Yakın Dönem Sosyoloji AÖF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2881 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1838
SOSYOLOJDE YAKIN DNEM GELMELER
Yazarlar Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN (nite 1, 3, 5) Ar.Gr. Cihat ZSZ (nite 1) Prof.Dr. Serap SUUR (nite 2) Yrd.Do.Dr. Zerrin SUNGUR (nite 4) Ar.Gr. Aykut AYKUTALP (nite 5) Yrd.Do.Dr. Emre GKALP (nite 6) Ar.Gr. Erhan AKARAY (nite 6) Yrd.Do.Dr. Yasemin ZGN (nite 7) Yrd.Do.Dr. Feryal Ayn KOAK TURHANOLU (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Serap SUUR Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Do.Dr. Emine Kola Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler
ISBN 978-975-06-1544-3 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi ....................................................
GR .............................................................................................................. BOURDIEU SOSYOLOJS ............................................................................ Dnmsellik (Reflexivity) ......................................................................... TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU .................................................. Alan ................................................................................................................ Habitus........................................................................................................... Sermaye.......................................................................................................... SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
1. NTE
2
3 4 4 5 6 9 11 15 16 17 18 18 19
Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas............................. ........................................ 22

GR: HABERMASIN GENEL YAKLAIMI.................................................. KAMUSALLIIN YAPISAL DNM...................................................... BLG VE NSANSAL LGLER....................................................................... TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL SSTEM KAVRAMLARI................... Habermasn Rasyonelleme zerine Dnceleri ...................................... MERUYET KRZ ........................................................................................ LETMSEL EYLEM KURAMI: SSTEM VE YAANTI-DNYASI ............... Sistem ile Yaant-Dnyasnn Ayrlmas ve Yaant-Dnyasnn Kolonilemesi ............................................................... SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23 25 27 29 31 33 35 38 41 43 45 46 46 47
2. NTE
Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram ................................................................... 48

GR: YAAMI VE SOSYOLOJYE BAKII ................................................. MODERN NCES VE MODERNLK............................................................ Modern ncesi Dnemin Gven Ortamnn Belirleyicileri ........................ Modern ncesi Dnemin Risk Ortam ........................................................ Modern Dnemde Gven ve Risk ............................................................... MODERNLN SREKSZLKLER ............................................................. Modern ncesi ve Modern Dnemin Sreksizliklerinin Karlatrlmas . MODERNLN DNAMKLER..................................................................... Modernlik, Zaman ve Uzam ........................................................................ 49 52 53 53 53 54 55 55 56
3. NTE
iv
indekiler
Yerinden karma/Edilme ve Alml Mekanizmalar ................................ Sembolik Gstergeler.............................................................................. Uzmanlk Sistemleri................................................................................. Modernliin Dnmsellii......................................................................... Kreselleme.................................................................................................. GE MODERNLK VE POSTMODERLK...................................................... GE MODERNLKTE RSKLER ..................................................................... YAPILAMA KURAMI VE YAPININ KL ................................................ Yaplama Usulleri/ ekilleri......................................................................... Dnmsel (Refleksive) Aktrler ............................................................... ELETRLER .................................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
57 58 58 58 59 63 65 66 68 70 71 73 75 76 76 77
4. NTE
Kendisiyle Yzleen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78

GR .............................................................................................................. RSK KAVRAMI.............................................................................................. RSK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI ..................................................... Dnmsel Modernleme ........................................................................... RSK TOPLUMUNUN ZELLKLER............................................................. RSK TOPLUMUNDA BREYLERN PSKOLOJS ........................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 79 79 82 86 87 90 93 95 96 97 97 98
5. NTE
Manuel Castells: Enformasyon a ve A Toplumu Teorisi ....................................................................................... 100

GR .............................................................................................................. A TOPLUMUNUN YKSEL.................................................................... A Toplumunda almann Dnm: ve sizlik .............................. A Toplumunda Kent ................................................................................... A TOPLUMU VE KMLN GC ........................................................... A Toplumunda Kimlik ............................................................................... A Toplumunda Ataerkilliin Sonu: Aile ve Cinsellik ................................ A Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kltrel Kimlik............................ A TOPLUMUNDA MLLYETLK VE ULUS DEVLET............................. Kreselleme anda Milletler ve Milliyetilik........................................... Kreselleme ve Ulus Devlet........................................................................ A Toplumu Kuramna Ynelik Eletiriler .................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 101 104 104 107 108 108 109 110 111 111 112 113 114 116 117 117 119
indekiler
Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni Kapitalizmin Kltrne.................................................. 120

GR .............................................................................................................. KAMUSAL ALANIN DNM YA DA KAMUSAL NSANIN K ........................................................................................ Habermas ve Kamusal Alann Yapsal Dnm ..................................... Sennett: Kamusal nsann k................................................................ YEN KAPTALZMN KLTR.................................................................. Esnek irket/alma Modeli ........................................................................ Esnek retim Modelinin alanlar zerinde Etkileri................................. e Yaramazlk Kabusu ................................................................................. e Yaramazlk Kabusunun Nedenleri .................................................. KARAKTER AINMASI ................................................................................. YEN KAPTALZMDE N KLK ZERNDEK ETKLER .................... Rutin Zaman Klelii .................................................................................... Risk Alarak Yaamak..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 121 122 124 126 128 130 131 133 134 137 139 140 142 144 145 146 147 147 148
6. NTE
Slavoj Zizek: Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr .............................................................................. 150

GR: SLAVOJ ZIZEKN GENEL YAKLAIMI............................................. ZIZEKTEK HEGEL VE LACAN.................................................................... Evrensel ve Tikel........................................................................................... zne ve Tz .................................................................................................. ZIZEK VE POLTKA ..................................................................................... Yugoslavyadan Slovenyaya Zizek .............................................................. Slovenyadan Ykselen Teorik Muhalefet ................................................... POPLER KLTR VE SNEMAYA ZIZEKLE BAKMAK ............................ Anamorfoz (Yamuk Bakmak)....................................................................... Semptom (Belirti) .......................................................................................... Sinthome ........................................................................................................ deolojik Fantazi............................................................................................ Jouissance (Keyif) ......................................................................................... Gerek zerine zmlemeler .................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151 152 153 154 155 155 159 162 162 163 165 167 167 168 169 171 172 172 173 173 175
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Postmodernizm ve Mekn: David Harvey ............................ 176

GR .............................................................................................................. MODERNTE VE MODERNZM .................................................................... POSTMODERNZM ...................................................................................... KAPTALZMN POLTK VE EKONOMK DNM ............................ Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi................................................................. ZAMAN VE MEKN ...................................................................................... Zaman-Mekn Skmas ............................................................................... SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 177 179 181 186 186 189 191 195 197 199 200 200 201
Szlk ................................................................................... 203
nsz
vii
nsz
Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler kitabnz uzaktan retim yntemine uygun olarak hazrlanmtr. Kitabn temel amac toplumsal aratrmalarda nemli bir yere sahip olan sosyoloji kuramlarnda son dnemde meydana gelen gelimeler hakknda size aydnlatc temel bilgiler vermektir. Kitapta yer alan nitelerde ada toplumlarn sorunlarnn hangi perspektiflerden ve nasl incelenip deerlendirildii konusu ne kmaktadr. Bu balamda kitabn srasyla birinci, ikinci ve nc nitelerinde gnmz sosyolojisinin nemli kuramclarndan Bourdieunn alan teorisi, Habermasn iletiimsel eylem kuram ve Giddensn yap/fail ilikisinin ortaya kard dnmselliin ele alnd yaplama kuram ksaca incelenmitir. Drdnc nitede Beckin sanayileme ve ar retimle ilikilendirdii risk toplumu kuram, beinci nitede Castellsin bilgisayarl iletiimin gnmzde yaanan dnmleri ifade eden a toplumu kuram ve altnc nitede Sennettin yeni kapitalizmle ilikilendirdii karakter anmas yaklam ana hatlar ile ele alnmtr. Yedinci nitede Slovenyal dnr Zizekin Hegel felsefesinin ve Lacann psikanalizinin gl etkilerini tayan yaklam ve son olarak sekizinci nitede gnmzn nde gelen nemli sosyal kuramclarndan Harveyin postmodernizmle ilgili yaklam temel zellikleri asndan ele alnmtr. Elinizdeki kitap, ad geen bu sosyologlarn gnmz toplumlarna farkl perspektiflerden nasl baktklar konusunda bir ereve sunmaktadr. Bu vesile ile bu kitabn hazrlanmasnda ve nitelerinin yazlmasnda emei geen bata retim ye ve elemanlarna, kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Davut Alper ALTUNAYa ve kitabn basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teekkr ederiz.
Editrler Prof.Dr. Serap SUUR Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bourdieunn salt yapy veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklamlara getirdii eletirileri aklayabilecek, Dnmselliin sosyolojik aratrmalara salayaca katklar aklayabilecek, Yap-birey ikiliini amak iin ne srd grleri zetleyebilecek, Bourdieunn teorik ve metodolojik erevesini oluturan temel kavramlar tanmlayabilecek, Bourdieunn sosyologlara bitii rol deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dnmsellik Alan Habitus Doxa Illusio Ekonomik Sermaye Toplumsal Sermaye Kltrel Sermaye Simgesel Sermaye Simgesel iddet
indekiler
GR BOURDIEU SOSYOLOJS TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU SONU
Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi
Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi

GR
Bourdieu sosyolojisi, birbirine zt grnen birok kavram ve kuram bir araya getirme abasn ierir. Var olan tm ikiliklere eletiri getiren Bourdieu, her kavram SIRA SZDE ve kuramn, incelenen olgu ve olaya gre aklayclnn deiebileceini, bu yzden hibir kavram ve kuramn dlanamayacan, ayn zamanda hibirinin DNE L M salt birede genel geer kabul edilemeyeceini srarla vurgular. Salt yapya veya ye vurgu yapan almalarn, vurgu yapmadklar gereklikleri srekli olarak SIRA gzden kardklarn belirten Bourdieu (Allan 2006 s.172-173), ikili S O SZDE R U ynn ya yapsalc inaclk ya da inac yapsalclk olarak belirtir. Ona gre, incelenen olay veya olgunun tm tarihsel geri plannn bilinmesi gerekir. Teorik ve tarihi D M D KN KE ALT altyapnn tek balarna aklayc olmadn ne sren Bourdieu, kurulan teorinin pratie dklmesi gerektiini ve pratii olmayan teorinin dorulanamaz olSIRA S O SZDE R U duunu belirtir. Salt yapya veya salt bireye vurgu yapan yaklamlar eletiren Bourdieu epistemolojik koDK KAT AMALARIMIZ numunu yapsalc inaclk ya da inac yapsalclk olarak belirler. Pierre Bourdieunn yaam ve dncelerine dair Ocak ve Zanaat:K Pierre Der T A Bourdieu P lemesi isimli eserden (2007, letiim Yaynlar) ayrntl bilgi edinebilirsiniz.
AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
D KN KEA D LT M
SIRA SZDE S O R U
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Pierre Bourdieu (1930-2002) Pierre Bourdieu, Atlantik-Pirenelerde Denguin ehrinin, Bearn tarasnda 1 Austos 1930da domutur. Babas posta idaresinde devlet memuru olan Bourdieu, eitimini srasyla Pau Lisesi, Le Grand Lisesi ve sonra da Yksek retmen Okulunda (Ecole Normale Suprieure) kendisini onlardan biri olarak tanmlamad sekinlerle birlikte srdrd (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1954-1955 dneminde felsefe diplomasyla Moulins Lisesinde retmen oldu. Askerlik grevini yapt ve 1958-1960 yllar arasnda asistan olarak alt Cezayir ona ayrcalkl bir alma sahas sundu. Cezayirin Kabil blgesi kylleri zerine yapt antropolojik almas ona sosyolojik kuramnn temellerini atma imkan vermitir. Pratik Teorisinin Anahatlar (1972) eserinde Bourdieunn eserlerinin tmn yneten izgiyi oluturacak olan kavramlar rahatlkla grlebilir. Cezayir Savann sonunda (1960-1961) Pariste asistan, sonra 1961den 1964e kadar Lillede misafir retim yesi olarak grev ald. 1981de Collge de Francen Sosyoloji krssne atand. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Socialesteki almalarda ve 1975teki kuruluundan itibaren Actes de la Recherce en Sciences Sociales (ARSS) dergisinde yneticilik yapt (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1993te CNRS (Centre National de la Recherce Scientifique Ulusal Bilimsel Aratrmalar Merkezi)in Altn Niann kazand. Bourdieu 23 Ocak 2002de yaamn yitirdi (nal, 2004, s. 21).
BOURDIEU SOSYOLOJS Dnmsellik (Reflexivity)

Bourdieu sosyolojisi, toplumsal aktrlerin srekli olarak rasyonel ve ekonomik karlara gre hareket ettiklerini savunan rasyonel eylem kuramna kar aktrlerin ikin bir pratik manta, sezgiye ve de bedensel yatknla gre hareket ettiklerini savunan, bu bakmdan da toplumsal dnyada beden ile pratiklerin mantna nem veren bir sosyoloji olarak bilinmektedir. Pierre Bourdieu, kuram ve metodolojinin i ie bir sre olduunu sklkla vurgular. Ona gre kuram, pratii olduu gibi ynlendiren bir sre deildir. Teorik olarak kusursuz ancak pratie dklemeyen ve/veya dklme abas gtmeyen bir kuram oluturmak abasnda deildir. Kavramlara faydalar nispetinde nem ve yer verir. Bourdieu, kuram ve pratii nermeler ve deneysel rneklerle ekillendirdii iin snrsz bir kavram evrenine de sebep olmaz (Wacquant, 2003, s. 35; Deer, 2008, s.200-201). Bu anlamda her konuyu kendi balamnda aratrmak, (pratiin ve kavramlarn da bu balamda ekillenmesi) Bourdieunn aratrma ve makalelerinin tutarllnn kant niteliindedir. Pratik ve kuram arasndaki bu dnml sre Bourdieu sosyolojisinin dnmsel (reflexive) zelliini temsil eder. Sz konusu dnmselliin temellerini Bourdieunn yaam yksnde grmek mmkndr. Ald felsefe eitiminin zerine yaad Cezayir deneyimi ve bu deneyim srasnda yapt grmeler, ald notlar ve ektii fotoraflar kendi metodolojik erevesinin de olumasn salamtr. Bu ereve o kadar i ie gemi bir haldedir ki, tek tek tanmlanmaya balandnda dnmsel sosyolojinin kavramlarndan hibirinin dierinden bamsz ele alnamayaca grlr. lerinden birisi tek bana ele alnmaya alldnda, dier kavramlar olmadan ok da ilevsel olmad rahatlkla grle-
Dnmsel (reflexive) neden ve sonu arasnda iki ynl dnl dairesel ilikileri ifade eder. Bu erevede sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde dnmsel arka planda kendisini harekete geiren faktrleri dnml olarak etkileyen bir toplumsal eylem olarak tanmlanabilir.
1. nite - Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi
bilecektir. Bu yzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gibi kavramlar hep bir arada ele alarak tanmlama yoluna gitmektedir. te yandan dnmselliin nndeki engeller, epistemolojik olmaktan ziyade toplumsaldr. nk dnmsellik, kendilerini daima her trl toplumsal belirlenimden muaf sayan entelektellerin kendileri hakkndaki karizmatik temsillerini sorgular. Ve Bourdieuya gre dnmsellik, bireysel olandaki toplumsal, mahremin altnda gizlenen kiisel-olmayan, zeldeki evrenseli kefettirerek entelekteli yanlsamadan kurtarabilir (ein 2007:511) Bourdieunun dnmsel sosyolojisinin en nemli zelliklerinden birisi yap ve birey arasndaki diyalektik srece odaklanmas ve bu odaklanma srecinde aratrmacnn kendisine de incelenen olayn/olgunun bir parasymSIRA gibi SZDE bakmasn tlemesidir. Aratrmac bu sayede inceledii olayn/olgunun hangi tarihsel artlar altnda ve hangi karlkl etkilerle iinde bulunduu duruma ulatn ve kendisinin DNELM de hangi noktadan olaya yaklatn kendi tarihsel kltrel ve toplumsal arka plann hesaba katarak rahatlkla grebilecektir. Yaplan aratrmann salkl sonular verS O salamaktadr. R U mesi iin bu geri dnl sre metodik anlamda nemli bir katk Bourdieu sosyolojisinin dnmsel temelini en ak ekilde Bourdieunun D K K Aaratrmacnn T kendisine de incelenen olayn/olgunun bir parasym gibi bakmasn tlemesi srecinde grmek mmkndr. Bylelikle dnmsel yntem araclyla aratrmac kendisinin SIRA SZDE de hangi noktadan olaya yaklatn kendi tarihsel, kltrel ve toplumsal arka plann hesaba katarak rahatlkla grebilecek ve sonu olarak bu geri dnl srete aratrmac nesnelliini bozabilecek kendi konumundan ve yarglarndan kaynaklanabilecek AMALARIMIZ etkilerin bilincinde olacaktr.
T A P zaman eBourdieu, nerdii yntemi uygularken tekrara dmektenKde hibir kinmemitir. Daha nceki eserlerinde syledii eylerin bilindiini varsayarak hareket edemeyeceini Pratik Nedenler isimli eserinde ifade etmektedir. Byk ksm Japonyada verdii bir konferanstan derlenen bu metinde TBourdieu, E L E V Z Y O Nsk sk daha nceki rneklerine dnerek izleyiciler/okuyucular iin hatrlatmalar yapmakta, bu sayede renmeyi de kolaylatrdn dnmektedir (Bourdieu, 2006a, s. 165). Bourdieuye gre bu totolojik bir tekrardan ziyade aratrmay glendiren NTERNET bir durumdur (Gker, 2007, s. 530). Okuyucu ya da dinleyicinin sz edilen her eyi bildiini veya o konuya dair bir nbilgisi olduunu varsaymak Bourdieunn dnmsel sosyolojisinin mesafeli durduu yaklamlardandr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU

Bourdieunn gelitirdii kavramlarn anlalmasn kolaylatrmak iin verdii en bilindik rneklerden birisi oyun rneidir. Bu balk altnda oyun rnei araclyla kavramlara genel bir giri yaplp, sonraki balklarda belli bal kavramlar ayrntl olarak aklanacaktr. Buna gre oyunun oynand yer alandr ve oyuncular oyuna dahil olmak iin o oyundan elde edilebilecek baz karlara sahip olmaldrlar. Bu karlar illusio kavram karlar ve oyunun oynanmaya deer bulunmas ve kurallarn (yani doxann) sorgulanmamas eklinde karmza kar. Oyuna dahil olmak demek onu oynanmaya deer bulmak demektir. Oyuna dahil olarak bu deer sorgulanmadan alann yerleik dzeni (kurallar, doxas) tannm ve benimsenmi olur (Bourdieu, 2006b, s. 405). Her oyuncu oyunda kullanlmak zere elinde baz kozlar bulundurur ve bu kozlar da Bourdieunn sermaye kavram karlar. Ekonomik (maddi
kaynaklar), kltrel (zellikle eitim yoluyla edinilmi olan kltrel kodlar), toplumsal (ilikiler a) olmak zere temel sermaye tipi vardr ve bu sermayeler iinde bulunduklar artlara gre farkl nemlere sahip olabilirler. Bu nem durumuna gre sermaye tiplerinin pratikteki yansmas ve/veya toplam olarak adlandrlabilecek simgesel sermaye oluur ve bu sermayeler btn oyuncularn ellerindeki kozlar olarak ilev grrler. Her koz farkl oyunlarda farkl ilevlere sahiptir, yani her sermaye tipi farkl alanlarda farkl ilevler grebilir. Byle Bourdieuda drt temel sermaye tr ile karlalr. zetlemek gerekirse; alan oyunun (ya da sosyolojik anlamda mcadelenin) srd yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar sermaye, sorgulamadan kabul ettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inandklar karlar (illusio) dorultusunda kendilerini sonuca gtrecek baz yollara zaman ierisinde aina olmaya balarlar. Nasl sonuca gidileceine dair sahip olunan bu davran kalplar, karlalan durumlar neticesinde bireylerin ortak bir yatknlklar btn oluturmasna yol aar. Bourdieu, bu yatknlklar btnne habitus adn verir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 82-83). Bourdieu, habitus ve alan arasndaki ilikiyi ontolojik bir su ortakl olarak tanmlar. nk aralarnda iki ynl bir iliki olduunu varsayar. Alan habitusu yaplandrma eilimindeyken, habitus da alana dair algy yaplandrma eilimindedir. Aada daha geni olarak ele alnacak olmakla birlikte burada ksa bir tanm vermek gerekirse habitus; bilinlilik gerektirmeyen bir bilme biiminin, planl olmayan bir niyetliliin/ynelmiliin, kiinin aka ifade etmeden de gelecee ynelmesini mmkn klan dnyadaki dzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir (Bourdieu, 2007, s. 48). Yine Bourdieunun kendi ifadesiyle habitus; bir konumun ikin ve bantsal zelliklerini btnleik bir hayat tarznda, yani insanlar, mekanlar ve pratiklerle ilgili btnleik bir tercih dizisini dile getiren can verici ve birletirici kkendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Bu kavramlar bir sonraki balkta ayrntl olarak ele alnacaktr.
SIRA SZDE
Oyun metaforu balamnda Illusio kavramn nasl tanmlarsnz? SIRA SZDE

DNELM Bourdieunn alan kavram yukarda sz edilen dnmsel metodun nemli rneklerinden birisidir ve hem tanmlanmas hem de incelenip tespit edilmesinin yeS O R U dnmsel metottan geer. Bu anlamda Bourdieunn kuram gne yolu yine bu btnlkl bir yap sergilemektedir. Bourdieu, alan kavramn tanmlarken bu kavram hem Webere kar, hem de DKKAT Weber ile kurduunu, yani Weberden etkilendiini, ancak yerine gre onu eletirdiini belirterek sze koyulur (Akt. Corcuff, 2007, s. 398). Gerekten de alan SIRA SZDE kavramn tanmlarken Bourdieu Marksizmden ok Webere yakndr. Daha ak bir ifadeyle Bourdieu toplumsal yaamn sadece ekonomik faktrler ve snflar nezdinde incelenemeyeceini, bata eitim ve kltr olmak zere ekonomik fakAMALARIMIZ trler dnda kalan dier faktrlerin de toplumsal yaamda nemli bir rol oynadn dnr. Bu adan toplum analizinde ekonomik alt yapdaki retim ilikileri ve snf kavramn Marksizmin aksine Bourdieu alan olarak adlandrd K T A kullanan P bu kavram kullanr. Bu tanmlamada alan eitli sermaye trlerine sahip toplumsal konumlarn olduu ve bireylerin sahip olmak iin pelerinde kotuklar bir mcadele alan edilir. T E Lolarak E V Z Y Otasvir N
DNELM S O R U
Alan
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
z olarak alan incelenen toplumsal uzayn stne bina edilen bir kavram/nesnedir (Gker, 2007, s. 545). Alan, kendi belirlenimlerini iine girenlere dayatan bir g alandr. rnein bilim insan olmak isteyen birisi o alandaki bilimsel sermayeyi edinmek ve o bilimsel evrenin habitusunu kendisi iin k noktas kabul etmek zorundadr, yani bu alann kurallarna bal kalmak zorundadr (Wacquant, 2007, s. 63). Buna rnek olarak Calhounun sanat, zgrln genel toplumsal balamyla iliki iinde, kesinlikle sanatsal alana yatrmlarn dayatt belirlenimleri kabul ederek kazanr cmlesi de eklenebilir (2007, s. 112). Sosyal alanlar iinde yaratlan etkiler, ne rastgele eylemlerin aritmetik toplam ne de ortak bir plann btnlemi sonucudur. Bu etkinlikler toplumsal alanlarda meydana gelen mcadeleler tarafndan retilirler. Bu alanlar, mcadelelerin genel eilimlerini etkilerler. Yani bu eilimler, temel hukukunu oluturduklar oyunun yapsnn iine yazlm olan varsaymlara (iki alan arasndaki ilikilere) baldr (Bourdieu, 2005, s. 61). Alan kavram sosyolojik zmleme anlamnda ele alndnda alann, toplumsal konumlar arasndaki bantlarn bir bilekesi olduu grlr. Buradaki bant nesnel olarak bireylerden bamsz var olan gerekliktir ve alandan alana farkllk gsterir. Ekonomik alanda duygusallktan uzak, i ve ie dair nitelikler nemliyken, sanat alannda ekonomik karn sorguland bir yap mevcuttur ve bu durum bantlarn btnne bakldnda alanlar arasnda farkllklar olduunu gzler nne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 81). Peki alann snrlar nasl izilir? Bourdieu bu soruya net bir cevap veremeyeceini belirtir. nk ona gre her alanda snr, o alann kendi mantna gre belirlenir. Bu snrlar genelde bakalarn dlama zerine kurulur ve yazl belgeler ya da yasalarla belirlenmemi soyut bir aidiyet tanm dayatrlar.
rnein X ya da Ynin, algladmz ekliyle alann temel yasasnda yazl gereklere uygun bir sosyolog olmadn ya da gerek bir sosyolog olmadn sylediimizde yaptmz budur. u ya da bu uzmanlk ve aidiyet ltleri dayatma ve kabul ettirme abalar, konjonktre gre baarl ya da baarsz olabilir. u halde, alann snrlar, ancak deneysel bir aratrmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman sylenmemi ya da kurumlamam giri engelleri ierseler de, bunlar ok nadiren hukuksal snrlar (rnein numerus clausus) biimini alr (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 85 ve Bourdieu, 2006b, s. 347-348).
Numerus Clausus: Bir grup insann bir grevde ya da bir meslekte yer almalarnn belli bir sayyla snrlanmas. Eski kullanmyla Yahudi rencilerin saysnn snrl tutulmas anlamna gelirdi (ilgili eserin evirmen notu).
Alan ileten ve zamanla dntren dinamikler de yine alann zgl mant erevesinde anlalabilmektedir. Bu dinamik, kar karya gelen farkl kuvvetler arasndaki mesafeye gre oluur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlarna ve kendi alan alglarna gre dzenlerler. Bu stratejilerin oluturulduu, korunduu veya dnt yer bizzat alandr (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 86-87). Dnm gerektiinde ve farkl davranlar gereklilik halini aldnda, baka alanlar veya alann iinde bulunduu farkl durumlar iin sra d grlen davranlar sradan davranlar olarak kabul grmeye balar (Bourdieu, 2006b, s. 341). Dnmn farkl bir rnei de alana yeni giren eyleyicilerin alanda daha nceden bulunanlar arkaplana iterek tutum ve alglar zamanla dnme uratmas rneidir (Bourdieu, 2006b, s. 358-359). Burada Bourdieunn dnmsel sosyolojisinin bir yansmas grlmektedir. Alan hem ierdikleri hem de onu oluturan dinamikler balamnda ele alnmakta, ayn ekilde dinamikler de hem onlar kapsayan alan hem de oluturduklar alan balamnda deerlendirilmektedirler. nk alan hem simgesel mekanizmalar tarafndan dardan snrlandrlan hem de eyleyiciler tarafndan zerinde mcadele edilen iki boyutlu bir yapdr (Gker, 2007, s. 545).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Sosyolojide Yakn SIRADnem SZDE Gelimeler
SIRA SZDE 8
S O R U DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
S O R U
Sz edilen snrlar D K K A T ve dinamik kuvvetler anlamnda u tanm vermek yerinde olacaktr; her alan, mcadele halindeki bireylerin nihai snrlara ulamak iin aba harcad ancak S O R srekli U tam da bu yzden hareketli snrlara sahip olan (yani mcadelenin hi bitmedii) SIRA SZDE bir oyun mekan oluturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 89). Yeni alternatifler AMALARIMIZdomas yoluyla yeni bir alann oluumu ise 3 aamada gerekleir. Sanatn Kurallar (2006b) eserinde Bourdieunn yaznsal alan zerinden SIRA SZDE rneini verdii bu 3 evre srasyla (i) zerkliin kazanlmas (yani iinde bulunulan alann yapsna K T A Pdireni gsterilmesi), (ii) ikici yapnn ortaya kmas (yani iki cepheli bir atmann domas) ve son olarak (iii) simgesel sermayenin olumas AMALARIMIZ (yani kendine has bir sermayeyle yeni bir alann ortaya kmas) evreleridir.
TELEVZYON
DKKAT
DNELM
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
NTERNET TELEVZYON
Alan oluumunun K T tm A P evreleri Bourdieunn Sanatn Kurallar: Yaznsal Alann Oluumu ve Yaps eserinde (2006, letiim Yaynlar) sanat alan zerinden ayrntl olarak analiz edilmektedir. Bourdieu, alan kavramyla ilgili tanmlamalar yaparken sistem ya da aygt kuramclarna da baz eletiriler getirir. Althusserci anlamda aygt ya da Luhmannc anlamda sistem algs baz amalara ulamaya programlanm bir cehennem ma N T E Reder. N E T Bourdieuya gre bu dnce eletirellii engelleyen bir yap kinas tahayyl sergiler. nk aygt ya da sistem olarak adlandrlan tm gereklikler, farkl konumlar iin srekli mcadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar ilerinde barndrrlar. Bu mcadeleleri dikkate almayan bir anlay o alann tarihini de gz ard etmi olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 87-88). Alann incelenmesinde tarihinin gz ard edilmesi dnmsel sosyoloji asndan sorunlu bir durum tekil eder. Bourdieu alan incelerken nelere dikkat edilebileceine dair temel urak belirlemektedir. Bunlardan (i) ilki alann konumunun iktidar alanna gre zmlenmesi gerekliliidir. lgili alann iktidar alanyla olan ilikisi ve onun karsndaki konumu mutlaka hesaba katlmaldr. (ii) kinci urak alandaki eyleyicilerin ya da kurumlarn konumlar arasndaki bantlarn nesnel yapsnn kurulmas gerekliliidir. (iii) nc olarak da eyleyicilerin habituslarnn zmlenmesi gerekliliidir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 90). Bu inceleme srecinde grlecektir ki, alanlar arasnda bir benzerlik vardr. Nitelikleri ve ierikleri deise de tm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezen ve ezilen, koruma ya da ykma mcadelesi, yeniden retim mekanizmalar vb. durumlar her alanda grlen (ierik asndan farkl) benzerliklerdir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 92). Buradan da anlalaca zere alanla ilgili evrensel olan ey, tanm deil mcadeledir. nk alanlarn evrensel bir tanm olsayd mcadeleye gerek kalmazd (Corcuff, 2007, s. 409).
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Bourdieunun alan kavramn incelerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir? Belirtiniz. SIRA SZDE Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair ksa bir tanmlama yapar. Buna NE LM gre birey D bal bana sosyal bilimin nesnesi deildir. Kukusuz birey edilgen ve var olmayan bir yanlsama da deildir, nk alanda eyleyici konumundadr. Ancak bireylerin S Obak R U alarnn ve konum almalarnn daha iyi anlalabilmesi iin alann bilgisinden yola kmak nemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bakta kendi artlarn katlmclara dayatan bir yap olarak grnr. Yukarda da sz edildii
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
gibi bir alanda sz sahibi olmak iin eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyeti vardr (Wacquant, 2007, s. 63). Eyleyiciler bu srete sermaye tayclar olarak tanmlanrlar ve sermayeleri orannda alanda bir yer edinirler. Bylece sermaye dalmnn yeniden retilmesine veya bozulmasna dorudan etki ederler. Bu sreci inceleyecek bir aratrmac alan oluturan sermaye biimlerini ve sermaye biimlerinin konum ald alan gidi-gelili -yani dnmsel- bir metotla ele almak durumundadr (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 93-94). Alann incelenmesi ya da betimlenmesinde ne kan bir dier nokta da bir alann dier alanlarla olan ilikileridir. Bourdieu bu noktada zellikle ekonomik alan baat konuma yerletiren Marksist kuramclar eletirir ve alan kavramnn en nemli stnlnn alann snrnn ne olduu ve dier alanlarla nasl eklemlendii gibi sorular sormaya zorlamas olduunu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 96). Bourdieu, Loic Wacquantla yapt ve Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar adyla kitaplatrlan syleisinde bir alan olarak devlet kavramna da deinir. Bourdieu devlet kavramnn iyice tanmlanm ve herkese kabul edilmi bir gereklik olarak, tanmlamaya ihtiya duymakszn ele alnmasn sorunlu bulur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 98 ve 101). Bourdieunn belirlemeleri nda bir alann snrlarnn nasl izildiini tartnz? SIRA SZDE
DNELM Alan kavramnn nemli tamamlayclarndan olan habitus ise hem bireyi ekillendiren hem de bireyin eylemleri (pratikleri) tarafndan ekillendirilen karlkllk durumudur. Birey habitusu sayesinde farkl ihtimaller karsnda zm retme kazanr S O yetenei R U (Wacquant, 2003, s. 27). Dolays ile birey hem yaplam bir snflamann ierisinden gelmekte hem de yaplama srecinde olan bir snflamay ina etmektedir. DKKAT Kii daha nce herkesin yapt birok eyi yeniden yaparak habitusu da yeniden retmi olur. Baka bir deyile habitus; eylemi yapan kiinin ok da hesaplamadan SZDE bir gerekyapt ve znde toplum tarafndan kabul grmek iin pratieSIRA dkt liktir. Hesaplamadan yapmaktan kast, bireyin toplumca kendisinden beklenenin dnda bir ey yapmama eiliminde olmasdr. Habitus bu anlamda bireye kim olsa AMALARIMIZ ayn eyi yapard mantyla hareket etme imkan veren, kk dnmler yaasa da genel yapsn koruyan bir yatknlklar btndr (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 121 ve 125; Allan 2006, s.178-179). Yani habitus kiiyi toplumsal dzendeki yerine K T A P uygun hale getiren eylem eilimleri setidir. Bireylerin hem psikolojik hem de biyolojik olarak oyuna dahil olabilecek hale gelmesini salar (Calhoun, 2007, s. 104). Bir baka ifadeyle, Bourdieuya gre habitus, yukarda da belirtildii gibi, bireyTELEVZYON lerin iinde yaadklar toplumsal dnyada karlatklar durumlara kar uyum SIRA SZDE salamada, bilinten ok bedensel ve pratik manta dayal olarak gelitirdikleri yatknlklar btn olarak tanmlanabilir. Bu haliyle habitus kavram Bourdieunun almalarnda nemli bir yere sahiptir. Habitus kavram Calhounun ele N Etanmyla D T E R NN EL T M alndnda Weberin sosyal eylem kavramyla benzerlikler gstermektedir (Bkz. San, 1971, s. 16-17). Gerekten de baz evrelere gre Bourdieu, habitus kavram S O R U etrafnda ekillenen bir toplumsal eylem kuram gelitirmeye almtr.
Webere gre hukuk kurallarna uygun bir meru iktidar uygulama pratii modern devletin temel zelliklerinden birisidir (San, 1971, s. 123).
Bourdieunn nemli kavramlarndan olan simgesel iddet ksaca insanlarn silah gcnden deil, aksine (yanl)anlamann gcnden zarar grmeleri veya engellenmeleri (Calhoun, 2007, s. 119) yani iddetin grnmez ve kibar bir formu olarak tanmlanabilir (Trk, 2007, s. 613). Bu kavrama son blmde tekrar deinilecektir.
Habitus
SIRA SZDE
D pratikleri NELM Habitus, yalnzca ve pratiklerle ilgili alglar organize eden ve yaplatran bir S yap deil, O R U ayn zamanda kendisi de yaplatrlm bir yapdr. Sosyal dnyayla ilgili alglar dzenleyen mantki D Ksnflar KAT ierisindeki blnme prensibi sosyal snflar iindeki blnmenin iselletirilmesinin SIRA bir SZDE rndr (Bourdieu, 1984, s. 170).
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
N ET D T E R NN EL M
S O R U
Tarifi zor bir kavram olan habitus, Pierre Bourdieunun almalarnda yaplar D toplumsal KKAT ile toplumsal pratik (ya da toplumsal eylem) arasndaki ba oluturduunu dnd, bir dizi edinilmi dnce, davran ve beeni kalplar iin kullanlan bir kavramdr. Habitus SIRA SZDE kavram, yapsal eitsizlie kltrel adan yaklamay salayabilecek bir temel sunmakta ve eylemlilik zerine odaklanmaya olanak tanmaktadr (Marshall, 1999, s. 291).
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
10
Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard kmazlardan kurtulmasna, o bireyin sosyal yapdaki yerini -hiyerarideki yerleri, cinsiyetleri, ya sralamas asndan ailedeki konumlar vb.- gz nnde bulundurarak zmler sunan bir ilkedir (Bourdieu, 2002, s. 558). Bu anlamda habitusun tarihsel de bir yn vardr. Tm bu sreci etkileyebilmesi iin habitusun gemiten gelen ve gelecee uzanan bir yaps olmas gerekir. Bu durum tarihe dayanarak bireysel ve kolektif pratiklerin retildii bir tarih retimi tanmnda da ortaya kar (Bourdieu, 2003, s.54, Elliot 1999, s.109). Dolays ile habitus gemiin deneyimleri ile imdinin etkinliklerini ierir ve bireyin sosyal snfnn belirlenmesinde nemli lde etkili olur. Habitusun bir dier ilevine dair Bourdieu unlar syler;
Aktrler kavramnn ilevlerinden biri de eyleyiciler arasnda slup birlii salamaktr. Habitus, bir konumun ikin ve bantsal zelliklerini birliki (niter) bir yaam stilinde, yani insanlarn, mallarn/varlklarn, pratiklerin tercihindeki birliki bir btnde dile getiren can verici ve birletirici kkendir (Bourdieu, 2006a, s. 21).
Habitusu gndelik yaamdan bir rnekle de aklayabiliriz. rnein, bir birey kendi evine, evindeki eyalara ve odalarn konumuna zaman iinde alr ve daha sonra karanlkta dahi kalsa tahmin ve el yordamyla ev iinde yolunu bulabilir. rnein evinin karanlk koridorundan geip tahmini bir hamleyle elini yakmak iin elektrik dmesinin zerine ya da yaknlarna atabilir. Ancak misafir olarak ilk defa gittii bir evde bir anda karanlkta kalsa orada yaayan insanlarn yaamayaca bir tedirginlik duyar. nk zihninde o eve ve evin yerleimine dair bir bilgi yoktur. Orada da rahatlkla yolunu bulabilmesi iin daha nce ok defa o eve gelmi, o evin iyapsna dair baz bilgileri aklnn bir kesine yazm olmas gerekirdi. te habitus insann kendi evinde karanlkta dahi yolunu bulmasn salayan bu bilgiler ve yatknlklar gibi, iinde bulunduu toplumsal alanlarda zorluklar yaadnda onu zme ulatran bilgiler ve yatknlklarn tmne verilen isimdir.
Habitus (Lat.) Kaynan Aristotelesin heksisinden (huy; iyelik) alan ve ortaa felsefesinde srekli yinelenen, alkanlk haline getirilmi davran biimi iin kullanlan terim: edinilmi dnce, davran ya da beeni kalb. ok sonralar, XX. yzyl toplumbiliminin nde gelen adlarndan Pierre Bourdieu de habitus kavramn toplumsal yaplar ile toplumsal eylem ya da pratik arasndaki ba oluturan bir dizi edinilmi dnce, davran ve beeni kalbn nitelemek iin kullanmtr. Bourdieunn kazanlm eilimler toplam olarak habitusu, rtk bir biimde ocukluun ilk yllarnda edinilir; ama a(lama) bir kez tuttu mu, bireyin yapp etmelerindeki canalcl sonsuza dek srer gider. Habitus, iinden ktmz toplumsal dnyann snrlandrmalarna ayak uydurmamz salar; yz yze geldiimiz sonsuz sayda durum iin birok strateji gelitirmemize olanak tanr. Baka baka toplumsal ardyrelerden gelen kiiler farkl farkl habituslar retirler. Habitusun en nemli ilevi ise oyunu hissetme duygusunu alamasdr (Gl ve Dierleri 2003:640-641). Bourdieu, habitus kavramnn anlamnn, alkanlk kelimesinden daha iyi bir biimde, Aristotelesteki exis edinme ve yetenek anlamlarn ifade ettiine vurgu yapmaktadr (Tatlcan ve ein 2007:305-306). Grld zere habitus, hem bir tortu zelliindeki davranlar (Bourdieu bu kavrama dnmsel bir zellik katarak) hem de deime ve yenilie yatknl ifade eden bir anlama sahiptir.
11
Habitusa hem alann yaps tarafndan ekillendirilmesi, hem de bireylerin eilimleri araclyla alan ekillendirmesi asndan bakldnda, Mouzelisin yapt habitus ... yapsalclk ve fenomenolojik/etnometodolojik yaklamlar arasnda bir yerde durur belirlemesine dikkat ekmek gerekmektedir (Akt. Tatlcan ve ein, 2007, s. 310).
Tm bu sylenenler nda alan ve habitus arasndaki banty daha net grmek mmkndr. Alan, varln srdrmek iin habitusu ekillendirir. nk bir alan, yeniden retimini salayacak eyleyicilere ihtiya duyar ve bu eyleyiciler habitusun varl sayesinde etkin olurlar. Bu anlamda, habitus yeniden retimi salayarak alann var olmasnda etken rol oynar. Bu durum habitus ve alann birbirine ne kadar bal olduunu kantlar;
Bizzat kendisinin bir rn olan alanla gerek bir ontolojik su ortakl ilikisi iinde olan habitus, bilinlilik gerektirmeyen bir bilme biiminin, planl olmayan bir niyetliliin/ynelmiliin, kiinin aka ifade etmeden de gelecee ynelmesini mmkn klan dnyadaki dzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir. ... Habitus ve alan arasndaki iki ynl iliki derinlemesine analiz edilebilir: Yaplam bir uzay olarak alan habitusu yaplandrma eilimindeyken, habitus da alana ilikin algy yaplandrma eilimindedir (Bourdieu, 2007, s. 48).
Bourdieu, habitus kavramn hangi amala kullanmaktadr? Bu kavramla neyi aklamakSIRA SZDE tadr?
SIRA SZDE
Sermaye
DNELM
DNELM S O R U
Bourdieu, almalarnda toplumsal hiyerarileri ve egemen yaplar yeniden reten mekanizmalar ve bununla ilikili toplumsal mcadeleleri analiz etmeye alr S O R U ve bu noktada ekonomik faktrlere ncelik veren Marksist analizi eletirir. Nitekim ona gre toplumsal hiyerarilerin ve egemen yaplarn yeniden retiminde toplumDKKAT sal aktrler tarafndan aktif olarak retilen dilsel ve kltrel beceriler de nemli bir rol oynar. Bourdieuya gre bireylerin sz konusu bu toplumsal etkinlikleri topSIRA sermaye SZDE lumsal dnyada birbirinden grece zerk olan ve ilerinde belirli trlerinin rekabet ettii, yukarda kavramsal tanm yaplan eitli toplumsal alanlarn oluumuna yol aar. Bu noktada Bourdieunun Marksist yaklamla toplumsal aAMALARIMIZ tma ve mcadelenin nemini paylat ancak bu atma ve mcadelenin toplumsal snflar arasnda ekonomik bir atmaya indirgenmesi noktasnda da ondan ayrld grlmektedir. Nitekim Bourdieu iin her bir toplumsal alanda gerekleK T A P en atma byk lde bu alana zgdr ve bu nedenle de hi bir alan basite dierine indirgenemez. Bourdieu, yukarda kavramsal tanm yaplan alanlar ierisinde, hakimiyet aTELEVZYON bas srasnda elde edilmeye allan sermaye tiplerini (i) ekonomik, (ii) toplumsal (ya da sosyal), (iii) kltrel ve (iv) simgesel sermaye olarak tanmlar. Ekonomik sermaye, salt ekonomik kaynaklarn elde bulundurulmas anlamna NTE RNET gelir. Marxtan alntlad bu sermaye tr gelir ve mlkiyet sahipliini ifade etmekle birlikte ayn zamanda ekonomik olann dier pratiklerle ilikisi balamnda anlalmas zerine kuruludur. Yani Bourdieude ekonomik olan, ekonomik olmayandan bamsz ve kopuk bir sermaye tr deildir (Gker, 2007, s. 282). Bourdieunn ekonomik sermaye kavram ile Marksn sermaye snfi arasndaki farka bakacak olursak; Bourdieunun ekonomik sermaye kavram, bireyin sahip olduu gelir-mal-mlk ilikisini tanmlarken Marksn sermaye snf ekonomik adan retim aralarn elinde bulunduranlar ifade etmektedir. Dolays ile Marxtaki sermaye snfnn snrlar ve lt kesindir. st snfa tekabl eden bir burjuva snf betimlemesidir. Bourdieuda ise snf aklamak iin ekonomik sermaye yalnz bana yeterli deildir. Dier sermaye tr olan sosyal, kltrel, simgesel sermayelere de bakmak gerekir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
SIRA SZDE
DNELM
SIRA S O SZDE R U
D KN KEA D LT M
SIRA S O SZDE R U
Toplumsal ya da sosyal sermaye ise bir eyleyicinin iinde bulunduu alanda sahip olduu ilikiler ana gnderme yapar. Eyleyicinin dierleriyle olan balantlar, grup yelikleri, bu ilikilerin getirdii eyleyicinin stndeki veya ona ynelik ykmllkler, ayrcalklar ve itimat gibi olgular bu sermayenin ieriini oluturur (Gker, 2007, s. 282). Bourdieunun almalarnda ok temel bir yeri olan kltrel sermaye ise bir alanda gc elinde bulunduranlarn eitim yoluyla ailelere ve dolaysyla bireylere alad yapdr. Yani bir nevi bilgi sermayesidir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 108). lerleyen srete aileler kendi byklerinden rendiklerini ocuklarna aktarp, kendi getikleri eitim srecine ocuklarn da dahil ederek bu sistemin yeniden retilmesini ve kltrel sermayenin (ya da baka bir deyile kltrn) nesilden nesile aktarlmasn salarlar. Baka bir tanma gre kltrel sermaye, eitimsel nitelikten, uyumlu tavr ve tarzlardan veya ilgi eken rn ve varlklara hkmedilmesinden anlalabilen bir formdur (Crossley, 2001, s. 87). Bourdieunun szn ettii drdnc sermaye tipi ise aada ayrca ele alnan simgesel sermayedir. Simgesel sermaye dier sermaye tipleri ile yakndan ilikilidir. Simgesel sermaye ksaca tm sermaye trlerini eitli oranlarda iinde barndran ve bu ekilde belli bir alanda sz sahibi olabilmek iin geerli hale gelen sermaye trdr. Gsterge deeri olan soyut bir durumdur. rnein eitimin sonucunda alnan diplomalar simgesel sermaye zellii tar. Antika eserlere sahiplik, kolleksiyonculuk vs. gibi durumlar simgesel sermayeye ilikin rneklerdir. Bourdieuyu kltrel yapsalc olarak nitelendiren Turner, onun snf grn anlamak iin bu drt sermaye tr arasndaki farkllklar tanmlamann gerekli olSIRA SZDE duunu belirtir. Buna gre ekonomik sermaye (mal ve hizmet rnlerini kullanabilen arasal nesneler ve para) gibi deerli mal ve mlkiyeti; toplumsal sermaye grup ilikilerini, sosyal iliki alar ve pozisyonlarn; kltrel sermaye kiiler aras DNELM informal becerileri, alkanlklar, tarzlar, dili kullanma biimini, eitimsel baarlar, zevk ve beenileri, yaam tarzn; simgesel sermaye ise dier sermaye trSIRA S O SZDE R U nn dzenlemelerini ve deiken seviyedeki yasal-meru durumlarnn kullanmlarn ierir. Bu drt sermaye formunun her biri yalnzca temel srekliliin salanmasn deil ayn zamanda birbirini dntrme zelliine de sahiptir. Bu drt serD KNKEA D L TM maye trnn dalm, sosyal sistemin objektif snf yapsn belirler. Sonu olarak, ekonomik kazanmlar sz konusu olduka kimlii oluturan unsurlar glenecek SIRA SZDE S O R U ve kltrel sermayenin srekliliini salayacaktr (Turner, 2003, s. 495-496). Bourdieuye gre sistemin egemen snf lehine devamnn salanmas yolunda D K K Aeitim, T AMALARIMIZ nemli bir etkendir. Eitimin sistemin retimine yapt katklarla ilgili belirlemeler iin Pierre BourK T yeniden A P dieunn Pratik Nedenler isimli eseri (2006, Hil Yaynlar) incelenebilir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Yukarda da belirtildii gibi kltrel sermayenin Bourdieunun almalarnda TELE VZ YON ok temel bir yeri vardr. Gkerin (2007, s. 282-283) belirttii zere, kltrel serK T varolur; A P maye halde i) bedensellemi (rnein ocukluktan bu yana renilmi dil ve yazma alkanlklar ile bedenin kullanm tarz) olarak, ii) nesnelemi NTERNET (rnein kitap, resim, sanat ve bilim eseri gibi zel kltrel hner gerektiren nesT E L Eve V Ziii) Y O N son olarak da kurumsallam (rnein eitim kurumu aracneler) olarak lyla yaratlan eitsizlik ve hiyerari) olarak. Bourdieu almalarnda zellikle orta snf ailelerin ocuklarn okulda baarl olmak iin gerekli olan dilsel ve kltNTERNET
NTERNET
13
rel becerilerden oluan kltrel bir sermaye ile donattklarn belirtir (Marshal, 1999, s. 448). i snf kkenli ocuklarn ise bu becerileri okulda renemediklerini, bu nedenle de tarafsz gibi grnen okullardaki deerlendirmelerin, sosyokltrel becerileri, doal yetenee bal eitsizliklerin sonucuymu gibi gsteren stat kazanma hiyerarilerine dntrerek aslnda ekonomik eitsizlii merulatrdn savunur (Marshal, 1999, s. 448). Bourdieuya gre, orta snf mensuplar ocuklarna aktardklar kltrel sermayeyle iinde bulunduklar konumu (ve dolaysyla sistemi) yeniden retirler. Bireyler baarya ulamak iin baz kaynaklara ihtiya duyarlar ve bu kaynaklar o alanda hakim olan simgesel sermayeye denk der. Bir alanda mevcut olan simgesel sermaye hakim snf tarafndan belirlendii iin simgesel sermayeye sahip olabilmek adna atlan her adm hakim snfn pratiklerinin de taklit edilmesini gerektirir ve bu yolla sistem (zelde de eitim sistemi) hakim snfn lehine yeniden retilir. Bu anlamda eitim, yeniden retim ve merulatrma noktasnda nemli bir role sahiptir. Gnmzde byk bir kapsaycla sahip olan ve bireyleri belli kltrel snflar zelinde tek tipletirme eiliminde olan eitim, bu yolla kltrel ve ekonomik anlamda meru (yani yasal) yollarla belli tipolojiler oluturulmasna yardmc olur. Eitimin rol yle de zetlenebilir; aile ii eitim araclyla ailenin varolan sistemden edinmi olduu habitus bireye ular, birey okul deneyimlerinin de temelini oluturan bu habitusla eitim hayatn tamamlar. Ailesinden edindii habitus ile eitim sayesinde rendii bilgiler bireyin okul sonras deneyimlerini ynlendirir. Hayata atlan birey iin ocuuna aktaraca bu habitus, byk lde ailesi ve eitim kurumu araclyla edindii deneyimlerden oluur (zsz, 2010, s. 37-39). znel durumlarn da ie dahil olmasyla uzun vadede habitus dnmler yaayabilir, ancak ksa vadede bir sonraki nesle aktarlan habitus ok byk deiiklikler yaratmaz. yi eitim alamayan veya hi eitim grememi olan bireyler hakim snf pratiklerine ve genel geer simgesel sermayeye sahip olamayaca iin ekonomik anlamda da her zaman ikincil konumda kalacaklardr. Bylelikle kltrel sermayeyi hakim snf lehinde ekillendiren eitim, ekonomik alann (doal olarak ekonomik sermayenin) belirlenmesine de katk salam olur. Bourdieuya gre modern endstri toplumlarnda en temel kartlk da kltrel sermaye ile ekonomik sermaye arasndadr. Ekonomik sermayenin (servet, gelir, mal-mlk) dalm hiyerarinin baskn ilkesi, kltrel sermayenin (bilgi, kltr, eitim) dalm ise hiyerarinin daha az baskn ilkesidir ve bu ztlk iktidar alann ekillendirir (Corcuff, 2007, s. 417). yle ki, kltrel sermayesi yksek ancak ekonomik sermayesi daha dk dzeyde olanlar egemen snfta yer almalarna SIRA SZDE ramen egemen elit iindeki tabi konumlar igal ederler (Calhoun, 2007, s. 113). Bu kiilere verilebilecek rnek toplumun nde gelen entelektelleri olabilir. rnein, tannm bir akademisyen, kltrel olarak geni bir sermayeye eitim anlaD Nve ELM mnda da hatr saylr bir gemie sahip olmasna ramen, ekonomik gleri dorultusunda elit kesimin daha az sz sahibi kiileri arasnda yer alma riskiyle kar S O R U karyadr. Burada eklenmesi gereken nemli bir ayrnt, hangi tr sermaye olursa byk bir D K Kolsun AT sermayeye sahip olmann her zaman iin birok ayrcalk kazandrddr. Gndelik yaamda ulalabilecek yeni bir konum olutuunda (rnein bu bir i imkan SIRA SZDEolabilir), bu konumlardan ilk haberdar olanlar ve bu konumlara ilk ynelenler (hangi sermaye biimi olursa olsun) sermaye bakmndan zengin olanlardr (Bourdieu, 2006b, s. 395).
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
14
Bir alandaki dinamizmin temelini de, o alanda hakim olan zgl sermayeye (ya da konumlara) sahip olma mcadelesi oluturur. rnein sanat alannda herkes kltrel sermayesi orannca, hakim simgesel sermayeye sahip olup, onu kendi istekleri dorultusunda dntrme ve yeni bir dzene sokma mcadelesi vermektedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 26). Yani;
Eyleyicinin sosyal balantlar ve grup aidiyetleri zerinden sahip olduu sermaye, satn alma gc, eitimi, dil alkanlklar, beeni yargs, bunlarn hepsi farkl alanlarda dier eyleyicilerle mcadele iinde birer tahakkm kozuna dntrlebilir. Bu durum habitusun srekli yeniden retilmesini ve retilirken de dnmesini beraberinde getirir (Gker, 2007, s. 279).
Simgesel iddetin bir dier zellii de egemenlik ve boyun eme ilikilerinin sevgi ilikilerine, iktidarn karizmaya ya da duygusal bir honutluk yaratabilecek bir cazibeye, yani gnll bir smr ilikisine dnmesidir (Bourdieu, 2006a, s. 186).
Bu noktada simgesel iddet kavram nem tar. ktidar, yeniden retimini -yani var olan dzenin devamn- salamak iin, fiziksel iddet iermeyen bir bask unsuru kullanr. Bourdieunun simgesel iddet kavramyla somutlatrd bu bask, bir toplumsal eyleyici zerinde kendi su ortaklyla uygulanan iddet biimidir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 166). Bu kabul ettirme srecinde iktidarn elinde bulundurduu bask aralar (ya da baka bir deyile kiinin ilgili alanda iktidarla sorun yaamakszn baarya ulamasn salayacak her trl sermaye) simgesel sermayeyi oluturur. Farkl bir alanda, (rnein din alannda) simgesel sermayenin ierii farkl bir boyut kazanacak, ancak simgesel iddeti salamas balamnda yine ayn ilevi grecektir. Bir toplumda ekonomik karlar (illusio) nemli konuma gelmiken, bir dier toplumda kltrel karlar (illusio) nem kazanabilir. Ayrca simgesel sermaye, bilisel temelli, yani bilgiye ve bakalar tarafndan kabul grmeye dayal bir sermayedir (Bourdieu, 2006a, s. 149). Yani bir karlkllk sz konusudur. Bu karlkllk simgesel sermayenin iddete dnmesi noktasnda da farkllklar dourur; dier bir ifade ile simgesel iddetin boyutunu da belirler. nk iktidar bu yolla srekli kartlklar dayatarak simgesel iddeti tevik edecektir.
Simgesel sermaye, onu grmelerini, tanmalarn, kabul etmelerini salayan alg ve deerlendirme kategorilerine sahip edimciler tarafndan alglanarak, gerek bir sihirli g gibi simgesel anlamda etkili hale gelen, fiziksel g, zenginlik, savalk deeri gibi herhangi bir zelliktir. Bir buyruk verilir ve ona uyulur: Bu neredeyse sihirli bir edimdir (Bourdieu, 2006a, s. 175).
SIRA SZDE
Bourdieuya SIRA greSZDE sermaye kavramlar ile habitus arasnda nasl bir iliki vardr? Karlatrmal olarak zetleyiniz.
N E Ldenilebilir M Sonu D olarak ki Bourdieunun sermaye kavram gnmz toplumlarnn analizi asndan kritik bir nem arz etmektedir. Nitekim nceki snf aklamalarna S O R U dayanan kuramlar gnmz toplumlarn analiz etme asndan artk doyurucu deildir. Gnmzde snflar arasnda keskin izgiler bulunmamaktadr. Bu nedenle Bourdieunun sermaye, alan ve habitus kavramlaDKKAT r gnmz karmak toplumlarn snf yapsn anlamak bakmndan nem tamaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
15
SONU
u ana kadar ifade edilmeye allanlar zetlenecek olursa; Bourdieu toplumsal, snflar arasndaki atmay aklayabilmek iin farkl alanlar belirler. Bu alanlar mevkiler aras ilikilerden oluur ve gce gre ekillenirler. Bu gcn dalm da sermayelerin dalmna gre deiir. Sermayeler ekonomik, toplumsal, kltrel (ve ilerleyen aamada simgesel) olmak zere drt farkl balkta ele alnrlar. z olarak ekonomik sermaye, ekonomik kaynaklar anlamna gelir. Toplumsal sermaye, toplum ierisindeki ilikiler btnn yanstr. Kltrel sermaye ise eitim yoluyla renilmi tm kabulleri, davran kalplarn, ksacas toplumun zn ierir. Simgesel sermaye; ierisinde her sermaye trnn izlerinin grlebilecei, sahip olunan simgesel deerler btndr. Tm bu dinamikler araclyla ekillenen sistemin yeniden retimini salayan dinamik ise yukarda tanm verilen habitustur. Sz edilen bu kavramsal ereveyle Bourdieu salt yapy ve salt bireyi (ya da eyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerletiren makro ve mikro kuramlardan nemli bir kopu sergiler. 1990larda byk bir eitlilie sahne olan kltrel almalara nemli bir katk salayan Bourdieu metodolojisi bu haliyle klasik nesnelliin kesin ifadelerinden kanlmasna imkan tanr (Dandrea ve Robbins 2000, s. 227). Bireyin zgrleimi ve adaletin temini iin sosyologlara nemli bir misyon ykleyen Bourdieu, onlara kullanl bir metot sunma abasndadr. nk, ona gre sosyologlar grlmesi istenmeyen gereklere dikkat eken aktivistlerdir ve bunu yapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin iinde bulunduu tarihsel, kltrel, ekonomik ve toplumsal tm dzeylerde ele alnmasndan gemektedir. Sosyologlar bu sayede (dnmsel metodolojiyi de kullanarak) kendi konumlarn dahi sorgulamaya ama erdemini gsterebilmelidirler (Nice 1995, s.49-52). KsaSIRA SZDE ca belirtmek gerekirse Bourdieu, sosyologlara hem yapy hemde eyleyeni ihmal SIRA SZDE etmeyen ve dikotomik aklamalardan kanan, yapnn inacln n plana karan bir metodolojik anlaya sahip olmalarn nermektedir. Aratrmacnn nesneDNELM si ile kurduu ilikide kendisininde oyunun bir paras oldunu gz ard D NEL M etmemesi gerktiini vurgulamaktadr. Aratrmacnn inceledii olay ya da olguyla ilgili olaS karlkll O R U rak her trl etkeni gzden geirmesi, yap ve birey arasndaki hesaS O R U ba katmas ve almasnn her aamasn srekli geri dnler yaparak snamas. nemli olduu halde dnmselliin kullanlmamas entelektelin yerini D toplumdaki KKAT tartmaya amaktan kanma abas olarak da yorumlanmaktadr (ein, 2007, s. 511). SIRA SZDE Bir eit siyasal konformizm olan bu durumla balantl olarak entelektelleri SIRA SZDE medyayla ilgili de uyaran Bourdieu, bu konformizmden hareketle televizyona kmann mhim bir zerklik yitimine sebep olduunu, bunun da televizyonda konunun, iletiim koullarnn AMALARIMIZ AMALARIMIZ ve zamann dayatlm olmasndan kaynaklandn belirtir (Bourdieu, 1997, s. 20). Pierre Bourdieunn televizyonculuk ve entelektellerle ilgili grleri zeriK Televizyon T A P K T A P ne isimli eserinde (1997, Yap Kredi Yaynlar) ayrntl olarak incelenebilir. Bourdieunun dnmsel sosyolojisi olay ve olgularn konumlarnn T E L E V Z Y O N incelenT E Lsorumluluklar EVZYON mesi iin elverili bir yntem salamaktadr. nemli olan belli erevesinde bu yntemin hassasiyetle uygulanmasdr. Ayrca Bourdieunun sermaye, alan ve habitus kavramlar gnmz toplumlarnn oklu snf yapsn anlamak NTERNET bakmndan nem tamaktadr.
NTERNET
DKKAT
Klasik nesnelliin kesin ifadelerinden kast her trl bireysel ve znel etkinin gz ard edildii ifadelerdir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
16
zet
A M A
Bourdieunun salt yapy veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklamlara getirdii eletirileri aklamak. Bourdieu, yapnn bireyi etkilediini syleyerek salt yapy temele alan ve bireyin yapy oluturduunu syleyerek bireyi temele alan her trl gr eletirir. Bunun sebebi yap ya da bireyden birisini ne karmann, ne karlmayan dier kavram gz ard etmeyi beraberinde getirmesi ve bu durumun da yaplan aratrmalarda birok nemli olay ve olguyu grmemizi engellemesidir. Dnmselliin sosyolojik aratrmalara salayaca katklar aklamak. Dnmsellik incelenen olay veya olguyla ilgili her trl ayrnty srekli geri dnler yaparak dnmek anlamnda kullanlr. rnein, bir iddet suu incelenecekse, o suun gerekletii corafi ortam, orada yaayanlarn kltrel pratikleri, mekann tarihsel gemii vb. gibi olaya etki edebilecek her trl etkene dikkat edilmeli ve bunu yaparken de aratrmann geride kalan aamalarnda yaplm olmas muhtemel yanllklarn giderilmesi iin her aamann srekli gzden geirilmesi gerekmektedir. Bu ekilde yaplm bir aratrma durumun anlalmas iin aratrmacya geni bir ereve sunacaktr. Yap-birey ikiliini amak iin ne srd tavsiyeleri zetlemek. Bourdieu, yap ve birey arasnda karlkl bir iliki olduunu belirterek, yapy oluturan birey ile bireyi ekillendirmeye alan yapnn etkilerinin birlikte ele alnmas gerektiini vurgular. Yap ve birey arasndaki bu dnl (ya da gidi-gelili) sre Bourdieunun yukarda akladmz dnmsel metodolojisiyle ele alndnda salt birey ya da salt yapy nceleme yanlndan kurtulmay salayacak ve aratrma daha verimli bir hal alacaktr.
AM A
AM A
A M A
Bourdieunun teorik ve metodolojik erevesini oluturan temel kavramlar tanmlamak. Bourdieu, kavram tanmlarn ve metot nerilerini, teori ve metodoloji arasnda bir kartlk belirtmeden yapar. Yani ona gre saha almas ile ona bilgi destei salayan kuram arasnda birliktelik olmaldr. Sosyolojik bir aratrmay salkl bir ekilde yapabilmek iin incelenen nesnel yap ve znel durumlar (yani bireyler) dnl bir biimde incelenmelidir. Bu dnllk Bourdieunun dnmsel sosyolojisinin sahada da uygulanmas demektir. Yani yapy etkileyen bireyleri ve bireylerin pratiklerini ve zihinsel yaplarn etkileyen yapy, nceki aamalara dnler yaparak ve aratrmay srekli snayarak incelemektir. Aratrmamz her nerede yapyorsak oradaki nesnel ve znel durumlar ile incelemenin yapld ana kadarki tarihsel arka plan ve ayn zamanda da incelemekte olduumuz alann dier alanlarla olan balantlarn gz nnde bulundurmamz gerekir. Bu aamada ise o alanda karlaacamz kavramlar devreye girer. Bourdieu, toplumsal yaam bir mcadeleler alan olarak grr. Bu alanda bireyler ekonomik, toplumsal ve kltrel sermayelerin bilekesi olarak tanmlayabileceimiz bir simgesel sermayeyle farkl konumlar alrlar. Bu konumlar habitus adn verdiimiz belirli tutum, eilim ve davran kalplarn da beraberinde getirir. Bireyler eylemleriyle hem yapnn devamlln -yani yeniden retimini-, hem de yapya dorudan etki ederek dnmn salarlar. Bu srete bireyler ilk etapta hi sorgulanmayan baz kurallar -yani doxa- ve illusio -yani bireysel karlar- dorultusunda hareket ederler. Bourdieunun sosyologlara bitii rol deerlendirmek. Bourdieuya gre sosyologlar, bireyin zgrleimi ve adaletin temini, yani zetle sorunlarn zm konusunda sorumluluk almas gereken aktivistlerdir. Yaplan aratrmalar da bu hassasiyetle organize edilmeli ve bilerek ya da bilmeyerek gzden karlan sorunlar sosyologlar tarafndan dile getirilmelidir. Aratrma srecindeyse sosyolog kendisini aratrd olgu ya da olayla birlikte nesneletirerek, yani inceleme srecine dahil ederek srekli sorgulamaldr.
A M A
17
Kendimizi Snayalm
1. Bourdieunun, nerdii yntemi uygularken veya anlatrken sk sk nceki rneklerine dnerek hatrlatmalar ve tekrarlar yapmasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Tekrara dmek kanlmaz bir durumdur ve bunu avantaja evirmek gerekir. b. Tekrara dmek zerinde ok allarak giderilecek bir yanllktr. c. Tekrar ve hatrlatmalar renmeyi kolaylatrr ve aratrmay glendirir, okuyucu ya da dinleyicinin sz edilen her eyi bildiini veya o konuya dair bir nbilgisi olduunu varsayamayz. d. Karnzdaki kii anlatacaklarnzla ilgili nceden bilgi sahibi olmaldr, geriye dnk hatrlatmalar yaparak vakit kaybetmemek gerekir. e. Srekli tekrarlar yoluyla totoloji yapmak reticidir. 2. Aadakilerden hangisi dnmsellikle ilgili doru tanmlardan biridir? a. Dnmsellik pratik ve kuramdan yalnzca birisine odaklanmaktr. b. Dnmsellik pratik ve kuram arasndaki dnml sretir. c. Dnmsellik incelenen olay veya olgunun kavramsallatrlmas srecidir. d. Dnmsellik bir alanda baarya ulamak iin elde edilmesi gereken yetidir. e. Dnmsellik aratrmacnn ele ald konu hakknda yarglarn ekillendiren pratik bilgilerin tmne verilen addr. 3. Habitusun alanla olan ilikisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Alan habitusu ekillendirir ve dayatr, habitus edilgen konumdadr. b. Alan habitusu yaplandrma eilimindeyken, habitus da alana dair algy yaplandrma eilimindedir. c. Habitus alan belirler ve snrlarn izer, alandan bamszdr. d. Habitus ve alan yerine gre birbirlerinin yerine geebilen iki ayr dinamiktir. e. Habitusun olduu yerde alandan, alann olduu yerde habitustan sz edilemez. 4. Bourdieunun, alan kavram ile Weberin almalar arasndaki iliki ile ilgilisi aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Weber, alan kavramn tamamen yanl kullanmtr ve bu yzden kavramla ilgili bir dzeltmeye ihtiya duyulmutur. b. Alan kavram ve teorisi olduu gibi Weberden alntlanmtr. c. Bourdieuya gre alan kavram Weberin teorisinde yer almayan byk bir eksikliktir. d. Bu kavram hem Webere kar hem de Weber ile, yani Weberden etkilenilerek ancak yerine gre Weber eletirilerek kurulmutur. e. Bourdieu Weberden etkilenmi olmasna ramen alan kavramn tamamen Weberden bamsz olarak tanmlamtr. 5. Alanla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bourdieuda alan ierdiklerinden bamsz bir gerekliktir. b. Alan hem simgesel mekanizmalar tarafndan dardan snrlandrlan, hem de eyleyiciler tarafndan zerinde mcadele edilen iki boyutlu bir yapdr. c. Alan Bourdieunun teorisinin temelinde yer almasna ramen net olarak tanmlamad soyut bir varsaymdr. d. D dinamikler ve etkenler alan zerinde etkiye sahip deildirler. e. Eyleyiciler eylemleri araclyla mcadele alanlarndan zgrleme eilimindedirler. 6. Bir alann oluum aamalar aadakilerden hangisinde doru srayla verilmitir? a. zerkliin kazanlmas, kici yapnn ortaya kmas, Simgesel sermayenin olumas. b. zerkliin kazanlmas, Simgesel sermayenin olumas, kici yapnn ortaya kmas. c. kici yapnn ortaya kmas, Simgesel sermayenin olumas, zerkliin kazanlmas. d. Simgesel sermayenin olumas, kici yapnn ortaya kmas, zerkliin kazanlmas. e. kici yapnn ortaya kmas, zerkliin kazanlmas, Simgesel sermayenin olumas.
18
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

7. Sosyolojide bireyin konumuyla ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. Birey bal bana sosyal bilimin nesnesi deildir. b. Birey edilgen ve var olmayan bir yanlsama deildir, nk alanda eyleyici konumundadr. c. Bireyin bak alarnn ve konum almalarnn daha iyi anlalabilmesi iin alann bilgisinden kmak nemli bir gerekliliktir. d. Birey hesaba katlmakszn yaplacak analizler alana dair net bilgiler sunar. e. Birey (yani eyleyici) bir alanda sz sahibi olmak iin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyetindedir. 8. Devleti meru simgesel iddetin tekelini ele geirmeyi amalayan mcadelelerin cereyan ettii iktidar alanlar btn olarak tanmlayan Bourdieu bu tanm kime atfta bulunarak yapmtr? a. Karl Marx b. Emile Durkheim c. Max Weber d. Louis Althusser e. Niklas Luhmann 9. Birey ve habitus ilikisine dair aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Habitus hem bireyi ekillendiren hem de bireyin eylemleri (pratikleri) tarafndan ekillendirilen karlkllk durumudur. b. Birey habitusu sayesinde farkl ihtimaller karsnda zm retme yetenei kazanr. c. Habitus bireyin ok da hesaplamadan yapt ve znde toplum tarafndan kabul grmek iin pratie dkt bir gerekliktir. d. Habitus bireyi belli kalplarn iine sokarak ve belli kodlarla tanmlayarak hareket alann daraltr. e. Habitus kiiyi toplumsal dzendeki yerine uygun hale getiren eylem eilimleri setidir. 10. Aadakilerden hangisi Bourdieunun teorisinde nemli bir yer tutan, ayr ayr tanmlad sermaye trlerinden biri deildir? a. Toplumsal Sermaye b. Ekonomik Sermaye c. Simgesel Sermaye d. Yeniden retim Sermayesi e. Kltrel Sermaye 1. c 2. b 3. b 4. d 5. b 6. a 7. d 8. c 9. a 10. d Yantnz yanl ise, Dnmsellik (Reflexivity) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Dnmsellik (Reflexivity) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Temel Kavramlar: Oyun Metaforu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Alan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Alan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Alan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Alan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Habitus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Habitus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sermaye konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Illusio bireyin oyundan elde edeceini dnd karlardr. Birey bu karlar dorultusunda ve oyunun kurallarn (yani doxay) sorgulamadan oyuna dahil olur. Birey bylece oyunu oynanmaya deer bulmu ve alann yerleik dzenini kabul etmi olur. Sra Sizde 2 Bourdieu, alan incelerken dikkat edilemesi gereken temel urak belirlemektedir. Bunlardan ilki, alann konumunun iktidar alanna gre zmlenmesi gerekliliidir. lgili alann iktidar alanyla olan ilikisi ve onun karsndaki konumu mutlaka hesaba katlmaldr. kinci urak alan, eyleyicilerin ya da kurumlarn konumlar arasndaki bantlarn nesnel yapsnn kurulmas gerekliliidir. nc urak alan ise eyleyicilerin habituslarnn zmlenmesi gerekliliidir. Bylece incelenen alann iktidar ile olan ilikisi, eyleyiciler ya da kurumlar arasndaki balantlar ve eyleyicilerin habituslar nem tar.
19
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Her alann snrlar kendi i mantna gre izilir. Bu snrlar bakalarn dlayan ve soyut bir aidiyet dayatan yapdadrlar. Bylelikle alan kendi i yapsn koruma eilimi gsterirken dardan alana dahil olan ya da olmak isteyenler alandaki iktidar elde etme mcadelesi araclyla dnme yol aarak snrlarn tanmlarn ve ieriklerini deitirirler. Sra Sizde 4 Habitus, yalnzca pratikleri ve pratiklerle ilgili alglar organize eden bir yaplatran yap deil, ayn zamanda yaplamta bir yapdr. Habitus kavram iinde bulunduu snfa iaret eder. Bireyin sahip olduu alkanlklar, yatknlklar/eilimler anlamna gelmektedir. Yapsnda kalclk olduu kadar bunlar dntrp deitirme kapasitesini de ierir. Ancak birey sahip olduu sermayeler aracl ile bu alkanlk ve yatknlklarn dntrme amacn tar. Dolays ile birey hem yaplam bir snflamann ierisinden gelmekte hem de yaplama srecinde olan bir snflamay ina etmektedir. Sra Sizde 5 Bourdieunun drt farkl sermayeden sz etmektedir. Buna gre ekonomik sermaye (mal ve hizmet rnlerini kullanabilen arasal nesneler ve para) gibi verimli mlkiyeti; toplumsal sermaye grup ilikileri, sosyal iliki alar ve pozisyonlar; kltrel sermaye kiiler aras informal beceriler, alkanlklar, tarzlar, dili kullanma biimi, eitimsel baarlar, zevk ve beeniler, yaam tarzn; simgesel sermaye ise dier sermaye trnn dzenlemelerini ve deiken seviyedeki yasal durumlarnn kullanmlarn ierir. Bu sermaye kavramlar iinde kltrel sermaye habitus kavram ile yakndan ilgilidir. Habitus bireyin yatknlklar anlamna gelmekte ve gemiten getirilen alkanlklarla balantl olduu grlmektedir. Dolays ile kltrel sermaye ile habitus kavramlar i ie geerek, bireyin iinde bulunduu snf belirleyen nemli bir lt oluturur. ALLAN, K. (2006). Conptemporary Social and Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. BOURDIEU, P. (1984). Distinction, A social critique of the judgement of taste, Translated by R. Nice, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. BOURDIEU, P. (1997). Televizyon zerine. eviren: Turhan Ilgaz, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BOURDIEU, P. (2002). On Marriage Strategies Population and Development Review. Say: 28/3, New York: Population Council. BOURDIEU, P. (2003). The Logic Of Practice. eviren: Richard Nice, Cambridge: Polity Press. BOURDIEU, P. (2005). Hukukun Gc: Yasal Alann Sosyolojisine Doru. eviren: Sibel Demir, Ankara: Kalan Yaynlar. BOURDIEU, P. (2006a). Pratik Nedenler: Eylem Kuram zerine. eviren: Hlya Uur Tanrver, stanbul: Hil Yayn. BOURDIEU, P. (2006b). Sanatn Kurallar: Yaznsal Alann Oluumu ve Yaps, eviren: N. Kamil Sevil, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BOURDIEU, P. (2007). Viva La Crise!: Sosyal Bilimde Heterodoksi in, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. BOURDIEU, P. ve WACQUANT, Loic J. D. (2003). Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, eviren: Nazl kten, stanbul: letiim Yaynlar. BOURDIEU, P. (1995). Sociology in Question, Translated By R. Nice, London: Sage Pub. CALHOUN, C. (2007). Bourdieu Sosyolojisinin Ana Hatlar, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. CORCUFF, P. (2007). Habitustan Hareketle: Kolektife Meydan Okuyan Tekil, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. CROSSLEY, N. (2001). The Phenomenological Habitus and Its Construction, Theory And Society. Say: 30/1, Berlin: Springer.
20
EN, G. (2007). Muhalif Bir Entelektelin By Bozumu: Bourdieu ve Entelekteli Sorunsallatrmak, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. DANDREA, V., ROBBINS, P. (2000). British Sociology, iinde Edgar F. Borgatta, Rhonda Montgomery (ed.) Encylopedia of Sociology Second Edition, New York: Macmillan Reference. DEER, C. (2008). Pierre Bourdieu, Key Concepts, Ed. M. Grenfell, Durham: Acumen Publishing Limited. ELLIOT, A.& RAY, L. (2003). Key Contemporary Social Theorists. Oxford: Blackwell Publishing. ELLIOT A. (1999). Contemporary Social Theory, Madlen, Massachusetts: Blackwell Publisher. GKER, E. (2007). Ekonomik ndirgemeci mi Dediniz?, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. GL, A. ve Dierleri (2003). Felsefe Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. MARSHALL, G. (1999) Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. ZSZ, C. (2009). Pierre Bourdieu Sosyolojisi ve Simgesel iddet, Yaynlanmam. Yksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi. SAN, C. (1971). Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, No. 47. TATLICAN, ., EN, G.(2007). Bourdieu ve Giddens: Habitus veya Yapnn kilii, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. TURNER, J. A. (2003). The Sutructure of Sociological Theory, United States: Thomson Wadsword. TRK, B. (2007). Bourdieu ve Sylem Tartmalar, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar. NAL, A. Z. (2004). Sosyal Tabakalama Balamnda Pierre Bourdieunn Kltrel Sermaye Kavram (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe niversitesi. WACQUANT, Loic J. D. (2003) Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplara Giri, iinde Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar. eviren: Nazl kten, stanbul: letiim Yaynlar.
WACQUANT, Loic J. D. (2007). Pierre Bourdieu: Hayat, Eserleri ve Entelektel Geliimi, iinde: Gney ein, Emrah Gker, Alim Arl, mit Tatlcan (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. stanbul: letiim Yaynlar.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Jrgen Habermasn genel yaklamn aklayabilecek, Habermasn almalarnda kamusalln nemini aklayabilecek, Habermasn bilgi formlarn sralayabilecek, Habermasn meruiyet krizi kavramn tanmlayabilecek, Habermasn sosyal teorisini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernite Kamusallk Meruiyet Krizi Amasal Eylem letiimsel Eylem Arasal Akl letiimsel Akl Sistem Yaant-Dnyas
indekiler
GR: HABERMASIN GENEL YAKLAIMI KAMUSALLIIN YAPISAL DNM BLG VE NSANSAL LGLER TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL SSTEM KAVRAMLARI MERUYET KRZ LETMSEL EYLEM KURAMI: SSTEM VE YAANTI-DNYASI SONU
Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas
Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

