1

1. Universitetin ad: Azrbaycan Dvlt Aqrar Universiteti 2. Faklt: Aqrar iqtisadiyyat 3. Ixtisaslar: qtisadiyyat, menecment, marketinq 3. Kafedra: nformasiya texnologiyalar v sistemlri 4. Fnn: nformasiya iqtisadiyyat 5. Mhaziri: t.e.n., b/m Mmmdov Mahmud Neymay olu Kursun mzmunu I.iqtisadiyyta, marketinq, menecment ixtisalar n 1. nformasiya iqtisadiyyat fnninin predmeti v sas anlaylar Masir iqtisadi inkiafn sas faktorlar. nformasiya iqtisadiyyatnn ml glmsi sbblri. nformasiya iqtisadiyyat fnninin predmeti v ilkin anlaylar. nformasiya iqtisadiyyatnn trkib hisslri 2. nformasiya cmiyyti v onun inkiaf mrhllri qtisadi dinamikann informasiya saslar. nformasiyann masir cmiyytd rolu. nformasiya inqilablar v onlarn nticlri. nformasiya cmiyyti v onun inkiafnn sas mrhllri. 3. Masir informasiya cmiyyti v onun xarakterik xsusiyytlri nformasiya cmiyytinin formalamas v inkiafnn qiymtlndirilmsi. Masir informasiya cmiyytini xarakteriz edn rtlr. Masir informasiya cmiyytn vvlkilrdn frqlndirn sas chtlr. Masir informasiya cmiyyti raitind iqtisadiyyat xarakteriz edn xsusiyytlr 4. nformasiya ehtiyatlar v onlardan istifad mexanizmlri nformasiya ehtiyatlarnn nvlri. nformasiyann mxtlif aspektlrdn thlili qaydalar. Verilnlrin, informasiyann v biliklrin xsusiyytlri. verilnlrdn istifadnin sas qaydalar. 5. nformasiya mhsullar v xidmtlri, onlarn tsnifat v qiymtlndirilmsi qaydalar nformasiya mhsullar v informasiya xidmtlri anlaylar. nformasiya mhsullar v xidmtlrinin tsnifat. nformasiya mhsulnun istehsal xrclrinin strukturu. nformasiya mhsullarnn qiymtlndirilmsi qaydalar v qiymtlrin tnzimlnmsnin saslar. 6. nformasiya bazar v onun tnzimlnmsi nformasiya mhsullarnn sat sxemlri v kanallar. nformasiya satnn masir modellri. Franayzinq modeli v onun mahiyyti. nformasiya xidmtlrinni satnn tkili qaydalar. nformasiya xidmtlrinin atdrlmasnn masir modellri 7. Dnya lklrinin inkiafnda v masir iqtisadiyyatda KT-larnn rolu v perspektivlri Dnya lklrinin inkiafinda KT-nin rolu v onun inkiaf isti-qamtlri. nformasiya texnologiyalar mhsullarnn v xidmtlrinin dnya lklri zr blgs. KT-nn iqtisadiyyatda ttbiqinin nticlri. KT-nn masir iqtisadiyyatda rolu v perspektivlri. 8. nformasiya texnologiyalar v onlarn iqtisadiyyatda tt-biqi nformasiya texnologiyalar anlay v onun komponentlri. Yeni informasiya texnologiyalar v onlarn sas prinsiplri. nformasiya texnologiyalarnn mrhllri v nvlri.

Verilnlrin emal texnologiyas, onun hll etdiyi sas msllr v frqlndirici xsusiyytlri. daretmnin informasiya tminat texnologiyas. 9. nformasiya sistemlri v onlarn iqtisadi msllrin hl-lind ttbiqi nformasiya sistei anlay v onun inkiaf tarixi. nformasiya sistemindki proseslr v onlarn yerin yetirilmsi ardcll. nformasiya sisteminin xasslri. nformasiya sistemlrinin yaradlmasnn tlblri. nformasiya sistemlrinin tsnifat. nformasiya sistemlrinin mumi strukturu v bu struktura daxil olan elementlrin mahiyyti. nformasiya texnologiyalar v sistemlrinin ttbiqi il hll olunan sas msllr. 10. Verilnlr bazas. Verilnlrin tiplri v modellri Verilnlr bazasnn yaradlmas zrurti. Verilnlr bazas konsepsiyas. Verilnlr bazas il i prosesinin tkili. Verilnlrin tiplri. Verilnlrin modeli anlay. Verilnlrin ierarxik, bk v relyasiya modellri v onlarn xsusiyytlri. Verilnlrin: postrelyasiya, oxll v obyektynl modellri. 11. Verilnlr bazasn idaretm sistemlri Verilnlr bazasnn idaretm sistemlrinn (VBS) tyinat v sas funksiyalar. VBS-in sadldirilmi sxemi. Verilnlr mracitin VBS trfindn idar olunmas qaydalar. Verilnlrin ts-viri n istifad olunan dillr, onlarn tiplri v xsusiyytlri. VBS adminstratoru. VBS-in proqram vasitlrinin strukturu v trkibi. VBS-lrin tsnifati. VBS-in seilmsi prosedurunun mrhllri. 12. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmas texnologiyalar. Avtomatladrlm i yerlri qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn realladrlmas ardcll.. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn rejimlri. Avtomatladrlm i yerlrinin (AY) yaradlmasnn sas prinsiplri. AY-d realladrlan funksiyalar. AY-nin ttbiqi il ld olunan ntic sndlri. qtisadi informasiyann iln-msinin avtomatladrlmasnda bk texnologiyalarnn rolu v hmiyyti. 13. Lokal informasiya bklri Hesablama bklri, onlarn tyinat v nvlri. lokal hesablama bklri v onlarn topologiyalar. Lokal bklrin standartlar v texnologiyalar. Lokal bklrd istifad olunan texniki vasitlr v onlarn tyinat. Lokal bklrin ttbiqi. 14. Qlobal informasiya bklr Qlobal hesablama bklrin tyinat v mumi xarakteristikas. Qlobal bklrd istifad olunan aparat vasitlri v informasiya mbadilsi protokollar. Marrutladrma v bk alqoritmlri. Beynlxalq nternet bksi. nternetin faliyytinin prinsiplri. nternetin informasiya resurslar v xidmtlri. 15. Rqmsal iqtisadiyyat v onun stnlklri. nternet iqtisadiyyat, inkiaf mrhllri v xsusiyytlri Rqmsal iqtisadiyyatn yaranmas sbblri. Rqmsal iqtisadiyyatn yaratd dyiikliklr v nnvi iqtisadiyyatdan stnlklri. nternet iqtisadiyyatn yaranmas sbblri v onun xsusiyytlri. nternet iqtisadiyyatn infrastrukturu. nternet iqtisadiyyatn inkiaf perspek-tivlri. 16. nternet marketinq, internet reklam ii v onlarn tkilinin sas qaydalar

nternet-marketinqin masir iqtisadiyyatda rolu v tkilinin saslar. nternet-marketinqin tkilind problemlr v onlarn hlli istiqamtlri. nternet-reklam ii v onun xsusiyytlri v tkilinin saslar 17. Elektron- ticart v onun infrastrukturu Elektron-ticart v onun tyinat. Elektron-ticartd fiziki mh-sullarn v informasiya mhsullarn satnn tkili. Elektron-ticartin hquqi saslarnn prinsiplri. Elektronticartin tkilinin sas prinsiplri v stnlklri 18. Elektron kredit, bank, maliyy mliyyatlar Elektron-kredit mliyyatlarnn sas funksiyalar. Elektron bank mliyyatlarnn dnya tcrbs. Elektron pul, onun mahiyyti v istifadsinin xsusiyytlri. Elektron maliyy mliyyatlar, onlarn tkili v aparlmas qaydalar 19. Elektron hakimiyyt v idaretm, onlarn keyfiyyt meyarlar. Elektron dvlt v elektron hkumt Elektron hakimiyyt v idaretmnin yaranmas sbblri. Yenidn qurulan dvlt konsepsiyas v onun prinsiplri. Elektron hakimiyyt v idaretmnin keyfiyyt meyarlar. Elektron dvlt v elektron hkumt anlaylar. . Elektron dvlt idaretmsinin mvcud sviyysini myynldirn xsusiyytlr. Masir dvlt idaretmsinin dyrlri v meyarlar.

20. Elektron hakimiyytin beynlxalq tcrbsi v elektron hkumtin elektron xidmtlr gstrmsinin beynlxalq standartlar Elektron hakimiyytin yaradlmasnn AB-r tcrbsi. AB-da hazrki dvrd elektron hakimiyytin vziyyti v perspektivlri. Elektron hakimiyytin yaradlmasnn Avropa ttifaq tcrbsi. Elektron hakimiyytin gstrcyi xidmtlrin beynlxalq standartlar. 21. Elektron hakimiyyt v elektron idaretmnin tkilinin qayda v prinsiplri Eelektron hakimiyyt v idaretmnin yaradlmas konsepsiya-snn sas mddalar. Elektron hkumtin yaradlmasnn sas mqsd-lri. Elektron hakimiyyt v idaretmnin hyata keirilmsi sviyysini myynldirn gstricilr. 22. nformasiya thlksizliyi nformasiya thlksizliyi haqqnda mumi mlumat. nforma-siya mhafizsinin sul v vasitlri. nformasiya mhafizsinin aparat-proqram sullar. nformasiya mhafizsinin proqram sistemlri. Verilnlr bazasnn mhafizsi sullar. 23. Azrbaycanda elektron hakimiyyt v elektron idaretmnin vziyyti v perspektivlri KT-nn ttbiqinin inkiafn rtlndirn sbblr. Hakimiyyt v idaretmd KT-nn ttbiqinin vziyyti. Elektron hakimiyyt v idaretm istiqamtind perspektivlr

Fnnin nmunvi tematik plan Saatlarn miqdar Mhazir 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 45 Seminar 4 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 45

Sra say

Mvzularn adlar

1 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

2 nformasiya iqtisadiyyat fnninin predmeti v sas anlaylar nformasiya cmiyyti v onun inkiaf mrhllri Masir informasiya cmiyyti v onun xarakterik xsusiyytlri nformasiya ehtiyatlar v onlardan istifad mexanizmlri nformasiya mhsullar v xidmtlri, onlarn tsnifat v qiymtlndirilmsi qaydalar nformasiya bazar v onun tnzimlnmsi Dnya lklrinin inkiafnda v masir iqtisadiyyatda KT-larnn rolu v perspektivlri nformasiya texnologiyalar v onlarn iqtisadiyyatda ttbiqi nformasiya sistemlri v onlarn iqtisadi msllrin hllind ttbiqi Verilnlr bazas. Verilnlrin tiplri v modellri Verilnlr bazasn idaretm sistemlri qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmas texnologiyalar. Avtomatladrlm i yerlri Lokal informasiya bklri Qlobal informasiya bklri Rqmsal iqtisadiyyat v onun stnlklri. n-ternet iqtisadiyyat, inkiaf mrhllri v xsu-siyytlri nternet marketinq, internet reklam ii v onlarn tkilinin sas qaydalar Elektron- ticart v onun infrastrukturu Elektron kredit, bank, maliyy mliyyatlar Elektron hakimiyyt v idaretm, onlarn key-fiyyt meyarlar. Elektron dvlt v elektron h-kumt Elektron hakimiyytin beynlxalq tcrbsi v elektron hkumtin elektron xidmtlr gstrm-sinin beynlxalq standartlar Elektron hakimiyyt v elektron idaretmnin tkilinin qayda v prinsiplri nformasiya thlksizliyi Azrbaycanda elektron hakimiyyt v elektron idaretmnin vziyyti v perspektivlri CM:

dbiyyat 1. 2. 3. 4. 5. 6. , 2002. 4. .. : , , . .: , 2002. 5. .., .. . , , 2003. 6. .. . : , 2003. 7. .., ... . . : -, 2003. 8. .. . , , 2003 9. ., ., : , . . , , 2003. 10. 2004. 11. . . . , -, 2005. 12. ., ., - . . . , 2006. 13. ., . .2- . , 2006. 14. . . . -, , 2006. . . . . . . , , Quliyev V. Verilnlr bazas, Elm, Bak, 2006. Krimov S. Q. nformasiya sistemlri. Elm nriyyat, Bak, 2008. .. : . . ., . . . , , . . . .. . . 2.

.: " ", 2001. -. -, , 2001. www.cfin.ru/chuvakhin/nir.shtml. : .

MVZU 1: NFORMASIYA IQTISADIYYATI FNNININ PREDMETI V SAS ANLAYILAR Plan: 1. Masir iqtisadi inkiafn sas faktorlar 2. nformasiya iqtisadiyyatnn ml glmsi sbblri 3. nformasiya iqtisadiyyat fnninin predmeti v ilkin anlaylar 4. nformasiya iqtisadiyyatnn trkib hisslri Masir iqtisadiyyata xas olan sas lamtlrdn balcas cmiyytin qlobal informasiyalamasdr. Bu informasiyalamann nticsi kimi iqtisadiyyatn yeni bir sahsiinformasiya iqtisadiyyat yaranmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, informasiya iqtisadiyyat dnyann mxtlif lklrind inkiaf, iqtisadiyyatn sviyysi, KT-larndan istifad v onlarn ttbiqi v s. sbblrdn asl olaraq mxtlifdir. Bunlarla yana dnyann btn klrind informasiya iqtisadiyyatnn tzahrlrini mahid etmk mmkndr. Hazrki dvrd informasiya iqtisadiyyat ilnib hazrlanma mrhlsinddir v onun sas xsusiyytlri formaladrlr. Bu prosesin znd d hllik myyn drcd hrc-mrclik, onun iqtisadi kateqoriya kimi qbul edilmsind is mbahislr v qeyri-myynliklr mvcuddur. nformasiya iqtisadiyyat briyyt tarixinin inkiafnn qanunauyun tzahrdr. qtisadiyyatn tkaml istehsal faktorlarnn strukturunun transformasiyasnn nticsidir. Bu prosesd hmiyyt material dyrlilrdn ideal faktorlara keir. gr vvlki iqtisadi inkiaf mrhllrinin sas faktorlar torpaq-kapital-mk hesab olunurdusa, ken srin sonlarndan balayaraq bu faktorlara informasiya da qoulmudur v bellikl, istehsaln sas faktorlar torpaqkapital-mk-informasiya ardcll klini almdr. Bu inkiafn sonuncu mrhlsi sahibkarlq, idaretm v yaradclqla tcssm olunan qabliyyt dvr olacaq. nformasiya iqtisadiyyat- zlynd unikal, yeni bir sahdir. Lakin bununla brabr iqtisadi inkiafn informasiya tipi istehsalda itirak edn qvvlrin mrhllrl inkiaf kimi meydana glmidir. Cmiyytin bir sviyydn digrin keidi innovasiyalarn kmyi il hyata keirilir. XX srin sonlarnda briyytin informasiyalam cmiyyt sviyysin keidi informasiyann geni miqyasl mnimsnilmsi v istifadsinin nticsind ba vermidir. Hal-hazrda iqtisadi inkiaf n informasiyann daha yksk formas olan elmi biliklrdn daha geni istifad edilir. mumiyytl cmiyytin spiralvari inkiafnn hr bir mrhlsi zndn vvlki mvcud olan struktura yeni element v trkib hisslrinin lav olunmas il mahid olunur. Bel ki, cmiyytin ilkin inkiaf mrhlsi olan aqrar cmiyyt insann fiziki qabliyyti, l altlri v tbii faktorlarla tcssm edilirdi. ndustrial cmiyytd bu struktura man v elektrik enerjisi lav edilmidir. Nhayt sonuncu informasiyalam cmiyytd mvcud olan srtuktura insan biliyi. Informasiya texnologiyalar v informasiya kimi yeni elementlr lav edilir. Eyni zamanda qeyd etmk lazmdr ki, qeyd olunan inkiaf mrhllrinin hr biri inkiaf mddtin gr d ciddi frqlnirlr. Bel ki, industrial cmiyyt zndn vvlki aqrar cmiyyti 8-10 min il vz etmidirs, informasiyalam cmiyyt industrial cmiyyti 200-300 il rzind vz etmidir. nformasiya iqtisadiyyatnn ml glmsinin sbblrindn biri d masir dvrd iqtisadi inkiafn sas aparc halqas olan insan faktorunun hmiyytinin dyimsidir. Bu hr eydn vvl insan faktorunun istehsalat prosesindki rolunun kardinal dyimsi il izah olunur. Hazrki iqtisadi inkiafda btn texnologiya v sullarn ttbiqinin son mqsdi proses insan mdaxilsinin v onun itiraknn minimuma endirilmsidir. nformasiyalam cmiyyt keid frdin xsi xarakteristikalarnn, onun analitik qabliyytlrinin, informasiya qbuletm qabliyytinin, kommunakativliyinin, yrnm v drketm qabliyytinin yksl olmasn tlb edir. Bu sbbdn d insan faliyytinin yeni sahlri meydana glir v bu sahlrin tdqiqi tlbat ortaya xr. nkiafn sas tkanvericisi kimi insan kapitalnn yeni biliklr v vrdilrl pxtlmsi n plana

kilir. Btn bunlar is informasiya iqtisadiyyat kimi yeni elmi yanamalarn inkiaf etdirilmsini, mhz informasiya mhitind iqtisadi inkiafn tdqiq edilrk yrnilmsini gndm gtirir. nformasiya iqtisadiyyat fnninin predmeti iqtisadi resurslar tkil edn KT lvazimatlarna v proqram tminatna investisiya qoyuluunu, informasiya v kommunikasiya mhsullar v xidmtlrinin istehlakn, onlarn mvcudluunu v istifadsini tdqiq etmk, iqtisadiyyatn v mumilikd lknin inkiafndak rolunu yrnmkdir. nformasiya iqtisadiyyat fnni masir KT-larnn dvltin idar edilmsind, ticart, tkilati ilrd, beynlxalq laqlrin yaradlmasnda, dnya lklrinin qabaqcl tcrblrini ttbiqind istifad sviyysini yrnir, mmkn imkanlar aradrr v beynlxalq istifad qaydalarnn yrdilmsini nzrd tutur. Qeyd olunanlardan mlum olur ki, informasiya iqtisadiyyatnn ilkin anlaylar informasiya. Verilnlr, biliklr, informasiya texnologiyalardr. nformasiyaya vahid v blnmz mhfum kimi baxlarsa ona trif vermk tin olur. Bu baxmdan masir kibernetikann atas saylan Robert Vinner trfindn informasiyaya bel trif verilirdi: nformasiya- bizim v bizim hisslrimizin xarici alm uyunlama prosesind aldmz mzmunun lamtlri toplusudur. Umumilikd informasiya- tqdim olunma formasndan asl olmayaraq frdlr, yalar, faktlar, hadislr, tzahrlr v proseslr haqqnda mlumatlardr. Iqtisadi mnada informasiya formada mvcuddur: verilnlr formasnda, sadc olaraq informasiya kimi v biliklr klind. Verilnlr hadislr v tzahrlr haqqnda qeyd olunmu mlumatlardr. Baqa szl verilnlr uzun mddtli mahidlr v ya texniki vasitlr, qurular vasitsi il qeyd olunmu mlumatlardr. Verilnlr strukturladrlm v strukturlamam ola bilrlr. gr verilnlr konkret gstriciy uyun nizamlanm ddi qiymtlrdn ibartdirs ona strukturlam verilnlr deyilir. gr verilnlr nizamlanmam formada verilrs, msln kil v qrafiklrdn gtrlbs, qzet v jurnalllardak mqallrdn v televiziya verililrindn ld olunubsa, onlar strukturladrlmam verilnlr adlanrlar. nformasiya- emal olunmu v onu alan trfindn qrar qbul etm, elc d analitik tdqiqatlar aparmaq n istifad edil bilck kild olan verilnlrdir. Hr bir mlumat informasiya ola bilmz. Umumilikd mlumatn informasiya olmas n o. tdqiq ediln obyekt v ya proses haqqnda ya tsvvr yaratmal. Ya da mvcud tsvvrlri genilndirmlidir. gr mlumat obyekt v ya proses haqqnda yanl tsvvr yaradrsa, onda ona dezinformasiya (yanl informasiya) deyilir. Mlumat gstriln xasslrdn he birin malik olmazsa onu ss-ky adlandrmaq olar. lk df olaraq informasiyay iqtisadi kateqoriya kimi XX srin ortalarnda A. Xart baxmdr. nformasiya nzriyysinin banisi v ona statistik yanamann yaradcs K. ennon olmudur. Mssislrin faliyytind informasiyann iqtisadi kateqoriya kimi rolunu ilk df F. Nayt tdqiq etmi v onu istehsal myynldirn sas faktorlar siyahsna aid etmidir. Bilik- qrarlarn qbul edilmsi v ya mslnin hlli n istifad edilmi v ya istifad ediln, elc d qrarlarn qbul edilmsi n yararl hala gtirilmi informasiyann ilnmsi sullar haqqndak emal olunmu informasiyadr. Baqa szl bilik- dflrl istifad olunaraq tsdiq edilmi informasiyadr. Biliklr formal v qeyri-formal ola bilrlr. Formal biliklr qrarlarn qbul edilmsini reqlamentldirn sndlr; qrarlarn qbul olunmas sul v metodikalar; standartlar v normativlr klind mvcud olurlar. Qeyri-formal biliklr hr eydn vvl tkmillmi ixtisaslarn bilik v sritlri, onlarn intuitsiyalar, qrupla ilm bacarqlar v vrdilri ola bilr. Qeyri-formal biliklr konkret olmayan kateqoriyadr. Lakin qrarlarn qbulunda he d az rol oynamrlar. Bel ki, istniln mssisnin dzgn idar olunmas onun rhbrinin mhz qeyri-formal biliklrdn istifad etmsi drcsindn, mtxssislrin vrdi v qabliyytlrindn maksimum yaralanmasndan birbaa asldr. qtisadi proseslrin yerin yetirilmsind verilnlr, informasiya v biliklr bir-biri il sx laqd faliyyt gstrirlr. Hr bir mrhld verilnlr adtn biliklrin ttbiqi il informasiyaya v sonrak mrhl d is yeni biliy evrilirlr. Lakin prosesin myyn pillsind vvlki mrhld bilik saylan mlumatlar v ya informasiyalar verilnlr. elc d ksin hesab edil bilr. Baqa szl informasiya, verilnlr v biliklr dairvi proses klind mvcud olaraq, eyni bir halqann elementlri olmaqla, rait. Tlbat, mslnin qoyuluu v hll sullar, v s. amillrdn asl olaraq bir-birin evrilirlr.

Masir dvrd informasiyann ilnmsinin sas vasitlri kimi geni kild informasiya texnologiyalarndan istifad edilir. nformasiya texnologiyalar verilnlrin toplanmas, trlmsi v emal n sul v vasitlrdn istifad etmkl tdqiq olunan obyektin, prosesin, hadisnin vziyyti haqqnda informasiyann v ya informasiya mhsulunun alnmas prosesidir. Masir dvrd frdi kompterlrin informasiya mhitind ttbiqi v telekommunikasiya vasitlrindn istifad olunmas informasiya texnologiyalarnn inkiafnn sciyyvi xsusiyytidir. XX srin sonlarndan balayaraq iqtisadi inkiafn sas tyinedici meyar kimi KT-larnn ttbiqi v informasiyaladrlm cmiyytin mvcudluq sviyysi qbul edilmidir. Kt dedikd, kompterlr v ona oxar texnologiyalar, laqlndirici bklr, informasiya sistemlri, onlardan istifadnin proqram tminat, informasiya bazalar v banklar v sairin mcmusu nzrd tutulur. KT-larnn ken srin sonlarna olan inkiaf sviyysi iqtisadiyyatda istehsal myynldirn faktorlara yenidn baxlmasn v nnvi faktorlara yenisinin lavsini mcburi etdi. Bel ki. beynlxalq laqlrin genilnmsi. elektron texnologiyalarn istehsalatda mhm hmiyyt malik olmas, xammal, mhsul satnn tkili. Qabaqcl texnologiyalarn qsa mddtd ld edilmsi tlbi, laqlrin operativliyi, qarlql laqli iqtisadi sahlrin daha mhm hmiyyt ksb etmsi informasiyann sas faktor kimi iqtisadi inkiaf faktoru hesab edilmsin sbb oldu. Masir dvrd KT-larnn yksk inkiaf drcsi, informasiyann istehsalda rolu hddn artq bykdr. Mhz inkiaf etmi dnya lklrind informasiyann dzgn istifadsi, yeni texnologiyalarn hrtrfli ttbiqi yksk nticlrin ld olunmasna rait yaratmdr. lk df informasiya iqtisadiyyat termini XX srin 70-ci illrind M. Porat trfindn istifad edilmi, sonralar is K. Erroy v C. Stenqli trfindn bu mhfumun hmiyyti geni kild rh edilmidir. nformasiya iqtisadiyyat fnninin mqsdi rqmsal iqtisadiyyat v onun stnlklrini, nternet-iqtisadiyyatn, elektron ticart v onun infrastrukturunu, beynlxalq iqtisadiyyatda nternet mliyyatlardan istifadni, elektron-kredit, elektron-bank v elektron-maliyy mliyyatlarnn mumi prinsiplrini yrtmkdn v mqayisli thlilini vermkdn ibartdir. nformasiyaladrlm cmiyytin yaradlmas v onun formaladrlmasnda informasiya iqtisadiyyatnn nmli rolu var. Bunu mxtlif sahlrd ttbiql ld etmk mmkndr. Bel sahlr dvlr idaretmsini, mssisnin idar edilmsini, xammal v resurslardan istifadd, istehsal olunmu mhsulun reklamnn tkili, mhsulun satlmas, mssisdaxili v mumi snd dvriyysinin tkili, KT-nin itirak il bank ii, maliyy mliyyatlarnn aparlmas v sairi aid etmk olar. Ken srin sonundan balayaraq hyatn mxtlif sahlrind kompter v informasiya bklrinin ttbiqinin geni vst almas iqtisadi inkiafn tminind bk texnologiyalarnn rolunu artrd. Beynlxalq laqlrin genilnmsi. dnya lklri arasndak iqtisadi mnasibtlrin yeni saslar zr qurulmas, transmilli korparasiyalarn v irktlrin ml glmsi, yeni iqtisadi nhnglrin aparc rolu informasiya texnologiyalarnn v bk texnologiyalarnn qloballamasna sbb oldu. Bu baxmdan nternetin iqtisadiyyatda rolu gndn artd v nticd yeni iqtisadi sah olan nternet iqtisadiyyat meydana gldi. nternet-iqtisadiyyat informasiya iqtisadiyyatnn aparc qoludur. Mhz digr alt sahlr olan, elektron-idaretm. elektron kommersiya. Elektron-biznes, elektron snd dvriyysi, elektron. Reklam v maliyy ilri nternet iqtisadiyyatn trkib elementlri kimim meydana gldilr. Qeyd etmk lazmdr ki, informasiya iqtisadiyyatnn inkiafnda olduu kimi nternet iqtisadiyyatn inkiafnda da dnya lklri arasnda frqlr mvcuddur. Digr trfdn nzr alsaq ki, hm texniki vasitlr, hm d onlarn proqram tminat yalnz dnyann bzi lklri trfindn istehsal edilir, onda mlum olur ki, bu sahnin inkiafnda da mxtlif problemlr mvcuddur. Eyni zamanda nternetin znd mvcud olan problemlr: informasiyann mxfilik v thlksizliyinin tmini, mllif hquqlarnn qorunmas v s. problemlr inkiafa mane olan amillrdndir. Nzr almaq lazmdr ki, nternetin imkanlarndan v mvcud tcrblrdn istifad olunmasnda yerli xsusiyyt v raitin nzr alnmasnn da az rol oynamamas problemlrin artmasna v mumilikd prosesin gediatnn ziflmsin sbb olur. Btn bunlara baxmayaraq cmiyytin

masir inkiafnn sas istiqamtlrindn biri olan bk texnologiyalarnn iqtisadi inkiafda ttbiqi gnn tlbi sviyysinddir. Dvltin idar edilmsind elektron-dvltdn istifad edilmsi demokratik cmiyytin yaranmasna, korrupsiyann aradan qaldrlmasna, umumidvlt problemlrinin hllind dzgn strategiyann seilmsin v s. imkan verir. Elektron-dvlt v hkumtin yaradlmas lkd TK infrastrukturunun inkiaf, uot v laqlrin elektron formalarnn hquqi hmiyytliliyini, uot v laqlrin elektron formalarnn dqiqliyini, tkilati v texnoloji mexanizminin tmini, btn dvlt sviyylrinin bu proses clb edilmsi kimi faktorlarn birg mvcudluunun olmasn tlb edir. Elektron dvlt v elektronhkumtin ttbiqi lk vtndalarnn dvlt v hkumt orqanlar il birbaa laqlrinin yaranmasna, srndrmiliyin lvin, brokratik ngllrin aradan qaldrlmasna, vtndalarn dvlt idaretmsind birbaa itirakna rait yaradr. Digr trfdn elektron hakimiyytin ttbiqi vtndalara v lk biznesin inkiaf n yeni perspektivlr aaraq, sndlm. Mxtlif dvlt xidmtlrindn tam yaralanma. Idaretmnin ffaflnn tminin zmin verir. nternet-iqtisadiyyatn, elc d informasiya iqtisadiyyatnn n ox inkiaf etmi sahsi elektron-biznes sahsi hesab edilir. lkin dvrlrd bu sah nternet-kommersiya v ya elektron kommersiya adlandrlrd. Lakin sonradan sahnin genilnmsi, nnvi mhsullarla brabr informasiya mhsullar v xidmtlrinin d ticartinin hyata keirilmsi, elc d xidmtin yeni nvlri v sullarnn ttbiqi onun elektron-biznes kimi adlandrlmasna sbb oldu. Elektron-biznes mal v xidmtlrin elektron ticartini znd birldirir. Elektron biznes mal v xidmtlrin reklamn v hrktini, mhsulun bazardak rqabtdavamllnn yrnilmsini, sifariin qbulunu, maln danmas v atdrlmasn, istehsal v istehlak arasnda hesablamalarn hyata keirilmsini yerlm mkanndan asl olmayaraq nternet bksi vasitsil hyata keirir. Elektron-ticartd fiziki mallarla, intellektual v informasiya mhsullarnn satnda frqi nzr almaq lazmdr. Bel ki, elektron ticartd fiziki mal v xidmtlr haqqnda mlumatlar verilir v nmun mhsullar distrbterlr vasitsil atdrlr. ntellektual v informasiya mhsullar is birbaa nternet vasitsil hyata keiril bilr. Elektron reklam ii istehsal trfindn istehsal edilmi v tklif olunan mal v xidmtlrin xsusi saytlarda nternet vasitsil geni miqyasda reklamn hyata keirir. Elektron reklam iind mlumatlarn xsusi qaydada reklam v mlumatlarn mhafizsi tmin etmlidir. Elektron snd dvriyysi- mssisdaxili v ya mssislraras sndlrin kompter texnologiyalar v bklr vasitsil atdrlmas, tsdiqi v ya mzakirsini tmin edir. Qeyd edk ki, bir ox iri irktlr v mssislr elektron- snd dvriyysini xsusi korporativ bklrl hyata keirir. Adtn sndlrin dvriyysind inkiaf etmi lklrd elektron imzalardan istifad edilir ki, bu da sndlrin mxfiliyini v nvanna dzgn atdrlmasn tmin edir. nformasiya iqtisadiyyat yuxarda qeyd olunan sahlrl yana hazrda inkiaf mrhlsind olan elektron ylnc snayesinin, msafdn xidmt v mslht verm, mxtlif biznes-serverlrin ilnib hazrlanmas sahlrini d hat edir. MVZU 2:NFORMASIYA CMIYYTI V ONUN INKIAF MRHLLRI Plan: 1. nformasiyann masir cmiyytd rolu 2. nformasiya inqilablar v onlarn nticlri 3. nformasiya cmiyytinin mrhllri Klassik yanamada iqtisadiyyat aqrar, snaye v xidmt sferas sahlrin blnr. Hazrki dvrd is bu klassik sektora srtl inkiaf edn yeni bir sektor intellekt iqtisadiyyat v ya bilik iqtisadiyyat sektoru lav olunmudur. Bu gnk intellektuallam avtomatika raitind artq informasiyann emal deyil, yeni informasiyann yaradlmas v onun kollektiv istifadsi n plana kilir. Mhz bu sbbdn d artq l myi pelrindn intellektual pelr keid ba

10

verir. Bel raitd dnya iqtisadiyyatnn sas altlri kompterlr v onlarla laqdar olan KT avadanlq v lvazimatlar olur ki, bu altlr d sas xammal nternet, korporativ bklr v biliklr bazalarndan verilir. Eyni zamanda biliklr snayesi v informasiya texnologiyalar z iqtisadi blmlrinin hdudlarn aaraq masir iqtisadiyyatn n perspektivli istiqamtlrinin hrktvericisi, laqlndiricisi rolunu oynayr. Analitiklrin fikrin gr XXI sr yeni Mindcraft (al pesi, intellekt pesi) sri olacaq ki, bu da insan xsiyyti il KT-larna saslanan intellektual texnologiyalarn vhdtidir. Bu is iqtisadi inkiafn dinamik yksliinin informasiyann yaradlmas, ondan istifadnin n mtrqqi sullarnn ilnib hazrlanmas, ttbiqi, bu proseslrin hyata keirilmsi mqsdil yeni texnologiya v vasitlrin yaradlmasn tlb edir. Bu tlbatn zndn d aydn olur ki, yeni srin iqtisadiyyat hm xammaln vasit, hm d vasitnin xammal yaratd qarlql sistemin vhdtindn ibartdir. Masir informasiyalam iqtisadiyyatn inkiafnn dinamikasnn tdqiqi br inkiafnn mxtlif mrhllrind ba vermi informasiya inqilablarnn yrnilmsini v onlarn inkiaf mrhllrinin dinamik tdqiqini tlb edir. nformasiya inqilablarnn yrnilmsi hr eydn vvl iqtisadi inkiafn v cmiyytin informasiya v ona xidmt edn texnologiyalarn, elc d bunlarn qarlql tsirindn trnn tkan v sraylarn dinamik thlilin imkan yaradr. Digr trfdn is informasiya v informasiya texnologiyalarnn briyytin inkiafndak vzolunmaz rolunu sbuta yetirir vvlcdn qeyd edk ki, masir iqtisadiyyatn sasnda drdnc informasiya inqilab durur. Birinci informasiya inqilab 5-6 min il bundan vvl Mesopotomiyada, ondan min il sonra is ind yaznn ixtiras il ba vermidir. kinci informasiya inqilab vvlc bizim eradan 1300 il vvl ind, sonralar is bundan 800 il sonra Yunanstanda lyazma kitablarn yaranmasdr. uncu informasiya inqilab 1450-1455 ci illrd ohann Quttenberq trfindn ap presinin yaradlmas v oyma yazlarn kfi il ba vermidir. Birinci v ikinci informasiya inqilablar haqqnda dqiq sndlr olmasa das hmin dvrlrd Roma v Yunanstanda lyazmalarn ictimai hyatda v cmiyytin inkiafnda byk rolu olduu mlumdur. Digr trfdn tarixi mlumatlarn aradrlmas, istehsal v iqtisadi mnasibtlrd ml gln yeni laqlr in sivilizasiyasnn mhz bu inqilab nticsind byk nailiyytlr ld etmsini tsdiq edir. lkin hazrlanm lyazma kitablarn saynn azl v bahal onlarn yalnz varllar trfindn alnmas v ya trtib etdirilmsi il mayt olunurdu. Piter Drakerin fikrin gr kitab nrin qdrki dvrd Avropada 10000-dn ox lyazmas il mul olan monaxlar var idi ki. onlarn da hr biri ild 1200-1300 shif yaza bilrdilr. Bu lyazmalar sadc olaraq faktlarn qeyd edilmsi il deyil hm d cmiyytin inkiafnn mxtlif sahlr aid olan mlumatlarnn trlmsin v mumilikd briyytin inkiaf etmsin tkan verirdi. lkin baxda lyazmalarn iqtisadi inkiafdak rolu hiss edilmir. Lakin drindn thlil, dvltlraras mnasibtlrin qurulmas v iqtisadi mnasibtlrin yaranmas v inkiaf mhz bu informasiya dayclarnn vasitsil hyata keirilmidir. Baqa szl informasiya, onun rolu v bu sahnin inkiaf etdirilmsi cmiyytin yarand ilkin dvrlrdn mvcud olmu v bu v ya digr kild inkiafda z rolunu oynamidir. XV srin ortalarnda kitab nri n dzgahlarn yaranmas lyazmalarn sxdrmaa, z dvrn gr oxlu sayda kitablarn meydana glmsin baland. Bu kitablar ilkin dvrlrd dini v ya tarixi kitablar idis. Illr kedikc onlarn hat dairsi genilnirdi. lyazmas dvrndn frqli olaraq il rzind bir dzgahn ap etdiyi shiflrin say 2500000-dn artq oldu. Yeni dnyvi elmlr aid kitablarn ap edilmsi universitetlrin v digr elm ocaqlarnn yaranmasna sbb oldu. Bu elm mssislrind hquq, tibb, riyaziyyat, flsf v s. elmlrin geni tdrisin baland. Elm v ixtiralar, inkiafn digr tkanverici v istiqamtlndirici amillr haqqnda olan biliklr geni razid yaylmaa balad bu is iqtisadi inkiafa, yeni sahlrin meydana glmsin, mxtlif kf v ixtiralarn edilmsin, onlarn mumbri hmiyytinin meydana glmsin sbb oldu.

11

Oyma v tsvirlrin istifadsi corafiya sahsind yeni yeni nailiyytlrin ld olunmasna sbb oldu. Bu ixtiralar yeni xritlrin, dnyann mxtlif sivilizasiyalarnn tdqiq v yrnilmsin rait yaratd. Bellikl inkiaf ayr-ayr lklr v sivilizasiyalar mhdudiyytindn xaraq umumbri kil ald. cnc informasiya inqilab vvlki iki inqilabdan frqli olaraq masir dvr n yrnilm v tdqiq baxmndan daha nmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki. nc informasiya inqilabnn zmini ap manlarnn yaranmasndan sonra nriyyat snayesinin ilkin reymlrindn balayr. ap snayesinin yaradcs Aldus Manitius hesab edilir. O, ilk df olaraq Venesiyada ktlvi kitab ap edrk satmaqla yeni snaye sahsinin tmlini qoymudur. Lakin on illr kedikdn sonra bu cr nriyyatlarn ii nriyyat irktlri v onunla laqdar mxtlif ilri grn korparasiyalar tutdu. Bu cr inkiaf masir informasiya cmiyytinin inkiafnda da mahid etmk olar. Bel ki, informasiya ken srin ortalarnda ayr-ayr mssis v irktlr trfindn frdi qaydada istifad edilirdi. Daha dorusu informasiya emal, onun yeni texnologiyalarn ttbiqi il istifadsi v informasiyann emal sul v texnologiyalar mhdud kild, ayrlqda ilnib hazrlanrd. Lakin tezlikl Maykrosoft, Orakl, Hyulet-Pakkard v digr irktlr proqram tminat il mul olan korparasiyalar yarand. Lakin masir inkiaf v informasiya texnologiyalarnn yeni nailiyytlri, elc d bu sahd dnyann btn lklrind yksk sviyyli ixtisaslarn hazrlanmas glckd proqram tminatnn hr bir istifadinin znn hazrlayacana zmant verir. Grndy kimi nc inqilabla masir dvr sciyylndirn drdnc inqilabn oxar chtlri il brabr tam ks proses uyun tendesiyalarda mvcuddur. nc informasiya inqilabnn digr nailiyytlri enerjidn istifad, teleqraf v telefonun kfi, buxar manlar, yeni avtomobil, tyyar v gmilrdn istifad edilmsidir. Bu dvr dnya lklri arasndak laqlrin daha da genilnmsin. Bir ox msllrin hllind qloballamann ilkin tzahrlrinin yaranmasdr. Bu dvr informasiyadan hrtrfli istifad v onun sasnda yeni texnologiyalarn yaranmasnda balanc oldu. Artq istehsal yalnz mk deyil. hm d texnologiyalarn geni ttbiqin saslanrd. Grndy kimi briyytin inkiafnda bir mrhldn digrin keid informasiya, onun yaranmas v istifadsi mnb v vasitlri il myynlmidir. Aqrar cmiyytd sas rol insann birbaa itirak tlb olunan, uzun dvr tlb edn material mbadillr malik idi. Snayelmi cmiyytd enerji mbadilsi n xr ki, enerjinin yerdyimsin d daha az vaxt tlb olunur. Bu is cmiyytin daha dinamik inkiafna rait yaratmdr Yaadmz masir cmiyyt informasiyalam cmiyyt adlansa da bir ox mtxssislrin fikrin gr, bu cmiyytd iki mrhly postsnayelmi cmiyyt v tam informasiyalam cmiyyt blnr. Snayelmi cmiyyt keid elmi-texniki inqilabn ba vermsinin nticsidir. XX srin sonu cmiyytin inkiafnn informasiyalama mrhlsin daxil olmas il xarakteriz olunur. Bu mrhl postsnayelm dvr adlandrlr. Cmiyytin keyfiyytc yeni inkiaf mrhlsi balayr ki, onun da mzi praktiki olaraq btn sferalarda informasiya v onun n yksk formas olan elmi biliklrin mnimsnilmsi v geni miqyasl istifadsindn ibartdir. Hr bir inkiaf mrhlsi istehsal qvvlrinin znmxsus strukturuna malik olur. Hr nvbti mrhld is vvlkind mvcud olan struktura yeni ona aid trkib hisslri lav edilir. Bel ki, aqrar cmiyytd istehsaln texnoloji vasitlr strukturuna insann fiziki imkanlar, l altlri, tbii faktorlar aiddir. Snayelmi cmiyytd bu struktura manlar v elektroenrji lav edildi. nformasiyalam cmiyytd is mvcud struktura yeni komponentlr olan insan biliyi, informasiya texnologiyalar v informasiya lav olunur. Postsnaye dvrnn sas xsusiyyti informasiyadan istifadnin hyatn mxtlif sahlrind geni istifaddir. XX srin 50-ci illrindn balayaraq EHM-larnn yaradlmas, proqram tminatlarnn ilnmsi ilkin dvrd xrda idaretm msllrind istifad olunurdu. Lakin tezlikl daha gcl EHM-larndan istifad etmkl idaretm, maliyy, bank, elmi-tdqiqat ilrind informasiya,onun elementlri. informasiya texnologiyalarndan istifad geni vst ald. Artq informasiya yalnz snaye v idaretmd deyil, btn hyati sahlrd ttbiq edimy

12

baland. nformasiyadan istifad, onun emal v istifadsinin yeni vasitlrinin, sul v texnologiyalarnn ilnib hazrlanmas, yeni iqtisadi sah olan informasiya iqtisadiyyatn yaratd. nformasiyalam cmiyytin bel blnmsi bir ox sbblrdn irli glmidir. Bu sbblr dnya lklrinin mxtlif inkiaf sviyylri. texniki tminatda frqlr, cmiyytin informasiya resurslarndan istifad qabliyyti v imkanlar. Informasiya texnologiyalarnn inkiaf sviyysi v halinin bu sahy aid vasitlrl tmini v s. Qeyd etmk lazmdr ki hazrki dvrd postsnaye mrhlsind olan lklrin say daha oxdur. Yalnz dnyann bir sra inkiaf etmi lklri, AB-lar, Yaponiya, Qrbi Avropa lklri informasiyalam cmiyytin qurulmasnn yuxar mrhlsinddir. Baqa trfdn dnyann ksr lklrind nternetin, kompterdn istifadnin aa sviyysi, dvlt idaretmsi v hakimiyytin idar edilmsind olan atmamazlqlar informasiyalam cmiyyt keidi lngidir. Postsnaye mrhlsinin inkiaf edrk tam informasiyalam cmiyyt keidinin sas rtlrindn biri, informasiya texnologiyalar sahsi mtxssislrinin daha ox olmas, bilyin n crgy kilmsi, demokratik cmiyytin formalamas, insan amilinin yaradclna v elmi qabliyytin gr qiymtlndirilrk irli kilmsidir. Postsnaye cmiyytind informasiyann hlledici rolu artdqca. ld olunan nticlrd onun pay oxaldqca, yeni mhsulun v sahlrin yaradlmasnn, tdqiqi v qiymtlndirilmsinin mhz informasiya. Verilnlr v biliklr nzrn aparlmas sonda informasiyalam cmiyytin brqrar olmasna rait yaradacaq. nformasiyalam cmiyytin xarakterik xsusiyyti onun informasiya mbadilsin saslanmasdr. Masir telekommunikasiya vasitlrindn istifad edil-diyindn bu cr mbadil daha qsa mddtd hyata keirilir. Yaranmaqda olan informasiyalam cmiyytin sasn informasiya resurslar tkil edir. nformasiyalam cmiyytin ilkin mrhlsininin vacib xsusiyytlri aadaklardr: - intellektual xidmtlrdn istifad n kilir; - yeni intellektual texnologiyalar yaradlr; - nemtlrin atmamazln informasiya v vaxt atmamazl vz edir; - iqtisadiyyat informasiyaladrlm kimi xarakteriz oluna bilr. Bellikl, mvcud iqtisadiyyatn nvsini informasiya mhsullar v xidmt-lrinin istehsal v istehlak obyektlrin evrilmsi tkil edir. Hazrda dnya lk-lrinin ksriyyti informasiyalam cmiyytin ilkin mrhlsinddir. Lakin AB v Yaponiya kimi dvltlrin nmunsind informasiyalam cmiyytin in-kiaf dinamikasn izlmk olar. lkin ntic ondan ibart olur ki, bu lklrd informasi-ya texnologiyalarna qoyulan srmaylr ildn-il artr. nformasiyalam cmiyytd istehsalla mul olan mssislrin faliy-yti prosesi kkl surtd dyiir. Bir trfdn istehsaln v mumilikd ms-sislrin inkiafnda informasiya texnologiyalarnn rolu artr, digr trfdn is idaretm sistemi, insann istehsal funksiyas dyiir. nformasiyalam cmiy-ytd informasiya v bk texnologiyalar insanlar informasiya toplanmas kimi mhafizkar mkdn azad edrk, onlarn mxtlif sahlrd verilnlrin intellektual thlili il mul olmasna v sifariilr yksk sviyyd xidmt gstr-my rait yaradr. Bu sbbdn d mssislr arasnad laqlrin yaradlmas, mhsullarn satlmas, satlm mhsullarn atdrlmas v yeni tlbatlarn yr-nilrk keyfiyyt gstricilrinin tkmilldirilmsi, istehsaln mumi sviyy-sinin, iqtisadiyyatn artan tempinin tmin edilmsi yksk srtl yerin yetirilir. nkiaf etmi lklrin iqtisadiyyatnn aradrlmas nticsind myyn edilmidir ki, masir informasiya cmiyytinin vziyyti aadak kimi xarakteriz edil bilr: -cmiyytin inkiafnda mrkzi yeri bilik tutur: - mssislrin faliyytind biliklr sasnda yksk templ yeni intellek-tual texnologiyalar yaradlr v ttbiq edilir: - intellektual texnologiyalarn inkiaf tempin uyun olaraq lazm biliklr malik insanlarn say artr; - hakimiyyt meritokratiyaya, yni yksk thsilli pekarlara keir; - mvcud informasiyalam cmiyytin iqtisadiyyat informasiya iqtisadiy-yat kimi xarakteriz olunur;

13

- myin xarakteri dyiir: mullua primitiv nzart tlbat yoxa xr- vzin nticlr zr nzart yaranr. Bu is iinin daima idard olmas tlbat da yox olur. Bzi hallarda fiziki ofislr (idarlr) ehtiyac qalmr. Onlar mntiqi v ya virtual ofislr vz edir; - daha ox insan yaradc mkl mul olmaq imkan ld edir. MVZU 3: MASIR INFORMASIYA CMIYYTI V ONUN XARAKTERIK XSUSIYYTLRI Plan: 1. nformasiya cmiyytinin formalamas v inkiafnn qiymtlndirilmsi 2. Masir informasiya cmiyytini xarakteriz edn rtlr 3. Masir informasiya cmiyytn vvlkilrdn frqlndirn chtlr 4. Masir informasiya cmiyyti raitind iqtisadiyyat xarakteriz edn xsusiyytlr Mlum olduu kimi hal-hazrda dnya lklrinin iqtisadi inkiafndan, informasiya texnologiyalarnn mvcudluq v istifadsinin sviyysindn asl olaraq informasiya cmiyytinin inkiaf sviyysi d frqlidir. Bu baxmdan masir informasiya cmiyytinin xarakterik xsusiyytlrinin verilmsi bir ox amillrin aradrlmas v tdqiqini tlb edir. Hr bir lkd v ya regionda informasiya cmiyytinin formalamas v inkiafnn qiymtlndirilmsi n aadak mrhllrin tdqiqi v yrnilmsi tlb olunur: 1. Cmiyytin malik olduu resurslar, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarnn mvcudluu, intellektual xidmtlrdn istifadnin sviyysi, mxtlif iqtisadi sistemlr xas olan istehsalda informasiyann rolu, material dyrlilrin v istehsaln sas tkanvericisi olan enerjinin ld olunmasnda informasiya resurslarndan istifad mexanizmlrinin masirliyi; 2. Cmiyytin inkiafnn spiralvari modelinin hr bir mrhlsind istehsaln informasiya faktorunun iqtisadi resurs kimi tkamlnn tdqiqi v onun iqtisadi inkiafda rolunun qiymtlndirilmsi; 3. nformasiya iqtisadiyyatnda insann xarakterik xsusiyytlrinin dyimsi sbblrinin tyini, o cmldn insan kapitalna investisiya qoyulularnn artm tempi, iilrin savadllq sviyysinin btn mr boyu durmadan artrlmas, informasiya kapitalnn onun sas daycs olan insanla laqsinin masir sviyysinin myynldirilmsi; 4. irkt v mssislrin informasiya cmiyyti v iqtisadiyyatnda yeni keyfiyyt xarakterlrinin myynldirilmsi, onlar trfindn mtlq bazarn yaradlmas, bazarn genilndirilmsi, laqlrin informasiya tmini il qurulmas, onlarn yeni saslar v prinsiplrl inteqrasiyas, informasiya, texnologiya v mhsul mbadilsind gecikmlrin aradan qaldrlmas imkanlarnn yrnilmsi; 5. ctimai kapitalda informasiya kapitalnn rolunun qiymtlndirilmsi v bu zaman ictimai, korporativ v frdi kapitallarn akarlanmas. Qeyd etmk lazmdr ki, istimai kapitaln korporativ kapitaldan frqi ondan ibartdir ki, onun kmyi il frdi rifah n tlb olunan mal v xidmtlr istehsal olunsa da onlardan ayrlqda hr bir frd n deyil birg istifad etmk olar. Frdi informasiya kapital frdddn ayrla bilmz, nki o, ayrlqda hr bir frdin biliyi v bacarndan asldr. nformasiya cmiyyti slind nnvi iqtisadiyyatn, yni klassik v snaye iqtisadiyyatlarnn tkaml nticsind yaranm informasiya iqtisadiyyatnn mhsuludur. Bu tkaml prosesi istehsal faktorlarna v onun strukturuna yeni informasiya faktorunun lav olunmas il mayt olunur. Yeni cmiyytin yaranmas iqtisadiyyatn spiralvari inkiafna uyun olaraq hyata keir. Bu spiraln hr bir mrhlsi is bu v ya digr mnada informasiyann birbaa itirak il hyata ken inqilablarn v innovasiyalarn nticsidir. XX srin sonlarndan balayaraq informasiya cmiyytinin birinci mrhlsi olan postsnaye cmiyytinin btn dnya lklrind brqrar olmas baland v bu proses hal-hazrda da dnyann ksr lklrind davam edir. Bu mrhlnin sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, hyatn btn sahlrind informasiyadan v onun n yksk formas olan biliklrdn istifad geni miqyas alr. Nticd qlobal informasiya inqilab

14

ba verir.Lakin bu mrhld hr bir cmiyytin znxas xsusiyytlrin uyun trkib hisslri d formalamada struktura lav olunaraq xsusi rol oynayr. nformasiya cmiyytinin hr iki mrhlsind yeniliklrin mbadilsi v onlardan yararlanma KT-larnn ttbiqi il daha az vaxt v maddi msrflr tlb edir. Bu is z nvbsind informasiya cmiyytind iqtisadiyyatn inkiafnn yksk dinamikasn rtlndirir. nformasiya cmiyytinin hr iki mrhlsind informasiya mbadilsi mhz gstriln sbbdn material dyrlilrin v enerjinin alnmasnn gcl v mqsdynl alti hesab edilir. nformasiya cmiyytinin masir vziyyti corafi olaraq qeyri-brabr inkiaf edir. Bu sbbdn d informasiya cmiyytinin masir vziyytini inkiaf etmi dnya lklrinin nmunsind yrnmk daha doru olar. Bu lklrd halinin savadllq drcsinin artm, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarna kapital qoyulular ildn-il artr. Msln ABlarnn adminstrasiyasnn planlarna gr 2007-ci ild KT-larna 65 mlrd. dollar xrclnmidir ki, bu da 1999-cu ild xrclnn 39,5 mlrd. dollar vsaitdn 1,64 df oxdur. Qeyd etmk lazmdr ki, inkiaf etmi dnya lklrind son illrd mlki sahd KT-larnn ttbiqin xrclr hrbi sahd uyun xrclr nisbtn daha oxdur. Mhz bu sbbdn d C. Bell trfindn informasiya cmiyytini xarakteriz edn sas xsusiyytlr hmin lklrd ildn-il zn daha bariz gstrir. nformasiya istniln sistemin, n balcas da iqtisadiyyatn tkanvericisidir. nformasiyann biliklr kimi n yksk sviyysi is masir dvrd sadc olaraq iqtisadiyyatn aparc amilidir. Bu sbbdn d informasiya cmiyytind ii onun biliyi v qabliyytin gr seilir, qiymtlndirilir v uyun il tmin olunur. nformasiya cmiyytinin daha yksk sviyysin malik olan lklrd mhz tlbata uyun olaraq yksk ixtisasl, xsusi qabliyyt v savada malik ixtisaslara daha byk tlbat vardr. nformasiya cmiyytinin iqtisadiyyat qurulmasnda v tkkl tapmasnda qrupkilli v regional azadlqdan, elc d relevant informasiyadan istifad edir. Relevant informasiya dedikd, daima yeniln nzri biliklr v mxtlif nvl mlumatlar, insanlarn praktiki vrdilri nzrd tutulut. nformasiya iqtisadiyyatnn masir inkiaf nticsind informasiya z nnvi rivsindn xmdr. Bu informasiyann ikili xarakterindn irli glir. Bel ki, informasiya bir trfdn istehsal faktoru kimi itirak edir, digr trfdn is istehsaln nticsi kimi mhsul rolunu oynayr.Baqa szl artq informasiya unikal istehsal faktoru kimi faliyyt gstrir. nformasiya faktoru hazrki dvrd geni yaylma imkanna malik, tkrarolunmaz, tknmz tsir formaslna malik faktor kimi x edir. Bellikl masir informasiya sistemind informasiya resurslarnn aparc rola malik olmas, onun funksiyalarnn dyimsi v hmiyytinin artq danlmaz olduu mlumdur. Masir istehsalatda informasiyann n cr rol oynadn nzrdn keirk. Mlumdur ki, hr bir fiziki faktor istehsalatda zn uyun konkret rol oynayr, yni fiziki faktor ya predmet olur, ya da ki, mk alti. stisna olaraq hr iki rolu knd tsrrfatnda torpaq, istilik-energetika kompleksd is elektrik enerjisi oynayr. Hazrki dvrd artq mk alti kimi informasiya konkret faliyyt sferasna v onunla laqdar sahlr aid mlumatlardan ibart emal olunmam ilkin verilnlrdir. mk alti kimi is informasiya planladrlm nticlrin alnmas mqsdil ilkin informasiyann effektiv emaln tmin edn biliklr, verilnlr v fndlrin ymdr. Bellikl, bu gn informasiya myin trkib faktoru olmaqdan balayaraq srbst faktora qdr yol kerk, klassik faktor xsusiyytlrini znd birldirmkl informasiya iqtisadiyyatnn qurucusu rolunu oynayr. Yuxarda qeyd olunduu kimi informasiya cmiyytinin tam xarakteristikasnn verilmsind insan faktorunun rolunun aradrlmas v qiymtlndirilmsinin xsusi hmiyyti vardr. nformasiya cmiyytind iqtisadiyyatn inkiaf daha ox informasiya resurslar v mnblrdn istifad il ld edilir. nformasiyann hm sas daycs v hm d istifadisi yksk mumthsil sviyysin, elmi v pkar hazrla malik insandr. Bu mnada masir raitd mvcud elmi biliklr malik olmaqla brabr, bu biliklri mumildir biln thlil edn, yeni elmi ideyalar , informasiya texnologiyalar, xidmt v mhsullarn yaradan ali thsilli insanlara tlbat hddn ox artmdr. Son illrd dnya iqtisadiyyatnn, elc d cmiyytin mumi strukturunun mumi kapital quruluu dyimidir. Bu hr eydn vvl milli srvtlrin

15

strukturunda insan kapitalnn hakim mvqed olmasndan irli glir. Son illrd informasiya cmiyytinin daha geni yayld lklrd insanlarn thsil almalarnn orta mddtlri artmdr. Bu is insanlarn mvcud cmiyytd sabit glirinin v mvffqiyytinin qarantdr. Btn bunlar inkiaf etmi dnya lklrind aparlan statistik aradrmalarn nticlri d sbut edir. Bel ki, hmin lklrd yksk elmi biliy v potensiala malik insanlar arasnda isizlik faizi demk olar ki, sfr hddinddir. nsan faktorunun masir cmiyytd rolunun qeyd olunduu kimi artmas mssislrin faliyytinin d kkl surtd dyimsin sbb olmudur. Bu dyim bir trfdn informasiya texnologiyalar v texniki tminatn artan rolu il, digr trfdn is istehsalatda insann rolunun v bununla laqdar idaretm sisteminin yenilmsi il laqdardr. nformasiya cmiyytind KTlarnn ttbiqi il n kiik mssislr bel informasiyalar. bk texnologiyalar insan resurslarn mxtlif sahlr uyun informasiyann ylmas, emal, onlarn intellektual thlilinin aparlmas v istifadsind mvcud olan ar zhmt tlb edn ilrdn azad edir. Mhz KTlarnn v bk texnologiyalarnn ttbiqi v istifadsinin yeni sah v imkanlarnn yaranmas hm yeni, iri hcmli informasiya bazalarnn yaradlmasna, hm d mvcud bazalarn yenilmsi v tkmillmsin rait yaradr. nformasiya cmiyytinin inkiafnn masir mrhlsind mssis v irktlrin hm texniki tminat, hm d yeni texnologiyalarn ttbiqinin imkan baxmndan irilmsi v xrda irkt v mssislrin sxdrlmas il mayt olunur. slind bu btn iqtisadi inkiaf mrhllrinin xarakterik xsusiyytidir. Lakin informasiya cmiyytind texniki inkiafn srtlnmsi. xidmt v istehsal sahlrinin digr sahlrl srtl inteqrasiyas prosesin daha srtl getmsin sbb olur. lakin gedn bu prosesd mssisnin myyn hddn sonrak bymsi istehsala nzartd. Xammal v realiz sahlrind problemlrin ml glmsin, yeni vsaitlrin clb edilmsin sbb olur. Yalnz masir informasiya texnologiya v vasitlrinin ttbiqi bu atmamazlqlarn aradan qaldrlmasna rait yaradr. Mssislrin inkiafnda rastlalan bel problemlrin hllind yaradc, xsusi qabliyyt malik, ixtisasl insanlarn rolu da danlmazdr. Mhz bu xsusiyytlr malik insan resurslar istehsaln masir standart v tlblr uyun qurulmasn tmin edir. Btn qeyd olunan dyiikliklr nticsind mssis v irktlrin idaretm strukturunun adaptivliyi v evikliyi artr. Bu onunla laqdardr ki, informasiya cmiyytind iqtisadiyyatda informasiya axnlar birbaa istehsaldan istifadiy atdrlr. nformasiyann istifad v atdrlmasnda masir texnologiya v sullarn ttbiqi itgilri v knarlamalar, elc d dqiqliyin itmsini aradan qaldrr. nformasiya iqtisadiyyatnda hr bir mssis v irkt bir ne istehsalat dvrnn ardcl birlmsini znd ks etdirir. slind hr bir mssis zlynd alt mssislr v yaratdqlar mikrobazarlardan ibartdirlr. Bu mssislr aadak xsusiyytlr malikdirlr: informasiya texnologiyalarndan istifad hesabna informasiya axtarna xrclr minimumdur; mssis daxilind kaz sndlmnin olmamas v sndlrin elektron dvriyysinin ttbiqi nticsind mqavillrin balanmasna xrclr minimumdur; mqavil v sazilr nzart xrclr aa sviyyd olur; iilrin yksk yaradclq qabliyyti opportunust baxlarn aa sviyyd olmasn tmin edir. Masir cmiyytd Snayelm cmiyytinin funksional ierarxiyas get-ged yuxarda gstriln xsusiyytlr malik informasiya iqtisadiyyatnn bk modeli trfindn sxdrlaraq aradan qaldrlr. Btn bunlarn nticsi olaraq klassik iqtisadiyyatda kapital ya formasnda manlar, binalar, torpaq v s., sonralar is pul kimi zn gstrirdis, informasiya iqtisadiyyatnda informasiya kapital aparc rol oynayr. nformasiya kapitalnn stn chti ondan ibartdir ki, mhz onun tdqiqi v aradrlmas mssislrin glck faliyyt v idar olunma istiqamtlrini daha dqiq myynldirmy imkan verir.

16

nformasiya kapitalnn qiymti qrarlarn qbulu zaman bazar konyukturasnn qeyrimyynlik rtlri il myynldirilir. Lakin informasiya kapitalnn birbaa qiymtlndirilmsi bazar trfindn mntzm olaraq aparlr. Mssisnin informasiya kapitalnn bazar qiymti onun mumi dyri il balans dyrinin frqi kimi myyn edilir. nformasiya kapital z strukturuna gr frdi, korporativ v ictimai kapital kimi tsnifldirilir. Frdi informasiya kapitaln insan kapital yaradr. Qeyd edk ki, insan kapitalndan pul gliri prinsipial olaraq mk haqqndan frqlnir. mk haqq myyn qayda v standartlara gr frdi my gr veriln haqqdr. O. iilrin pekarl v ixtisaslama sviyysindn asldr. nsan kapitalna gr glir is he bir standart v tlb uyun olmayan frdi my v iilrin ixtisaslama sviyysi, pekarl, yaradclq qabliyyti v unikal bacarqlarna gr veriln haqqdr. ctimai kapital birg istifad edil biln ictimai nemtlri istehsal edir. Bellikl, ictimai informasiya kapital siyasi, iqtisadi, sosial v mdni mhitd gzlnilmyn dyiikliklr ba vern raitd cmiyytin srvtlrinin effektiv artmasna imkan vern aktivlrdir. Bel kapitala milli thlksizliyi, xsiyytin toxunulmazln, yaay yeri v digr mlkiyytlri, insanlarn hquqlarnn tmin olunmasn v s. aid etmk olar. Korporativ informasiya kapital frdi nemtlr klind mal v xidmtlr istehsal edir, bu nemtlr hr bir frd trfindn ayr-ayrlqda istifad edilir. Hazrki informasiya cmiyytind informasiya kapitalnn sas rolu mvcud informasiya potensialndan effektiv istifadni tmin edn raitin yaradlmas, onun artrlmas v glckd istifady tam yararl kl salnmasndan ibartdir. nformasiya kapital olmadan informasiya cmiyytinin infrastrukturu v informasiya potensial gli gtirmyn, amma saxlanmas n xrc tlb edn sad mlaka evrilir. Burdan bel nticy glmk olar ki, informasiya kapitalnn faliyyti informasiya iqtisadiyyatnn v informasiya cmiyytinin qurulmas v inkiafnda xsisi hmiyyt malikdir. nformasiya cmiyytinin inkiaf v mvcudluunun tlblr uyunluu mhz informasiya kapitalnn gstriln hr trkib hisssinin mqsduyun faliyytinin nticlri il myyn olunur. MVZU 4. NFORMASIYA EHTIYATLARI V ONLARDAN ISTIFAD MEXANIZMLRI Plan: 1. nformasiya ehtiyatlarnn nvlri 2. nformasiyann mxtlif aspektlrdn thlili qaydalar 3. Verilnlrin, informasiyann v biliklrin xsusiyytlri 4. nformasiya, verilnlr v biliklrdn istifadnin mumi mexanizmi nformasiya ehtiyatlar dedikd masir cmiyytin inkiafnda xsusi rola malik olan, inkiaf tempini myynldirn, elc d KT-larnn ttbiqini znd ks etdir biln komponentlr nzrd tutulur. nformasiya ehtiyatlarnn sasn mxtlif tyinatl informasiya, verilnlr, biliklr tkil edir. nformasiya- fundamental v prinsipial anlay olub, btvlkd masir cmiyytd, elc d informasiya sistemlrind ba vern proseslrin baa dlmsi v qavranmas n aardr. nformasiya termini btvlk v blnmzlik baxmndan trif veril bilinmyn termindir. nformasiya formal mnada is formasndan asl olmayaraq xslr, faktlar, yalar, hadislr v proseslr haqqnda mlumatlardr. qtisadi inkiaf prosesind demk olar ki, informasiya, verilnlr v biliklr myyn hddn sonra eynilir. Mhz bu sbbdn d informasiya, verilnlr v biliklrin informasiya ehtiyatlar kimi rolunun qiymtlndirilmsi d tinlir. qtisasdi mnada verilnlr, informasiya v biliklri myynldirmy alaq. Verilnlr- hadislr v tzahrlr haqqnda qeyd olunmu mlumatlardr.

17

nformasiya- istifadinin qrarlarn qbul etmsi v analitik tdqiqatlarn aparmas n yararl kild tsvir olunmu, emal edilmi verilnlrdir. Biliklr- qrarlarn qbul edilmsi v msllrin hlli n istifad ediln v ya istifad edilmi, emal olunmu informasiya, eyni zamanda qrarlarn qbulu n informasiyann emal sullar haqqnda mlumatlardr. Bu gn cmiyyt prinsipial olaraq yeni olan mrhly glib atmlar. Bu mrhlni inkiaf v texniki tminat baxmndan frqli olan lklrd mxtlif cr adlandrrlar: postsnaye cmiyyti. informasiya cmiyyti. Bu cmiyytin qurulmas v inkiaf material faktorlardan informasiya faktorlarna keidi tmin edir. Hesab edilir ki, masir texnoloji trqqi istehsaln sas faktoruna yeni informasiya faktorunu lav etmidir. Yaxn kemid informasiya nnvi istehsal faktorlarn vz ed bilmzdi. nki informasiyann tkc toplanmas deyil, onun istifad n yararl kild tqdim olunmas da mmkn deyildi. Bel ki, ilkin verilnlrin toplanmas vaxt il onun lazmi informasiyaya klin salnaraq istifad n tqdim olunmas arasndak uzun mddt ilkin verilnlrin hmiyytini sfra evirirdi. Bu gn mvcud olan informasiya texnologiyalar v sistemlri dnyann istniln nqtsind lazmi mlumatlarn toplanaraq, emal olunmasna v ox qsa mddt tlb uyun olaraq nvana atdrlmasna imkan verir. Qeyd edk ki, informasiya texnologiyalar v sistemlrinin inkiafnn bu gnk inkiaf sviyysi iri hcmli informasiya axmlarnn toplanmas, emal v istifadsi xrclrini mininmuma endirir. Btn qeyd olunanlarla yana masir iqtisadiyyatn sas faktoru olan informasiya v onun nvlrinin, baqa szl informasiya ehtiyatlarnn xsusiyytlri, malik olmas tlb olunana xasslri v onlardan istifadnin mumi qaydalar hm istehsal, hm d istifadi trfindn dqiq mnimsnilmlidir. Iqtisadi mlumatlarn sas hisssi onlar tkil edn rqmlr, hrflr, simvollar- iarlr formasnda emal olunur v trlr. Bu sbbdn d iqtisadi informasiya semiotikann terminlri vasitsil izah v thlil oluna bilr. Semiotika iarlr sistemi haqqnda nzriyydir (Semiotika (yunanca semiotikon, semeion-iar, lamt )- iar v iarlr sisteminin xasslrini tdqiq edn elmdir. Semiotika iar-ifad ediln mnasibtinin xarakterik xsusiyytlrini yrnir. ar informasiya daycs olduundan, bu elmi sah informasiyann emal v trlmsi proseslrindiarlr sisteminin layihlndirilmsi v tdqiqind byk ttbiqi hmiyyt malik olmaqla, geni ttbiq olunur). Semiotika istniln obyekti sintaksis, semiotik v praqmatik nqteyi nzrdn thlil etmyi tklif edir. Mhz bu sbbdn d informasiyann da masir iqtisadiyyatda xsusi rola malik faktor v ya obyekt kimi bu nqteyi nzrlrdn nzrdn keirilmsi dzgndr. 1) Sintaksis aspekt- informasiyann fiziki xarakteristikasn: onun tqdim olunma sullarn, trlm srtini, daycnn tipini, kodladrma sulunu, istifad olunan kanallar, trmnin thlksizliyi v inamlln ks etdirir. Yalnz sintaksis nqteyi-nzrindn baxlan informasiya verilnlr hesab oluna bilr v burada onun mzmununa baxlmr. 2) nformasiyann mzmunu semantik aspektlrl xarakteriz olunur. Burada informasiyan tkil edn mlumatlar v onlar arasnda laqlr yrnilir. 3) nformasiyann praqmatik aspekti onun qrarlarn qbul edilmsind istifadilr n qiymtliliyini myynldirir. Masir informasiya sistemlri znd trkib hisssini birldirir: texnologiya, biznes v insanlar. Informasiya sistemlri mhitind insanlar informasiya texnologiyalarnn kmyi il iqtisadiyyat, biznes v idaretm msllrini hll edir. nformasiyaya semiotik yanamada informasiya texnologiyalar informasiya il ilyir, sintaksis mnada is informasiya texnologiyalar tez v srtl verilnlri toplayr, trr. Emal edir, saxlayr v tqdim edir. nformasiyann semantikas il mul olan mtxssislr verilnlrin emalnn nticlrindn lazmi mlumatlar myyn edrk gtrmkl mul olurlar. ld olunan nticlr sonradan idaretm v istehsalla bal qrarlarn qbul edilmsind istifad olunur. Texniki trfdn hr bir mtxssisi trln informasiyann hcmi, onun saxlanmasna olan tlblr, trlm istiqamti, trmnin srti v informasiyann n cr tqdim olunmas daha vacibdir. Bunlar irisind n tini informasiyann kmiyytc qiymtlndirilmsidir. Adtn

18

informasiya istifadilrini daha ox alnan informasiyada olan lazml mlumatlarn olub-olmamas v miqdar maraqlandrr. Hm istifadi. Hm d istehlakn maraqlandran is istifady verilmi informasiyadan ld olunacaq glir maraqlandrr. Qoyulan bu suallarn cavab informasiyann xasslrinin tdqiqi il myynldiril bilr. Verilnlrin xsusiyytlri. Toplanm verilnlr onlarn aid olduqlar hadis v prosesi tam ks etdirm xsusiyytin malik olmadrlar. Burada sas hmiyyt malik olanlar aadaklardr: -verilnlrin ylmas n obyektin dzgn seilmsi; -l n hmiyytli olan lamtlrin myynldirilmsi; -obyektlrin yetrinc saynn olmas; -verilnlrin, onlardan istifad edilrk hll olunmas nzrd tutulan mslnin qoyuluuna uyun olmas. Mhz verilnlrin gstriln xsusiyytlr malik olmas v bu tlblri dmsi toplanm verilnlrin emalndan sonra alnacaq informasiyalarn qrarlarn qbul edilmsi n hans drcd yararl olacan myynldirir. Mlumdur ki, informasiya mslnin qoyuluu myynldirildikdn sonra meydana glir v yalnz bundan sonra mvcud verilnlr seilir, emal edilir v informasiya klind tqdim olunur. Verilnlrin digr xsusiyytlri onlarn dqiqliyi il laqdardr. Bu baxmdan aadaklarn seilmsi qbul edilmidir: -ddin sonuncu mrtbsinin qiymt vahidi il lln formal dqiqlik; -ddin sonuncu mrtbsinin qiymt vahidi il llrk gerkliyin qarant veriln real dqiqlik; -maksimal v ya ld oluna biln dqiqlik, hans ki, verilnlrin toplanmasnn konkret raitind ld olunur; - hlli n verilnlr toplanan mslnin tlbatlar il myyn olunana lazmi v ya tlb olunan dqiqlik. Hr hans mslnin hlli zaman verilnlrin etibarllq v ya gerkliyi xsusiyytlri yrniln obyekti rt uyun olan dqiqlikl tqdim etmy imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi verilnlrin etibarll v gerkliyi bu sahd informasiya sistemlrinin ttbiqin imkan vern sas xsusiyytlrdndir. qtisadi verilnlr n bu mnada xsusi hmiyyt malik mhur Cayqou (Gigo prinsiple) prinsipi mvcuddur. Bu prinsip gr grkli informasiya keyfiyytsiz verilnlrdn alna bilmz. Adtn praktikada verilnlrin gercklikliyi v ya etibarll verilnlrdki xtalar v ya knarlamalarla myynldirilir. Bunlara is aadak faktorlar tsir edir: -verilnlrin llmsi dqiqliyi; -lm v ya hesablama metodikas; -informasiya prosesinin mxtlif mrhllrind maraql olan xslr trfindn verilnlr daxil edilmkl alnan thriflr. Aydndr ki, kimins maraqlarna gr thrif edilmi verilnlr etibarl sayla bilmz v bu verilnlrdn alnan informasiya il ilm d mnaszdr. Yuxarda verilnlrin gstriln btn xsusiyytlrini nzr alaraq artq demk olar ki, prosesi v ya obyekti tam hat edn, hlli tlb olunan mslnin qoyuluuna uyun olan, dqiq, gerk v etibarl verilnlr hmin obyekt v proseslrin yrnilmsi v hll n yaral verilnlrdir.Mhz iqtisadi baxmdan bu cr verilnlr sasnda ld olunmu informasiya iqtisadi inkiafn tmin olunmas v dzgn qrarlarn verilmsini tmin ed bilr. nformasiya ehtiyatlarnn digr bir trkib hissssi v ya nv olan informasiyann xsusiyytlrinin v istifad mexanizmlrini nzrdn keirk. nformasiyann xsusiyytlri. Grndy kimi verilnlr daha x sintaksis aspektdn baxlr. nformasiyaya is verilnlrdn frqli olaraq daha ox semantik aspektdn, yni mzmun chtdn baxlmas mqsduyun hesab edilir. nformasiyann sasn aadak iki xsusiyyt malik olmas zruridir: aktuallq v vaxta uyun olmas. nformasiyanin aktuallii qrar qbul etm n onun yararliliinin saxlanma drcsi il myynldirilir. nformasiyann aktuall informasiya alnmas n istifad olunan verilnlrin

19

hans mddt tlb olunan xsusiyytlri v mahiyytini saxlamasndan asldr. gr verilnlr khnlirs v uyun prosesi tqdim etmk qabliyytini itirirs. Onda hmin verilnlrin aktualladrlmas v ya yenilnmsi tlb olunur. nformasiyann vaxta uyunluu xasssi onun lazmi vaxtda daxil olmasn rtlndirir. nformasiya tlbata uyun vaxtdan vvl daxil olarsa. O qrar qbul etmy qdr z aktualln itirir. gr informasiya qrar qbul etmdn sonra daxil olarsa o he bir hmiyyt ksb etmir. Biliklrin xsusiyytlri. Mlum olduu kimi, biliklr emal olunmu informasiyadan alnr. Bu sbbdn d hm verilnlrin, hm d informasiyann malik olduu msbt chtlr biliklrd cmlnir. Biliklr aadak killrd mvcud ola bilrlr6 Konkret sahy aid olan konkret bilik kimi. Bu kild biliklr ayrca sah zr mvcud olan informasiyadan alnmaqla konkret kild qoyulmu mslnin hllind qrarlarn qbul edilmsi n istifad olunur; Umumildirici v ya konseptual bilik kimi. Bu kild olan biliklr bir ox sahlr zr olan informasiyalardan alnr v adtn laqli sahlr v idaretmy aid msllrin hllind istifad olunur. Metabiliklr kimi. metabiliklr-biliklr haqqnda biliklrdir. Onlar yeni biliklr. sonda is elm yaradr. Metabiliklr misal gstrk: kimyada- Mendeleyev cdvli yeni kimyvi elementlrin mvcudluundan xbr verdi; genetikada- Vavilovun homoloji sralar nzriyysi konkret regionda verilmi xasslr malik bitkilrin olduunu gstrdi; fizikada- Semyonovun zncirvari reaksiyalar nzriyysi kimyvi v nv reaksiyalarn izah etdi v gstrdi ki bu reaksiyalar nticsind enerji v yeni mhsullar yaranaraq zncirvari reaksiyan davam etdirir. slind metabiliklr elmin flsfsi olub. elmi nzriyylrin gldiklri son nticlrdn ibartdirlr. Masir dvrd, yeni texnologiyalarn v sullarn ttbiqi biliklrin vacibliyini n kir. nkiaf etmi dnya lklrind qeyri material istehsal sahsi olan yeni sah yaradlr v inkiaf etdirilir. Bu sahnin sas vzifsi biliklrin istehsal, emal, saxlanmas v tqdim edilmsini hyata keirir. nformasiya cmiyytind biliklr qrarlar, qaydalar. Standartlar, normativlr, kodekslr klind faliyyt gstrir. Hazrda mssisd istehsaln tkili v idaretmnin gnn tlblri sviyysind hyata keirilmsi rhbr vzifd olanlarn. Mtxssislrin biliklrdn istifad bacarndan sx asldr. Adtn bu proseslrd istifad olunan biliklr myyn qaydalara v qanunauyunluqlara tabedirlr. lakin nzrdn qarmaq olmaz ki. btn cmiyytlrd olduu kimi, informasiya cmiyytind d eyni qidy, baxlara. Din mxsus mxtlif qruplarn tabe olduqlar yazlmam qanun v qaydalar da mvcuddur. Mhz buna gr d biliklr yalnz istifad alti. inkiafn sas faktoru kimi deyil, hm d qanun yaradcs. Inandrma vasitsi, yeni bilik v qaydalarn trdicisi kimi baxmaq lazmdr. nformasiya, verilnlr v biliklr hr bir prosesd bir-biri il sx laqdar olduqlarndan v spiralvari inkiaf modelind onlardan birinin digrini trtmsini nzr alaraq hazrda verilnlr, informasiya v biliklrdn istifad d informasiya sistemlrindn, inun xsusi nvlri olan intellektual sistemlrdn istifad olunur. Masir dvrd n geni istifad olunan intellektual sistemlr ekspert sistemlridir. Bu sistemlr soru, axtar, qrarlarn qbul edilmsi, laqlrin qurulmas, perspektiv planlarn hazrlanmas, proqnozlarn verilmsi v s. sahlrd geni ttbiq olunur. Qeyd olunan informasiya sistemlrinin sasnda is xsusi qayda v tlbatlara uyun yaradlm verilnlr bazalar durur.Verilnlr bazalar hm verilnlrin, hm onlardan istifad edilrk hazrlanm informasiyalarn, hm d biliklrin saxlanmas, emal v tqdimat n istifad olunur. nformasiyann saxlanmasnda balca vasit olan fayylarla laqdar bir ox atmamazlqlarn olmas verilnlr bazasnn yaranmasna sbb olmudur. Baqa szl verinlr bazas fayl sistemlrinin inkiaf nticsind yaranmdr v verilnl-rin strukturunun n yksk sviyysi hesab olunur. Verilnlr bazas konsepsiyas tam ild XX srin 60-c llrin sonunda formaladrlmdr. Verilnlr bazas bir yerd saxlanan, mrkzldirilmi idar olunan, bir-biri il

