda olaraq
139

akseptlrdn imtinalar yazl surtd tqdim olunur v imtinalarn motivi trflr arasnda balanan mqavilnin mvafiq mddalarna saslanmaldr. Bank akseptlrdn imtinalar zr satcnn v dyicinin he bir iddialarna gr cavabdeh deyildir. Bu iddialar mhkm vasitsil hll olunmaldr. Qeyd etdiyimiz kimi dni razl bilmk n dyici tkilatlara knar hrli hesablamalara gr 3 i gn mhlt verilir. Bu zaman sndin daxil olma v dni gn nzr alnmr. Hmn mddtd sndlr 1N-li kartotekada saxlanlr. dni razlq ld edildikdn sonra dm tlbnamsi dnii n tqdim olunur v mssisnin hesabndak pul vsaitlri mqabilind dnilir. dm tlbnamsi tam v ya qismn dnil bilr. dyici tkilat yuxarda gstriln motivlr sasnda dnidn tam v ya qismn imtina ed bilr. Tam imtina tqdim olunarsa dm tlbnamsi dnilmdn geri qaytarlr. Qismn imtina zaman is dm tlbnamsi zrindki mbld bank trfindn dzli edilir v dni mbli rqml gstrilir. Hr iki halda dm tlbnamlrinin tam v ya qismn dnilmsi tqdim olumu imtina sndlri sasnda aparlr. dniindn imtina edilmi mal material qiymtlilri alc trfindn msul mhafizy qbul edilir v hmin mallar satcnn srncam il srncamladrlr, yni mallar ya geri, ya da baqa nvana gndrilir. dm tlbnam taprnn mnfi chti ondadr ki, bu zaman dni tminat verilmir.

Mvzu 11. Bank sistemi.

PLAN 1. Bank iinin yaranmas v inkiaf tarixi; 2. Banklarn tsnifldirilmsi; 3. ; 4. Dnya bank sisteminin xsusiyytlri.

140

1.Bank iinin yaranmas v inkiaf tarixi

Qdim srlr tarixind banklarn n zaman yarand, onlarn hans mliyyatlar yerin yetirdiyi, onlarn tkamlnd hrktverici qvvnin mhz nyin olduu haqda dolun mlumat yoxdur. Qdim xalqlarn ilk pullar haqda (balqqulaqlar, xz dri, qzl kllr, v s.) myyn qdr mlumat bu gn qdr glib xsa da, hazrda banklar haqqnda yetrinc mlumat biz atmamdr. Bildiyimiz kimi bank sz italyan sz olan banko szndn gtrlb, masa mnasn verir. Bu masa-banklar mallarn gur ticarti ba vern meydanlarda qurulurdu. Bu ticart zaman dvlt trfindn, ayr-ayr hrlrin v htta ayr-ayr xslrin zrb etdiklri mxtlif sikklrdn istifad olunurdu. Aydn msldir ki, o dvrd vahid pul sistemi yox idi. Alq-satq zaman mxtlif dyrli, crbcr pullara rast glmk olurdu. Bel bir raitd bu pullarn bir-birin dyidirilmsinin hans nisbtd aparlmasn mslht grn xsusi pekarlar lazm idi. Bu pekarlarn ticart meydannda z faliyytlrini yerin yetirmk n xsusi masalar olurdu. gr nzr alsaq ki, X srd taliya dnyann ticart mrkzi hesab olunurdu v buraya dnyann hr yerindn mxtlif lklrin mallar v pul nianlar axrd, o zaman
141

ticart mliyyatlarnda bankirlrin itiraknn vacibliyini v onlarn masa-banklarnn daha geni yaylmasnn sbbini baa dmk olar. Qdim Yunanstanda is ticartin bu mslhtilri trapezidlr adlandrlrd. Yunan dilind trapeza masa demkdir. Qdim Romada da bu faliyytl mul olan mensarilr mvcud idi. Mensa latn sz olub, masa mnasn verir. Mensarilr d z nvbsind valyuta mbadilsi v baqa pul mliyyatlar il mul olurdular. Bel xr ki, ilk banklar ticart meydanlarnda mxtlif pullarn mbadilsi n nzrd tutulmu mbadil masalar sasnda yaranmlar. Tarixilrin fikrinc Qdim Vavilonda hl bizim eradan vvl VI srd kredit qoyulular v onlar zr faizlrin verilmsi tcrbdn keirilmidir. Hminin bu mliyyatlar b.e.. IV srd Yunanstanda da hyata keirilmidir. Bununla yana qdim yunanlar mvafiq haqla pullarn mbadilsini d yerin yetirirdilr. Bu ilk bank mliyyatlarn kim yerin yetirirdi? Tarixilrin fikrinc bu hm ayr-ayr xslr trfindn, hm d mxtlif kilslr trfindn hyata keirilirdi. ox kemdi ki, ilk bankirlr baa ddlr ki, hrktsiz qalan iri hcmli pul vsaitlrinin ym smrli deyil. Bel ki, onlar mvqqti olaraq istifad etmk v ya baqasna verib, vzind faiz almaqla myyn glir ld etmk olar. Bu zaman girov kimi sasn gmilr v mallar itirak edirdi. Bzi hallarda is evlr, qiymtli yalar, htta adamlardan (qullardan) da girov kimi istifad olunurdu. qtisadiyyatn inkiaf v hesablamalarn artmas il laqdar banklar z faliyytini v yerin yetirdiyi mliyyatlar artrmlar. Snayenin inkiaf banklarn qsamddtli kreditlm mliyyatlarnn inkiafna gtirdi, sonralar mliyyat sahsi genilndikc kredit mddtlrinin artmas kimi faliyytin inkiafna, universal faliyyt gtirib xard. Bank xsusi mssis kimi mt istehsal edir, lakin onun istehsal etdiyi mt maddi istehsal sahsinin mallarndan frqlnir. Bank sad mt istehsal il mul deyil. O, xsusi nv olan dm vsaiti pul istehsal edir.