GR: HABERMASIN GENEL YAKLAIMI
Baz evrelerce gnmz dnyasnn yaayan en nemli sosyal bilimcisi olarak kabul edilen Jrgen Habermas, farkl disiplinleri ve zellikle Marx, Weber ve Freud gibi farkl dnrleri eletirel sosyal kuram ad altnda yeni bir senteze ulatrma abasnda olan Frankfurt Okulunun en nemli ikinci kuak temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. te yandan, almalar Frankfurt Okulunun eletirel toplum dncesi ile yakndan balantl olsa da, Habermas eletirel teoriyi kendi dnce sistematii iinde yeniden oluturmaya alr. Modern toplumu Aydnlanma diyalektii zerinden eletiren Frankfurt Okulu temsilcilerinin totaliter sistemler tarafndan zgrl giderek yok edilen insann kurtuluuna dair ktmser bir tutum sergilediklerini hatrlayalm. Habermas ise Aydnlanma ertesinde modern toplumda amalardan ok aralarn rasyonellii olarak tanmlanan arasal rasyonellik (Bottomore, 1993: 266) temelinde ykselen ve bireyi hapseden totaliter tahakkm biimlerine eletirel yaklamakla birlikte kurtulua dair bir k yolu grme konusunda Frankfurt Okulunun nceki kuak temsilcileri kadar ktmser deildir.
18 Haziran 1929 ylnda Duesseldorfta dnyaya gelen Habermas felsefe, tarih, psikoloji ve Alman Edebiyat okudu. 1956 ylnda yeniden kurulan Frankfurt Sosyal Aratrmalar Enstitsnde Adornonun asistan olarak alt. nce Heidelbergde felsefe profesr olarak daha sonra da Frankfurtta felsefe ve sosyoloji profesr olarak alt. Trke ye de evrilen Kamusalln Yapsal Dnm adl ilk nemli almasn 1962de yaymlad. Bir dier nemli almas olan Bilgi ve nsansal lgiler 1968de yaymland. Habermas 1971 ylnda Frankfurttan ayrlp Bavyerada Starnbergde yeni kurulan Bilimsel-Teknik Dnyada Yaam Koullarn Aratrma-Max Planck Enstitsnn yneticisi oldu. Bu dnemde aralarnda Meruiyet Bunalm (1973) ve bayapt kabul edilen ve Trke ye de evrilen letiimsel Eylem Kuramnn da (1981) bulunduu ok sayda eser yaymlad. Habermas 1982 ylnda Frankfurta, Sosyoloji ve Felsefe krssne geri dnd. 1985 ylnda Modernliin Felsefi Tartmas adl bir dier nemli almasn yaymlad. Habermas bugn hayatta olup almalarn halen srdrmektedir (Bottomore, 1993: 265). Habermasn Trkeye evrilen
24
dier eserleri arasnda Bilgi ve nsansal lgiler (1997), Sosyal Bilimlerin Mant zerine (1998), Rasyonel Bir Topluma Doru (1992), deoloji Olarak Teknik ve Bilim (2004), Blnm Bat (2007), Doalclk ve Din Arasnda-Felsefi Denemeler (2009) yer almaktadr.
Habermasa gre modernite tipik olarak Avrupa ve Amerikan tarihinde 17. yzylda Rnesansn bitimiyle balayan dnemi tanmlarken modernizm bu dnemi karakterize eden kltr tanmlar, postmodernizmi ise modernizmden sonra gelen ve onun en temel varsaymlarna meydan okuyan bir kltrel dnem olarak tanmlar (Edgar, 2006: 96).
Bu noktada Habermasn projesi kendi deyimiyle tamamlanmam bir proje olarak grd moderniteyi bir tamamlama projesi olarak grlebilir. Sz konusu bu proje, hem modernite projesinin eksiklerini belirlemeye hem de bunlar tamamlamaya alr. Bu adan Habermasn moderniteye yaklam ile gelitirdii sosyal kuram modernitenin sona erdiini ve post-modern bir dneme girdiimizi savunan post-modernistlerden ve de post-yapsalclardan da olduka farkl ve zgn bir nitelie sahiptir. Habermas, iinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi ok sayda sosyal kuramcnn ierildii olduka kapsaml bir eletirel teori gelitirmeye alr. Bu proje, eletirel nitelii asndan Frankfurt Okulu geleneini srdrmekle birlikte bu okulun almalarnn basit bir devam niteliinde deildir. Aksine bu proje eletirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli bal kurucularnn almalar ekseninde yeniden ina etme ynnde bir amaca sahiptir. Bu bakmdan da Habermasn teorik projesi nemli lde klasik dnrlerin almalarnn eletirel bir okumas zerine kuruludur. Laydere gre (2006: 250-251) Habermas, byk boy teorileri reddeden Foucault ile post-yapsalc ve post-modernist yazarlardan farkl olarak bu teorilerin faydalarna inanan ve byk boy bir teori gelitirmeye alan bir yazardr. Scotta gre de (1995: 228) Parsons sonras dnemde sosyolojik teoride meydana gelen paralanma dikkate alndnda, Habermas Parsonsun byk boy teorisine benzer bir teorik proje gelitirmeye alan tek ada dnr olarak grlebilir. Habermas genel olarak modernite (veya modernlik) konusunda post-modernist ve ayrca post-yapsalc yazarlardan farkl grlere sahiptir. Nitekim modernitenin kurtarc bir gce sahip olduu dncesinin iflas ettiini ve artk post-modern bir dnemde yaadmz savunan pek ok entelektelden farkl olarak, Habermas moderniteyi henz gerekletirilmemi potansiyellere sahip tamamlanmam bir proje olarak grr ve bu nedenle post-modern bir dnyadan sz etmek iin henz ok erken olduunu savunur (Habermas, 1985; Ritzer, 1996: 586-587). Benzer ekilde Laydere gre de (2006: 251) Habermas, modern toplumun zafiyetlerinin ve de sosyal analizde pozitivizm olarak bilinen geleneksel bilim anlaynn snrlarnn farknda olmakla birlikte post-yapsalclarn ve post-modernistlerin aksine, Aydnlanmac akl projesini reddetmez. O, akln etkinliine (belirli rasyonel dnme biimlerinin geliimine) ve aydnlanmac ve toplumsal zgrlemeci potansiyeline inanr. Habermas, Frankfurt Okulunun kapitalist burjuva toplumunun baz olumlu yanlarn belirlemeyi baaramayan yaygn dncelerinden de uzaklar (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermasn almalar geni evrelerce neo-Marksist almalar olarak nitelenir. Bottomorea gre ise Habermas da kendisini Marksist bir dnr olarak grmekle birlikte onun Marksizmi, Frankfurt Okulununki gibi, hibir ekilde Ortodoks deildir ve zellikle etikin tartma temellerine gsterdii sreen ve artan ilgi onu birok Marksistten, hatta neo-Marksistten ayrmaktadr (Bottomore, 1993: 266).
2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas
25
Slattery, Habermasn bugne kadar yapm olduu almalarnn ana temasnn ksaca aadaki gibi zetlenebileceini vurgular (Slattery, 2008: 427): a. Pozitivizmin eletirisi ile bilim ve teknolojinin arasal kullanmnn eletirisi b. Eletirel teorinin yeniden inas ve gncelletirilmesi c. Marksizmin yeniden inas d. Yeni bir bilgi ve iletiim teorisinin gelitirilmesi Habermasn btn bu almalarnn gerek amacnn ise akln (reason) insanlk tarihindeki ilerleyiini-gemite zulme kar nasl bir silah olarak kullanldn, gnmzde ise gelimi kapitalizmin ideolojik egemenliine yneltilen tm eletirilere kar nasl bir bask ve zulm aracna dntn- aklamaktr (Slattery, 2008: 427). Nitekim Habermas eletirel teorinin nde gelen dnrleri gibi gnmzde hakim olan rasyonaliteyi saf akln arptlmas, bir btn olarak insanln ihtiyalarndan ok kapitalist sistemi gelitirmek iin kullanlan arasal bir akl biimi olarak grr (Slattery, 2008: 431). Bununla birlikte Habermas gelecekten yana umutsuz deildir. O her eye ramen pozitivizmi bu arasal aklcl kertebilecek, insanlar aras iletiimi zgrletirebilecek gte yeni bir bilgi teorisinin gelitirilmesiyle rasyonel dncenin, bir kez daha, hkim olacan ve bylece daha adil ve zgr bir toplumun oluacan mit eder (Slattery, 2008:427). Habermas, modern dnyann arasal rasyonalite tarafndan tamamen tahrif edilmesinin hibir zaman mmkn olmadna, rasyonel dnmenin alabilecei baka bir form olduuna ve bunun da iletiimsel rasyonalite olduuna inanr. Habermasn olduka geni dnsel ilgilere sahip bir dnr olmas ve almalarnn sre ierisinde giderek daha kapsaml ve karmak hale gelmesi, almalarn ksa bir yazda zetlemeyi imkansz klmaktadr. Bu nedenle bu nitede Habermasn genel yaklamndan ve zellikle sosyal teoriye nemli katklar salayan nemli almalarndan genel olarak ve ksaca sz etmekle yetineceiz.
KAMUSALLIIN YAPISAL DNM

ncelikle Habermasn 1962de yaymlanan ve ilk byk almas olarak kabul edilen Kamusalln Yapsal Dnmnden (Strukturwandel der ffentlichkeit) ksaca bahsetmek yerinde olacaktr. Habermas bu almasnda, vatandalar arasnda effaf, ak ve aklc tartmaya dayal olarak oluturulan, kamu ve kamuoyu anlamna da gelen kamusalln tarihsel geliimini, dnmn ve de kn irdeler. Her ne kadar Habermasn burada szn ettii kamusallk Trkeye kimi zaman kamusal alan olarak evrilse de kitabn Trke evirmenleri Tanl Bora ve Mithat Sancar, yazarn burada mekan anlamna gelen kamusal alandan ziyade eylem, davran anlamna gelen kamusalln veya ayn anlama gelen kamu ya da kamuoyunu kastettiini zellikle vurgulamaktadrlar (Cantek, 1998: 48). Bu nitenin devamnda ise balama gre hem kamusallk hem de kamusal alan kavramlarnn her ikisi de kullanlacaktr. Habermasa gre vatandalarn muhakemeye ve mzakereye dayal grlerinin iletilmesini salayan, devlet ile toplum arasnda araclk yapan bir kamunun oluumu demokrasinin geliimi bakmndan son derece nemlidir Habermasn kamusalla ynelik ilgisinin temeli de buradan, yani demokrasiye ynelik olan ilgisinden gelir. Bu noktada Habermas bamsz, zerk ve eitler arasnda, mzakereye dayal bir ortak kanaat ve irade oluumu iin gerekli olan iletiim koullarn salayan ve ynetimi merulua zorlayan bir kamusalln oluumunu zgrlk, eitliki, aklc bir katlmc demokrasi teorisinin de temeli olarak grr (Habermas, 1962: 43).
26
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ona gre kamusallk, 18. yzylda Avrupada kapitalizmin geliimi ile birlikte ykselen bir snf olarak burjuvazinin kamusal iletiim alan olarak, yani bir burjuva kamusall olarak ortaya kt. Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin kamusal topluluk olarak bir araya gelmi zel ahslar suretinde ortaya koyar (Habermas, 1962: 93). Baka bir ifadeyle, kamusallk, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18. yzylda devlet ile toplumun burjuva kesimi arasnda ortaya kt. Habermas iin burada nemli olan nokta kamusalln eit koullarda ve hr bir iradeyle fikir alveriinde bulunmak ve tartmalara katlmak iin gerekli olan iletiim koullarnn saland bir alanda ekillenmesi ve yneticileri merulua zorlayan eletirel bir kamuoyu olarak ortaya km olmasyd. Habermas, bu kamusal topluluun yelerinin kahvehaneler ve benzeri mekanlarda ve grece zgr dergi, gazete ve gnlk basnda dnen, akl yrten bir kesim olarak nasl ortaya ktn ve neticede yasaklayc hkmleri kamuoyu nnde nasl merulamaya zorladklarn, bir anlamda ynetimin meruluu zerinde kamusalln nasl bir kontrol mekanizmas olarak ilev grmeye baladn anlatr (Habermas, 1962: 90). Habermas, daha sonra da, kamusalln nasl dntn irdeler. Habermas kamusalln yapsal dnmn iletiim ann ticarilemesi, brokratiklemenin ve devlet mdahaleciliinin artmas gibi temel dnmler erevesinde analiz eder. Bu srete kamusal topluluun tutarlln salayan kurumlar, bata basn olmak zere, sarslmaya ve ilevlerini yitirmeye balamtr. letiim ann ticarilemesi ve zgr basnn sermayenin karlarna hizmet etmeye balamasyla birlikte akl reten kamusal topluluk kltr tketicilerine dnmeye balar (Habermas, 1962: 279). Televizyon, radyo, gazeteler, dergiler ve romanlar gibi yazl ve grsel basn eletirel ve zgrletirici iletiim aralarndan ok bamllk yaratc tketim rnlerine dnr. Kltr endstrisinin kitle iletiim aralarnca kamusal olarak yaylan rnleri akl yrten kamusal topluluu alc konumundaki dinleyen, seyreden ancak konuma ve kar kma ans olmayan tketicilere dntrr (Habermas, 1962: 291). Bylelikle eletirel teorinin nde gelen temsilcilerinin de szn etmi olduklar kltr endstrisi tarafndan dnmeyen ve eletirmeyen bir kamu yaratlm olur. Neticede kamusallk zerkliini, eletirelliini, akl yrtme ve dnce retme ilevlerini, ksacas sivil toplum ile devlet arasndaki araclk ilevini yitirmekle kalmaz, kamusal kanaatler yerine alka amade bir ruh halinin hakim olduu kolayca ynlendirilebilen, ngrlebilen ve maniple edilebilen bir kamuoyu haline dnr (Habermas, 1962: 354) Ancak yine de Habermas eletirel teorinin nde gelenlerinden farkl olarak karamsarla tamamen teslim olmadan km olan kamusalln yeniden geniletilebileceini ve zellikle karmak, oulcu toplumlarda demokratikleme srecinde yaanan sorunlarn zm srecinde kamusal bir iletiim temeli oluturulabileceini dnr. Bu noktada da ge kapitalist toplumlarda sosyo-kltrel yaam alannn zgrlemesi talebiyle ortaya kan yeni toplumsal hareketlerin kamusal alann geliip genilemesinde nemli bir rol oynayacan dnr. SIRA SZDE Habermas daha sonraki almalarnda kamusalln dnmyle ilgili dncelerini gzden geirerek yumuatsa da bu almada kamusalln dnm ile ilgili dile getirdii kayglarnn kariyeri boyunca yapt tm almalara yansd ne DNELM srlr (Edgar, 2006:124). Giddens da Habermasn almalarnn geni bir ilgi uyandrmasnda zellikle kamusalln geniletilmesine ve tartmann tevik edilmesine S O R U ynelik bu ilgisinin nemli bir rol oynadn dnmektedir (Giddens, 1987: 225). J. Habermas ile D birlikte K K A T R. Sennettde de kamusalln dnm bu kitabn altnc nitesinde biraz daha detayl olarak ele alnmtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
27
BLG VE NSANSAL LGLER

Habermasn ilk dnem nemli almalarndan biri de 1968de yaymlanan Bilgi ve nsansal lgiler (Erkenntnis und Interesse) adl nl almasdr. Bu alma genellikle, balangta amac eletirel sosyal kuram ad altnda zgrletirici/kurtarc bir sosyal bilim modeli gelitirmek olan Habermasn eletirel teorisini zerinde temellendirecei bir bilgi kuram (epistemoloji) gelitirme abasnn bir rn olarak grlr. Frankfurt Okulunun nde gelen temsilcileri gibi Habermas da bu almasnda ilk olarak bilgi ve bilim konusunda kendini genel-geer tek paradigma olarak ortaya koyan pozitivist bilgi ve bilim modelini eletirir. Nitekim Habermas pozitif bilimin, bilgi formlarndan yalnzca biri olduunu ve de yeterli bir bilgi teorisinin eitli bilgi formlarn tanmas gerektiini savunur (Scott, 1995:231). Ona gre pozitivizm bilgi kuramn bilim felsefesine indirgemi ve olanakl bilginin koullarna ynelik soruturmay ada bilimler olgusu dolaysyla kestirip atmtr (Habermas 1968: 87). Habermas ise bu almasnda olanakl bilginin koullarn soruturur ve bunu pozitivizmin tuzaklarndan kurtulan eletirel bir bilim felsefesinin grevi... olarak grr (Habermas, 1968: 373). te yandan Habermas bilginin tarihsel olarak retildii konusunda Marxa katlmakla birlikte, onun da tm eylem biimlerini emek dzeyine indirgeyen yaklamna eletirel yaklar. Ona gre bir bilgi teorisi, Marxn almalarnda grld gibi sadece ekonomik bir emek modeline dayandrlmamal, tarihin daha kapsaml bir grnmn iine alacak ekilde geniletilmelidir (Scott, 1995: 231). Habermas zellikle bilgi ile insan ilgileri/karlar arasndaki diyalektik ilikileri zmlemeye alr. Nitekim eletirel teorinin dier temsilcileri gibi Habermas da genel olarak sosyal gereklie bir btn (totality) olarak odaklanma anlamna gelen diyalektikle yakndan ilgilenir. Bu adan bilgi ile insani ilgiler arasndaki ilikilere ynelik ilgisi de sbjektif ve objektif faktrler arasndaki daha geni apl diyalektik ilginin bir rnei olarak grlr (Ritzer, 1996: 290). Bu balamda Habermas objektif dzeyde mevcut olduunu dnd bilgi ile daha sbjektif bir fenomen olduunu dnd insan ilgileri/karlar arasndaki ilikileri diyalektik bir yaklamla zmlemeye alr (Ritzer, 1996: 291). SZDE Bu zmlemede Habermas tr bilgi formu ile bunlara SIRA karlk gelen ve her biri farkl bir eylem/deneyim alan ile ilikili olan tr bilisel ilgi/kar alan ayrt eder (Habermas, 1968: 373). Habermasa gre her bir bilgi formunun arkasnDNELM da yatan ve ynlendiren ilgiler/karlar genellikle halktan insanlar tarafndan bilinmediklerinden dolay eletirel teorisyenlerin bu ilikileri aa karmalar gerekS O R U mektedir (Ritzer, 1996: 291). Habermasn almalarnda bilisel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi mmkn klan DKKA T n-koullar olarak anlalr. Habermasn bilisel ilgileri bilgiyi mmkn klan n-koullar olarak tanmlarken de nl Alman filozof Immanuel Kant ilham ald bilinmektedir. SIRA SZDE Bilisel ilgiler insan trnn hayatta kalmasnn koulu olarak insanlar fiziksel dnya, sosyal dnya ve siyasal g kullanma konusunda bilgi oluturmaya tevik eder (Edgar, 2006: 10). AMALARIMIZ Bu bilgi formlarndan birincisi klasik pozitivizmde grlen empirik-analitik K T Ailgi/kar P (arasal) bilgi olup bu bilgi trnn arkasnda yatan temel bilisel evreye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldr. Bu bilTELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
28
gi formu ile ona karlk gelen teknik ilgi/kar materyal dnyada alma/emek olarak tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir (Habermas, 1968: 373-74; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006: 10). Habermas, empirik-analitik bilginin gerekliliini kabul etmekle beraber tek ynl olduunu savunduu pozitivist bilim anlayn reddeder. Ona gre pozitivizm, kavramsal olarak ina edilen bir gereklikten ziyade d dnyada verili bir gereklik varsaymndan hareket etmekte ve de analitik-bilimsel bilginin insanlarn maddi koullarn kontrol etmek amacyla bizzat insan eylemi tarafndan retildii gereini gz ard etmektedir (Scott, 1995: 232). Habermas bu nedenle pozitivizmi adna bilimcilik (scientism) dedii yaygn bir kannn olumasna yol atn savunarak eletirir.
Habermasa gre bilimcilik (scientism), doa bilimlerinin bilgi kaynaklarndan salt birini deil fakat tek bilgi kaynan temsil ettiini ve dolaysyla tm geerli bilgi iddialarnn doa bilimlerinde bulunan aratrma yntemlerine uymak zorunda olduu ynnde yaygn bir kandr. Habermas bu kannn bilimsel bilgiyi metafizikten ayrmaya alan pozitivizmin bir sonucu olarak ortaya ktn savunur. Habermas bilimcilii iki adan eletirir. Birincisinde bilimciliin bilginin nasl olutuu konusunda yetersiz olduunu, ikincisinde ise bilimciliin ada toplumda, -Habermasn karar vericilik (decisionism) dedii-, siyasal karar alma srelerinde bozulmaya yol atn savunur (Edgar, 2006:135).
SIRA SZDE
Karar vericilik (decisionism) kavramnn anlamn aratrnz. SIRA SZDE kinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletiimsel) bilgi veya D hmanistik NELM daha ksaca bilgi oluturmaktadr ve bu bilgi trnn temel ilgisi dnyay anlamaktr. Bu bilgi formu ile ona karlk gelen ilgi/kar ise kltrel alanda etkileimSolarak O R U tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir (Habermas, 1968: 374-76; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006:10). Habermasa gre analitik bilgi baskc denetimi kolayca artrmaya ynelik bir ilgiye/kara sahipken hDKKAT manistik bilgi ne baskc ne de zgrletirici bir ilgiye/kara sahip deildir (Ritzer, 1996: 291). SIRA SZDE nc bilgi formu ise eletirel bilgi olup bu ayn zamanda Frankfurt Okulu ile Habermasn benimsedii bir bilgi sistemidir (Ritzer, 1996: 291). Dier iki bilgi sisteminden farkl olarak eletirel bilgi, temel olarak ezilenlerin zgrl/kurtuluu AMALARIMIZ ile ilgilidir ve tahakkm (domination) olarak tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir (Habermas, 1968: 375-76; Scott, 1995: 232). Emek ve etkileim ideoloji ve aldatc inanlar tarafndan yaplandrldnda sistematik olarak K T A P arptlr; zgrletirici bilgi insanlar ideoloji ve yanllardan kurtarmaya ynelik eylemleri bilgilendirir ve bu da insanlarn kendilerini gelitirme ve zerklik kazanmalarna yardmc olabilir (Scott, 1995: 233). TELEVZYON Neticede Habermas bu almasnda insanlarn ortaklaa sahip olduklar bilisel ilgi saptar: a. evremizi tanmaya ve denetlemeye alrken ortaya kan ve bizi ampirik N T E Rynelten NET bilimlere teknik ilgi, b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte alabilmek iin ihtiya duyduumuz ve bizi hermeneutik bilimlere ynelten pratik ilgi c. anlama ve iletiim kurma esnasnda arptmalardan kurtulma ihtiyacmz yanstan ve bizi psikanaliz gibi eletirel bilimlere ynelten kurtarc ilgi (Marshall, 1999: 180-81).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Habermasn almalarnda bu temel teknik, pratik ve kurtarc ilgiler srasyla N T bilimlerinin, E R N E T sosyal doa bilimlerin ve eletirel teorinin zgrletirici /kurtarc siyasetinin geliimini ve ekilleniini mmkn klar (Edgar, 2006: 10).
29
Tablo 2.1 Habermasta Bilgi, Eylem ve lgiler/karlar
Eylem ya da Deneyim Alan Bilisel lgi/kar Materyal alanda emek/alma Kltrel alanda etkileim Tahakkm (Domination)
Bilgi Formu
Teknik kontrol (teknik ilgi) Empirik-analitik bilimler (arasal) Pratik anlama (pratik ilgi) zgrleme/kurtulu (kurtarc ilgi) Tarihsel-hermeneutik disiplinler (iletiimsel) Eletirel-diyalektik kuram
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.232; Quentin Skinner, ada Temel Kuramlar, 1991, s.134.
Habermasn nceleri sosyal teoriyi bu bilgi formunun kapsand bir bilgi teorisi zerinde temellendirmeye alt, ancak daha sonra sosyal teoriyi epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlilie sahip (self-sufficient) olarak grmeye baladndan bu amacndan giderek uzaklat savunulur (Scott, 1995: 237). Benzer ekilde Habermasn almalarnn kabaca iki temel aamaya blnebileceini belirten Giddens da Bilgi ve nsansal lgiler adl almayla sona eren birinci aamada Habermasn eletirel teorisini epistemoloji zerinde kurmaya altn, ancak sonraki aamada bu amacndan uzaklaarak sosyal analizin zgrletirici potansiyeline arlk verdiini ne srer (Giddens, 1987, s.226). Giddens, Habermasn letiimsel Eylem Kuram (1981) adl son dnem almasn da sz konusu bu ikinci aamada gelitirdii dncelerin bir araya getirilerek ilendii sentetik bir bildirim olarak grr (Giddens, 1987:227). te yandan Habermasn sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlilie sahip olarak gren bu anlaynn teorisini savunmasz brakt ne srlr (Giddens, 1987: 226; Scott, 1995: 237).
TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL SSTEM KAVRAMLARI

Habermasn olduka kapsaml ve karmak almalarnn olduka iyi bir zetini veren Scott (1995: 234), Habermasn gelitirmeye alt sosyal teoride yer alan toplumsal eylem ve toplumsal sistemle ilgili grlerini erken dnem almalarnda, kk Hegele uzanan bir toplumsal evrim teorisine dayanarak gelitirdiini ve bu grlerinin sonraki almalarnn da temelini oluturduunu savunur. Sz konusu bu toplumsal evrim srecinde emek, etkileim ve dil kavramlarnn merkezi bir yeri vardr. Nitekim bu srete iki eylem tipi olarak somutlaan emek ve etkileim, dil ile birlikte insan olmann en nemli zelliini oluturur. Her ne kadar emek kavram Marxn almalarnn merkezinde yer alsa da Habermasn bu kavram ve genel olarak eylemle ilgili grlerini Hegelin almalarna dayanan bir toplumsal evrim teorisinden gelitirdii savunulur (Scott, 1995: 234). Habermasn erken dnem almalarnda ad geen bu toplumsal evrim teorisini daha nce gelitirilen toplumsal deime teorilerindeki, zellikle de Marxn tarihsel materyalizm olarak adlandrlan tarihsel deime ve gelime teorisindeki yetersizliklere karlk olarak gelitirdii bilinmektedir (Edgar, 2006: 137). Toplumsal evrim; () dil (ya da sembolik temsil), () arasal eylem (emek ile ilikili) ve () iletiimsel eylem (etkileimle ilikili) olmak zere, tm somut eylem biimlerinin analitik zelliklerini oluturan boyutlu karmak bir sre olarak zmlenir (Scott, 1995: 234).
30
Bilgi kuramndaki bilgi formlarna paralel olarak arasal eylem; rasyonel bir ara-ama ilikisi izleyen, empirik-analitik bilgi ynelimli ve somut dzlemde emek ile ilikilendirilmi bir eylem tipidir. letiimsel eylem ise normlar tarafndan yaplandrlan, tarihsel-hermeneutik bilgi ynelimli, somut dzlemde ise toplumsal etkileim ile ilikilendirilmi bir eylem tipidir. Dil ise hem arasal hem de iletiimsel eylem tiplerinin oluumunda yer alan, anlamlarn sylemsel olarak ina edilmesinde kilit rol oynayan aratr (Scott, 1995: 234). Habermas zellikle son dnem almalarnda dil kullanmna ok daha byk bir nem verir ve bu durumu kendisi de dile-dn olarak nitelendirir (Edgar, 2006: 77). Habermas sistem teorisi temelinde gelitirdii toplumsal evrim srecinde toplumun genel yapsn ekonomi politik ve kurumsal ereve olmak zere birbirine bal iki alt sistemden oluan bir sistem olarak zmler. Bu zmlemede arasal eylem ve emek ekonomi politii yaplandrr; iletiimsel eylem ve etkileim ise aile, akrabalk ve benzeri ilikilerden oluan kurumsal ereveyi oluturur (Scott, 1995: 235). Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden ina etmeye alan bir dnr olmasna ramen Habermasn bir btn olarak toplumun oluumunda normatif kurumsal ereveye ncelik verdii vurgulanr (Scott, 1995: 235-36).
ekil 2.1 Eylemler ve Sosyal Sistem Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.235.
Analitik Eylem Tipi Arasal eylem Dil letiimsel eylem
Somut Eylem Tipi Toplumsal emek
Sosyal Sistem Ekonomi ve devlet
Toplumsal etkileim
Kurumsal ereve
Benzer ekilde Ritzer de (1996: 293) Habermasn almalarnda en ok iletiimsel anlamaya ulama amac tadn dnd iletiimsel eylem ile ilgilendiini vurgular. Ritzere gre de tarihsel materyalizmi yeniden ina etmek isteyen bir dnr olarak Habermas almalarnda Marxn balama noktas olan duyumsal insan etkinlii kavramndan hareket eder. Ancak Marx, sz konusu bu duyumsal insan etkinliini () alma/emek (ya da amasal-rasyonel eylem) ile () sosyal/sembolik etkileim (ya da iletiimsel eylem) eklinde analitik bir ayrma tabi tutmad iin eletirir. Ona gre Marx, sosyal/sembolik etkileimi (ya da iletiimsel eylemi) gz ard edip onu alma/emek (ya da amasal-rasyonel eylem) kategorisine indirgemitir. Habermas ise emek/alma ile etkileim arasndaki bu temel ayrm balama noktas olarak aldn zellikle vurgular (Ritzer, 1996, s.292). Grld gibi Habermas hem Marxn almalarnn merkezinde yer alan alma/emek kavramyla hem de hermeneutik ile balantl yaklamlarn merkezinde yer alan etkileim kavramyla ilikilendirdii iki bileenli bir eylem tipolojisini balama noktas olarak ele alr. Bu noktada da Marx ile birlikte nceki byk sosyal kuramclar, bu iki bileenli eylem tipolojisinden (yani emek ve etkileim formlarndan) sadece biriyle tek ynl olarak ilgilendikleri dncesiyle eletirir. Bununla birlikte kendisi de almalarnda daha ok sosyal/sembolik etkileime arlk verir ve insan olmann en belirgin zellii olarak niteledii iletiimsel eylemi tm sosyal ve kltrel hayatn temeli olarak grr (Ritzer, 1996: 293).
31
Emek ve etkileimle ilikilendirdii teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas tahakkm de kurtarc ilgiyle ilikilendirir. Ancak bu noktada tahakkme bal olarak eitli tarihsel dnemlerde ortaya kan alma ve emek smrsnn eletirel analizi ile ilgilenen Marxn aksine, Habermas tahakkme bal olarak ortaya ktn dnd sistematik olarak arptlm iletiimin eletirel analizi ile ilgilenir. Sistematik olarak arptlm iletiim kavram Habermasn zellikle erken dnem almalarnda nemli bir yere sahiptir. Freudun psikanaliz zerine olan almalarndan esinlenilerek gelitirilen bu kavram, kabaca toplumsal etkileimin engellenmesi ve baskya dayal iletiim nedeniyle karlkl anlamaya dayal iletiimsel eyleme ulalamama durumu olarak tanmlanabilir. Ona gre tahakkmn toplumsal etkileimi yaplandrd, serbest ve ak rasyonel sylemi engelledii her yerde sistematik olarak arptlm iletiimden bahsedilebilir (Scott, 1995: 236). Sistematik olarak arptlm iletiimin en nemli ideolojik sonularndan biri eitsizliklerin alglanmas, konuulmas ve de eletirilmesi gibi konularda insanlar zerinde engelleyici ve kreltici etkilere sahip olmasdr (Edgar, 2006: 148). Toplumsal etkileimin sistematik olarak arptlmasn Habermas ortak bir anlaya ulama anlamndaki iletiimsel eylemden veya arptlmam iletiim anlamnda kulland ideal konuma durumudan uzaklama anlamnda kullanr. Habermasn almalarnda ideal konuma durumu, zgr ve effaf iletiim iin gerekli olan koullar anlam tamaktadr (Edgar, 2006: 64). Habermasa gre ideal konuma durumuna ulamann en nemli ve birincil koulu ise syleme katlanlar arasnda g dengesizliinin ortadan kaldrlmasdr. Bu, hi kimsenin grn bir dierine zorla dayatamayaca ve hi kimsenin bir dierinin konumasn ya da eletiri yapmasn engelleyemeyecei koullarn saland bir durum anlamna gelmektedir (Edgar, 2006: 65). Baka bir ifadeyle, snf ve stat gibi farkllklarn bireylerin konumaya katlmalarn hem de eit koullarda katlmalarn engellemedii bir durum anlamna gelmektedir. Katlmclarn konumaya eit olarak katlmlarnn g dengesizlii tarafndan engellenmesi durumunda ise ideal konuma durumundan sz edilemez, aksine zgr, eit ve ak olmayan, arptlm iletiimden sz edilebilir. Sonu olarak Marx gibi Habermasn da almalarnda analitik balang noktasn oluturan bir temel benimsedii ancak Habermasta bu temelin Marxtaki gibi arptlmam/zgr emek deil arptlmam/zgr iletiim olduu ve ayn zamanda bu temelin her iki byk dnrn siyasal amacn da oluturduu savunulur (Ritzer, 1996: 293). Bu siyasal ama Marxn almalarnda emek smrsne dayal kapitalizm yerine geecek snfsz bir topluma, yani sosyalizme ulama eklinde belirirken Habermasn almalarnda zgr ve effaf iletiimin nndeki her trl engelin ortadan kaldrld ideal bir konuma durumuna ulama eklinde belirir (Ritzer, 1996: 283). Habermasn ideal konuma durumuna ulamay amalayan iletiimsel eylem kuramnn gl, ahlaki boyutlar ierdii de aktr.
Habermasn Rasyonelleme zerine Dnceleri

te yandan Habermasn arptlmam iletiim ile ilgili dncelerinin rasyonelleme zerine olan dnceleriyle balantl olduu bilinmektedir. Nitekim iletiimin nndeki engellerin kaldrld, dnce ve fikirlerin serbest ve ak olarak sunulduu bir iletiim sistemi z itibaryla rasyoneldir. Baka bir ifadeyle, Habermasa gre kurtuluun/zgrlemenin yolu bir anlamda rasyonel iletiimdir. Genel olarak bakldnda ise Habermasn rasyonelleme zerine olan dncelerinde Weberden etkilendii ancak ayn zamanda Weber in konuyla ilgili dncelerini de
32
Arasal rasyonalite bir amaca ulamada en uygun aralarn aklc seimi olarak tanmlanmaktadr. Arasal rasyonalitede amalardan ok aralarn rasyonellii sz konusudur.
byk lde revize ettii bilinmektedir (Edgar, 2006: 128). Buna gre Weber rasyonel dnmenin alabilecei tek formun arasal aklsallk (rasyonalite) olmadn belirtmekle birlikte arasal akln kapitalist toplumlarn kltrel ve kurumsal rgtlenmesinde giderek daha da dominant hale geldiini hatta kabul gren tek aklclk biimine dntn vurgular (Edgar, 2006: 74). Bu nedenle Weber almalarnda daha ok arasal rasyonalite zerinde younlar. Habermas ise arasal rasyonalitenin toplumsal yaam zerinde teknik bir kontrole dnen etkileri konusunda Webere katlmakla birlikte ondan farkl olarak modern dnyann arasal rasyonalite tarafndan tamamen tahrif edilmesinin mmkn olmadn savunur ve bu nedenle rasyonel dnmenin alabilecei dier formlar zerinde younlar (Edgar, 2006: 128). Gerekten de Habermas son dnemin en nemli almas letiimsel Eylem Kuramnda, Weber in rasyonelleme kuramnn, zellikle kapitalist modernleme sonucunda ortaya kan toplumsal patolojilerin aklanmas konusundaki nemini vurgulamakla birlikte bu kuramn belirli sorunlar ierdiini ve gnmzde iyiletirilmi bir kavramsal ereveyle yeniden yaplandrlmas gerektiini savunur. Habermas, Weber in rasyonelleme kuramndaki temel sorunlarn da ncelikle Weberin eylem dizgelerinin rasyonellemesini, sadece amasal rasyonellik grnm altnda incelemesinden kaynaklandn, ikinci olarak da Weberin eylem kuramsal kavramsal erevesinin dar boazlarnn engellemesiyle, kapitalist modernleme rneini, genel olarak toplumsal rasyonelleme ile eit tutmas sonucundan kaynaklandn vurgular (Habermas, 1981:753). Rasyonellemenin daha geni bir kavramsal erevede ele alnmas gerektiini savunan Habermasn ise kariyeri boyunca hem arasal rasyonaliteyi hem de rasyonel dnmeyi restore edecek alternatif bir akl (reason) formunu kapsayan bir rasyonelleme dncesi gelitirmeye alt ve nihayetinde bu amacna iletiimsel eylemi temellendiren iletiimsel akl ile ulat vurgulanr (Edgar, 2006: 128). Dahas Habermas moderniteyi tamamlanmam bir proje olarak tanmlarken de aslnda iletiimsel aklsallkta bulunan potansiyelin noksan olarak hayata gemesini kastettii bilinmektedir (Habermas, 1985ten aktaran Callinicos, 2005: 420). Benzer ekilde Ritzere gre de (1996: 294); Habermas rasyonellemenin modern dnya zerindeki etkileri konusunda Weberden etkilenir ancak temel sorunun genel anlamdaki rasyonellemeden ziyade toplumsal yaam zerinde teknik kontrol oluturan arasal rasyonellemeden kaynaklandn dnr. letiimsel eylemin rasyonellemesini ise arasal rasyonelleme probleminin panzehiri olarak grr. Nitekim iletiimsel eylemin rasyonellemesi her trl tahakkmden kurtarlm zgr ve ak iletiimin nn aacak, o da beraberinde daha az baskc bir normatif sistemin gelimesine yol aacaktr. Bir baka ifadeyle, iletiimsel eylemin rasyonellemesi iletiimin nndeki engelleri kaldracandan bir anlamda zgrlemenin de kendisidir. Bylelikle Habermasn almalarnda rasyonellemenin yeni bir retim sistemine deil fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol at ve bu dncenin de Habermasn sosyal evrim teorisinin merkezinde yer ald, yani Habermas iin evrimin nihai noktasnn rasyonel toplum olduu vurgulanr (Ritzer, 1996:294). Habermas da Rasyonel Bir Topluma Doru (Towards a Rational Society) adl 1972 tarihli almasnda bu amacn aka ortaya koyar. Habermas bu almasnda arasal akla ynelik eletirisinin de onu reddetmek deil aksine onu bir anlamda rasyonel toplum projesinin hizmetinde ve zellikle yaant-dnyas dedii toplumsal alann iyiletirilmesinde kullanmak olduunu belirtir (Habermas,
33
1972: 90). te yandan Habermasn almalarnda evrimin nihai noktasnn rasyonel toplum olduunu vurgulamas ve srecin yeni bir retim sistemi ile deil de yeni bir normatif sistemle son bulmas literatrde Habermasn evrim teorisinde materyal dzeyden normatif dzeye kayd, dolaysyla Marksizmden uzaklat ynnde tartmalara yol amtr (Ritzer, 1996:294).
MERUYET KRZ
Habermasn Meruiyet Krizi (Legitimation Crisis) adl 1976 tarihli almasnda ele ald meruiyet krizleri fikri o zamanlar gelime halinde olan byk projesinin bir parasn oluturur ve Habermas bu dncelerini sonra gelen letiimsel Eylem Kuram (1981) adl en nemli almasnda sistem ve yaant-dnyas modelinde yeniden formle ederek tartr (Slattery, 2008: 428; Scott, 1995: 249). Bu alma devletin nemli bir role sahip olduu rgtl ya da ge kapitalizmde meruiyet (meru g, otorite) sorunuyla ilgilidir. Nitekim btn toplumlarda olduu gibi kapitalist toplumlarda da mevcut ynetimler ynetme biimlerini merulatrma ve hakl gsterme ihtiyac duyarlar. Meruiyet Bir hkmetin, siyasal partinin ya da siyasal sistemin ona tabi olan halkn ounluu tarafndan kabuldr (Edgar, 2006: 86). Bir dier alternatif tanma gre Merulatrma terimi, bir ynetimin veya sosyal sistemin kendi varl ve gcn hakl karmaya alma biimini anlatr (Slattery, 2008: 428). te yandan kriz terimi ise toplumdaki gerilimlerin sosyal sistemin ba edemeyecei bir noktaya ulat ve yakn bir yklma tehlikesi ieren bir durumu ifade eder (Slattery, 2008: 428). Alternatif bir tanma gre de kriz; zlmesi kararl bir eylemi gerektiren kritik bir andr (Edgar, 2006: 29). te Habermas bu almasnda gelimi kapitalist toplumlardaki bu kriz dnemlerini ve modern devletin bu tr krizlerle baa karken kapitalist sistemin meruluunu korumay nasl baardn anlamaya ve aklamaya alr (Slattery, 2008: 428). Bu almada Habermas ncelikle Marxn yaad dnemden gnmze kapitalizmde meydana gelen gelimeleri incelemeye alr. Buna gre Marx devletin ekonomik hayatta snrl role sahip olduu liberal kapitalizm dneminde yaad. Gnmzn kapitalizmi ise devletin hem ekonomik hem de dier alanlarda nemli bir rol oynad ve gcn artrd rgtl bir kapitalizmdir. Ona gre her ne kadar gnmz kapitalizmi hala emek ve sermaye snflarna blnm ve sermaye sahibinin karna gre iliyor olsa da artk ne proleterya devrimin mjdecisi ne de snf mcadelesi kapitalizmin srekliliini tehdit eden ya da toplumun dnmnn en olas kaynan neren ana gerilimin kayna deildir (Skinner, 1991: 142). Marxn zamannda snf blnmesi, snf atmas ve snf mcadelesi toplumsal deimenin temel kaynan olutursa da gnmzde snfsal uzlamann salanmasyla birlikte bu durum nemli lde ortadan kalmtr. Ne var ki Habermasa gre, kapitalizm ekonomik sorunlar ve dolaysyla ekonomik temelli snf atmasn zayflatarak tehdit edici olmaktan karmay baarm olsa da bu sefer de sistem kendi meruiyetini tehdit eden farkl nitelikte krizlerle kar karyadr. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktrlerden deil fakat kltrel ve ideolojik faktrlerden beslenmektedir. Dolaysyla kapitalizm iinde daha nce snf farkllklarndan kaynaklanan ve snf hareketleri eklinde somutlaan gerilimler gnmzde yeni toplumsal hareketlerle yer deitirmitir. zetle, Habermas kapitalizmin gnmzde ekonomik karlardan ok yaantdnyas dedii yaam alannn zgrlemesine ve kaybedilen deerlerine ynelik taleplerle mcadele veren bar, renci, ekolojik, kadn ve benzeri biimler alan
34
yeni toplumsal hareketlerin yaratt gerilimlerle sarsldn ve bu gerilimlerin siyasal sistemde, ekonomik krizlerden daha byk bir tehlike arz eden meruiyet krizleri yaratma potansiyeline sahip olduklarn dnmektedir. Habermas, kapitalizmin gnmzde de ekonomik krizlerle kar karya olmakla birlikte ge kapitalist dnemde nemli bir role sahip olan devletin mdahalesiyle bu krizlerin alabileceini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri zerken dier toplumsal alanlarda srasyla birbirini tetikleyen krizlere yol aabileceini dnr. Habermas ge kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kltrel sistem kl olarak birbirini tetikleyebilen drt olas kriz eilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluan topluma verdii adla, sistem krizleri olarak deerlendirir. Meruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kltrel sistemle (yani yaant-dnyasyla) ilikili kimlik krizleri olarak deerlendirir (Habermas, 1976: 45).
Tablo 2.2 Olas Kriz Eilimlerinin Bir Snflamas Olas Kriz Eilimlerinin Bir Snflamas k Noktas Ekonomik Sistem Politik Sistem Sosyo-Kltrel Sistem Sistem Krizleri Ekonomik Krizler Rasyonalite Krizleri Meruiyet Krizleri Motivasyon Krizleri Kimlik Krizleri
Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.
Bu nitenin devamnda ele alnan sistem ve yaantdnyas kavramlar Habermasn letiimsel Eylem Kuram adl sonraki almasnda geen temel kavramlardr. Bununla birlikte Habermasn bu iki kavram daha nceki almalarnda gelitirmeye balad bilinmektedir.
Buna gre ge kapitalist toplumda bir ekonomik kriz devlet mdahalesiyle zlebilmekte ancak devlet ekonomik bir krizi zerken bir taraftan da siyasal alanda rasyonalite krizine yol aabilen mali ve idari sorunlara yol aabilmektedir. rnein, devlet rasyonel bir planlamadan ziyade arz-talep dengesine gre ileyen piyasa ekonomisinde ortaya kan bir kriz esnasnda batk sanayi kurulularn borlanarak kurtarabilir. Ancak bu da Habermasn adna rasyonalite dedii krize yol aan ciddi mali ve idari sorunlar da beraberinde getirecektir. te yandan devlet ekonomik krizde alanlar karsnda iverenleri kurtarmay tercih etmi grneceinden ve icabnda mali kriz nedeniyle sosyal gvenlik ve benzeri iin ayrd harcamalar da ksacandan ayrca bir meruiyet krizine yol aabilecektir (Slattery, 2008: 429-430). Devletin politik adan taraf tutmu grnmesi halkn ona olan gveninin sarslmasna ve meruiyetinin sorgulanmasna, bu da akabinde Habermasn motivasyon dedii krizin oluumuna yol aabilir (Slattery, 2008: 429). Ad zerinde, motivasyon krizi insanlarn sisteme olan gvenlerinin azalmas nedeniyle sistemin gerekliliklerini (yani mesleki alma gibi temel rol ve sorumluluklar) yerine getirmek iin ihtiya duyduklar motivasyonu yitirmeleri anlamna geldiinden Habermas bu krizleri temel krizler olarak grr. Sonu olarak Habermasa gre, ge kapitalist toplumlarda meruiyet esas olarak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kltrel aygtlarn insan kitlelerini mevcut sistemin adil, drst, rasyonel ve dolaysyla meru olduuna ikna yeteneklerine baldr (Slattery, 2008: 431). Baka bir ifadeyle, ge kapitalist toplumda devletin meruiyet iin nce vatandalarn destek vermeleri konusunda ikna edip, motive etmesi gerekmektedir. Habermas, ge kapitalist toplumda eitim dzeyinin ve bilgi aknn daha yksek olmasnn meruiyetin zor kazanlmas zerinde etkili olduunu dnr ve ge kapitalist toplumlarda rasyonel bir dnmn ger-
35
eklemesi bakmndan meruiyet krizlerini nemli grr. Grld gibi Habermas, klasik Marksizmin aksine ge kapitalist toplumu vurabilecek asl nemli krizlerin ekonomik deil bir anlamda dnsel krizler olduunu ve bu krizlerin oluumunda kltrel ve ideolojik faktrlerin nemli bir rol oynadn vurgulamaktadr.
LETMSEL EYLEM KURAMI: SSTEM VE YAANTI-DNYASI

Habermas almalarnn ikinci aamasnda daha da gelitirdii dncelerini 1981 tarihli letiimsel Eylem Kuram (Theoriedes Kommunikativen Handelns) adn tayan ve Trkeye de 2001 ylnda evrilen nl eserinde yeniden formle eder. Habermasn bu aamada sosyal teorisini daha nce gelitirdii bilgi teorisi zerinde ina etme dncesinden de giderek uzaklat bilinmektedir. Habermas hem modernite hem sosyal teori hem de nemli, byk dnrlerle ilgili revize ettii dncelerini bu iki ciltlik kapsaml almasnda sunar. Bu alma ayn zamanda Habermasn kariyeri boyunca gelitirdii tm dnceleri yeniden formle ederek zetledii bir alma olarak da grlr. Habermas bu almasnda nceki almalarn yaant-dnyas ve sistem olarak adlandrd iki toplumsal alan kavram erevesinde gzden geirerek revize eder. Kitabn (Habermas: 1981) arka kapak aklamasnda da belirtildii gibi; Habermas, 21. yzyln Kapitali olarak okunabilecek bu yaptnda, Marksist kuramn retim aralar/retim ilikileri paradigmasnn yetersizliini, bu paradigmaya iletiimsel eylem ve yaama evreni kavramlarn da ekleyerek oluturduu iletiimsel eylem kuramyla amay neriyor. Scott (1995: 238), Habermasn bu almada da amasa-rasyonel eylem ve iletiimsel eylem eklinde yeniden formle ettii eylem tipolojisini balama noktas olarak aldn vurgular. Ad zerinde amasal-rasyonel eylem, baarya ynlenmi katlan aktrlerin eylem planlarnn benmerkezci ego hesaplar zerinden koordine edildii bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). letiimsel eylem ise anlamaya ynlenmi bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Baarya ynlenmi amasal-rasyonel eylemi Habermas; (a) arasal eylem ve (b) stratejik eylem olmak zere her ikisi de katlan aktrlerin eylem planlarnn benmerkezci ego hesaplar zerinden koordine edildii iki alt eylem tipi altnda inceler. Baarya ynlenmi bir eylemi teknik eylem kurallarna uyulmas grnm altnda inceliyor ve bir mdahalenin etki derecesini durumlar ve olaylar balam iinde deerlendiriyorsak, bu eylemi arasal olarak; baarya ynlenmi bir eylemi rasyonel seme kurallarna uyma grnm altnda inceliyor ve etkisinin derecesini rasyonel bir rakibin kararlar zerinde deerlendiriyorsak, bu eylemi stratejik olarak adlandryoruz. Arasal eylemler toplumsal etkileimlerle balantl olabilir; stratejik eylemler ise toplumsal eylemlerdir (Habermas. 1981: 305). Arasal eylem tek aktrl, stratejik eylem ise en az iki ve daha ok aktr arasnda geen bir eylem tipidir. Tek aktrl arasal eylemde kii kendisini evreleyen doal dnyay maniple etmekle ilgilidir, yani doal dnyadaki nesnelere kar arasal bir tutuma sahiptir. ki veya daha ok kiiyi kapsayan stratejik eylemde ise kii veya kiiler bakalarna kar arasal bir tutuma sahiptir, yani bakalarna nesnelermi gibi davranarak baz eyleri kontrol etmeye ve maniple etmeye alr (Edgar, 2006: 73, 144). Habermas iletiimsel eylemi ise, toplumsal ilikilerde anlamaya ynlenmi bir eylem olarak zmler. Habermas, katlan aktrlerin eylem planlarnn benmer-
36
kezci ego hesaplar zerinden deil de anlama edimleri zerinden koordine edildii durumlarda, iletiimsel eylemlerden sz edilebileceini belirtir (Habermas, 1981: 305). letiimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baarlarna ynlenmemitir; eylem planlarn ortak durum tanm temelinde birlikte kararlatrabilmeleri kouluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler. Bu bakmdan, durum tanmlarnn grlmesi, iletiimsel eylem iin gerekli olan yorumlama baarmlarnn nemli bir bileenidir (Habermas, 1981: 305).
Tablo 2.3 Habermasta Eylem Tipleri Habermasta Eylem Tipleri Eylem Ynlenimi Baarya Ynlenmi Eylem Konumu Toplumsal olmayan Toplumsal Arasal eylem Stratejik eylem Anlamaya Ynlenmi letiimsel eylem
Kaynak: Habermas, J. (2001), letiimsel Eylem Kuram, 1-2, stanbul: Kabalc Yaynevi, s. 305.
Habermasn almalarnda merkezi neme sahip olan sistem ve yaant-dnyas kavramlar Trkeye srasyla dizge ve yaama evreni/yaam dnyas olarak da evrilmektedir. Bu nitenin devamnda balama gre kimi yerlerde dizge ve yaama evreni kavramlar da kullanlmaktadr.
Habermasn almalarnda merkezi bir neme sahip olan iletiimsel eylemler ise yaant-dnyas diye tanmlad sosyo-kltrel bir toplumsal yaam alannda gerekleir. Arasal ve stratejik eylemden oluan amasal eylemler ise sistem adn verdii (ekonomik ve siyasal sistemden oluan) toplumsal alanda gerekleir. Bu iki kavram bir bakma Habermasn nceki almalarnda toplumun genel yapsn zmlemede kulland ekonomi politik ve kurumsal ereve kavramlarnn ciddi bir deiime uram yeni halleri olarak grlebilir. Bu kavramlatrmadan anlalaca gibi Habermasn almalarnda toplum, hem sosyo-kltrel yaant-dnyasnn hem de sosyal sistemin zelliklerine sahip bir btn olarak kavranr (Scott, 1995: 240-41). Habermas iletiimsel eylem kuramnda bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaant-dnyas ve sistem kavramlaryla toplum kuramnda var olan iki farkl bak asn, kendi deyimiyle sosyalbilimsel zmlemeye iten ve dtan bakan iki kavram stratejisini birletirmeye alr (Habermas, 1981: 584-86). Kendi ifadesiyle Her toplum kuramnn temelinde yatan dizge ve yaama evreni ile karakterize edilen iki kavram stratejisinin birbirleriyle nasl yeterli bir biimde balanabileceini aratrr (Habermas, 1981:585). Habermasn iaret ettii bu iten (subjektif) ve dtan (objektif) bakan kavram stratejileri literatrde iaret edilen eylem-yap veya eylem-sistem yaklamlar dalizmine de birok adan benzerdir. Hatta bu yzden Ritzer (1996: 549) Habermasn yaant-dnyas kavram altnda ksmen eylemle, sistem kavram altnda da ksmen yap ile ilgilendiini ve bu adan aslnda kendi eylem-yap yaklamn gelitirmeye altn savunur. Bununla birlikte Habermasn yaklamnn bu noktada farkl ve zgn bir boyuta sahip olduu aktr. Sosyalbilimsel zmlemeye iten bakan kavram stratejisi, topluma katlmclarn i perspektifinden bakar ve onu iletiimsel eylem srecinde oluturulan bir yaant-dnyas olarak kavrar. Bu adan da sosyal teorinin temel grevini toplumsal eylemlerin znel anlamlar ile ilgilenmek olarak grr. Bu balamda sembolik etkileimcilik ve fenomenolojik teoriler toplumu yelerin i perspektifinden kavrayan yaklamlar olarak kabul edilirler. Zaten yaant-dnyas kavram da hatrlanaca zere sosyolojik fenomenolojide ve zellikle Schutzun almalarnda kullanlan bir kavramdr ve Habermas bu kavram gelitirirken nemli lde bu yaklama dayandn belirtir.
37
Bununla birlikte Habermas, yaant-dnyasn fenomenolojik yaklamdan daha kapsaml olarak ele alr. Nitekim Habermasa gre yaant-dnyasn daha kapsaml klan farkl ontolojik alanlar (dsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyimsel-znel dnya gibi farkl gereklik dzeyleri veya tezahrleri) sz konusudur (Layder, 2006: 256-57). Bu bakmdan Habermasn yaant-dnyas analizi, fenomenolojinin yaant-dnyas analizinden farkl olarak, yapsal, kurumsal ve kltrel zellikleri de kapsayacak bir genilie sahiptir. Yukarda da belirtildii gibi, Habermasn almalarnda yaant-dnyas iletiimsel eylemin gerekletii alandr. Yaant-dnyas (lifeworld), toplumun sradan yelerinin gndelik yaamda etkileime girmek ve nihayetinde ortak bir anlaya ulamak amacyla kullandklar bilgi, beceri ve yetenekler stoku olarak tanmlanabilir. Kavramn ilk olarak Edmund Husserl tarafndan, daha sonra ise Alfred Schutz tarafndan kullanld, son olarak Habermasn kavram nemli lde deitirerek kulland bilinmektedir. Habermasn bu kavram zellikle toplumun bireyler zerinde, onlarn her trl eylemlerini ve dncelerini belirleyecek lde, baskc bir g olarak iledii eklindeki sosyal teoride mevcut olan bir nyargy dzeltmek ve bir anlamda bu nyargya kar toplumun sradan insanlarnn zneler/failler olarak yeteneklerini vurgulamak iin kulland dnlmektedir. Nitekim brokrasilerle kapitalist ekonomilerin insan zgrl zerindeki snrlayc etkilerine ynelik kayglar paylamakla birlikte Habermas insanlarn yetenekli olduklarn ve toplumun halen ve ancak insanlarn gndelik yaamdaki eylemleri tarafndan yeniden retilebileceini ve bunu grmeyen bir sosyal teorinin de her zaman eksik kalacan savunur. Habermasn yaant-dnyas kavram evrensel/biimsel pragmatik kuram erevesinde toplumun sradan insanlarnn iletiim kurabilme ve toplumsal etkileimi srdrmede dil kullanabilme yeterliliklerinin nemini vurgular (Edgar, 2006, s.89). Biimsel (veya evrensel) pragmatik kuram, insanlarn iletiim kurabilmelerini salayan beceriler ve yeterlilikler ile ilgili bir kuramdr. Habermas, biimsel pragmatik kuramnda iletiimsel eylemi, insanlarn iletiim esnasnda birbirlerini etkilemek iin, nesnel, sosyal ve znel biimsel dnya tasarm altnda gelitirdikleri geerlilik iddialar (validity claims) erevesinde analiz etmeye alr (Habermas, 1981: 127). Evrensel pragmatik insanlarn birbirleriyle iletiim kurabilmek iin ihtiya duyduklar bilgi ve becerileri tanmlayarak insanlarn iletiimde takip edecekleri kurallar yeniden yaplandrr. Evrensel pragmatik bir anlamda iletiimin evrensel artlarn yeniden oluturmaya alr (Edgar, 2006:163) ve bu adan gl ahlaki boyutlar ierir.
Scott, (1995: 241) Habermasn yaant-dnyasnn Parsonsun yaklamnda toplumlarn isel rgtlenmelerine katkda bulunan btnleme ve gizil kalp koruma ilevleriyle ilgili olan (Habermasn anlad ekliyle gndelik hayattaki etkileim dzeninin srdrlmesini salayan, yaplam norm ve kurumlardan oluan) bir sosyal topluluk (societal community) olarak anlaldn vurgular. Layder de (2006:258) Habermasn yaant-dnyasn toplumsal hayatn farkl yanlarn iletiimsel eylem aracl ile bir araya getirmeyi gerektiren bir paralar birletirme almas olarak grr. Yaant-dnyas, toplum yelerinin gndelik yaamda kiilik ile birlikte toplumsal hayatn yapsal, kurumsal ve kltrel yanlarn anlamaya dayal iletiimsel eylemler aracl ile srdrlmeleri sayesinde yeniden retilir. Sosyalbilimsel zmlemeye dtan bakan kavram stratejisi ise toplumlar kendi kendini dzenleyen sistemler olarak grr ve sosyal teorinin temel grevini
38
sistemin elementleri arasnda bulunan sistematik balantlarn aratrlmas olarak kavrar. Bu balamda yapsal ilevselci teoriler ve sistem teorileri de topluma bir gzlemcinin d perspektifinden bakan yaklamlar olarak kabul edilirler. Habermasn almalarnda amasal eylemlerden oluan sistem, toplumun kendini yeniden retme kapasitesini artrr, evresiyle ilgili faaliyetlerini ynlendirir, srekliliine katkda bulunur. Scott (1995: 242-3) Habermasn sistem kavramn da Parsonsun yaklamnda yer alan ve sistemin evresiyle ilikili dsal rgtlenmesine katkda bulunan adaptasyon ve amaca ulama ilevlerinden faydalanarak gelitirdiini ve yine Parsons gibi bu srelerin srasyla ekonomik ve siyasal eylem sistemlerini tanmladn savunur. Swingewood da Habermasn modelinin Parsonsun modeline arpc derecede benzediini vurgular (Swingewood, 1998: 344). Sonu olarak, Scotta gre (1995: 244) Habermasn toplum modelinde sistem siyasal ve ekonomik olmak zere iki ayr yapdan oluurken, yaant-dnyas zel alan (aile ve ev ii ilikiler alan) ile kamusal alann merkezinde yer alan sosyal topluluk dedii alanlardan oluur. Bu eylem alanlarnn her biri de dier alanlarla ilikilerini dzenleyen belirli bir deiim arac (srasyla ekonomi-para, siyasal sistem-g, kamusal alan-etki, zel alan-sorumluluk) retir. Bylelikle Habermasn bu almasnda eylem tipleri ile yeni kavramlar yaant-dnyas ve sistem arasndaki ilikilerin aada grld gibi bir ekil ald belirtilmektedir.
ekil 2.2 Eylem, Sistem ve Yaant-Dnyas
Analitik eylem tipi
Toplumsal eylem formu
Fonksiyon
Toplumsal alan
Farkllam alan Ekonomik sistem
Medya Para
Amasal eylem
Stratejik eylem
Ynlendirme
Sosyal sistem Siyasal sistem Sosyal topluluk G Etki
letiimsel eylem
Sembolik etkileim
Normatif
Sosyo-kltrel yaant-dnyas zel alan Sorumluluk
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.243.
SIRA SZDE
Habermasn toplum modeli ile Marxn toplum modelini karlatrnz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sistem ile Yaant-Dnyasnn Ayrlmas ve DNELM Yaant-Dnyasnn Kolonilemesi

Habermasa gre toplumu oluturan sistem ile yaant-dnyas gemi dnemlerde i-ie gemiken toplumsal evrim srecinde giderek birbirlerinden farkllam ve S O R U nihayetinde gnmzde birbirlerinden ayrlmtr. Habermas sistem ile yaantdnyasnn birbirinden nasl ayrldn ikinci dereceden bir farkllama olarak ele DKKAT aldn belirttii toplumsal evrim srecinde izlemeye alr. Bu srete Habermas, sosyolojide zerinde uzlalm temel toplumsal evSIRA SZDE rim aamasna, kabile toplumlar, geleneksel ya da devleti rgtlenmi toplumlar ve de (farkllam bir iktisat dizgesine sahip) modern toplumlara iaret eder
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
39
letiimsel rasyonalite veya iletiimsel akl Habermasn hakikat ve ahlaki iyilik (moral goodness) ile ilgili problemlerin bireyler arasnda zgr, ak ve zorlamaya dayal olmayan bir iletiim srecinde aklc bir ekilde zmlenmesini ifade etmek iin kulland bir kavramdr (Edgar, 2006:23).
(Habermas, 1981: 586). Habermasa gre sistem asndan bakldnda bu aamalarn her biri yeni ortaya kan sistem mekanizmalaryla ve bunlara karlk den karmaklk dzeyiyle karakterize edilir. Bu srete sistemin yaant-dnyasndan koparlmas, nceleri az farkllam bir sistemle var olan yaant-dnyasnn giderek sistemin yannda bir alt sisteme indirgenmesi eklinde oluur (Habermas, 1981: 586-87). Kabile toplumlarnda yaant-dnyas ile sistem arasnda yok denecek kadar az bir farkllama varken (yani sistem mekanizmalar toplumsal btnleme mekanizmalar ile i ie iken) geleneksel toplumlardan modern toplumlara doru bu farkllama gitgide artar. Habermas arkaik toplumlardan modern toplumlara geii Weber gibi rasyonelleme sreciyle ilikilendirir. Habermasa gre bu sre sistem ve yaant-dnyasn karakterize eden hem arasal hem de iletiimsel rasyonalitede bir arta iaret eder. Farkllama ve karmaklama arttka sistemin devlet ve ekonomi gibi yapsal mekanizmalar ve zellikleri gelimeye ve zerklemeye baar. Habermasn deyimiyle bu farkllama esnasnda sistem mekanizmalar toplumsal btnlemenin gerekletii toplumsal yaplardan giderek daha byk lde kopmaya ve nihayetinde modern toplumlarda normlardan bamsz yaplar biiminde younlamaya ve nesnelemeye balarlar (Habermas, 1981: 587). Sistemin yapsal mekanizmalar glendike, zellikle g ve para temelinde ileyen siyasal ve ekonomik sistemlerin yaant-dnyas zerindeki g ve denetimi giderek artar ve nihayetinde yaant-dnyasn kontrol etmeye balarlar. Habermas, sistemin yaant-dnyasna mdahalesini ve denetimini de yaant-dnyasnn kolonilemesi olarak kavrar. Habermasn terminolojisiyle bu sre bir sistem olarak toplumun, bir yaant-dnyas olarak topluma mdahalesi olarak anlalr (Edgar, 2006: 17). Habermasn bu almasnda geen bu kavram zellikle sistem ile yaantdnyas arasndaki ilikiye ynelik, ilk defa Meruiyet Krizi adl nceki almasnda, ne srd grlerindeki eksikliklere karlk olarak gelitirdii belirtilmektedir (Edgar, 2006: 17). Baka bir ifadeyle, yaant-dnyasnn kolonilemesi kavram Habermasn Meruiyet Krizi adl nceki almasnda ele ald yaant-dnyasn vuran krizlere yol aan srecin yeni ve daha incelikli bir deerlendirmesi olarak grlebilir. Yaant-dnyasnn kolonilemesi; znde yaant-dnyasn temellendiren en nemli etkinlik ve eylem alan olan iletiim ile iletiimsel eylemlerin snrlandrld, dahas dilsel iletiim ve uzlann tahrip edildii bir srece iaret eder. Bu sre ise Habermasa gre toplumun karmaklaan rgtsel yapsnn ortak anlaylara ulamay hedefleyen iletiimsel eylem temelinde ilemesinin giderek zorlamas sonucunda devlet ve ekonomi gibi alt sistemlerin arasal eylem temelinde ilemek durumunda kalmasndan kaynaklanmaktadr. Bylelikle toplumsal eylemlerin rgtlenmesinde iletiim bask altnda kaldndan zellikle ekonomik ve siyasal alanda bu grevi nemli lde para ve g yklenir. Daha basit bir ifadeyle bu durum toplumun karmaklk dzeyinin giderek artmas ve dilsel iletiim aralarna ar yklenilmesi sonucu insanlarn gnlk yaamda eylemlerini dilsel uzla oluturarak rgtlemek yerine Habermasn dilden arndrlm iletiim aralar dedii para ve g aralarn kullanarak rgtlemeleri olarak tanmlanabilir (Habermas, 1981: 618, 619). Bylelikle dilden arndrlm iletiim aralar olarak g ve para dilsel aralarla anlama ihtiyacn azaltarak ilediklerinden dilsel uzla oluturmann ykn hafifletmi olurlar. Bir baka deyile yaant-dnyasndaki iletiim kaynaklar zerindeki ar yk, iletiimsel eylem yerine arasal ya da stratejik eylem kullanlarak hafifletilmeye allr.
Yaant-dnyasnn kolonilemesi, ok karmak toplumlarda, byk lekli toplumsal srelerin giderek daha zerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini snrlandrmas sonucunda ortaya kan ve ferdi zgrlk yitimine yol aan bir sretir (Edgar, 2006: 17).
40
Sonu olarak Edgarn (2006:21) belirttii gibi Habermas, modern toplumda sistem mekanizmalarnn kullanmn gerekli ve hatta olduka faydal olduunu dnmekle birlikte arasal eylem temelinde ileyen ekonomik sistem ile siyasal sistemin yaant-dnyasna srekli mdahalesinin (rnein, tm etkinliklere ekonomik deerler biilmesi gibi ve devletin zel ve kamusal etkinlikleri gitgide daha ok dzenlemesi gibi) yaant-dnyasnn srdrlmesini salayan iletiimsel eylem ve becerilerin anmasna yol atn dnr. Daha ak bir ifadeyle Habermas iin yaant-dnyasnn kolonilemesi sorunu sistemin amaca ulamak iin bir ara olmaktan karak kendi iinde bir amaca dnmesi sonucunda ortaya kar (Edgar, 2006:19). Ritzerin ifadesiyle (1996:551-52), yaant-dnyasnn kolonilemesi durumu Habermasn yaant-dnyas ile sistem arasnda grd diyalektik ilikinin sistemin yaant-dnyas zerindeki kontrol gcnn artmas sonucu bozulmas olarak tanmlanabilir. Rasyonelleme asndan bakldnda da bu durum toplumsal yaamn rgtlenmesinde iletiimsel akln (communicative reason) karsnda doa bilimlerini temellendiren arasal akln (instrumental reason) zafer kazanarak hkim hale gelmesi (yani Habermasn bilimcilik dedii durumun hkim olmas) olarak anlalabilir. Bu durum ise Habermas iin sorunun temel kayna gibi grnmektedir. Nitekim Habermasa gre toplumsal yaamn rgtlenmesinde iletiimsel akl arasal akl tamamlayan bir nitelie sahiptir. nk insanlarn yaayabilmesi iin hem doal evrelerini bilim ve teknoloji araclyla kontrol etmeye (yani arasal akla) hem de iletiim kurmaya (yani iletiimsel akla) ihtiyalar vardr (Edgar, 2006: 24). te yandan Habermas, ilk etapta temeli sosyal bilimlerde hermeneutik modele dayanan iletiimsel akln da tek bana yeterli olamayacan ve onun da toplumsal yaamda iletiim imknlarndaki sistematik arptmalara kar eletirel teori tarafndan mutlaka desteklenmesi ve tamamlanmas gerektiini savunur (Edgar, 2006: 24). Dncelerini daha da gelitirdii son dnem almalarnda ise Habermasn eletirel teori modelini terk ederek bir anlamda btn insanlarn potansiyel olarak eletirel ya da rasyonel bir tartmaya girebilecek temel becerilere sahip olduklarn gsteren iletiimsel akl merkeze ald belirtilmektedir (Edgar, 2006: 24). Grld gibi rasyonalite ve rasyonalitenin hakim olduu modern toplum konusunda Habermas, Weberden etkilenmekle birlikte ondan farkl dnmektedir. Nitekim Weberyan adan, sistem biimsel/formel rasyonalitenin etki alandr, yaant-dnyas ise tzsel (substantive) rasyonalitenin etki alandr ve bu zmlemede Habermasn yaant-dnyasnn kolonilemesi tezi aslnda modern dnyada, formel rasyonalitenin tzsel rasyonalite karsnda galip geldii ve daha nce usulen tzsel rasyonalite tarafndan tanmlanan alanlar tahakkm altna almaya balad eklindeki Weberyan tezin yeni bir dzenlemesidir (Ritzer, 1996: 549). Ne var ki Layderin (2006: 262) belirttii gibi yaant-dnyasnn kolonilemesi tezi Habermasn arasal rasyonalite temelli brokratik hkimiyeti Weber gibi anlam kaybna ve zgrlk yitimine yol aan kt ve kanlmaz bir elik kafes olarak grmesine yol amaz. Aksine o, sistemin unsurlarnn adil, zgr ve eitliki bir toplum yaratmak iin yaant-dnyasn zorlayabileceini vurgular. Bu toplumsal sreler kanlmaz deildir. Protesto hareketleri ve toplumsal deime ynndeki basklar Habermasn iletiimsel rasyonaliteye ikin olduunu dnd bir oluumu, hedefler ve kaynaklarn dalm zerinde zgr tartma ve konsenss potansiyeline yol aabilir. Bu anlamda Habermas, Aydnlanmac akln -sistemin koloniletirici buyruklarnn kuatmas altnda olan- g ve para biimindeki bu yann kurtarmann mmkn olduuna inanr (Layder, 2006:162-263). Kapitalist
41
toplum zlmedike daha iyi ve eitliki bir toplum yaratma imkan olmadn dnen Marxtan ve insanlara tahakkmden kurtulma konusunda mit vermeyerek ktmserliiyle n yapan Frankfurt Okulunun nde gelen temsilcilerinden farkl olarak Habermas iin sistemin koloniletirici etkilerine kar toplumsal direni imkan her zaman vardr. Bu yolla, feminizm, yeil politikalar, anti-nkleer faaliyetler gibi yeni toplumsal hareketlerin eletirel potansiyeli modernite potansiyelinden tamamen vazgemeden srdrlebilir. Bu dnce Habermas modernizm kartlar ve post-modernistlerin karsna yerletirir (Layder, 2006:263). zetle yaant-dnyasnn kolonilemesine kar zm yaant-dnyasndaki rasyonalitenin ve rasyonel iletiimin sistem zerinde etkili olacak dzeyde glendirilmesi ile mmkn olabilir. Yaant-dnyasnn rasyonellemesi ve rasyonel iletiimin giderek artmas ile birlikte Habermasn yeni politikalar dedii bar, evreci ve benzeri toplumsal hareketler koloniletirmeye kar yaant-dnyasn etkin klmaya alrlar. Bu adan da Marxn blm problemlerine odaklanan emek ynelimli muhalif politikalar dncesinden (Layder, 2006: 264) ve dolaysyla snf temelli toplumsal hareketlerden farkllarlar. Baka bir ifadeyle, Habermas iin ge kapitalist dnemin temel sorunu Marxn erken kapitalist dnemde grp iaret ettii blm ve smr sorunu deildir. Yaant-dnyasnn sistem tarafndan koloniletirilmesi sorunudur ve bunun zm de genel olarak sistem ile yaantdnyas arasndaki ilikinin yaant-dnyasndaki deformasyonu ortadan kaldracak eklide dengeli ve uyumlu bir ekilde yeniden dzenlenmesi ile ilikilidir. Bu adan da Habermas ge kapitalist dnemde sistemin yaant-dnyasn koloniletirmesine kar muhalif olarak ortaya kan bar, evreci, kadn, ecinsel ve benzeri ok sayda toplumsal hareketin ortaya kn mit verici olarak grr. Edwardsa gre (2004: 117), bu yeni toplumsal hareketler modernite projesinde demokrasi ve zgrlk vizyonunu canl tutarlar. Bir baka ifadeyle yeni toplumsal hareketler modernite projesinde demokratikleme srecinde tamamlanamayan eksiklii temsil ederler. Yeni toplumsal hareketlerin Habermasn kuram asndan nemini tartnz. SIRA SZDE
N E L M ve rasyoSonu olarak, Ritzerin (1996: 586) ifade ettii gibi Habermas D modernite naliteyi eletirmekle birlikte ayn zamanda savunan ve bu adan modernizmin varsaymlarna saldran post-modernistlere kar moderniteyi S tamamlanmam O R U bir proje olarak grerek tamamlamaya alan gnmzn tartmasz lider sosyal kuramcsdr. DKKAT Post-modernizm genel olarak modernizmin akl ve bilimi evrensel bir geerlilie ve uygulanabilirlie sahip olarak gren ve bu sayede toplumsal yaamn iyileSIRA SZDE tirilebilecei ve de insanln daha mkemmele doru ilerleyeceini varsayan bu ve benzeri varsaymlarna meydan okur. Edgar, (2006:98) Habermasn post-modernistlerin modernite eletirilerine iki adan karlk verdiini belirtir. ncelikle AMALARIMIZ ona gre, modernizm her zaman bir z-eletiri hareketi olmutur. Kendinden phe etmek doasnn bir parasdr. Bu yzden, bir dereceye kadar, post-modernizm kendinden phenin yeni bir grnm altnda yrtlmesinin biraz K T A P daha fazlasdr (Edgar, 2006:98). kinci olarak da Habermasa gre bu z-phe en azndan 19. yzyldan beri modern toplumun rgtlenme biimine ynelik olarak SolHegelciler ve Sa-Hegelciler tarafndan temsil edilen iki ayr Tkoldan yrtlen bir ELEVZYON eletiriyi iermektedir (Edgar, 2006:98). Bu iki eletiri kolu asndan bakldnda
SONU
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
42
ise Habermas siyasal basklarn kaynan tehis ederek zgrlemeye yol amak amacyla modernite projesini tamamlamaya alan bir sosyal kuramc olarak kendisini Sol-Hegelcilerin mirass olarak grrken post-modernistleri Sa-Hegelciliin miraslar ve bundan dolay yeni muhafazakarlar olarak grr (Edgar, 2006:98). Daha ak olarak Habermas, post-modernistlerin arasal akla ynelik eletirilerini kabul etmekle birlikte onlar arasal akl ile iletiimsel akl arasnda bir ayrm yapmadklar ve bu nedenle arasal akl ile birlikte iletiimsel akl da terk ettikleri iin eletirir. Byle yaparak da aslnda kendilerini ada topluma eletirel bir meydan okuma yapacak bir kaynaktan da mahrum ettiklerini savunur (Edgar, 2006: 99-100). Kald ki Habermasn arasal akla ynelik eletirisi de onu tamamen terk etme ynnde deildir. Nitekim daha nce de belirtildii gibi Habermasa gre toplumsal yaamn aklc rgtlenmesinde hem arasal hem de iletiimsel akla ihtiya vardr. Ne var ki iletiimsel rasyonalitenin hakim olduu yaant-dnyasnn arasal rasyonalitenin hakim olduu sistem tarafndan koloniletirmesi sorunu modernitenin temel sorunu olmutur. Baka bir ifadeyle, Habermasa gre modernitenin temel sorunu sistem ile yaant-dnyasn temellendiren arasal rasyonalite ile iletiimsel rasyonalite arasnda, yaant-dnyasnn zararna olacak ekilde ileyen ilikiden kaynaklanmaktadr. Bylece Habermas iin modernite projesinin tamamlanmas esasnda sistem ile bugne kadar zgr iletiim imkanlar kstlanan yaant-dnyas arasnda rasyonellemi ilikilerin olduu tmyle aklc bir toplum projesidir (Ritzer, 1996: 587). Sistemin yaant-dnyasn koloniletirmesini engellemenin yolu ise Habermasn ifadesiyle sistemin ilgas deil, sistemin yaant-dnyasna ynelik smrgeci mdahalelerine kar set ekilmesidir (Habermas, 1962: 41). Daha ak olarak bunun yolu sistemle yaant-dnyas arasndaki arpk ilikilerin yeniden dzenlenmesidir. Bunun iin de sistemin yaant-dnyas zerindeki ar etkisini azaltacak, yaant-dnyasnn ise sistem zerindeki zayf etkisini glendirecek nlemlerin alnmas gereklidir. Bu noktada da yaant-dnyasn temellendiren iletiimin nemi bir kez daha n plana kmaktadr. Daha ak bir ifadeyle, Habermas ada toplumun sorunlarnn sistem iinde yaplacak ve sitemin daha iyi ilemesini salayacak iyiletirmelerle deil, yaant-dnyasnn rasyonellemesi ve bylelikle sistemin ileyii zerindeki etkisinin glendirilmesi ile mmkn olabileceini savunur (Ritzer, 1996: 589-590). Bu noktada da yaantdnyasnda iletiimsel eylemlerde bulunan toplumsal hareketlerin kamusal alanda devreye girerek etkili olacaklarn mit eder.
43
zet
A M A
Jrgen Habermasn genel yaklamn aklamak. Habermasn gelitirmeye alt eletirel toplum kuram, Frankfurt Okulunun eletirel toplum dncesi ile yakndan balantldr. te yandan Habermas, arasal akla eletirel yaklamakla birlikte Aydnlanmac akl projesini reddetmez. Habermas, modern dnyann arasal rasyonalite tarafndan tamamen tahrif edilmesinin hibir zaman mmkn olmadna, zgrletirici potansiyele sahip baka rasyonel dnme biimlerinin olduuna inanr. Habermas, Frankfurt Okulunun kapitalist burjuva toplumunun baz olumlu yanlarn belirlemeyi baaramayan yaygn dncelerinden de uzaklar (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermasn almalar geni evrelerce neo-Marksist almalar olarak kabul edilir. Habermasn projesi kendi deyimiyle tamamlanmam bir proje olarak grd moderniteyi bir tamamlama projesi olarak grlebilir. Bu adan Habermasn grleri modernitenin sona erdiini ilan eden post-modernistlerden ve de post-yapsalclardan da ayrlr. Habermas, iinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi ok sayda sosyal kuramcnn ierildii kapsaml bir eletirel teori gelitirmeye alr. Habermas, post-yapsalc ve post-modernist yazarlardan farkl olarak bu teorilerin faydalarna inanan ve byk boy bir teori gelitirmeye alan tek ada dnr olarak grlr. Habermasn almalarnda kamusalln nemini aklamak. Habermasn Kamusalln Yapsal Dnm adl almasna konu olan kamusallk kavramnn genel olarak almalarnda nemli bir yeri vardr. Habermasn, vatandalar arasnda effaf, ak ve aklc tartmaya dayal olarak oluan kamusalla ynelik ilgisi demokrasiye vermi olduu nemden kaynaklanr. Ona gre kamusallk, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18. yzylda devlet ile toplumun burjuva kesimi arasnda, yani bir burjuva kamusall olarak ortaya kt. Habermas iin burada nemli olan nokta kamusalln eit koullarda ve hr bir iradeyle tartmalara katlmak iin gerekli olan iletiim koullarnn saland bir alanda ekillenmesi ve
yneticileri merulua zorlayan eletirel bir kamuoyu olarak ortaya km olmasyd. Sre iinde iletiim ann ticarilemesi, brokratiklemenin ve devlet mdahaleciliinin artmas gibi temel dnmlerle birlikte kamusallk zerkliini, eletirelliini ve dnce retme ilevlerini yitirmekle kalmayp kolayca ynlendirilebilen/maniple edilebilen bir kamuoyuna dnmtr. Yine de Habermas kamusalln yeniden geniletilebileceini ve demokratikleme srecinde yaanan sorunlarn zm srecinde kamusal bir iletiim temeli oluturulabileceini mit eder.
AM A
AM A
Habermasn bilgi formlarn sralamak. Habermas, erken dnem almalarnda sosyal teorisini zerinde temellendirecei bir bilgi kuramn Bilgi ve nsansal lgiler adl nl almasnda zetler. Bu almada Habermas tr bilgi formu ile bunlara karlk gelen tr bilisel ilgi ve eylem/deneyim alan ayrt eder. Birinci bilgi formu klasik pozitivizmde grlen empirikanalitik (arasal) bilgi olup bu bilgi trnn arkasnda yatan temel bilisel ilgi/kar evreye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldr. Bu bilgi formu ile ona karlk gelen teknik ilgi/kar materyal dnyada alma/emek olarak tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir. kinci bilgi formunu hermeneutik (iletiimsel) bilgi oluturmaktadr ve bu bilgi trnn temel ilgisi dnyay anlamaktr. Bu bilgi formu ile ona karlk gelen ilgi/kar ise kltrel alanda etkileim olarak tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir. nc bilgi formu ise eletirel bilgi olup bu ayn zamanda Frankfurt Okulu ile Habermasn benimsedii bir bilgi sistemidir. Dier iki bilgi sisteminden farkl olarak eletirel bilgi temel olarak ezilenlerin zgrl/kurtuluu ile ilgilidir ve tahakkm (domination) olarak tanmlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan ile ilikilidir. Habermasn nceleri sosyal teoriyi bu bilgi formunun kapsand bilgi teorisi zerinde temellendirmeye almakla birlikte sre ierisinde bu amacndan giderek uzaklat savunulur.
44
AM A
Habermasn meruiyet krizi kavramn tanmlamak. Habermasn Meruiyet Krizi almasnda ele ald meruiyet krizleri dncesi devletin nemli bir role sahip olduu rgtl ya da ge kapitalizmde meruiyet (meru g, otorite) sorunuyla ilgilidir. Habermas, kapitalizmin gnmzde de ekonomik krizlerle kar karya olmakla birlikte ge kapitalist dnemde nemli bir role sahip olan devletin mdahalesiyle bu krizlerin alabileceini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri zerken dier toplumsal alanlarda srasyla birbirini tetikleyen krizlere yol aabileceini dnr. Habermas, ge kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kltrel sistem kl olarak birbirini tetikleyebilen drt olas kriz eilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas, ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluan topluma verdii adla sistem krizleri olarak deerlendirir. Meruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kltrel sistemle (yani yaant-dnyasyla) ilikili kimlik krizleri olarak deerlendirir (Habermas, 1976: 45) ve ge kapitalist toplumu vurabilecek asl nemli krizlerin ekonomik deil bir anlamda dnsel krizler olduunu savunur. Habermasn sosyal teorisini zetlemek. Habermas bayapt olarak kabul edilen letiimsel Eylem Kuram adl almasnda nceki almalarnda balama noktas olarak ele ald eylem tipolojisini amasal-rasyonel eylem ve iletiimsel eylem ad altnda yeniden formle eder. Habermasn almasnda merkezi bir neme sahip olan iletiimsel eylemler yaant-dnyas diye tanmlad sosyo-kltrel bir toplumsal yaam alannda gerekleir. Amasal-rasyonel eylemler ise sistem adn verdii (ekonomik ve siyasal sistemden oluan) toplumsal alanda gerekleir. Habermas, iletiimsel eylem kuramnda bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaantdnyas ve sistem kavramlaryla toplum kuramnda var olan iki farkl bak asn, kendi deyimiyle sosyalbilimsel zmlemeye iten ve dtan bakan iki kavram stratejisini birletirmeye alr. Habermasa gre toplumu oluturan sis-
tem ile yaant-dnyas gemi dnemlerde iie iken toplumsal evrim srecinde giderek birbirlerinden farkllam ve bu srete g ve para temelinde ileyen sistem mekanizmalar yaant-dnyasn kontrol etmeye balamtr. Habermas, arasal eylem temelinde ileyen sistem mekanizmalarn modern toplumda gerekli grse de yaant-dnyasna srekli mdahalelerinin yaant-dnyasnn kolonilemesi srecine yol atn dnr. Bu durum toplumsal yaamn rgtlenmesinde doa bilimlerini temellendiren arasal akln iletiimsel akl karsnda zafer kazanarak hkim hale gelmesi olarak anlalabilir. Habermasa gre bunun zm ise arasal akln iletiimsel aklla tamamlanmasdr. Nitekim Habermasn moderniteyi tamamlanmam bir proje olarak tanmlarken de aslnda iletiimsel aklsallkta bulunan potansiyelin noksan olarak hayata gemesini kastettii bilinmektedir (Habermas, 1985ten aktaran Callinicos, 2005: 420). Daha ak olarak yaant-dnyasnn kolonilemesine kar zm, yaant-dnyasndaki rasyonalitenin ve rasyonel iletiimin sistem zerinde etkili olacak dzeyde glendirilmesi ve bu balamda Habermasn yeni politikalar dedii bar, evreci ve benzeri toplumsal hareketlerin koloniletirmeye kar yaant-dnyasn etkin klmaya almas ile mmkn olabilir.
A M A
45
Kendimizi Snayalm
1. Habermasn almalar aadaki yaklamlardan hangisiyle yakndan balantldr? a. Etnometodoloji b. Fenomenoloji c. Pozitivizm d. Frankfurt Okulu e. levselcilik 2. Habermasa gre aadakilerden hangisi kamusalln zelliklerinden biri deildir? a. Ak ve aklc tartmaya dayal olmas b. Devlete baml olmas c. Mzakereye dayal grlerin iletilmesini salamas d. Devlet ile toplum arasnda araclk yapmas e. Ynetimi/yneticileri meru olmaya zorlamas 3. Habermasa gre pozitivizmde grlen bilgi formu aadakilerden hangisidir? a. Tarihsel-hermeneutik bilgi b. Yorumbilgisel bilgi c. Eletirel bilgi d. Kritik bilgi e. Empirik-analitik bilgi 4. Doa bilimlerinin bilgi kaynaklarndan salt birini deil tek bilgi kaynan temsil ettiini bu nedenle tm geerli bilgi iddialarnn doa bilimlerinde bulunan aratrma yntemlerine uymak zorunda olduunu savunan yaklam aadakilerden hangisidir? a. Hermeneutik b. Pragmatizm c. Bilimcilik d. Karar vericilik e. Doalclk 5. Tarihsel-hermeneutik bilgiye karlk gelen ilgi aadakilerden hangisidir? a. Pratik anlama b. Teknik ilgi c. zgrleme d. Kurtulu e. Doay kontrol etme 6. Aadakilerden hangisi Habermasn temel amalarndan biridir? a. Sitemin ilgas b. Snfsz toplum c. arptlmam iletiim d. Arasal akln terkedilmesi e. Modernite projesinin terkedilmesi 7. Aadaki kavramlardan hangisi Habermasn almalarnda kulland temel kavramlardan biri deildir? a. letiimsel eylem b. Dil c. Emek d. Etkileim e. Kolektif bilin 8. Habermasn toplumsal-kltrel sistemle ilikilendirdii kimlik krizleri aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Ekonomik ve meruiyet krizleri b. Meruiyet ve motivasyon krizleri c. Rasyonalite ve motivasyon krizleri d. Ekonomik ve rasyonalite krizleri e. Politik ve ekonomik krizler 9. Habermasn almalarnda merkezi bir neme sahip olan iletiimsel eylemler aadaki alanlardan hangisinde gerekleir? a. Ekonomik sistemde b. Siyasal sistemde c. Devlet yapsnda d. Yaant-dnyasnda e. Brokratik yapda 10. Aadakilerden hangisi toplumu yelerin i perspektifinden kavrayan yaklamlardan biridir? a. Toplumsal organizmaclk b. Pozitivizm c. Yapsal ilevselcilik d. Marksizm e. Fenomenoloji
46