20

qarlql laqli v mxtlif istifadilr trfindn mxtlif mqsdlrl istifad ediln fayylar toplusudur. Verilnlr bazas el tkil olunur ki, orada a) verilnlrin izafliyi minimum olur; b) verilnlr, onlar emal edn proqramlardan asl olmur; c) verilnlri axtarb tapmaq, onlar dyidirmk v yenildirmk n mumi idaretm sullarmdan v vasitlrindn istifad olunur; d) verilnlr bazasnn ttbiq sahsini genilndirmk mmkn olur. stifadilr verilnlr bazas il ilyrkn verilnlr bazas zrind aadak mliyyatlar yerin yetirirlr: verilnlrin seilmsi, lav edilmsi, dyidirilmsi v knarladrlmas. Verilnlr bazasnnn layihlndirilmsi ttbiq sahsinin strukturladrlmas il balanr. vvlc obyektlr tsnif olunur v verilnlr bazasnda ks olunan obyektlrin tiplri tyin olunur. Sonra is hr bir tip n tip mxsus obyektlri tsvir edn xasslr v hmin obyektlr arasnda laqlr myynldirilir. Nhayt, hmin obyektlr haqqnda verilnlr bazasnda hans informasiyann saxlanmas v bu informasiyann verilnlr vasitsil nec tsvir olunmas mslsin baxlr. Gstriln msllrin hlli verilnlr bazasnn struktur layihlnndirilmsinin sas mahiyytini tkil edir. Struktur layihlndirmy baqa szl konseptual layihlndirm d deyilr. Bellikl, struktur layihlndirmd sas mqsd verilnlr bazasna daxil ediln verilnlri myynldirmk v onlar verilnlr bazasn idaretm sisteml-rindn asl olmayan formada tsvir etmkdn ibartdir. Bu mrhlnin yerin yetirilmsi nticsind verilnlr bazasnn struktur v ya konseptual sxemi yaradlr ki, hmin sxem d informasiya-mntiq sxemi deyilir. Struktur layihlndirm praktikasnda hm obyek tsviri, hm d mahiyytlrin modelldirilmsi sullarndan istifad olunur. Bu sullar ayrlqda v ya birlikd istifad edil bilr. slind bu sullar arasnda el d prinsipial frq yoxdur. sas frq layihlndirmy olan yanamada v istifad terminologiyasndadr. Obyektlrin tsviri sulu ttbiq sahsinin obyektlrini tyin edn anlaylarn (konsepsiyalarn) inteqrasiyasna v mumildirilmsin saslanr. vvlc obyektlr myynldirilir, sonra aqreqatladrma v mumildirm abstraksiyalar vasitsil nvlr ayrb, aqreqatlar v siniflr yaratmaqla obyektlrin ierarxik sxemi trtib edilir. Mahiyyt-laq modelind informasiyan tsvir etmk n mahiyyt, at-ribut v laq konstruktiv elementlrindn istifad edilir. Haqqinda informasiya toplanan obyektlr mahiyytlrl ifad olunur, sonra onlarn xasslri, yni atributlar tyin edilir v nhayt mahiyytlr arasnda laqlr yaradlr. Hr bir mahiyyt n onu tyin edn aar seilmlidir. Aar bir v ya bir ne atributdan ibart ola bilr.gr mahiyyti xarakteriz edn atributlar irisindn aar semk mmkn deyils onda aar rolunu oynaya biln v mahiyyt aid yeni atribut daxil edilir. Mahiyyti tyin edn bir ne aar olarsa onlardan biri sas kimi istifa-di trfindn seilrk myyn edilir. Aar kimi istifad olunan atribut v ya atributlarn znciri seildikdn sonra mahiyytin xasslrini tsvir edn digr atributlar myynldirilir. Aar kimi seiln atribut mahiyyti tam tyin etdiyindn, tsviredici atributlarla aar arasnda funksional asllq olmaldr. Tsviredici atributlarn trkibi ola bilmz, yni onlar birqiymtli olmaldr. laqlrin myynldirilmsi addmnda lokal tsvirdki mahiyytlr arasnda laqlr myynldirilir. Myynldiriln laqlrin xarakteristikalar tyin edilir v hr laqy ad verilir. MVZU 5. NFORMASIYA MHSULLARI V XIDMTLRI, ONLARIN TSNIFATI V QYMTLNDRLMS QAYDALARI Plan: 1. nformasiya mhsullar v informasiya xidmtlri anlaylar 2. nformasiya mhsullar v xidmtlrinin tsnifat 3. nformasiya mhsulnun istehsal xrclrinin strukturu 4. nformasiya mhsullarnn istehsal il laqdar olan xsusiyytlri

21

5. nformasiya mhsullarnn qiymtlndirilmsi qaydalar v qiymtlrin tnzimlnmsnin saslar Masir dvrd digr nnvi mhsullarla yana informasiya da iqtisadi faliyytin srbst obyektin evrilmidir. Bu hr eydn vvl informasiya texnologiyalarnn yksk inkiaf srti v hyatn mxtlif sahlrin drindn daxil olunmas il laqdardr. nformasiya texnologiyalarnn inkiaf yeni texniki vasitlrin, kompterlrin, kompter texnologiyas v telekommunikasiya vasitlrinin, proqramlarn yaranmas v get-ged daha geni mkanda yaylmasna sbb olmudur. Lakin bu vasit v texnologiyalar dnyann btn lklrind hazrlanmr v istehsal edilmir. Eyni zamanda istehsal lklr daxilind d informasiya texnologiyalarnn vasit v proqramlar mxtlif irktlr trfindn istehsal edilir. Bunun nticsind d informasiyakommunikasiya texnologiya v vasitlrinin, proqram tminat mhsullarnn istr-istmz alnb satlmas tlbat meydana xr. Bellikl d informasiya mhsullar, onlarn nv mxtlifliyi ortaya xr. Bu baxmdan masir dvrd mvcud olan informasiya mhsul v xidmtlri, onlarn tsnifatnn yrnilmsi v xarakterik xsusiyytlrinin aradrlmas qabliyytin malik olma tlb olunur. nformasiya mhsullar informasiya sistemlrinin faliyytinin nticsi olub, yaylma v realizasiya n tyin olunmu sndlr, informasiya massivlri, verilnlr bazas v informasiya xidmtlridir. nformasiya texnologiyas onun n sas mhit olan informasiya sistemlri il sx baldr. nformasiya texnologiyas verilnlr zrind mllrin, mliyyatlarn, mrhllrin aparlmas n dqiq reqlamentlnmi qaydalardan ibart olan prosesdir. nformasiya texnologiyasnm sas mqsdi ilkin informasiyann mqsdynl emah nticsind istifadi n lazmi informasiyan almaqdr. nformasiya sistemi kompterlrdn, kompter bklrindn, proqram mhsullarndan, verilnlr bazalarndan, insanlardan, mxtlif nv rabit vasitlrindn v s. ibart olan muhitdir. nformasiya sistemi, informasiya emal sistemidir v burada sas mqsd informasiyann saxlanmas, sorulara gr axtar v seiln informasiyan lazmi formaya salb, istifadiy atdrlmasdr. Aydndr ki, informasiya mhsullarnn mvcudluu informasiya bazarn yaradr. nformasiya bazar- informasiya mhsullarnn v xidmtlrinin, informasiya texnologiyalarnn sat zr iqtisadi, hquqi v tkilat mnasibtlrin sistemidir. nformasiya bazar nqteyi nzrindn informasiya mhsullarnn iki sinf ayrmaq olar: informasiya mhsullar v informasiya xidmtlri. nformasiya mhsulu istifadinin tlbin uyun hazrlanm, v mal formasinda tqdim edilmi, sndldirilmi informasiyadr. nformasiya mhsullarna proqram mhsullar, verilnlr bazas v banklar v digr informasiyalar aiddir. nformasiya xidmtlri informasiya mhsullarn tqdim etmkl istifadinin informasiya tlbini dmy ynldilmi xidmtlrdir. Baqa szl informasiya xidmtlri istifadilrin informasiya mhsullar il tmin olunmas n subtektlrin (mlkiyytilrin v sahibkarlarn) hrkt v faliyytlridir. Qeyd etmk lazmdr ki. informasiya bazarnda olan mhsullara gr dmlr v tarixi sbblr gr hal-hazrda informasiya bazar iki byk srbst faliyyt gstrn bazara blnmdr. Bunlar informasiya texnologiyalar bazar v ktlvi informasiya vasitlri bazardr. Bu bazarlarn hr birind mhsulun realizasiyas v ld olunmu mhsula gr dmlr d mxtlif cr aparlr. gr informasiya texnologiyalar bazarnda klient alnm mhsula gr xsn dm aparrsa, ktlvi informasiya vasitlri bazarnda mhsulu istifadi ya havay ld edir, ya da dmni qismn aparr v sas gliri nc trf olan reklamlar ld edirlr. Bu mnada da informasiya mhsullarn frqlndirmk tlb olunur. Qeyd etmk lazmdr ki, son illrd informasiya texnologiyalarnn srtli inkiaf v hat dairsinin durmadan genilnmsi gstriln bazarlarn bir-birin yaxnlamas v htta bzn eynilmsin d sbb olur. Bu sbbdn d daha universal olan informasiya texnologiyalar bazarnda faliyyt gstrn informasiya mhsullar v onlara aid xarakterik xsusiyytlrin

22

nzrdn keirilmsi daha dzgndr. Bundan lav bir fakt da qeyd etmk lazmdr ki, masir raitd informasiya texnologiyalar bazar iqtisadiyyatn digr sahlrin gr infrastrukturludur v qeyd olunduu kimi btn iqtisadi sahlri hat edir. nformasiya texnologiyalar btn iqtisadi sahlr siyart etdiyi kim, hmin sahlrin birbaa itirak il yeni informasiya snayesinin, yni informasiya mhsullar v xidmtlri bazasnda yeni iqtisadi sahnin yaranmasna sbb olmudur. nformasiya snayesi znd hesablama texnikasnn, kommunikasiya vasitlrinin, proqramlarnistehsaln znd birldirir. nformasiya bazarnn inkiaf v informasiyann bu inkiafda bada durmas informasiya iqtisadiyyatnn tkkl tapmasna sbb olmudur. Bu iqtisadiyyatn mumi mhsulu informasiya v biliklrin istehsal, emal, saxlanmas v yaylmas il laqdar olan mhsullarla tmin olunur. nformasiya mhsullarnn miqdar. Ona olan tlbat, informasiya xidmtlrinin gstrilmsi v bu xidmtlrin sviyysi informasiya bazarnn tlbatndan, istehsal gc v istehlaknn masirlik sviyysindn birbaa asldr. nformasiya mhsullarnn keyfiyyti istehsallar arasndak rqabtdn, bazarda eyni tip mhsulun nv mxtlifliyindn. miqdarndan, qiymtlrdn, lk halisinin rifah halndan ciddi asldr. nformasiya mhsullarna proqram tminat v informasiya sistemlrindn baqa kitablar, digr nrlri. elmi ilri. analitik hesabatlar v s. aid etmk olar. Myyn mnada hr bir informasiya mhsulu intellektual mlkiyytdir v onlarn dyrind istehsal trkiblri v bazar dyri minimumdur. Masir informasiya texnologiyalar informasiya mhsullarnn ilkin elektron variantlarnn mvcudluunu tmin edir. Bu is hmin mhsullarn byk tirajla oxaldlmas v yaylmasn mmkn edir. Digr trfdn elektron variantlarn mvcudluu mhsulun sat zaman ancaq konkret nsxy gr dmni aradan qaldrr. Bel ki. alc informasiya mhsulunun bir nsxsini almaqla demk olar ki. hmin mhsulun sonsuz sayda surtlrin sahib olma ixtiyarn ld etmi olur. nformasiya mhsullar irisind proqram vasitlri mhz qeyd olunan xsusiyyt daha ox malik olan mhsullardr. Lakin proqram mhsullarnn sat v realizasiyasnda lisenziyalardan istifad edilir. Lisenziya el mqavildir ki, o hquqi olaraq lisenziya alan istifadiy lisenziya veriln mhsuldan istifad imkan verir. Lisenziya onu alan xs istifad il brabr mhsulu lisenziya v ya digr mqavillrl istifady verm hququnu da ver bilr. Adtn informasiya mhsullarna veriln lisenziya hmin mhsulun istifadsin balamaq n onu aan v ya istifad etmy balayan andan mvcudlua balayr. Lisenziyalar proqram mhsullarna istifad olunan surtlrin sayna, istifadilrin sayna, yaylma rtlrin, dm suluna gr mhdudiyytlr qoya bilr. Veriln lisenziyalara gr informasiya mhsullar kommersiya (lisenziyalara gr dni tlb edn) v qeyri-kommersiya (lisenziyalara gr dni tlb etmyn) mhsullarna blnrlr. Kommersiya mhsullar sonrak istifadnin mhdudladrlmasna gr mxsusi v azad informasiya mhsullarna blnrlr. Hal-hazrda informasiya mhsullarnn atdrlmasna gr n geni yaylm formas As s (Nec var) prinsipi il hyata keirilir. Bu prinsipin sas mzi ondan ibartdir ki, alc mhsulu alnma anna qdr nec var elc d alr v bu mhsulun ttbiqind ortaya xacaq risklri z boynuna gtrr. Baqa szl glckd ml glck problemlrin ksr hisssin cavabdehliyi istifadi knll olaraq z zrin gtrr. Lakin qeyd edk ki, masir dvrd proqram v informasiya mhsullar bazarnda eyni mslnin hlli n mxtlif irktlrin v istehsallarn mhsullarnn mvcudluu istehsallara z mhsullarna daha diqqtl yanamaa v glckd ortaya xa biln problemlrin minimuma, daha ox hallarda sfra endirilmsin alrlar. ks halda masir informasiya bazarnda rqabt davam gtirmk mmkn deyil. Sat nqteyi nzrindn sas informasiya mhsullar olan proqram mhsullar kommersiya, rti-havay (shareware), pulsuz, azad yayml (freeware) mhsullarna blnrlr. slind bu blg baza blgsdr. Real biznes raitind bu blgn baqa modifikasiyalar v kombinasiyalar da mvcud ola bilr.

23

Kommersiya proqramlar bu gnk dvrd n geni yaylm nvdr. Alc kommersiya proqramna gr satcya dni edir v lisenziyada olan mqavily sasn mhsuldan istifad edir. Satc is myyn mddt mhsula gr mslht v ya informasiya-texniki tminat etm msuliyytini zrin gtrr. Eyni zamanda myyn mddt rzind satc alcya ya havay ya da gztlrl dm il mhsulun yeni versiyalarnn v yeni komponenetlrinin d atdrlmasn z zrin gtr bilr. Bel proqram mhsullarn hazrda geni istifad ediln antivirus proqramlarn aid etmk olar. rti-havay proqramlarn sas prinsipi almazda vvl snaqdan keir prinsipidir. Bu cr proqramlar istifadiy lisenziyaya gr pul dmdn verilir (bel proqramlar nternet v ya fiziki dayclardan (CD, fle v s.) ld etmk olar. Myyn dvr rzind istifaddn sonra bu proqramlara gr istehsalya ya pul dnmli, ya da istifad dayandrlmaldr. Adtn istifady mhdudiyyt istifad mddtin, mhsula mracitlrin sayna, proqram mhsulunun funksional faliyytin. Komponentlrdn istifady qoyula bilr. Adtn mhdudiyytlr haqqnda mlumatlar mhsuldan istifadnin myyn mddtind xbrdarlq klind verilir. Bzn pulsuz proqram mhsullar da istifadiy tklif oluna bilr. Lakin bu zaman bu proqramdan istifady v ya onun yaylmasna mhdudiyyt qoyulur. Pulsuz proqram mhsullarnn istehsalnda v istifady verilmsind mqsd ya reklam mqsdidir (adtn. istehsal irktlrin imkanlarnn reklam edilmsi), ya proqram mhsulundan istifad, onun konkret rait v mslnin hlli n uyunladrlmasna gr dmlr istifadinin clb edilmsidir, ya da mhsulun irisind reklam mhsullarnn yerldirilmsidir. Azad yayml proqram mhsullarnn Free Software, Open Software, Open Sourse modellri mvcuddur. Bu proqram mhsullar daha dinamik inkiaf edir v masir informasiya texnologiyalarnn v intellektual mlkiyytin inkiafnn sas tendensiyalarnn myynldirir. Azad yayml proqram mhsullar- azad yaymlanan proqram tminatdr v bu proqramlarda istifadi dyiikliklr ed bilr. Bu mhsullarn istehsallar hanssa lav komponentlr v ya xidmtlrin istifadiy verilmsini nzrd tutmur. Adtn bu cr mhsullarla birlikd mhsula aid olan kodlar da istifadiy verilir. Bu cr mhsullar n lisenziyalarn kopileft (copyleft ingilis szdr bzn sol krm kimi trcm edilir) prinsipin saslanan xsusi nv hazrlanmdr. Kopileft sz kopirayt (copyright ingilisc- srtini alma hququ) sznn cinasdr (kalamburudur). Mlliflik hququna nnvi yanamaya ks olaraq, hans ki, mhsulun surtinin xarlmasna mhdudiyyt qoyulur, kopileft mlliflik hququnun istniln xs n mhdudladrlmamas n istifad edilir. Hquqi mnada kopileftin prinsipi kopiraytn prinsiplri il eynidir, yni btn mlliflik hquqlarn ariayt edilir. Bu konsepsiyann mllifi amerika filosof v proqramisti Riard Stollmendir. O, 1988-ci ild yaradlm Open Software Foundation GNU General Public License GNU (Universal mumigirili lisenziyal GNU v ya Aq lisenziya mqavilsi GNU)-nin mllifidir. Bu lisenziyan qsaca olaraq GNU GPL v ya sadc olaraq GPL da adlandrrlar. Bu lisenziyann modifikasiya olunmu sonuncu, ikinci versiyas 1991-ci ild buraxlaraq Lesser General Public License (LGPL) (kiik v ya kiildilmi GPL) adlandrlmdr. GNU GPL-in mqsdi istifadiy proqramlarn surtini xarmaq, modifikasiya etmk v yaymaq, habel bu proqram vasitsinin trmlri olan proqramlarn istifadilrinin d bu hquqlara malik olmasna imkan vermkdir. GPL kompter proqramlarn ld ednlr aadak hquq v azadlqlar verir: - istniln mqsd n proqramdan istifad etmk azadl; - proqramn modifikasiya edilmsinin vonun nec ilmsini yrnmk azadl (bunun n ilkin kodun ld olunmas tlb olunur); - surtlrin yaylmas azadl; - proqramn daha da tkmilldirilmsi v yeni alnm versiyann mumi istifady verilmsi azadl (bunun n d ilkin kodun ld olunmas tlb olunur); Bu cr lisenziyalardan istifad tkc proqram mhsullarna deyil, elc d informasiya mhsullarnn digr nvlrin d ttbiq edil bilr. Msln, GNU Free Documentation License (GNU azad sndlm lisensiyas) lisenziyalarnda mqal v elmi ilrin nrind istifad edilir. GNU FDL-dn istifadilr n rhbrlik, drsliklr v kompter proqramlar il mayt olunan

24

digr sndlr n istifad olunur. Qeyd edk ki, GNU FDL-in myyn mhdudiyytlri d vardr. Bu mhdudiyytlr bel lisenziyal sndlrin kaza ap edil bilmmsi v myyn mtn hisslrinin modifikasiya oluna bilmmsidir. nformasiya xidmtlrinin sas nvlri bunlardr: - Texnoloji platforma bazasnda realladrlan xidmtlr. Bu xidmtlr geni miqyas hat ed bilr v bel geni miqyas dyrin aa dmsin sbb olur; - nsanlara gstriln xidmtlr. bu halda xidmtin miqyas xtti olur. Birinci xidmt nvn mxtlif nternet-servislri aid etmk olar. Msln pot xidmti olan e-mail, elc d servis kimi tqdim olunan proqram tminatlar. kinciy misal olaraq sifaril hazrlanan informasiya mhsullarn v mxtlif xbrlr xidmtlrini aid etmk olar. Texnoloji platforma bazasnda gstriln xidmtlr n adtn mediya modeli deyiln v ktlvi informasiya vasitlrind istifad olunan prinsipdn istifad edilir. nsanlar n gstriln xidmtlr masir dvrd daha ox istifad olunan utiliti-modelini aid etmk olar. Bu model gr adtn ayr-ayr xslr kommunal xidmtlr:qaz, su, iq vs. gr sayaclarn gstricilrin uyun dnilr elektron xidmtlrin kmyi il hyata keirilir. Birbaa insanlarn myi il laqdar olan xidmtlr gr elektron dmlrd iin hcmi, onun vahidinin dyri nzr alnaraq hesablama aparlr v myyn olunmu nvan v xs dmlr edilir. Qeyd etmk lazmdr ki, informasiya xidmtlrinin d miqyas v istifad hatsi artdqca xidmtlrin nvlri. onlara gr dm prinsiplri v istifad olunan yeni modellr v ya mvcud modellrin yeni modifikasiyalar meydana glir. Btn mhsullar v xidmtlr kimi informasiya mhsullar v xidmtlri d alq satq prosesind myyn qayda il qiymtlndirilmlidir. nformasiya mhsullar ox vacib, lakin unikal olmayan xsusiyyt malikdir. Bel ki, informasiya mhsullarnn illkin nsxlrinin qiymti sonrak nsxlr gr ox ykskdir. Bu xsusiyyt yalnz informasiya mhsullarna deyil yollarn tikintisi, telekommunikasiya bklrinin qurulmas, mumiyytl texniki infrastrukturun qurulmasnda v faydal qazntlarn axtarlmas prosesind d zn gstrir. qtisadi baxmdan mhsul n qdr ox istehsal edilrs, onun orta qiymti d bir o qdr aa olacaq. Lakin burada istehsal qiymtlrinin strukturunun xsusiyytlri hmiyytli rol oynayr. Masir dvrd informasiyan istehsal etmk baha baa gls d. onun tkrar istehsal ucuz baa glir. Bzn is informasiya mhsulunun (kitab, kino, musiqi v s.) ilkin nsxsi yaradldqdan sonra istehsal olunan surtlrin qiymti he enir. nformasiya mhsullarnn istehsalnda qeyd olunmu xrclr bykdr, marjinal (dyin) xrclr is ox kiikdir. Qiymtlrin bel strukturu miqyas iqtisadiyyatna gtirib xarr, yni qeyd edildiyi kim n qdr ox istehsal olsa mhsulun orta qiymti o qdr aa olacaq. Bu zaman informasiyann qeyd olunmu v dyin xrclri xsusi struktura malik olurlar: 1. Qeyd olunmu xrclrin balca trkib elementi qaytarlmayan xrclrdir. Yni bu xrclr gr istehsal mvffqiyytl baa atmasa qaytarlmayacaq. 2. rlilm v marketinq xrclr ox ykskdir. nformasiya iqtisadiyyatnda balca defisit mtrilrin diqqtidir. Dyin xrclr d zlrin xas olan struktura malikdirlr. Burada mhsulun lav surtlrinin istehsal, htta surtlrin ox sayda artrlmasnda be adtn ykslmir. Mhz bu xarakterik xsusiyyt v aparlan mliyyatlarn iri hcmi Mikrosoft irktin mumi glirin 92% artmna sbb olmudur. Dyin xrclrin aa sviyysi ox byk marketinq imkanlar verir: bazara yeni mhsulun xarlmas istehsaldan z mtrilrin snaq nsxlrinin gndrilmsini tlb edir. nformasiya mhsullarnn demo versiyalar bk vasitsil praktiki olaraq havay gndrilir. Yadda saxlamaq lazmdr ki, yksk qeyd olunmu xrclrl, aa sviyyli dyin xrclrin vhdti informasiya sahsinin cazubdarl deyil. Bellikl informasiya mhsullar istehsal il laqdar olan sas xsusiyytlr kimi aadaklar aydnladrdq:

25

-informasiyan istehsal etmk baha, tkrar istehsal etmk is ucuz baa glir; -gr informasiya mhsulunun birinci nsxsi istehsal edilibs, onda qeyd olunmu xrclrin sas hisssi qaytarlan deyil; -mhsulun oxsayl surtlri daimi yeni xrclr hesabna istehsal olunur; -mhsulun lav surtlrinin say praktiki olaraq qeyri-mhduddur. nformasiya mhsullarnn bu xsusiyytlri onlarn rqabtdavaml qiymt strategiyasnn yaradlmasnda hlledici hmiyyt malikdir. Hazrki dvrd qeyd etmk lazmdr ki, informasiya mhsullar bazar mkmml rqabtin olduu bazar deyil. Yni bu bazarda qiymt tsir imkanna malik olmadan oxar mhsullar tklif edn oxlu sayda istehsallar mvcud deyil. nformasiya bazar v informasiya mhsullarnn qiymtlndirilmsinin gstriln xsusiyytlrinin daha yax baa dlmsi n Cd-lrd telefon soru mlumatlarnn yaradlmasn nzrdn keirk. CD-lrd ilk telefon soru mlumatlar toplusu 1986-c ild Nynex irkti trfindn Nyu-York hri n yaradlmdr. lk yaradlan disk 10 min dollar qiymtind olaraq FTB-na satlmdr. Sonra hmin disklr digr dvlt strukturlarna satlmdr. Nynex irktind istehsaln rhbri olan Jeyms Bryant z xsusi Pro CD irktini yaratd. O, qarsna milli soru toplusunun yaradlmasn qoydu. Lakin bu anda baqa bir problem meydana xd. Bel ki, AB-da mvcud olan telefon kompaniyalar soru toplusunun tklif olunan elektron variantlarndan istifaddn imtina etdilr. Sbb is kapital qoyuluu 10 mlrd dollar olan Yellow Pages sorqularnn mhvin gtirib xara bilrdi. Bel halda Pro CD in dvltin mracit edrk, elektron kild telefon soru kitablarnn yaradlmas n Pekin hrind zavod tikdilr. Onlar iilr gndlik 3-5 dollar dmkl AB-da olan btn soru kitablarnn elektron variantn yaratdlar. Sonra is hmin elektron kitablar ikinci df mqayis edilrk son variant hazrland, v hazrlana variant 70 mln yazdan ibart verilnlr bazas oldu. Bu hazrlanan ilkin diskin yz minlrl nsxsi xarld. Hr bir diskin maya dyri bir dollardan aa oldu. Satda is bir diskin qiymti bir ne yz dollar qoyuldu. Bellikl. Pro CD irkti 1990-c illrin vvlind ox byk hcmd glir gtrs. Hmin dvrd digr irktlr d CD-lr klind telefon soru kitablarnn buraxlmasna balad. Bunula da Cd-lrin qiymti vvlc 20 dollara, daha sonra is lap aa dd. Sonda bel soru kitablar nternetd yerldirildi v soru kitablar havay oldu. Gstriln misaldan aydn oldu ki, rqabt qiymtlrin srtl aa dmsin v htta he enmsin gtirib xard. Bu tendensiyan nnvi mhsul bazrnda da mahid etmk olar. Lakin informasiya mhsullar bazrnda bu proses ox srtl v qsa mddt ba verir. Demli aydn olur ki, informasiya mhsullarnn istehsal v qiymtlndirilmsi arasnda myyn laqni vvlcdn hesablayb myynldirmk lazmdr. Qurulan proqramn hesabatlarnda yol veriln sad v ilkin baxdan hmiyytsiz shvlr v ya xtalar sonda arzuolunmaz nticlr gtir bilr. nformasiya mhsullar bazarnda ya qiymt v xrclr gr lider olmaq, ya da bazara unukal informasiya mhsulu xarmaq lazmdr. Mhsula qiymt qoyularkn hmin mhsulun istehlaksnn da tlblri nzr alnmaldr. gr mhsul istehsals bazarda aprc rola malikdirs v rqabt onu ox narahat etmirs bel mhsulun qiymtlndirilmsin xsusi diqqt ayrlmaldr ki, satdan ld olunana glr maksimum olsun. Masir dvrd informasiya mhsullar istehsal il mul olan iri irkt v mssilr qiymt tnzimlnmsin nail olmaq mqsdil eyni mhsul istehsal edn kiik hcmli mssislri hm onlar, hm d kiik mssisni qane edn qiymtlrl alr v ya istehsaln birg tkilin nail olmaa alrlar. gr buna nail olunmursa, onda mssis mhsulun istehsaln vb bununla da bazara xarlan mhsulun sayn artrr. Lakin prosesin bu cr gedii mhsulun sat qiymtinin aa dmsin sbb olur. Mhz buna gr d bazara xarlan mhsulun sayn o hdd qdr artrmaq lazmdr ki, satdan ld ediln glir, qiymt dmsindn itiriln glirdn artq olsun v eyni zamanda bazarda liderlik ld saxlanla bilsin. mumiyytl, informasiya mhsullar bazarnda eyni mhsulun dflrl satnn mmkn olduu nzr alnarsa, qiymtlndirmnin xsusi hmiyyt malik olan problem olduu mlum olar. Yadda saxlamaq lazmdr ki, myyn dvrd hr hans informasiya mhsulunu bazara xaran irkt yegan olsa da oxar mhsulu hmin bazara xaracaq irktin hans bir andasa

26

faliyytini nzrdn qarmaq olmaz. Bel hallarda adtn mhsulu ilkin tqdim edn irktlr mhsulun qiymtini myyn vaxta v ya mumiyytl aa salmaqla hmin bazar digr istehsal n maraqsz edir. ri hcmli informasiya mhsullar istehsals olan irktlr bazarda uzunmddtli liderliyi saxlamaq mqsdil hr bir yeni mhsulun ilkin sata xarlmas zaman glck tlbatlar v potensial mtrilri vvlcdn znnkldirirlr v myyn intervallarla hmin sifariilr v alclara mxtlif xidmt v ya lav komponentlr tklif edirlr. nformasiya mhsullarnn qoyulmu qiymtlrinin qorunmas v uzun mddt qalmas mqsdil oxar mhsulu bazara xarmaa alan irktlrl mbariznin digr bir sulu mhsulla laqdar ikinci drcli mhsullarn istehsal v aa qiymt tklif edilmsi, mhsulun digrlrinin ed bilmycyi tminat v keyfiyyt gstricilrin malik olmasna almaqdr. nnvi iqtisadiyyatda olduu kimi informasiya iqtisadiyyatnda da mhsul sifariisi il xsusi mnasibtlrin qurulmas xsusi hmiyyt malikdir. Lakin nnvi iqtisadiyyatdan frqli olaraq informasiya iqtisadiyyatnda mhsul alan mtrilrl laqlrin yaradlmas, onlarn tlbatlarnn yrnilmsi daha asandr. nformasiya mhsulunun qiymtinin qoyulmas v uzun mddt saxlanmas mqsdil hr bir informasiya mhsulu istehsals olan irkt vvlc xsusi qaydalarla mtrilrin mnasibtlrini yrnir. nformasiya mhsulu istifadisi haqqnda mlumatlarn alnmasnn iki yolu vardr: 1) Qeydiyyata alma v billinq. Bunlarn kmyi il istifadi haqqnda lazmi demoqrafik informasiya alnr. Bir ox irktlr resurslara daxil olma n dni tlb etmir, ancaq qeydiyyata dmni tlb edir. Adtn qeydiyyata dmd parametr olur: soyad, ad, atasnn ad; zip kod; ya v cins. Qeyd edk ki, bu proses he d istniln sviyyd getmir. Bel ki, AB-nn Vanderbilt universitetinin apard tdqiqatlar gstrmidir ki, masir veb istifadilrin 94%-i zlri haqqnda informasiya vermk istmirlr, 40%-i is yalan informasiya verirlr. 2) stifadinin davranlarnn mahid edilmsi. stifadilrin on-line rejimind davranlarnn yrnilmsi biznes n yaral olan mlumatlar verir. Veb saytlarn ksriyyti z mzmunlar il srbst tan olmaa imkan verir. Lakin bu zaman saytlar n istifadinin n axtardqlar, hans sorulara mracit etdiklri maraql deyil. Lakin bu prinsipin stn chti ondan ibartdir ki, istifadi n ekranda alnan informasiya maraql olduqca, o hmin mlumata baxmaqla daha ox saytda qalr. ndi hmin prinsipi on-line maaza n tsvvr edk. gr mallarn kataloqlarnda tkc onlarn ad v qiymti deyil, xrda detallar da verilrs, avtomatik olaraq hr bir malda istifadinin daha ox fikir verdiyi komponentlr mlum olar. Bu mlumatlar yekunda istifadinin, yni mtrinin hans aspektlr maraql olduu myynldirilir. Hmin mlumatlarn ardcl emal son nticd mtrinin tlbatnn yrnilmsi v glck mhsulun qiymt v tlbatnn myynldirilmsind xsusi rol oynayr. Masir dvrd informasiya mhsullarnn realizasiyasnda satc mssislrin mtriynmllynn mhm hmiyyti vardr. Mtriynmllyn tmini is iri hcmli tdqiqat kompaniyalarnn verdiyi informasiyalardan istifaddn asldr. Bel kompaniyalara Gartner Group, Forrester Research, McKinzey, CO v digrlrini gstr bilrik. Bu kompaniyalarn istifadisi olan abunilr ild onlara 50-100 min dollar pul dyirlr. Lakin qeyd edk ki, bu mblin vzin informasiya mhsullar istehsallar dyrli mlumatlar v onlar maraqlandran suallara dolun cavablar alrlar. Qeyd edk ki, informasiya mhsullarnn qiymtlndirilmsinin masir chtlrinin biri d istifadilrin qiymt baxmndan qruplara blnmsidir. Bel ki, informasiya mhsullarn ld etmk istyin gr mtrilr fanatlara v adi istifadilr blnrlr. Mhz bu sbbdn d uzunmddtli mahidlrin v qeyd olunmu kompaniyalarn verdiklri informasiyalarn nticlrin istinadn istehsal irktlr bu qruplarn trkib sayn myyn edrk mhsulun iki cr qiymtlndirilmsini aparr. Birinci qrup olan fanatlar n qiymtlr daha yksk qoyulur. Lakin adi istifadilr n qiymt daha aa tyin olunur. Qeyd etmk lazmdr ki, bu prinsip qiymt diskriminasiyasna yol asa da informsiya bazarnn uzunmddtli aradrmalar onun

27

effektivliyini sbut edir. Lakin vvld gstriln rtlrin yni tlbat v qrup trkiblrinin hrtrfli yrnilmsindn sonra. nformasiya mhsullarnn qiymtlndirilmsind xsusi endirimlrin edilmsi d nzrd tutulur. Adtn bel qrupa aid olanlar tlblr, aspirantlar v digrlridir. Hmin qrupa aid olanlarn hr bir lkd savadl ktlnin hissolunacaq hisssini tlb etdiyini v glck real mtrilr olduunu nzr alsaq onda aparlan qiymt siyastinin zn dorultduuna inana bilrik. MVZU 6: NFORMASIYA BAZARI V ONUN TNZIMLNMSI Plan: 1. nformasiya mhsullarnn sat sxemlri v kanallar 2. nformasiya satnn masir modellri 3. Franayzinq modeli v onun mahiyyti 4. nformasiya xidmtlrinni satnn tkili qaydalar 5. nformasiya xidmtlrinin atdrlmasnn masir modellri Qeyd olunduu kimi informasiya mhsullarnn mvcudluu informasiya bazarnn yaranmasna sbb olmudur. nformasiya bazar informasiya mhsullar v informasiya texnologiyalarnn alq-satqs zr iqtisadi, hquqi v tkilati mnasibtlr sistemidir. nformasiya bazar nqteyi-nzrindn informasiya mhsullar informasiya mhsullar v informasiya xidmtlrin blnrlr. nformasiya mhsullarnn informasiya bazarnda hrkti sat kanallar (sat kanallar, yaym kanallar) il hyata keirilir. Sat kanallar dedikd adtn mhsulu istehlakya atdran bazar itiraklarnn mcmusu baa dlr.Bu kanaln strukturu aralq sviyylrin, daha dorusu mhsullarn satna hququ olan vasitilrin say il xarakteriz olunur. Sat kanallar klassik olaraq sfr sviyyli, birsviyyli v ikisviyyli ola bilrlr. Sfr sviyyli kanalla sat birbaa satdr, yni mhsul birbaa istehsaldan istehlakya atdrlr. Birsviyyli sat kanal il sat istehsal- praknd satc- istehlak sxemi zr aparlr. kisviyyli sat kanallar il sat is istehsal-distrbtor-diller-istehlak sxemi zr aparlr. Mhsullarn kanal zr malgndrndn malalana hrkti prosesi distrbusiya v yaylma adlanr. Sat kanalnn btn itiraklar mhsulun sonuncu qiymtindn z paylarn alrlar. Bu vsaitlrin blnmsi hr bir itirakya hmin vsaitin d birindn (ikisviyyli kanalda) 10-15%- qdri ata bilr. Yuxarda gstriln kanallarn itiraklarnn sat prosesind v ya informasiya mhsulunun informasiya bazarnda hrktind oynad rolunu nzrdn keirk. stehsal adtn informasiya bazar mn mhsul istehsal edir. Diler adtn bazarn myyn sektorunda ixtisaslaaraq mhsulun konkret sifariiy v ya istehlakya atdrlmasn tmin edir. Distribtorlar satda danman, gmrkl laqdar proseslri, mhsulun anbarlarda yerldirilmsi v saxlanmasn v s. tmin edir. Sfr sviyyli kanaldan adtn ox da byk olmayan lokal istehsallar istifad edirlr. Bu sxem informasiya xidmtlrinin gstrilmsind d geni yaylmldr. kinci sxem olan bir sviyyli kanallardan daha ox ktlvi mhsullarn satnda lakin lokal miqyasda istifad olunur. nc sxem is satn corafi yaylma sistemi kimi istifad edilrkn effektiv olur. kinci v cnc sxem zr satn aparlmas proses yeni itiraklar olan distrbtorlar v dillerlri i clb edir v bellikl d mhsulun lav dyrini yaradr. nformasiya mhsullarndan olan proqram mhsullarnda lav dyrin yaranmas onlarn qurulmas v sazlanmas il d yarana bilr. nformasiya mhsullarnn distrbusiyasnn xsusiyytlri onlarn rqmsal formada qlobal bklrl yaylmas imkanlar v material dayclarla yaylmasnn ucuzluu il baldr. Adtn masir dvrd material dayclar zlri istehsal edirlr. Adtn material dayclarn istehsal regional distrbtorlarn kanallarnda dillerlr trfindn mhsulun gndrilmsindn nc hyata keirilir.

28

gr informasiya mhsulu material dayclara yazlmadan rqmsal formada istehlakya atdrlacaqsa, onda birbaa istehsal trfindn nternet vasitsil yerin yetirilir. Lakin ktlvi mhsullarn sat zaman bu cr birbaa sat srfli olmur. Bel ki, yeni alclarn clb edilmsi n vasitilrin, daha drusu dillerlrin kmyindn istifad olunur. Adtn istehlak il btn ii z tmin edir. O, hm d mhsul satndan ld olunan pulu yr, yeni alclar clb edir. Daxil olan btn sifarilrin emal is istehsal trfindn hyata keirilir. nformasiya bazarnda OEM-sxemindn (Original Equipment Manufacturing- bu termin slind avtomobil snayesindn glmdir, hans ki, orada sahni lazmi komplektldiricilrl tmin edn knar istehsallar bel adlandrrdlar) d istifad edilir. nformasiya bazarnda tez-tez informasiya mhsullar knar istehsalnn hr hans mhsulu il birg tqdim olunur. Knar istehsallarn mhsullar qurular v ya digr informasiya mhsullar ola bilr. Msln, kompterl brabr mliyyatlar sisteminin istehlakya atdrlmas bu qbildn olan satdr. Lakin yadda saxlamaq lazmdr ki, informasiya bazarnda hr hans irktin mhsullar digr irktin ticart markas il d satla bilr. Msln MacBook kompterlri ASUS irkti trfindn istehsal edilir. Masir dvrd bazarda satn tkili n effektiv franayzinq (franchiser- stnly, imtiyaza malik olan, ingilis dilind) modelindn d istifad olunur. Bu modelin klassik sxemi beldir. Myyn bazarda artq zn mhkm yer tutmu, istehlaklar arasnda tannm ticart markasna malik iri mssis (franayzer) sat bksini genilndirmk mqsdil, xrda irktlrl ciddi qaydada razladrlm, standartlara uyun myyn mhsul v xidmtlrin istehsal v sat zr mqavil balayr. Adtn, mqavily sasn hmin iri mssis(franayzer) bu kiik irktlr znn malik olduu ticart markasndan, texnologiyalardan, texnoloji yeniliklrdn istifad hququ verir, habel daimi olaraq pekar kmk gstrir, ii heyt tlimlr keir, reklam iini tmin edir, onlarla laqdar marketinq tdqiqatlar aparr. Bellikl, aydn olur ki, slind iri mssis xrda irktlr onun yoxlanlm v tcrbdn kemi iin tkili modrlindn istifad etmy imkan verir. Bununla da iri mssis lav investisiya qoyulular etmdn sat bklrini v sat bazarnn miqyasn genilndirir, z nvbsind kiik mssislr he bir risk getmdn snanlm biznes aparlmasn ld edir, istehlak is bazrn xsusiyytlrini nzr alnmas il vaxtl-vaxtnda tlbatlarn dyirlr. nformasiya bazarnda franayzinqin yeni modeli meydana glmidir. Bu model francayzerin informasiya mhsullarnn satlmas n franayz xidmtlr tqdim edilmsin saslanr. Bu modelin parlaq nmunsi kimi 1C irktinin trfdalq bksinin quruluu sistemini gstrmk olar. Burada trfad kompaniyalar z adlarn saxlayrlar. nformasiya mhsullarnn distrbusiyasnn xsusiyytlrindn biri kimi mhsul istehsallarnn mlliflik hququnun pozulmasn-piratl gstrmk olar. Lakin bir ox hallarda bu xsusiyytdn mhsullarn hrkt kanal, reklam kanal limi istifad edilir. Bel reklam kanallarndan istifad partizan marketinqi konsepsiyas adlanr. Partizan marketinqi slind qbul edilmi reklam sul v vasitlrinin rivsindn knara xr, lakin istehlaklarn dncsin qeyri-reklam sulu kimi yetrinc tsir edir. slind sulun mahiyyti ondadr ki, byk reklam bdcsin malik olmayan irktlr, qeyriadi marketinq aksiyasndan istifad etmkl insanlar z mal v xidmtlri haqqnda danmaa mcbur edirlr. Baxmayaraq ki, bu gn dnyada informasiya bazarnda informasiya texnologiyalar il laqdar xidmtlrin gstrilmsin uyun qiymtlndirmd mxtlif sxemlrdn istifad edilir, onlar irisind sas modelin kombinasiyalar xsusi yer malikdir. 1. Vaxt v material. Bu nnvi sxem gr mtri informasiya texnologiyalar xidmtlri gstrn mtxssis iin grlmsin srf olunan saat v ya gn gr dni edir. dm vvlcdn razladrlm qiymtlndirmy gr aparlr. Qiymtlndirm adam-gnn v ya adam-saatn qiymtin gr, ya da (hans ki, daha tez-tez ba verir) konkret layihd qeyd olunmu bir iinin orta layih qiymtin gr myynldirilir. Bzn bu sxemdn istifad olunmas zaman mtri artq pul dmk riskini edir v bellikl dnilr bdcsindn knara xr. Buna gr d modifikasiya edilmi sxemdn istifad edilir. Bel ki, bu sxemd iin yerin

29

yetirilmsin n qdr adam-gn tlb olunmasndan asl olmayaraq kontraktn maksimal dyrin mhdudiyyt qoyulur. 2. Qti myyn olunmu qiymt. Qeyd olunan sxem sasn informasiya xidmtinin yerin yetirilmsin gr dnilck mbl vvlcdn qti myyn edilmi olur. Bu sxemdn istifad etdikd vvlki sxemdn frqli olaraq. Problemlrl i grn trf rastlaa bilr. Bu problemlr iin grlmsin myyn olunmu mbldn ox tlb olunmas, vaxt v insan resurslarndan nzrd tutulduundan ox istifad edilmsidir. 3. Layihnin yerin yetirilmsinin nticlrin gr dni. Bu modeldn istifad edildikd informasiya xidmti gstrn qarsnda konkret biznes-mqsdin ld olunmas qoyulur. Bu zaman i grn myyn olunmu mbld avans alr (adtn myyn mrhllrini yerin yetirdikdn sonra). Lakin bu mbldn baqa i grn, ya qoyulmu biznes-mqsd yaxnlama drcsi il myynldiriln, ya da layihnin yerin yetirilmsindn mtrinin ald vsaitdn myyn faiz klind bonus almaa mid edir. Qrb lklrind vvllr bu modellrin birincisindn daha ox istifad edilirdis, hazrda daha ox ikinci v nc modellrdn istifad olunur. nformasiya bazarnda informasiya xidmtlri v bu xidmtlr zr balanm kontraktlarn dyri aadak faktorlardan asl olur: -tqdim olunmu xidmtlrin dyri; -xidmtlrin satndan ld olunan glirl, gstriln xidmtlrin dyri arasndak frqdnmnftdn; -qiymtlndim modeli v ya sxemindn. Adtn tez-tez istifad olunan maliyy modelinin ttbiqi daxili korporativ vergilr v digr sbblrdn xidmti alm mtri n iin dyrini artra bilr. Gstriln informasiya xidmtlrinin dyri adtn kontrakt zr ilrin grlmsi n lazm olan insan resurslarnn (mtxssislrin, ixtisaslarn, adi iilrin v s.) dyrindn v hmi dyrin kontraktn mumi dyrindki payndan asl olur. Masir informasiya bazarnda informasiya texnologiyalar xidmtlrinin gstrilmsi zr kontraktlarn qiymtlri v balanmas n adtn, ardcl olaraq aadak sas prosedurlarn yerin yetirilmsi tlb olunur. Tlb olunan informasiya xidmtlrinin tqdim olunmas zr ilrin trkib v tiplrinin myynldirilmsi. Bu prosedurun yata keirilmsi n layih zr yerin yetiriln ilrin spesifik xsusiyytlrin gr aradrmaq lazmdr. Hr bir iin spesifik xsusiyytlrin gr clb olunacaq ixtisas v mtxssislrin trkibi myyn edilmlidir. Mhz iin yerin yetirilmsind itirak edn hr bir mtxssisin sviyysin uyun olaraq onlarn grdy iin dyri qiymtlndirilir. Aydndr ki, hr bir mtxssis znn qiymtlndirilmsi n tklif etdiyi variantda qiymtlri yuxar gstr bilr. Lakin mtri onlarn iini vvlcdn aparlm aradrmalar v mvcud qiymtlndirm qaydalarna gr myynldirilck. Layihnin yerin yetirilmsin tlb olunan insan resurslarnn hcminin myynldirilmsi. Aydndr ki, informasiya xidmti gstrn mtxssis iin grlmsind znn malik olduu srity arxayn olur. Mtri is lazmi iin tlb olunan keyfiyytd grlmsi n knardan mtxssis clb etmdn hans mddt v hans iilrl layihnin yerin yetirilmsini imkan vern variant hesablayaraq qiymtlndirir. Sonda mtri ld etdiyi nticlrl knardan mtxssislrin clb olunmas variantna srf olunacaq mbli myynldirrk srfli olann seir. Kontrakt qiymtinin hesablanmas. Kontraktn qiymti iin hcminin orta layih qiymtin, yni layihnin yerin yetirilmsi zaman i grn mtrinin orta i vahidin dycyi mbl hasili il myynldirilir. Hesablama n sad dsturdan istifad edilir. Layihnin yerin yetirilmsi n tlb olunan hftlrin sayn hftdki 5 ii gn, sonra i clb ediln iilrin sayna, yekunda is orta layih qiymtin vurulur. Daha dqiq hesabat n orta layih qiymti vzin i clb edilmi konkret ixtisasl mtxssisin adam-gnnn qiymti istifad edilir.

30

Rqmsal informasiya xidmtlrinin atdrlmasnda rqmsal bk texnologiyalarndan istifad edilmsi konkret atdrlma yerinin hmiyytini hissolunacaq drcd azaldr. Bellikl, informasiya xidmtlrinin atdrlmasnn qlobal modeli yaranm olur. Bu cr modeld informasiya xidmtlrinin gstrilmsi xidmt tchizilrini corafi yerlmlrin gr aadak kateqoriyalara blnrlr: onor- xidmt istehlaksnn yaad regionda ilyn xidmt tchizisi; nieror- yaxn, qonu regionda ilyn xidmt tchizisi; offor- uzaq corafi regionda yerlrk xidmt gstrn xidmt tchizisi; Offor sxemi zr gstriln xidmtlr nzartin yaxladrlmas n keptiv offor kompaniyalar sxemindn istifad olunur. Yni, sas xidmt gstrn irktlrin qz irktlrinin xidmtlrindn istifad olunur. Lakin son illrd bu sxenmdn tez-tez imtina olunur v indiydk mvcud olan keptiv tchizilr iri informasiya texnologiyalar servisi provayderlrin satlrlar. Son dvrlrd bir ox mhsullar xidmt rolunu oynamaa aldqlarndan xidmtlrin tqdim edilmsind standartladrlm paketlrdn istifady stnlk verilir. Yni xidmtlr mhsul kimi tqdim olunur. Bu tendensiyann ttbiqi kamodizasiya adlanr. Kamodizasiya daha ucuz, tkrarlanan, tez ttbiq oluna biln v ayr-ayr hisslri asanlqla birldiril biln hll keiddir. Hazrda informasiya xidmtlrinin tqdim olunmasnda geni yer tapan tendensiyalardan biri d autsorsinqdir. Autsorsinq mtrinin sas xidmt gstrn tchizat-irktl arasnda olan uzunmddtli mnasibtlri saxlamaqla yana z biznes proseslrinin bzilrini (tam kild v ya myyn hisssini) yerin yetirm msuliyyti il birg knar tchizat-irktlr verir. Bellikl, informasiya texnologiyalarnda autsorsinq knar podratya bzi daxili xidmtlrin v sifariiirktin daxili servislrinin, proqram mhsullarnn, texniki vasitlrinin v infrastrukturunun fraqmentlrinin verilmsidir. Autsorsinq sifarii irktlrin informasiya sistemlri v proqramlarnn istismarna mk v pul vsaitlrinin srfinin azalmasna v irktin sas biznes proseslr daha ox diqqt gstrmsin imkan verir. MVZU 7: DNYA LKLRNN NKAFINDA V MASR QTSADYYATDA KT-LARININ ROLU V PERSPEKTVLR Plan: 1. Dnya lklrinin inkiafinda KT-nin rolu v onun inkiaf istiqamtlri 2. nformasiya texnologiyalar mhsullarnn v xidmtlrinin dnya lklri zr blgs 3. KT-nn iqtisadiyyatda ttbiqinin nticlri 4. KT-nn masir iqtisadiyyatda rolunu v perspektivlri Ken srin ortalarnda EHM-larnn yaradlmas il dnya lklrinin inkiafnn yeni mrhlsinin balanc qoyuldu. Lakin htta inkiaf etmi lklrd bel bu texnologiyalarn qsa bir mddtd aparc rola malik olaca tam qbul edilmirdi. XX srin 90-c illrind bk texnologiyalarnn ttbiqinin mxtlif sahlrd msbt nticlri mumilikd KT-nn rolunun mstsna hmiyytinin gndm gtirdi. Qeyd etmk lazmdr ki, KT-nn ttbiqinin v bu sahy aid mhsullarn istehsal sviyysinin mxtlifliyindn asl olaraq dnya lklrinin iqtisadi inkiafnda KT-larnn rolunun pay da mxtlifdir. Hazrki dvrd dnya lklrinin ksriyytind KT-nn iqtisadi inkiafa tsiri demk olar ki, balanc mrhlsinddir. Lakin bir sra Avropa v Asiya lklrinin v AB-nn iqtisadi inkiafnda KT-nn tsiri ox bykdr. Bu sahd digrlrindn seiln Avropa v Asiya lklri iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrdir. qtisadi inkiafda KT-nn rolunun artrlmasnda sas istiqamtlrdn biri d korporativ informasiya sistemlrin yaradlmas v onlardan istifadnin genilndirilmsidir. Bu istiqamtd daha yksk nticlrin ld olunmas lkd informasiya sistemlrinin ttbiqinin genilndirilmsini tlb edir. Hazrda demk olar ki, dnyann ksr lklrind informasiya texnologiyalar v sistemlri iqtisadiyyatn idaretm, maliyy v bank ilrind daha ox istifad

31

olunur. Snaye mhsullarnn istehsalnda da T-larndan istifad d inkiaf hiss olunur. Yalnz aqrar sah T-larnn ttbiqi el d yksk sviyyd deyil. Yalnz son illrd bzi knd tsrrfat mhsullarnn, o cmldn fasilsiz olaraq trvz bitkilrinin yeni sullarla istehsalnda, istehsal olunmu mhsullarn saxlanmas v qabladrlmasnda, yeni toxum v becrm texnologiyalarnn ilnib hazrlanmasnda informasiya texnologiyalarnn imkanlarndan istifad olunur. Son illrd Qrbi Avropa v AB-da knd tsrrfat bitkilrinin aqrotexniki qaydalara uyun kilmsi, becrilmsi v ymnn mxtlif mrhl v pilllrind T-ndan istifad sullar ilnib hazrlanmdr. T-larnn aqrar sahd bel inkiaf srti bu sahnin snaye v digr sahlr nisbtn daha ox obyektiv v subyektiv amillrdn asl olmas, bir ox proseslrin is idar olunmasnn myyn qanunauyunluqla hyata keirilmsinin tinliyidir. KT-larnn iqtisadiyyatda ttbiqi hr bir yeni msld olduu kimi znmxsus xsusiyytlr malikdir. lk baxdan yeni texnologiyalarn ttbiqi smrli, glir gtirn v mumilikd yksk artm tempini tmin edn hesab edil bilr. Lakin aparlan aradrmalar v tdqiqatlar bunun he d bel olmadn sbut edir. Masir dvrd T-larnn v informasiya sistemlrinin ttbiqi v onlarn inkiafna yeni investisiyalarn clb edilmsi bir ox problemlrl laqdardr. Bel ki, hazrda dnya lklri ild informasiya texnologiyalarna 1 trl. dollardan yuxar vsait xrclyir. Mhz buna gr d btn lklr n, elc d mumilikd dnya iqtisadiyyat n bu xrclrin hans drcd effektiv olmas xsusi hmiyyt malikdir. Qeyd edk ki, bu problem corafi mvqeyi v inkiaf sviyysindn asl olmayaraq btn dvltlr n mhm hmiyyt malikdir. KT-nn n ox ttbiq olunduu v yksk inkiaf sviyysin malik olduu AB-da hesablamalar gstrmidir ki, T-nn ttbiqi v inkiafna qoyulan xrclr, ld olunan gliri bir ox hallarda stlyir. Qeyd etmk lazmdr ki, informasiya texnologiyalarnn 2001-ci ild ba vermi birinci bhran bu sahy neqativ baxlarn yaranmasna sbb olmudur. AB-da alimlrin apardqlar tdqiqatlardan mlum olmudur ki, mxtlif sahlr aid olan bir ox mssislr kompterlr v T-larndan kortbii srtd, yalnz mumi tempdn geri qalmamaq xtrin istifad edir v bu sahy investisiya qoyurlar. Eyni zamanda myyn olundu ki, T-larna qoyulan investisiyalarn hcmi il ld olunacaq glir arasnda aq korelyativ laq yoxdur. T-lar istehsal v biznesd yalnz myyn rtlr daxilind mvffqiyytin tkanvericisi ola bilr. Bu sbbdn d tam aradrma aparlmadan, hr hans sahd ttbiq olunacaq T-larna qoyulan investisiyalar iqtisadi inkiaf deyil, ksin hmin sahnin iflasna sbb ola bilr. T-larna qoyulan investisiyalarn hmi glirli olmamasnn digr bir sbbi d bu texnologiyalarn digrlrin nisbtn daha yksk srtl inkiaf etmsi v qsa mddtd ilkin texnologiyalarn khnlrk tlbata uyun glmmsidir. Gstriln sbblrdn hazrda bir ox inkiaf etmi dnya lklri T-nn xidmtlrin investisiya qoyulularna daha ox stnlk verirlr. nformasiya texnologiyalar xidmtlri adtn alc mssis v ya irktin inkiafna tkan vermkl brabr, aparlan rqabtd trflrdn birinin daha ox mvffqiyyt ld etmsin v mumilikd sahnin qloballamasna gtirib xarr. T-larnn istniln mssisnin iqtisadi inkiafn tmin etmsi n istifad olunan prinsiplrdn biri d istehsalda T-larn mrhllrl v ayr-ayr alt sahlr ardcllqla ttbiq olunmasdr. Bu prinsip texnoloji baxmdan daha az xrc tlb etmkl mumi riskin azalmasn tmin edir. nformasiya texnologiyalarna investisiya qoyulularnn effektivliyinin v onlarn iqtisadi inkiafda xsusi hmiyyti olan informasiya sistemlrin inkiafnda rolunun qiymtlndirilmsi mqsdil hal-hazrda mxtlif yanamalar mvcuddur. Bu yanamalardan birinci qrupa daxil olanlar lknin, regionun v ya ayrlqda gtrlm mssisnin mvcud vziyytinin nzr alnmas il ayr-ayr gstricilr v aspektlr gr qiymtlndirilmsi sullar aid edilir. Burada adtn, informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il birbaa tsir malik qalan nnvi maliyy msallarnn hesablanmas v mqayisli qiymtlndirilmsi hyata keirilir. Lakin qeyd edk ki, bu cr yanama informasiya texnologiyalarnn ttbiqinin nticlrinin tam qiymtlndirilmsin imkan vermir.

32

kinci qrup yanamada ekspert sullarndan istifady stnlk verilir. Bu suldan istifad informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il ld olunacaq glirlrin tqribi d olsa vvlcdn myyn olunmas mmkndr. Lakin bel sulun ttbiqi xsusi bilik v vrdilr malik olan informasiya sistemlri il ilm bacarna malik mtxssislrin olmasn tlb edir ki, bu da inkiaf etmkd olan lklrd v ya KT-nin inkiafnn ilkin mrhlsind olan lklrd bir ox problemlrin meydana xmas il mayt olunur. T-nn ttbiqinin iqtisadi inkiaf n n drcd smrli olmasn myynldirmk v itkilr olmadan istehsal davam etdirmk mqsdil istifad olunan digr yanamaya balanc sullarnn ttbiqini aid etmk olar. Balans sullar qrupuna xrclr-glir-in thlili (CBA), mlkn mcmu dyri (TCO), T-bdc, informasiya nzriyysinin iqtisadi sulunu (E) aid etmk olar. Balans sulu bir trfdn ttbiq olunan v ya olunacaq informasiya texnologiyalarna ckilck xrclr haqqnda, digr trfdn is onlarn ttbiqi il yaranacaq problemlr haqqnda mlumatlarn ld edilmsin imkan verir. Qeyd edk ki, balans sulunun ttbiqi istifadiy mlumatlarla birg T-nn ttbiqinin hyata keirilmsi n tlb olunana bdcni hazrlamaa, onu i prosesind dyimy v ya dzlilr etmy, xrclri ayr-ayr maddlr zr thlil etmy v grmy, bir ox problem v catmamazlqlar vvlcdn myynldirmy imkan verir. T-nn ttbiqinin smrliliyinin qiymtlndirilmsind kompleks sullardan da geni istifad edilir. Bu sullar slind yuxarda qeyd olunan mxtlif sullarn bir nesinin birg istifadsini nzrd tutur. Btn bunlarla yana smrliliyin qiymtlndirilmsind hans suldan istifad olunmas konkret rait v tlbata gr myynldirilir. T-nn iqtisadiyyata ttbiqinin smrliliyinin qiymtlndirilmsi yalnz ilkin mrhld v prosesin myyn mrhlsind deyil mumilikd hr bir mrhld aparlmas daha mqsduyundur. Mhz sullarn bel ttbiq formas srtl dyin, yeniln T-larnn dzgn istifadsin imkan verr. Dnya lklrinin inkiafnda KT-nn rolunun hmiyyti ildn-il dyiir. Bunu KT-nn ttbiq istiqamtlrinin dyimsi v yenilmsind d grmk olar. KT-nn AB-da ilkin geni ttbiq sahsi hrbi sah olmudur. Lakin illr kedikc mlki sahd KT-nn ttbiqin v onun inkiaf etdirilmsin bdc xrclri artrlm v mumi iqtisadi inkiafda yksk nticlrin ld olunmasnn tmli qoyulmudur. 2008-ci ild aparlan aradrmalara gr 1998-2007-ci illrd AB-da T-larnn inkiafna kiln mumi bdc xrclri 39 mlrd. dollardan 65 mlrd. dollara qdr artmdr. Lakin mlki sahd KT-larnn inkiafna bdc ayrmalar il hrbi sahy bdc ayrmalar 1998-2000-ci illrd eyni olsa da sonrak 2001-2007-ci illrd mlki sahyy ayrlan xrclr hrbi sahdn ox olmudur. Bu frq 2001-ci ild mlki sahd 21 mlrd. dollar olduu halda, hrbi sahd 20 mlrd. dollar, 2007-ci ild is frq artaraq, artq mlki sahd 35 mlrd. dollar, hrbi sahd is 30 mlrd. dollar olmudur. Bdc xrclrinin blgsnn bu cr dyimsi mtxssislr trfindn lkd iqtisadi inkiafn KT-larndan asllnn artmas v masir tlbatda bu sahnin aparc rolunun ykslmsi il izah edilir. KT-larnn iqtisadi inkiafda rolunun dnya lklrind mxtlifliyi hmin texnologiyalarn, informasiya mhsullarnn, yni hm texniki vasitlrin, hm proqram vasitlrinin, hm d informasiya xidmtlrinin istehsal v istehlaknda olan frqlr d rtlndirir. Bel ki, KT-nn istehsalnda aparc rola malik lklrd bu inkiaf v tsir daha gcl hiss edilir. Digr lklr is hmin texnologiya v mhsullar idxal etdiklrindn lknin iqtisadi inkiafnda onlarn rolu aa sviyyddir. Bu hr eydn vvl texnologiyalarn istifadsinin daha baha baa glmsi, bellikl d xrclrin ykskliyi il izah edilir. KT-n iqtisadi inkiafa tsirinin bu amildn aslln baa dmk n Avropa lklri zr aadak cdvld informasiya bazar, informasiya mhsullarnn blgsn nzrdn keirk: Cdvldn grndy kimi, Qrbi Avropa lklrind informasiya texnologiyalar bazar Mrkzi v rqi Avropa lklrin nisbtn daha ox inkiaf etmidir. Digr trfdn informasiya texnologiyalar bazarnda informasiya mhsullarnn trkibi v hans mhsullarn daha ox stnlk tkil etmsi KT-nin inkiaf sviyysi haqqnda mlahiz yrtmy imkan veriri. Tdqiq olunana region lkmiz baxmdan da maraqldr. nki KT-nn lkmizd inkiaf sviyysi mhz bu regionun inkiaf sviyysi il sx laqdardr.

33

Cdvl 1. Dnya v Avropa lklri zr informasiya bazarnda informasiya texnologiyalar mhsullarnn v xidmtlrinin blgs (2008-ci ilin vvlin olan mlumatlar)
Dnya nformasiya Texnologiyalar bazar Dyri (mln.dollarla) 456520 242287 472417 1171224 T bazarnda pay (faizl) 39 21 40 100 Qrbi Avropa nformasiya Texnologiyalar bazar Dyri (mln.dollarla) 128341 73349 161397 363087 T bazarnda pay (faizl) 35 20 44 100 Mrkzi v rqi Avropa nformasiya Texnologiyalar bazar Dyri T baza(mln.dollar- rnda pay la) (faizl) 22302 62 5058 14 8498 24 35858 100

T mhsullar v xidmtlri Avadanlqlar Proqram tminat T xidmtlri Cmi

Grndy kimi mumilikd dnya T bazarnda T xidmtlri daha ox stnly malikdir. Bu stnlk Avropa Qrbi Avropa lklrinin daha fal itiraknn nticsidir. xtiyari lkd KTnn inkiaf sviyysi slind hmin lkd T xidmtlrinin inkiaf sviyysi il myyn olunur. Verilnlrdn mlum olur ki, hal-hazrda dnyada T bazarnda t xidmtlri mumi mhsulun 40 faizini tkil edir. O cmldn Qrbi Avropa lklrind T xidmtlrin t bazar mhsullarnn trkibind 44 faiz, Mrkzi v rqi Avropa lklrind is cmi 24 faiz tkil edir. Mrkzi v rqi Avropa lklrind stnly KT avadanlqlar tkil edir. Bu ondan irli glir ki, hmin lklrd hyatn mxtlif sahlrinin masir KT-l tmini aa sviyyddir. Bu sbbdn d yerli istehsaln kmyi il bu boluun doldurulmasna alrlar. Lakin KT-nn proqram tminat yalnz xarici lklrd istehsal edilmi v idxal olunan proqram vasitlri il dnilir. Bu atmamazlqlarn aradan qaldrlmas masir dvrn balca problemlrindndir. Problemin hlli istiqamtind atlan addmlar, yeni i yerlrinin almas, iqtiasadiyyatn inkiafnn daha yksk templ hyata keirilmsinin tmin olunmasna imkan veriri. Qeyd etmk lazmdr ki, KT-nn proqram tminatnn sviyysinin yksldilmsi ixtiyari lk daxilind xsusi bacara malik intellektual sviyysi yksk olan mtxssislrin v ixtisaslarn olmasn tlb edir. Qeyd etmk lazmdr ki, Avropa lklri il yana Asiyadad da eyni tendensiya hiss olunur. Bel ki, inkiaf etmi Yaponiya, Cnubi Koreya, Sinqapur kimi dvltlrl yana, son illrd in, Hindistan, bir ox rb lklri v digrlrind d KT-nn inkiaf tempi ykskdir. Bunun nticsind XXI srin vvllrindn balayaraq yeni texnologiyalarn ttbiqi, avadanlqlarn istehsal, gcl proqram vasitlri v mhsullarnn istehsalnda mvffqiyytlr ld olunmudur. Bunun nticsi olaraq son illrd Asiya lklri proqram tminat sahsind AB v Qrbi Avropa lklri il gcl rqabt aparr. Hmin lklrd KT sahsind alan mtxssislrin v ixtisasl kadrlarn say drmadan artr. Cdvldn grndy kimi proqram tminat mhsullar T-mhsullar arasnda n az paya malik olan mhsullardr. slind informasiya texnologiyalarnn hrtrfli, seni ttbiqi mhz proqram mhsullarnn hcminin daha yksk olmasn tmin edir. Bu mhsullarn bel aa hcmd olmas is ilk nvbd dnya lklrinin ksriyytind avadanlqlarla tchizatn aa olmas, halinin maddi imkanlarnn istniln sviyyd olmamasdr. Digr bir sbb is ksr dnya lklrind istehsallarn hl d nnvi sul v qaydalara stnlk vermsidir. slind bu hal t-nn ttbiqinin sadc yenilik kim qarlanaraq iqtisadi chtdn, idaretm, dvltilik, demokratiya, rifah halnn yksldilmsi, yuxar instansiyalardan aslln minimuma endirilmsi kimi xsusiyytlrinin brqrar olmamasndan irli glir. Son illrd rqi Avropa lklrind, elc d MDB mkannda olan lklrd informasiya texnologiyalarnn avadanlqlar istehsal v proqram tminat mhsullarnn istehsalna xsusi diqqt verilir. Btn sahlrd KT-nn geni ttbiq edilmsin v informasiya xidmtlrinin masir

34

tlblr uyun qurulmasna diqqt artrlr. nkiaf etmi dnya lklrinin tcrblrindn yararlanaraq informasiya cmiyytinin tlbatlarnn yerin yetirilmsi. elektron dvlt v hkmt. elektron idaretm. elktron ticart, thsil v digr sahlrin n masir tlblr uyunladrlmas n qrarlar qbul edilir, yeni sistem v faliyyt iqtiqamtlri myynldirilir. Masir iqtisadiyyatda KT-nn daha geni ttbiqinin mvcud problemlri vvlki mvzularda qeyd edilmidir. Lakin btn bunlarla yana masir dvrd KT- iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ttbiq edilir v bu ttbiqin sviyysi ildn-il ykslir. KT hazrda idaretmd, maliyy msllrinin hllind, mssislraras laqlrin qurulmasnda, investisiyalarn clb edilmsi v qoyulmasnda, mhsulun kmiyyt v keyfiyyt gstricilrinin idar olunmas v nzartd saxlanlmasnda, mhsulun reklamnda, marketinqin tkilind, biznesin aparlmasnda, yeni texnologiya v sullarn ttbiqind v s. geni istifad olunur. KT-nn iqtisadiyyatda ttbiqi yeni iqtisadiyyatn yaranmasna, onun qloballamasna, tsiredici faktorlarn trkibinin dyimsin, iqtisadiyyatn inkiaf amillrinin daha masir, geni mstvini hat etmsin sbb olmudur. Bu gnk iqtisadiyyat mhz KT-larnn tsiri v ttbiqi nticsind z slflrindn n yax xsusiyytlri gtrrk, yeni, informasiya sasl bazada inkiaf etmy balamdr. KT-larnn ttbiqi masir dnyann inkiafnda material faktorlarn rolunu dyiir. gr nnvi cmiyytd balca mvqe material dyrlilrin istehsal v bldrlmsi, elc d bu proseslrl laqdar mnasibtlr idis, yeni cmiyytd birinci yer informasiyann ylmas emal v trlmsi xr. Bellikl, iqtisadi proseslrin material dyrlilr ynlmi istiqamti, informasiyalam inkiaf istiqamtin ynlir. Masir dvrd KT-nn ttbiqi hr bir mssis rhbrinin qarsnda vsaitlrin istehsaln artrlmasna v ya informasiya sistemlrinin yaradlmasna qoyulmas problemini qoyur. nki bu gn istniln mssis bazarda z yerini saxlamaq n effektiv ilyn informasiya sistemin malik olmaldr. Mhz KT-nn ttbiqi il yaradlm effektiv informasiya sistemlri mssis daxilind avtomatladrlm sistemlrl idaretm v istehsal tkil etmkl, hm d xarici informasiya resurslarna yol ar. Hazrda hr bir mssis n mhsul bazar, rqiblrinin maliyy vziyyti, dnya bazar gstricilrinin dinamikas haqqnda mlumatlara malik olmadan mvcud tsrrfat msllrini hll etmk mmkn deyil. stniln mssisd istaehsal prosesinin daha dzgn qurulmas v glck planlarn trtibi adtn mssis faliyytinin aradrlmas v thlilinin nticlrin istinadn aparlr. Lakin nzr alsaq ki, bu proses klli miqdarda mxtlif spkili mlumatlarn toplanmas, xsusi sullarla tdqiqi v aradrlmasn tlb edir, onda prosesin tinliyi aq kild zn bruz verr. lakin masir KT-larnn ttbiqi bel brokratik mslnin qsa mddt, obyektiv v hrtrfli olaraq srtl hllin imkan yaradr. Buna gr d hazrda btn mssislrd maliyy. Mhasibat, proqnoz, ehtiyatlarn bldrlmsi, vsaitlrin srfi, yeni texnologiyalarn ttbiqi, mxtlif avadanlq v vasitlrin alnmasnda seim edilmsi el d yorucu i deyil. KT-nn ttbiqi mssisy hm mvcud, snaqdan xm sullardan istifad olunmasna, hm d az ii qvv il, n qsa mddt qrarlarn verilmsin rait yaradr. Bellikl, KT-nn ttbiqi iqtisadi inkiaf brokratik ykdn azad edir. Ken srin 70-ci illrind elektron hesablama texnikasnn geni miqyasda iqtisadiyyata nfuz etmsi mssislraras laqlrin genilnmsin, yuxar tkilatlar qarsnda hesabatlarn verilmsind ml gln problemlr demk olar ki, son qoydu. Lakin XX srin sonunda KTlarnn yeni vasitlrinin istehsal v ttbiqi idaretm v laqlrin yaradlmasnda yeni dvrn balancn qoydu. gr vvlki illrd mvffqiyytl avtomatladrlm idaretm sistemlrindn (AS) istifad n kilirdis, artq daha geni imkanl informasiya sistemlrinin ttbiqi xsusi hmiyyt ksb etdi. nformasiya sistemlrinin ttbiqi mssislr tkc daxili idaretmni avtomatladrmaa, ehtiyatlardan dzgn istifady deyil, hm d rqib mssislr v laqli olduu tkilatlarla qurulan mnasibtlrd yeni imkanlar ld etdilr. Bu sistemlrin ttbiqi, xammal v materiallarn mxtlif mnblrinin myynldirilmsi, n yax variantn qsa mddt seilmsi, mhsul bazarnn miqyasnn genilnmsi, yeni mhsul eidlrinin myyn edilmsi, istehsal olunmu mhsula bazarda olan tlbatn yrnilmsi, rqabt davamll

35

istiqamtind vaxtnda tdbirlrin grlmsi imkanlar ld edildi. Bellikl KT-nn ttbiqi mssis v irktlrin idar olunmasnn yaxladrlmas vasitsi v texnologiyas oldu. KT-nn iqtisadiyyatda ttbiqi informasiyan strateji resursa evirir. Frdi kompterlrin geni yaylmas, lokal bklrin meydana glmsi, mumdnya internet bksindn istifad informasiyan mhsul v xidmtlrin istehsalnn myynldirilmsind bazis faktora evirdi. vvllr mhsuldarlq istehsaln tkilinin balca konsepsiyas kimi nec istehsal etmk? sualn cavablandred. nformasiya proseslrinin inkiaf v KT-larnn geni ttbiqi mhsuldarln rqiblrl mbarizd lazmi lakin kifayt etmyn faktor olduunu sbut etdi. Artq birinci plana mhsul v xidmtlrin istehlaks urunda mbariz xd.Bellikl nnvi sual n istehsal etmk? stehlak n gzlyir? sual il dyidirildi. Baqa szl tkc n istehsal etmk deyil, istehlak istyin uyun mhsul istehsal edilmsi tlb olunur ki, istehsal prosesi smrli olsun. Lakin mhz KT-nn ttbiqi bu mslnin tam hllin imkan ver bilr. nki qoyulmu mslnin hlli n istehsal mssis aadak mlumatlar znd ks etdirn iri hcmli informasiya massivlrini yaradaraq, thlil etmlidir: -materiallar haqda; -texnologiyalar haqda; -idaretm haqda; -rqiblr haqda; -qanunuluq sferasndak dyiikliklr haqqnda; -alc v sifariilr haqqnda. slind gstriln informasiyalarn toplanmas mssis iqtisadiyyatnn inkiafnn strateji plan v inkiaf istiqamtlrinin myynldirilmsi n baza rolunu oynayr. nki bu mlumatlar mssisy istehsaln tkili, mhsulun bazara xarlmas v lazmi keyfiyytinin tmini, bazar rqabtin davam gtirmsi, ld olunan glirin dzgn bldrlmsi, daimi sifarii v istehlaklarn ld olunmas v s. kmk edir. KT-nn ttbiqi mssislr arasnda daimi laqlrin qurulmasna rait yaradr. Digr trfdn informasiyann hm myynedici, hm d strateji resurs kimi rola malik olmas informasiya proseslrini mssislrin biznes proseslri il birg faliyytin zmin yaradr. Bu gnk raitd istniln mssisnin iqtisadi inkiaf onun beynlxalq laqlrinin mvcudluu v hat dairsinin geniliyindn d asldr. Masir KT- dnyann istniln nqtsi il birbaa laq saxlamaa, lazmi mlumatlar qsa mddt v dqiqlikl ld etmy imkan veriri. Bu informasiya mbadillri zaman istifad olunan informasiya ymnn v onun ld olunmas n kiln xrclr el d byk mbld deyil. KT-nn imkanlarndan istifad irkt v mssislr mhsul satnda ilkin nmunlrin atdrlmadan tqdim olunmasna, sifarii v istehlak il vvlcdn razlamalarn ld olunmasna, mxtlif mqavillrin balanmasna v bu svdlmlrd dyiikliklri yol xrci v lav xrclr olmadan hyata keirilmsin imkan verir. Cmiyytin v iqtisadiyyatn inkiaf el bir mrhly glib atmdr ki, iqtisadi laqlr mxtlif mssislr deyil, ayr-ayr dvltlr arasndak laqlr sviyysin atmdr. ndiki dvrd mxtlif lklrd yerln iri kompaniya v mssislr bu laqlr olmadan z faliyytlrini effektiv kild qura bilmzlr. Bu laqlrin inkiaf nhng transmilli irktlrin ml glmsin sbb olmudur. Lakin bel nhnglrin meydana glmsi iqtisadi v hquqi mnasibtlri tnzimlyn qanunlarn v qaydalarn yaradlmas v ttbiqini tlb edir. Mssislr arasnda bel beynlxalq laqlrin formalamas v transmilli irktlrin yaranmasna mhz KTnn faliyytinin v ttbiqinin nticsi kimi baxmaq olar. Qeyd edk ki, bu cr mnasibtlrin idar olunmasnn hquqi saslarna riayt edilmsi v proseslr nzart n mumdnya Ticart Tkilat yaradlm v faliyyt gstrir. Qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi inkiafda xsusi rolu olan dnya ticart mrkzlri (NyuYork, London, Tokio v s. birjalar) d mhz KT-nn imkanlarndan yararlanmaqla masir tlblr uyun faliyyt gstrrk btn yer krsind valyutalarn, aksiyalarn v mhsullarn al satn tkil edirlr.