2. Banklarn tsnifldirilmsi
Tcrbd banklarn bir sra nvlri faliyyt gstrir: - lk nvbd emissiya v kommersiya banklarn bir-birindn ayrmaq lazmdr.
142

Yerin yetirdiklri mliyyatlara gr banklar universal v ixtisasladrlm banklara ayrrlar. Universal banklara btn bank mliyyatlarn v xidmtlrini gstrmk iqtidarnda olan banklar aid edirlr. Banklarn universall dedikd, onlarn mhdudiyytsiz faliyyt tipi: - stehsaln ayr-ayr sahlri zr; - Mtrilrin trkibi zr; - Kmiyyt baxmndan; - Regionlar zr. Universal banklar mxtlif nv sahlri kreditldirdiyi halda, ixtisasladrlm banklar sasn, myyn bir sahnin kreditlmsi il muldurlar. Hminin onu da gzdn qarmaq olmaz ki, universal banklar hm fiziki, hm d hquqi xslr xidmt gstrdiyi halda, ixtisasladrlm banklar yalnz ayr-ayr xslrin xidmtin ynln faliyytl muldurlar. Mlkiyytin gr banklar aadak kimi tsnifldirilirlr: - Dvlt banklar; - Shmdar banklar; - Kooperativ banklar; - Xsusi banklar; - Qarq banklar. Faliyyt rivsin gr banklar: - iri, - orta, - kiik banklara ayrrlar. Dnyann bir sra lklrind kredit tkilatlar arasnda xrda kredit tkilatlar da mvcuddur. Bunlara kredit kooperasiyalar, qarlql kredit cmiyytlri, ssuda-mant banklar, tikinti-mant kassalar v s. aiddir. Xidmt gstrdiklri razilr gr banklar: - yerli, - regional, - Milli, - beynlxalq banklara ayrrlar. Yerli banklar dedikd bura, sasn yerli haliy, eyni razinin halisin xidmt gstrn banklar aid edirlr. Bura hminin, myyn bir razinin, hrin xidmtind duran bldiyy banklarn da aid etmk olar. razi banklar bir ne regionun tlbatn tmin edn banklardr. Milli banklar lk daxilind faliyyt gstrn v sasn z
143

vtndalarna xidmt edn banklardr. Beynlxalq banklar is ayr-ayr lklrin mtrilrinin bir-birlri il laqsin xidmt gstrn banklardr. Filiallarnn sayna gr banklar: - oxfiliall - filialsz banklara ayrmaq olar. Misal olaraq lkmizd faliyyt gstrn banklardan ATA bank oxfiliall banklara aid etmk olar.

Banklarn tsnifldirilmsi.
Emissiya banklar

ox filiall

filialsz

Filiallarn sayna Milli banklar

Kommersiya banklar Hququna gr xtisasladrlm banklar

Xidmt razilrin gr

BANKLAR
mliyyat eidin gr Mlkiyytin gr

Regional banklar Yerli banklar

Faliyyt rivsi 144

Universal banklar

ri banklar

Dvlt banklar

Orta banklar

Shmdar banklar

Kooperativ banklar Kiik banklar Qarq banklar

Xsusi banklar

Bank fiziki v hquqi xslrdn depozitlrin v ya digr qaytarlan vsaitlrin clb edilmsi, z adndan v z hesabna kreditlrin verilmsini, habel mtrilrin tapr il krm v hesablamakassa mliyyatlarn mcmu halda hyata keirn hquqi xsdir. Bank olmayan kredit tkilat z vsaiti v ya clb edilmi vsait hesabna (depozitlr istisna olmaqla) yalnz pul formasnda kreditlr vermkl mul olan hquqi xsdir.

3. Dnya bank sisteminin xsusiyytlri

stniln dvltin bazar iqtisadiyyatnn yaranmas v inkiafnn vacib rtlrindn biri onun dnyann iqtisadi sistemin inteqrasiyasdr. Burada sas mqsd beynlxalq mk blgsnd tam hquqi trf kimi itirak etmkdn ibartdir. Bu cr inteqrasiya hmin lknin beynlxalq maliyy tkilatlarnda tam itirak il mmkndr. Dnya arenasnda byk mna ksb edn v lkmiz n d hmiyytli olan tkilatlara ilk nvbd ikinci dnya mharibsindn sonra yaranm Birlmi Milltlr Tkilatnn (BMT) ixtisasladrlm maliyy-kredit institutlar aiddir: - Beynlxalq valyuta fondu (BVF);
145

- Dnya bank qruplar (DB); - Avropa yenidnqurma v inkiaf bank (AYB). BMT-nin trkibini aadak sxeml gstrmk olar: BMT-nin trkibinin sxematik quruluu BMT

BVF

Avropa Yenidnqurma v

Dnya nkiaf Beynlxalq Yenidnqurma v nkiaf Bank Beynlxalq nkiaf Assosiasiyas nvestisiyalarn zmanti zr Beynlxalq agentlik

Beynlxalq Valyuta Fondu: bu fond dvltlrin valyuta-kredit mnasibtlrinin tnzimlnmsi v onlara dnya valyutasnda (1944-c il, AB dollarnn dnya valyutas myyn olunduu mddtdn 1971ci il AB dollarnn qzla dyidirilmsinin lv edildiyi dvr qdr) qsamddtli kreditlrin verilmsi il maliyy kmyinin gstrilmsi n nzrd tutulmudur. Dollar znn qzlla laqsini itirdiyi, AB v BVF is aktiv kild demonitizasiya siyasti yrtdy zaman obyektiv olaraq dnya valyuta sisteminin yenidnqurulmas vacibliyi ortaya xd. Bu vziyyt dnya valyuta sistemind el bir pul vahidinin myyn olunmasn stimulladrd ki, bu pul vahidi ayr-ayr dvltlrin iqtisadi vziyytin neytral yanam olsun v BVF-in btn zv dvltlrinin istifadsi n yararl olsun. Hminin qzl vz ed bilsin. Mhz uzun srn
146