1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamusalln Yapsal Dnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilgi ve nsansal lgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilgi ve nsansal lgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilgi ve nsansal lgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Meruiyet Krizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiimsel Eylem Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiimsel Eylem Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Karar vericilik (decisionism) ahlk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulamay salayacak nesnel temeller bulunmadn, bu trden konularda bir karara ulamak iin genel geer ltlerden yoksun olduumuzu savunan gr olarak tanmlanmaktadr (Mautner, 2000: 122). Bir dier alternatif tanma gre, karar vericilik deer yarglarnn, (rnein, ahlk, gzellik veya sanat eserlerinin deerleri konusundaki yarglarn) rasyonel znrle elverili olmadn ve bu yzden sadece geici znel heveslere dayal keyfi kararlar ile zlebilir olduunu savunan bir grtr. Habermas karar vericilii, ge kapitalist toplumda pozitivizme ve de arasal akln yaygnlna balar. Habermasn erken dnem almalarnn ounun karar vericilie kar olarak etik ve siyasal kararlar temellendiren amalar ve deerler zerinde rasyonel bir tartmann hem mmkn hem de gerekli olduunu gstermeye almakla ilgili olduu savunulur (Edgar, 2006: 36). Sra Sizde 2 Marxn toplum modeli ekonomik altyap ile siyasal ve ideolojik styap arasndaki nemi vurgularken Habermasn modeli ekonomik ve siyasal sistem ile sosyo-kltrel yaant-dnyas arasndaki ayrm vurgular. Daha ak bir ifadeyle Markn toplum modelinde devlet styap iinde ele alnrken, Habermasn modelinde devlet ekonomi ile birlikte sistem dedii toplumsal alan oluturur. Habermas, Marxn toplum modelinin tek tarafl bir ekonomik determinizme dayandn dnr. Kendi modelinde ise sistem ile yaant-dnyas arasnda sadece karlkl bir nedensel iliki olmadn fakat sistemi temellendiren amasal rasyonel eylemlerin ekillenmesinde yaant-dnyasnn nemli bir rol oynadn varsayar (Scott, 1995: 243). Sra Sizde 3 Habermasa gre ekonomik karlara dayal emek hareketlerinden farkl olarak yeni toplumsal hareketler yaant-dnyasnn zgrlemesine ynelik kimlik, yaam stili ve kltrel alanla ilgili taleplere sahiptirler. Bu adan yeni toplumsal hareketler ekonomik karlardan ok yaant-dnyasnn koloniletirilmesine kar tepki hareketleridir. Yeni toplumsal hareketler zellikle yaant-dnyasnn rasyonellemesi, kamusalln ve kamusal alann genilemesi, arptlm iletiimin dntrlmesi, demokratikleme srecinin iyiletirilmesi ve meruiyetin salanmas asndan nemlidir. zetle Habermasn teorik projesinde kamusal alanda yer alan yeni toplumsal hareketler demokrasinin vazgeilmezleri olarak yerlerini alrlar.
7. e
8. b 9. d 10. e
47

Bottomore, T. (1993). Marksist Dnce Szl, stanbul: letiim Yaynlar. Callinicos, A. (2005). Toplum Kuram, Tarihsel Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar Cantek, L. (1998). Kamusalln Dnm Serveni, Virgl 5, Pusula Yaynclk. Edgar, A. (2006). Habermas: The Key Concepts, London: Routledge. Edwards, G. (2004). Habermas and New Social Movements: Whats New? iinde N. Crossley& J. M. Roberts (Der.) After Habermas, Malden: Blackwell. (Eriim tarihi: 19.05.2011) http://onlinelibrary. wiley.com/doi/10.1111/j.1467-954X.2004.00476.x /pdf Giddens, A. (1987). Social Theory and Modern Sociology, Cambridge: Polity Press. Habermas, J. (1962). Kamusalln Yapsal Dnm, stanbul: letiim Yaynlar, 2010. Habermas, J. (1968). Bilgi ve nsansal lgiler, stanbul: Kyerel Yaynlar, 1997. Habermas, J. (1968). deoloji Olarak Teknik ve Bilim, YKY: stanbul, 1993. Habermas, J. (1970). Sosyal Bilimlerin Mant zerine, stanbul: Kabalc Yaynevi, 1998. Habermas, J. (1972). Towards a Rational Society, Londra: Heinemann. Habermas, J. (1976). Legitimation Crisis, London: Heinemann. (Eriim tarihi: 17.05.2011) http://www. wehavephotoshop.com/PHILOSOPHY%20NOW/P HILOSOPHY/Habermas/J%FCrgen%20Habermas% 20Legitimation%20Crisis.pdf Habermas, J. (1981). letiimsel Eylem Kuram, I-II, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2001. Habermas, J.(1985). Modernity-An Incomplete Project iinde H. Foster (ed.) Postmodern Culture, Londra. (Eriim tarihi: 17.05.2011) http://www.aphotostudent.com/wpcontent/uploads/2009/11/habermas_modernityproj ect.pdf Layder, D.(2006). Sosyal Teoriye Giri, stanbul: Kre Yaynlar Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mautner, T. (2000). The Penguin Dictionary of Philosophy, London: Penguin Books. Ritzer; G. (1996). Sociological Theory, New York: McGraw-Hill. Scott, J. (1995). Sociological Theory: Contemporary Debates, Chelttenham: Edward Elgar Skinner, Q. (1991). ada Temel Kuramlar, Ankara: Vadi Yaynlar Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler, stanbul: Sentez Yaynclk Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Modern dneme ilikin gven ve risk ortamnn ne olduunu ayrt edebilecek, Modernliin dnmselliini aklayabilecek, Kresellemenin boyutlarn analiz edebilecek, Yaplama kuramn zetleyebilecek, Dnmsel aktrlerin kendilerini nasl ina ettiklerini ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernlik Ge Modernlik Ontolojik Gvenlik ve Risk Uzam-Zaman Uzaklamas Yaplama Dnmsel Aktrler
Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram
GR: YAAMI VE SOSYOLOJYE BAKII MODERN NCES VE MODERNLK MODERNLN SREKSZLKLER MODERNLN DNAMKLER GE MODERNLK VE POSTMODERNLK GE MODERNLKTE RSKLER YAPILAMA KURAMI VE YAPININ KL ELETRLER
Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram

GR: YAAMI VE SOSYOLOJYE BAKII
Giddens, modernliin sonularnn tartld gnmze nispeten zgn kabul edebileceimiz dncelere sahip olarak bizlere serimledii dnceleri ile sosyolojide yeni bir ufuk amtr. Toplumsal kuramn epistomolojik ve ontolojik yaklamlardan yola karak deerlendirmi ve toplumsal ilikilerin analizini anlamak iin ontolojik yaklamn nemli olduunu belirtmitir. Bu erevede gnmz sosyolojisinde nemli bir konuma sahip olan Giddens, hem bir teori oluturma hem de bir eylem adam olma abas iinde olmutur. Onun temel kuramn modernlik/ge modernlik, kreselleme ve yaplama meseleleri olarak sralamak mmkndr. Giddens makro ve mikro kuramclarn yntemlerinden farkllam, geleneksel ve dualist yaklamlardan uzaklamaya almtr. Sosyolojide kklemi kartlklar reddeden bir aba iinde olmutur. Bylece yorumsamac sosyolojinin baz ynlerini daha geleneksel yapsalc sosyolojinin unsurlar ile uzlatrma denemesinde bulunmutur. O, toplumsal yaamn evrensel yasalarnn bulunmadn, yapnn dsal olarak ve tek faktrl olarak davranlarmz belirlemediini kabul etmekte ve ayn zamanda Parsonscu bakn ilevselliini de reddetmektedir (Layder 2006:185-186). Giddens, birey-toplum dalizmine kar kan ve yeniden retilen pratikler zerine younlaan bir sosyolog olmutur.
Dalizmlerin hibir teorik dnm salamaya uygun olmadn belirten Giddens (2003:7), birey-toplum (yap/fail) kartlndan sz etmek yerine, bu ikili yaplarn kartlktan oluan dnmselliklerini hesaba katmak gerektiini savunmutur.
50
SIRA SZDE
DNELM S O R U
YAAMI Giddens, Edmonton, 1938de Londrada orta snf bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Babas ulam sektrnde alan bir memurdur. Giddens, ailesinde niversite renimi gren ilk kiidir. Lisans eitimini 1959 ylnda Hull niversitesinde tamamlamtr. Yksek lisansn London School of Economicsten, doktorasn ise 1974 ylnda Cambridgede tamamlamtr. Hull niversitesinden mezuniyetinden sonra akademik almalarna devam eden Giddens, ngilterede Leicester ve Cambridge, ABDde California niversitelerinde dersler vermitir. 1961 ylnda Leicester niversitesinde Sosyal psikoloji dersleri vermeye balamtr. Bu sralarda gncel Britanya sosyolojisinde kendi orijinal katklarn oluturmaya balad belirtilmektedir. 1969 ylnda Cambridge niversitesinde geldii pozisyonla ktisat Fakltesi bnyesinde kurulacak olan Sosyal ve Siyasi Bilimler Komitesinin oluumunda nemli bir rol stlendi. 1987 ylnda ktisat Fakltesine profesr olarak atand. 1997 ylndan 2003 ylna kadar London School of Economicsin yneticisi ve Kamu Politikalar Aratrma Enstits Danma Kurulu yesi olarak grev yapt. Giddens ayn zamanda eski Babakan Tony Blairin danmanln yrtt. nc Yol olarak bilinen politik yaklam Tony Blairin olduu gibi Bill Clintonn da politikalarnda nemli bir rehber grevi grmtr. Giddens Britanya politikasnda sz sahibi olan nemli politik figrlerden biri ve dnce kuruluu Politika Ann aratrma ve uygulamalarna byk katk salayan bir isimdir. 29 dilde yaymlanan 34ten fazla kitabyla, ylda SIRA SZDE birden fazla kitap yaynlam bir yazardr. http://www.iletisim.com.tr/ki%C5%9Fi/anthony-giddens-23592.aspx.(26.04.2011). http://tr.wikipedia.org/wiki/Anthony_Giddens#Ya.C5.9Fam_.C3.96yk.C3.BCs.C3.BC DNELM (26.04.2011).
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Giddens Sosyolojide D K K A T kuramn olutururken, bir yandan ilevselcilik ve yapsalclk, dier yandan yorumsamac yaklamlar birbirleri arasndaki farkllklar ve benzerlikler zerinden giderek oluturmaya almtr. Bylece toplumlarn, hem kurumsal ilevler dzeSIRA SZDE yini hem de tarihsel ve anlamsal deiimler alann bir araya getirerek kapsayc bir metodik deneme yaparak kuramn oluturmutur. Sosyolojinin metodik olarak yeniden retilen pratikler zerine odaklanmas gerektiinden sz eder (Giddens 1999: 4; Giddens AMALARIMIZ 2003: 7).
K ile T Giddens, A P Dolays metodik balamda kuram oluturmay an genel eletirilerini dikkate alan bir biimde deerlendirme olanana sahip olmutur. zellikle Sosyolojik Metodun Yeni Kurallar (2003:6) kitabnda Durkheimn ELEVZYON pozitivist Taklamalarn nemsemekle birlikte, onun metodunu eletiriye tabi tutmutur. Ancak kendisinin Durkheimci gelenekten beslendiini, bunun yan sra Marx ve Weberin dnce ve metodlarndan etkilendiini fakat kendisinin bu geleneksel anlayn zerine yeni dedii ilevselci, yapsalc, anlamac ve tarihselci NTERNET prespektifleri harmanlayarak bir kuram ina ettiini belirtmektedir (Giddens & Pierson 1998: 8-9; Giddens 1984: xi-vvi). Bu inac kuramn reflektivist ya da dnmsel/dnmsel olarak adlandrd grlmektedir
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram S O R U
DNELM S O R U
51
D K K A T dncenin, Refleksivite (reflexivity) kavram birok anlama gelmekle birlikte ...dilin, zihnin veya bir disiplinin kendi zerine dnme gc veya yetenei, dnmsellik anlamnda zihnin kendi zerine dnmesi, kendisinin hem znesi hem deSIRA nesnesi olma kapasiSZDE tesi, bilincin kendi zbilincine sahip olmas durumu, bir bilgi dal ya da disiplinin bir teori veya ideolojinin aratrma konusu ya da dnce-nesnesi balamnda benimsedii bak AMALARIMIZ as, yntem veya stratejileri sz konusu yntem veya stratejilerle bunlar kullanarak ulat dnce ya da teorilere de uygulamas durumu....v.b. anlamlara gelmektedir (Paradigma Felsefe Szl, Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000den aktarK T A P lan Giddens 2003: 9 evirisini yapan . Tatcan ve B. Balkz).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sosyolojinin kendine zg entelektel bir disiplin olduunu ileri sren GidTELEV Z Y O N dorusal dens, klasik sosyologlarn kuramlarn indirgemeci olarak niteler. Tarihin bir izgide gelimediinden, birok krlma ve atma noktalarn iinde barndran bir sre olduundan sz eder. Bu nedenle sosyolojide pozitivist varsaymlar yerine, yap ile eylemin soyut problemlerini vurgulayan bir yaklamn N T E R N E T gereinin nemini vurgular (Tucker 1998:24). Sosyoloji ne doa bilimi, ne de bilim olmayan bir alandr. Ona gre sosyoloji, kendi sorunsaln yanstan zellie sahip bir bilimdir (Giddens 1991a:19). Giddensa gre, yorumsamac/hermeneutik sosyolojilerin eksii yapdr, katks ise eylemde insan znelerin belirleyiciliidir. levselci ve yapsalclar ise, zorlama, g, organizasyon gibi kavramlarla topluma vurgu yaparlar. Eksiklikleri ise aktrleri byk glerin oyunca olarak ele almalar, insan failliini deerlerin iselletirilmesine indirgemeleri, onlarn toplumsal hayattaki aktifliini ihmal etmeleri ve normlarn mzakereye ak olduunu grememeleridir. Aslnda Giddens birbirine zt olan ilevselci-holistik ve sembolik etkileimci-aksiyonel ontolojik yaklamlardaki benzerliin farkndadr (Giddens 2003:188 ). Giddens, gnmz toplumlarnn bir gei srecinde olduklarn, sosyal bilimcilerin, bu sreci deiik isimlerle adlandrdklarn, rnein; bilgi toplumu, biliim toplumu, tketim toplumu gibi yeni bir aama olarak yorumlayanlar olduu gibi, post modern, postmodernizm, sanayi sonras toplum, kapitalizm-sonras toplum gibi nceki dnemin tasfiyesine ilikin grleri n plana karanlarn da bulunduunu belirtmektedir (Giddens 1994:10; Giddens 1990:2). Bu konuda sz edilmesi gereken bir baka kavram da ifte yorumsama veya hermeneutiktir. Bu dncenin ksmen mantksal ksmen de empirik olduuna deinir. Btn sosyal bilimler hermeneutik zellik gsterirler. Betimlenecek bir olayn iinde yer almak demek, karlkl olarak bilgininin sradan aktrler ve sosyal bilimciler tarafndan paylalmas anlamna gelmektedir. Sosyolojik kavramlar gndelik eylemin iinden ekilip kartlamaz (Giddens 2003: 18). Sosyolojik bilgi, toplumsal yaam alanna sarmal bir ekilde girip kan bir sretir. Bu srecin tamalayc bir paras olarak sosyoloji hem kendini hem de toplumsal alan yeniden yaplandrr (Giddens 1994: 21). Sradan aktrlerin gndelik yaama dair atfettikleri anlamlar ile o kltrn iinden gelen sosyoloun teorik aklamalar rtnce ifte hermeneutik dediimiz durum oluur. Buna Trkiyeden bir rnek olarak hortumculuk kavramn verebiliriz. Bu kavram, tm nesneleri iine alan korkun bir doa olay olan hortum ile devletin maddi olanaklarn kendi karlar iin sahiplenenlerin ve bunu alkanlk haline getirenlerin iinde bulunduklar durumu tanmlamay ifade eder.
TELEVZYON
NTERNET
ncelikle toplumlarn gnmzde post-modern dneme getii iddasn reddeden Giddens, aksine gnmzde modernliin sonularnn giderek radikalletiini ve evrensel bir boyut alarak toplumlar sarp-sarmaladn belirtir.
52
SIRA SZDE
SIRA SZDE Giddens, sosyolojiyi nasl bir bilim olarak deerlendirir? Aklaynz.
DNELM S O R U
Bu blmde Giddensn grleri modern ncesi ve modern dnem ile ge kaD balamnda NELM pitalist dnem ele alnmakta, ge kapitalist dnemde kreselleme srecinin oluumu ve geliimi ile yaplama kuram erevesinde yaplama usulleri, sosyal iliki S ve rutinlikler ile blgeselleme ve dnmsel aktr kavramlar zeO R U rinde durulmaktadr.
DKKAT MODERN NCES VE MODERNLK
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Modern ncesi dnem ile modern dnem arasnda genelletirilmi karlatrmalaSIRA SZDE rn yaplmasnn son derece riskli bir ura olduunu belirtmekle birlikte Giddens, her iki dneme ilikin sreksizliklerin varln aka ortaya koymann mmkn olduundan sz etmektedir. Bu nedenle Giddens sz konusu iki dnemin karAMALARIMIZ latrmasn gven ve risk deikenleri zerinden yapmaktadr. Modernlii, 17. Yzylda Avrupada balayan ve daha sonra tm dnyay etkisi altna alan bir toplumsal yaam ve rgtlenme biimi olarak tanmlar. Ancak bu tanmn zaman K T A P sreci ve corafi balamndan daha fazla bir eyi ifade ettiine deinir. Gnmzde modernliin yeteri kadar anlalamadn vurgulayan Giddens, modernliin doasna baklmasnn sosyolojik analizler iin kanlmaz olduunu ne srer T E L E V 9-11). ZYON (Giddens 1994: Modern ncesi ve modern kltrleri karlatrmada gven nemli midir, sorusuna Giddensn verdii yant yledir: Kiinin kendini dnyada gvende hissetmesini anlatan ve dier insanlarla bir arada yaamasn olanakl klan gven odakNTERNET l ontolojik/varlksal gvenlik olgusu, insani varoluun temel bir zelliidir (Layder 2006:193). Bu nedenle ontolojik gvenliin temelinin genellikle ilk ocukluk dneminde oluturulduunu belirten Giddens, yetikinlik dnemi rutinleriyle devam ettirildiini ne srer. Yaantmzdaki toplumsal pratiklerin birou rutinler tarafndan srdrld iin gvenirlii, hayatmzda onun rutin doas araclyla deneyimleriz ve dnyann ontolojik statsn sorgusuz sualsiz kabul ederiz. Modern-ncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki gvenirlik ve rutinler, dnyann olumsalln gizlerdi. Akrabalk ve cemaat, zaman ve uzam boyunca gvenilir bir biimde eylemleri yaplandran balar yaratrd. Din, deneyimi gvenilir ekilde dzenleyen bir kozmoloji olutururdu. Gelenein kendisi tanm gerei bir rutin olduu iin toplumsal ve doa olaylarn yaplandrrd fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlarn hibiri gl bir gvenirlik ve ontolojik gvenlik hissi yaratmamaktadr. Giddensa gre bu ihtiyalar farkl ekillerde karlanr: Rutin, soyut sistemlerle btnlemitir, saf/ar ilikiler cemaat ve akrabaln yerine gemitir ve dnmsel olarak ina edilmi bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini almtr. Sonu, ontolojik gvensizliin, -gerekliin varolusal demir atmas ile balantl olarak endienin- geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda ok daha fazla grlyor olmasdr (Allan 2006: 273; Giddens 2000a: 39). Topraa bal tarmsal retimin hkim olduu modern ncesi kltrlerde zaman ve uzamn uzaklamas, modern dnem ile karlatrldnda greceli olarak dk dzeyde seyreder (Giddens 1990:100). Bunun anlam, geleneksel toplumlarn zaman ve uzama yakndan bal olduudur. McLuhann ifadesi ile sylersek, geleneksel dnemde bedenimizin uzand yere kadar ulama olanamz bulunurken, elektronik ada sinir sistemimiz dnyay bir a gibi sarmaktadr (zkk 1991: 156). McLuhann bu ifadesi, zaman ve meknn yaknlamasn getirmitir. Giddensn grnde ise daha sonra deineceimiz zere zaman ve uzamn yerden/me-
3. nite - Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram
53
kndan uzaklamasna neden olmutur. Bu anlay Giddensda modern ncesi ve modern toplum karlatrmasnn da zn oluturur. nk modern dnemde zamann uzamla uzaklamas (bu kavramdan anlalmas gereken, varlk ve yokluk olgularn birletirecek biimde dzenleme ve yeniden dzenleme zelliine vurgu yaplmasdr) durumu giderek artmtr (Giddens 1994:20). Dolaysyla Giddensn modern ncesi ve modern dnemi, gven ve risk ortamna dayal olarak karlatrmas daha anlaml hale gelmitir.
Modern ncesi Dnemin Gven Ortamnn Belirleyicileri

Giddens (1994:93), modern ncesi dnemin genel zelliklerini gven ortam ve risk ortam bakmndan analiz eder. Gven ortamnn belirleyicilerini 4 faktrle aklar. Bunlar; 1. Zaman-uzam iindeki toplumsal balar istikrarl klmada akrabalk ilikileri dzenleyici bir rol stlenir. 2. Tandk bir evre salayan bir yer olarak yerel topluluklarn varlna/arlna dikkat eker. 3. nsan yaamnn ve doann tanrsal bir yorumunu salayan inan ve ritel uygulama tarzlar olarak dinsel kozmolojiler nemli bir yer tutar. 4. Bugn ile gelecei birbirine balayan gelenein evrilebilir bir zellie sahip olmasndan dolay gemie ynelik bir balantnn sz konusu olduunu vurgular (Giddens 1990: 100-102). Bu drt faktr modern ncesi dnemin temel gvenlik durumunu salayan toplumsal iliki biimleridir.
Modern ncesi Dnemin Risk Ortam

Giddens, modern ncesi dnemin risk ortamn ise yle deerlendirir; 1. Bulac hastaln yaygnl, iklimin gvenilmezlii ve sel basknlar gibi doal felaketler bata olmak zere doadan kaynaklanan tehdit ve tehlikeler mevcuttur. 2. Yamac ordular, yerel beyler, haydutlar ve hrszlardan kaynaklanan insan iddeti tehdidinin bulunmasdr. 3. Dinsel kayradan yoksun kalma ya da kt bir bynn etkisine girme riskinin varldr. Bu riskleri azaltmann yollarnn banda akrabalk ilikileri, yerellemi ilikilerin nemi, dini inanlar ve bir rutin olan gelenekler gelmektedir (Giddens 1990: 102-108). Dolaysyla bu aklamalar, modern ncesi dnemde toplumlarn nasl bir risk iinde olduklarn gsterir.
Modern Dnemde Gven ve Risk

Giddens (2010:13), modernite ya da gelenek-tesi (post-traditional) toplumu, gelenek ve alkanla ait kesinliklere ilikin rasyonel bilginin yer ald bir dzen olarak tanmlamaktadr. Bu balamda modern dnemde yerinden karma/yerinden edilme kavram ile ifade ettii soyut sistemlere ynelik gven ilikilerinin nasl olduunu (Giddens 1994:93; Giddens 1990:102) kategoride deerlendirir: 1. Toplumsal balar istikrarl klma arac olarak dostluk ya da cinsel (akrabalk) yaknlkla ilgili kiisel ilikiler, 2. Belirsiz zaman aralklarndaki ilikileri istikrarl klma yolu olarak soyut sistemler (alml mekanizmalar), 3. Gemi ile gelecei balantlandrma tarz olarak kar-olgusal, gelecee ynelik dnce. Bu durumu post-geleneksel dnem olarak deerlendiren Giddens, post-geleneksel dnemi modernliin bir paras olarak nitelemektedir. Modern dnya daha nce yaanan dnemlerden farkl deildir, aksine modernitenin ileri bir aamasdr ki, ge-
54
miin eilimlerini ve glerini yanstr (Slattery 2007: 419). Bu zelliklerinden dolay Giddens bu dnemi ge modern dnem olarak isimlendirir. Modern toplumsal kurumlarn geliimi ile gven ve risk, gven ve tehlike ilikilerinin bir ekilde dengelenmesi durumunun ortaya ktn belirten Giddens (1994:93-98), modernliin risk ortamn; modernliin dnmselliinden kaynaklanan tehdit ve tehlikeler, savan endstrilemesinden kaynaklanan insan iddeti tehdidi ve modernliin dnmselliinin benlie uygulanmasndan kaynaklanan kiisel anlamllk tehdidi olarak sralar. Dolaysyla modernliin gnmzde yaanan risk ve tehlikelerinin toplumun varln tehdit etmekle birlikte bu risk ve tehlikelerin kartlklar iinde kendini yeniden dntrme imknnn bulunduuna iaret eder. Bu durum toplumlarn gei dnemlerine iliin yaanmlklarn ifade eder ve modernliin sreksizliini ortaya karr. Buradan radikalleen modernlie doru bir gidiin olduunu ileri srer (Tucker 1998: 145).
SIRA SZDE
Modern ncesi ve modern dnemi gven ortamlar bakmndan karlatrnz. SIRA SZDE
NELM GiddensnDmodernliin sreksizlikleri (the discontinuities of modernity) konusunda sylemek istedii, modern toplumsal kurumlarn birok bakmdan benzersiz olduklar, dier S Obir R U ifade ile geleneksel toplum dzeni anlayn yanstmaddr. nsanlk tarihinin sreksizlikler ile belirlendii ve dorusal bir geliim izgisine sahip olmad bilinen bir gerekliktir. Giddens burada insanlk tarihini sreksizlik KKAT balamnda D bir btn olarak aklamaya ve analize girimez, onu ilgilendiren daha ok modern dnemle ilikili olan sreksizlik ya da sreksizlikler toplamdr (Giddens 1990: 5). Toplumlardaki gelimelerinin kesintiye uramlk ile varln SIRA SZDE srdrdn ifade eder. Modern yaam tarzlar, geleneksel toplumsal dzen eitlerinden benzeri grlmedik bir AMALARIMIZ biimde ayrmakta ve modernliin getirdii dnmler gerek yaygnlk gerekse younluk bakmndan nceki dneme zg deiim biimlerinden olduka farkllk gstermektedir. Bu farkllk yaygnlk asndan bakldnda, kreK bir T toplumsal A P sel dzeyde iliki ve etkileim biimlerinin kurulmasna, younluk bakmndan ise gndelik yaammzn en mahrem ve kiisel zelliklerini deitirme biiminde etkili olmutur. Kukusuz geleneksel ile modern arasnda belli nokT E L E V Z Y O N var olduu inkr edilemez. Ancak tarihsel zaman ierisinde talarda srekliliklerin ortaya kan deiikliklerin dramatik etkisi iledir ki bunlar yorumlarken nceki dneme ait yereleik bilgilerimizin snrlln hi aklmza getirmedik. Oysa klasik sosyologlarn toplumsal evrimcilik anlay (ister ilevselcilik isterse atmac kuNTERNET ramclar olsun) modernliin sreksizliki (discontinuist) karakterinin fark edilmesini, deyim yerindeyse, engelleyen bir faktr olmutur (Giddens 1990:5-6). Evrimci aklamalarn genel anlamda byk anlatlar temsil ettiine deinen Giddens, evrimcilerin tarihi, insanlkla ilgili olaylar karmaasn sistematik bir tablo dzeni ierisine sokarak yine olaylar dizisinin yardm ile anlatmaya altklarndan sz eder. Giddensa gre toplumsal evrimciliin yapsn bozmak demek, tarihin bir btnm ya da belirli baz birletirici rgtlenme ve dnm ilkelerini yanstyormu gibi grlemeyeceini kabul etmek anlamna gelir. Fakat bu durum grnrde bir kaos ya da sonsuz sayda farkl tarihler yazlabilecei biiminde de yorumlanmamaldr. nk tarihsel geiin analizi, bizi ayn zamanda o dnemin belli karakterlerin tanmlanabilecek ve haklarnda genellemeler yaplabilecek bir niteliin varlna da gtrr. Dolays ile aklama sistematiinin yapsn bozmak, bize yalnzca modernliin incelenmesini sadeletir-
DNELM S O R U
MODERNLN SREKSZLKLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
55
mekle kalmayacak, ayn zamanda post-modern deerlendirmelere ilikin tartmalarn odak noktasn da yeniden grmemize yardmc olacaktr (Giddens 1994:1213; Giddens 1990: 5-6)
Modern ncesi ve Modern Dnemin Sreksizliklerinin Karlatrlmas

Giddens & Pierson (1998: 90), modern toplumu endstriyel uygarlkla ilikili olarak kategoride deerlendirmektedirler: i. nsan ilikileri tarafndan dnya dncesinin dnmne ak davranlar seti, ii. Ekonomik kurumlarn karmakl, endstri retimi ve pazar ekonomisi ve iii. Kitle demokrasisi ve ulus-devleti de iine alan politik kurumlar. Bu ereveden yaklaldnda, Giddens modern toplumsal kurumlar geleneksel toplumsal dzenlerden ayran sreksizlikleri ise kategoride deerlendirerek aklamaktadr (Giddens 1990: 6): 1. Deiim hz: Geleneksel dzenlerin (toplumlar) kendi ilerinde devingen olduklar sylenebilir. Fakat modernliin koullar iinde deiimin hz had safhadadr. Bunun nemli bir ynn teknoloji olutursa bile, bu hz dier toplumsal ilikilerde de kendini gsterir. 2. Deiim alan: Dnyann farkl blgeleri birbiri ile balantl hale geldike toplumsal dnmn dalgalar yerkrenin tm yzeyini kapsamaktadr. 3. Modern kurumlarn doas: Ekonomik retim sisteminin piyasa koullar ve metalamas, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik g ilikilerinin birliktelii, daha nceki dnemlerde hi grlmedii kadar i ie gemitir. Dolaysyla modern kurumlar doalar gerei yeni dnemin ihtiyalarn karlayan bir zellik gstermektedirler. Bu kategori ayn zamanda modernliin karakterleridir. nk bu yorum, modernliin gvenlik ve tehlike ile gven ve risk konusunda aydnlk ve karanlk olmak zere iki ynl bir olgu olduunu ortaya koyar. Giddensa gre aslnda klasik sosyologlar modern a sorunlu olarak tahlil etmilerdir. Capitalism and Modern Social Theory (1984: 375) adl kitabnda, klasik sosyologlarn her birinin metodolojik farkllnn bulunduunu, tam kapsaml bir genel teori yarattklar iddiasnda bulunmadklarn ifade etmektedir. Ancak Giddens, Marx ve Durkheimn, modern an olumlu ynlerinin olumsuzluklarndan daha ok ar bastna inandklarn, Weberin ise daha ktmser bir tarzda modern an maddi ilerlemenin bireysel yaratcl ve zerklii yok eden bir brokrasinin genilemesine nclk ettiine inandn savunur. Bu sosyolog, modern endstriyel yaamn bireyi skc ve tek dze bir alma disiplini altna sokan kltc sonularn grmler, fakat retim glerinin bu denli gelimesinin eko-sisteme ynelik ykc lekte bir tehdit oluturabileceini ve savan endstrileebileceini kestirememilerdir (Giddens 2009:23-24 ;Giddens 1994:15). Modernliin sreksizlikleri ne anlama gelmektedir? Aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Modernlik, znde gelenek ile bir kartlk iindedir. Bu kartlk modernliin dinamiini oluturur. Modernliin baskn zellii, yeni olana kar ak durmak ve S Odnmsel R U bir dnmsellik beklentisi iinde olmaktr. Bylece modernlik olarak uygulanm bilgiden oluur. (Giddens 1994:40) Modernliin dinamizmi, zaman ve uzamn ayrlmasndan ve ayn zamanda topDKKAT lumsal yaam organize eden zaman ve uzamn dilimlenmesini salayacak ekilde
MODERNLN DNAMKLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
56
SIRA SZDE
DNELM S O R U
yeniden birletirilmesinden, toplumsal sistemlerin yerinden edilmesinden, birey ve gruplarn eylemlerinden oluan toplumsal ilikilerin srekli bilgi girdileri yolu ile dnmsel olarak dzenlemesinden ve yeniden dzenlemesinden gcn almaktadr (Giddens 1994: 22; Tucker 1998: 144). Bylece dnmselliin varl, modern ile gelenekselin bir kartlk iinde devingenlik zellii gstermesinden kaynaklanmaktadr. Bozulma ve yeniden kurulma modernlie dinamiklik kazandrmaktadr. Bu nedenle Giddensa gre toplum yaplandrlmamtr, yani bamsz bir varla sahip sert/kat ve deimez bir nesne olarak var olmaz. Burada nemli olan husus, toplumun doas gerei srekli olarak bozulmaya ya da deiime ak olduudur. Bu sabit olaslk phesiz insanlarn toplumun gereklii hakknda hisSIRA SZDE settii yaygn ve bilind gvensizlik duygusunu yaratandr (Allan 2006: 273). Fakat bu olaslk ayn zamanda modernlii hem yaplama sreci hem de birey asndan nemli bir mesele klar. (Allan 2006: 274). Bu balamda modernliin dinaDNELM mizmini yaratan drt farkl unsur vardr. Bunlar: zaman ve uzamn birbirinden ayrlmas, yerinden karma/edilme ve alml mekanizmalar, radikal dnmsellik S O R U imdi bu drt unsuru ksaca zetleyelim. ve kresellemedir. Modernliin D sreksizlikleri ve dinamikleri konularnda Giddensn Modernlemenin SoKKAT nular (1994) kitabnn okunmasnda yarar vardr.
DKKAT
SIRA SZDE
Modernlik, Zaman ve Uzam

Modernlik ile zaman ve uzam anlalr klmak iin Giddens nce modern ncesi kltrlere AMALARIMIZ bakmak gerektiinden sz eder. Modernlik ncesi kltrlerin zaman hesaplama biimleri vardr. Bu hesaplama takvim, yaznn bulunuu gibi topraa yerleik devletleri birbirinden farkllatran zellikler olarak deerlendirilmektedir. K T A P Ancak gndelik yaamn temelini oluturan zaman hesab, srekli zaman uzama balamakta ve kesinlikten uzak olarak deiken bir durum gstermektedir. Her hangi bir kii o gnn tarihini ancak dier toplumsal ve blgesel iaretlere bakarak syleyebilirdi. Ne TELEVZYO N zaman szc, nerede ile ya da dzenli doal olaylarla ilikilendirilerek biliniyordu. Mekanik saatin icad ve nfusun giderek yaylmas (balangc 18. yzyln sonuna kadar uzanr) zamann uzamdan ayrlmasna yol am ve zaman, gnn dilimlenmesine rnein, alma saatinin dzenlenmesine NTERNET olanak salamtr. Bylece mekanik saat toplumsal rgtlenmede birlii salayan bir l birimi olarak deerlendirilmitir. zellikle takvimin dnya leinde standatlamas ve zamann blgelerden bamszlaarak standartlamas evrensel anlamda zamana ilikin farkllklar ortadan kaldrmtr (Giddens 1990: 17-18). Bu gelimelere bakldnda zamann boaltlmas, uzamn boaltlmas bakmndan bir n koul olmutur. Bo uzamn geliimi, uzamn yreden ayrlmas ile anlamllk kazanmtr. Yre, corafi olarak konumlandrlm toplumsal eylemin fiziki ortamn ifade etmekte ve mekn fikri ile kavramsallatrlmaktadr. Modern ncesi toplumlarda uzam ve yre kavramlar birbiri ile rtmekte ve toplumsal yaamn uzamsal boyutlar birok bakmdan bireylerin birbirleri ile yerel etkinlikleri bakmndan nem tamaktadr. Modernliin ortaya kmas ile birlikte yzyze etkileim durumundan uzaklalarak orada bulunmayanlarn etkileimlerini de kapsayacak biimde yreden kopuu getirmitir. Dolaysyla modernlik koullarnda meknlarn, toplumsal faaliyetlerden etkilenerek yalnzca grnrde olup bitenleri gstermekle kalmamakta ayn zamanda meknn grnr biimi onun
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
57
doasn belirleyen uzaklam ilikilerini rterek saklamasna da neden olmaktadr (Giddens 1990: 18-19). Uzamn mekndan ayrlmas zaman rneinde olduu gibi lmn tek biime dnm gibi olmamtr. Yerkrenin batl gezgin ve kifler aracl ile perspektif anlayndan uzak bir ekilde dnya haritalarnn ortaya kmasna nclk edecek biimde adm adm izgiye dklmesi, uzam herhangi bir yer ve blgeden bamszlatrmtr. Bylece zamann uzamdan ayrlmas (time-space distanciation) tek ynl bir geliim olarak yorumlanmamaldr, aksine bu geliim diyalektik zelliklere sahiptir. Dier bir ifade ile zaman uzamdan ayrmak toplumsal etkinlikler bakmndan yeniden birleimleri iin bir temel oluturur. Bu konuda Giddens tren izelgesi rneini verir; trenlerin hareket saatlerini gsteren tarife benzeri bir zaman izelgesi ilk bakta insanlara yalnzca sradan bir ema gibi grnebilir. Ama bu tarife gerekte trenlerin ne zaman, nereye varacan gsteren bir zaman-uzam dzenleyiciliini salayan bir ara ilevi grr. Bu niteliiyle tren, yolcu ve ykn zaman ve uzamn geni bir alana yaylmasna yol aarak karmak bir egdme olanak salar (Giddens 1990: 19-20). Zaman ve uzamn nasl boaltldn anlamak iin, insanlarn zaman-uzamla nasl bir iliki iinde olduu ele alnmaldr. Modernliin balangcna kadarki dnemde zaman ve uzam doal ortamlarla ve evrelerle ok yakndan ilikiliydi. Fakat modern toplumlarda zaman ve uzam, daha nceden sahip olduklar doa ile ilgili balarndan koparlarak soyut varlklara dnmlerdir. Dahas uzam kavramnn kendisi fiziksel olmaktan ok sembolik hale gelmitir. Bilindii gibi modernlik, ilerlemeye duyulan inan ile ifade edilir. Ilerleme, deiim anlamna gelir ve (Allan 2006: 275) zaman ve uzamn boaltlmas deiimi yerel alkanlk ve pratiklerin snrlamalarndan serbest klarak eitli deime olaslklarn balatmaya hizmet eder (Giddens 1990: 20). Zaman ve uzam soyutlatrmak ayn zamanda modernliin bir baka ayrt edici zellii olan brokratik organizasyona yardmc olur. Zaman ve uzam, doa ilikileri ve toplumsal ilikilerden soyutland (boaltld) iin yaamlarmz tam anlamyla rasyonel organizasyona baldr. Zaman ve uzamn boaltlmas, zaman-uzam uzaklamasnn snrsz biimde arttrlabilecei anlamn tar ve artan zaman-uzam uzaklamas, artan dnmsellik karlkl olarak birbirlerini glendirirler ve birlikte modernliin dinamizmini- srekli deiim ynelimini- yaratrlar (Allan 2006: 276). Bylece zaman ve uzamn birbirinden ayrlmas yerinden karmalarla/edilmelerle ilgili iken bu durum bir yn ile farkllklar ortaya karr, dier yn ile yeni birleimlere kap aralar.
Yerinden karma/Edilme ve Alml Mekanizmalar

Geleneksel toplumdan modern topluma geii tartrken zellikle ilevselciler bata olmak zere birok sosyolog, yapsal farkllamadan bahseder. Giddensn yapsal farkllamada sorunlu olarak grd ey, yapsalclarn, modernliin merkezi bir zellii olan radikal zaman-uzam uzaklamasna mantkl bir aklama getirilmemesidir. Kendisi kurumlar alml mekanizmalar asndan deerlendirirken buna mantkl bir aklama getirdiini belirtir. Bu noktada ideal bir geleneksel toplum tipi kurgulayacak olursak bu toplumda toplumsal iliki ve etkileimin birou, yerel ortamlarda kklemi karlamlar ierisinde gerekleir. Bu toplumda insanlar evrelerindeki herkesi tanrlar ve yardma ihtiya duyduklar insanlara bamldrlar. Mesafeli durumlar, mesafeli tekilerle birlikte srekli olarak deimez kalr yani mesafe korunur. Bu balamda yaam yerel balamndan ekip karan
Alml mekanizmalar, toplumsal iliki ve etkileimleri yerel balamlarndan ekip karan pratiklerdir.
58
iki temel mekanizma vardr: I. sembolik gstergeler ve II. uzmanlk sistemleri (Allan 2006: 276).
Sembolik Gstergeler
Sembolik gstergeler herhangi bir kii ya da kurumla ilikili olmakszn datlan/devreden deiim aralar asndan dnlebilir. Birok gsterge tr olmakla birlikte para bu trler arasnda mkemmel bir rnektir. Para, her maln ayn deer sistemine gre belirlendii evrensel bir deer sistemi yaratr. Gereklilik itibariyle bu deer sistemi soyuttur; yani, isel hibir deeri yoktur. Dier her eyi temsil edebilmesi iin kendi iinde bir deer tamamaldr. Parann evrensel ve soyut doas onu snrlamadan zgr klar ve uzun mesafeler ve zaman periyotlar karsnda dei tokuu kolaylatrr. Bu nedenle doas gerei para, zaman-uzam uzaklamasn arttrr ve parann soyutlama seviyesi olduka yksek, yaratt bu etki de byk olur (Allan 2006: 276-277; Kaspersen 2000: 87; Ritzer 1997: 145).
Uzmanlk Sistemleri
Giddensn bahsettii bir dier alml mekanizma da uzmanlk sistemleridir. Yine geleneksel bir topluluk kurgulayalm. Eer geleneksel bir toplumda yayorsanz ve bir ocuk sahibi olacaksanz kime gidersiniz? Eer ayn grup iindeyken evlilik problemleri yayorsanz kimden yardm alrsnz? Daha verimli rnler yetitirmeyi, tanrlar yceltmeyi, bir bina ina etmeyi ya da bir tr toplumsal ibirliini gerektiren bir ey yapmay istediinizde nereye bavurursunuz? Tm bu sorularn yant ve yaamn dier tm ayrntlar sizin toplumsal iliki anzda bulunur. Daha iyi rn almak iin bu konuda deneyimli olan bir arkadanza, evliliinizi danmak iin bykbabanza, ocuk sahibi olmak iin ebelik yapan komunun karsna gidersiniz (Allan 2006: 277; Kaspersen 2000: 84; Ritzer 1997: 145). Gnmzde bu tr sorun ve ihtiyalar iin bavurduumuz adres, kiisel olarak hibir ekilde tanmadmz, soyut bilginin hkim olduu akademik bir eitimden geen uzmanlardr. Fakat uzmanlk bilgi sistemlerine baml olmak amacyla uzmanlara bavurmak zorunda deiliz. rnein, bir binann nasl ina edildii ya da pek ok snf ve ofisin nasl kurulduu konusunda hi bir bilgi sahibi deilken, ofisime her gittiimde ya da snfta her ders anlattmda bu uzmanlk bilgisine baml olmu bulunmaktaym. Bilgisayar her atmzda ya da her yaktmzda ya da arabamz her altrdmzda ksaca modern yaam ile ilgili herhangi bir eyi her yaptmzda, soyut uzmanlk bilgi sistemlerine bamlyzdr. Uzmanlk bilgi sistemleri, yaamlarmzn merkezini yerel balamlardan soyut bilgi ve uzak tekilere gelitirilen bamlla tadklar iin almldrlar (Allan 2006: 277).
Modernliin Dnmsellii
Giddens dnmsellii statik bir durum olarak deil, deiken bir durum olarak grr. Modernliin, dnmselliin seviyesini dramatik bir biimde ykselttiini ne srer. Modern zaman ncesinde insanlar toplum hakknda pek dnmezlerdi. Aslnda kendine ynelik bir varlk olarak toplum dncesi Montesquieu ve Durkheim gibi dnrlerin eserlerinden nce pek bilinir deildi. Gnmzde ise topluma ilikin farkndalmz son derece yksektir ve ulusumuz ve katlm gsterdiimiz organizasyonlar ve kurumlarmz hakknda bilinli olarak dnrz (Allan 2006: 274). lerleme ve dnmsellik, doalar gerei birbirleriyle ilikilidir. lerlemenin dnmsellii gerektirdii son derece aktr ve modernite de endemik bir yap-
59
dadr. nk her toplumsal ge kendisini hedefi, amalar ve pratikleri asndan srekli olarak deerlendirmek durumundadr. Fakat ilerleme umudu hibir zaman cisimlemez- ilerleme ideali- ona hibir zaman ulaamayacamz anlamn tar. lerlemeye ynelik attmz her adm, elde ettiklerimizi gelitirme umutlaryla snanr. lerleme, ulalm bir ama olmaktan ziyade motive edici bir deer, modernliin sylemsel bir zellii haline gelir (Allan 2006: 274). Modernliin kendisinin derinden ve aslen toplumbilimsel olduuna deinen Giddens, (1994: 44) aktrn toplumsal yaam hakknda daha fazla bilgiye sahip olmas onun kendi geleceini ekillendirmesi ve tehlikelere zmni olarak kar koymasn olanakl klacan syler. Bu balamda modernliin dnmsellii, dnce ve eylemin srekli olarak birbirine yanstlarak sistemin yeniden retilmilii zerine kuruludur. Yani gelecee ynelik olarak, nceden yaplm olanla yeni bilgilerin harmanlanmas ilkeli bir biimde savunulacak konular rttrr. Bylece dnmsellik, bilgi ve yaam hakkndaki temel anlaymzn ksmen ekillendirilmesi anlamna gelir. Modern bilgi, bilimsel bilgiye edeerdir ve bilgiyi bilimsel yapan ise daimi bir irdeleme ve sistematik phedir. Bu bilgi anlay her bireyin kltrel dokusuna ilemitir. Bu ileyi eitim-retim sisteminin bir paras olarak okullarda srdrlr. Eitim kurumlar modern organizasyonlar olarak doalar gerei brokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dnl pratikler ve daimi dnmsellie ballardr (Allan 2006: 275). Bu balamda modernliin dnmselliini artran bir baka faktr de zellikle kitle iletiim aralardr. Bireyin kendisi dnmsel bir kapasiteye sahip olduu iin bu aralardan rendiklerini kendi yaantsna ussal olarak uyarlamaya alr (Kaspersen 2000: 88). Radikal modernliin bir sonucu olarak birey, belirli kimliklerin, yaam sresi gstergelerinin ve bilginin elde edilmesiyle benlii toplumsal olarak belirleyen toplumsal alar ve kurumlardan ekip karlmtr. Modern bireye verilen sadece isel olarak gndergesel olan benliin dnmsel tasarmdr. Bunun bir paras olarak birey, uzmanlk bilgi sistemleri ve arac deneyimler kullanarak stratejik yaam planlamas gelitirir. Benliin dnmsel tasarm, (uzmanlar tarafndan sunulan ve kitle iletiim aralaryla eriilebilir olan) olas yeni bilgilere dayal daimi bir deerlendirme ve yeniden deerlendirme ierir (Allan 2006: 284).
Kreselleme
Giddens dnce ve eylemlerinde ne kreselleme taraftar ne de kresellemee kart olmutur. Daha ok kreselleemenin gnmz gereklii iinde bir sre olduunu ancak yaratt tehlike ve risklere mdahale edilmedii takdirde eko-yaam adna olumsuzluklar yaratacan kabul etmi ve bu srecin toplumlarn karSIRA SZDE larna uygun hale getirilmesi iin nasl dntrlebileceini anlatmaya almtr. Kaleme ald, Elimizden Kap Giden Dnya balkl eserinde Giddens neo-liberal sylemle refah haklar dncesinden yola karak demokratikleme ile minimal DNELM devleti zdeletiren bir yol sunar. Dolaysyla Held ve dierlerinin tanmna gre literatrde Giddens ve onun gibi dnenler, dnmselciler/pheciler olarak adS O R U landrlr (Rantanten 2005:5-6; Keyman 2000: 20; Grgn-Baran 2010:317).
DK K A T tarafndan Giddens kresellemeyi, yerel oluumlar millerce uzakta gerekleen olaylar ekillendirecek biimde uzak yerellikleri birbiriyle balantlandran dnya apndaki toplumsal ilikilerin younlamas olarak tanmlar. Kresellemeyi bu nedenle, SIRA SZDE bir arada bulunma halini zaman ve uzamn daha da tesine tayan uzak ile yerel arasndaki diyalektik bir iliki balamnda deerlendirir (Allan 2006: 278).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
60
Modernliin yapsal olarak kreselletirici zellii bulunduuna deinen Giddens bu srete bilhassa drt kurumun modernliin dinamizmini ve zaman periyodunu biimlendirdiini ne srer. Bunlar: kapitalizm, endstrileme, iddet tekeli/zorlayc g ve gzetimdir. Bylece modernliin dinamii ile kresellemenin boyutlarn birbirine denk decek biimde balantlandrarak aklar. Modernliin dinamii asndan kapitalizme dikkat eker. Kapitalizm isel olarak yaylmacdr. Kapitalizm kra duyulan ihtiya tarafndan ynlendirilir ve bunun sonucunda pazarlarn, teknolojilerin ve metalatrmann yaylmn ynlendirir (Allan 2006: 277). Endstrileme, kapitalizm ile balantl olmakla birlikte kendi dinamiklerine ve dier kurumsal alanlarla kurduu ilikilere sahiptir. Endstrileme, iddet tekeli/zorlayc g ve gzetim birbirlerini besler ve genel anlamda endstriyel-askeri kompleks olarak tanmlanan eyi yaratrlar. Askeri bir kompleks, gl bir ordu ve askeri retime odaklanm bir ekonomi araclyla yaratlr. Zorlayc g, teknolojiyi kullanmaya baladnda endstrilemeye baml olmakla kalmayp daha fazla ve daha gelikin g ve gzetim teknolojilerinin retimi iin daimi bir itici g oluturur. Kapitalizmin farkl uluslar arasnda ilikileri mmkn klmas gibi askeri bir kompleks de uluslararas ilikileri meydana getirir (Allan 2006: 277-278). Kreselleme ierisinde meydana gelen temel sreler birbirleriyle balantldr. rnein, brokratik, rasyonel ynetimin kullanm dnya kapitalizminde ve uzmanlk sistemlerinde artar. Tm bu dinamikler -radikal dnmsellik, zaman ve uzamn ayrlmas, yerinden edilme, kreselleme- karlkl olarak birbirlerine atfta bulunur ve birbirlerini etkilerler. rnein zaman ve uzam gereklikten ayrld iin kurumlar toplumsal yerelden daha da uzaklatrrlar. Bunun sonucunda da kresel dzeyde daha soyut balantlarn yaratlmasn salarlar. Tm bu unsurlar birbirlerini karlkl olarak glendirir ve modernliin dinamizmini ina ederler (Allan 2006: 278-279). Ancak Giddensn ( 1994a:5) da vurgulad gibi kreselleme ayn zamanda bu yn ile yeni tabakalama biimleri, yerinden edilmeleri, ounlukla atmalar reten ve srad yollar ieren kompleks ve karmak bir sretir.
ekil 3.1 Kaynak: Kresellemenin Boyutlar (Giddens 1990: 71; Kaspersen 2000:93)
Ulus-Devlet Sistemi
Dnya Kapitalist Ekonomisi
Dnya Askeri Dzeni
Uluslararas blm
61
Bugn modernliin kurumsal dinamizmi tam anlamyla kresellemenin boyutlar ile rtmektedir. Giddens, kresellemenin boyutlarn da, kapitalist dnya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslar aras iblm ve askeri dnya dzeni olarak drt kategoride deerlendirir. Bu drt boyuta ilikin bilgiler belirtilen bu (Kaspersen 2000: 92-94; Giddens 1990: 71-78; Giddens 1994:68-73) kaynaklardan sentezlenerek aktarlmaktadr: Bugn dnyann ekonomik rgtlenii ana g merkezleri olan kapitalist devletler aracl ile gerekletirilmektedir. Bu devletlerin kendi i yasalar ve uluslararas ekonomi politikalar ekonomik faaliyetlerin birok biimde dzenlenmesini gerektirir. Bu durum ticari irketlerin kresel almlar iin geni bir alan salar. Ticari kurulular dolaysyla ulusar irketler ekonomik glerine bal olarak hem kendi lkelerindeki hem de dier lkelerdeki politikalar etkilerler. Bugn ulusar irketlerin byk bir ounluu btn uluslardan daha fazla bteye sahiptir. Bu irketlerin sahip olduklar ekonomik anlamdaki bteleri her zaman ulus devletlerle rekabet halinde olacakalar anlamna gelmemektedir. Yani rekabet edemeyecei durumlar da sz konusudur. Bunlar toprak btnl ve iddet aralarnn kontroldr. Tm devletler iddet aralarnn kontroln ellerinde tutarlar. Bylelikle ekonomik gleri ne kadar ok olursa olsun endstriyel-ticari irketler hibir zaman askeri rgtler olamazlar. Kendilerini belirli bir topran egemen olan siyasal/yasal varlklar gibi gremezler. Ulus-devletler kresel dzeyde bir aktr olarak kabul ediliyor ise endstriyel irketler de dnya ekonomisinde baat failler olarak yer almaktadr. Grld zere firmalar/irketler devletlerle ve mterileri ile ticari ilikilerinde kr n planda tutarak retime girerler. Bu ekilde irketler piyasalarda yaylarak meta piyasalarnn ve para pazarlarnn oluumunu ve genilemesini salarlar. Bu sre, doas gerei eitsizlikleri gndeme getirir. Bilindii zere ulus-devlet modernliin dnmsel karakterine uzun sre katkda bulunmu ve ulus-devlet sahip olduu snrlar yolu ile egemenliini salamtr. Fakat kreselleme, doas gerei merkezileme ynndeki dnmsellii ile belli devletlerin toprak eemenlii arasnda bir gerginlik yaratr. Bu durumda baz lkelerin bireysel egemenlikleri azalrken ayn zamanda glerini dier bir biimde birletirerek devlet sistemi iindeki etkinliklerini artrrlar. rnein, Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, OECD lkeleri. Ancak bu durum gerekten karmak bir sretir. Uluslarn ve irketlerin kar ilikileri ve olas atmalar srekli bir gven ortamnn olamayaca anlamna gelir. Kresellemenin nc boyutu askeri dnya dzenidir. zellikle savan endstrilemesi, silah ve askeri rgtlenme teknik ve aralarnn bir lkeden dierine ak ve devletlerin birbirleri ile kurduklar ittifaklar kapsayan gcn kresellemesi balamnda deerlendirilmektedir. Ayrca askeri gcn kresellemesi savalarla da yakndan ilgilidir. Burada yerel atmalarn nasl kresel atmalara dntn vurgulamak gerekir. Giddens, lkelerin nkleer silahlar retme yoluna giderek dier devletleri bu tr silahlar kullanmaktan alkoyma amac tadklarna deinir. Bu durum nkleer gler arasnda savan ertelenmesini getirebilir. Ancak kendi toprak snrlar iindeki atmalarda kullanmay engellemez. Giddens, bu sylemleri ile ge-modernitede gvenlik ve risk ile gvenlik ve tehlikenin snrlarnn kompleks ve karmakln gzler nne sermektedir. Kresellemenin drdnc boyutu olan uluslararas iblm endstriyel gelime ile ilgilidir. Modern endstri yalnzca yaplan ii deil, ayn zamanda endstri tr, gerekli beceriler ve hammadde retimi bakmndan blgesel uzmanlamaya dayal bir i blmn de gerekli klmtr. Kresel ekonomik bamlln
62
Giddens kresellemeyi modern dnemde gerekleenlerin sonucu olarak deil, D N E L bizzat M modernitenin kendisini tm dnyaya yaymasyla olumu bir olgu olarak S O R U tanmlar.
SIRA SZDE
artt gnmzde kapitalist lkelerin kendi ekonomilerini ynetmeleri eskisinden daha zor hale gelmitir. Makine teknolojilerinin dnya leinde yaylmas insanlarn maddi-fiziki evre ile olduu kadar gndelik yaamn birok ynn de etkilemektedir. yle grnyor ki, kreselleme srecinde uluslararas iblm sermayenin maliyeti en dk olan blgelerde retim yapma olanan yaratmtr. Ucuz emek gc ve daha fazla kr anlay kresellemenin 16. yzyldaki smrgeleme biimini hatrlatmaktadr. Gelir dalmnn eitsiz uygulamas ise nc Dnya lkelerindeki isizliin, yoksulluun, terr ve siyasi atmalarn artmasna, ulustesi glerin, kadn ticaretinin ve mlteci-snmac sorunlarnn katlanarak bymesiSIRA SZDE ne yol amtr. Giddensa gre kresellemenin drt boyutu olan kapitalist dnya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslararas iblm ve askeri dnya dzeni, moDNELM dernliin drt ana parametresi olan kapitalizm, endstriyalizm, gzetleme ve askeri gn etkileip genileyerek dnya leine yaylm biimi olarak karS O R U mza kmaktadr. Zamann mekndan D K K A Tbamsz kal modernletirici bir sretir. Giddensa gre, kresellemenin n koulu zamann mekndan bamsz klnmasdr. Bu sayede toplumsal ilikiler mekna baml olmaktan kurtulmu uzaktaki yerlerle etkileim iine girilmitir. SIRA SZDE Modernizasyon toplumsal ilikileri yaygnlatrmakta, toplumlar arasnda kresel iliki alar kurulmaktadr. Yerel faaliyetler ile uzak mesafeler arasndaki ilikiler gelimektedir. Ona gre kreselleme, modernitenin devamdr. Kresellemeye kar deildir, AMALARIMIZ taraftar da deildir. Ancak dnyann gidiatnn kresellmeye doru olduu tespitinde bulunmaktadr.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kreselleme, politik ve ekonomik etkilerin biraraya getiriliilerinden doan bir T E L karmak E V Z Y Osreleri N dizi iermektedir. Bu durum hem yeni uluslar st sistemler ve gler yaratmakta hem de gelimekte olan lkeler NTER N E Tfazla deiime giderek daha maruz kalmaktadr.
Kreselleme Giddense gre, yalnzca muazzam bir ekonomik, politik, kltrel sistemler ve iletiim alarndaki gelimeyi deil, ayn zamanda yerel ve kiisel anlamda etkili faaliyetleri ve deneyimleri de iine alr.
Kreselleme, uygulamaya koyulan ada politikalarn temellerinden daha baka bir eyi ifade etmektedir. Ancak kreselleme iinde yaadmz toplumun kurumlarn te yandan kreselleme yeni bireyselciliin T E L dntrmektedir. EVZYON ykseliini de n plana karmaktadr (Giddens 2000: 45, Giddens 2000a: 30) Kreselleme, hem iinde byk sistemlerin yer ald hem de yaammzn ou mahrem ksmn ve zelini iine alan ilikileri kapsar. Bu bakmdan yaam tarNTERNET zmz ayn zamanda kresel sonulardr. rnein Kopenhangdan satn aldmz kyafetler ngilterede tasarlanm, Tayvand ya da Polonyada retilmitir. Bu durum uluslararas iblm ve dnyann eko-sistemi bakmndan kresellemenin sonucu olarak karmza kmaktadr (Kaspersen 2000: 94). Kresellme konusunda nemli olan bir nokta da modern teknolojik aralar olarak medyann kreselletirici etkisini gzden uzak tutmamaktr. Mekanize iletiim teknolojileri kresellmenin btn ynlerini nemli lde etkilemitir. letiim teknolojileri ayn zamanda endstriyalizmin bir sonucu olarak deerlendirilebilir. zellikle iletiim teknolojileri kltrel kresellemenin aracs olmu, zaman ve uzamn nemini yitirmesine yol amtr (Giddens 2000:42-43). Kreselleme sancl bir sretir ve bu srete yaanan krizler, toplumlar ve bireyleri risk ve tehlikelerle kar karya brakmaktadr. Bylece gvenlik sorununu ortaya karmaktadr. Bunu amann yolu ise gven ve gvenlii ina edecek mekanizmalarn uygulamaya konulmasndan gemektedir.
63
GE MODERNLK VE POSTMODERLK
Giddens, modernlii u szleri ile deerlendirmektedir. Modernlik terimini kullananlarn ou, ben dhil, onu evrensellik iddialar sorgulanabilir nitelikte olan, tarihsel olarak zgl bir sosyo-ekonomik ve kltrel oluum olarak gryorlar. Benim anlayma gre modernlik tarihin sonu deildir; ama modern olan ekilsiz, paral, izgisel olmayan bir post-modernlik halinde zlm de deildir. Dolaysyla post-modern fikri yalnzca modernliin aklnn bana gelmesini ya da kendi snrlar ile yzlemek zorunda kalmasn deil, ayn zamanda bunu amay da ierir (Giddens 2000b: 20). Bu aklamada Habermasn grleri ile Giddensn grlerinin kesitii grlr. nk Habermasa gre modernizm henz tamamlanmam bir projedir. Aydnlanma dncesinin gelitirdii bu proje bir takm alkantl olaylara yol amakla birlikte Habermas, bu sorunlarn stesinden gelinebileceine inanr (Habermas 1996: 38-55). Bu nedenle Habermas da Giddens gibi iinde bulunduumuz dnemi postmodern olarak nitelemeye yanamaz. Giddens, amzn krizini sistemin tm rasyonalitesine karn kapitalizmin krizi olarak grmez. Bugn ve gelecekte olacak gerilimin ekolojik kriz olduunu iddia eder. Ona gre, ekolojik kriz rselenmi bir modernliin krizidir, ama sadece evrecilikle zdeletirilmemelidir. Bu nedenle nemli olan gnmzde modernliin zerine ina edilen toplumsal basklarla hesaplamaktr. Burada kar karya gelinmesi ve netlemesi gereken konu, fiziksel ekoloji deil, bir yaam ekoloji meselesinin varlna dikkat ekmesidir (Giddens 2000b: 20). Bu balamda son zamanlarda kullanlan sanayi tesi toplum terimi hem kapitalist hem de sosyalist sistemler iin geerli grlmekte ve ekonomik sistemlerin bir lde birbirlerine yaknlatklar yorumunu glendirmektedir (Giddens 1984: 246). Bylece Giddensa gre dnmsellik tartmalarn post modernlikle ilikilendirmek mmkndr. Henz postmodern bir toplumsal evrende yaamadmz beliren Giddens yine de yaam tarzlarnn ve toplumsal rgtlenme biimlerinin farkllna dikkati eker. Postmodern ve postmodrenite kavramlarn ayrr. Giddensa gre bir anlamda, Postmodernizm mimaride, edebiyatta, sanatta ve iirdeki son dnem deimelere gndermede bulunurken, postmodernite son dnemlerdeki sosyal dnyann kurumsal deimelerine iaret eder. Eer bir post modernlik dnemine doru gidiyorsak bu, toplumsal geliimin yrngesinin bizi modernliin kurumlarndan uzaklatrp yeni ve farkl bir toplumsal dzene doru gtrd anlamna gelir. Postmodernlik, hibir eyin tam bir kesinlikle bilinemeyeceine, epistemolojinin nceki temellerinin gvenilir olmadna, tarihte teleolojiye yer olmadna, dolaysyla ilerlemenin hibir eidinin kabul edilemeyeceine iaret etmektedir (Giddens 1994: 46-47; Tucker 1998: 143; Stevenson 2008: 241). Bu nedenle Giddens, postmodernite yerine ge modernite kavramn kullanmay tercih eder. Giddensn verdii rnee baktmzda Hi hz trenine bindiniz mi diye sorarak u akmay yapar. Bir hz trenini elenceli klan ey, tehlikenin ve gvenin bir arada bulunmasdr. Hz trenini gvenli bulmasak ona binmeyiz, ancak tehlikeye meyilli bir yapmz olmazsa hz treni elenceli olmaktan kar. Yzlerce metre ykseklikten kavisler izerek hzl bir ekilde trenle aaya inmek, bize lm olasln dndrr ama trene ve onu ina eden uzmanlara duyduumuz gven, bu olasln yarataca gerilimi ortadan kaldrr. Anthony Giddens modernlii tpk bu ekilde resmeder, fakat baz nemli farkllar ortaya koyarak (Allan 2006: 264). rnein;
64
Giddensa gre modernlik bir juggernaut (nne geilmez ezici g), btn bireylerin topluca bir dereceye kadar kontrolnde bulunan fakat ayn zamanda kontrolmzden kp kendisini paralara ayrabilme tehlikesini tayan devasa bir g makinesidir. Juggernaut szc, Hinte bir kelime olan ve tanr Vishnu ya da Krishnay -evrenin lordunu- temsil eden JAGANNATHA kelimesinden gelir. Her yl tanrnn imgesi, inanl kalabalklar arasnda danslar ve davullar eliinde bir geit treniyle sokaklarda gezdirilirdi. O zamanlarda daha erken selamete kavumak amacyla inananlarn lmle kar karya gelmek iin kendilerini devasa tren arabasnn tekerlekleri altna atmalar gerektiine inanlrd. Juggernaut bu nedenle kr krne bir ballk ve adanmay gerektiren kar konulmaz bir g olarak nitelenir (Allan 2006: 264).
Bu kar konulmaz g imgesi, yaratt tehlike ve gven hissiyle birlikte heyecan dolu hz trenini akla getirir, fakat modernliin juggernaut bir hz treni gibi kontrol edilebilir ve hareketi nceden tahmin edilebilir deildir. Bu noktada Habermas ve Giddens arasnda temel bir farkllk bulunmaktadr. Habermas iin rasyonel kontrol modernliin merkezindedir ve gerekletirilmesi mmkndr. Fakat Giddens iin modernlik tanm gerei kontrol ddr. Modernliin amac gelimedir fakat yaratt etki, denetimsiz bir deiim makinesine dnen mekanizmalarn ve srelerin ortaya kmasdr. Biz, Jagannathaya kendini adayanlar gibi modernliin gc ve cenneti iine ekilmi durumdayz (Allan 2006: 264-265). Bu nedenle toplumu kontrol etme gcne sahip deiliz. nk modern toplum daha nceki toplumlardan ok daha hzl deimekte ve kresel uzanmn genileterek geleneksel sosyal pratikler zerinde ok daha byk dntrc etkide bulunmaktadr (Stevenson 2008: 219). Bylece Giddensn dncesinde bu dikotomik anlay, diyalektik bir biimde arparak modernliin dnmselliini ve dnmselliini salamaktadr.
SIRA SZDE
Habermas ile Giddensn modernlik konusundaki grlerinin kesitii ve farkllat SIRA SZDE ynler nelerdir? Karlatrnz.
D Giddensn NELM Bu konuda grn aktaran Allan, unlar sylemektedir: Modernlik iinde yaptmz gezinti hi bir biimde skc ve karlksz deildir; genellikle keyif vericidir ve verici bir bekleme ile doludur. Fakat modernliin kurumlar S O R umut U var olmaya devam ettike bu yolculuun ne ynn ne de hzn kontrol etme ansna sahip deiliz. Bunun sonucunda, hi bir zaman tamamyla kendimizi gven DKKAT iinde hissedemeyiz nk vard yer, yksek risklerle doludur (Allan 2006: 265). Ge modernlik, Giddensn 1990larn bandan itibaren en byk ilgi alann SIRA Giddens SZDE oluturmutur. modernlik ile ncelikle post-feodal Avrupada kurulmu olan fakat etkileri bakmndan yirminci yzylda giderek dnya tarihine yerleen kurumlara ve davran biimlerine atfta bulunmaktadr (Adams & Sydie 2001: 385). AMALARIMIZ Giddens, post modernistlerin iddia ettii gibi post modern bir dneme girildii konusunu tartmaktan ok, modernliin sonularnn nasl bir dnm geirdiine bakmak gerektiinden sz eder. Kukusuz modernliin tesinde olumakta K T A P olan yeni ve farkl bir dzenin varl inkr edilemez olduuna, bunu post modern olarak niteleyebileceimize, ancak birok sosyal bilimcinin yapt gibi bunu post modernlik olarak deerlendirmenin uygun olmayacana iaret eder. DiTELEVZYON le getirilmesi gereken nemli bir husus da Giddensn post modern toplum ya da endstri-sonras toplumu deil, ge modern toplumu ele alddr. Bu kavram ara-
DNELM S O R U
DKKAT
Modernlik, endstrileme, onun sadece kurumsal SIRA SZDE boyutu olarak ele alnmad srece, kabaca endstrilemi dnyann AMALARIMIZ edeeri olarak dnlebilir
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
65
clyla Giddens, tarihsel sreklilik ve deiimi birlikte vurgular (Adams & Sydie 2001: 385). Giddens kapitalizm ve endstrileme arasnda bir ayrm yapar. Kapitalizm, kresel apta etkinlik gsteren igc piyasalarnda olduka yksek bir rekabete dayal bir retimi ifade ederken; endstrileme, doay kontrol etme ve dntrme maksadyla makine teknolojisinin kullanmna atfta bulunur. Bu ge modern dnyann endstri dnda en fark edilir zellii ulus-devlettir. Buna ek olarak, Luhmann lsnde olmasa da modern dnyay bir araya getirmede iletiimin nemine dikkat eker (Adams & Sydie 2001: 385). Modern dnya, nfusun gittike kalabalklaan bir kesimi iin hayatta kalmay hatta iyi yaam mmkn klar. Ulus-devlet, karmak bir dnyada demokrasi ve bireysel faillik iin olanak sunar. Sa ve Solun tesi (Beyond Left and Right) ve nc Yol:Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii (The Third Way:The Renewal of Social Democracy) adl kitaplarnda Giddens eski sol fikirlerin gncelliini yitirdiini sac fikirlerin ise elikili ve hatta tehlikeli olduklarn iddia eder. Giddensn sosyal demokrat (liberal) nc yolu ise sadece bir teori deil, ayn zamanda siyasal aktivizm ve idealizmi alevlendirmeyi amalayan bir eylem programdr. Tanrlarn ve gelenein etkinliini yitirmesi Giddensa gre modern dnyada kurumlarn ve hareketlerin dnmsel bir biimde kendi kendilerini dzenleyebilmeleri bakmndan onlar/bireyleri serbest klmtr; bir baka deyile bu sayede nce tasarlar sonra da kendi tarihimizi yaratrz (Adams & Sydie 2001: 385). SIRA SZDE Giddensn modernlik teorisinin altblmleri arasnda uzaklama/aralama (distanciation), g/iktidar (power), gven ve risk bulunmaktadr. Uzaklama, ilikilerin artk belirli meknlara bal olmad gereini ifade eder.DBu durum N E L M Mors alfabesi ve uan icadndan bu yana geerli olmakla birlikle bilgisayar sayesinde yirmi birinci yzyln balangcndan itibaren daha da belirgin hale gelmitir. S O R U (Adams & Sydie 2001: 385; Ritzer 1997: 144) Giddensn hem yaplama hem de modernlik kuramnda nemli bir yere D Ksahip K A T olan bir dier kavram ise g/iktidar ya da failliktir. Bu kavramlar bireyin karar verebilme ve eylemde bulunabilme kapasitesine iaret eder. ktidar/G bir kaynak deildir; kitle iletiim SIRA SZDE aralar ve toplumsal balantlar birer kaynaktr. ktidar/G, hem snrlar hem de olanakl klar. Snrlama olarak g/iktidar, bir kuvvet (force) deildir; bir seim kstlamasdr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir baka deyile hkimiyetle uyum iinde olan iktidar olmasa bile bireyler modern dnyada yaptklar seimler zerinde belirli bir gce (ya da kontrole) sahipK T A dntrc P tirler. ktidar, dolaysyla sadece tahakkm deildir, ayn zamanda bir kapasitedir ya da eyleri meydana getirme becerisidir. Bylece Giddensa gre modern dnya, yetki vericidir, nk insanlar geleneksel, sanayi ncesi topluE L E V Z Y O NAncak ge mun kstlamalarndan zgr klmtr (Adams & Sydie 2001: T385-386). modernlik, modernliin dnmselliini gerektirdiinden gven problemi vardr ve karmak riskler ve tehlikelerle doludur.
K T A P
TELEVZYON
GE MODERNLKTE RSKLER
NTERNET
NTERNET
Bununla birlikte, Giddensn risk hakkndaki grlerinin ikinci ksm, Luhmannn grlerinin tesindedir. nsanlar srekli olarak gelecekte doabilecek riskleri hesaplamaya alrlar. Hzla deien modern toplumda, bireyler plan kurarak riski azaltmaya abalarlar. Bu duruma gzel bir rnek salk ya da yaam sigortasdr. Giddens bunu gelecein kolonilemesi olarak tanmlar. Risk balamnda dn-
66
mek, rahatsz edici olabilir, fakat hibir eyin garantisi olmad iin birok birey riski azaltma ve huzur iinde olma amacyla karar verir. (Giddens, 1991a: 133-134, Adams & Sydie 2001: 386). Giddens, ge modern topluma zg drt tip riskten bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baka yollarla yaplan ve hi kimsenin kamasnn mmkn olmad gzetim, (2) Trlerin yaamn srdrememe riskiyle birlikte artan askeri g, (3) Kapitalizmin istikrarsz nitelikleri sebebiyle, ekonomik bymenin kme ihtimali ve (4) Kapitalizmi snrlayan ekolojik ve evresel kstlamalar (Giddens 1990: 55-63). te yandan evresel sorunlarla ilgili olarak Giddensn aklayc sylemi ise yledir: Gerekleme olasl dk ama sonular tehlikeli olan riskler, modern dnyada hibir zaman ortadan kalkmayacaktr; bununla birlikte en iyi ihtimalle en aza indirgenebilirler... Hiroima ve Nagasakiye atlan atom bombalar ya da Three Mile Island veya ernobilde meydana gelen kazalar gibi grece olarak kk apl olaylar, ne olabilecei konusunda bir fikir verirler (Adams & Sydie 2001: 386). Giddens bu balamda gnmz modernitesini, gemiin eilimlerini ve glerini bnyesinde tad iin post-geleneksel olarak da adlandrmaktadr (Slattery 2007: 419).
SIRA SZDE
Ge modernlikte temel risklerin neler olduunu belirtiniz. SIRA SZDE

DN ELM En basit haliyle yaplama kuramnda Giddens, sembolik etkileimcilik, fenomenoloji ve dramaturjinin ngrleriyle klasik sosyolojinin yap kavramn bir araya getirir (Allan 2006: Ritzer 1996: 396). S O R 266; U Giddensa gre zne-nesne ya da fail-yap ayrm yanl bir dikotomidir ve insan eyleminin karmaklna makul bir aklama getirmek iin yaratlmtr. GidDKKAT densa gre insani toplumsal aktiviteler geri dnldr (recursive) ve yaratlan bu dikotomi tavuk-yumurta problemine benzemektedir. Hem nesne hem de zne ya SIRA SZDE da hem yap hem de fail, sadece farkl safhalarda olmakla birlikte birdir. Dolaysyla toplumsal aktrler, toplumsal gereklii retirler, fakat bu aktrlerin toplumsallndan bahsetmek hlihazrda varolan toplumsal bir dnyay kabul etmek anlaAMALARIMIZ mna gelir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 476). Yap ve faillii bir ikicilik/dalizm, karlkl olarak birbirlerinin dnda eler olarak grmek yerine Giddens bir ikilik/dalite, yani ayn eyin analitik olarak birK T A P birlerinden ayrt edilemez iki paras gibi grr. Yapnn ikilii, yapnn dnml olarak dzenledii toplumsal eylem ya da davrann hem arac hem de sonucu olduu anlamna gelir (Allan 2006: 266). Yap ve fail ikili bir doaya sahiptir TELEVZYON ve doalar gerei karlkl iliki iindedir. Yap ile eylem arasndaki balant ise toplumsal pratikler aracl ile kurulur. Bu ise yapnn ikiliinin bir paras olarak deerlendirilir (Layder 2006: 189). Bu nedenle toplumsal pratiin yasalatrlmasNTER NET nn bileeni bulunur. Bunlar; 1. Anlaml iletiim retimi (anlamn iletiimi) 2. G (gcn kullanm) ve 3. Ahlaktr (davrann deerlendirici bir yarglamasdr) Sosyal pratikler dil aracl ile dzenlenir. Katlmclarn bir dizi kurala uymalar ile yaam bulur. Sosyal pratikler farkllk yaratan eylemleri ierir (Cassell 1993: 10-11).
DNELM S O R U
YAPILAMA KURAMI VE YAPININ KL
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yaplama kuramnn birincil yargs, toplumsal K T ve A failliin P yaplarn tekrar tekrar ve dnmsel olarak yeniden retildikleridir: ayn davranlar yoluyla ayn anda olarak T E L Esrekli VZYO N yaratlrlar.
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram S O R U
DNELM S O R U
67
Grld zere Giddens yap ve failliin ayn eylem ierisinde karlkl olutuD K K Aolarak T unu ne srer. Toplumsal karlamalarda bavurulan kurallar ve kaynaklar, hem etkileimi ve yapy yaratrlar hem de etkileim ve yap ierisinde bulunurlar. Toplumsal olaSIRA SZDE rak bir arada bulunma eylemi yalnzca toplumsal kural ve kaynaklarn kullanlmas araclyla mmkndr -ve kurallar ve kaynaklar- yalnzca toplumsal olarak bir arada buAMALARIMIZ lunma eylemi ierisinde var olurlar. Bylelikle yap ve faillik tam olarak ayn kural ve kaynaklarn kullanm araclyla karlkl olarak ina edilir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 480).
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Giddens, faillik ve yapnn ikiliinden bahsedebilmek iin toplumsal yapnn anlamn yle aklar: Yaplama teorisinde toplumsal yaplar, kurallar ve kaynakT E L E V kodlar/anlamZYON lardan oluur. ki tr kural vardr: normatif kurallar ve anlamlama landrc kurallar. Her iki durumda da bu kurallar, toplumsal pratiklerle sarmalanm vaziyettedir ve soyut ya da bamsz olarak var olmazlar. Giddens ayrca kurallarn srekli olarak ya da nadiren bavurulan, sylenmeden anlalan ya da tuNTERNET tarsz, gayri resmi ya da resmi ve zayf ya da gl biimde onaylanm olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran yneten kurallardr fakat anlamlama kodlar biraz daha farkldr (Wallace & Wolf 1999: 213; Allan 2006: 267; Ritzer 1996: 394). Anlamlama kodlar/anlamlandrc kurallar, anlamn retilmesini salayan kurallardr. Bu kodlarn yaratt neticeye ilikin bir rnek, politika akl hocalarnn SIRA yorumlamamz SZDE kulland retoriktir. Akl hocalar, meseleleri belirli bir tutumla salayacak ekilde bize rehberlik etmek isterler, fakat bunu yaparken genel olarak kabul edilmi yorumlama kurallarna uymak zorundalardr. Eer uymazlarsa, onlaDNELM rn rehberliine uymamz gerektirmeyecek trden frsatlar oluur. Ancak bu kurallar, tarihsel ve kltrel olarak zgnlerdir ve bu nedenle de yorum zamanla deiS O R U ime urar (Allan 2006: 267) ki tr kaynak vardr: yetkesel/dzenleyici ve datc/maddi. Yetkesel/dzenleyici kaynakDKKAT lar, ynetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanlk bilgisi gibi konulardan oluur. Datc/maddi kaynaklar ise maddi rnlerin ya da maddi dnyann deSIRA SZDE netiminden oluur. Dolaysyla kaynaklar, insanlarn ve gerelerin denetimini ierir ve aktrlerin eylemlerini yapmasn salayan kolaylklardr. Yaplama kuram aktrlerin, ayn zamanda sosyal sistemlerin hem yaratclar hem de sosyal sistemler tarafndan yaratlan, AMALARIMIZ dnmsel olarak dzenlenmi eylem ve etkileimlerin taycs olduklarn vurgular (Allan 2006: 267; Turner 2003: 479; Giddens 1991a: 204).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
68
Yaplama kuramn emada grmeye alalm.