36

KT-dan istifad yksk iqtisadi inkiafa malik olan lklrin yaxnlamasna sbb olur. Bu yaxnlamaya parlaq misal kimi parlamenti v vahid valyutas olan Avropa ttifaqn gstrmk olar. Bellikl, KT-nn ttbiqi iqtisadi inkiafla brabr hm d lklr arasndak srhdlri aaraq qlobal iqtisadi mkan yaratmdr. Bu mkan mumdnya hmiyytli iqtisadi nhnglrin faliyytinin qurucusu olmudur (Koka-Kola, HP v s.). Qeyd etmk lazmdr ki, KT-nn ttbiqi il yaranm qloballama ayr-ayr lklrin iqtisadi inkiafnda, mssislrin iqtisadi durumunun tminind problemlrin yaranmasna da sbb olmudur. Bel ki, transmilli irkt v kompaniyalarn yaranmas. onlarn gcl potensiala malik olmas, elc d n masir texnologiyalarn ttbiqind ld etdiklri mvffqiyytlr, lklr daxilind faliyyt gstrn daha kiik hcmli mssislrin mhsul sat bazarnda rqabt dzmllynn ziflmsin, tlbata uyun mhsul kmiyytinin v keyfiyytinin tam tmin oluna bilmmsin gtirib xarr. Bu sbbdn d hr bir lk daxilind faliyyt gstrn mssisnin daimi olaraq KT-nn n yeni, nailiyytlrindn istifad etmsi, gndn-gn modernldirmnin artm tempinin yksldilmsin nail olmaq tlb olunur. slind dnyada ba vern bu proses bir trfdn yksk iqtisadi inkiafa zmin yaradrsa, digr trfdn daha zif v rqabtdavaml olmayan mssislrin sradan xmasn srtlndirir. Lakin dnya lklrinin inkiaf sviyysini, xammal, ii qvv. Intellektual sviyylrin mxtlifliyini nzr alsaq bu tendensiya xoaglmz hallarn yaranmasna, dnya lklri arasnda iqtisadi inkiaf baxmndan tbqlmnin gclnmsin v bir ox dvltlrin iqtisadi baxmdan digrlrindn tam asllna gtirib xara bilr. Mhz bu sbbdn hazrki dvrd iqtisadiyyatn qloballamasna qar bir ox lklrd ciddi etirazlar mvcuddur. KT-larnn, bk texnologiyalarnn, nternetin iqtisadiyyatda, laq v mnasibtlrin qurulmasnda geni ttbiqi, informasiyann tqdim edilmsi, istifadsi v trlmsinin, elc d emalnn dnya standartlarnn yaranmasna v bellikl d myyn mnada istehsaln idar edilmsi v satn tkili proseslrinin, istehsaln elmi saslarla tkilinin. Planlarn hazrlanmas v proqnozlarn verilmsinin d dnya standartlarnn yaranmasna sbb olur. Bel standartlara beynlxalq mhasibat uotunun yaranmas, ticart v dnilrin beynlxalq normalarn, bu proseslrin beynlxalq hquqi qayda v tlblrini aid etmk olar. gr bu standartlar v qaydalar mvcud olmazsa onda KT-nn ttbiqi il aparlan proseslrd hrc-mrclik hkm srrdi. Qloballama KT-lar trfindn yaradlmas il brabr hm d z yaradcsnn da tkmillmsini, yeni sul v vasitlrin proses clb edilmsini tlb edir. nki mhz masir tlbat v standartlara cavab vern texnologiyalardan istifad dnya informasiya sisteminin problemsiz ilmsin, lazmi mlumatlarn thrif olunmadan, dqiq, operativ v srtl ld olunmasna rait yarada bilr. Bu is qeyd olunanlardan da mlum olur ki, iqtisadi inkiafn sas myynldiricilrindn biridir. Qeyd etmk lazmdr ki, KT-larnn iqtisadiyyata drindn nfuz etmsi iqtisadiyyatda yeni terminlrin v sahlrin d yaranmasna sbb olmudur. Bu terminlr internet-iqtisadiyyat, rqmsal-iqtisadiyyat, yeni iqtisadiyyat, metakapitalizm v s. aid etmk olar. vvld qeyd olunduu kimi KT-nn iqtisadiyyata ttbiqi yeni sahlr olan informasiya iqtisadiyyat, elektronbiznes, elektron-marketinq, elektron idaretm kimi sahlrin yaranmasna, nnvi iqtisadi qanunlarn bir oxunda yeni istiqamtlrin v prinsiplrin brqrar olmasna, qaydalarda dyiikliklr sbb olmudur. slind iqtisadiyyattda dyiikliklri radikal dyiikliklr kimi qbul etmk dzgn olmazd. Masir real iqtisadiyyatda da iqtisadi inkiaf tlb v tklifin qanunlarna, rqabt, mlkiyyt formalarna uyun olaraq inkiaf edir. Bu qanunauyunluqlar ox vaxt dqiqldirilmi kimi qbul edilir. Lakin inkiaf prosesinin hr bir mrhlsi, hmin qanunauyunluqlara mxtlif aspektlrdn baxmaa, onlarn daha yeni sullarla qiymtlndirmyi tlb edir. Masir iqtisadiyyatn yeni chtlrindn biri onun srtl hrkt edn informasiyadan gcl aslldr. Bu asllq v srt is iqtisadiyyat daha dinamik edir ki, nticd mssisnin daima yenidn qurulmas v tkili normaya, yeni texniligiyalarn ttbiq olunmas hyati vacib element evrilir, yeni mhsullarn hyat mddti get-ged azalr. Btn bunlar KT- il sx laqd olan iqtisadi sahlrd daha ox hiss olunur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, masir dvrd hl ki, KT-nn

37

tsirinin ox czi hiss olunduu sahlr d mvcuddur. Bel sahlr yanacaq-energetika sahsini, metallurgiyan, knd tsrrfatn aid etmk olar. Bu sahlri khn iqtisadi sahlr kimi qiymtlndirmk olmaz. slind hmin sahlrd ya bu gnk texnologiyalarn imkan daxilind olan avtomatladrma ilri baa atm, ya KT-nn ttbiqi bu sahlrd hllik mmkn deyil, ya da hmin sahlrd KT-nn effektiv ttbiq sullar ilnib hazrlanmayb v ya mvcud deyil. Bellikl, KT-nn v informasiya sitemlrinin masir iqtisadiyyatda rolunu v perspektivlrini sciyylndirmk n onun aadak xarakterik xsusiyytlrini qeyd edk: 1. Dinamikada iqtisadiyyatn bir ox sahlrinin mhsullarnn keyfiyyt v mhsuldarlnn artmas onlarn qiymtlrinin nisbtn dmsi il xarakteriz edilir. Buna misal olaraq informasiya texnologiyalar sahsini misal gstrmk olar. Bu sahd Mur qanunu adlanan qanun hkmranlq edir. Bel ki, informasiya texnologiyalarnn sas olan kompterlrin mhsuldarl 10-100 dflrl artdqda kompterlrin qiymti hmin dvrd bir ne df artr. Kompterlrin mhsuldarl MPS (millions instruktions per second- saniyd miliyon mliyyat)-l llr. 1982-1995-ci illrd MPS 100-500 df artqda prosessorun qiymti 30 df artmdr. Adi iqtisadiyyatda qiymtlr tlbatn artrlmas n aa salnr. Gstriln misalda is hesablama texnikas v onun komponentlrin lan tlbatn byk olmasna baxmayaraq qiymtlr aa dr. Ny gr bunu ba verdiyini nzrdn keirk. Hesablama texnikasnn mhsuldarl mikrosxemlrin xsusiyyt v keyfiyyti il myynldirilir. Buna gr d mikrosxemlrin yenilnmsi texnologiyas qiymtlrin zlrini qeyri-adi aparmasn izah etmy imkan verir. Faktiki olaraq mikrosxemlrin ilnib hazrlanmasnda he bir fasil olmur. Yeni mikrosxema hazrlanb qurtaran an daha yenisinin hazrlanmas prosesin balanr. Baqa szl artq hazr olaraq sata buraxlan mikrosxemin istehsal edilrk bazara xarld an yeni nsil mikrosxem hazrlanmaa balayrlar v glck nsil mikrosxemin hazrlanmas zrind i gedir. gr proses bu cr tkil edilmzs, qsa bir mddt onlarn rqiblri sat bazar v mumilikd mikrosxem biznesini onlarn lindn ala bilr. Eyni zamanda elmi-axtar v konstruktor-snaq ilrin xrclr el yksk olur ki, istehsal yeni nsil mikrosxem bazara xarlana qdr vvlki nsildn olan mikrosxemdn daha ox sayda satmaldr ki, xrclri dyrk glir ld ed bilsin. Mhz bu sbbdn hr yeni nsil mikrosxem buraxldqda yeni mhsulun qiymti istehsal trfindn ox qaldrlmr. Digr trfdn nvbti nsil mikrosxemin ortaya xmas hmin andan vvlki nsil mikrosxemlr olan tlbat azaldr. Bellikl khn texnika ucuzlar v yeni texnikann qiymtini hddn artq qaldrlmasna imkan verilmir. Nticd, alc demk olar ki, eyni mblqd pula daha mhsuldar texnika ld etmkl qazanr. Qeyd edk ki, gstriln bu misaldak proses masir iqtisadiyyatn bir ox sahlrind mahid edilir. 2. Kompaniyalarn dekapitalizasiyas ba verir: iri kompaniyalar paralanaq sx laqli, amma kifayt qdr mstqilliy malik, ox da byk olmayan, ba kompaniyaya ilyn, onun brendini v ticart niann dayan trfada irktlrin konqlemeratna evrilir. Ba idar trfda irktlrdn hisslr, xidmtlr, materiallar alaraq son mhsulun ylmas v buraxlmasn hyata keirir. Bel kompaniyalara misal olaraq amerikann tyyar istehsal il mul olan BONQ v almaniyann erqonomik alt v cihazlar istehsal edn WUERTH kompaniyalarn gstrmk olar. Bel ba kompaniyalarn ofislrind yalnz planladrma v layihlndirm il mul olurlar. Layihlrin yerin yetirilmsi v mhsulun realizasiyas n btn lazmi material mliyyatlar yerin yetirn irktin xidmtlrindn istifad edilir. Aydn msldir ki, bir-biri il sx laqd olan mxtlif mssislrd yerln bel biznesin idar olunmas masir KT-nn v onlarn faliyyt mhiti olan informasiya sistemlrinin ttbiqi olmadan mmkn deyil. Mhz KT-nin ttbiqi mumi istehsalat proqramna riayt etmy, plan v taprqlarn yerin yetirilmsin nzarti hyata keirmy v ba vern atmamazlqlar haqqnda vaxtnda mlumat ld edrk onlarn aradan qaldrlmasna imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, bu xsusiyyt proqram mhsullar istehsal il mul olan virtual komponiyalara daha ox aid edil bilr. Bel ki, proqramlar hazrlayanlarla, proqram istifadilri he bir vaxt bir-birlrini grmdn formal olaraq eyni bir virtual kompaniyalarn zv olurlar.

38

Adtn proqram sifariilri z lk v regionlarnda yerlrk layihlrini hazrlayb elektron potla istehsalya atdrrlar. stehsal is layihy uyun proqram mhsulunu hazrlayaraq sifariiy atdrr. Bel proseslrd grln i gr dmlr elektron bank mliyyatlar il yerin yetirilir. Grndy kimi bir iqtisadi prosesd mxtlif mssislr v irktlr, banklar itirak edir. slind bunlar bir-biri il sx laqli olan v konqlementar klind faliyyt gstrn virtual kompaniyalardr. Qeyd edk ki, masir iqtisadiyyatn KT-nn ttbiqinin nticsind ml gln bu xsusiyyti dnyann mxtlif regionlarnda yerln kompaniyalarn birg ilmsini v ya eyni kompaniyaya daxil olan irktlrin mxtlif corafi mkanda yerlrk faliyyt gstrmsin imkan yaradr. 3. stehlaklarla birbaa laqlrin inkiaf v onlarn frdi sifarilrin uyun olaraq iin tkili. Nzri olaraq bu xsusiyyt indiydk mvcud olan iqtisadiyyata da xasdr. Bel ki, xsusi sifaril orginal paltar ld etmk, ev tikdirmk v s. mmkn idi. Lakin bunu hmi etmk mmkn deyildi. stehsalnn sas mqsdi istehlaknn frdi maraqlarnn dnmsi deyil. istehsaln tkili v inkiaf idi. lk df olaraq Yapon avtomobil istehsallar alclara alcaqlar mhsulun rngi, dizayn v texniki parametrlrini zlrinin myyn etmsini tklif etmilr. Bu mqsdl onlar xsusi informasiya sistemindn istifad etmidilr. Bel halda adtn tklif olunan mhsulun qiymti el d artmr, bzn is mumiyytl artmr, ancaq mhsul satnn miqdar v bazarda rqabt davamllq ykslir. Hal-hazrda bu prinsipdn dnyann bir ox lklrind mxtlif kompaniyalar trfindn geni istifad edilir. Gstriln bu xsusiyytlr qeyd olunduu kimi hllik iqtisadiyyatn bzi sahlrind mxtlif kombinasiyalarda ttbiq edilir. Lakin onlarn yeni xsusiyytlr d lav olunaraq yaxn glckd iqtisadi inkiafda xsusi rol oynayaca bh dourmur. MVZU 8. NFORMASYA TEXNOLOGYALARI V ONLARIN QTSADYYATDA TTBQ Plan: 1. 2. 3. 4. 5. Texnologiya, informasiya texnologiyalar anlaylar nformasiya texnologiyalarnn komponentlri nformasiya texnologiyalarnn mrhllri v nvlri Verilnlrin emal texnologiyas daretmnin informasiya tminat texnologiyas

Texnologiya sz yunanca techne (ustalq, bacarq) v logos (yrnm, idrak) szlrinin birlmsindn yaranmdr v istehsal proseslrinin yerin yetirilmsi n sullar v vasitlr haqqnda biliklr toplusunun v hmin proseslrin zlrini ifad edir. Material istehsal texnologiyasnda materialn ilkin vziyyti dyidirilmkl material mhsulu alnr (kil 1). Material Material resurslar Material mhsulu informasiya texnologiyas kil 1 . Material istehsal texnologiyas Neft, qaz, faydal qazntlar v s. tipli material resurslan il yana informasiya da cmiyytin vacib resurslanndan biridir. Odur ki, informasiyanm emal prosesini d material resurslarmm emal prosesin analoji olaraq informasiya texnologiyas adlandrrlar (kil 2). Verilnlr nformasiya texnologiyalar nformasiya mhsulu

39

kil 2. nformasiya texnologiyas Bellikl, informasiya texnologiyas- verilnlrin toplanmas, trlmsi v emal n metod v vasitlrdn istifad etmkl tdqiq olunan obyektin, prosesin, hadisnin vziyyti haqqnda informasiyann (informasiya mhsulunun) alnmas prosesidir. Material istehsal texnologiyasnda mqsd insann v ya sistemin tlblrin cavab vern mhsulun istehsaldr. nformasiya texnologiyasnda is mqsd insan trfndn thlil edilmk v onun sasnda qrar qbul etmk n informasiya istehsaldr. Mlumdur ki, eyni material resurslarna mxtlif texnologiyalar ttbiq etmkl mxtlif mmulat v mhsul almaq olar.Bu deyiln informasiyamn emal texnologiyasna da aiddir. Mqayis n cdvl 1.1-d bu iki texnologiyann sas komponentlri verilmidir. Cdvl 1. Material v informasiya texnologiyalannm sas komponentlri Sra say 1 2 3 Material texnologiyas Informasiya texnologiyas

Xammaln v materiallarn ylmas v ya Verilnlrin v ya ilkin informsiyann hazrlanmas toplanmas Material mhsulun istehsal Istehsal mhsullarnn istehlakya atdrlmas Verilnlrin emal v nticvi infomasiyann almmas Nticvi informasiyann istifadilr atdrlmas

Cmiyytin informasiya resurslarndan istifad etmsi prosesinin vacib trkib hisssi informasiya texnologiyas hesab olunur. nformasiya texnologiyas elmi-texniki trqqinin inkiaf, informasiya emal n yeni texniki vasitlrin yaradlmas il tyin olunan bir ne tkaml mrhlsi kemidir. Masir cmiyytd informasiya emal texnologiyasnn sas texniki vasitsi texnoloji proseslrin ilnib hazrlanmas v istifad olunmas konsepsiyasna, hminin nticvi informasiyann keyfiyytin ciddi tsir etmi frdi kompter hesab olunur. Frdi kompterin informasiya mhitind ttbiqi v telekommunikasiya vasitlrindn istifad olunmas informasiya texnologiyasnn inkiafn yeni mrhly atdrd. Bununla da informasiya texnologiyas sz birlmsin yeni sz lav olundu: yeni informasiya texnologiyas. Yeni sz bu texnologiyann tkamllyn yox, yeniliyini gstrir. Onun ttbiqi o mnada yenilik akt hesab olunur ki, o, tkilatlarn v mssislrin faliyyt nvlrinin mzmununu hmiyytli drcd dyidirir. Yeni informasiya texnologiyas anlayna hminin informasiyann mxtlif vasitlrl trlmsini tmin edn kommunikasiya texnologiyalar da daxil edilir. Cdvl 2-d yeni informasiya texnologiyasmn sas xsusiyytlri verilmidir. Cdvl 2. Yeni infonnasiya texnologiyasnn sas xsusiyytlri Metodologiya nformasiyann emal v trlmsi n yeni vasitlr Btv texnoloji sistemlr sas lamt daretm texnologiyasna qoulmaq Mtxssislrin v menecerlrin funksiyalannn inteqrasiyas Ntic Yeni kommunikasiya texnologiyas nformasiya emalnm yeni texnologiyas

40

nformasiyanm hazrlanSosial mhitin qanuna- Idaretm n qrarlarn mas, trlmsi, saxlanmas uyunluqlarnn nzr qbulunun yeni texnolov ks etdirilmsinin mq- alnmas giyas sdynl tkili Yeni informasiya texnologiyas istifadilrl dostsaya interfeysl ilmyi tmin edn, frdi kompterlrdn v telekomminikasya vasitlrindn istifad edn texnologiyadr. Yeni informasiya texnologiyasnn 3 sas prinsipi aadaklardr: - kompterl interaktiv (dialoq) rejimind ilmk; - proqram mhsullarmn inteqrasiyas (birldirilmsi, qarlql laqlndirilmsi); - hm verilnlrin, hm d mslnin qoyuluunun dyidirilmsi prosesinin evikliyi. Material istehsal texnologiyas mxtlif texniki vasitlrl (avadanlq, dzgahlar, instrumentlr, konveyr xtlri v s.) reallar. Analoji olaraq informasiya texnologiyas n d texniki vasitlr mvcuddur. nformasiya istehsalnn texniki vasitlrin onun aparat, proqram v riyazi tminatm yerin yetirn vasitlr daxildir. Bu vasitlrin kmyil ilkin informasiya emal edilrk yeni kefyytli informasiyaya evrilir. Bu vasitlrin irisind proqram vasitlrinin xsusi yeri var. Hmin vasitlr baqa sozl informasiya texnologiyasnn proqram instrumentarisi deyilir. Proqram instrumentarisi istifadi trfndn qoyulan mqsd nail olmaqdan tr myyn tip kompter n bir v ya qarlql laqli bir ne proqram mhsulundan ibartdir. nstrumentari kimi frdi kompterlr n geni yaylm aadak proqram mhsullarndan istifad edil bilr: mtn prosessorlar v ya redaktorlar, stolst nriyyat sistemlri, elektron cdvllr, qrafik redaktorlar, verilnlr bazalarnn idaretm sistemlri, elektron yaz kitabalar, funksional tyinatl (maliyy, mhasibat, marketinq v s.) informasiya sistemlri, nternet bldilri, ekspert sistemlri v s. nformasiya texnologiyas onun n sas mhit olan informasiya sistemlri il sx baldr. lk baxdan onlarn bir-birin ox oxarl tssrat yaranr, slind is bu bel deyildir. nformasiya texnologiyas verilnlr zrind mllrin, mliyyatlarn, mrhllrin aparlmas n dqiq reqlamentlnmi qaydalardan ibart olan prosesdir. nformasiya texnologiyasmn sas mqsdi ilkin informasiyann mqsdynl emal nticsind istifadi n lazmi informasiyan almaqdr. nformasiya sistemi kompterlrdn, kompter bklrindn, proqram mhsullarndan, verilnlr bazalarndan, insanlardan, mxtlif nv rabit vasitlrindn v s. ibart olan muhitdir. nformasiya sistemi, insan-kompter tipli informasiya emal sistemidir v burada sas mqsd informasiyann saxlanmas, sorulara gr axtar v seiln informasiyan lazmi formaya salb, istifadiy atdrlmasdr. nformasiya sisteminin funksiyalarnn realladrlmas ona ynlmi informasiya texnologiyasn bilmdn mmkn deyil. nformasiya texnologiyas is informasiya sistemindn knar olaraq realladrla bilr. Bellikl, informasiya texnologiyas informasiya cmiyytind informasiyann evrilm proseslri haqqnda masir tsvvr ifad edn daha geni anlaydr. nformasiya sisteminin uurla qurulmasnn v faliyytinin tminat is informasiya v idaretm texnologiyalarndan birg v bacarqla istifad olun-raasdr. Material istehsal sahsindi istifad olunan norma, normativ, texnoloji proses, texnoloji mliyyat v s. kimi anlaylardan informasiya texnologiyasnda da istifad oluna bilr. Hr bir texnologiyada bu anlaylar myynldirmkdn vvl mqsdi tyin etmk lazmdr. Sonra is qoyulan mqsd atmaq n grlsi ilrin hamsm strukturladrmaa chd etmk v lazmi proqram instrumentarisini semk lazmdr. Kompter sasnda realladrlan informasiya texnologiyasnn inkiafna bir ne bax mvcuddur. Bu baxlar mxtlif blg lamtlri il tyin edilir. Aada nzrdn keiriln baxlar n mumi cht ondan ibartdir ki, frdi kompterlrin yaranmas il informasiya texnologiyasnn inkiafnda yeni mrhl baland v insann hm pe faliyytind, hm d mitd informasiya tlabatlarn dmk mmkn oldu.

41

nformasiya texnologiyasn aada gstriln lamtlr gr mrhllr ayrrlar. Qeyd edk ki, gstriln ayrmalar v illr myyn mnada rti xarakter dayr. nformasiya emal proseslrinin v msllrinin nvn gr: 1-ci mrhl (1960-1970-ci illr)-hesablama mrkzind kollektiv istifad rejimind verilnlrin emal. nformasiya texnologiyasnn inkiafnn sas istiqamtini insann yerin yetirdiyi atil mliyyatlarn (sasn hesablama tipli) avtomatladrlmas tkil edirdi. 2-ci mrhl (1980-ci illrdn sonra) - strateji msllrin hllin ynlmi informasiya texnologiyalarnn yaradlmas. Cmiyytin informasiyalamas istiqamtind duran problemlr gr: 1-ci mrhl (60-c illrin sonuna qdr) - mhdud imkanl aparat vasitlri raitind byk hcmli verilnlrin emal problemi il xarakteriz olunur. 2-ci mrhl (70-ci illrin sonuna qdr) - III nsil kompterlrin (IBM 360, EC seriyal EHM v s.) geni yaylmas il laqlndirilir. Bu mrhlnin problemi proqram tminatnn aparat vasitlrinin inkiafndan geri qalmasnda idi. 3-c mrhl (80-c illrin vvlindn) - kompter qeyri-pekar istifadilrin altin, informasiya sistemlri is qrar qbuletmnin tminat vasitsin evrilir. Bu mrhlnin sas problemi istifadilrin tlabatlarn maksimum dmk v kom-pter mhiti il ilmk n lverili interfeys yaratmaqdan ibart idi. 4-c mrhl (90-c illrin vvllrindn) - tkilatlararas laqlrin v informasiya sistemlrinin masir texnologiyasnn yaradlmas. Bu mrhlnin oxlu problemlri var. Onlardan saslar aadaklardr: - kompter laqlri n razlamalarm, standartlarn v protokollarn hazrlanmas; - strateji informasiyaya mracitin tkili; - informasiyann mhafizsinin v thlksizliyinin tkili. Kompter texnologiyasnn verdiyi faydaya gr: 1-ci mrhl (60-c illrin vvllindn) - hesablama mrkzlrinin resurslarndan kollektiv kild istifad etmkl atil mliyyatlarn yerin yetirilmsi n informasiyann smrli emal il sciyylnir. Bu mrhld sas problem psixoloji problem idi. nformasiya sistemlrinin istifadilri il onlar hazrlayanlar arasmda qarlql laqlr zif idi. Bunun da nticsind el sistemlr qurulurdu ki, istifadi onlar baa dmrd v ona gr d geni imkanlarna baxmayaraq, onlardan tam istifad olunmurdu. 2-ci mrhl (80-c illrin vvlindn) - frdi kompterlrin yaranmas il baldr. nformasiya sistemlrinin qurulmasna yanama dyidi - onlar frdi istifadilr trfindn qrarlarn qbulunun tminatna istiqamtlndilr. Sistemin hazrlanmasmda istifadinin mara artr, layihi il laq yaradlr v hr iki trfin bir-birini anlamas ba verir. Bu mrhld verilnlrin hm mrkzldirilmi, hm d mrkzldirilmmi emalndan istifad olunur. Sonuncu halda istifadilr i yerlrind lokal bazalarla ilmk v lokal msllri hll etmk imkann ld edirlr. 3-c mrhl (90-c illrin vvlindn)- biznesd strateji stnlyn analizi il baldr v paylanm informasiya emalnn telekommunikasiya texnologiyalarna saslanr. nformasiya sistemlri tkc verilnlrin emal smrliliyini artrmaq n deyil, hm d idaretm heytin kmk etmk n istifad olunurlar.nformasiya texnologiyalar rqabt davam gtirmkd v stnlk qazanmaqda tkilatlara kmk edirlr. Texnologiyann instrumentari nvlrin gr: 1-ci mrhl (XIX srin ikinci yarsma qdr) - l texnologiyas. nstumentari kimi qlm, kaz, mrkkb, kitab istifad olunurdu. Komminikasya l sulu il pot v ya kuryer vasitsil mktublarn, paketlrin, depelrin gndrilmsi il hyata keirilirdi. Texnologiyann sas mqsdi informasiyan lazmi formada tsvir etmk idi. 2-ci mrhl (XIX srin sonundan balayaraq)- mexaniki texnologiya. nstrumentari kimi ap man, telefon, diktafon, daha tkmil vasitlrl tmin olunmu pot istifad olunurdu. Texnologiyann sas mqsdi informasiyan lazmi formada daha lverili vasitlrl istifadilr atdrmaq idi.

42

3-c mrhl (XX srin 60-c illrin qdr) - elektrik texnologiyas. nstrumentari kimi byk kompterlr, elektrik ap manlar, kseroks, portativ diktofanlar istifad olunurdu. Bu mrhld texnologiyann mqsdi d dyidi. sas diqqt informasiyann tsvir formasmdan mzmunun formalamasna ynldi. 4-c mrhl (70-ci illrin vvlindn) - elektron texnologiyas. sas instrumentari kimi geni spektrli baza v xsusi proqram komplekslri il tchiz olunmu byk kompterlr v onlarn sasnda qurulmu avtomatladrlm idaretm sistemlri v informasiya-axtar sistemlri istifad olunurdu. Texnolo-giyann arlq mrkzi ictimai hyatn mxtlif sahlrinin idaretm mhitlri n mzmunlu informasiyann formalamasna v analitik iin tkilin daha ox istiqamtlndi. Bir sra obyektiv v subyektiv faktorlar informasiya texnologiyasnn yeni konsepsiyasmm qarsnda qoyulan msllrin hllin imkan vermdi. Lakin mzmunlu idaretm informasiyasnn formalamasnda tcrb qazanld v texnologiyann yeni mrhlsin keid n professional, psixoloji v sosial baza yaradld. 5-ci mrhl (90-c ildn balayaraq)- yeni informasiya texnologiyas. sas instrumentari kimi mxtlif tyinatl geni eidli proqram mhsullar il tmin edilmi frdi kompterlrdn istifad olunur. Bu mrhld mtxssislr trfindn qrar qbuletmnin tminat sistemlrinin qurulmas il avtomatladrlm idaretm sistemlrinin frdilmsi prosesi ba verir. Bu cr sistemlr idaretmnin mxtlif sviyylri n mzmunlu analiz v intellekt elementlrin malik olub, frdi komp-terlrd realladrlr v telekommunikasiyadan istifad edirlr. Mikroprosessor bazasna keidl laqdar olaraq, mit, mdniyyt v digr tyinatl texniki vasitlr d hmiyytli drcd dyiilir. Mxtlif sahlrd lokal v qlobal kompter bklrindn, o cmldn, nternet bksindn geni istifad olunu. Mvcud olan informasiya texnologiyalarn 2 nv ayrmaq olar: 1) verilnlrin emal texnologiyas; 2) idaretmnin informasiya tminat texnologiyas. Hr bir konkret texnologiya bu nvlrdn birin v ya hr ikisin aid edil bilr. Verilnlrin emal texnologiyas lazmi ilkin verilnlr malik olan, emal n alqoritmlr v digr standart prosedurlar olan yax strukturladrlm msllrin hlli n nzrd tutulur. Bu texnologiyadan elm, thsil, istehsalat v digr sahlrd tkrarlanmalarla yerin yetiriln atil mliyyatlarn avtomatladrlmas mqsdil heytin mli faliyyti sviyysind istifad edilir. Bu sviyyd informasiya texnologiyalarnn v sistemlrinin ttbiqi idar heytinin mk mhsuldarhn artrr, onu atil mliyyatlardan azad edir v bzi hallarda iilrin sayn azaldr. mli faliyyt sviyysind aadak msllr hll olunur: - tkilatn (firmann, irktin, bankn v s.) yerin yetirdiyi mliyyatlar haqqnda verilnlrin emal; - tkilatdak ilrin vziyyti haqqnda vaxtar nzart hesabatlarnn hazrlanmas. Msln, nd vsaitlrin balansna nzart n banka daxil olan v xaric olan nd vsaitlr haqqnda gndlik hesabat; - btn mmkn olan cari sorulara cavab almaq v onlar kaz sndlr v ya hesabatlar formasmda trtib etmk. Msln, myyn vzifni tutmaq n namizdlr qoyulan tlblr haqqnda verilnlrin alnmas mqsdil kadrlar zr verilnlr bazasna soru. Bu texnologiyan frqlndirn xsusiyytlr aadaklardr: - verilnlrin emal zr tkilata lazm olan msllrin hlli. Qanuna gr hr bir tkilat znn faliyyti haqqnda verilnlr malik olmal v onlar saxlamaldr. Hmin verilnlrdn tkilatn informasiya dstklnmsi vasitsi kimi istifad olunur. Odur ki, masir raitd hr bir tkilatda verilnlrin emal sistemi olmal v uyun informasiya texnologiyas ilnib hazrlanmaldr; - alqoritmldiril biln yax strukturladrlm msllrin hlli; - emaln standart prosedurlarnn yerin yetirilmsi. Mvcud standartlar verilnlrin emalnn tipik prosedurlarn tyin edir v btn tkilatlardan onlara riayt edilmsini tlb edir; - ilrin sas hisssinin insann minimal itirak il avtomatladrlm rejimd yerin yetirilmsi;

43

- detalladrlm verilnlrdn istifad edilmsi. Tkilatn faliyyti haqqnda yazlar tfti aparmaa imkan vern tkilati xarakterli olmaldr.Yoxlanma prosesind tkilatn faliyyti yoxlanma dvrnn vvlindn sonuna v sonundan vvlin qdr tfti olunur; - hadislrin xronologiyasna stnlk verilir; - problemlrin hllin digr sviyylrdn mtxssislrin clb edilmsin az ehtiyac olur. Verilnlrin emal texnologiyasmn sas komponentlri kil 3-d verilmidir. Bu komponentlr qsaca baxaq.

Verilnlr bazas Hesabatlarn hazrlanmas Hesablama Vaxtar Soruya gr

Verilnlrin toplanmas

Verilnlrin emal mumildirm Aqreqatladrma Nizamlama Sem

Xarici mahiddn alnan verilnlr

Daxili v xarici istifad n informasiya

kil 3. Verilnlrin emal texnologiyasnn sas komponentlri Verilnlrin toplanmas. Tkilatn faliyyti (mhsul istehsal, xidmt gstrilmsi) rfsind onun hr bir mliyyat uyun verilnlrin qeydiyyat il mayit olunur. Xarici mhitl (sifarizilrl, knar tkilatlarla v s.) aparlan mliyyatlar da bu sraya daxildir. Verilnlrin emal. Daxil olunan verilnlrdn tkilatn faliyytini ks etdirn informasiya almaq n aadak tipik mliyyatlardan istifad olunur: -mumildirm v ya qrupladrma. Verilnlr, onlarn aid olduu obyektlr (sexlr, qurulara, blr, iilr v s.) gr qruplara ayrlr; - aqreqatladrma v ya birldirm. Obyektin oxar xasslrini ks etdirn verilnlr bir yer ylr; - nizamlama (eidlm). Verilnlrin myyn lamt gr sraya dzlmsi (msln, simvol qiymtlrin lifba, ddi qiymtlrin azalma v ya artma qaydas il dzlmsi); - sem. Myyn lamtlr gr verilnlrin seilmsi; - hesablama. Verilnlrin cmlnmsi, hasili v ya myyn sul v ya dsturla onlar zrind hesab v ya mntiq mliyyatlarnn aparlmas. Verilenlrin saxlanmas. mli faliyyt sviyysind toplanan v emal olunan bir ox verilnlri sonrak istifadlr n bu v ya digr sviyyd saxlamaq lazm glir. Bu mqsdl verilnlr bazas yaradlr. Hesabatlarn (sndlrin) hazrlanmas. Verilnlrin emal texnologiyasnda son mhsul kimi tkilatn rhbrliyi, iilri v hminin xarici tkilatlar n hesabatlar v ya sndlr hazrlanr. Sndlr hm vaxtar, hm ayn, kvartaln v ilin sonmda, hm d tkilatn apard mliyyatlarla laqdar olaraq sorulara gr hazrlana bilr. daretmnin informasiya tminat texnologiyasnn sas mqsdi tkilatn qrarqbuletm il bal olan btn hmkarlarnn informasiya tlbatn dmkdir. Hmin texnologiya idaretmnin istniln sviyysind faydal ola bilr. Bu texnologiya idaretmnin informasiya sistemi mhitind ilmyi nzrd tutur v hll olunan msllrin zif strukturlamas hallarnda istifad olunur. daretmnin informasiya sistemi tkilatn mxtlif funksional blmlrinin v ya idaretm sviyylrinin oxar informasiya

44

tlabatlarn dmk n daha lverilidir. nformasiya sisteminin tqdim etdiyi informasiya tkilatm kemii, bu gn v ehtimal olunan glcyi haqqnda mlumat ola bilr. Hmin informasiya mntzm v ya xsusi idaretm hesabatlar klind veril bilr. Tkilatm faliyytin nzart sviyysind qrarlarn qbul edilmsi n informasiya mumildirilmi kild verilmlidir ki, verilnlrin dyim meylini pozmadan knaraxmalarn sbblrini v qbul olunan qrarlan izlmk mmkn olsun. Bu mrhld verilnlrin emal zr aadak msllr hll olunur: - idar olunan obyektin planladrlm vziyytinin qiymtlndirilmsi; -planladrlm vziyytdn knara xmalarn qiymtlndirilmsi; - knara xmalarn sbblrinin akarlanmas; - mmkn qrarlarm sbblrinin akarlanmas; -mmkn qrarlarn v hrktlrin qiymtlndirilmsi. Giri informasiyas mliyyat sviyysindki verilnlrin emal sistemindn daxil olur. x informasiyas qrar qbul etmk n lverili formada tsvir olunan (qrafik, cdvl, mtn v s.) hesabatlardr(kill.4). mliyyt sviyysindki verilnlrin emal sistemindn alnan informasiya Verilnlr bazas Aparlan mliyyatlar haqqnda verilnlr Normativ sndlr

Mntzm v ya xsusi idaretm hesabatlarnn hazrlanmas Cmlyici Mqayisli Fvqladi

Qrar qbul edn menecer n informasiya

kil 4. daretmnin informasiya tminat texnologiyasmn sas komponentlri. Uyun proqram tminat vasitsil verilnlr bazasndan gtrln verilnlr mntzm v (v ya) xsusi hesabatlara evrilir v qrar qbul edn mtxssislr (menecerlr) atdrlr. Gstriln informasiyann alnmas n verilnlr bazas iki cr verilnlrdn ibart olmaldr: 1) mssnin apard mliyyatlarn qiymtlndirilmsi sasnda toplanan verilnlr; 2) idaretm obyektinin(mssisnin v ya onun funksional blmlrinin) planladrlm vziyytini tyin edn planlar, standartlar, bdclr v digr normativ sndlr.

MVZU 9:NFORMASYA SSTEMLR V ONLARIN QTSAD MSLLRN HLLND TTBQ Plan: 1. nformasiya sistemlri anlay v onun inkiaf tarixi 2. nformasiya sistemlrind proseslrin yerin yetirilm ardcll 3. nformasiya sistemlrinin xasslri v onlarn yaradlmas tlblri 4. nformasiya sistemlrinin mumi strukturu v onun elementlrini mahiyyti 5. nformasiya texnologiya v sistemlrinin ttbiqi il hll olunan msllr

45

Sistem dedikd myyn mqsd nail olmaq n bir-biril laqlndirilmi mxtlif elementlrdn ibart obyekt baa dlr v hmin obyekt vahid tam kimi baxlr. Sistemlr birbirindn hm onlarn qarsna qoyulan mqsdlr, hm d trkiblrin gr frqlnirlr. Cdvl 3d mxtlif elementlrdn ibart olan v mxtlif mqsdlri realladran sistemlr aid misallar gstrilmidir. nformatikada sistem anlay geni yaylmdr v bir ne mnada ildilir. n ox texniki vasitlrin v proqramlarn toplusu mnasnda ildilir. Msln, myyn sinf aid msllri hll edn proqramlar v onlarla ilmk n sndlr toplusuna sistem kimi baxlr. Sistem szn informasiya sznn lav edilmsi onun yaradlmasnda v faliyytind mqsdi gstrir. nformasiya sistemi (S) myyn sahd msllrin hllini tmin edn qrarlarn qbul edilmsi n informasiyamn toplanmas, saxlanmas, axtar, emal v istifadilr atdrlmasn tmin etmk mqsdil texniki, proqram, linqvistik, metodloji v tkilat vasitlrdn ibart kompleksdir. Cdvl 3. Sistem aid misallar Sistem Firma Kompter Sistemin elementlri Sistemin sas mqsdi nsanlar, avadanlq, materialMhsul istehsal lar, binalar v s. Elektron v elektromexaniki elementlr, laq xtlri v s. Verilnlrin emal trlmsi

Komputerlr, modemlr, rabit Telekommunikasiya sistemi kanallan, bk proqram tmiInformasiyann nat v s. Informasiya sistemi

Kompterlr, kompter bkProfessional informasiyanm lri, insanlar, informasiya, istehsal proqram v linqvistik tminat

Masir informasiya sistemlrind informasiyann emal n sas texniki vasit kimi frdi kompterdn istifad edilir. Byk tkilatlarda v firmalarda texniki vasitlr frdi kompterl yana, meynfreym v super kompter d daxil edil bilr. Paylanm informasiya sistemlrind texniki tminat funksiyalarn kompter bklri yerin yetirirlr. nformasiya sistemlrinin yarand ilk vaxtlar (1970-1980ci illr) onlar Avtomatladrlm informasiya sistemlri adlandrlrd. nformasiya sisteminin sasn kompter tkil etdiyi n xaricd ox vaxt Kompter informasiya sistemi (Computer nformation System-CIS) terminindn istifad edilir. Bir ox avropa v MDB lklrind is, o cmldn, Rusiyada nformasiya sistemi terminindn istifad edilir. Biz d bu termini ildirik. nformasiyann saxlanmasn, axtarn v emaln realladrmaq n uyun proqramlar olmaldr ki, onlar da informasiya sisteminin proqram tminatn tkil edirlr. nformasiyann v sorularn kompterin baa dcyi formada tsviri, istifadilrl sistem arasnda nsiyytin qurulmas n myyn linqvistik vasitlr (dillr) olmaldr. nformasiya sistemi insan-mam (kompter) tipli sistemlr sinfin daxildir. Bu tip sistemlrd insann sistemin faliyytind itirak vacib saylr. nsan bir trfdn sistemin istifadisi rolunda x edir, digr trfdn is sistemin faliyytin cavabdehlik edir (sistemin i qabiliyytli vziyytd olmas, istifadi sorularnn dnilmsi, sistemd saxlanan informasiyamn aktuallnn tminat v s.). Kompterl informasiya sisteminin frqi d insan amili il baldr. Xsusi proqram vasitlri il tmin olunmu kompter informasiya sisteminin texniki bazasn v instrumentini tkil edir. nformasiya sistemini kompterl v telekommunikasiya vasitlri il qarlql laq yaradan insansz tsvvr etmk mmkn deyil.

46

nformasiya sistemlrinin inkiaf tarixi v mxtlif dvrlrd onlardan istifad edilmsind mqsdlr cdvl 4-d verilmidir. lk informasiya sistemlri ken srin 50-ci illrind yaradlmd. Onlar sasn hesabat sndlrinin hazrlanmas n istifad olunurdu, byk kompterlrd v elektromexaniki mhasibat-hesab manlarnda realladrlrd. Bununla da kaz sndlrin hazrlanmas vaxt v msrf myyn qdr azalrd. Cdvl 4. nformasiya sistemlrinin inkiaf tarixi Vaxt dvr 1950-1960-c illr Informasiyadan istifad konsepsiyas Informasiya sistemlrinin nv stifad mqsdi Sndlrin emal srtinin artrlmas Informasiya axtann asanladrmaq. Hesabatlann hazrlanmasnn srtlndirilmsi Fnlrin yrnilmsind kmk. Daha smrli qrarlarn qbul edilmsi. Obyektin vziyytinin proqnozladrlmas vvlki mqsdlrl yana frmalarn rqabt tab gtirmsi v inkiaf

1960-1970-ci illr

1970-1985-ci illr

Hesabat sndlrinin Hesabat sndlrinin emal n kaz axm informasiya sistemlri Elmi-texniki informaHesabatlann hazrlan- siya n informasiyamasmda v informasi- axtan sistemlri. sehya axtannda kmk salat informasiyas n informasiya idaretm sistemlri Avtomatladnlm yOyrtm. Idaretm. rtm sistemlri. QDiaqnostika. rarlarn qbulunun tProqnozladrma. minat sistemlri. Ekspert sistemlri vvlki konsepsiyalarla yana, informasiya rqabt stnlyn tmin edn strateji resurs rolunda x edir. Avtomatladrlm yrtm sistemlri. Qrarlarn qbulunun tminat sistemlri. Ekspert sistemlri. Strateji informasiya sistemlri. Avtomatladnlm ofislr

1985-c ildn indiydk

60-c illr informasiya sistemlrin mnasibtin dyiilmsi il lamtdardr. Onlarn kmyil alnan informasiya bir ne parametr gr dvr hesabatlarda istifad olunurdu. Bu sistemlrin qurulmas n kiik, orta v byk kompterlrdn istifad olunurdu. 70-ci illrdn balayaraq S-dn qrarlarn qbulu prosesini srtlndirn v dstklyn vasit kimi istifad olunmaa baland. Bu sistemlrdn hminin myyn fnlrin (kimya, riyaziyyat, proqramladrma v s.) yrnilmsind kmki vasit kimi istifad olunurdu. Ekspert sistemi adlanan intellektual sviyyli S-dn is diaqnostika v proqnozladrma msllrinin hlli n istifad olunurdu. 85-ci ildn frdi kompterlrin geni istehsal v ttbiqi il laqdar olaraq informasiya sistemlrindn istifad konsepsiyas ciddi dyiikliklr mruz qald. vvlki tyinatlarla yana, S-dn strateji informasiya mnbyi kimi tkilatn btn sviyylrind istifad olunur. Bu dvrn informasiya sistemlri lazmi in-formasiyan vaxtnda atdrmaqla firmaya faliyytind uur qazanmaa, yeni mhsullar v xidmtlr yaratmaa, yeni sat bazar tapmaa v bellikl bazar iqtisadiyyat raitind rqabt davam gtirmy v inkiafa kmk edirlr. stniln tyinatl informasiya sistemindki proseslri v onlarm yerin yetirilm ardclln kil 5-dk kimi gstrmk olar.

47

Bu proseslr aadaklar aiddir: - xarici v ya daxili mnblrdn informasiyann daxil edilmsi; - informasiyann kompterin xarici yaddanda saxlanmas; - istifadilrin sorularna uyun informasiyann axtar; - taplan informasiyann emal edilmsi v lverili formada tsvir edilmsi; - informasiyann istifadilr v ya digr sistem atdrlmas n xaric edilmsi; - ks laq: gr alnan nticvi informasiya istifadini tmin etmirs, onun tklifi il daxil ediln informasiyada, soruda, informasiyann saxlanma sxemind, axtarnda v emalnda dzlilr edil bilr. nformasiyann daxil edilmsi nformasiyann saxlanmas nformasiyann axtar nformasiyann emal edilmsi nformasiyann xaricl edilmsi

ks laq

stifadilr v ya digr informasiya sistemlri

kil 5. nformasiya sistemind yerin yetiriln proseslr nformasiya sistemi aadak xasslrl sciyylnir: -istniln S-in analizi, qurulmas v idar edilmsi sistemlrin yaradlmasnn mumi prinsiplri sasmda yerin yetirilir; - S dinamiki v inkiaf edn sistemdir; - S-in qurulmasmda sistemli yanamadan istifad olunur; - S-in x mhsulu qrarlarn qbul edilmsi n istifad ediln informasiyadr; - S insan-mam tipli verilnlrin emal sistemidir. Baxmayaraq ki, mumi halda S-in komptersiz variant da ola bilr, masir informasiya sistemlrinin, demk olar ki, hams kompter texnikas sasnda realladrlr. nformasiya sisteminin iini anlamaq n onun hll etdiyi problemin mahiyytini v hminin hans tkilat proseslr qoulduunu bilmk lazmdr. Msln, qrarlarn qbulunun tminat n qurulan informasiya sisteminin imkanlarn tyin ednd aadaklar nzr almaq lazmdr: - hll olunan idaretm msllrinin strukturladrlmas; - firmann idar edilmsi iyerarxiyasnn hans sviyysind qrar qbuletm aparlr; - hll olunan msllrin hans funksional blmlr aid olmas; - istifad olunan informasiya texnologiyasnn nv. nformasiya sistemi il ilm texnologiyas kompter sahsini bilmyn mtxssislr trfindn asan mnimsnilir v professional faliyyt proseslrin nzart edilmsi v onlarn idar olunmas n mvffqiyytl istifad oluna bilr. nformasiya sisteminin ttbiqi aadaklar ld etmy imkan verir: -riyazi v sni intellekt metodlarnn ttbiqi saysind idaretm msllrinin hllinin daha smrli variantlarnn alnmas; - avtomatladrma saysind iilrin atil ilrdn azad edilmsi; - informasiyann hqiqiliyinin tmin edilmsi; - kaz dayclar vzin verilnlrin kompterd emalnn smrli tkilini tmin edin maqnit v kompakt disk dayclarndan, fle yaddadan istifad edilmsi;

48

-mssisd informasiya axmlarnn strukturunun v snd dvriyysinin tkmilldirilmsi; -mhsul istehsalna v xidmtlrin gstrilmsin qoyulan xrclrin azaldlmas; - istifadilr lazmi informasiya xidmtinin gstrilmsi; - yeni bazar mnasibtlrinin qurulmasna kmk edilmsi; - mxtlif gztlr v xidmtlr saysind firmaya alclarn v tdarkilrin clb edilmsi. Hr hans bir tkilat n informasiya sisteminin yaradlmas v istifad olunmas zaman aadaklar nzr alnmaldr: 1. S-in strukturu v onun fnksional tyinat tkilat qarsnda qoyulan mqsdlr uyun olmaldr. Msln, kommersiya firmasnda-smrli biznes, dvlt mssissind-sosial v iqtisadi msllrin hlli. 2. nformasiya sistemi insanlar trfindn nzart edilmli, baa dlmli v uyun sosial v etik prinsiplrl istifad olunmaldr. 3. S gerk, etibarh, masir v sistemldirilmi informasiya hasil etmlidir. Gstrilnlrin nzr alnmas n S-i qurmazdan vvl tkilatn strukturunu, funksiyalarn, siyastini, idar olunmann mqsdlrini, qbul ediln qrarlar, kompter texnologiyasnn imkanlarn yrnib baa dmk lazmdr. stismara veriln S tkilatn bir hisssin evrilir. S-in yaradlmasna tkilatn idar strukturunun analizindn balanr. Tkilatn btn blmlrinin iinin koordinasiyas mxtlif sviyyli idaretm orqanlar vasitsil aparlr. daretm dedikd tkilat, plan, uot, analiz, nzart, stimulladrma kimi funksiyalarn realladrlmas raitind qarya qoyulan mqsdin tmin edilmsi baa dlr. Son illr idaretm sahsind qrar qbuletm anlayndan v onunla laqli qrar qbuletm sistemlri, metodlar v vasitlri anlaylarndan ox istifad olunur. Qarar qbuletm situasiyann analizin, mqsdin tyin edilmsin v bu mqsd nail olma proqramna saslanaraq idar olunan obyekt mqsdynl tsiretm aktdr. stniln tkilatn idaretm strukturu 3 sviyydn ibart olur: operativ, funkisonal v strateji. daretme sviyysi (idaretm faliyytinin nv) hll olunan msllrin mrkkbliyi il tyin olunur. Msl mrkkbldikc onun hll n idaretm sviyysi d yksk olmaldr. Hlli drhal (operativ) tlb olunan sad msllr daha ox yaranr, odur ki, onlar n idaretm sviyysi daha aa olmaldr. Bu sviyyd operativ qrarlar qbul edilir. daretmd hminin qbulediln qrarlarn realladrlma dinamikas nzr alnmaldr. Bu da idaretmy vaxt amili nqteyi-nzrindn baxma tlb edir. kil 6-da slahiyytlrin, msuliyytin, msllrin mrkkbiyinin artma drcsi v qrarlarn qbuletm dinamikas il uyunladrlan sviyyli idaretm strukturu ks etdirilmidir. daretmnin sviyylri

Slahiyytlrin msuliyytlrin v hll olunana msllrin mrkkbliyinin artma drcsi

Uzunmddtli

Qrar qbuletmnin dinamikas

Opta mddtli Operativ

49

kil 6. sviyyli idaretm strukturu daretmnin operativ sviyysi dflrl tkrarlanan msllrin v mliyatlarn hllini v cari informasiyann dyimsin cld reaksiya verilmsini tmin edir. Bu sviyyd hm yerin yetiriln mliyyatlarn hcmi, hm d idaretm qrarlarnn qbulunun dinamikas yksk olur. Situasiyanm dyimsin cld reaksiya verilmsi tlb olunduundan, idaretmnin bu sviyysi operativ adlanr. Operativ idaretm sviyysind hll olunan msllrin byk hisssini uot v nzart msllri tkil edirlr. Msln, istehsal olunan v satlan mhsulun uo-tu, xammaln v materiallarn srfinin uotu, mhasibat uotu, mhsulun keyfiyytin nzarat v s. Funksional (taktiki) sviyyd operativ sviyyd hazrlanan informasiyann analizini tlb edn msllr hll olunur. Hll olunan msllrin hcmi azalr, lakin mrkkbliyi artr. Analiz, drk etmy, atmayan mlumatn toplanmasna lav vaxt tlb olunduundan, bzn lazmi nticni operativ almaq mmkn olmur. daretm, informasiyann daxilolma anndan qrarlarn qbuluna v onlarn realladrlmasna qdr v hminin realladrma anndan onlara reaksiya veriln qdr srf olunan vaxtla laqli olur. Strateji idaretm tkilatn znmddtli strateji mqsdlrin nail olmasna ynln idaretm qrarlarmm hazrlanmasn tmin edir. Qbul ediln qrarlarn nticlri uzun mddt kedikdn sonra zlrini biruz verdiklrindn, bu sviyyd strateji planladrma byk hmiyyt ksb edir. Odur ki, idaretmnin bu sviyysini ox vaxt strateji v ya uzunmddtli planladrma adlandrrlar. Bu sviyyd qbul ediln qrarlarn dzgnly aylar v bzn illr kendn sonra tsdiq oluna bilr. daretm qrarlarnn qbulunda msuliyyt tkc riyazi v xsusi aparatn kmyil aparlan analizin nticlri il deyil, menecerlrin professional intuisiyalar il d tyin olunur. Gstriln sviyylrd idaretm funksiyarm mxtlif pe drclrin malik olan mtxssislr v menecerlr yerin yetirirlr. Onlar z sahlri zr hll olunas problemlri, msllri v fnksiyalar tyin etmk n informasiya sisteminin layihlndirilmsi v ttbiqi mrhllrind fal itirak etmlidirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, S z-zlynd glir gtirmir, lakin glirin alnmasma imkan yaradr. O baha baa gl bilr v gr, onun strukturu v istifad olunma strategiyas trafl llb-biilmyibs, xeyirsiz ola bilr. S-in ttbiqi istifadilri, idaretm heytini vaxtmda v lazmi informasiya il tmin ed bilirs, idaretmnin keyfiyyti artr, firmann ii yaxlar v bu da son nticd iqtisadi smry gtirir. ilrin funksiyalar avtomatladrldndan, onlarn sayn azaltmaq olar. Odur ki, S ttbiq ediln firma v tkilatlarda rhbrlik bu amili nzr almal, sosial v psixoloji siyasti dzgn semlidir. nformasiya sistemlri mxtlif lamtlr gr sinifldirilir. n ox istifad olunan tsnifat sullarma baxaq. - Miqyasna gr tsnifat. Miqyasna gr informasiya sistemlrini aadak qruplara blrlr (kil 7):lokal S, qrup S, korporativ S . nformasiya sistemlri

Lokal informasiya sistemlri

Qrup informasiya sistemlri

Korporativ informasiya sistemlri

kil 7. Miqyasna gr informasiya sistemlrinin tsnifat

50

Lokal informasiya sistemlri. Lokal informasiya sistemi adtn bky qoulmayan bir frdi kompterd realladrlr. Bu cr sistem mumi informasiya bazasndan istifad edn bir ne ttbiq malik ola bilr. Sistem istniln anda bir istifadiy v ya vaxt blgs il bir ii yerind ilyn bir ne istifadiy xidmt edir. Bu cr ttbiqlr ox vaxt verilnlr bazalarnn (VB) lokal v ya stolst idaretm sistemlri (VBS) vasitsil ld edilir. n ox istifad olunan lokal VBS dBase, Clipper, FoxPro, Paradox, Access sis-temlri aiddir. Qrup informasiya sistemlri. Qrup informasiya sistemi myyn ii qrupun zvlri trfindn kollektiv istifad olunmas n nzrd tutulur v ksr halda lokal kompter bksind yaradlr. Bu cr ttbiqlrd ii qruplar n SQL serverlr adlanan verilnlr bazalarmm serverlrindn istifad olunur. Hm kommersiya, hm d mstqil xarakterli oxlu sayda mxtlif SQL-serverlr mvcuddur. Onlara misal olaraq DB2, Oracle, Microsoft(MS) SQL Server, nterBase, Sybase, nformix v s. gstrmk olar. Korporativ informasiya sistemlri-ii qruplar n S-in inkiaf nticsind yaradlm v msafya gr splnmi qovaqlarla v bklrl xarakteriz olunan iri kompaniyalar n nzrd tutulur. Bu cr sistemlr ksr halda bir ne sviyyli iyerarxik struktura malik olub, kliyent-server v ya oxsviyyli arxitektura il qurulurlar. Onlarn realladrlmasnda qrup S-d ttbiq ediln verilnlr bazalarnn serverlrindn istifad oluna bilr. ri korporativ S-d daha ox Oracle, DB2 v MS SQL Server kimi VBS-lrdn istifad olunur. Qrup v korporativ informasiya sistemlrinin faliyytin v verilnlrin mhafizsin daha ciddi tlblr qoyulur. - nformasiya resurslarnn xarakterin gr tsnifat stifad olunan informasiyann xarakterin gr informasiya sistemlrinin tsnifat kil 8d verilmidir. Grndy kimi, toplanan v emal olunan informasiya resurslarnn xarakterin gr informasiya sistemlri 3 sinf blnr: sndli, faktoqrafik v sndli-faktoqrafik sistemlr. Sndli sistemlr tbii dild ifad olunmu mxtlif sndlrl (monoqrafiyalar, mqallr, dvri nrlr, normativ v hquqi sndlr v s.) ilmk n istifad olunurlar. Sndli sistemlrin tipik nmayndsi informasiya-axtar sistemlridir. nformasiya sistemlri

Sndli sistemlr

Faktoqrafik sistemlr

Sndli-faktoqrafik sistemlr

nformasiya-axtar sistemlri

nformasiya-aray sistemlri

Snd dvriyysi sistemlri

nformasiyaidaretm sistemlri

Kargzarln avtomatladrlmas sistemlri

nformasiyamslht sistemlri

kil 8. nformasiya resurslanna gr informasiya sistemlrinin tsnifat nformasiya-axtar sistemi tbii dild sndlrin toplanmas v mxtlif kriterilr gr axtarn tmin edir. Bu cr sistemlrdn hm mssis (korporasiya) sviyysind, hm d

51

nternet bksind mxtlif tip sndlrin toplanmas, sistemldirilmsi v axtar n istifad olunur. Snd dvriyysi sistemlri mssis (korporasiya) daxilind sndlrin dvriyysini avtomatladrmaq n istifad olunur. Mssisnin btn funksional blmlrinin kompterldirilmsi raitind kompterlrin bksini yaratmaqla v sndlrin elektron variantlarmdan istifad etmkl, onlarm dv-riyysini tam avtomatladrmaq olur. Kargzarln avtomatladrlmas sistemlri d mssisd nternet-ntranet platformas il qurulan kompter bksinin faliyyt gstrdiyi raitd rhbrliyin, funksional blmlrin v iilrin xidmti v xsi ilrini hat edn kargzarln elektron sndlrdn v elektron potdan istifad edilmsil tam avtomatladrlmasna imkan verir. Faktoqrafik sistemlr kompterd verilnlrdn ibart olan yazlar formasnda saxlanan faktiki mlumatlarla mliyyat aparrlar. Faktoqrafik informasiya sisteminin sas funksional qova verilnlr bazasnn idaretm sistemidir. Faktoqrafk sistemlrdn tkc verilnlrin saxlanmas v axtar n deyil, hm d onlarn emaln tlb edn msllrin hlli n istifad olunur. Yerin yetirdiklri funksiyalara gr faktoqrafk sistemlri 3 qrupa blmk olar: informasiya-aray sistemlri, informasiya-idaretm sistemlri v informasiya-mslht sistemlri. nformasiya-aray sistemlri konkret ttbiq sahsi zr istifadilri maraqlandran suallara cavab-aray vermk n istifad olunurlar. stifadilr sistem 2 cr soru il mracit ed bilrlr: reqlamentli v ixtiyari. Reqlamentli sorunun mzmunu v verilm tezliyi vvlcdn mlum olur (planladrlr). xtiyari sorularda is bu cr myynlik olmur. Sistem soruya uyun cavablar ya lazmi verilnlrin taplb istifadiy atdrlmas il, ya da taplan verilnlrin zrind myyn mliyyatlar aparmaqla onlarn emal nticsi kimi verir. Informasiya-idaretm sistemlri idaretm n qrarlarn qbul edilmsinin informasiya tminat funksiyasn yerin yetirirlr. Odur ki, bu sistemlr hminin qrarlarn qbulunun informasiya tminat (ingilisc- Decision Support System (DSS)) sistemlri d deyilir. Bu sistemlr d istifadilrin hm reqlamentli, hm d ixtiyari sorularna cavablar tmin etmlidirlr. Mssisnin idar edilmsind sistem veriln reqlamentli sorular slind funkional blmlrd (plan, tchizat, sat, mhasibat v s.) hll olunan planladrma, uot, nzart v s. tipli msllrin hlli demkdir. nformasiya-mslht sistemlri insana (qrar qbul edn xs) qrarlarn qbul edilmsi cn mslhtlr verirlr, yni mmkn variantlar tklif edirlr. Sistemin verdiyi mslhtlr sasnda insan z qrarn verir. Bu cr sistemlrin ii biliklr saslandndan onlarn intellektual sviyylri yksk olur. nformasiya-mslht sistemlrinin tipik nmayndsi ekspert sistemlridir. Sndli-faktoqrafik sistemlr hm sndlrin, hm d faktoqrafik informasiyann toplanb saxlanmasn, axtarn v lazm gldikd emaln yerin yetir bilirlr. Bu cr sistemlr baqa szl inteqralladrlm sistemlr deyilir. nteqralladrlm sistemlr mvcud informasiya sistemlri irisind n mrkkbi hesab olunur. slind inteqralladrlm sistem uyun olaraq sndlrl v faktoqrafik informasiya (verilnlr) il ilyn 2 hissdn (altsistemdn)ibart olur. Sndli-faktoqrafik sistemlrin inkiaf etmi variantlarnda konkret mvzu sahsin aid sndlrdn faktoqrafik informasiyann xarlmas prosesi aparlr. ngilisc bu proses data mining deyilir. Bu tip sistemlrin daha mkmml variantlarnda sndlrdn verilnlrl yana, biliklr d alnr (knowledge discovery). nformasiya sistemlrini tkil sullarna v ya arxitekturaya gr d siniflr blrlr. Qeyd etmk lazmdr ki, informasiya sistemlrinin yuxarda baxlan tsnifat sxemlri myyn mnada rti xarakter dayr. Byk informasiya sistemlri ksr hallarda gstriln siniflr aid lamtlrin hamsna v ya bir qismin malik olurlar. Msln, iri mssislr n yaradlan korporativ informasiya sistemlri mxtlif funksiyalar yerin yetirn bir ne altsistemdn ibart olurlar. Miqyasndan, informasiya resurslarnn xarakterindn v ttbiq sahsindn asl olmayaraq istniln tip informasiya sisteminin mumildirilmi strukturunu kil 1.10-dak kimi tsvir etmk olar. Grndy kimi, informasiya sistemi altsistem adlanan bir ne hissdn ibartdir.

52

Altsistem mumi sistemin myyn lamt gr ayrlm bir hisssidir. Altsistemlr informasiya sisteminin btvlkd faliyytinin tmin edilmsin xitmt edirlr. Odur ki, onlara tminedici altsistemlr deyilir. Hmin altsistemlr texniki, riyazi, proqram, informasiya, tkilati v hquqi tminat altsistemlri aiddir. Riyazi tminat Proqram tminat

Texniki tminat

nformasiya sistemi

nformasiya tminat

Hquqi tminat

Tkilati tminat

kil 9. nformasiya sisteminin mumi strukturu. Texniki tminat informasiya sisteminin ilmsin xidmt edn texniki vasitlr kompleksindn v hmcinin hmin vasitlr v texnoloji proseslr n uyun sndlrdn ibartdir. Texniki vasitlr kompleksin aadaklar daxildir. -hr hans model aid kompterlr; -informasiyann toplanmas, saxlanmas, emal, trlmsi v ks etdirilmsi cn qurular; -kommunikasiya vasitlri (informasiyan trn v qbul edn qurular v rabit kanallar); - tkilati-texniki vasitlr; -istismar materiallar v s. Sndlrd texniki vasitlrin ilkin seimi, onlarn istismarnn tkili, verilnlrin emalnn texnologiyas, texnoloji tchizat kimi msllr z ksini tapr. Sndlri rti olaraq 3 qrupa blmk olar: - texniki tminata aid dvlt v sah standartlarn hat edn mumsistem sndlri; - texniki tminatn hyata keirilmsinin btn mrhllrin aid metodikan hat edn xsusi sndlr; - texniki tminata aid hesabatlarn aparlmasnda istifad olunan normativ-aray sndlri. Texniki tminatn tkilind sasn 2 formadan istifad olunur: mrkzldirilmi v qismn v ya tam mrkzldirilmmi. Mrkzldirilmi texniki tminat byk kompterlrdn v hesablama mrkzlrindn istifad olunmasma saslanr. Mrkzldirilmmi texniki tminatda is funksional altsistemlrin bilavasit istifadilrin i yerlrind quradrlm frdi kompterlrd realladrlmas nzrd tutulur. Daha tkmil v masir yol texniki tminatn kompter bklri bazasnda qismn mrkzldirilmmi formada tkilidir. Bu halda S-in texniki tminat btn funksional altsistemlr n mumi xarakter dayan verilnlr bazalarm saxlayan byk kompterdn (meyn-freymdn) v ayr-ayr funksional altsistemlrd quradrlm v onlara aid verilnlrin saxlanmas v emal n istifad olunan frdi kompterlrdn v kommunikasiya vasitlrindn ibart olur. Riyazi v proqram tminat. Riyazi v proqram tminat S-in mqsdlrini v vziflrini realladrmaq, hminin texniki vasitlr kompleksinin normal faliyytini tmin etmk n riyazi metodlar, modellr, alqoritmlr v proqramlar toplusudur. Riyazi tminat vasitlrin aadaklar aiddir:

53

- idaretm v informasiya proseslrinin modelldirilmsi vasitlri; - tipik idaretm msllri; - riyazi proqramladrma, riyazi statistika, ktlvi xidmt, zoxluqlar v qeyri-slis oxluqlar nzriyylri v s. Proqram tminatna mumsistem v xsusi proqram vasitlri v hminin proqram sndlri aiddir. mumsistem proqram tminat kompterin v mliyyat sisteminin funksional imkanlarm artran, verilnlrin emal prosesinin idar edilmsi v nzart funksiyalarn yerin yetirn, informasiyann thlksizliyini tmin edn v s. proqramlar kompleksindn ibartdir. Xsusi proqram tminat konkret informasiya sisteminin realladrlmas n proqramlar kompleksindn ibartdir. Bu kompleks sistemin informasiya bazasmn qurulmas v idar olunmas, istifadilrin reqlamentli v ixtiyari sorularnn emal v x informasiyasnn (hesabatlarn) formaladrlmas v s.funksiyalar yerin yetirn proqramlar daxildir. Proqram sndlrind hll olunan msllrin tsviri , alqoritmldirm n taprqlar, msllrin iqtisadi-riyazi modellri, ayr-ayr proqram komponentlrinin funksiyalar v xarakteristikalar, onlarla ilmk n tlimatlar v s. ks olunur. nformasiya tminat altsisteminin vzifsi sistemi vaxtnda, v lazmi informasiya il tmin etmkdir. Bu altsisetm informasiyann qbul olunmu sullarla tsnifat v kodladrlmas, sndldirmnin unifikasiya edilmsi, mssisd dvr edn informasiya axnlarna uyun sxemlr v verilnlr bazalarmm qurulma metodologiyas sasnda yaradlr. Sndldirmnin vahid formada aparlmas dvlt, sah v blglr sviyylrind nzrd tutulur. Burada sas mqsd istehsalatn mxtlif sahlrindki gstricilrin mqayissinin uyunladrlmasdr. Aadak tlblr gr standartlar qbul olunmudur: - sndldirm vahid sisteml aparlmaldr; - idaretmnin mxtlif sviyylrindki sndlr vahid formalarla trtib edilmlidir; - rekvizitlrin v gstricilrin strukturu v trkibi standartlara uyun olmaldr; - sndlrin vahid formalarnn hazrlanmas, qeydiyyat v ttbiqi qaydalar standarta uyun olmaldr. Sndldirmnin vahid sisteminin olmasna baxmayaraq, ksr tkilatlar aradranda bir sra tipik atmazlqlar rast glir, msln: - ll emal olunan sndlrin oxluu; - mxtlif sndlrd eyni gstricilrin tez-tez tkrarlanmas; - oxlu sayda sndlrl ilmk mtxsislr daha vacib msllrin hllin mane olur; - ilnib hazrlanan, lakin istifad olunmayan gstricilr rast glinir. nformasiya tminatnn sas vziflrindn biri gstriln atmazhqlarn aradan qaldrlmasdr. nformasiya axnlarnn sxemlri informasiyann hrkt marrutlarn, hcmini, ilkin informasiyann yaranma v nticvi informasiyann istifad olunma yerlrini tsvir edirlr. Bu sxemlri thlil etmkl idaretm sisteminin btvlkd tkmilldirilmsi n tdbirlr grmk olar. nformasiyann hcmini myynldirmy v dvr edn informasiyan drindn thlil etmy kmk edn informasiya axnlarnn sxemlrinin qurulmas il: l)tkrarlanan v istifad olunmayan informasiyan aradan qaldrmaq v 2)informasiyan tsnifldirmk v smrli tsvir etmk imkan yaranr. Bu zaman idaretm sviyylri zr (kil 1.7) informasiya axnlarnn qarlql laqlri diqqtl yrnilmlidir. daretm qrarlarnn qbulu n hans gstricilrin lazm olub-olmamasm myynldirmk lazmdr. Hr bir icraya yalnz ona lazm olan informasiya atdrlmaldr. Verilnlr bazalarnn qurulma metodologiyas verilnlr bazalarnn layihlndirilmsinin nzri saslarna syknir. Bu metodologiyaya gr verilnlr bazasnn layihlndirilmsi yuxardan-aaya prinsipi sasnda ardcl iterasiya il yerin yetiriln mrhllrl aparlr. lkin mrhld ttbiq sahsinin informasiya baxmndan aradrlmas nticsind verilnlr bazasna qoyulan tlblr myynldirilir v thlil olunur. Sonra ttbiq sahsinin informasiya-

54

mntiq (infoloji) modeli yaradlr, daha sonra verilnlr bazasnn idaretm sistemi seilir v s. Verilnlr bazasnn layihlndirilmsi haqqnda trafl mlumat 3-c fsild verilir. Tkilati tminat informasiya sisteminin hazrlanmas v istismar prosesind iilrin texniki vasitlrl v z aralarnda qarhql laqlrini nizamlayan metodlar v vasitlr toplusudur. Tkilati tminat aadak funksiyalar yerin yetirir: - informasiya sistemi yaradlacaq mssisnin idaretm sisteminin thlili v avtomatladrlmas tlb olunan msllrin myynldirilmsi; - informasiya sisteminin layihlndirilmsi n texniki taprm hazrlanmas v onun texniki-iqtisadi smrliliyinin saslandrlmas; - idaretm sisteminin smrliliyinin artrlmas mqsdil mssisnin strukturuna v trkibin aid tkliflrin v msllrin hll metodologiyasnn ilnib hazrlanmas; - informasiya sisteminin faliyytin v inkiafna cavabdeh xslrin clb edilmsi. Tkilat tminat informasiya sisteminin v ya verilnlr bazasnn yaradlmasnn 1-ci mrhlsind, yni layihqaba aradrma zaman ilnib hazrlanmaldr. Hquqi tminat dedikd informasiya sisteminin yaradlmas, hquqi statusu v faliyyti il bah hquqi normalar toplusu baa dlr. Hmin normalar vasitsil informasiyann alnmas, evrilmsi, istifad edilmsi v qorunmas qaydalar nizamlanr. Hquqi tminatn sas mqsdi qanuniliyi mhkmltmkdir. Hquqi tminatn trkibin qanunlar, frmanlar, dvlt orqanlarnn srncamlar, mrlr, tlimatlar v nazirlr kabinetinin, nazirliklrin, idarlrin, tkilatlarn v yerli hakimiyyt orqanlarnn normativ sndlri daxildir. Hquqi tminatda istniln informasiya sisteminin faliyytini tnzimlyn mumi hissni v konkret sistemin faliyytini tnzimlyn lokal hissni ayrmaq olar. nformasiya sisteminin yaradlmas mrhllrinin hquqi tminatna icra v sifarii tkilatlar arasnda mqavil mnasibtlri il v hminin mqavildn yaynmalarn hquqi tnzimlnmsi il bal normativ aktlar daxildir. nformasiya sisteminin faliyyti mrhllrinin hquqi tminat aadaklar hat edir: - informasiya sisteminin statusu; - sistemin heytinin hquqlar, vziflri v msuliyytlri; - idaretm prosesinin ayr-ayr nvlrinin hquqi nizamnamlri; - informasiyann hazrlanmas v istifad edilmsi qaydalar v s. nformasiya texnologiyalarnn srtli inkiaf onlarn ttbiq sahlrinin daha da genilnmsin sbb olmudur. gr ken srin 85-90-c illrin qdr informasiya sistemlrindn sasn mhasibat, kadr uotunun v bzi istehsalat mssislrind texnoloji proseslrin avtomatladrlmas n istifad olunurdusa, hazrda istehsalatn, biznesin, elmin, thsilin btn sahlrind ttbiq olunur. Korporativ informasiya sistemlrinin smrli ttbiqi daha dqiq proqnozlar vermy v idaretmd mmkn shvlri aradan qaldrmaa imkan yaradr. nformasiya sistemi mssisnin ii haqqnda verilnlrdn v hesabatlardan operativ qaydada faydal informasiya xarb, idaretm orqanlarna atdrmaqla, mssisy xeyli glir gtir bilr. nformasiya texnologiyalarnn v sistemlrinin smrliliyi v srtli inkiaf da el bununla izah olunur. Masir biznes idaretmd buraxlan shvlr ox hssasdr. Qeyrimyynlik v risk raitind dzgn qrarlarn qbulu n mssisnin maliyy-tsrrfat faliyytinin mxtlif gstricilrini daima nzartd saxlamaq lazmdr. Odur ki, msuliyytl demk olar ki, srt rqabt raitind masir informasiya texnologiyalarndan istifad edn mssis uur qazanmaa daha ansl olur. nformasiya texnologiyalar v sistemlrinin ttbiqi il hll olunan sas msllr baxaq. Mhasibat uotu. Mhasibat uotu informasiya texnologiyasnn klassik ttbiq sahlrindn biri olub, bu gn d daha ox realladrlan msldir. Bu onunla izah olur ki, mhasibin shvi ox baha baa gl bilr, kompterdn istifad olunmas is bunun qarsn alr. Digr trfdn, mhasibat uotu mslsi asan formalladrlr, odur ki, mhasibat uotunun avtomatladrlmas sisteminin qurulmas texniki v proqram baxmndan he bir tinlik yaratmr. Lakin bu sistemin

55

qurulmas ox zhmt tlb edir. Bu onunla laqdardr ki, yksk i etibarl v istismarnn rahatl baxmndan mhasibat uotunun avtomatladrlmas sistemin yksk tlblr qoyulur. Bank sistemi. Hazrda hm dvlt, hm d zl kommersiya banklarnn byk ksriyytind avtomatladrlm informasiya sistemlrindn geni istiafd olunur. nformasiya sistemi bankn yerin yetirdiyi btn funksiyalar hat ed bilr: depozit hesablarnn v kredit mliyyatlarn avtomatladrlmas, fiziki v hquqi mtrilr haqqnda, onlarn hesablar v kredit almalar haqqnda verilnlr bazasnn qurulmas v s. Avtomatladrlm bank sistemlrinin yaradlmasnda el bir texniki v proqram tinliyi yoxdur. Lakin burada informasiyann thlksizliyi mslsi yksk sviyyd hll olunmaldr. Maliyy axnlarnn idar olunmas. nformasiya texnologiyalarnn maliyy axnlarnn idar olunmasnda ttbiqini saslandran sbb bu sahd d ba ver biln shvlrin yolverilmzliyidir. Tdarklrl v istehlaklarla hesablama sisteminin dzgn qurulmamas digr msllrin yax hll olunduu halda bel, maliyy bhranlarna gtirib xara bilr v ksin, maliyy hesablamalarnn dzgn aparlmas v ciddi nzart edilmsi firmann dvriyy vsaitlrinin xeyli artmasna sbb ola bilr. Mal dvriyysinin, eidin v tdarkn idar olunmas. Mal dvriyysinin, eidin v tdarkn thlili prosesinin avtomatladrlmas vsaitlrin daima atmamas raitind mssisnin glirl ilmsin v dinamik inkiafna zmin yaradr. Dvriyy vsaitlrinin hddn artq miqdarda anbarlarda ylb dondurulmas istniln istehsal mssissinin zrrin ynln proses hesab olunur. Perspektiv mallar nzr almadan mssis inkiaf ed bilmz. Btn bunlar is mal dvriyysinin, eidin v tdarkn informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il hrtrfli thlili v mqsdynl idar olunmas saysind aradan qaldrla bilr. stehsal proseslrinin idar olunmas. stehsal proseslrinin idar olunmas ox zhmt tlb edn problemdir. Burada sas msl istehsal prosesinin planladrlmas v optimal idar olunmasdr. Bu mslnin avtomatladrlm hlli istehsal gclrini, srflri, bazar v s. nzr almaqla planladrman dzgn aparmaa, istehsaln texniki hazrlan yerin yetirmy, istehsal proqramna v texnologiyaya uyun mhsul istehsal prosesini operativ idar etmy imkanlar yaradr. Aydndr ki, istehsalat byk olduqda glirin alnmasnda itirak edn biznes proseslrin say ox olur, odur ki, informasiya sistemindn istifad olunmas hyati zrurt dayr. Texnoloji proseslrin idar olunmas. Texnoloji proseslrin idar olunmasnda kompter texnologiyasndan uzun mddtdir (txminn 70-ci illrdn balayaraq) istifad olunur. lk vaxtlar bu mqsdl aparat vasitsi kimi xsusildirilmi idaredici kompterlrdn istifad olunurdu. Mikroprosessorlar v frdi kompterlr yaradlandan sonra aparat vasitsi kimi onlardan istifad olunmaa baland. ksr hallarda kompter v ya mikroprosessor texnoloji qurunun znd yerldirilir. Texnoloji proseslrin idar olunmasnda sas problem sistemin hqiqi zaman miqyasnda (online) iinin tmin olmmasdr. Bu problemin hlli sistemin btn komponentlrin xsusi tlblr qoyur. Onlardan n sas kompterin texnoloji quru il laqsini online rejimin uyun tkil etmkdir. Masir texnoloji qurularn ksriyytind avtomatladrlm idaretm sistemi qurularn layih edilmsi v hazrlanmas mrhllrind nzr alnr v onlann trkib hisssi kimi istehlaklara tqdim edilir. Marketinqin idar oluunas. Marketinqin idr olunmas rqib firmalar, onlarn mhsullr v qiymt siyasti haqqmda verilnlrin toplanmas v thlili, hminin optimal qiymt sviyysinin tyini, glirin proqnozladrlmas v reklam kampaniyasmn planladnlmas n xarici mhitin parametrlrinin modelldirilmsini hat edir. Bu msllrin ksriyytinin hlli formalladrla bilir v informasiya sistemind asan realladrlr. Bununla da marketinqin idar olunmasmn smrliyini artrmaq mmkn olur. Snd dvriyysi. Snd dvriyysi istniln mssisnin faliyytind ox vacib proses hesab olunur. Uot v hesabat sndlrinin dvriyysi sisteminin yax tkili mssisd cari istehsal faliyytinin real gediini ks etdirir v bu proses idaretm orqanlarnn operativ reaksiya vermsin zmin yaradr. Odur ki, snd dv-riyysinin avtomatladrlmas idaretmnin smrliyini artrmaa imkan verir. Mssisnin btn funksional blmlrinin

56

kompterldirilmsi raitind lokal kompter bksi yaratmaqla v sndlrin elektron variantlarndan istifad etmkl, snd dvriyysini tam avtomatladrmaq olar. Mssisnin operativ idar edilmsi. Mssisd faliyyt gstrn korporativ informasiya sistemi mssisnin operativ idar olunmasmda vzsiz rol oynayr. Sistemin informasiya bazasnda mssisnin istehsal faliyyti, funksional blmlr v onlarn yerin yetirdiklri funksiyalar, istehsal sahlri, avadanhq, xammal, materiallar, mhsullar, mk v maliyy resurslar v s. haqqnda informasiya toplanr. Operativ idaretm mqsdil istifad olunan informasiya sistemi biznes-proseslrin avtomatladrlmas n mxtlif proqram vasitlrin malik olur. Bu cr informasiya sistemlrindn eviklik, adaptasiya v inkiaf imkanna malik olmaq tlb edilir. Firma haqqnda informasiyann tqdim edilmsi. nternet/ntranet texnologiyas korporativ serverlrin yaradlmasna v bununla da mssis haqqnda mxtlif nv informasiyann nternet xarlmasna imkan yaradr. Hazrda praktik olaraq hr bir mssis znn Web-serverin malikdir. Hmin Web-serverin kmyil mssis bir trfdn z imicini yaradr, digr trfdn is z haqqnda, tqdim etdiyi mhsullar, xidmtlr, qiymtlr v s. haqqnda lazmi informasiyan maraql xslr v firmalara atdrmaqla, informasiya-aray finksiyalar yerin yetirilir. Bundan lav, Web-texnologiyalardan istifad edilmsi elektron tiart v nternet vasitsil alclara xidmt edilmsi n geni imkanlar yaradr. MVZU 10: VERLNLR BAZASI. VERLNLRN TPLR V MODELLR Plan: 1. Verilnlr bazasnn yaradlmas zrurti v onun konsepsiyas 2. Verilnlr bazas il i prosesinin tkili 3. Verilnlrin tiplri 4. Verilnlrin modelnlrin modellri Fayl (ingilisc fle-tikilmi kazlar, i) termini informatikada verilnlrin yksk sviyyli struktur nvn ifad edir. Hazrda fayl anlayna iki bax mvcuddur: masir bax v klassik bax. Fayla masir bax frdi kompterlr meydana glndn sonra yaranmdr v xarici yaddada (maqnit v kompakt disk yaddamda, fl yaddada v s.) saxlanan informasiya mnasmda ildilir. nformasiyann xarakteri fayln tipi (msln, proqram fayl (exe), mtn fayl (txt), verilnlr fayl (dat) v s.) v atributlar (msln, sistem fayl, gizli fayl, yalnz oxumaq n s.) il tyin edilir. Struktur kimi fayl haqqnda mlumat (fayln ad, tipi, ls, yarand v ya son dyiilm tarixi, atributlar, 1 -ci klasterin nmrsi) mntiqi diskin kataloqunda saxlanr. Fayla klassik bax onun ilk df COBOL proqramladrma dilind qbul olunmu tyinatna saslamr. Bu halda fayla myyn lamtlr gr bir yerd toplanm yazlar oxluu kimi baxlr. Proqramladrmada n ox, verilnlr bazalarnda is hmi, fayln klassik tyinatndan istifad olunur. Yaz (inilisc record) proqramladrmada verilnlrin struktur nv kimi mxtlif tipli verilnlr toplusunu ifad edir. Yaznn mntiqi v fziki tsvir sullarna uyun olaraq mntiqi yaz v fziki yaz anlaylarn ayrrlar. Mntiqi yaz myyn obyekti (msln, iini, tlbni, mhsulu, avadanl, material v s.) xarakteriz edn verilnlr toplusudur. Hmin verilnlr mxtlif tipli (msln, tam v ya hqiqi dd, simvol v s.) v mxtlif ll ola bilr. Hr bir veriln obyektin myyn xasssini ifad edir, msln, iinin ad, soyad, doulduu tarix, i yeri v s. Yaz anlay adtn mntiqi yazn nzrd tutur. Fiziki yaz mntiqi yaznn kompterd ks olunmasdr, yni mntiqi yazya daxil olan verilnlrin kompter yaddanda saxlanma sxemidir. Proqram iini fziki yazlarla aparr. Fayllarla ilmk n mvcud proqramladrma dillrinin hamsnda lazmi elementlr nzr almmdr. Proqramladrma dilind fayln yalnz bir tsvir sulundan istifad olunur. O, fayln hm mntiqi, hm d fziki sviyyd tsvirini vz edir. Verilnlrin xarici, yni istifadi

57

sviyysind tsviri is lazmi yazlarn seilmsi v verilnlrin hmin yazlardan gtrlmsi n dilin uyun operatorlar vasitsil aparlr. Ayr-ayr fayllarla ilyrkn istr-istmz aadak atmazlqlar zn gstrir: -bir sra mumi lamtlr malik oxar obyektlri xarakteriz edn mxtlif tyinatl fayllarda verilnlrin tkrarlanmas ba verir v bunun qarsn almaq mmkn deyil. Fayln hcmi (yazlarn say) byk olduqda tkrarlanan verilnlrin say artr, bu is z nvbsind yadda srfini artrr; -fayln hr sviyyd (xarici, mntiqi v fiziki) tsviri proqramda aparldndan, hm mntiqi sviyyd faylda aparlan dyiikliklr, hm d fziki sviyyd aparlan dyiikliklr proqramda uyun dyiikliklr edilmsin sbb olur. Yni verilnlrl proqram arasnda asllq yaranr: 1-ci halda-mntiqi asllq, 2-ci halda-fiziki asllq; - verilnlr mrkzldirilmmi kild, yni hr bir fayl ayrca idar olunur. Faylla ilmk n n az 3 proqram olmaldr: 1) fayl yaradan v ona yeni yaz lav edn proqram; 2) faylda dyiikliklr edn proqram; 3) lazmi yazlar tapb emal edn proqram. slind bu proqramlar kiik hcmli olur v sas proqramn trkib hisslri (prosedurlar) kimi trtib olunurlar. Hmin proqramlarn say sas proqramda fayllarn sayna mtnasib olaraq artr; -verilnlrd ziddiyytliliyin mmknly. Verilnlrin tkrarlanmasna yol verildiyindn, mxtlif fayllarda eyni verilnlr arasnda uyunsuzluq yarana bilr. Bu, o vaxt ba verir ki, myyn faylda verilnlr dyidirilir, digr faylda is hans sbbdns hmin verilnlr dyidirilmir; -verilnlrin mhafzsinin lazmi sviyyd tmin olunmamas v verilnlr icazsiz mracitin qarsnn alnmasnda tinliklrin olmas; -verilnlrin tamlnn qorunmamas. Kompterd v sistemd qzalar ba verdikd v ya proqram xtalar yarandqda verilnlrin itkisiz brpa olunmas vacib rtlrdn biri hesab olunur. Xsusi tdbirlr grlmdikd buna nail olmaq tin olur. Verilnlr bazas fayl sistemlrinin inkiaf nticsind yaranmdr v verilnlrin strukturunun n yksk sviyysi hesab olunur. Verilnlr bazasnn yaradlmasnda sas mqsd fayllara xas olan yuxarda gstrilmi atmazlqlar aradan qaldrmaqdan ibartdir. Verilnlr bazas konsepsiyas tam ild 60-c il-lrin sonunda formaladrlmdr. Verilnlr bazas - bir yerd saxlanan, mrkzldirilmi idar olunan, bir-biri il qarlql laqli v mxtlif istifadilr trfindn mxtlif mqsdlrl istifad ediln fayylar toplusudur. Verilnlr bazasnda saxlanan verilnlr adtn konkret ttbiq sahsin aid olur. Verilnlr bazas el tkil olunur ki: a) orada verilnlrin izafiliyi minimum olur; b) verilnlr, onlar emal edn proqramlardan asl olmur;c) verilnlri axtarb tapmaq, onlar dyidirmk v yenildirmk n mumi idaret-m sullarndan v vasitlrindn istifad olunur; d) VB-nin ttbiq sahsini genilndirmk mmkn olur. Verilnlr bazas konsepsiyas aadak prinsiplr saslanr. 1. Verilnlrin daxili stnktannun saxlanmas. Verilnlr bazasnda verilnlrin tsviri n el strukturlardan istifad olunmaldr ki, onlar verilnlri daxili strukturlar il uyunladrla bilsinlr. Msln, verilnlrin yalnz iyerarxik (aacvari) strukturlarla tsviri bzn onlarn daxili strukturunu tam aa bilmir. Bu baxmdan verilnlrin relyasiya modeli il tsviri mqsduyun saylr. 2. Verilnlrin izafiliyinin minimuma endirilmsi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, fayl sistemlrind eyni verilnlrin mxtlif fayllarda tkrarlanmas faizi ox olur. Verilnlr bazasnda verilnlrin izafliyini aradan qaldrmaq v ya minimuma endirmk mmkndr. Bu imkan VB-nin fayllar arasnda qarlql laq yaratmaqla ld edilir. Tkrarlanan verilnlr bir faylda saxlanr, digrlrindn is knarladrlr. Hmin fayllar arasnda laq yaratmaqla atmayan verilnlri hmin verilnlrin saxland fayldan gtrmk olur. Myyn sbblrdn (normalladrma tlblrindn) tkrarlanmalar tam aradan qaldrmaq mmkn olmur. Lakin verilnlrin tkrarlanmasn myyn hdd qdr azaltmaq mmkndr. 3. Verilnlrd ziddiyytlrin aradan qaldrlmas. VB-d verilnlrin tkrarlanmasnn qarsn tam almaq mmkn olmadndan bzi verilnlr bir ne faylda tkrarlana bilr.