diskussiyalardan sonra BVF yeni beynlxalq pullarn SDR-in emissiyasna balad. lk olaraq elan edildi ki, SDR dollar kimi (0,888qr.) qzl mzmununa malikdir. Buna gr SDR-i qzl kaz adlandrrlar. Lakin, demonitizasiya il laqdar olaraq artq SDR-in qzl mzmunu szndn istifad olunmad. SDR-in emissiyasn BVF zvlrinin Yamayka svdlmsind qzln rsmi demonitizasiyasndan sonra BVF hyata keirmy balad. Bu zaman SDR beynlxalq valyuta sisteminin sas ehtiyat aktivi kimi x etdi. Tdavl buraxlan SDR dvltlr arasnda onlarn kvotalarna, daha dqiq desk nizamnam kapitalndak payna uyun kild bldrlr. Kvotann ls periodik olaraq dqiqldirilir. SDR-i almaqla zv dvltlr zlrinin xarici borclarn dmk n bu valyuta il ehtiyac duyduqlar digr valyutalar almaq imkanna malik olurlar. BVF shmdar cmiyytin prinsiplrin uyun formalamdr. Burada hr bir dvlt SDR-l trnnm ediln kvotaya malikdir. Bu kvota sasnda lklrin BVF il qarlql mnasibti myynlir (nizamnam kapitalna zvlk haqq; BVF resurslarndan istifad imkan; qrarlarn qbul edilmsind ss oxluu; lknin ald SDR-in mbli v s.). Kvotann ls DM-in, tdiyy balansnn v rsmi qzl ehtiyatlarnn lsn mvafiq myynldirilir. Kapitaln v uyun olaraq kvotann mblin qeyd etdiyimiz kimi, periodik olaraq yenidn baxlr v dqiqldirilir. Kapitaln nvbti on birinci genilnmsi 1999-cu ild ba vermidir ki, nticd BVF-in kapital 212 mlrd. SDR- (297 mlrd. dollar) qdr ykslmidi. BVF- zv dvltlrin kredit almas bu dvltlrin myyn iqtisadi-siyasi rtlri yerin yetirmlrindn asldr. Borcalan dvltl alnm kreditin istifadsinin realladraca myyn iqtisadi siyastd vvlcdn razlamaya glinmlidir. Myyn rtlrl kreditlrin verilmsi zaman BVF borcalan dvltin ictimai inkiafna, sosial-siyasi qvvlrinin vziyytin tsir gstrmi olur. Dnya bank qruplar: bu qrup BMT-nin ixtisasladrlm maliyy tkilatn trnnm edrk, aadak trkib malikdir: - Beynlxalq yenidnqurma v inkiaf bank (BYB); - Beynlxalq inkiaf assosiasiyas (BA); - Beynlxalq maliyy korporasiyas (BMK); - nvestisiyalarn zmanti zr beynlxalq agentlik (ZBA).
147

Bu qrupa daxil olan strukturlarn faliyyti vahid istiqamt xidmt edir, lakin onlarn hr biri mumi mqsdi rhbr tutaraq z funksiyasn yerin yetirmkl muldur. Mcmu klind btn tkilatlar Dnya Bank adlanr. Bu bank dnyada n iri investisiya institutu hesab olunur. Bankn mqsdi keid dvrnd olan lklrd yoxsulluu aradan qaldrmaq v o lknin iqtisadi artmnn stimulladrlmasna xidmt etmkdn ibartdir. Beynlxalq yenidnqurma v inkiaf bank Dnya Banknn ba tkilatdr. Bu shmdar tipli tkilatdr. 1996-c il, bu strukturun tkil olunduu dvrd ona 38 dvlt zv olmudu. Bu gn is demk olar ki, dnyann btn lklri bu tkilatn zvdr. Beynlxalq inkiaf assosiasiyas 1960-c ild yaranmdr. Bu tkilatn yaranmasnn sbbi ondan ibart idi ki, iqtisadi chtdn ox geri qalm dvltlr Dnya Bank trfindn birbaa kreditlrin verilmsi imkansz idi. Bu tkilat 35 ildn 40 il qdr faizsiz kreditlr vermkl muldur. Bu zaman yalnz inzibati xrclrin dnilmsi n 0,5 % hcmind haqq dnilir. Assosiasiya aa sviyyli glir malik lklri kreditldirir. 1999-cu ild bu assosiasiya 1997-ci ild DM-nin adambana dn paynn 925 dollardan ox olmayan lklr kreditlr vermidir. Beynlxalq maliyy korporasiyas 1956-c ild, inkiaf etmkd olan lklrin iqtisadiyyatnda xsusi investisiyalarn stimulladrlmas mqsdil tkil olunmudur. Beynlxalq yenidnqurma v inkiaf bankndan frqli olaraq bu tkilat dvlt zmanti tlb etmir v btn risklri z boynuna gtrr. Bu korporasiya tkc kreditlr vermkl deyil, hminin qiymtli kazlar almaqla da muldur ki, bu faliyyti il xsusi investorlar clb etmy alr. BMK 134 lkd 2 mindn ox mssisy bu lklrin iqtisadiyyatnn rentabellik sviyysini artrmaq mqsdil kmklik gstrmidir. vestisiyalarn zmanti zr beynlxalq agentlik 1988-ci ild inkiaf etmkd olan lklrd birbaa investisiyalarn stimulladrlmas mqsdil yaradlmdr. Bu agentlik zmantlr tqdim etmkl, daha dqiq desk investisiyalar qeyri-kommersiya risklrindn sortalamaqla muldur. Agentliyin sas mqsdi ondan ibartdir ki, o, xarici investorlarn clb edilmsind maraql olan igzar dairlr v lklrin hkumtlri arasnda grlr tkil edir, danqlar aparr, onlara bu problem zr mxtlif informasiya xidmtlri gstrir.
148