Giddensin Yaplama emas (1) YAPI (2) TARZ (Usul) (3) SOSYAL SSTEM
Normatif Kurallar
(Meru Klma)
Belirli haklar ve zorunluluklar
Onaylamalar
Datmsal kaynaklar
(Basknlk) Hedefleri gerekletirecek kaynaklar G
Yetkesel kaynaklar Anlamlandrc kaynaklar

Anlamlandrc emalar ve bilgi stoklar letiim
Kaynak: Sosyal yap, sosyal sistem ve balant biimleri (Turner 2003: 479)
Yaplama Usulleri/ ekilleri

Giddens, davranlar rntleme sorununu zaman-mekn uzaklamas asndan yeniden farkl bir biimde dile getirir: toplumsal teorinin temel sorusu bireysel varoluun snrllklarnn, toplumsal ilikilerin zaman ve uzamn tesine uzanmas yoluyla nasl alabileceini aklamaktr (Allan 2006: 268). Zaman-uzam uzaklamas/aralanmas fikri, fiziksel olarak bir arada bulunma durumunun zaman ve uzamn tesine uzanma yollarna atfta bulunur. Dolaysyla etkileimler, zaman ve uzamn tesine geirilen ayn materyallerden olutuklar iin rntlenmilerdir (Giddens 1999: 188). SIRA SZDE Zaman-uzamn tesine geme ediminin nasl gerekletii Giddensn temel sorusudur ve cevab da yaplama ekillerine ilikin dncelerinde bulunur. ekil/usul (modality) kelimesi, giyinme ya da davran tarz gibi bir ifade trne atfDNELM ta bulunan biim/tarz (mode) kelimesiyle ilikilidir. Yaplama usulleri dolaysyla kiilerin etkileim halindeyken bilerek kullandklar kural ve kaynaklardr (Allan S O R U 2003: 479) 2006: 268; Turner Yaplama sisteminde D K K A T e bulunmaktadr: toplumsal pratikler, usuller ve yaplar. Yaplama usulleri, yap ve eylemin (failliin) ifade edilme yollardr. Yaplamay mziin kendisi olarak dnecek olursak, usuller analog ya da dijital tarzda olsun yeniden retilSIRA SZDE me biimidir ve toplumsal pratik de bu mzii reten mzisyendir. Grld zere yukardaki izelgeden de anlalaca zere, Giddens bir taraftan toplumsal pratie (iletiim, g ve yaptrm) dier taraftan da yaplara (anlam, g/tahakkm ve merulatrma) AMALARIMIZ tekabl eden usul ya da ifade tarz ne srmektedir (Allan 2006: 268-269; Giddens 2010: 267-270).
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
69
Yaplama usullerini bir rnek ile aklamak gerekirse, tarihi daha nceden belirlenmi bir snava girmeyi reddettiinizi ve dersi veren profesrn de snava girmezseniz dersi geemeyeceinizi sylediini dnn. Bu durumda ne olur? ncelikli olarak iletiim ve yaptrmlarn dhil olduu toplumsal pratikler vardr ve bu durumda sizin kurduunuz iletiim hem sizin hem de profesrnzn hali hazrda bildii bir ema yoluyla yorumlanr. Bu emay eitim ortamlarnda kullanlan anlamlar olarak adlandralm. Siz bu pratii, yirmi birinci yzyln bandaki bu toplumun genel anlam yapsnn bir paras olmas sebebiyle bilirsiniz. kinci olarak ise profesr de snf ii davran normlarna dayal yaptrmlar uygular ki, bu normlar da bu toplumun merulatrma yapsnn birer paras olduklar iin bilginiz dhilindedir. Sizin ve profesrn arasndaki fiili konuma, yorumlama emalar ve anlamlandrma yaps ayn anda ortaya kar. letiim, anlama ve yorumlama olmakszn var olamaz ve bunun gibi fiili iletiim olmadan da yorumlama ve iletiim var olamaz. Ayn durum, profesrn bavurduu yaptrmlar iin de geerlidir (Allan 2006: 269-270; Turner 2003: 480). Giddensn yapy kurallar ve kaynaklar olarak tanmlamas, -anlamlama ve merulatrma, kurallara ve tahakkme skca bal olduundan- daha ok kaynaklarla (olanaklarla) balantldr. G/tahakkm, yetkesel ve datc kaynaklarn SZDE sunduu olanaklar yoluyla ortaya kan fiili g olarak ifade SIRA edilir. rnein, niversitenin bir profesr zerinde kulland fiili gcn bir ksm, snf ortam, bilgisayar ve internet eriimi gibi olanaklar yoluyla ortaya kar. Dolaysyla iki ulu bir DNELM ok araclyla tm bu unsurlar bir ember iine alarak tm bu srelerin -toplumsal pratikler, usuller ve yaplar- dnmsel ve geri dnl olduu ileri srlr S O R U (Allan 2006: 270; Turner 2003: 480; Cassell 1993: 10-11). Bu ekilde fark edilmesi gereken eylerden biri de tm toplumsal pratiklerin, D K K A T usullerin ve yaplarn birbirleriyle balantl olduklardr. Tm bir araya getirilmitir ve ayn anda ifade edilip retilirler. Dahas, Giddensn kurumsallama ya da bir arada bulunma halini SIRA SZDE zaman ve uzamn tesine tama ile kastettii toplumsal yaamn bu ynlerinin geri dnl, i ie gemi doasdr. Bu sre, yoku aaya yuvarlanan bir top gibi iler. Etkileimleri zaman ve uzamn tesine tayan da tekrar tekrar meydana gelen pratikler ve yaplaAMALARIMIZ rn bu srekliliidir (Allan 2006: 270).
K T A P hareketinin Dikkat edilmesi gereken bir dier husus ise tm bu kurumsallama farkl kurumsal dzenler yarattdr. Birok sosyolog kurumlar bamsz etkileri bulunan gerek, ayr nesnelermi gibi grr, fakat Giddens kurumlarn gerek nesT E L E V Zdzenler, YON neler olarak varolmadklarn ifade etmeye alr. Farkl kurumsal ayn anlamlama, tahakkm/g ve merulatrma yaplarndan (kural ve kaynaklarndan) meydana gelirler. Sembolik kurumsal dzenler asndan baklacak olursa (rnein siyasi ideoloji), bu dzenleri oluturan unsurlar; srasyla anlamlama (A), NTERNET tahakkm (T) ve merulatrmadr (M). rnein demokrasi gibi bir ideoloji, anlamlama ve anlam ile birlikte anlamlarla sembolleri destekleyen tahakkm ve merulatrma edimine dayaldr. (A-T-M). Yasal kurumsal dzenler asndan ise sembolik etkileimde mevcut bulunan oluum srasnn tam tersi bir sra (yani merulatrma, tahakkm ve anlamlama: M-T-A) etkilidir. Siyasi kurumlar ve ekonomik kurumlar ise tahakkm, anlamlama ve merulatrma (T-A-M) srasna gre oluurlar (Allan 2006: 270- 271). Dolaysyla kurumlama farkl yaplarda farkl biimde iler ve kurumu kurum yapan bu ileyi zelliidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
70 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Giddensn (1999) Kuruluu kitabnn okunmas yaplama kuramna ilikin K T A Toplumun P ayrntl olarak bilgilgiler elde etmek bakmndan nerilmektedir.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Giddensa gre etkileimler dhilinde bulunan nemli ey vardr: I.eylemin dnmsel gzetimi, II. eylemin rasyonelletirilmesi ve III. eylem motivasyonu. Giddensa gre bu grev tabakalamtr ya da farkl farkndalk seT E R N E T (Allan 2006: 271) viyelerine N sahiptir I. En farknda olarak yaplan davran, dnmsel bir gzetimdir. nsanlar birbirleriyle etkileim kurabilmek iin birbirlerinin davranlarn takip etmeli, konumann seyrini gzetim altnda tutmal, kendi davranlarnn izlerini srmelidirler. Bu rutin edimin bir paras olarak davranlarmz iin nedenler bulabiliriz, yani kendi eylemlerimizi rasyonelletirebiliriz (Allan 2006: 271; Trucker 1998: 80). II. Eylemin rasyonelletirilmesi hususunda Giddens, sylemsel bilin ve pratik bilin arasnda bir ayrm yapar. Sylemsel kelimesi sylem ya da konuma ile ilikilidir. Fakat daha derin bir anlama da sahiptir, analitik uslamlama tarafndan ortaya karlan bir sylemdir. Sylemsel bilin, eylemlerimize szl ve mantkl bir aklama yapabilme yeteneidir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakknda bildiimiz ve ifade edebildiklerimizdir. Bu bilin, karlama halinin dnmsel gzetimi ve eylemin rasyonelletirilmesi ile dorudan balantldr -sylemsel bilin, bizim her ikisi ile ilgili farkndalmzdr (Allan 2006: 271; Giddens 1991a: 370). SIRA SZDE Pratik bilin ise toplumsal olarak nasl varolacamz ve davranacamz konusunda sahip olduumuz bilgiye atfta bulunur. Fakat insanlar bu bilgiyi szl olarak ifade edemezler. Giddensa gre toplumsal durumlar ve pratikler son derece DNELM karmaklardr ve bu nedenle, engin ve incelikli bir bilgi temeli gerektirirler. Bu durumda rasyonel dnce araclyla deil, sezgiyle hareket etmemiz gerekir (AlS O R U lan 2006: 271). Sylemsel veDpratik K K A T bilinle ilgili dile getirilmesi gereken nemli bir husus bulunmaktadr: Bu iki bilin durumu birbirleriyle zorunlu olarak balantl deildir. lk bakta sylemsel bilincin, pratik bilincin bize yapmamz syledii eyleri aklama yetenei olduu SIRA SZDE dnlebilir. Fakat pratik bilin hakknda daha nce ifade edildii gibi insanlar bu bilgiyi szel olarak ifade edemezler. Dolaysyla sylemsel bilin (aklama), pratik bilinle (eylemlerle) gerek herhangi bir yolla zorunlu olarak balantl deildir. Nasl davranacaAMALARIMIZ mz ve eylemimizi nasl aklayacamz biliriz, fakat bu iki durum da aktrn bilind motivasyonlarnn deil, toplumsal etkileimin birer parasdr (Allan 2006: 271).
K T A P
Dnmsel (Refleksive) Aktrler TELEVZYO N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pratik bilin tarafndan temellenen rutinleme hem gnlk etinliklerde kiiliin srekliliini hem de toplumun kurumlarnn yeniden retimini salar (Giddens 1999: 108). TELEVZYON III. Bilind gdlenim ya da motivasyon ise alkanlklarmz ve rutinliklerimizdir. Pratik bilin rutinin retimi ile ilgilidir ve bir araba ya da bisiklet srmeye benzer: Bu eylemin gereklemesi byk lde alkanlmz ya da praNTERNET tik bilin dndadr. Aktrler eylemde bulunmak iin motivasyona sahiptir. Motivasyonlar eyleme neden olan istekleri kapsar ve eylem iin planlar salar (Giddens 1991a: 370). Ayn ekilde gndelik yaamda toplumsal pratikler olarak yaptklarmz bir rutindir. Eylemlerimizi, ksmen -zaman ve uzamn, rutinlemi toplumsal
71
Rutinletirme yaplama teorisinde temel bir kavramdr ve gnlk yaam aktivitelerinin mutat ve olmas gerektii gibi karlanmasn salayan srelere atfta bulunur. Rutinletirme dolaysyla yz yze etkileimlerin zaman ve uzamn tesine getii birincil yoldur ya da bir baka ekilde ifade edilirse, rutinletirme yaplama usullerinin kurumsallatrld temel yollardan biridir.
pratiklerle balantl olarak blge iine alnd- blgeselletirme yoluyla rutinletiririz. Bir baka deyile fiziksel uzam ayrmladmz iin davranlarmz kolaylkla rutinletiririz. Bylece, belirli toplumsal pratik trleri belirli alanlarda ve zamanlarda oluurlar. Blgeselletirme biim, zellik, sreklilik (duration) ve sreye (span) gre eitlilik zellii gsterir (Allan 2006: 272) i. Blgenin biimi, onu dier blgelerden ayrmak iin kullanlan bariyer ya da snr eitleri balamnda ele alnr. Biim, bir arada bulunma halinin az ya da ok olas durumlarn mmkn klar. Koridorda durup biriyle konutuunuzda ikinizin etrafnda olduka geirgen olan sembolik bir snr vardr ve dierlerinin bu konumaya katlmas [yani snr gemesi] son derece mmkndr. Fakat erkekler ya da kadnlar tuvaletine girdiinizde, bir arada bulunma olasln aka snrlayan fiziksel ve sembolik bir snrla karlarsnz. ii. Blgenin zellii, bir blge ierisinde tipik olarak var olabilecek toplumsal pratik trne gnderme yapar. rnein, insanlar yzyllardr evler ierisinde yaarlar fakat evin zellii zamanla deiime uramtr. Tarm toplumlarnda ev ekonominin, devletin ve ailenin merkezidir; fakat modern kapitalist toplumlarda ev, SIRA SZDE kesinlikle ailenin alann oluturur ve bu nedenle kamusal olmaktan ziyade zeldir (Allan 2006: 272). iii. Blgenin sreklii ve sresi, corafi meknn byklne ve zamann DNELM uzunluuna atfta bulunur. Belirli blgeler, genellikle toplumsal pratikler iin sadece gnn belirli sreleri boyunca ya da belirli zaman uzunluklaryla uygundur; yaS stadyum O R U tak odas rnein, uyku zamanyla zdeletirilir. Dolaysyla bir bir hava alan ile karlatrldnda bir arada bulunabilme ve toplumsal pratikler iin zgn frsatlar sunar (Allan 2006: 272). DKKAT Giddens insan eyleminin z itibariyla dnmsel bir zellie sahip olduunu syler. Bylece toplumsal davran biimleri, zaman ve uzam iinde sreen SIRA SZDE olarak yeniden retilir (Wallace & Wolf 1999: 215). Bu durum gstermektedir ki, aktrler bir taraftan yapdan etkilenirken dier taraftan da yapy etkilemekte ve ilikileri yeniden retmektedir. Bourdieu gibi Giddens da yap-fail ikiliinin biraraAMALARIMIZ daln vurgulayan son dnem sosyologlardandr. Bu konuda daha ayrntl bilgiyi Giddensn Modernite ve Bireysel K Kimlik, T A P Ge Modern ada Benlik ve Kimlik (2010) kitabnda bulmak mmkndr. Sonu olarak Giddens, kendi dnce sistematiini ontolojik T E L bakla E V Z Y O Nortaya koyar. Bireyin kendi yaamn devam ettirmesini varolusal bir sorun olarak kabul eder. Bunu ise yukarda ifade edildii zere ontolojik gvenlik ile balantlandrarak aklamaya alr.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ELETRLER
Baz eletirmenlere gre Giddensn yap kadar faillie de nem vermesi gnmz teorik erevesi asndan olduka katk vericidir. Bununla birlikte Giddens hakkndaki deerlendirmelerin tm bu ekilde olumlu deildir. Stjepan Mestrovic, Giddensn teorisi zerine yazd kitabnda olduka eletireldir ve Giddensn kadnlar ve modern dnya hakkndaki grleri zerine getirdii eletirilerin bir ksm fazla abartldr. Bununla birlikte Giddens hakknda yaplan eletirilerden ikisi dikkat ekicidir. Birincisi Giddensn insan failliine yapt vurgu ve ikincisi de modern dnya hakkndaki optimist bak asdr (Adams & Sydie 2001: 390).
72
Giddensa gre her toplumun her yetkin yesi, o toplumun kurumlar hakknda son derece bilgi sahibidir. Bu bilgi, kiinin gnlk aktivitelerinden uzak olmaktan ziyade onlarla ok yakn balantldr ifadesini hem Luhmann hem de Mestrovic, sorgular. Luhmanna gre gnmzde vatandalar inceleyemeyecek kadar ok megul ya da stres altnda olduklar bir bilgi bombardman altndadrlar. Mestrovic buna ek olarak birok kiinin dnya olaylaryla ilgili meselelerde umarsz grndkleri ortada iken kendilerini gl hissedebilen ve fail olabilen bireyler olarak grlmesi artcdr. Bu konuda Giddensn insanln tam olarak ne kadarlk bir ksmna iaret ettiini bir baka deyile gnmz dnyasnda ka insann etkili birer fail olarak hissedip hareket ettiini sorgulamak gerekir (Adams & Sydie 2001: 390). Mestrovice gre Giddens, faillerin toplumsal yapy nasl algladklarn ve failin eylemlerinin belirli sonular douracana dair duyduu inancn kklerini aklamada baarszdr. Ona gre, Giddens asndan faillik ve yapnn tm bu ynleri grnrde kendiliinden varlardr ki bu da yeterli bir sosyolojik aklama deildir. Bu nedenle faillik ve denetim hissinden daha ok gnmzde insanlar, bakalar ya da kendi evreleri zerinde etki yaratma konusunda bir tr tevekkl ve duyarszlk hissine kaplmlardr (Mestrovic, 1998: 206dan Aktaran Adams & Sydie 2001: 390). Giddensn diyalog, dnmsellik, demokrasi ve kreselleme zerine yapt afili teoriletirmeye ramen dnyadaki insan haklar ihlallerini zmenin nasl mmkn olacana ynelik getirdii aklamann yetersiz kaldna dikkat ekilmektedir (Adams & Sydie 2001: 391). Giddensn ideolojisi liberal ve sosyal-demokratiktir. Aslnda ideolojiyi muhafazakrlkla eanlaml olarak grr: egemen gruplarn ya da snflarn kendi blgesel karlar, dierlerine evrensel karlar olarak gzkr. Kendisini liberal ve eletirel bir teorisyen olarak niteleyen Giddens, kapitalizmi bir smr dzeni olarak gren ve yok edilmesi gerektiini dnen Marksist ya da baka trden herhangi bir toplumsal dnceye kar kar. Ve modern dnyay, gerek olumsuz zellikleri gerekse olumlu olaslklarla birlikte zgrlk ve yapnn bir birleimi olarak grr (Adams & Sydie 2001: 388). Giddensn modern dnyann byk riskleri zerine yapt tartamadan hareketle, onun gelecekle ilgili olduka karamsar olduu dnlebilir. Fakat yine de bir liberal olarak Giddens, riskleri birer sorun ya da kanlmazlk olarak deil, birer olaslk olarak grr. Emei, bar, evresel hareketleri ne baarnn ne de yenilginin bir garantisi olarak grr. Giddensn liberalizmini Kivistoya, makul topyac realizm olarak tanmlar (Adams & Sydie 2001: 387).
73
zet
A M A
Modern dneme ilikin gven ve risk ortamnn ne olduunu ayrt edebilmek. Giddens, modern dnemin birok riskinin bulunduunu, bu risklerin geliim sreci iin kanlmaz olduunu belirtir. Bu nedenle baz nlemlerin alnmasnn zorunluluunu vurgular. Giddens, modernliin risk ortamn; (1) modernliin dnmselliinden kaynaklanan tehdit ve tehlikeler, (2) savan endstrilemesinden kaynaklanan insan iddeti tehdidi ve (3) modernliin dnmselliinin benlie uygulanmasndan kaynaklanan kiisel anlamllk tehdidi olarak sralar. te yandan modernitenin gven ortamn kategoride deerlendirir: 1. Toplumsal balar istikrarl klma arac olarak, dostluk ya da cinsel (akrabalk) yaknlkla ilgili kiisel ilikiler, 2. Belirsiz zaman aralklarndaki ilikileri istikrarl klma yolu olarak soyut sistemler (bunlar; para gibi sembolik gstergeler ile sorun zmeye ynelik uzmanlk bilgileridir), 3. Gemi ile gelecei balantlandrma tarz olarak kar-olgusal, gelecee ynelik dnce. Bu durumun postgeleneksel dnemde cereyan ettiine deinen Giddens, post-geleneksel dnemi modernliin bir paras olarak niteler. Modern dnya daha nce yaanan dnemlerden farkl deildir, aksine post-geleneksel dnem modernitenin ileri bir aamas olarak gemiin eilimlerini ve glerini yanstr (Slattery 2007: 419). Bu zelliklerinden dolay Giddens bu dnemi ge modernlik olarak isimlendirir. Modernliin dnmselliini aklayabilmek. Giddens dnmsellii statik bir durumdan ziyade deiken bir durum olarak grr. Modernliin dnmsellii, dnce ve eylemin srekli olarak birbirinin zerine yanstlmas ile sistemin yeniden retilmilii zerine kuruludur. Yani nceden yaplm olanla yeni bilgilerin nda ilkeli bir biimde savunulacak konular rtmeye balar. Bu balamda modern organizasyonlar doalar gerei brokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dnl pratikler ve daimi dnmsellie ballardr. Modernliin dnmsellii, artan bir biimde zellikle kitle iletiim aralarnn geliimi yolu ile mmkn hale gelir. Dolaysyla yaamn d-
nmsellii toplumsal uygulamalarla ilgili yeni bilgiler dorultusunda srekli olarak incelenmekte, reforme edilmekte ve yapc olarak deitirilmektedir.
AM A
AM A
Kresellemenin boyutlarn analiz edebilmek. Giddens, kresellemenin boyutlarn, (1) kapitalist dnya ekonomisi, (2) ulus-devlet sistemi, (3) uluslar aras iblm ve (4) askeri dnya dzeni olarak drt kategoride deerlendirir. Ticari kurulular dolaysyla ulusar irketler ekonomik glerine bal olarak hem kendi lkelerindeki hem de dier lkelerdeki politiklalar etkilerler. Bugn ulusar irketlerin byk bir ounluu btn uluslardan daha fazla bteye sahiptir. Kreselleme, doas gerei merkezileme ynndeki dnmsellii ile belli devletlerin toprak eemenlii arasnda bir gerginlik yaratr. Bu durumda baz lkelerin bireysel egemenlikleri azalrken ayn zamanda glerini dier bir biimde birletirerek devlet sistemi iindeki etkinliklerini artrrlar. Askeri dnya dzeninde zellikle savan endstrilemesi, silah ve askeri rgtlenme, teknik ve aralarnn bir lkeden dierine ak ve devletlerin birbirleri ile kurduklar ittifaklar kapsayan gcn kresellemesi balamnda deerlendirilmektedir. Ayrca askeri gcn kresellemesinin savalarla yakndan ilgili olduu grlmektedir. Uluslararas iblm endstriyel gelime ile ilgilidir. Modern endstri yalnzca yaplan ii deil, ayn zamanda endstri tr, gerekli beceriler ve hammadde retimi bakmndan blgesel uzmanlamaya dayal bir i blmn gerekli klmtr. Giddens kresellemeyi modern dnemde gerekleenlerin sonucu olarak deil, bizzat modernitenin kendisini tm dnyaya yaymasyla olumu bir olgu olarak tanmlar. Ve bundan kan pek mmkn olmadn vurgular.
74
AM A
Yaplama kuramn zetleyebilmek. Yaplama kuramna gre, toplumsal yaplar kurallar ve kaynaklardan oluur. ki tr kural vardr: Normatif kurallar ve anlamlama kodlar. Her iki durumda da bu kurallar toplumsal pratiklerle sarmalanm vaziyettedir ve soyut ya da bamsz olarak var olmazlar. Giddens ayrca kurallarn srekli olarak ya da nadiren bavurulan, sylenmeden anlalan ya da tutarsz, gayri resmi ya da resmi ve zayf ya da gl biimde onaylanm olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran yneten kurallardr. Anlamlama kodlar ise anlamn retilmesini salayan kurallardr. ki tr kaynak vardr: Datc/maddi ve yetkesel/dzenleyici kaynaklar. Datc/maddi kaynaklar maddi rnlerin ya da maddi dnyann denetiminden oluur. Yetkesel/dzenleyici kaynaklar ise ynetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanlk bilgisi gibi konulardan oluur. Dolaysyla kaynaklar, insanlarn ve ara/gerelerin denetimini ierir. Yaplama sisteminde ge bulunmaktadr: Toplumsal pratikler, usuller ve yaplar. Yaplama usulleri, yap ve eylemin (failliin) ifade edilme yollardr. Giddens bir taraftan bu toplumsal pratie (iletiim, g ve yaptrm) dier taraftan da yaplara (anlam, tahakkm ve merulatrma) tekabl eden usul ya da ifade tarz ne srmektedir (yorumlayc emalar, olanaklar ve normlar). Giddensn yapy kurallar ve kaynaklar olarak tanmlamas, anlamlama ve merulatrma, kurallara ve tahakkme skca bal olduundan daha ok kaynaklarla (olanaklarla) balantldr. Tahakkm, yetkesel ve datc kaynaklarn sunduu olanaklar yoluyla ortaya kan fiili g olarak ifade edilir. Yaplama usulleri dolaysyla kiilerin etkileim halindeyken bilerek kullandklar kural ve kaynaklardr. G bir kaynak deildir. Eylemin neticesinde elde edilen bir olanaktr.
AM A
Dnmsel aktrlerin kendilerini nasl ina ettiklerini ayrt edebilmek. Etkileimler dhilinde bulunan nemli ey vardr. Bunlar; i. eylemin dnmsel gzetimi, ii. eylemin rasyonelletirilmesi ve iii. eylem motivasyonu. Bu unsur farkl farkndalk seviyelerine sahiplerdir. Gzetimde insanlar birbirleriyle etkileim kurabilmek iin birbirlerinin davranlarn takip etmeli, konumann seyrini gzetim altnda tutmal, kendi davranlarnn izlerini srmelidirler. Davranlarmz iin nedenler bulabiliriz, kendi eylemlerimizi rasyonelletirebiliriz. Rasyonelletirme sylemsel bilin ile pratik bilin arasndaki etkileime dayanr. Sylemsel bilin, eylemlerimize szl ve mantkl bir aklama yapabilme yeteneidir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakknda bildiimiz ve ifade edebildiklerimizdir. Pratik bilin ise toplumsal olarak nasl varolacamz ve davranacamz konusunda sahip olduumuz bilgiye atfta bulunur. Bu iki bilin durumu birbirleriyle zorunlu olarak balantl deildir. Bunlar, toplumsal etkileimin birer parasdr. Bilind gdlenim ya da motivasyon ise alkanlklarmz ve rutinliklerimizdir. Rutinleme gnlk yaam aktivitelerinin mutat ve olmas gerektii gibi karlanmasn salayan srelere atfta bulunur. Eylemlerimizi, ksmen (zaman ve uzamn, rutinlemi toplumsal pratiklerle balantl olarak blge iine alnd) blgeselletirme yoluyla rutinletiririz. Bylece, belirli toplumsal pratik trleri belirli alanlarda ve zamanlarda oluarak dnmsel aktrn inas gerekleir.
75
Kendimizi Snayalm
1. Sosyolojinin nasl bir bilim olduunu aadakilerden hangisi en iyi aklar? a. Yapsalc-levselci-Tarihselci-Yorumcu bir bilim b. Entelektel ve kendi sorunsaln yanstan bir zellie sahip bir bilim c. Makro-mikro birlikteliini ina eden bir bilim d. Yap ve failin (toplum/birey) birlikteliini ina eden bir bilim e. Dalizme kar bir bilim 2. Hangisi modern ncesi dnemin gven mekanizmalarndan biri deildir? a. Akrabalk ilikilerinin dzenleyicilii b. Yerel topluluklarnn varl/arl c. Yneticilerin totaliterlii d. Bugn ile gelecei birbirine balayan gelenein dntrlebilirlii e. Din, inan ve ritellerinin nemlilii 3. Modern dnemin risk unsurlar aadakilerden hangisi deildir? a. Savan endstrilemesinden kaynaklanan insan iddeti tehdidi b. Modernliin dnmselliinin benlie uygulanmasndan kaynaklanan kiisel anlamllk tehdidi c. sizlik ve yoksulluk d. Nkleer sava tehdidi e. Sermaye dolamnn bilinmeyen blgelerdeki riskleri 4. Hangisi modern toplumsal kurumlar gelenksel/modern ncesi toplumsal dzenlerden ayran sreksizliklerden deildir? a. Zaman ve uzamn uzaklamas b. Deiim alannn yerkrenin tm yzeyini kapsamas c. Ekonomik retim sisteminin piyasa koullar ve metalamas d. Deiimin hz balamnda teknoloji retiminin ve yaygnlnn hz kazanmas e. Ulus-devletlerin siyasal sistemi gibi ekonomipolitik g ilikilerinin birliktelii 5. Hangisi modernliin dinamiklerinden biri deildir? a. Kapitalizm b. Teknoloji c. Endstrileme d. iddet tekeli e. Gzetim 6. Modernlemenin alml mekanizmalar aadakilerden hangisidir? a. Aydnlanma ve Bilim b. Brokratikleme ve Bilimsel Ynetim c. letiim ve ulam teknolojileri d. Sembolik gstergeler ve uzmanlk sistemi e. Dnya kapitalizmi 7. Hangisi amzn en nemli krizidir? a. Kapitalizm krizi b. Teknoloji krizi c. Ekolojik (yaam ekolojisi) krizi d. deolojinin krizi e. Bilimin krizi 8. Post-modernlik kavramnn anlam aadakilerden hangisi deildir? a. Bireyler aras yz-yze ilikilerin hz kazanacana b. Epistomolojinin nceki temellerinin gvenilir olmadna c. Hibireyin tam kesinlikle bilinemeyeceine d. Tarihte teleolojiye yer olmadna e. lerlemenin hibir eidinin kabul edilmeyeceine 9. Hangisi ge modernlikte risk unsurlar arasnda deildir? a. Hi kimsenin kamasnn mmkn olmad gzetim dzenei b. Tketim alkanlklarnn deimesi c. Trlerin yaamn srdrme riskiyle birlikte artan askeri g d. Ekonomik bymenin kme olasl e. Ekolojik ve evresel kstllklar 10. Yaplama kavramn aadaki nermelerden hangisi ak biimde tanmlamaktadr? a. Belirli bir yaam biimine ahlaki bakmdan ball olmaktr b. Bireylerin uyum gsterdii retici kural ve kaynaklar sistemleridir c. Kendini gerekletirmektir d. Hiyerarik iliki anlayndan uzaklamaktr e. Bireyler arasnda iletiimi salamaktr
76

1. b 2. d 3. c 4. a 5. b 6. d Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Modern ncesi ve Modern Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl isea Modern Dnemin Riskleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernlemenin Sreksizlikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernizmin Dinamikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerinden karma/edilme ve Alml Mekanizmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernlik ve Post- modernlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernlik ve Postmodernlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ge Modernlikte Riskler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaplama konusunu yeniden gzden geiriniz. si yaratmamaktadr. Giddensa gre bu ihtiyalar farkl ekillerde karlanr: Rutin, soyut sistemlerle btnlemitir, saf/ar ilikiler cemaat ve akrabaln yerine gemi ve dnmsel olarak ina edilmi bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini almtr. Sonu, ontolojik gvensizliin geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda ok daha belirgin olarak hissediliyor olmasdr. Sra Sizde 3 Giddens, insanlk tarihinin sreksizlikler ile belirlendii ve dorusal bir geliim izgisine sahip olmadn ileri srmekte ve modernliin sreksizliklerini kategoride deerlendirmektedir. Bunlardan birincisi, modernliin deiim hznn had safhada olmas; ikincisi, dnyann farkl blgelerinin giderek birbiri ile balantl hale gelmesi ve yer krenin tm yzeyini kapsamas; ncs ise modern kurumlar doas gerei ekonomik retim sisteminin piyasa koullar ve metalamas, ulusdevletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik g ilikilerinin birlikteliinin artmasdr. Sra Sizde 4 Habermasa gre modernizm, tamamlanmam bir projedir. Bu nedenle iinde bulunduumuz dnemi post modern olarak nitelemez. Giddens da modermitenin tamamlanmadndan sz eder ve iinde bulunduumuz dnemi ge modernite olarak betimler. Modernleme kar konulmaz bir hz anlay ile g imgesi (juggernaut) yaratmtr. Bu durum tehlike ve gven hissiyle birlikte heyecan dolu bir hz trenini akla getirir, fakat modernliin juggernaut bir hz treni gibi kontrol edilebilir ve hareketi nceden tahmin edilebilir deildir. Bu noktada Habermas ve Giddens arasnda temel bir farkllk bulunmaktadr. Habermas iin rasyonel kontrol modernliin merkezindedir yani bu hzn kontrol edilebileceinden sz eder. Fakat Giddens iin modernlik tanm gerei kontrol ddr. Modernliin amac gelimedir fakat yaratt etki, denetimsiz bir deiim makinesine dnen mekanizmalarn ve srelerin ortaya kmasdr. Sra Sizde 5 Giddens, ge modern topluma zg drt tip riskten bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baka yollarla yaplan ve hi kimsenin kamasnn mmkn olmad gzetim, (2) Trlerin yaamn srdrememe riskiyle birlikte artan askeri g (3) Kapitalizmin istikrarsz nitelikleri sebebiyle, ekonomik bymenin kme ihtimali ve
7. c 8. a 9. b 10. b

Sra Sizde 1 Giddens, makro ve mikro kuramclarn yntemlerinden farkllamakta, geleneksel ve dualist yaklamlardan uzaklamaya almaktadr. Dalizmlerin hibir teorik dnm salamaya uygun olmadn belirten Giddens, toplum/birey (yap/fail) kartlndan sz etmek yerine aralarnda kartlktan oluan devingenlikleri hesaba katmak gerektiini savunur. Sosyolojide kklemi kartlklar reddeden bir aba iinde olmutur. Bylece yorumsamac Sosyolojinin baz ynlerini daha geleneksel yapsalc Sosyolojinin unsurlar ile uzlaturma denemesinde bulunmutur. O, toplumsal yaamn evrensel yasalarnn bulunmadn ileri srer. Sra Sizde 2 Modern-ncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki gvenirlik ve rutinler, dnyann olumsalln gizlerdi. Akrabalk ve cemaat, zaman ve uzam boyunca gvenilir bir biimde eylemleri yaplandran balar yaratrd. Din, deneyimi gvenilir ekilde dzenleyen bir kozmoloji olutururdu. Ve gelenein kendisi tanm gerei bir rutin olduu iin toplumsal ve doa olaylarn yaplandrrd. Fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlarn hibiri gl bir gvenirlik ve ontolojik gvenlik his-
77
(4) Kapitalizmi snrlayan ekolojik ve evresel kstlamalar. Gerekleme olasl dk ama sonular tehlikeli olan riskler, modern dnyada hibir zaman ortadan kalkmayacaktr. Fakat alnacak nlemler ve uygulanabilecek politikalarla bu riskler en aza indirilebilir.

Adams, B.N.& R.A.Sydie (2001). Sociological Theory, Thousand Oaks, California, London New Delhi: Pine Forge Press. Allan, Kenneth (2006) . Conptemporary Social and Sociological Theory , Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. Cassell, Philip (1993). The Giddens Reader. London: The Macmillan Pres. Ltd. Giddens, A. (1984). Capitalism and Modern Social Theory, An Analysis of the Writings of Marx, Durkheim and Max Weber, Cambridge: Cambridge University Press Giddens. A. (1990). The Consequences of Modernity, Cambridge: Polity Press Ltd. Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity, Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity Press Ltd. Giddens, Anthony (1991a). Structuration Theory: Past, Present and Future B.C./D.J. (Ed.) Giddens Theory of Structuration: A Critical Approach. London: Routledge. Giddens, A. (1994). Modernliin Sonular, ev.: Ersin Kudil, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giddens, A. (1994a). Beyond Left and Right, The Future of Radical Politics, Stanford-Caifornia: Stanford University Press Giddens, A.& c. Pierson (1998). Conversations with Anthony Giddens, Stanford-California: Stanford University Press. Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluu: Yaplama Kuramnn Ana Hatlar, ev: Hseyin zel, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar Giddens, A. (2000). nc Yol Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii, ev.:Mehmet zay, stanbul: Birey Yaynclk. Giddens, A. (2000a). Runaway World, How Globalization Is Reshaping Our Lives. New York: Routledge. Giddens, A. (2000b). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, ev.: T. Birkan, st.: Metis Yay.
Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yntemin Yeni Kurallar, ev.: . Tatcan-B. Balkz, stanbul: Paradigma Yaynlar. Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori Marx, Durkheim ve Weberin almalarnn Bir Analizi, ev.: . Tatlcan, stanbul: letiim Yaynlar. Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik, Ge Modern ada Benlik ve Toplum, ev.: mit Tatldil, stanbul: Say Yaynlar. Grgn-Baran, A. (2010). Kreselleme Srecinde Medyann Rol, Sosyoloji Yazlar 1, Prof. Dr.Cihat znderin Ansna, Ed.: N.G. Ergan, E. Burcu, B. ahin, Ankara: Hacettepe nivesitesi Yaynlar Habermas, J. (1996). Modernity: An Unfinished Project, Critical Essays on The Philosophical Discourse of Modernity, Edited by M. Passern dEntereves And S. Benhabib, The MIT Pres: Cambridge-Massachusetts, pp. 38-55. Kaspersen Bo, L. (2000). Anthony Giddens, An Introduction to a Social Theorist, Translated by S. Sampson, USA: Blackwell Publishers. Keyman, F. (2000). Globalleme Sylemleri ve Kimlik Talepleri:Trban Sorununu Anlamak, Global ve Yerel Eksende Trkiye, Der.:E. F. Keyman-A.Y. Sarbay, Alfa :stanbul, s. 17-38 Layder. D. (2006). Sosyal Teoriye Giri, ev.:mit Tatlcan, stanbul:Kre Yaynlar. zkk, E. (1985). letiim Kuramlar Asndan Kitlelerin zl, Ankara: Tan Yaynlar. Rantanen, T. (2005). Media and Globalization, London: Sage Publications Ltd. Ritzer George (1996). Modern Sosiological Theory, New York:The McGraw - Hill Com. Inc. Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory, New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. Slattery, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, ev.: mit Tatlcan-Glhan Demiriz, Bursa: Sentez Yaynclk. Stevenson, N. (2008). Medya Kltrleri, Sosyal Teori ve Kitle iletiimi, ev.: Gze Orhon-Bar E. Aksoy, Ankara: topya Yaynlar. Tucker K. H. (1998). Anthony Giddens and Modern Social Theory, London: Sage Publications Turner, Jonathan H. (2003). The Structure of Sociological Theory. California: Thomson Wallace, R.&Wolf, A. (1999). Contemporary Sociological Theory: Expanding The Classical Tradition, USA: Prentice-Hall, Inc.
4
Amalarmz
Risk Risk Toplumu
Bu niteyi tamamladktan sonra; Risk kavramn tanmlayabilecek, Risk toplumu kavramn ve kuramn zetleyebilecek, Dnmsel modernleme kavramn aklayabilecek, Risk toplumunun zelliklerini ayrt edebilecek, Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dnmsel Modernleme
indekiler
GR RSK KAVRAMI RSK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI RSK TOPLUMUNUN ZELLKLER RSK TOPLUMUNDA BREYLERN PSKOLOJS
Kendisiyle Yzleen Toplum: Risk Toplumu
Kendisiyle Yzleen Toplum: Risk Toplumu

GR
Gnmzde yaamn neredeyse tm alanlarnda hz giderek artan bir deiim ve bu deiimle birlikte pek ok sorun yaanmaktadr ve bu sorunlarn temeline inildiinde kresellemenin izleri srlebilir. Kreselleme srecinin getirdii sorunlar farkl kavramlarla ifade edilmekle beraber, bu durum gnmz insannn daha fazla sorunla ba etmesi gerektii gereini ne yazk ki deitirememektedir. te risk de, kreselleme sreciyle birlikte kullanlagelen bir kavramdr. Bir lkede meydana gelen bir afet sadece o blgeyi ve o lke insanlarn deil, aslnda dolayl olarak tm dnyay etkisi altna almaktadr. Dnyada bugne kadar kaydedilen en byk deprem ilide 22 Mays 1960 tarihinde meydana gelmi ve bykl 9.5 olarak llmtr. 2011 ylnn Mart ay banda Japonyann Fukuima blgesinde yaanan 8.9 byklnde deprem Japonya adasn 2.4 metre hareket ettirmi ve ardndan gelen tsunami afeti binlerce insann hayatn kaybetmesine neden olmutur. Kayplar bununla kalmam, deprem sonrasnda oluan tsunami, tarm alanlarnn yan sra nkleer santralleri ve petrol tesislerini de etkilemitir. Fukuima Blgesindeki nkleer tesislerin zarar grmesi ve nkleer sznt sebebiyle faaliyetleri durdurulmutur. Japonyann elektrik ihtiyacnn nemli bir blmn nkleer enerjiden salamas sebebiyle bir sre elektrik verilememitir. Dnya Meteoroloji rgtnden yaplan aklamalarda, Japonyada rzgrn, deprem ve tsunamide hasar gren nkleer tesisteki patlamalardan sonra ortaya kan radyasyonu Pasifike srkledii belirtilmitir. Fukuimadaki alt reaktrden zarar gren drdnn faaliyetlerine son verilecei aklanmtr (http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/17410732.asp).
RSK KAVRAMI
Risk fikri ilk kez dnyann drt bir yanna yolculuklar yapan Batl kifler tarafndan kullanlmtr. ngilizcede bilinmeyen sulara yelken amak anlamnda kullanlan bu szck spanyolcaya Portekizceden girmitir. Kken asndan balangta mekna ynelik olan bu szcn anlam, daha sonra bankaclk ve yatrm alanlarna girmesiyle beraber zaman dzlemine tanmtr (Giddens, 1999: 36). Risk kelimesi, hem kefettiimiz, hem de normalletirip denetlemenin yollarn aradmz bir dnyaya gndermede bulunur. Burada risk, istenmeyen sonulardan kanma anlamn tad srece olumsuz bir arma sahiptir. Dier taraftan, sorunlu bir gelecek karsnda cesur atlmlarda bulunma sz konusu olduun-
Risk kelimesinin anlam zaman ierisinde mekndan, zamana doru deimitir.
80
da risk olumlu bir anlam tayabilir (Giddens & Pierson, 2001: 222). rnein, bir irketin ya da giriimcinin yeni bir sektrde ya da lkede yatrm yapmas yani risk almas baaryla sonulanmas durumunda olumlu bir anlam iermektedir.
Anthony Giddens 1938de doan ngiliz sosyolog Anthony Giddens, eserleriyle sosyolojiye nemli katklarda bulunmutur. 34 kitab 29 dile evrilmi olan Giddensn 2007de beeri bilimler iinde en ok bavurulan yazarlar arasnda beinci srada yer ald ifade edilmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ans ya da tehlikeyle ayn ey olmayan risk gelecekteki olaslklar dnlerek etkin biimde deerlendirilen tehlikeleri ifade etmektedir (Giddens, 2000: 37; Yldrm, 2000: 85). Risk, geleceini kendisi belirlemek isteyen bir toplumu harekete geirici bir dinamiktir. Geleneksel toplumda risk esas olarak doa glerinin mdahalesi ile tanmlanrken, modern toplumlarda riskleri azaltma amacna dnk olarak teknoloji yardmyla insanlarn doaya mdahalesi, hkmet politikalar ve ekonomik faaliyetler araclyla topluma mdahalesi nceden ngrlmeyen ve denetimi zor olan tehlikelere yol aabilmektedir (Beck, 1992; Yldrm, 2000: 85). Tm eski kltrlerde, gnmzde riskle ifade edilen durumlar yazg, talih ya da Tanrlarn istei olarak grlmtr ve risk kavramna rastlanmamaktadr, nk bu kavrama ihtiya duyulmamaktadr. rnein bir Afrika kabilesi olan Azandeler, bir insann yaad talihsizlii ya da hastal kara byye balamlardr. Bu tr grlerin modernlemeyle beraber tamamen ortadan kalktn sylemek de mmkn deildir. Sihir dncesinin, yazg ve kozmoloji gibi kavramlarn bugn hl dayana bulunurken, genellikle insanlarn bunlar batl inan olarak srdrd ve daha hesapl kararlarn desteklemek amacyla kullandklar ifade edilebilir (Giddens, 1999: 37). Riskin, Tanrlardan geldiinin dnlmesi, insan hatas ve sorumluluu dncesini tamamen dlamtr. Bylelikle, riske olan bak as deierek, insan eliyle yaplm olmasndan ok, frtna, sel baskn ya da bulac SIRA SZDE hastalk gibi doal bir olay olarak alglanmtr. nsanlar da bu gibi durumlarda yapabilecekleri eylerin ok snrl olacan, bu tr olaylarn meydana geliini kabaca tahmin D ederek, etkilerini azaltmak zere birtakm giriimlerde bulunabilecekleNELM rini dnmlerdir (Lupton, 1999: 5). Risk kavram, temelde kontrol etme zellikle de gelecei kontrol etme fikriyle birlikte biimlenmitir (Giddens, 1999: 27).
S O R U
DKKAT
Risk kavramnn ve beslenme tercihlerimizi nasl etkilediini yaanm bir D K K hayatmz AT rnekle aklamak gerekirse Deli Dana Hastal zerinde durulabilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
4. nite - Kendisiyle Yzleen Toplum: Risk Toplumu
81
Gnmzde "Deli Dana Hastal" olarak da bilinen Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE), ergin srlarn merkezi sinir sistemini etkileyen yava seyirli, ilerleyici ve ldrc bir hastalktr. Hastalk, ilk kez ngiltere'de Kasm 1986'da hasta srlara ait beyinlerin muayenesiyle tanmlanmtr. Balangta tek bir inekte daha sonra snrl bir blgede grlmtr. 1990 ylnda lkenin daha baka yrelerinde de km, daha sonra rlanda, Umman ve svire'de hastala rastlanmtr. Hastaln yaylmasn nlemek iin sk nlemler alnmaya allyor ise de lkeler aras hayvan hareketleri ve hayvan rnleri ticareti sebebiyle birok lkeye bulam olma olasl vardr (Kanada, Falkland adalar ve Umman'da ise sadece ngiltere'den ithal edilen srlardan baz vakalar bildirilmitir). ngiltere dnda az sayda BSE olaylar (yaklak 1500 olay), Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, rlanda Cumhuriyeti, talya, Liechtenstein, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya ve svire'de yerli srlarda grlmtr. Kanada, Falkland adalar ve Oman'da ise sadece ngiltere'den ithal edilen srlarda ok az sayda olay bildirilmitir. nsan ve hayvanlarda Deli Dana Hastalna neden olan ajanlarn filtrelerden geebildii ve en kk virslerden 100 kat daha kk olduklar bilinmektedir. Boyutlaryla ilgili en byk deerler, onlar kk virs partiklleri snflamas iine sokar. Virslerin aksine bu ajanlarn olduka direnli olduklar bilinmektedir. Avrupa Komisyonu, ngiltere'den dier ye devletlere gda yasann etkili olduu tarih olan Haziran 1988'den sonra doan hayvanlara kadar canl srlarn ithalatn snrlamtr. Daha sonra 6 aylk yatan nce kesilmeleri kaydyla sadece besi buzalarnn ithalatna izin verilmitir. Avrupa Komisyonu, Nisan 1990'dan itibaren de BSEyi ihbar zorunlu bir hastalk yapmtr. Bu tarihten bu yana birok lke, ulusal srlerinde BSE bulgusunu aramak iin surveylans programlar balatmtr. Kaynak: Bu metin http://www.veteriner.cc/yazar/bse.asp internet adresinden ksaltlarak alnmtr.
ki tr risk arasnda ayrm yaplmaldr: () dsal ve () imal edilmi risk. Dsal risk, bireyleri beklenmedik bir anda (dardan) vuran olaylarn yaratt risktir. Yine de bu olaylar, btn nfus iinde az ok ngrlebilir olmalarna ve sigorta edilebilmelerine yetecek kadar dzenli ve sk meydana gelirler. Dsal risk son derece etkili bir ekilde hesaplanabilir; zaman ve risk izelgelerine baklarak insanlarn nasl sigortalanacana karar verilebilir. Sanayi toplumunun ilk iki yzyl dsal riskin egemenlii altndayd (Giddens, 1999: 27). Doann ve gelenein tesinde yaayan bir dnyann en temel nitelii, dsal riskten imal edilmi risk aamasna gemi olmasdr. mal edilmi risk, bizzat insanln geliim srecindeki deiimler, zelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler tarafndan yaratlr. mal edilmi risk, karlarnda tarihin bize ok az deneyim sunduu yeni risk ortamlarna karlk gelir, bu risklerin hesaplanmas bir yana, neler olduu bile ou zaman bilinememektedir. mal edilmi risk, kiisel ve toplumsal hayata dorudan girmektedir ve daha kolektif bir risk erevesi tarafndan snrlandrlmamtr. mal edilmi risk yayldka, riskin yepyeni bir risklilik durumu sz konusu olmaktadr. Yeni teknolojilerin kronik biimde etkiledii ve eskiden kabul gren eylerin neredeyse sonsuz kere yeniden gzden geirildii bir toplumda, gelecek bizi daha ok megul etmeye balar ve ayn zamanda bulank bir hl alr (Giddens & Pierson, 2001: 223).
82
SIRA SZDE
Gnlk yaantmzda karlatmz eitli risklerin dsal m, yoksa imal edilmi riskler SIRA SZDE mi olduunu deerlendiriniz.
DNELM Alman sosyolog Ulrich Beck, risk kavramn gnmzde yaanan toplumsal deiim ile ilgili analizin merkezine yerlemitir (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 86). Beck, gelimi S O lke R U insanlarnn bak ile ktlk sonras bir toplumda yaadmz ifade etmektedir. nsanolu, gnmzdeki koullara ulaana kadar eitli aamalardan gemitir. Maddi kaynaklarn insanlara akn en st dzeye karmaya aDKKAT lan teknolojik gelimeler kaydedilmitir. Bu srete devlete den en nemli rol, yaratlan maddi kaynaklarn refah sistemi araclyla toplumun tm kesimleri araSIRA SZDE snda datmn salamaktr. Bu modernleme srecinde insanlar maddi refah art karlnda, bu art salayan teknolojik gelimelerin insan sal ve dnyann ekolojik dengesi zerinde yaratt olumsuz etkileri gz ard etmilerdir. Dier AMALARIMIZ yandan, bu yaklamn artk deimesi ynnde basklar da ortaya kmaktadr. Batl refah toplumlarnda gnmzde ikili bir sre yaanmaktadr. ncelikle, yzyln bandaki ktlk gnlerinin en nemli problemi olan gnlk ekmein kaK T A P zanlmas iin verilen sava giderek nemini kaybetmektedir. Bugn, pek ok insan iin alk probleminin yerini ar kilo problemi almtr. Bunun yannda, doal zenginliklerin dnyann kkn kurutacak ekilde, bilinsizce tketilmekte olTELEVZYON duu konusunda da yaygn bir gr birlii bulunmaktadr (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 87). retim teknolojisinin yol at yan etkilerin ortaya kard risk, Batl toplumNTERN ET larn ba etmek durumunda olduu en nemli sorunlardan biridir. Bu riskin nasl datlacana ilikin zmler aranmaktadr. Gnmz koullarnda ortaya kan risk olgusunun en belirleyici zellii toplumlar arasnda karlkl olarak ortaya kmasdr. Risk, modernizasyon srecinin yol at tehditlerle sistematik olarak kar karya kalma olarak tanmlanmaktadr (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 88). Hem politik, hem de bilimsel olarak giderek daha fazla bilincine vardmz riskler arasnda, radyoaktif sznt, toksinler ve organizmalar zerinde kalc, geri dndrlemez zararlara yol aan atklar sralanabilir. Bu risklerin nitelii tarihin dier dnemlerinde karlalandan farkldr. Bugnn riskleri, yelkenli gemilerle engin denizlere alanlarn kar karya olduklar risklere benzememektedir. () lk olarak gnmzde riskin kayna sanayilemedir. () kinci bir zellik sna retim srasnda evreye yaylan radyoaktif szntlar ve toksinler, duyularla anlalmaktadr. Artk gnmzde risk, ktlktan deil, ar retimden kaynaklanmaktadr. Sanayileme kresel lekte yayldka, yol at riskler de katlanarak artmaktadr. Riskler, hem politik hem de bilimsel olarak karlkldr. Riskler, kendi kaynaklar ile snrl deildir; doalar gerei dnya zerindeki her trl yaam eklini tehdit etmektedirler. Nkleer kazalar ve asit yamurlar, zaman ve mekn snr tanmamaktadr. Bir kez baladnda, srekli olarak tm dnyay kaplamaktadrlar. Yksek riskli sanayilerin kresellemesi riskin ve sonularnn bilimsel olarak hesaplanmasn imknsz hale getirmektedir (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 88).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gnmz koullarnda risk kavram genel olarak modernizasyon srecinin yol at tehditlerle sistematik olarak kar karya kalma olarak tanmlanmaktadr (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 88).
83
RSK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI
Ulrich Beck 1944 ylnda Promenyada dnyaya gelen Ulrich Beck, Almanyann en ok tartlan sosyologlarndan biridir ve zellikle 1986 ylnda yaymlanan Risikogeselschaft (Risk Toplumu) adl kitabyla tannmtr. O yldan bu yana U. Beckin neredeyse her yl riskle ilgili bir kitab yaynlanmtr (Bkz. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar).
Gnmz toplumlarnn bilgi, sanayi tesi ve post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri yannda, son yllarda ska kullanlan bir baka kavram da risk toplumu kavramdr. Risk toplumu kavram ilk olarak Alman sosyolog Ulrich Beck tarafndan 1986da Almanca yaynlanan ve daha sonra 1992de ngilizceye Risk Society: Towards a New Modernity ismiyle evrilen eserinde kullanlmtr (Rosa&Freudenburg: 2006). te yandan ngiliz sosyolog Anthony Giddensn da risk toplumu konusunda nemli almalar olduu bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklamn ileri sren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve ge modernite konularndaki yaklamlarn birbirlerinden ayr olarak gelitirmekle birlikte, her iki kuramcnn almalarnda ortak birtakm ynler bulunmaktadr. rnein, her iki kuramc da modernleme sreci sonunda ortaya kan risk kavramn gnmzde merkezi bir ilgi alan olarak grmektedirler. Riskler, ge modernite dneminde zelliklerini deitirerek zaman ve mekn boyutlarnda byk etkiler yaratmaktadr. Beck ve Giddens, ge modernite dneminde belirsizlik ve gvensizlie kar gsterilen balca tepki olarak dnmsellik kavramn n plana kararak, riskin daha ok politik yn zerinde durmulardr. Her iki kuramc da, halktan kimselerin riske bak alar zerinde durarak, zellikle bu kimselerin uzmanlara, devlete ve sanayiye gsterdikleri tepkileri ele almaktadrlar. Giddens ve Beck, zayf bir toplumsal yaplamac yaklam erevesinde risk konusunu ele alrlarken, dikkatlerini riskin nasl retildii, makro dzeyde toplumda riskin stesinden nasl gelindii, riskin toplumsal ve politik alanda yapt etkiler zerine yneltmektedirler (Lupton, 1999: 81). Risk toplumu, zellikle Souk Sava dnemi sonras toplumlarn deien gvenlik ve risk alglamasn anlamaya ynelik olarak gelitirilen yaklamlardan biridir. Temelde modernlii ve modernliin bir sonucu olarak Sanayi Devriminden 200 yl sonra ortaya kmaya balayan evresel, ekonomik ve gvenlie ilikin yeni riskleri ele alan Beckin bu yaklam literatrde nemli bir yere sahiptir. Tehditlerin ve maduriyetlerin deien kitlesel boyutuna vurgu yapan risk toplumu yaklam, zellikle yaylmac bir ekonomi anlayyla alternatifsizmi gibi gsterilen sanayi temelli modernlemenin, yine modernliin kendi dinamikleri tarafndan ters yz edilmesine dayanmaktadr (Bahar, 2009: 31).
Risk toplumu kavram ilk olarak Ulrich Beck tarafndan ileri srlmtr.
Becke gre risk toplumu; insanlarn bilgi ve teknolojileri yanl ya da kt amal kullanmalaryla btn dnyay tehlikeye sokmalar sonucunda ortaya kan yapy ifade etmektedir (en & Ko, 2002: 933).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler S O R U
84
S O R U
DKKAT
Risk toplumu D kavram K K A T erevesinde ernobil reaktr kazas incelenebilir.

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ernobil reaktr kazas, 20. yzyln ilk byk nkleer kazasdr. Ukraynann Kiev iline bal ernobil kentinAMALARIMIZ deki Nkleer G Reaktrnn 4. nitesinde 26 Nisan1986 gn erken saatlerde meydana gelen nkleer kaza sonrasnda atmosfere byk miktarda fisyon rnK T A P leri salnd 30 Nisan1986 gn tm dnya tarafndan renildi. ngilterenin Galler blgesinde kazadan iki hafta sonra TELEVZYON saptanan yksek radyoaktivite nedeniyle yeil alanlara koyun ve srlarn girii engellenmitir. Aratrmalarda ilk yl doz asndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa lkesi BulgarisNTE RNET tan olarak belirlenmitir. Birlemi Milletlere bal kurulular olan Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, Uluslararas Salk rgt, Dnya Bankas gibi kurumlarn ve Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluturduu bir organizasyon olan ernobil Forumu 2005 ylnda Chernobyls Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts (ernobilin Miras: Sosyo-ekonomik, evresel ve Salk Bakmndan Etkileri) balkl bir rapor yaynlamtr. En yksek radyasyon dozlarna, saylar bini bulan acil durum alanlar ve ernobil personeli maruz kalrken, alanlarn bazlar iin maruz kaldklar dozlar ldrc olmutur. Zaman iinde ernobilde alan kurtarma personelinin says 600 bini bulurken, bunlarn bazlar, almalar boyunca yksek dzeyli radyasyona maruz kalmtr. Radyoaktif iyodinden kaynaklanan ocukluk tiroid kanseri, kazann en nemli salk sorunlarndan birisidir. Kazadan sonraki ilk aylarda, radyoaktif iyodin dzeyi yksek stlerden ien ocuklar yksek radyasyon dozlar almtr. 2002 ylna kadar bu grup iinde 4000den fazla tiroid kanseri tehis edilirken, bu kanserlerin byk blmnn radyoiyodin almndan kaynaklanm olmas ok muhtemeldir. Kaynak: Bu metin http://tr.wikipedia.org/ internet adresinden ksaltlarak alnmtr.
SIRA SZDE
1986da meydana gelen ernobil kazas ve olas etkilerini risk toplumu tartmalar ereSIRA SZDE vesinde deerlendiriniz.
NE LM Becke D gre, evresel kazalar, toplumdaki geleneksel gelir ve refah eitsizliini krmtr. Bu alanlarda ada dnya, herkese eit biimde zarar veren nkleer ve kimyasal Skirlenme ile kar karyadr. Bu risk ve zarardan payn alanlar, gelir O R U ve refahla ilgisi olmayan yeni kalp ve eitsizliklerin oluturduu toplumsal kategorilerden olumaktadr. Beck, bilgi toplumunu bekleyen kresel risklerden bahDKKAT sederken, yeni bir toplumsal yapya da iaret etmektedir (en & Ko, 2002: 933). Bu grlerden aka anlalaca gibi, Beck iin kresellemenin itici gc moSIRA SZDE dernizasyondur. Kresel riskler ise, kresel sanayilemenin sonunda ortaya k-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
85
maktadr. Riskin kendisi de kresellemektedir. Riskin kresellemesi, yani dnyann tehdit altnda olmas kreselleme srecinin hzn artrmaktadr. Beckin kreselleme olgusunun kavramlamasna katks bu noktada ortaya kmaktadr. Risk kresellemektedir, nk risk dnya zerindeki herkes iin eittir. Dnya zerindeki bireylerin tmn, mekn ya da snf fark gzetmeksizin ayn lde etkilemekte ve hibir snr tanmamaktadr. Gda retim zinciri, insanlar birbirine balamakta, havadaki asit yamurlar lke snrlarn hi hissettirmeden amaktadr. Riskli lkeler iin karlkl tehdit iermesi, ayrca meknsal olarak snrlanamamas kreselleme bilincinin artna katkda bulunmaktadr. Risk yaratan faaliyetlerin kontrol, ulus devletlerin gcn amaktadr. Riskli faaliyetleri engelleyebilmenin tek yolu, uluslar st yaptrm gc yksek rgtler oluturmaktr. lkelerin bir araya gelip eitli risk ieren faaliyetlere zm bulmak iin yaptklar stratejik silahszlanma tartmalar, dnya zirveleri, atklarn azaltlmas, CFClerin (Kloroflorokarbon) kullanmnn yasaklanmas ve nkleer silahlarla ilgili anlamalar bu tr abalara birer rnektir (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 89). Dier taraftan bugn dnyada doas deien ve kreselleen riskin giderek daha fazla kullanlr hale gelmesi, kurumsallam evresel risklerin ortaya kmasna neden olmutur. Dolaysyla yksek teknolojik dzeyde beliren, risk iklimi giderek herkesi kapsamakta ve kimsenin kana izin vermemektedir. Dnya toplumu farkl gruplar, farkl ve eit olmayan tehditler nedeniyle ortak riskler altnda bulunmaktadr. rnein; Afrika eski komnist lkeleri, Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou gibi ok paral blgeler yeniden yaplanmaya ynelmekte ve dnya genelinde sivil toplumlar iin tehdit oluturmaktadr. Terr tehdidi ile yaamak, toplumsal yaamn sigorta edilemez bir konusudur. Beck, almasnda Dnya Risk Toplumu dedii yapda nkleer tehlike, iklim deiimi, Asya ekonomilerinin k ve yiyeceklerin anatomik yapsnn deitirilmesi gibi sigorta edilemez risklerin ortaya ktn ifade etmektedir (Beck, 1986: 227; en& Ko, 2002: 933). Beck, risk ieren faaliyetlerin zararl etkilerinin tpk bir bumerang gibi geldii yere geri dndn anlatmaktadr (Bumerang, zellikle Avustralya yerlileri, eski Msrllar ve Avrupallar ve Hindistann baz yrelerindeki kabileler tarafndan silah olarak kullanlan yass bir kesite sahip eri bir sopadr. Bazlar dz olarak frlatld ynde ilerler, bazlar ise havada bir dairevi yrnge izerek tekrar geri gelirler). Modernizasyonun balang dnemlerinde, gl ve zengin olanlar kendilerini zararl etkilerden korumann bir yolunu bulmulardr. Gnmzde ise riskli faaliyet ne kadar uzaklatrlrsa uzaklatrlsn, etkileri gelimi merkezleri vurmak zere geri gelebilmektedir. Bu, zellikle sna tarmda grlmektedir. Hormonlu gbre ile retilen rnler, tm dnyada tketilmektedir. Burada da, kreselleme ile ilgili yerel ve evrensel elikisi ortaya kmaktadr. Riske neden olan ve riske kurban olan, ayn kii olmaktadr. Kresel nkleer savan galibi bulunmamaktadr (Beck, 1992: 38; Ekinat, 1998: 90). Risk, sadece retim konusunda ortaya kmamaktadr. retilenleri zararl hale sokabildii gibi, yer ald evrede mlkiyet konusu nesnelerin deerlerinin dmesine, hatta o lke devletinin meruiyetinin sarslmasna bile yol aabilmektedir. Beck, belirli bir blgede ekolojik tehdit ieren bir deiiklik nedeni ile, mlk fiyatlarnn dmesini ekolojik istimlak olarak tanmlamaktadr. Ekolojik istimlk, tarmsal topran, ormanlarn, denizlerin rn verme kapasitelerini, para kazanma frsatlarn azaltabilecei gibi buna izin veren hkmetlerin ya da bu teknolojiyi getiren firmalarn meruiyetinin sorgulanmasna da neden olabilmektedir (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 90).
86
Ayn derecede riske hedef olan bir dnya toplumu ortaya kmaktadr. Bu olgu insanlar arasndaki eitsizlii bir adan azaltmaktadr, nk risk snf fark gzetmemektedir. Sfr toplaml istismar ilikileri ortaya kmaktadr. Dier taraftan, burada Beck, aykr bir formlasyonla, gelimekte olan lkelerin sanayileme isteinin, riski gze almalarna neden olduunu aklamaktadr. Uluslar aras snf sisteminden sz etmektedir. Sna retimin yol at zararlar konusunda bilin arttka, gelimi lke toplumlar bunlarn kapatlmas ynnde bask yapabilmektedirler. Yeni sanayileen lkeler ise, ekonomik bamszlklarn elde edebilmek uruna riski lkelerine davet edebilmektedirler. Bu sistem, temiz sanayilerin ileri toplumlarda kalmasna neden olurken, tehlikeli ve evreyi kirleten sanayilerin nc dnya lkelerine ihra edilmesine yol amaktadr. Gelimemi lkelerde riskli faaliyetlerle ilgili yasal nlemler ya yoktur ya da yeterli deildir. Bu lkelerin insanlar, zararlar konusunda yeterince bilgilendirilmemi olmakta ya da zararl faaliyetlerin engellenmesi iin kamuoyu oluturmak g olabilmektedir. Uluslar st firmalarn yneticileri ise sahip olduklar sermayenin, gelimekte olan lkeler iin nemini bilmekte, felaket meydana geldiinde, yasal nlemlere kar kaynaklarn ne srmektedirler. Ancak, sermaye sahiplerinin kar koyamadklar tehlike bumerang etkisidir. Riskli faaliyetlerin zararlar bulacdr; toksinler, tarmsal rn satan lkelerden ithal edilen gda maddeleri ile geri gelmektedir. Slfr emisyonu, yamuru aside dntrmektedir. Gelimi lkelerden ihra edilen atom reaktrleri, radyoaktif madde ieren szntlara neden olmakta ya da bu reaktrlerin rnleri nkleer silah retme gcn gelimekte olan lkeler iin de olanakl klmaktadr. Bumerang etkisi, zengini de fakiri de ayn kefeye koymaktadr. Giderek artan riskler, dnya toplumunu tehlike toplumuna dntrmektedir (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 92).
Dnmsel Modernleme
Dnmsel modernleme yukarda da belirtildii gibi Beck ile Giddensn risk ve ge modernite konularndaki yaklamlarnda nemli bir yere sahiptir. Literatrde nemli bir etki yaratan bu kavram Beck ve Giddens ge modernite dneminde belirsizlik ve gvensizlie kar gsterilen temel bir tepki olarak ele alrlar. Bir baka ifadeyle, her iki kuramc modernitenin gnmzde kresel bir risk toplumuna dnmn dnmsel modernleme kavramyla tanmlamaya alrlar. Burada dnmsel modernlemeden kastedilen esas itibaryla moderniteyi sarsan ve ngrlemeyen sonularndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendisiyle kar karya gelmesidir. rnein, Beckin yaklam ierisinde kullanlan dnmsel modernleme kavram ile kastedilen, analitik anlamda dnm deil, toplumun kendi kendisiyle kar karya gelmesi, yzlemesidir. Sanayi toplumundan risk toplumuna gei sreci, modernleme dinamii iinde gizli tepki kalplar erevesinde istem d ve grnmez bir biimde gereklemektedir. Risk topluSIRA SZDE mu yaplar, insanlarla kurumlarn dnce ve eylemlerinde sanayi toplumunun alkanlklar halen baskn olduu iin meydana getirilmektedir. Risk toplumu, siyasal tartmalar srasnda seilecek ya da vazgeilecek bir seenek deildir. Risk DNELM toplumu, modernleme srelerinin kendiliinden dnm srasnda olumaktadr. Ak ve gizli olarak sanayi toplumunun temellerini sarsan, ortadan kaldran, S O R U deitiren ve tehditleri oluturan; bu srelerin kendileridir (Beck, 1999: 34). Anthony Giddensn D K K A Tkonuyla ilgili almalar ve dnceleri kitabnzn baka bir nitesinde ayrca ele alnacaktr.
SIRA SZDE
Nalaolu (2000: 126) Beckin almalarna dayanarak dnmsellii bireylerin iinde yaadklar toplumda, yaplarla girdikleri ilikide tek ynl bir belirlenme ve boyun eme pratiinden kp, yap-eylem diyalektiinin karlkl kurulma SIRA SZDE mantnn ayrdna varmalar ve arasal rasyonalitenin hkimiyetinde dayatlan toplumsal, DNE LM bilimsel ve teknolojik yaplar sorgulamalar eklinde tanmlamaktadr. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
87
Modernlemenin yaratm olduu sonularla modernlemeye ait temellerin kendi kendileriyle bu biimde yzlemesi, modernlemenin z-dnm anlamndaki bilgilenme ve bilimselleme srecinden belirgin olarak ayrt edilmelidir. Sanayi toplumundan risk toplumuna geie dnmsel yansma, dnm zerindeki yansma ad verilirse, dnmsel modernleme kavram, sanayi toplumu sistemi iinde kurumsal ltlerle ilenememi, risk toplumuna zg sonularla kar karya gelme anlam tamaktadr (Beck, 1999: 35). Bu durumun, ikinci bir aamada kamusal, siyasal ve bilimsel dnmn bir nesnesi haline gelmesi, bir toplum yapsndan dierine geiin dnmsz, refleks benzeri mekanizmasnn gzden karlmasna neden olmamaldr (Beck, 1999: 35). Risk toplumu terimi, refleks ve dnm arasndaki bu ilikiyi kavramsallatrmaktadr. Toplum kuram ve kltr aratrmaclarnn anlay erevesinde bu kavram, sanayi toplumunun imdiye kadar izledii yolda yaratlan tehditlerin ar bast bir modernlik evresi anlamna gelmektedir. Bylece, bu gelimenin kendisini nasl snrlayaca sorusu ortaya karken, ayn zamanda imdiye kadar sorumluluk bilinci, gvenlik, denetim, zararlarn snrlandrlmas ve zararlarn paylam konularnda ulalan dzeyi tehdit potansiyeli asndan yeniden deerlendirmek gerekmektedir. Dier taraftan, sz konusu tehdit potansiyeli yalnzca alglama ve hayal gcnn eiini amakla kalmazken, bilimsel belirlemeler de bu potansiyele eriememektedirler. Bir baka deyimle, modern toplumlar deimedikleri, kendi sonularn dnm konusu etmedikleri, sanayide srekli byme politikas gttkleri lde, kendi modellerinin temelleri ve snrlaryla kar karya geleceklerdir (Beck, 1999: 35). Beckin almalarnda modernleme () basit ve () dnmsel olmak zere iki aamal bir sre olarak belirir. Basit ve dnmsel modernlemeyi birbirinden ayrt etmek gerekir. Basit modernleme eski tip, tek izgi zerinde ilerleyen bir modernleme iken, dnmsel modernleme modern dzenin elikilerini ve snrlarn kabul etmeyi ima eder. Bu elikiler eitli toplumsal hareketlerle ilikili yeni politika alanlarnda karmza kmyor mu? Transit yollarn yapmna kar protestolarda, hayvan haklarna dair gsterilerde, yiyecek maddeleriyle ilgili yaanan korkularda bunlar apak karmzdadr. Dnmsel modernleme, daha genel anlamda risk iin sz konusu olduu zere, tmden olumsuz bir beklenti deildir, hatta olumlu politik katlmlar iin birok frsat sunmaktadr (Giddens & Pierson, 2001: 228).
RSK TOPLUMUNUN ZELLKLER