58

Fayllardak verilnlr mxtlif vaxtda dyidiril bilr. Nticd myyn vaxtdan sonra el hal yarana bilr ki, mxtlif fayllarda saxlanan eyni verilnlr bir-birin uyun glmy bilr, yni onlar arsnda ziddiyytlik yarana bilr. Verilnlr bazasnn idaretm sistemi v ya administratoru sviyysind bu cr ziddiyytlr akarlanr v aradan qaldrlr. 4. Verilnlrin mrkzldirilmi idar olunmas. VB-d saxlanan btn verilnlrin tsviri eyni modell aparldndan v verilnlr eyni sulla tkil olunduundan, onlarn idar olunmas n eyni metodoloji, linqvistik v proqram tminatna malik vahid sistemdn istifad etmk olur. Bu cr sistem Verilnlr Bazasnn Idaretm Sistemi (VBS) deyilir. Bu hm texniki, hm d iqtisadi baxmdan byiik hmiyyt malikdir. 5. Verilnlrin tamlnn qorunmas. Verilnlr bazasnda verilnlrin v onlar arasmdak laqlrin pozulmamas VB-y qoyulan vacib tlblrdn biridir. Mlumdur ki, kompterd v sistemd mxtlif sbblrdn qzalar ba ver bilr v ya proqram xtalar yarana bilr. VB-d verilnlrin saxlanmas, tshihi v yenildirilmsi el tkil olunur ki, qzalar v xtalar ba verdikd verilnlri itkisiz brpa etmk mmkn olur. Verilnlrin qzalardan v xtalardan mhafzsi n verilnlrin tamlnn yoxlanmas nzr alnr. Bu mqsdl verilnlrin qiymtlrinin myyn kriterilr cavab vermsi (msln, qiymtlrin myyn hdd daxilind olmas) yoxlanlr. Bzn veriln v onlarn qiymtlri arasmdak laqlr d yoxlanlr. 6. Verilnlrl ttbiqi proqramlar arasnda aslhn aradan qaldrlmas. VB konsepsiyas verilnlrin 3 sviyyli tsvirini nzrd tutur: xarici tsvir (istifadinin tsviri), mntiqi tsvir v fiziki tsvir .Hr bir sviyyd verilnlrin tsviri ayrca tkil edildiyindn v bir-biri il bilavasit laqlndirilmdiyindn, verilnlrl ttbiqi proqramlar arasnda hm mntiqi, hm d fiziki asllq aradan qalxr, yni verilnlrin mntiqi v fiziki mstqilliyi tmin olunur. Verilnlrin mntiqi mstqilliyi o demkdir ki, verilnlrin mumi mntiqi strukturu ttbiqi proqramlar dyidirmdn, dyidiril bilr. Aydndr ki, bu zaman ttbiqi proqramlarn istifad etdiklri verilnlr VB-dn knarladrla bilmz. Verilnlrin fiziki mstqilliyi o demkdir ki, verilnlrin mumi mntiqi strukturunu v ttbiqi proqramlar dyidirmdn, onlarn fiziki quruluu (daycda yerldirilmsi v tkili) dyidiril bilr. 7. Verilnlrdn oxmqsdli v birg istifad edilmsi. Verilnlr bazasnda myyn ttbiq sahsin aid mxtlif tip verilnlr toplanr. Verilnlrin bu cr inteqralladrlm kild saxlanmas onlardan mxtlif istifadilr trfindn mxtlif mqsdlrl birg istifad olunmasna imkan yaradr. Digr trfdn, istifadilrin v onlarn sorularnn say v mxtlifliyi genilndiril bilr. 8. Verilnlrin thlksizliyinin qorunmas.Verilnlr bazasnda saxlanan informasiya ondan istifad edn mssis n ciddi hmiyyt dayr. nformasiyann thlksizliyini tmin etmk n onu texniki v proqram pozuntularndan, qza v kriminal hadislrdn qorumaq, ona icazsiz mracitlrin qaban almaq lazmdr. Verilnlrin thlksizliyi dedikd onlar knar istifadilrin tsadf v ya bilrkdn mracitetm chdlrindn qorumaq, hmin istifadilr trfindn verilnlrin dyidirilmsinin v ya pozulmasnn qarsn almaq baa dlr. Verilnlrin thlksizliyi bir ne amillrl laqdar olduundan, onun hlli myyn tinliklrl baldr. Bu problemin hllind n vacib msllr aadaklardr: -verilnlrin thrifolunmalardan, ourlanmaqdan v digr nv pozuntulardan qorunmas; -verilnlrin brpasnn tmin olunmas, nki, bzn btn chdlr baxmayaraq, tsadfi qzalardan onlar pozula bilr; -verilnlr nzartin tmin olunmas. Nzart vasitlrinin olmamas qza hallarna gtirib xara bilr; -icazsi olmayan istifadilrin verilnlr mracitinin qarsn almaq n mhafiz vasitlri olmaldr; -verilnlr bazasndan istifad ednlrin myynldirilmsi n vasitlr olmaldr. Bu cr myynldirm VB-y icazsiz mracitlri akar etmk n lazmdr; -istifadilrin VB-d apardqlar mliyyatlar zrind nzart qoyulmaldr.

59

Gstriln msllrin bu v ya digr sviyyd hlli VBS v VB-nin administratoru trfndn yerin yetirilir. 9.Axtar imkanlar. VB-d saxlanan verilnlrin axtar hm ardcl, hm d birbaa (aarla) aparla bilr. stifadilr verilnlr bazasna mxtlif sorularla mracit ed bilrlr. Korporativ S-d istifadilr verilnlr bazasna ox vaxt reqlamentldirilmi, yni tezliyi v mzmunu vvlcdn mlum olan sorularla mracit edirlr. Bzi hallarda VB-y vvlcdn planladrlmayan ixtiyari sorular da daxil ola bilr. Odur ki, VBS hm reqlamentldirilmi, hm d ixtiyari sorularn cavablandrlmas n verilnlrin axtarn tmin etmlidir. 10.Mhsuldarlq. Mhsuldarlq VBS- aid olan gstricidir. VBS el qurulmaldr ki, sorulara cavab vaxt istifadilri qane ed bilsin. nteraktiv rejimd ilyn sistemlrd soruya cavab vaxt 2 saniydn artq olmamaldr. Digr trfdn, VBS tranzaksiyalarn emal n lazmi buraxma qabiliyytini tmin etmlidir. Bu llxsus byk sayda tranzaksiyalarn emal zaman daha ox hmiyyt ksb edir. 11.Xrclrin azalmas. qtisadi-statistik thlillr nticsind sbut edilmidir ki, VB konsepsiyas il hazrlanan sistemlr qoyulan xrclr ayr-ayr fayllarla hazrlanan sistemlr nisbtn 50 % az olur. Xrclrin azalmas VB-nin yuxarda sadalanan prinsiplri v xarakteristikalar nticsind ld edilir. Verilnlr bazas il ilyn zaman sistemd ba vern proseslrin tkilin mumi hal n bir kompterd btv VBS-l ilyn lokal S-d baxaq (k. 10). stifadilr verilnlr bazas il ilyrkn VB zrind aadak mliyyatlar yerin yetirirlr: verilnlrin seilmsi, lav edilmsi, dyidirilmsi v knarladrlmas. Bu mliyyatlarn hamsnda verilnlrin (yazlarn) axtarb taplmas tlb olunur. Bu mliyyatn yerin yetirilmsi zaman sistemd ba vern proseslr v verilnlr mbadilsi kil 10-da gstrilmidir. Burada adi xtlrl idaretmy gr laqlr, tnd xtlrl is informasiya laqlri iarlnmidir. Ttbiqi proqram kmyil istifadinin verilnlr bazas il qarlql laqlr dvrn aadak mrhllr ayrmaq olar: 1. Ttbiqi proqramla dialoq prosesind terminaln (1) istifadisi myyn verilnlri VBdn almaq n soru formaladrr (2). 2. Ttbiqi proqram (3) verilnlrl mliyyat dilinin(SQL) vasitlri il sorunu (4) formal 14 kl salb, VBS- mracit edir.
1 9 3

terminal
2 4, 8 13 12

Terminal

10 11

Ttbiqi proqram

Terminal interfeysi Proqram interfeysi VBS

Sistem buferlri
6

Fayl sistemi Verilnl r bazas S

60

kil 1. Verilnlr bazasi il i proseslrinin v verilnlr mbadilsinin sxemi. 3. znn idaretm bloklarndan v cdvllrdn istifad etmkl, VBS verilnlr ltinin kmyil tlb olunan verilnlrin yerini tyin edir v onlar ld etmk n mliyyat sistemin (S) mracit edir (5). 4. S-in fayl sisteminin proqramlar seiln verilnlri xarici yaddadan oxuyur v VBS-in sistem buferlrind yerldirir (6). 5. VBS alnan verilnlri tlb olunan formata evirrk, onlar ttbiqi proqramn uyun sahsin krr (7) v mliyyatn qurtarmas haqda myyn formada siqnal verir (8) (msln, geri qaytma kodu klind). 6. Ttbiqi proqram (3) VB-dn seiln verilniri istifadinin terminalnda (1)ks etdirir (9). stifadinin VBS-l dialoq rejimind ilmsi zaman (ttbiqi proqramsz) VBS il istifadinin qarlql laq dvr sadlir v aadak mrhllrdn ibart olur: 1. Terminaln(10) istifadisi (14) soru dilind (msln, SQL, QBE) sorunu formaladrr v verilnlrin seilmsi tlbi il VBS- mracit edilir (11). 2. VBS tlb olunan verilnlrin yerini myynldirir v onlarn seilmsi n S- mracit edir (5). S seiln verilnlri xarici yaddadan oxuyub VBS-in sistem buferlrind yerldirir (6). 3. Sistem buferlrindki verilnlr lazmi formata evrildikdn (12) sonra istifadi terminalnda (10) ks etdirilir (13). gr kompter v mliyyat sistemi oxistifadi i rejimini dstklyirs, bu cr hesablama sistemind oxistifadili VBS faliyyt gstr bilr. Bu halda VBS bir ne istifadiy eyni vaxtda xidmt edir. Hesablama sistemin uzaq msafli istifadilr d qoula bilr. Rabit vasitlri il VBS- qoulan bu cr istifadi xsusi proqram vasitsil adi lokal istifadi kimi emulyasiya oluna v xidmt edil bilr. oxistifadli VBS-d mxtlif mliyyatlarn icras zamam kil 3.1.-d tsvir ediln proseslr paralel yerin yetirilir. Bir ne paralel sorular mnblrin xidmt edrkn VBS z resurslarn v kompter resurslarn el planladrr ki, sorularn yaratdqlar mliyyatlar birbirindn asl olmadan yerin yetirilir. oxistifadili VBS sasn meynfreymlrd realladrlr. Frdi kompterlrd istifadi adtn bir ne proqramla tk ilyir. Bu proqramlar VBS-in mxtlif proqramlar v ya eyni VBS-in mxtlif nsxlri ola bilr. Msln, Access vasitsil mxtlif VB il ilmk olar. stifadinin bir ne proqramla ilmsi texnologiyas Windows sistemind realladrlmdr. Burada icra olunan hr bir proqram istifadi il laq yaratmaq n znn pncrsin malik olur v proqramdan proqrama keid n lverili va-sitlr mvcuddur. Windows sistemi il ilyn zaman VBS istifadi il bir ne i seansn tmin etmkdn azad olunur. Mlumdur ki, kompter v proqramladrma dillri sasn 4 tip verilnlri dstklyirlr: - tam (msln: 1,10,-10); - hqiqi (msln: 0,43,43E-2, 5E+2); - simvol (hrif-rqm) (msln: bazar, proqram, qr650); - mntiqi: FALSE -yalan, TRUE-doru. Tbiidir ki, VBS-lrin hamsmda gstriln tip verilnlr dstklnir. Yeni ttbiq sahlrind xsusi tyinatl informasiya sistemlrinin yaradlmas (msln, geoinformasiya sistemlri, videotsvirlrin emal sistemlri v s.) nticsind VBS-lr verilnlrin yeni tiplrinin daxil edilmsi zrurti qarya xd. Bunlara aadaklar aid etmk olar: -vaxt v / v ya tarix haqqmda informasiyan saxlamaq n nzrd tutulan vaxt v tarixvaxt tipli verilnlr. Msln: 31.12.05 (tarix), 12:30:15 (vaxt), 20.01.2006 10:00 (tarix v vaxt); -byk uzunluqlu mtni (msln, sndi) saxlamaq n dyin uzunluqlu simvol tipli verilnlr;

61

-qrafk obyektlri, audio-v video-informasiyan, fza tipli, xronoloji v digr xsusi informasiyan saxlamaq n ikilik verilnlr. Bel tip misal olaraq MS ACCESS sistemind verilnlr bazasmda BMP (Bitmap) formasnda qrafk verilnlri saxlamaq v ks etdirmk n OLE obyekt sahsi verilnlr tipini gstrmk olar; -verilnlr bazasndan knarda, msln, nternet bksind, ntranet tipli korporativ bkd v ya kompterin srt diskind yerln mxtlif resurslara (qovaqlara, fayllara, sndlr v s.) istinadlar (mracitlri) saxlamaq n hiperistinadlar (hyperlinks). Msln: http://www.wimax.az, http://www.google.com Mxtlif modelli masir VBS-lrd verilnlrin baxlan tiplrinin hamsndan istifad oluna bilr. VB-d saxlanan verilnlr myyn mntiqi struktura malik olurlar. Verilnlrin modeli onlarn nec v hans qaydalarla strukturlamasn tyin edir. Lakin struktkur xasslri verilnlrin semantikasn v onlardan istifad sullarn tam amaa imkan vermir. Bunm n verilnlr zrindki mliyyatlar da myyn olunmaldr v hmin mliyyatlar verilnlrin strukturlar il uyunladrlmaldr. Verilnlrin modellri yksk drcd tipikldirilmi modellr sinfin aiddir. Bu o demkdir ki, hr bir veriln bu v ya digr kateqoriyaya aid edil bilr. gr bu mmkn deyils, verilni sni yolla myyn kateqoriyaya gtirib xarrlar. ksr halda kateqoriyalar vvlcdn myynldirilir, msln, mahiyyt, atribut, laq kateqoriyalar. Kateqoriyalar v onlar arasndak laqlr birlikd sxem adlanr. Ttbiq sahsinin xsusiyytlrindn v istifadilrin tlblrindn asl olaraq verilnlrin modellri mxtlif ola bilr. Buna baxmayaraq, btn modellr aid olan mumi anlaylar v tyinetmlr mvcuddur. Hr bir model real obyektlrin statik v dinamik xasslrini ks etdirmlidir. Statik xasslr vaxta gr invariant olan xasslr aiddir. Onlar hmi v ya myyn vaxt intervalnda doru v dyimz olur. Dinamik xasslr is obyektlrin mruz qaldqlar mliyyatlar nticsind vziyytlrinin dyiilmlrini ks etdirirlr. Statik xasslr verilnlr modelinin yaranma qaydalarn ifad edir v verilnlrin tsviri dili il laqlndirilir. Burada sas mqsd verilnlrin mmkn strukturlarn v onlar arasndak laqlri tyin etmkdir. Verilnlrin strukturunun tyini yaranma qaydalarna cavab vern uyun kateqoriyalarn myynldirilmsi il ld edilir. Kateqoriyalarn myynldirilmsi is atributlar v onlarm mmkn qiymtlri vasitsil aparlr. Bu zaman hr bir kateqoriyaya aid edil biln tamln mhdudluu nzr alnmaldr. Msln, iinin tabel nmrsi unikal olmaldr v ya mk haqq 5 rqmli dddn byk olmamaldr. Akar mhdudluqlarla yana modeld struktur spesifkasiyalarna aid olan daxili mhdudluqlar da gstril bilr. Msln, obyektlr arasmdak laqlr aacvari strukturla mhdudlaa bilr. Verilnlr zrind aparlan mliyyatlar oxluu verilnlr modelinin dinamiki xasslrini ifad edir v verilnlrl mliyyat dili il laqlndirilir. mliyyatlar oxluu verilnlr bazasnn VBi vziyytindn VBj vziyytin evrilmsi n aparlan mliyyatlar hat edir. Bu oxluun hr bir mliyyat VB-ni bir vziyytdn digrin evir bilr. Bu halda VB-nin mntiqi strukturu dyiilmir. Bu o demkdir ki, daxili mhdudluqlarn pozulmasna icaz verilmir. Qeyd etdiyimiz kimi, verilnlr bazasnn idar olunmas verilnlr bazasnn idaretm sistemi (VBS) vasitsil hyata keirilir. VBS verilnlrin tsviri v onlar zrind mliyyatlarn aparlmas n qbul olunmu dillri (hazrda SQL dili btn bu funksiyalar yerin yetirir) dstklmli v uyun vasitlr malik olmaldr. Yni VBS verilnlrin modelinin realladrlmasn tmin etmlidir. Odur ki, hr bir VBS verilnlrin konkret tip modelin ynldilir, yni modelynl olur. Verilnlrin struktur modelldirilmsi n klassik v onlarn sasnda yaradlm yeni modellrdn istifad olunur. Klassik modellr aadaklar aiddir: iyerarxik, bk v relyasiya modellri. Son illrd yaranan v praktikada aktiv ttbiq olunan yeni modellr aadaklan aid etmk olar: postrelasiya, oxll v obyektynl modellr. Gstriln modellrin genilndirilmsindn yaradlan digr modellrdn d istifad edilir. Onlara misal olaraq obyekt-relyasiya, deduktiv obyektynl, semantik, konseptualynl modellri

62

gstrmk olar. Bu modellrdn bzilri verilnlr bazalarn, biliklr bazalarn v proqramladrma dillrini inteqrasiya etmk mqsdil ttbiq olunur. Bzi VBS-lrd eyni vaxtda verilnlrin bir ne modeli dstklnir. Msln, NTERBASE sistemind ttbiqi proqramlarda verilnlrl mliyyatlar n bk dilindn istifad edilir, istifadi interfeysi is SQL v QBE dillrind realladrlr. yerarxik model. yerarxik model verilnlrin nizaml qraf (v ya aac) klind tsvirin saslanr. Qraf diaqramnda tplr (dynlr) mahiyytlrin tipini, budaqlar is mahiyytlr arasndak laqlri gstrir (kil 11 .). laqlr Mahiyytlr

kil 11. yerarxik modell mahiyytlrin v laqlrin tsviri yerarxik modelin sas mhdudluqlar bunlardr: - laqlrin btn tiplri funksional xarakterlidir (1:1,1:M, M:l); - laqlr aacvari struktura malikdirlr. Verilnlr bazasnn sxemini ks etdirn qraf-diaqrama tyinat aac deyilir. gr verilnlr tbii olaraq aacvari struktura malikdirs, iyerarxik modelin ttbiqi he bir problem yaratmr. Lakin aacvari strukturdan frqli strukturlarn tsviri n model lav vasitlr daxil edilir. yerarxik modeld struktur dyiikliklrinin aparlmas, llxss altaaclarn aacdan knarladrlmas v ya aaca lav edilmsi byuk tinliklrl laqdardr. yerarxik modelin hr hans proqramladrma dilind tsviri n aac (tree) adl verilnlr tipindn istifad olunur. Aac tipi PL/1 v C dillrind struktura, PASCAL dilind is yaz (record) tiplrin oxardr. Burada tiplrin bir-birin daxil olmas, yni i-i tiplr mmkndr. Aac tipi trkiblidir. O, alttiplrdn (altaaclardan) ibart ola bilr, hr bir altaac is z nvbsind aac tiplidir. Hr bir aac tipi bir dd sas tipdn v nizaml dstd tabeli tiplrdn (onlarn iind bo tip d ola bilr) ibartdir. Aac tipin daxil olan hr bir tip sad v ya trkibli yaz tipi ola bilr. Sad yaz bir tipdn (ms., tam), trkibli yaz is bir ne tipin (ms., tam v simvol) birlmsindn ibart olur. Tiplr dstindn ibart olan aac tipin misal kil 3.3-d gstrilmidir. Ba tip-tabeli tiplr malik olan v z alttip olmayan tip deyilir. Tabeli tip valideyn tipin trmsi hesab olunur. Eyni tipin trmlri bir-birin mnasibtd ekizlr hesab olunur. mumiyytl, aac tipi yaz tiplrinin iyerarxik tkil olunmu dstidir. yerarxik VBnin yazlarna bax yuxardan aaya aparlr. Aac tipinin tyinatna uyun olaraq valideyn v trmlr arasnda laqlrin tamhna avtomatik nzart tmin edilir. yerarxik modelli VBS-lrin say ox deyil. Onlara misal olaraq MS v onun sasnda yaradlm OKA sistemlrini, PC/Focus, Team-Up v Data Edge sistemlrini gstrmk olar. bk modeli. bk modelind verilnlr ixtiyari qraf klind tsvir olunur. yerarxik modeldn frqli olaraq, bk modelind 1:1, 1:M, M:l funksional laqlrl yana M:N tipli laqlr d qurmaq mmkndr (kil 12). bk modelind M:N tipli laqnin realladrlmas onun k sayda (l<k <M) 1:N laqsin evrilmsi il ld edilir. Bu is hm mntiqi, hm d fziki sviyyd mrkkblik yaradr. bk modelli VBS-in mrkkb olmas v ox baha baa glmsi d bunula laqdardr.

63

bk modellrinin v onlara uyun VBS-lrin yaradlmasnda v inkiafnda verilnlrin emal sistemlri n dil vasitlrinin yaradlmas il mul olan CODASYL komitsinin verilnlr bazalar zr ii qrupunun (DBTG) verdiyi tvsiyylrin v tlimatlarn byk rolu olmudur.

kil 12. bk modelind laqlrin tsviri. CODASYL modeli mxtlif msllrin hlli n ttbiq ediln fayl sistemlrinin v onlarn sonrak inkiaf nticsind yaranan ilk bk sistemlrinin tsiri altnda yaradlmdr. bk modelli VBS-lr misal olaraq MARK-I, MARK-II, 9 PAC, DMS, TOTAL, ADABAS, CET, SETOP sistemlrini gstrmk olar. Relasiya modeli. Relasiya modeli BM firmasnn mkda Edqar Kodd trfndn tklif edilmi v verilnlrin strukturlarnn nisbtlr klind tsvirin v cdvl formasnda ifad olunmasna saslanr. Nisbt (ingilisc-relation)-kortej adlanan elementlr oxluundan ibartdir. Nisbtin tsvirinin yani formas bizim n adi olan ikill cdvldir. Bildiyimiz kimi, cdvl stirlrdn v stunlardan ibart formadr. Cdvlin hr bir stri eyni struktura malik olan sahlrdn ibartdir. Nisbt baxmndan cdvlin strin kortej, stununa is domen deyilir. Adlandrlm domen is atribut deyilr. Fayl baxmndan is cdvl-fayla, cdvlin stri-yazya, stun is elementar veriln uyun glir. Relasiya modeli nisbtlr cbri adlanan riyazi aparatn verilnlr bazasna ttbiqi nticsind yaranmdr. Hmin riyazi aparat relasiya modelinin xasslrini aydn v ycam formada tyin etmy imkan verir. Bundan lav, relasiya modeli nisbtlr zrind mxtlif mliyyatlarn (dekart hasili, birlm, ksim, xma, blm, sem, proyeksiya v s.) aparlmasna v nisbtlr arasnda istniln tip laqnin (1:1, 1:M, M:N) realladrlmasna imkan yaradr. Bu chtlr gr 70-ci illrin sonundan balayaraq yaradlan verilnlr bazalarnn ksriyytind relasiya modelindn istifad olunur. Relasiya modelinin atmayan chtlrin aadaklar aid etmk olar: a) kortejlin (yazlarn) tyin edilmsi n standart vasitlr yoxdur; b) nisbtlrin normalladrlmas tlb olunur. Frdi kompterlr n 80-c illrdn balayaraq yaradlan v inkiaf etdiriln VBS-lr misal olaraq Ashton-Tate firmasna mxsus dBase ailsinin (dBase I, II, III, III plus, IV, Clip-per), FoxSoftware firmasnn FoxBase, FoxPro sistemlrini, BM firmasnn DB2 sistemini, Microrim firmasnn R:Base sistemini, Borland firmasnn Paradox, dBase for Windows sistemlrini, Microsoft firmasnn Vizual FoxPro, Access sistemlrini, Clarion Software firmasnn Clarion sistemini, ASK Computer Systems frmasnn ngres sistemini, Oracle firmasnn Oracle ailsi sistemlrini v s. gstrmk olar. Qeyd edk ki, relasiya VBS-lrin sonuncu variantlar obyektynl sistemlrin bzi xsusiyytlrin malikdirlr. Bu cr sistemlri ox vaxt obyekt-relasiya tipli sistemlr adlandrrlar. Bu cr sistemlr misal olaraq Oracle 8.x sistemlrini gstrmk olar.

64

Postrelasiya modeli. Klassik relasiya modeli nisbtin atributlarnn blnmz (atomar) olduqlarn nzrd tutur, yni cdvld informasiya normal formada olmaldr. Lakin bu mhdudluq bzi halda ttbiqin smrli realladrlmasna maneilik trdir. Postrelasiya modeli cdvld saxlanan verilnlrin blnmzliyin qoyulan mhdudluu aradan qaldrmaqla relasiya modelinin genilnmsin imkan yaradr. Postrelasiya modelind oxqiymtli sahlr icaz verilir. oxqiymtli sahlrin qiymtlr dsti sas cdvl salnan ayrca cdvl hesab olunur. Yni burada cdvllrin bir-birinin irisin salnmasna icaz verilir. Mqayis n kil 3.6.-da iilr v onlarn uaqlar haqqnda informasiyann relasiya (a) v portelasiya (b) modellrind tsviri verilmidir. cdvli iilr haqqnda verilnlri saxlayr. a) S ra say 0 01 0v 0 -UAQ S ra say 0 0 0 0 -V-AQLAR S ra say 0 02 0 0 SOYAD Abasov Abasov Abov li A D A V ZIF Mh U AQ Na R To N 5 AI 1 5 1 3 Y UAQ Namiq Rid Tofq Nrmin YAI 10 5 15 3 b) SOY AD Abaso Abaso Abo AD Abas li Vli VZIF Mhndis Texnoloq Mexanik

Tex id V noloq Mex fq

kil 13.Relasiya v postrelasiya modellrind verilnlrin strukturu -UAQ cdvlind is iilrin uaqlar haqqnda verilnlr toplanmdr. Bu cdvllr arasndak laq Sra say sahsi il yaradlr. Bu cdvllrdki verilnlrin bir cdvld saxlanmas adi relasiya modelind mmkn deyil. Postrelasiya modelind is bu verilnlr bir V- UAQLAR cdvlind tsvir edilir. Grndy kimi, relasiya modeli il mqayisd postrelasiya modelind verilnlr daha smrli saxlanr v onlarm emal zaman iki cdvldki verilnlrin birldirilmsi mliyyatna ehtiyac olmur. Cdvldki sahlrin uzunluunun v saynn dyidirilmsin tlb qoyulmur. Bu o demkdir ki, verilnlrin v cdvlin strukturu yksk evikliy malik olur. Postrelasiya modeli normalladrlmam cdvllri dstkldiyindn, verilnlrin taml v ziddiyytsizliyi probleminin hlli qarya xr. Bu problem kliyent-server sistemlrind saxlanan prosedurlara oxar mexanizmlri VBS- daxil etmkl hll olunur. Cdvlin sahlrindki qiymtlr nzart edn funksiyalarn tsviri n verilnlr mracitdn vvl v ya sonra avtomatik arlan konversiya v korrelyasiya prosedurlarn qurmaa imkan var. Korrelyasiya prosedurlar verilnlrin emalndan vvl, yni verilnlr oxunandan drhal sonra, konversiya prosedurlar is verilnlrin emalndan sonra yerin yetirilir.

65

Postrelasiya modelinin stnly laqli relasiya cdvllrini bir postrelasiya cdvli il tsvir etmk imkannn olmasdr. Bununla da informasiyann tsvirinin yksk yaniliyi tmin edilir v onm emalnn smrliliyi artr. Bu modelin atmazl is saxlanan verilnlrin tamlnn v ziddiyytsizliyinin tmininin mrkkbliyindn ibartdir. Postrelasiya modelini dstklyn VBS-lr misal olaraq UniVers, Bubba v Dasdb sistemlrini gstrmk olar. oxll model. Verilnlrin tsvirin oxll yanama relasiya yanamas il eyni vaxtda yaranmdr, lakin real ilyn oxll VBS-lr ox azdr. 90-c illrin ortalarndan balayaraq bu sistemlr maraq xeyli artd. Bu 1993-c ild relasiya modelinin sasn qoyan E.Koddun drc etdirdiyi proqram mqalsindn sonra ba verdi. Hmin mqald OLAP (Online Analytical Processing -Operativ Analitik Emal) sinif sistemlrin 12 tlabat formaladrlmdr v onlardan saslar oxll verilnlrin konseptual tsviri v emalna aiddir. oxll sistemlr thlil aparmaq v qrar qbul etmk n informasiyann operativ emalna imkan verir. nformasiya sistemlrinin konsepsiyasnn inkiafnda iki istiqamti ayrmaq olar: - operativ emal sistemlri; - analitik emal sistemlri (qrarlarn qbulunu dstklyn sistemlr). Relasiya VBS-lri informasiyann operativ emal tipli informasiya sistemlri n nzrd tutulmudu v bu sahd ox smrli idilr.Analatik emal sistemlrind is VBS-lr kifayt qdr smrli v evik deyillr. Bu baxmdan daha smrli oxll VBS-lr hesab olunur. oxll VBS dar rivd ixtisasladrlm sistem olub, informasiyann interaktiv analitik emal n nzrd tutulur. Bu cr VBS-lr xas olan sas anlaylar bunlardr: verilnlrin aqreqatlamas, statikliyi v proqnozladrlmas. Verilnlrin aqreqatlamas-onlarn mxtlif sviyylrd mumildirilmsi imkan demkdir. nformasiya sistemlrind tqdim ediln informasiyann detalladrlma drcsi istifadinin sviyysindn asl olur, msln: istifadi-analitik, istifadi-operator, istifadiidaredici, istifadi- rhbr. Verilnlrin statikliyi verilnlrin v onlar arasndak laqlrin yksk sviyyd dyimzliyini v onlarn vaxtla balln nzrd tutur. Verilnlrin statikliyi onlarn emalnda xsusildirilmi yklm, saxlama, indeksldirm v sem metodlarndan istifad etmy imkan verir. Verilnlrin vaxtla ball soruda gstrilmi vaxta v tarix gr seim aparmaq mqsdini gdr. Verilnlrin emal v istifadiy tqdim edilmsi prosesind vaxta gr nizamlanmas informasiyann saxlanmas v seilmsi mexanizmin myyn tlblr qoyur. Msln, sorunun emal vaxtn azaltmaq n verilnlrin hans ardcllqla tlb olunmasna uyun qayda il nizamlanmas mslhtdir. Verilnlrin praqnozladnlmas proqnozladrma funksiyalarnn tyin edilmsini v onlann mxtlif vaxt intervallarna ttbiqini nzrd tutur. Verilnlrin modelinin oxlly - verilnlrin tsviri v emal zaman onlarn strukturunun oxll mntiqi tsviri demkdir. Relasiya modeli il mqayisd verilnlrin oxll tkili daha artq yaniliy v informativliy malik olur. gr iki ldn artq oxll modeldn shbt gedirs, informasiyann vizual olaraq oxll obyektlr klind (-, drd- v daha ox ll hiperkublarla) tsviri vacib deyil. Bel hallarda istifadiy ikill cdvllrl v ya qrafklrl ilmk daha lverilidir. Bu zaman verilnlri mxtlif detalladrma drcsi il yerin yetiriln ksiklrl tsvir etmk olar. Verilnlrin oxll modellrinin sas anlaylarna aadaklardr. l (Dimension)hiperkubun bir trfni tkil edn eyni tipli verilnlr oxluudur. n ox istifad ediln vaxt llrin misal olaraq Gnlri, Aylar, Kvartallar v llri gstrmk olar. Coraf llr kimi hrlr, Rayonlar, razilr, lklr geni ttbiq olunur. oxll modeld llr hiperkubun xanalarndak konkret qiymtlri tyin edn indekslr rolunu oynayrlar. Xana (Cell) v ya gstrici- qiymti birmnal olaraq myyn sayda llrl tyin olunan sahdir. Sahnin tipi ksr halda dd olur. Xanann qiymtinin nec trtib edilmsindn asl olaraq o, dyin v dstur ola bilr. 1-ci halda qiymt dyiir v o, ya verilnlrin xarici mnbsindn

66

yklnir, ya da proqram vasitsil alnr. 2-ci halda is, elektron cdvllrd olduu kimi, qiymt vvlcdn verilmi dsturla hesablanr. kil 14.-d gstriln misalda mhsul istehsalnn miqdarn ks etdirn xanann hr bir qiymti vaxt ls (llr) v mhsulun markas il tyin olunur. Praktikada ksr halda oxsayl llr tlb olunur. Verilnlrin ll modelin misal kil 14-da gstrilmidir.

kil 14. oxll model aid misal. Mvcud oxll VBS-lrd verilnlrin tkilinin 2 sas variantndan (sxemindn) istifad olunur: hiperkub v polikub. Polikub sxemind nzr alnr ki, verilnlr bazas mxtlif ll v trflrinin uzunluu mxtlif olan bir ne hiperkubla tyin oluna bilr. Polikub sxemli VB-ni dstklyn sistemlr misal olaraq ORACLE firmasnn ORACLE EXPRESS SERVER serverini gstrmk olar. Hiperkub sxemind is btn gstricilr eyni dstli llrl tyin olunur. Bu o demkdir ki, VB bir ne hiperkuba malik olduqda, onlarn hams eyni ll olur v llri uyun glir. Aydndr ki, bzi halda verilnlr bazasndak informasiya izafliy malik ola bilr. oxll modellrl ilyrkn xsusi mliyyatlardan istifad olunur, msln, ksiyin almmas, aqreqasiyann frlanmas, detalladrma. Ksik (Slice) - bir v ya bir ne lnn gstrilmsi il alnan hiperkubun altoxluudur. Ksiklrin alnmas istifadinin istifad etdiyi qiymtlrin mhdudladrlmas n lazm olur. nki, hiperkubun btn qiymtlri praktik olaraq eyni vaxtda istifad olunmur. Msln, gr kil 14-d gstrilmi hiperkubda Mhsul lsn yalnz I mhsulla mhdudladrsaq, onda hmin mhsulun mxtlif illr v sexlr zr istehsal haqqnda verilnlr malik olan ikill cdvl alarq. Frlanma (Rotate) mliyyat verilnlrin ikill tsviri zaman ttbiq edilir. Bu mliyyat nticsind verilnlrin vizual tsviri zaman llrin qaydas dyiilir. Aqreqasiya (Drill Up) v detalladrma (Drill Down) mliyyatlar istifadi n hiperkubdak informasiyann uyun olaraq daha mumi v daha detal tsvirini verirlr. Aqreqasiya mliyyatnn mahiyytini nmayi etdirmk n frz edk ki, kil 14-d gstriln hiperkubdak llrdn lav stehsal sahsi v Quru llri d var. Qeyd edk ki, bu halda hiperkubdak llrin yuxardan-aaya iyerarxiyas olur: stehsalat sahsi, Sex, Quru.

67

Frz edk ki, gstriln hiperkubla illr zr mssisnin qurularnda, sexlrind v istehsalat sahlrind istehsal olunan mhsulun miqdar haqqnda verilnlr toplanb. Bu halda arqeqasiya mliyyat vasitsil iyerarxiyann sviyylri zr yuxar qalxaraq tyin etmk olar ki, quru, sex v istehsalat sahsi zr istehsal olunan AI-93 benzinin miqdar n qdrdir. oxll modelin sas stnly vaxtla bal olan byk hcmli verilnlrin analitik emalnn smrli v lverili aparlmasdr. Relasiya modelli VBS-d bu mliyyatm aparlmas byk zhmt v yadda srfi tlb edir. oxll modelin atmazh is onun informasiyann operativ emalnn adi msllri n mrkkb olmasmdan ibartdir. Verilnlrin oxll modelini dstklyn sistemlr misal olaraq Arbor Software firmasnn Essbase, Speedware firmasnn Media Multi-matrix, Oracle firmasnn Oracle Express Server, nter Systems firmasnn Cache sistemlrini gstrmk olar. Bzi sistemlr, msln, Media /MR (Speedware firmas), eyni vaxtda hm oxll, hm d relyasiya modelli verilnlr bazalar il ilmy imkan verirlr. Daxili modeli verilnlrin oxll modeli olan Cache sistemind verilnlr 3 mracit sulu realladrlmdr: birbaa (oxll massivlr sviyysind), obyekt v relasiya. Obyekt-ynl model. Obyekt-ynl modell verilnlrin tsvirind VB-nin ayr-ayr yazlarn tyin etmk mmkn olur. Obyekt-ynl proqramladrma dillrindki uyun vasitlr oxar mexanizmlrin kmyil VB-nin yazlar il onlarn emal funksiyalar arasnda qarlql laqlr qurulur. ODMG-93 (Object Database Management Group- Obyektynl verilnlr bazasnn idar olunmas zr qrup) standartnn tvsiyylrind standartladrlm obyekt-ynl model rh olunur. ODMG-93 standartnn tvsiyylrini tam hcmd realladrmaq hllik mmkn olmamdr. Obyekt-ynl modelin sas ideyalarn nmayi etdirmk n obyekt-ynl VB-nin sadldirilmi modelin baxaq. Obyektynl VB-nin strukturunu qrafk olaraq tplri obyektlr olan aac klind tsvir etmk olar. Obyektlrin xasslri hr hans standart tipl (msln, String - stir) v ya istifadi trfmdn class (sinif) kimi tyin ediln tipl tsvir olunur. String tipli xassnin qiymti simvollar stri ola bilr. Class tipli xassnin qiymti uyun sinfin nsxsi olan obyektdir. Hmin obyekt gstriln xasslr malik olan obyektin trmsi hesab olunur. Obyekt-sinfin nsxsi z sinfin mnsub olub, bir valideyn malikdir. VB-d qohumluq munasibtlri obyektlrin iyerarxik laqlrini tkil edirlr. Obyektynl VB-nin mntiqi strukturu xarici grnn gr iyerarxik VB-nin strukturuna oxayr. Onlar arasnda sas frq verilnlrin emal metodlarndadr. Obyektynl VB-nin verilnlrinin emal n inkapsulyasiya, varislik v polimorfzm mexanizmlri il gclndirilmi mntiqi mliyyatlardan istifad olunur. SQL operatorlarna oxar mliyyatlar da myyn mhdudluqlarla ttbiq edil bilr (msln, VB-nin yaradlmas n). VB-nin yaradlmas v modifkasiyas verilnlrin axtarn srtlndirmk n ttbiq ediln indeks cdvllrinin avtomatik trtib v tshih edilmsi il mayit olunur. nkapsulyasiya xassnin adnn grnm sahsini hmin xassnin aid olduu obyektin srhdlri dairsind mhdudladrr. Varislik is, ksin, obyektin xasssinin grnm sahsini btn varislr n genilndirir. gr varislik mexanizminin tsir sahsinin bilavasit qohum olmayan obyektlr n d geni-lnmsi tlb olunursa, onda hmin obyektlrin mumi valideyni olan obyektd abs tipli mcrrd xass tyin edilir. Polimorfizm eyni proqram kodunun mxtlif tipli verilnlrl ily bilmsini tmin edir. Baqa szl, polimorfzm mxtlif tip obyektlrd eyni adl metodlarn olmasn mmkn edir. Obyekt-ynl proqramm icras zaman eyni metodlar arqumentin tipindn asl olaraq mxtlif obyektlrl mliyyat aparrlar. Obyektynl VB-d axtar istifadinin soruda gstrdiyi obyektl VB-d saxlanan obyekt arasndak oxarl myynldirmkdn ibart olur. stifadinin gstrdiyi v mqsd adlanan obyekt (onun xasssi goal tipi il tyin edilir) mumi halda VB-d saxlanan btn obyektlr iyerarxiyasnn altoxluu ola bilr. Obyekt-mqsd v sorunun nticsi VB-nin znd saxlana bilr.

68

Verilnlrin obyektynl modelinin relasiya modeli il mqayisd stnly obyektlrin mrkkb laqlri haqqnda informasiyan ks etdirmk imkannn olmasdr. Obyekt-ynl model VB-nin ayr-ayr yazlarn v onlarn emal funksiyalarn tyin etmy imkan verir. Obyektynl modelin atmazl onun mrkkbliyindn, verilnlrin emahnn rahat olmamasndan v sorularn yerin yetirilm srtinin aa olmasndan ibartdir. 90-c illrd obyekt-ynl verilnlr bazalarnn eksperimental protiplri mvcud idi. Hazrda bu cr sistemlr geni yaylmdr. Onlara misal olaraq POET (POET Software firmas), Jasmine (Computer Associates), Versant (Versant Technologies), O2 (Ardent Software), ODBJupiter, Iris, Orion, Postyres sisteml-rini gstrmk olar. MVZU 10: VERLNLR BAZASINI DARETM SSTEMLR (VBS) Plan: 1. VBS-nin tyinat v sas funksiyalar 2. VBS trfindn verilnlr mracitin idar olunmas qaydalar 3. Verilnlrin tsviri n istifad olunan dillr v onlarn proqram vasitlrinin strukturu v trkibi 4. VBS-nin tsnifat 5. VBS-nn seilmsi prosedurunun mrhllri Verilnlr bazasn idar olunmas linqvistik v proqram tminat baxmndan verilnlr bazasnn idaretm sistemi, tkilat baxmdan is verilnlr bazasnn administratoru trfindn yerin yetirilir. Verilnlr bazasmn mrkzldirilmi idar olunmasn v verilnlr mraciti tmin etmk n linqvistik v proqram vasitlrindn ibart xsusi kompleks yaradlr ki, onun da adna Verilnlr Bazasn Idaretm Sistemi (VBS) deyilir. VBS informasiya sisteminin mrkzi hisssini tkil edir. Verilnlrin tsvir edilmsi n seiln modeldn asl olmayaraq, verilnlr VB-d laqlndirildmi fayllar klind saxlanr. Odur ki, VBS-in sas funksiyalarna aadaklar daxildir: - VB-nin fayllarn, aralarndak laqlri nzr almaqla, tkil etmk; - VB-d lazmi dzlilri - verilnlrin lav edilmsi, dyidirilmsi v silinmsini tmin etmk; - sorulara gr verilnlr mraciti yerin yetirmk. Bu sas funksiyalardan lav masir VBS-lrd soruya gr seiln verilnlrin emal (onlar zrind hesab v mntiq mllrinin aparlmas) v x sndlrinin (hesabatlann) la-zmi formaya salnb ks etdirilmsi d nzr alnr. kil 15-d verilnlr bazasnm idaretm sisteminin sadldirilmi sxemi verilmidir. Verilnlr bazasnn adminstratoru

Ttbiqi proqramlar Proqram tminat Verilnlr bazas

stifadi xslr

Linqvistik tminat

mliyyatlar sistemi

kil 15. VBS-in sadldirilmi sxemi.

69

Burada VBS-in sas komponentlri olan verilnlr bazas, proqram tminat, linqvistik tminat v onlarm mliyyat sistemi il, VB-nin administratoru il v istifadilrl qarlql laqlri gstrilmidir. VBS hm istifadi xslrin, hm d istifadi proqramlarn (ttbiqi proqramlarn) sorularna cavab verir. Verilnlr mracitin VBS trfindn idar olunmas aadak kimi aparlr: 1. Myyn dildn (msln, SQL dilindn) istifad etmkl istifadi z sorusunu formaladrb, sistem daxil edir. 2. VBS sorunu qbul edrk onu thlil edir. 3. Sonra VBS trfindn hmin soruya uyun xarici sxem, onun konseptual sxemd ksi, konseptual sxemin fiziki sxemd ksi aradrlb, tlb olunan verilnlrin fiziki strukturlar tyin olunur v onlar yaddan ii sahsin krlr. 4. VBS seiln verilnlr zrind tlb olunan mliyyatlar aparr. 5.Alnn nticlr lazmi formaya salnb hesabat trtib edilir v xa verilir. Verilnlr mracit prosesinin rhi xeyli sndldirilmidir. Burada nzr alnr ki, btn proses interpretasiya olunandr, yni sorunun thlili, mxtlif sxemlrdn semlr v digr mliyyatlar sorunun icras zaman yerin yetirilir. nterpretasiya prosesin nisbtn ox vaxt srf olunduundan, onun mhsuldarl aa olur. Praktikada ox vaxt sorunun icrasndan vvl o kompilyasiya edilir, yni soru vvlcdn sistemin daxili dilin evrilir. VBS verilnlrin btn sviyylrd (xarici, konseptual v fziki) tyinini v bu tyinlrin birindn digrin evrilmsini (ks olunmasn) tmin etmlidir. Bunun n onun trkibind linqvistik vasitlr, yni hr sviyyy uyun verilnlrin tsvir dillri v bu dillrin morfologiyasn v sintaksisini baa dn linqvistik prosessor olmaldr. VBS verilnlrin seilmsi, dyidirilmsi, yenildirilmsi v silinmsi mliyyatlarnn yerin yetirilmsini tmin etmlidir. Bunun n o verilnlrin emal dilin v prosessora malik olmaldr. Hmin prosessor istniln tip, yni hm reqlamentli (plandladrlm), hm d ixtiyri (planladrlmam) sorularn emaln tmin etmlidir. Reqlamentli sorularn emal vvlcdn hazrlanm proqramlarla, ixtiyari sorularn emal is tyinat zr interaktiv aparlr. VBS istifadilrin sorularn nzartd saxlamal, verilnlrin thlksizliyini v tamln tmin etmlidir. Verilnlrin brpasna v thlksizliyin nzart d VBS-in finksiyalarna daxildir. VBS-in vacib trkib hisslrindn biri d verilnlr ltini saxlayan sitstem kataloqudur. Verilnlr ltin sistemin metaverilnlr bazas kimi baxmaq olar. Burada verilnlr haqqnda verilnlr (metaverilnlr), o cmldn hr sviyyy (xarici, konseptual v fiziki) uyun sxemlrin tsviri, sxemlrin bir-birind kslri, reqlamentli sorular, hmin sorularla onlar emal edn proqramlar arasnda laqlr, sorulara uyun hesabat formalar, istifadilr, verilnlrin alnma mnblri, sistem qoulan terminallar v s. haqqnda mlumat saxlanr. Metaverilnlr bazasnn idarolunmas, yni onun yaradlmas, verilnlrin seilmsi v dyiikliklr aparlmas n d ayrca proqram tminat hazrlanr. bk mhitind ilyn VBS-d istifadilrin sorular VB-y uzaq msafdn kommunikasiya mlumat formasmda istifadinin ii stansiyasndan birbaa v ya mliyyat mntqsi vasitsil trlr. stifadilr cavablar da VBS-dn birbaa v ya mliyyat mntqsi vasitsil bu cr mlumat formasnda atdrlr. Bu prosesin idar olunmas verilnlrin trlmsi dispeteri adlanan proqram kompleksi vasitsil apanlr. Adtn bu proqram kompleksi VBS-dn ayr yaradlr v znn hquqi saslarna malik olur. Bu cr sistemlr kliyent/server, oxqovaql v ya paylanm arxitekturalarla tkil olunurlar. Bellikl, yuxarda rh edilnlri yekunladraraq demk olar ki, VBS-in sas vzifsi verilnlr bazas il istifadi arasnda interfeysin yaradlmasndan ibartrdir. Hmin interfeys vasitsil xarici sviyyd istifadinin VB il qarlql laqlri tkil edilir. VBS-in digr funksiyalar is konseptual v fiziki sviyylrd verilnlr bazasnn realladrlmasndan ibartdir. VBS-in yuxarda baxlan fnksiyalar z nvbsind aa sviyynin aada gstriln finksiyalarndan istifad edirlr: 1- xarici yaddada saxlanan verilnlrin idar edilmsi;

70

2- mli yaddam buferlrinin idar edilmsi; 3- tranzaksiyalarn idar edilmsi; 4- VB-nin jurnalna dyiikliklrin daxil edilmsi; 5- VB-nin tamlnn v thlkzisliyinin tmin edilmsi; Bu funksiyalarn VBS trfndn yerin yetirilmsin qsaca nzr yetirk. 1. Xarici yaddada saxlanan verilnlrin idar edilmsi Mxtlif sistemlrd bu funksiyalar resurslarn idar olunmas sviyysind (fayl sistemi sviyysind v ya bilavasit xarici yaddan idar olunmas sviyysind) v hminin verilnlrin idar edilmsi alqoritmlri sviyysind mxtlif cr realladrlr. Verilnlrin idar olunmasnm metodlar v alqoritmlri VBS-in daxili ii hesab olunur v istifadilr birbaa dlalti yoxdur. Bu fnksiyann realladrlmasnn keyfiyyti byk tutumlu VB-y malik, mrkkb sorular v byk hcmli verilnlri emal edn sistemlr ciddi tsir gstrir. 2. mli yaddan buferlrinin idar edilmsi Verilnlr bazasnda saxlanan informasiyann hcmi adtn mli yaddan hcmindn byk olur. Bllidir ki, mli yadda-da saxlanan informasiyaya mracit vaxt xarici yaddala saxlanan informasiyaya nisbtn xeyli az olur. Odur ki, hr df verilnlr mracit zaman xarici yaddala informasiya mbadilsi aparlsa, sistemin ilm srti xarici yaddan ilm srti il tyin olunacaq. Xarici yaddala mli yadda arasnda verilnlr mbadilsinin srtlndirilmsini mli yaddada verilnlrin buferldirilmsi vasitsil ld etmk olar. Bu mqsdl mli yaddada VB-nin VBS trfndn istifad edilmsi planladrlan fraqmentlrinin saxlanmas n buferlr yaradlr.Bunun n VBS-d mli yaddada ayrlan buferlrin dsti v hmin buferlrin vz edilmsi mexanizmi dstklnir. 3. Tranzaksiyalann idar olunmas. VBS-d tranzaksiya mexanizmindn verilnlrin tamln tmin etmk mqsdil istifad edilir. Tranzaksiya - bazadak verilnlr zrind aparlan mliyyatlarn blnmz ardclldr. VBS bu ardclla tam vahid kimi baxr v onun vvldn sonadk yerin yetirlmsini izlyir. gr tranzaksiyaya daxil olan btn mliyyatlar ula yerin yetirilirs, tranzaksiya uurlu ntic il baa atr v VBS hmin mliyyatlara uyun olaraq xarici yaddada verilnlri dyidirir. gr hr hans bir sbbdn (avadanln v ya sistemin nasazl, proqram tminatndak shvlr v s.) tranzaksiya sona atmrsa, o, btvlkd icra edilmir v geri qaytarlr. Tranzaksiya aadak xasslr malikdir: - atomarlq; yni tranzaksiyaya daxil olan mliyyatlarn ya hams yerin yetirilir, ya da he biri; - seriyallama, o demkdir ki, oxistifadili sistemd eyni vaxtda yerin yetiriln tranzaksiyalarn bir-birin tsiri olmur; - davamllq, o demkdir ki, sistem iini dayandrdqda bel, icra olunmu tranzaksiyann nticlri saxlanr. Tranzaksiyaya misal olaraq iilr haqqnda verilnlr bazasnda hr hans bir iinin mk haqq atributunun qiymtind dzli edilmsi v sonra hmin ii haqqmda verilnlrin VB-dn seilib ekrana xarlmas mliyyatlarnn ardclln gstrmk olar. gr bu mliyyatlardan hr hans biri uursuz baa atsa, tranzaksiya btvlkd uursuz baa atacaq v geri qaytarlacaqdr. Tranzaksiyalarn paralel yerin yetirilmsi zaman ba ver blck toqqumalar VBS hll edir. Bu halda adtn bir v ya bir ne tranzaksiya geri qaytarlr v onlar trfindn aparlan dyiikliklr lv edilir. 4. VB jurnalna dyiikliklrin daxil edilmsi Aparat nasazlqlar v ya proqram tminatndak shvlr zndn verilnlrin saxlanmasnn etibarln tmin etmk mqsdil VBd aparlan dyiiklrin VBS-in xsusi jurnalnda qeyd edilmsi vacib hmiyyt ksb edir. Hr df verilnlr zrind aparlan dyiikliklr VBS trfindn avtomatik olaraq jurnala daxil edilir. Bu jurnala istifadilr mracit ed bilmzlr. VB-d aparlan dyiikliklr jurnalda mxtlif VBS-lrd mxtlif sviyyd ks olunur: fziki (xarici yaddada) aparlan dyiikliklrdn tutmu, mntiqi sviyydki dyiikliklr qdr (yeni yaznn daxil edilmsi,

71

yaznn silinmsi, stunun silinmsi, sahnin qiymtinin dyidirilmsi v s.). Bzi sistemlrd icra olunan tranzaksiyalar da jurnalda qeyd olunur. VB jurnalnn smrli idar olunmas n onun saxlanma etibarlln yksk sviyyd tmin etmk v jurnaln zn ilk vziyytd saxlamaq lazmdr. Bu mqsdl sistemd VB jurnal bir ne nsxd saxlanr. 5. VB-nin tamlnn v thlksizliyinin tmin edimsi btn VB-lrin, llxsus bk mhitind ilyn VB-nin smrli faliyyti n lazmi rtdir. VB-nin taml o demkdir ki, VB-d tam, ziddiyytsiz v ttbiq sahsini adekvat ks etdirn informasiya saxlanr. VB-nin tamlmn tmin edilmsi onun tamlmn yoxlanmas v verilnlr arasnda ziddiyyt akar edildikd onun brpa edilmsi il ld edilir. VB-nin taml VB-d saxlanan verilnlr qoyulan rtlri ks etdirn tamlq mhdudiyytlri il ifad edilir. Bu cr rtlr misal olaraq atributlarn mmkn qiymtlrinin dyim diapazonlarna qoyulan rtlri v ya relasiya VB-nin cdvllrind tkrarlanan yazlarn olmamas rtini gstrmk olar. VB-nin thlksizliyi verilnlrin v ttbiqi proqramlarn ifrlnmsi, parol mexanizmi il mhafiz, VB-y v onun ayr-ayr elementlrin (cdvllr, formalara, hesabatlara v s.) mracit sviyysinin tnzimlnmsi v digr vasitlrl tmin edilir. VBS-in linqvistik v proqram tminat . VBS-in linqvistik vasitlrin onun faliyyti n istifad olunan mxtlif dillr v ltlr daxildir. Ltlr sistem kataloqunda saxlamr. VBS-d istifad olunan dillr aadaklar aiddir: - verilnlrin tsviri n dillr; - verilnlrl mliyyat aparmaq n dillr; - ttbiqi proqramlarn yaradlmas n ildiln dillr; Hm istifadilr, hm d VB-nin adminstratoru verilnlrin strukturunun tyini v dqiq tsviri mqsdil verilnlrin tsviri dillrindn istifad edirlr. Verilnlrin tsviri n sm-rli dillrin yaradlmas verilnlr bazalarnn v onlarn idaretm sistemlrinin layihlndirilmsind mhm problemlrindn biri saylr. Bu dillr kompter texnologiyas il mul olan bir sra ncl frma v mssislr trfindn tklif olunmu v yaylmdr. Verilnlrin tsviri metodlarn tdqiq etmk v smrli dillr yaradb yaymaq mqsdil kompter texnologiyas, o cmldn, verilnlr bazalar zr mtxssizlr tdqiqat qruplar tkil etmilr. Onlara misal olaraq verilnlrin emal sistemlri n dil vasitlrinin yaradlmas il mul olan komitnin (CODASYL) verilnlr bazalar zr ii qrupunu (DBTG), kompter texnikas komitsinin fayllarn tsviri v emal zr xsusi qrupunu (ACM SGFDET), verilnlrin idaretm sistemlri zr tdqiqat qrupunu (ANS/SPARC) gstrmk olar. Tsvir sviyysin uyun olaraq verilnlrin tsviri n 3 tip dillrdn istifad olunur: - xarici sxemin - sorularn - tsviri n dillr (istifadilrl nsiyyt dillri); - konseptual sxemin tsviri n dillr; - daxili sxemin tsviri n dillr. Hr tip istifadinin xsusiyytlrin uyun nsiyyt dili var. stifadi - proqramlar (ttbiqi proqramlar) n bu ya pro-ramladrma dillrindn biri (Pascal, Basic, C, Cobol v s.) v ya baxlan sistemin xsusi dilidir. stifadi - xslr nsiyyt dili kimi soru dilindn v xsusi tyinatl dildn istifad edirlr. Soru dili sasn xsusildirilmi xarakter dayr, yni o istifadinin tlblrinin dnilmsi baxmndan yaradlr. Bzi sistemlrd istifadilr ttbiqi proqramlarn iltdiyi dil yaxn olan mrlr dilindn istifad edirlr. Lakin bu dil proqram olmayan istifadilr n tinlik trdir. Bu sbbdn d inkiaf etmi VBS-lrd istifadi-xslr n xsusi soru dillri yaradlr. Masir VBS-lrd sasn QBE v SQL dillrindn istifad edilir v VBS-lrin demk olar ki, hams SQL dilini dstklyirlr. VBS-lrd xsusi tyinatl soru dillrindn d geni istifad olunur. Bu dillr sasn interaktiv rejimd ilmk n nzrd tutulur v dialoq dillri adlanr. Dialoq dili quruluuna v yrnilmsin gr daha sad olub, tbii dil yaxndr.

72

Dialoq dilinin d mxtlif formalar mvcuddur. Bu formalar sisteml istifadi arasndak dialoqun tkili sulu il baldrlar. stifadi il sistem arasnda 3 tip dialoq mmkndr: 1) tbbskar sistem olan dialoq; 2) tbbskar istifadi olan dialoq; 3) qarq (srbst) dialoq, yni tbbskar hm sistem, hm d istifadi ola biln dialoq. Hr 3 tip dialoq n yararl olan mumi bir dildn istifad oluna bilr. Lakin bu cr dilin yrnilmsi v ildilmsi tinlik trdir. Odur ki, hr bir dialoq tipin uyun xsusi dildn istifad edilir. Tbbskar istifadi olan v qarq tipli dialoqlarda mr-r dillrinin bu v ya digr nvlrindn istifad edilir. Tbbskar sistem olan dialoqlu sistemlrd is n geni yaylm soru dili menyu prinsipi sasnda qurulan dildir. Bu dil quruluca sad v tbii dil daha yaxn olduundan istifadilr n lverilidir. Sistem istifadiy onun informasiyaya olan sorusunu dmk mqsdil suallar verir. Bu suallara cavabn verilmsini asanladrmaq n istifadiy mmkn cavablarn siyahs (menyu) tqdim edilir. Menyudan sem prinsipin uyun olaraq istifadi lazmi cavablar seib, sistem atdrr. Menyu dilinin elementlrindn qarq tipli dialoq ttbiq ediln sistemlrd d ildil bilr. Menyu dili tbii dilin normalladrlm formalarmdan biri olduundan, intellektual sistemlrd, o cmldn, onlarn interfeyslrind geni istifad olunur. Konseptual v daxili sxemlrin tsviri n v hminin verilnlrl mliyyat aparmaq n trkibind fayllarn, yazlarm v onlar arasndak laqlrin tsviri n konstruksiyalar olan proqramladrma dilindn v ya sistemin xsusi dilindn istifad olunur. Bu mqsdl istifad ediln xsusi dillr misal olaraq iyerarxik modelli MS sistemi n yaradlm DL/1, bk modelli sistemlr n yaradlm CODASYL, relasiya modelli sistemlr n yaradlm SQL dillrini gstrmk olar. Btn bu dillri mumildirsk, demk olar ki, onlarn h-ms verilnlr bazasmn obyektlri v mliyyatlar il bal konstruksiyalardan ibart olan verilnlrin altdilin malikdirlr. Baza dili adlandrlan proqramladrma dilind vernlrin altdili onun irisin daxil edilmidir, yni baza dili VB il bal olmayan konstruksiyalara da malikdir. Sistem bir ne baza dilini v verilnlrin altdilini realladra bilr. Lakin SQL dilindn praktik olaraq bugnk sistemlrin hamsnda istifad olunur. Bzi sistemlrd SQL ayrca dil kimi, bzilrind is baza dilin (C, Cobol) daxil edilmi verilnlrin altdili kimi realladrhr. SQL dili relasiya modelli sistemlrin standart dili kimi qbul edilmidir. Arxitektura baxmndan verilnlrin altdilini v baza dilini bir-birindn ayrman lverili olmasma baxmayaraq, praktikada onlar bir-birindn ayrlmaya bilrlr. stifadi baxmmdan onlarn bir-birindn ayrlmamas mqsduyundur. gr onlar bir-birindn ayrlmrsa v ya tin ayrlrsa, onlara brk laqli dillr deyilir. gr onlar akarca frqlnirs, zif laqli dillr adlanrlar. Brk laqli dillr istifadilr geni imkanlar verirlr. Odur ki, btvlkd brk laqli dillr keilmsi mqsd uy-un saylr. Proqram vasitlri. VBS-in proqram tminat verilnlr bazasnn yaradlmas v istismar il laqdar olan proseduralar yerin yetirn proqram modullarndan ibart olan mrkkb kompleksdir. Bu kompleksin yerin yetirdiyi sas fnksiyalar aadaklardr: - verilnlr bazasnn yaradlmas; - verilnlr bazasnn tshih edilmsi; - verilnlr bazasnn genilndirilmsi; - istifadi sorularnn emal n hazrlanmas; - verilrin axtar; - verilnlr bazas il istifadilr arasmda interfeysin tkili; - axtar nticlri zrind sorunun tlb etdiyi mliyyatlarn yerin yetirilmsi; - verilnlrin tamlnn v mhafzsinin tmin edilmsi; - sistemin interaktiv rejiminin idar olunmas; - teleemal rejiminin idar olunmas; - sistem kataloqunun yaradlmas v idar edilmsi. nformasiya sistemi faliyyt gstrn mssislrd verilnlrin mrkzldirilmi idar olunmasna msuliyyti verilnlrin administratoru dayr. Bu iin texniki tminat is veriln-lr

73

bazasmn administratorunun zrin dr. Bellikl, verilnlr bazasnm administratoru verilnlrin mrkzldirilmi idar olunmasma texniki sviyyd cavab verir. Verilnlr bazasnn administratoru (VBA) verilnlr bazasna qoyulan tlblrin formaladrlmasna, onun layihlndirilmsin, realladrlmasna, smrli istifad edilmsin v mayit edilmsin cavab vern xs v ya xslr qrupudur. Praktikada verilnlr bazasnn administratoru adtn S-in layihlndirilmsind, realladrlmasnda v ttbiqind bilavasit itirak edir. Biristifadili lokal informasiya sistemind VBA sistemin yerin yetirdiyi btn funksiyalara z cavabdehlik dayr. bk mhitind faliyyt gstrn informasiya sistemind is VBA bu cavabdehliyi bknin administratoru il birlikd dayr. Bu halda bknin administratorunun vziflrin aadaklar aid edilir: bknin aparat-proqram vasitlrinin faliyyti, bknin konfiqurasiyasnn dyidirilmsi, avadanlqda nazaslq ba verdikdn v aradan qaldrldqdan sonra proqram tminatnn brpa edilmsi, profilaktik tdbirlr v sistem mracitin mhdudladrlmasnn tmini. Masir informasiya sistemlrind VBA-nn yerin yetirdiyi sas funksiyalara qsa nzr salaq. Gstriln funksiyalar yerin yetirn proqramlar VBS-in idaredici proqramlar saylr. Bu proqramlardan lav VBS-in trkibin yadda srfini azaltmaq n verilnlrin sxladrlmasn v almasn yerin yetirn proqramlar, verilnlrin dzgnlyn yoxlayan proqramlar v digr servis xarakterli proqramlar da daxil edilir.

kil 16. VBS-in proqram vasitlrinin strukturu v trkibi.

kil 16. VBS-in proqram tminatnn strukturu v trkibi

74

1. VB-y qoyulan tlblrin reallnn qiymtlndirilmsi nformasiya sistemin qoyulan tlblrin ksriyyti onun verilnlr bazasna nvanlanr. Odur ki, VBA hmin tlblri bir daha thlil etmli v onlarn reall ks edib-etmdiyini tyin etmlidir. Mmknsz tlblr haqqnda sifariiy v icraya xbr verilmlidir. Bu zaman o seiln aparat v mliyyat platformalarmn xarakteristikalarna, konkret mvcud olan texniki v proqram tminatmn imkanlarna, ttbiq ediln VBS-in xarakteristikalarma saslanr. Realladrlmas bh douran v mbahisli tlblr admi-nistrator, sifarii v icra trfmdn birlikd aradnldqdan sonra hmin tlblrin lv edilmsi, dyidirilmsi v ya yenidn ilnmsi haqqmda qrar qbul edilir. 2. VB-nin layihlndirilmsinin qiymtlndirilmsi administrator yaradlacaq VB-nin faliyytin v istifadi sorularnn cavablandrlmasna tam msuliyyt dadndan, o, VB-nin layihsinin qoyulan tlblr cavab verib-vermmsini qiymtlndirir. Bunun n konseptual sxemin ttbiq sahsini tam hat edib-etmmsi, mahiyytlrin, atributlarn v mahiyytlr arasndak laqlrin taml v informasiya tlblrin uyunluu yoxlanr. gr administrator layihlndirm prosesind itirak edirs, gstriln yoxlamalar tez baa atr v daha keyfyytli aparlr. 3.Verilnlrin xarici yaddada tkil sulunun seilmsi v realladnlmas. Verilnlr bazasnn administratoru verilnlrin yaddada nec saxlanmas mslsini d hll etmlidir, baqa szl o, verilnlr bazasnn fziki layihlndirilmsind itirak etmlidir. VBS-lrin ksriyyti VB fayllarmm disk yaddamda yerldirilmisi n 2 suldan birini semy imkan verir: 1) tmiz diskd, 2) fayl sitemind. Birinci halda VB ayrca diskd yerldirilir v verilnlrin idar olunmas VBS-in aa sviyyli vasitlri trfmdn yerin yetirilir, ikinci halda is VB fayllar mliyyat sisteminin fayllar sistemind yerldirilir. Bzi VBS-lr, msln, fayl sistemindn istifadni tlb edirlr (UNX mhitind). Tmiz disklrd informasiyanm saxlanmasmm stnly ondan ibartdir ki, xarici yadda daha smrli istifad edilir v disklrl informasiya mbadilsinin mhsuldarl artr. Buna baxmayaraq, bir ox VBS-d fayl sistemi il ilmy stnlk verilir. Bu onunla laqdardr ki, fayl sistemindn istifad edilmsi evikliyi tmin edir, nki fayllara xidmt etmk n sistem administratora standart vasitlr-ehtiyat surtlrin alnmas, arxivldirmk, brpa etmk n utilitlr - tqdim edir v hminin fayllarla ilmk n digr proqramlardan (redaktorlardan, antivirus proqramlarmdan v s.) istifad etmy imkan verir. Bundan lav, bzi hallarda fayl sistemi vasitsil giri/x mliyyatlarnn yerin yetirilmsi optimalldrman tmin edir. 4. Tlb olunan disk yaddann hcminin tyin edilmsi. VB-nin faliyyti n tlb olunan disk yaddann hcminin tyin edilmsi zaman administrator nzr almaldr ki, VBS maqnit disk yaddanda yerldiriln byk hcmd xidmti informasiyadan istifad edir. Bu informasiyaya aadaklar aiddir: VB-nin sxeminin hcmi, indeks cdvllri, vaxt cdvllri, nizamlama n yadda sahsi, sistem kataloqu, o cmldn, jurnallar fayllar, arxiv v s. gr VB n xidmti informasiyann hcmi haqda dqiq mlumat yoxsa, onda bu informasiyamn saxlanmas n VB-nin zn srf olunan yadda hcmindn az olmayan yadda ayrmaq mslht grlr. Kompterd v sistemd nasazlqlar ba verdikd verilnlrin brpa edilmsinin etibarln artrmaq n tranzaksiyalar jurnallarnn fayllarn v arxivi VB disklrindn ayr disklrd saxlamaq mqsduyundur. 5. Ehtiyat surtin xanlmas. stifadinin shvi zndn, kompterd, mliyyat sistemind v ya VBS-in znd ba vern nasazlq nticsind VB-nin hr hans bir hisssinin zdlnmsi zaman verilnlrin minimal vaxtda v sistemin digr hisslrin tsir etmdn brpa olunmas ox vacib msldir. Verilnlr bazasmm administratoru verilnlrin brpas n smrli sul semli v yerin yetirmlidir. Msln, VB-nin vaxtaar ehtiyat surt qurusuna krlmsi v lazm gldikd VB-

75

nin sonuncu surtdn z yerin yklnmsi. Bu baxmdan verilnlr bazasnm bir daycda yox, n az iki daycda saxlanmas daha mqsduyundur. Qeyd edk ki, ehtiyat surtin tkc verilnlr deyil, hm d VB haqqnda xidmti informasiya da daxil olur. VB-nin ehtiyat surti maqnit lentind v ya maqnit diskind saxlana bilr. 2-ci halda disklrin gzgldirilmsi terminindn d istifad olunur. Ehtiyat surti baxlan VB-nin dqiq v ya sxlm (arxiv) surti ola bilr. Sxlma aparat v ya proqram sviyysind aparla bilr. Ehtiyat surti VB il ilyn zaman (online rejimind) v ya baqa vaxt xarla bilr. Surt operatorun tbbs il v ya uyun utilitin kmyil avtomatik xarla bilr. Ehtiyat surtinin tkili zaman administrator qarsmda 2 msl durur: - ehtiyat surti n hans qurunu semk; - n vaxt v hans tezlikl ehtiyat surtini xarmaq. Ehtiyat surtinin almmas n qurunun tipini (maqnit lenti v ya diski) send ilk nvbd surtxarma proseduruna ayrlan vaxt nzr alnr. Byk VB v kiik srtli qurular n surtin yaradlmas vaxt hddn ox ola bilr. Maqnit lentind qurulan yadda maqnit diskin nisbtn kiik srtl ildiyindn, srtin bu yaddaa xarlmasma daha ox vaxt tlb olunur. Buna baxmayaraq maqnit lent yadda ucuz v kifayt qdr b-yk hcm malik olduundan, xaricd son illr ondan geni isti-fad edilir. gr VB il i btn gn boyu aparlrsa v i vaxt ehtiyat surtinin alnmas n kifayt qdr fasillr olursa, ehtiyat surti online rejimind yaradhr. Digr hallarda ehtiyat surtini i gnnn v ya hftnin sonunda yaratmaq mqsduyundur. Mhm hmiyytli informasiyanm ehtiyat surtinin dzgnlyn mtmadi olaraq yoxlamaq lazmdr. Ehtiyat surtinin sndldirilmsi d aparlmaldr. 6. Mhsuldarln tmini v dyiiln tlblr reaksiya. Verilnlr bazasmm administratoru informasiya sisteminin faliyytini el tkil etmlidir ki, o btn mssis n mhsuldarl tmin etsin v dyiiln tlblr uyun yenidn qurula bilsin. Sistemin istismar zaman mhsuldarlq sviyysini saxlamaqla verilnlr bazasmm mrhl-mrhl yenidn tkilin ehtiyac ola bilr. Fiziki sviyyd aparlan dyiikliklr konseptual sviyyd ks olunmamn dyiilmsini tlb ed bilr, lakin bu zaman konseptual sxem dyiilmmlidir. 7. Verilnlrin thlksizliyi v taml. Verilnlrin thlksizliyi v taml VBS trfindn xsusi qaydalar v vasitlrl tmin edilir. Relasiya modelli sistemlrd bu qaydalar verilnlrin tsviri n istifad ediln SQL dilind nzrd tutulur. VBA mvcud qaydalarn v vasitlrin yerin yetirilmsin nzart edir. Verilnlr bazasmm administratoruna bir mtxssis kimi ciddi tlblr qoyulur. O informasiya texnologiyalar zr yksk ixtisas sviyysin malik olmaldr ki, verilnlrin strukturunu, tkil v emal sullarn, dil v proqram vasitlrini aradra bilsin v dzgn qrarlar qbul etsin. VB-nin administratoru hminin verilnlrin aid olduu mssisnin iini yax tsvvr etmli v verilnlrdn nec istifad edilmsini bilmlidir. Bir szl, VB-nin administratorundan texniki bilikdn lav, ttbiq sahsini yax bilmk, istifadilrl nsiyyti bacarmaq v alternativ hallarda mvcud standarlara uyun qrarlar qbul etmk tlb olunur. Hazrda VBS-in inkiafnda perspektiv sahlrdn biri VBA-nn bzi fnksiyalarnn avtomatladrlmasdr. Buna baxmayaraq VB-d mxtlif istifadilr xidmt edildiyindn, onlarn solrularnda tlb ediln verilnlrin tsviri bir-birindn frqlndiyindn v bu sorular ksr halda qeyri-prosedur xarakter dadndan, VB administratorunun rolu vzsizdir. Verilnlr bazalarnn idaretm sistemlrini sasn aadak lamtlr gr tsnif edirlr: 1) VBS-in realladrd proqramn nvn gr; 2) istifad edilmnin xarakterin gr; 3)verilnlrin modelin gr. Realladrlan proqramn nvn gr VBS-lrin tsaifat. Realladrlan proqramn nvn gr VBS-lri aadak siniflr ayrrlar: 1) tamfunksional sistemlr; 2) VB serverlri; 3) VB kliyentlri; 4) VB il ilyn ttbiqi proqram hazrlamaq n vasitlr. 1. Tam funksional sistemlr 70-ci illrin ortalarndan balayaraq ttbiq olunan nnvi VBS-lr daxildir. Onlar vvlc byk, sonra mini v mikro (frdi) kompterlr n yaradlmdr. Hazrda bu sinif sistemlrin oxlu sayda, gcl v geni imkanl variantlar

76

mvcuddur. Onlara misal olaraq Clarion Database Developer, Data Ease, DataFlex, DBase IV, Access, FoxPro, Paradox, R:Base v s. gstrmk olar. Bu sistemlrin hams VB il online rejimind menyu mrlri il ilmk n mkmml qrafk interfeys malikdirlr. Sorularn v hesabatlarn trtib edilmsi n proqramladrmaya ehtiyac yoxdur, bu ii sistemlrin hamsnn dstkldiklri QBE dili vasitsil asan yerin yetirmk mmkndr. Bundan lav, masir funksional sistemlrin hams SQL dilini dstklyirlr v onlardan bir oxu pekar istifadilr sistemin daxili dilind proqramladrma vasitlri tqdim edirlr. Bzi sistemlrin trkibin lav olaraq VB-nin layihlndirilmsinin avtomatladrlmas n CASE vasitlri d daxil edilir. Digr verilnlr bazalarna v ya SQL-serverlrin verilnlrin mracit etmk n tam funksional VBS-lr fakultativ modullara malikdirlr. 2. VB serverlri- kompter bklrind verilnlrin emal mrkzlrinin tkili n nzrd tutulur. Bu sinif VBS-lr azdr, lakin onlarn say ildn-il artr. VB serverlri digr proqramlar (kliyentlr) trfindn SQL operatorlar il verilmi sorulara gr verilnlr bazalarn idar edirlr. VB serverlrin misal olaraq aadak proqram sistemlrini gstrmk olar: NetWare SQL (Novell), SQL Server (Microsoft), nterBase (Borland), SQL BaseServer (Gupta), ntelligent DataBase (ngress), Sybase (Sybase) v s. 3. VB kliyentlri - VB serverlrin verilnlr n soru gndrn v alnan informasiyan emal edib tlb olunan hesabata uyun istifadilr atdran proqramlardr. Bu proqramlar kimi tamfunksiyal VBIS-lr, elektron cdvllr, mtn prosessorlar, elektron poct proqramlar v s. istifad edil bilr. Bu zaman kliyent-server ctlynn elementlri eyni v ya mxtlif frmalarn proqram mhsullar ola bilr. mumi sistemin kliyent v server hisslri eyni frmann mhsulu olduqda, onlar arasnda funksiyalann paylanmas rasional olur. Digr hallarda adtn nyin bahasma olursa olsun prinsipi il verilnlri ld etmk mqsdi gdlr. Bu cr birlmy misal olaraq hr hans tam funksional VBS-dn birinin VB serveri, digrinin (baqa frmann mhsulu) is VB kliyenti rolunda x etmsini gstrmk olar. Msln, SQL Server VB serveri n kliyent (frontal) proqramlar rolunda dBase IV, Paradox, Access, DataBase, Lotus 1-23 v s. x ed bilr. 4.VB il ilmk n ttbiqi proqram hazrlayan vasitlr kliyent proqramlarnn, VB serverlrinin v onlarn komponentlrinin, istifadilrin ttbiqi proqramlarnn yaradlmas n istifad edilir. 1-ci v 2-ci qrup vasitlr sasn sistem proqramlar n nzrd tutulur. stifadilrin ttbiqi proqramlarnn hazrlanmas n vasitlr mxtlif proqramladrma sistemlri, proqramladrma dillri n proqram kitabxanalar v hminin CASE vasitlri aiddir. n ox ttbiq ediln instrumental vasitlr misal olaraq DELPH, VZUAL BASC, POWER BUILDER, POWER DESGNER, SLVERRUN, ERWN v s. gstrmk olar. Gstrilnlrdn baqa, verilnlrin idar edilmsi v VB-y xidmt edilmsi n mxtlif lav vasitlrdn, msln, tranzaksiyalar monitorlarndan da istifad edilir. stifad edilmnin xarakterin gr VBS-lrin tsnifat. stifad edilmnin xarakterin gr VBS-lri 2 sinf blrlr: 1) frdi VBS-lr; 2) oxistifadili VBS-lr. 1. Frdi VBS-lr adtn frdi VB-nin v onunla ilmk n ttbiqi proqramlarn yaradlmas n istifad edilir. Frdi VBS-lrdn v ya onlarm vasitsil hazrlanan ttbiqi proqramlardan oxistifadili VBS-lrin kliyent hisslrind geni istifad olunur. Frdi VBSlr misal olaraq VSUAL FOXPRO, ACCESS, PARADOX v s. sistemlri gstrmk olar. 2. oxistifadili VBS-lr VB serverindn v kliyent hisssindn ibart olub, hmcins olmayan hesablama mhitind, yni mxtlif tipli kompterlrd v mliyyat sistemlrind ily bilirlr. Odur ki, oxistifadili VBS-in sasnda kliyent-server texnologiyas il faliyyt gstrn informasiya sistemini yaratmaq olar. oxistifadili VBS-in universall v faliyyt dairsinin geniliyi onun qiymtinin yksk olmasnda v tlb olunan kompter resurslarnn oxluunda zn gstrir. Odur ki, tannm oxistifadili VBS-lrin say cox deyil. Bu cr VBS-lr misal olaraq ORACLE v NFORMX sistemlrini gstrmk olar. Verilnlrin modelin gr VBS-lrin tsnifati. Verilnlrin tsviri n istifad olunan modelin tipin gr VBS-lri aadak qruplara ayrmaq olar: iyerarxik, bk, relasiya, obyektrelasiya, obyekt-ynl v s.