nvestisiyalarn zmanti zr beynlxalq agentliyin faliyytind 145 lk itirak edir. Avropa Banknn sas mslsi avropa lklrinin bazar iqtisadiyyatna keidin rait yaratmaqdan ibartdir. Bunun n o, xsusi sektorun, ilk nvbd orta v kiik mssislrin genilnmsin v rqabt qabiliyytliliyin kmk gstrir, xarici v yerli kapitallarn istehsal faliyytinin inkiaf namin mobilizsin tkan verir; investisiyalar, xsusi mssislrin inkiaf raitini tmin edn infrastruktur obyektlrin istiqamtlndirir. Baqa maliyy tkilatlarndan frqli olaraq Avropa nkiaf v Yenidnqurma Banknn nizamnamsind gstrilir ki, bu bank znn mliyyatlarn yalnz oxpartiyal, demokratiya, plyurealizm v bazar iqtisadiyyat prinsiplrin riayt edn lklrd hyata keirir. Bank z resurslarnn 60%-n qdrini xsusi sektorun inkiafna ynltmy borcludur. Bu zaman dvltlrin bel proyektlr gr tminat vermyin ehtiyac yoxdur. Bu tkilat kreditlri vasitilr trfindn verir ki, onlar kiik v orta mssislrin tlbatn yksk sviyyd tmin ed bilirlr. Beynlxalq valyuta-kredit tkilatlar arasnda sas yerlrdn biri Beynlxalq Hesablama Banknndr. Onun trkibi 34 dvltdn ibartdir. Bu bank mrkzi mrkzi banklarn bank kimi myynl bilr. Onun iki sas funksiyas vardr: - Mrkzi banklar arasndak mkdala imkan yaratmaq v beynlxalq hesablamalarn v digr maliyy mliyyatlarnn hyata keirilmsi n lverili rait yaratmaqdan ibartdir; - z zvlrinin beynlxalq maliyy hesablamalarnn yerin yetirilmsind agent-bank v ya depozitari-bank kimi x edrk tsir gstrmk. Hminin, London, Paris kreditor klublar da beynlxalq maliyy bazarnda sas rol oynayan tkilatlardandr. Paris kreditor klubunun mahiyytin sasn lklrin birbirlrin olan borclar dnilir v ya bu borc satla bilr. Bu klubun kmkliyi il 1999-cu ild Rusiya dvlti kemidn SSR-nin trkibindki respublikalara verdiyi kreditlrin dnilmsi yolu il bdcy 3,5 mlrd. dollara yaxn daxil olmaya malik olmudur. London kreditor klubu sasn inkiaf etmkd olan lklri kreditldirn 600-dn ox kommersiya banklarn bir yer cmldirir. Dvlt kreditlri problemlri il mul olan Paris kredit klubundan
149

frqli olaraq London kredit klubu xsusi kommersiya banklarna olan sortalanmam kredit borclar il muldur.

4. Mrkzi bankn tkili formalar v funksiyalar

Kapital baxmndan mrkzi banklar aadak hisslr blnr: - Dvlt yni bel banklarda kapital btvlkd dvlt aid olur; (ngiltrnin, Almaniyann, Fransann, Kanadann. Qeyd etmk lazmdr ki, Milli Bank da bu nv banklara aiddir). - Shmdar Federal Ehtiyyat Sistemi; - Qarq bir hisssi dvlt, bir hisssi is digr hquqi xslr aid shmdar cmiyytlr (Yaponiyann, Belikann mrkzi banklar).

150

lbtt ki, lk hakimiyyti mrkzi bankn lknin kredit sistemindki rolunun hmiyytin gr onun etibarllnda maraqldr. Lakin dvltin mrkzi bankla sx laqsi onun mrkzi bankn siyastin srhdsiz tsiri demk deyildir. Kapital quruluundan asl olmayaraq mrkzi bank hquqi chtdn srbstdir v lknin qanunverici orqanna yaxud da parlament trfindn tkil olunmu sosial bank sistemin hesabat verir. Mrkzi bankn hquqi srbstliyi onun faliyytinin effektivliyinin sas rtidir ki, ksr hallarda bu hakimiyytin qsamddtli mqsdlri il ziddiyyt tkil edir. Eyni zamanda mrkzi bankn hakimiyytdn qeyri asll nisbi xarakter dayr, bel ki, uzunmddtli planda mrkzi bankn siyasti dvltin makroiqtisadi kursu il myynlir. nnvi olaraq mrkzi bank drd sas funksiyan yerin yetirir: Banknotlarn inhisar emissiyasn yerin yetirir; Banklar bank hesab olunur; Dvltin bankiri hesab olunur; Pul-kredit tnzimlnmsini hyata keirir v Milli valyutann sabitliyini tmin edir.

5. Mrkzi bankn passiv mliyyatlar

Mrkzi bank z funksiyalarn aktiv v passiv bank mliyyatlar vasitsil yerin yetirir. Passiv mliyyatlar mrkzi bankn resurslarn formaladran mliyyatlardr. Mrkzi bankn sas passiv mliyyatlar aadaklardr: - Banknot emissiyas; - Kommersiya banklarnn vsaitlrinin xzindarla qbulu;
151

- Xsusi kapitaln yaranmas n aparlan mliyyatlar. ksr lklrd mrkzi bankn resurslarnn sas mnbyi banknotlarn emissiyasdr ki, bu mrkzi bankn btn passivlrinin 54%-dn 85%-n qdrini tkil edir. Hazrda, bildiyimiz kimi banknotlarn buraxl btvlkd qzlla tmin olunmamdr. Banknot emissiyasnn masir mexanizmi kommersiya banklarnn, dvltin kreditlmsi v qzl valyuta ehtiyatlarnn artrlmas zrind qurulmudur. Emissiya mexanizmi banknotlarn kredit tminatn myynldirir. Mrkzi banklarn resurs mnbyi xzindarln v kommersiya banklarnn yatrmlardr. Bel ki, onlar mrkzi banklarn faizsiz hesablarna zlrinin kassa ehtiyatlarnn, hminin mcburi ehtiyatlarnn bir hisssini qoyurlar. Nhayt mrkzi banklarn resurs mnblrindn biri d xsusi kapitaln yaranmas n aparlan mliyyatlardr. Lakin bu mnb bir nv ikinci drcli hesab olunur. Bel ki, mrkzi bankn xsusi kapitalnn hcmi onun passivlrinin 4%-n qdrini tkil edir.