Risk toplumunu sanayi toplumundan analitik adan ayran izgi, alnan kararlarn sonucunda ortaya kan tehlikeler karsnda gvenlik normlar sistemlerinin ilemez olduu noktadr ve risk toplumu bu aamada karmza kmaktadr. Bu tanmdan yola karak, risk toplumunun sahip olduu zellikler yle sralanabilir: 1. Gvensizlik veya tehditlerin aslnda modern bir sorun deil, btn kltrlerde ve dnemlerde grlen eski bir sorunu oluturduu ima edilmektedir. Modern dnemdeki tehditlerin zellii; ekolojik, kimyasal ya da genetik mhendisliiyle ilgili tehlikelerin bir takm kararlar sonucu meydana gelmesi olgusudur. Bu anlamda, tehditler, zerinde egemenlik kurmann mmkn olmad doa gleri, tanrlar ve cinlere atfedilip, onlarn zerine atlamaz. Teknik ve iktisadi fayday gz nnde bulunduran kararlarn mtemadiyen ve barl bir biimde tehlikeleri ve facialar dnyaya getirdii her yerde, bunun (tehdidin ya da riskin istatistik boyutlarndan bamsz olarak) merkezi bir siyasal anlam vardr (Beck, 1999: 38-39).
88
2. Risk toplumunun sahip olduu dier zelliklerden biri ise yerleik norm sistemlerinin baarszlk gstermeleridir. Bu balamda, daha nceleri tekniin egemen olduu tartmalarda baskn olan geler, yani belirli byk teknolojik sistemlerde ya da gndelik pratiklerde kendini gsteren, kaza istatistikleri ya da senaryolaryla belgelenebilir szde nesnel tehdit biimleri (rnein sigara imek veya bir nkleer santralin yaknnda ikamet etmek gibi) tartma d kalr (Beck, 1999: 39). 3. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilirlii sorunu da zerinde durulmas gereken bir baka konudur. Tehditlere ramen, kr elde eden bir nkleer santralin ya da hormonlu yiyecek reten bir irketin retimlerini durdurmasnn salanp salanamayaca sorunu nem tamaktadr. Burada, insan sal ve evrenin geleceini n planda tutan ekonomi-politik uygulamalara ihtiya vardr (Beck, 1999: 39; Bayhan, 2002: 192). Japonyada 2011 Mart ay banda meydana gelen afetin boyutlar bir sre sonra deprem, tsunami ve nkleer sznt biimde yaylarak, etkisini sadece bu afetlerin yaand blgelerde deil evre lkelerde de gstermeye balamtr. 4. Sanayi dneminden risk dnemine gei modernliin arzu edilmeyen veya ngrlemeyen bir sonucudur. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kr ve sar olan modernleme srecinin bir sonucudur (Beck, 1994: 6). Risklerin ve tehditlerin tahmin edilemezlii sosyal btnlemeye zarar vermektedir. Snf toplumlar bir dereceye kadar eitlik fikrine dayanrken, risk toplumunda emniyet nem kazanmtr. Eitsiz ve adaletsiz toplum yerini emniyetli olmayan toplumun deer sistemine brakmtr. Eitlik, olumlu hedefler ve armlar yaparken, risk toplumu olumsuz ve savunmac bir temele dayanmaktadr. Artk insanlar ve devletler iyi bir ey salamaktan ok, en kty engellemeyi hedeflemektedir. Snf toplumun ryas herkese pastadan az ya da ok pay verebilmekken, risk toplumunun ryas herkesi zehirlenmekten kurtarmaktr. Snf toplumunun temel drts alk iken, risk toplumunun temel drts korkudur (Beck, 1992: 49; Yldrm, 2000: 86-87). 5. nsanlar giderek artan biimde farkl toplumsal kimlikler, yaam biimleri, kanaatler ve gruplar ya da alt kltrler dzeni iinde seim yapma riskini almak durumundadr. Dnmsellik, sanayi toplumundaki toplumsal ve siyasal kurumlara ve rgtlere dayanan snf kltr ve aile gibi kolektif vicdan biimlerine son vermektedir, bylelikle toplumsal cinsiyet ve aile rolleri deimektedir. Toplumsal snflara ballk gn getike zayflamakta, insanlar aile ya da komuluun salad geleneksel destek alarndan kopmakta ve alma bir atma ve kimlik oluumu olarak nemini yitirmektedir. Bu geleneksizleme de bireysellemeyi artrmaktadr. Bireysellemi bir toplumda eitsizlik ve bunun getirdii sosyal ve siyasi sorunlar ortaya kmtr (Beck, 1992: 88; Yldrm, 2000: 87). 6. Tehlikelerle ilgili kltrel alglama (deerlendirme) farkllklarnn gz ard edilmesi. Yaamlarn tehdit eden ve kiisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yzlemek insanlarn ellerinde deildir. Alglama farkll balamnda, birileri, gdalardaki zehirli maddeleri kendisi iin bir tehdit olarak grrken; dierleri gdalardaki zehirli maddeleri gndeme getirenleri kendine bir tehdit olarak grmektedir (Beck,1999: 41).
89
Tablo 4.1 Snf toplumu ile risk toplumu karlatrmas Kaynak: Alan Scott, Risk Society or Angst Society? Two Views of Risk, Consciousness and Community Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) The Risk Society and Beyond- Critical Issues for Social Theory. London: Sage Publications, 2000, p. 33-46.
Snf toplumu
Risk toplumu
Kolektifleme (ailelerde, Temel toplumsal dzenleme snflarda, iletmelerde, stat Bireyselleme ve dnmsellik gruplar ve benzerlerinde) ve prensibi gelenek Eitsizlik biimi Odaklanlan temel tartma konular/ adalet konular Toplumsal snf konumu Kt kaynaklarn datm (zenginlik) Toplumsal risk konumu Ktlerin datm (riskler) Korku Risk bilinci Riskin giderilmesi
Paradigmatik biimde yaanan Alk bireysel deneyim Potansiyel biimde topluluk deneyimi topyac projelerin hedefi Snf bilinci Ktln giderilmesi
7. Risk toplumunun baka bir gstergesi, kiisel sigorta korumasnn bulunmamas, hatta snai ve teknik-bilimsel projelerin sigortalanamaz olulardr. Risk toplumu gvensizletirilmi bir toplumdur. Sigortalamann salad koruma, bu toplumda tehlikenin byd oranda azalr. Luhmannn analiziyle, risk ve tehlike arasndaki ayrm u ekilde ifade edilebilir: Gelecekte meydana gelecek olas zararlar, eer insanlarn verdii kendi kararlarna balanabilirse, riskten sz edilir. Uaa binmeyen bir kimse uak kazas geiremez. Tehlikelerse, buna kart olarak, kayna darda olan zararlardr. rnein; bir uan dt yerde bulunan insanlarn lm gibi. nceden bilinen tehlikeler -depremler ve volkan patlamalar, ya sonucu otoyollarn kaygan hale gelmesi ve evlilikler bu tehlikelere maruz kalmamak iin, hangi kararlarn alnmas gerektiinin bilinmesi lsnde risk kavramna girerler. Risk ve tehlike arasndaki ayrm, toplumsal dzeni bler. Kimileri iin risk olan ey, bakalar iin tehlikedir. Riskli bir biimde sollama yapan srcler, atom santrallerinin yapm ve iletilmesinde alanlar, gen teknolojisi alannda aratrma yapanlar saysz rneklerden birkadr. Neyin felaket olarak kabul edileceini, karar verenler ve karardan etkilenenler farkl yantlayacaktr. 8. Her kltrn kendine zg riskleri vardr. Almanlar iin ormanlarn lm, dnyann da sonu demektir. Britanyallar, sabah kahvaltsnda zehirli yumurtalarla karlatklarnda ok olurlar. 11 Eyll 2001 kresel terr saldrsndan sonra, uaa binme riski ve arbonlu mektup riski, bata Amerikallar olmak zere btn toplumlar etkilemitir. 9. Risklere bal olarak, ufkumuz da kararr. nk riskler, neyin yaplmamas gerektiini ifade eder. Dnyay bir risk olarak tasarlayan kimse, sonunda eylem yeteneini yitirir (Beck,1999: 46-47). Bu durum, paranoyak bir ruh halini oluturmaktadr. Bu balamda, 11 Eyll kresel terr sendromu, oulculuk, demokrasi ve hogry olumsuz etkilemitir. ine kapanma, paranoya, biz ve teki ayrmnn keskinlemesi, kabile psikolojisi ve benmerkeziyetilik (etnosentrizm) artmaktadr.
90
10. Risk toplumunda, yaratlan hesaplanamazla ve dzensizlie kar, daha ok teknoloji, daha ok piyasa, daha ok devlet gibi eski sanayi toplumunun olanaklaryla m mcadele edilecektir? Yoksa iki-yanll, mulkl kabul eden ve olumlayan bir zihniyet ve eylemsellik deiimi mi balayacaktr? Bu seenek ok anlamllk, belirsizlik, rastlant ksaca venin merkezi bir konuma yerletirilmesi ile gelitirilebilir (Beck, 1999: 53). Biliim anda ve risk toplumunda, teknolojiye ulamada lkeler arasnda adaletsizlik bulunmaktadr. Bu gerekten hareketle ABD, Britanya, Almanya, Fransa, talya, Kanada, Japonya ve Rusyann oluturduu G-8 grubu Enformasyon Teknolojisi art balamnda, nc Dnya lkelerinin de biliim teknolojisine kavumalarnn nemini benimsemitir. Ancak, bu karara karlk u soru sorulmaktadr: Gda, eitim ve salk sorunlar zlmeden, yani bu insanlar 35 yana bile varamadan lrken, deil ngilizce, kendi dilinde okuma-yazma bile bilemeyenlere internet gtrmenin anlam nedir? (Bayhan, 2001: 76). 11. Sanayi toplumlarnn karlat temel problemler de nitelik deitirecektir. Genel olarak sanayi toplumlarnn karlatklar byk problem, () iktisadi durgunluun yol at isizlik; () uluslararas sorunlarn yol at savalar ve () her trden diktatrlkler olarak saylr. Biliim toplumlarn bekleyen tehlikeler ise, () ok hzl seyreden toplumsal dnmlere ayak uyduramamaktan kaynaklanan gelecek korkusu; () bireysel ve rgtl terrn yaygnlamas; () zel hayatn mahremiyetine tecavzlerin artmas ve (v) zellikle bireylerin mahremiyetine devletin snrsz mdahalesine imkn veren teknolojilerin yaygnlamas gibi tehlikelerdir. 12. Biliim anda ve risk toplumunda ortay kan bir baka problem, internet ile sunulan biliim bombardmannn beraberinde bilgi kirlenmesini getirmesidir. Denetimsiz sunulan bilgilerin, bilimsel olup-olmamas, doru olup olmamas balamnda sorun bulunmaktadr. Deerli-deersiz her trl bilginin bir arada bulunduu bir ortamda, ie yarar bilgiyi seebilme yetenei olan bireylerin yetitirilmesi yannda, bu seim srecinin bir zaman alaca da sorun olmaktadr (Bozkurt, 2000: 34-38).
RSK TOPLUMUNDA BREYLERN PSKOLOJS

Teknolojik gelimeler sonucunda gerekleen oluumlarn ne gibi riskler tadnn tam olarak bilinemiyor olmas tm insanl tedirgin etmektedir. Bu tedirginliin daha da artmas beraberinde belirsizlik olgusunun ykselmesine neden olmutur. Belirsizliin topluma geri dnyle kastedilen; giderek daha ok sayda toplumsal atmann bir dzen sorunu olarak deil de, bir risk sorunu olarak ele alnmasdr. Bu trden risk sorunlarnn alamet-i farikas (zel iareti), bunlar iin belirli bir zmn var olmaydr; belirgin zellikleri, ou kez olaslk hesaplaryla dile getirilmekle birlikte bylece bertaraf edilemeyen ilkesel bir belirsizlie sahip olmalardr (Beck,1999: 45). Risk toplumundaki bu belirsizlik olgusu, bireylerde bir gvensizlik duygusunun olumasna neden olmaktadr. Sz konusu gvensizlik duygusu balangta d dnyann karmaasna, belirsizliine yneliktir. nsann durumu znde belirsiz ve tehdit edici bir eydir, fakat gndelik amalarda toplum yelerinin ounun yetitirilme tarz, bakalarna ve sorgulanmayan yaam tarzna duyulan temel gvenin gelimesiyle, onlar derinlere kk salm endielerden koruyacaktr (Marshall, 1999: 289). Kendi zel yaantsn ycelten birey, zamanla d dnya ile ba kurmaktan korkar hale gelmitir, nk darda hep tehlike vardr ve orada incinecektir. Bu ie kapanma ve darda srekli bir tehlikenin olduu duygusu baz bireylerin ruh
91
salna ciddi hasarlar verebilmekte ve bu kiilerin gnlk yaamn olumsuz etkileyebilmektedir. rnein 1990 ylnda Britanyada Akl Sal Kurumu, alt milyon kiiye tbbi olarak akl hastal tehisinin konduunu rapor etmitir. Bunlara, zihinsel olarak hasta olan ancak tehis konulmam olan, tehis konulan ancak tedavi grmeyen ve tbbi kurumlar haricindeki yardm alanlar da ekleyebiliriz (Lodziak, 2003: 18). Guntrip de bu ynde, modern bireylerde olaan gibi grlen birok davrann aslnda izoid belirtiler gsterdiini ve toplumda sanldndan ok daha fazla kiinin izoid olduunu iddia etmektedir. Kopukluk, kapatlmlk, temasszlk, kendini ayr ya da yabanc hissetme, her eyin bulank olmas ya da gerek d gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaamn anlamn yitirmesi, ilgi azalmas, her eyin bo ve anlamsz grnmesi gibi ikyetlerin hepsi eitli ynlerden bu ruhsal durumu betimler. Hastalar bunu depresyon olarak adlandrrlar. Depresyon aslnda hastann saldrganln kendine yneltirken aka fkeli ve saldrgan bir davrana kaplmama mcadelesinin bir parasn oluturan daha da dnk bir ruhsal durumdur. Yukarda sz edilen durumlar ise daha ok izoid durumlardr (Guntrip, 2003: 12). Giddens da buna benzer olarak bireyin psikolojisinde ciddi hasarlarn olumaya baladn vurgulamaktadr. mal edilmi risk sadece doayla (ya da doa olduu dnlen eyle) ilgili deildir. Yaamn dier alanlarna da girmitir. rnein, evlilie ve aileye bakldnda, iki ya da kuak nce, insanlar evlendiklerinde nasl bir sre yaayacaklarn bilirlerdi. Byk oranda gelenek ve greneklerin erevesini izdii evlilik, doa durumuna yakn bir ilikidir. Ama geleneksel yollar zlmeye balaynca, insanlar evlendikleri ya da bir ilikiye baladklar zaman, evlilik ve aile kurumlarnn ok fazla deimi olmas nedeniyle yaptklar eyin ne olduunu tam bilmedikleri bir duyguya kaplr oldular (Giddens, 2000: 41). Gemi dnemlerdeki bireylerin korkular ve ruhsal durumlar ile risk toplumu olarak tanmlanan gnmz toplumunda yaayan bireylerin korkular ve ruhsal durumlar arasnda ne gibi farkllklar vardr? Bir baka deyimle, risk toplumunun karakteristii iinde bireyin psikolojik durumu nasldr? Histeri 19. yzylda ruh doktorlarnn karlatklar en yaygn sorundu. Bu sinirsel dzensizliklerin varlk nedeni tutucu bir dnem olan Viktoryen dnemde cinsel iffetin de tesinde bir eydi; bu dnemin kltrel ortamnda ailenin kltrel grntlerinin korunmas ynnde byk bir bask vard; yle ki kaos iindeki toplumda ailenin kendisi bal bana bir dzen ilkesiydi. Bu grntler dzenlemesinin karsnda ise duygularn iraded da vurulmasna dair korku ve inan yer alyordu (Sennett, 1996: 401). 19. yzyln gnlk yaam ritelinin bir yansmas olarak histeri olduka yaygn bir durumdu. 20. yzyla gelindii zaman ise histerik durumlara ilikin veriler zayflamtr. Bu yzylda ise bireyler genel olarak, belirsiz bir ruh hali iindedirler. Kii bir sknt iindedir, fakat bu tanmlanamayan ve somut bir nitelie sahip olmayan bir skntdr. Sknt, kelimenin tam anlamyla biimsizlik halidir. Bir balantszlk ya da dalma, eylemlilikten kopma duygusu ki bunun ars izofrenik dili dourur; rutin tarznda ise eylemliliin tam ortasnda bir anlamszlk hissi vard (Sennett,1996: 402). Birey d dnya ile ban kopararak kendisine dnmtr, daryla ilgilenmektense kendi iine kapanmtr. Fakat kendi iine dnen birey bir doyum yaamaz aksine kendine zarar verir, bir boluk iindedir, ne hissettiini anlamlandramaz. 21. yzyln bireyinde ise, srekli olarak eitli risklerle yaayan birey ne yapacan, nasl davranacan, ne yemesi gerektiini bilemez. zellikle iletiim aralarnn ynlendirdii yaamn her alannda, srekli bir tehdidin var olduu ve kiilerin tehlike altnda olduu eklinde haberler, ilanlar bireyleri daha fazla korkutmaktadr. Bireyler bu kadar ok tehdidin var olduu bir ortamda en iyi davrann hibir ey yapmamak olduunu dnmekte ve gemite bireylerin asli grevleri
92
olarak kabul edilen birok konuda uzmanlardan yardm istemeye balamaktadrlar. Risk toplumunun bireyi, daha nceden tek bana rahatlkla yapt ileri artk bir uzman yardm almadan yapmann ciddi tehlikeleri olduuna inanmaya balamtr. ocuunun doumundan balayarak; ocuuna nasl ve neyi yedirmesi gerektiini, ona nasl davranrsa onun iin daha iyi olacan, onun gelecei iin ne gibi yatrm kararlar almas gerektii, hangi okula gidecei ve bunun gibi birok konuda bir uzman yardm almaya balayan birey bunlar tek bana ve kendi kararlar erevesinde yapmaya cesaret edemez olmutur. Risk saplantsnn nihai sonucu insann aresiz bir varlk olarak grlmesi ve insann ilerleme potansiyelinin kmsenmesidir. Sonuta ortaya kan insan olduka garip bir yaratktr. nsann yaad baarszlklar, hatal bir kararn sonucu ya da ders alnacak birer deneyim olarak grlmez, gndelik yaamla ba edemeyen bir yaratn doal durumu olarak kabul edilir. nsann yaamla ba edemeyecei eklindeki bu varsaym risk yelpazesini daha da geniletir (Furedi, 2001: 36). Sonunda kendine gvenen, kendi ve sorumlu olduu kiiler adna salkl kararlar alabileceine inanan aktif birey ortadan kalkar, onun yerine birey pasif hale gelir. Ve bu birey iin nemli olan gvenliini salad bir ortamda risklerden uzak bir ekilde yaamaktr. Kendisine gvenmeyen, aresiz birey olgusu srekli olarak medyada eitli haberler iinde vurgulanmaktadr, birey hemen her gn kendi aresizlii ile yzlemektedir. Modern toplumda benlik hakknda yazan neredeyse btn yazarlarn birletii bir tema varsa, o da bireyin farkl ve geni toplumsal evrenle balantl olarak gszlk hissini yaamasdr (Lodziak, 2003: 68). Kendine gvenini yitirmi bireylerin hzla artt toplumda artk kahraman olmak deil madur olmak daha nemlidir. Toplum kendisini, kazananlarn deil, kaybedenlerin karsnda daha rahat hisseder. Yeni idoller, kendi snrlar iinde yaamay renmi kiilerdir (Furedi, 2001: 189). Bu kiiler ocuklarn da ayn dnce erevesinde yetitirmekte ve bireyin aresizlik duygusu yeni nesillere tanmaktadr. ocukluktan balayan bu yetime tarzyla birlikte modern srelerin balatt gvensizlik gds daha da iddetlenerek farkl boyutlarda kendini gsterebilmektedir. nceden kamusal yaamdan ekilen birey bu sefer zel alannda da kendini rahatsz ve gvensiz hissedebilmektedir. zel alanndaki kiilerin de ona zarar verebilecei dncesine; aile ii iddet, ev iindeki nesiller arasndaki gvensizlik duygusunun art, aile ii taciz olaylarnn artmas rnek verilebilir. Dtaki korku kayna, bu yolla itekiyle birleir ve toplumsal basknn hem iten hem de dtan srekliliini salar. nsanlar arasndaki ilikilerin dtaki toplumsal yaps, bireysel psiik hayatn i yapsyla birleir ve bylece nevrotik korkunun sonu olmayan bir kayna haline gelir. Bu korku gerekte insanlarn birbirlerinden duyduu korkudur (Duhm, 2002: 86). Bu aresizlik ve gvensizlik duygusu bireyin yaamnn her alannda kendini gsterir, bu da bireyin toplumsal rol ve grevlerini yerine getirmesine engel olabilmektedir. Yneticilerin ynetmekten korkmas gibi, retmenler retmeye isteksiz, ana-babalar da ocuklarn nasl yetitirecekleri konusunda kararsz. Danmanlk hizmetleri, yardm hatlar ve profesyonellerin gndelik yaammza mdahale ettii dier biimler aresizlik sorununun ne kadar youn olduunun bir ifadesidir. Gven sorununun kayna, kendimizi gvenilmeyecek derecede zavall yaratk olarak grmemizdir (Duhm, 2002: 191). Kendine gvenini yitiren birey, yardm almadan toplumsal rollerini ve grevlerini yapamayaca duygusunun ar basmasyla birlikte bir danmann yardmna ihtiya duyar. Bylece psikologlardan ya da danma hatlarndan yardm alan kiilerin says gittike artmaktadr. Sonu olarak, kiilerin psikolojik durumlarnn bir sonucu olarak ortaya kan fiziksel rahatszlklar veya akl sal ciddi biimde bozulmu bireylerin says toplumda gittike artmaktadr (Karakurt, 2003).
93
zet
A M A
Risk kavramn tanmlamak. lk kez dnyann drt bir yanna yolculuklar yapan Batl kifler tarafndan kullanlan risk kavramnn anlam balangta mekna ynelik olarak kullanlrken daha sonra zellikle kavramn bankaclk ve yatrm alanlarna girmesiyle beraber zaman dzlemine tanmtr (Giddens, 1999: 36). Risk kelimesi, hem kefettiimiz, hem de normalletirip denetlemenin yollarn aradmz bir dnyaya gndermede bulunur. Bu balamda risk gelecekteki olaslklar dnlerek etkin biimde deerlendirilen tehlikeler olarak tanmlanabilir. Ayrca risk, istenmeyen sonulardan kanma anlamn tad srece olumsuz bir arma sahiptir. te yandan dsal ve imal edilmi olmak zere iki tr risk arasnda ayrm yaplmaktadr. Dsal risk bireyleri beklenmedik bir anda (dardan) vuran olaylarn yaratt risktir. Dsal risk son derece etkili bir ekilde hesaplanabilir ve sanayi toplumunun ilk iki yzyl sz konusu bu dsal riskin egemenlii altndayd (Giddens, 1999: 27). nsanln geliim srecindeki deiimler, zelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler tarafndan dsal riskten imal edilmi risk aamasna geilmitir Bu nedenle gnmz koullarnda risk kavram genel olarak modernizasyon srecinin yol at tehditlerle sistematik olarak kar karya kalma olarak tanmlanmaktadr (Beck, 1992; Ekinat, 1998: 88). Risk toplumu kavramn ve kuramn zetlemek. Gnmz toplumlarnn bilgi, sanayi tesi ve post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri yannda, son yllarda ska kullanlan bir baka kavram da risk toplumu kavramdr. lk olarak Alman sosyolog Ulrich Beck tarafndan kullanlan risk toplumu kavram zellikle Souk Sava dnemi sonras toplumlarn deien gvenlik ve risk alglamasn anlamaya ynelik olarak gelitirilen yaklamlardan biri olarak kabul edilir. Temelde modernlii ve modernliin bir sonucu olarak Sanayi Devriminden 200 yl sonra ortaya kmaya balayan evresel, ekonomik ve gvenlie ilikin yeni riskleri ele alan Beckin bu yaklam literatrde nemli bir yere sahiptir. Tehditlerin ve maduriyetlerin deien kitlesel boyutuna vur-
gu yapan risk toplumu yaklam, zellikle yaylmac bir ekonomi anlayyla alternatifsizmi gibi gsterilen sanayi temelli modernlemenin, yine modernliin kendi dinamikleri tarafndan ters yz edilmesine dayanmaktadr (Bahar, 2009: 31). Beck, almalarnda, risk toplumunu insanlarn bilgi ve teknolojileri yanl ya da kt amal kullanmalaryla btn dnyay tehlikeye sokmalar sonucunda ortaya kan yap olarak tanmlamaktadr. te yandan Beckin yan sra ngiliz sosyolog Anthony Giddensn da risk toplumu konusunda nemli almalar olduu bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklamn ileri sren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve ge modernite konularndaki yaklamlarn birbirlerinden ayr olarak gelitirmekle birlikte, her iki kuramcnn almalarnda modernleme sreci sonunda ortaya kan risk kavramn gnmzde merkezi bir ilgi alan olarak grme eklinde ortak bir payda bulunmaktadr. Riskler, ge modernite dneminde zelliklerini deitirerek zaman ve mekn boyutlarnda byk etkiler yaratmaktadr. Beck ve Giddens, ge modernite dneminde belirsizlik ve gvensizlie kar gsterilen balca tepki olarak dnmsellik kavramn n plana kararak, riskin daha ok politik yn zerinde durmulardr.
A M A
A M A
Dnmsel modernleme kavramn aklamak. Dnmsel modernleme Beck ile Giddensn risk ve ge modernite konularndaki yaklamlarnda nemli bir yere sahiptir. Literatrde nemli bir etki yaratan bu kavram Beck ve Giddens ge modernite dneminde belirsizlik ve gvensizlie kar gsterilen temel bir tepki olarak ele alrlar. Bir baka ifadeyle, her iki kuramc modernitenin gnmzde kresel bir risk toplumuna dnmn dnmsel modernleme kavramyla tanmlamaya alrlar. Beckin almalarnda dnmsel modernlemeden kastedilen analitik anlamda dnm deil, esas itibaryla moderniteyi sarsan ve ngrlemeyen sonularndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendi kendisiyle kar karya gelmesi, yzlemesidir.
94
AM A
Risk toplumunun zelliklerini ayrt etmek. Riskin istatistik boyutlarndan bamsz olarak merkezi bir siyasi anlam vardr. Risk toplumunda yerleik norm sistemleri baarsz kalmaktadr. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilmesi sorunlardan biridir. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kr ve sar olan modernleme srecinin bir sonucudur. Risk toplumunda insanlar geleneksel destek alarndan koparak geleneksizleecek, bu da beraberinde bireysellemeyi getirecektir. Risk toplumunda insanlarn yaamlarn tehdit eden ve kiisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yzlemek insanlarn elinde deildir. Risk toplumu gvensizletirilmi bir toplumdur. Her kltrn kendine zg riskleri vardr. Risklere bal olarak ufkumuz da kararr, nk riskler neyin yaplmamas gerektiini ifade eder. Biliim ve risk toplumunda teknolojiye ulamada lkeler arasnda adaletsizlik bulunmaktadr. Risk toplumunda gelecek korkusu, bireysel ve rgtl terrn yaygnlamas, zel hayatn mahremiyetine tecavzlerin artmas ve bireylerin mahremiyetine devletin snrsz mdahalesine imkn veren teknolojilerin yaygnlamas gibi tehlikeler sz konusudur. Risk toplumunda internetle sunulan bilgiler bir bilgi kirlilii yaratmaktadr.
AM A
Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aklamak. Guntripe gre modern bireylerde grlen birok davrann aslnda izoid belirtiler gsterdiini ve toplumda sanldndan ok daha fazla kiinin izoid olduunu iddia etmektedir. Kopukluk, kapatlmlk, temasszlk, kendini ayr ya da yabanc hissetme, her eyin bulank olmas ya da gerek d gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaamn anlamn yitirmesi, ilgi azalmas, her eyin bo ve anlamsz grnmesi gibi ikyetlerin hepsi eitli ynlerden bu ruhsal durumu betimler.
95
Kendimizi Snayalm
1. Risk toplumu kavram ilk olarak aadaki dnrlerden hangisi tarafndan ortaya atlmtr ? a. K. Marx b. U. Beck c. E. Durkheim d. H. Spencer e. D. Lupton 2. Bireyleri beklenmedik bir anda vuran olaylarn yaratt risk tr aadakilerden hangisidir? a. Dsal b. mal edilmi c. sel d. Tehlikeli e. Dnmsel 3. Aadakilerden hangisi amzda karlatmz risklerin zelliklerinden biri deildir? a. Gnmz risklerinin zaman ve mekn tanmamas. b. Risklerin politik ve bilimsel adan karlkl olmas. c. Sna retim sonucu yaylan radyoaktif szntnn ve toksinlerin duyularla anlalmas. d. Gnmz risklerinin tek kayna doa olmas. e. Risklerin kaynaklar ile snrl olmamas. 4. Aadakilerden hangisi gnmz toplumlar iin kullanlan bir terim deildir? a. Sanayi-tesi toplum b. Risk toplumu c. Bilgi toplumu d. Post-modern toplum e. Politik toplum 5. Risk toplumu yaklam iinde toplumun kendi kendisiyle kar karya gelmesi, yzlemesi modernleme ile ilgili aadaki kavramlardan hangisine karlk gelmektedir? a. Dnmsel b. Sna c. Dnmsel d. Hzl e. Kurumsal 6. Aadakilerden hangisi Beck ve Giddensn risk toplumu tezlerinin ortak ynlerinden biri deildir? a. Riskin ekonomik ynyle ilgilenmeleri b. Riskler konusunda halkn uzmanlara, devlete ve sanayiye bak asn dikkate almalar c. Zayf bir toplumsal yaplamac yaklam sergilemeleri d. Riskin yaratt toplumsal ve politik etkilere ynelmeleri e. Riskin nasl retildiine odaklanmalar 7. Aadaki risklerden hangisi Beckin Dnya risk toplumu dedii yapda, sigorta edilemez riskler arasndadr? a. Deprem b. Hastalk c. klim deiiklii d. Yangn e. lm 8. Risk toplumunda geerli olan eitsizlik biimi ile ilgili toplumsal konum aadakilerden hangisidir? a. Kurum b. Risk c. Snf d. Stat e. Grup 9. Aadakilerden hangisi Guntripe gre modern bireylerde grlen izoid belirtilerden biri deildir? a. Temasszlk b. Kapatlmlk c. Kopukluk d. lgi azalmas e. Bamllk 10. Aadakilerden hangisi risk toplumu bireyinin psikolojisi ile ilgili sonular arasnda yer almaz? a. aresizlik duygusunun art b. Danma hatlarndan yardm alanlarn saysnn artmas c. Gvensizlik duygusunun artmas d. Bireylerin aktif olma zelliklerinin artmas e. Akl sal bozulmu bireylerin saysnn artmas
96
Okuma Paras
Genel olarak afetler, zel olarak deprem konusunda Trkiyede sosyologlarn daha nceki almalarndan ok farkl biimde, kltr kavramnn yan sra, azgelimilik kavram temel alnarak, 1999 Marmara Depremi ve sonrasnda ortaya kan durumun yapsal analizini yapmak ihtiyac ortaya kmtr (Kasapolu ve Ecevit, 2005). Bu balamda 1999 Marmara Depremi, deprem sorunsal zerine ok ey ekleyebileceimiz bir eik olmutur. Depremin bir doa olay olduu dncesi, depremlerin yaratt zararlarn kaynann toplumsal olduu dncesini gizleyebilmi; bir sre ierisinde oluan zararlarn sanki beklenen deil, beklenmeyen olaylarm eklinde alglanmas, geleneksel yaklamlara, brokratik ve teknokratik temelli analizlere ve politikalara zemin hazrlamtr. Az gelimi lkeler, yaplarn depreme dayankl olarak ina edemedikleri iin byk zarar grmektedir. Az gelimi lkelerde, ok sayda yklan binalara nedeniyle byk can ve mal kayb temelinde toplumsal yap ve ilikiler yklrken, gelimi lkelerde bu toplumsal yap, geici bir sre bozulur, aksar, nadiren yklr. Gelimi lkeler eski dzenin en ksa zamanda tekrar iler hale getirilmesine aba sarf ederken, az gelimi lkeler ancak, kayb, ksmi bir dzeyde telafi etme abas ierisinde, afetzedelerin asgari dzeyde yaamlarn srdrebilmelerini salamaya alrlar. Sosyal bilimcilerin byk bir ksmnn da katld, mhendislerin gl bir ekilde temsil ettikleri teknokratik eilimin, afet zararlarnn bykln, yap hatalarnn denetlenmesinde grmesi, geerli bir yargdr; ancak yetersizdir; nk Trkiye benzeri lkelerde zararlarn nedenleri, bir azgelimi toplum sorunsaldr. Az gelimi lkelerde, bina fiyatlar ve kiralar, tekel krlar ve rantlar (arsa vb.) ile birlikte normal inaat maliyetlerinin birka kat stne kmakta, alanlarnn byk bir ksm bu fiyatlar deyebilecek gelir seviyesine sahip olamadklarndan, dk kaliteli ama riskli yaplar kullanma durumunda kalmaktadrlar; bu durum devam ettii srece, depreme dayankl binalar ina etmek sadece denetim ile mmkn deildir; benzer durum kamu binalar ve altyap iin de geerlidir. Az gelimi lkelerin mevcut durumuna zemin hazrlayan iliki, dnya sistemi ile girdii baml ve eit olmayan rekabettir. Az gelimi lkeler, hem kendi kaynaklarn dnya sisteminde gl lkelere deerinin altnda satmak, hem de onlardan deerinin stnde mal ve hizmet almak zorunda brakldklarndan, sermaye birikimlerinin byk bir ksm darya ynelir, toplum ar bor yk altnda geliimini salayacak yatrmlar gerekletiremez; ite az gelimiliin bu basit ierii, yap denetimine olanak vermez. Aslnda temel sorun, dk cret, dk yaam maliyeti, dk kaliteli yaam, yksek riskli yaam, kalitesiz konut, dk maliyetli konut bir btndr. Dk maliyet basit olarak dk inaat maliyeti deil, yaam dzeyinin drlmesi sonucu, kalitesiz konutta yaama zorunluluudur. Depreme dayankl konutta oturmak, yani depremde lmemek belirli bir seviyede yaamak olanana sahip olmakla mmkndr. Rantlar bitmedike, gelirler artmadka, yaam kalitesi ykselmedike, emein deeri, insann yaam hakkn karlayacak dzeye kmadka, alanlar iin riskler srekliliini koruyacaktr. Kamu binalarnda grlen benzer durum, hem kamu kaynaklarnn snrll hem de kamusal denetimin tekel kr ve yksek rantlar demede olduka cmert davranmasndan kaynaklanmaktadr. Az gelimi lkelerde tekellemi kr ve rant ilikileri, hem sermaye birikimini hzlandrmas, hem de pazar geniletme potansiyelinden dolay varln srdr. Kentleme, kent yaam ve kent kltr Trkiye iin tam anlam ile henz gelimemitir. ok ynl deprem ve kent ilikisi birok kent iin ve zellikle metropol kentler iin olduka yenidir. 1999 Marmara Depremi ncesi toplumun depreme ynelik bilgi ve dnceleri snrldr. nceki depremlerin, blgesel ve belirli kentlerde odakland, etkilerinin snrl olduu, daha ok lkenin daha az gelimi blgelerine aitmi vb. dnceler, deprem olgusunun kitlesellemesini ve metropollemesini snrlamtr. Az gelimi lkelerde deprem sonras, alanlarn ne sigortalarnn, ne birikimlerinin, ne de devletin bu alanda kullanabilecei karlksz nemli bir kaynann olmamas, deprem ncesi zaten yetersiz olan dzenin tekrar yeniden oluturulmasn bile imknszlatrm, yaam daha dk bir dzeyde tekrarlayan bir ksr dng oluturmutur. Temel olarak, deprem bir toplumsal ilikiler btndr; bu ilikilerin az gelimi olduu bir gerekliktir. Gelimi ve az gelimi lke toplumsal yaplar arasndaki farklar nemlidir, radikal eletiri ihtiyac vardr. Az gelimi toplumsal ilikileri eletirel bir biimde sorgulamayan, snfsal zmler aramayan bak alarnn analiz ve uygulamalar byk lde muhafazakr sonular douracaktr. Kaynak: Aytl Kasapolu ve dierleri, Yeni Toplumsal Travmalar, Referans Yaynclk, 2007, s. 58-60.
97

1. b 2. a 3. d 4. e 5. c 6. a 7. c 8. b 9. e Yantnz yanl ise Risk Toplumu Kavram ve Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumu Kavram ve Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumu Kavram ve Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumu Kavram ve Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumu Kavram ve Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumunun zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 rnein deprem riskini ele alrsak, bu dsal bir risktir. Bunun gibi yanarda patlamas, tsunami gibi doa olaylar da dsal risklerdir. Dier taraftan, sigara imal edilmi bir risktir. Gnmzde ttn ve ttn mamullerinin zararlarn azaltma konusunda etkili politikalar yrtlmeye allsa da, ok sayda insan sigarann dorudan ya da pasif iici olarak dolayl zararlarn grmeye devam etmektedir. Bunun gibi genetii deitirilmi organizmalar da (GDO) imal edilmi bir risktir. Sra Sizde 2 ernobil reaktr kazas, 20. yzyln ilk byk nkleer kazasdr. Ukraynann Kiev iline bal ernobil kentindeki Nkleer G Reaktrnn 4. nitesinde 26 Nisan 1986 gn erken saatlerde meydana gelen nkleer kaza sonrasnda atmosfere byk miktarda fisyon rnleri salnd 30 Nisan 1986 gn tm dnya tarafndan renildi. ngilterenin Galler blgesinde kazadan iki hafta sonra saptanan yksek radyoaktivite nedeniyle yeil alanlara koyun ve srlarn girii engellenmitir. Aratrmalarda ilk yl doz asndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa lkesi Bulgaristan olarak belirlenmitir. Birlemi Milletlere bal kurulular olan Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, Uluslararas Salk rgt, Dnya Bankas gibi kurumlarn ve Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluturduu bir organizasyon olan ernobil Forumu 2005 ylnda Chernobyls Legacy: Health, Environmentaland Socio-EconomicImpacts (ernobilin Miras: Sosyo-ekonomik, evresel ve Salk Bakmndan Etkileri) balkl bir rapor yaynlamtr.
10. d
98

Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) (2000) The Risk Society and Beyond- Critical Issues for Social Theory. London: Sage Publications. Adams, J. (1995) Risk. London: Sage Publications. Alexander, J. (1996) Critical Reflections on Reflexive Modernization Theory, Culture and Society. 13(4): 133-8. Bahar, H.. (2009) Sosyoloji. Ankara: USAK Yaynlar. Bauman, Z. (1991) Modernity and Ambivalence. Cambridge: Polity. Bayhan, V. (2002) Risk Toplumu Dou Bat Dergisi. S.19, ss. 188-202. Beck, U. (1986) Risikogesellschaft: Auf dem Weg in eineandere Moderne. Frankfurt am Main: SuhrkampVerlag. Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Modernity. (Trans. M. Ritter) London: Sage. Beck, U.,Giddens, A. and Lash, S. (1994) Reflexive Modernization: Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order. Cambridge: Polity. Beck, U. (1995) Ecological Politics in an Age of Risk. Cambridge: Polity. Beck, U. and E. Beck- Gernsheim (1995) Normal Chaos of Love. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (1996) World Risk Society as CosmopolitanSociety?Theory, Culture and Society. 13 (4). 132. Beck, U. (1997) Democracy Without Enemies. Cambridge: Polity. Beck, U. (1997) The Reinvention of Politics. Rethinking Modernity in the Global Social Order. Cambridge: Polity. Beck, U. (1999) Siyasalln cad. ev. Nihat lner) stanbul: letiim Yaynlar. Beck, U. (1999 a) World Risk Society. Cambridge: Polity. Beck, U. (1999 b) What is Globalization. Cambridge: Polity. Beck, U. (2000) Brave New World of Work. Cambridge: Polity. Beck, U. (2002) Individualization: Institutional Individualism and Its Social and Political Consequences. London: Sage Publications. Beck, U. & J. Willms (2003) Conversations with Ulrich Beck. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2005) Power in the Global Age: A New Global Political Economy. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2006) Living in the World Risk Society Economy and Society. Vol. 35, Number 3 (August 2006) 329-345. Beck, U. (2006) Cosmopolitan Vision. Cambridge: Polity Press. Beck, U. & E. Grande (2007) Cosmopolitan Europe. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2008) World at Risk. Cambridge: Polity Press. Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. Douglas, M. (1992) Risk and Blame- Essays in theCultural Theory. London: Routledge. Douglas, M. and A. Wildavsky (1983) Risk and Culture. Berkeley: University of California Press. Duhm, D. (2002) Kapitalizmde Korku. Ankara: Ayta Yaynevi. Ekinat, R. (1998) Kreselleme ve Trkiye Ekonomisine Etkisi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar. No:1036, Hukuk Fakltesi Yayn No:3. Franklin, J. (1997) Politics of Risk Society. Cambridge: Polity. Furedi, F. (2001) Korku Kltr. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity. Giddens, A. (1999) Elimizden Kap Giden Dnya. (ev. Osman Aknhay) stanbul: Alfa. Giddens, A. & C. Pierson (2001) Anthony Giddensla Syleiler- Modernlii Anlamlandrmak. (Trkesi: Serhat Uyurkulak & Murat Salam) stanbul: Alfa. Guntrip, H. (2003) izoid Grng Nesne likileri ve Kendilik. stanbul: Metis Yaynlar. Hollway, W. and Tony Jefferson (1997) The Risk Society in an Age of Anxiety: Situating Fear of Crime The British Journal of Sociology. Vol: 48, No.2 (Jun 1997) pp. 255-266. Karakurt, E. (2003) Risk Toplumunda Birey g Dergisi. Cilt:5 Say:2 Sra:5 No: 154. Kasapolu, A. & M. Ecevit (2001) Depremin Sosyolojik Aratrmas. Ankara. Sosyoloji Dernei Yaynlar No:8.
99
Kasapolu, A ve dierleri (2007) Yeni Toplumsal Travmalar. Referans Yaynclk. Lodziak, C. (2003) Kapitalizm ve Kltr. stanbul: itlembik Yaynlar. Lupton, D. (1999) Risk. London: Routledge. Nalaolu, Halil. (2000) Risk Society: Towards a New Modernity. Book review: Ulrich Beck, Kltr ve letiim (3) 1. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mythen, G. (2004) Ulrick Beck- A Critical Introduction to the Risk Society. London: Pluto Press. Sennett, R. (1996) Kamusal nsann k. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sungur, Z. (2004) Doal Afet Kaynakl Risk Olgusunun Petrokimya ve Akrilik Kimya Sanayi Sektrlerinde Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar. Yaynlanmam Doktora Tezi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Sungur, Z. (2002) Trkiyenin Sanayileme ve Modernleme Dinamiklerinin Risk Toplumu Tartmalar erevesinde Deerlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresinde sunulan bildiri, s. 1075-1087. en, A. & O. Ko (2002) Bilgi Toplumunun Tad Risk Unsurlar, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresinde sunulan bildiri, s. 925-935 iinde www.sociologicus.de/lexikon/lex-soz/sociolog.htm ve http:www.sussex.ac.uk/Users/hafa3/crisksocs.htmMartinShaw. Taylor-Gooby, P. & Jenz O. Zinn (2006) Risk in Social Science. New York: Oxford University Press. Yldrm, E. (2000) Kreselleme, Refah Devleti ve Risk Toplumu (Derleyen: Veysel Bozkurt) Kresellemenin nsani Yz. stanbul: Alfa.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; A toplumu kavramn tanmlayabilecek, A toplumunun olumasna neden olan etkenleri ayrt edebilecek, A toplumunda alma ve kent yapsndaki deiimi aklayabilecek, A toplumunda kimliin ve ataerkilliin dnmn aklayabilecek, A toplumunda milliyetiliin ve ulus-devletin dnmn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Enformasyonel Toplum A Toplumu Kresel Kent Ataerkillik Milliyetilik Ulus Devlet
Manuel Castells: Enformasyon a ve A Toplumu Teorisi
GR A TOPLUMUNUN YKSEL A TOPLUMU VE KMLN GC A TOPLUMUNDA MLLYETLK VE ULUS DEVLET
Manuel Castells: Enformasyon a ve A Toplumu Teorisi

GR
Bilim ve teknolojinin gnmzde hzl bir biimde gelimesi yeni iletiim aralarn gndeme getirmi ve yeni medya olarak nitelendirilen aralarn yaygnln artrmtr. zellikle bilgi teknolojileri de denilen bu aralar toplumsal dnmleri etkilemi ve gnmz toplumlarnn yeni adlarla anlmasna neden olmutur. Castellse gre, post modern topluma temel zelliini veren bilgi teknolojisi, internet ve dnyay saran biliim alardr. Bu gelime balangta sisteme ynelik bir tehdit olarak alglanmasna ramen ksa srede Bat kapitalizminin yeniden yaplanmasn ve canlanmasn salayarak dnya leinde kresel alarn kurulmasna yol amtr (Slattery, 2007, s.399-400).
Manuel Castells, 1942de spanyada dodu. 1958-1962 yllar arasnda Barcelona niversitesinde hukuk ve ekonomi eitimi grd. 1964te Sorbonne Hukuk ve ekonomi Fakltesinden mezun oldu. Doktora derecesini, 1967 de Paris niversitesi Sosyoloji blmnden ald. Akademik hayatna 1967de Paris niversitesinde sosyoloji dersleri vererek balad. 1972de yazm olduu La Question Urbaine adl kitab on dile evrildi ve bu kitabyla yeni kent sosyolojisi kavramnn entelektel kurucularndan biri oldu. 1982de Guggenheim Fellowship, 1983te C. Wright Mills dln kazand. 1979dan beri Berkeley California niversitesi ehir ve blge planlama ve sosyoloji blmlerinin yan sra, Avrupa, Amerika, Kanada, Asya ve Latin Amerikadaki 15 deiik niversitede konuk profesr olarak ders vermeye devam etmektedir. Castells ayrca, UNESCO, Uluslar aras alma rgt (ILO), Birlemi Milletler Kalknma Program (USAID), Avrupa Komisyonu (EC), ili (Alende ynetimi), Meksika, Fransa, Ekvator, Rusya, Brezilya, Portekiz, spanya ve Gney Afrika hkmetlerine danmanlk yapmaktadr. Bata Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr adl 3 ciltlik eseri olmak zere Castells yirmi kitap ve yzn stnde makalenin yazar ve on be kitabn editrdr.
102
A toplumu; alar oluturma mant etrafnda merkezsiz, hiyerari iermeyen, yatay ilikilerin hkim olduu bir toplumsal rgtlenme biimidir
1970lerdeki petrol krizi ve ekonomik knt, kresel lekteki dnmn ve kapitalist yeniden yaplanmann bir biimi olarak Fordizmin krizi eitli kuramclar tarafndan yeni bir toplumsal ilikiler ann olutuunun gstergesi olarak yorumlanmtr (Kumar, 1999, s.14). Post-endstriyel, Post-fordist, kapitalist tesi toplum ve bilgi toplumu olarak formle edilebilecek bu yaklamlara gre, endstri toplumunun grece neminin azald iddiasn getirmitir. Bylelikle endstri toplumu; endstriyel fabrika, byk irket, aklclatrlan brokrasi, tarmsal igcnn yava yava tkenmesi ve byk lekli ehirleme, kamu hizmetlerinin datm iin merkezi sistemlerin oluturulmas, kitle iletiiminin ykselii (Castells, 2007b, s.146) eklinde karakterize edilmitir. Post-endstriyel (endstri sonras) toplum ise Bell tarafndan (1976: s.127) iaret edildii gibi, tarm ve sanayi sektrnden ok hizmet sektrnn nem ve arlk kazand bu toplum biimi olan enformasyon toplumudur. Castells bu konuda Bellin grlerini paylamakta ve gnmzde endstri sonras toplum olarak adlandrlan bu toplumu; kresel kentler, post brokrasi, esnek retim, lojistik, mikro elektronik ve genetik mhendisliinin alar oluturma mant etrafnda ekillenmesi olarak da tanmlamaktadr. Castellsin almalar, enformasyon teknolojilerindeki gelimelerin kltr, politika ve ekonomi iindeki deimelerin ve yeni medya teknolojilerinin ilevlerinin ne olduunun analizine yneliktir. (Stevenson 2005: s.197). Manuel Castells Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr (2008) adl eserinde kapitalist dnm, sanayilemecilik ve devletiliin krizini, enformasyonel ekonominin douunu, a toplumunun olumas olarak ortaya koymaktadr. (Castells, 1999, s.6). A toplumu; alar oluturma mant etrafnda merkezsiz, hiyerari iermeyen, yatay ilikilerin hkim olduu bir toplumsal rgtlenme biimidir (Castells, 1999, s. 6). A mant; medyadan, kresel sermayeye; toplumsal hareketlerden, kimlik biimlerine ve alma ilikilerine kadar enformasyonel toplumun btn alanlarnn temelini oluturmaktadr. Castellse gre (2008a, s.622), a, birbiriyle balantl dmler dizisidir. Alar; kresel finansal aklar anda menkul kymetler piyasalar; Avrupa birliini yneten siyasi ada bakanlar konseyi Avrupa komisyonu; medyann kresel alarnda dmler, televizyon sistemleri, elence stdyolar, haber ekipleridir. Alar her trl snrlamaya kar koyarak iletiim kurabilen ayn iletiim evrenini iererek genileyebilen yaplardr. Castellse gre (2008a, s.623) alar yenilie, kresellemeye, merkezsiz younlamaya dayal kapitalizm iin; esneklik ve uyarlanabilirlie dayal i, iiler ve irketler iin; zamann-mekann yerinden edilmesini amalayan toplumsal rgtlenme iin ok uygun aralardr. Endstri toplumundan enformasyon toplumuna gei alar oluturma mantnn hakim olmasn simgelemekle birlikte, endstri toplumunun ortadan kalkyor olmas temelde kapitalizmin de ortadan kalkt anlamna gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan ey kapitalist ilikilerin a mant dolaymyla kresel lekte yaygnlamasdr. A toplumu, kresel lekte sermayenin, kltrn, igcnn ve toplumlarn karlkl bamllk ierisine girmeleridir. Bu srecin temelinde, retim biimleri (kapitalizm, devletilik) ve kalknma biimleri (sanayilemecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalknmann tarihsel olarak biraya gelmesi ve alar etrafnda ekillenmesi vardr (Castells, 2008a, s.17). Castellse gre a toplumu, 1960larn sonu ve 1970lerin banda bamsz srecin birlikte olumasyla meydana gelmitir. Birincisi, enformasyon teknoloji devrimi, ikincisi, kapitalizmin de devletiliin de ekonomik krize girmesi ve pein-
5. nite - Manuel Castells: Enformasyon a ve A Toplumu Teorisi
103
den yaplanmalar, ncs, liberteryanizm, insan haklar, feminizm ve evrecilik gibi kltrel ve toplumsal hareketlerin yeermesidir (Castells, 2007a, s.486). 1. lk olarak, enformasyon teknolojisi devriminin temelinde mikro elektronik ve genetik mhendislii vardr. Mikro-elektronik devrim; mikroipi, bilgisayarlar, telekomnikasyonu ve onlarn alarn ierir. Bu teknolojiler bilgi ileme kapasitesinde; sadece bilgi hacminde deil, ilemlerin karmaklnda ve ilem hznda da olaan st bir art salarlar (Castells, 2007b, s.149). Transistrn, bilgisayarn icad ve mikroiplerin makinelere uyarlanmas teknolojik dnm hzlandrmtr. Buna gre bilgi ilem teknolojilerin temel ayrt edici zellii vardr. () Hacim, karmaklk ve hz asndan kendisini genileten ilem kapasiteleri, () yeniden birletirme yetenekleri, ve () datm esneklikleridir (Castells, 2007b, s.148-49). Dier taraftan, genetik mhendislii, nsan Genomu Projesinin (DNA kodu) ileri yazlm programlar ile zlmesidir. Bunun anlam, insan tr hakknda bilgi yaplarnn dnmesi, DNA kodlarnn yeniden oluturabilmesi ve deiik trlerin sistemlerinin, kodlarnn ve haberleme yaplarnn yeniden programlanabilmesidir. Teknolojiler toplumsal deiimin temel bir boyutu olarak grlmelidir (Castells, 2007b, s.145). Sanayi devrimi iin buharl makinelerin retim srecine girmesi ne anlama geliyorsa, bilgi ilem teknolojilerinin retim srecine girmesi enformasyon toplumu iin o anlama gelmektedir. Teknolojiler belirli bir teknoloji paradigmas etrafnda rgtlenirler. Enformasyon toplumunun temelindeki teknoloji paradigmas bilgi ilem teknolojileri kmesi erevesinde merkezlenmi olan bilgi ilem teknolojisi devrimi etrafnda balatlan yeni bir teknoloji paradigmasdr (Castells, 2007b, s.148). Buna gre a toplumunun temelinde de bu teknoloji paradigmas ve bilgi ilem teknolojileri esasna dayanan alar oluturma mant vardr. 2. kinci olarak, Castellse gre, endstriyel kalknma ve devletilik arasna skm Refah Devleti uygulamalar yerini serbest piyasann egemen olaca bir toplumsal dzene brakmtr. 1970lerde devletiliin krizi, yeni gelien enformasyon teknolojilerine devletin brokratik mantnn uyarlanamamas ve kapitalizmin bilgisel retkenlik, zelletirme, devletin denetimini kaldrma, kreselleme ve alar oluturma aracl ile a toplumunun temelini oluturmasdr. Sermayenin toplumsal alanda, zamansal-mekansal dzlemde akkanln salayan kreselleme 1970lerden beri enformasyonel ekonomilerin gelimesi ve endstriyel krizle beraber ortaya kmtr. Endstriyel toplum maddi mallarn retimine ve dolamna ynelik hukuksal, siyasal rgtlenme olarak ulus devletleri modernlemenin temel koulu olarak ina etmitir. Devlet eliyle kalknma bunun en nemli gstergesidir. Kreselleme bu anlamyla uluslarn (devletlerin) hakimiyet alann dntrmekte ve ortadan kaldrma eilimindedir. Dolaysyla, endstriyelleme ve modernleme arasndaki temel tarihsel birliktelik kreselleme ve enformasyonel toplumla birlikte ortadan kalkmaktadr. Endstriyel toplum ve ona ait kurumsal yaplar, kltrel kimlikler, ulus devlet, ataerkillik, alma ilikileri, kentler ve brokratik yap iktisadi alann dnm ve enformasyonel paradigma ierisinde anlamlarn yitirmektedir. 3. nc olarak, 1968 hareketinin yaratm olduu zgrlk ortamnda yeeren toplumsal hareketler; modernlie, ataerkillie, cinsellie, yerleik kltre, endstriyel kapitalizme, doa zerindeki snrsz denetime ve iktidarlara ynelik eletirileri dile getirmilerdir. Bununla birlikte 68 hareketinin temelinde piyasann da, devletiliin de kuatt bireyi n plana karan yeni bir kimlik siyaseti vardr. Feminist, evreci hareketler bunlarn en nemlisidir. Feminist hareketler, erkeklerin
A toplumu, 1960larn sonu ve 1970lerin banda bamsz srecin birlikte olumasyla meydana gelmitir. Birincisi; enformasyon teknolojisi devrimi, ikincisi; kapitalizmin de devletiliin de ekonomik krize girmesi ve peinden yaplanmalar, ncs; liberteryanizm, insan haklar, feminizm ve evrecilik gibi kltrel ve toplumsal hareketlerin yeermesidir (Castells, 2007a, s.486).
Sermayenin toplumsal alanda, zamansal-mekansal dzlemde akkanln salayan kreselleme 1970lerden beri enformasyonel ekonomilerin gelimesi ve endstriyel krizle beraber ortaya kmtr.
104
Feminist hareketler, erkeklerin egemen olduu bir dnyada kadnlarn bir kimlik olarak erkek egemenliini yok etmeye ynelik toplumsal hareketler olarak tanmlanmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
egemen olduu bir dnyada kadnlarn bir kimlik olarak erkek egemenliini yok etmeye ynelik toplumsal hareketler olarak tanmlanmaktadr. Kadnlarn siyasal, toplumsal, ekonomik alana daha fazla katlmalarna ynelik mcadeleler, kadnlar toplumsal dnmn temel bir bileeni haline getirmitir. 1968 hareketi ierisinde kadnlarn erkeklerin gerisinde kalmas ve cinsiyeti siyasal tutumlarla kar karya gelmeleri ve zellikle Amerikada kadnlar kendi mcadelelerini vermeye ve toplumsal cinsiyet biimleriyle, ataerkil ilikilerin eletirisine neden olmutur. Ekonomi onu destekleyen kltrel kodlarla var olabildii lde hakimiyetini geniletir. Dolaysyla feminist hareketlerin gelimesi kltrel kodlarn eletirilmesini beraberinde getirmitir. Feminist hareketlerin eletirisi aileyi, cinsellii ve kiilii yeniden dnmeye sebep olmutur. Castellse gre feminist hareketlerin gnmz toplumlarnda domasna sebep olan drt zgl neden vardr: 1. Eitim frsatlarnn kadnlara almas ve igc piyasasnn dnm. 2. Biyoloji, farmakoloji ve tpta, insan trnn oalmasyla ilgili denetimi salayan teknolojilerin gelimesi. 3. 1960lardaki toplumsal hareketler ierisinde kadnlarn cinsiyetilie maruz kalmas. 4. Kresellemi bir toplumda kltrel dnmlerin hzla yaylmas ve gezegenin byk bir blmnde kadnlarn seslerinin bir st doku oluturmasdr (Castells, 2008b, s.254). SIRA SZDE Feminist hareketlerin glenmesi ayn zamanda; onlarn sylemlerine kar bir tavr olarak dini fundamentalist (kktenci) hareketlerin de glenmesine sebep olD N E Lkrtaj M mutur. rnein; hakkn talep etmek dini yaplar iin tanrnn yaratm olduu dzene mdahale biimi olarak grldnden kar klmtr. Dolaysyla kresel lekteki dnm ekonomik alanda olduu kadar kltrel alanda da topS O R U lumlarn maddi ilikilerini yeniden tanmlama ihtiyacn dourmaktadr. Btn bu dnmler Castellse gre, enformasyonel paradigma ve kreselDKKAT leme srecinin etkisi, emein ve retim ilikilerinin yeni yeni ortaya kan a messeseleri etrafndaki teknolojik ve ynetsel dnm zerinden btn bir topluSIRA SZDE ma yansmaktadr (Castells, 2008a, s.275; Slattery 2007, s.403). A toplumunun gstergeleri olarak; almann dnm, kentin dnm, kimliin dnm, ataerkilliin dnm, milliyetiliin dnm ve ulus devletin dnm sraAMALARIMIZ syla incelenecektir. A toplumu, retim ve Postfodizm konular zerine Krishan Kumarn K Enformasyonel T A P ada Dnyann Yeni Kuramlar (eviren: Mehmet Kk, Dost Kitapevi yaynlar, Ankara: 1999), Michael Hardt ve Antonio Negrinin mparatorluk (eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 2003) adl eserlere bavurabilirsiniz. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U
A toplumu SIRA nedir? A toplumunun ortaya kmasna neden olan ektenler nelerdir? TarSZDE tnz.
NTERNET
DNELM A TOPLUMUNUN YKSEL
DKKAT
Castellse gre (2008a, s.275), toplumsal yapnn temelinde alma sreci vardr. Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi alma ilikilerini kkl bir biimde dDKKAT ntrmektedir. almann anlam toplumsal olarak tanmlanabilen ve toplumsal
SIRA SZDE
A Toplumunda almann Dnm: ve sizlik S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
105
btnn retim ve yeniden retiminde norma bal, standart bir ilevi yerine getirme (Gorz, 2001, s.12) olarak tanmlanabilir. Enformasyonel toplumda ise iin standart-d, belirli prosedrlere tabi olmay geleneksel alma biimlerini ortadan kaldrmaktadr. 1970lerde retim ilikilerinin dnm zerine yaplan tartmalar temelde otomasyonun (bilgi ilem teknolojilerinin) retim srecine girmesiyle birlikte isizliin artacan ve robotlardan oluan bir retim srecine girildiine ynelikti. Ernest Mandel (1998, s.31), kapitalizmin znde emein retim sreci ierisinde smrsne dayal olduunu ve art-deer (smr) olmadan kapitalizmin olmayacan savunmaktayd. Robotlarn retici gler haline gelmesi ii snfn ve temelde de istihdam ilikilerini kkl biimde dntrecekti. Herbert Marcuse (1986, s.48), makinelemenin bu ynne insan emei ile makinenin rnleri arasndaki ilikinin niteliksel deiimine dikkat ekmekte ve verimliliin kaynan makineleme olarak grmekteydi. Aslna baklrsa kapitalizm isiz bir toplum yaratmaktayd. Castellse gre buna sebep olan sre robotlarn, ileri teknolojik makinelerin retim srecine girmesi temelde isizlii arttran bir sre deildir. nk teknolojinin retim srecine girii istihdamn yapsn deitirdii gibi yeni i olanaklarn da beraberinde getirmekteydi. rnein: 20.yzylda Amerikan ekonomisinde teknolojik deiimin olaanst hz tarm kesiminin igc kitlesini yerinden etmi ayn zamanda 1900de 27 milyon olan i imkan says 1999da 133 milyon seviyesine kmtr. En geleneksel imalat ileri ile tarm sektrnde istihdam gerilerken, ileri teknoloji imalatnda ve hizmet sektrnde i imkanlar yaratlmaktadr (Castells, 2008a, s.339). Buna gre isizlie neden olan ey hkmetlerin ve irketlerin yanl ekonomi politikalardr. Enformasyonel toplumda almann dnm isizlii arttrc etki yapmakla birlikte iin tanmna ve ieriine ynelik anlamsal dnm de istihdam temelde etkilemitir. Dolaysyla Enformasyonel teknolojilere dayanan ekonomik ve toplumsal rgtlenme biimi ynetimin merkezsizlemesini, almann bireysellemesini, piyasalarn siparie balanmasn, bylece almann paralanmasn, toplumlarn paralanmasn beraberinde getiriyor. Yar-zamanl retim yntemlerinin ortaya kmas, ilerin szlemeli olarak baka bir i koluna devredilmesi (taeronlatrma), baka bir irkete devredilmesi, danmanlk, irketin apnn kltlmesi ve sipari zerine i yapma gibi yaygn pratikler de gelimektedir (Castells, 2008a, s.357). Keynesyen (sosyal refah devleti) tam istihdamn altn a, esnek ilikilere tabi kapitalizm ierisinde ortadan kalkmtr. Kumarn da (1999, s.65) belirttii gibi, esnek uzmanlama ve esnek i rgtlenmesi biimleri kitlesel retimi yerinden etmitir. Dolaysyla enformasyonel toplumda temelde alma ortadan kalkmamtr, ortadan kalkan endstriyel topluma ilikin emek sreleri ve i biimleridir. Enformasyon toplumunda iin bireysellemesi toplumsal olarak zamann tesine taan yeni i biimlerinin olumasn da beraberinde getirmitir. Castellse gre enformasyon toplumunda esnek alma ilikilerinin yaygnlk kazanmasnda belirleyici olan drt unsur tespit edilebilinir: 1. alma sresi: Esnek alma, tam zamanl bir ite haftada 35-40 saat alma anlamna gelen geleneksel alma biimiyle snrl deildir. 2. gvencesi: Esnek alma, greve odakllk ve gelecekte istihdam edilme ynnde bir gvence salamaz. 3. Yer: alanlarn ou dzenli bir biimde irketlerinde alsa da giderek evde, hareket halinde veya alt irketin szlemeli olarak i yapt baka irkette alr.
Castellse gre enformasyonel toplumda temelde alma ortadan kalkmamtr, ortadan kalkan endstriyel topluma ilikin emek sreleri ve i biimleridir.
106
4. verenle alan arasndaki toplumsal szleme: Geleneksel szleme i verenin alann tanmlanm haklarna, tazminat, eitim, sosyal gvenlik ve i gvencesine dayanmaktayd. Enformasyonel toplumda ise alann irkete sadk olmas, iine raz olmas, fazla mesai yapmas beklenir (Castells, 2008a, s. 357-358). Castellse gre klasik post-endstriyel toplum kuramclar en ileri ekonomilerde mallardan hizmetlere kay, ynetsel ve profesyonel mesleklerin ykseliine kar tarm ve imalat ilerinin siliniini ve iin bilgi ieriinin giderek artmasn yeni bir toplumsal yapnn ortaya kmas eklinde yorumlamakta ve bunu tarihsel deiimin en nemli kant olarak grmektedirler (Castells, 2008a, s.276). Temelde bylesine bir deiim olmakla birlikte Castellse gre burada Amerikan modernleme (enformalleme) srecinin hakim paradigma olarak kavranmasndan kaynaklanan bir analiz hatas vardr. Dolaysyla endstriyel retimden enformasyonel retime doru gei imalattan hizmetlere doru bir geii beraberinde getirmekle birlikte, temelde lkelerin fakl kltrel, siyasal, tarihsel zgnlklerine gre uyarlandklar enformasyonel ekonomilerden bahsedilebilinir. Castellse gre, enformasyonel ekonomilerde istihdam yaps temelde iki ana modele dayanmaktadr. Bunlardan birincisi () ileri hizmet istihdamnn hakim olduu Anglo-Sakson modelidir, ikincisi de () imalat temelini koruyarak hizmet istihdamna gei yapan Almanya-Japonya modelidir ((Castells, 2008a, s.293; Hardt ve Negri, 2003, s.299). Castellse gre (2008a, s.293), sanayi sonras dnemde (1970-90) istihdamn gelimesinde kout olarak hem imalat ilerinden genel anlamda uzaklald hem de imalat faaliyetleriyle ilgili olarak iki farkl yolun izlendii grlmektedir. Birincisinde hizmet ve sosyal hizmetlerin artndan bahsedilmekle birlikte imalat eksenli istihdamn ortadan kalkmaya baladn, ikincisinde imalat ve retime dnk hizmetleri koruyarak hizmet ve sosyal hizmet istihdamnn arttrlmaya alldn grmekteyiz. Klasik post-endstriyel toplum kuramclarnn aksine endstri toplumunun istihdam yapsnda ayn anda kresel bir dnmn olduunu syleyemeyiz. Enformasyonel toplumdaki istihdamn dnmnde kresel bir igc var mdr, sorusuna Castells (2008a, s.314), kresel bir ekonomi varsa kresel bir igc de var olmaldr eklinde yant vermektedir. Sermaye kresel alarda hareket etmekteyken emek (iiler) ulusal snrlara hapsedilmitir. Bununla birlikte enformasyonel ekonomide temelde yeniliki aratrmaclar, mhendisler, finans ynetimi, ileri iletme hizmetleri, elence sektr faaliyetleri ile ilgilenen beceri dzeyi yksek profesyoneller iin kresel alarda dolam mevcuttur. Castellse gre kresel apta igcn birbirine baml klan ana mekanizma vardr. Bunlar; 1. okuluslu irketlerde ve onlara bal snrlar aan alarda kresel istihdam. 2. Kuzeyde ve gneyde uluslararas ticaretin istihdam ve alma koullarna etkisi. 3. Kresel rekabetin ve lkelerin iglerinin yeni esnek ynetim biimi. (Castells, 2008a, s.318) Bununla birlikte Castellse gre, kresel bir igc piyasas ve kresel bir igc yoktur. Fakat kresel lekte enformasyon ekonomisine eklemlenmi karlkl bamllk mevcuttur (Castells, 20008a, s.323).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
107
almann dnm zerine Andre Gorzun ktisadi Akln Eletirisi(eviren: Ik ErK T A P gden, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 2007) ve yine Andre Gorzun Cennetin Yollar(eviren: Turhan Ilgaz, Afa Yaynlar, stanbul: 1985) ve Manuel Castellsn Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. Birinci Cilt. A Toplumunun Ykselii(eviren Kln, T E L E V Z Y O Ebru N stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul: 2008) adl eserlere bavurabilirsiniz. A toplumunda alma ilikilerindeki dnme etki eden nedenler nelerdir? SIRA SZDE Tartnz.
NTERNET
D N E L M retimin Sanayi toplumu, retimin kentlerde younlat toplumdur. Endstriyel hakim olduu mekanlar Londra, Detroit gibi sanayi kentleridir. Enformasyon anda kentler, enformasyonel kentler olarak dnmektedir. Castellse S O R U gre (2008a, s.532), enformasyonel kentler bilgiye dayal, alar etrafnda rgtlenmi, ksmen aklardan oluan doas yznden bir kent formu deil aklar uzamdr. Tarihin DKKAT her dneminde ekonomiler belirli bir mekandan (kr, kent) hareketle retimi dzenlemilerdir. A toplumunda olan ey, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiim, grnt, SIRA SZDE ses ve sembollerin akkanlnda kentlerin; mekansal olarak enformasyonel biimde yenileyebilecek, ynetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etrafnda rgtlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508, 547). Ulam ve iletiim olanaklarndaki AMALARIMIZ dnmler, sermayenin mekansal rgtlenmesini kresel lekte yeniden biimlendirmektedir. Bu anlamyla kreselleme sreciyle birlikte kentlere siyasal, kltrel, ekonomik roller biilmi; kresel kentler ve dnya kentleri nem kazanmK T A P tr (Ik, 1995, s.101, Harvey, 2008, s.87). Castells (2008a, s.509), kresel kentleri; finans, danmanlk ve iletme hizmetlerinin btn dnya leinde rgtlendii mekanlar olarak tanmlamaktadr. Castellsin Saskia Sassenden aktardna gre: TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
A Toplumunda Kent
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT A toplumunda olan ey, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiim, grnt, ses ve SIRA SZDE sembollerin akkanlnda kentlerin; mekansal olarak enformasyonel biimde yenileyebilecek, AMALARIMIZ ynetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etrafnda rgtlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508,547).
K T A P
TELEVZYON
uzamsal (mekansal) yaylma ile kresel btnlemenin bir araya gelmesi, byk kentlere yeni yeni bir stratejik rol bimitir. Uluslararas ticaret ve bankaclk merkezleri olarak uzun bir gemiin tesinde, bu kentlerin artk drt yeni ilevi NTER N E T vardr: ncelikle, dnya ekonomisinin rgtlenmesiyle hayli younlam komuta merkezleri haline gelmilerdir; ikincisi, finans ve uzmanlk gerektiren hizmetler irketlerinin kilit yerleimleri olmulardr; ncs nde gelen sektrlerde yeniliklerin retimi de dahil retim merkezleridir; drdncs retilen rnler ve hizmetlerin piyasalardrlar (Sassen, 1991: 3-4ten aktaran Castells, 2008a, s.515).
NTERNET
Kentin dnm ayn zamanda kresel lekte retimin, bilginin, igcnn merkezleri olarak kentleri yeniden nemli kresel komuta merkezleri haline getirmektedir. Hong Kong, Tokyo, New-York, angay, Pekin, Buenos Aires, Seul, Yeni Delhi, Londra, Paris gibi mega kentler kresel finansn kalbi niteliindedir. Mega kentlerin ayrc zellikleri; ynetim, ynlendirme, retim, medya kontrol, iktidar siyaseti ve kresel lekte toplumlar ynlendirecek bilgi aklarnn merkezleri olmalardr (Castells, 2008a, s.538). Bu balamda modern kapitalizmde kent, yanlzca bir retim merkezi deil, ayn zamnda dnya kapitalist sisteminin nemli bir kontrol merkezi konumundadr. Bu zelliklerinden dolay gnmz kentleri, ok uluslu irketlerin merkezi birimleri ve finansal kurumlarn bnyesinde bulundurur. Ayrca Castells, kentleri, kollektif tketim ve iilerin youn olarak bulunduu merkezler olarak deerlendirir (Slattery, 2007, s.291). Bylece mega kentler: 1) Kendi lkelerinde ve kresel lekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dina-
A toplumunda kentler bu zellikleriyle ileri hizmet retiminin ve tketiminin gelitii mekanlardr. Dolaysyla enformasyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi aklar, kreselleme srecinin etkisiyle birlikte kentleri byk bir dnmn paralar haline getirmektedir.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler DKKAT
108
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
mizm merkezleridir. 2) Kltrel ve siyasi yenilik merkezleridir. 3) Kresel ala SIRA SZDE (Castells, 2008a, s.545). A toplumunda kentler bu zelliklebalant noktalardr riyle ileri hizmet retiminin ve tketiminin gelitii mekanlardr. Dolaysyla enformasyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi aklar, kreselleme srecinin etkiAMALARIMIZ siyle birlikte kentleri byk bir dnmn paralar haline getirmektedir. Kent konusu K zerine T A PLewis Mumfordun Tarih Boyunca Kent(eviren: Grol Koca ve Tamer Tosun, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 2007), Rana Aslanolunun Kent Kimlik ve Kreselleme(Ezgi Kitapevi, Bursa: 2000) ve Manuel Castellsn Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve TKltr. Birinci Cilt. A Toplumunun Ykselii(eviren Ebru Kln, stanbul ELEVZYON Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul: 2008) adl eserlere bavurabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
A TOPLUMU VE KMLN GC
NTERNET NTERNET
A Toplumunda Kimlik
Castellse gre kimlikler; bireylerin toplumsal olarak ina etmeye altklar anlam ve tecrbe kaynaklardr.
Kimlikler; bireylerin toplumsal olarak ina etmeye altklar anlam ve tecrbe kaynaklardr. Castellse gre (2008b, s.12), toplumsal aktrlere atfla kimlikten bahsederken, anlamn, baka anlam kaynaklarna kyasla ncelik verilen bir kltrel zellik ya da biriyle ilgili bir dizi kltrel zellik temelinde ina edilmesi anlalmaldr. Enformasyon anda alar oluturma mant, kimlii endstriyel dnemdeki biimlerinden farkl olarak deien bilgi, iktidar, toplumsal gereklik ekseninde yeniden retmektedir. Dolaysyla kimlikler toplumsal balamlarnda anlam kazanmaktadr. Sosyolojik olarak kimlikler rol veya rol kmeleri biiminde anlalmtr. Yani birey kendisini tanmlayan kimlikleri kadn, ii, sosyalist, sendikac, lider, sporcu biiminde oul olarak ina edebilir. Kimliin kayna, toplumun kurumlar ve rgtlenmesi tarafndan bireyin dntrlmesi olarak anlalmaktadr. Bununla birlikte Castellse gre (2008b, s.13) kimlikler sadece toplumsal kurumlar ve rgtlenmelerden kaynaklansa bile bireyler bunlar iselletirdiinde kimlik haline gelirler. Buna gre kimliin inas farkl biime sahiptir: 1. Merulatrc kimlik: Toplumun egemen kurumlar tarafndan toplumsal aktrler karsnda egemenliklerini geniletmek ve aklclatrmak iin ina edilirler. Milliyetilikler bu kimlik modeline rnek gsterilebilir. 2. Direni kimlii: Hakim olann mant tarafndan deersiz grlen ve damgalanan konumlarda bulunan aktrler tarafndan gelitirilir. Etnik temellere dayal milliyetilikler, cemaatler bu balamda dnlebilir. 3. Proje Kimlii: Toplumsal aktrlerin kendilerine sunulan kltrel malzeme temelinde toplumdaki konumlarn yeniden tanmlayan yeni bir kimlik ina etmeleri srecidir. Feminist hareketler bu kimlik modeline uygun olacaktr (Castells, 2008b, s.14). Castelle gre (2008b, s.15), direni olarak ortaya km kimlikler, projeler balatabilir, tarihin ak iinde toplumsal yapda egemen hale gelip, egemenliklerini aklclatrp merulatrc kimliklere dnebilirler. Merulatrc kimlik sivil toplum biiminde atmal bir ekilde de olsa egemenlii ve iktidar aklclatrarak toplumsal kurum ve rgtlenmeler yaratmaktadr. Kimlik inasnn ikinci tr olan direni kimlii, egemen olana bir bakaldr iermesi ve kolektif uurla donatlmas sebebiyle otomatik olarak cemaatlerin yaratlmas sonucunu douracaktr. Modern toplumda egemen olan kimlik btn toplumu kapsayan (ulus gibi) bir zellie sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kltrel kimlikler egemen olan ulus kimlii tarafndan kuatlmtr. Dolaysyla kreselleme sreci ile birlikte
DNELM S O R U
DNELM S O R U
109
DKKAT
egemen kimliin eletiriye uramas eperde kalan kimliklerin gn yzne kmasna sebep olmutur. Artk kimlii tanmlayan ey ulus gibi kapsayc bir zellik olSIRA SZDE maktan kmtr. Etnik, dini, kltrel cemaatler kimliin kurucu gleri haline dnmlerdir. Bununla birlikte modernlikte proje kimlii, sivil toplumdan hareketle ina ediliyordu, yani kimlikler sivil toplum ierisinde yaratlmaktayd, AMALARIMIZ oysa a toplumunda proje kimlii, komnal (cemaati) direniten domaktadr. Kimliin dnm zerine Manuel Castellsn Enformasyon a: K Ekonomi, T A P Toplum ve Kltr. kinci Cilt. Kimliin Gc(eviren Ebru Kln, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul: 2008) adl eserine bavurabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
A Toplumunda Ataerkilliin Sonu: Aile ve Cinsellik

Alar oluturma mant kresel lekte toplumlarn dnmesinin temelini oluturmaktadr. Kapitalist ilikilerdeki farkllama beraberinde toplumsal alana ilikin NTERNET olan btn ilikileri yerinden sarsmaktadr. Castellse gre (2008b, s.251), alar oluturma mantnn yaygnlamas retim, deneyim, iktidar ve kltr srelerini de dntrmektedir. Ataerkillik, toplumsal ilikilerin belirli bir tarzda retilmesinin temelidir. Ataerkillik basit anlamyla aile biriminde erkeklerin, kadnlar ve ocuklar zerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmasyla tanmlanr. Bu otoritenin icra edebilmesi iin, ataerkilliin retim ve tketimden siyasete, hukuka ve kltre, toplum rgtlenmesinin tamamna ilemesi gerekir (Castells, 2008b, s.252). Castells gre, enformasyon ekonomisinde, endstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliki biimleri retim srecinin deimesi orannda deimektedir. Kresel ekonominin ve alma ilikilerinin dnm kadnn toplumsal roln arttrmtr. Kadnlarn igcne katlm ekonominin enformasyonellemesinden, alar oluturmasndan ve kresellemesinden; dier yandan verimlilii, ynetim denetimini ve kr arttrmak iin igc piyasasnn cinsiyete dayal olarak blnmesinden kaynaklanr (Castells, 2008b, s.280). Ve kadnlar erkeklere gre daha az cret karlnda almak durumunda kalmaktadrlar. Bunun nedeni kadn emeinin evin geimine ek bir katk olarak grlmesidir. Bununla birlikte endstriyel dnemdekinden farkl olarak kadnlarn igcne katlm beraberinde erkein ev ierisindeki otoritesini sarsmtr. Toplumsal olarak desteklenen aile btn bu deiimler ekseninde geleneksel biimlerinden farkl olarak yeniden tanmlanmaktadr. Castellse gre, bu dnmn arkasnda 1960l yllarn sonlarndan beri gelimekte olan drt eilim vardr: 1. Enformasyonel, kresel bir toplumun ykselii. 2. nsan trnn oalmasyla ilgili teknolojik deiiklik (doum kontrol, suni dllenme). 3. Feminist hareketin isyan. 4. Kadnlarn cretli ilerde almas etkili olmutur (Castell, 2008b, s.254-55). Kadnlarn cretli ilerde almas beraberinde evin geimini salayan erkek imgesinin geleneksel roln ortadan kaldrmtr. Fakat kadnlarn igcne katl ailenin geimine ek bir katk salamakla birlikte, kadnlarn geleneksel rolleri olarak ev ileri ve ocuklarn bakm yine kadnlarn asli grevi olarak tanmlanmaktadr. Castellse gre ataerkil aile yapsnn dntnn gstergeleri olarak drt eilim vardr: 1. Evliliklerin boanmayla ya da ayrlkla dalmas, aile bireylerinin uzun vadeli ballna dayal aile modelinin zayfladnn bir gstergesidir. Ayrca evliliklerin dalmas sonucu yalnz yaamay veya ocuklaryla yalnz
TELEVZYON
TELEVZYON
Ataerkillik, toplumsal ilikilerin belirli bir tarzda retilmesinin temelidir. Ataerkillik basit anlamyla aile biriminde erkeklerin, kadnlar ve ocuklar zerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmasyla tanmlanr. Kadnlarn igcne katlm ekonominin enformasyonellemesinden, alar oluturmasndan ve kresellemesinden; dier yandan verimlilii, ynetim denetimini ve kr arttrmak iin igc piyasasnn cinsiyete dayal olarak blnmesinden kaynaklanr (Castells, 2008b, s.280).
NTERNET
Kadnlarn cretli ilerde almas beraberinde evin geimini salayan erkek imgesinin geleneksel roln ortadan kaldrmtr.
110
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
oturmay tercih edenlerin says giderek artmaktadr; bu durumda ayrlk sonras kurulan yeni evde egemenlik yaplar zihinsel olarak yeniden retilse de, ailede ataerkil otorite son bulmaktadr. 2. Evliliklerde yaanan bunalmlarn giderek artmas, evlilik, i ve hayat uyumlu klmann zorlamas; evlenmeyi erteleme ya da evlenmeden birlikte yaama gibi bir zm oluturmay zorunlu klmtr. 3. Farkl eilimlerin sonucu olarak nfusun yalanmas, erkeklerin ve kadnlarn lm oranlarndaki farllklar gibi demografik etkenlere de bal olarak birok aile yaps ortaya kmakta, bylece klasik ekirdek aile modelinin yaygnl gerilemekte, yalnz yaayanlarn ocuklaryla yaayanlarn says artmaktadr. 4. Kadnlarn dourmayla ilgili tutumlarnn giderek zerklemesi, ataerkil ailenin krizi, nfusun yenilenmesi srecinin krize girmesi ve evlilik d doan SIRA ocuklarn SZDE saysnn giderek artmas. Dolaysyla biyolojik reme gereklemektedir, ama geleneksel aile yapsnn dnda gereklemektedir (Castells, 2008b, s.256-57). DNELM Ataerkil yapnn sarslmasna neden olan maddi ilikiler ayn zamanda 1960lardan beri kadnlarn toplumsal konumlarn sorgulamaya sebep olan toplumsal haS O R U reketlerin de temelini oluturmaktadr. Feminizm, 1968 sonrasnda gl bir toplumsal hareket olarak kadn kurtuluunu, toplumsal cinsiyet kalplarn, kadn kimlii ekseninde dntrlmesinin mcadelesi olarak erkek egemenliine dayal DKKAT yaplar kknden deitirme talepleri olarak ortaya kmtr. Dolaysyla ataerkilliin eletirisi, bunun hukuksal, siyasal ve kltrel yaplar ierisindeki egemenlik SIRA SZDE alanlarn dntrme gerekliliini de zorunlu klmtr. Enformasyonel ekonomide alar oluturma mant kresel lekte kadnlarn kurtuluunun olanaklln artrma AMALARIMIZ eilimi tamaktadr. Kadnlarn alma srecine girmesi, ataerkil ailenin dnmesi, erkek egemenliinin tartlmasnn olanaklarn ve yolunu amtr. Toplumsal cinsiyet R.W Connelln ktidar ve Cinsiyet (eviren: Cem SoydeK T A konusunda P mir, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 1998) adl kitabna bavurabilirsiniz. AtaerkillikTnedir? dnmne sebep olan etkenler nelerdir? Tartnz. SIRA E L E V SZDE ZAtaerkilliin YON
K T A P
SIRA TE L E V SZDE ZYON
DNELM
Castellse gre NTERN E T (2008b, s.21) fundamentalizm; kiisel davrann S O R ve U toplumun kurumlarnn, Tanrnn hukukundan kaynaklanan, Tanr ile insanlk arasnda araclk belli bir otorite D Keden KAT tarafndan yorumlanan kurallarla tanmlanmas erevesinde gerekleen kolektif inasdr. SIRA kimlik SZDE
A Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kltrel Kimlik