77

yerarxik v bk modelli sistemlr 1 -ci nsil VBS-lr hesab olunur. sasn byk hesablama manlan (mainframe) n qurulan bu sistemlr qapal olub, lverili interfeys malik deyildirlr v proqram tminat mobil xarakter damrd. Masir relasiya modelli VBS-lrl mqayisd bu sistemlrin sas atmayan chtlri aadaklardr: - istifad edilmnin mrkkbliyi; - VB-nin fiziki tkilini bilmk tlbi; - ttbiqi proqramlarn VB-nin fziki tkilindn asll; - VB-nin layihlndirilmsinin avtomatladrlmas n vasitlrin olmamas; - ox baha olmas. Btn bu atmamazlqlarla yana, 1-ci nsi VBS-lrd aa sviyyd xarici yaddada verilnlrin idar edilmsi n gcl vasitlr v l sulu il smrli ttbiqi proqramlar qurulmas imkan var idi. 1-ci nsil iyerarxik modelli VBS-lr misal olaraq 1970-1990-c illrd geni ttbiq olunan MS sistemini v onun sasmda yaradlm OKA sistemini gstrmk olar. bk mo-delli VBS-lr misal olaraq DS, TOTAL, ADABAS, CET, CETOP sistemlrini gstrmk olar. Relasiya modelli sistemlr. VBS-in tkamlnd 2-ci mrhl E.Koddun tklif etdiyi relasiya modelinin verilnlrin tsviri v idaredilmsi n ttbiqini hat edir. Relasiya modelinin v onu realladran VBS-lrin meydana glmsi VB-nin yaradlmasnda mtrqqi addm oldu. Relasiya modelind nisbt adlanan ikill cdvllr klind tsvir olunan verilnlr arasndak qarlql laqlr aar mexanizmi il asanlqla realladrlr. Riyazi oxluqlar kimi nisbtlr zrind oxluq mliyyatlarnn aparlmas imkan relasiya modelli masir VBS-lrin hamsnda nzr alnr. Bununla da istifadinin sorusunda tlb olunan seimi asanlqla yerin yetinnk mmkn olur. Relasiya modelli VBS-d relasiya prinsiplrinin realladrlmas hazrlqsz istifadilr n asan qavranlan v istifad ediln sad soru dillrinin yaradlmasna imkan verdi. Bellikl, istifadilrin hazrlma tlabat azaldndan, VB-nin istifadilrinin dairsi xeyli genilndi. Relasiya modelli verilnlr bazalarmm inkiafnm ilkin mrhlsind bir ne soru dili yaradlmdr. Onlardan n ox yaylan QBE (Qiery By Example - nmuny gr soru), QUEL (Query Lanquage - soru dili) v SQL (Structured Query Lan-guage - strukturladrlm soru dili) dillridir.. Hazrda relasiya modelli VBS-lr geni ttbiq edilir v onlara masir informasiya sistemlrinin standart VBIS-i kimi baxmaq olar. Yuxarda adlar kiln tamfunksional, frdi v oxistifadili VBS-lrin hams relasiya modelli sistemlrdir. Obyekt-ynl sistemlr. Relasiya verilnlr bazalarnm srtli inkiaf, daha mrkkb msllrin hllinin mmknly v obyektynl proqramladrma texnologiyasnm inkiaf son illr obyektynl yanamann verilnlr bazalarna ttbiqin tkan vermidir. Obyektynl yanama layihi n bir sra stnlklr malikdir. Onlardan saslar aadaklardr: - mumi sistemi bir ne mstqil mahiyytlr (obyektlr) ayrmaq v onlarn mstqil spesifikasiyasn myynldirmk; - obyektynl texnologiyann irsi keid v polimorfzm mexanizmlrindn istifad etmkl sistemin faliyytini daha smrli tkil etmk; -ttbiq sahsin mxsus real mahiyytlrin davranlarn layihlndirmnin ilkin mrhllrindn balayaraq izlmy imkan vern obyekt modelldirmsini ttbiq etmk. Verilnlrin obyekt modeli real hyatn mahiyytlrin daha yaxndr. Obyektlri cdvllr yerldirmdn saxlamaq v istifad etmk mmkndr. Verilnlrin tiplri layihi trfndn tyin edilir v vvlcdn qbul olunmu tiplrl mhdudladrlmr. Mrkkb obyekti relasiya verilnlr bazasna daxil etmk n onun verilnlrini dekompozisiya proseduru vasitsil ayrb, cdvllr yerldirmk lazmdr. Relasiya verilnlr bazasndan obyektin oxunmas zaman is o ayr-ayr elementlrdn ylr v bundan sonra istifad edilmsi n yararl olur. Obyektynl VBS-d is obyektin verilnlri v hmin verilnlri emal edn metodlar bazada birlikd saxlanr.

78

Obyektynl VBS-dn istifad edilmsi obyektynl layihlndirm il yaradlan korporativ informasiya sistemlri n daha clbedicidir. Obyektynl VBS-lr hllik ox azdr. Haqqnda mlumat olan ilk obyektynl sistem JASMNE saylr. Bu sistem nternet/ntranet mhitlri n obyektynl multimedia ttbiq-lrinin yaradlmasm dstklyir. Obyekt-relasiya tipli sistemlr. Yuxarda gstriln stnlklrin baxmayaraq, obyektynl VBS-dn istifad edilmsi hmi smrli olmur. Bir sra hallarda obyektin verilnlrinin dekompozisiyas he bir problem yaratmr v tamamil mntiqli olur. Bel hallarda relasiya modelindn istifad edilmsi daha smrli olur. Bunu nzr alaraq, relasiya VBS-lrin aparc istehsallar BM v ORACLE frmalar zlrinin DB2 v ORACLE relasiya sistemlrin obyektynl model uyun stqurum elementlrini lav etmilr. Bellikl, bu sistemlrl ilyn zaman konkret situasiyadan asl olaraq bu v ya digr modeldn istifad etmk olar. Yaxm glckd bu cr hibrid sistemlrin saynn artaca gzlnilir. nformasiya sisteminin qurulmasnda v ttbiqind proqram-aparat platformalar onun smrli faliyytind byk rol oynayrlar. S-in proqam-aparat platformasmn seilmsi problemini iki hissy blmk olar: - VBS-in semsi; - verilnlrin emal n aparat vasitlrinin seilmsi. Mssis rhbrliyi, VB-nin administratoru v adi istifadi qarsmda VBS-in seilmsi problemi onun ld edilmsi v ya yeni aparat-proqram platformasma keid zaman yaranr. VBSi-in seilm prinsiplri. Mntiqi baxmndan VBS-in seilmsind sas prinsip onun S- v VB-y qoyulan tlblr cavab vermsidir. Bu mslnin praktiki hlli o qdr d asan deyil. vvala, S- v VB-y qoyulan tlblr v onlarn sasnda VBS- qoyulan tlblr oxdur v onlar vaxt tdkc, sistemin istismar v mayt edilmsi rzind dyiilir. kincisi, VBS-in parametrlrinin say ox olduundan, onlarn mqayissi tinlir. Bundan lav, VBS haqqmda informasiya ksr hallarda reklam xarakteri dayr v dzgn ntic xarmaa imkan vermir. Qsaca olaraq VBS-in xarakteristikalarnn qiymtlndirilmsi texnologiyasna v onlarn qoyulan tlblr uyunluunun tyin edilmsin baxaq. stniln proqram mhsulunu serkn diqqti sas parametrlr clb etmk, digr parametrlr gr is mmkn olan ld etmk, msln, nzrd tutulan mliyyat sistemind ilmyin mmknly v ya ODBC interfeysinin nzr alnmas v s. prinsipi il hrkt etmk lazmdr. VBS-in seilmsi prosedurunu 3 mrhly blmk lverilidir. vvlc keyfyyt sviyysind tklif olunan proqram mhsullarnm yararl olub-olmamasn qiymtlndirmkl seim sahsini daraltmaq, sonra seiln sistemlrin texniki xarakteristikalarn daha trafl qiymtlndirmk v nhayt, son qrara glmk n seiln sistemlrin mhsuldarln qiymtlndirmk lazmdr. Proqram mhsulunun yararllnn sas gstricilrin aa-aklar aid etmk olar: - proqram mhsulunun nv; - istifadilrin kateqoriyalar; -istifadnin rahatl v sadliyi; -verilnlrin tsviri modeli; -ttbiqin hazrlanmas vasitlrinin keyfyyti; -VB-nin dzgnlyn v thlksizliyini tmin edn vasitlrin keyfyyti; -kommunikasiya vasitlrinin keyfiyyti; - hazrlayan frma; -dyri. Hr bir tkilat sadalanan gstricilri zn mxsus olaraq sas v lav kateqoriyalara ayra bilr. Lazmi mhsulun axtarna tlb v imkanlarn yrnilmsindn balamaq mslht grlr. lk nvbd proqram mhsulundan n mqsdl pekar proqramlar trfmdn ttbiqi

79

sistemlrin yaradlmas n, hazrlqsz istifadilrin interaktiv rejimd ilmlri n v ya baqa mqsdl istifad edilcyini tyin etmk lazmdr. 1-ci mrhld nzr alnmal olan sas parametrlr proqram mhsulunun nv v istifadilrin kateqoriyalar hesab olunur. Hll olunan msllrin xsusiyytindn asl olaraq yerd qalan gstricilrdn bu v ya digri sas kimi gtrl bilr. stifadilrin kaeiqoriyalar. VBS sinfin aid olan proqram mhsulu mumi halda aadak kateqoriyalara mxsus olan istifadilr n nzrd tutulur: -pekar proqramlar-VBS-i, VB serverini v digr proqram hazrlayanlar; -VB-nin administratorlar; -ttbiqi proqramlar hazrlayan pekar istifadilr; -hazrlqsz (qeyri-pekar) istifadilr; -gstriln kateqoriyalarn mxtlif kombinasiyalar. Proqram mhsulunu send stnly geni tyinatl proqramlara vermk lazmdr. Tsadf deyil ki, geni yaylm tam funksional VBS-lr hm istifadilr v administratorlar, hm d ttbiqi proqramlar n vasitlr malikdirlr. Msln, MS ACCESS sistemi ttbiqi proqramlarm yaradlmas n Visual Basic proqramladrma sistemindn istifad etmy imkan verir. stifadnin rahatl v sadliyi anlay qeyri-myyn xarakter dayr, o, vaxtar dyiil bilr v qoyulan tlblrdn asl olaraq srtldiril bilr. VBS-dn istifad edilmsinin rahatl v sadliyi aadaklar nzrd tutur: -VBS-in, lxsus, oxlu i yerin malik olan bk VBS-in quradrlmasnn aydn prosedurlar; - hazrlqsz istifadi n rahat v unifikasiya edilmi interfeys; -adi mliyyatlarn: VB-nin yaradlmas, naviqasiya, verilnlrin dyidirilmsi, sorularn v hesabatlarm hazrlanmas v yerin yetirilmsi v s. icra edilmsinin asanl; -yrnm n intellektual altsistemlrin, ilm v yrnm zaman kmkilrin v misallarm olmas. Verilnlrin tsviri modeli. Relasiya modeli hazrda n geni yaylm, nzri v praktiki baxmdan tam ilnmi model hesab olunur. Mvzu sahsinin semantikasm ifad etmy imkan vern obyektynl model perspektivli hesab olunur. Odur ki, ksr hallarda relasiya v obyektynl modelli VBS-lr stnlk verilir. Son illrd bu iki modeldn birlikd istifad ediln obyektrelasiya tipli sistemlr d inkiaf tapmlar. Ttbiqin hazrlanmas vasitlrinin keyfiyytini qiymtlndirrkn aadaklar nzr alnr: istifadi interfeyslrinin qurulmas imkanlar; ttbiqi proqramlarn hazrlanmas dilinin imkanlar (proqram kodunun avtomatik generasiyas, proqramn sazlanmasnn avtomatladrlmas, verilnlrin tamlnn avtomatik tmin edilmsi); mxtlif obyektlrin (ekran formalar, sorular, hesabatlar v s.) yaradlmasnn avtomatladrlmas. stnlk tamfunksional generatorlar (Usta, Qurucu v s.) olan v istifadinin ilmsi n rahatl tmin edn sistemlr verilir. VB-nin dzgnlyn v thlksizliyini tmin edn vasitlrin keyfiyyti Masir informasiya sistemlrind informasiyann thlksizliyi tlbi VBS-d adekvat tdbirlrin grlmsini qary qoyur. nformasiyann mhafzsi funksiyalarna mracit hm proqramlarn hazrlanmas vasitlri sviyysind, hm d istifadi il VB administratoru sviyysind nzr alnmaldr. VB-nin dzgnlynn yoxlanmas funksiyalarmdan saslar aadaklardr: -VB cdvlindki yazlarn sas aara gr unikall (bzi tamfunksional VBS-lrd bu yoxdur.); -istinad tamlnn, yni yazlarn lav edilmsi, dyidirilmsi v silinmsi zaman cdvllr arasndak laqlrin tamlnn avtomatik yoxlanmas; - VB qiymtlrinin dzgnlynn yoxlanmas: verilnlrin tiplrinin v ablonlara uyunluunun yoxlanmas, mmkn qiymtlr diapazonunun tyini, qiymtlrin aray cdvli il yoxlanmas v s.

80

Kommunikasiya vasitlrinin keyfiyytinin qiymtlndirilmsi zaman proqram mhsullarnn aadak xasslrin diqqt yetirilmlidir: - mxtlif bklrd VBS-in iini tmin edn bk protokollarmm dstklnmsi; - VB il standart interfeyslrin: SQL, ODBC, DAP v s. dstklnmsi; - VB-dki informasiya il qrup klind ilmk n vasitlrin olmas: dil vasitlri, istifadi interfeysinin finksiyalar, qrupun tkili, slahiyytlrin mhdudladrlmas, icazsiz mracitlrdn mhafz n administratorun funksiyalar v s. - frqli formatlara malik olan VB-lrdn evrilm aparmadan istifadnin mmknly. Hazrlayan firma. Proqram mhsulunun seilmsind onun hans frma trfindn hazrlanmas myyn rol oynayr. Hazrlayan firmann sanball olmas aadak stnlklr verir: -mhsulun yksk keyfiyyti; -sndlrin v metodik materiallarm olmas; -yaranan problemlrl laqdar mslhtlrin alnmas n qaynar xttin olmas; -daha tkmil variantn yaranmas n yksk inamn olmas. Qeyd edk ki, VBS-in nvbti variant nisbtn tez meydana glir. Mhsulun seilmsi zaman onun yaranma tarixin fkir vermk lazmdr. Ola bilr ki, cari anda rqabti firma trfindn mhsulun nvbti variantnn yaranmasna az qalb v hmin mhsul bir ox parametrlr gr baxlan mhsuldan stndr. Daha dayanaql maliyy vziyytin v aparat-proqram vasitlrinin perspektivli dinamika il inkiafma malik olan frmalara stnlk vermk lazmdr. Firmann mvffqiyyt gstricilri kimi illik dvriyy, ii heyt, mumi mhsulun, o cmldn, alnan nv mhsulun sat hcmi v s. istifad edil bilr. Mhsulun dyrin sasn proqram mhsulunun nv v hazrlayan firma tsir edir. Tamfunksional VBS-in dyri adtn 5000$ -10000$ arasnda olur. VB serverlri is daha bahal olur, onlarn VB prosessorunun nvsinin qiymti on minlrl dollardan bir ne yz min dollara atr. Sistemin mumi dyrin hminin ttbiqi instrumental vasitlr, sistemin konfiqurasiyasnn saxlanmas vasitlri, VB-nin inzibatl (administrativliyi) v mayt edilmsi daxil olur. Bzn relasiya modelli byk sistemlrin dyri million dollara atr. Sistemin mumi dyrini myynldirn sas amillrdn biri d istifadilrin say hesab olunur. nternet bksinin meydana glmsi nticsind proqram mhsullarmn, o cmldn, VBS-in pulsuz ld edilmsi imkan yarand. Lakin bahal sistemlri Internet vasitsil pulsuz ld etmk mmkn deyil. Texniki xarakteristikalar. Texniki xarakteristikalar sviyysind VBS-lrin mxtlifliyi keyfiyyt sviyysin nisbtn daha oxdur. Seiln VBS-in yararl tyin edildikdn sonra onun texniki xarakteristikalarn trafl yrnmk v qiymtlndirmk lazmdr. Mhsuldarhn qiymtlndirilmsi. VBS-in analizi v smaqdan keirilmsi il mxtlif tkilatlar, o cmldn, PC MAGAZINE jurnalmm laboratoriyas mul olur. VBS-in mhsuldarlmn analizi n onun tklif etdiyi metodikaya qsa nzr yetirk. Relasiya VBS-in testlnmsi AS3AP (ANS SQL Standart Scalable and Portable) dstinin etalon testlri vasitsil aparlr. Hmin testlrl VB il aparlan mliyyatlar yoxlamhr, biristifadili v oxistifadili mhitlr modelldirilir. Snaqdan keiriln VB-y hr biri 100 min yazdan ibart olan 4 cdvl daxildir. Ttbiq ediln sas testlr aadaklardr: Aarh axtar, Aarsz axtar, Yklm v indekslm, Yenilm, Birbaa mracitl oxuma, Birbaa mracitl yazma, Hesabatn generasiyas. Testlmni aparmaq n proqram mhsulu hazrlayan hr bir frma test smaqlarn inisialladran ttbiqi proqramlar trtib edir. Sadalanan testlrl qiymtlndiriln sas gstrici kimi vaxt gtrlr, yni hr bir sistem etalon sorular yerin yetirmk n n qdr vaxt srf edir. mumiyytl, mhsuldarlqlar ox da frqlnmyn VBS-lr irisind verilnlrin tamlna v thlksizliyin nzarti tmin edn vasitlr malik v istifadi interfeysinin imkanlar geni olan sistem stnlk verilir. Bu kriterilr gr PARADOX v ACCESS sistemlri yax hesab olunurlar.

81

Gstriln testlrdn baqa TPC (Transaction Processing Performance Council Tranzaksiyalarn emalnn mhsuldarl zr tkilat) tkilatnn hazrlad testlr qrupu da mvcuddur. Daima tkmilldiriln v yenildiriln TPC testlr dstin TPC-A, TPC-B, TPC-C, TPC-D v TPC-E testlri daxildir. Bu testlr tranzaksiyalarm operativ emal msllrind (OLTP On-Line Transaction Processing) aparat-proqram sistemlrinin mhsuldarhn v dyr/mhsuldarlq nisbtini tyin etmk n yaradlmdr. Aparat vasitlrinin seilmsi. nformasiya sisteminin qurulmas zamam VBS-in seilmsindn lav proqram v aparat vasitlrinin strukturunun saslandrlmas mslsini d hll etmk lazmdr. Verilnlrin emalnm proqram-aparat tminatnn rasional strukturunun tyini n aadak suallara cavab vermk lazmdr: -VBS hans struktura (biraxnl v ya oxaxml) malikdir; - tranzaksiyalarn monitorlar ttbiq edilirmi; -kliyent-server arxitekturasndan istifad etmk olarm; -sistem eyni vaxtda ne aktiv istifadini dstklmlidir; -sorular oxluu isrisind sas sorunu-ablonu (nmunni) ayrmaq olarm; -indeksldirmnin hans strategiyas ttbiq edilir; -VB-y hans sorulara gr aarla v hanslarna gr aar-sz mracit etmk olar; -VB-nin ls n qdrdir; -nzrd tutulan ld informasiyann emal n disk yad-da qurular v interfeys adapterlri kifaytdirmi; -VBS jurnallar v arxivlri n ayrca disklr varm; -verilnlrin, indekslrin, mvqqti cdvllrin saxlanmas v verilnlrin hcminin mmkn qdr artrlmas n disk yaddann tutumu kifaytdirmi; -nzrd tutulan sayda istifadilrl ilmk n prosessorlar kifaytdirmi; - kliyent/server sistemind serverl kliyentlr arasnda laqlrin tkili n ayrca bk tlb olunurmu; -ehtiyat surtlrin xarlmas strategiyas ehtiyat surt qurularmn tipii, say v yerldiklri yerl razladrlbm. Sadalanan v oxar suallara cavab vermk n aadak amillri nzr almaq lazmdr: 1) ttbiqi mslnin xsusiyytlri, onun hll metodlar v vasitlri; 2) seiln VBS-in xarakteristikalar; 3) mliyyat sisteminin imkanlar v faliyytinin smrliliyi; 4) Aparat hisssinn v bk avadanlnn xarakteristikalar. Ttbiqi mslnin smrsiz hlli digr almalar he endir bilr. Msln, VB-nin yaradlmas zaman aarlardan v cdvllrin indeksldirilmsindn istifad olunmamas byk hcmli VB-d verilnlrin axtar vaxtn xeyli oxaldr. Bu halda sistemin mhsuldarl tipik v ya tkrarlanan sorularn yerin yetirilmsi zaman ox aa dr. Aarlarn v indeksldirmnin ttbiqi mhsuldarl xeyli artrr. Bu raitd VB-nin yenidn tkili zaman ttbiqi proqram dyidirmy ehtiyac olmur. Ttbiqi mslnin parametrlri il seiln VBS-in xarakteristikalar arasnda sx ballq var. Bu balhq n ox ttbiqi proqramn VBS-in interpretasiya rejimind yerin yetirilmsi halnda zn gstrir. VBS-in quradnlmas v istismar zaman proseslr v hadislr haqqnda statistikann toplanmas v analizi aparlmaldr. Btn neqativ hallar informasiya sisteminin faliyyt gstricilrini aa salr, halbuki, VBS-in, ttbiqi proqramn v mliyyat sisteminin kklnmsi il onlar vaxtnda aradan qaldrmaq mmkndr. VBS-in v ttbiqi proqramn faliyytinin proqram mhiti mliyyat sistemidir. nformasiya sisteminin iinin qiymtlndirilmsind onun da rolu az deyildir. Bzn mliyyat sisteminin seilmsi prinsipial xarakter dayr. Msln, Windows mhitind ilyn VBS-dn istifad edilmsi digr mliyyat sistemlrinin seilmsini mmknsz edir.

82

MVZU 12: QTSAD NFORMASYANIN LNMSNN AVTOMATLADIRILMASI TEXNOLOGYALARI. AVTOMATLADIRILMI YERLR (AY) Plan: 1. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn realladrlmasnn ardcll 2. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn rejimlri 3. AY-nin yaradlmasnn sas prinsiplri 4. AY-ni realladran funksiyalar 5. AY-nin ttbiqi il ld olunan ntic sndlri 6. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnda bk texnologiyalarnn rolu qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn sviyysi birbaa verilnlrin emal texnologiyalarndan asldr. Bu texnologiyalar is z novbsind emaln yerin yetirilmsind ttbiq olunan texnoloji proseslrin mcmuudur. Verilnlrin emalnn texnoloji prosesi- iqtisadi mslnin hlli n emal v informasiyann trlmsi mrhllrinin mntiqi ardcllnn tkili n istifad olunan sul v vasitlrin toplusudur. Verilnlrin emalnn texnoloji prosesinin mrhlsi dedikd hmin prosesin myyn funksiyalarn realladran qarlql laqli prosedurlar ym nzrd tutulur. Prosedura is verilnlrin emalna uyun texnoloji proseslrin realladrlmasn tmin edn texnoloji mliyyatlar ymdr. Texnoloji mliyyatlar- elementar hrktlr olub, verilnlrin emalna uyun texnoloji proseslrin prosedurlarnn aralq mntiqi nticlrinin alnmasn tmin edirlr. Texnoloji proses zlynd mrhllrdn ibartdir. Bu mrhllr slind yerin yetiriln prosedurlardan, texniki mliyyatlardan asldrlar. Bu mrhllrin hr biri digrindn hmin mrhld verilnlrin emal, kildyimsi v ya evrilmsi il xarakteriz olunur. Verilnlrin emal prosedurlar riyazi v mntiqi sasa malik olurlar. Riyazi sas toplama, xma, vurma, blm mllrindn ibartdir. EHM-larnn v informasiyann emal alqoritminin mntiqi rti mntiqi cbrin aksiomatik apparatna uyun myynldirilir. Bu aparat ingilis alimi C. Bul yaratdndan ona bul cbri d deyilir. Bul cbrinin sas kateqoriyalar aadaklardr: konyuksiya (mntiqi vurma) bir v ya bir ne mlahiznin V (iarlmni x, $ kimi aparmaq olar) mntiqi mri il birldirilmsi; dizyunksiya (mntiqi toplama)- bir v ya bir ne mlahiznin V YA (iarlmni |, +, v kimi aparmaq olar) mntiqi mri il birldirilmsi; inversiya (mntiqi inkar)- DEYL (bzi hallarda ksini bildirn XEYR, YOX kimi) hisssini mlahizy lav etmk (iarlmni , -A kimi aparmaq olar); ekvivalentlik- gr hr iki mlahiz eyni qiymt malikdirs bu mntiqi mliyyatn nticsi dorudur (iarlmni A/B kimi aparmaq olar); implikasiya- gr A-drsa, onda B-dir ardcll il ilyn mntiqi mliyyat (iarlmni A B, A B kimi aparmaq olar). Mntiqi mliyyatlardan adtn informasiya axtarnda daha geni istifad edilir. Bu mliyyatlardan istifad olunmas lazmi mlumatlarn axtarlb taplmasn xeyli asanladrr. Qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi v ya digr hr hans informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmas slind mumi olaraq bu ardcllqla realladrlr: qeydiyyat, toplanma, trlm, kompter daxil etm, emal, axtar, saxlama, aktualladrma, korrektirovka, x, tsvir etm, surt alma, tiraja uyun coxaltma v s. Bu mrhllrin hr biri digri il bu v ya digr qaydada mntiqi olaraq qarlql laqd olmaqla baldr. Qeyd olunan mrhllrin hr birinin mahiyytini gstrk: verilnlrin qeydiyyat- mlumatlarn material daycda qeyd alnmas prosesidir; verilnlrin toplanmas- mlumatlarn informasiya mnbyindn alnmas proseidir;

83

verilnlrin trlmsi- mlumatlarn mnbdn alcya krlmsi prosesidir; verilnlrin kompter daxil edilmsi- mlumatlarn kompterin qbul ed bilcyi kl salnaraq onun yaddana yazlmas prosesidir; verilnlrin emal- verilnlrin istifadi mslsinin hllini tmin edn informasiyaya evrilmsini tmin edn mntiqi v riyazi mliyyatlar ymnn laqli iindn ibart prosesdir; verilnrin axtar- istifadi sorusuna uyun olaraq verilnlr bazasndan lazmi mlumatlarn axtarlb taplaraq seilmsini tmin edn mntiqi mliyyatlar ymndan ibart prosesdir; verilnlrin saxlanmas- mlumatlarn material daycya yerldirilrk ilk vziyytd saxlanmas prosesidir; verilnlrin aktualladrlmas- mvcud informasiya vahidin yeni mlumatlarn daxil edilmsi il onlarn yenilnmsinin tmini prosesidir; verilnlrin korrektirovkas- myyn informasiya vahidind shv mlumatlarn dzldilmsi v aradan qaldrlmas prosesidir; verilnlrin kompterdn xa verilmsi- verilnlrin kompterin yaddandan onlarn kompterdn xaric tqdimat qurularna verilmsi prosesidir; verilnlrin tsvir edilmsi- mlumatlarn insann qavraya bilcyi kild tsvir olunmas prosesidir; surtalma prosesi- alnm mlumatlarn tlb olunan sayda yeni surtlrinin alnmas prosesidir; verilnlrin tiraja uyun coxaldlmas- vvlki prosesl oxar olub alnm mlumatlarn tiraja uyun olaraq tam oxarnn alnmas prosesidir. Verilnlrin emalnn avtomatladrlmasnn sas xsusiyytlrindn biri prosesin yerin yetirilm keyfiyytini aa salan mxtlif sbb v nsrlrin meydana glmsidir. Bu cr sbblrdn ntic informasiyann v ya informasiya mhsulunun thrif olunmas ba verir. nformasiya emalnn keyfiyytinin yksldilmsinin smrli sullarndan biri informasiyann gerkliyi v tamlnn yksldilmsinin tmini v realladrlmasdr. Digr sullardan zruri olan informasiyann mqsd uyunluudur. Bu mqsdl adtn verilnlr bazasnda filtrlm v mxtlif lamtlr gr sem mliyyatlarna stnlk verilir. Bellikl d mumi informasiya v ya verilnlr bankndan yalnz qarya qoyulan mqsdi tmin edn informasiyalarn seilmsi v istifady yaral kimi qbul olunmas ba verir. qtisadi informasiyann ilnmsinin v ya emalnn avtomatladrlmasnda verilnlr bazasnn yaradlmas xsusi hmiyyt ksb edir. Verilnlr bazas slind xsusi struktura malik olan verilnlr v ya mlumatlar ymdr. Verilnlr bazasnda mlumatlarn yerlmsi, onlardan istifad v yaradlm bazann idar olunmas xsusi tlblr cavab vermlidir. Bel ki, verilnlr bazasnda informasiyann izafiliyin, tkrarlanmasna, xsusi qaydalar rivsindn knara xlmasna icaz verilmir. nformasiya emalnn lazmi sviyyd olmasnn tmini emal prosesinin btn mrhllrind xsusi nzartin olmasn tlb edir. Bu mnada informasiya emalnn nticsi olan informasiya mhsulunun tam v gerk olmas mqsdil kompleks mhafiz sullarndan istifad edilir. nformasiya mhsulunun gerkliyinin tmin olunmas ttbiq olunan texnologiya v sullara nzrn aadak kateqoriyalara blnrlr: nzartin l v ya vizual culu- verilnlrin yoxlanmasnn he bir texniki vasit olmadan yoxlanmasn nzrd tutur; nzartin mexanikldirilmi sulu- kmki texniki vasitlrdn, msln sad hesablamalarn aparlmas n kalkulyatorlarda, istifadni nzrd tutur: nzartin avtomatladrlm sulu- proqram modullar vasitsil verilnlrin diaqnostikasnn aparlmas. Bu sul shvlrin v thriflrin proqram sulu il akarlanmasn. Onlarn hqiqi qiymtlrinin myynldirilmsini, kompterin yaddanda shv qiymtlrin hqiqi qiymtlrl vz olunmasn nzrd tutur.

84

Qeyd edk ki, praktikada bu sullarn hamsndan istifad edilir. Hr hans sulun seilmsi rait, iin miqyas v emal prosesinin mumi tkilindn asldr. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmas mxtlif rejimlr malikdir. Bu rejimlr paket, multiproqram v interaktiv rejimlrdir. nformasiya emalnn paket rejimi- bu rejimd informasiya istifadsi taprna uyun olan ardcllqla emal edilir. Hr bir iqtisadi taprn hlli sndlr paketi kimi trtib edilir. Sonradan ardclla uyun olaraq hll paketlri birldirilir v informasiyann emal prosesi bu ardcllqla avtomatik olaraq yerin yetirilir. Paket rejimind hr bir emal zr taprq, yni proqram yalnz nvbd zndn vvl olandan sonra yerin yetiril bilr. nformasiya emalnn paket rejiminin stnly ondan ibartdir ki, qarya qoyulan mslnin hlli prosesin istifadinin v ya operatorun mdaxilsi minimuma endirilir v mliyyatlar sistemi vasitlri verilnlrin kompter daxil edilmsi, lazmi proqram modullarnn arlmas, tlb olunan xarici qurularn i salnmas, mumilikd emal prosesinin yerin yetirilmsi v idar olunmasn hyata keirir. nformasiya emalnn paket rejiminin sas mqsdi trtib olunmu qrafik sasn qoyulmu mslnin vaxtnda yerin yetirilmsi v hesablama sisteminin tam yklnmsidir. Btn bunlarla brabr daha iri hcmli informasiyann emal prosesind paket rejimi el tkil olunmaldr ki, myyn mrhllrdn sonra alnm nticlrin nzrdn keirilmsi mmkn olsun. nki bu mumi prosesin yerin yetirilmsi zaman ba ver bilck shv v thriflrin aradan qaldrlmasna tminat verir. Paket rejimind yerin yetiriln taprqlarn mumi ardcll aadak kimidir: ilkin informasiya massivlrinin mntiqi evrilmsi v ii massivlrin yaradlmas; ii massivlrin nizamlanmas; veriln alqoritm sasn verilnlrin emal; x massivlrinin trtibi; taprqlarn hllinin nticlrin nzart; emaln nticlrinin xa verilmsi. Mhz bu mrhllrin yerin yetirilmsi nticsind paket rejimind emaln nticlri adtn ap qurularna verilir. Bu nticlr is iqtisadi verilnlr v informasiya sasnda planladrlmann aparlmasn v mxtlif tyinatl hesabatlarn hazrlanmasn tmin edir. qtisadi informasiyann ilnmsin srf olunan vaxtn qsaldlmas v hesablama resurslarnn smrldirilmsi mqsdil verilnlrin multiproqram rejimindn istifad edilir. Bu rejimd proses kompterd genilnmi yadda tutumunda v yksk mhsuldarlqla yerin yetirilir. nformasiyann multiproqram emal istifadinin bir ne taprna uyun olaraq paralel emal prosesidir. Bu rejimd mliyyatlar sistemi istifadi taprqlar ymn eyni zamanda bir ne proqramla idar edir. Bu proqramlar vaxt blgs rejimind ilyirlr. Bel ki, hr bir proqram myyn vaxt annda (kvant adlandrlr) kompterin resurslarna prosessora, mli yaddaa v s. mracit edir. Verilnlrin emalnn interaktiv rejimini bir ox hallarda dialoq rejimi adlandrrlar. Verilnlrin emalnn interaktiv rejimi el emal rejimidir ki, real zamanda istifadi emal prosesinin yerin yetirilmsin mdaxil etmkl qoyulan taprqdak rtlri daha srflisi v ya uyunu il dyi bilr. Bu rejimd i prosesi istifadi il kompter arasnda terminalda xsusi menyu vasitsil laq tmin olunur. Qeyd edk ki, verilnlrin emalnn interaktiv rejimind istifadi verilnlrin emal texnologiyas il aktiv mvqed olur.verilnlrin emalnn interaktiv rejimindn daha ox istifadi sorusuna uyun axtarlarn aparlmasnda, konkret iqtisadi msly uyun analitik qeydlrin hazrlanmasnda, mxtlif zaman dvrlri n lazm olan mlumatlarn cdvl v ya qrafik tsviri il mqayisli thlilind istifad olunur. nformasiyann interaktiv rejimd emalnda qlobal v lokal dialoqlardan istifad edilir. Qlobal dialoqda menyunun kmyi il proqram sisteminin funksional imkanlarn xarakteriz edn proqramlarn yerin yetirilmsi ardcll verilir. Lokal dialoqda istifadinin sorusuna sasn verilnlr emalnn konkret alqoritmi trtib olunur. Hazrki dvrd iqtisadi informasiyann ilnmsind avtomatladrlm i yerlri (AY) geni ttbiq edilir. Avtomatladrlm i yeri (AY)- avtomatladrlm informasiya sistemlri,

85

avtomatladrlm idaretm sistemlri il istifadi arasnda qarlql laqlrin informasiya, texniki, riyazi-proqram v tkilati-hquqi sul, vasit v prosedurlar ymdr. AY-nin yaradlmas zaman sas prinsiplrdn biri onun iqtisadi obyektlrin idaredilmsind dyin rait adaptasiya olunmasdr. yerindn inzibatya atdrlan mlumatlar informasiyal, gerk, tam v operativ olmaldr. Avtomatladrlm i yerlrindn inzibatya gndriln verilnlr drk etm baxmndan tam aydn olmal v qrarlarn qbul edilmsi v planladrmaya tam yararl kild tsvir edilmlidir. Bu mnada AY-nin yaradlmas zaman onlarn m\ntiqi qurulu v trkibin xsusi diqqt yetirilmlidir. Masir AY intellektual sistemlrin ideologiyalarna istinad etmli, avtomatladrlm layihlndirm prinsiplri il qurulmaldr. Hazrki dvrd istniln mssisd avtomatladrlm i yerlrinin ttbiqi mhz avtomatladrlm funksiyalarn yerin yetirilmsi il mumi faliyytin daha smrli tkilin, mvcud resurslardan daha yksk sviyyd istifady imkan yaradr. Mssislrd AY faliyyti mxtlif aspektlrinin avtomatladrlmasn hyata keirir v aadaklar tmin edir: informasiya emalna zrf olunan myin azaldlmas; alnan informasiyann istifadsinin operativliyinin yksldilmsi; i yerind alnan informasiyann gerkliyi v keyfiyytin msuliyytin yksldilmsi. AY informasiyann emal v alnmasnn hm avtonom, hm d bk rejimind yerin yetiril bilr. Ntic informasiya icmal analitik materiallar v qrafiklr kimi alna bilr. AY-d aadak funksiyalar realladrlr: ilkin sndlrdn verilnlrin kompter daxil edilmsi; daxil ediln verilnlr nzart; informasiyann korrektirovkas; mtn, cdvl, qrafik v multimediya informasiyalarnn emal; verilmi dsturlar zr verilnlrin hesablanmas; verilnlrin toplanmas v myyn olunmu dvr n onlarn saxlanmas; sorular zr informasiyann alnmas n ilkin informasiyann mntiqi-riyazi emal; alnm nticlrin displey, maqnit dayclarna, printerlr v s. verilmsin uyun icmal hesabatlar; mssisnin xsusiyytlri v gstricilr zr verilnlrin qrupladrlmas; emal prosesinin mxtlif mrhllrind verilnlrin emal v nticlrin tqdimat; mssisnin maliyy-iqtisadi vziyyti zr qrafik v dioqramlarn qurulmas; laq kanallar vasitsil abonentlr verilnlrin trlmsi. Hr bir mssisd AY rejimind istifadi il kompter arasnda dialoq menyu prinsipind qurulur. Mssisd hll olunan msllrin xarakterindn asl olaraq menyuya aadak i rejimlrini tmin edn mxtlif proqramlar daxil edilir: kompterin nizamlanmas, linqvistik vasitlrin daxil edilmsi, sndlrin nv, redakt, servis, kmk. AY eyni zamanda yekun sndlrin trtibini d yerin yetirir. Bel sndlr yekun hesabatlar, ilkin sndlr sasnda xarlm myyn dvr n hesabatlar. Qeyd edk ki, bu hesabat v sndlr istifadinin tlbatna uyun gstricilr sasn trtib edilir. Qeyd olunduu kimi AY mssisy aid verilnlri myyn lamtlr gr qrupladra bilr. Bu lamtlr hm kmiyyt, hm d keyfiyyt lamtlri ola bilr. AY-nin ttbiqi il mssisd ntic sndlr kimi yekun sndlr, qrafiklr v elektron cdvllr alna bilr. Yekun sndlrin qurulmasnn mumi alqoritmi aadak kimidir: ilkin hesabat sndlrindn ardcl olaraq verilnlr seilir; verilmi dsturlardan istifad etmkl seilmi verilnlrin emal hyata keirilir; verilnlrin qruplama nv myynldirilir; yekun verilnlr trtib edilir;

86

Qrafiklr istifadi istyindn asl olaraq histoqram, xtti qrafiklr, dairvi v s. kimi qurula bilr. AY-d elektron cdvllrin yaradlmas n aadak imkanlar mvcuddur: yeni cdvlin yaradlmas; khn cdvl zrind dyiikliklrin aparlmas il yeni cdvllrin qurulmas; eyni bir ilkin snd n mxtlif cdvllrin qurulmas. Bu halda eyni snddn gtrlm mlumatlara uyun verilnlrin qiymti dyiilmz saxlanlr. Elektron cdvllrin yaradlmas zaman cdvl xanalarndak ilkin mlumatlarn yoxlanlaraq dzgn daxil edilmsi, cdvl stunlarnn yerlmsi ardcllnn mqsduyunluu, hesabat dsturlarnn mntiqi mnasnn saxlanlmas, cdvlin mthrrikliyinin tmin olunmas rtlrin ciddi riayt olunmaldr. AY-nin iinin tkili aadak mrhllri znd birldirn iqtisadi informasiyann emalnn sistem texnologiyasnn ttbiqin saslanr: lazmi hesabatlar v informasiyaya nzart sullarndan itifad etmkl ilkin sndlr sasnda elektron cdvllrin qurulmas; yaradlm elektron cdvllrdn istifad etmkl aralq mrhllrd icmal sndlrin yaradlmas; lokal verilnlr bazasnn yaradlmas; hazrlanm icmal sndlrin, analitik qeydlrin v nticlrin yuxar sviyylr trlmsi; trlm ntic v sndlrin thlilin uyun olaraq yuxar sviyydn gndrilmi tlb v rtlr uyun sorularn tmini mqsdil dyiiklik v lavlrin edilmsi; Qeyd edk ki, masir dvrd mssisnin iqtisadi gstricilrinin yaxladrlmas, hm idaretmd, hm d istehsaln tkilind yksk nticlrin ld olunmas n telekommunikasiya texnologiyalarndan da geni istifad edilir. Telekommunikasiya texnologiyalar irisind masir informasiya v kompter bklri daha geni istifad edilir. bk texnologiyalarnn ttbiqi idaretmnin avtomatladrlm kild yerin yetirilmsin, mssisnin mxtlif blm v strukturlarnn laqlndirilmsin, eyni verilnlr bazasndan mxtlif blmlrin istifad etmsin imkan yaradr. mumilikd bk texnologiyalarnn ttbiqi aadaklar tmin edir: paylanm informasiya saxlanmas yerlrinin qurulmas; informasiya emal il bal hll olunan msllrin siyahs genilnir; masir kompterlrin ttbiqi il iqtisadi informasiyann emalnn daha etibarl hyata keirilmsi; informasiya il bal qarlql laqlrin yaradlmas v inkiafnda yeni istiqamtlrin yaranmas; informasiya emalnn dyrinin aa dmsi. qtisadi informasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnda ttbiq olunan bk texnologiyalar aadak xsusiyytlr malik olmaldr: bknin aql- yni bky istniln vaxt tlbata uyun olaraq yeni quru v vasitlrin, elc d istifadilrin qoula bilmsi imkan; resurs tutmluluu- bknin texniki v aparat tminat el olmaldr ki, bu bk vasitsil lazm olduqda istniln tutuma malik informasiyan saxlamaq mmkn olsun; dinamiklik- istifadi sorusuna n qsa mddtd cavab ver bilmk imkan; erqonomiklik- kompterl olan interfeysin genilndirilmsi imkanlar, istifadinin geni informasiya tminat zr servis funksiyalarna malik olmas v buna uyun informasiya mhitinin yaradlmas; avtonomluq- mxtlif sviyylrd bknin nisbi asl olmadan ily bilmsi; adaptivlik- bk konfiqurasiyasnn v sistem olan tlbatn dyimsin uyun olaraq texniki v proqram vasitlrinin qarlql laq v uyunluunun tmini;

87

z-znn tkili- verilnlrin icazsiz mdaxildn mhafizsi, qza hallarnda i qabliyytinin brpa olunmas, trln informasiyann yksk gerkliyi v mqsduyunluunun tmin olunmas. Qeyd etmk lazmdr ki, bk texnologiyalar dedikd hm lokal, hm d qlobal bklrdn istifad nzrd tutulur. Lokal kompter bklrindn adtn mssisdaxili idaretm v istehsaln tkilind, ayr-ayr blm v sexlrin laqlndirilmsind istifad edilirs, qlobal bknin imkanlarndan mssis il digr mssislr, banklar, sat mssislri, mxtlif hmiyytli yerli v beynlxalq tcrb v mlumatlarn ld olunmasnda istifad edilir. Masir kompter texnologiyalarnn inkiaf v bklrin malik olduqlar stnlklr, bu sahd yeniyeni texniki v proqram vasitlrinin yaradlmas bu istiqamtin geni perspektivlr malik olmasn gstrir. MVZU 13:LOKAL NFORMASYA BKLR Plan: 1. Informasiya bklri, onlarn tyinat v nvlri 2. Lokal informasiya bklri v onlarn tsnifat 3. Lokal informasiya bklrnini topologiyalar 4. Lokal bklrd istifad olunan texniki vasitlr 5. Lokal bklrin texnologiyalar nformasiyann birg ilnmsi n kompterlrin bkd birldirlimsi ideyas kompterlrin yarand ilk dvrlrdn mvcud olmudur. Bu sahd ilkin addmlar universitetlr iri hcm malik olan tkilatlar v mssislr atmdr. Ken srin 80-ci illrind frdi kompterlrin meydana glmsi il kompterlrin biznesd istifadsinin smrli olduu tam anlald. Lakin get-ged kompterlrin saynn artmas v onlarn iri hcmli mssislrd prakndliyi, geni razid yerlmsi informasiya emal prosesi mane olmaa balad. Bu vziyytdn x n lokal, regional v korporativ bklrin yaradlmasna balanld. Bellikl bk dedikd, bir-biri il birldirilm v qarlql laqd ily biln kompterlr v onlarn periferiya qurular toplusu baa dlr. gr bknin btn trkib hisslri bir obyektin (otan, mrtbnin, binann, yaxn binalarn v s.) hdudunda yerlirs onda bel bky lokal bk deyilir. Lokal bklr bir ne metrdn. bir ne kilometr qdr razini hat ed bilr. Hr hans mssisd lokal bknin mvcudluu hmin mssis n inteqral xarakterli imkanlar yaradr. Lokal bklrin digr bklr nisbtn ucuz olmas v asan baa glmsi onlarda kommersiya, bank, igzar prosedurlarla laqdar faliyytlrin, texnoloji v istehsalat proseslrinin avtomatladrlmasnda. Idaretm v informasiya-soru sistemlrinin yaradlmasnda geni istifady imkan verir. Kompterlrin lokal bklrd birldirilmsi insanlarn myinin mhsuldarln artrr, onlar qarsnda yeni imkanlar ar. Lokal bklrin ttbiqi hr bir mssisy v onun iilrin bir-biri il bal mrkkb msllri hll etmy, mrkkb layihlri hyata keirmy imakn verir. Hazrki dvrd informasiya texnologiyalarn yksk inkiaf saysind bktexnologiyalarnn ttbiqi elektron biznes kimi yeni sahnin yaranmasna sbb olmudur. Bu is z nvbsind dnya lklri arasndak iqtisadi laqlrin genilnmsi, yeni imkanlarn meydana glmsi, istehsal v satn yksk sviyyd tkilin zmin yaradr. Btn bunlarla yana ox sayda kompterlrin bir bkd birldirilmsi ilkin baxdan grndy kimi el d sad proses deyil. Kompterlrin bk vasitsil birldirilmsinin sas sbblri aadaklardr: Resurslarn bldrlmsi. Resurslarn bldrlmsi onlardan qnatl istifady imkan yaradr. Msln, ap qurularndan mumi informasiya dayclarndan, modemlrdn, ii stansiyalardan v s;

88

Ttbiqi proqramlarn bldrlmsi. proqram vasitlrinin bldrlmsi vvlcdn mrkzldirilmi proqram vasitlrindn, bk proqramlarndan, eyni zamanda bir ne istifadi trfindn istifady imkan verir ki, bu da oxistifadi rejimini yaradr; Prosessorun resurslarnn bldrlmsi. Prosessorun imkanlarnn bldrlmsi zaman xsusi layihlndirilrk bk trkibin daxil edilmi baqa sistemlr trfindn prosessorun hesablama gcndn v ttbiqi proqramlardan verilnlrin emal n istifad etmk mmkndr; Telekommunikasiya. Mssisd lokal bklrdn istifad olunmas yalnz ii stansiyalar arasnda hanssa qeydlrin, yazlarn, sndlrin v s. trlmsi deyil, real vaxt rejimind videokonfranslarn v yncaqlarn, diskussiyalarn keirilmsin d imkan verir. Lokal bklrdn uzun mddtdir ki, istifad olunmasna baxmayaraq onlarn tsnifat rti aparlr. Lokal bklr aadak lamtlr gr tsnifldirilirlr: Tyinatna gr: idaredici (tkilati, inzibati v texnoloji proseslri), informasiya (informasiya axtar), hesablayc, snd informasiyasnn emal v s. lokal bklr; bkd istifad olunan kompterlrin tipin gr: bircins v ya hmcins (btn ii stansiyalar eyni modifikasiyadan olduqda) v qeyri-hmcins ( mxtlif platformalara malik kompterlr olduqda. Msln BM PC, Macintosh, Unix-kompterlr) lokal bklr; daretmnin tkilin gr: mrkzldirilmi idar ediln ( mrkz kimi faliyyt gstrrk kompterlrin fayl-server trfindn idar olunmas), eyni mrkzdn idar edilmyn, birranql lokal bklr; nformasiyann trlmsinin tkilin gr: informasiyann marrutladrlmas il ilyn (bkd informasiya vvlcdn myyn olunmu marrut zr ardcl olaraq trlr) v informasiyann seleksiyas il ilyn bklr (verilnlrin trlmsi zaman bkdki btn kompterlr z aralarnda bky sahib olmaq n mbariz aparrlar). Adtn btn lokal bklr ii stansiyalardan v serverlrdn ibart olurlar. i stansiya lokal bky daxil olan orta gcl, yax funksional imkanlara malik olan kompterdir. Bu stansiyalarda ayr-ayr istifadilr mumi resurslardan istifad edirlr. Server mumi daxil olmaya malik bk resurslarnn bldrlmsinin idar olunmas funksiyasn yerin yetirn proqramaparat sistemidir. Burada aparat kimi daha gcl kompter istifad istifad olunur, proseslrin proqram idaretmsini is bk mliyyatlar sistemi realladrr. Qeyd edk ki. daha iri hcmli lokal bklrd bir ne serverdn istifad etmk olar. Lokal kompter bklri eyni mhitd v ox byk olmayan razid (bir otaq, bir bina, bir mssis v s. daxilind) qurulan bkdir. Bu bklrd kompterlr aras maksimum msaf 1-2 km-dn ox olmur. Lokal kompter bklri mxtlif topologiya (struktura) zr qurulurlar. Hr bir bknin zn uyun texnologiyalar, standartlar v uyun protokollar vardr. IEEE 802.x standartlar lokal kompter bklri n ilnilmidir. 1. in topologiyas in topologiyal lokal bklr n sad struktura malikdirlr. Bu topologiyada btn kompterlr paralel olaraq in qoulurlar (k.1). in, kompterlri bir-birin balayan kabel sistemidir. nformasiya paketlr klind inl hr iki trf trlr.

89

k.1. in topologiyal lokal bk. nformasiya gndrmk istyn kompter (bk adapteri) inin bo olub- olmamasn (yni inl digr kompterlrin informasiya gndrib- gndrmmsini) kontrol edir. gr in bo is kompter paketlri inl .trr. Hr bir kompter inl trln paketlrin nvan hisssin baxr v ona nvanlam paketlri znd qeyd edir. gr iki kompter eyni zamanda paketlri in trrs bu zaman ind toqquma olur. Toqqumaya sbb olan kompterlr qsa bir mddt rzind informasiya gndr bilmirlr. in topologiyal lokal bklrin sas stnlklri aadaklardr: Hr hans bir kompterin sradan xmas bknin iin tsir etmir; bky yeni kompterlrin daxil edilmsi asandr; bk kartlar (adapterlri) ujuzdur; in topologiyal lokal bklrd inin (kabel sisteminin) etibarll yksk olmaldr. in topologiyal lokal bklr IEEE 802.3 standart sasnda qurulurlar. in topologiyal lokal bklr nmun olaraq Ethernet 10 BASE-2, 10 BASE-5 bklrini gstrmk olar. Burada 10 bknin srtini (Mbit/san) gstrir. Bu bklr haqqnda geni mlumat 4.4-d verilmidir. 2. Halqavari topologiya Halqavari topologiyal lokal bklrd hr bir kompter (ii stansiya) bir-biri il halqavari kild (k.2 ), yni birinji kompter ikinji il, ikinci kompter nj il, nj kompter drdnj kompter il v s., sonunju kompter is birinji kompterl birldirilir. Ntijd halqavari topologiya ld edilir. Bu topologiyal bkd mlumatlar myyn bir istiqamtd (msln, saat qrbi istiqamtind) bir kompterdn qonu kompter trlmk rti il lazmi nvana (kompter) atdrlr. Bu tip bklrd sasn marker prinsipindn istifad edilir. Markeri ld edn kompter mlumat gndrmk hququna malik olur. Markeri ld etmi kompterin, digr kompterlr gndrcyi mlumat var is, bu mlumatlar marker yerldirrk onu paket klin evirir, mlumatn gedcyi nvan v digr lazmi informasiyalar paket qeyd edrk, qonu kompter gndrir. Paketi alm kompter, onun nvan hisssin baxr v gr paket ona nvanladrlmsa, paketi zn qeyd edir, ks halda paketi zndn sonrak kompter gndrir. Paket halqa il tam bir yol kedikdn sonra paketi gndrmi kompter onu halqadan xardr v yeni paketi (gr gndrmy mlumat varsa) gndrir. gr gndrmy paket yoxsa markeri bir sonrak kompter gndrir. Bu tip bklrd kompterlrdn biri hm d monitorinq funksiyasn hyata keirir (bk i qoularkn markerin generasiya edilmsi, itn markerin brpas v s.). Halqavari topologiyal lokal bklrin sas stnlklri aadaklardr: Hr bir kompter yalnz qonu kompterl birbaa baldr; Hr bir kompterin mlumat gndr bilmsi n myyn zaman verilir. Halqavari topologiyal lokal bklrin sas atmayan jhtlri aadaklardr: Hr bir kompter informasiyann trlmsind itirak edir. Buna gr d hr hans bir kompterin adapterinin sradan xmas bknin iini pozur; bk adapteri daima ii vziyytd olmaldr;

90

k.2. Halqavari topologiyal lokal bk Halqavari topologiyal lokal bklr IEEE 802.5 standart sasnda qurulurlar. Halqavari topologiyal lokal bklr nmun olaraq Token Ring bksini gstrmk olar. 3. Ulduzvari topologiyal lokal bklr Ulduzvari topologiyal lokal bklr mrkzi qovaq zrind qurulur. Hr bir kompter mrkzi qovaq il ayrja xtl birldirilir (k.3). Kompterlr arasnda informasiya mbadilsi mrkzi qovaq vasitsi il hyata keirilir.

k.3. Ulduzvari topologiyal lokal bk. Mrkzi qovaq kimi xab, kommutator v ya xsusi server kompteri istifad oluna bilr. Ulduzvari topologiyal lokal bklrin sas stn jhtlri kompterlraras mbadilnin sad olmasdr. Bu bklrin atmayan jhti is bknin etibarllnn mrkzi qovan etibarllndan ox asl olmasdr. Ulduzvari topologiyal lokal bky nmun olaraq Ethernet 10 BASE-4, 100 BASE-4 bklrini gstrmk olar. Burada 10 v100 - bknin srtini (Mbit/san) gstrir. Praktikada digr topologiyalardan da (aajvari, qarq) istifad oluna bilr. Bu v ya digr topologiyann seilmsi kompter bksinin ttbiq sahsindn, kompterlrin jorafi yerlmsindn v btvlkd bknin llrindn v s. asldr. Bundan lav, lokal bknin topologiyasn serkn, qiymt, etibarllq v s. kimi vajib gstrijilr d diqqt edilmlidir.

91

Kompter bklrinin vacib xarakteristikas onun arxitekturasdr. bknin arxitekturas- verilnlrin trlmsi bksinin realladrlm strukturudur. Bu struktur onun topologiyasn, trkibindki qurular v onlarn bkd qarlql laqlri qaydalarn myynldirir. bknin arxitekturas rivsind informasiyann kodladrlmas, onun nvanladrlmas v trlmsi, mlumatlar axnnn idar olunmas, shvlr nzart, qza raiti v xarakteristikalarn pislmsind bk iinin thlili il laqdar suallara baxlr. bklrin daha geni yaylm arxitekturalar aadaklardr: - Ethernet ( ingilisc ether-efir)- geni yayml bk. Bel arxitekturaya malik bklrd bknin btn stansiyalar btn mlumatlar qbul ed bilir. Bu bklr xtti v ya ulduzvari topologiyaya malik olur v verilnlrin trlm srti 10 v ya 100 Mbit/san.-dir. - Arcnet (Attached Resourse Computer Network- birldirilmi resurslarn kompter bksi)- geniyayml bk. Fiziki topologiyas- aacvaridir. Verilnlrin trlm srti 2,5 Mbit/saniydir. - Token Rinq -estafetli halqavari bk, markerin trlmsi bksi)- halqavari bkdir. Bu bklrd verilnlrin trlmsi prinsipi beldir: hr bir halqaya daxil olan qovan zndn vvlki qonu qovaqdan bir ne unikal ardcl bitlr ardcll olan markeri gzlyir. Markerin qovaa daxil olmas gstrir ki, mlumat marker daxil olan qovaqdan axn istiqamtind nvbti qovaa trl bilr. verilnlrin trlm srti 4 v ya 16 Mbit/saniydir. - FDD (Fiber Distrubuted Data nterface) optik lifli xtlrl verilnlrin yksk srtli trlmsinin bk arxitekturas. Verilnlrin trlm srti 100 Mbit/saniydir. Bu cr bklr ikiqat halqa v ya qarq (ulduzvari v ya aacvari alt bklrinin itirak il) topologiyaya malik olurlar. bkd ii stansiyalarn maksimal say 1000 ola bilr. - ATM (Asynnchronous Transfer Mode- asinxron trm trzli)- perspektivli, rqmsal verilnlrin. videoinformasiyann v ssin eyni xtl trlmsini tmin edir. laq xtlri optik lifli xtlrdir. Verilnlrin trlm srti 2,5 Qbit/saniydir. bklrin yaradlmasnda istifad ediln qurular v bu qurularn laqlndirilmsi n aadak vasitlrdn istifad edilir. - bk kabellri ( koaksial, optik lifli, burulmu ctl kabellr); - kompteri kabel birldirn konnektorlar (birldiricilr), kabel hisslrini birldirmk n pazyemlar; - verilnlrin trlmsi v qbulu n bk interfeys adapterlri. Myyn protokollara uyun olaraq verilnlrin trlmsi mhitin daxil olman idar edir. Bu adapterlr bky qoulmu kompterlrin sistem blokunda yerldirilir. Adapterlrin razyomlarna bk kabeli birldirilir. - Kabell verilnlrin trlmsi keyfiyytinin sviyysini yksldn, konfliktlri akar edn v bkdn siqnallarn qbuluna cavabdeh olan transiverlr; - Kompter bklrinin topoloji, funksional v srt imkanlarn genilndirn hablar (konsentratorlar) v kommutasiya xablar (kommutatorlar); - bk kabellrinin kifayt qdr byk uzunluqlarnda kabell trln siqnallar gclndirn tkrarlayclar (repiterlr); Qeyd etmk lazmdr ki, corafi yaylmasna gr bklr lokal, razi. korporativ, qlobal bklr blnrlr. Lokal bk (LAN- Local Area NetWork)- bir otaq. Bina v ya mssis il mhdudlam razid yerln kompterlri birldirn bkdir. hr bksi (MAN- Metropolitan Area NetWork)- byk hrlrin informasiya tlbatna xidmt edn bk; Qlobal bk (WAN World Area NetWork)- bir-birindn uzaq msafd olan v corafi uzaqladrlm kompterlri birldirn bk. Lokal bklrdn daha geni hatli kommunikasiyaya (peyk. Kabel v s.) malik olmas il frqlnir. Adtn qlobal bk lokal bklri birldirir. Qeyd etmk lazmdr ki, lokal bklrin yaradlmasnda aadak qurulardan geni istifad edilir:

92

-Krplr (ingilisc Bridge)- iki lokal bkni birldirir. bklr arasnda he bir dyiiklik etmdn verilnlri paket klind trr. Bundan lav krplr bkni lokal verilnlr axnndan qoruyaraq, xaric digr bk seqmentlri n tyin edilmi verilnlri trmkl paketlri filtrly d bilrlr4 - Marrutladrclar (ingilisc Router)- krplrdn frqli olaraq mumi protokollu bklri daha smrli birldirirlr. Msln marrutladrc iri hcmli mlumatlar daha kiik hisslr blmkl lokal bklrin mxtlif ll paketlrl qarlql laqsini tmin edir. bundan lav marrutlayc paketi konkret nvana gndr bilr. paketin hrkti n n yax yolu se bilr; - Krp marrutladrcs (ingilisc Brouter)- bu krp v marrutladrcnn hibridi olub, vvlc mmkn olan yerd marrutladrman hyata keirir, mvffqiyytsizlik halnda krp rejimin keir; - lz (ingilisc GateWay)- krplrdn frqli olaraq mxtlif bk protokollarna malik bklri birldirir. Burada lz bir bkdn daxil olan mlumat onun trlcyi bknin tlblrin uyun olaraq evrilir v sonra trlr. Bellikl lzlr yalnz bklri birldirmir, hm d onlarn vahid bk kimi ilmsini tmin edir. lzlr vasitsil lokal bklr universal gcl kompterlr olan meynfreylr d birldiril bilir. Qeyd edk ki, hazrki dvrd mvffqiyytl simsiz bklrdn d istifad edilir. Adtn simsiz bklrdn o yerlrd istifad edilir ki. hmin yerlrd kabellrdn istifad mmkn deyil v ya onlardan istifad problemlr yaradr. Buna tarixi binalar, metal v dmir beton dmli otaqlar, qsa mddt icary gtrlm ofislri, anbarlar, srgi v konfrans zallarn misal gstrmk olar. Simsiz bklrin aadak topologiyalar mvcuddur: -Ham ham il. Burada bk informasiyann trlmsi mhiti kimi radiodalalardan istifad edn. btn istiqamtlrd antennalarla tmin olunan bk radio adapterlrinin kmyi il realladrlr. Bu bklrin faliyyt dairsi 50-200 m olur. bknin simsiz v kabel hisslri arasndak laq n giri nqtsi 9 radiokrp) adlanan xsusi qurulardan istifad edilir. Qeyd edk ki, bu mqsdl simsiz v kabel bk adapterlrin malik adi kompterdn d istifad etmk olar. - Nqt-nqt topologiyas. Simsiz bklrin istifadsinin digr bir sahsi verilnlrin trlmsi infrastrukturu (mumi daxilolma kabel bklri, ykskkeyfiyytli telefon xtlri) olmayan bir-birindn uzaqda olan lokal bklr seqmentlri arasnda laqnin tkilidir. Bu halda iki bir-birindn uzaqda olan seqmentlr arasnda laqnin yaradlmas n istiqamtlnmi tipli antennalara malik radiokrplrdn istifad edilir. - Ulduz tipli topologiya. gr bkd bir ne seqmenti birldirmk lazmdrsa ulduz tipli topologiyadan istifad edilir. Bu halda mrkzi qovaqda btn istiqamtli antenna, uzaqda olan qovaqlarda is istiqamtlnmi antenna quradrlr. quradrlr. - Qeyd etmk lazmdr ki, simsiz bk magistrallarndan istifad aa srtl ilyn modemlrdn istifaddn imtinaya imkan verir. Hal-hazrda n geni istifad olunan v n qlobal bk hesab ediln nternetdir. nternet (ingilisc nternet- bklr aras) nhng mumdnya bksidir. Onun tyinat istniln istifadinin istniln informasiyaya daxil olmasn tmin etmkdir. nternet praktiki olaraq qeyrimhdud informasiya ehtiyatlarn, yararl xbrlri, tdris, ylnc imkanlarn, insanlarla laqlri, fayllarn trlmsini v s. ld olunmasn tmin edir. nformasiya v kompter bklrindn istifad insanlara iri hcmli informasiyalarn dqiq, vaxtnda v yksk srtl ld etmlrin imkan verir. Bu is z nvbsind dnya lklri. mxtli pe sahiblri. tkilatlar. Mssislr arasnda yeni mnasibtlrin yaranmasna, iqtisadi inkiafa gcl tkan verir. MVZU 14: QLOBAL NFORMASYA BKLR Plan: 1. Qlobal informasiya bklrinin tyinat v mumi xarakteristikas 2. Qlobal bklrd istifad olunan aparat vasitlri v informasiya mbadilsi protokollar

93

3. Marrutladrma v bk alqoritmlri 4. Beynlxalq nternet bksi 5. nternetin informasiya resurslar v xidmtlri Masir dvrd mssislrin genilnmsi onlarn biznes proseslrinin informasiya tminatn v avtomatladrlmasn yerin yetirn kompter bklrinin genilnmsi ba verir. Bunun n.ticsind d mxtlif kompterlrin daxil olduu lokal bklrin mssis, rayon, hr, lk, region, dnya miqyasnda mxtlif laq kanallar vasitsil birldirilmsi tlbat yaranr. Bellikl, qlobal bk- byk msaflr paylanm v mxtlif nqtlrd birldirilmi ayr-ayr kompterlr v lokal bklr toplusudur. Tipik qlobal bk znd telefon xtti v ya uzaqladrlm laq vasitlri il birldirilmi hr iki trfindn marrutlaycya malik lokal bkdir (kil 1). Bir-birin yaxn yerln lokal bklri krplrl birldirrrk qlobal bk yaratmaq olar.Qlobal bky daxil olan hr bir lokal bknin kompteri digr lokal bknin kompteri il laq yarad bilr. Bu laq zaman informasiya gndrn kompter z bk marrutladrcsna informasiyan tr v bu marrutladrc is hmin informasiyan lazmi kompter atdrr. Qlobal bklrin laq xtlri lokal bklrdn onunla frqlnir ki, onlar verilnlrin trlmsi n mumi mhitdn istifad etmirlr v bu xtlr byk msaflr yayla bilr. kil 1-d nmun kim verilmi variantda yalnz iki sistem laqlndirilir. mhz bu sbbdn d verilnlrin trlmsi mhitin nzart v bknin hr hans topologiyasnn seilmsi tlb olunmur.

Lokal bk

Krp

Lokal bk

Marrutladrc Regional bk magistral

Marrutladrc

kil 1. Qlobal bknin strukrturu variant Mxtlif dnya lklrind ofislri olan iri mssis v korporasiyalar, praktiki olaraq z mkdalarnn bknin istniln nqtsindn paylanm informasiya resurslarna daxil olmasna imkan vern interbk qura bilrlr. Qlobal bklrin laq kanallar zlynd texnoloji olaraq- telefon xtlrindn peyk sistemin qdr frqln bilrlr. Bu zman qlobal bklrin laq kanallarnda verilnlrin trlm srti lokal bklrdkin nisbtn aa. Bzi hallarda is ox aa olacaq. Qlobal bklrd laqlndirmnin tipi adtn srt v bu laqlndirmnin qiymti arasndak xrclrin kompromisi sasnda myynldirilir. gr lokal bk 10-100 Mbit/san. srti il ilyirs, onda bu smrlilikl faliyyt gstr biln qlobal bknin laqlndirilmsi xrclri adtn ksr tkilatlarn imkanlar dairsindn knara xr. Bu sbbdn d qlobal bklrin ilnib hazrlanmas zaman el ilkin mrhld lazmi trm srtinin myynldirilmsi mqsduyundur. Lokal bklrd mlumatlarn trlmsi zaman hmin mlumatlarn lazmi nvana atdrlmasn tmin edn fiziki mhit daxil olmaa imkan vern uyun suldan istifad edilir. Bu sbbdn d bir lokal bk daxilind informasiya mbadilsinin tkili n trkibin trlm informasiya paketini vvlcdn tyin olunmu stansiyaya atana qdr bir stansiyadan digrin trn funksiyalar daxil olan kanal sviyyli protokollardan istifad edilmsi kifaytdir.

94

Qlobal bklrd mlumatn trlmsi zaman onun ataca son nvann vvlcdn mlum olmas grkdir. Bu bknin mrkkb struktura malik olmas v oxl sayda trm marrutlasrnn mvcudluu il izah edilir. Bu sbbdn d qlobal bklrd informasiya mbadilsind informasiya paketlrinin trn sistemdn, onun nvanland sonuncu sistem qdrki marrutunu izly bilck bk protokollarndan istifad edilmsi tlb olunur. bk sviyysi protokolu verilnlri nqliyyat sviyysindn alaraq deytaqramlara yr v z mxsusi baln oraya lav edir. Kanal sviyysi protokolunun balnda olduu kimi bk sviyysi protokolunun bal da znd alc sisteminin nvann saxlayr, lakin bu nvan informasiya paketinin gndrildiyi son yeri identifikasiya edir. bk sviyysi protokollar verilnlr paketinin gndrildiyi son nvan gstrmk n mxtlif tipli nvanlar sistemindn istifad edir. Lakin bk protokollar irisind n ox istifad edilni TCP/P protokollar stekin aid P (nternet Protokol- bklraras protokol) protokoludur. O, birind alc sistemi, digrind gndrn sistem yerln iki bkni identifikasiya edn 32drcli nvanlar fzasn tmin edir. Misal n, Novell irktinin PX (nternetwork Pacet Excange- bklraras mlumatlar mbadilsi) protokolu lokal bbky daxil olan ii stansiyalarn identifikasiyasnda bk adapterlrinin platalarna istehsal zavod trfindn verilmi aparat nvanlarna etibar edir. Bellikl, ayrca bkni myynldirmy imkan vern v bk protokolunun sas funksiyasnn yerin yetirilmsi n vacib olan nvan marrutladrma adlanr. nformasiya paketi qlobal bkd hrkt edrkn, alc sistem atana gdr bir marrutladrcdan digrin trlr. Etibarllq baxmndan qlobal bklr el qurulur ki, nvanlanm yer hrkt n hmi birdn artq marrut olsun. Hr bir marrutlayc informasiya paketinin tyin olunmu yer mqsduyun olaraq atmasn tmin edck nvbti marrutladrcn myynldirir. Aydn olur ki, kanal sviyysi protokolu lokal bk xaricind olan he bir eyi nzr almr v bellikl d informasiya paketinin kecyi marrut btvlkl bk protokolu trfindn myynldirilir. bk sviyysi informasiya paketlrinin gndrilmsi prosesin clb edilmi iki tip kompterlri myynldirir: aralq sistemlr v sonuncu sistemlr. Aralq sistemlr iki v ya daha ox bkni birldirn paketlri tyinat zr istiqamtlndirn marrutlayc v ya kommutatordur. Sonuncu sistem ya paketi yaradan v gndrn, ya da paketi alan kompterdir. Sonuncu sistemlrd protokollar stekinin btn yeddi sviyysi paketlrin yaradlmas v alnmasna clb edilirlr. Aralq sistemlr paketlri emal edrk, stek zr bk sviyysin qdr zndn yuxardak sviyylr trrlr (kil 2). bk sviyysi protokolu paket n sonrak marrutu serk onu ymaq v fiziki Ttbiqi sviyy Ttbiqi sviyy sviyyyy trmk n aadak kanal sviyysi protokoluna trr. Aralq sistem paketi aldqda, kanal sviyysi protokolu hmin paketd shvlrin olubVerilnlrin tqdiVerilnlrin tqdiolmamasn yoxlayr, aparat nvann korrekt edir, bal v z sviyysin aid informasiyan matsonra sviyysi mat sviyysi silir, bundan onu bk sviyysi protokoluna trr. Bu andan balayaraq paket, bk sviyysi protokolunun balndan v gndrn sistemin nqliyyat sviyysi trfindn yaradlm Seans sviyysi Seans sviyysi lazmi verilnlri znd saxlayan deytaqramlardan ibart olur. bk sviyysi protokolu balqdan alc sistemin nvann oxuyur v nvbti tyinat Nqliyyat Nqliyyat mntqsinin nvann nec olacan myynldirir. gr tyinat mntqsi lokal bkd sviyysi sviyysi yerln ii stansiyadrsa. Onda aralq sistem informasiya paketini birbaa ona gndrir. gr tyinat mntqsi uzaqladrlm bkd yerlirs. Onda aralq sistem informasiya paketinin bk bk bk bk tyin olunmu yer optimal yolla atmas n marrutladrcn myynldirmk mqsdil sviyysi sviyysi sviyysi sviyysi marrutlar cdvlin mracit edir. Kanal Kanal Kanal Kanal sviyysi sviyysi sviyysi sviyysi Fiziki sviyysi Alt bk Fiziki sviyysi Fiziki sviyysi Alt bk Fiziki sviyysi

95

kil 2. Verilnlrin trlmsind bk protokollarnn qarlql laqsi Marrutlar cdvlind mmkn marrutlar haqqnda mlumatlarn ylmas v saxlanlmas bk sviyysin aid olan ayrca prosesdir. Bu proses ya adminstrator trfindn ll, ya da marrutladrclarn bkd informasiya mbadilsi n istifad olunan xsusildirilmi bk sviyysi protokollar il avtomatik yerin yetirilir. bk sviyysi protokolu informasiya paketinin gndrilcyi nvbti yeri myynldirdikdn sonra bu informasiyan deytaqramla birg kanal sviyysin qaytarr. Kanal sviyysind is hmin informasiya v deytaqram kadra lav edilrk marrut zr gndrilir. gr bk sviyysind P protokolundan istifad edilirs (bel hala daha ox rast glinir), onda lav prosesin yerin yetirilmsi tlb olunur. Bel ki, bu halda nvbti tyinat mntqsinin P nvanlarn aparat nvanlarna evirmk n kanal sviyysi protokolundan istifad olunur. Hazrki dvrd n geni istifad olunan v daha geni istifadi ktlsin malik olan qlobal bk nternet bksidir. nternet- laqlrin qlobal sistemi olub, bky qoulmaq n proqram v apatar vasitlrin malik istifadilrin daxil ola bilcklri iri hcmli informasiyan znd saxlayan oxlu sayda yksksrtli kompter bklrini birldirir. nternet birsincli sistem deyil, ksin yer krsinin istniln nqtsin informasiya axmlarn trm imkanna malik olan mxtlif bklr qrupudur. Bu sbbdn d nterneti ox vaxt bklr bksi2 adlandrrlar. nternet Standarts, RFC 1310.2 nterneti avtonom, bir-biri il qarlql faliyyt gstrn beynlxalq informasiya mkdal kimi myynldirir. Bu mkdalq aq protokol v prosedurlara knll riayt olunmas sasnda manlararas qarlql laqlri tmin edir. nternetin yaranmas AB-nn Perspektiv Planladrma darsi-ARPA (Advanced Research Procejects Agency) trfindn paket komutasiyal bk vasitlrinin dzmllynun sna layihsi kimi balanmdr. ARPA-nn fikrin gr bu snaq bksi komutasiya qovaqlar arasnda icary gtrlm laq xtlrindn ibart olmal idi. bk ARPANET adlandrlm, onda olan komutatorlar is bklraras mlumatlar prosessoru adn almdr. vvlc ARPANET-d drd komutator olmudur: Los-Anceles v Santa-Barbaradak kaliforniya universitetlrind, Stenford elmi-tdqiqat institunda v Yuta tatnndak universitetd. Kommutator kimi Honeywell-316 mini kompterlri istifad edilirdi. bknin yaradlmas v hazrlanmasnn yekunladrlmasna be il srf edilmidir (1968-ci ildn 1973-cu ildk). ARPANET-in istismarna artq 1971-ci ild balanmdr. Bu bky qoulmaq n ciddi myyn olunmu qaydalarla kommutatorlardan biri il laq yaratmaq lazm idi. ARPANET-in

96

universitetlrd, mssis v korporasiyalarda, istifadi cmiyytlrind alt sistemlri yarandqda o artq idar bksi olmaqdan uzaqlad v nternet adn ald. Yeni standartlarn yaradlmas v planladrlmas il vvlc 1983-c ild yaradlm nternet ilri zr ura- AB (nternet Activities Board) mul olurdu. 1986-c ild AB standartlarn ilnib hazrlanmasn nternetin mhndis problemlri zr ii qrupuna- ETF (nternet Engineering Task Force)- verdi. nternet sahsind uzunmddtli tdqiqatlarn aparlmas is nternetin tdqiqat ii qrupuna- RTF (nternet Research Task Force)- taprld. Btn bunlarla yana, istniln tklif AB trfindn tsdiq olunduqdan sonra qvvy minir. Nhayt, 1992-ci ild nternet cmiyyti- SOC (nternet Society) tsis olundu, nternet ilri zr ura is nternet arxitekturas zr ura adlandrlaraq SOc-un tabeiliyin verildi. Yeni informasiya texnoloqiyalarnn intensiv inkiaf v geni ttbiqi insanlarn illr rzind yaratd v toplad nnvi informasiya resurslarIn elektron formaya evrmy v informasiya resurslanmn yeni-elektron- nvn yaratmaa imkan verdi.Yeni keyfyyt malik olan elektron informasiya resurslarnn toplanmas, saxlanmas, axtar v ld edilmsi daha rahat v lverili olduundan, onlar daha geni yaylr v istifad edilir. Hazrda NTERNET texnoloqiyalarndan bk mhitind ilmsi nzrd tutulan hm ixtisasladrlm, hm d mumi tyinatl informasiya sistemlrinin qurulmasnda geni istifad olunur. Strukturuna gr NTERNET mtlifi tipli elektron informasiya resurslarn znd toplayan v onlara mracit n sad interfeys malik olan nhng, lakin kifayt qdr evik informasiya bksidir. Son illr rzind NTERNET bksi sasnda istifagilr mxtlif informasiya xidmtlri gstrn oxlu sayda informasiya sistemlrinin serverlri qurulmu v faliyyt gstrirlr. NTERNET mhitind ilyn informasiya-axtar sistemini lokal v bk mhitlrind faliyyt gstrn informasiya axtar sistemlrindn (AS-dan) frqlndirn bir sra xsusiyytlr mvcddr. Onlardan biri d NTERNET-d informasiya resurslarnn elektron variantnda olmasdr. NTERNET-in informasiya resurslarnn sas nvlri aadaklardr: -elektron nrlr-periodik elektron jurnallar, qzetlr, xlaslr, blletenlr, kitablar, konfrans materiallar v s. -elektron kitabxanalar- nnvi kitabxanalarn, kataloqlarn v s. elektron variantlar; - NTERNET-in informasiya massivlri -WEB sndlri, FTP arxivlri, Gopher-in, Usenetin resurslar v s. -xsusi tyinath informasiya resurslar- xsusi mqsdlr n NTERNET-d yerldiriln mlumatlar, hesabatlar, elmi tdqiqatlarn nticlri, nr edilmsi n mqallr, mxtlif sndlr v s. NTERNET-, onun funksiyalarna, onunla ilmk n proqramlara v qaydalara, informasiya axtarna v digr msllr hsr olunmu oxlu sayda elektron v qeyri-elektron ensiklopediyalar, ltlr, kitablar, monoqrafyalar, drs vsaitlri, mqallr mvcuddur. Biz sasn mnblrin istinad etmkl NTERNET-in sas xidmtlrin, NTERNETd in-formasiya axtar problemin v onun hlli vasitlrin qsaca nzr yetircyik. NTERNET-in sas xidmt sahlrin (servislrin) aadaklar aiddir. 1. WWW- World Wide Web (mumdnya hrmk toru). Bu xidmt NTERNET-in n mhm v geni yaylm xidmt nvdr. Qsaca WEB adlanan bu xidmt hipermtn texnoloqiyasna saslanr v adi mtnlrin, hipermtnlrin,qrafk v multimedia tipli informasiyamn, proqram kodlarnn v s. bkd yerldirilmsini, axtarn, trlmsini v baxlmasn tmin edir.WEB xidmtindn istifad etmk ox asan v rahatdr. WEB resurslar WEB-saytlar v WEB-shiflr klind tsvir olunurlar. Bir saytdan v ya shifdn digrlrin, o cmldn, qrafiklr, killr, animasiyaya v s. kemk n keid(link) adlanan mexanizmdn istifad edilir. WEB-sndlrini tsvir etmk v onlann axtarn asanladrmaq n HTML(Hyper Text Markup Lanquage) adl xsusi dil yaradlm-dr. Bu dil nisbtn sad olduundan, kompter savad olmayanlar da onu yrnib, WEB-shiflr yarada bilrlr. HTML dili vasitsil hazrlanm WEB-shiflr WEB-browser( WEB-brouzer, yni WEB- bax) v ya NTERNET Explorer(NTERNET bldisi) adlanan proqramlarn kmyil

97

oxunurlar. Hmin proqramlardan n geni yaylanlar NTERNET EXPLORER, NETSCAPE NAVIGATOR, MOZLLA FREFOX, OPERA proqramlardr. Bu proqramlar WEB-shiflrl HTTP(Hyper Text Transfer Protocol-Hipermtnlrin trlmsi Protokolu) adlanan xsusi protokol vasitsil laq yaradrlar. HTML dilinin kmyil yaradlan shiflr v onlann trkib hisslri olan keidlr (liriklr) NTERNET-dki btv informasiya toplusunu tkil edir. Keidlr shifd adtn baqa rnql (msln, gy rngl) seilir v altndan xtt kilir. Keid mliyyat keidin zrind mausun dymsini bir df basmaqla yerin yetirilir. NTERNET-d hr bir saytn (shifnin) unikal nvan olur. Bu nvan ingilisc URLUniform Resourse Locator( Resursun Vahid (unikal) Gstricisi) adlanr. Baqa szl, bu nvan WEB-saytn (shifnin) yerldiyi komputerin NTERNET-dki koordinatdr. Msln, http://www.adau.az burada http-informasiyanm trlmsi protokolunu, www.- NTERNET xidmtinin adn, adau.az- WEB-saytn(shifnin) yerldiyi host(sas) kompterin NTERNET adn gstrir. Host kompterin ad sbkd qeyd alnm domenlrin adlarndan ibart olur. Domenlrin adlar iyerarxik ardcllqla yazlr: soldan balayaraq vvlc n aa sviyynin domeni, sonra is yuxar sviyylrin domenlri. n yuxar sviyydki (sadan 1-ci) domendn solda yazlan domenlr altd-menlr deyilir. Bellikl, host kompterin adnm yazl formas bel olur: < altdomenl>. [ < altdomen2>. < altdomen3>...] <domen> burada <,> -iarlrindn adn trkib hisslrini ayrmaq n, [,] -mtrizlrindn is onlarn irisindkilrinin vacib olmamasn gstrmk n istifad edilmidir. NTERNET-d nvanladrma inzibati v ya razi prinsiplri il aparlr. Hr iki halda yuxar sviyynin domeni standart qbul olunmu adla gstrilir. Msln, inzibati prinsipl nvanladrlmada yuxar sviyynin domen adlar bel ola bilr: com-kommersiya tkilat, edu-thsil v ya elmi mssis, gov-dvlt mssissi, int-beynlxalq tkilat, netNTERNET-in bk qovaqlar v s. razi prinsipi il nvanladrmada is yuxar sviyynin iki simvoldan ibart standart domen adlan bel ola bilr: az-Azrbaycan Respublikas , jpYaponiya, gb-ngiltr,.. ru-Rusiya, tr-Trkiy v s. Domen nvanladrma sistemi (ingilisc: Domain Name Sistem- DNS) NTERNET nvanlar fzasnn iyerarxik tkili metodudur. NTERNET adlar DNS serveri vasitsil rqm formasnda ifad olunan hqiqi nvanlara evrilir. Hmin nvanlara P(nternet Protocol) nvanlar deyilir. DNS serveri ks evirmni d, yni P nvanm domen adna evitnni d aparr. WEB-saytlarn (shiflrin) HTML kodunda ylmas n aadak redaktorlardan (proqramlardan) istifad etmk olar: NETSCAPE COMPOSER, HOTDOG, MS FRONTPAGE v s. WEB-sayt bir-biri il laqli olan v eyni birWEB-serverd yerln bir v ya bir ne WEB-shifsindn ibart olur. WEB-shif WEB-saytn ayrca bir hisssi olub, .htm v ya .html genilnmsi il tyin olunan mtn fayldr. NTERNET bksinin bir qova olan WEB-server bu fayllarn fiziki olaraq saxlanlmasn v istifadilr atdrlmasn hyata keirir. Fayllarda mtni informasiya v bu informasiyann WEB-brouzerin pncrsind nec tsvir olunmasn myynldirn HTML-kodlar saxlanlr. Digr tip-qrafiki, audio,video- informasiya WEB-shify daxil olmur v ayrca olaraq .gif, .jpg, .mid, .mp3, .avi genilnmlri il tyin olunan fayllarda saxlanr. HTML-kodda yalnz bu fayllara aparan yol gstrilir. nvan blli olmayan WEB-saytlar mvzuya gr axtarb tapmaq n informasiya-axtar sistemlrindn istifad edilir. 2. Elektron pot (E-mail) -NTERNET istifadilrinin n ox istifad etdiyi xidmtlrdn biridir. Elektron pot vasitsil ani bir zamanda btn dnya miqyasnda istniln xsl (kompterl) mktublamaq olar. Bu xidmtdn istifad etmk n hr bir xsin elektron pot nvan olmaldr. Hmin nvan komputerin NTERNET-l laqsini tkil edn provayder tqdim edir. Bu xidmt tam pulsuzdur. NTERNET- qoulan hr bir xs bu xidmtdn istifad etmk n zn elektron pot nvan gtr bilr.