6. Mrkzi bankn aktiv mliyyatlar

Aktiv mliyyatlar dedikd mrkzi bankn z resurslarn yerldirmsi baa dlr. Azrbaycan Respublikas Milli Banknn 28 fevral 2007-ci il tarixin balans (min yeni Azrbaycan manat (AZN)) 28.02.200 7
152

31.12.2006

AKTVLR Nad vsaitlr Beynlxalq Valyuta Fondu il hesablamalar investisiya qiymtli kazlar Qeyri-rezident banklardak vsaitlr Kredit tkilatlarna qar tlblr Hesablanm faiz glirlri sas vsaitlr Qeyri-maddi aktivlr Sair aktivlr CM AKTVLR HDLKLR Dvriyyd olan banknotlar v sikklr Hkumt idarlri qarsnda hdliklr Kredit tkilatlar qarsnda hdliklr Sair depozit hesablar Buraxlm (satlm) qiymtli kazlar Beynlxalq Valyuta Fondu qarsnda hdliklr Digr beynlxalq maliyy institutlar qarsnda hdliklr Hesablanm faiz xrclri Sair hdliklr

21555 215141 203845 1768524 86494 18148 20736 2793 18315 2 355 551 1388587 173888 309486 913 87454 319407 6407 516 701

81240 227310 201646 2019212 82711 12973 21159 2877 16733 2 665 860 1494286 107129 594900 597 112601 331543 6840 604 1124

KAPTAL 68190 61235 Nizamnam kapital 10 000 10 000 Kapital ehtiyatlar 51235 51235 Bldrlmmi mnft 6955 CM HDLKLR V KAPTAL 2 355 551 2 665 860 Mrkzi bankn sas aktiv mliyyatlar aadaklardr: - Uot-ssuda mliyyatlar; - Dvlt qiymtli kazlarna yatrmlar; - Qzl v xarici valyuta il mliyyatlar. Uot-ssuda mliyyatlarnn iki nv vardr: - Uot mliyyatlar; - Dvlt v banklara qsamddtli borclarn verilmsi.

153

Uot mliyyatlar. Bu mrkzi bankn kommersiya banklarndan v dvltdn veksellri almas demkdir. Kommersiya banklar z mtrilrindn veksellri alr v bu veksellri d mrkzi bank kommersiya banklarndan alr. Buna gr d bu mliyyatlar veksellrin yenidn uotu adlanr. Xzindarlq veksellrinin uotu is ksr lklrd dvltin mrkzi bank trfindn sas qsamddtli kreditlmsi alti kimi xidmt gstrir. Qsamddtli borclar. Bu borclar kommersiya banklarna sad v ya trc veksellrin, qiymtli kazlarn v digr aktivlrin tminat sasnda verilir. Mrkzi bank dvlt qiymtli kazlarna yatrmlar mxtlif mqsdlrl ed bilr. vvla, mrkzi bank trfindn dvlt istiqrazlarnn alnmas, ksr inkiaf etmi lklrd dvltin bdc ksirinin maliyyldirilmsinin birbaa kreditlmsinin qanunla mhdudiyytli olduu hallarda, bdc ksirinin balanmas n balca v htta yegan kreditlmsi formasdr. kincisi, mrkzi bankn dvlt istiqrazlarn almasnn sas mqsdi bank sisteminin likvidliyinin tnzimlnmsi v pul-kredit siyastini hyata keirdiyi zaman dvlt borcunun idar olunmasdr.

Mvzu 13. Kommersiya banklar.

PLAN 1. Kommersiya banklarnn funksiyalar;
154

2. Kommersiya banklarnn tkilati v idaretm strukturu; 3. Kommersiya banklarnn faliyyt prinsiplri; 4. Kommersiya banklarnn yaradlmas, qeydiyyat v lvi qaydalar.

1. Kommersiya banklarnn funksiyalar Bank sisteminin faliyyt mexanizmind lbtt ki, sas rol kommersiya banklarna mxsusdur. Bel ki, mhz kommersiya banklar lkd kredit resurslarnn sas hisssinin toplanmasna xidmt gstrir v mtrilr maliyykredit xidmtlrinin btv kompleksini tqdim edir. Bu gn kommersiya banklar mtriy 200 nv qdr mxtlif bank xidmtlri gstrmk qabiliyytin malikdir. mliyyatlarn geni hcmi banklara
155

htt qeyri-rentabelli tsrrfat raitind bel mtrilrl daim tmasda olmaa imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, bank tcrbsind btn bank mliyyatlarndan (msln, beynlxalq hesablamalarn aparlmas, trast mliyyatlar v s.) gndlik istifad olunmur. Lakin myyn baza mliyyat dsti vardr ki, bunlarsz bankn mvcudluu v normal faliyyt gstrmsi mmkn deyil. Bankn bu cr konstruktiv mliyyatlarna pul dmlri v hesablama, depozit v vasitilik funksiyasn misal gstrmk olar. Bellikl kommersiya bank bank-kredit sisteminin borc kapitalnn glir ld etmk mqsdil hrktini tkil edn institutudur. Kommersiya banklar aadak funksiyalar yerin yetirirlr. 1. Kapitaln ylmas v sfrbr edilmsi funksiyas: Kommersiya banklarnn bu funksiyasnn kmyi il hquqi v fiziki xslrin mvqqti srbst qalan pul vsaitlrinin bir yerd, yni kredit tkilatlarnda cmlnmsi v onlarn kapitala evrilmsi ba verir. 2. Vasitilik: Kommersiya banklarnn n vacib funksiyalarndan biri d vasitilik funksiyasdr. Resurslarn yenidnblgs bank vasitsil onlarn kreditordan borcalana dnclilik v geriqaytarma prinsiplri sasnda trlmsi il ba verir. Bu zaman veriln v ld olunan borca gr dni borc vsaitlrin olan tlb v tklifdn asl olaraq myynlir. Kommersiya banklarnn vasitilik funksiyasnn bazar iqtisadiyyatnn uurlu inkiaf n hmiyyti ondan ibartdir ki, banklar bu funksiyann kmkliyi il iqtisadi sistemdki risqi v qeyri-myynliyi aradan gtrm olurlar. Bel ki, pul vsaitlri kreditordan borcalana vasiti trf olmadan da ke bilr. Lakin bu zaman borc veriln pul vsaitlrinin itirilmsi risqi kskin kild artar. Onlarn yerldirilmsind is mumi lngimlr ba ver bilr. Hminin kreditor v borcalanlar bir-birlrinin kredit qabiliyytli olub-olmamalarnda xbrsiz, borc vsaitlrin olan tlbl tklif is bir-biri il st-st dmr. Kommersiya banklar is mtrilrin bu sadalanan problemlrl zlmmsin imkan yaratm olur. 3. Depozit funksiyas: ( depozit latn sz depositum saxlanmaa verilmi ya mnasn dayr. 1) banklara qoyulmu pul mantlri (bank depozitlri); 2) kredit tkilatna saxlanmaa verilmi qiymtli kazlar v pul vsaitlri; 3) tlb olunan dmlri tmin etmk n, dm vasitsi kimi hyata keiriln, mxtlif tkilatlara pul vsaitlri dnilmsidir; 4) mtrilrin banka tlblrini ks etdirn v ya tsdiq edn, bank kitablarndak qeydlr.( zahl iqtisadi terminlr lti I hiss) Depozit 2 yolla ortaya xa bilr: Mtrinin banka nad kild pul vsaitlri daxil etdiyi zaman v ya bank kreditlmsi zaman. Bu mliyyatlar lknin pul ktlsinin hcmin mxtlif cr tsir ed bilr. gr mtri z pul vsaitlrini banka tlbolunanadk qoymudursa o zaman bu pullar nad puldan nadsz pula evrilirlr. Bu zaman tsrrfatdak mumi mbl dyimmi qalr. gr pullar depozit daxil olursa bu zaman tdavld pulun mumi mbli dyimi, yni artm olur. Bel ki, bu zaman bank z mliyyat il yeni tdiyy vsaitlri yaratm olur. Bu prosesin ksi is mtrinin z hesabndan pul vsaitlrini geri ald v kreditin balanmas n pullarn depozitdn silinmsi zaman ba verir.
156