D Nkimliin ELM A toplumunda olumasnda baskn olan ey dini kimliklerdir. Enformas N T temelde E R N E T alar oluturma mant ekseninde kresel ilikilerin bilgi ve yon toplumu retim sreci olutuu toplumdur. A toplumunda dini kimlikler slami S ierisinde O R U ve Hristiyan fundamentalist (kktenci) hareketlerin etkinlii zerinden ekillenmektedir. Castellse gre (2008b, s.21) fundamentalizm; kiisel davrann ve DKKAT toplumun kurumlarnn, Tanrnn hukukundan kaynaklanan, Tanr ile insanlk arasnda araclk eden belli bir otorite tarafndan yorumlanan kurallarla SIRA SZDE tanmlanmas erevesinde gerekleen kolektif kimlik inasdr. Fundamentalizm insanlk tarihi kadar eskilere gtrlebilinir. Fakat binyln dnmnde dini kimlikler gl bir ekilde kimlik oluturmann kayna konumundadr. slami fundaAMALARIMIZ mentalizmin kkeninde baarsz modernleme, kreselleme, smrgecilik sonras milliyeti projelerin k vardr (Castells, 2008b: 28). slami fundamentalizm geleneki bir yapdan ok slami deerleri temel referans noktas kabul eden K T A P ayn zamanda ondan hareket eden hiper-modern kimliktir. Toplumun ve devletin slami ilkelere gre dzenlenmesi talebi, kreselleme srecine farkl ekilde ek-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
111
lemlenen lkelerde farkl zelliklerde kendisini gstermitir. Hristiyan fundamentalizmi ise, bin yln dnmnde sa mesihin yeryzne geleceine ve dolaysyla dnyann onun geliine hazrlanmas gerektiine inanmaktadr. Feministlerin ataerkillii eletiren, krtaj hakkn savunan kltrel hareketlerine kar klar da Hristiyan fundamentalizminin glenmesine sebep olmutur. Cemaatiliin toplumsal bir kimlik ina etmesinde bu denli etkili olan ey, a SIRA SZDE toplumunda kresellemeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye bir kar olma hali ierisinde direni kimlikleri oluturabilmeleridir (Castells, 2008b, s.535). Kimlikler kendilerini dardan gelebilecek tekilere kar konumlandrarak ina ederler. sDNELM lami ve Hristiyan kimliklerin baskn kimlik oluturma biimleri olarak nem kazanmalarna neden olan ey, toplumsal yaplarn dnm ierisinde bireyin kenR U S O dini koruma ve ilksel kimlikleri olarak cemaatleri kurtuluun ve gelecee ynelik belirsizliin almasnn koulu olarak grmesidir. Dini cemaatlerin temel savunular, tanrsal otoriteye ve cemaatin karlarna ynelik dzenlemelerin toplumlarn DKKAT genel mant olmas ynndedir. Cemaatler direni kimlikleri etrafnda olumakla birlikte kresel sermayeye, bilgi ve iktidar yaplarna kar cemaatin deerlerini saSIRA SZDE vunarak dnyay dntrmeye ynelik proje kimlikleri olarak evrilebilecekleri gibi, kapitalist manta eklemlenerek pazarn deerlerini savunabilirler. Castells yeni sosyal hareketler arasnda alarn inasnda katks olan yeni medya teknolojileAMALARIMIZ rini tartr. (195) Kimliin dnm zerine Manuel Castellsn Enformasyon a: K Ekonomi, T A P Toplum ve Kltr. kinci Cilt. Kimliin Gc(eviren Ebru Kln, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul: 2008) adl eserine bavurabilirsiniz.
Cemaatiliin toplumsal bir kimlik ina etmesinde bu SIRA SZDE denli etkili olan ey, a toplumunda kresellemeyle, radikal bireycilikle silinip D gitmeye NELM bir kar olma hali ierisinde direni kimlikleri oluturabilmeleridir S O R U (Castells, 2008b, s.535).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
A TOPLUMUNDA MLLYETLK VE ULUS DEVLET

NTE R N E T oluturma Ulus devletin temelinde, milletler olarak rgtlenmi toplumsal kimlik sreleri vardr. Milliyetilik sylemi, ulus devlet ve milletin yaratlmas anlamnda ortak bir tarihsellie atfta bulunur. Ernest Gellnerin de belirttii gibi milliyetilik, milletlerin kendi z-bilinlerine uyanma sreci deildir; uluslarn var olmad yerde onlarn icat edilmesidir (Gellner, 1964:169den aktaran Anderson, 1995, s.20). Gellnere gre ortak bir tarih, kltr, dil zerine ina edilmi bir homojen topluluktan bahsedilemez. Bu anlamyla milletler doal olmadklar gibi modern toplumun ve merkezilemi devletin rndrler. Hobsbawm (2006; s.17) ise milletleri icat edilmi gelenekler olarak grmektedir. Gemile bugn arasnda kpr kuran, kurallarn ve alkanlklarn sembolik retimine dayanan icat edilmi gelenekler en tipik rneini milli bilinte gstermektedir (Krml, 2003, s.147). Milletler yapay, ezeli ve ebedi olmayan tarihsel yaplardr. Bu anlamyla milliyetiliin douuna neden olan ey ulus-devlet ve milliyetiliin tarihsel olarak bir araya gelmeleridir (Hobsbawm, 2010, s. 24). Milliyetilik ve ulus devlet arasndaki bu uzlama, enformasyon ekonomisinin ve toplumlarn alar oluturma mant etrafnda gelitirdikleri yeni toplumsal ilikiler anda ortadan kalkma eilimi tamaktadr. Kreselleme ile birlikte milletler ve ulus devletler egemenliklerini yitirmektedirler. Castells, milliyetiliin ulus devlet ile belirli bir ba olduunu; ama zorunlu olarak milletin bir devlet ierisinde var olmayacan belirtmektedir. Bu anlamyla Hobsbawm ve Gellnere kar kmaktadr. Katalunya rnei; Castellse gre devletleri olmadan millet olmu
TELEVZYON
TELEVZYON
Kreselleme anda Milletler ve Milliyetilik
NTERNET
Ulus devletin temelinde, milletler olarak rgtlenmi toplumsal kimlik oluturma sreleri vardr.
Katalunya veya Katalonya (Catalunya) spanyann kuzey dousunda bulunan zerk bir blgedir. Bu blge ulus devlete sahip olmadan milliyeti olunabilineceine rnek tekil eder.
112
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
toplumlar simgelemektedir. Dolaysyla kresellemenin etkisiyle ulus devletler zayflatmakta; fakat milletler varlklarn srdrmektedirler. Enformasyon anda milliyetiliklerin temelde yeniden ama baka bir biimde retildiini iddia etmektedir. Castellse gre (2008b, s. 72), millet tarihin ve siyasi projelerin paylamyla insanlarn zihinlerinde ve kolektif hafzada ina edilen kltrel cemaatlerdir. Castells ada milliyetilii, milliyetilie dair sosyal teorilerle birlikte tartrken drt noktaya dikkat edilmesi gerektiini vurgular: 1. ada milliyetilik bir ulus devletin inasna ynelik olabilirde, olmayabilirde dolaysyla uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten bamsz oluumlardr. 2. Uluslar ve Ulus devletler, Fransz htilal sonucu oluan modern ulus devletSZDE lerleSIRA snrl deildir. 3. Milliyetilik, mutlaka sekinlere zg bir olgu deildir. Aslnda gnmzde milliyetilik, kresel elitlere tepkiden baka bir ey deildir. DNELM 4. ada milliyetilik etkin eylemci olmaktan ok tepkisel olduundan siyasi olmaktan ok kltrel olma eilimindedir. Dolaysyla bir devletin savunuS Ook R U yerleik bir kltrn savunusudur (Castells, 2008b, s.45-46). sundan Milliyetiliin ulus inasna yneldii ve bu anlamyla milliyeti elitlerin tm topluma dayattklar D K K A T bir millet kimliinden bahsedilemez. Castellse gre (2008b, s.47), kreselleme ile birlikte artan milliyeti zlmeler ve Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda ortaya kan uluslama sreciyle birlikte, milliyetilii ve milSIRA SZDE leti ulus inasna indirgemek, modern devletin gerilemesi ve postmodern milliyetiliin ykselii arasndaki ilikiyi grmemeye neden olur. Dolaysyla kreselleme sreciyle birlikte milliyetilik kltrel kimliin korunmasna ynelik olarak tepAMALARIMIZ kisel bir biimde yeniden ekillenmektedir. MilliyetilikK konusunda Eric Hobsbawmn Milletler ve Milliyetilik (eviren: Osman T A P Aknhay, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 2010), Benedict Andersonn Hayali Cemaatler (eviren: skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul: 2007) Umut zkrmlnn Milliyetilik Kuramlar, T EDou L E V ZBat Y O N Yaynlar, Ankara: 2008 adl kitaplarna bavurabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
Kresellemenin millet ve milliyetilik zerindeki etkileri nelerdir? Tartnz. SIRA SZDE

D NELM Modern ulus devletler, Weberinde belirttii gibi belirli bir alan (toprak) zerindeki iddet kullanma tekelini elinde bulunduran devlettir (Giddens, 2008, s.30). Ulus devletler sistemi toplumunun bir zelliidir. Ulus devletler kapitalizmin S O R endstri U sermaye birikimini salamaya ynelik hukuksal, ideolojik, siyasal rgtlenme biimleri olarak ortaya kmlardr. Giddensn da (2000: 206) belirttii gibi, kapitaDKKAT lizm ile ulus devlet arasndaki iliki, aslnda kapitalist giriimin doas ve devlet gcnn merkezilemesinde deil, kapitalizmle ortaya kan dnmler iinde aranSIRA SZDE kapitalizmle ulus devlet zorunlu olarak bir arada dnlmemaldr. Dolaysyla melidir. Castellse (Stevenson 2005: 192) gre, kapitalizm, devlete enformasyonel ekonominin geliimi karsnda giderek daha az bamllk duyarken, bilgiyi uzak AMALARIMIZ alanlara iletecek yaygn bir enformasyonel sistemin ileyiine ise daha ok baml hale gelmektedir. Bu durum endstri toplumundan enformasyonel topluma gei srecinde dnme zorlamtr. Buna gre kreselleme sreciyK ulus T A devleti P le birlikte ulus devletler egemenliklerini yitirmeye balamtr. Sermaye, mal, hizmetler, iletiim, teknoloji, enformasyon aklar devletin toplumsal alan zerindeki
N T E R N E T ve Ulus Devlet Kreselleme
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
113
kontrol yeteneini ortadan kaldrma eilimi tamaktadr (Castells, 2008b, s.385). Dolaysyla enformasyonel ekonomilerin rgtlenme biimleri, kresel lekte dolamn ulus devletler tarafndan kstlanamayaca bir an balangcn simgelemektedir. Castellsin de (2007a, s.500) belirttii gibi, sermayenin kresellemesi, iktidar kurumlarnn ok tarafl hale gelmesi ve otorite merkezinin blgesel ve yerel ynetimlere kaymas yeni bir devlet biimine, a devletine yol aacak olan yeni bir iktidar geometrisi balatmtr. Buna gre devlet egemenlii gerilemekte ama nfuzunu korumaktadr. Dolaysyla, ulus devletler var olmay srdrseler SIRA SZDE de, ki yakn gelecekte byle olacaktr, giderek daha geni kapsaml bir iktidar ann balant noktalar haline geleceklerdir, gelmilerdir (Castells, 2008b, s.452). A devleti, sermayenin kresellemesi, ok tarafl iktidar yaplarnn olumas ve DNELM merkezi otoritenin yerel ve blgesel ynetimlere kaymas anlamna gelmekte ve yeni bir iktidar biimini ifade etmektedir. Bunun anlam kreselleme ile birlikte S ulus O R U devletler kdevletin toplum zerindeki hakimiyeti etkisiz kalmakla birlikte, resel alarda hakimiyetin tek kayna olmaktan kmakta ve sadece bir tanesi haline gelmektedir. Dolaysyla ulus devletler a devletleri eklinde kD Krgtlenmi KAT resel dzenin balant noktalar konumundadr. Castellse gre (2008b, s.386), yerel ynetimlerin glenmesi, medya ve elektronik iletiimin kresellemesi, suun SIRA SZDE kresellemesi, toplumsal protestolarn kresellemesi ulus devletin hakimiyet alann kstlamakta ve ilevsiz hale getirmektedir. Ancak vurgulanmas gereken nokta sermayenin kresel, emein ise yerel olduudur (SlatteryAMALARIMIZ 2007, s.402). Bu durum ulus devlet ile kresel gler arasndaki kar ilikilerinin de bir gstergesidir. Ulus devlet konusunda Antony Giddensn Ulus Devlet ve iddet (eviren: Cumhur Atay, K T A P Kalkedon Yaynlar, stanbul: 2008), Zygmunt Baumann Kreselleme: Toplumsal Sonular(eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul: 2010) adl kitablara bavurabilirsiniz. TELEVZYON Kresellemenin ulus devlet zerindeki etkileri nelerdir? Tartnz. SIRA SZDE
D N Emantnn LM A toplumuna getirilen en nemli eletirilerden ilki, alar oluturma ve an merkezsiz hiyerari gerektirmeyen yatay ilikiler mantnn zorunlu olarak hiyerarileri ortadan kaldrmayacadr. Ayn zamanda pazarn, Shiyerarinin ve a O R U mantnn bir biriyle balantl kavramlar olduu ve analitik olarak birbirinden ayrlamayaca da vurgulanmaktadr (Aygl, 2006, s.147). Buna gre a mantnn DKKAT hiyerarik yaplarn yerini almas, zorunlu ve olumlu bir sre olarak grlmemelidir. kinci eletiri; an merkezi ortadan kaldrd dncesinin gerei yanstmaSIRAdnya SZDE leinde ddr. Buna gre kreselleme beraberinde sermayenin rahata dolamn salamakla birlikte, sermaye hala ulus devletlere bamldr. Dolaysyla merkezsiz bir retim ve dolam sisteminden bahsedilemeyecei, an kresel AMALARIMIZ merkezsizliine kar kapitalizmim hala belirli merkezlerden dnyaya yayldn belirtmektedirler. nc olarak a kuramlarnda temel eksik kresel lekte merkez ve evre olan lkeler arasndaki eitsiz ilikilerin vurgulanmamasdr. DolayK T A P syla a mantn, eitler arasndaki bir katlm olarak alglamaktadr.
SIRA SZDE
A devleti, sermayenin kresellemesi, D ok tarafl NELM iktidar yaplarnn olumas ve merkezi otoritenin yerel ve blgesel ynetimlere S O R U kaymas anlamna gelmekte ve yeni bir iktidar biimini ifade etmektedir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
A Toplumu Kuramna Ynelik Eletiriler
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
zet
A M A
A toplumu kavramn tanmlamak. A toplumu; alar oluturma mant etrafnda merkezsiz, hiyerari iermeyen, yatay ilikilerin hakim olduu bir toplumsal rgtlenme biimidir. A mant; medyadan, kresel sermayeye; toplumsal hareketlerden, kimlik biimlerine ve alma ilikilerine kadar enformasyonel toplumun btn alanlarnn temelini oluturmaktadr. Endstri toplumundan enformasyon toplumuna gei alar oluturma mantnn hakim olmasn simgelemekle birlikte, endstri toplumunun ortadan kalkyor olmas temelde kapitalizmin de ortadan kalkt anlamna gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan ey kapitalist ilikilerin a mant dolaymyla kresel lekte yaygnlamasdr. A toplumu, kresel lekte sermayenin, kltrn, igcnn ve toplumlarn karlkl bamllk ierisine girmeleridir. A toplumunun olumasna neden olan etkenleri ayrt edebilmek. A toplumu, 1960larn sonu ve 1970lerin banda bamsz srecin birlikte olumasyla meydana gelmitir. Birincisi; enformasyon teknolojisi devrimi, kincisi; kapitalizmin de devletiliin de ekonomik krize girmesi ve peinden yaplanmas, ncs; Liberteryanizm, insan haklar, feminizm ve evrecilik gibi kltrel ve toplumsal hareketlerin yeermesidir (Castells, 2007a, s.486). Bu srecin temelinde, retim biimleri (kapitalizm, devletilik) ve kalknma biimleri (sanayilemecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalknmann tarihsel olarak biraraya gelmesi ve alar etrafnda ekillenmesi vardr (Castells, 2008a, s.17).
AM A
A M A
A toplumunda alma ve kent yapsndaki deimi aklamak. Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi alma ilikilerini kkl bir biimde dntrmektedir. almann anlam toplumsal btnn retim ve yeniden retiminde norma bal, standart bir ilevi yerine getirme (Gorz, 2001, s.12) eklinde toplumsal olarak tanmlanabilinir. Enformasyonel toplumda ise iin standart-d, belirli prosedrlere tabi olmay geleneksel alma biimlerini ortadan kaldrmaktadr. Enformasyonel toplumda temelde alma ortadan kalkmamtr, ortadan kalkan endstriyel topluma ilikin emek sreleri ve i biimleridir. Enformasyon toplumunda iin bireysellemesi toplumsal olarak zamann tesine taan yeni i biimlerinin olumasn da beraberinde getirmitir. alma srelerinin ksalmas, esnek alma koullar ierisinde i gvencesinin ortadan kalkmas, alma mekann fabrikalar, brolar olmaktan kmas, i verenin alann tanmlanm haklarna, tazminat, eitim, sosyal gvenlik ve i gvencesine dayal geleneksel szlemenin ortadan kalkmas esnek alma ilikilerinin enformasyonel toplumda hakim olmasna neden olmaktadr. A toplumunda alma yaam gibi kentler de dnmtr. Nitekim sanayi toplumu, retimin kentlerde younlat toplumdur. Enformasyon anda kentler, enformasyonel kentler olarak dnmektedir. Kreselleme sreciyle birlikte kentler retimin ve tketimin mekanlar olarak yeniden nem kazanmaktadr. Kresel kentlerin zellikleri: 1) Dnya ekonomisinin rgtlenmesiyle hayli younlam komuta merkezleri haline gelmilerdir. 2) Finans ve uzmanlk gerektiren hizmetler irketlerinin kilit yerleimleri olmulardr. 3) nde gelen sektrlerde yeniliklerin retimi de dahil retim merkezleridir. 4) retilen rnler ve hizmetlerin piyasalardr. Bu anlamyla a toplumunda kent ileri hizmet retiminin ve tketiminin gelitii mekanlar olarak karmza kmaktadr.
115
AM A
A toplumunda kimliin ve ataerkilliin dnmn aklamak. Castellse gre kimliin inas biimde gerekleir: 1) Merulatrc kimlik, 2) Direni kimlii, 3) Proje kimlii. Modern toplumda egemen olan kimlik btn toplumu kapsayan (ulus gibi) bir zellie sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kltrel kimlikler egemen olan ulus kimlii tarafndan kuatlmtr. Dolaysyla kreselleme sreci ile birlikte egemen kimliin eletiriye uramas eperde kalan kimliklerin gn yzne kmasna sebep olmutur. Artk a toplumunda kimlii tanmlayan ey ulus gibi kapsayc bir zellik olmaktan kmtr. Etnik, dini, kltrel cemaatler kimliin kurucu gleri haline dnmlerdir. A toplumunda kimlikle birlikte ataerkillik de dnmtr. Ekonominin enformallemesi ile birlikte endstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliki biimleri retim srecinin deimesi orannda deimektedir. Kresel ekonominin ve alma ilikilerin dnm ile birlikte kadnn toplumsal rol artmtr. Endstriyel dnemdekinden farkl olarak kadnlarn igcne katlm beraberinde erkein ev ierisindeki otoritesini sarsmtr. Sonu olarak; enformasyonel, kresel bir toplumun ykselii, insan trnn oalmasyla ilgili teknolojik deiiklik (doum kontrol, suni dllenme), feminist hareketin isyan, kadnlarn alma srecine girmesi, ataerkil ailenin dnmesi, erkek egemenliinin tartlmasnn olanaklarn ve yolunu amtr.
AM A
A toplumunda milliyetiliin ve ulus devletin dnmn zetlemek. Milliyetilik ve ulus devlet arasndaki temel uzlama, enformasyon ekonomisinin ve toplumlarn alar oluturma mant etrafnda gelitirdikleri yeni toplumsal ilikiler anda ortadan kalkma eilimi tamaktadr. Dolaysyla ulus devletin temelinde, milletler olarak rgtlenmi toplumsal kimlik oluturma sreleri vardr. Ne var ki kresellemenin etkisiyle ulus devletler zayflamakta; fakat milletler varlklarn srdrmektedirler. Enformasyon anda milliyetiliklerin temelde yeniden ama baka bir biimde retildiini iddia etmektedir. Modern ulus devletler sistemi endstri toplumunun bir zelliidir. Ulus devletler kapitalizmin sermaye birikimini salamaya ynelik hukuksal, ideolojik, siyasal rgtlenme biimleri olarak ortaya kmlardr. Endstri toplumundan enformasyonel topluma gei beraberinde ulus devleti dnme zorlam ve ulus devletler egemenliklerini yitirmeye balamlardr. Sonu olarak, ulus devletler kresel alarda hakimiyetin tek kayna deil sadece bir tanesidir. Dolaysyla ulus devletler a devletleri eklinde rgtlenmi kresel dzenin balant noktalar konumundadr.
116
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi A Toplumunun olumasna etki eden temel srelerden biridir? a. Esnek retimin yaygnlamas b. Endstri Devrimi c. Fundementalist hareketlerin glenmesi d. Kapitalizm ve devletiliin krizi e. Sanayi sonras toplumun ortaya kmas 2. Kresel kentlerin yeni ilevleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. retilen rnler ve hizmetlerin piyasalardr b. Endstriyel retimin hakim olduu yerlerdir c. Dnya ekonomisinin rgtlenmesiyle hayli younlam komuta merkezleridir d. nde gelen sektrlerde yeniliklerin retimi de dahil retim merkezleridir e. Finans ve uzmanlk gerektiren hizmetler irketlerinin kilit yerleimleri olmulardr 3. Kreselleme sreci ile birlikte Ulus Devletin dnmn tanmlayan kavram aadakilerden hangisidir? a. Hukuk Devleti b. Kozmopolit Devlet c. Refah Devleti d. A Devleti e. Anayasal Devlet 4. Aadakilerden hangisi a toplumu kuramcsdr? a. Antony Giddens b. Herbert Marcuse c. Manuel Castells d. Antonio Negri e. Daniel Bell 5. Aadakilerden hangisi enformasyon toplumunda esnek alma ilikilerinin yaygnlk kazanmasnda belirleyici olan unsurlardan biri deildir? a. Yer b. Zaman c. gvencesi d. alma sresi e. verenle alan arasndaki toplumsal szleme 6. Aadakilerden hangisi 1960lardan itibaren Ataerkil ailenin dnmne sebep olan eilimlerden biri deildir? a. Feminist hareketin isyan b. nsan trnn oalmasyla ilgili teknolojik deiiklik (doum kontrol, suni dllenme) c. Enformasyonel, kresel bir toplumun ykselii d. Erkek egemenliinin artmas e. Kadnlarn cretli ilerde almas 7. Toplumun egemen kurumlar tarafndan toplumsal aktrler karsnda egemenliklerini geniletmek ve aklclatrmak iin ina edilen kimlik tanm aadakilerden hangisidir? a. Proje kimlii b. Kltrel kimlik c. Merulatrc kimlik d. Dini kimlik e. Direni kimlii 8. A toplumunda cemaatiliin toplumsal bir kimlik olarak ina edilmesindeki temel sebep aadakilerden hangisidir? a. Kresellemeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye kar olmalar b. Tanrsal otoriteye ve cemaatin karlarna ynelik dzenlemeleri savunmalar c. Kltrel hareketlere kar kmalar d. Smrgecilik sonras milliyeti projelerin glenmesi e. Toplumun ve devletin dini ilkelere gre dzenlenmesi talebi 9. Aadakilerden hangisi Castellsin ada milliyetilii tartrken deindii noktalardan biri deildir? a. Uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten bamsz oluumlardr. b. ada milliyetilik kresel elitlere ynelik bir tepkidir. c. Milletler icat edilmi geleneklerdir ve yapaydrlar. d. Milletler, siyasi deil kltrel yaplardr ve yerleik kltr korumaya alrlar. e. Uluslar ve ulus devletler Fransz htilaliyle snrl deillerdir. 10. Aadakilerden hangisi a kuramnn eletirilme nedenlerinden biri deildir? a. Alar oluturma mant hiyerariyi ortadan kaldrmamas b. Kresel lekte merkez ve evre lkeler arasndaki eitsizlii yanstmamas c. An, merkezi ortadan kaldrd dncesi gereini yanstmamas d. A toplumunun kresel lekte iktidar ilikilerini ortadan kaldrmas e. A mantnn, hiyerarik yaplarn yerini almasnn olumlu bir sre olarak grlmemesi
117

1. d 2. b 3. d 4. c 5. b Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunda Kent konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Ulus Devlet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunda almann Dnm: ve sizlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunda Ataerkilliin Sonu: Aile ve Cinsellik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunda Kimlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kltrel Kimlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme anda Milletler ve Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Kuramna Ynelik Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 A toplumu; alar oluturma mant etrafnda merkezsiz, hiyerari iermeyen, yatay ilikilerin hakim olduu bir toplumsal rgtlenme biimidir. 1960larn sonu ve 1970lerin bandan itibaren endstri toplumunun krizi ile birlikte ortaya kan ve bu anlamyla retimin, tketimin, sermayenin kresel lekteki dnmdr. Endstriyel retimin gerilemesiyle birlikte enformasyonel retimin ykselmesidir. Enformasyonel toplumun ykselmesi kapitalist ilikilerin a mant dolaymyla kresel lekte yaygnlamasdr. Bu anlamyla a toplumu, kresel lekte sermayenin, kltrn, igcnn ve toplumlarn karlkl bamllk ierisine girmeleridir. A toplumunun ortaya kmasna neden olan etkenler tanedir. Birincisi kapitalizmin ve devletiliin krizi, ikincisi enformasyon teknolojileri devrimi ve ncs, feminizm, evrecilik, liberteryanizm gibi kltrel ve toplumsal hareketlerin olumasdr. Kapitalizm ve devletiliin krizi Keynesyen dnemin refah devletinin ve kapitalist birikimin 1970lerde ortaya kan daralmasyla ilgilidir. Mikro-elektronik ve genetikteki hzl gelimeler retimin doasn deitirmitir. Feminizm, evrecilik ve liberteryanizm gibi toplumsal kltrel hareketler toplumsal yapnn ataerkil zelliklerini, sanayilemenin evre zerindeki tahripkar etkilerini ve demokratik bir toplumda yurttalk haklarnn seyrini eletirmilerdir. Btn bu tarihsel srelerin bir araya gelmesi a toplumun olumasnn temelini oluturmaktadr. Sra Sizde 2 alma toplumsal ilikilerin retilmesinin temelidir. alma ilikilerindeki dnmle, toplumsal, siyasal, iktisadi dnm arasnda dorudan bir iliki sz konusudur. 1970lerden beri almann anlam Keynesyen Refah Devleti dnemindeki tam istihdam yapsndan, esnek alma ilikilerine doru bir deiim eilimindedir. almann anlamndaki deiim dolayl olarak almann biimini de deitirmektedir. A toplumu, esnek alma ilikilerinin hakim olduu, ileri teknoloji ve emee baml olmayan bir retim ve tketim sreci meydana getirmitir. retim srecinde ileri teknoloji kullanlmas emek merkezli istihdam yapsn deitirmitir. Hizmetler sektrnn gelimesi ayn zamanda sanayi dnemine ait i ve emek biimlerini deitirmitir. A toplumunda alma ilikilerinin dnmne etki eden srete belirleyici olan, teknolojinin dnm, esnek alma ilikilerin artmas, endstriyel emek biimlerinin gerileyii, kresel lekte birbiriyle baml kresel bir igcnn olumasdr.
6. d
7. c 8. a
9. c
10. d
118
Sra Sizde 3 Ataerkillik, erkein aile ierisinde kadnlar ve ocuklar zerindeki egemenlii olarak tanmlanabilinir. Erkein aile reisi olarak grlmesi, ayn zamanda erkein ev ierisindeki egemenliinin kabul edilmesini zorunlu klmtr. Erkein bu egemen konumu, siyasetten, ekonomiye, alma ilikilerine, kltrel yaplara kadar gndelik hayatn her alannda hakim bir zellik gstermektedir. 1960lardan itibaren ataerkil ilikilerinin eletiri konusu haline getirilmesi ataerkilliin dnmne sebep olmutur. Bu dnmn arkasnda temelde drt zgn gelime sz konusudur. Birincisi, enformasyonel, kresel bir toplumun ykselii, ikincisi; insan trnn oalmasyla ilgili teknolojik deiiklik (doum kontrol, suni dllenme), ncs; feminist hareketin isyan ve drdncs; kadnlarn cretli ilerde almasdr. Sra Sizde 4 Milletler, ulus devlet ierisinde rgtlenmi yaplar temsil ederler. Hobsbawn ve Gellner gibi kuramclar milletleri icat edilmi toplumsal kimlik biimleri olarak grmektedirler. Dolaysyla milletler tarihin her dneminde var olan ezeli ve ebedi yaplar deillerdir. Kreselleme sreciyle birlikte ulus devletin sorgulanmas beraberinde milliyetiliin de sorgulanmas ve gerilemesi tartmalarn getirmektedir. Milliyetiliin tarih sahnesinden silindiine ynelik eilimler merkezi bir tartmay oluturmaktadr. Gellner ve Hobsbawndan farkl olarak milliyetilik Castellse gre yapay bir olgu deildir. Milliyetilik kuramclarnn aksine, milletler tarihsel olarak devletlerden bamsz yaplardr, milliyetilik kreselleme srecinde kresel elitlere bir tepki zellii tamaktadr ve ayn zamanda ada milliyetilik siyasi olmaktan ok tepkiseldir, ulus devletin korunmasna deil yerleik kltrn korunmasn amalamaktadr. Sra Sizde 5 Ulus devlet, belirli bir toprak paras zerindeki iddet tekelini elinde bulunduran siyasal bir organizasyondur. Ulus devletler endstriyel toplumla birlikte ortay kan, kapitalist sermaye birikimine olanak tanyan bir yapdr. Kreselleme sreciyle birlikte endstriyel toplumun ortadan kalkmas, ekonomik, siyasal, kltrel alann alar oluturma mant etrafnda yeniden rgtlenmesi dolaysyla ulus devleti dnme zorlamtr. Kreselleme anda ulusal snrlar ierisindeki hukuksal, siyasal, iktisadi egemenlik ortadan kalkmaktadr. Bu anlamyla ulus devletin egemenlik alann daral-
mas, ulus devletin ortadan kalkt anlamna gelmemektedir. Kreselleme sreciyle birlikte olan ey, ulus devletlerin gerileyen egemenliklerine karlk, kresel iktidar yaplar ierisinde bir aktr olmaya devam etmeleridir. Castells ulus devletin ortadan kalkmadn ama kresel iktidar ilikileri ierisinde a devleti biiminde yeniden anlam kazandn belirtmektedir. Dolaysyla kreselleme sreci, ulus devleti a devletine dntrmekte, bu anlamyla da egemenliin tek kayna olmaktan karmaktadr.
119

Anderson, B. (1995) Hayali Cemaatler Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas. (. Savar, ev.). stanbul: Metis Yaynlar. Aygl, C. (2006) ebeke Kuramlarna Eletirel Bir Yaklam, Memleket, Siyaset Ynetim, 141-153. Bell, Daniel (1976) The Coming of Post Industrial Society, New York: Basic Books, Inc., Publishers. Castells, M. (1999). Information Technology, Globalization and Social Development. Geneva. UNRISD Discussion Paper No. 114. Castells, M. (2008a) Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. Birinci Cilt. A Toplumunun Ykselii (E. Kln, ev.). (2.bs.). stanbul: Bilgi nv. Yaynlar. Castells, M. (2008b) Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. kinci Cilt. Kimliin Gc (E. Kln, ev.). (2.bs.). stanbul: Bilgi nv. Yaynlar. Castells, M. (2007a) Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. nc Cilt. Kimliin Gc (E. Kln, ev.). (2.bs.). stanbul: Bilgi nv. Yaynlar. Castells, M. (2007b) Enformasyonculuk ve Network Toplumu. (Himanen, P.) Hacer Etii iinde. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giddens, A. (2000) Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi. (. Tatlcan, ev.). stanbul: Paradigma Yaynlar. Giddens, A. (2008) Ulus Devlet ve iddet. (C. Atay, ev.). stanbul: Kalkedon Yaynlar Gorz, A. (2001) Yaadmz Sefalet. (N. Tutal, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Hardt, M. ve Negri, A. (2003) mparatorluk. (A. Ylmaz, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Harvey, D. (2008) Umut Mekanlar. (Z. Gambetti, ev.). stanbul: Metis Yaynlar. Hobsbawm, E. J. (2006). Gelenekleri cad Etmek. E. Hobsabawm, & T. Ranger iinde, Gelenein cad (s. 1-18). stanbul: Agora Kitapl. Hobsbawm, E. J. (2010) Milletler ve Milliyetilik. (O. Aknhay, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar Ik, O (1995) Globalleme Sreci ve Kentin/Kentliliin Deien Anlamlar. Birikim. S.98-105. Krml, U. (2009) Milliyetilik Kuramlar: Eletirel Bir Bak. Ankara: Dou Bat Yaynlar. Kumar, K. (1999) ada Dnyann Yeni Kuramlar. (M. Kk, ev.). Ankara: Dost Kitabevi. Mandel, E. (1998) Marksist Ekonomi Kuramna Giri. (A. nl, ev.). stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar. Marcuse, H. (1986) Tek Boyutlu nsan. (A. Yardml, ev.). stanbul: dea Yaynevi. Slattery M. (2007) Sosyolojide Temel Fikirler (.Tatlcan-G. Demiriz, ev.). Bursa: Sentez Yaynclk. Stevenson, N. (2005) Understanding Media Cultures. London: Sega Publications.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sennettin genel yaklamn ayrt edebilecek, Sennettin Kamusal nsann k almasn zetleyebilecek, Sennettin yeni kapitalizmin kltr hakkndaki dncelerini aklayabilecek. Yeni kapitalizmin kltrnn ortaya kard karakter anmas kavramn tanmlayabilecek, Yeni kapitalizmde iin kiilik zerindeki etkilerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kapitalizm Yeni/Esnek Kapitalizm Yeni Kapitalizmin Kltr Esneklik Karakter Anmas Kamusal Alan
Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni Kapitalizmin Kltrne
GR KAMUSAL ALANIN DNM YA DA KAMUSAL NSANIN K YEN KAPTALZMN KLTR KARAKTER AINMASI YEN KAPTALZMDE N KLK ZERNDEK ETKLER
Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni Kapitalizmin Kltrne

GR
Gnmz ada sosyolojisinin en nemli ve en retken sosyologlarndan biri olan Richard Sennettin sosyolojisi modern toplumda duygusal ilikilerin/balarn ve endstriyel kapitalizmin bu duygusal ilikilerde yaratt erozyonun aratrlmas olarak tanmlanabilir. Sennett, bireylerin yaadklar ve altklar yerlerle ilgili maddi gereklikleri nasl anlamlandrdklarn ve toplumsal engellere ramen insanlarn kendi deneyimlerini nasl kendi kendilerine yorumlayabildiklerini ortaya koymaya alr. Kent sosyolojisi almalar da bulunan Sennett, kentsel yasam toplumsal btnlk erevesinde zmleyen sosyologlardan biridir. Ona gre kentin en nemli zellii, kiisel farkllklar gizlemeden ve kiisel deerleri bakasna dayatmadan bakalaryla iliki kurma frsat veren bir kamusal alan olmasdr. Sennett, kent tasarmnn toplumsal yaam zerindeki etkilerini inceledigi Gzn Vicdan adl eserinde, modern kltrn i ve d arasnda bir ayrmdan kayg olduunu belirtir. Alma korkusundan kaynaklanan bu ayrm, znel yaant ile sosyal yaant arasnda, benlik ile kent arasndadr. Kentte insan ilikileri alveri ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlamszlatrlm ve kimliksizletirilmistir. nsanlar bu duruma gnll olarak katlanr grnmektedir. Alma, incinme olasln ierir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmakta ve almaktan korkmaktadr. Sennete gre, modern kltrn sorunu, kamusal meknlarn nasl dzenlenecei, kiiliksizliin ve kimliksizliin nasl giderilecei ve kentsel meknn yeniden insan yaantsnn bir boyutu haline nasl getirileceidir. Sennett, Dzensizliin Kullanmlar: Bireysel Kimlik ve Kent Yaam adl almasnda snf, kent yaam ve kimlik zerinde durur. Kamusal nsann k (1996) kitabnda ise modern toplumda kamusal ve zel yaamn deien dengelerini ele almaktadr. Sennette gre, modern batl kentlerde kamusal alan canlln kaybetmi, narsist bir kiilik gelimi ve kentlerin topluluklara paralanmas sonucunda mahrem bir toplum ortaya kmtr. Sennett, kamusal alann oluumunu ve deiimini ele alrken 19. yzylda zellikle sanayi kapitalizmi ve seklerleme sreleri ile deiime urayan kamusal alan zerinde durmaktadr. Kamusal alan tartmas ekseninde bu alan byk lde Sennette gre kiiselletirilmitir. Kamusal alan, zel alan, aile, kent yaam erevesinde sanayi kapitalizmi ve seklerleme sreleri ile birlikte ele alnmaldr. Sanayi kapitalizminin ortaya kard kentler, kentlerdeki
122
ortak kullanm ve karlama alanlar olarak kahvehaneler, parklar ve maazalar kamusal alann ortaya kmasnda ve ayn zamanda dnmesinde nemli meknlardr. Sennettin en nemli vurgusu kapitalizmin kamusal alann dnmnde ve knde meydana getirdii deiimlerdir. 20. yzylda artk kamusal alan 18. yzyldaki nemini yitirmi, mahrem alan nem kazanm ve insanlar kendilerini zel alanlarna kapatmaya balamlardr. (www.richardsennett.com; zyurt, 2007: 117-118). Sennett, Yeni Kapitalizm Kltr (2009) ve Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri (2008) adl kitaplarnda ise yeni kapitalizmin alanlardan esneklik, deiime ve yenilie ak olma, seri hareket etme, rekabeti olma, risk alabilme ve belirsizliklerle ba edebilme gibi beklentilerinin alanlar zerindeki etkilerini konu edinir. Yeni kapitalizmin alma koullarnn kiisel baz sonular olduunu; esneklik, kontrol, merkezsizleme, deiim, uzun sreli balln ortadan kalkmas gibi nedenlerle bireylerin ynlerini kaybettiklerini ifade eder. alma koullarnn srekli olarak deimesi ve esneklemesi bireylerin duygusal ve psikolojik iyiliklerini tehdit etmektedir.
Richard Sennett (1943-) 1943 ylnda Chicagoda doan Richard Sennett eitimini Chicago ve Harvard niversitelerinde tamamlamtr. 1970 ylnda New York niversitesinde New York Beeri Bilimler Enstitsnn kurucularndan biri olmutur. Harvard ve New York niversiteleri ile London School of Economicste almaya devam ederken 1980lerde UNESCOya danmanlk yapm, ayrca Amerikan alma Konseyinin bakanln stlenmitir. Sennett New York niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi olarak almalarna devam etmekte, ayrca Londrada London School of Economicsde ders vermektedir. zellikle kent sosyolojisi, kapitalizmin deien karakteri ve alanlar zerindeki etkileri, bedenin tarihi zerine almalar bulunan Sennettin eserlerinin byk blm Trkeye de evrilmitir. Richard Sennettin Trke yaymlanm kitaplar arasnda Kamusal nsann k, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1996) Gzn Vicdan, Kentin Tasarm ve Toplumsal Yaam, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999); Ten ve Ta, (stanbul: Metis Yaynlar, 2002); Otorite, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005) Sayg, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005); Karakter Anmas, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2008); Yeni Kapitalizmin Kltr, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2009) ve Zanaatkar, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2009) saylabilir.
KAMUSAL ALANIN DNM YA DA KAMUSAL NSANIN K

Sennett, Kamusal nsann k (1996) eserinde modern toplumda kamusal ve zel yaamn tarihsel sre ierisinde nasl farkllatn inceler. Kamusallk/kamusal alan, zel alan, aile ve mahremiyet olgularnn ve bu olgulara ynelik alglarn geirdii dnm Paris ve Londradaki kent yaam, gndelik hayat ve davran kalpla-
6. nite - Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni Kapitalizmin Kltrne
123
r balamnda ele alr. Sennett, bu dnm ayrca sanayileme, kapitalizm ve seklerleme olgularyla ilikilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alann dnmnde ve knde meydana getirdii deiimler merkezi nemdedir.
Kendi alanlarnda r aan, onlarla hesaplamadan yeni bir ey sylemenin zor olduu kitaplar vardr. Richard Sennettin dnce tarihinin bayaptlarndan biri olan Kamusal nsann k bylesi bir kitaptr: Tarihten sosyolojiye, psikolojiden antropolojiye entelektel bir lendir. Sennett, Kamusal nsann knde zgnlk ve entelektel derinlikle dengesizliin yol at sorunlar inceliyor. Ona gre, hayatn, aile ve yakn dostlar dndaki paras olan kamusal hayat bir zamanlar hayat doluydu ve kiiler iin ok nemliydi. Yabanclarla duygusal balar kurarak insann oyun yeteneini oaltan, toplumsallamasn/medenilemesini salayan bir kamusallk vard. Btnlkl ifadesini 18. yzyl Avrupa ehirlerinde bulan bu kamusallk zamanla arln yitirerek yerini zel hayata brakt. Kamusal hayat artk zel hayatn gerektirdii oranda nemli olmaya balad. Sennett, bugn, tanmadmz ama ayn ehirde yaadmz insanlarla kurulacak ok boyutlu iliki ve hazlardan yoksun kaldmz sylyor ve u sorular soruyor: Yabanc, nasl tehdit edici bir unsura dnt? Sessiz kalarak seyretme, kamusal hayatn tek yolu haline nasl geldi? Yalnz kalma, bir hak olarak nasl olutu? zel hayat ilgi oda haline nasl geldi? Politikaclar neden yaptklarna ve programlarna bakarak deil de kiisel zelliklerine gre deerlendiriyoruz? Evlerimize zen gsterdiimiz halde sokaklarmz neden pis? Sennett, kamusal alanlarn yaanan meknlar olmaktan kp gelip geilen yerlere dnmesiyle yreklerimizi sevgili ve dostlarmzn dnda kimseye aamadmz, zel hayatna kapanan kiiliklerimizin giderek gdkletiini, baka insanlarla oyun oynama yeteneimizi yitirmemizin bizi nasl eksilttiini tarihsel/toplumsal bir perspektifle iliyor. Bu sreci Balzac ve Diderotnun yazlarna, Paganini ve Lisztin mziine, tiyatro ve izleyicinin davranlarna, mimariye, Dreyfus olayna ve Richard Nixonn kariyerine, zel ve kamusal hayatn konuma ve giyim biimleri gibi gndelik rneklerine bakarak anlatyor. Modernlikle birlikte zel hayatna tutsak olan insann kamudaki sessizliini, yalnzln, yaayan deil seyreden bir insan haline gelme tarihini inceliyor. Sennett, btn bunlara ramen umutsuzlua kaplmyor. Yitik bir kamusal cenneti hayal etmek yerine, kiilerin yakn dostlar arasndaki kadar rahat ve gvenli olduu, oyuna nem verdii, nezaketi elden brakmad bir ortamda, pheyi en aza indirerek tekini tanmann imknlarn aratryor. Sokakta tekine merhaba demek isteyenler iin... [Richard Sennettin Kamusal nsann k (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1996) kitabnn arka kapak yazs]
Sennett, kamusal alan bireylerin kahvehane, park, maaza gibi kamusal meknlarda toplumsal ilikiler kurma frsatlarn deerlendirdikleri daha bir sivil alan olarak grrken, Habermas halkn devlet otoritesinden bamsz olarak kendi d-
124
ncesini, sylemini ve eylemini ina ettii daha siyasal bir alan olarak ele alr. Habermasn ilk kez 1962de yaynlanan ve 1989da ngilizceye evrilen (Trkeye de 1998 ylnda evrilmi olan) ve Kamusalln Yapsal Dnm adl almasnda Habermas, kamusal alann tarihsel oluumunu, dnmn ya da yozlamasn anlatr. Fakl bir ifadeyle, 17. yy sonunda, feodalizme ve merkezi devlete kar, aklc-eletirel bir tartma zemini etrafnda oluan, grece eitliki yapdaki bir kamusallktan, 20. yy banda, modern refah devletinin ortaya kmasyla, kamusal alann eitliki niteliinin azalmasna dek geen sreci analiz eder. imdi ksaca Habermasn almas zerinde duralm.
Habermas ve Kamusal Alann Yapsal Dnm

Habermas, kamusal alan iki dnem erevesinde inceler. I- Rekabeti pazar anlay ve birey temelli liberal kapitalizmin hakim olduu, Habermas tarafndan olduka idealletirilen, burjuva kamusal alann ortaya knn ve kurumsallamasnn yaand birinci dnem. II- Birinci dnemde oluan eit katlm, herkes iin ulalabilir olma, rasyonal-eletirel tartma gibi ideal ilkelerin yozlat, gelimi rgtl kapitalizmin hakim olduu sosyal refah devleti dnemini ieren ikinci dnem. Habermasa gre, tarihsel olarak burjuva kamusal alan 17. ve 18. yzyllarda devlet-kapitalizm ilikilerinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Aslnda Klasik Yunandan beri varolan zel-kamusal farkllamas, kapitalist ekonominin hzl gelitii ve burjuva anayasal devletin kurulduu 17. ve 18. yy. Avrupasnda daha deiik ve yeni bir biim almtr. Habermas, feodal devletten modern devlete geii, temsili kamudan kamu otoritesine gei olarak nitelendirir. Tabii ki, burada szedilen temsil, feodal hkmdarn halkn temsil etmesi deil, halkn nnde, iktidarn cisimlemi hali olarak bizatihi kendisinin temsilidir. Habermas, temsili kamunun kurumlarnn, yani soyluluun, kralln ve kilisenin zlmesi sonucunda temsili kamunun yerini kamu otoritesine terkederek ortadan kalktn belirtir. Habermasa gre, kamu otoritesi, meru zor kullanma tekelini elinde tutan brokratik bir aygtn, bu aygt ierisinde mevki sahibi olmayan toplum zerinde kurduu dzenleme ve denetleme faaliyetini ifade eder (Habermas, 1995). Gerekten de, ortaya kt haliyle burjuva kamusallnn belirleyici zelliklerinden birisi kamusal alan ile zel alann birbirinden ayrlmasdr. Burada nemli bir nokta Habermasn burjuva kamusal alan derken bu alan oluturann burjuvazinin snfsal konumu deil, toplumun burjuva niteliiydi ve bu burjuva toplumu belli bir kamusal alan erevesinin oluumuna yolat. 16. yyda ticari kapitalizmin gelimesine bal olarak ortaya kan sivil toplum, kamusal otoritenin/devletin egemenliine rakip ve buna alternatif kayna olarak grnd. te bu tarihsel konjonktr iinde devlet ile kaynan devletten bamszlam iktisadi ilikilerde ve ailede bulan zel alan arasnda yeni bir kamusal alan ortaya kt. Burjuva kamusal alan, akl yrten bireylerin devletin ynetimine dair biraraya geldikleri, tarttklar, karar rettikleri bir zemin olarak ortaya kt. Bu zemin kamusal otoritenin/devletin bir paras olarak deil, bizatihi kamusal otoriteye kar oluturulmu bir eletirel alan olarak geliti. Kamusal otorite ile kamusal alan arasndaki bu atmann nedeni ise esas olarak egemenlik iddialarnn meruluu zerindeydi. zel alann ekonomik alanla birlikte en nemli unsurlarndan birisi olarak, Habermas, burjuva aileyi gsterir. Ailede oluan ve kamusal alanda temsil edilen kimliin zellikleri ise burjuva ve tabii ki erkek olmasdr. Bu alanda elde edilen kimlik ve zgrln aileyle snrl kalmamas ise 17. ve 18. yzyllarda ortaya -
125
kan gnlklerin ticari olmayan mbadelesi ve mektuplarn, romanlarn, biyografilerin yaygnlamas ile gerekleti. Ayrca Habermas, eletirel dergilerin ve gazetelerin 17. yzyldan itibaren grlmesine de zel bir nem atfetmektedir zira, bu tr yaynlar edebi ve kltrel konularn yan sra politik tartmalar ve grleri de iermekteydi. 17. yy sonlar ile 18. yy balarnda Paris ve Londrann salon ve kahvehaneleri bu tartmalarn merkezleri olmutur. Bu yerler, kiilerin karlap, nceleri edebi sonralar ise genel meseleleri tarttklar balca yerler haline gelmitir. Tartmalarda statler nemsenmeyerek, muhakemelerin nitelii gz nne alnmaya balanmtr. Bu tartmalar ilke olarak kltrel sermayeye - kitaplar, dergiler, gazeteler yoluyla - eriebilen herkese aktr. zgrlklerini zel alanda kazanan bireyler devlete ve topluma ait meseleleri rasyonel-eletirel bir tarzda tartmak zere herkes iin eriilebilir olan kamusal alanda bir araya gelmektedirler. Habermasn tarif ettii kamusal alann nemi zel alan tarafndan belirlenen bu alann aklc-eletirel tartmann tek zemini olmasndan kaynaklanr. Habermasn en azndan teorik olarak herkesi kapsadn belirtirken, buradaki herkes aslnda burjuva ya da mlk sahibi erkeklerdir. Bu tartma zemininde topluma ve devlete dair yaplan tartmalarn sonunda varlan kararlarn devleti de ekillendirmesi gereinin nemi vurgulanmaktadr. Bu ekillendirme abas, Habermasa gre, toplumsal ilikileri dzenleyen ve devlet eylemlerini yneten kurallar btnn meruiyetini kamusal alandaki tartmalardan elde etmesinin gerekletirilmesi mcadelesidir. (Habermas, 1962). Ancak devlet kendi zgn yaps ve mekanizmasyla burjuva kamusal alann otorite salamasna kar mcadele eder. Yani, aklc eletirel tartma zemini olarak burjuva kamusal alanla devlet arasndaki iliki gerilimli bir iliki olarak karmza kmaktadr. Gelimi rgtl kapitalizmin hakim olduu, sosyal refah devleti dnemi ise Habermas tarafndan kamusal alann yozlat dnem olarak addedilir. Habermasa gre, zel alann kurumlarndan ekonomik alan, bu dnemde, devletten bamsz ve zgrln kazanld alan olmaktan kp, devletin mdahalelerine ak bir hale gelmitir. Ekonomi ile devlet arasndaki kurumsal-rgtsel ayrlk ortadan kalkm, ve devlet ile ekonomi i ie gemitir. Bu dnemde aile ise daha da zellemi, mahremiyeti iyice younlam ve aile ii meseleler kamusal alann tamamen dna itilmitir. Liberal kamusal alan en nemli dnm ise katlmn birey temelli olmaktan kp yerini byk lekli rgtlere terk etmesiyle yaanmtr. Siyasal partiler, sendikalar, kar rgtleri eklinde rgtlenen dernekler vb. kamusal alana katlmn temel unsuru haline gelmitir. Fakat Habermasa gre katlmn kapsayc olmas, yaplan tartmalarn niteliini arttrmaz. 17-18. yzyllarda ksmen de olsa yaanm olan ideal demokratik kamusal alan pratii ortadan kalkmtr. Refah devletinde toplumsal alan sadece dorudan retimle ilgili karlarn deil, doum, lm, hastalk, ktlk, zenginlik, isizlik, g, sululuk gibi eitli sorunlarn tartld ve mdahalelerin rgtlendii bir alan olarak yeniden tarif edilmi ve kurulmutur. Toplumsal alann bu ekilde kurulmas, zel/kamu, devlet/sivil toplum siyaset/ekonomi gibi ayrmlar mulaklatrarak, bunlar arasndaki geikenlikler zerinden ileyen yeni bir iktidar tarzna iaret etmitir. Bu gelime zel alann ve kamusal alann yapsnda ciddi bir dnme yol amtr. Refah devletinin tarihsel geliimi iinde mlkiyet, yeniden retim ve aile ilikilerinin giderek daha fazla kamusal dzenleme konusu olmas nedeniyle zel alan salt bir tketim ve mahremiyet alan olarak grlmeye balanmtr (zkazan, 1997).
126
Sennett: Kamusal nsann k

Sennette gre, kamu ya da kamusal alan, aile ve yakn arkada ortam dnda kalan yaam blgesi anlamna gelir. Bu kamusal alanda ok eitli ve karmak toplumsal gruplar kanlmaz olarak bir araya gelir. Kamusal yaamn odak noktas ise byk ehirlerdir. Sanayi kapitalizminin ortaya kard kentler, kentlerdeki ortak kullanm ve karlama alanlar olarak kahvehaneler, parklar ve maazalar kamusal alann ortaya kmasnda ve ayn zamanda dnmesinde nemli meknlardr. Kentlerde tandklar kadar yabanclarla da iliki kurulur. Kamusal alann oluumu kentlerin farkllamasyla ilikili ve ezamanldr. Farkllam kentin insan, her yere girip kan ve her yerde rahat davranabilen kozmopolit insandr (Sennett, 1996: 33-4). Sennett, 18. yzyla kadar pek kullanlmayan kozmopolit szcnn, 18. yzyln Londra ve Paris ehirlerinde var olan toplumsal yaam anlamada klavuzluk salayacak nemli bir ipucu sunduunu belirtir. Kimdir kozmopolit? Kozmopolit, kksz olandr, yaad corafyayla kurduu ilikilerle kimliini akla(ya)mayandr, bir yabancdr. Baka bir dnyadan gelen bir yaratk deil, bir mehuldr. Sennett, bir anlamda yabancnn hem toplumsal hem de kiisel yaamlarmzdan siliniinin, yani kozmopolitin yava yava lnn hikayesini anlatr (Sezer, tarihsiz: 1). Modern dnya, bireylemeyle birlikte zel alann ayrt, kamusal ortak meknlarn doal olarak gelitii bir toplumsal rgtlenme getirmitir. Gazete, soyut bir okurlar kitlesini bir arada tutan kitlesel bir mecra olarak, kamusal alann yaplanmasnda ok merkez bir rol oynamtr. Zira kamusal alan, sadece fizik bir yer deil, ayn zamanda orada somutlaan bir fikir al-verii, tartma, polemik, snf bilinci, rgtlenme vb. toplumsal eylem ve oluumlara yol aan soyut bir ortaklk zeminidir. Bu balamda, gazete, sadece bireylerin farkl tipteki enformasyonlar tketmelerini deil, ayn zamanda bir fikir platformu olarak, toplumsal ve siyas hareketlerin yaplanmalarn da salamtr. Belli bir gazetenin okuyuculuu, ayn zamanda belli bir siyas duru sergileme, buna bal olarak bir kimlik edinme yordam anlamna gelmitir. Bununla birlikte, kamusal mekn, toplu eylemin gerektirdii belli bir disiplini, younlamay, bunun sonucunda da, aada greceimiz gibi, kitlesel bir suskunluu da beslemitir (Sennett, 1996; Ergur, 2012: 3). Ancak 18. yzyl sonunda meydana gelen byk devrimler ve sanayi kapitalizminin ykseliinin ardndan kamusal ve zel olana dair fikirlerde temel bir deiim belirir. Sennette gre, bu deiimde rol oynayan etken sz konusudur:
Birincisi, byk ehirlerdeki kamusal yaam ile 19. yzyl sanayi kapitalizminin girdii ikili ilikiydi. kincisi, 19. Yzyldan balayarak, insanlarn yabancy ve bilinmeyeni yorumlama tarzn etkileyen yeni bir seklerizm anlaynn oluturulmasyd. ncs ise ancien rgimede (eski rejim) bizzat kamusal yaamn yapsndan meydana gelen ve sonralar bir zayflk haline dnm bir gt (Sennett, 1996: 35).
Sennett, 18. yzyla ait ideal kamusal yaam grnmnn ancien rgimein kmesiyle gerilemeye baladn dnr. ...Kitabmzn temel tezi, dengesiz bir kiisel yaamn ve ii boaltlm bir kamusal yaamn gze batan belirtilerinin uzun zamandan beri olumakta olduudur. Ancien rgimein kmesi ve yeni bir kapitalist, sekler, kentli kltrnn olumasyla balayan bir deiimin sonulardr bunlar (Sennett, 1992: 31). Kamusal alan 18. yzylda sahip olduu nemi yitirmi ve insanlar zel alana ekilmilerdir. Ona gre, kamusal yasamdan nce aristokratlar ve burjuvazi ekilmistir. Kentlerin topluluklara paralanmas sonucunda mahrem
127
bir toplum ortaya kmstr. Modern insann daarcnda mahremiyet scaklk, gven ve duygusal yaknlg ifade eder. Toplumsal yasam bu imknlar sunamadg iin gayr ahsi, yararsz ve anlamsz grnr. Ne var ki, mahrem alan da bireyin beklentilerini karlayamaz (zyurt, 2007: 118). imdi ynla insan daha nce hi grlmemi lde kendi yaam ykleri ve zel tutkularyla ilgileniyor. Oysa bu ilginin zgrleme deil, bir tuzak olduu ortaya kmtr (Sennett, 1996: 18). Senette gre, ada toplumun kamusal sorunu iki ynldr: Kiisel olmayan davranlar ve meseleler gl bir heyecan uyandrmazlar; davranlar ve konular ancak insanlar onlar kiilik sorunlarym gibi ele aldklarnda heyecan uyandrrlar. Bu iki ynl kamusal sorunun varl zel yaamda da sorun yaratr. Mahrem duygular dnyas snrlarn yitirmekte olup artk mahrem alan kamusal dnya tarafndan snrlandrlmaz. Bu yzden, gl bir kamu yaamnn anmas, itenlikle ilgi duyulan mahrem ilikileri deforme etmektedir (Sennett, 1992:20). 19. yzyla gelindiindeyse kamusal alanda insan ilikileri artk deimi ve insan ilikileri gayr ahsilemeye balamtr. Hogrnn yerini hosgrszlk almtr. nsanlar duygularn, zevklerini ve kiiliklerini gizlemek iin zel bir aba gstermektedirler. nsanlarn incindiklerini hissetmeden, kamusal alana katlmalarnn tek yolu artk sessiz kalmaktr. Yabanclarn birbirleriyle konuma hakk, yerini kamusal bir hak olarak, herkesin arkasna gizlendigi bir maskeye sahip olma ve yalnz kalma hakkna brakmtr. Artk kamusal davran gzlemek, pasif dzeyde katlmak, yani bir nevi rntgencilik yapmaktr. Modern insan artk hem grnr hem de yaltlmtr ve sessiz kalma hakkn kullandg srece kamusal yaama katlabilmektedir. Modern kamusal yaamn bana dert olan grnrlk ve yaltm paradoksu, son yzylda biimlenen kamu iinde sessiz kalma hakkndan domutur (Sennett; 1996: 45; zyurt, 2007: 118-120). phesiz 19. yzylda kamusal yaamn giderek daha ok suskunluk, grnrlk, yaltlmlk, izleyicilik gibi imgeler etrafnda ekillenmesinde sanayi kapitalizminin toplumsal yaam rgtleme ve denetleme gcnn etkisi aktr.
Modern ehir, kalc ykmllklerden, geleneksel balardan kurtulma gayreti iindeki insann sna olmu olsa da, zgrlklerinin bedelini yalnzlkla deyen insan iin modern ehrin kamusal alan, kiid ve samimi olmayan bir ortamd ve artk kendi deneyimleri, benlii ve yaradl onun iin zel bir ilgi alan halini alyordu... Sennettn srarla gstermeye alt da, gnmz mahrem toplumunun cemaate/yerele/farkl olana yapt vurgunun, 19. yzyln maddi dzeninin ve kltrel ikliminin ekillendirdii mahremiyet zerine sylemin bir uzants olduudur. Cemaat yalnzca bir mahalle, harita zerinde bir yer deildir; ya da bir dizi tre, davran ve teki insanlara kar taknlan tavrla snrlandrlamaz (279). Gnmz mahrem toplumunun cemaate yapt gl vurgunun ardnda insanlarn kimliklerine dair hakikatlerin cemaat tarafndan retilmesi yatar: Cemaat, kolektif bir kimlik yaratr, insanlarn kim olduklarn dile getirme biimidir. Sennetta gre, kolektif bir kiilii paylaarak bir cemaat olma fantezisinin tohumlar 19. yzyln kltrel ikliminde ekilmitir. Sennettn mahremiyet ideolojisi olarak adlandrd, gnmzde iyice yaygnlam grn bilekesidir: Kiiler aras yaknlk manevi bakmdan iyidir, bakalaryla yaknlama ve samimi deneyimlerle bireysel kiiliimiz gelitirilebilir, toplumdaki btn ktlkler kaynan kiidlktan ve yabanclamadan alr. Bu balamda, her trden toplumsal iliki her bir kiinin isel psikolojik kayglarna ne denli yaklarsa o
128
denli gerektir, inandrcdr ve sahicidir (325). Bu durumun toplumsal yaamdaki ve kamusal alan iinde insanlarn bir araya gelip rgtleniindeki yansmalar, elikiliymi gibi grnen bir sonu yaratr: nsanlar, kamusal alan ortak bir kimliin paylalmas yoluyla birbirlerine alma frsat olarak grdke, toplumsal yaamn onlar rahatsz eden koullarn ortak kimliklerinin sonucu olan kardelik duygularn kullanarak deitirmekten gittike uzaklarlar. Artk cemaatin varlnn korunmas ve srdrlmesi kendi iinde bir amaca dnr. Sistem olduu gibi kalr, ama belki kendi plmz de bize braklmtr (367). Bu da, Sennettn deyiiyle, ayn olmak zorunda olmakszn insanlarn birlikte hareket edebilecekleri bir alan olan kamusal alann k anlamna gelmektedir. Devrim Sezer, Mahremiyetin Despotluklar: Kamusal nsann k zerine Bir Deneme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0
Sennett, sosyal bilimcilerin toplumdaki ktlklerin kkenini kamusal alann gayr ahsiliinde ve soukluunda aramakla, geleneksel toplumu ve topluluu mitletirdiini dnr. Gemii mitletirme ynelimi, 19. yzyldan itibaren modern toplumun ve byk ehirlerin karmakln anlamaktan bir ka haline gelmitir. Sennettin bu tespiti nemlidir (Sennett, 1996: 35-45; zyurt, 2007: 118-120). zel alan, yani gnmzdeki rneiyle aile kamusallk/mahremiyet ikiliinde ok nemli bir yere sahiptir. nk aile ortam kiinin kendisi olabildii, kendisini aabildii yegane alandr (Sennett,1996: 31). Sennett, Gzn Vicdan isimli eserinde Viktorya andaki aile algs zerine John Ruskinin Susam ve Zambaklar eserinden yapt alnt, ailenin konumuna dair yapacamz betimlemeyi netletirecek niteliktedir (zsz, 2011: 21).
Evin gerek nitelii bir huzur yeri olmasdr: Yalnzca her trl incinmeye deil; her trl korkuya, kukuya ve anlalmazla kar da bir snak. Byle deilse eer, oras bir ev deildir; dardaki yaamn gerginlikleri evin iine szarsa ve kar ya da koca d dnyann, o uyumsuz, sevgisiz ya da dman toplumunun eikten ieri girmesine izin verirse oras ev olmaktan kar; d dnyann, zerine at ekip iinde ate yaktmz bir paras olur yalnzca. Bir ev ancak kutsal bir yer, bir Vesta tapna, bir aile ocaysa... bir evdir (Sennett, 1999: 37-38den akt. zsz, 2011: 22).
YEN KAPTALZMN KLTR

Richard Sennettin almalar genel olarak kapitalizmde iin deien karakteri ve zellikle ii snfnn duygular, istekleri ile beklentileri zerinde kapitalizmin etkileri zerinedir (Turner, 2006: 546). almalarnda yeni ekonomi veya yeni kapitalizm olarak adlandrd dnemin iilerin yaamlar zerindeki etkilerini aratran Sennett, yeni kapitalizmin esnek retim srecinde, iin alanlarn kiilik yapsn nasl bozguna uratp yprattn ve nihayetinde karakter anmasna yol atn gsterir. Yeni kapitalist ekonominin ve esnek retimin, kapitalizmin nceki dnemiyle karlatrldnda, alma yaam asndan daha faydal ve zgrletirici sonulara yol atn ne sren -literatrde de yaygn olan- tezlere karn, Sennetin, alanlarla yapt grmeler ve gzlemlerle, yeni kapitalizmin alanlar zerindeki ypratc etkilerini gstermesi nem arz eder. Kapitalizmin ekonomik, toplumsal ve kltrel yaam zerindeki etkileri hep tartma konusu olmutur. Srekli bir devinim iinde olan kapitalizmin zaman zaman iine girdii krizler kapitalist sistemin ylesine doal bir paras haline gelmitir ki, belirli aralklarla sistemin kendini yenilemesi, bazen de topyekn dn-
129
m kanlmazdr. Kapitalizm z itibariyle ok deimese de her kriz sonras kapitalizme yeni, post, neo v.b. birtakm sfatlarn takld grlr. Gnmz kapitalizmi neoliberalizm olarak adlandrlmakta ve onun da krizde olduu ifade edilmektedir.
Neoliberalizm, kapitalizmin 1970lerde girdii krize yeni bir k salayan, klasik liberalizmin -braknz yapsnlar, braknz gesinler- anlaynn yeniden deerlendirilmesine karlk gelen ve esas olarak 1980lerde etkinlik kazanan bir dnce btndr. Friedrich von Hayek ve Milton Friedman gibi dnrlerin felsefi olarak gelitirdii, dnemin ngiltere Babakan Margaret Thatcher ve dnemin ABD Bakan Ronald Reagenn siyasetlerinde uygulama alan bulan ideolojidir. Neoliberalizm, ekonomik anlamda serbest piyasa ekonomisinin kuralszlatrld, devletin zelletirmelerle kltld ve piyasaya mdahelelerinin yok denecek kadar azaltld (ya da sadece sermaye lehine mdahalelerinin meru grld), sosyal devlet anlaynn, zellikle de sosyal politikalarn terk edildii ve esnek kapitalizmin kresel hareketliliin artt ve kapsama alannn yaygnlat bir anlay temsil eder.
Neoliberalizmin ekonomik ve toplumsal sonularn tartnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
letiim ve imalat teknolojilerindeki gelimeler kresel lekte ve hzl bir reDNELM timi zorunlu klmtr. Geleneksel emir-komuta zincirindeki retim ve karar alma sreleri dnerek neredeyse gerek-zamanl bir hal almtr. Sennettin rneiyS O R Ufabrikaya ilele, 1960larda otomobil endstrisinde yneticilerin verdii bir kararn tilme sresi yaklak be ayken, gnmzde bu sre birka haftaya inmitir (Sennett, 2009a: 36). Otomasyon zellikle alanlar piramidinin altD tabann derinden KKAT etkilemitir. Ar ilerin otomasyonu igcnn azaltlmasna neden olmu, tasarruf iin olanak salamtr. Srekli yeni beceriler renen, bilgi temellerini durSIRA SZDE madan deitiren bir birey olarak idealletirilen yeni bir benlik ortaya kmtr (Sennett, 2009a: 37-38). Kresel dzeyde sermayenin, tarihte hi olmad kadar esnek rgtlenme imAMALARIMIZ kanna kavumas, retim srecinin her anlamda esnekletirilmesiyle e zamanl olarak emein de esnek hale getirilmesi emein niteliini ve doasn deitirmitir. Yeni kapitalizm zellikle alanlar zerinde var olan kat Kkontrol T A Pbiimlerinin yerine esnek, yeni kontrol biimlerini dayatmaktadr. alanlarn sadece i yaamlarn deil ayn zamanda gnlk yaam pratiklerini de deitiren esnek alma koullar Sennette gre bireyin kiilik yaps zerinde birtakm olumsuz TELE V Z Y O N sonulara, ksaca karakter anmasna neden olmaktadr. te yeni kapitalizmin emek zerindeki bu olumsuz etkileri zerine odaklanan Sennett yeni kapitalizm kltrnn alanlara zgrlk getirmediini belirtir. Aksine sendikalarn gc azaldka NTE R N E T kapitalizve gvencesiz bir esneklik hakim hale geldike -alanlardan ziyademin gc artmaktadr. Kapitalizm son elli yllk gemiinde mthi bir servet yaratmna yol amtr. Ancak bu servet yaratm, gemiteki rnekleriyle karlatrlamayacak dzeyde, byk bir ekonomik eitsizlik ve toplumsal istikrarszlk (Sennett, 2009a: 10) yaratmtr. Sennett, toplumsal kurumlarn da paraland bylesi bir dnemde hangi deerlerin ve pratiklerin insanlar kltrel olarak bir arada tuttuunu (Sennett, 2009a: 10) merak etmektedir. Ona gre, yeni kapitalizmin paralanm yaps hem bireylerin alma zamanlar ve vasflar konusunda kontrol yitirmelerine hem de gelecee dair gvenlerini yitirmelerine neden olmaktadr. alanlarn emekli ola-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
na kadar kendilerini ve yaamlarn garanti altna alan bir alma ortam artk sz konusu deildir. Yeni kapitalizmde alanlarn esnek alma koullar nedeniyle artk modern kapitalizm dnemindeki gibi bireylerin tm yaamlar sresince yapabilecekleri planlar geersizlemitir. Hkmetlerin sosyal yardm ve gvenlik alarnn da ksa vadeli ve daha dengesiz hale geldii yeni kapitalizmde, mr boyu istihdam artk mazide kalmtr (Sennett, 2009a: 24-25). Dier taraftan, yeni kapitalizmde devletin en byk iveren olarak konumu da son bulmutur. Artk yeni kapitalizmin kresel lekte rgtlendii, retimin corafi ve meknsal olarak esnekletii okuluslu irketler ve bu irketler etrafnda rgtlenen yerel irketler ve taeron firmalar istihdam olanaklar sunmaktadr. Ancak yeni kapitalizmin istihdam olanaklar ve alanlar iin salad imkanlar da iveren olarak devletin salad olanaklarla kyaslanamayacak kadar kt durumdadr. Yeni alma koullarnda tek bir kurumda mr boyu alabilmek gibi bir dnce artk hayaldir. Sosyal yardm ve gvenlik alar ise olabildiince gevetilmitir. Devlet, refah devleti uygulamalarn uzun zaman nce terk ettii iin ne uzun vadeli, yani emeklilie kadar bir i garantisi sunabilmekte, ne de sosyal yardm ve gvenlik bakmndan vatandalarna arka kabilmektedir. Dolaysyla yeni kapitalizm bireylerin piyasa mekanizmas iinde istihdam frsatlarn kovaladklar, sosyal yardm ve gvencelerini ise topluca deil, bireysel olarak zmek zorunda kaldklar bir sistem oluturmutur. Bu durum alanlarda gvencesizlik hissini ortaya karmakta; zaman bakmndan karakterlerinde bir anmaya neden olmaktadr. Dne kadar alt mevkilerde ok sayda alann devlet tarafndan istihdam edilmesi sorun tekil etmezken, yeni kapitalizmin kltrnde bu durum artk nemli bir soruna dnmtr. Bu nedenle artk alanlarn says kamu kurumlarnda bile azaltlmaktadr. Dahas kamu kurumlarnda alanlarn szlemeli personel olarak alm gerekletirilmekte, performansa dayal bir cretlendirme ve szleme akitleri yaplmaktadr. Devletin giderek stndeki hantal yapdan kurtulmasyla gnmzde istihdam ve alma koullar yeni kapitalizmin beklentileri dorultusunda revize edilmitir.
Esnek irket/alma Modeli

Geleneksel retim ve ynetim biiminden farkl olarak yeni bir piramidin ortaya ktn ifade eden Sennett, yeni oluan yapy bir MP3 alara benzetmektedir. MP3 alara yklenmi arklarn belli bir zamana ve sraya baml olmakszn esnek bir biimde almaya programlanabilmesi gibi, esnek irket modelinde de seilen ilevlerden birka tanesi istenilen zamana gre ayarlanp, ilevlerini yerine getirmesi salanabilir (Sennett, 2009a: 39-40). Bu ynetimin ya da hissedarlarn arzusuna gre esnetilebilen bir durumdur. Sennett (2009a: 40) bu durumu sabit ilevli deil, grev-ynelimli emek olarak tanmlamaktadr. Yeni alma biimi kurumlarn katmanszlatrlmasn (Sennett, 2009a: 40) mmkn klar. Artk firmalar iin belli blmlerini ya da paralarn taeron firmalara yklemektedir. Bu srete emek gc de esnekletirildii iin alanlarn szlemeleri ksa sreli dnemler halinde yaplmakta, ksa vadeli szlemeler salk ve sosyal sigorta primlerinin ya hi ya da dzensiz denmesi sz konusu olabilmektedir. Dolaysyla alanlar hem alma koullar ve hem de verilen grevler-ilevler bakmndan srekli bir deiiklie tabi tutulur hale getirilmitir. Bu nedenle kk ya da byk btn ekonomik krizlerde en ok etkilenenler esnek alma koullarnda alanlar olmaktadr.
K T A P
K T A P
T E LKapitalizmin E V Z Y O N Kltrne 6. nite - Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni
TELEVZYON
131
Mesai kavram ve esnek almaya ilikin gncel bir aratrmann bulgularna N T E R N E T aktaran bir haber metni iin aadaki balantya bakabilirsiniz: http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesai-kavrami-tarihe-karisacak.html
Erkek 2002 2003 2004 2005 2006 2007 5.8 6.1 6.4 6.7 7.0 7.0 Kadn 26.2 26.7 28.7 30.5 30.7 30.7 Toplam 15.7 16.1 16.7 17.3 17.5 17.6 SIRA SZDE
NTERNET
Tablo 6.1 AB lkelerinde yllara gre yar zamanl alanlarn oran (%)
SIRA SZDE
Kaynak: http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188
Tablo 1de grld zere, AB lkelerinde yllara gre yar zamanl alanlarn oran her geen yl artmaktadr. AB lkelerindeki benzer bir eilim phesiz O R kanlmaz U Dnyada da yaanmakta ve esnek alma koullar alanlar Siin bir seenek haline dnmektedir. Artk refah devleti/toplumunun salad tam zamanl ve her trl sosyal gvenlik imkanlarn salayan alma yerini D K biimleri KAT hzla ok daha esnek ve yar zamanl zamanl alma biimlerine brakmaktadr. Trkiyede yar zamanl almaya ilikin resmi rakamlar ok salkl olmasa da serSIRA SZDE mayeye snrsz olanaklar, dk maliyet ve esneklik salamas nedeniyle gei srecinin hzl olduu ngrlmektedir. sizlik orannn yksek olduu Trkiyede yar zamanl almann daha fazla alan istihdam etme frsat sunduu gerekeAMALARIMIZ siyle baz sendikalar tarafndan savunulduu da gz ard edilmemelidir. Esnek retim ve esnek almann alanlar zerindeki etkileri hakknda daha ayrntl K T A P bilgi edinmek iin lker Belekin Esnek retim Derin Smr (stanbul: Nazm Kitapl, 2004) kitabn okuyabilirsiniz. Sennette gre (2009a: 41) esnek alma koullarnda, ksa vadeli ve grev odakl emek iilerin bir arada alma koullarn deitirmektedir. Srekli olarak deien koullar karsnda alanlardan beklentiler de deimektedir. Yeni belir N T E R N E T hareket etsizlikler karsnda alanlarn proaktif olmas, yani ilerisini dnerek mesi beklenir. Bilinmeyen karsnda biliyormu gibi grnmeyi de gerektiren bu yeni durum karsnda, esnek irketler haliyle insan ilikileri becerileri ve kiileraras eitim (Sennett, 2009a: 41) gibi zellikleri srekli vurgulamaya balamlardr. Artk i ilanlarnda aranan niteliklerin en banda insan ilikilerinde beceri sahibi, uyumlu ve kiileraras eitime ak olunmas, seyahat engeli olmamas ile ekip almasna yatkn olunmas gelmektedir.
TELEVZYON
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Esnek retim Modelinin alanlar zerinde Etkileri