98

Elektron pot nvan mliyyat mhitindn asl olaraq DNS slubunda (WINDOWS mhitind) v ya akar nvanladrma slubunda (UNX mhitind) trtib edil bilr. Domen nvanladrma slubunda qurulan elektron pot nvan mumi kild bel yazlr: < userid> @ < nodeid> burada <userid>- istifadinin identiflkatoru, <nodeid>-bk qovamm identifkatorudur. Bu iki identifkator arasmda @ (eta) iarsini yazmaq vacibdir. Bu sbbdn d o elektron pot iarsi adn almdr. stifadinin identifikatoru (userid) baxlan bk qova rivsind unikal olmaldr. Qovan identifikatoru (nodeid) nqt iarsi il ayrlm domenlrin adlarndan ibart olan mtni stirdir. Qovam identifikatoru btv NTERNET rivsind unikal olmahdr. Elektron pot nvanlarmn yazlma aid misal: nk @ rambler.ru Elektron potu il ilmk n n ox OUTLOOK EXPRESS v NETSCAPE proqramlarndan istifad edilir. Bu mqsdl Rusiyada THE BAT adl proqram da yaradlmdr. 3.FTP-File Transfer Protocol (Fayllann trlmsi protokolu). Bu xidmt vasitsil bir bk komputeri il digri arasnda fayllar mbadilsi aparla bilr. FTP protokolu TCP/IP (Transmission Control Protocol over/based on Internet Protocol- nternet Protocolu vasitsil informasiya trlmsini dar edn Protokol) standart protokollar ailsinin ttbiq sviyysin aid protokollarndan biridir. Nqliyyat sviyysind TCP protokolu ttbiq edilir. FTP protokolu il proqram istifadcisi uzaq msafli kompterin fayllar kataloquna baxa, bir kataloqdan digrin ke v fayllar z kompterin kr bilr. FTP xidmti WEB-d yerldirilmsi hmiyyt ksb etmyn informasiya resurslarn arxiv rolunu oynayan kompterlrd saxlamaa v onlardan istifad etmy imkan verir. Hmin kompterlr baqa sozl FTP-serverlr deyilir. FTP arxivinin resurslarnn axtan n Archive adlanan v WEB-d yerldiriln qlobal axtar sistemi mvcuddur. Hmin sistemin saxland WEB-serverlrindn birinin nvan beldir: http://ftpsearch.ntnu.no. FTP resurslarnm axtan n regional axtar sistemlri d mvcuddur, msln, Rusiyada Filesearch adl sistemdn hmin lknin FTP-serverlrind saxlanan fayyllarn axtannda geni istifad edilir. Hmin sistemin nternet nvan beldir: http: //flesearch.ru. 4. USENET xidmti muxtlif mvzulara aid yeni xbrlri znd toplayr v onlarn yaylmasn tkil edir. Xbrlr mvzuya uyun qruplarla tkil olunur. Qrupa, baqa szl konfrans da deyilir. Hr bir qrupa unikal ad verilir v hmin adla o axtarlr. Qrupun ad onun mvzusunu v mnini tyin etmlidir. Msln, alt.binaries.sounds.midi xbrlr qrupu vasitsil midi formatl musiqi fayllan yaylr. Burada alt nzartdn v senzuradan azad olan alternativ xbrlr qruplannu gstrir. Xbrlr qruplar mxtlif serverlrd yerldirilir. Xbrlrin alnmas, baxlmas v gndrilmsi n NNTP(Network News Transfer Protocol- bk Xbrlrinin Gndrilmsi Protokolu) protokolundan istifad edilir. NTERNET EXPLORER, NETSCAPE NAVIGATOR brouzerlri serverdn xbrlri oxumaq v yazmaq n NNTP protokolunun kliyent hisssini tmin edirlr. Proqram tminatnn server hisssi is INN (nterNet-News) proqram paketi il realladnlr. USENET sistemind qeydiyyatdan kemi istniln istifadi z informasiyasm konkret mvzuya gr xbrlr qrupunda yerldir bilr v hmin informasiyan baxlan qrupun btn istifadilri ld ed bilrlr. Bu sistem dar sahy aid mlumatlar, xsusi v ya qeyri-rsmi informasiyan toplamaq v yaymaq n lverilidir. Hazrda dnya miqyasnda 70 min qdr mxtlif xbrlr qruplar mvcuddur. Xbrlr qruplar il ilmk imkan OUTLOOK EXPRESS, FREE AGENT proqramlarnda da nzr alnb. Xbrlr qruplarnn serverlri haqqnda informasiyan ks etdirn kataloqlara bu nvanlarda baxmaq olar: http://newzbot.com, http:// groups.google.com, http://talk.ru, http://newsgate.ru. 5. nteraktiv shbt, audio v videokonfrans. Bu xidmt iki v daha ox istifadinin real vaxt (on-line) rejimind informasiya mbadilsi aparmasn tmin edir. Bu xidmt IRC (nternet

99

Relay Chat-nternet vasitsil Shbt n Retranslyator) adlanan protokol v serverlrin kmyil hyata keirilir. Odur ki, bu xidmtl bzn RC v ya at (Chat) deyilir. RC-nin strukturu RC -serverlr bksindn ibartdir. Hr bir RC-server RC-kliyentlrdn (proqramlardan) sorulan qbul edib, real vaxt rejimind yerin yetirir. RC il ilmk n oxlu RC kliyent proqramlan mvcuddur. Onlardan n geni yaylanlar v geni imkanlara malik olanlan bunlardr: CQ (nvan: www.icq.com), Microsoft Chat (nternet Explorer proqramnn trkibin daxildir), mRC (nvan: www. mirc.com) v s. Bunlardan baqa oxlu regional at proqramlar da mvcuddur. RC xidmtlrindn istifad etmk istyn istifadi bu kliyent proqramlarndan birini z kompterin yklmli, sonra is lverili bir server qoulub, qeydiyyat prosedurunu kemlidir. Qeydiyyatdan ken hr bir istifadiy unikal ad v ya identifikator verilir. NTERNET vasitsil ssli telefon laqsi qurmaa, hminin grntl v ssli telefon balants qurmaa imkan vern vasitlr v proqramlar da mvcuddur. Ssti telefon laqsi(Ssli at) 3-cr yaradla bilr kompter-kompter, kompter-telefon v telefon-telefon. Hr halda ssli telefon laqsi yaratmaq n yksk srtli kompter, trm srti 28800 bod-dan az olmayan modem v uyun proqram tminat olmaldr. ternet qoulan kompterd lav olaraq ss kart, ss kolonkas v mikrofon olmaldr. Aralarnda ssli laq yaradlan kompterlrd eyni proqram tminatndan istifad olunmaldr. Bu mqsdl, msln, NetMeetinq proqramndan, trkibin Net2Phone proqram daxil edilmi ICQ proqram paketindn, Vocaltec nternet Phone proqram kompleksindn, Media-Ring proqramndan v s. istifad edil bilr. Kompterlr arasnda real vaxt rejimind ssli laqnin yaradlmas mxtlif coraf nqtlrd yerlmi xslrin (elmi iilrin, i adamlarnm v s.) itirak il audio-konfrans keirmy real imkan yaradr. Bu cr audio-konfranslar realladrmaq n yuxanda gstriln proqramlarla yana, bu mqsd n daha geni yaylm Paltalk proqramndan istifad etmk olar. Masir informasiya texnologiyasmm metod v vasitlri INTERNET vasitsil kompterlr arasnda real vaxt rejimind hm ssli, hm d grntulu laqnin yaradlmasna imkan verirlr, yni bir-biril ssli laq quran xslr, hm d bir-birini gr bilirlr. Grntl laqnin yaradlmas n istifad ediln kompterlrdn v modemlrdn ssli laqy nisbtn daha yksk srt tlb olunur. Grntl laq yaratmaq n ssli laqd ttbiq ediln texniki avadanla lav olaraq WEB kamera da daxil edilmlidir. INTERNET vasitsil kompterlr arasnda real vaxt rejimind ssli v grntl laqnin qurulmas imkan videokonfranslar keirmy real rait yaradr. Videokonfrans yuxarda baxlan Ss atnn analoqudur, lakin burada ssl brabr videotsvirlr d trlr v qbul edilir. Kompterlr arasnda ssli v grntl laqnin yaradlmas n bkd ssin v tsvirin sxlb trlmsini v qbul edilib almasn tmin edn xsusi proqram tminat ttbiq edilir. Bu proqramlardan n tannmlar yuxanda ad kiln NetMeeting v xsusil videokonfrans keirmk n nzrd tutulan CU-SeeMe proqramlardr. 6. Elektron elanlar lvhlri. Bu xidmt nv elektron potundan, mxtlif informasiya xidmtldrindn, interaktiv ssli v grntl laqlrdn v konfranslardan birg istifad edilmkl realladrlr. AB-n NPTN (National Publik Telecomputinq Network- Milli ctimai Kompter bksi) kompter bksinin trkibin daxil olan bu sistem pulsuz telekommunikasiya v bk xidmtlri tqdim edir. Elektron lvhlr onlarda yerldirilmi elanlarn mvzularna gr xsusildirilmi v mumi xarakterli ola bilrlr. 1-ci halda elektron lvhd yerldirilmi elanlar myyn mvzuya gr qrupladrlr, msln, danmaz mlak sat, avtomobil sat v s., 2-ci halda is lvhd btn mvzulara aid elanlar yerldirilir. Elektron elanlar adi qzet v ya divar elanlarndan frqli olaraq, daha ox mddtd faliyyt gstrir v onlar daha ox sayda istifadi oxuyur. Qzetlrdki elanlarn elektron variantlarn da INTERNET-d yerldirmk mmkndr. INTERNET vasitsil alq-satq mliyyatlarnn apanlmas da ox smrlidir. INTERNET-in bu xidmt obyektlrin INTERNET-maazalar deyilir. INTERNET-maazalarda satlan mallar haqqnda trafl mlumat verilir v qrafk vasitlrin kmyil ks etdirilir. Alc ona

100

lazm olan mal sedikdn sonra sat il online v ya offline rejimind laq saxlaya v onunla svdl bilr. n geni yaylm INTERNET-maaza proqramlarna misal olaraq Copernic Shopper (nvan: www.copernic.com), Half(nvan: www.half.com), Shopping (nvan: www.shopping.ru) v s. gstrmk olar. Elektron elanlar lvhlrinin bir nv d INTERNET v ya bk auksionlardr. INTERNET- auksion istniln mal nvlri zr v istniln istifadiy gr tkil edil bilr. Msln, Rusiyada bu mqsdl iri miqyasl Molotok(nvan: www.molotok.ru) auksionu tkil edilmidir. Auksionda axtar aparmaq n xsusi axtar sistemlri d hazrlanmdr( msln, Auctions Portal sistemi: www.auctions-portal.com). Elektron-maazalarda v auksionlarda axtar aparmaq n yuxarda adlan kiln proqramlardan baqa digr proqramlar da mvcuddur. Tssflr ki, bunu digr nv elektron elanlar lvhlri haqqnda demk olmaz . Bu cr proqramlarn say azdr. Say ox da olmayan bu proqramlarn kataloqlarna http//arsma.cent-ro.ru/kataloqbbs/index.html, http://vdonsk.ru/~csi/cataloq.htm baxmaq olar. 7. ntemet vasitsil killrin, insanlann v tkilatlarm axtar. Bu xidmt nvlri NTERNET-brauzerlrin son versiyalarnda realladrlan funksiyalarn kmyil v digr proqramlar vasitsil yerin yetirilir. kil axtan n NTERNET EXPLORER-d Search(Axtar) dymsini basmaq v sol trfd alan pncrd Find a picture(klin axtar) menyusunu serk klin adn ifad edn lazmi sz qeyd etmk lazmdr. kil axtarmaq mqsdil digr proqramlardan da istifad edil bilr. Msln, www.ditto.com v ya www.ipix.yahoo.com serverlri vasitsil axtarlan kli ifad edn bir sz vermkl hmin sz uygun killr baxmaq olar. Google sistemind d kil axtar imkan lazmi sviyyd nzr alnmdr (nvan: www.goog-le.com). INTERNET-d insanlarn da axtarn hyata keirmk olar. Bu mqsd n mxtlif proqramlar mvcuddur. Bu proqramlardan bzilrini mliyyat sistemlrindn arb iltmk olar. NTERNET vasitsil tkilatlarm da axtar mmkndr. Bu cr axtan tkilatn adna, elektron pot nvanna, URL v ya IP-nvanna gr aparmaq olar. Bu mqsdl yuxarda adlan kiln v digr axtar proqramlarndan istifad etmk olar. Prinsip etibaril tkilatlarn axtar insanlann axtar kimi aparlr. 8. TELNET xidmti. Terminahn emilyasiya protokolu olan Telnet uzaq msafli terminaln NTERNET- qoulmasn tmin edir. Telnet istifadiy uzaq msafli qovan mliyyat sistemi v ya verilnlr bazas il laq yaratmaa imkan verir. Uzaq msafli kompterd (qovaqda) yerln proqramlan arb istifad etmk d olar. Uzaq msafli kopterl laq NTERNET vasitsil yaradlr. Bunun n hmin kompterd uot resursu (account) olmaldr. Bzi qovaqlar istifadilri lverili servisl tmin edirlr. Msln, AB konqresinin kitabxanasnn locis.loc.gov qovana Telnet protokolu il mracit etmk uun uot resurslar tlb edilmir. Bu halda sistem giri zamam istifadi identifkasiya n qonaq kodunu daxil etmlidir. Telnet protokolu NTERNET-in STD8 (nternet Offcial Protocol Standarts-nternetin Rsmi Protokollarmn Standartlar) v RFC 854(Request For Comments) sndlrind tyin edilmidir. RFC-nin bir ox sndlri Telnet protokolunun mxtlif genilndirilmi imkanlarn tklif edirlr. Telnet xidmtlrindn sas etibaril WEB- daxil olmayan lakin qiymtli v faydal mlumatlarm (msln, elektron kataloqlar, mxtlif mvzu sahlri zr verilnlr bazalar v s.)v proqramlarm ld edilmsi n istifad edilir. 9. Gopher informasiya-axtan xidmti. Gopher adl xsusi protokolla yerin yetiriln bu xidmt btv NTERNET bksind verilnlr bazalarna (sasn mtn tipli informasi-yaya) mraciti tmin edir v bir nv NTERNET resurslarna bldi rolunu oynayr. Gcl axtar imkanlarna malik olan bu sistem uzaq msafli digr axtar sistemlrin avtomatik qoula bilr. Gopher istniln serverlrdn informasiyan asanlqla ld etmk n sad v lverili istifadi interfeysin malikdir y istifadiy ayrca Gopher informasiya fzas tqdim edir. nformasiya mxtlif Gopher-serverlrdn alnan i-i menyular sistemi klind tsvir olunur. Menyunun

101

lazmi bndinin seilmsi ox vaxt apara bilr. Bu problemin hlli n Veronica adl axtar sistemi yaradlmdr. Gopher sistemi AB-m Minnisota tatn universitetind hazrlanmdr. Demk olar ki, hazrda Gopher sisteminin btn resurslar WEB- krlmdr. NTERNET bksind ksr Gopher resurslann znd toplayan sas server gopher://gopher2.tc.umn.edu nvanl serverdir. NTERNET-in informasiya fzasnda axtann tkili. WEB-shiflrinin say durmadan artr v NTERNET-d yerldiriln informasiyann hcmi hr yarm ild txminn iki df oxalr. Lakin informasiya-axtar sistemlrinin imkanlar tlb olunan sviyydn geri qalr v lazmi tdbirlr grlmdn bu cr nhng informasiya fzasmda axrar lazmi srtl v kefyytl aparmaq olmaz. Bunun sas sbblrindn biri NTERNET-d informasiya resurslarmm nizamsz, sistemldirilmmi kild saxlanmasdr. NTERNET-d informasiya axtar sistemlri. Yuxarida qeyd olunduu kimi, n Gopher ierarxik modeli, n Web hipermtn modeli mumi hcmi terabaytlarla lln milyonlarla mxtlif tipli sndlrdn ibart olan NTERNET-in nhng informasiya anbarnda informasiya-axtan problemini hll etmirlr. Hazrda bu problemin hlli n yegan yol aar szlrl srtli informasiya axtann yerin yetirn informasiya-axtar sistemlrindn ibartdir. Sonrak illrd WEB n oxlu sayda informasiya-axtar sistemlri yaradlmdr. Hmin sistemlr zr NTERNET-d xsusi kataloqlar tkil edilmidir, msln: SEARCH KT (www.alf.ru/search), BUKI (www.rinet.ru/buki) v s. Hmin kataloqlarda axtar sistemlrinin adlan, URL nvanlar v onlarn mqayisli xarakteristikalan trafl ks olunur . WEB n axtar sistemlri arasnda daha yax axtan imkanlarna malik olan v ona gr d daha geni ttbiq edilnlri aadaklardr: -xarici axtan sistemlri: ALTAVSTA, DEJA, FAST, DRECTHT, SNAP, GOOGLE, NORTHERNLIGHT, OINGO, OPENTEXT, NFOSEEK, WAIS, YAHOO; -rus axtan sistemlri: APORT, RAMBLER,YANDEX. Bu sistemlrdn bzilrini qsaca nzrdn keirdk. ALTA VSTA (www.altavista.com) -n byk axtan portallarndan biri olub, tqdim etdiyi servislrin sayna gr axtar sistemlri arasnda liderlik edir, 30-a qdr dild(rus v trk dillri d daxil olmaqla) informasiya axtan apara v taplan sndlri lazmi dil evir bilir. Bu sistem yazld dildn asl olmayaraq btn WEB shiflrini indekslyir. Onun indeks bazasnda 500 000 000-dn ox shifnin indeksi toplanb (2005-ci il qdr). ALTAVSTA-nn soru dili n gcl dillrdn biri hesab olunur. Burada sorunun qenilndirilmsi, yni mrkkb soru formaladrmaq imkan var. Aar szlri AND, OR, NOT operatorlar il laqlndirmk, frazalara gr axtan aparmaq, be qdr istniln hrf vz edn * metasimvolundan istifad etmk mmkndr. Bundan lav, mzmunlu ax-tar realladrmaq n terminlrin bir-biril yana yerlmsini tlb edn NEAR(yana) operatoru da mvcuddur. Frazalara gr axtar aparmaq n hmin frazalar znd cmlyn kifayt qdr byk lt malikdir. Btn bunlarla yana, axtar apararkn soruda aar szn sndd rast qldiyi sahnin adn- hiperistinad (link), applet, hostlarn adlan, killrin adlar, mtn, balq, URL- da vermk olar. Xbrlr qruplarnda axtar aparmaq mmkndr. Veriln dild sndlrin axtarn aparmaq olar. Lakin bu halda digr dillrdki shiflr baxmaq mumkn olmur. Taplan sndlrin ingilis dilindn fransz, alman, italyan, ispan v portuqal dillrin v ksin, hmin dillrdn ingilis dilin avtomatik trcmsi d nzr alnb. GOOGLE (www.google.com) -digr sistemlrdn frqli axtar alqoroitmindn istifad edir, ox sad interfeys v yksk relevantlq drcsi il lln yax axtar nticlrin malikdir. Axtar zaman sorunun axtar surtini sndin axtar surtin (indeksin) tam daxil olmas il yana snd digr serverlrdn ediln istinadlarn say da nzr alnr. stinadlarn say ox olan sndlr stnlk verilir v onlar axtar nticlrinin siyahsnn lap vvlind tqdim edilir. GOOGLE sisteminin maraql xsusiyytlrindn biri d onun interfeysind nnvi axtar mexanizmini i salan GOOGLE Search dymsi il yana, soruya maksimal cavab vern sayta mracit etmk n I'm Feeling Lucky dymsinin d nzr alnmasdr. GOOGLE-d

102

mxtlif dillrd,o cmldn, rus, azrbaycan dillrind axtar aparmaq imkan var. Xbrlr qruplarnda da axtar aparmaq mmkndr. Btn bu deyilnlr GOOGLE sistemini mhurladrm v son 3 ild axtar sistemlri arasmda n populyar etmidir. Hazrda GOOGLE sistemind 3 milyarda qdr indekslmi WEB shif hat edilmidir. DRECTHT (www.directhit. com) axtar sistemlri ailsind hm sad, hm d gcl sistem hesab olunur. Onun sadliyi nnvi axtar sistemlrind olduu kimi, aar szlrl axtarn aparlmas, sad v aydn interfeys malik olmas il tyin olunur. Sorudak aar szlr uyun gln sndlrin irisind daha ox istinad ediln v daha ox baxlan (yni baxlma mddti daha ox olan) sndlr stnlk verilir v onlar x siyahsnn vvlind yerldirilir. Sorudak szlr, istinadlarn sayna v baxlmalarn oxluuna gr seilmi sndlrin siyahs il yana, soruya yaxn mvzular (szlr) d ekrana xarlr. Hmin szlr (Related Searches) sorudak szlr sinonimlik, assosiativlik v sinif-altsinif(soy-nv v tamhiss) laqlrin gr myynldirilir. Btn bunlarla brabr, xda reytinqi yksk olan sndlrin populyarl haqqnda yani formada mlumat verilir. SNAP (www.snap.com) ilkin axtar n nzrd tutulub v bir sra chtlrin gr DRECTHT sistemin oxayr. Burada da saytlarn populyarl v oxar mvzular istifadilrin rylri il (istinadlarn say v baxlma mddti) myynldirilir. Bzi xsusiyytlrin gr SNAP sistemi DIRECTHIT sistemindn msbt mnada frqlnir. Msln, soruya cavab kimi veriln saytlarn v oxar mvzularn (Related Searches) siyahlar il yana, oxar kateqoriyalarn (Related Cateqories) siyahs da ekrana xarlr. Hmin siyahda SNAP-n tematik kataloqunda taplan saytlarn rast glindiyi blmlr gstrilir. SNAP-n kataloqu xsusi redaktorlar (insanlar) trfndn hazrlanr. Onlar n populyar saytlar seib, onlar tsvir edir v kataloqun uyun blmlrin yerldirirlr. Kataloqun blmlri hminin taplan sayt haqqnda qsa informasiyada da qeyd olunur (gr sayt tematik kataloqa daxil edilibs). Bu cr saytlar TopWeb Sites (n yax Web saytlar) kateqoriyasnda tsvir edilirlr. SNAP-n cavablar pncrsind TOPWebSites kateqoriyasndan sonra LiveDirectory (Mvqqti Qovluq) kateqoriyas glir. Hmin kateqoriyaya saytlarn qiymtlndirilmsind redaktorlara (insanlara) kmk mqsdi il yaradlm Global Brain proqrram vasitsil populyarl tyin edilmi saytlar daxil edilir. Saytlarn populyarl onlara ediln istinadlarn say v baxlma mddtlrin gr myynldirilir. Hr bir mllif z saytn LiveDirectory kateqoriyasna daxil ed bilr. SNAP hmin saytlar tematik kataloqda gstrmir, lakin bel kateqoriyann mvcudluu haqqnda pncry mlumat xarr. SNAP sistemi LiveDirectory kateqoriyasna daxil ediln saytlarm populyarln tyin etdikdn sonra, n populyar saytlar redaktorlara tqdim edilir. Konkret axtar aparmaq n SNAP sistemind soru dilindn istifad edilir. DRECTHTdn frqli olaraq, SNAP btv frazalara gr axra apara bilir. Bunun n frazan tkil edn szlr drnaq iarsi arasnda yazlmaldr, msln, olum ya lm. Drnaq iarsindn lav, SNAP szn vvlind yazlan + v - iarsini d qavrayr. + iarsi szn sndd mtlq olmasn, - iarsi is mtlq olmamasn gstrir. Msln, + olum -lm sorusuna cavab kimi olum sz olan, lakin lm sz olmayan sndlr verilck. Qeyd etmk lazmdr ki, Related Searches blmsind gstriln szlr v frazalar sonrak axtar drinldirmk v ya genilndirmk n ox faydaldr. Bzn sorn vern xs onu maraqlandran mvzunu lazmi szlrl dzgn ifad ed bilmir, bu halda Related Searches blmsi ona kmk edir. Hmin blmdki szlrdn istifad edib, digr axtar sistemlrind d axtar aparmaq olar. YAHOO (www.vahoo.com) NTERNET-d istifad ediln ilk axtar sistemlrindn biridir. Hazrda YAHOO bir sra informasiya-axtar vasitlri istehsallar il mkdalq edir v onun mxtlif serverlrind mxtlif proqram tminatndan istifad edir. YAHOO-ya tematik kataloq kimi d baxmaq olar, ona gr ki, onun tematik kataloqu n byk hcm malikdir v hazrda kataloqda milyondan ox shiyfnin v saytn nvanlan toplamb.

103

Btn tematik kataloqlar kimi, YAHOO da agacvari strukturla tkil edilmidir. n yuxan sviyyd sas rubrikalar (msln, Mdniyyt v incsnt, Xbrlr v ktlvi informasiya vasitlri, Biznes v iqtisadiyyat, Kompter v nternet v s.) tsvir edilir. Rubrikalar blmlr, blmlr altblmlr v s.ayrlr v n aa sviyyd (yarpaqlarda) saytlarn tsviri v onlara istinadlar(linklr) saxlanr.Hr bir saytn tsviri xsusi redaktor (insan) trfndn aparlr. Onlarn say 50-dn artqdr. Bellikl, YAHOO-nun kataloqu l sulu il trtib edilir. Odur ki, onun keyfiyyti ykskdir. Hazrda YAHOO n byk kataloq olmaqla yana n ox mracit olunan sistemdir. Hr ay YAHOO-ya 40 milyondan ox insan mrait edir. YAHOO sisteminin informasiya-axtar dili kifayt qdr saddir. Daxil ediln szlr boluqla (probell) ayrlr. Onlar arasmda AND v OR operatorlan yazmaq olar. xda sndlrin soruya uyunluq drcsi gstrilmir, lakin taplan sndlrd soruya uyun szlrin altndan xtt kilir. Bu zaman leksikanm normalladrlmas v mumi szlrin thlili apanlmr. x siyahsmda sndlrin relevantla gr nizamlanmas taplan sndlrd sorunun szlrinin sayna gr apanhr. YAHOO-nu mhdud axtar imkanl sad nnvi sistemlr sinfm aid etmk olar. SNAP sistemind olduu kimi, burada da soruda szn vvlind + v - iarlrindn istifad etmk olar. YAHOO-nun frqli chtlrindn biri d ondan ibartdir ki, soruda gstriln szlr v ya frazalar taplmadqda, o, GOOGLE sisteminin indeksin mracit edir v lazmi szlri v ya frazalar sndlrin zlrind axtarr. Daha mzmunlu axtar n soruda t: v u: iarlrindn istifad etmk olar. Szn vvlind gstrilmi t: iarsi axtarmn yalnz shifinin v saytn balnda, u: iarsi is axtarm yalnz saytlarm n-vanlannda apanlmasm gstrir. Msln, u: eko sorusuna gr URL nvamnda eko sz olan sndlr taplacaq, msln: www.business-marketinq.az/html/eko.html. ONG (www.oingo.com,) sistemi sz adi simvollar ardcll kimi qbul edn bir ox axtar sistemlrindn frqli olaraq, szlrin mnalarn baa dr. lkin axtarda sorunun szlrin digr sistemlrd olduu kimi, simvollar ardcll kimi baxlr. Axtar nticlri iki siyah il ekrana xarlr: taplan WEB-saytlarn siyahs v kataloqun blmlrinin siyahs. Uyun dymni basmaqla alan n siyahda is sorudak szn btn mnalar ks etdirilir. Msln, soruda verilmi axtar sznn mxtlif mnalannn siyahsnda aadaklar gstrilir: 1) informasiya axtar, 2) insan axtar, 3) mal axtar, 4) cinaytkarn axtar, 5) ev axtar v s. Bu siyahdan lazm variant sedikdn sonra Search Again dymsini basmaqla axtar yenidn tkraralanr v axtar sznn seiln mnasma gr yeni nticlr almr. gr seilmi mnaya gr axtar nticlri istifadini qane etmirs, o, sorunu dqiqldirn bir ne szdn istifad etmkl, yenidn axtar apara bilr. Msln, gr istifadi mal axtar variantn seibs v o konkret olaraq myyn model v il aid avtomobil axtanrsa, sorunu bel ifad ed bilr: avtomobil, Bugatti Veron, 2009 Bu halda da sistem hmin szlr gr axtar nticlrini iki siyahda verir v 3-c siyahda hr bir szn mna variantlarn ks etdirir. gr yeni nticlr istifadini qane etmirs, o ayr-ayr szlrin mna variantlann seib, axtar yenidn tkrarlaya bilr. OINGO-da soru dili demk olar ki, yoxdur. Tkc + iarsindn istifad etmk olar. Bu halda hmin szn sndd mtlq olmas tlb edilir. gr OINGO verilmi soruya gr z kataloqunda he bir ey tapa bilmirs, o, ALTAVSTA sisteminin indeksin mracit edir. NORTHERNLIGHT (iwww.northernlight.com) sistemi mahiyytc ALTAVISTA sistemindn az frqlnir. Burada da hcmi ALTAVISTA-dakndan az olmayan avtomatik indeksdn istifad edilir. Bs onda niy mxtlif axtar sistemlri yaradlmdr? Blk bir gcl sistem yaradlayd v ham ondan istifad edrdi? Tssf ki, bu cr gcl v hamn qane edn edn sistem yoxdur. Mvcud olan hr bir axtar sisteminin stnlklrin v atmazlqlar var. Bundan lav, he bir axtar sistemi INTERNET-l ayaqlamr. INTERNET-d yerldiriln informasiya resurslarnn hcmi hr ild

104

az iki df artr v htta n gcl axtar sistemlrinin indekslrindki sndlrin sayn INTERNET-dki sndlrin mumi sayna nisbti get-ged azalr. 1998-ci ild o vaxt n gcl saylan axtar sistemi NTERNET-dki sndlrin txminn yansn hat edirdi. 1999-cu ild is bu nisbn 16%- dd. Maraqal cht ondan ibartdir ki, n byk axtar sistemlrinin indekslri ox az ksiirlr. Yni bir axtar sistemi vasitsil tapla bilmyn informasiyan digr sistemlrin kmyil tapmaq olar. Axtar sistemlri arasnda NORTHERNLIGHT sisteminin d zn mxsus yeri var. Onu digr sistemlrdn frqlndirn faydal chtlrindn biri ondan ibartdir ki, o, soruya cavab kimi seiln sndlrin siyahsn vermkl yana, taplan sndlri soru rivsind mvzulara (qovluqlara) ayrr v hmin mvzularn siyahsn ekrana axarr. gr seiln sndlr istifadini qane etmirs, o, tqdim ediln mvzular siyahsndan lazmi mvzunu semkl sorunu dqiqldirib, tkrar axtar apara bilr. Tkrar axtarn nticlri d mvzulara gr qovluqlara aynlr. Hmin mvzulardan lazm olan semkl, istifadi bir daha z sorusunu dqiqldirib, yenidn axtar apara bilr. Bellikl, bu cr iterativ axtar prosesi istifadini tmin edn sndlr taplana qdr davam ed bilr. NORTHERNLIGHT sisteminin soru dili ALTAVISTA-nn dilin oxardr. Burada da sorudak szn vvlind + (sz sndd mtlq olmaldr), - (sz sndd mtlq olmamaldr) v frazalarm axtar n drnaq iarlrindn istifad olunur. Szn ilk drd hrfindn sonra istniln hrflri vz edn * irsindn v yalnz bir hrf vz edn ? irsindn istifad edil bilr. Soruda AND, OR, NOT mntiqi operatorlar da istifad edil bilr. ALTAVISTA-da olduu kimi, sorunun yazlmasnda mtrizlrdn istifad etmk olar, msln: (Pascal OR Basic) AND (Java OR C++). Axtarlan szn sndd yerldiyi sahnin adn da gstrmk olar, msln: url, title v s. SORT: date operatoru il taplan sndlri yaranma tarixlrin gr nizamlamaq olar. APORT (www.aport.ru) Rusiyann Runet adlanan 3 axtar serverindn biridir. Onun indeks bazas o qdr d byk deyil v operativliyi d yksk deyil. Lakin APORT sistemi bzn digr sistemlr trfndn taplmayan sndlri tapa bilir. Bu sistemin digr stn chti ondan ibartdir ki, o, sndin indeksin gr onun ilkin mtnini brpa ed bilir (htta snd nternetdn knarladrlsa da). Hazrda APORT-un indeks bazasnda 2 milyondan artq sndin indeksi toplanmdr. Sistem axtar n daxil ediln szdki shvlri dzldir v mxtlif szformalarna gr axtar apara bilir. AND (&), OR ( | ), NOT mntiqi operatorlar, mtrizy alnm mntiqi qruplar, frazalara gr axtar dstklyir, szlr arasndak msafnin mhdudluunu, szlrin v frazalarn sayn nzr ala bilir. URL- gr axtar apara bilir v sndin yaranma tarixinin qbul ediln qiymtini nzr ala bilir. Btn bunlarla yana, APORT hm sorunu, hm d soruya gr alnan nticlri ingilis dilindn rus dilin v ksin evir bilir. Bu sistemd d szn sndd yerldiyi sahnin adna gr axtar aparmaq imkan var. RAMBLER (www.rambler.ru) -oxlu sayda axtar servislrin, o cmldn: Rambler Top 100 reytinqi, mxtlif mvzulara (msln, bk maazalar, hdiyylr, i, hquq, kompter v s.) aid kataloqlar, fayllarm axtar, mxtlif suallar zr aray sistemi v s. malik olan oxfunksiyal sistemdir. RAMBLER-in bir ox serverlri ayrca axtar serverlri kimi d istifad edilir. Axtar kefiyytin gr RAMBLER digr tannm sistemlrdn geri qalmr. Burada da AND, OR, NOT mntiqi operatorlar, mntiqi qruplar, bir simvolu vz edn ? v bir ne simvolu vz edn * metasimvollar dstklnir. Axtar n soru formasnda axtarn harada (sndd, sndin vvlind, balnda, adnda, URL-d) aparlmasn, axtarlan sndin dilini (rus, ingilis v digr), szlr arasndak msafni, sndlrin yaranma tarixlrinin intervaln (n vaxtdan n vaxtadk) gstrmk olar. YANDEX (www.yandex.ru) -rus axtar sistemlri arasmda n populyar, indeks bazas n byk v axtar imkanlar n yax olan sistem hesab olunur. Onun indeks bazasnda tkc Rusiya saytlan deyil, MDB lklrinin v digr lklrin d saytlan hat olunur.

105

YANDEX-in sas stnly sorudak szlrin btn formalarna gr axtar apara bilmsidr. Htta ltd olmayan szlr n d onlann szformalarn trtib ed bilir. Sistem AND, OR, NOT mntiqi operatorlar, mntiqi qruplan, frazalara gr axtar dstklyir. Axtar aar szlrin btn formalarna gr v ya konkret verilmi formaya gr aparmaq olar. Szlrin arasndak msafni onlarn ardcllm nzr almaqla tyin etmk mmkndr. Sndlrin balqlarna v onlardak istinadlara (linklr) gr xsusi axtar da aparmaq imkan var. Bandan lav, vvlki soruda taplm sndlr oxar sndlrin axtarn da aparmaq olar. Axtar n kataloqun konkret blmsini secmkl, axtar fzasm daraltmaq mmkndr. Axtarn nticlri istifadini qane etmirs, axtar ALTA VISTA sistemind davam etdirmk olar. Bu halda YANDEX-d emal olunmu soru hazr kild ALTA VISTA-ya trlr. YANDEX ailsin axtar sistemindn lav istifadilr z WEB-saytlarn yerldirmk n pulsuz disk yadda v lav elektron pot qutusu tqdim edn Narod.Ru adl virtual hrd daxildir. MVZU 15: RQMSAL IQTISADIYYAT V ONUN STNLKLRI. NTERNET QTSADYYAT, NKAF MRHLLR V XSUSYYTLR Plan: 1. Rqmsal iqtisadiyyatn yaranmas sbblri 2. Rqmsal iqtisadiyyatn yaratd dyiikliklr v nnvi iqtisadiyyatdan stnlklri 3. nternet iqtisadiyyatn yaranmas sbblri v onun xsusiyytlri 4. nternet iqtisadiyyatn infrastrukturu 5. nternet iqtisadiyyatn inkiaf perspektivlri XX srin sonlarnda KT-nn ttbiqi, bk texnologiyalarndan istifadnin genilnmsi, informasiya mbadilsinin lazmi srt v effektivliyinin, tlbata uyunluunun tmin olunmas mqsdil rqmsal vasitlrdn istifady xsusi diqqt ayrlmasn gndm gtirdi. ri hcmli informasiya ktllrinin, rsmlrin, video grntlrin, mxtlif animasiya tipli mlumatlarn, musiqi kliplri v filmlrin trlmsi mqsdil qsa bir mddtd mltimediya vasitlri yaradld v onlarn ttbiqi vst tapd. nformasiya snayesinin bu yeniliklrdn istifadsi, iqtisadiyyata da z tsirini gstrdi. bk texnologiyalar vasitsil iqtisadi laqlrin qurulmas, lokal v qlobal bklrdn istifad, iri mssislrin korporativ bk v sistemlrinin yaranmas iqtisadiyyatn bu elementlr saslanan sahsi olan rqmsal iqtisadiyyatn meydana glmsin sbb oldu. slind rqmsal iqtisadiyyat yeni iqtisadiyyatn, informasiya iqtisadiyyatnn, informasiya cmiyytinin sasnda dran balca vasitdir. Rqmsal iqtisadiyyatn yaranmas v ildn-il genilnmsi il brabr o, nnvi iqtisadiyyatda bir ox dyiikliklrin d yaranmasna sbb oldu. slind rqmsal iqtisadiyyatn stnlklri rqmsal texnologiyann malik olduu stnlklr bazasnda meydana glmidir. Bel ki, rqmsal texnologiya xsusi kodladrma , mbadil v istifad qaydalarna saslanaraq informasiyann saxlanmas, danmas v trlmsind yksk srtin, operativliyin v daha az yer tutmaqla daha ox mlumatn ld olunmasn tmin edir. Rqmsal texnologiya informasiya emal prosesind dqiq riyazi sullarn ttbiqin, informasiya il mxtlif manipulyasiyalarn hyata keirilmsin imkan yaradr. Rqmsal iqtisadiyyatn meydana glmsi qeyd edildiyi kimi nnvi iqtisadiyyatda dyiikliklrin ba vermsin sbb oldu. Bu hr eydn vvl iqtisadi aktivlr yeni elementin v ya yeni nvn lavsin sbb oldu. Klassik iqtisadiyyat elmind kapital maddi formada qbul edilir. Buraya adtn manlar, quru v binalar, torpaq v s. daxildir. Sonralar iqtisadiyyatda pulun rolu mhkmlndikc kapital pul formasnda baa dmy baladlar. Bel ki, mhz pul ktlsi vasitsil mk altlri v vasitlri ld etmk mmkn olduu qbul edilirdi. Rqmsal iqtisadiyyatn meydana glmsi sas tyinedici rolunu informasiyaya verdi v bellikl informasiya kapital meydana gldi.

106

Kapitaln effektivliyinin thlili onda aktivlrin mxtlif nvlrinin frqlndirilmsin imkan verir. Bunlar cari aktivlr (dvriyy vsaitlri), sas fondlar, investisiyalar (istiqraz aksiyalar), qeyri-material aktivlrdir (ticart nian, patentlr, mliflik hququ, iilrin yaradclq potensial v bazarda rqabtdavamll tmin edn stnlklri vern btn digr aktivlr). Masir dvrd mssisnin adekvat olaraq glck n alclq qabliyytin malik tlblri proqnozladra biln, bu sasda mssisnin maliyy v tkilat strukturunu planladrmaa imkan vern, glir ld olunmasn tmin edn aktiv kimi informasiya kapitaln qbul etmk olar. nformasiya kapitalnn yaranmas, dvriyysi v istifadci, onun qiymtlndirilmsi v thlili rqmsal texnologiyalarsz mmkn deyil. Rqmsal texnologiyalarn ttbiqi bu kapitaldan istifadnin smrliliyini birbaa tminedicisidir. Rqmsal iqtisadiyyatn nnvi iqtisadiyyatdan sas frqi v stnly ondan ibartdir ki, burada mhsul, daha dorusu informasiya mhsulu hrktd v dvriyyd daha aktivdir. Yksk texnoloji yeniliklrin ttbiqinin mmknly v qlobal laqnin mvcudluu qsa mddtd mhsulun istehsal v realizasiyasnn hyata keirilmsini tmin edir. Digr trfdn, mhsul sat n bazarn axtarlmas v seilmsi, sata gr dmlrin gecikdirilmdn hyata keirilmsi, yeni nv v eidlrin myynldirilmsi v alcya tklif olunmas, rqabtin gediatnn daimi olaraq nzartd saxlanlmas mmkndr. Rqmsal iqtisadiyyat vasit v texnologiya tminat baxmdndan myyn byk xrclrin v genimiqyasl laqlrin qurulmasn tlb ets d hat dairsi v faliyyt zonasna gr qat-qat geni razini tutur. nnvi iqtisadiyyatda hazrki dvrd mvcud olan n sas problemlrin mhsulun saxlanmas, qabladrlmas, dzgn marketinq v reklamn tkili, sifariiy mhsulun vaxtnda atdrlmas v s. hesab edilir. Rqmsal iqtisadiyyatda bu problemlrin ksriyyti nnvi iqtisadiyyatla mqayisd ox czidir. nkiaf, yeni layihlrin hazrlanmas, istehlak il birbaa laqlrin qurulmas, mhsulun kmiyyt v keyfiyyt gstricilrinin istehlak v ya sifariinin istklrin uyun qurulmas daha effektiv hyata keiril bilir. Rqmsal iqtisadiyyat btn bu stnlklr baxmayaraq dnya miqyasnda hllik el d geni yaylmamdr. Bu hr eydn vvl rqmsal iqtisadiyyatn formalamasnda balca rol oynayan KT-nn mxtlif region v lklrd inkiaf sviyysindki frqlrl izah oluna bilr. Digr trfdn rqmsal iqtisadiyyatn bzi atmamazlqlar da onun geni yaylmasna mane olur. nkiaf etmi dnya lklrind iri mssislr arasndak iqtisadi mnasibtlrin qurulmas il yana, adi mit proseslrini v mxtlif xidmtlrin hyata keirilmsind d rqmsal iqtisadiyyatn rolu vacibdir. Bu hr eydn vvl mhsullarn sat v xidmtlrin gstrimsinin praknd kild hyata keirilmsind zn bruz verir. ri market v ticart mrkzlrindn mallarn alnmas, onlarn sifariiy ev atdrlmas, dnilrin hyata keirilmsi, mxtlif kommunal xidmtlrin, tibbi, shiyy xidmtlrini gstrilmsi, thsil v tdrisd, i axtarmada, mxtlif ynml mlumatlarn ld olunmasnda zn bruz verir. Rqmsal iqtisadiyyatn nnvi iqtisadiyyatdan frqlrindn biri d istehsal, proqnozlarn verilmsi, glck planladrma, tlb v tklif arasndak asllq v mnasibtlrin aradrlmasnda tkc mssisnin znn deyil, mxtlif irktlrin, institutlarn, frdlrin birbaa itiraknn mmknlydr. Aydndr ki, iqtisadi mnasibtlrin bu cr qurulmas bir ox adti olmayan problemlrin d meydana glmsin sbb olur. Bu hr eydn vvl mnasibt v ya msllrin hllin aidiyyat olmayanlarn yersiz mdaxilsind, mumi bkd ml gln xaosda v s. zn tez-tez gstrir. Rqmsal iqtisadiyyat mxtlif iqtisadi sahlrin qarlql laqli inkiaf il brabr hm d onun sasnda yaranm v onun znn inkiafn tmin edn v bu prosesin tkanvericisi olan informasiya iqtisadiyyatnn inkiafnda da xsusi rol oynayr. Mhz bu cr qarlql inkiaf masir informasiya cmiyytinin formalamasnn bazsn tkil edir. Rqmsal iqtisadiyyatn malik olduu v yuxarda qeyd olunan stnlklri hazrda idaretmd, biznesin tkilind, ba mssis il tabeilikd olan mssislr arasndak laqlrin qurulmasnda, yeni istehsal sahlrinin almasnda effektivliyini tminedicisidir. Rqmsal imkanlara bu gn kino snayesi, mxtlif festival v toplantlarn keirilmsind, byk idman yarlarnn tkili v nmayiind, konfranslarn, beynlxalq grlrin keirilmsind, dnyvi problemlrin hllind, mdnya mlumatlarnn atdrlmasnda, ktlvi

107

informasiya vasitlrinin beynlxalq miqyaslamasnda byk rola malikdir. Mhz bu texnologiyalarn ttbiqi, idman, incsnt, turizm sahsind yeni glir gtirn sahlrin almasna, byk hcmd investisiya qoyulularna, dnya miqyasnda reklamlarn tkilin v bu idn klli miqdarda glir ld olunmasna rait yaratmdr. Rqmsal iqtisadiyyatn inkiaf el bir tarixi qvvy evril bilr ki. onun saysind cmiyytd hrtrfli liberal tarazlq brqrar ola bilr. gr rqmsal texnologiyalarn imkan v perspektivlri mqsdynl kild, dzgn istifad edilrs masir dvrd mvcud olan pulun v hakimiyytin blgs prosesi kkndn dyimi olacaq. Bu texnologiyalarn v iqtisadiyyatn inkiaf iqtisadi maqnatlarn ziflmsi. slind is btn dnyan hat edn daha kiik mssislr blnmsin gtirib xaracaq. Bel kiik mssislrin yaranmas iqtisadi inkiafn btn yer krsind eyni tempd inkiafna, daha mthrrik olmasna, mxtlif regionlarn ehtiyatlarnn vaxtnda v lazmi sviyyd istifadsin rait yaradacaq. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, hazrki dvrd dnyann iqtisadi nhnglri bu prinsip v qaydalarn yaylmasnn trfdar olmamaqla yana, hm d onun yaylmasnn qarsn hr vchl almaa alrlar. Texnoloji proseslr z-zlynd bu sddi amaa qadir deyildir. Buna gr d istehsaln yenidn qurulmas, sosial v siyasi faliyytin yeni saslarla hazrlanmas, yeni model v texnologiyalarn ardcl ttbiqi qeyd olunan sviyynin ld olunmasn tmin ed bilr. Rqmsal iqtisadiyyatn faliyyt dairsinin genilnmsi, onun daha ox dnya lklrini hat etmsi rqmsal fzann qorunmas v istifadsinin sviyysindn daha ox asldr. Bu mqsdl hazrda geni kontekstlr vrsind hans ehtiyatlara malik olma, onlarn mbadilsi v istifadsinin tlbata uyunluu, informasiyann bazarda hans qiymt satlmas, istifad baxmndan onun yararll v rait uyunluu problemlrinin hllin xsusi diqqt yetirilir. slind bu gnk raitd bu qiymtlndirilmlrin aparlmas he d asan deyil. nki dnya informasiya fzasnda hal-hazrda mxtlif mnb v istehsallarn mhsullarna rast glmk olur. Eyni zamanda istifad ediln texniki vasitlr d hm texniki parametrlr, hm istifad imkanlar, hm d texniki mrkkblik drcsi il bir-birindn frqlnir. Bel vziyytd mhsulun seilmsi v istifadsi, istifadnin nticsinin nec olacann vvlcdn myynldirilmsi v proqnozladrlmas hddn artq tindir. Son illrd nternetin inkiaf rqmsal texnologiyalarn iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind geni ttbiqin yol amdr. Bel dnmk olar ki, bu tendensiya rqmsal texnilogiyalarn mumbri istifadsin yol aaraq informasiyann mlkiyyt baxmndan azadln tmin etmlidir. Lakin nternet, elc d qlobal bklrin kommersiya bklri olmas istniln istifadinin informasiya mhsullarndan birbaa istifadsin imkan vermir. Bel ki, bk kabellri, mxtlif gclndiricilr, bk modemlri v digr texniki qurulara , informasiyann bkd mbadily uyun tkil olunmas, bk faliyytinin mxtlif sviyylrd (fiziki, seans, tqdimat v s.) iinin tkili sonda yen d iqtisadi aslla v mhdudiyytlrin meydana glmsin sbb olmudur. Grndy kimi rqmsal iqtisadiyyatn masir inkiaf tzadlarla irlilyir. Bir trfdn iqtisadi inkiaf nnvi formalardan uzaqlamaa alr, digr trfdn is nnvi iqtisadi qanunlarn tsiri altna dr. Bu fikri informasiya iqtisadiyyat sahsind elmi ilri il tannm alim Ceyms Boyl da qeyd edir. Onun fikrin gr hazrki dvrd informasiya v ondan istifad texnologiyalarnn inkiaf mhiti nvbti tcrid dalasnn yaranmasna sbb olmudur. nformasiya iqtisadiyyatnn, yni rqmsal texnologiyalarn istifadilrinin n iri nmayndlri zlrinin iqtisadi mnftlrinin saxlanmas n digr itiraklarn faliyyt dairsinin mhdudladrmaa alr ki, bu da sonda informasiya iqtisadiyyatnn, elc d rqmsal iqtisadiyyatn tcrid olunmasna gtirib xarr. Mhz bu sbb gr son illrd ideya v informasiyann azad hrktinin tmin olunmas istiqamtind myyn ilrin grlmsin xsusi diqqt yetirilir. Artq bir ox irkt v mssislr bel iqtisadi siyastin, yni tcrid etm istiqamtind aparlan faliyytin mumi inkiaf n zrrli olduunu v htta bir ox hallarda iqtisadi bhrana gtirib xarlmasna sbb olduunu baa dmlr. Artq bir ox proqram mhsullar hazrlanaraq bazara xarld an gzlnilmdn ayr-ayr frdlr v ya kiik kompaniyalar trfindn hmin mhsulun daha keyfiyytli nsxlrinin hazrlanmas v ya daha geni faliyyt dairsin malik mhsulun istehsal edildiyi akarlanr. Bu is

108

iri irktlrin sifariilrini azalmasna. Onlarn mhsul bazarnn hat dairsinin kiilmsin sbb olur. Buna gr d rqmsal iqtisadiyyatn mumi prinsiplri istr-istmz mhsul bazarnda gec v ya tez olaraq brqrar olmasna nail olacaq. Bellikl, mlum olur ki, rqmsal iqtisadiyyat btn qeyd ediln stnlklrl brabr z qayda v prinsiplrini qbul etdirmk qabliyytin d malikdir. Texnologiyalarn inkiaf, istifadi mhitinin genilnmsi, yeni xammal, intellektual frd v institutlarn bu iqtisadiyyata daxil olmas istr-istmz mumi qbul olunmu qaydalara riayt olunmasna zmin yaradr. Ona gr d yaxn onilliklr n sediyimiz siyasi, iqtisadi istiqamt bizim glck hyatmzn, elc d rqmsal iqtisadiyyatn inkiafn myyn edck. Seiln istiqamt glck texnoloji v iqtisadi raitd azad. Eynihquqlu zvlrin mvcudluunu tlb edir. gr sabahk iqtisadi mhit dnnki qaliblr v hkmranlar trfindn dikt edilcks, yksk texnoloji tminata malik iqtisadi rqabt faciy evril bilr. Bizi hat edn hqiqtlr v dnya daima dyiir. ldn-il bu dyimlrin srti daha da artr. nformasiya texnologiyalar sahsind aparlan mahidlr sasn is tam minlikl demk olar ki. dyiikliklr anbaan srtini artrr v geni miqyas alr. Hazrki dvrd informasiya texnologiyalar sahsi n srtl inkiaf edrk dyin sah hesab edilir. XX srin 90-c illrindn balayaraq KT-nn intensiv inkiaf nternetin populyarlamasna sbb olmudur. nformasiya texnologiyalar sahsind innovasiyalar hyatn mxtlif sahlrind istifad edilir. Mhz bu innovasiyalar mdniyyt, thsil, iqtisadiyyat sahlrind, dvlt orqanlarnn faliyytinin effektivliyinin tmin olunmasnda mhm rol oynayr. nternetdn istifadnin genilnmsi yeni informasiya cmiyytinin v yeni bk iqtisadiyyatnn yaranmasna sbb olmudur. Bu iqtisadi sahnin inkiaf masir elmi nailiyytlr, informatikann v kompterlrin imkanlarna saslanr. nternetin iqtisadiyyatda ttbiqi biznesin yeni sahlrinin yaranmasna, nticd mhsul v xidmtlr, nnvi v virtual iqtisadiyyat arasndak frqlrin silinmsin sbb olmudur. nternet iqtisadiyyat yaxn zamanlarda yaranmasna baxmayaraq dnya tsrrfatnn sistemldirici hisssidir. Masir nternet sistemi qloballadirma kimi dnya iqtisadiyyatinin btn operatorlarini hat edrk yksk inkiaf etmi lklrin iqtisadiyyatn stimulladrr v iqtisadi chtdn zif olan lklrin inkiaf edrk dnya sistemin inteqrasiyasna rait yaradr. Masir dvrd bir ox dnya lklri n keilmsi vacib olan informasiya cmiyytinin infrastrukturu mumdnya bksi olmadan mmkn deyil. Dnya dvltlri nternetdn istifad etmkl v onu inkiaf etdirmkl bazar iqtisadiyyatnn qabaqcl informasiya infrastrukturunu yarada bilr. Bu infrastruktur is istniln lkd, regionda, ayrca gtrlm mssisd real iqtisadi situasiya haqqnda dzgn informasiyann ld olunmasna rait yaradr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, nternet texnologiyalarn ttbiqind qabaqcl dnya lklrinin tcrbsindn korkoron istifad etmk lazm oomayan nticlr gtirib xara bilr. Masir informasiya cmiyytinin inkiaf mvcud informasiya ehtiyatlarndan istifadnin srti v operativliyindn, dqiqliyindn v miqyasllndan ciddi asldr. Baqa szl informasiya- masir cmiyytin inkiafnn sas resursudur v iqtisadi inkiafn tkanvericisidir. nformasiya sektoru hazrda iqtisadi problemlrin hllin daha ox intellektual sviyysi yksk olan insanlarn clb edilmsin, elmi nailiyytlr v mtrqqi texnologiyalara daha ox mracit olunmasna zmin v rait yaradr. nformasiyann vacib iqtisadi resursa evrilmsi cmiyytin inkiafnn lk daxilindki iqtisadi inkiafdan, tbii ehtiyatlardan, sas kapitaln miqdarndan, mk qabliyytli insanlarn sayndan v digr ekstensiv faktorlardan aslln aradan qaldrr. nformasiyann cmiyytdki rolunun artmas yeni mhit olan noosferann yarnmasna sbb olur. Noosfera- insan fikir v faliyytinin biosfer proseslrin tsirini myynldirn mhitdir. Bu mhitin inkiafnda nternetin rolu daha bykdr. Qeyd edk ki, nternetin bu mhitd rolu nternet iqtisadiyyatn tkamlnd xsusi hmiyyt malikdir. Qeyd edilnlrdn mlum olur ki, masir informasiya cmiyytinin inkiafnn sasn nnvi materiallar deyil, informasiya, intellektual resurslar, biliklr, elm, insanlarn inisativi,

109

bacar tkil edir. bu cmiyytin mvcudluu yalnz KT mhitind, qlobal nternet bksinin ttbiqi il mmkndr. nc minilliyin balancnda nternet istifadilrinin say durmadan artr. Bu artm inkiaf etmi dnya lklrin nisbtn iqtisadi durumu zif olan lklrd daha yksk templ gedir. Bel temp hmin lklrin hm yeni informasiya cmiyytin daxil olmasna, hm d yeni iqtisadi resurslara malik olmasna rait yaradr. nternet istifadilrinin saynn ildn- il daha yksk srtl artmas dnya iqtisadiyyatnda radikal dyiikliklrin ba vermsin sbb olur. Bu dyiikliklrl laqdar yaranan sahlr mxtlif cr yeni iqtisadiyyat, biliklr iqtisadiyyat, informasiya iqtisadiyyat, yksk texnologiyalar iqtisadiyyat, nternet iqtisadiyyat kimi adlandrlr. Yeni iqtisadi sahlrin sas tkanvericisi infirmasiya istehsaldr. nformasiyann yaylmasnn n nmli vasitsi is nternetdir. nternet bazar mhitini v ya informasiya bazarn formaladrr. Bu bazarda adi fiziki mhsul v xidmtlr n olan qanunlar ilmir. nformasiya cmiyyti texnologiyalar nternet iqtisadiyyatn infrastrukturunu yaradr. nternet iqtisadiyyata istehsaln yeni tipi kimi baxmaq olar. Bu istehsalda informasiya material v qeyri-material istehsal, elc d istehsalla istehlak arasnda laqlndirici olub, iqtisadi inkiafn v mk mhsuldarlnn artrlmasnn balca faktorudur. nternet iqtisadiyyatda yaradc fikirli, tcrbli, universal iilr tlbat daha bykdr. Bu iilrin operativ qrar qbul etm bacarna malik olmas, yeniliklri semk v ttbiq qabliyytli olmas vacibdir. Btn bunlarla yana nternet iqtisadiyyat mtxssis v iilrin masir KT v proqram vasitlri il ilm bacarna malik olmasn n kir. Baqa szl nternet iqtisadiyyat informasiya texnologiyalrnn ttbiqinin n geni v mhm sahlrindn biridir. nformasiya texnologiyalar informasiyann elmi biliklr klind kompterldirilmi kild emal, saxlanmas, trlmsi, istifadsi v ttbiqinin sullardr. nformasiya texnologiyalarnn material tcssm hr eydn vvl informasiya emal sistemlridir. sas mhsulu informasiya olan informasiya texnologiyalar prinsipc yeni sinf aid olan problemlr yaradr. Bu problemlri is nnvi kibernetika v sitemotexnikann kmyi il hll etmk mmkn deyil. Yaranm problemlrin hlli geni mnada qbul ediln informatikann mkanlar daxilinddir. nformatika elmi is geni mnada yalnz drdnc nsil EHM-lar yaradldqdan sonra tkkl tapmdr. Masir dvrd informatika hesablama texnologiyalar il konkret sosial sahlrin vhdtd yrnilmsini hyata keirir. nternet iqtisadiyyat n informasiyalama v kompterlm xarakterik prosesdir. nformasiyalama vtndalarn. Dvlt orqanlarnn, yerli idaretm orqanlarnn, tkilatlarn, ictimai cmiyytlrin informasiya tlbatlarnn dnilmsi n optimal tkilati-iqtisadi v elmitexniki raitin yaradlmas kimi myynldirilir. nformasiyalamann n mhm mrhlsi avtomatlamadr. Avtomatladrma dedikd material dyrlilrin istehsalnn btn funksiyalarnn kompterldirilmi sistem verilmsi baa dlr. Kompterlm is verilnlrin l v mexaniki emalndan kompter emalna keilmsi nticsind ba verir. Bellikl nternet iqtisadiyyat informatikann, kompterlmnin v informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il mhsul v xidmtlri istehsal edn sahlrin toplusudur. nternet iqtisadiyyat znd hminin KT-ni, elektron kommersiyan, rqmsal xidmtlri, proqram tminatnn hazrlanmasn v s. birldirir. Sadalanan trkib hisslri heterogen iqtisadi xarakteristikaya malikdirlr v nnvi iqtisadiyyatn komponentlrindn frqlnirlr. Btn bunlarla yana yeni nternet iqtisadiyyat znn slfin qar qoyula bilmz. nki onun yaranmasnn balca sbbi mhz vvlki iqtisadi mnasibt v inkiaflar olmudur. nternet iqtisadiyyatn siddi xarakteristikasnn verilmsi hllik tin msldir. Bel ki, texnologiyalar yksk srtl inkiaf edir v bununla laqdar olaraq yeni iqtisadiyyatn cmiyytin ictimai v iqtisadi hyatna daxil olma srhdlrinin myynldirilmsi ox tindir. Lakin masir nternet iqtisadiyyatn strukturunun rti olaraq bir-birini tamamlayan v bir-birin daxil olan drd sviyysini frqlndirmk mmkndr. 1. nternetin infrastrukturu: 2. Ttbiqi infrastruktur:

110

3. laqlndiricilr v vasitilr: 4. Kommersiya sviyysi. Birinci sviyy bk iinin tkilind itirak edn mssislrdn ibartdir (telekommunikasiya mssislri, nternet-provayderlr. kompter texnikas istehsallar v s.). Bunlardan bzilri nternet iqtisadiyyatn digr sviyylrinin d itiraklardrlar. kinci sviyy znd veb-tranzaksiyalarn balanmas n proqram tminat v xidmtlrin gstrilmsini birldirir. Buraya lav olaraq on-line mslhtlri zr ixtisaslam irktlri, portallarn, veb saytlarn v elektron biznesin aparlmas n iin tkilind dizayner irktlrini aid etmk olar. nc sviyyy reklam v mxtlif xbrlrin yaylmas biznesi il mul olan irktlr aid edilir (nternet-brokerlr, On-line turoperatorlar, reklam kompaniyalar v s.) Bu sviyyd olan irktlrin bzilri yalnz informasiya xidmtlri gstrirlr, digrlri is vasiti rolunu oynayrlar. Bu sviyy hm glir, hm d nternet kompaniyalarla istehlaklar arasnda laqlrin qurulmas n perspektivli hesab edilir. Drdnc sviyyy nternet bksi vasitsil mhsullarn hrktini v kommersiya ilrini aparan irktlr aiddir. Buraya on-line maazalara malik istehsallar, nternetl bilet satan irktlr, kitab v digr nriyyat mhsullar satan kompaniyalar aid edilir. Qeyd olunduu kimi gstriln blg rtidir. Hazrda nternet iqtisadiyyatn yeni sahlri yaranr. Bel sahlr elektron ylnc snayesini, distant xidmt v mslhtlrin verilmsini, mxtlif biznes serverlrin ilnib hazrlanmasn, autsorsinqi aid etmk olar. Bu gn nternet iqtisadiyyatn inkiaf nnvi iqtisadi sahlrin, elmi idar v institutlarn inkiafnda da mhm rol oynayr. Mhz nternet iqtisadiyyatn inkiaf bk texnologiyalar n yeni istifad v itirak mhitlrini yaranmasna, ttbiq sahlrinin genilnmsin zmin yaradr. Masir nternet iqtisadiyyatn inkiafnda n mhm rolu WWW dnya hrmk toru tutur. Bu sistem sverd yerln Avropa nv tdqiqatlar mrkzind yaradlmdr. WWW sistemi bu gn informasiya axtarnn n inkiaf etmi. Dyrli naviqasiya vasitsidir. Onun kmyi il dnyann mxtlif mnblrind yerln istniln sahy aid informasiyan qsa mddtd operativ olaraq srtl ld etmk mmkndr. Sistemin i prinsipi ayr-ayr informasiya ktllrini hipermtnlr klin salaraq bir-biri il laqlndirmk v mracit uyun olaraq istifadiy atdrmaqdr. nnvi verilnlr bazalarndan frqli olaraq hipermtn sistemlri ciddi struktura malik deyillr. Bir snd daxilindki laqlrl brabr digrlri il d laqlrin qurulmas imkan sistemin qeyri-xtti strukturlu olmasndan irli glir. Btn bu imkanlarla yana nternetd bu gn d hll edilmmi problemlr mvcuddur. Bel problemlr trln informasiyann mhafizsinin zif olmasn, onun thlksizliyinin v gizliliyinin tam tmin edil bilmmsini aid etmk olar. Digr problem is nternetd intellektual mhsullarn mlliflik hququnun qorunmas problemidir. Qeyd edk ki, gstriln problemlrin hlli mumdnya hmiyytlidir. nki bu problemlrin hlli elektron biznesin daha yksk srtl inkiafna v daha geni razini hat etmsin rait yaradard. Mhz bu problemlrin hlli n ham trfindn qbul oluna biln qanunvericiliyin ilnib hazrlanmas v ttbiqi byk hmiyyt ksb edir. nternet iqtisadiyyatn yaranmas khnlmi qaydalarn aradan qalxmasna sbb olur. Lakin eyni zamanda yeni qaydalara uyun mnasintlr v problemlr meydana glir. Buna gr d nternet iqtisadiyyatn ttbiqi hr bir mssisdn biznes-planlara yenidn baxlmasn tlb edir. nternetin znd mvcud olan xaos is diqqtsizlik v nzartin olmad halda iqtisadi xaosa evril bilr. Mhz buna gr d nternet iqtisadiyyat yeniliyi, masirliyi il brabr hm d ehtiyatllq v nzartin d daimi olmasn tlb edir. Qeyd etmk lazmdr ki, masir dvrd nternet iqtisadiyyatn daha ox inkiaf etmi sahsi elektron biznes sahsi hesab edilir. Elektron biznes sahsi iqtisadi faliyytin yksk templ dyidiyi mhit kimi xarakteriz olunur. nternet-biznesin idar olunmasnn dzgn tkili rqiblr zrind strateji stnlyn ld olunmasna, trfdalarla laqlrin mhkmlndirilmsin, insan v digr ehtiyatlardan optimal istifady rait yaradr.

111

Elektron biznesi standart bklrdn istifad edrk informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il informasiyann, mhsul v xidmtlrin alq-satqsnn sistemi kimi myyn etmk olar. slind elektron biznes elektron ticartin genilndirilmi formasdr. nternet ticart- nternet texnologiyalar sasnda mhsul v xidmtlrin alq satqs, marketinqidir. Elektron biznes informasiyadan istifad edrk mhsuldarl artrr v mnasibtlrin daha da tkmilldirilmsini tmin edir. Bunun nticsind lav dyr yaranr. Qeyd etmk lazmdr ki, bir ox alim v mtxssislr trfindn elektron ticart tks mal v xidmtlrin elektron sat deyil, elektron kild informasiyann trlmsi, mssislr arasnda laqlrin yaradlmas, bank v maliyy institutlarnn laqlndirilmsini d znd birldirir. Bel halda elektron biznesl elektron ticart eynilir.. Buna gr d artq bir ox dbiyyatlarda elektron biznes v elektron ticart (elektron kommersiya) eyni mnada istifad edilir. Btn qeyd olunanlarla brabr nzr almaq lazmdr ki, hm elektron biznesin, hm d elektron ticartin (mxtlif v ya eyni mnada) yaranmas v inkiaf mhz unternetin v nternet iqtisadiyyatn mhsuludur. slind elektron biznesin prinsiplri nnvi biznesin prinsiplri il eynidir, lakin nternet ona eviklik v daha yksk srt lav etmidir. Bu stnlklr gr hazrda biznesin elektron variantnn inkiaf daha perspektivlidir. nternet imkanlardan istifad, yeni inkiaf tendensiyalar nternet iqtisadiyyatn yeni prinsip v qaydalarnn yaranmasna sbb olur. nternet iqtisadiyyatn btn qeyd olunan stnlklri il brabr bir ox thlkli chtlrini d qeyd etmk lazmdr. vvld qeyd edildiyi kimi nternet iqtisadiyyat informasiyalama, avtomatladrma v kompterlmnin nticsidir. Bu proseslr is iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ii qvvsin olan tlbatn azalmasna v isizliy sbb olur. Digr trfdn nternet iqtisadiyyat xsusi bacarq, bilik v intellekt malik mtxssis v iilri tlb edir. Bellikl. cmiyytin nternet iqtisadiyyatn inkiaf il ld etdiklri msbt nticlr, hmin cmiyytin bir ox zvlrinin rifah halnn aa dmsi v pislmsi il nticln bilr. Btn atmamazlqlarla yana masir dvr v cmiyytin inkiafn infoirmasiyasz tsvvr etmk mmkn olduunu nzr alsaq nternet iqtisadiyyatn ttbiqi v inkiafnn labd olduu mlum olacaq. Baqa bir trfdn istniln mssisnin inkiafnn onun informasiya tminatndan birbaa asl olmasn da nzr alsaq qeyd olunan fikrin tsdiqini grrik. Masir dvrd iqtisadi faliyytin informasiya tminat vasitlri birbaa biznesin aparlmasna, sifarii v trfdalarla mnasibtlrin qurulmasna, istehsaln masir tlb v standartlara uyun qurulmasna, sat bazarnn myynldirilmsi v bazarda yer urunda mbarizd stnlk ld olunmasna, dnyada gedn inkiaf perspektivlrindn geri qalmamaa zmant verir. Bu vasitlrin is n geni istifad edilni v n geni hat diapazonuna malik olan nternetdir. Ona gr d hr bir mssis qarsnda duran sas mqsd nternet imkanlardan maksimum istifad etmk v bu istifad zaman yaranacaq neqativ hallarn minimuma endirilmsin almaqdan ibart olmaldr. MVZU 16: NTERNET MARKETNQ, NTERNET REKLAM V ONLARIN TKLNN SAS QAYDALARI Plan: 1. nternet-marketinqin masir iqtisadiyyatda rolu v tkilinin saslar 2. nternet-marketinqin tkilind problemlr v onlarn hlli istiqamtlri 3. nternet-reklam ii v onun xsusiyytlri v tkilinin saslar Masir dvrn iqtisadiyyat illr boyu mvcud olan iqtisadiyyat v onun xarakterik xsusiyytlrindn ciddi frqlnir. Gn-gndn yeni inkiaf xsusiyytlrini v imkanlarn znd cmldirn hm hat dairsini, hm d istifadilrinin diapazonunu genilndirn informasiya texnologiyalar v informasiya mhsullar yeni saslar zrind qurulan iqtisadiyyatn hkmranl n zmin yaradr.