Kommersiya banklar vvla pulun bir nvdn (banknot) baqasna (depozit) kemsil z mtrilrindn nad pullar qbul edrk depozitlr yaradrlar. kincisi, bank depozitlri mtrilrdn qiymtli kaz xarici valyuta v qzl qbul etmsi nticsind bank kreditlri vermkl yaradr. Bu halda pulun ks hrkti ba verir. Yni, nadsz formadan nad formaya keir. 4. Pul dmlri v hesablama funksiyas: Bazar iqtisadiyyatl btn lklrd banklar iqtisadiyyatn tdiyy mexanizmind ox vacib yer tuturlar. Bellikl banklar tsrrfatda mt tdavl v hesablamalarn tkil edilmsi n istifad olunan tdiyy vasitlri yaratmaq qabiliyytin malikdir. Burada shbt nadsz hesablama mliyyatlarnn aparlmasna xidmt edn ek v baqa hesablarn almasndan gedir. Bu banklar mtrilrin taprna sasn dmlri hyata keirir, hesablara pul qbul edir v mtrilrin btn pul daxilolmalarnn v krmlrinin uotunu aparrlar. 5. Qiymtli kazlarn buraxlmas v yerldirilmsinin tkili fuksiyas: bu funksiya vasitsil kommersiya banklarnn lknin ilkin v ikinci qiymtli kaz bazarnn tkilind rolu myynlir. Szsz ki, bu bazarlar kredit sistemini tamamlayr v onunla birg faliyyt gstrir. 6. Banklarn konsultasiya xidmti funksiyas: bu funksiya banklarn z mtrilrinin ilrini sabit, effektiv v glirli aparlmasnda maraql olmasndan irli glir. Bununla laqdar banklar mtrilrinin kredit qabiliyytinin qaldrlmas, onlarn hesablamalarnn optimallamas, vergi planladrmalar, hesabatlarn tkili v s. msllr zr konsultasiyalar verm il mul olurlar. Yuxarda adlarn sadaladmz funksiyalardan baqa kommersiya banklar mtrilr hminin digr maliyy xidmtlri d gstrirlr. Bel ki, banklar korporasiyalar v ayr-ayr xslr n, etibarnam sasnda mlkiyytin bankn idariliyin kemsi il bal, mtri n qiymtli kazlarn alnmas, danmaz mlakn idar olunmas, istiqraz buraxl zr tminatl funksiyalar v s. kimi mxtlif nv mliyyatlar yerin yetirirlr. 2. Kommersiya banklarnn tkilati v idaretm strukturu. Kommersiya banknn tkili strukturu ilk nvbd onun mlkiyytinin hquqi-tkilati formas il myynlir. Bu da bankn nizamnamsind z ksini tapan tkilati strukturunu myynldirir. Nizamnam kredit tkilatnn faliyyt sndidir. gr nzr alsaq ki, lkmizin kommersiya banklarnn ksriyyti shmdar tipli kommersiya banklardr, ilk nvbd bu banklarn tkilati strukturunu nzrdn keirk. Bankn ali idaretm orqan shmdarlarn mumi yncadr. Bu yncaq myyn olunmu qaydada, lazm olduqda ild bir dfdn az olmamaqla arlr. Shmdarlarn bu yncanda bankn faliyyti zr aadak msllr hll olunur: - Bankn nizamnamsinin tsdiqlnmsi v ya dyidirilmsi; - Bankn Direktorlar urasnn seilmsi; - Bankn illik hesabatnn tsdiqlnmsi;
157

- Bankn glirlrinin bldrlmsi v bankn ayr-ayr fondlarnn formalamas haqda qrarlar; - Bank filiallarnn yaranmas v xitam verilmsi; - Bank auditorlarnn tsdiqlnmsi. Shmdarlarn mumi yncanda qrarlar 75% ss oxluu il qbul edilir. Bu yncaqlar arasndak vaxtda bank faliyytin rhbrlik bankn Direktorlar uras trfindn hyata keirilir. Bankn faliyytin aid istniln strateji msllrin hlli, (lbtt ki, shmdarlarn mumi yncanda hll olunan msllrdn baqa) bu urann zrin dr. Direktorlar urasnn faliyytin rhbrlik bankn Direktorlar urasnn Sdri trfindn hyata keirilir. Sdr bu urann trkibindn seilir. Bankn direktorlar uras onun icraedici orqann bankn dar Heyti v onun rhbri dar Heytinin Sdrini tyin edir ki, bu da bankn cari faliyytini tkil edir. Bankn idaretm strukturu funksional v xidmt blmlrini znd cmldirir. Bu blmlrin say is bank trfindn yerin yetiriln mliyyatlarn iqtisadi trkibindn v hcmindn asl olaraq myynlir. Aydn msldir ki, bu mliyyatlar bankn lisenziyasnda z ksini mtlq kild tapr. Kommersiya banklarnn idaretm strukturunda sasn aadak blm v xidmtlri ayrmaq olar: - Depozit v mant mliyyatlarnn idar edilmsi; - Kassa mliyyatlarnn idar edilmsi; - Mtri il i zr idaretm; - Mhasibat uotu v hesabat zr idaretm; - Daxili nzartin idar edilmsi; - Valyutann idar edilmsi; - Hququn idar edilmsi; - Kreditin idar edilmsi; - nvestisiyann idar edilmsi; - Bankn maliyy xidmtlri v qiymtli kazlarn idar edilmsi; - Marketinqin idar edilmsi; - Bankn filial bksi il i zr idaretm; - Bankn xsusi thlksizliyi v qorunmasnn idar edilmsi; - nzibati-tsrrfat idaretm. Bu sadalananlar nzrdn keirdikd, demk olar ki, bank trfindn gstriln xidmtlrin genilnmsi il bu blmlrin say da artacaqdr.