Byk irketlerde, ynetici iktidarndan hissedar iktidarna gei yaanmtr. Artk klasik irket yaplar terkedilmi, tek ya da bir ka iveren deil, hissedarlar irketlerin her trl karar alma mekanizmasn etkileyebilir, ynetebilir hale gelmitir. Hissedarlar uzun vadeli deil, ksa vadeli sonularn, baarlarn, krlarn peine dmtr. Artk istikrar szc piyasada yenilik retememe, ye-
132
ni frsatlar bulamama ve deiimden yoksun kalma olarak deerlendirilmeye balanmtr (Sennett, 2009a: 35). Bu yzden yneticiler kendilerini srekli yeniden tasarlamak, yenilemek zorunda kalmaya balamlardr (Sennett, 2009a: 36). Oluturulan rekabet ortamnda kazanan her eyi alr mant gelitirilmitir. Verimlilii akl almaz llerde artran bu yeni strateji te yandan alanlar arasnda yksek dzeyde kayg ve stres retmektedir (Sennett, 2009a: 42-43). Duygusal adan firmaya ballk zerinde olumsuz etkileri olan bu uygulama eit koullara sahip olmayanlar arasndaki kiisel ilikileri ve i ilikilerini dntrmektedir. Yaratlan belirsizlik ve kayg ortam alanlar arasndaki eitsizliin farkl bir grnm kazanmasna neden olmaktadr. alanlar arasndaki piramidin eklinin deitii yeni kapitalizmin alma ortamnda, dier bir deyile kazanann her eyi ald bir alma ve rekabet ortamnda, st dzey yneticilerin, CEOlarn ve en alt kademedeki alanlarn aldklar cretler/primler kyaslandnda maddi eitsizliin devasa boyutlar grlebilir. Bu durum tpk orta snfn giderek eridii toplumsal tabakalamadaki genel grnmn bir yansmas biiminde irket yaplarnda da gelir uurumunun boyutlarn ortaya koymaktadr. Weberin otorite tanmlamasnda gnll yani rzaya dayal bir itaat sz konusudur. Otorite tiplerinden karizmatik otorite tipinde ise itaat edenler, kendilerinde eksik olan her ne ise, karizmatik lider tarafndan tamamlanacan dnrler. Merkezi kontroln youn olduu geleneksel alma prensiplerine bal iletmelerde alanlar st dzey yneticilerin ynlendirmelerini bekler. Oysa yeni alma kltrnde CEO bir karizmatik lider pozisyonu alabilir ancak kurumsal olarak alanlarn zerinde bir otorite duygusunu hissettirmez. Kontroll zgrlk ve serbestlik alan iinde verimlilik arzulanr. Sennett, brokrasinin demir kafesini paralamann beraberinde getirdii yapsal deiimlerin temel eksiklik yarattn belirtir. Yazara gre yeni kapitalizmin geleneksel brokratik yapy ykmas, alanlarn kurumsal sadakatini azaltmakta, iiler arasndaki dayanmay azaltmakta ve allanlarn kurumun ileyii hakknda yeterli bilgi sahibi olmasn zorlatrmaktadr: 1. Dk kurumsal sadakat: Eer kurum alanna ksa dnemli szlemeler neriyorsa, her yl szlemelerin yenilenip yenilenmeyecei belirsizliini koruyorsa ya da bir gn szlemenin feshedildii bildiriliyorsa kuruma sadakat haliyle ya dk olacak ya da hi olmayacaktr. Ani deiimlerin yaand piyasada artk iveren ve alan arasnda karlkl sadakate yer yoktur. 2. iler arasnda enformel gvenin azalmas: iler arasnda ilikiler rgtsel olarak o denli zayf kurulur ki herhangi bir kriz annda beklenen dayanma ve ibirlii gibi temel gven salayc unsurlar olu(a)maz. Dolaysyla asgari insan ilikilerinin bile yerleemedii kurumsal yaplar ortaya kar. 3. Kurumsal bilginin zayflamas: Eski brokratik piramitte alanlarn her birinin ne yapaca net bir ekilde tanmland iin sistemin ileyiine dair bilgi birikimi sabitti. Ancak yeni durumda alanlarn ne yapacaklar piyasann beklentisine gre yaplandrld iin bilgi birikimi de deikenlik gstermektedir. Bu nedenle kurumsal bilginin zayflamas sz konusudur (Sennett, 2009a: 49-55).
133
e Yaramazlk Kabusu
Kresel emek arz nedeniyle istihdamn emein ucuz olduu blgelere kaymas, otomasyon nedeniyle makinelerin insanlardan daha verimli hale gelmesi ve formel eitimin hzla deien ihtiyalar karlamamas nedeniyle srekli eitim ve kiisel geliimin bir zorunluluk haline gelmesi nedeniyle insanlar kapitalizmin nceki dnemlerine oranla ie yaramaz olmaktan giderek daha fazla korkmaktadrlar. Sennettin ie yaramazlk kabusu olarak tanmlad durum, insanlarn vasflar ve ne ie yaradklarna ilikin alglaryla ilikilidir. Modern kapitalizmin ilk dnemlerinde vasfsz iilerin ynsal okluu karsnda srekli vasf tasnn ykseltilmesi, yani daha eitimli, daha kalifiye igc yaratmann kendisi istihdam edilmenin bir nkoulu olmas sz konusu olmutur. stihdam piyasas tm dnyada artk daha vasfl igcnn peine dmtr. Modern kapitalizmde bireylerin istihdam edilmesini salayan en temel kriterler bugn iin olaan kabul edilen sradan eitim ve zel bir beceri sahibi olmakt. rnein yakn zamana kadar lise mezunu olmak en azndan memur olmak iin yeterliyken, bugn niversite mezunu olmak bile i bulmada yeterli deildir. Ancak bireysel abalarla kiisel geliimlerinde farkllk yaratanlarn, farkl kurslar tamamlayarak sertifikalarna yenilerini ekleyenlerin ve birka yabanc dil bilenler istihdam olanaklarn arttrmaktadr.
Bir Trkiye gerei! Kim Milyoner Olmak ster adl yarmada dn akam ok arpc bir yarmac vard. 35 yandaki Elif Aya Seren URAL, Marmara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blmnden mezun. Bir kz bir erkek ocuk annesi olan Aya, ili meydannda simit satyor, ei de geceleri bisikleti ile ay satyor. Trkiyenin korkun gereinin bir kez daha yzmze arpld yarmada Aya, sadeSIRA SZDE ce seyirci ile joker hakkn kullanarak 15 bin lira olan baraj sorusunu geti. Vatan Gazetesi-20 Temmuz 2012 DNELM http://haber.gazetevatan.com/Haber/466337/1/Gundem
S O R U Sennettin (2009a: 63) beceri toplumu olarak tarif ettii gnmz toplumsallnda gelimi lkelerde eitimli ve vasfl olduklar halde isizlik sorunu yaayanlarn ounun talip olduklar ilerin artk emein daha ucuz benzer D K olduu, KAT vasf ve eitim dzeylerinin yakaland evre lkelere kayd bir gerektir. zellikle Daniel Bellin sanayi sonras toplum tasavvurunda profesyonel ve teknik sSIRA SZDE nftan beklenen teorik bilgi ve becerilere sahip olmaktr. Bu gerein en arpc zelliklerinden birisi eitim sisteminin kitlesel olarak istihdam edilemez eitimli genler ve eitildikleri alanlarda istihdam edilemeyen genler yaratmasdr (SenAMALARIMIZ nett, 2009a: 64).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K alanlarda T A P Eitim sisteminin istihdam edilemez eitimli genler ve eitildikleri istihdam edilemeyen genler yaratmasyla ilgili olarak Tanl Bora, Aksu Bora, Necmi Erdoan ve lknur stnn Bouna m Okuduk? Trkiyede Beyaz Yakal sizlii, (stanbul: letiTELEVZYON im Yaynlar, Mays-2011) kitabn okuyabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
134
Diploma = i denklemi gitgide geersizleiyor. Gen isizlii ve okumularn isizlii, dnyada da Trkiyede de istisnai olmaktan kt. Zamanmz kapitalizminde isizliin yapsal nitelii aikr hale gelirken, tahsilli, kalifiye alanlar yani beyaz yakallar da gvencesizleme srecinin kurban oluyor, imtiyazlarn kaybediyorlar. nsanlara atfedilen ve onlarn kendilerine atfettikleri anlamn i durumuna gre belirlenegeldii bir yaam dnyasnda, isizlik sadece iktisadi olmayan derin bir kriz kaynadr. Bu aratrma, Trkiyede beyaz yakal isizliinin sosyal-psikolojik yanna odaklanyor. sizliin bir sosyal deneyim olarak nasl yaandna ve hissedilen isizlie bakyor. niversite mezunu isizler isizlikle nasl ba ediyor, hangi yntemlerle i aryorlar? Ne gibi ayrmclk mekanizmalarna tbi kaldklarn dnyorlar? Gvencesizleen hayatta, nelere -mesela aileye- ne kadar gvenebiliyorlar? sizlik deneyiminden duygusal olarak nasl etkileniyorlar? Kendilerini nasl ifade ediyor/edemiyorlar? sizlik deneyiminin orta snf deerleri ve kimlii ile etkileimi nasldr? Beyaz yakal isizler, isizlik sorununun kaynan nerede gryorlar? Neye, kime kzyorlar? sizlik, onlar bir eyleri dnmeye, bir eyler yapmaya sevk ediyor mu? KPSS belas, atamas yaplmayan retmenlerin skntlar ve mcadeleleri, kullanat tarz istihdamn belli bal rneklerinden banka alanlarnn isizlik deneyimleri ile ilgili gzlemler de bu sorgulamaya elik ediyor. Beyaz yakal isizleri dinleyen ve onlar konuturan bir kitap... [Tanl Bora, Aksu Bora, Necmi Erdoan ve lknur stnn Bouna m Okuduk? Trkiyede Beyaz Yakal sizlii, (stanbul: letiim Yaynlar, Mays-2011) kitabnn arka kapak yazs]
e Yaramazlk Kabusunun Nedenleri

Sennett ie yaramazlk kabusunun nedenlerini 3 balk altnda toplamaktadr: 1. Kresel emek arz: Yeni kapitalizm emek nerede ucuzsa orada rgtlenmeye gitmektedir. Bu nedenle gelimi merkez lkelerden, gelimekte olan evre lkelere doru bir kayma sz konusudur. Sennett (2009a: 65) rnek olarak Hindistandaki ar merkezlerini gstermektedir. Trkiyede benzer bir yneli zellikle ar merkezi sektrnde yaanm, ar merkezleri stanbul gibi emein ve maliyetlerin daha pahal olduu bir kentten, benzer vasflara sahip emek gcnn olduu Trkiyenin dousundaki illere doru kaydrlmtr.
135
Resim 6.2
Resim 6.1
ar merkezleri, kresel ve ulusal dzeyde kapitalizmin emein daha ucuz olduu blgelerde rgtlenmesinin en sklkla karlalan rneklerindendir. Kaynak: kobipostas.net arivi
2. Otomasyon: Otomasyon her anlamda esnekliin en nemli arac haline gelmitir. Talepteki ani art ve de ok hzl yant verebilme yetenei sayesinde emekten de tasarruf edilmesine olanak tanmaktadr. Makinelerin insanlardan daha verimli aralar haline gelmesi ve ekonomi yaratmas ie yaSIRA SZDE ramazlk kabusunu derinletirmektedir. 3. Yalanmann ynetimi: Bir beceri edinildiinde ya da herhangi bir iin mesleki anlamda eitimi alndnda, o becerinin ya da eitimin geerlilik sreDNELM sini ayarlamak tamamen piyasann vicdanna braklm durumdadr. Bir mhendisin niversitede ald eitimin piyasada ne kadar geerli olaca S O R U tartmal bir hale gelmitir. Reklam sektrnde alanlarnsa yaratclnn yaa bal olarak sektrel anlamda ok daha erken tketildiini sylemek olasdr. Bu anlamda srekli bir eitim ve kendini yenileme durumu zorunDKK AT lu hale gelmektedir. Esnek firmalarda srekli gen olanlarla bir yer deitirme sz konusudur zira gen olan hem daha ucuz hem de daha az sorunluSIRA SZDE dur (Sennett, 2009a: 71). Sennett kamusal alann ie yaramazlk kabusunu ya da belirsizliini hafifletebilecek zm nerilerinden nce insanlarn yeteneklerini tanmlayan iki kavramdan AMALARIMIZ bahseder. Bunlardan birincisi zanaatlk/zanaatkrlk ve ikincisi ise meritokrasidir. Zanaat, zanaatkr ve zanaatlk zerine Richard Sennettin Zanaatkr Ayrnt K T (stanbul: A P Yaynlar, 2009) kitabn okuyabilirsiniz. Zanaatlk/zanaatkrlk, Sennette gre, gndelik yaamda kullanageldiimiz TELE VZYON eyalar gzelce yapabilme becerisi olarak yksek derecede gelimi bir beceri zerine kuruludur (Sennett, 2009b: 19, 33). Zanaatkrlk sanayi toplumunda ortadan kalkm gibi grnse de aslnda halen varln korumaktadr. nk zanaatNTERNET krlk temelde bir eyi o eyin kendisi iin iyi yapma (Sennett, 2009a: 76) ve kendi iyilii iin bir grevi gzel yapma arzusuna dayanr. Dolaysyla Sennette gre bir bilgisayar programcsnn, doktorun, ressamn iine yarayabilir, hatta yurttalk ve ebeveynlik bile ustalkl bir hner olarak icra edildiinde daha etkin olur (Sennett, 2009b: 20). Kendi iinde anlaml bir ey yapmak olarak nesneletirme zanaatlk tarafndan vurgulanan bir durumdur. Zanaat herhangi bir ey retirken, o rnn nesne olarak kendisine odaklanr. Bu anlamda nesneletirme
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
136
nemlidir. nk en vasfsz bir iinin bile kendi iinde anlaml bir somut retimi ve gnn sonunda iini iyi yapm olmann verdii huzur aslnda iiyle gurur duymas iin yeterlidir. Ancak Sennette gre Bu ekilde anlaldnda zanaatlk esnek kapitalizm kurumlar iinde huzursuzca oturur (Sennett, 2009a: 76). Bu nedenle srekli bir deiim zerinden ileyen esnek kapitalizmde meritokrasi nem kazanmtr. Meritokrasi ynetim erkinin yetenek ve kiilerin bireysel stnlne, liyakata dayand ynetim biimidir. Sosyolojik olarak ise bireylerin toplumda yetenekleri gz nnde bulundurularak rollerini gerekletirdikleri duruma verilen addr. Meritokrasi, Sennette gre modern ncesi toplumlarda mirasla ilintili bir kavramd. Bu toplumlarda sadece toprak deil; statler de birer mlkt. Yani, statler, mevkiler yetenee gre deil miras yoluyla elde edilirdi. Mevkilerin miras yoluyla devredilebildii bir ortamda yetenein o kadar da nemi yoktu. Ancak zaman iinde yetenein nemi grld. imdi modern zamanlarda ise yetenek yeni bir toplumsal eitsizlik biimi ortaya karmtr. Yaratc ve zeki olmak, bakalarndan stn, daha deerli bir insan olmak anlamna gelmektedir. Sennette gre zanaatlktan meritokrasiye geit burada gizlidir (Sennett, 2009a: 78-79). Yeni kapitalizmin kltrnde yetenek eitli nesnel testler ile llmektedir. Bu testler sonucunda yeterli ya da yetersiz olmak bireyi mevcut i piyasasnn ierisine alabilir ya da tamamen dna atabilir. Bugn pratikte pek ok irkete ya da kamu kurumuna bavuruda bulunulduunda bile pek ok testten ve snavdan geilmek zorundadr. Kresel lekte neo-liberalizmle egdml olarak devasa boyutlara ulaan yeni kapitalizm, ekonomik anlamda bymtr. Ancak bu byme alanlar asndan yeni i ilikilerini ve biimlerini ortaya karmtr. Artk allan kurumlarn yaps deimitir ve srekli deimektedir. allan kurumlara sadakat ve genel olarak retim srelerine katlm azalmakta, enformel gven ve ie yaramazlk hissi kayg derecesini artrmaktadr. Zaman asndan ise endie verici bir deiim sz konusudur (Sennett, 2009a: 126). Sennett, grme yapt kiilerin zellikle son on yldr fazlasyla endieli, huzursuz, deiim kalkan altnda kendi belirsiz yazglarna ok az boyun emi durumda olduklarn belirtir. Onlarn en ok gereksinim duyduklar eyin zihinsel ve duygusal bir apa; yani i, ayrcalk ve iktidardaki deiimlerin zahmete deer olup olmadn tartan deerler olduunun altn izer (Sennett, 2009a: 127-128). Bu balamda kltrel anlamda bir apann harekete geirilmesi mevcut koullarn deiimi iin bir dinamik oluturacak niteliktedir. Geleneksel sendikalarn odakland cretlerin ve maddi koullarn iyiletirilmesi beklentileri revize edilerek ksa vadeli, esnek rgtlerin yapsna uygun bir ekilde strateji gelitirmesi bir zm aray olabilir. Sennett farkl corafyalardan verdii olumlu rneklerle bir anlat gelitirilmesi nerisinde bulunur. Anlatnn gelitirilmesi deneyimin birikmesi anlamna gelmektedir. lk olarak Sennett, geleneksel sendikalarn yan sra paralel kurumlarn oluturulmasn rnek verir. Paralel kurumlarn amac esnekleen rgtlerde eksik olan sreklilik ve srdrlebilirlii iilere salamaktr. Bu erevede ii sendikas i ve ii bulma kurumu gibi yeleri iin emekli maa ve salk hizmeti satn alr, kreler aar, tartmalar ve sosyal etkinlikler dzenleyerek iyerinde eksik olan cemaat duygusunu yaratmaya alr (Sennett, 2009a: 128). Dier rnekte ise Hollandada gerekleen i paylamdr. Taeron kullanm ve ilerin gelimekte olan lkelere kaymasndan fazlasyla etkilenen Hollandallar ileri ikiye, e blen bir sistem tasarlayarak daha fazla kiinin ileri paylamasna olanak salam oldular (Sennett, 2009a: 129). Bylelikle piyasa koullarnn izin verdii miktarda
137
birden fazla yarm-gn ite alma olana yaratlm oldu. Bu sistem sayesinde daha fazla kii, haftann ya da gnn yalnzca bir blmnde alarak ii olmas z saygsn yaamaktadr (Sennett, 2009a: 129). nemli saylabilecek bir baka durum ise, kiinin kendini ie yarar hissetmesidir. Bu anlamda kiinin baka insanlar iin nemli olan bir eye katlmas, kiinin gnll ya da kamu yararna almas, kendisini ie yarar hissetmesinin halen geerli olduu bir durumdur. Refah devleti uygulamalarnda grdmz yaygn kamu istihdam itibar asndan nemini korumaktadr. Sennette gre ilerici bir siyaset anlay kamu hizmeti iini zel irketlere vermektense bir iveren olarak Devleti glendirmeye alacaktr (Sennett, 2009a: 133).
KARAKTER AINMASI
Sennett, Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri adl almasnda yeni kapitalizm olarak nitelendirdii esnek retim biiminin yaygnlamas, iin ve alma zamanlarnn esneklemesi gibi faktrlerin karakter zerindeki yansmalarn ele alr. Esnek retim ve ynetim biimlerine dair ne srlen olumlu argmanlardan farkl olarak Sennett, esnek retimin ve buna bal olarak iyerinde ortaya kan hzl deimelerin igc zerinde zihin bulanklna yol atn, iilerin aidiyet duygularn ve kimliklerini alt-st ettiini ve tm bu deiime aresizce ayak uydurmaya alrken ynlerini kaybettiklerini Amerikal iilerin hikayeleri zerinden gstermeye alr.
Yeni ekonomik dzenin byl szc deiimin doas nedir, insanlara nasl yansyor? Her zaman ksa vadeye endeksli bir ekonomide kii nasl kalc deer ve hedeflere sahip olabilir? Her an paralanan veya srekli yeniden yaplanan kurumlarda, kii kendi kimliini ve yaam yksn nasl oluturabilir? Kreselleme olgusunu makro dzeyde inceleyen birok kitap yaymland halde, bu srecin mikro dzeyi, insan karakteri zerindeki etkileri pek az incelendi. Richard Sennett, Karakter Anmasnda bunu yapyor. Ona gre sermayenin, gnmz ekonomisinin btn dnyaya yaylm dalgal denizlerinde hzl karn dnda baka bir amac yok; irketlerini piyasadaki anlk deiimlere mdahele edecek biimde esnekletirip, yeniden yaplandryor. Kiilerden srekli kendisini yenilemesini, seyyar olmasn, risk almasn, rekabet becerisini gelitirerek yrtc bir karakter edinmesini, takm almasnda uyumlu olmasn bekliyor. Ancak eski kapitalizmin rutin ve monoton yapsna kar savunulan bu politikaya yakndan bakld zaman sadece eski iktidar yaplarnn rengini deitirdii grlyor. alanlar iin esnekliin anlam ise yaam boyu i gvencesinin yok olmas; srekli i ve ehir deitirerek yn duygusunu yitirmek; istikrarl ilerin yerini geici projelere brakmas ve bir iten dierine, dnden yarna srklenen yaam paracklarndan beslenen, rekabetin krkledii gvensizlik ve kaytszlk duygusu... Ve bir de karakter anmas... Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli olmas ve bakalaryla girdiimiz ilikilere yklediimiz etik deerler zerinden geliir.
138
Karakter, isel btnlk, ilikilerde karlkl ballk ve uzun vadeli bir hedef iin aba harcamak biiminde kendini gsterir. Yeni kapitalizm ise gvenmeyi, balanmay ve uzun vadeli planlar yapmay karl bulmaz, reddeder. Sennett Karakter Anmasnda gelimi bilgisayarlarla retilen ekmein kalitesinden ok, ekmei yiyenlerin hayatna bakyor ve soruyor: Bu sistem insann yaamna deer ve anlam katyor mu? Ve ekliyor deiim, kitlesel ayaklanmalarda deil, ihtiyalarn birbirleriyle paylaan insanlarn arasnda, toprakta yeerir. nsanlar birbirleri iin kayglanmaz hale getiren bir rejimin, meruiyetini uzun sre koruyamayacandan eminim. Richard Sennettin Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2002) kitabnn arka kapak yazs.
Sennett, bu kitab yazarken formel veri kaynaklarndan ziyade enformel veri kaynaklarndan yararlandn, antropolog gibi yaad toplumdaki gndelik yaama dair gzlemlerinden faydalanr. Ayrca analizinin atsn yllar nce yazd Snfn Gizli Yaralar adl almasnda grme yapt Enrico adnda bir ii ile bu iinin Rico adl olu ile yllar sonra tesadfen bir yolculuk srasnda gerekletirdikleri grme zerine kurar. Sennett baba ile olunun hikayelerinden yola karak deien yeni kapitalizm olgusunun retim biimi zerindeki etkilerini iki nesli karlatrarak ortaya koyar. Baka bir ifadeyle, esneklemenin ve deien retim biiminin ve ilikilerinin karakter zerindeki andrc etkilerini iki nesli karlatrd bu aile rnei zerinden aklamaya alr. Baba Enrico, dk gelirli rutin bir ite almakta ve kt-kanaat geinmekte olsa da ailesine hizmet edebildii iin sahip olduu ie kretmektedir. ocuklarnn, toplumsal tabakalamada dikey hareketlilii salayabilecek en nemli ara olan, niversite eitimi alabilmelerini salamak iin yaadklar gettoyu terk ederek banliyden bir ev sahibi olmutur. Olu Riconun kendisinin sahip olamad yksek cretli, st dzey bir i sahibi olabilmesi iin abalamaktadr. Babann hikayesinin Sennetti en etkileyen yan yaamnda zamann son derece dorusal akmas, her gn neredeyse ayn olan ilerde yllar yl almasdr (Sennett, 2008: 14). Bugnn yeni kapitalizm koullarnda imkansz gibi grnen zamann dorusal ak, sahip olunan iin garantisi, sendikal gvence, emeklilik geliri, zdisiplininin bir sonucu olarak maddi ve manevi baarya ulamas, srprizlere yer olmayan bir yaanty olaan klmtr. Sennett, yllar sonra tesadfen karlat Rico ile yapt grmede Riconun niversite eitimi aldktan sonra babas gibi ii olarak deil bir beyaz yakal olarak yksek gelirli bir ie sahip olduunu, pahal bir takm elbise giydiini ve parmanda da Amerikann saygn niversitelerden mezun olanlarn takt armal yzk olduunu grr. Bu durum babasnn ocuklarnn snf atlama arzusunun gerekletiini gstermektedir. Ne var Rico iyi okullardan mezuniyetin ardndan on drt yllk baarl bir kariyere sahip olmakla birlikte bu kariyer uruna kurduu aile ile birlikte yaadklar kenti srekli deitirmek durumunda kalmtr. Sahip olduu ii srekli yenilikler gerektirmekte, ii gerei srekli seyahat etmekte ve dolaysyla ailesine de yeterince zaman ayramamaktadr. Kendi yaam zerindeki kontrol yitirme korkusu duymakta ve yeni ekonomi anlay iinde ayakta kalabilmenin koullarn salayabilmek iin kendi duygularnda, i dnyasnda srklenme yaamaktadr (Sennett, 2008: 18-19). Ricoya gre babasnn alma hayat, sadakati ve ball olumlu bir
139
rnek olarak kendisine sunulmutu; ona gre de aile sorumluluu, gvenilirlii, ball ve hayatta bir hedef sahibi olmay vurgulamalyd. Ancak yeni ekonominin yzergezer deerleri olan ksa vadeli planlar, esneklik ve sadakatsizlik tm bu erdemleri imkansz hale getirmektedir (Sennett, 2008: 25). Riconun ii, yeni kapitalizmin beyaz yakal alanlardan beklentilerinin alanlar zerindeki etkilerinin adeta bir gstergesi gibidir. Nitekim Riconun alt iler istikrarl ve uzun dnemli olmayan, srekli yenilik ve deiim gerektiren ve kalc bir i gvencesi olmayan ilerdir. Karakter kendi arzularmza ve dier insanlarla aramzdaki ilikilere yklediimiz etik deerken, yaadmz dnyayla balants erevesinde kendimizde deerli bulduumuz ve bakalarnn deer vermesini beklediimiz kiisel zelliklerimizdir (Sennett, 2008: 10-11). Karakterin uzun dnemli amalarla, sadakatle ve karlkl ballkla ifade edildiini belirten Sennett, geici ilerle, i gvencesinin olmayyla ve alma koullarnn srekli deimesiyle karakterize edilen yeni kapitalizmde artk uzun vadeli amalar sz konusu olamad iin karakter anmas yaandn vurgular (Sennett, 2008: 10). Sennett, bu duruma kesin bir zm sunmasa da insanlara birbirlerini umursamalar iin makul gerekeler sunamayan bir rejimin uzun sre meruiyetini koruyamayacana inanmaktadr.
YEN KAPTALZMDE N KLK ZERNDEK ETKLER

Sennett, karakter anmasn yeni kapitalizmin kiilik zerindeki etkileri erevesinde zmler. Merkeziyeti, kat, hiyerarik Taylorist ynetim anlaynn yerini, alanlarn katlmna ve paylamna ak olan yeni ynetim biimlerinin almas ynetimde de deiimi getirmitir. Esneklik olgusunun retim ve ynetim srecine yerlemesi alanlarn hem bireysel olarak karakterlerini hem de sosyal ilikilerini deitirmitir. Sennetta gre esneklik insanlar zgr klacak yeni koullar yerine iktidarn ve kontroln yeni biimlerini retmitir. Esneklik, insanlarn altklar yerlerde gelecekleriyle ilgili planlar yapmalarn, bir tarih oluturmalarn zorlatrmaktadr. Esneklik nedeniyle insanlarn amalar paralanmakta ve ynlerini kaybetmektedir. Yeni alma sisteminin ve ynetim anlaynn yenilik, zgrlk, ve serbesti gibi prensipleri alanlarn gndelik yaamlarn eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmitir.
Kat brokrasi biimlerini eletiren ve risk almaya vurgu yapan esnekliin, insanlara kendi yaamlarn ekillendirmede daha fazla zgrlk tand syleniyor. Oysa yeni dzen, sadece gemiin yrrlkten kaldrlm kurallarnn yerine yeni kontrol biimlerini geiriyor (Sennett: 2008: 10).
Sennett, topluma dayatlan yeni kurallar ve kontrol biimlerinin insanlara sanld gibi seme ans ve zgrlk alan yaratmadn belirtir. Bugn emek piyasasnn iinde olan ve bu piyasaya atlmak zere olan ynla insan kendi aralarnda bir fark yaratma tela iindedir. Kimsenin bilmedii bir yabanc dili renmek, sertifikalar elde etmek ve sonrasnda hizmet ii eitimler almak yeni kontrol biimleri olarak deerlendirilebilir. Tm bu kiisel geliim abalarnn srekli hale gelmi olmas, alanlar zerindeki denetimin artmasna ve yeni retim-ynetim sistemine ayak uyduramayanlarn darda kalmasna neden olmaktadr. Asl ironik olan ise tm bu kiisel geliim etkinliklerine katlmn i gvence-
140
si anlamna gelmediini de alanlar bilmektedir. Geleneksel anlamyla kariyer de, kariyer planlamas da bitmitir. Artk becerilerin srekli ama srekli olarak yenilenmesi gerekmektedir. Gnmz toplumlarnda bireylerin i piyasasndaki nitelikleri deiim deeri zerinden deerlendirmektedir. Vasflar ve alt kuruma/irkete katks lsnde birey, karakterinin deerli olduunu hissettii bir dnemde yaamaktadr. Dolaysyla birey alma yaam zerinde yitirdii denetimi, kendi zel yaamnda da yitirme tehdidi ile kar karyadr. Bu anlamda alma ve kiisel yaama dair zamann denetimi kiinin elinden kmtr. te yandan alma edimi, deien birok zelliine karn hala aileye hizmet etme kaygsn tamaktadr. Sennettin rnek baba-oul figrnde ocuklara ve genel olarak aileye gsterilen nem, bu dzeyde benzerlik tamaktadr. Ancak kritik olan farkllk ise babann alma hayatnn bal bana rnek oluturabilecek bir etik davran olmasna karlk Riconun en derin kaygs, kendi alma hayatn, ocuklarna bir etik davran olarak sunamamasdr (Sennett, 2008: 20). Artk gnmz kapitalizminde uzun vadeli planlar sz konusu deildir. nk esnekleme bu erevede de kendini gstererek kapitalist rgtlerin kr marjlarn artrabildii oranda ksa vadeli kazanlarn peine dmtr. Sermaye artk sabrszdr. Yaplan ite uzun vade diye bir ey artk yoktur. Rico rneindeki gibi iler artk ksa projeler eklinde ve bir projeden dierine srekli koma eklinde yrmektedir. alanlar emekli olana kadar sabit bir ite alma garantisine sahip deildir. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ilemitir. Korku, kayg ve srekli bir istikrarszlk gven ve sadakat balarn zayflatmaktadr. nsanlar artk geleceklerini ngrememektedir. Bu durum toplumdaki gerginliin artmasna da neden olmaktadr.
Rutin Zaman Klelii

Modern toplumlarn en nemli zelliklerinden biri iin dzenlenmesinde yaratt rutindir. alma yaamnda herkesin grev tanmlar yaplm olmas hem iin hem de zamann bir rutine sahip olmasn beraberinde getirmitir. Ancak esnekleme zamann ve iin de esneklemesine neden olmaktadr. Sennett gre, rutin, bireyin karakterinin pasiflemesine yol amaktadr. Modern toplumda vasfsz ilerde alan uzmanlam iiler almay rutinletirdii gibi, alma zamann da rutinletirir. Aslnda gerekleen ey alma zamannn rutinlemesidir. Ancak Sennette gre rutin zaman klelii pasife kabullenilmemitir. iler iyerindeki zaman-i kontrollerini sabote etmekte eitli yntemler gelitirmilerdir. Bir iyerinde giri-klarda imza atlmas ya da kart baslmas uygulamasyla mesai saatleri denetimi yaplsa da sigara yasa nedeniyle alanlarn, altklar mekn dnda sigara imeye kmalar ve bu zaman da uzatmalar buna rnek olarak gsterilebilir. Bu rnekte grld gibi, rutin krlabilir bir ge olabilmektedir. Yine de, Sennette gre, rutin yok oluyor da deildir. Yeni kan esneklik sylemi ekonominin en dinamik sektrlerinde rutinin yok olmak zere olduunu ima ediyor. Ancak alanlarn byk ounluu hala Fordizm emberinde hapistir (Sennett, 2008: 45). Esneklik, gnmz toplumunda retim ilikilerinden bireyler aras ilikilere kadar yaantmzn bir paras haline gelmitir. Sennett ideal anlamda esneklii insann deien koullara uyum salayarak, onlardan zarar grmemesi lsnde deerlendirir. Oysa gnmzde esnekliin insan zgrletirdii dncesi karlk bulamamaktadr. Sennettin (2008: 48-49) szleriyle,
141
deiime ak olmay ve koullara ayak uydurabilmeyi zgr eylem iin gerekli karakter zellikleri olarak gryoruz; insan deime yetenei olduu iin zgrdr diye dnyoruz. Ancak gnmzde yeni ekonomi politik, zgrle duyulan kiisel arzuya ihanet ediyor. Brokratik rutine kar isyan ve esneklik aray, bizi zgrletirecek koullar yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yaplar retti (Sennett, 2008: 48-49)
Artk kapitalist toplumdaki retim kurumlar ynetim ve retim dzeyinde esneklemenin sonucu olarak sreksizlik temeli zerinden kendilerini var etmektedir. alan says ve alanlarn alma sreleri, verimlilik-retkenlik parametreleri gz nnde bulundurularak zamanla drlebilir, atl yaplar yok edilebilir. Farkl bir ifadeyle, brokratik rutini hedef alan esnek deiim, kurumlar kesin ve geri dnlemez biimde dntrmeyi amalar; yle ki bugnle gemi arasndaki sreklilik bozulur (Sennett, 2008: 49). Bylelikle kapitalist iletmelerde var olan ynetim sistemleri tam anlamyla dnme urar. Merkezileme olmadan younlama kavramndan bahseden Sennett rgtlerdeki ileyiin esnek grnse de klasik hiyerarik yapdan daha fazla baskya ve kontrole neden olduunu rneklerle aklamaktadr. Ayrca alanlarn alma saatlerinin esnekletirilmesi modern organizasyonun standartlatrlm rutine ynelik saldrsnn gerek bir yarar olarak alma zamannn zgrlemesi gibi grnmesi olduka aldatc bir durumdur. Zira alanlarn alma zamanlarnn esnekletirilmesi demek, pratikte zaman ve mekn boyutunun giderek belirsizlemesi anlamna gelmektedir. Oysa alanlardan esnek zaman diliminde yaplmas gereken ileri yapmalarn istemek greli bir zgrlk alan salamaktan bile uzaktr. Gelimi teknolojik yntemlerle alanlarn zamandan ve mekndan bamsz olarak da denetime tabi olmalar sz konusudur. Ancak esnek alma prensibi cinsiyet, snfsal ve rksal birtakm kategorilere gre farkllk gstermektedir. Sennett bu durumu yle zetlemektedir:
Rutine kar balatlan isyann vaat ettii yeni zgrlk sahtedir. Kurumlarda ileyen ve bireyin yaad zaman, eskinin demir kafesinden kurtulmu olsa da, yukardan aaya ileyen yeni bir denetime ve gzetime tabidir. Esnekliin zaman yeni bir iktidarn zamandr. Esneklik dzensizlik yaratr, ancak snrlamalardan kurtulmamz salamaz (Sennett, 2008: 62).
Yaadnz kentte 24 saat retim yapan bir fabrikada alanlarn sekiz SIRA saatlik SZDE vardiya halinde altklarn gz nne getirin. Bir tam gn e blmekte olan bu zamansal esnekliin alanlarn karakteri zerinde oluturabilecei olas etkiler neler olabilir?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Klasik anlamdaki snf bilincinin ve aidiyetinin Kta Avrupasnda ve Amerikada S O R U gemiten gnmze farkl algland bilinmektedir. ABDde snf bir kiisel karakter meselesi olarak alglanr (Sennett: 2008: 67) Avrupallar kendi snfsal konumlarn objektif toplumsal koullar ve kriterler zerinden deerlendirirlerken, DKKAT ABDde bireyler rk ve etnisite zerinden deerlendirirler. in karakterinin deimesi, esnek retimin ve uzmanlamann teknolojik retim aralaryla younluk SIRA SZDE kazanmas aslnda iilerin yaplan i karsndaki konumunu da etkilemitir. bilgisayarlara ve makinelere baml hale geldike, iinin emeinin snrlar daraltldka, yaplan ie kar balar da zayflamtr. Sennettin kitabnda verdii frncAMALARIMIZ lk rneinde olduu gibi eyrek yzyl ncesinde ekmek retiminin her aamasK T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
142
nn usta-kalfa-rak ekseninde gerekleirken ve imdi el demeden bilgisayar ekran zerinden retimin organize edilmesi, ncelikli olarak alanlarn vasfszlamasna neden olmutur. Dier nemli bir nokta ise iinin olas bir olumsuzluk halinde, yani bilgisayarn ya da yksek teknoloji rn makinelerin arzalanmas durumunda elinin kolunun bal olmasdr. Ksaca, iiler artk nasl ekmek yapldn bilmemektedir. Bilgisayar programna baml emekiler olarak, hibir pratik bilgiye sahip deiller. leri, ne yaptklarn anlayabilme anlamnda, onlara hi de okunakl grnmyor (Sennett, 2008: 71).
Risk Alarak Yaamak

Gnmzde risk kavram sadece kapitalist giriimcilerin gndeminde deildir, aksine kitleler tarafndan her gn omuzlanmas gereken bir sorumluluk haline gelmitir (Sennett, 2008: 84). Esnekleen i organizasyonlarnn paras olan alanlar kendi geleceklerini salama alma kaygs iinde artk risk almak zorundadr. yaantsndaki sreksizlik, bireysel olarak risk almay zorunlu hale getirdii iin, srekli bir i deitirme, farkl pozisyonlar yaratma ve bu pozisyonlar deerlendirme anlamna gelmektedir. Srekli olarak yeni bir iletmede yeni bir pozisyonda ie balamak, her defasnda sanki sfrdan balyormuasna hareket etmek, yani srekli risk altnda yaamak, Sennette gre, yine karakter andrcdr.
Esnek organizasyonlarda risk alp hareket eden kiiler genelde yeni pozisyonlar hakknda pek az bilgiye sahip olduundan, yanl bir karar verdiklerini, ancak i iten geince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard. Organizasyonlar sk sk i akkanlk halinde bulunduundan, kiinin, irketin mevcut yapsna bakarak geleceine dair rasyonel kararlar almas ok zordur (Sennett, 2008: 89).
Risk alarak i deitirme yoluna gidenlerin byk lde cret artna ynelik umutlar olduunu vurgulayan Sennett, aslnda bu durumun ok da gerei yanstmadn syler. Bu anlamda alt firmay deitiren alanlar genellikle bu durumdan zararl kmaktadr. Ancak yine de risk almak mevcut sistem iinde bir zorunluluk olarak dayatlmaktadr. Gemite i etii kiinin zamann z disiplin erevesinde kullanmas ve mkafatlar ertelemesi anlamna gelmekteydi (Sennett, 2008: 104), ok almak ve sabretmek altn kurald. nk sreklilik esast, emeklilik ngrlebilen bir hedef ve dl olarak durmaktayd. phesiz bu durum ancak istikrar vaat eden kurumlarn var olduu bir retim sistemi iinde geerliydi. Post-Fordist retim ve ynetim anlaynn esneklemeyle birlikte takm almas gibi yeni i ilikileri araclyla yeni bir i etii ortaya kmtr. Takm iinde otorite olmadan bir iktidar oyunu oynanr. Bu durum da Sennette gre yeni bir karakter tipi ortaya kartr. Bundan byle amal insan gitmi, yerine ironik insan gelmitir (Sennett, 2008: 122). Takm iinde her bir birey artk kendini ok da fazla ciddiye almaz. Baarszlk, an (network) dnda kalma, kapitalist rgtlenmenin safras durumuna dme ve yoksullama gibi korkular iinde barndrmaktadr. Gnmzde baarszlk sadece alt snflar ilgilendiren, yoksullar kuatan bir sre olmann tesinde orta snflara da kabus grdren, baarl olanlar da tehdit eden bir olgu haline gelmitir. Kazanan hepsini alr prensibine dayanan yeni kapitalist dzen geride kalanlar baarszla hapseden bir yapya sahiptir. Baarszl hayat anlaml klamamak, kendinde deerli bir ey grememek, salt var olmann tesinde gerekten yaamay baaramamak eklinde deerlendirmek gerekmektedir.
143
Kapitalizmin yeni biimi, artk bireylerin an iinde kendilerini hangi noktada herhangi bir ihtiyaca cevap verdiklerini dnmelerine neden olmaktadr. Karlkl gvensizlik ve risk egemen alma kltrnn nemli unsurlar olarak bireylerin gvensizliklerini arttrmaktadr. Gvensizlik ve bireyin herhangi bir somut ihtiyaca yant vermedii dncesi, alanlarn evreye ve yaananlara kar duyarsz hale gelmelerine neden olmaktadr. Sonuta da insanlar birbirleri iin kayglanmaz hale gelmektedir. Sennette gre bu kaygszlk, rejimin meruiyetini zedeleyecek dzeye ulamaktadr. Yeni kapitalizmin kltrnn kiilik zerindeki etkilerini zetleyiniz. SIRA SZDE
Necmi Erdoan, Trkiye zelinde karakter anmasnn birbiriyle i ie olan iki kayDNELM nana iaret etmektedir: Birincisi ...sermayenin emei geiciletirme, yarnszlatrma veya esnekletirme ynndeki ekonomik stratejisidir (Ki kayt d istihS birikim O R U mantdamn, sigortaszlkn Trkiye kapitalizminin hi bitmeyen ilkel nn asli bir bileeni olageldii dnldnde, emek asndan tmyle yeni bir risk toplumu manzarasndan sz edemeyiz). kincisi ise, bu stratejinin uygulanDKKAT masn mmkn klan kltrel-ahlaki zemini de kuran ideolojik-politik ve kltrel iklimdir. Temelleri 1980lerde zaln...neoliberal pragmatizmi ne srmesinde...geSIRA SZDE misini kurtaran kaptan veya baar hikayesi kahraman olmak iin kendine yatrm yapmak, risk almak, yeniliklere ve rekabete ak olmak gerektiini vazeden yeni insan anlatsnn bireyci, pragmatik, narsist ve kendisiyle megul bir kendilik AMALARIMIZ yaratmas; kat olan hereyi buharlatran kapitalist modernliin akkanlnn ve hznn metropol hayatndan internete kadar ok eitli alanlarda yaygn bir ekilde yaantlanmasnn (yaanan mekana, yaplan ie, insaniK ilikilere) T A P ball erozyona uratmas ve aidiyetleri gelgeletirmesi vb. bu iklimin zellikleridir. Bu bakma, Trkiyedeki karakter anmasnda en az emek srecinin esneklemesi, ksa sreli taahhtler veya kiiye zel i szlemelerinin yaygnlamas kadar, TELEV Z Y O N insann baka insanlar, kolektif kiilikler, zaman, mekan ve hatta kendi emei ile kurduu ilikinin kltrel kodlarn dramatik bir ekilde dntren hegemonik srelerin de etkili olduunu iddia edebiliriz (Erdoan, 2011: 103-104).
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
144
zet
A M A
Sennettin genel yaklamn aklamak. Sennettin almalar kapitalizmde iin deien karakteri ve kapitalizmin alanlarn duygular, istekleri ve beklentileri zerindeki etkileri zerinde odaklanmtr. Sennettin sosyolojisi modern toplumun duygusal ilikilerinin ve endstriyel kapitalizmin bu duygusal ilikilerde yaratt erozyonun aratrlmas olarak tanmlanabilir. Bireylerin ve gruplarn yaadklar ve altklar yerlerle ilgili maddi gereklikleri nasl anlamlandrdklar ile ilgilenmi, bu balamda etnografik grmeler yapmtr. Kent sosyolojisi, kent kltr ve kent almalar balamnda ele alnabilecek almalar da bulunmaktadr. Bu almalarnda snf, kent yaam ve kimlik zerinde durmakta, bir dier almasnda ise modern toplumda kamusal ve zel yaamn deien dengelerini ele almaktadr. Sennetin Kamusal nsann k almasn zetlemek. Kamusal nsann k eserinde Sennett modern toplumlarda kamusal ve zel yaamn tarihsel sre ierisinde nasl farkllatn ortaya koyar. Kamusal alan, zel alan, aile ve mahremiyet olgularnn ve bu olgulara ynelik alglarn geirdii dnm Paris ve Londradaki kent yaam, gndelik hayat ve davran kalplar balamnda inceler. Sennett, ayrca bu dnm sanayileme, kapitalizm ve seklerleme olgularyla ilikilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alann dnmnde ve knde meydana getirdii deiimler merkezi nemdedir zira ykselen burjuvazi evresinde odaklanan bir kamusal yaamn, 19. yzyldan itibaren zel yaamn giderek artan arl altnda ezilii sz konusudur. Sennettin yeni kapitalizmin kltr hakkndaki dncelerini aklamak. Kapitalizmin son elli ylnda oluan servet yaratm byk bir ekonomik eitsizlik ve toplumsal istikrarszlk yaratmtr. Sennett, toplumsal kurumlar paralanrken, hangi deerlerin ve pratiklerin bireyleri bir arada tuttuunu merak etmektedir. Teknolojik gelimeler, sermayenin kresel lekte esnek rgtlenme olanana kavumas, retim yapsndaki deiim; retim srecinin her anlamda esnekletirilmesi ayn zamanda emein de esnek hale getirilmesi, ksa ve uzun vadede
emein niteliini, doasn da deitirmitir. alanlarn i yaamnn yan sra gndelik yaam pratiklerine kadar pek ok unsuru deitiren esnek alma koullar bireyin kiilik yaps zerinde karakter anmasna neden olmaktadr. Yeni kapitalizmin kltrnn ortaya kard karakter anmas kavramn tanmlamak. Sennett yeni kapitalizm olarak nitelendirdii esnek retim biiminin yaygnlamas, iin esneklemesi ve alma zamanlarnn esneklemesi gibi faktrlerin kiilik ve karakter zerindeki yansmalarn ele alr. Esnek retim ve ynetim biimlerinin, alma disiplininin/disiplinsizliinin kii zerinde bir kayg yarattn belirtir. Esneklik vurgusunun retim ve ynetim anlamnda yerlemesi alanlarn toplumsal yaamlarnda ve bireysel olarak karakterlerinde de bir deiime neden olmutur. Sennett, esneklemenin ve deien retim biiminin ve ilikilerinin karakter zerindeki andrc etkilerini aklar. Ona gre, kat hiyerarik Taylorist ynetim anlaynn yerini, alanlarn katlmna ve paylamna ak olan yeni ynetim biimleri almtr. Yeni alma sisteminin ve ynetim anlaynn prensipleri yenilik, zgrlk, serbesti gibi sahte almlar salam olsa da aslnda alanlarn gndelik yaamlarn eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmitir. Yeni kapitalizmde iin kiilik zerindeki etkilerini deerlendirmek. Yeni kapitalizmde uzun vadeli planlar yoktur. Esnekleme kapitalist rgtlerin kr marjlarn artrabildii oranda ksa vadeli kazanlarn peine dmtr. Sermaye artk sabrszdr. Kariyer asndan bakldnda da uzun vadeli, uzun soluklu alma pratiinin artk gerekleemediini belirtmek gerekir. alanlar emekli olana kadar bir yerde almann garantisini elde edememektedir. Gnmzde hem iin karakteri asndan hem de alma pratii asndan ksa vadeli olma durumu karakter anmas tehlikesini barndrr. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ilemitir. Korku, kayg, srekli bir istikrarszlk, gven ve sadakat balarn zayflatr. nsanlar artk geleceklerini ngrememektedir ve bu durum toplumdaki gerginliin artmasna neden olmaktadr.
A M A
A M A
A M A
A M A
145
Kendimizi Snayalm
1. Sennett, modern toplumda kamusal ve zel yaamn tarihsel sre ierisinde nasl farkllatn hangi almasnda incelemitir? a. Kamusalln Dnm b. Sayg c. Karakter Anmas d. Kamusal nsann k e. Ten ve Ta 2. Aadakilerden hangisi Sennettin Trkeye evrilmi kitaplarndan biri deildir? a. Gzn Vicdan b. Karakter Anmas c. Sayg d. Zanaatkar e. Snfn Gizli Yaralar 3. Yeni kapitalizm kltrnde iletmeler hangi retim biimini benimsemitir? a. Taylorist ynetim anlay b. Fordizm c. Post-Fordizm d. Toplam Kalite Ynetimi e. Kalite emberi 4. Sennett Snfn Gizli Yaralar balkl almasn kimle birlikte yapmtr? a. Jrgen Habermas b. Jonathan Cobb c. David Harvey d. Max Weber e. Daniel Bell 5. Sennett yeni kapitalizmin kltrnn etkilerini hangi toplumsal gruplar zerinden analiz etmitir? a. Kadnlar b. Askerler c. alanlar d. Mahkumlar e. ocuklar 6. Esnekliin en nemli arac aadakilerden hangisidir? a. Fordizm b. Teknoloji c. Zaman d. Otomasyon e. Yalanmann ynetimi 7. Sennett, i etii konusunda aadaki hangi klasik sosyolojik almay eletirmektedir? a. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu b. Toplumsal blm c. Ekonomi ve Toplum d. Sanayi Sonras Toplumun Gelii e. Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram 8. Karakter Anmas almasnda Sennett aadaki veri kaynlarndan hangisini kullanmamtr? a. Enformel veri kaynaklar b. Formel veri kaynaklar c. Ekonomik veriler d. Tarihsel kaynaklar e. Sosyal teori 9. Aadaki hangisi Sennettin Karakter Anmas kitabnda ele ald kavramlardan biri deildir? a. Risk b. Rutin c. etii d. Baarszlk e. tatmini 10. Brokrasinin zaman iinde demir bir kafese dneceini ileri sren sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. Richard Sennett c. Daniel Bell d. Alaine Touraine e. Max Weber
146
Okuma Paras
nsz Bugn esnek kapitalizm szyle nitelenen sistem, bildiimiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret deildir. Burada esneklik vurgulanr. Bir yandan kat brokrasi biimleri dier yandan da kr rutinin zararlar eletirilir. ilerden seri hareket etmeleri, her an deiime hazr olmalar, srekli olarak risk almalar, dzenlemelere ve formel prosedrlere giderek daha az bal olmalar isteniyor. Esneklie yaplan vurgu bizzat iin anlamn ve dolaysyla onu anlatmak iin kullandmz kelimeleri deitiriyor. rnein ngilizcedeki career [kariyer] kelimesi eskiden tatlarn [carriage] kulland bir yolu ifade ediyordu. Kelime alma balamnda kullanlmaya balandnda da, kiinin ekonomik uralarnn bir mr boyu akt mecray anlatyordu. Esnek kapitalizm, kariyerin izledii dz yolu kesti ve alanlar aniden bir i trnden dierine ynlendirdi. XIV. Yzyl ngilizcesindeki Job [i] kelimesi bir maddenin tanabilir byklkteki bir miktarn veya parasn ifade ediyordu. Gnmzde esneklik, insanlarn hayat boyu gtr usul almalar, para para iler yapmalar eklinde, ie eski anlamn iade eder. Esnekliin kayg yaratmas son derece doal: nsanlar hangi risklerin olumlu sonu verecei veya hangi rotay semeleri gerektiini bilemiyor. Gemite, kapitalist sistem sznn tad lanetten kurtulmak iin serbest giriim sistemi veya zel giriim sistemi gibi pek ok dolaylama gelitirilmiti. Gnmzde esneklik de, kapitalimin zerindeki laneti silmenin baka bir yolu olarak kullanlyor. Kat brokrasi biimlerini eletiren ve risk almaya vurgu yapan esnekliin, insanlara kendi yaamlarn ekillendirmede daha fazla zgrlk tand syleniyor. Oysa yeni dzen sadece gemiin yrrlkten kaldrlm kurallarnn yerine yeni kontrol biimlerini geiriyor. Ancak bu yeni kontrol biimlerini anlamak olduka zordur. Yeni kapitalizm, genelde okunaksz bir iktidar rejimidir. Esnekliin kiinin karakteri zerindeki etkileri, onun belki de en kafa kartrc yn. Eski ngilizce kullananlarn, hatta antika yazarlarnn karakter kelimesinin anlam konusunda hibir pheleri yoktu: Karakter, kendi arzularmza ve dier insanlarla aramzdaki ilikilere yklediimiz etik deerdir. Horatius bir insann karakterinin, onun dnyayla olan balantlaryla ilintili olduunu yazar. Bu anlamda karakter, insann iinde besledii ancak kimse tarafndan gzlemlenemeyen arzu ve duyarllklar ifade eden kiilik adl modern trevinden daha kapsayc bir terimdir. Karakter, asl olarak duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli boyutu zerine odaklanr. Karakter kendini, sadakat ve karlkl ballk, uzun vadeli bir hedef iin aba sarf etme ya da gelecekteki bir ama uruna bugnk kimi mkafatlar erteleme eklinde gsterir. Her birimiz, belirli bir anda yaadmz duygu karmaasnn iinden baz duygular seer ve iimizde yaatrz: Yaattmz bu duygular karakterimizi oluturur. Karakter kendimizde deerli bulduumuz ve bakalarnn deer vermesini beklediimiz kiisel zelliklerimizdir. Sabrsz, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi zelliimizin kalc deer tadna nasl karar verebiliriz? Ksa vadeye kilitlenmi bir ekonomide nasl uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an paralanan veya srekli olarak yeniden ekillendirilen kurumlarda, karlkl sadakat ve ballk nasl srdrlebilir? Bunlar yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karmza kard sorunlardr... Kaynak: Richard Sennett, Karakter Anmas. Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri (stanbul: Ayrnt Yaynevi, 2008), s. 10-11
147

1. d Yantnz yanl ise Kamusal Alann Dnm ya da Kamusal nsann k konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kapitalizmin Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kapitalizmin Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kapitalizmin Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kapitalizmin Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karakter Anmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karakter Anmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karakter Anmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karakter Anmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Kreselleme sreciyle birlikte neo-liberalizm de ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel olarak etkinliini srdrmektedir. Serbest piyasa anlaynn kresel dzlemde yaygnlamas ulus-devletlerin sermayenin ve piyasalarn istei dorultusunda gerekli yasal dzenlemeleri yaparak piyasalar serbestletirmesini beraberinde getirmitir. Emek gc zerinde kstlamalarn artrlmas ise emein ucuzlamasna, emein gvencesizlemesine neden olmutur. Bu srete emein rgtlenmesi de engellenmektedir. Emein ucuzlamas ve gvencesizlemesi alan yoksullar olgusunun ortaya kmasna ve kresel lekte yoksullukun yaygnlamasna yol amtr. Sra Sizde 2 Eer bir fabrikann sekiz saatlik vardiya halinde alanlar varsa, bu alanlarn bazen gndz bazen gece vardiyasnda almak zorunda olmalar bile gndelik yaam pratiklerinin batan aa deitii anlamna gelmektedir. Gece vardiyasnda alan birinin gndz dinlenme ve bir sonraki i gnne hazrlanmak iin gerekenleri yapmas gerektiini dndmzde alann fizyolojik ve psikolojik olarak bir sre sonra sorunlar yaamas olasdr. Dolaysyla alanlarn alma saatlerinin esnekletirilmesinin alma zamann zgrlemesi gibi grnmesi olduka aldatc bir durumdur. Zira alanlarn alma zamanlarnn esnekletirilmesi demek, pratikte zaman ve mekan boyutunun giderek belirsizlemesi anlamna gelmektedir. Sra Sizde 3 Teknolojik gelimeler, sermayenin kresel lekte esnek rgtlenme olanana kavumas, retim yapsndaki deiim ve retim srecinin her anlamda esnekletirilmesi emein niteliini, doasn da deitirmitir. alanlarn i yaamnn yan sra gndelik yaam pratiklerine kadar pek ok unsuru deitiren esnek alma koullar Sennette gre bireyin kiilik yaps zerinde birtakm olumsuz sonulara, karakter anmasna neden olmaktadr. Ayrca zaman, yetenek ve feragat kavramlar zerinden Sennett bu deiimleri aklamaktadr.
2. e 3. c 4. b 5. c 6. d 7. a 8. b 9. e 10. e
148

Alemdarolu, Aya. (2010). Bizi Bu Fark Yaralar ldrr, http://www.demokrathaber.net/%E2%80% 9Cbizi-bu-fark-yaralari-oldurur%E2%80%9D-makale,826.html (Eriim tarihi: 15 Haziran 2011) Belek, lker (2004). Esnek retim Derin Smr. stanbul: Nazm Kitapl. Castells, Manuel. (2006). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr, A Toplumunun Ykselii. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Erdoan, Necmi. (2011). Sancl Dil, Hadm Edilen Kendilik ve Anan Karakter, iinde Bouna m Okuduk? Trkiyede Beyaz Yakal sizlii. stanbul: letiim Yaynlar. Ergur, Ali. (2012).Medya Dnyalar ve Toplumsal Dnm, Yaynlanmam alma, s. 1-26. Farris, B. (2009). Sociology and Basic Income: A Case Study of Four Theorists, (presented at USBIG Congress 2009) http://www.usbig.net/papers/194FarrisSociology%20and%20Basic%20Income.pdf Habermas, Jrgen. (1962). Kamusalln Yapsal Dnm, (ev.: T. Bora & M. Sancar), stanbul: letiim, 1997. Habermas, Jrgen. (1995). Kamusal Alan: Ansiklopedik Bir Makale, (ev.: N. Erol), Birikim, (70): 62-66. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. zsz, Cihad. (2011). Richard Sennett ve Kamusal nsann k, Sosyoloji Notlar, Say: 8, s. 18-22. zyurt, Cevat (2007). Yirminci Yzyl Sosyolojinde Kentsel Yaam, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Say 18, s. 111-126. zkazan, Alev (1997) Refah Devletinden Yeni Saa, Mrekkep, (7): 21-37. Sennett, Richard. (2005a). Otorite. (ev. Kamil Durand) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sennett, Richard. (2005b). Sayg. (ev. mmhan Bardak) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sennett, Richard. (2008). Karakter Anmas. (ev. Bar Yldrm) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sennett, Richard. (2009a). Yeni Kapitalizmin Kltr. (ev. Aylin Onacak) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sennett, Richard. (2009b). Zanaatkar. (ev. Melih Pekdemir) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Sennett, Richard. (1992). Kamusal nsann k. (ev. Serpil Durak & Abdullah Ylmaz) stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1996. Sezer, Devrim. (Tarihsiz). Mahremiyetin Despotluklar: Kamusal nsann k zerine Bir Deneme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0 (Eriim Tarihi 7/7/2012) Shaikh, Anwar. (2007). Neoliberalizmin ktisat Mitolojisi, iinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seki. stanbul: Yordam Kitap. Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge University Press. Weber, Max. (2008). Sosyoloji Yazlar. (ev. Taha Parla), stanbul: Deniz Yaynlar. http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesaikavrami-tarihe-karisacak.html http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188 www.sueddeutsche.de (Nikolaus Piper, eviri ve redaksiyon: Selami nce, http://www.birgun.net/world_ index.php?news_code=1221428691&year=2008&month=09&day=15)
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra, Slavoj Zizekin genel yaklamn tanmlayabilecek, Zizekteki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlarn deerlendirebilecek, Yugoslavyann dalmas sreci erevesinde Zizekin politik duruunu aklayabilecek, Zizekin sinema ve popler kltr elerinden yola karak yapt zmlemeleri zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tz teki Psikanaliz Anamorfoz zne Semptom Totaliteryanizm Jouissance deoloji Fantezi mgesel Simgesel Gerek
indekiler
GR: SLAVOJ ZIZEKN GENEL YAKLAIMI ZIZEKTEK HEGEL VE LACAN ZIZEK VE POLTKA POPLER KLTR VE SNEMAYA ZZEKLE BAKMAK
Slavoj Zizek: Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr
Slavoj Zizek: Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr

GR: SLAVOJ ZIZEKN GENEL YAKLAIMI
Slavoj Zizek, son dnemde birok disiplinin hakkn vererek ilgilenmeyi baaran nemli bir dnrdr. Kayin deyiiyle Zizeki okumak anekdotlar, Kant, popler sinema, bilim, din, Marx, opera, ak sak fkralar, gncel olaylar, modern sanat, Derrida, siyaseten doruluk, kanonik edebiyat, siber mekn vb. arasnda Hegelci diyalektiin ve Lacanc kuramn virajlarnda sarsntlarla dolu, heyecan verici bir lunapark treninde tura kmaya benzer (Kay, 2006: 13). Zizekin almalarnn znde, ayn anda hem siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacanc psikanalizin etkin bir biimde uygulanmas yatar. Zizek'in temel felsefi iddias, Lacann Aydnlanmann varisi olmasnn yannda Lacan dncesinin ileriye dnk bir dnm temsil ettiidir.
Resim 7.1 Slavoj Zizek
152
Martin Heidegger (18891976) varolucu felsefenin nde gelen filozoflarndan biri olarak bilinen Alman bir filozoftur. Heideggern almalar zerinde hocas olan Edmund Husserlin fenomenoloji olarak adlandrlan felsefesinin nemli bir etkisi olduu bilinmektedir.
Slavoj Zizek, 1949 ylnda entelektel ve politik almalarnn merkezinde duran Sloveniann Ljubljana kentinde dodu. Slovenyada sosyolojide yksek lisans ve felsefe alannda doktorasn tamamlayan ve Heidegger zerine ilk kitabn yazan Zizek Pariste psikanaliz doktoras yapt ve Lacann damad olan Jacques Alain Miller ile alt. Hegel ve Lacan zerine Miller ile birlikte Hegel ve Lacan zerine yazd tezinden The Sublime Object of Ideology ( (deolojinin Yce Nesnesi) ve (For They Know Not What They Do: Enjoyment as a Political Factor (1990) (Biliyorlar ama Yapmyorlar: Siyasi bir Etmen Olarak Elence) kitaplarn yazd. Ayn dnem birka Slovenyal meslekta ile birlikte Everything You Always Wanted to Know about Lacan: but were Afraid to Ask Hitchcock (1992) (Lacan Hakknda Bilmek stediiniz Herey: Ama Hitchcocka Sormaya Korktuumuz) kitab Fransada basld. Sonraki kitab Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out (1992) (Semptomunla Elen! Hollywoodun iinde ve Dnda Lacan) oldu. Birok uluslararas konferans iin zellikle ABDde pek ok sayda krsy ziyaret eden Zizekin dier Slovenyal Lacanclardan daha ok ne kmas onlardan kopmasyla sonuland. Zizek, rencilik yllarnda hem Frankfurt Okulu yneliminden hem de muhalif Heideggercilikten uzaklaarak Fransadan ykselen yeni teorilere doru ynelmitir. 1970lerin balarnda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal arkadalar Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Fransz dnrnden etkilendiler ve Slovenyada Problemi adnda aylk bir dergi karmaya baladlar. zleyen dnemde ayn ekip Lacan etkisinde yaplan almalar ve evirilerin yer ald Analecta kitap serisini karmaya balad. Ayn zamanda klinikten ok felsefi bir bakn ne kt Ortadoks Lacanc bir ynelimin ar bast Kuramsal Psikanaliz Topluluunu kurdular. Bu topluluun nemli ilkesel alan yleydi: Klasik ve modern felsefenin (zellikle de Alman idealistlerinin) Lacanc bir bakla zmlenmesi deoloji ve iktidar kuramlarnn Lacana dayal deerlendirilmesi Kltr ve sanatn (zellikle sinemann) Lacana dayal olarak deerlendirilmesi (Wright, 1999: 3). 1990larn bandan beri Zizek heyecanl bir tempoyla, her yl gittike artan miktarda yeni eserler yaynlamaktadr.
ZIZEKTEK HEGEL VE LACAN

SIRA SZDE
DNELM S O R U
Zizekin yazlarndaki yaygn temalardan biri Hegel ile Lacan ve Lacan yardmyla Hegel gibi ikiz temalardr. Esas olarak Lacan, dncelerini Freuda yant olaSIRA SZDE rak gelitirmiken Zizek ise Freudu byk lde ihmal etmitir ve Hegeli Lacann dncesinin en nemli mjdecisi ve referans noktas olarak konumlandrmtr. Bir baka ifadeyle, Zizek Hegeli standart pratiin dnda Lacanc anlamda DNELM simgeselin ve gerein filozofu olarak okumu ve bu Lacann simgesel ve gerek zerine dncelerinin anlalmas yolunda nemli bir adm oluturmutur (Kay, 2006: 35). S O R U Lacan ile ilgili hatrlamak iin nitenin sonunda Lacann almalar ile ilgili olaD bilgileri KKAT rak verilen okuma paralarn gzden geiriniz. Zizek, Hegelci bir anlayla Hegeli, onun ne olmadyla kar karya getirerek ilerler. Bu da Hegelin dier felsefi geleneklerle, zellikle de Kant ile iliki iinde deerlendirilmesini AMALARIMIZgerektirir. Zizeke gre Hegel yeni fikirlerin belirmesine ve
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
7. nite - Slavoj Zizek: Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr
153
yn deitirmesine yol aan bir dnme mekn olarak deerlendirilebilir. Bu, btn felsefi sorunlar zecek pozitif, oluumunu tamamlam bir sistem tanmlamaktan ziyade Hegelin yapmaya alt eyin srdrlmesi anlamna geliyordu. Negatiflik Hegel felsefesinin merkezinde duruyordu ve Zizeke den Hegeli bu negatiflii iler hale getirecek biimde okumakt (Parker, 2004: 7). Lacanda Hegelci bir boyut olduu genellikle kabul gren bir argmandr. Ne var ki, Zizek Lacan referans noktas olmaktan karp onun yerine Hegeli yerletirmeyi denemitir. Zizeke gre Hegel en iyi biimde Lacanc bir bak asndan okunan ya da Lacan doru anlamak iin anahtar bir filozof olarak dnlebilir. Hegel ve Lacan arasndaki etkileim, Zizekin deolojinin Yce Nesnesi kitabndan Blnmeyen Artk (Indivisible Remainder) kitabna kadar olan yazlarnda gelimi ve Zizekin vurgusu iki yazar arasndaki biimsel benzerlikten ok onlarn gerein kaamak ama izinsiz maddiliine olan ballklar zerinedir (Kay, 2006: 69).
Evrensel ve Tikel
Zizekin evrensellik ile ilgili dncelerini bir araya getirmek zordur; nk Zizek, Hegelde olduka karmak bir biimde ortaya konan, Lacann ise cinsel farkllk aklamasna ilikili olarak sadece yzeysel olarak ele ald evrenseli aklama abasna girer. Zizek, evrensellik konusunu ilk kez Ne Yaptklarn Bilmedikleri in (For They Know Not What They Do) adl almasnda ele alm ve son dnem yazlar Gdklanan zne (The Ticklish Subject) ve Olumsallk, Hegemonya, Evrensellik (Contingency, Hegemony, Universality) adl almalarnda genilettii tartmalarla srdrmtr. Zizek iin evrensellik cinsel farkllk, tarih ve politika hakkndaki dnceleri iin bir merkez oluturmaktadr. Zizeke gre ?evrensel dzen?, onunla dnyay yorumladmz, kavramsal ebekeyi salayan Simgesel dzen ya da byk tekidir. Bununla birlikte kavramsal eletirmemiz, gsteren ve gsterilen dzlemlerinin birbirlerini ilemez hale getirmeleri olgusuyla bozulur. Bunun nedeni, gsterenlerden bir tanesinin kendisine karlk gelen bir gsterileni olmamasdr. nk o gsteren dilbilimsel sisteme bir ierik sunmaz, sadece farkllk alar. Teklik zellii Simgesel dzeydeki bireysel zdelemenin dayana olarak hareket eder (Kay, 2006: 61). Zizeke gre tikel elerden sonlu bir btnle ilerleyen standart diyalektik bak asn terk etmek gerekiyor: Aslnda ulalan doruluk tamamlanm deildir; soru akta kalr ancak tekine seslenen bir biime dnr. Lacann Hegelin histeriklerin en ycesi olduuna dair tanmlamas bu izgiler boyunca yantlanmaldr. Histerik, Lacann sorgulamasnda tekinde bir delik dn alr; kendi arzusu tekinin arzusu olarak deneyimlenir. yle ki kendine bir soru soran histerik zne batan sona tekinin gizemi bilen temel yant olduunu bilerek hareket eder. Aslnda tekine yneltilen soru diyalektik srete, dnmsel bir dnle sorunun kendisini yant olarak kurarak yantlanmtr. Zizek, Adornonun toplum nedir? sorusundan yola karak bu duruma bir rnek verir. Buna gre toplumun tek bir tanmn yapmak mmkn deildir. Her zaman birbiriyle elien tanmlar yaplmtr. Kimileri toplumu tek tek bireylerin tesinde organik bir btn olarak tanmlarken bazlar ise toplumu atomist bireylerden oluan bir yap olarak tanmlamtr. Dolaysyla organizmac bakla atomist bak kar karya gelmitir. lk bakta bu elikiler toplumu kendi iinde tanmlayan her bilgiyi bloke eder durumdadr. Her kim toplumun kendi iinde bir ey olduunu varsayarsa toplumu tam olarak kavrayamayan ksmi ve greceli kavram-
154
Problemin kendisinin ayn zamanda zm de olduu bu tr paradoksal manta Lacann almalarnda olduka sk rastlanr (Zizek, 2006: 38).
sallatrmalarla yaklaabilir. Tam da bu eliki yant oluturduu zaman diyalektik dn meydana gelir. yle ki; farkl toplum tanmlamalar bir engel ilevi grmezler, tam da o eyin kendisine ikindirler ve gerek toplumsal elikilerin gstergeleridirler, organik bir btnlk olarak toplum ile atomist bireylerden oluan toplum arasndaki antagonizma ok temel bir antagonizmadr ve kavranmak isteneni kuran tam da budur. Hegelci stratejinin temel konusu da buradadr: Bu tr bir uygunsuzluk (bizim rneimizde farkl tanmlamalar) gizemi ortadan kaldrr. Balangta kendini engel olarak sunan ey her ne ise diyalektik dnle birlikte dorulukla balant kurabileceimiz kantn kendisine dnr. Bylece onu engelleyen ey olarak grnen eye saplanm oluruz. yle ki, eyin kendisi bir eksikliin etrafnda kurularak gizlenmitir. Zizekin Lacan gelitirmesi esas olarak Hegele ok ey borludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliki halindeki tekil, tikel ve evrensel an dan oluan kavramn l oluumuyla ilgilenmektedir. Zizek bylece birbirinden bamsz iki ayr u olarak dndklerimizin aslnda devam eden bir eyin paras olduklarn, yani tikelin evrensele geip geri dnebileceini syler (Zizek, 1991: 46). Vurgulanmas gereken nemli bir nokta da Lacann politikaya olan greceli ilgisizliine karn Zizek, Lacan dncesini tarih ve politika ile ilikilendirmeyi baarmtr. Zizek, tz ile zne, evrensel ve tikel konularnda grld gibi Hegel ve Lacann dncelerini balayarak, politik anlamlarn ortaya kartmaya almtr (Kay, 2006: 69).
zne ve Tz
Hegelin Tinin Fenomolojisi kitabnn giri blmnde kendi felsefesini anlatrken doruyu sadece tz olarak deil, ayn zamanda da zne olarak kavramaya ve ifade etmeye dayandn belirtmesi Zizeki tz ve zne temalar etrafnda almaya sevk eder. Tz, kendini kendisine yabanclatrd ve kendisini bu yabanclamay hesaba katarak yeniden konumlandrd zaman zne haline gelir. nce teki haline gelerek kendini olumsuzlar ve kendine dner. Bu ifte olumsuzlama yerine geerek onu, yok edip zne yapar. Bu ifte olumsuzlama sreci sonunda tzn zneye Hegelci geiini Zizek Lacann zne ve tekideki eksiin karlkl tannmas aklamasna bir paralellik kurmak olarak yorumlamtr. Lacana gre blnm zne engellenmi teki ile badatr. nk her ikisi de, gerei kavramada yetersiz olmalarndan dolay ayn eksie maruzdurlar. Zizek ben ve toplum gibi sabit olarak algladmz eylerin sahte ve yetersiz olduklarn; hibirinin de tz olmadn iddia eder. Zizeke gre Hegelci dnmenin temel zellii, tekrarlanmasnn yapsal, kavramsal zorunluluudur. Mesele, zn birok belirlenim iinde ortaya kmak, i dorusunu bu okluk iinde eklemlemek zorunda olmas deildir sadece, mesele u dur ki z grnn kendisi iin; z olarak grnle farkll iinde, paradoksal olarak olgularn hkmszlne beden veren bir olgu biiminde ortaya kmak zorundadr. Dnmenin hareketini bu tekrarlama karakterize eder. Buna gre Devletten dine Tinin btn dzeylerinde onunla karlarz. Dnya, evren phesiz ilahiyatn tezahrdr, Tanrnn sonsuz yaratclnn yansmasdr; ama Tanrnn etkili olabilmesi iin kendini yarattklarna tekrar gstermesi, kendisini tekil bir kiide (sa) cisimletirmesi gerekir (Zizek, 2004a: 227). Bir baka ifadeyle Devlet elbette ki rasyonel bir btnlktr ama kendisinin her trl tikel ieriin etkin almas vasfn, ancak kendini tekrar Monarik Hkmdarn olumsal bireysellii iinde cisimletirerek kazanabilir (Zizek, 2004a: 227).
155
ZIZEK VE POLTKA
Zizekin The Indivisible Remainder (Blnmeyen Artk) kitabndan nceki almalarnda duruu anti- totaliterdir ve iledii esas konu milliyeti ve rk ideolojiler bata olmak zere ideoloji eletirisidir. Bata Gdklanan zne olmak zere sonraki kitaplarnda kapitalizme kar saldrgan bir dil kullanm ve kresel kapitalizme kar koyma yolu olarak evrensellie vurgu yapmtr. Zizeke gre politika her eyi iermektedir. Zizekin dayand Lacanc zne kuram, teki ve bilind arasndaki kartlk zerine kuruludur. Burada, yalnzca bireysel bilindnn d dnya tarafndan oluturulmas sz konusu deildir, d dnyay biimlendirmemiz de ayn zamanda bilindmzn bir ifadesidir. Esas olarak Zizek kiisel olan politiktir anlayn ve son dnem yaygnlaan kimlik politikalarnn eitli biimlerini kmser ve bu hareketlerin politik hareketler olmayp sadece etiin devam olduunu ileri srer. Zizeke gre bir kiinin gzn oymak etik bir ey oluyordu ama ayn eyi binlercesine yapmak her naslsa onu politik hale getiriyordu (Kay, 2006: 182). Zizek kimlik politikalarna nasl bir eletiri getirmitir, tartnz. SIRA SZDE
D N E L M Avrupada Yugoslavya devletinin kurulu, ileyi ve dalmasna, Batnn Dou kapitalizmi oluturmaktaki rolne bakmadan Zizekin almalarndaki teorik arka plan ve bu teorinin oluum koullarn anlamak mmkn olmaz. S O Bu R U anlamda Yugoslavya tarihi bir amazlar, krlma noktalar ve olanakszlklar ilikisi tarihi olarak okunabilir. Bundan dolaydr ki Hegelcilik, Lacanclk, Marxclk gibi Zizekin yaDKKAT rarland teorik kaynaklarn negatiflie, eksiklie ve diyalektik krlmaya olan yaklamlar son derece nemlidir. Zizekin kulland farkl sistemlerin kavramsal yaSIRA ortamnda SZDE ps deforme olmu bir biimde Balkanlarn ekonomik ve siyasal ekillenmitir. Zizek, Ljubljana niversitesinde yksek lisans ve doktorasn tamamladktan AMALARIMIZ sonra ayn niversitede ders vermek iin yapt bavurunun reddedilmesinden sonra dnyann eitli blgelerinde aratrmac ve ziyareti retim yesi olarak almtr. Sonrasnda ise artc bir biimde 1980lerde Slovenyadaki K T A P alternatif hareketin nde gelen siyasal aktivistlerinden biri olmu, 1990 ylnda Slovenyada yaplan ilk ok partili seimlerde Slovenya Cumhuriyetinin bakan aday olmutur. Bu noktada ncelikle Zizekin mezun olduu okulda ders vermesini engelleyen TELEVZYON ama sonrasnda cumhurbakan aday olmasna yol aan dnme Yugoslavya gereinden yola karak bakmak yararl olacaktr. Tito, Stalinist brokratik gelenekten uzaklaarak Yugoslavya devrimini ok daNTERNET ha ak, demokratik bir sosyalist z ynetim biimine doru ynlendirmiti. Bu aslnda kapitalizm ve komnizm arasnda bir nc yol oluturma anlamna geliyordu. Tito, 1937de Yugoslavyada Komnist Partisi genel sekreteri oldu ve Yugoslavyada Sovyetler Birlii esinli Stalinist bir kast kurdu. Yugoslavya Komnist Partisinin Cominformdan (Uluslararas Komnist Enformasyon Brosu) ihra edilmesine kadar Tito gayet iyi bir Stalinistti. Sonrasnda Yugoslavya her iki kutup (ABD ve SSCB) iin de bir tr tehdit olarak tarafsz bir izgiye yneldi. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1963de sembolik olarak sosyalist vurgusunu ne kard ancak Zizekin deyiiyle yeni yaplanma hali hazrda olann tam tersine bir sreci balatyordu. Kapitalist mlkiyet ilikilerinin devrimci biimde yerinden
Zizek, politik alan klasik anlamda iktidar araclyla, iktidar dayatma, kullanma, ya da ona kar direnme biimleri; iktidarn kimin karlarna hizmet ettii ya da ktye kulland ve iktidarn retim ve kaynaklarn dalm zerindeki etkileri olarak tanmlar (Kay, 2006: 182).
Yugoslavyadan Slovenyaya Zizek
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
edilmesi sz konusu olmad gibi proleter takm etkisizletirip, ekonominin balangta brokratik olarak dzenlenmesine sonrasnda ise kapitalistlemesine yol amt. Zizekin seerek deerlendirdii kavramsal referans noktalar 1980lerde Yugoslavya rejiminin ideolojik aygtnn dokusunda gmlyd. Zizekin kendisi de o zamanlar bu aygta yerleikti. 1971de Ljubljana niversitesinde felsefe ve sosyoloji alannda lisansn tamamladktan sonra ders vermesinin otoriteler tarafndan ideolojik olarak uygunsuz bulunacan varsayd iin master tezini 1975 ylnda Fransz yapsalclnn teorik ve pratik ilgililii konusu zerine yapt. O dnemde ailesi tarafndan desteklendi. Almancadan yapt felsefi evirilerle 1977de Slovenya Komnistler Dernei Merkez Komitesinde gvenceli bir i bulana dein bir sre daha yaamn srdrd. Bu i komite toplantlarnda dakika tutmaktan, yaplan tuhaf konumalara asistanlk yapmaya, brokratlar iin konumalar yazlmasna ya da Zizekin sonradan eletirel yaklaaca sembolik aygtn farkl biimlerinin retilmesi srecine kadar bir dizi grev ieriyordu. Ayrca bu grev Zizekin parti aygtnn cumhuriyet dzeyinde ilemesi hakknda ileride teoriler retmesine katk salayacak ieriden bilgiler almasn salamakla kalmam ayn zamanda yurtdnda akademik konferanslara katlabilmesi iin gerekli maddi destei de salamt (Parker, 2004: 18). Zizekin Yugoslavya tarihinde yazlarna esin kayna olacak eyleri bulmas Yugoslavyann belli birtakm yalanlar ve olanakszlk noktalar zerinde yaplanmas kadar Batnn u an dier yeni cumhuriyetlere bak gibi bakmasnn da etkisi bykt. Titonun Staline yabanclamasnda ve sonrasnda Slovenyann Yugoslavya Cumhuriyetinden ayrlmasnda Batnn nemli bir rol vard. Bundan dolay, Yugoslavyann dalmasna ilikin yaplan etnik ekimelerin sosyalist sistemin kmesiyle birlikte yzeye kt gibi basit ve indirgemeci bir aklama kolayclna dmek istemiyorsak dalma srecine daha dikkatlice bakmamz gerekiyor. Yugoslavyann dalmasna ilikin, kkl anlamazlklarn barol oynad imgelemi kapitalizmin yaratt atmada kuvvetli bir ideolojik aklama oluturur. Zizeke gre Emir Kusturica filmleri, rnein Underground filmi, Bosna Hersekte muhalif gruplar arasndaki ekimeyle ayn ideolojik ileve sahiptir. Zizek, Kusturicann kendisinin yle bir iddias olduundan sz eder: Balkanlarda sava doal bir olgudur, kimse ne zaman ortaya kacan bilemez, sadece olur. Sava genlerimize ilemitir (Lovink, 1995). Zizek bu ideolojik ilevin bir benzerini de Batda birtakm radikallerin savaan btn taraflar mitsizce sulamalarnda grebileceimizi syler.
SIRA SZDE
Zizekin Yugoslavya tarihinde yazlarna esin kayna olacak konular bulmas bakmndan SIRA SZDE Batnn nasl bir etkisi olmutur?
DNELM Yugoslavyann dalmas srecinde Zizekin yazlarnda ska karmza kan bir baka durum sz konusudur. Bu koullarda ulusal birliin korunmas her zaman- annelik gelecek nesillerin yeniden reticisi olarak- ulusun gsterenleri S Ove R U olarak kadnlara ynelik denetim ve iddetin artmasna yol aar. Yugoslavyada yar- zerk kadn rgtlerin partilileri arasndaki mcadele sonucunda 1961 ylnda DKKAT Kadn rgtleri Birlii kapatlm ve Parti tarafndan Kadnn Sosyal Aktiviteleri Konferans kurulmutur. 1974 ylndan sonra krtaj serbest braklm ve adeta bir SIRA SZDE olarak kullanlmaya balanmtr ancak 1980lerde krtaja tr korunma yntemi kar muhalefet ykselmitir. Askeri iddet kadna ynelik artan iddetle sonulan-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
157
m, bu iddeti yeniden retmitir. Belgraddaki Siyah Giymi Kadnlar gibi sava kart gruplar sklkla fiziksel saldrya uramtr. Zizeke gre toplumlar arasndaki antagonizma kadn ve erkek arasndaki antagonizma ile i ie gemitir ve bu olgu Lacanc teorinin cinselliin amaz olarak dile getirdii olguya iaret eder. Cinselletirmenin nemi ve iddete kar feminist yantlar Marksistlerin ve ayn zamanda Zizekin Yugoslavyann dalmas srecinde devlete ilikin sorunlarnn aa kmasna neden olmutur (Parker, 2004: 19).
Resim 7.2 Yugoslavyann dalma srecinde byk can kayplar yaanmtr. Kaynak:http://www. gunaydinhaber.co m/dunya/yugoslavy a-da-15-bin-kisikaybolmus13998.html.
Yugoslavyann dalmas srecinde kadnlarn yaadklarna ilikin Zizekin SIRA SZDE yorumlar neler olmutur?
DNELM Devlet nasl kurulmutur ki onu oluturan bileenler arasnda olanaksz bir iliki ortaya kmtr ve ayn zamanda bu boluk dmanlk ve intikam gibi ktcl S O R U fantezilerle doldurulmutur? Bu sorunun yantn verebilmek iin Yugoslavyann dalmasna ve Srp sorununun ortaya kmasna doru odaklanmamz gerekiyor. Sosyalist Yugoslavya Federasyonu ile ilgili pek ok sorundan biri devletin mDKKAT kemmeliyetiliinin Federasyondaki her bir ayr devletin birbiriyle mkemmel olmayan ilikiler kurmasn gerektirmesiydi. Kendine ait bir Cumhuriyete sahip olan SIRA SZDE Makedonve vatan olarak kendilerini iaret eden 5 ayr ulus vard: Hrvatistan, ya, Karada, Srbistan ve Slovenya. Buna ek olarak 1980lerin bana kadar dokuz farkl etnik grup vard ve bunlarn bir ksm kolayca corafi AMALARIMIZ bir alana karlk gelmiyordu. Titonun bayatlam kardelik ve birlik sylemi- sonrasnda Miloevi tarafndan ok daha kt bir ekilde zerk edilen- Yugoslavyann bir olduu K federasyon T A P projesiyle e zamanl olarak Srbistann egemenlii ve sonrasnda bavurduu etnik temizlik politikasyla ifade edildi. Kapitalist aklk ve dengesizlik karsnda Zizekin ulusal ovenizmin Dou Avrupada yeniden ortaya kmas ile yazlaTELEVZ Y O ilgili N r Bat dnyasnda bir tr tampon grevi grd. savala ilgili Zizekin vurgusu eer gereklerin yanl bilinmesini istemiyorsak teorik bir ereveye ihtiyacmz vardr olmutu. Neyin, nasl olduuna TERNET dair basit bir ezber hem kavramsal hem de olgusal hatalar Nyapmamza neden olur. Psikanaliz gibi teorik bir ereveye bavuruyorsak onun iindeki kavramsal
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
158
Psikanalize gre bilinsiz olarak peinde kotuumuz arzu nesnesi, gerekliini deneyimlemediimiz ve sanki bir zamanlar holandmz bir eymiesine fantezi bir cezbedicilik ilevi gren, her zaman kayp bir nesne olmutur.
varsaymlarn nasl iler hale geldiini aklamak zorundayz. Her trden psikanalitik aklamaya bavurduumuzda onun farkl elerinin nasl bu kadar gl hale geldiini bilmemiz gerekiyor. Siyasal alann yaplanmas yle bir eklemlenmitir ki psikanalitik aklama iler hale gelir. Psikanalitik znellik- birinin deneyiminin gndelik sylemin dnda kalmas- halklarn topraklarndan ayrlmas ve kapitalist gelime sonucu emek glerinin kendilerine yabanclamas ile ortaya kar. Bu geri dnsz biimde blnm zneler, bu yeni olanakszlk koullarnda onlara bilinsiz grnen bastrlmn dnne tanklk ederler. Tam da bu koullarda toplulua duyulan organik bir ba kurmaya zlem ulus motifiyle gelir ve sadece ideolojik dzeyde deil ayn zamanda ideolojik ekicilik dzeyinde etkilidir. Teorinin rol konusundaki ayn nokta Hegel iin de geerlidir. Buna gre ana snf arasndaki ayrm mkemmel bir ideolojik imgelem ve Dou Avrupadaki tampon devletlerin yneticileri olan brokratlar iin bir avuntu salam grnr. Hegele gre tarm snf aristokratlar ve kyllerden, iletme snf kapitalistler ve iilerden, evrensel snf ise memurlardan oluur. Toplumu bu biimde ii ve iverenlerin ortak karlar varmasna bir arada resmetmek olduka ekicidir ve Zizeke gre Marksn kar kt da tam da iletme snfnn bileenlerinin bu biimde ortak karlara sahip olduklar fikridir (Parker, 2004: 26). Yugoslavya devletinin kavramsal yaps pek ok ideolojik eilimi srdrebilecek niteliktedir ancak devlet zlmeye baladnda yaam dokusu iindeki hatal izgiler brokrasi altnda mcadele izgilerine dnr. Bundan sonradr ki Yugoslavya devletinin olanakszlk koullar Zizekin Hegel, Marx ve Lacan bileiminin hem meruluu hem de eletirisi iin olaslk koullar olarak ilemeye balar. Zizekin, hi sahip olunamayann bakalarnca alndnn fark edilmesini tanmlamak zere Lacanc bir armann hazz erevesini kulland 1990larda Yugoslavyann dalmasna ilikin deerlendirmesi ncelikle New Left Reviewda baslmtr. Esas olarak Zizekin deerlendirmesi Yugoslavya devlet aygt ve onun ideolojik meruluk biimlerinde yaplanan ulusal antagonizmann aklamasdr. Zizek, armann hazz grnn yalnzca geri kalm Balkan lkelerine deil 1980lerde ABD ideolojisinin oluturduu rneklere de uyarlanabilecei konusunda srarcdr. Bu bakmdan, ne zaman kapitalizm krize girse, tehdit altnda hissedilen ideolojik fantazinin zerinde kmelendii kendi zel ulusal eyimiz hayatadierlerince lmne nefret edilen- doru patlar. Zizeke gre kapitalizmin en nemli zelliklerinden biri de her zaman krizde olmasdr. Kapitalizmin isel karakteri onu yle bir ekonomik sistem olarak sunar ki ihtiyalar asla tam anlamyla karlanamazlar (Parker, 2004: 27). te yandan Zizek, Yugoslavyay, her ulusalln sahip olmalar halinde hayatlarn dolu olarak yaayacaklar yaamsal bir hazdan dier uluslarn kendilerini mahrum braktklarna dair kendi anlatlarn ina etmeleri srecine ilikin meselenin kk bir resmi biiminde bir rnek olay olarak nerir. Zizeke gre, 1980lerin sonunda Batnn ok da holand Dou Avrupada demokrasinin yeniden icad kapitalist ekonomik organizasyon iin gerekli olan antagonizmann yeniden sunumudur: Zizekin ifadesiyle Adeta Komnist yzeyin altnda patolojik fantaziler zenginlii parldayarak yzeye ulama annn gelmesini bekliyordu (Parker, 2004: 28). Burada odaklanmamz gereken nokta Zizekin deerlendirmesinde yer alan kk ama nemli uyarlardr. Sanki yzeyin altnda patolojik fantaziler vardr ve sisteme dengesizlik zerk edildiinde farkl dmanlarn inas belli bir trden d-
159
Totaliteryanizm kapa kaldrldnda, Batnn umduu trden demokrasi arzusunun kendiliinden fkrmas yerine farkl haz hrszlarna dayanan etnik atmalarn ykselmesiyle karlatk.
manlk fikrinin ykseliine yol aar. Etnik dmanln psikanalitik adan deerlendirilesi sz konusu olduunda drt elle sarlnan biyolojik igdnn kefedilmesi gibi bir tehlike her zaman vardr ve ayn tehlike Zizekin yazlar iin de sz konusudur. Ortaya kan manzara Yugoslavya devletinin belli yapsal dengesizlik biimleri erevesinde ve cumhuriyetler arasndaki farkllklarn etnik dmanlklarn ayrt edici baz biimleriyle kurulduudur. Zizek konuyla ilgili olarak daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist rejimin bunaltc fantezisinden ve ona elik eden ve kendi dndaki her topluluu hazzn alnmasndan sorumlu tutan milliyeti poplizme daha fazla yabanclama ve mesafeli durma arsnda bulunur (Parker, 2004: 28).
Slovenyadan Ykselen Teorik Muhalefet