112

nkiaf etmi dnya lklrind gedn proseslr informasiyann iqtisadi inkiafdak rolunun v hmiyytinin hans drcd olduunu sbut edir. nformasiya iqtisadiyyatn inkiaf, onun iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ml gln alt sahlri informasiya texnologiyalarna saslanan iqtisadiyyatn aparc rolunu gclndirir. Hazrda tkc mhsul istehsalnda deyil, mhsulun hm kmiyyt, hm d keyfiyytc yaxladrlmasnda, mssislrin idar edilmsi v digr mssislrl laqlrin qurulmasnda, elc d inkiaf planlarnn hazrlanmas, istehsal faliyytinin nticlrinin masir sullara thlili, thlilin nticlri v mvcud imkanlarn nzr alnmas il proqnozlarn verilmsi, taktiki v uzunmddtli strateji planlarn hazrlanmasnda informasiya texnologiyalarnn, daha dorusu informasiya v kompterlmnin ttbiqinin rolu xsusi kiy malikdir. Masir iqtisadiyyatn sas faliyyt sahsi olan marketinq v mhsullarn reklamnn tkilind d informasiya texnologiya v sistemlrinin, sasn d nternet v bk texnologiyalarnn ttbiqi inkiaf etmi lklri xarakteriz edn sas gstricilrdir. XX srin 80-ci illrindn balayaraq, baqa szl nternetin faliyytinin ilk anlarndan iri hcmli irkt v mssislr z mhsullarnn satnn tkili mqsdil onun imkanlarndan qismn istifad etmy baladlar. Lakin nticlr gzlnildiyindn d yksk oldu. Bel ki, mlum oldu ki, nternet mhsul satnn tkili deyil, elc d onun sat dairsinin ox srtl genilnmsin, yeni sifariilrin clb olunmasna, mhsulun istehsal hcminin vvlcdn myynldirilmsin, istehsal olunan mhsulun eidlrinin dzgn seilmsin, mhsulun bazar rqabtin davam gtirmsi n hans keyfiyyt malik olmasna aid mhm xsusiyytlrin dqiq, operairv v ox kiik xtalarla myynldirilmsi n geni imkanlar ad. nformasiya texnologiyalarnn marketinqd istifadsi qsa mddtd zn mxsus xsusiyytlrin v iqtisadi qaydalarn yaranmasna sbb oldu. nnvi mhsullarla yana informasiya mhsullar bazarnn da genilnmsi v bu sahnin geni perspektivlr malik olmas elektron marketinqin tkkln zmin yaratd. Qeyd etdiyimiz kimi bk texnologiyas v nternetdn istifad mxtlif corafi mvqey malik istehsal v istehlaklar arasnda laqlrin yaranmas v genilnmsin v bellikl d beynlxalq marketinqin yaranmasna sbb olmudur. Hal-hazrda nternetdn istifad etmkl marketinqin tkili snaq mhsulu qaydas il elektron marketinqin aparlmasna xsusi yer ayrr. Bel ki, mssis istehsal etdiyi mhsullarn , fiziki v ya intellektual olmasndan asl olmayaraq, ilkin nsxlrini alcya v ya istehlakya tklif edir. slind mhsulun z deyil onun haqqnda tfsilat il mlumat, sas xsusiyytlri, imkanlar, mmkn istehsal hcmi, qiymti, atdrlma v istifad qaydalar haqqnda mlumatlar toplusundan ibart informasiya tqdim olunur. Baqa szl marketilr istehlakya nternet vasitsil mhsulun nmunlrini- sempllri gndrir. Bu iin tkilind , yni nmunlr baxlmasnda brauzunqlr istehlaklarn kmyin atr. Yuxarda qeyd olunan xidmtlrl, yni snaq mhsullarnn istehlakya atdrlmas il demk olar ki., masir nternet-axtar sistemlrinin hams (Yahoo, Google, Rambler, Randex v s.) mul olur. Qeyd edk ki, istehlakya bu yolla hm snaye, hm knd tsrrfat mhsullar v xidmtlri, elc d biliklr mnbyi olan kitablar, mqallr, mxtlif elmi toplantlarn v tdqiqatlarn nticlri, yeni ixtiralar atdrlr. Lakin bu atdrmann sonrak mrhllrind fiziki mhsullarla. Informasiya mhsullarnn hrktind frqlr mvcuddur. Bel ki, snaq mhsulunu bynmi istehlak hmin andaca informasiya mhsulunu sifari verrk dmni aparmaqla onu ld ed bilr. Lakin fiziki mhsullarn snaq mhsuluna gr bynilmi nv v eidinin atdrlmas mxtlif variantlarda hyata keiril bilr. Bu prosesl elektron ticartin hyata keirilmsi qaydalarnda rh edilmidir. Qsaca olaraq onu qeyd etmk olar ki, fiziki mhsullarn atdrlmas adtn distrbtorlar v ox zaman is on-line maazalar vasitsil hyata keirilir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, son illrd nternet vasitsil marketinq v reklam mlumatlarnn miqdarnn artmas digr bir problemi yaratmdr. slind bu problem reklam v marketinqilr deyil, istehlaklarn rastlad problemdir. Bel ki, bu sahlrl laqdar informasiyann oxluu informasiya kanallarnn lazmsz yklnmsin v mlumatn ld olunmasnda problemlrin meydana glmsin sbb olmudur. Digr trfdn mhz bu problem

113

mhsul nmunlri v onlar haqqnda mlumatlarn lazmi mtriy vaxtnda atdrlmasna manelr yaradr. Hazrda mvcud olan bel bir problemin aradan qaldrlmas mqsdil inkiaf etmi lklrin byk irkt v mssislri ayr-ayr bk kompaniyalar il sazilr balayr v yaranm vziyytdn xmani bu cr hll etmy alrlar. Misal olaraq Amerikann Amazon.com elektron kitab maazas bu mqsdl American Online bk kompaniyas il 8 milyon mtri il laq yaradlmas haqqnda mqavil balamdr. Qeyd etmk lazmdr ki, hazrda marketinqin dzgn tkili mqsdil, daha dorusu potensial mtrilrin clb edilmsi mqsdil nvanladrlm gndrmlrdn daha geni istifad edilir. Bu il mul olan marketoloqlarn kmyin masir informasiya sistemlri glir. Bu sistemlrin kmyi il alclarn sat bazarnda faliyyt v zlrini aparmalar izlnilir, son nticd ld olunan informasiyalara sasn potensial mtrilr myynldirilir. ox vaxt marketinqin bu cr aparlmas mtri tlbin uyun olaraq sata xarlan mhsulun bzi gstricilrinin dyidirilmsin v mvcud tlbata uyunladrlmasna sbb olur. nternet- geni yaymlama il frdi nsiyytin hibrididir. Bu iki xsusiyytin birg faliyytindn n ox v ilk olaraq marketilr v reklamla mul olanlar bhrlnmilr. nki web-server millionlarla istifadilrin nternet-sat bazarnda faliyytini izlmy, onlara reklam grntlrini tqdim etmy, hmin istifadilr irisindn potensial mtri semy v laq qurmaa imkan yaradr. Digr trfdn sat v reklam hatsinin genilndirilmsi n mvcud olan istehlaklarn verilnlr bazasndan da nternet vasitsil istifad etmk mmkndr. Masir nternet bazalarnn kmyi il marketinqilr istehlaklarn demoqrafik, iqtisadi v digr parametrlrinin yrnilmsini v onlarn z mhsul sat bazarlarna clb edilrk znnkldirilmsini hyata keir bilirlr. Potensial mtrinin ld edilmsi mqsdil mxtlif hvslndirici v ya bzi pulsuz xidmtlrin gstrilmsindn geni istifad edilir. Msln, hr bir mtriy elektron pot xidmtinin gstrilmsi, yeni mhsullarn ilk, eksklziv nmunlrinin mhz ilk nvbd onlara tklif olunmas, mhsuldan istifadd yaranacaq xrda problemlrin istehsal hesabna aradan qaldrlmas v ya mhsulun istehlak tlbin uyun modernldirilmsi v s. Qeyd edk ki, bu cr tkil olunmu on-line-marketinq son nticd hm istehsaln, hm d istehlakn raz salr. Hazrki dvrd informasiya mhsullar n elektron marketinqdn istifadnin qanunauyunluq v xsusiyytlri daha ox proqram vasitlrinin satnda mahid edilir. Bel ki, bir ox istehsal irktlr bzi proqram mhsullarn havay olaraq mtrilr tklif edir. slind hmin proqramlarn hr birinin daxilind hanssa mhsul v ya kmki mhsullarn sempllri verilir. Digr bir variantda pulsuz tkilif olunan proqramlar v ya proqram mhsullar zlri sempl rolunu oynayr. Hmin proqramn tam imkanl variantnn alnmas v ya daha hmiyytli yeni komponentlrin lavsi artq sat mhsulu rolunu oynayr. nformasiya mhsullarnn elektron marketinq baxmndan digr bir xsusiyyti eyni qbildn olan mxtlif mhsullar n istehsallarn bazar urundak mbarizsidir. Mhz yuxarda qeyd olunan xarakterli proqram mhsullarnn v ya informasiya mhsullarnn tklif olunmas bu mqsdi d dayr. Elektron marketinqin inkiaf bu gnk iqtisadiyyatn hm tlbidir, hm d trtdiyi nticdir. Bel ki, iqtisadi inkiaf, rentabelliyin tmini, glck istehsaln tmin olunmas mhz istehsal edilmi mhsulun istehlakya atdrlmas srtindn ciddi asldr. Mhsul bazar mtrini lazmi mhsulla onun tlbin uyun vaxtda v lazmi xarakteristikalarla tmin etmlidir. Hr bir gecikm bu bazrda mhsulun sxdrlb xarlmasna v bellikl d mssisnin iflasna gtirib xara bilr. Tklif olunan v bazara xarlan mhsullarn elektron marketinqinin tkili z d daima tkmillm v mxtlif vasitlrl hvslndirm. Clbetm xsusiyytlrin malik olmaldr. Baqa szl elektron marketinq slind nnvi marketinq qanunlarna riayt etmkl brabr, hm t masir Kt-nn tlbatlarn dmlidir. nternet vasitsil mhsul satnn sas elementlrindn biri d internet reklam iidir. Mhz reklam iinin dzgn v masir tlblr uyun tkili mhsul satnn mvffqiyytinin

114

tmlidir. lk dvrlrd nternet reklam ii xaotik, bir ox hallarda is tkrarlanmalar hesabna hyata keirilirdi. Bu is son nticd reklam olunan mhsula mara artrmaq, sata yeni mtrilri clb etmk vzin ksin nticlr gtirib xarrd. Mhz bu sbbdn nternet reklam iinin tkilind reklam mllifliyi, reklam shiflrinin qorunmas, reklamlarn unukallnn tmini mslsinin hlli qarya xd. ndiki dvrd adtn mhsulunu reklam etdirmk mqsdil hm KV-dn hm d KT-larnn digr vasitlrindn geni istifad edilir. Qeyd etmk alazmdr ki, ilk nternet- reklamlar sata mhsul xaran mssislr v ya bk xidmtini tkil edn kompaniyalar trfindn hyata keirilirdi. ndi is nternet- reklam ii il mhz reklam irktlri mul olurlar. Reklam irktlri d digr nternet-xidmtlri kimi z mhsullarnn reklam bazarnda tkrarolunmamazlna, stn v fqlndirici keyfiyytlr malik olmasna, xsusi nternet-istifadilri bazasna malik olmaa alrlar. Adtn masir reklam irktlri, mhsul reklam saytlarnda mxtlif gndlik mlumatlar, maraql xbr v ylnc hisslrini yerldirmkl geni istifadi ktlsinin clb edilmsin nail olurlar. Masir elektron reklam iinin tkili v aparlmas hm onun trtibatlar, hm d hmin relamlardan yaraalananlar v istifad ednlr baxmndan mxtlifdir. Bel ki, hazrda mhsul reklam il mul olan irktlrin imkanlarndan daha ox iri istehsallar istifad edirlr. Bu is ondan irli glir ki, elektron reklam iinin tkili v hmin reklamn mtriy atdrlmas z d xsusi vsait tlb edir. ldn-il elektron reklam iinin inkiaf v ona olan tlbatn artmas reklam xrclrinin artmasna sbb olur. Bu is reklam irktlrinin xidmtlrindn qeyd olunduu kimi yalnz daha gcl olan iri irktlrin imkan atr. nkiaf etmkd olan lklrd is elektron reklamn tkili daha ox nternet saytlarn xsui blmlrind aparlr. Daha geni yaylm sul is gndlik elektron informasiya v mlumat vasitlrind, informasiya mhsullarnn tklifi shiflrind reklamlarn yerldirilmsidir. Reklam tkilinin bir sulu da eyni qbildn olan v cari vaxtda daha ox tlbata malik mhsulla birlikd reklam verilmsidir. Masir informasiya mhsullar, proqram vasitlri istehsallar, glck mhsullarn v ya ilkin snaq mhsullarnn sata xarlm mhsulun reklam v ya marketinqi shiflrind d yerldirirlr. nkiaf etmi dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, xsusi veb shiuf v veb saytlarda yerldirilmi reklamlardan daha ox mtxssislr v ya ixtisaslar istifad edirlr. Bir trfdn bu cr istifad ilk baxda geni istifadilrin clb olunmamas kimi qbul edil bilr. Lakin hr bir istehsal n potensial mtrinin clb edilmsi v onlarn ld saxlanlmas daha mqsduyun hesab edilir. Lakin dnyada daha ox istifad ediln nternet axtar sistemlrinin xsusi shif v saytlarnda reklamlarn yerldirilmsi d xsusi hmiyyt malikdir. Mhz bu xsusiyytlri nzr alaraq reklamn tkili, onun yerldirilmsi, istifadi v mtrilrin daha ox mracit etdiklri elektron vasitlrin yrnilmsi xsusi hmiyyt ksb edir. nternet-reklam iinin gcl tkili v onun istifad baxmndan sadliyinin tmini mhm rtlrdndir. vvlki nternet-reklamlardan frqli olaraq, masir dvrd, mxtlif sah v altsahlr uyun mhsul v xidmtlr, glck inkiaf istiqamtlri, snaq mrhlsind olan layihlr v proqramlar da reklam edilir. Bu slind reklam web-shifsinin daha maraql olmas v operativliyinin tmini mqsdini gdr. Qeyd etmk lazmdr ki, digr nternet sahlrd olduu kimi nternet-reklam iind d reklam mhsullarnn mlkiyyt hququnun qorunmas v bu problemin hllind qanuni v mhafiz saslarnn yaradlmas v tkmilldirilmsi sahsind d geni ilr grlr. MVZU 17: ELEKTRON- TCART V ONUN NFRASTRUKTURU Plan: 1. Elektron-ticart v onun tyinat 2. Elektron-ticartd fiziki mhsullarn v informasiya mhsullarn satnn tkili 3. Elektron-ticartin hquqi saslarnn prinsiplri 4. Elektron-ticartin tkilinin sas prinsiplri v stnlklri

115

Bu gn artq minlikl demk olar ki, nternet v informasiya texnologiyalar hr bir lknin xarici iqtisadi faliyytinin, mhsul v xidmtlr bazarnn geoiqtisadi qlobal inkiafnn effektiv vasitsin evrilmidir. Bu gn nternetdn svdlmlrin balanmas, mhsul v xidmtlrin sat mqsdi n universal kanal kimi istifad edilir. Qeyd etmk lazmdr ki, bel svdlmlrin v satn aq bk vasitsil aparlmas risk mruzdur. Bu risk hr eydn vvl bknin thlksizliyinin v mxviliyinin tam tmin olunmamasndan irli glir. Lakin nzr almaq lazmdr ki, aa sviyyli v aq bkdn istifad xrclrin az olmas baxmndan daha srflidir. Masir nternet iqtisadiyyatn sas istiqamtlrindn biri elektron ticartdir. Bu sah son illrd daha dinamik inkiaf tempin malikdir. Elektron ticart ndir? Mvcud olan n mkmml triflrdn birin gr elektron ticart bir biri il birbaa fiziki kontaktlar olmadan, masir informasiya bklri v texnologiyalarndan istifad etmkl mxtlif trflr arasnda hyata keiriln btn nvdn olan biznes v igzar laqlrdir. mumilikd elektron ticart igzar mliyyatlarn btn mvcud formalarn hat edir. Bu laqlrin qurulmasnda is masir bk texnologiyalar v KT sas laqlndirici rolunu oynayr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu igzar v biznes laqlri kompaniyalarla frdlr, fiziki xslr, digr kompaniyalar, dvlt mssislri v tkilatlar arasnda aparla bilr. Elektron ticart mxtlif spektrli faliyyt nvlrini znd birldirir. Elektron ticartin znn faliyyti is texniki baxmdan tam, btv bir texnoloji dvrdr. Elektron ticartin faliyyt dairsin mhsul v xidmtlrin reklam, onlarn hrkti, mhsulun sat bazarnda konyukturann yrnilmsini, elektron sat v dmlri, satlm mhsullarn atdrlmas v satdan sonrak tminatn hat edir. Elektron ticartin masir inkiaf sviyysi aparlan btn kommersiya mliyyatlarnn, yni sifarn qbulu v trtibat, mhsul v xidmtlrin danmas v atdrlmasn, sata gr dnilck mbllrin tqdimat v dnilmsini, satc il alc arasnda ml gln digr mnasibt v laqlrin yerlm mkanndan asl olmayaraq nternet vasitsil hyata keirilmsin imkan verir. Elektron ticartd fiziki mhsullarla intellektual v informasiya mhsullarnn sat arasndak frqi mtlq nzr almaq lazmdr. Fiziki mhsullarn elektron ticarti znd nnvi ticartin masir inkiafn ks etdirir. Bu inkiaf mhsul istehsalnn rentabelliyinin v smrliliyinin artrlmasn, bazar potensialnn yksldilmsini, istehlaklarn tlblrinin daha yax dnilmsini, transaksion xrclrin v mkdalarn mulluunun azaldlmasn tmin edir. ntellektual v informasiya mhsullarnn elektron ticarti satn yeni nvdr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu nv mhsullarn sat zr tam kommersiya mliyyatlar eyni bir bk vasitsil hyata keirilir. Bu is z nvbsind nnvi olmayan bazar yaradr. Bel bazarn yaranmas insanlarn hquqlarnn qorunmas, intellektual mlkiyytin mhafizsi mqsdil beynlxalq ticart qaydalarna uyun xsusi qayda v qanunlarn yaradlmasn tlb edir. Bellikl elektron ticart trm bazardr. Yksk srtl dyin mhitd biz biznesin, ticart cmiyytlrinin, mal v xidmtlrin sat bazarnn hddn artq ox sayda innovasiyal virtual formalarnn inkiafn mahid edirik. Bir ox mssislr v irktlr n nternetdn istifad imkan sifarilrin atdrlmas v qbulu mliyyatlarn distribtorlar trfindn deyil mhz zlri trfindn yerin yetirilmsini adi hala evirir. Distribtorlar is z nvbsind virtual mhit daxil olaraq mal v xidmtlrin hrktini nternet texnologiyalarn ttbiqi il virtual hrkt evirir. bk texnologiyalarndan istifad il alclar, satclar v vasitilr mal v xidmtlrin nternet bazarn yaradr. Bu bazar masir dvrd dnya iqtisadiyyatnn mxtlif sahlrind byk glirlrin ld olunmasna rait yaradr. Masir informasiya texnologiyalarnn biznes inteqrasiyas dnya bazarnda mhsul v xidmtlrin istehsallarnn imkanlarnn hissolunacaq drcd genilnm il xarakteriz olunaraq, mssislrin rqabtdavamlln artrr v istehlaklarn gn-gndn artan tlbatlarnn tmin olunmasna zmin yaradr. Elektron ticartin mxtlif dnya lklrind inkiaf sviyysi frqlidir. Bu hr eydn vvl lkd informasiya texnologiyalarndan istifadnin v iqtisadi inkiafn sviyysindn asldr.

116

bhsiz bu sahd lider AB-dr. Forrester Research kompaniyasnn mlumatlarna gr Avropa bu sahd AB-dan 2-3 il geri qalr. Elektron ticartin inkiaf bir ox dnya lklrinin iqtisadiyyatnn strukturunda kkl dyiikliklrin ba vercyin v yeni iqtisadi inteqrasiyaya sbb olacaq. nternetdn istifad v elektron ticartin ttbiqi kiik v orta biznesin inkiafnda xsusi hmiyyt malikdir. Bel ki, elektron ticart onlarn z mhsul v xidmtlri il dnya bazarna xmasna imkan verck. Btn bunlarla brabr iqtisadiyyatn mallarn byk msaflr atdrlmas il mul olan sahlri d nternetdn gndlik faliyytlrind mvffqiyytl istifad edirlr. Elektron ticart mal satanlar v alclar arasnda yeni mnasibtlrin yaranmasna sbb olur. Bel ki, mal seiminin imkanlar genilnir, faktura v digr xrclr azalr. z tbitin gr elektron ticart transmilli olub beynlxalq mal v xidmtlrin satnn genilnmsin sbb olur, vahid bazarda rqabtin inkiafn birbaa stimulladrr. Elektron ticart slind masir dvrd geni sahni hat edir. Buraya ixtiyari kommersiya mliyyatlar aid edilir. Elektron ticartin bzi formalar indiydk mvcud olan biznesin modernlmi variantdr. Elektron ticartin bel oxaxli xsusiyyti ona mxtlif triflrin verilmsin sbb olmudur: Elektron ticartin v ya biznesin elektron variantda aparlmas, znd elektron snd dvriyysini, elektron sat v elektron dmlri birldirn iguzar faliyyt mhitidir. Baqa bir trif gr elektron ticart mvcud trfdalq laqlri bazasnda mal v xidmtlrin mbadilsinin elektron kommunikasiya vasitlri il aparlan iqtisadi prosesdir. Elektron ticartin sas hquqi prinsipi ondan ibartdir ki, trflrdn he biri onlar arasndak svdlmni qanuniliyini onun elektron sulla aparlmasna gr bh altna salmamaldr. Xidmt (1993) v telekommunikasiyalar (1997) zr mumdnya Ticart Tkilat rivsind dnyann bir ox lklri z zrlrin geni miqyasda elektron ticart balamaq hdliklrini gtrmlr. Eyni zamanda hal-hazrda elektron bazara bir ox dnya lkklrinin daxil olmasna mane olan sbblrin aradan qaldrlmas istiqamtind d ciddi ilr grlr. Btn bunlarla yana qeyd etmk lazmdr ki, beynlxalq elektron ticartin brqrar olmas n etibarl mexanizmin yaradlmasnn mxtlif spgili problemlri hl d mvcuddur. Bu hr eydn vvl buraya mxtlif lklrd elektron ticartin standartlarndak frqlri, dnilrin thlksizliyini, kibercinaytkarlqla mbarizni, etibarllq v inam Kodeksinin yaradlmasn aid etmk olar. Bu problemlr slind Beynlxalq Ticart Tkilatna zv olan dvltlr aid problemlrdir. Lakin mlumdur ki, dnyann bir ox lklri bu tkilatn zv deyil. Mhz bu sbbdn d tkilata zv olmayan lklrd elektron ticartin inkiaf mxtlif bdrmlrl v neqativ nticlrl inkiaf edir. Bel mnfi hallar is hmin lklrin inkiaf istiqamtind gedn proseslrdn geri qalmasna v arzuolunmaz iqtisadi vziyytl rastlamasna gtirib xara bilr. Elektron ticartin lkd inkiaf slind myyn infrastrukturun yaradlmas v inkiafn tlb edir. Buraya elektron maazalarn v virtual kiberkompaniyalarn yaradlmasn, elektron dmlri hyata keir biln bank sisteminin olmasn. nternet reklam v marketinqin inkiafn v s. aid etmk olar. Hr bir lknin elektron ticart sistemini yaratmaqda ilkin rastlad problem dvlt ehtiyaclarnn dnilmsinin hllidir. Dvlt ehtiyaclar n elektron ticartin tkilin mumilikd elektron ticartin yaradlmasnn balca istiqamti kimi qbul etmk lazmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu ynmd hazrlanan v hyata keirilmsi nzrd tutulan proqram lknin biznes sahsindki informasiya texnologiyalarnn ttbiqinin sas olmaldr. Lakin inkiaf etmi dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki. Elektron ticartin ttbiqi iqtisadiyyata yeni texnologiya v sullarn gtirilmsini v mtkkil kild onlarn ttbiqini tlb edir. Dvlt ehtiyaclarnn dnilmsi mqsdil elektron ticart sisteminin yaradlmas birbaa lkd istehsal olunan mhsullar v gstriln xidmtlr uyun vahid verilnlr bazasnn yaradlmasn ilkin rt kimi qarya qoyur. Bel bazann mvcudluu mal v xidmtlrin btn nomenklatur spektrinin nizamlanmasna imkan verir. Elektron ticart sisteminin yaradlmas istiqamtind hyata keirilmsi lazm bilinn ikinci tdbir lk zr mumi informasiya-marketinq bksi siteminin yaradlmasdr. Bu sistemin sas

117

vzifsi btn sviyylrd olab dvlt strukturlarn bazar haqqnda analitik informasiya il tmin etmkdir. Burada sas diqqti informasiya-marketinq bklri il birg elektron imzalar tsdiq edn elektron mrkzlrin v elektron dm sistemlrinin mvcudluunun da tmin edilmsin ynldilmlidir. ks halda ayrlqda informasiya-marketinq bklrinin faliyyti he bir ntic ver bilmz. Nhayt elektron ticart sisteminin yaradlmasnda sonuncu tdbir elektron ticartin lk daxilind faliyytinin tdark sferas da daxil olmaqla monitorinqini aparan mrkzin yaradlmasdr. Aydndr ki, bel irimiqyasl, hmiyytli sistemin yaradlmas onun sas konsepsiyasn yaratmadan mmkn deyil. Elektron ticartin dvlt ehtiyaclar n yaradlm sisteminin mumi konsepsiyalarnn hazrlanmas masir byk sistemlrin layihlndirilmsi metodologiyalarna uyun olaraq aparlr. Bu layihlndirmd sas yeri mumi tendensiyalarn thlili tutur. Qeyd etmk lazmdr ki, dvlt tdarklri, halinin tlbat, istehsal olunan mhsullar, gstriln xidmtlr, onlarn tqribi d olsa hcmi, perspektiv inkiaf istiqamtlri v inkiaf tempi, avtomatladrlm mhitin mvcudluu v faliyyt sviyysi v sairin yrnilmsi il brabr elektron ticartin tkilinin aada gstriln operativ texniki prinsiplrin d riayt olunmas tlb olunur: lkdaxili ehtiyaclarn dnilmsi n lazm olan tdarklrin maksimal informasiya akarlnn tmini; dvlt strukturlarnn idar etm v faliyytind KT-nin ttbiq sviyysinin yrnilmsi v inkiaf etdirilmsi; nternet-texnologiyalarn prioritet ttbiqi; mmkn qdr qsa mddt dvlt ehtiyaclarnn dnilmsin ynldilmi elektron ticart sisteminin yaradlmas; yaradlm elektron ticart sistemi oxsviyyli elektron hesablama sistemi kimi faliyyt gstrmlidir; KT-larnn ttbiq v istifad sahlrinin genilndirilmsi il brabr hm d kompterlr, yeni texniki vasitlrin lkd istehsalnn artrlmas; gstrilnlrin hyata keirilmsi mqsdil btn texniki qrarlarn vahid sistem halna salnaraq lazmi sviyylr vaxtnda atdrlmas . Qeyd olunan operativ-texniki prinsiplrl brabr mumi tkilat prinsiplr d riayt edilmlidir. Bu tkilati prinsiplr aadaklardr: ba idarlrl laqli kild sistemin yaradlmasnda itirak edn v btn sviyylrd olan icralarn birg iinin tkili; btn dvlt xidmtlri n mrhlli kild elektron ticart sisteminin yaradlmas v ttbiqi; elektron ticart sisteminin yaradlmasn digr dvlt hmiyytli v beynlxalq msllrl laqli hyata keirilmsi; Bu prinsiplrin hyata keirilmsi texniki v tkilat tminatla brabr, hm d iri hcmli maliyy vsaitlri tlb edir. Eyni zamanda elektron ticart sisteminin yaradlmas yeni intellektual sviyyli kadrlarn olmasn v dnya praktikasnn bu sahdki tcrblrindn rait uyun istifad edilmsini tlb edir. Elektron ticart sisteminin yaradlmasnda rast glinn sas mane aadaklardr: telekommunikasiya bklrinin keyfiyytinin lazmi sviyyd olmamas; informasiya thlksizliyinin v mhafizsinin aa sviyyd olmas; prosesin tam, mfssl hquqi bazsnn olmamas. Qeyd etmk lazmdr ki, gstriln manelrdn ilk ikisi texniki tminat v proqram vasitlri il myyn drcd aradan qaldrla bilrs d. sonuncu manenin aradan qaldrlmas dvlt trfindn beynlxalq prinsiplr uyun v masir dnyada mvcud sisteml laqlndirilmi hquqi sasn ilnib hazrlanaraq hyata keirilmsini tlb edir. Btn elektron sistemlrd olduu kimi elektron ticartd d razlamalar, svdlmlr v alq-satq proseslri veriln v mlumatlarn mbadilsi il aparlr. Bu mbadil btn dnyada

118

elektron verilnlrin mbadilsi kimi adlandrlan vvlcdn razladrlm v qbul edilmi sxem zr aparlr. Verilnlrin elektron emal elektron ticartd d hm lk daxilind. Hm d xarici laqlrd geni istifad edilir. Istniln lkd elektron kommunikasiya vasitlrinin mvcudluu elektron verilnlrin mbadilsi mhitini yaradr. Elektron ticart sisteminin qurulmas v faliyytind d elektron verilnlrin mbadilsinin mhm rolu vardr. mumiyytl elektron verilnlr mbadilsi bir ox stnlklri il hr bir elektron prosesd ttbiq edilir. Bu stnlklr aadaklar aid etmk olar: - istniln sahy aid informasiyann trlmsind dqiqlik artr; - shlrin v xtalarn sviyysi azalr; - aparlan proseslr insan mdaxilsinin sviyysi aa dr4 - mliyyatlarn dyri v mxtlif msrflrin miqdar azalr; - eyni verilnlrdn dflrl. tkrar olaraq istifad imkan yaranr; - informasiann saxlanlmas daha srfli v az yer tlb edn olur; - mxtlif instansiyalar arasnda informasiya mbadilsi srtlnir; - xrclrin azalmas istehsal v istehlaklar arasndak qarlql laqlrin genilnmsin sbb olur; - marketinqinqin sviyysi ykslir. Mal v xidmtlrin atdrlmasnn evik qrafikinin tkili v ttbiqin imkan yaranr; - oxzhmt tlb edn ilrin aradan qalxmas il laqdar olaraq mhsuldarlq artr ; - istehsal proqramlar v prosedurlar n vahid proqram trtibin imkan yaranr; - iilrin say azalr. Btn gstrilnlrl brabr elektron ticartin tkkl tapmas digr sahlrd d bank iind. Maliyy mliyyatlarnn aparlmasnda elektron sistemlrin yaranmasna sbb olur. Bu sistemlr, onlarn faliyytinin sas prinsiplri v qaydalar il sonrak mvzularda tan olacaq. MVZU 18: ELEKTRON KREDT, BANK, MALYY MLYYATLARI Plan: 1. Elektron-kredit mliyyatlarnn sas funksiyalar 2. Elektron bank mliyyatlarnn dnya tcrbsi 3. Elektron pul, onun mahiyyti v istifadsinin xsusiyytlri 4. Elektron maliyy mliyyatlar, onlarn tkili v aparlmas qaydalar Masir dvrd verilnlrin elektron emal v trlmsi iqtisadiyyatn btn sahlrind geni yaylr. Buna misal olaraq dnyada bir ox kredit tkilatlarnn geni spektr malik elektron formada standart kontraktlarn hyata keirilmsi xidmtlrini gstrmk olar. Bel xidmtlr aadaklar aid etmk olar: - pul vsaitlrinin krlmsi, valyuta v qiymtli kazlarla svdlmlr; - dnilrin v hesablamalarn plastik kartlarla aparlmas; - mtrilrin birbaa kompterlrl evdn v ya ofisdn apard bank mliyyatlar. Hal-hazrda hm milli, hm d beynlxalq sviyylrd kompter bklrinin infrastrukturunun axlnmsi ba verir ki, bu da mxtlif istiqamtlrd mxtlif mqsdli svdlmlrin aparlmasna mnbit rait yaradr. Bu svdlmlrin aparlmasnda v elektron mliyyatlarn yerin yetirilmsind iri elektron dm sistemlrinin faliyytini xsusi qeyd etmk lazmdr. Qeyd etmk lazmdr ki. elektron svdlmlrin hyata keirilmsi. kredit. Bank v maliyy mliyyatlarnn yerin yetirilmsind masir kompterlr v KT-ndan istifad edilrk elektron verilnlrin mbadilsi mhm rol oynayr. szar informasiyann mbadilsi prosesi zlynd sas komponentdn ibartdir: proseslrin yerin yetirilmsi n ttbiqi proqram tminat; verilnlrin standart formalara evrilmsini tmin edn xsusi proqram tminat v kommunikasiya bklri. Adtn masir maliyy, kredit v bank mliyyatlarnn elektron variantda aparlmas mqsdil nternetin xidmtlrindn deyil qapal bklrin xidmtlrindn istifad edilir. Bu

119

bklrd informasiyann thlksizliyinin tmini v etibarllnn qorunmas il brabr gcl mhafiz sistemlri istifad edilir. Qapal bklrd aparlan mliyyatlar xsusi mqavillr v qaydalara uyun olaraq standartlar zr aparlr. Qeyd etmk lazmdr ki, qapal bklr mliyyatda itirak edn tkilat v mssislrdn lav xrclr v texniki tminat tlb ets d sonradan aparlan mliyyatlarn effektivliyi v ld olunan nticlr, glirlr bu xrclri he endirir. nternetdn bu mliyyatlarn aparlmasnda istifad olunmamas onun informasiya xaosuna malik olmas, thlksizlik chtdn zif olmas v digr rtlrl laqlidir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, qapal bklrd d masir bk texnologiyasnn btn stnlklri v texnoloji imkanlar tam ttbiq edilir. Elektron kredit, bank v maliyy mliyyatlarnn aparlmasnn ilk nmunlri elektron snd dvriyysinin ttbiqi il balamdr. Digr trfdn elektron snd dvriyysinin z d ilk df bank sfrasnda ttbiq edilmidir. Bel sistemlrdn biri SWFT (Society for World Wide Interbank Financial Telecommunicationsmumdnya Banklararas Maliyy Telekommunikasiyalar Cmiyyti) ken srin 70-ci illrindn faliyyt gstrir. Masir dvrd istifadilr vvlki illr nisbtn onlayn bank mliyyatlarna daha ox daxil olma imkanlar ld etmilr. Bu imkanlara bank mliyyatlar v xidmtlri kataloqlarn da aid etmk olar. Bank mliyyatlarnda nnvi sullarla brabr elektron pullardan istifady saslanan elektron sullardan da istifad etmk olar. Hllik kaz pullarsz aparlan elektron mliyyatlar n tam hazrlanm hquqi sas yoxdur. Onlayn lisenziyalamalar v kontraktlarn balanmasnda hll olunmam msllr hlki oxdur. Buna gr d ox vaxt kontraktlarn balanmasnda itirak trflrin razlama v hdliklrin saslana qaydalar hkmranlq edir. mumiyytl, hm inkiaf etmi dnya lklrind, hm d elektron xidmt v mliyyatlarn ttbiqin yeni balam lklrd hquqi saslarn ilnib hazrlanmasnda problemlr az deyil, lakin onlarn stimulladrlmas v hazrlanmasnda razlqlara uyun olan standart v qaydalara riayt edilmsi msbt nticlrin qismn d olsa ld edilmsin zmin yaradr. Mvcud problemlr daha ox zn elektron pullarla ildikd bruz verir. Elektron pul dedikd slind bank skinazlarn v sikklrini vz edn ifrlnmi rqmlr yn seriyas baa dlr. Bu elektron pullar vasitsil elektron ticartd olan istniln mal ld etmk mmkndr. Bel hesab edilir ki, perspektivd elektron pullar nad pullar v eklri vz edrk istniln alq-satqnn v digr xrclrin dnilmsinin balca vasitsi olacaq. Bellikl elektron pullar bank depozitlrinin ekvivalenti olub, ya kompter v bklrd, ya da daxilind mikroprosessor olan kartlarda yazlm ifrlnmi rqmlr seriyasdr. Bu gn dmnin elektron sisteminin yaradlmas proqramladrclar qarsnda duran sas problemlrdndir. Kredit kart hesabnn v ya ekin rqmsal ekvivalentinin yaradlmas v onun kriptoqrafiya il mhafizsi daha asan olard. Bu cr prinsipl yaradlm all kredit katrlarnn yaylmas alclarn xsi hyatna daxil olmaqla onlar haqqnda informasiyann ld olunmasna rait yaradr. Lakin kompter yaddanda yerldirilmi. Azad surtd anonim olaraq istifad ediln elektron pullar adi nad pullarn bir ox istifad xsusiyytlrini znd saxlayr. Adi pullardan frqli olaraq elektron pullardan istifad olunmas onlarn dvriyysinin daha srtl hyata keirilmsin imkan verrk. hm alcn, hm d satcn qane edir. Digr trfdn elektron pullar slind kompterdki proqram olduundan istniln vaxt onlardan istifadnin xarakterini yenidn dyimk n proqramladrmaq olar. Elektron pullarn qeyd olunan v digr stnlklrin baxmayaraq onlarn mnfi xsusiyytlri d mvcuddur. Bel ki, gr elektron pullarn buraxl v dvriyysi tnzimlnmzs onda hmin pullar ondan istifad edn lk v ya lklrin milli maliyy sistemini dada bilr. Elektron pullarn ttbiqi bizim pul haqqndak tsvvrlrimizi dyimkl brabr, bank v maliyy institutlarna olan baxlarmz da dyiir. Masir pul sisteminin tnzimlnmsi elektron pullardan istifad formalarn myynldirir. Elektron pullar banklarla brabr qeyri-bank tkilatlarna da tklif olunacaq. gr qeyribank tkilatlar elektron pullar birbaa isehlaklara verrs onda mtrilrl bank arasndak laqlrr hissolunacaq ziyan yetir bilrlr. adi pullarda olduu kimi elektron pullarn da iki funksiyas mvcuddur. Bu pullarn hmin funksiyalar nec yerin yetirdiklrini nzrdn keirk. Pul mbadil b ym funksiyalar yerin yetirck. rqmsal pullar ideal mbadil vasitsidir.

120

Maliyy mliyyatlarnn ani yerin yetirilmsi masir ticarti onun mrkkb hesablama sistemi il birlikd sadldirir v srtlndirir. Bu prosesd ox da byk olmayan irktlr daha ox udur. Bel ki, elektron pullardan istifad kiik irktlrin daha byk irktlrdn dnilri aylarla gzlmsin son qoyur. Elektron pullarn ikinci funksiyas olan ym funksiyasnn glcyi is hl namlumdur. nki insanlar pula baldrlar. Digr trfdn is bhran vziyytind gr puldan birbaa istifad mmkn deyils onda onlarn adi xslr n hmiyyti he enir. Mhz bu atmamazlqlar aradan qaldrmaq n elektron pullarn tlbata uyun olaraq istniln anda milli valyutaya evrilmsinin mmknlyn tmin etmk lazmdr. Bu dyimnin ba tutmas n is elektron pullarn hr bir vahidi myyn mbld milli valyutaya uyun olmal. Uyun olduu mbl is iqtisadi chtdn tminatl olmaldr. slind bel yanama elektron pullarn dnya miqyasnda hyata keiriln ticart mliyyatlarnda itirak ed biln myyn mhsulla bal tminatnn olmas tlb edilir. Bellikl son nticd mlum olur ki, hr elektron pul vahidin mtlq myyn mbld adi pul uyun olmaldr. Lakin bel sistemd virtual kreditin mvcudluu mmkn deyil. nki elektron pullarn ktlsi ona uyun adi pullarn miqdar artmadan artr ki, bu da pulun konversiyalamasn dadr. Elektron pullardan istifadd masir maliyy mliyyatlarnn tnzimlnmsi sisteminin hquqi tnzimlnmsinin bu sahy aid olmamas bir ox hquqi suallar meydana xarr. Eyni zamanda vergidn yaynma, irkli pullarn yuyulmas hallarnn v digr maliyy cinaytlrinin ba vermsi imkanlar artr. Milli valyutann ap edilmsin nzartd d problemlr yaranr. Btn bu hallarn aradan qaldrlmas n is insanlarn xsi hyatlarnn gizliliyi hququ il dvltin maliyy sisteminin mdafisi arasnda balansn taplmas zrurti meydana glir. Problemlrdn biri d elektron pullarn proqram tminatna daxil olaraq ifrlrdn istifad etmkl ayr-ayr xslr v ya qruplar trfindn bu pullarn ap edilmsi thlksinin byk ehtimalla mvcudluudur. Bu is dvltin sikkxanasnn dadlmas demkdir. Masir dvrd elektron kredit, bank v maliyy mliyyatlar daha ox AB-da, Byk Britaniyada, Yaponiyada v Almaniyada ttbiq edilir v bu lklrd hmin mliyyatlarn daha tkmil sistemi mvcuddur. AB-da depozit mssislri v onlarn korporativ mtrilri n qsa mddtd byk mbld krmlrl dnilrin hyata keirilmsi n iki sas sistem mvcuddur: Federal ehtiyat sisteminin Fedwire sistemi v hesablama palatas zv olan banklarn Nyu-York assosiasiyasnn banklararas klirinq hesablamalarnn elektron sistemi olan CHPS sistemi. Fedwire sistemi pul vsaitlri v qiymtli kazlarn trlmsinin elektron bksi olub 12 federal ehtiyat bankn laqlndirir. Bu banklar is Federal ehtiyat sistemind klirinq v ehtiyat hesablar olan 11000-dn artq depozit mssissin malikdirlr. CHPS elektron sistemi xsusi mlkiyytd olub, hesablama palatasnn zv olan banklarn Nyu-York assosiasiyas trfindn idar olunur. CHPS hm lkdaxili, hm d beynlxalq pul krmlrini hyata keirn sistemdir. Bu krmlrin 90%-dn oxu beynlxalq dmlr v valyuta mliyyatlarnn payna dr. Byk Britaniyada bazarda pul v ticart mliyyatlarnn yerin yetirilmsi n funt sterlinql byk mbllrd dnilr zr krmlri hyata keirn CHAPS elektron sistemi mvcuddur. CHAPS sistemi avtomatladrlm banklararas hesablama sistemi kimi hesablama sisteminin zv olan banklar arasnda 7000 funt sterlinqdn yuxar mbllrd svdlmlr uyun dnilri hyata keirir. Yaponiyada BOJ NET elektron sistemi dnilrin hyata keirilmsinin kompterldirilmi mummilli sistemidir. Bu sistem real vaxt rejimind ilyir. BOJ NET sistemi mummilli telekommunikasiya bksindn istifad edrk smrli v stabil dm infrastrukturuna malik sistemdir. Sistem trfindn ayda orta hesabla 231000 mliyyat yerin yetirilir. Almaniyada Doye Bundensbank alman pot v teleqraf idarsinin xidmtlrindn istifad etmkl vsaitlrin krlmsi mliyyatlarn yerin yetirir v idar edir. Mlumdur ki, btn qbildn olan kredit, bank v maliyy mliyyatlar hanssa trflrin svdlmlri v mqavillrin uyun aparlan mliyyatlarda zn bruz verir. Elektron

121

svdlmlr bazarnda bu gn mxtlif istiqamtlrd v sahlrd mxtlif mliyyatlar aparlr. Bel mliyyatlara adi biletlrin sifariindn, dvlt hmiyyatli alq-satq mliyyatlarna qdr olan byk bir sistemi aid etmk olar. Mhz buna gr d mtrqqi bank texnologiyalarn inkiafndan sz dnd ilk nvbd elektron bank, maliyy v kredit mliyyatlar baa dlr. Bu mliyyatlarn lk iqtisadiyyatna tsiri v onlarn iqtisadi hyata daxil olmas masir dvrd qalmazdr. nki dnya lklrinin inteqrasiyas, qloballama, iqtisadi laqlrin genilnmsi bu sahnin inkiafnn lklrin yeritdiyi iqtisadi-siyasrdn asl olmayaraq gndm glir v hyat normasna evrilir. Bu sbbdn d btn dnya lklrinin maliyy institutlar v bahklar istristmz elektron sistem daxil olma v ondan istifad mcburiyytinddirlr. Hal-hazrda elektron bank, kredit maliyy mliyyatlarnn inkiaf etmkd olan lklrd d mvffqiyytl ttbiqi daha ox bu sahd tcrby malik lklrin kmyi v mvcud sistemlrinin istifadsin saslanr. Elektron mliyyatlara keid lklrin beynlxalq hesablamalara daha tez qoulmasna, mxtlif texniki kmk v proqram tminatlarndan istifady imkan verir. KT-rnn inkiaf son illrd bir ox Avropa v Asiya lklrind bank sisteminin elektron mliyyatlardan daha ox istifad etmsin, mxtlif elektron dm sistemlrinin ttbiqin rait yaratmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, son illrd beynlxalq kredit kartlarndan istifadnin yksk srtl inkiaf da bu proses tkan vermidir. Masir dvrd yksk glir gtirn sahlrdn olan turizmin, digr iqtisadi sahlrin inkiaf VSA, Mastercard, American Express kimi beynlxalq irktlrin kredit kartlarnn dnyann mxtlif grafi mkanlarnda istifadsin v yekunda elektron bakn, kredit v maliyy mliyyatlarnn mvqeyini mhkmlnmsin sbb olmudur. Btn bunlarla brabr respublikamz da daxil olmaqla hazrda ksr dnya lklrind mk haqqlarnn, tqadlrin, sosial tyinatl dnilrin elektron kart sistemin keidi geni vst almdr. Bu is elektron mliyyatlarn brqrar olmasna z thfsini verir. Hazrki dvrd nternet vasitsi il hr hans mhsulun ld olunmas daha da populyarlab. Qeyd etmk lazmdr ki, nternet vasitsil hr hans bir maln ld edilmsind elektron kredit v elektron maliyy mliyyatlar geni ttbiq olunur. Bu cr mliyyatlarn yerin yetirilmsi is birbaa elektron bank mliyyatlar il laqdardr. nternet vasitsi il hr hans mhsulun ld edilmsi n alc xsusi nternet shifsind nternet-maazalardan mhsulu seir. Daha sonra onu qane edn dni formasini serk elektron mliyyatlarla dnilri edir v seilmimhsulun v ya maln ona atdrlmasn gzlyir. Bu prosesd adtn satc v alcnn hr ikisinin tlblrini dyn xsusi elektron forma doldurularaq, hdliklr gtrlr. Bu cr mliyyatlarn aparlmas adtn svdlmd itirak edn itiraklarn trkibindn asl olaraq Business-to-Customer (Biznes-stehlak) v ya Business-to Busness (BiznesBiznes) adlandrlr. Qeyd edk ki, nternetl ld olunmu mhsul v ya mallara gr dnilr zr hesablamalarn aparlmas iki qrupa blnr: elektron bkdn knar hesablamalar v elektron bk rivsind hesablamalar. Elektron bkdn knar hesablamada dni tqdim olunan hesaba gr aparlr. Bel ki. istehlak trfindn nternet shifd nternet maazadan mal seildikdn sonra, onun tam ad, hesablama nmrsi, nvan, laq telefonu v digr lazmi mlumatlarn gstrilmsi tlb edilir. Alnm mala gr dnilck mbl zr hesab alcnn nvanna gndrilir. Alc nternet maazann hesabna bank vasitsil ald mala gr tlb olunan mbli keirir v hmin mal ya maaza trfindn atdrlr, ya da alcnn z trfindn maazann anbarndan gtrlr. Bu hesablama ttbiq edilrkn adtn alcya satc mssis trfindn xsusi kod verilir. Bu kod hmin alcnn nternet-maazaya yenidn mracit etdiyi vaxt istifad edilir. Bel ki, bu cr kodun olmas alc haqqnda hr df mlumatlarn tkrarn tlb edilmsi ehtiyacn aradan qaldrr. Elektron bk rivsind hesablamalar adtn hquqi xslr arasnda dnilrd istifad edilir. Bu hesablamalarda nternet vasitsil dm sistemi kimi korporativ bank kartlarndan istifad edilir. Bel hesablamalarn mvcudluu korporativ bank mkartlarndan istifadnin hquqi sas olan lklrd yerin yetirilir. Qeyd etmk alzmdr ki, bk rivsind

122

hesablamalarn aparlmas dni sistemlrind myyn olunan qaydalara uyun olaraq mxtlif cr hyata keirilir. MVZU 19: ELEKTRON HAKMYYT V DARETM, ONLARIN KEYFYYT MEYARLARI. ELEKTRON DVLT V ELEKTRON HKUMT Plan: 1. Elektron hakimiyyt v idaretmnin yaranmas sbblri 2. Yenidn qurulan dvlt konsepsiyas v onun prinsiplri 3. Elektron hakimiyyt v idaretmnin keyfiyyt meyarlar 4. Elektron dvlt v elektron hkumt anlaylar 5. Elektron dvlt idaretmsinin mvcud sviyysini myynldirn xsusiyytlr 6. Masir dvlt idaretmsinin dyrlri v meyarlar Bu gn hr ks aydndr ki, informasiya cmiyytin gedn yol briyytin glcyin gedn yoldur. Bu irlilyi mvcud tsvvrlrin oxunu dyiir. nformasiya texnologiyalarnn masir imkanlar istniln lkd regionlararas v qlobal laqlrin genilnmsin kmk edir. son illrd dnya lklrinin hkmtlri informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan istifad il z ilrinin keyfiyytini v smrliliyini yksldirlr. Hkmtin faliyytind elektron imkanlardan istifad zr proqramlar v bu istiqamtd aparlan chdlr beynlxalq almd e Government adn almdr. Artq dnya tcrbsi gstrir ki, KT-nn ttbiqi vtndalar v biznes dvlt orqanlarnn yksk keyfiyytli xidmtlrindn istifad etmy v bu xidmtlrin dyrinin azaldlmasna sbb olur. e Government termini Elektron hkumt kimi trcm edilir. slind tam dzgn trcmd bu termin elektron dvlt mnasn verir. Elektron hkumt terminind hakimiyytin yalnz bir qolu olan icra strukturlar ks olunur. Lakin elektron dvlt, elektron hakimiyyt v ya elektron idaretm terminlri btn dvlt strukturlarn hat edir. Elektron hakimiyyt konsepsiyasnn sasn hakimiyyt orqanlarnn v idaretmnin faliyytinin idarilik ynmndn vtndalarn v tsrrfat subyektlrinin tlbatlarna uyun istiqamt ynldilmsi tkil edir. Menecmentd bel yanama mtri-ynml yanama adlanr. Qeyd etmk lazmdr ki, aparlan tdqiqatlar v tcrblr gstrir ki, hakimiyyt v idaretmnin mvcud smrsiz prosedurlarnn informasiyaladrlmas v hmin faliyyt strukturlarnda KT-nn ttbiqi thlklidir. Buna gr d hakimiyyt v idaretm orqanlarnn, dvlt strukturlarnn sas faliyyt proseslrini kkndn dyimk lazmdr. Eyni zamanda hakimiyytin masir tlblr uyun faliyytinin tmini n bir pncr prinsipindn istifad olunmaldr. Bu prinsipin ttbiqi vtndalarla idar v hakimiyyt orqanlar arasnda birbaa laqnin yaranmasna rait yaradacaq. slind bir pncr prinsipinin ttbiqi vtndalar tkilatdan-tkilata, idardn-idary getmsini, adi snddn tr srndrmiliyi aradan qaldrr. Lakin btn qeyd olunanlarn hyata keirilmsi n lkd idarlr arasnda informasiya mbadilsini v onlarn laqli ilmsinin tmin etmk mqsdil mumilli standartlar v reqlamentlr ilnib hazrlanmaldr. Son onillikd hakimiyyt v idaretmnin yenidn qurulmas Yeni dvlt menecmentin istinad edilrk hyata keirilir. Yeni dvlt menecmenti 1970-ci illrd iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrd balayan yenidn qurulan dvlt hrkatnn rivsind yaranmdr. Bir ox mtxssislrin fikrin gr qeyd olunan hrkat son yuz ild dvlt idaretmsi flsfsind v paradiqmasnda n ciddi dyiiklikdir. Qeyd edk ki, yenidn qurulan dvlt konsepsiyasnn mllifi Devid Osborn v Ted Qebler olmudur. Onlar konsepsiyan hanssa normativlr kimi deyil, dvlt idaretmsind mumilmi dyiikliklr kimi verirlr. lkin prinsiplr aadak kimi verilir: dvlt qalmaz bdbxtlik kimi deyil, kollektiv faliyytin sulu v ictimai problemlrin hlli kimi baxlr;

123

smrli dvltilik informasiya cmiyytinin v biliklr iqtisadiyyatnn tlblrin uyun olmal, byk, mrkzldirilmi v standartladrlm brokratiya kemid qalmaldr; dvlt idaretmsinin problemi insan yox. Brokratik sistemin zdr; nnvi demokratiya dvltin bu gn mvcud olan problemlrini vsaitlrin bldrlmsi il hll edil bilmz. Odur ki, problemin hllinin smrliliyi hkumtin yenidn ixtirasndan asldr; btn vtndalar n imkanlarn brabrliyinin tmin olunmas prinsipin saslanmaq lazmdr. Bu konsepsiyann sas ideyas ondan ibartdir ki, dvltin zn yox. Onu stimulladran dyiikliklr vermk lazmdr ki, hakimiyyt v idaretm daha smrli evik olsun. Bu is sonda btn resurslarn aa sviyydn daha smrli olan yuxar sviyyy kemsin rait yaradar. Hakimiyyt v idaretmd elektron vasitlrin ttbiqi dvltin idaredilmsind elektron variantn ttbiqindn balayr. Qeyd etmk lazmdr ki, inkiaf etmi dnya lklrind elektron hakimiyyt v idaretmnin ttbiqi hkumtin yenidn qurulmas konsepsiyasnn sas prinsiplrin saslanaraq hyata keirilir. Bu prinsiplr aadaklardr: hkumt n xidmtlr tqdim ed bilck strukturlarn rqabtinin mvcudluu; yerli cmiyytlr byk slahiyytlr vermk; dvlt aparatnn faliyytinin nticlrinin llmsind son nticy gr qiymtlndirmnin sas istiqamt kimi gtrlmsi v bununla da faliyytin tkmillmsin nail olunmas; sadc olaraq qaydalara riayt etmk vzin dvlt strukturunun evikliyi v innovasiyallna ynln missiyalarn yerin yetirilmsi; servis dvlt modelinin ttbiqini tmin etmkl dvlt sektoru tkilatlar arasnda vsaitlrin bldrlmsind siyasilmni azaldr, msuliyyti artrr; uzunmddtli planladrma, proflaktika v qabaqlama sullar il daha az xrclrl problemlri hll etmk; dvlt strukturunu pulu xrclmy deyil, onu qazanmaa ynlndirmk; hkmtin faliyytinin mrkzlmsinin lv edrk byk slahiyytlr malik qulluqlardan ibart layih komandalarn yaratmaq; dvlt strukturunun faliyytinin bazar mexanizmlrin istinadn tmin etmk; dvlt ictimai problemlrin hlli n kommersiya v qeyri-dvlt sektorunda dyiikliklrin katalizatoru kimi x etmlidir. Sonuncu bnd mahid et, amma ydrma prinsipi kimi qbul edilir. deya ondan ibartdir ki, gr hkumt btn gcn tsrrfat ilrin srf edrs, onun yeni kursun myynldirilmsin imkan qalmayacaq. Baqa szl iri miqyasl dvlt taprqlarnn yerin yetirilmsin ehtiyatlar kifayt etmyck, bu sbbdn d kommersiya v digr istehsal sektorlarnn imkanlarn ictimai problemlrin hllin ynltmk tlb olunur. Qeyd etmk lazmdr ki, bir ox lklrin dvlt xidmtlri he d yax dvrlrini yaamrlar. Dvlt xidmtlrinin islahatlarnn sasn aadaklar tkil edir: mcmu mulluun artmas v mk haqqna xrclr mxtlif sviyylrin bdcl-rin dn yk daima artrr; dvlt iilrinin zif dlillri v ixtisasl heytin atmamazl dvlt aparatnn faliyytinin smrliliyiynin azalmasna sbb olur; korrupsiyann v srndrmiliyin inkiaf cmiyytin inovniklr v dvlt aparatna inamnn azalmas il mayt olunur; dyiikliklr dvlt aparatnn zif reaksiyas dvlt xidmtlrinin aa keyfiyytli olmasna v smrsiz failiyytin sbb olur; Yeni dvlt menecmenti konsepsiyasnn mxtlif lklrd ayr-ayr adlarla mvcud olan formalar eyni komponenetlr malik olmular. Bu konsepsiyann aadak baza prinsiplri mvcuddur:

124

dvlt mssislrind xsi irktlr aid olan menecmentdn istifad edilmsi, rh-brliyin brokratik slubdan daha evik v elektron texnologiyalarna saslanan yeni sul-larn ttbiqin keidin imkan yaradr; dvlt sektorunda rqabtin brqrar olmasnn tmini v bununla xidmtlrin gecik-msinin aradan qaldrlmas v onlarn keyfiyytinin yksldilmsinin tmin olunmas, tkilatlarda v dvlt sektorunun daxilind mqavil mnasibtlrinin aktiv istifadsinin tmin olunmasnn hyata keirilmsi; dvlt idarlri bazasnda tkilat v vtndalara yksk keyfiyytli v masir tlblr cavab vern xidmtlrin gstrilmsini tmin edn blmlrin yaradlmas; yaradlm blmlrin faliyytinin dqiq standartlarnn v mqsdlrin yrnilm-sinin tmini, qoyulan taprn mvffqiyytinin tyini indikatorunun myynldirilm-si; nticlrin alnma prosesinin deyil nticlrin qiymtlndirilmsi; prosesd itirak edn v smrliliyin artrlmas il mqsd atanlarn nticlr uyun irliy kilmsi, mkafatlandrlmasnn hyata keirilmsi; nizam-intizamn gclndirilmsi, insan ehtiyatlarndan dzgn istifad, xrclrin azaldlmas. Qeyd edk ki. baza prinsiplrinin brqrar olmas yuxar sviyyli dvlt strukturlarnn faliyytinin effektiv olmayan chtlrinin tez bir zamanda akarlanmasna v onlarn faliyyt dairlrinin aa sviyyli idaretm aparatna verilmsin v bellikl vtndalarla dvlt arasndak sdlrin lvin sbb olur. Korporativ idaretm prinsiplrinin hakimiyyt v idaretmnin yenidn qurulmasna ttbiqind inzibatlq prosesinin mvcud spesifikasn nzr almaq lazmdr. Dvlt idaretmsi dvlt tkilatlarnn faliyytind xsusi mexanizmlrin nizamlanmas yolu il hyata keirilir v dvlt funksionerlrinin taprqlar yerin yetirmsini tmin edir. Qarya qoyulan taprqlarn yerin yetirilmsind dvlt faliyyti sas sferada ks olunur. Bu sferalar siyasi, hquqi v sosial-iqtisadi sferalardr. Qeyd olunan sferalarn hr biri z nnlrin, srvtlrin v iin tkili spesifikasna malikdirlr. Dvlt inzibatl bu dvlt faliyyti sferalarnn hyata keirilmsinin formas olub. mliyyat faliyyti kimi znd resurslarn planladrlmasn, xsi heytin idar olunmasn, layihlrin, proqramlarn, proseslrin idar olunmasn v s. birldirir. Masir dvrd yeni dvlt menecmenti prinsiplri z mvqelrini itirirlr. Bu sbbdn d hmin termindn imtina edrk inzibati yenidn qurma proseslrind bazar ideologiyas terminindn istifad edilmsi tklif olunur. daretm proseslrini tdqiqind siyasi yanamann hmiyyti get-ged artr. Mlum olmudur ki, yeni dvlt konsepsiyasnn tklif etdiyi idaretmnin z resurslar il siyastdn aralanmas perspektivsizdir. Elektron hakimiyyt v idaretmy keidin sas istiqamti Governance (idar etmk, nizamlamaq, qaydaya salmaq) anlay il baldr. Faktiki olaraq yeni dvlt menecmentindn governance kateqoriyalarna keid inzibati islahatlarn metodoloji saslarn kkndn dyiir. Bu yeni konsepsiya vtndalarn v qruplarn z maraqlarn ifad etdiklri. z hquqlarn realladrdqlar mexanizmlri, proses v institutlar birldirir v mvcud frqlri balansladrr. Governance konsepsiyasnn mzi ondan ibartdir ki, idaretm daha yumaq, detallam v reqlamentlmi olub, dvlt orqanlar, assosiasiyalar, vtnda cmiyytlri v biznes arasndak aquli laqlrdn ox fiqi laqlr bazasnda faliyyt gstrir. Bu yeni yanama keyfiyytli idaretm kimi qbul edilmkl BMT-nn strukturlarnda hazrlanm metodologiyaya uyun keyfiyyt meyarlarn znd ks etdirir. Hmin keyfiyyt meyarlar aadaklardr: - vtndalar v hakimiyytin mkdal v birg ii; - qaydalarn aliliyinin tannmas; -hakimiyytin v onun qrarlarnn ffafl; - tsir cavab vermy hssaslq, operativlik; - konsensusa ynmllk (eyni mqsd glmy ynmllk); - brabrlik v ayrsekiliyin lvi;

125

- nticvilik, smrlilik v qnatillik; - hakimiyytin vtndalar qarsnda hesabat vermsi. Keyfiyytli idaretm2 konsepsiyasnn glck inkiaf kimi demokratik idaretm (Democratic Governance) anlayn qbul etmk olar. Artq BMT-nn bir ox proqramlarnda, o cmldn, inkiaf etmkd olan lklrin mqayisli qiymtlndirilmsi v kompozit indekslrin qurulmas n BMT-nn nkiaf Proqramnda (United Nations Development Programme- UNDP) bu termin istifad edilir. Qeyd etmk lazmdr ki, ictimai idaretmnin yeni bk modelinin qurulmas raitind dvlt inzibatlnda KT-dan istifadnin konseptual prinsip v paradiqmalarnda irlilmsi ba verir. Mtxssislrin fikrin gr mumilikd KT-nn imkanlarnn geniliyinin tam qbul edilmsi istiqamtind msbt nticlr ld olunur. Bu imkanlar elektron hakimiyyt v idaretmnin mmknlyn v brqrar ola bilmsini tsdiq edir. gr elektron hkumt v elektron dvlt hkumt v dvlt informasiyalarnn aqln v ictimai onlayna tqdim olunmasn nzrd tutursa, yeni elektron idaretm lav olaraq ictimayytl mkdal, onun itirakn v tkliflr uyun koordinasiyan da nzrd tutur. Faktiki olaraq shbt elektron demokratiyadan gedir ki, bu da vtndalarn siyasi qrarlarn qbulu prosesin tsir formalarnn v sferasnn genilnmsin imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, indiy qdr v hal-hazrda dvlt byk korparasiya kimi baxlr, bununla laqdar olaraq korporativ menecmentin prinsip v yanamalar biznes proseslr kimi qbul ediln inzibati proseslrin optimalladrlmas n istifad edilir. Lakin nzr almaq lazmdr ki, kommersiya sektorunda ilnmi idaretm prinsiplrinin mexaniki olaraq dvlt inzibatlna keirilmsi tezlikl ntic ver bilmz v bu sbbdn d dvlt aparatnn faliyytini smrliliyinin qsa mddt artacandan sz ged bilmz. Biznes mliyyatlarnn idar edilmsindn frqli olaraq dvlt idaretmsind dvlt faliyytinin sas sferasnn xsusiyytlri, dvlt strukturlarnn faliyytinin prosedur aspektlri v dvlt idaretmsinin inzibati reqlamentlr adlanan mexanizmlri nzr alnmaldr. Masir dvrd hr bir xs bu v ya digr mnada istr-istmz elektron dvlt, elektron hkumt terminlri il rastlarlar. lk baxdan audn olur ki, bu terminlr informasiyalama v kompterlrl laqdardr. Shbt elektron dvlt v ya elektron hkumtdn gedirs v bunlar kompterlrin ttbiqi il laqdardrsa, demli onlarn qurulmas n myyn miqdarda vsaitlrin ayrlmas, baqa szl bdc xrclri nzrd tutulur. Elektron dvlt anlay onun texnoloji olmayan antipodu olan kaz hkumti kimi metaforadr, bunu n d bu termin ciddi v birqiymtli olaraq myyn olunmamdr. Bundan baqa dvltin hmiyytli problemlri onun z faliyytind kompterlrdn v ya kazdan istifad etmsindn asl deyil. Mhz buna gr d qeyd olunan termind sas mzi elektron sz deyil, dvlt v ya hkumt sz ksb edir. slind bu termin ingilis dilind olan Electronic govrnment (e-government) szndn gtrlmdr. Bu sz ingilis dilind yalnz icra hakimiyyti olan hkumt deyil, hm d btvlkd dvlt mnasn dayr. Qeyd olunanlardan mlum olur ki, ingilis dilind olan e-goverment terminini elektron dvlt idaretmsi kimi qbul etmk daha dzgn olard. Qeyd olunanlarla brabr hm mna, hm d dnya praktikasnda terminin istifadsinin mzini nzr alaraq rsmi termin kimi daha ox elektron dvlt terminin stnlk verilir. Terminin hans variantnn harada istifad edilmsi slind onun praqmatik mzmunu il tmin olunur. Elektron dvlt idaretmsinin yrnilmsi v mvcud sviyysi aadak xsusiyytlrl myynldirilir: - dvlt v dvlt idaretmsi anlaylar arasndak laqlrin qurulmas; - dvltin hyatnda kompterlmnin spesifik zn bruz vermsi nd zn gstrdiyini myynldirilmsi; - dvlt idaretmsinin keyfiyytin kompterlmnin tsirinin myynldirilmsi. Bu cr thlill myyn edilir ki, dvlt z faliyytinin keyfiyytini dyimd kompterlmdn istifad etmkl e-government- hans drcd daxil olmudur. Qeyd edk ki,

126

bu cr yanamann sas stnly istniln anda dvlt idaretmsinin sas aspektlrin informasiyalamann tsir drcsini myynldirmy imkan verir. e-government-in yaradlmas grndy kimi informasiya texnologiyalarnn ttbiqinin nticsidir. Daha drusu bu proses proqram tminatndan istifad il hyata keirilir. mumiyytl proqram tminat hesablama texnikas vasitsil mcrdliyin istniln sviyysind qoyulan mslni hll ets d prosesin mrkzind verilnlrl ilm durur. Lakin yaddan xarmaq olmaz ki. verilnlr zrind mhdud sayda mliyyatlar aparmaq olar. Bu mliyyatlar verilnlrin toplanmas, saxlanmas, emal, trlmsi v lv (mhv) edilmsidir. Masir informasiya texnologiyalar z imkanlar il bu mliyyatlarn daha smrli kild, srtl, byk hcmd v ucuz yerin yetirilmsini tmin edir. nformasiya texnologiyalarnn ttbiqi dvlt idaretmsin d yeni imkanlar vermidir. Bel ki, n sad halda vtndalarla dvlt aparat arasnda informasiya mbadilsi masir informasiya texnologiyalarnn ttbiqi il daha geni mkanda aparla bilir. Bel ki. ixtiyari anda vtndalarn iri hcmli informasiya ktlsi dvlt strukturuna atdrla, tyinatna gr seil, qsa mddtd cavablandrla v tyinat nvanna cavab gndril bilr. Efron v Brokhauzun kiik ensklopedik ltind dvlt v hkumt haqqnda deyilir: Hkumt- dvltd ali qanunvericilik, icra v mhkm hakimiyytin malik xslr v idarlr ymdr. Monarxiyalarda bunlar bir xsin monarxn, konstitusiyal dvltlrd is respublika prezidenti, parlament, nazirlr kabineti v ali mhkmnin lind cmlnmidir. nformasiya sistemlrinin ttbiqi il qeyd olunan hr iki haldak hkumtin v dvltin mhdudiyytlrini aradan qaldrr. Bu sistemlrin ttbiqi dvlt v hkumt faliyytini lk vtnadlarnn hr birin atdrmaqla, onlarn da idaretmd birbaa itirakna rait yaradr. nformasiya texnologiyalar v sistemlrinin masir sviyysi is bu prosesin daha srtli v operativ aparlmasna, geni miqyas hat etmsin v mxtlif sviyylri hat etmsin rait yaradr. Dvlt orqanlarnn v bu orqanlarda ilynlrin sas vziflri inzibati reqlamentlrl uot verilnlrinin laqlndirilmsidir. Mlumdur ki, dvlt qulluqular n ictimai hququn birbaa icaz verilmyn hr ey qadaan edilib prinsipi sas gtrlr. Bu is o demkdir ki, istniln informasiya v ya daxil olan verilnlrl mliyyatlarn aparlmas normativ aktlarla myynldirilir. Bununla brabr dvlt qulluqularn faliyytind sas yeri uot faliyyti tutur. Bel faliyytin sasn is daxil v xaric olan sndlrin qeydiyyatnn uotu, dvlt sifarilri zr ilrin nticlrinin uotu, hakimiyyt orqanlarna aid saytlarda uota aid mlumatlarn verilmsi, araylarn verilmsi, mxtlif informasiya v verilnlrin emalnn yekunlarnn uotu v s. tkil edir. Qeyd etmk alazmdr ki, elektron dvlt idaretmsini yaradlmas ilk nvbd inzibati reqlamentlrl informasiya uotunun informasiya texnologiyalar vasitsil laqlndirilmsini tlb edir. Umumiyytl, inzibati reqlamentl informasiya uotu arasnda sx laq mvcuddur. nzibati reqlamentlr dedikd, hakimiyyt orqanlarnn faliyytinin sas v qaydalar baa dlr. Bu reqlamentlrdn faliyyt zr uot verilnlrinin dyidirilmsi n istifad edilir. Digr trfdn uot verilnlri inzibati reqlamentlrin yerin yetirilmsi prosesind vtndalarn, dvlt qulluqularnn, tkilatlarn hquq v vziflrind ml gln dyiikliklri qeyd etm suludur. Uot nticsind ld olunan verilnlr hminin inzibati reqlamentlrin cari yerin yetirilmsinin statusunu da qeyd edir v bellikl reqlamentin hr hans elementinin n vaxt yerin yetirildiyini myynldirir. Bellikl. aydn olur ki, adi qaydada olduundan frqli dvlt idaretmsind uot myyn informasiyalarn mvcud bazadan silinmsi olmayb, hr eydn vvl kimins hquq v vziflrinin dyimsini qeyd edir. Bu mnada elektron dvlt v ya elektron hkumtin yaradlmasnda inzibati reqlamentlrl uot informasiyasnn masir texnoloji saslarla laqlndirilmsi v inkiaf xsiusi hmiyyt malikdir. Elektron dvlt idaretmsinin yaradlmasnda yuxardak prinsip v laqlrin izah bel nticy glmy imkan verir ki, ld olunacaq ilkin ntic dvltl, onun vtndalar arasnda birbaa laqlr genilnir. Dvlt qurumlar vtndalarn hquq v faliyytini qoruduu halda, hr bir vtnda da dvlt idariliyin myyn mnada nzart edir. Bu is demokratik birgyaayn sas prinsiplrindndir. e-government-in nyaradlmasnn digr stn chti lkd korrupsiyann lvidir. Vtndalar v dvlt qulluqularnn birbaa laqsi korrupsiyan yaradan sas faktorlardan biridir.

127

nformasiya texnologiyalarnn dvlt idaretmsind ttbiqi korrupsiyann lvi n yeni keyfiyyt imkanlarn ar. nformasiya texnologiyalarnn xarakterik xsusiyytlrindn biri onun hddn artq formalldr. nki kompter proqram normativ aktlarn tlblrinin interpretasiyasdr. Digr trfdn hr bir proqram yalnz onun trtibind nzrd tutlan prosesi realladrr. Bellikl, aydn olur ki, elektron variantda reqlamentldirilmmi laqlrin ba vermsi mmkn deyil. Bu xsusiyyt is korrupsiyann ba vermsi imkanlarn aradan qaldrr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, qeyd olunan xsusiyyt neqativ nticlr d gtirib xara bilr. Bel ki, proqramda olan hr hans bir shv kimins hquqlarnn pozulmasna sbb ola bilr ki, onu da operativ olaraq dzltmk mmkn olmaz. KT-nn dvlt idaretmsind ttbiqi hakimiyyt orqanlar trfindn informasiya emal edilmsi qabliyytini artrr. Bel halda vtnda dvlt orqanlarnn faliyyti haqqnda daha ox mlumat alr, bu is dvlt idaretmsinin keyfiyytinin ykslmsin sbb olur. Lakin emal olunma sviyysinin v informasiya hcminin artmas dvltin vtndalarn xsi hyatlarna daha drindn mdaxilsin d rait yaradr. Bellikl aydn olur ki, elktron dvlt idaretmsinin tkilind istifad olunan texnologiyalarn hans prinsiplr sasland mhm hmiyyt malikdir. Yuxarda qeyd olunan btn rtlri nzr alaraq dvlt idaretmsinin keyfiyytinin Ktlar sasnda yaxladrlmas v e-government-in yaradlmasnda BMT-nn metodikasna gr dvlt idaretmsinin aadak dyrlri v meyarlarnn nzr alnmas mslht grlr: Dvlt idaretmsinin dyrlri: - siyasi dyrlr ( qanunverici orqanlarn dyrlri); - hquqi dyrlr ( mhkm orqanlarnn dyrlri); - sosial-siyasi dyrlr (icra orqanlarnn dyrlri); - universal tkilati dyrlr. Dvlt idaretmsinin meyarlar: - dvltl vtndalarn razladrlm kild birg ilmsinin, bu laqnin xeyirxahlq zminind operativ tkilinin tmini; - qanunlarn aliliyi raitind brabrliyin v hquqlarn tapdalanmamasnn tmini; - nticvilik v qnatcilliyin tmini; - proseslrin ffaflnn v dqiq uotunun aparlmasnn tmini; Qeyd etmk lazmdr ki, bir ox dnya lklrind informasiya texnologiyalarnn inkiaf, texniki vasitlrl tminatn sviyysinin ykslmsi he d dvlt idaretmsinin yeni keyfiyytlrl faliyytin gtirib xarmamdr. Mlum olmudur ki, bunun sas sbblri dvlt idaretmsinnin yeni keyfiyyt meyarlarna uyun qurulmasnda sas indikatorlar tmin edilmmidir. Buraya iadaretm faliyytin uyun hesabatlarn verilmmsi, siyasi sabitliyin tmin olunmamas, smrli dvlt idaredilmsinin hyata keirilmmsi, tnzimlm keyfiyytinin aa olmas, hquqlarn aliliyinin v korrupsiya zrind nzartin dzgn tkil edilmmsini aid etmk olar. slind bu rtlrin dnmmsi vtndalar trfindn deyil, dvlt aparat iilri trfindn qaydalara riayt olunmamas v ya bu istyin olmamasdr. Bir szl neqativ hallarn ksriyyti brokratik ngllrl baldr. Buna gr d e-government-in qurulmas ilkin rtlrdn biri kimi insan faktoru v onun urunun bu proses hazrln tlb edir. e-government-in tkilind aada qeyd olunanlarn da nzr alnmas vacibdir. Kompterlmnin lazmi nticlri vermmsinin sas sbblrindn biri informasiyalama layihlri mqsdil msllrin dzgn qoyulmamasdr. ox vaxt informasiya texnologiyalarnn idaretmd ttbiqind artq mvcud inzibati prosedurun elektron formasnn eyni il ttbiqin yol verilir. Bu az xrcl, artq snanm qaydalarn ttbiqin imkan vers d faliyytin btn aspektlrini nzr almaa imkan vermir. Nticd idaretm faliyytinin informasiyalamas v onun elektron variantnn effektivliyi ld olunmur. Bu sbbdn d dvlt idaretmsind hr bir faliyyt nv zr xsusi proqramla, spesifik xsusiyytlri nzr almaqla vvlc ayrlqda, daha sonra is diqqtl yrnilrk laqlndirilmi sistemin tkili tlb olunur.

128

e-government-in yaradlmasnn rtlrindn biri d informasiya texnologiyalarndan istifad sahsind hquqi qanunlarn yaradlmasdr. nformasiyalama v kompterlmnin hrtrfli ttbiqi he d informasiya resurslarndan v elektron imkanlardan qaydasz istifad edilmsi demk deyil. Bu sahd d hm itirak, hm istifad baxmndan myyn tyinatlarn dzgn seilmsi, qaydalara riayt olunmasna nzart nd durur. Qeyd etmk lazmdr ki, bel tdbirlr irisind dvlt thlksizliyi, iqtisadi maraqlar, lk halisinin hyat sviyysi v rifahnn yaxladrlmas, demokratik srvtlrdn dzgn istifad ali saylr. Masir dvrd bir ox dnya lklrind informasiya azadl haqqnda xsusi qanunlar qbul edilmidir. lk bel qanun hl 1766-c ild sved konstitusiyann bir hisssi kimi qbul olunmu Dvri mtbuat azadl haqqnda qanundur. slind bu qanun lk vtndalarna dvlt v yerli orqanlarn faliyytini birbaa mahid etmk imkan vermidi. Lakin hmin qanunda da lk vtndalarnn ixtiyarna verilck informasiyalarn myyn mhdudiyyt malik olmas bildirilirdi. fsuslar olsun ki, hm inkiaf etmi dnya lklrind, hm d inkiaf etmkd olan lklrd dvlt idaretmsi, dvlt orqanlarnn faliyyti haqqnda mlumatlarn vtndalar n aq olmas formal xarakter dayr. Bu is zlynd elektron idaretmnin, yekunda elektron dvlt v elektron hkumtin yaranmasnda ciddi ngl mml gtirir. Bel nticy glmk olur ki, iqtisadi inkiaf, KT-larnn inkiaf, informasiyalama v kompterlmnin hazrki srt v miqyas, demokratik cmiyytin qurulmasna olan masir chdlr e-government-in yaradlmasn gec v ya tez zriri edck. Dnya tcrbsi gstrir ki, egovernment-in qurulmas n v ya baqa szl informasiyalamann kmyi il dvlt idaretmsinin keyfiyytinin yksldilmsi n aadak faktorlarn mvcudluu tlb olunur: - inkiaf etmi texnoloji infrastruktur (kompterlr, bklr, onlardan istifad vrdilrin yiylnm); - qarlql tsirin v uotun elektron formasnn hquqi hmiyyti (qanuniliyi); - qarlql tsirin v uotun elektron formasnn gerkliyinin tmin olunmasnn tkilati v texnoloji mexanizmlri; - konkret inzibati proseslrd yana gedn inzibati dyimlr siyasi ixtiyarn verilmsi; - dvlt idaretmsinin btn sferalarnn (tkc icra orqanlarn deyil, parlament v mhkm d) informasiyalama prosesin qoulmas; Bellikl, e-government-in yaradlmas kompleks faliyyt olub, texnoloji, hquqi v inzibati msllr toxunur. e-government yaradlmasnda mvffqiyytin ld olunmasnda balca rolu dvltin inzibati dyimsi oynayr. MVZU 20: ELEKTRON HAKMYYTN BEYNLXALQ TCRBS ELEKTRON HKUMTN ELEKTRON XDMTLR GSTRMSNN BEYNLXALQ STANDARTLARI Plan: 1. Elektron hakimiyytin ttbiq sviyysinin sciyylndirilmsi 2. AB-da elektron hakimiyytin qurulmas v inkiaf tcrbsi 3. Avropa ttifaqnda elektron hakimiyytin qurulmas v inkiaf tsrbsi 4. Hkumtin elektron xidmtlrinin tsnifat 5. Vtndalarv biznes n nzrd tutlan baza elektron xidmtlri 6. Elektron hkmtin xidmtlrinin ttbiq sviyysinin myynldirilmsinin qaydalar Dnya lklrinin iqtisadi inkiaf sviyylrinin mxtlifliyi, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan istifad sviyysi, kompterlm v informasiya texnologiyalar istehsalna gr frqlr mumilikd informasiyalam cmiyytin qurulmasnda da sviyy frqin sbb olmudur. Qeyd etmk lazmdr ki, masir bk texnologiyalarndan istifad, yeni iqtisadiyyat,

129

informasiya iqtisadiyyat, nternet iqtisadiyyat adlanan iqtisadiyyatn inkiaf sviyysindn asl olaraq dnya lklrind elektron hakimiyytin ttbiqind d frqlr mvcuddur. mumiyytl indiydk mvcud olan dvlt idaretmsinin daha inkiaf sviyysin malik, daha yksk demokratik dyrlri znd ks etdirn dvltlrd inkiafn nvbti sviyysi olan elektron idaretmy keid daha perspektivli v mqayisd asandr. Lakin dnyann mxtlif regionlarnda hm idaretmd, hm sosial-iqtisadi inkiafda olan frqlr elektron hakimiyyt baxmndan lklrin aparc, ilkin reymlr ml gln v mumiyytl bu prinsipdn istifad edilmyn lklr blnmsin sbb olmudur. Hal-hazrda elektron hakimiyytin istifad v inkiaf baxmndan AB v Avropa ttifaq daha nddir. Lakin bu o demk deyil ki, hmin lklrd informasiyalam cmiyyt tam brqrar olmu v n yksk inkiaf fazasndadr. Btn bunlarla yana respublikamzn da daxil olduu inkiaf etmkd olan lklr trfindn hmin lklrin tcrblrinin yrnilmsi, prosesin gediatnn aradrlmas, yerli rait v xsusiyytlrin nzr alnmas il mexaniki olaraq yox, dncli kild ttbiqi xsusi hmiyyt malikdir. Masir dvrd elektron hakimiyytin tkili v ttbiqi dvlt idaretmsind btn digr elementlrl yana dvlt v hkumt idarlrinin zlrinin d bu layihd hrtrfli itirakn tlb edir. Baqa szl elektron hakimiyyt keid n balcas mvcud hakimiyytin istyi v itirakn rtlndirir. ks halda prosesin yerin yetirilmsi hr cr brokratik ngllr v iqtisadi tsirlrl gecikdiril v htta neqativ hallara gtirib xara bilr. slind hakimiyytin deyil dvlt idaretmsi mliyyatlarnn dyidirilmsi v elektron hakimiyyt uyunladrlmas lazmdr. AB-nn hkumt islahatlar konsepsiyasnda hkumt faliyytinin trkib mliyyatlarnn onun xidmt etdiyi vtndalarla qrlql laqd olan hisslrinin dyidirilmsi tlb olunur. Bu dyiikliklrin sasnda aadak sas prinsip dayanr: - hkumt brokratiyaya deyil, vtndalara ynmlnmlidir; - hkumt z faliyytinin nticlrin istiqamtlnmlidir; - hkumt innovasiyalar aktiv hrkt etdirmkl baza kimi bazar semlidir. Amerika Birlmi tatlarnda elektron hakimiyytin yaradlmasnn qanuni bazas 1995-ci ild B. Klinton/A. Qor idarsi trfindn yaradlmdr. Bu balanc Kaz snd dvriyysinin azaldlmas qanunu olmudur. 1996-c ild nformasiya azadl haqqnda (The Freedom of nformation Act) qanunda ciddi dyiikliklr edilrk Klincer-Koenin nformasiya texnologiyalarndan istifadd islahatlar haqqnda qanunu qbul edildi. 1998-ci ild Hkmt idarlrind kaz snd dvriyysindn xilas olma haqqnda nvbti qanun qbul edildi. 1999-cu ilin dekabrnda B. Klinton trfindn iki memorandum imzaland. Bu memorandumlar elektron hkumt haqqnda (Electronic Government) v cmiyyt xeyrin informasiya texnologiyalarndan istifad haqqnda (Use of nformational Technology to improve Our Society) idi. Bu memorandumlarn qbulu slind amerikann dvlt strukturlarnda geni miqyasda elektron hakimiyyt texnologiyalarnn ttbiqi layihsinin hyata keirilmsi n start idi. Layihd sas mqsd kimi lk vtndalarnn hr hans problemin hlli n mxtlif idarld srndrmilikl rastlamalarn qarsn almaqla, mracitin birbaa hkmt idarsin atdrlmas idi. Qeyd olunan qanunlarn verilmsi v ilk gndn balayaraq bu qanunlarn icrasna xsusi diqqtin ayrlmas, gcl nzart ilk illr olan 1995-1999-cu illrd AB-da nternetdn istifad ednlrin saynn drd df artmasna v bellikl d lk halisinin 40%- qdrinin bu xidmtdn istifad imkann ld etmsin sbb oldu. Qeyd etmk lazmdr ki. bk texnologiyalarndan istifadd bir ox lklrd d yksk faizlr mvcuddur. Lakin bu lklrin ksriyytind nternetdn istifad paynn oxu mrkzi v iri hrlrd yaayanlarn payna dr Bel ntic is elektron hakimiyyt imkanlarndan istifad n mqbul sayla bilmz. baqa szl nternet v ya bk istifadilri mmkn qdr lk razisind halinin yerlmsin uyun olaraq paylanmaldr.