3. Kommersiya banklarnn faliyyt prinsiplri Kommersiya banklarnn n vacib v ilkin faliyyt prinsipi ondan ibartdir ki, onlar mvcud resurslar rivsind faliyyt gstrmlidirlr. Kommersiya
158

banklar digr banklarn xeyrin nadsz hesablamalar hyata keir bilr, onlara kreditlr verr, z mxbir hesabndak qalq hddind nad pul qbul ed bilr. Mvcud resurs rivsi dedikd, kommersiya banklar yalnz z resurslar v kredit qoyulular arasndak kmiyyt uyunluuna deyil, hminin bank aktivlrinin xarakteri il onlar trfindn mobiliz edilmi resurslarn xsusiyytlrindki uyunluu da nail olmalar baa dlr. Hr eydn vvl bu uyunluq yuxarda adlar kilmi gstricilrin mddtlrin aiddir. Bel ki, gr bank qsa mddt vsait clb edib (qsamddtli v ya tlbolunanadk depozitlr) onu uzunmddtli kreditlmd istifad edrs bu zaman bankn likvidliyi, yni, z hdliklrini yubanmadan dm qabiliyyti thlk altna alna bilr. Artan riskl iri hcmli borc vsaitlrinin bankn aktivlrind olmas onun resurslarnn mumi hcmind xsusi vsaitlrinin kisinin artmasn tlb edir. Bank aktivlrinin onun passivlrinin xarakterindn srt asll bank faliyytinin iqtisadi normativlrinin myyn edilmsind v onlarn mliyyatlarnn tnzimlnmsind nzr alnmaldr. Bu v ya baqa xsusi bank mliyyatlarnn (ipoteka, investisiya v s.) hyata kem imkan bank passivlrinin strukturu il baldr. Ona gr d bu mliyyatlarn rtlrini hazrlayarkn ilk nvbd mtlq uyun passivlrin yaranma mnblrin fikir vermk lazmdr. znn malik olduu resurs rivsind bank aktiv mliyyatlar aparmaqda srbstdir. Myyn olunmu iqtisadi normativlr riayt etmk rtil bankn aktiv mliyyatlarnn hcmin n inzibati, n d dolay metodlarla mhdudiyytlr qoyula bilmz. nzibati mhdudiyytlr mstsna hallarda ttbiq edil bilr. Bel ki, bankn faliyytin inzibati yolla mdaxil onlarn faliyytinin kommersiya sasn zifld bilr. Ona gr d bank faliyytinin tnzimlnmsind sas stnlk iqtisadi metodlara verilir. Bankn kommersiya faliyytinin fundamenti olan clb olunmu resurs rivsind faliyyt prinsipi onun btn istiqamtini myyn edir: depozitlrin clb olunmasnda bankn mara artr, passivlr gr rqabt artr ki, bu da kredit resurslarnn yalnz mrkzi bankdan olan yolunu balam olur. Passivlr gr kskin mbariz banklarn z resurslarn yatrmalar n daha effektiv sahlr axtarmalarna sbb olur. Bu zaman bank kapitalnn daha rentabelli sahlr axn ba vermi olur. Kommersiya banklarnn ikinci sas faliyyt prinsipi tam iqtisadi srbstlik prinsipidir. Bu prinsip hminin znd bankn z faliyytinin nticlrin gr iqtisadi cavabdehliyini d trnnm edir. qtisadi srbstlik bankn xsusi v clb etdiyi vsaitlrdn tam srbst istifad etmsi, mantilr v mtri seimind srbst olmas, vergi dniindn sonra qalan glirlrindn srbst istifadsi v s. znd cmldirir. Faliyytd olan bank qanunvericiliyi btn kommersiya banklarna z fond v glirlrinin bldrlmsind iqtisadi srbstlik vermidir. Bankn vergi dmlrindn sonra srncamnda qalan gliri shmdarlarn mumi iclasnda aldqlar qrara sasn yerldirilir. Bu bankn digr fondlarna ayrmalarn norma v llrini, hminin shmlr zr dividentlrin lsn myyn edir.
159

Kommersiya banklarnn nc prinsipi kommersiya banklar mtrilri il qarlql laqni adi bazar mnasibtlri zr qurulmas prinsipidir. Borc verrkn kommersiya bank ilk bazar kriterilrini, yni glirlilik, risk v likvidliyi stn tutur. mumdvlt marann qorunmas bankn faliyytinin kommersiya xarakteri il bir araya smayr. Dvlt marann qorunmas kommersiya bank n likvidlik bhranna sbb ola bilr. Kommersiya banklarnn drdnc faliyyt prinsipi ondan ibartdir ki, bankn faliyytinin tnzimlnmsi yalnz dolay iqtisadi metodlarla hyata keiril bilr. nzibati metodlarla bankn faliyytinin tnzimlmsi alasmazdr. Akademik V..Kolesnikov bunu bel izah etmidir: Dvlt kommersiya banklar n oyun qaydalar myyn ed bilr, onlara mrlr ver bilmz. 4. Kommersiya banklarnn yaradlmas, qeydiyyat v lvi qaydalar Bank n az hquqi v ya fiziki xs trfindn aq shmdar cmiyyti formasnda yaradlr. Siyasi partiyalar, ictimai birliklr, fondlar v digr qeyrikommersiya tkilatlar bankn shmdar ola bilmzlr. Bank yalnz adl shmlr buraxa bilr. Bankn imtiyazl shm sahiblri ss hququna malik ola bilmzlr. Bankn tsisilri olan shmdarlar onun sonrak shmdarlarna nisbtn hr hans lav stnlklr malik ola bilmz v ya hr hans lav vziflr daya bilmzlr. Bank nizamnamsinin notariat qaydada tsdiqlnmi surti, bank trfindn tsdiqlnmi daxili reqlamenti, habel bankn bank faliyyti il laqdar mqavillri imzalamaq slahiyyti verilmi vzifli xslrin siyahs bank trfindn Milli Banka bir nsxd tqdim edilir v Milli Bankda saxlanlr. Bankn nizamnamsind ediln dyiikliklr Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsind myyn edilmi qaydada dvlt qeydiyyatna alnr. Bankn nizamnamsind v reqlamentind ediln dyiikliklr be tqvim gn mddtind Milli Banka tqdim edilir. Bank mcmu kapitaln, xarici bankn yerli filial is mcmu kapitala brabr tutulmu vsaitini daimi olaraq Milli Bankn banklar n myyn etdiyi mcmu kapitaln minimum miqdarndan aa olmayan sviyyd saxlamaldr. Bankn mcmu kapitalnn, xarici bankn yerli filial n is mcmu kapitala brabr tutulmu vsaitin strukturu, komponentlri v hesablanmas qaydas Milli Bank trfindn myyn edilir. He bir bank Milli Bankn qabaqcadan yazl icazsi olmadan shmlrinin satn alnmas v ya shmlrin nominal dyrinin azaldlmas zaman onun dyrinin dnilmsi yolu il mcmu kapitaln azalda bilmz. He bir xarici bank Milli Bankn qabaqcadan yazl icazsi olmadan nizamnam kapitalna brabr tutulmu vsaitlrinin geri gtrlmsi yolu il yerli filialnn mcmu kapitala brabr tutulmu vsaitini azalda bilmz. Bankn nizamnam kapital v xarici bankn yerli filialnn nizamnam kapitalna brabr tutulan vsaiti shmdarlarn v ya xarici bankn yalnz Azrbaycan Respublikasnn milli valyutasnda ddiyi pul vsaiti il formaladrlmaldr.

160

Milli Bank bank lisenziyalarnn verilmsind v lv edilmsind, habel filiallar, blr v nmayndliklr amaq n banklara icaz verilmsind v verilmi icazlrin lv edilmsind mstsna hquqlara malikdir. Bank lisenziyalar v icazlr yazl formada mddtsiz olaraq verilir. Bank lisenziyalar v icazlr yalnz onlar alm xslr trfindn istifad edil bilr v nc xslr veril bilmz. Bank lisenziyalar v icazlr Milli Bank trfindn verildiyi gndn qvvy minir. Lakin Milli Bank verdiyi bank lisenziyasnda v icazd Azrbaycan Respublikas banklar v bank faliyyti haqqnda qaqnunun 32-ci maddsin sasn banklara icaz veriln faliyyt nvlrin mhdudiyytlr qoya bilr. Bank lisenziyasnda v ya icazsind el faliyyt nvlri mhdudladrla bilr ki, onlarn hyata keirilmsi n rizi kifayt qdr tkilati-texniki hazrla v ya ixtisasa malik olmasn. Bank lisenziyas v icaz alnmas n bankn tsisilri v ya qanunvericiliy mvafiq qaydada vkil edilmi xslr Milli Banka yazl kild mracit edirlr. Mracitin formas v mzmunu, ona lav ediln sndlr Milli Bankn normativ xarakterli aktlar il myyn edilmi tlblr cavab vermlidir. Bu zaman Milli Bank lisenziya vermk n mracit baxarkn bankn kapitalnda mhm itirak paylarnn sahiblrinin (hquqi xs olduqda onlarn icra orqanlarnn rhbrlrinin) v inzibatlarn maliyy vziyyti, pekar faliyyti v kemid cinayt msuliyytin clb olunub-olunmadqlar haqqnda maliyy, vergi v hquq mhafiz orqanlarndan mlumat ala bilr. Bu tlb sonradan bankda mhm itirak payn ld etmk istyn xslr (hquqi xs olduqda onlarn icra orqanlarnn rhbrlrin), yeni tyin olunan inzibatlara v bankn trm strukturuna evriln hquqi xsin icra orqanlarnn rhbrlrin d amil edilir. Bu mqsdl maliyy, vergi v hquq mhafiz orqanlar Milli Banka onun tlb ed bilcyi mlumat verir. lkin mracit baxlmas v bank lisenziyasnn verilmsi n Dvlt rsumu haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanunu il myyn edilmi miqdarda v qaydada dvlt rsumu dnilir. Bankn yekun mracitin v ona lav edilmi sndlr n geci 30 tqvim gn mddtind baxlr. Yekun mracitd v ya ona lav edilmi sndlrd shvlr v ya atmazlqlar myyn edildikd, onlar aradan qaldrlmas n Milli Bank mracit edn banka mvafiq bildiri gndrir. Yenidn tqdim olunmu sndlr Milli Bank n geci 15 tqvim gn mddtind baxmaldr. Milli Bank sndlrin Azrbaycan Respublikas banklar v bank faliyyti haqqnda qanunun tlblrin cavab verdiyini, ilkin nizamnam kapitalnn minimum miqdar zr dnilrin Milli Banka daxil olduunu myyn etdikd bank lisenziyasnn verilmsi haqqnda qrar qbul edir v bu bard mracit ednlr 5 tqvim gn mddtind yazl bildiri gndrir. Milli Bankn verdiyi bank lisenziyas olmadan he bir xarici bank da Azrbaycan Respublikasnda filiallar aa bilmz. Banklarn lvi d Milli Bank trfindn hyata keirilir. Bu proses 2 formada olur. - Knll lv; - Mcburi lv.
161

162