130

C. Bu adminstrasiyas da AB-da KT-dan istifad etmkl hakimiyyt strukturlarnn yenidn tkilin xsusi diqqt ayrmdr. 2001-ci ild C. Bu AB- Konqresin mracitind idaretmd islahatlarn genilnmsinin yeni proqramn tklif etmidir. 2002-ci ild AB-da xsusi ii qrup trfindn Elektron hkumtin yaradlmas strategiyas hazrlanmdr. Bu strategiyada informasiya texnologiyalarnn hakimiyyd ttbiqind maneilik gstrn drd sas problem gstrilmidir: - dvlt proqramlarnn icrasnn aa sviyysi; - dvlt strukturlarnda biznes proseslrd informasiyalama v avtomatladrmann zifliyi; - ada avtomatladrlmasnn mvcudluu, yni informasiya sistemlrinin inteqrasiyasnn olmamas; - dvlt strukturlar trfindn dyiikliklr qar mqavimtlrin olmas; Bu proqramlarn hazrlanmas v elektron hakimiyytin qurulmas istiqamtind aparlan ilrl brabr AB-da xsusi qrup trfindn 70 dvlt idarsinin 150 msul iisinin 200 tklifdn ibart anket uyu sorusu keirilmidir. Alnan nticlrdn mlum olmudur ki, hkmtin faliyytind tkrarlama v izafilik oxdur. Bu is z nvbsind vtndalar trfindn lazmi xidmtlrin alnmasna maneilik trdir, eyni zamanda hesabatlarn verilmsi v snd dvriyysinin hddn artq olmasna sbb olur. Soru aparan ii qrupun trtib etdiyi anket gr: - hkmt orqnlqr zrin 30 sas funksiya v prosedur qoyulmudur; - bu 30 funksiyadan orta hesabla 19-u idarlr trfindn yerin yetirilir; - hr bir idar mcburi olaraq 17 hkumt funksiyasnn yerin yetirilmsin clb edilir. Alnan nticlr v digr istiqamtd aparlan ilr AB-da elektron hakimiyytin qurulmas prosesinin ilnib hazrlanmasna gtirib xarmdr. ld olunan nticlr uyun olanlar Elektron hkumt haqqnda qanunda z yerini tapm, nzibati-bdc idarsi rivsind elektron hakimiyytin yaradlmasnn xsiusi tkilat ( Office of Electronic Government) v illik bdcsi 45-150 milyon dollar olan elektron hkumt Fondu (Office of Managment and budget) yaradlmdr. Btn bunlarla brabr AB-da elektron hakimiyytin inkiaf prosesini idaretm sistemi meydana glmi v elektron hakimiyytin addmlarla ttbiqediln ayrlmaz hiss kimi inzibati islahatlarn sas olmudur. Bu sahd mvffqiyytlrin vaciv faktoru informasiyalam dvlt idaretmsil laqli mvqelrin nizamlanmas v interaktiv hkumt xidmtlrinin keyfiyytliliyidir. Dvlt v hkumt idarlrinin faliyytinin smrliliyinin mumi qiymtlndirilmsind onlarn dvlt bdcsindn v xsusi fondlardan maliyylmsi d xsusi rol oynayr. Baqa szl yeni texnologiyalarn ttbiqi, sistemd dyiikliklrin hyata keirilmsi, halinin xidmtlrdn istifad sviyysi v onlarn prosesd itirak sviyysi il brabr bu proqram v proseslrin maliyy tminatnn da xsusi hmiyyti vardr. Elektron hakimiyytin qurulmasnda nailiyytlri olan digr bir region Avropa ttifaq dvltlridir. Elektron dvlt in qurulmasna Avropa yanamasnn baza prinsiplri AB-dan frqlnir. Bel ki, bu prinsiplr ttifaqa daxil olan lklrin informasiya cmiyytinin qurulmasnda makroiqtisadi siyastin saslanr. Qeyd etmk lazmdr ki, Avropa ttifaqna daxil olan lklrin zlri d KT-nn ttbiqi v istifadsi baxmndan frqlnirlr. Eyni zamanda son illrd quruma daxil olan bir ox lklrin iqtisadi durumu da istniln sviyyd deyil. ttifaq lklrinin iqtisadiyyatnda, milli dnc v nnlrd olan frqlr v s. elktron hakimiyytin d tkilind z tsirini gstrir. AB-lar v Avropa ttifaq arasnda olan mxtlif frqlr prinsiplrd d mnaca da olmasa myyn istiqamt v saslara gr frqlrin yaranmasna imkan yaradr. Avropa ttifaqnn informasiya cmiyytinin qurulmas proqramhda elektron hakimiyytin qurulmas prinsiplri d rh edilmidir. Bu proqramn sas prinsiplri aadaklardan ibartdir: - xsusi mrkzlrin yaradlmas vasitsil cmiyytin masir KT-ndan istifadsi imkanlarnn genilndirilmsin yardm etmk; - elektron formada tqdim edilmi sosial xidmtlr toplusunun genilndirilmsi v onlardan istifad imkanlarnn artrlmas; - dvlt thsil v yenidn hazrlanma sistemin informasiya cmiyyti texnologiyalarnn ttbiqi;

131

- KT-nn yaylmas v btn kateqoriyalardan olan vtndalarn yeni hyat raitin uyunlamas imkanlar il laqdar sosial nticlr sahsind tdqiqatlarn aparlmas; - KT-nn imkanlar il cmiyytin tanlq sviyysinin yksldilmsi ( burada hakimiyyt orqanlar z gndlik faliyytlrind elektron texnologiyalardan istifady gr lider olmaldr v bununla da btn cmiyytin informasiya inkiafnn srtlnmsini stimulladrmaldr); - bklrin, habel tqdim olunan interaktiv bk xidmtlrinin uyunlamasnn tmin olunmas n informasiya sistemlrinin standartladrlmas prosesin yardm etmk; - biznes v vtndalarn hquqlarna riayt olunmas v uyun qanunuluun ilnib hazrlanmasna nzart. Gstriln prinsiplrdn d mlum olur ki, avropa modelini frqlndirn sas cht elektron hakimiyytin yaradlmas v ttbiqind cmiyytin dil v sosial-mdni mxtlifliyinin nzr alnmas sas gtrlr. Bu mxtlifliyin nzr alnmas v Avropa ttifaq n daha evik v mthrrik proqramn ilnib hazrlanmasnn digri bir sbbi d glckd ittifaqa yeni lklrin daxil ola bilmsi imkanlarn mvcudluudur. Mlum olur ki, inkiaf etmi dnya lklrind elektron hakimiyytin yaradlmas v ttbiqind eyni, mumi prinsip v qaydalar olsa da, frqlr d mvcuddur. Mhz buna gr d mtxssislr d qeyd edir ki, elektron hakimiyytin qurulmasnda xarici lklrin tcrblri diqqtl yrnilmli v sonra ttbiq olunmaldr. Daha drusu nticlr mexaniki deyil, rait uyun. yerli xsusiyytlr nzr alnmaqla ttbiq olunduqda smr ver bilr. Respublikamzda bu istiqamtd grln ilrd Avropa ttifaqnn elektron hkumt yaratmaq n ayr-ayr lklrd yerin yetirilmsi tlb olunan v izlnn 20 baza dvlt xidmtlrinin tam yrnmk lazmdr.Bu xidmtlr siyahs iki hissy blnr: xidmtlrin 12-si vtndalar n, 8-i is biznes ndr. Elektron hkumtin qurulmasnda sas mqsd dvlt orqanlar il lk vtndalar arasndak laqlrin daha ffaf olmas, srndrmiliyin aradan qaldrlmas, korrupsiyann lvi, dvlt v hkmt idarlrinin faliyytinin smrliliyinin yksldilmsi v bellikl d informasiyalam demokratik cmiyytin yaradlmasdr. Bu istiqamtd inkiaf etmi dnya lklrinin tcrbsi haqqnda vvlki mvzularda mlumat verilmidir. Bu lklrdn Avropa ttifaq lklrinin tcrbsi respublikamz n daha maraqldr. Bel ki, bu ittifaqa daxil olan bzi lklr vaxtil respublikamzn da daxil olduu Sovet ttifaqnn respublikalar olmular. Bu is hmin lklrd yaxn dvrlr qdr olan dvlt v hkumt strukturlar, onlarn inkiaf istiqamtlri eynidir. Digr trfdn lkmizl Avropa lklri arasndak laqlrin daha geni olmas v bu laqlrin daha da genilnmsi hmin lklrin tcrblrindn bhrlnmy daha ox sas verir. Digr trfdn Avropa ttifaqnn elektron hakimiyytin yaradlmas v inkiafnda olduu sviyy lkmiz n daha yaxndr. Bel ki, elektron hakimiyytin ttbiqind AB-nn masir inkiaf sviyysi mvcud sistemin yaxladrlmas v genilndirilmsi istiqamtind mxtlif proqramlarn hyata keirilmsi il laqdardrsa, avropa da trtib olunan proqramlar bel bir sistemin yaradlmasnn ilkin mrhlsinddir. Avropa ttifaqnn elektron hakimiyytin yaradlmas istiqamtind apard ilrin baqa bir frqi d bu proqramda elektron hakimiyytin qurulmas n lazm olan tlblr, nzart funksiyalar v qaydalar da gstrilmidir. Kemi sovet mkannda olan respublikalardan KT-larnn ttbiq sviyysin gr irlid olan lklrdn biri Rusiya federasiyasnda da Avropa ttifaqnn prinsip v qaydalarna istinad edilmidir. Bu is hm corafi, hm d regional inkiaf chtdn avropa prinsiplrinin yrnilmsi v ttbiqini n kir. Bunlar nzr alaraq Avropa ttifaq trfindn elektron hkumt trfindn gstriln elektron xidmtlrin standartlarnn yrnilmsi daha mqsduyundur. Qeyd etmk lazmdr ki, elektron hakimiyytin qurulmas istiqamtind yerin yetirilck proqramda iki sas istiqamt nzrd tutlmudur. Bunlardan birincisi dvlt orqanlar il vtndalar arasndak laqlrin demokratik prinsiplr zr qurulmasna, ffaln, brabrliyin v hquqlarn tam tminin olunmasna nail olmaq mqsdini dayr. kincisi is lknin iqtisadi

132

inkiafnin aparc qvvsi olan, insanlarn rifah halnn ykslmsin, lknin siyasi v iqtisadi qdrtinin artrlmasnda xsusi hmiyyti olan biznes aiddir. Hal-hazrda Avropa ttifaq trfindn vtndalara v biznes gstriln 20 sas elektron xidmt nzrd tutulur. Bu xidmtlrdn 12-si vtndalara, 8-i is biznes aid edilir. Vtndalar n baza elektron xidmtlr aadaklardr: - glir vergisinin deklarasiyas; - mulluq xidmtinin kmyi il i axtar; - sosial yardmn rsmildirilmsi (uaa v isizliy gr yardm, tibbi xidmtlr gr xrclrin dnii, thsil gr dni); - xsi sndlrin rsmildirilmsi (pasport, srclk vsiqsi v s.); - avtomobilin qeydiyyata salnmas (tz, istifad olunmu, xaricdn gtirilmi); - tikintiy gr riznin verilmsi; - polis informasiyann verilmsi (msln ourluq haqqnda v s.); - ictimai kitabxanalardan istifad ( kataloqlara daxil olma, axtar sistemlri); - hadtnamlrin rsmildirilmsi (doum haqqnda, nigah haqqnda); - tdris mssissin daxil olmaq n riznin verilmsi; - yaay yerinin dyimsi haqqnda mlumat; - tibb il laqdar xidmtlr (interaktiv mslhtlr, mxtlif mssislrd tibbi xidmtdn istifad, konkret tibbi mssisd malicnin alnmas v s.); Avropa ttifaqnn biznes n nzrd tutlan baza elektron xidmtlri aadaklardr: - qulluqulara sosial ayrmalarn rsmildirilmsi; - korporativ vergilrin deklarasiyas; - lav dyr vergisinin rsmildirilmsi (deklarasiya, xbrdarlq); - yeni mssislrin qeydiyyat; - statistik verilnlrin trlmsi; - gmrk deklarasiyas; - traf mhitin qorunmas il laqdar icazlrin alnmas; - dvlt tdark sisteminin faliyyti. Gstriln proqram mddalarnn hyata keirilmsi hquqi, maliyy saslar il brabr lkd texniki tminatn da yksk sviyyd olmasn tlb edir. slind bu mddalarn yerin yetirilmsi informasiya texnologiyalar vasitlrinin lk daxilind istehsalnn masir tlblr sviyysind tkilindn, bu sahd alacaq mtxssislrin yetidirilmsini v lk qanunlarna istinad edilrk elektron mkann mhafizsi qaydalarnn, thlksizliyin tmin olunmas prinsiplrinin ilnib hazrlanmasnda mtlq, operativ qanunlarn hazrlanmas v qbulunu tlb edir. 2006-c ilin aprelind Avrokomissiya rivsind elektron hkumtin inkiafnn yeni faliyyt plan hazrlanmdr. Bu planda informasiya cmiyytinin inkiafna investisiyalarn artrlmasnn lazm olduu gstrilmidir. Bel ki, Avropa ttifaqnn informasiya cmiyyti v ktlvi informasiya vasitlri zr komissar Vivian Redinq qeyd edir ki, Avropada KT sahsind tdqiqatlara investisiya qoyulylar, onlarn konkurentlri olan AB-n bu sahy clb etdiyi investisiyalarn yarsna brabrdir [3]. Masir dvrd elektron hkumt sisteminin faliyyti istifadilr (vtndalar v tkilatlar) trfindn dvlt elektron xidmt v mhsullar tklif edn mnb kimi baxlmasna sbb olmudur. Bununla brabr istehlaklar dvlt xidmtlrin hyati epizodlarla mracit edirlr. Baqa szl istehlaklar elektron hkumtin tklif etdiyi xidmtlr yalnz zlrinin hanssa probleminin hllind hkumtin itirak lazm olduqda mracit edirlr. slind is elektron hkumtin faliyyti v gstrdiyi xidmtlr v onun keyfiyyti mhz istifadilrin itirak, tkliflri v sorular sasnda formalamaldr. gr yaradlm elektron hkumt effektiv faliyyt gstrrs v onun tkili yuxarda qeyd olunmu standartlara uyun olarsa, istehlak mvcud problemin hllind hans hkmt v ya dvlt idarsinin itirak etdiyind maraql olmur. Baqa szl istifadinin problemi bir pncr prinsipi il elektron hkumt trfindn hll edilir. Bu is ntic etibar il srndrmiliyin v

133

brokratiyann aradan qaldrlmas, dvlt orqanlarnn smrli faliyyt gstrmsini v demokratik dyrlrin daha ykskd durmasn tmin edir. Qeyd etmk lazmdr ki, respublikamzda KT-lar sahsind son illrd ba vern yksli, lkmizin hm regionda, hm d MDB mkannda KT-lar sahsind nd gedn lklrdn biri olmas, elc d Respublika Prezidenti trfindn elektron ticart, elektron dvlt v iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind KT-larnn ttbiqinin genilndirilmsi sahsind verdiyi frmanlar, qbul edilmi qrarlar elektron hakimiyytin dnya standartlar rivsind tkili v inkiafna mnbit rait yaradr. Lakin btn bunlarla yana informasiya cmiyyti texnologiyalarnn cmiyytd yaylmas daha ox halinin interaktiv servis tlbatndan, nternetdn istifad imkanlarndan, vtndalarn rifahndan v lk regionlarnn sosial-iqtisadi inkiafndan asldr. Yuxarda qeyd olunanlardan bel nticy glmk olur ki, ixtiyari dvltd elektron hkmtin xidmtlrinin ttbiq sviyysinin qiymtlndirilmsi aadak xarakteristikalarla myynldirilir: - hkumt strukturlarnn tkilat hazrl, dvlt funksiyalarnn standartladrlmas, reqlamentldirilmsi, haliy v biznes dvlt xidmtlrinin gstrilmsi sviyysi; - lkd internet-infrastrukturun inkiafn, elektron dvlt informasiya resurslar v sistemlrini, lazmi infrastrukturun mvcudluunu nzr alan informasiya-texnoloji hazrlq sviyysi; - lk halisinin v biznesin interaktiv hkumt xidmtlrindn istifady hazrl sviyysi. Respublikamzda elektron hakimiyyt sahsind hllik ayr-ayr dvlt strukturlarnda elektron texnologiyalarn qismn ttbiqi v mvcud idaretm sistemlrindn tdricn elektron idaretmy keid mrhlsi hkmranlq edir. Lakin respublikamzn inkiaf etmi dnya lklri il laqlrinin genilnmsi, mtbr tkilat v qurumlara inteqrasiyas elektron dvlt, elektron idaretm texnologiyalarnn daha srtl, mqsdynl surtd effektiv ttbiqini tlb edir. Digr trfdn beynlxalq laqlrin informasiya dstyi d bu prosesin srtlndirilmsi v ona xsusi diqqt ayrlmasn gndm gtirir. Qeyd etmk lazmdr ki, mhz elmi cmiyytlrin, hakimiyyt v idaretm orqanlarnn, biznes-strukturun, qeyri-hkumt tkilatlarnn kooperasiyas v koordinasiyas lkmizd, elc d onun regionlarnda informasiya cmiyytinin masir tlblr uyun inkiafna, informasiya siyastinin mvffqiyytl hyata keirilmsin v sonda elektron dvltin geni faliyytin zmin yaradacaq. MVZU 21: ELEKTRON HAKMYYT V ELEKTRON DARETMNIN TKLNN QAYDA V PRNSPLR Plan: 1. Eelektron hakimiyyt v idaretmnin yaradlmas konsepsiyasnn sas mddalar 2. Elektron hkumtin yaradlmasnn sas mqsdlri 3. Elektron hakimiyyt v idaretmnin hyata keirilmsi sviyysini myynldirn gstricilr Elektron hakimiyyt v elektron idaretmnin tkili mqsdil hr bir lk prosesin hyata keirilmsi konsepsiyasn hazrlamaldr. Bu konsepsiyada mxtlif lklr mvcud texnoloji sviyy. halinin informasiya texnologiyala il tmin v istifad sviyysini, bk texnologiyalrnn mvcud vziyytini, dvlt idaretmsind v hkumt idarlri il vtndalar. Mssislr. sahibkarlar arasndak laqlr yrnilmli v nzr alnmaldr. Lakin btn bunlarla brabr elektron hakimiyyt v idaretmnin yaradlmas konsepsiyasnda aadak mddalar z ksini tapsalar daha yax olar: - elektron hakimiyyt v idaretmnin mqsdi v vziflri; - elektron dvlt v hkumtin yaradlmas istiqamtlri; - elektron hakimiyytin v idaretmnin yaradlmas mrhllri.

134

Elektron hakimiyyt v idaretmnin yaradlmasnda ilkin rt lkd mvcud olan inzibati idarlrin faliyytind qarya qoyulmu mqsd nail olmaq n islahatlarn aparlmas tlb olunur. Bu islahatlarda mqsd mumilikd aadaklarn tmin olunmasna ynlir: - nticy gr idaretm; - informasiya texnologiyalar v sistemlri sahsind standartladrmann v reqlamentlmnin aparlmas; - dvlt v hkumt inzibati idarlrind faliyytin optimalladrlmas v korrupsiyaya qar mbariznin gclndirilmsi il onun lvi; - lkd vtnda cmiyyti il hakimiyyt orqanlar arasndak qarlql laqlrin gclndirilmsi v demokratik prinsiplr zr qurulmas; - lk daxilindki informasiya fzasnn masir texnologiya v proqram tminatlarndan istifad etmkl masirldirilmsi. Elektron hakimiyyt v idaretmd dyidirilmsi tlb ediln sas halqa icra strukturudur. Bel ki, demokratik qanunlarn verilmsi. cmiyytin istk v arzularna uyun dvltin faliyyti ynmnd veriln qrarlar, tcrblrin gstrdiyin gr ox vaxt icra strukturlar v inzibati idard alanlar trfindn pozulur. Mhz bu mnada ilkin olaraq elektron hkumtin yaradlmas istiqamtind qarda duran mqsdlrin myynldirilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Bu mqsdlr aadaklar hat etmlidir: -dvlt idariliyind yeni keyfiyytin ld olunmas; - hkmt idarlri v inzibatlarla vtndalarn mnasibtlrinin yeni, daha mtrqqi formalarna keid; -masir informasiya texnologiyalarnn n aa pilllrdn balayaraq, sonuncu pilly kimi btn imkanlarndan istifad il ttbiqinin tmin olunmas. nformasiya cmiyytinin tlblrin uyun dvlt v hkumt strukturlarnn yaradlmas idaretmd yeni tlblrin meydana glmsin sbb olacaq. bu tlblr aadaklardr: -dvlt xidmtlrindn hrtrfli istifad imkan; - bu xidmtlrin alnmasnn sadliyi v rahatllnn tmini; - dvlt orqanlarnn faliyytinin ffafl v tam nzartd olmas; - dvlt qrarlarna ictimai ekspertizann ttbiqi imkanlarnn yaradlmas; Elektron dvlt qeyd olunduu kimi el dvltdir ki, burada dvlt idaretmsinin keyfiyyt sviyysinin yksldilmsi n istifad olunan sas amil informasiya texnologiyalardr. Baqa szl elektron dvlt znd hkumtin vtndalara daha ox aq olmasn, onun faliyytinin smrli v hr bir hrkt gr hesabat vermsini tmin etmk mqsdil lazmi dyiikliklrin aparalmas n informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan istifadni ks etdirir. Dvlt xidmtlrinin keyfiyytinin yksldilmsi v ondan istifad imkanlarnn artmas lk vtndalarnn hyat sviyysinin yksldilmsi. z hquqlarn qorumas, srvtlrdn layiqinc yaralanmas, btn dyrlrdn brabr pay almas imkanlarn yaradr. Dvlt orqanlarnn faliyytin nzart mqsdil onlarn informasiyalarn aqlnn tmin olunmas lazmdr. Bel informasiyaya lk vtndalarnn daxil ola bilmsi imkan onlarn zlrinin hquq v vziflrin nec nzart etmklri il brabr, hm d dvlt orqanlarnn pozuntular, hddn amalarn vaxtnda ifa etmy imkan verir. Btn qeyd olunanlarn lkd ttbiqi dvlt idaretmsinin faliyytinin sas istiqamt biznes ynlmsini, bu sahd xrclrin azalmasna, mxtlif inzibati sdlrin silinmsin, vaxtl vaxtnda dvlt xidmtlrindn yaralanmaya imkan verir. Qeyd etmk lazmdr ki, elektron hakimiyytin v idaretmnin yaradlmas v ttbiqind n geni istifad olunan bk texnologiyalardr. Mhz bu texnologiyalar dvlt v hkumt idarlrinin hm z aralarnda, hm d vtndalarla birbaa laqlrin qurulmasnda balca vasitdir. Lakin tcrblr gstrir ki, elektron hakimiyytin tlblr uyun faliyyti dvlt xidmtlrinin portallarnn yaradlmas il daha smrli tkil oluna bilr. Bu sbbdn d lkd bel portallarn vahid sisteminin yaradlmas grkdir. Bu portallarda aadaklar z ksini tapmaldr:

135

srndrmiliyin, mxtlif idar v tkilatlara gedib-glmnin, brokratiyann aradan qaldrlmasna, birbaa dvlt v hkumt idarsi il laqnin qurulmasna imkan vern, tkilat v vtndalar n vahid pncr; - btn dvlt xidmtlri haqqnda trafl informasiya; - elektron sndlrin ld olunmas imkan; - mxtlif dvlt v hkumt idarlrind qbula yazl v rizlrin verilmsi imkan; - xidmtlrin distant sulla ld olunmas imkanlar. Qeyd olunduu kimi elektron hakimiyyt v idaretmnin qurulmas v faliyyti mrhllrl hyata keirilir. Bu prinsip slind qoyulan mqsdin z tbitindn irli glir. Bel ki, lk miqyasnda bu cr dyiikliklrin ba vermsi hm yeni texniki vasitlrin v texnoloji sullarn, o cmldn hr df yeni kompterlr, bk texnologiyalar, proqram tminat vasitlrini, maliyy vsaitlrini tlb edir. ox vaxt yuxarda gstriln xidmtlrin haliy atdrlmas xsusi mrkzlrin yaradlmasn tlb edir. Grndy kimi btn qeyd olunanlar vaxt v vsait tlb edir. Baqa bir sbb is insanlarn yerin yetiriln v yetirilmsi nzrd tutlan mliyyatlara hazrlq sviyysi, onlarn intellekrual sviyylrindn d asldr. Bu sbblrd mumilikd prosesin mrhllrl yerin yetirilmsini tlb edir. Bir ox lklrin tcrbsi sbut edir ki, ilkin mrhld snd dvriyysinin avtomatladrlmas v elektron snd dvriyysini ttbiq in nail olmaq lazmdr. El bu mrhldc dvlt strukturlar il kaqlrin qurulmasnda telefon v digr mvcud telekommunikasiya vasitlrindn istifady stnlk vermk lazmdr. Dvlt xidmtlri irisindn n ox v tez-tez istifad olunanlarn elektron variantnn hazrlanaraq ttbiqi daha nmlidir. Buraya mxtlif formalarn, anketlrin doldurulmas, bdcy dnilck xrclr v s. aid etmk olar. yaltlrd elektron hakimiyyt v idaretmnin tkili daha ciddi problemlr yaradr. Bu hr eydn vvl yaltlrd telekommunikasiya vasitlrinin v ondan istifadnin aa sviyysi il izah edilir. Buna gr d hmin yerlrd mxtlif oxfunksiyal mrkzlrin yaradlmas daha mqsduyundur. Bu mrkzlrd aadaklarn tmin edilmsi tlb olunur: - yerli v dvlt orqanlar, idarlri v tkilatlarla qarlql laqlrin qurulmas; - bir pncr sisteminin tlblrin tam riayt olunmas; - yerli v dvlt orqanlar il vtnda v tkilatlarn qar-qarya laq v mzakirlri n rahatlq zmininin yaradlmas; - btn mrkzlrd mumi qbul edilmi standartlarn keyfiyytinin tmini. Pillli kild elektron hakimiyyt v idaretmnin hyata keirilmsi mtmadi olaraq yerin yetirilnlri v keilmi mrhllrin nzartd saxlanlmasn tlb edir. Bu nzart adtn aada gstriln gstricilr nzrn myynldirilir: - Yerli v dvlt xidmtlri gstrn oxfunksiyal mrkzlrin faliyyti v masirlik sviyysi zr gstricilr: - Vahi dvlt xidmtlri portallarnn faliyyti zr gstricilr: - Hakimiyyt orqanlarn faliyytini ks etdirn nternet saytlarn keyfiyytlilik gstricilri; - Telefon xidmti mrkzlrinin texniki tminat v xidmt sviyysi gstricilri; - darlraras informasiya mbadilsinin tmin olunmas n dvlt informasiya mrkzlrinin faliyyti zr gstricilr; - lk daxilind dvlt informasiya sistemlrinin standartlama sviyysi. Aydndr ki, bu gstricilrin ld olunmas v mqayissi v nticlrin hazrlanmas mqsdil xsusi qurumun yaradlmas v bu prosesd lk vtndalarnn, mxtlif biznes adamlarnn, sahibkarlarn itirak vacibdir. MVZU 22: NFORMASYA THLKSZLY Plan: 1. nformasiya thlksizliyi haqqnda mumi mlumat

136

2. nformasiya mhafizsinin sul v vasitlri 3. nformasiya mhafizsinin proqram sistemlri 4. Verilnlr bazasnn mhafiz sullar nformasiyann thlksizliyi dedikd informasiya sistemind saxlanan v emal ediln informasiyann mhafizsi baa dlr. S-d informasiyann mhafizsi problemin proqram v aparat vasitlrinin mhafizsi problemi il birlikd baxlmas mqsduyun hesab edilir, nki S-in faliyyt mhitinin sasn proqram v aparat vasitlri tkil edirlr. Proqraralarn v verilnlrin mhafizsi n mvcud olan sul v vasitlr VB proqramlar (VBS, ttbiqi proqramlar, saxlanan prosedurlar v s.) v VB-d saxlanan verilnlr cn d ttbiq edil bilr. Mhafiz sisteminin qurulma prinsiplrini v hesablama sisteminin (HS) mxtlif komponentlrinin (mliyyat sisteminin, xidmti proqramlarn, VBS-in, informasiyann mhafizsi cn xsusi qurularn v proqramlarn) imkanlarn yax bilmkl, S-in zif yerlrini qiymtlndirmk v mxvi informasiyann mhafizsini yax tkil etmk olar. bk rejimi kompterlrdn istifad edilmnin mumi hal olduundan, informasiyann mhafizsi problemin baxarkn, adtn, kompterlr arasnda bk laqlrinin olmas nzr alnr. Hesablama sisteminin keyfiyytli mhafizsini tmin etmk n tkc onun yerldiyi binann mhafizsini tkil etmk v proqram mhafiz vasitlri qurmaq kifayt deyil. Hesablama sisteminin mhafzsinin tkilin onun strukturuna, hll olunan msllr, mhafiznin mqsdin v imkanlarna uyun kompleks yanama tlb olunur. Mhafiz sistemini HS-in v onun informasiya-proqram tminatmm yaradlmasna balayarkn nzr almaq v hyat dvrnn btn mrhllrind realladrmaq lazmdr. Lakin praktikada bir sra sbblr zndn mhafz sistemini HS v onun informasiya-proqram tminat hazr olandan sonra yaradrlar. Yaradlan muhafiz sistemi oxsviyyli olmal v mvcud vasitlr, metodlar v tdbirlrin rasional tkil edilmi toplusundan ibart olmaldr. Hesablama sistemi istifadilrin v xidmti heytin sritsiz mllrindn mhafz olunmaldr. Hesablama sisteminin smrli mhafz mexanizminin qurulmas cn aadaklar tlb olunur: - hesablama sisteminin mhafizy ehtiyac olan zif elementlrini tyin etmk; - hmin elementlr cn thlklri tyin etmk; - mhafiz sistemin qoyulan tlblri formaladrmaq; - tlblr cavab vern mhafz vasitlrini v sullarn semk. Hesablama sisteminin thlksizliyi bir v ya bir ne potensial thlk nticsind pozula bilr. Thlk dedikd hesablama sistemind saxlanan v emal olunan informasiyann, o cmldn, proqramlarn thlksizliyinin pozulmasna gtirn, qsdn v ya tsadfn ba vern mliyyat baa dlr. Thlklrin sas nvlri aadaklardr: 1. HS-in resurslarndan icazsiz istifad edilm: - verilnlrdn istifad edilm (surt xarma, dyidirm, silm, ap etm v s.); - proqramlarn surtlrinin xarlmas v dyidirilmsi; - sistem hml etm mqsdil proqramlarn aradrlmas. 2. HS-in rezuslarndan dzgn istifad edilmmsi: - ttbiqi proqramlarn sas yaddan onlara aid olmayan blmlrin tsadfn mracit etmlri; - disk yaddann sistem blmlrin tsadfi mracitlr; - verilnlr bazasmda shvn dyiiliklr edilmsi (shv verilnlrin daxil edilmsi, verilnlrin istinad tamlnn pozulmas); - istifadilrin v xidmti heytin shv hrktlri. 3. Proqram v aparat vasitlrind shvlrin akar edilmsi. 4. Rabit xtlrind v trm sistemlrind verilnlrin l keirilmsi. 5. Elektromaqnit alanmalarn icazsiz qeyd alnmas.

137

6. Hesablama sisteminin qurularnn, informasiya dayclarnn v sndlrin ourlanmas. 7. Hesablama sisteminin komponentlrinin, informasiyann trlm vasitlrinin trkiblrinin icazsiz dyidirilmsi v ya sradan xarlmas. Thlksizliyin pozulmasnn mmkn nticlri aadaklar ola bilr: - mxvi mlumatn l keirilmsi; - sistemin mhsuldarlnn azalmas v ya sistemin btvlkd dayanmas; - mliyyat sisteminin ykln bilmmsi; - maddi ziyan; - facili nticlr. Mhafznin mqsdi hesablama sistemind informasiyann thlksizliyinin tmini olduundan, sas problem thlklrin qarsn vvlcdn almaqdan ibartdir. Mmkn thlklrdn asl olaraq mhafznin 3 sas mslsini ayrmaq olar: -informasiyan ourlanmaqdan mhafiz etmk; -informasiyan itkilrdn mhafz etmk; -hesablama sistemini nasazlqlardan v dayanmalardan mhafiz etmk. Informasiyann ourlanmaqdan mhafiz edilmsi informasiyan saxlayan qurularn v dayclarn fziki ourlanmasnn, informasiyann icazsiz alnmasnn (surtinin xarlmas, bax, l keirilmsi v s.) v proqramlarn icazsiz yaylmasnn qarsnn alnmasn nzrd tutur. nformasiyann itkilrdn mhafz edilmsi informasiyann dzgnlynn v tamlnn (fziki, mntigi v semantik baxmdan) qorunmasn nzrd tutur. Sistemd informasiya istifadilrin v proqramlarn (o cmldn viruslarn) icazsiz mracitlri, istifadilrin, proqramlarm v xidmti heytin shv m-liyyatlar sbbindn v hminin hesablama sistemindki nasazlqlardan v dayanmalardan informasiya itiril bilr. Aparat v proqram vasitlrinin nasazlqlardan v dayanmalardan mhafiz edilmsi sistemin normal faliyytinin vacib rtlrindn biridir. Sistemin nasazlqlardan v dayanmalardan mhafizsinin sas yk aparat-proqram komponentlrinin- prosessorun, sas v xarici yadda qurgularnn, daxiletm-xaricetm qurularnn v hmcinin mliyyat sisteminin proqramlarnn zrin dr. Sistem vasitlrinin etibarl kifayt qdr olmadqda, nasazlqlardan v dayanmalardan mhafzni ttbiqi proqramlarda nzr almaq lazm qlir. Etibarhq dedikd hesablama sisteminin z funksiyalarn dqiq v vaxtnda yerin yetirmsi qabiliyyti baa dlr. Proqram tminatnn etibarlq drcsi yaradlma prosesinin avtomatladrlmasnn keyfyyti v sviyysi il v hminin onun mayitinin tkili il tyin olunur. Etibarl 100% tmin etmk mmkn olmadndan, nasazlqlar v dayanmalar aradan qaldrdqdan sonra proqramlarn i qabiliyytlrinin tez brpa edilmsi cn vasitlr nzr alnmaldr. Hesablama sistemlrind informasiyann kompleks mhafznin tkili cn mumi halda 4 mhafiz sviyysi nzr alna bilr: 1. Hesablama sisteminin yerldiyi btn razini hat edn xarici sviyy; 2. Hesablama sisteminin qurgularnnn v rabit xtlrinin yerldiyi ayr-ayr razilr sviyysi; 3. Hesablama sisteminin komponentlrinin v informasiya dayclarnn sviyysi; 4. nformasiyann saxlanmas, emal v trlmsi texnoloji proseslrin sviyysi. Birinci sviyyd prlm, siqnalverm sistemi, keid rejiminin tkili, mftillrin ekranladrlmas v s. yollar il informasiya thlksizliyi fziki olaraq tmin edilir. Sonuncu sviyy is informasiyaya fiziki mracit mmkn olan halda onu mntiqi mhafz etmyi nzrd tutur. 8.2. nformasiya mhafizsinin sullar v vasitlri. nformasiya mhafzsinin sullarn drd sinf ayrmaq olar: fizfki, aparat, proqram v tkilati sullar.

138

Fiziki mhafiz sasn mhafznin yuxar sviyylrind istifad edilir v knar xslrin hesablama sisteminin yerldiyi raziy daxil olmalarnn qarsn almaqla hyata keirilir. Fiziki mhafiz cn aadak vasitlrdn istifad edilir: - hrkt edn obyektlri myynldirmk, onlarn llrini, srtlrini v hrkt istiqamtlrini tyin etmk n yksk tezlikli, ultrass v infraqrmz akarlama sistemlri; - iq alar il ksimy reaksiya gstrn lazer v optik sistemlr; - qorunan obektlrin telesistemlr il mahid edilmsi; - ox da byk olmayan obektlri kabell hat etmkl onlara yaxnlaan axslr reaksiya vern kabel sistemlri; -icazsiz giriin qarsm almaq, mahid etmk v qulaq asmaq n qap v pncrlrin mhafiz sistemi; - qap v darvazalar cn mexaniki v elektron qfllar; - alanmalar neytralladran sistemlr. Aparat mhavizsi kompterin trkibindki aparatura v ya xsusi qurular vasitsil realladrlr. Aparat mhafiz vasitlrin sasn prosessorlarn v sas yaddan, daxiletmxaricetm qurgularnn, rabit kanallar vasitsil verilnlrin trlmsi sistemlrinin, elektrik tminat sistemlrinin, xarici yadda qurularnn mhafiz vsitlri aiddir. Prosessorlarn aparat mhafz vasitlri icra olunan proqramlardak mrlrin mmknlyn nzart edirlr. Yaddan mhafiz vasitlri proqramlarn icras zaman mli yaddadan birg istifad edilmsin v yaddam mhdudluuna nzart edirlr. Daxiletmxaricetm qurularnn mhafz vasitlrin onlardan icazsiz istifad etmyi blokladran mxtlif sxemlr aiddir. Verilnlrin rabit kanallar il trlmsinin mhafizsi vasitlri informasiyan mxvildirn (ifrlyn) sxemlrdn ibart olurlar. Proqram mhafiz metodlar mxtlif proqramlar vasitsil realladrlr. Hmin proqramlara aadaklar aiddir: -mliyyat sistemlrinin proqramlar; -xidmti proqramlar; -antivirus proqramlar; -instrumental sistem proqramlar: VBS, elektron cdvllr, mtn prosessorlan, proqramladrma sistemlri v s. -xsusi mhafz proqramlar; -hazr ttbiqi proqramlar. nformasiyann tkilat mhafizsi tkilat-texniki tdbirlr, informasiyann mhafizsi msllri zr qanunvericilik aktlannn yaradlmas v qbul edilmsi, cmiyytd informasiya-nn istifad edilmsi zr mntiqi-etik normalann tsdiq edilmsi il realladrlr. nformasiya mhafzsinin n evik v gcl metodlan aparat-proqram metodlar hesab olunur. Aparat-proqram vasitlri il myyn sviyyd hm avadanlm mhafzsi msllrini ( avadanl ourlamaqdan, itkilrdn, nasazlqlardan v dayanmalardan qorumaq), hm d proqramlarn shvlrdn mhafzsi mslsini hll etmk olar. Mhafz sistemind bu msllrin hlli aadak sullarla tmin edilir: 1) istifadilr v proqramlar trfindn resurslara icassiz mracitlrin qarsnn alnmas; 2) mracitin mmknly halnda resurslardan icazsiz istifadnin qarsnn alnmas; 3) resurslardan dzgn istifad olunmamasnn qarsnn alnmas; 4) struktur, funksional v informasiya izafliyinin ttbiqi; 5) aparat-proqram vasitlrinin yksk keyfyytl yaradlmas. Bu sullara v onlarn yerin yetirilmsi metodlarna daha trafl baxaq. 1. Resurslara icazsiz mracitirin qarsn almaq cn istifadilr v proqramlar trfndn sistem mracit chdlrinin qeydiyyat sistemi v hmcinin hesablama sisteminin thlksizliyin cavab vern xslr bu bard drhal siqnal vern vasitlr olmaldr. Resurslara icazsiz mracit zaman etibarl qeydiyyat v siqnal sisteminin olmamas v hmcinin hesablama

139

sistemin dolay yollarm olmas sistem qeyri-qanuni girmy sbb olur. Sistem qoulma hadislrinin qeydiyyatn aparmaq cn, adtn, xsusi jurnaldan v ya verilnlr bazasmdan istifad edilir. stifadilr trfindn resurslardan icazsiz istifadnin qarsm almaq cn masir sistemlrd sasn iki suldan istifad olunur: 1) parol sulu; 2) identifkasiya v autentifkasiya sulu. ifrlnmyn sad parol mhafizsi zif mhafiz vasitsi hesab olunur. Onun sas atmazl ondan ibartdir ki, eyni paroldan istifad edn btn istifadilr hesablama sistemi nqteyi-nzrdn frqlnmirlr. stifadi n parol mhafizsinin mnasib olmamas onun yadda saxlanmas il laqdardr. qr parol sad v qsadrsa, onu asan amaq olar, gr mrkkbdirs, onu harasa yazmaq lazmdr. Msuliyytsizliy yol verildikd icazsiz istifadilr parola asan yol tapa bilirlr. Bzn sistemd bir ne paroldan istifad edilir. Bu halda hr bir parola uygun mracit hquqi verilrir. Sistem mracitin daha ciddi nzart sulu istifadilrin identifkasiyas v autentifikasiyas hesab olunur. Bu halda sistem qoulmaq istyn hr bir istifadi vvlc identifikasiya olunur, sonra is onun dorudan da hmin istifadi olmas yoxlanr (autentifkasiya). stifadilrin identifkasiyas parol vasitsil aparla bilr. Autentifkasiya, yni istifadinin hqiqiliyinin yoxlanmas, sasn aadak sullarla aparlr: -gizli parol sorusu; -xalis frdi informasiya sorusu; -elektron aarla; -mikroprosessor kartlar vasitsil; -tannmann aktiv vasitlrindn istifad etmkl; -biometrik vasitlrl. Autentifikasiya n soruulan lav informasiya istifadinin v ya onun qohumlarnn xsi hyat il bal olan istniln mlumat v ya hadis ola bilr, msln, bankda hesab nmrsi, pasport nomrsi, arvadnn v ya rinin soyad v s. Elektron aara misal olaraq maqnit zolaql plastik kart strmk olar. Kartn yadda tbqsind grnmyn parol rolunu oynayan kod saxlanr. Elektron aarn daha mrkkb variant jeton adlanan v tsadf parolu generasiya edn xsusi cihaz ola bilr. Jetonun atmayan chtlrindn biri ondan ibartdir ki, o, istifadinin yannda olmadqda hmin istifadinin sistem mraciti mmknsz olur. Bu halda x yolu bir ne mvqqti jetonlarn yaradlmas ola bilr. AB-in standartlar v texnoloqiyalar institutunda hazrlanm mikroprosessor kartlar rqmsal imzalae formaladrmaa imkan verirlr. Sifrlnm alqoritmi elektron imzalar saxtaladrman qarsn alr. Daha perspektivli autentifikasiya sulu tannmann aktiv vasitlri il realladrlr. Bu cr vasity misal olaraq zif siqnall miniatr radiotrcdn v uyun radioqbuledicidn ibart olan sistemi strmk olar. Sistem qoulan zaman istifadi ona mxsus olan trcn yaxn msafdn (bir ne dm) qbulediciy yaxnladrmal v onu i salmaldr. gr qbuledici siqnal tanyarsa istifadi sistem qoula bilr. Bu cr sistemin stnly onda fiziki kontaktlarn olmamasdr. Mvcud autentifikasiya vasitlri irisind n etibarls (v bahals) biometrik vasitlr hesab olunur. Bu vasitlrl xsiyytin tannmas insann barmaq izi il, l iinin formas il, gzn tor qias il, imza il, ssl v digr fizioloji parametrlrl ld edilir. Bzi sistemlr insan onun klaviaturada ilm vrdii il tyin edir. Bu cr sistemlrin sas stnly autentiifikasiyanm yksk etibarlldr. Mnfi chtlri i avadanln baha baa glmsindn, tannmaya myyn vaxt srf edilmsindn v istifadi n rahat olmamasndan ibartdir. Sistem qoulan istifadinin v ya proqramn ziyankar olmamas onlarn i rfsind zlrini thlkcsiz aparmalarna tam zmant vermir, odur ki, bir ox mhafz sistemlrind i seans rzind resurslara mracitin mhdudladmlmas nzr alnr.

140

seans qurtardqdan sonra qoulma parametrlri haqqnda informasiya, o cmldn, parollar sistemdn silinmlidir ki, sonra onlardan icazsiz istifadilr v proqramlar istifad ed bilmsinlr. Sanksiyasz proqram nvlrindn biri d kompter viruslardr. Mlum kompter viruslarnn say daima artr. Htta yeni mhndislik sahsi d yaranmdr: kompter virusologiyas. Kompter viruslarnn nticlri mxtlif ola bilr: kompterin monitorunda grnn qeyri adi effektdn v kompterin iinin yavamasndan balam, hesablama sisteminin v ya bknin tam dalmasna qdr. Odur ki, kompter viruslarnn inkiafnn btn mrhllrind v, llxsus, onlarn sistem daxil olmas v oxalmas rfsind kompter viruslarndan mhafiz olmaq grkdir. Buna gr d, mhafiz sistemin proqram-aparat vasitlrinin vziyytinin diaqnostikas, viruslarn lokalladrlmas v knarladrlmas v onlarn nticlrinin aradan qaldrlmas n vasitlr daxil edilmlidir. 2. Resurslaen icazsiz istifaddn mhafizsi icazsiz mracitdn mhafizd olduu kimi, mhafiz olunan resurslara sorularn qeydiyyatn v icarsiz istifady chd gstrilm zaman siqnal vermyi tlb edir. Qeyd edk ki, shbt mhafizsi ox vacib olan resurslardan gedir. nformasiya-proqram resurslarnn icazsiz istifaddn mhafzsi aadakilar nzrd tutur: surt xarmaqdan mhafiz, proqramlara mdaxil etmdn mhafz, verilnlr baxdan mhafz, proqramlar v verilnlri dyidirmdn v silinmdn mhafiz. Proqram icazsiz surtxarmadan mhafiz etmk n icra olunan proqram kodunu ttbiq ediln avadanla balamaq olar. Onda proqramm surti digr kopterd ilmyck. Proqramlara mdaxil etmdn mhafiz proqramn mhafiz sisteminin yrnilmsinin mmknszlyn v ya tinliyini tmin etmlidir. Msln, parol mhafzsi olan proqrama qoulmaq n bir ne df uursuz chd strildikd, sonrak chdlri blokladrmaq v ya zn lvetm vasitlri nzr almaq olar. Proqramlar v ya verilnlri saxlayan fayllan dyiilmlrdn mhafz etmk cn fayln hr hans xarakteristikasn (msln, nzart cmini) etalonla mqayis etmk olar. gr fayln mzmununu kims dyiibs, onda nzart cmi dyiir v bu drhal akarlanr. Nzart cmini yoxlayan vasitlri proqrama v ya fayllarn dyidirilmsin nzart edn proqram sistemin daxil etmk olar. Proqramlar v verilnlri silinmdn fayllarn icazsiz silinmsinin qarsn almaqla mhafz etmk olar. Lakin Windows mliyyat sistemind bu cr vasitlr yoxdur. Bu mqsdl mvcud xidmti proqramlar irisind fayllarn diskdn silinmsin nzart edn rezident proqramn semk, gr yoxdursa, yaratmaq olar. Verilnlrin baxdan mhafzsinin n smrli vasitsi onlarn ifrlnmsidir. nformasiyann ifrinin almas n ifrlnm aarn bilmk lazmdr, onu is tapmaq htta kompter texnikasnm indiki sviyysind ox tin msldir. nformasiyann fayllarda v ya verilnlr bazalarnda saxlanmas v hminin rabit kanallan il trlmsi zaman onun mzmununun mhafzsi n ifrlnm vzolunmazdr. Verilnlrin ifrlnmsi informasiyann daxil edilms zaman (Online) v avtonom rejimd (Offline) aparla bilr. 1-ci sul sasn informasiyann trlmsi-qbuledilmsi sistemlrind, 2-ci sul is saxlanan informasiyann gizldilmsi cn ttbiq edilir. lkin (ifrlnmmi) verilnlr aq mtn deyilir. Aq mtn xsusi ifrlnm alqoritmi il ifrlnir. Bu alqoritmin giriin aq mtn v ifrlnm aar verilir, xnda is ifrlnmi mtn adlanan aq mtnin ifrlnmi formas alnr. ifrlnm alqoritmi gizldilmy bilr, htta drc oluna bilr, lakin ifrlnm acar mtlq gizli saxlanmaldr. ifrlnm acarna malik olma-yan xsin ifrlnmi mtni amaq ehtimal ox azdr. Bellikl, sl verilnlr vzind verilnlr bazasnda ifrlnmi mtn saxlanr v rabit kanal il trlr. ifrlnmnin 2-ci sulu yerdyimdir. Bu sulla aq mtnin simvollar mtnd baqa ardcllqla dzlr, yni onlarn yerlri dyidirilir. Bu alqoritmlr ayn-ayrlqda kifayt qdr thlksizliyi tmin etmirlr, lakin bu alqoritmlrin birg ttbiqi yksk thlksizliyi tmin etrny

141

imkan verir. 1977-ci ild BM frmas trfindn yaradln bu cr hibrid alqoritmlrdn biri ABin dvlt standarti kimi qbul edilmi DES (Data Encryption Standart-Verilnlrin ifrlnmsi Standart) alqoritmidir. DES alqoritmind aq mtn 64 bitdn ibart bloklara blnr v hr blok 64 bitli aarla 1 ifrlnir (slind aar 56 bitdn ibartdir, qalan 8 bit kodun ctlk lamtini qeyd etmk cn istifad olunur). vvlc blok yerdyim sulu il ifrlnir. Yerdyim nticsind alnan blok zrind ifrlnm sonradan 16 addmdan ibart vzetm il davam etdirilir. Nhayt, ona vvlkinin ksin olan yerdyim ttbiq edilmkl son ntic alnr. i-ci addmda vzetmy ilkin k aar il yox, k v i il tyin olunan ki aar il nzart olunur. DES standartna gr ifrin almas alqoritmi ifrlnm alqoritmin uyundur, lakin bu zamanki aar ks qaydada ttbiq olunur. DES standart tam thlksiz deyil, llxsus yksk mhsuldarl paralel prosessorlardan ibart hesablama sistemlrind hmin standartla ifrlnmi mtn ox da mrkkb olmayan sullarla ala bilr. iflnm alqoritmlrinin tkmilldirilmsi sahsind aparlan tdqiqatlar nticsind aq aara gr ifrlnm adlanan yeni sul tklif olundu. Hmin sula gr hm ifrlnm alqoritmi, hm d ifrlnm aar aq olur v hr ks aq mtni ifrly bilr. Ancaq ifri aan aar gizli saxlamr. Aq aar metodikasmda iki aardan istifad olunur: biri ifrlnm n, o birisi ifri amaq n. ifri aan aar ifrlnm aarndan sad yolla alnmr, odur ki, ilkin mtni ifrlyn xs ifri aan aar bilmdn ifri aa bilmz. Bu sulun ilkin ideyas Diff v Helmana mxsusdur. Hmin ideya sonradan Rayves, amir v Aldeman trfmdn tkmilldirilrk RSA (mlliflrin soyadlarnn ba hrflri) adlanan alqoritm yaradlmdr. Bu alqoritm daha tkmil hesab olunur v Milli Standartlar Brosunun standart kimi qbul edilmidir. RSA alqoritmi mxtlif uzunluqlu aarlarla ily bilir. Aarn uzunlugu n qdr ox olarsa, informasiyann evirilmsi mliyyatna srf olunan vaxt ox olur v thlksizlik sviyysi artr. ifrlnm alqoritmlri proqram v ya aparat vasitlri il realladrla bilrlr. Aparat vasitlrin misal olaraq Clipper adlanan ifrlnm mikrosxemini gstrmk olar. Bu mikrosxem bazasmda yaradlan sistemdn nitq formal informasiyann mhafzsi n istifad olunur. Onun ttbiqi AB-in Milli Thlksizlik Agentliyi trfmdn dstklnir. Verilnlrin v proqramlarn smrli mhafzsinin tkilind bir mslni d nzr almaq lazmdr. Proqramlarla v verilnlrl ii qurtardqdan sonra onlar mli v xarici yaddadan silmk lazmdr. Mxvi verilnlrdn istifad edildikd thlky ciddi sbblr olarsa, onlarn drhal kompter yaddandan silinmsi n qza haln nzr almaq lazmdr. 3. Resurslardan dzgn istifad olunmamasnn mhafizsi adtn mliyyat sisteminin proqramlar trfindn yerin yetirilir. Bu funksiya aadaklar hat edir: mxtlif proqramlar cn ayrlm mli yaddam sahlrinin bir-birindn tcrid edilmsi; xarici yaddan sistem sahlrinin mhafzsi; mrkzi prosessorun mrlrinin mmknlyn nzart. mliyyat sistemindn daha yuxar proqram tminat sviyysind ttbiqi resurslarn (sndlrin, tsvirlrin, verilnlr bazalannn, mlumatlarm v s.) dzgn istifad olunmasm tmin etmk lazmdr. Praktikada el hallara rast glinir ki, mliyyat sistemi baxmndan dzgn olan fayylarda shv v ya mvzu sahsi zr ziddiyytli informasiya saxlanr. Baqa szl, ttbiqi proqram tminat da verilnlrin tamln v ziddiyytsizliyini tmin etmlidir. 4. Hesablama sisteminin iindki nasazlqlarn v dayanmalarn nticlrinin aradan qaldrlmasnn v ya minimuma endirilmsinin mhm metodlardan biri struktur, funksional v informasiya izafiliyindn istifad edilmsidir. Strukftr izafiliyi mxtlif sviyylrd hesablama sisteminin aparat komponentlrinin: serverlrin, mxtlif qurularm (prosessorun, maqnit disk yaddamm v s.), bloklarn, mikrosxemlrin v s. ehtiyatda saxlanmas demkdir. Ehtiyatlanma zaman ilk nvbd hesablanma sisteminin stabil v fasilsiz qidalanmasn tmin etmk lazmdr. Bu mqsdl fasilsiz qidalanma mnblrindn istifad oluna bilr. Funksional izafilik idaretm, saxlama v emaletm funksiyalarnn sistemin bir ne elementi trfindn yerin yetirilmsini tmin edn hesablama prosesinin tkili demkdir.

142

Funksional element xarab olanda onu baqas il vz edirlr. Funksional izafiliy misal olaraq oxmslli mliyyat sistemind bir ne eyni proqramm yerin ytirilmsini gstrmk olar. nformasiyann izafiliyi informasiyann tam itirilmsinin qarsn almaq cn ttbiq edilir v qiymtli informasiyann bir df v ya mtmadi olaraq surtinin xarlmas v arxivldirilmsi il realladrlr. Bu cr informasiyaya istifadinin ttbiqi proqramlarn, mxtlif nv verilnlri (sndlri, VB fayllarn, v s.), mliyyat sisteminin sas proqramlarn, tipik proqram paketlrini (VBS, mtn, cdvl v qrafk prosessorlar v s.) aid etmk olar. nformasiyanm ehtiyyatda saxlanmasn qiymtli informasiyann kmki dayclarda: srt disklrd, disketlrd, ycam disklrd, fle yaddada, maqnit lentlrind v s. yerldirilmsi il ld etmk olar. Yadda srfinin azaldlmas n informasiyan sxladrmaq (arxivldirmk) olar. Bzn informasiyann sxladrlmas zaman parol mhafizsindn istifad edilir. Bu lverilidir, nki, bu halda iki msl hll olunur: sxlm surt yaradlr v o icazsiz baxdan mhafiz olunur. nformasiyann sxladrlmas v sxlm informasiyann brpa olunmas n arxvator adlanan xsusi proqramlardan istifad olunur. Parolla mhafz olunan arxiv fayllarmn yaradlmas n arxivatora misal olaraq PKZP v PKUNZP proqramlarn gstrmk olar. 1-ci proqramn sas funksiyas verilmi parola gr arxivi yaratmaq, 2-ci proqramn funksiyas is arxivin tam v ya qismn ilkin variantn brpa etmkdn ibartdir. Avadanln nasazlnm, dayanmalann v hminin informasiya dayclannda fziki v mntiqi zdlrin vaxtnda akarlanmas aparat-proqram vasitlrinin testlnmsini tkil etm-dn mmkn deyil. Testinm xsusi ayrlm vaxt rzind v ya i prosesind (msln, avadanln bo dayanmas zaman) yerin yetiril bilr. Sistemd shvlr akar edildikd brpa mliyyatlarnn aparlmas tlb olunur. Thrif olunmu v ya itirilmi verilnlrin brpas adtn testlnmdn sonra yerin yetirilir. Vacib hallarda proqramlarn zn testlmsi v zn brpaetmsi ttbiq edilir. Bu zaman proqram vvlc ilkin verilnlrin mvcudluunu v dzgnlyn yoxlayr v shvlr akar edildikd verilnlri brpa edir. 5. Aparat-proqram vasitlrinin yksk keyfiuut malik olmalar informasiya mhafizsinin vacib rtlrindn biri saylr. Sistemin faliyyti zaman v hmcinin sistemdki nasazlqlar v dayanmalar zndn informasiya itkisinin bir ox sbbi hesablama sisteminin layihlndirilmsi zaman buraxlan shvlrl v ya qeyri-dqiqlikl bal olur. Hesablama sisteminin mumi mhafizsini zifldn shvlri aradan qaldrmaq v ya minimuma endirmk n aparat-poqram tminatnm hyat dvrnn btn mrhlrind-analiz, layihlndirm, realladrma, istismar v mayit edilm- masir mhafiz sullardan istifad etmk lazmdr. Son illrd proqram tminatnn layihlndirilmsind istifad olunan obyektynl v vizal proqramladrma texnoloqiyalan bu tlblr tam cavab verirlr. nformasiya mhafizsi cn mvcud proqram sistemlrindn n populyarlar Kerberos v Kobra sistemlridir. Kerberos sistemi 80-ci illrd Massaset texnolgiya insti-tutunda yaradlm v istifadilrin autentifikasiyas n nzrd tutulub. Sistem mrkzldirilmi idar olunan orta sayda ii stansiyalara malik olan paylanm sistemlrd smrli faliyyt gstrr. Nzr alnr ki, ifrlnm aarlarnn mbadilsi n yax mhafiz olunan idaretm sistemi var, ii stansiyalar mhafz olunmur v serverlr zif mhafz olunur. Sistemd xidmti informasiyann bkd trlmsi zaman bir ne df ifrlnm ttbiq edilir. Bel ki, bzi ifrlnmi mlumatlrda ayr-ayr szlr yen d ifrlnir. bkd parollar he vaxt ifrlnmmi trlmr. Xidmti informasiyann mbadilsi zaman mhdud vaxt rzind ilk olan v istifadinin adndan, nvanndan v vaxt qeydiyyatndan ibart olan ifrlnmi verilnlrdn-autentikatorlardan (authenticator)-istifad edilir. Kerberos sistemind RSA ifrlnm alqoritmi ttbiq olunur. Sistem mxtlif platformalarda ily bilr: MS DOS, Windows, Machintosh, Sun OS, HP-UX, Next Step v s. Onunla birlikd Security Dynamics firmasnm Secur D jetonu ttbiq edil bilr.

143

Kerberos sistemind ttbiqlr kliyent-server tipli struktura malikdirlr. O, serverdn ibartdir: identifikasiya serveri, icaz vern server v administrativ funksiyalar yerin yetirn server. cazsiz mracitlrdn mhafiz sahsi hr birinin z serveri olan zonadan ibart ola bilr. Kerberos mhafiz sisteminin iini sadldirmi formada bel tsvir etmk olar. stifadi znn identifikasiya kodunu sistem daxil edir. Hmin kod kliyent trfindn ifrlnir v icaz almaq n icaz sorusu kimi identifikasiya serverin trlr. Baqa sz-l, mhafiz sistemin qeydiyyat n soru formaladrlr. dentifikasiya serveri icazli istifadilr haqqnda verilnlr bazasnda yun parolu tapr v onun kmyil cavab mlumatn ifrlyir v kliyent gndrir. cazy icaz alandan sonra kliyent onu ar, oradan parolun qiymtini gtrr v istifadidn parolu soruur. gr alnan v daxil ediln parollar uyun lirs, kliyent tlb olunan bk resurslarna mracit cn icaz almaq haqqnda server ifrlnmi soru trtib edir. Bir sra mliyyatlr (alma v yoxlamalar) nticsind istifadcinin hqiqiliyin min olduqdan sonra icaz vern server istifadiy siste-min resurslarndan istifad n ifrlnmi icaz gndrir. cazni alb, ifrini aandan sonra kliyent ifrlnrni mlumat vasitsil resurslan tlb olunan serverl laq yaradr v yalnz bundan sonra istifadi resurslara mracit hquqi ld edir. Daha yksk sviyyli mhafizni tmin etmk n kliyent lazm olan serverl btrbaa laq yaratmazdan vvl onun identifkasiyasn tlb ed bilr. Bu halda bk resurslarna mrait hququ vern informasiyann l keirilmsinin qarsn almaq olar. Kobra sstemi MS DOS v Windows mhitlrind ilyir, geni yaylm v smrli sistemlrdn biri saylr. O, ffaf mhafz texnoloqiyasna saslamr, bel ki, istifadi z iind mhafz vasitlrinin faliyyt gstrmsini hiss etmir v narahatlq keirmir. Kobra sistemind ffaf mhafz dinamik ifrlnm sulunun kmyil qurulur. Xarici yaddaa yazlan mxfi informasiya istifadinin parolundan asl olan aara gr avtomatik ifrlnir. ifrlnn informasiyann oxunmas zaman ifr avtomatik olaraq alr. nformasiyann ifrlnmsi n ifrlnmnin srtini v ifrlnn informasiyann etibarln artrmaa imkan vern kriptomhafz texnoloqiyasndan istifad edilir. ifrlnmnin srti ikimrhlli ifrlnm sxemi hesabna, etibarlq is ifrlnm alqoritmin qeyri-myynlik daxil edilmsi il artr. Verilenlr bazasnn mhafize vasitlri. Verilnlr bazasnn mhafz vasitlri mxtlif VBS-lrd bir-birindn myyn drcd frqlnir. Borland v Microsoft frmalarnn hazrladqlar VBS-lrin analizi sasnda VB-nin mhafz vasitlrini rti olaraq 2 qrupa blrlr: sas v lav. sas mhafiz vasitlrin aadaklan aid etmk olar: -parol mhafizsi; -verilnlrin v proqramlarn ifrlnmsi; -VB obyektlrin mracit hququnun tyin edilmsi; -VB cdvllrinin yazlarnnn v sahlrinin mhafzsi. Parol mhafzsi VB-y icazsiz mracitin sad v smrli mhafz suludur. Parol istifadilr v ya VB administratoru trfndn tyin edilir. Parollarm uotunu v saxlanmasn VBS yerin yetirir. Adtn parollar VBS-in myyn sistem fayllarnda ifrlnmi kild saxlanr. Odur ki, parolu sad yolla tapmaq v myynldirmk mmkn deyil. Parolu daxil etdikdn sonra istifadiy mhafiz olunan VB il ilmk cn btn imkanlar verilir. VBS-in znn parolla mhafzsi byk hmiyyt ksb etmir. Verilnlrin ifrlnmsi VBS-in formatn biln digr proqramlarn hmin verilnlri oxuya bilmmsi n ttbiq edilir. Bu cr ifrlnm o qdr smrli olmur, nki hmin VBS vasitsil hr bir ks VB-nin ifrini aa bilr. gr ifrlnm v ifrin almas n parol tlb olunursa, onda dzgn parolu daxil etmkl ifri amaq olar. Btn bu deyilnlr MS ACCESS sistemin aiddir. Proqramlarn ilkin mtnlrinin ifirlnmsi uyun alqoritmlrin tsvirini slahiyytsiz istifadilrdn qizltmy imkan verir.

144

VB obyetlrin mracit hququnun tyin edilmsi VBS-in sas resurslardan istifad edilmsin nzart mqsdil aparlr. Mracit hquqi obyektlr zrind mmkn mliyyatlar tyin edir. Obyektin sahibkar (obyekti yaradan) v VB-nin administratoru btn hquqlara malik olurlar. Digr istifadilrin mxtlif obyektlr mxtlif sviyyli mrcit huquqi ola bilr. Umumi halda cdvllr aadak mracit hquqlar nzr alna bilr: -verilnlr bax (oxumaq); -verilnlri dyidirmk (redakt etmk); -yeni yazlan lav etmk ; -verilnlri lav etmk v silmk; -btn mliyyatlar, o cmldn, cdvlin strukturunun dyidirilmsi. Mhafz tdbirlri cdvlin ayn-ayr yazlarna v sahl-rin ttbiq edil bilr. Relasiya tipli VBS-lrd ayn-ayn yazlar xsusi olaraq mhafz edilmir, baxmayaraq ki, bir ox hallarda buna ehtiyac ola bilr. Obyektynl VBS-d ayr-ayr yazlar ndentfkasya oluna bildiyi n, mracit hququna nzart olmaldr. Cdvlin sahlrindki verilnlrin mhafizsi n mracit hququnun aadak sviyylrini ayrmaq olar: - mracitin tam qadaan edilmsi; - ancaq oxumaq n; - btn mliyyatlara (bax, yeni qiymtlrin daxil edilmsi, silinm v dyidirilm) icaz verilir. Formalar zrind iki sas mliyyat nzr alnr: - ilmk n forman armaq; - forman yaratmaq (konstruktoru armaq). stifadinin tsadfn obyekti korlamamas cn konstruktorun arlmasna qadaan hazr obektin ekran formas n qoymaq mqsduyundur. Ekran formasmn znd d ayr-ayr elementlr mhafiz oluna bilr. Msln, ilkin cdvlin bzi sahlri gstrilmy v ya istifadidn gizldil bilr, bzilri is bax n aq ola bilr. Hesabatlar myyn mnada ekran formalarna oxayrlar. Hesabatlarda da, ekran formalarnda olduu kimi, onlarn yaradlmas vasitlrinin arlmasna qadaa qoyula bilr. VBS-in ttbiqind istifad olunan proqramlarn mtnlrin baxn v onlarn dyidirilmsinin qarsn almaq n ifrlnm il yana parol mhafzsi ttbiq edil bilr. VB-nin lav mhafiz vasitlrin o vasitlri aid edirlr ki, onlar mhafiz vasitlri olmadqlarna baxmayaraq, verilnlrm thlksizlliyin bilavasit tsir edirlr. Bu vasitlr aadaklan aid etmk olar: - verilnlrin qiymtlrinin onlarn tiplrin uyunluunu yoxlayan vasitlr; - daxil ediln verilnlrin etibarlnn artrlmas vasitlri; - cdvllr arasndak laqlrin tamlnn tmin edilmsi vasitlri; - bkd VB obyektlrindn birg istifad edilmsinin tkili vasitlri. VB-ni redakt edrkn istifadi tsadfn sahy onun tipin uyun olmayan qiymt daxil ed bilr. Msln, dd tipli sahy mtn tipli informasiya daxil etmy chd gstril bilr. Bu halda VBS qiymtlr nzart edn vasitlrin kmyil daxiletmni blokladrr v ss siqnal il, daxil ediln simvollarnn rngini dyidirmkl v ya digr sullarla istifadiy shv haqqmda mlumat verir. Daxil ediln verilnlrin etibarln (hqiqiqliyinin) artmlmas vasitlri emal ediln verilnlrin sematikas il bal daha drin nzart n ttbiq edilir. Cdvllrin yaradlmas zaman onlar aadak imkanlar tmin edirlr: minimal v maksimal qiymtlr; susmaqla qbul ediln qiymtlr; daxiletmnin vacibliyinin tlb edilmsi; daxiletm n ablonun verilmsi; daxil ediln qiymtlr nzart etmk n lav olaraq yoxlama cdvlinin gstrilmsi v s. nformasiyann hqiqiliyin nzartin tkilinin daha tkmil formas saxlanan proseduralarn yaradlmasdr. Saxlanan proseduralar mexanizmi serverd yerldirn VB n ttbiq edilir. Saxlanan proseduralar verilnlr zrind myyn funksiyalarn, o cmldn, nzart ftmksiyalarnn yerin yetirilmsi n proqramlardr. Proseduralar verilnlrl birlikd

145

saxlanr v lazm qldikd ttbiqi proqramlardan v ya VB-d hr hans hadis ba verdikd arr. Bildiyimiz kimi, verilnlr bazasnda saxlanan cdvllr arasnda VB-nin konseptual sxemin sasn laqlr yaradlr. laqlndiriln cdvllrin mntiqi tamlnn tmin edilmsi VBS-in z trfmdn yerin yetirilir. Lakin VBS-lrin hams tam hcmd bu funksiyan yerin yetirmirlr. Bu halda laqlrin dzgnlynn msuliyytini ttbiqi proqram dayr. Cdvllraras laqlrin tamlna nzart zr VBS-in mmkn mllrin konkret misalda baxaq. Frz edk ki, iki cdvl arasnda 1 :M laqsi var, yni sas cdvlin bir yazsna kmkci cdvlin bir ne yazs uyun glir. Kmki cdvl yazlar daxil edildikd sistem sas cdvlin laq sahsind uyun qiymtin olmasna nzart edir. gr daxil ediln qiymt sas cdvld yoxdursa, VBS yeni yaz il ii mvqqti blokladrr v qiymti dyidirmyi v ya yazn btvlkd lv etmyi tklif edir. Kmki cdvldki yazlarn lv edilmsi problemsiz aparlr , lakin sas cdvlin yazlar haqqnda bunu demk olmaz. sas cdvlin yazsnn kmki cdvlin bir ne yazs il laqsi olan halda iki variant mmkndr: 1) gr he olmasa bir tabeli yaz varsa sas yazn lv etmmk (yazlar istifadi silir); 2) sas yazn v btn tabeli yazlar lv etmk (kaskadvari silinm). Paylanm verilnlr bazalarnda eyni obyektlr zrind mxtlif mliyyatlarn aparlmas, yni obyektlrdn birg istifad edilmsi zaman toqqumalarn aradan qaldrlmas problemi yaranr. Msln, lokal bkd istifadilrdn biri VB-ni redakt edir, digri is onun strukturunu dyidirmk istyir. Bu cr hallar n VBS-d toqqumalarn qarsn alan mexanizimlr nzr alnmaldr. Adtn bkd eyni vaxtda bir ne istifadi ilynd v ya bir kompterd bir ne ttbiqi proqram yerin yetirildikd blokladrma ttbiq olunur. Blokladrma VB-nin mxtlif obyektlrin v obyektlrin ayr-ayr elementlrin ttbiq edil bilr. VB-nin obektlrinin blokladrlmasna n ox ehtiyac eyni vaxtda obyektdn istifad olunmasna v hmin obyektin yaradlmasna chd gstrilmsi zaman yaramr. VB-nin cdvllrin ttbiqd is blokladrma ayn-ayn yazlarla v ya sahlrl ilyrkn aparla bilr. Akar blokladrmalar mrlr vasitsil istifadi v ya ttbiqi proqram trfindn ttbiq edilir. Qeyri-akar blokladrmalar is mmkn toqqumalar df etmk n sistemin z tkil edir. Msln, informasiyann redakt edilmsi zaman VB-nin strukturunun dyidirilmsin chd edildikd verilnlrin redakt edilmsi prosesi qurtarana qdr VB-nin strukturunun dyidirilmsin qadaa qoyulur. MVZU 23: AZRBAYCANDA ELEKTRON HAKIMIYYT V ELEKTRON IDARETMNIN VZIYYTI V PERSPEKTIVLRI Plan: 1. KT-nn ttbiqinin inkiafn rtlndirn sbblr 2. Hakimiyyt v idaretmd KT-nn ttbiqinin vziyyti 3. Elektron hakimiyyt v idaretm istiqamtind perspektivlr Mstqillik ld olunduqdan sonra respublikamzda iqtisadi inkiafn tmin olunmas, halinin rifah halnn yksldilmsi mqsdil masir texnologiyalarn v mtrqqi sullarn ttbiqin xsusi diqqt yetirilmy baland. qtisadiyyatn mxtlif sahlrind aparlan islahatlar, istehsaln, mhsul satnn, ld olunan glirlrdn istifadnin dnyann inkiaf etmi lklrinin tcrblrindn istifad etmkl mqsduyun kild istifadsi mvffqiyytlrin ld olunmasna sbb oldu. Respublikamzda mvcud karbohidrat ehtiyatlarndan dzgn istifad proqramlarnn hazrlanmas beynlxalq hmiyytli neft v qaz mqavillrinin balanaraq hyata keirilmsi iqtisadi inkiafn yksk tempinin sas oldu. Respublika rhbrliyinin apard dzgn iqtisadi

146

siyast ken srin 95-ci ilindn sonra lkmizd iqtisadiyyatn demk olar ki, btn sahlrind glirlrin artmasn tmin etdi. Neft v qaz sahlrindn ld olunan glirlrin dzgn istifadsi v iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiaf hmin dvrdki lk prezidenti Heydr liyev trfindn texnologiyalarn istehsal v ttbiqi, aqrar sahnin yeni saslar zrind inkiafn znd ks etdirn mhm hmiyytli qrarlarn qbul edilmsi v ardcl olaraq hyata keirilmsind uzaqgrnlik gstrdi. Dnya lklrinin iqtisadi inkiafnn thlilindn aydn oldu ki, yalnz malik olduumuz srvtlrin xammal kimi xarici lklr sat lknin iqtisadi inkiafnn davaml olmasn tmin ed bilmz. Mhz buna gr d iqtisadi sahlr irisind lk daxilind yeni texnologiyalarn tbiqi v n masir texniki vasitlrin istehsal sahlrinin yaradlmas qarya mqsd qoyuldu. Hal-hazrda respublikamzda masir kompterlrin, mxtlif telekommunikasiya vasitlrinin istehsal mssislri faliyyt gstrir. Bu is zlynd lk daxilind KT-nn ttbiqi v istifadsi sviyysinin ykslmsin sbb oldu. Hal-hazrda respublikamz KT-nn ttbiqi sviyysin gr n nd olan lkdir. Respublikamzn xarici laqlrinin genilnmsi, lkmizin dnya iqtisadi sistemin daha drindn inteqrasiyas masir texnologiyalara saslanan iqtisadiyyatn v idaretmnin d yaradlmas v brqrar olmas zrurtini durmudur. Bu sahd irlilyi digr sahlr nisbtn el byk olmasa da, vvlki illrl mqayisd msbt nticlr ld edilmidir. lkmizin crafi mvqeyi, AB v Avropa ttifaq lklri il artan laqlri KT-nn ttbiq sahlrinin hrtrfli genilndirilmsini v bu sahd txirsalnmaz tdbirlrin grlmsini tlb edir. kt-nn ilk ttbiq sahsi btn dnya lklrind olduu kimi Azrbaycanda da mxtlif tdqiqat ilrinin aparlmas, bank v maliyy sistemind ilk olaraq ttbiq edilmy balad. lknin mharib raitind olmas, texniki tminatn zifliyi, maliyy vsaitlrinin ilk mstqillik illrind olmamas bu sahd inkiaf n lverili olmayan raitin formalamasna sbb olmudur. Lakin 1993-c ildn balayaraq respublikamzn KT-lar sahsind mxtlif aparc dvltlrl laqlrinin genilnmsi, lk Prezidentinin KT-nn v onun ttbiq sahlrini genilnmsin dair dzgn, vaxtl srncam v qrarlar z msbt nticlrini verdi. kt-larnn idaretm v hakimiyytd ilk ttbiqi kimi respublikamzda tlb qbulunun test suluna keilmsi, sekilrin keirilmsind bk texnologiyalarndan istifadd grmk olar. Son keiriln sekilrin tkili KT-larndan geni istifady veriln hmiyyt artq inkiaf etmi dnya dvltlri trfindn d yksk qiymtlndirilmidir. Bu gn respublikamzda mobil telefon v nternet istifadilrinin saynn gndn-gn yksk templ artmas elektron hakimiyyt v idaretmnin qurulmas v brqrar olmas n gzl zmin yaradr. Aydndr ki, elektron dvlt v hkumtin yaradlmasnda lk halisinin KT-larndan istifad sviyysi xsusi rol oynayr. Son illrd respublikamzda kompter istifadilrinin say artmdr. Hazrda hr 100 nfr haliy 7 kompter dr. Lakin lk razisind keiriln mxtlif proqramlar v gztli rtlrl kompterlrin verilmsi bu rqmin yaxn zamanlarda daha yksk olmasna rait yaradr. Son illrd Respublika Prezidenti trfindn elektron snd dvriyysi, elektron dvlt, elektron ticart haqqnda verdiyi frmanlar lkmizd elektron idaretmnin brqrar olmasna v demokratik intellektual sviyysi yksk cmiyytin qurulmasnda mhm addmdr. Maliyy. Bank v kredit mliyyatlarnn aparlmasnda artrq geni kild elektron variantdan istifad edilir. mk haqqlarnn, tqadlrin, mxtlif ynml sosial yardmlarn plastik kartlarla dnii, mssis v tkilatlar arasnda, mssislrl bank v banklarn z aralarndak mliyyatlar demk olar ki, btvlkl elektron variantda aparlr. halinin kommunal xrclrinin dnilmsind d elektron dmlrdn istifady balanmdr. Bel ki, 2009-cu ild artq Bak hrind kommunal xrclrin dnilmsind elektron variant snaqdan xarlm v nticlr gzlnildiyindn d yax alnmdr. Demli halinin bk texnologiyalarnn v elektron dmlrin ttbiqin inam artmdr. Bu is insan urunun da masir texnologiyalara srtl uyunlamas balamdr.

147

Hazrda respublikamzda bir ox dvlt idarlrind v dvlt strukturlarnda elektron idaretmnin ttbiqin geni yer verilir. Buna misal olaraq vergi byyanamlrini doldurulmas, gmrk deklarasiyalarn hazrlanmas v bu sahlrd vahid pncr sistemlrinin ttbiqi elektron idaretmnin irli srdy tlblr uyundur. Son zamanlar ayr-ayr dvlt v hkmt idarlri, nazirliklrin xsusi portallar yaradlr, onlarn xsusi saytlarnda grdklri ilr, yeni qanu v qaydalar haqqnda geni mlumat verilir. Eyni zamanda bu saytlarda gndlik mlumatlarn verilmsi d mhz dvlt v hkumt idarlrinin iind ffafln tmin olunmasna xidmt edir. lakin bzi portallar v nternet saytlar mvcud olslar da onlarn i prinsipi masir tlblr sviyysind deyil. Respublikamzda KT sahsind xsusi canlanma hiss olunur. Elektron dvltin v elektron hkumtin qurulmasnda mhm hmiyyti olan elektron imza haqqnda qbul olunmu qrarlar, onun hquqi bazasnn tkili v respublikada elektron imzann ttbiqi mhm hmiyyt malikdir. 2012-ci ild respublikamzn znn xsusi rabit peykinin olmas istiqamtind aparlan ilr d slind elektron idaretmnin hyata keirilmsinin mrhlli kild yerin yetirilmsinin bir hisssidir. Respublikamzn mxtlif regionlarnda nternet mrkzlrin yaradlmas, ali v orta ixtisas mktblrind, elmi mssislrd, orta mktblrd nternet bklrdn geni istifad v elektron kitabxanalarn yaradlmas da bu prosesin trkib hisssidir. vvlki mxzularda elektron hakimiyytin v idaretmnin tkilinin tlblri, konsepsiyalar v bu prosesin yerin yetirilmsi qaydalar verilmidi. Respublikamzda bu sahd grln ilrin ardcllna nzr saksaq hmin prinsiplr riayt olunduunu, prosesin srtl d olmasa hyat keirildiyinin ahidi olaraq. Elektron hakimiyytin qurulmasnn ilkin rtlrindn biri lkd bk texnologiyalarndan istifad imkanlarnn, mobil telefonlardan istifadnin sviyysinin ykskliyi nzrd tutulurdu. Bu gn respublikamzda istifad olunan telefon bksinin ksr hisssi elektron qurularla tmin olunub. Bu is bk texnologiyalarnn ttbiqin mnbit rait yaradr. Btn bunlarla brabr srtli nternetin ttbiqi n geni imkanlara malik simsiz telefonlardan istifad d inkiaf edir. Yaxn zamanlara qdr nternet istifadilrini saynn aa olmasnn sbblrindn biri kimi nternet xidmtlrinin qiymtinin digr region lklri il mqayisd baha olmas gstrilirdi. Lakin son zamanlarda respublikamzda nternet xidmtlrini qiymti dflrl aa salnmdr. Aydndr ki, bu bk texnologiyalrndan istifadnin artmasna v bu xidmtlrin grafi razi baxmndan daha geni yaylmasna rait yaradr. Elektron variantn ttbiqinin digr bir rti texniki vasitlrl tmin sviyysinin ykskliyidir. Artq respublikada hm xarici istehsal, hm d lkdaxili mssislrin istehsal olan frdi kompterlrin say kifayt qdr artmdr. Mxtlif tdqiqatlarn aparlmas, KT-lar sahsind glck proqramlarn halinin istk v tkliflri sasnda yaradlmas n hm nformasiya Texnologiyalar nazirliyind, hm d Milli Elmlr Akademiyasnda xsusi kompter mrkzlri faliyyt balamdr. Son illrd respublikamzda korporativ bklrin ttbiqin v yeni bk texnologiyalarna saslanan xsusi virtual laqlrdn istifady diqqt artrlmdr. Elektron idaretm v hakimiyytin tkili hm d informasiya texnologiyalarnn mahiyytinin btn lk vtndalarna atdrlmas, onun stnlklrinin tbliini tlb edir. Hazrda respublikamzda mumthsil mktblrini n aa siniflrindn bu texnologiyalarn yrnilmsin balanmdr. Digr trfdn KT sahsi mtxssislrini hazrlanmas n lk ali mktblrind xsusi ixtisas v fakltlr faliyyt gstrir. Artq istehsalatda olan sritli mtxssislrdn digr iilrin yenidn hazrlanmas v masir informasiya texnologiyalar il ilm vrdilrini yrdilmsi dvlt idar v mssiuslrind geni vst almdr. Elektron varianta uyun yeni dvlt v hkumtin qurulmas konsepsiyasnn mddalarnda nzrd tutlduu kimi dvlt v hkmtin yeni saslar zrind faliyytini tkili xsusi hmiyyt ksb edir. Dvlt strukturlarnn laqlndirilmsi v mumi quruluun dyiiklklr uyun tkili n balca msllrdn biridir. Respublikamzda dvlt qulluun son dvrlrd semnin xsusi qaydada xarici mahidilrin itirak il aparlmas v korrupsiyaya qar mbariznin gclnmsi, bu sahy aid verilmi frmanlar. Intellektual sviyyli, gnc v

148

daha bacarqllarn idarlr glmsin rait yaradr. Bel halda artlq yeni dvrn tlbi olan dvlt v hakimiyyt orqanlarnn tkili n mnbit rait yaranr. Elektron hakimiyyt v iadretmnin tkili v btn pilllrd olan dvlt strukturlarnda faliyytinin tminind elektron sndlrin, informasiya mhsullarnn v xidmtlrinin, mllif hquqlarnn qorunmasnn hquqi saslarnn yaradlaraq ttbiqi mstsna hmiyyt ksb edir. Son illr respublikamzn mxtlif xarici lklrin mhur informasiya mhsullar istehsallar il sx laqlri bu mslnin hlli istiqamtind atlan mhm addmlardr. Bel laqlr Microsoft il olan 2008-ci ildki laqlri, elc d HP v NEC irktlri il qurulmu laqlri misal gstrmk olar. mumiyytl, lkmizd KT-nn ttbiqi v elektron xidmtlrdn istifadnin diapazonu gn-gndn genilnir. haliy yeni, daha masir texnoloji yeniliklr tklif edilir. Bu is sbut edir ki, iqtisadi chtdn sabit duruma malik respublikamz yaxn glckd informasiya cmiyytinin yaradlmasna v n masir, tam demokratik, ffaf dvlt idaretmsin v hakimiyyt malik olacaq.