Esas olarak Slovenya Batnn, yakasna yapp kapitalizme kazandrd nemli bir dld. 1991de Yugoslavya nfusunun % 8 ini kaplayan Slovenya gayrisafi gelirin % 18 ine sahipti. Ayrca Slovenya ile Bat arasndaki ticari balar da Yugoslavyann ihracatnn nemli bir blmn oluturuyordu. Yugoslavyay blme ve en karl sektrleri kendi retim dngsne katma konusundaki emperyalist istekler belirli ulusal karlarla ve Slovenyann serbest piyasaya boyun emesiyle akt. Zizek 1991e kadar Batnn Yugoslavyay bir arada tutmaya altn ne srer. Ne var ki, ABD ynetiminin kamuya aklad isteklerinin Bat Avrupannkilerle rtt konusunda kukular vardr. 1991de Srbistan ile Slovenya arasnda 10 gn sren atma, Belgratn muhalif gleri Ljubljana iinde sktrmak iin son bir teklif vermesiyle bir para zlm oldu. Slovenya ay iin blnme fikrini erteledi. Zizeke gre, ABD Yugoslavyann blnmesini nlemek istemiti, bunun nedenlerinden biri de Almanyann arzularn denetim altnda tutmakt. ngiltere, Fransa, Yunanistan gibi Avrupann dier lkeleri de Almanyann arzularndan duyduklar kuku sonucunda Yugoslavyann dalmasn nlemek iin 1980lerde ve 1990lar boyunca Srbistan ile ekonomik ve siyasal nedenlerle grmek iin sraya girdiler.1991e kadar Miloevi de Slovenyadan kurtulma isteindeydi. O noktada Kosova Belgrat iin ok daha sktran bir sorundu. 1991 ylnda Slovenya Yugoslavyadan ayrldnda 1.7 milyon nfusu ile byk bir lke deildi. Ayrln siyasi yaamn dokusunda nemli sonular oldu ve Zizekin yaran siyasal gruplar arasndaki u ya da bu isimle kiisel kartl ile ilgili olarak verdii pek ok rportaja da yansd. 1980lerde farkl muhalif gruplarla ilgili bir tahmin yapmak gerekirse bar hareketi 20 kiiden, feminist hareket ise bir dzine kadndan oluuyordu. Bu rakamlar gz nnde bulundurulursa 1988 ylnda nsan Haklarn Koruma Komitesinin radikal genlik dergisi Mladinann tutuklanan editr ve gazetecilerinin serbest braklmas iin toplad 100.000 imzann ve o zamanlar siyasal konularda halk harekete geiren Slovenya Baharnn ne anlama geldii daha iyi anlalr. Bu muhalif grubunun ykselie gemesi olduka hzlyd ve Slovenya muhalif hareketine ilikin bir deerlendirmeye gre 1970ler bir yanda toplumun apolitiklemesi ile tanmlanrken te yanda okuma ve renmeye geni bir ilgi sz konusuydu. Siyasi-teorik bir akm Marksist ekonomi politikle ilgilenirken, dier akm Problemi dergi evresini oluturuyordu ve Althusser, Foucault, Derrida ve Lacandan etkileniyordu. Zizek ve Slovenya Lacan Okulu bu ikinci teorik gruba dhildi ve Slovenyadaki brokrasiye muhaliflik Batdan ykselen post-yapsalclk akmndan besleniyordu. Ne var ki Zizek ve arkadalar Reneta Salecl ya da Zupanzicin almalarn post-yapsalclk iinde deerlendirmek yanl olabilir, onlar da-
Zizekin almalarna etki eden iki nemli teorik zellii vard. Birincisi Fransadan ykselen teorik kaynaklard, ikincisi ise popler kltrn nemiydi.
160
ha ok on yedinci yzyl felsefesi ile ilgileniyorlard. 1970lerde ortaya kan teorik almalar zorunluluk zerinde ykseliyordu. Birincisi, Marksist almalar ve Marksizmin sosyalist devlet tarafndan tahribatn da ieren ekonomi politik ve z-ynetim hakknda eletirel almalard. kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialarn doal grnen ideolojik etkilerini ortaya karmakla ilgiliydi. ncs brokrasinin yerinde kalmasn salayan muhaliflerin eletirisiydi. Buradaki iddia Dou Avrupadaki (ve dier sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devlete kurulan rolleriydi. yle ki, bu muhaliflerin dnme biimleri kavramlara balanan ters yz edilmi anlamlara ramen esas olarak brokratik sekinlerinkine benziyordu. 1980lerin banda ortaya kan kltrel direniin ok zel biimleri muhalefeti rejime muhalifliin boyutlarn aan bir noktaya getirdi.
SIRA SZDE
Zizek ve arkadalarnn SIRA SZDE 1970lerdeki teorik almalar hangi zorunluluklar zerinde ykseliyordu?
D N E Ldireni M Slovenyadaki hareketi belli bir grup kltrel referans noktalar ve popler kltrn bir tr direni biimiyle eklemlenmesiyle tanmlanyordu. Bu direni birtakm S kendine zg ve ilgin biimler almt. Balangta punk ne kt ve O R U 1977de punk lkede brokrasiye kar kan ilk yeni toplumsal hareketin douunun iareti olarak sivrildi. arpc bir rnek 1980lerde mzik, tiyatro grsel projeDKKAT leriyle ne kan bir grubun douuydu. Laibach mzik grubunun Nazi semboll kostmleri dorudan devlete, Slovenya alternatif kltrne ve muhalif kesime SIRA ve SZDE bir kar kt bireylerin kendilerini devlet aygtndan ve onun etkilerinden ayrtrabileceklerinin bir tr manifestosuydu. Laibach tarafndan ne srlen ana strateji devletin sosyalist, ilerlemeci, kar konulmaz olduu iddialarn- stbelirleAMALARIMIZ nim olarak- yapbozuma uratmakt (Parker, 2004. 31). stbelirlenim rejim savunucular ve ok da farknda olmadan muhalefete sadk olmak K arasndaki amaz krmak iin bir yol nerir ve rejimin bir dier z T A P rn oluturan sadk muhaliflerin muhalefetini tahrip eder. 1980ler boyunca temel odak noktas devlet ritelleriydi ve bu grup 1990larda kendi bykeliliklerini ve konsolosluklarn kurdu. Bu grubun aktivistleri Zizekin derslerine TELEVZYON katldlar ve sonrasnda stbelirlenim ynetimini ilk kullananlarn Laibach olduunu ve Zizekin sonradan bunu teorikletirdiini iddia ettiler. Esas olarak Zizekin stbelirlenimden kastettii eyden bir sapma sz konusu. Zizekin stbeNTERNE T lirlenim kavram muhalifliin rtl bir devlet-onayl pozisyonunu reddetmesi sadece iktidar kkten reddetmek iin bir tr zaman kazanmaktr ve bylesi bir kkten reddedi kolektif siyasal alanda tasarlanmamtr ve bireysel eylem yoluyla gerekleir. Slovenya muhalefetinin baz kesimleri sivil toplum alannn kuruluunu demokrasi iin gerekli koul olarak grmlerdir. Bu, yalnzca devletin btn faaliyetleri kendi alan iine eklemlemesi ile her trden zde topluluk fikrine milliyeti ve yabanc dman diye kar kmas arasndaki fark oluturmamal. Bu seeneklerden ilki olan sivil toplumdaki her trden faaliyetin muhalefeti bomak amacyla asimile edilmesi 1980lerde devlet tarafndan uygulanan gl bir stratejiydi. Slovenya Komnist Dernei 1980lerde sol bir muhalefet oluturmak iin Gramscici sivil toplum retoriine snmt. Belki de bundan dolay Zizek ilerici bir siyaset anlayna varmak iin Gramscinin sivil toplum iddiasn reddederek Hegelci sivil toplum- devlet ayrmna dayanmt. Zizeke gre asl olarak sivil toplu-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
stbelirlenim stratejisi Hegelciler ve Marksistlerce Gramsciden sonra ortaya kan Avrupa komnizmi geleneinin sivil toplumun devlete kar anlalma biimlerinde de anahtar rol oynar.
161
mun kendisi sorunlu grnyordu ve Slovenyada sivil toplumu muhalefet e kar harekete geirmek sivil toplumu devlet karsnda idealize edenlere ynelik bir uyaryd (Parker, 2004: 33). 1990da Slovenyada ilk serbest seimlerde be farkl muhalif grubun oluturduu birlik % 55 oy ald ve Hristiyan Demokrat bir babakan seildi. Slovenyay Bat ile ittifak halinde kapitalist bir lkeye dntrme projesi farkl sivil toplum kavramlarnn ortaya kmasna neden oldu ve Slovenya Zizekin deyiiyle yeni bir faziletli ounluun gelimesine sahne oldu. Bu sivil toplum hareketlerinin programlar yalnzca kltrel ovenizm tamakla kalmayp ayn zamanda aile yaantsnn ve ulusun oalmasn salayacak ocuk yetitiricisi olarak annelerin zendirilmesini ve sonuta krtaj hakknn kstlanmas ve ecinsel sapknla saldry da ieriyordu. Bu adan Slovenyadaki faziletli ounluun art Yugoslavyann dier cumhuriyetlerindeki san ykseliine de paralel bir gelimeydi. Ayn zamanda Srbistann Ortodoks Kilisesine bal olmasna karn Slovenyann ounluunun Katolik oluu da nemli bir etkendi. Hristiyanlk ulus inasnda harekete geirilebilecek hazr kuvvetlerden biriydi. 1991de Ljubljanadan yazan bir yorumcunun vurgulad gibi kadnlar neredeyse siyasetten tamamyla dlanmlard, onlara verilen yeni grev mmkn olduunca ok sayda Sloven dourmakt ve yeni demokrasi bir erkek demokrasisiydi. Irakta 2003 ylnda meydana gelen savata Slovenya Dou Avrupadaki yeni kapitalist devletler iinde ABD mdahalesine onay vermede tereddt etmeyen on lkeden biriydi (Parker, 2004: 34). 1990larda Zizek, kolektif adaylk iin Liberal Partinin cumhurbakanl adaylarndan biriydi ve seimi kl pay kaybetmiti. Seimlerden sonra Zizek iktidardaki partiyi destekledi ve bu destei hibir iyi solcu byle yapmazd diye niteledi. Aslnda Zizek iinde bulunulan kapitalist ortamda Hegelci devlet ve sivil toplum arasndaki ayrmda aka bir seimde bulunmutu. Hegelin sivil toplum konusunda kukular vard ve Zizek de bu adan Hegele dayanmt. Gerekte sivil toplum bir tr faziletli ounluun, muhafazakrlarn ve milliyeti bask gruplarnn krtaja kar oluturduklar bir tr a ilevi gryordu ve aadan gelen bu bask Zizeke gre devlet tarafndan dengelenmeliydi: Slovenyada sivil topluma kar devletten yanaym (Parker, 2004: 35). Burada Zizek devletle ilgili olarak stbelirlenim aklamasn terk ederek devletin dorudan belirleyici olmasn yeler. Zizek Bosnadaki i sava srasnda Batl liberallerin Saraybosnadaki sava kurbanlarna bylenmi halde baklar karsnda yeniden savamaya balarlarsa bir bakn kurbanlar desteklemeye yetmeyeceini ileri srer. Zizek kendisine tank roln uygun gren ve Yugoslavyann dalmas sonrasnda ortaya kan savan Avrupann kltrel dinamiklerinin kesin sonucu olduunu grmekten uzak olan grnrdeki ok kltrl, tarafsz, liberal tutuma kar son derece kmseyicidir. Parkera gre (2004: 36) Zizekin kendisi de kimi zaman izleyiciye oynar. Zizek, Srbistann 1999da bombalanmasna New Left Reviewda yaynlanan ifte antaj isimli yazyla yant verdi ve NATO bombalamasnn Birlemi Milletler ve Gvenlik Konseyinin oynayaca herhangi bir ciddi role son verdiini yazarak Washington ya da Belgrad arasnda taraf tutmay reddederek ulus tesi siyasal hareketlere ar yapt. Emperyalist giriimlere kar kan sol hareketlere ok iyi gelen bu aklama o zaman iin Zizekin sava kart harekete destek verdiini gsteriyordu.
162
Esas olarak Zizekin politik grleri yazm kariyeri boyunca en ok deien ey olmutur. lk bata liberal olarak adlandrlabilecek bir konumda temel olarak totalitercilie kar yazmaktan kendisinin de itiraf ettii Marksist bir bak asyla kapitalizme kar yazma noktasna geldi (Kay, 2006: 182). Unutmayn ki her ey benimle grndnn tam tersidir. Zizeki bu szlerinde de ifadesini bulan ekliyle deerlendirirsek Zizek aykrdr ve Yugoslavyann kys hayatn aykrln en iyi resmeden yerdir (Parker, 2004: 37).
POPLER KLTR VE SNEMAYA ZIZEKLE BAKMAK

Zizek yazlarnda sklkla film analizlerine bavuran bir dnrdr. 1970lerden bu yana film analizlerine egemen olan gstergebilimsel yntemin tek katmanl bir zmleme yarattn ileri srer ve filmin yksek metin kurgusu nedeniyle ok katmanl yapsna vurgu yapar. Grntler ve diyaloglarn birlemesiyle oluan filmin neredeyse ikinci el bir yaam olduunu ne srer ve psikanalizi bir film zmleme yntemi olarak kullanr. Aslnda Freud psikanalizin babas olarak bu yntemi klinik bir yntem olarak ryalara uygulayan ilk dnrd. Lacan ise psikanalizi dil zerinden zmlemelerine katmtr ve 1951den itibaren Freudun yol gstericiliinde dil kullanm ve dil srmeleri zerinde alarak Freuda dn seminerleri balatmtr. Lacan psikanalizi dile uygulayan ilk bilim insan olmutur. Lacann gelitirdii yntemi Zizek klinik almalarn dna alarak popler kltre ve sinemaya uyarlamtr. Ancak Zizek, bu yntemi daha ok popler kltr ve toplumsal almalarnn iinde birer hikyecik gibi datmay uygun grmtr (Rigel vd, 2005: 299). Zizekin bunu nasl gerekletirdiine temel kavramlar eliinde bakalm.
Zizek, Freudun rya zmlemelerinden ve sinemann da ynetmenin bakyla toplumun bilinaltn deen bir rya endstrisi olduundan hareketle buradaki grntler kadar diyaloglarn da analize tabi tutulmas gerektiini grerek film analizlerini balatmtr.
Anamorfoz (Yamuk Bakmak)

Zizekin psikanalitik film zmleme yntemini anlamak iin Freuddan ve Lacandan ald kavramlar nasl dnmlere urattna bakmak gerekiyor. ncelikle bak kavram zerinde duralm. Bakmak, akp giden srekli bir eylemlilik halidir. Baksa bu devamlln iindeki, akln sessizliinin gzn mziine dnt andr. Bu an yakalayan ise bir ressamn, bir sinemacnn ya da bir fotorafnn gz olabilir. Bak kavram bir sorunsal olarak Foucault ve Lacanda ayr ayr incelenir. Foucault, bak panoptik kavramyla ele alr. Panoptik, grlmeden gren, hkmedici iktidarn bakdr. Panoptik baktaki iktidar baktn nesneye dntrr. Bakn sahibi znedir. nk iktidar ondadr. Erkein bak da panoptiktir ve baktn nesneye evirir ve feminizm dncesinin odanda da buna kar k vardr. Lacanc bak kavramnda ise durum tam tersidir. Bak nesnedir. Baklan bak zerine alan, stlenen znedir, bakan ise nesnedir. Lacan iin bak konumunu sahiplenen kadndr. Lacana gre yanl tanma (yamuk bakmak) znenin kurulmas srecinden ayrlamaz. nk zne asla kendisini bakan noktasna yerletiremez. Bak, Hegelden balayarak Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden anlayta hep iktidar ya da mcadele alan olarak kurgulanr. Esas olarak dinlerde de tanrlarn grnmeyen bak inanc nedeniyle bak hep bir iktidar, denetim, gzetim, ynetim zelliini zerinde tar. ktidarn grnmeyen baknda hep bir tahayyl vardr. Szgelimi hkmdar, tanrnn yeryzndeki glgesi olarak grev yapt iin ynetilenlerden kimse hkmdarn gzleri ile karlaamaz. Ynetilenlerin bak yerdeyken, hkmdar bakyla onlar birer nesneye dntrerek tarar. Ynetilenler ise hkmdarn
163
bakn tahayyl ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. Btn bu aktarmlardan yola karak bak iki temel zerinden ele alnabilir: Tasarmlanm bak ve tasarmlanmam bak. Tasarmlanm bak iindeki temel deikenler, iktidar mcadele, denetim, gzetim ve ynetim iken tasarmlanmam baktaki temel deikenler; anlk olmas, ruh yansmas ve ieriinin gerei barndrmasdr (Rigel vd, 2005: 303). Bakn iktidar ile ilikisi konusunda neler sylenebilir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Zizekin bak zerine temellendirdii Anamorfik cisimler, ancak belirli bir ayDNELM kr bak asndan yamuk bakarak alglanabilir. Zizek, yamuk bakmak kavramyla tasarmlanm bak ile gelen, iktidarn n-belirlenmi iletisini zmlemeyi, S O R U bizi geree bunu, tasarmlanmam baka evirmenin yolunu aar. Bir anlamda gtrmeye alr ve Zizek yamuk bakmak kavramn gerei grmek anlamnda kullanr. Zizek, psikanalitik film zmlemelerine ilk olarak yamuk D K K A T bakmak ile balar. Ancak burada, ileti zmlemesinde dairesel iletiimi kullanan kaynan bilinalt kurgusuna ynelir. Szgelimi; Charlie Chaplin filmlerinde esas zelliin oSIRA SZDE cuklara kar taknlan sadiste, kt, aalayc tutumlar olduunu syler. Chaplinin filmlerinde ocuklara genelde allm scaklkla davranlmaz. Baarsz olduklarnda onlarla dalga geilir, alay edilir. Burada sorulmas gereken soru bize AMALARIMIZ korunmaya muhta, yumuak varlklar deil de alay etme nesneleri olarak grnmeleri iin ocuklara hangi noktadan baklmas gerektiidir. Bunun yant ocukK T A davranr. P larn kendi bakdr. nk sadece ocuklar ocuklara bu ekilde Zizeke gre Chaplin, ocukluunun getii sokaklarn etkisini zerinde tamaktadr ve bilinaltnda yaayan sokak ocuunu film kamerasnda ocuun bak ile TELEVZYON izleyiciye yanstmaktadr (Rigel vd, 2005: 305).
DNELM S O R U
DKKAT
Anamorfoz kavram SIRA grme SZDE duyusuyla dolaysz olarak alglanamayan, belirli bir biime sahip deilmi gibi AMALARIMIZ grnen nesnelerin zel bir bak asndan alglanabilir olmas anlamna gelir.
K T A P
TELEVZYON
Semptom (Belirti)
Aslna baklrsa semptom kavramn ilk ortaya atan Marxdr. Marx, burjuva haklar NTERNET ve grevleri olarak ortaya konan eylerin evrensel olduu iddiasn yalanlayan bir asimetri, belli bir patolojik dengesizlik olduunu saptamas sayesinde semptomu icat etmitir. Bu dengesizlik, bu evrensel ilkelerin eksik biimde gerekletirildii ni yani bu yetersizliin ilerideki gelimelerle ortadan kaldrlacan- ilan etmek yle dursun bu ilkelerin kurucu ura ilevini grr. yle ki; semptom tam olarak kendi evrensel temelini ykan tikel bir unsur, ait olduu takm ykan bir trdr. Bu anlamda Zizeke gre en temel Marks ideoloji eletirisi ileminin zaten semptomatik olduu sylenebilir. Bu ilem, verili bir ideolojik alanda hem heterojen olan hem de ayn zamanda bu alann kapanmnn tamamlanmas, son biimine ulamas iin zorunlu olan bir bozulma noktas saptamaktan ibarettir. Dolaysyla bu ilem belli bir istisna mantn gerektirir: rnein zgrlk: Bir dizi trden oluan ifade ve basn zgrl, ticaret zgrl, siyasi zgrlk, vb.) evrensel bir anlaytr; ama ayn zamanda yapsal bir zorunluluk sayesinde, bu evrensel anlay ykan zgl bir zgrlktr de (iinin piyasada kendi emeini satabilme zgrl). Yani bu zgrlk fiili zgrln tam zdddr: i emeini zgrce satarak zgrln kaybeder- bu zgr sat ediminin gerek ierii, iinin sermayeye kle olmasdr. Buradaki can alc nokta phesiz udur: Burjuva zgrlkleri emberini kapatan, tam da bu paradoksal zgrlktr, kendi zddnn biimidir. (Zizek, 2004a: 36, 37).
NTERNET
Her trl ideolojik evrensel rnein zgrlk, eitlikzorunlu olarak btnln bozan, yanlln aa karan zgl bir durum ierdii srece yanltr.
164
Psikanalitik bir semptom sadece temelde yatan bir tr rahatszln varln ele veren bir iaret olarak tbbi bir semptom deil rahatszln kendisidir. Semptom ayn zamanda znenin keyfi, bir uzuv ya da tekrar eden bir davran kalb ile temsil ederek inkr etme ve uzaklatrma yoludur. Zizek kadn erkein semptomu olarak grd yazsnda erkein simgesel varoluuyla iletiimi ve varlnn gerei ile ilikisini sadece kadn sayesinde kurabileceini ifade eder. Oysa bunun tersi geerli deildir. Kadn erkekten tamamen bamsz olarak var olur (Kay, 2006: 118). Kadnn erkein bir semptomu olmas, erkein sadece semptomu olan kadn araclyla var olabilecei anlamna gelir (Zizek, 2001: 155). Aslnda bu aklama herhangi bir erkek bireyin sadece bir kadn birey ile iliki kurduu takdirde var olabileceini neriyor gibi grnmekle beraber kastedilen bu deildir. Zizekin kastettii ey esasnda konuan varlklar arasnda, eril konumu stlenmi bir Benin varlnn, diil konumunu stlenmi bakalarnn var olmasna bal olduudur. Bir baka deyile erkek olarak adlandrlan eyin var olabilmesi iin hazla ilikileri yeterince farkl bir ekilde dzenlenmi olan varlklarn yani kadnlarn olmas gerekir ki bunu erkekler adna iersinler (Kay, 2006: 118). Semptom balangta bize, analiz epey uzun bir yol kat edene kadar, biz anlamn fark edene kadar anlalmamay srdrecek bir iz olarak grnr. Lacan, semptomu bastrlmn geri dn olarak tanmlar. Bastrlmn geri dn olarak semptom tam da kendi anlamndan nce gelen bir sonutur ve semptomu ilerken tam da gemii yaratrz. Gemiin uzun zaman nce unutulan simgesel gerekliini retiriz (Rigel vd, 2005: 309). Buna gren bastrlan, ezilen her ne ise hibir zaman ayn biimde geri dnmeyecek ancak bir semptom, yara, sorun olarak dnecektir. Zizek, doruyu ele geirmemizi salayan semptomun yanl tanmann iinde sakl olduunu gstermek iin Jane Austenin Gurur ve nyarg isimli eserini rnek olarak verir: Elizabeth ve Darcy, farkl toplumsal snflara ait olmalarna ramen (Darcy son derece zengin bir aristokrat aileden, Elizabeth ise yoksullam orta snftandr) gl bir karlkl ekim hissederler: Darcy, gururu yznden, duyduu ak deersiz bir ey olarak grr. Elizabethe evlenme teklif ettiinde onun ait olduu dnyaya duyduu hor gry aka itiraf eder ve Elizabethin onun teklifini esiz bir onur olarak kabul etmesini bekler. Ama Elizabeth, nyargs yznden, Darcyyi gsterii, ukala ve kendini beenmi biri olarak grr: Darcynin oan tepeden bakan bir eda ile evlenme teklif etmesinden incinir ve onu reddeder. Bu ifte baarszlk, bu karlkl yanl tanma, her znenin kendi mesajn tekinden tersine evrilmi biimde ald, ifte bir iletiim hareketi yapsna sahiptir: Elizabeth kendini Darcyye grgl, zeki, bir gen kadn olarak sunmak ister ve ondan sen sahte incelikler yapan, zavall, bo kafal bir yaratktan baka bir ey deilsin mesajn alr. Aralarndaki ilikinin kopmasndan sonra, ikisi de bir dizi rastlant sayesinde, tekinin, gerek mizacn Elizabeth Darcynin duyarl ve hassas mizacn, o da onun gerek onur ve zeksn- kefederler ve roman -bitmesi gerektii gibimutlu sonla biter (Zizek, 2004a: 78). Zizek bu hikyenin teorik adan ilgin yannn kahramanlarn ilk karlamalarnn baarszlnn, tekinin gerek mizac hakkndaki ifte yanl-tanmann, nihai sonucun pozitif bir koulu roln oynamasdr. Bir baka deyile Zizeke gre doruya dolayszca gidemeyiz ve Elizabeth ve Darcy daha en bandan, birbirleri-
165
nin gerek mizalarn tanm olsalard hikyeleri hemen evlilikle sonulanrd diyemeyiz. Diyelim ilk karlamalar baarl oldu ve Elizabeth, Darcynin ilk teklifini kabul etti. Ne olurdu? Zizeke gre o zaman birbirlerine gerek bir akla balanmak yerine, kendini beenmi, zengin bir adamla yapmack, bo kafal bir gen kzdan oluan kaba, alelade bir ift olurlard.Hegelin terimleriyle ifade edilirse her biri, tekinin kusurunu alglarken,- farknda olmadan- kendi znel konumunun sahteliini de alglar. Semptom, kusursuz bir simgesel oluum, kendisi de bir gsteren olduu iin yorumlama yoluyla feshedilebilen ifreli, kodlanm bir mesajdr. Felsefi tartmann genel referans ounlukla gen bir dnyadr- dil, zne, znenin nesneler dnyasyla ilikisi, dil yoluyla dolaymlanr. Zizeke gre Lacan sk sk gstereni mutlaklatrmakla sulanr- bu sulamaya gre Lacan nesnel dnyay hesaba katmamakta, sanki nesnel dnya yokmu gibi, sanki bu dnya gsterenin hayali etkisinden- yanlsamasndan ibaretmi gibi, teorisini zne ile dilin etkileimiyle snrlamaktadr. Ancak Lacan bu sulamaya verdii yantta, verili bir nesneler btn olarak dnyann var olmadn sylemenin tesinde, dilin ve znenin de var olmadn syler: Lacann Byk teki [yani tutarl, kapal bir btnlk olarak simgesel dzen] yoktur, tezi oktan klasiklemitir. Zizek bu noktada yle bir soru sormamz gerektiini syler: Eer dnya, dil ve zne yoksa var olan nedir? Lacann yant, semptomdur ve bu yanttaki postyapsalc vurgu zerinde durmak gerekir. Buna gre postyapsalcln temel nermesi, her trl tzel kimlii yapbozuma tabi tutmak, kat tutarllnn ardndaki simgesel arbelirlenim etkileimini gzler nne sermek, bir baka deyile, tzel kimlii zerek tzel-olmayan, farklla dayal ilikilerden oluan bir a haline getirmektir. Sermptom kavram ise bu etkileimin etrafnda yapland gerek ekirdektir (Zizek, 2004a: 87).
Zizekin deyimiyle eer yanl- tanmadan gecen acl dolambal yola dme zahmetine girmek istemezsek Dorunun kendisini karm oluruz.
Sinthome
Lacan, dzeni; gerek, imgesel ve simgesel dzenleri bir araya getirme ilevi grebilecek unsura yeni bir isim vermitir. Franszcada bir sz oyunu yaparak, bu unsuru Saint (aziz) ve Saint Thomasa gnderme yapan Sinthome olarak adlandrmtr. Lacann kuramnda bu kavram bir ynyle Babann- Adnn yerini alr: Babann- Ad zellikle simgesel dzen asndan byk neme sahiptir, oysaki Sinthome kavram dzeni belirlemektedir ve dm yaplar tarafndan belirlenir. Dmler, kiiye, bir psikozdaki sabuklama ve kuruntu yapmalarn anlama olana verdii iin klinik adan ok nemlidir. Bu yaplanmalar gerek imgesel ve simgeseli bir araya getirmeye yarayabilirler. Bundan yola karak baz psikoz hastalarnda makineler, bilgisayarlar ve bilimsel rnlerle ilgili temalarn bu denli yaygn oluu yeni bir yoldan aklanabilir. Nesneler beden imgesini (imgelemsel), dilsel ya da bilgisayar dngselliini (simgesel) ve ar uyarma ya da acy (gerek) bir araya getirmek iin kullanlabilir. Bu anlamda psikozun hastada yaratt sistem baarlysa dzeni bir araya getiren bir dm ya da daha ok bir zel isim ilevi grr. Sinthome olarak semptomla zdeleme konumu, zellikle Lacanc psikanalizin en temel noktasdr ve aslnda bu znenin de mutlak dayanadr. nk dzeni bir araya getiren ve tm belirtileri olmasna karn, zneyi bir psikoz durumuna dmekten alkoyan sinthomedur ( Rigel vd. 2005: 312).
166
Babann Ad: Lacan Freudun anne- baba- ocuktan oluan Oidipus geninin temel zelliini, simgesel dzeyde Babann- Ad ile tarif eder. BabannAd, gerek babaya ya da imgesel babaya (baba imgesine) baml olmayan, simgesel dzene ait bir kavramdr, o dzenin (dilin ve Yasann) kurucu kavramdr. Lacan Babann Ad/Babann Hayr sz oyunu ile babann Hayr! demesiyle, yani koyduu yasaklar ve snrlarla, simgesel dzenin, Yasa dzeninin kurucu kavram olduuna iaret eder. Gerek babann kimliinden, hatta varlndan ve yokluundan bamsz olarak, Babann Ad ocuk iin tanrnn ve devletin, yasa koyucu ve yasaklayc otoritenin simgeselletirilmesi anlamna gelir. Zizeke gre sinthome bir aa/ebekeye balanm olmayan ama hemen keyif tarafndan doldurulan, nfuz edilen belli bir gsterge olduu iin, stats tanm gerei psikosomatiktir; hibir eyi ya da kimseyi temsil etmeden iren bir keyfe tanklk eden dilsiz bir ahadetten baka bir ey olmayan korkun bir bedensel iaretten ibarettir. Zizek e gre tam da bu yzden Franz Kafkann Ky Hekimi hikyesi, en saf- deyim yerindeyse imbikten geirilmi biimiyle bir simpthomeun hikyesidir. ocuun bedeninin zerinde bydke byyen ak yara, bu bulant verici, haaratvari aklk, canlln kendisinin, anlamsz keyfin en radikal boyutu iinde yaam tznn cisimlemesinden baka nedir ki? diye sorar Zizek (2004a: 90). Ridley Scottn Alien (Yaratk) filmini ele alalm: Zavall John Hurtn vcudundan dar frlayan o iren asalak tam da bu tr bir semptom deil midir? Tam da Amfortasn dsallam yarasyla ayn statye sahip deil midir? Bilgisayar hayat alametleri olduunu kaydettiinde uzay yolcularnn girdikleri l gezegeni zerindeki maara, polipvari asalan Hurtn suratna yapt maara, simgesel ncesi ey statsne, yani anne bedeni, keyfin yaayan tz statsne sahiptir. Bu maarann uyandrd rahim- vajina armlar neredeyse kr kr parmam gzne vurgulanr. Nitekim Hurtn suratna yapan asalak bir tr filiz vermi keyiftir, anneye ait eyin bir kalntsdr ve sonra da uzay boluunda dolaan gemiye snm grubun- keyfinin Gereki- semptomu ilevi grr: Onlar hem tehdit eder hem de kapal bir grup olarak kurar. Bu asalak nesnenin srekli deimesi, sadece anamorfik bir statde olduunu dorular. Katksz bir suret varldr. Yaratk, sekizinci ilave yolcu, kendi bana hi bir ey olmad halde, yine de anamorfik bir fazla olarak ilave edilmesi gereken bir nesnedir. En saf haliyle Gerektir: Bir suret, kat simgesel dzeyde hibir biimde varolmayan ama ayn zamanda filmde gerekten varolan tek ey olan bir ey, karsnda btn gerekliin tamamen savunmasz olduu bir ey. Doktor neterle kestikten sonra polipvari asalaktan fkran svnn uzay gemisinin metal zeminini erittii sahneyi hatrlamamz yeterSimptomun bu perspektifiyle bakldnda, hakikat ve keyif birbirleriyle kesinlikle badamazlar. Hakikat boyutu, imknsz jouissence cisimletiren travmatik eyi yanl-tanmamz sayesinde alr. Kaynak: Slavoj Zizek (2004), deolojinin Yce Nesnesi, ev: Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar
167
deolojik Fantazi
Zizeke gre fantezi arzularmz ekillendiren eydir. Zizek cinsel farklln fantazide nasl altn televizyondaki bir bira reklamn rnek vererek aklar. Reklamda gen bir kadn bir kurbaa bulur ve kurbaay pnce kurbaa gen ve yakkl bir adama dnr. Gen adam gen kadna dnp per ve kadn bir ie biraya dnr. Kadnn arzusu kurbaay, onun erkek fantazisi olan erkeklii simgeleyen bir nesneye dntrr. Erkek ise kadn kendi tatmin arac ve arzusunun nesne-nedeni olan bir nesne fantezisine indirger. Zizekin yorumuna gre Bu asimetriden dolay, cinsel iliki yoktur: Ya kurbaas olan bir kadn vardr ya da bir ie biras olan erkek. Zizeke gre asla var olamayacak olan ey, gzel kadnn ve gzel erkein oluturduu doal ifttir (Kay, 2006: 115). Zizeke gre deolojik fantazi boyutunu kavramak iin ise Marxn bilmiyorlar, ama yapyorlar formlne dnmemiz ve ok basit bir soru sormamz gerekir: deolojik yanlsamann yeri neresidir, gerekliin kendisini bilmekte mi yoksa yapmakta m? Yant ilk bakta bariz grnr. deolojik yanlsama bilmek te yatar. nsanlarn fiilen yaptklar ey ile yaptklarn dndkleri ey arasndaki uyumsuzlukla ilgili bir sorun sz konusudur. (Zizek, 2004a: 46). Zizeke gre insanlarn bilmedikleri ey, faaliyetlerinin, toplumsal gerekliklerinin kendisinin bir yanlsama, fetiist bir tersine evirme tarafndan ynlendirildiidir. Gzden kardklar, yanl tandklar ey gereklik deil, kendi gerekliklerini, kendi gerek toplumsal faaliyetlerini yaplatran yanlsamadr. eylerin gerekte nasl olduunu gayet iyi bilirler ama yine de bilmiyormu gibi davranrlar. Burada bir ifte yanlsama vardr. O da gereklikle kurduumuz gerek, fiili ilikimizi yaplatran yanlsamay gzden karmay ierir. Bu gzden karlan bilind yanlsamaya da ideolojik fantezi ad verilir. Yaygn ideoloji sinizm ideolojisidir. Buna gre insanlar artk ideolojik doruya inanmazlar, ideolojik nermeleri ciddiye almazlar. Ancak ideolojinin temel dzeyi, eylerin gerek durumunu maskeleyen bir yanlsama dzeyi deil, tam da toplumsal gerekliimizi yaplatran bilind bir fantezi dzeyidir (Rigel vd, 2005: 320)
deoloji tam da insanlarn aslnda ne yaptklarn bilmemelerinden, ait olduklar toplumsal gereklie ilikin yanl bir tasarma (ayn gereklie ilikin arptma yznden) sahip olmalarndan ibarettir
Jouissance (Keyif)
Zizekin Lacandan dn ald Franszca jouissance kavramn dier dillere evirmek olduka gtr. Trke yaznda keyif ya da haz olarak, ngilizce yaznda ise enjoyment olarak karmza kan kavram kimi zaman da bu szcklerin anlam tam olarak karlamamas sonucu olduu gibi jouissance olarak braklr. Jouissance Lacann Freudun haz ilkesi kavramnn tesine yerletirdii bir kavramdr. Freudda haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boalmasndan ibarettir. Bir baka deyile haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte anlr. Buna karn jouissance basit bir tatminin tesinde, bir drt tatminidir; dolaysyla olanakszdr. Szgelimi; anneden koparlm olmak anlamndaki ilksel eksiin giderilmesi arzusunun gerek bir tatmini yoktur. Byle bir tatmin olabilmesi iin psikotik bir durumun sz konusu olmas gerekir ancak. Oysa jouissance bu eksiin giderilmesi fantezisini yaratarak kendini Gerekte temellendirir. Acda, lmde, semptomlarn srdrlmesinde bulunduu varsaylan paradoksal haz, aslnda haz deil jouissancedr. Zizeke gre jouissance, simgeselletirmenin zerinde iledii temel simgeselletirme tarafndan boaltlan cisimsizletirilen, yaplanan temeldir. Ancak bu sre ayn zamanda bir artk, bir kalnt retir ki bu da art keyiftir.
Haz, benliin i dengesini kurmaya ya da korumaya yneliktir. Jouissance ise bu dengeyi daima bozarak haz ilkesinin tesine geer.
168
Zizekin jouissance kavram ile medya ieriklerine bakldnda bilgi ve enformasyon arasndaki farktan yola kldnda, enformasyonun temel etkisinin keyif, yani elence olduu sylenebilir. Buna karn medya ieriklerinde bilgiden kan temel nedeni ise keyfin kaybedilmesi biiminde aklanabilir (Rigel vd. 2005: 322).
Gerek zerine zmlemeler

Zizekin yazlarndaki felsefi, politik ve kltrel alanlar bir arada tutan Lacann gerek olarak adlandrd eye ynelik olarak srdrd sorgulamalardr (Kay, 2006: 16). Lacan, Freudun insann geliim srecinde ana evre ortaya koyar: Oral, anal ve genital dnem. Bu dnemlere karlk gelecek biimde farkl kavram ne srer: Gereksinim, istem ve arzu. Bu kavram da insani geliim srecinin farkl esine denk der: Gerek, imgesel ve simgesel (Rigel vd, 2005: 282). Lacana gre gerek simgeselletirilmeye mutlak anlamda direnendir. Gerek, simgesel ve imgelemseli insan gerekliinin kayd olarak adlandrr. Bir baka deyile gnlk dilde gereklik olarak sz edilen ey, simgesel ve imgeselin bir birleimidir. Gerek, tam olarak bizim gerekliimizin dnda braklan, anlamsz olann snrn ve yerletirmekte ya da kefetmekte baarsz olduumuz noktay temsil eder (Rigel vd, 2005:312). Zizek iin gerek dilin snr olarak, hatta konuan varlklara dnmekle, dilimizle birlikte kaybettiimiz her ey olarak dnlebilir. Gerek hem orada, yan bamzda hem de ulalmaz olandr. Zizekin geree dikkat ekmek iin en sk kulland szckler: antagonizm, travmatik, olanaksz, ekirdek ve kmazdr. Mstehcen fkralardan dini inanlara ve bilim- kurgu filmlerden kuantum fiziine kadar tartt btn alanlarn panaromik grn, gerei ayn anda hem dladklar hem de kullandklar iin Zizekin ilgisini eker. Zizeke gre gerek ne kadar anlalmaz olsa da, etkilerini gizlice zerimizde gsterir; gerek olumsuzdur ama kendisine hazla balandmz bir dayanak noktas brakr. Ayn biimde gerek, Zizekin siyasal duruunun merkezinde yatar. Buna gre ideoloji, keyfin toplumsal rgtlenmesine dayaldr. Politik uyumun korunmas, dzenin devam ettirilmesi ise keyfe baldr. Ancak Zizeke gre eylem yoluyla itaatsizliin iine dalnabilir, ideoloji rahatsz edilerek ideolojinin kiilerin zerindeki denetimi gevetilebilir (Kay, 2006: 18).
7. nite - Slovoj Zizek:Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr
169
zet
A M A
Slavoj Zizekin genel yaklamn tanmlayabilmek. Zizekin almalarnn znde, ayn anda hem siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacanc psikanalizin etkin bir biimde uygulanmas yatar. Temel felsefi iddias, Lacann Aydnlanmann varisi olmasnn yannda Lacan dncesinin ileriye dnk bir dnm temsil ettiidir. Zizek rencilik yllarnda hem Frankfurt Okulu yneliminden hem de muhalif Heideggercilikten uzaklaarak Fransadan ykselen yeni teorilere doru ynelmitir. 1970lerin balarnda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal arkadalar Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Fransz dnrnden etkilendiler. Ayn zamanda klinikten ok felsefi bir bakn ne kt Ortadoks Lacanc bir ynelimin ar bast Kuramsal Psikanaliz Topluluunu kurdular. Bu topluluun nemli ilkesel alan yleydi: 1. Klasik ve modern felsefenin (zellikle de Alman idealistlerinin) Lakanc bir bakla zmlenmesi 2. deoloji ve iktidar kuramlarnn Lacana dayal deerlendirilmesi 3. Kltr ve sanatn (zellikle sinemann) Lacana dayal olarak deerlendirilmesi. Zizekteki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlarn deerlendirebilmek. Zizekin yazlarndaki yaygn temalardan biri Hegel ile Lacan ve Lacan yardmyla Hegel gibi ikiz temalardr. Esas olarak Lacan, dncelerini Freuda yant olarak gelitirmiken Zizek ise Freudu byk lde ihmal etmitir ve Hegeli Lacann dncesinin en nemli mjdecisi ve referans noktas olarak konumlandrmtr. Ne var ki, Zizek Lacan referans noktas olmaktan karp onun yerine Hegeli yerletirmeyi denemitir. Zizeke gre Hegel en iyi biimde Lacanc bir bak asndan okunan ya da Lacan doru anlamak iin anahtar bir filozof olarak dnlebilir. Zizekin evrensellik ile ilgili dncelerini bir araya getirmek zordur; nk Zizek, Hegelde olduka karmak bir biimde ortaya konan, Lacann ise cinsel farkllk aklamasna ilikili olarak sadece yzeysel olarak ele ald evrenseli aklama abasna girer. Zizek iin evrensellik cinsel farkllk, tarih ve politika hakkndaki d-
nceleri iin bir merkez oluturmaktadr. Zizeke gre evrensel dzen, onunla dnyay yorumladmz, kavramsal ebekeyi salayan Simgesel dzen ya da byk tekidir. Zizeke gre tikel elerden sonlu bir btnle ilerleyen standart diyalektik bak asn terk etmek gerekiyor: Aslnda ulalan doruluk tamamlanm deildir; soru akta kalr ancak tekine seslenen bir biime dnr. Zizekin Lacan gelitirmesi esas olarak Hegele ok ey borludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliki halindeki tekil, tikel ve evrensel an dan oluan kavramn l oluumuyla ilgilenmektedir. Zizek tz ile zne, evrensel ve tikel konularnda grld gibi Hegel ve Lacann dncelerini balayarak, politik anlamlarn ortaya kartmaya almtr. Yugoslavyann dalmas sreci erevesinde Zizekin politik duruunu aklayabilmek. Zizeke gre politika her eyi iermektedir. Zizekin dayand Lacanc zne kuram, teki ve bilind arasndaki kartlk zerine kuruludur. Burada, yalnzca bireysel bilindnn d dnya tarafndan oluturulmas sz konusu deildir, d dnyay biimlendirmemiz de ayn zamanda bilindmzn bir ifadesidir. Zizek kiisel olan politiktir anlayn ve son dnem yaygnlaan kimlik politikalarnn eitli biimlerini kmser ve bu hareketlerin politik hareketler olmayp sadece etiin devam olduunu ileri srer. Yugoslavya devletinin kurulu, ileyi ve dalmasna, Batnn Dou Avrupada kapitalizmi oluturmaktaki rolne bakmadan Zizekin almalarndaki teorik arka plan ve bu teorinin oluum koullarn anlamak mmkn olmaz. Bundan sonradr ki Yugoslavya devletinin olanakszlk koullar Zizekin Hegel, Marx ve Lacan bileiminin hem meruluu hem de eletirisi iin olaslk koullar olarak ilemeye balar. Psikanalize gre bilinsiz olarak peinde kotuumuz arzu nesnesi, gerekliini deneyimlemediimiz ve sanki bir zamanlar holandmz bir eymiesine fantezi bir cezbedicilik ilevi gren, her zaman kayp bir nesne olmutur. Zizek konuyla ilgili olarak daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist
AM A
A M A
170
rejimin bunaltc fantazisinden ve ona elik eden ve kendi dndaki her topluluu hazzn alnmasndan sorumlu tutan milliyeti poplizme daha fazla yabanclama ve mesafeli durma arsnda bulunur. Zizekin sinema ve popler kltr elerinden yola karak yapt zmlemeleri zetleyebilmek. Zizek yazlarnda sklkla film analizlerine bavuran bir dnrdr. Ancak Zizek, bu yntemi daha ok popler kltr ve toplumsal almalarnn iinde birer hikyecik gibi datmay uygun grmtr. Zizekin bak zerine temellendirdii anamorfoz kavram grme duyusuyla dolaysz olarak alglanamayan, belirli bir biime sahip deilmi gibi grnen nesnelerin zel bir bak asndan alglanabilir olmas anlamna gelir. Semptom tam olarak kendi evrensel temelini ykan tikel bir unsur, ait olduu takm ykan bir trdr. Bu anlamda Sinthome kavram dzeni belirlemektedir ve dm yaplar tarafndan belirlenir. Zizeke gre fantazi arzularmz ekillendiren eydir. deoloji tam da insanlarn aslnda ne yaptklarn bilmemelerinden, ait olduklar toplumsal gereklie ilikin yanl bir tasarma (ayn gereklie ilikin arptma yznden) sahip olmalarndan ibarettir. Jouissance Lacann Freudun haz ilkesi kavramnn tesine yerletirdii bir kavramdr. Freudda haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boalmasndan ibarettir. Zizekin yazlarndaki felsefi, politik ve kltrel alanlar bir arada tutan Lacann gerek olarak adlandrd eye ynelik olarak srdrd Lacana gre gerek simgeselletirilmeye mutlak anlamda direnendir.
AM A
171
Kendimizi Snayalm
1. Zizekin almalarnda temel bavurularn ynlendirdii, Psikanaliz alannda ismini duyuran dnr aadakilerden hangisidir? 6. Zizekin dayand Lacanc zne kuram, hangi kartlk zerine kurulmutur? a. zne ve nesne b. teki ve bilind c. Bilinalt ve bilind d. Doa-madde e. Aktif- pasif 7. Zizek, 1990 ylnda yaplan ilk ok partili seimlerde aadaki lkelerden hangisinin bakan aday olmutur? a. Makedonya b. Slovenya c. Hrvatistan d. Srbistan e. Bosna- Hersek 8. Aadakilerden hangisi Yugoslavyay oluturan be cumhuriyetten biri deildir? a. Hrvatistan b. Makedonya c. Karada d. Srbistan e. Estonya 9. Hegele gre iletme snf aadaki kesimlerden hangisi tarafndan olumaktadr? a. Kapitalistler ve iilerden b. Kyller c. Kyller ve esnaflar d. Memurlar e. Aristokratlar ve iverenler 10. 1990larda Slovenyadaki brokrasiye muhaliflik Batdan ykselen, aadaki akmlardan hangisi ile besleniyordu? a. Marksizm b. Postyapsalclk c. Hermenetik d. Psikanaliz e. Olgusalclk
a. Gothe
b. c. d. e. Schiller Hegel Marx Lacan
2. Aadaki dnrlerden hangisi Zizek ve Slovenyal arkadalarnn etkilendii Fransz dnrlerden biri deildir? a. Lacan b. Derrida c. Foucault d. Habermas e. Althusser 3. Zizekin, Lacann dncesinin en nemli mjdecisi ve referans noktas olarak konumlandrd filozof aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Kant d. Heidegger e. Aristo 4. Zizekin cinsel farkllk, tarih ve politika hakkndaki dnceleri iin bir merkez oluturan kavram aadakilerden hangisidir? a. Evrensellik b. Ycelik c. Bilgelik d. nsanlk e. Kardelik 5. Zizekin The Indivisible Remainder (Blnmeyen Artk) kitabndan nceki almalarnda duruu aadaki kavramlardan hangisi ile tanmlanabilir? a. Anti-kapitalist b. Anti -totaliter c. Sosyalist d. dealist e. Materyalist
172
Okuma Paras 1
Ortadou in Mtevazi Bir Teklif Irak saldrsn destekleyenlerin hatrlatt bir neden, bu saldrnn hzn kaybeden Ortadou bar srecine yeniden hz kazandracayd. kazandrd m? Ortadouya ilikin yaplacak ilk ey, bu krizin toprak yetersizliinin corafi gereiyle ilgili olduu gibi grleri bir kenara atmaktr. Arnn kendisi ktlk iinde temellendii ve onu doldurmaya abalad iin bolluk (saf sevgiden doan ar ba, herkes iin yeterli olan) ve dikkatle kemerleri skma tavryla ktlk (sadece bazlarnn sahip olduu, herkes iin yeterli olmayan) basite birbirlerine kart olarak konulamaz. Bir baka deyile, ktlk (bir eyin eksik olduu herkese yetmedii dncesi) basit bir olgu deil yapsal bir gerekliliktir: O, kesinlikle var olan bir eyin eksii olmadan nce saf biimsel bir eksiktir ve o, tam da ihtiyalarmzn ar derecede tatmin olduu anda artc katksz haliyle ortaya kan bir eksiktir. Ayn izgide, lmcl gnahn en ilgin olanlarndan ; haset, cimrilik ve melankoli tam da arzunun biimsel yaps iine yazlmtr: Bir melankolik arzulad objenin varlnda arzusunu muhafaza edemezken; cimri objesine skca sarlr ama tketemez; haset olan ise tekinin arzusunun objesini arzular. Bylece ya komunun ayrnn otlar seninkinden daha yeildir, ya kendi yeil otlarma o kadar hayranmdr ki hayvanlarmn yemesine izin vermem, ya da ayrma bir melankoliin zntl, lakayt bakyla gz atarm Bu paradokslar yle masallarn gereine tekabl eder: iftinin birine grnen cin Dile benden ne dilersen ama sana ne yaparsam iki katn komuna da yapacam! dediinde, ifti ktlk dolu srtarak Bir gzm kar! diye cevaplar. Ya da fakir bir ifti kar kocann nasl zengin olma anslarn teptiklerine ilikin bir hikaye yledir: Bir cin onlarn isteklerini gerekletireceini sylediinde kocann dnmeden Tabama bir sosis! demesine kadn kzgnlkla atlar: Seni budala, sosis burnuna yapsn!. Bylece nc istek ancak mtevazi bir sosis burundan tabaa d! olabilir. Kaynak: Slavoj Zizek (2004). dn Alnan Irak aydanl. stanbul: Encore Yaynclk. ev. Mehment znur, Sibel Erduman. S. 39.
Okuma Paras 2
Lacan ile ilgili bilgilerimizi hatrlayalm Jacques Lacan, hem Fransz psikanalistidir ve psikanaliz alannda dnya anda en nde gelen isim olmutur. Lacan 1901 ylnda burjuva Katolik bir ailenin evlad olarak dnyaya gelmitir. Lacan, Sorbonne niversitesinde tp eitimi aldktan sonra 1930larda psikiyatri hastalar zerinde alt.1938 ylndan itibaren Paris Psikanaliz Derneinde dersler vermeye balad ve 1950lerde kendi zgn kuramn gelitirmeye balad ve yaynlar ile psikanaliz alannda en retici ve zgn kuramclardan biri olduunu kantlad. Lacann kuram genel olarak yapsalc dilbilimi zerine yaplanmakta ve Levi- Straussun yapsal antropoloji almalarndan etkilenmitir. Keza, Hegel, Heidegger gibi dnrler de Lacann kuramnda etkisi olan isimlerdir. Esas olarak Lacann amac Freudun kuramn deitirmek ya da revizyondan geirmek deildir. Onun istedii yeni bir okuma yapmaktr. Psikanalizin kuramsal ve uygulama alan Lacan tarafndan yapbozuma uratlr ve bundan dolay anadamar psikanaliz evrelerince eletirilir. Lacann Freudun almalarndan yola karak gelitirdii kuramlarda ncelii bilind zerine yapt almalar alr. Lacan psikanalizi bilindnn bir bilimi haline getirir. Dahas yapsalc dilbilimin etkisiyle, dilin nemini vurgulayarak bilindnn dil gibi yaplandn syleyerek ana odak noktalarn bilind ve dil olarak belirler. Bundan yola karak Freudu yeniden okur ve yorumlar. Lacann temel olarak ele ald konularn banda zne sorunu gelir. Lacan Freudun kurgulad anlamda sabit bir znenin olanaklln reddeder. Freudun egoyu gl klma amac tayan ben bilinci ve egonun (bu anlamda bilincin) bilindndan daha gl klnmas tezini reddederek bilindnn nceliini ve egonun (benin) bir yanlsama olduunu ve esas olarak benin bilindnn bir rn olduunu ileri srer. Bilind, insan varlnn tm ilevleri zerinde etkin bir yapya ve aynen dil gibi yaplanan bir zellie sahiptir. Buna ek olarak bilind kendini yok ile ifade eder. Lacanc dncede eksik, yok olan temel bir belirleyicilie sahiptir. Tm sistem bunlarn etrafnda rgtlenmitir. Bilind, bu anlamda dil, kendini eksik olarak sylediinde, sylemediinde, bir baka deyile sessiz kald yerde ifade eder. Lacann sosyal bilimlere kazandrd nemli kavramlardan biri de teki dir. Lacana gre teki sreen olarak tm ilikilerde belirleyici, temel e olarak bu-
173

lunmaya balar. Bu balamsa sevgi ilikisi gemite (bebeklikte) yaanan btnsellik, ayrlmamlk srecinin yeniden yaanmas isteinin ifadesidir. teki benin kendini gerekletirdii, dolaymlad nesnedir. Benin kendini gerekleyebilmesi iin tekinin varl zorunludur teki ile uzamsal alan giren ben, kendi uzamsal alann yaratr, kendini d dnyann nesnelerinden farkl olarak kurgular. teki, benin varolmasnn n koullarndan biridir ve zne iz kimliine ulamak iin, kendini imgesel teki ile zdeletirmeli, kendini yabanclatrmaldr. Bu ise zne iin eliik bir durum yaratr. Kendini varedebilmek iin kendinden vazgemek zorundadr. Kendini kurduunda ise artk tam bir kendilik durumundan sz edilmez. Kurduu kendilik, iinde kendini varetmeye alt ve tm imgesel, simgesel dnyasn oluturan eleri edindii toplumun rndr. Dolaysyla zne daha domadan nce bu simgesel dzen tarafndan nbelirlenmitir. Lacana gre znenin kendini kurgulamas kendinde eksik olanlar zerinden yrr. teki ile olan iliki ierisinde, onun kurgusunun, oyunun paras olarak, ancak onun dnda onu iselletirerek kendilik kurgusuna ulamak bir zorunluluk olarak okunabilir. Aslnda teki de tam deildir o da eksiktir ve bu eksik onun varoluuna ilikindir. Zizekin de belirttii gibi zne Lacana gre blnm, zerine arp atlm olduu, anlamlandrma zincirindeki bir eksie zdetir. Esasnda znenin Lacan tarafndan ayrlma ad verilen bir tr yabanclamadan arnma ya ulaabilmesini salayan ey tam da tekideki bu eksiktir. Kaynak: Bar oban (2005). Aynalar valyesi ya da Bilindnn Kaifi: LACAN iinde Kadife Karanlk. Edt. Nurdoan Rigel vd. stanbul: Su Yaynlar. ss. 277- 291. 1. e 2. d 3. a 4. a 5. b 6. b 7. b 8. e 9. a 10. b Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zizekteki Hegel ve Lacan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrensel ve Tikel konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zizek ve Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zizek ve Politika konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yugoslavyadan Slovenyaya Zizekkonusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yugoslavyadan Slovenyaya Zizek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yugoslavyadan Slovenyaya Zizek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Slovenyadan Ykselen Teorik Muhalefet konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Zizek, kiisel olan politiktir anlayn ve son dnem yaygnlaan kimlik politikalarnn eitli biimlerini kmser ve bu hareketlerin politik hareketler olmayp sadece etiin devam olduunu ileri srer. Zizeke gre bir kiinin gzn oymak etik bir ey oluyordu ama ayn eyi binlercesine yapmak her naslsa onu politik hale getiriyordu. Zizek, politik alan klasik anlamda iktidar araclyla, iktidar dayatma, kullanma, ya da ona kar direnme biimleri; iktidarn kimin karlarna hizmet ettii ya da ktye kulland ve iktidarn retim ve kaynaklarn dalm zerindeki etkileri olarak tanmlar. Dolaysyla kimlik politikalarn siyasetin bu tr bir tanmn es geip sadece belli tr ezme- ezilme ilikilerine odaklanmas nedeniyle eletirir.
174
Sra Sizde 2 Zizek, Yugoslavya devletinin kurulu, ileyi ve dalmasnda ve en nemlisi Dou Avrupada kapitalizmin olumasnda Batnn dorudan bir rol oynadn dnr. Zizekin almalarndaki teorik arka plan ve bu teorinin oluum koullarnda Batnn oynad bu roln payn dorudan hissetmek mmkndr. Zizeke gre Yugoslavyann belli birtakm yalanlar ve olanakszlk noktalar zerinde yaplanmas kadar Batnn u an dier yeni cumhuriyetlere bak gibi bakmasnn da etkisi bykt. Titonun Staline yabanclamasnda ve sonrasnda Slovenyann Yugoslavya Cumhuriyetinden ayrlmasnda yine Batnn nemli bir rol vard. Zizeke gre bundan dolay, Yugoslavyann dalmasna ilikin yaplan etnik ekimelerin sosyalist sistemin kmesiyle birlikte yzeye kt gibi basit ve indirgemeci bir aklama kolayclna dmek istemiyorsak dalma srecine daha dikkatlice bakmamz gerekiyor. Yugoslavyann dalmasna ilikin, kkl anlamazlklarn barol oynad imgelemi Bat kapitalizminin yaratt atmada kuvvetli bir ideolojik aklama oluturur. Sra Sizde 3 Zizeke gre dalmann gndeme geldii koullarda ulusal birliin korunmas her zaman- annelik ve gelecek nesillerin yeniden reticisi olarak- ulusun gsterenleri olarak kadnlara ynelik denetim ve iddetin artmasna yol aar. Yugoslavyada yar- zerk kadn rgtlerin partilileri arasndaki mcadele sonucunda 1961 ylnda Kadn rgtleri Birlii kapatlm ve Parti tarafndan Kadnn Sosyal Aktiviteleri Konferans kurulmutur. 1974 ylndan sonra krtaj serbest braklm ve adeta bir tr korunma yntemi olarak kullanlmaya balanmtr ancak 1980lerde krtaja kar muhalefet ykselmitir. Askeri iddet kadna ynelik artan iddetle sonulanm, bu iddeti yeniden retmitir. Belgraddaki Siyah Giymi Kadnlar gibi sava kart gruplar sklkla fiziksel saldrya uramtr. Zizeke gre toplumlar arasndaki antagonizma kadn ve erkek arasndaki antagonizma ile i ie gemitir ve bu olgu Lacanc teorinin cinselliin amaz olarak dile getirdii olguya iaret eder. Cinselletirmenin nemi ve iddete kar feminist yantlar Marksistlerin ve ayn zamanda Zizekin Yugoslavyann dalmas srecinde devlete ilikin sorunlarnn aa kmasna neden olmutur.
Sra Sizde 4 1970lerde ortaya kan teorik almalar zorunluluk zerinde ykseliyordu. Birincisi, Marksist almalar ve Marksizmin sosyalist devlet tarafndan tahribatn da ieren ekonomi politik ve z-ynetim hakknda eletirel almalard. kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialarn doal grnen ideolojik etkilerini ortaya karmakla ilgiliydi. ncs brokrasinin yerinde kalmasn salayan muhaliflerin eletirisiydi. Buradaki iddia Dou Avrupadaki (ve dier sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devlete kurulan rolleriydi. yle ki, bu muhaliflerin dnme biimleri kavramlara balanan ters yz edilmi anlamlara ramen esas olarak brokratik sekinlerinkine benziyordu. 1980lerin banda ortaya kan kltrel direniin ok zel biimleri muhalefeti rejime muhalifliin boyutlarn aan bir noktaya getirdi. Sra Sizde 5 Foucault, bak iktidarla ilikisi iinde panoptik kavramyla ele alr. Panoptik, grlmeden gren, hkmedici iktidarn bakdr. Panoptik baktaki iktidar baktn nesneye dntrr. Bakn sahibi znedir. nk iktidar ondadr. Erkein bak da panoptiktir ve baktn nesneye evirir ve feminizm dncesinin odanda da buna kar k vardr. Lacanc bak kavramnda ise durum tam tersidir. Bak nesnedir. Baklan bak zerine alan, stlenen znedir, bakan ise nesnedir. Lacan iin bak konumunu sahiplenen kadndr. Lacana gre yanl tanma (yamuk bakmak) znenin kurulmas srecinden ayrlamaz. nk zne asla kendisini bakan noktasna yerletiremez. Bak, Hegelden balayarak Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden anlayta hep iktidar ya da mcadele alan olarak kurgulanr. Esas olarak dinlerde de tanrlarn grnmeyen bak inanc nedeniyle bak hep bir iktidar, denetim, gzetim, ynetim zelliini zerinde tar. ktidarn grnmeyen baknda hep bir tahayyl vardr. Szgelimi hkmdar, tanrnn yeryzndeki glgesi olarak grev yapt iin ynetilenlerden kimse hkmdarn gzleri ile karlaamaz. Ynetilenlerin bak yerdeyken, hkmdar bakyla onlar birer nesneye dntrerek tarar. Ynetilenler ise hkmdarn bakn tahayyl ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler.
175

Lovink, Geert (1995) Civil Society, Fanaticism and Digital Reality: A Conversation with Slovaj Zizek. http://www.ctheory.com/article/a037.html (Eriim tarihi: 09.05 2011). Kay, Sarah (2006) Zizek: Eletirel Bir Giri. ev: Zeynep Kuyumcu. stanbul: Encore Parker, Ian (2004) Slavoj Zizek: A Critical Introduction. Londra: Pluto Press. Rigel vd. (2005) Kadife Karanlk. stanbul: Su Yaynlar. Wright. E. &E. Wright (1999) The Zizek Reader. Blackweell Publishers. Zizek, S. (2004a). deolojinin Yce Nesnesi. ev. Tuncay Birkan. stanbul: Metis Yaynlar. Zizek, S. (2004b) dn Alnan Irak aydanl. ev. Mehmet znur ve Sibel Erduman. stanbul: EncoreYaynclk. Zizek, S.(2003) Gdklanan zne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi. ev. amil Can. Ankara: Epos Yaynclk. Zizek, S. (2001). Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out. Londra: Routledge. Zizek, S. (1991) For They Know not What They do: Enjoyment as a Political Factor.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra David Harveyin; Postmodernizm almasnda ne srd temel tezi betimleyebilecek, Aydnlanma dncesi ile modernite arasnda kurduu ilikiyi aklayabilecek, Postmodernizm hakkndaki grlerini zetleyebilecek, Kapitalizmin ekonomik ve politik dnm hakkndaki dncelerini deerlendirebilecek, Harveyin zaman-mekn skmas kavramn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma Modernite Modernizm Postmodernizm Fordizm Esnek birikim Zaman Mekn Zaman-mekn skmas
indekiler
GR MODERNTE VE MODERNZM POSTMODERNZM KAPTALZMN POLTK VE EKONOMK DNM ZAMAN VE MEKN SONU
Postmodernizm ve Mekn: David Harvey
Postmodernizm ve Mekn: David Harvey

GR
Marxist corafyac ve teorisyen David Harveyin almalar, corafyann mekn bilimi olarak kabul edilmeye baland 1960l yllara dayanmaktadr. Buna bal olarak Harveyin, 1969 ylnda yaynlanan almas Explanation in Geography (Corafyada Aklama), corafyann mekn bilimi olarak kuramsal ve metodolojik temellerini inceleyen ilk kitap olarak kabul edilmektedir (Johnston, 1983). Harvey daha sonra Social Justice and the City (1973) (Toplumsal Adalet ve ehir) ve Limits to Capital (1982) (Sermayenin Snrlar) kitaplarnda Marxist ekonomi politik yaklam temelinde meknsal zmlemeler yapmtr. Sonraki almalarnda (1985a, 1985b) ise kapitalist sermaye birikiminin hareketleri ve corafya arasndaki ilikiyi ele alarak sermayenin meknsalln vurgulamtr. Harveyin The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernliin Durumu) balkl kitab postmodernizmi, Marxist bak as erevesinde deerlendiren olduka nemli bir alma olarak kabul edilmektedir.
David Harvey (1935- ) 1935 ylnda ngiltere doan David Harvey, lisans ve lisansst eitimini Gillingham Grammar School for Boys ve St Johns College, okullarnda grm ve 1961 ylnda Cambridge niversitesinde corafya alannda doktorasn tamamlamtr. Akademik almalarn ngilterede Bristol niversitesi, Oxford niversitesi ve ABD Baltimoredaki Johns Hopkins niversitesinde srdrmtr. 2001 ylnda, Graduate Center of the City University of New York (CUNY) Antropoloji Blmne gemitir. Harvey son almasnda, Marxist teori temelinde, kresel kapitalizmin neoliberal biiminin eletirisini yapmaktadr. Harveyin en nemli almalar arasnda Explanation in Geography (1969) (Corafyada Aklama), Social Justice and the City (1973) (Sosyal Adalet ve ehir), Limits to Capital (1982) (Sermayenin Snrlar), The Condition of Postmodernity (1989) (Postmodernliin Durumu), Spaces of Hope (2000) (Umut Meknlar), The New Imperialism (2003) (Yeni Emperyalizm) ve A Brief History of Neoliberalism (2005) (Neoliberalizmin Ksa Tarihi) adl eserleri yer almaktadr.
178
Postmodernizmi, farkl bak alar dorultusunda farkl ynleriyle ele alan teoriler ayn zamanda postmodernizmi kavray srecinde baz ortak kabullere sahiptirler. Bu teoriler, ada toplumlarda temel deiimlerin yer ald ya da yer almaya balad ve toplumlarn eitli aamalardan geiyor olduu grne katlmakla birlikte, modernitenin, postmoderniteye doru ilerleyen bir aama olduu anlayn benimsemektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Harvey (1997: 7), 1970lerin ilk yllarndan itibaren ekonomik, politik ve kltrel faaliyetlerde kkl bir deiimin yaandn ve bu kkl deiimin, mekn ve zaman alglaymzda yeni hkim biimlerin ortaya kmasyla ilikili olduunu belirtmektedir. Harvey, The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernliin Durumu) kitabnda temel tezini u ekilde sunmaktadr:
Zaman ve meknn deimekte olan boyutlaryla ezamanllk, zorunlu ya da nedensel bir bantnn varl iin bir kant olarak gsterilemezse de, postmodernist kltrel biimlerin ykselii, sermaye birikiminde daha esnek tarzlarn ortaya k ve kapitalizmin rgtleniinde zaman mekn skmasnn yeni bir atlm arasnda bir tr zorunlu iliki olduu grne gl birtakm nsel kantlar getirmek mmkndr (Harvey, 1997: 7)
Buna karn, kapitalist birikimin temel kurallar asndan bakldnda, bu deiimler, tamamyla yeni bir kapitalizm sonras (post-kapitalist) ya da sanayi tesi (post-endstriyel) toplumlarn ortaya kmasndan daha ziyade, bir takm yzeysel deiiklikler gibi grnmektedir (Harvey, 1997: 7). Harveye (1997: 9) gre postmodernizm, post-yapsalclkla ve post-endstriyalizmle ilikili grnmekle birlikte, ayn zamanda yeni fikirlerin oluumlaryla balantl ekilde ve giderek artan bir biimde, baz yeni duygu ve dncelerin bir bileimi olarak ortaya kmaya balamtr. Ekonomik, politik ve kltrel gelimede kafa kartrc bir evre am olan postmodernizmin doasnn aratrlmas gerektiini belirten Harvey (1997: 9), bu aratrma konusunun bir dizi fikir olarak ele alnmas yerine tarihsel durumun aklanmas gerektiini ileri srmektedir: Eer postmodernizmin dnem dnem giritii araylardan bir ders karacak ve bu derslerden giderek de eylem biimleri gelitireceksek, postmodernizmin yneldii araylarn son derece nemli olduunu kavramamz gerekir (Harvey, 1993: 55). Bu aratrma nerisi dorultusunda Harvey (1997) ncelikle, postmodernizm konusunda kabul gren fikirleri gzden geirmekte ve politik-ekonomik arka plan incelemektedir. Sonrasnda kapitalizmin tarihsel ve corafi geliiminin dinamikleri ile kltrel retim ve ideolojik dnm sreleri arasndaki ba oluturan zaman ve mekn deneyimini ele almaktadr. Ancak bu ekilde Bat dnyasnda ortaya kan yeni baz sylemlere bir anlam vermenin mmkn olacan ifade etmektedir. Harveye (1997: 21) gre, postmodernizmin anlam konusunda tam olarak bir anlama salanamamakla birlikte postmodernizm, modernizme kar bir tepki ya da modernizmden bir kopu olarak kavranmaktadr. Modernizmin anlamnn da kark olmas nedeniyle, postmodernizmi kavramak daha da zorlamaktadr. Harvey, modernizm ve postmodernizm ilikisine ynelik olarak bir mimarlk dergisinin editrlerinin grn iaret eder: Genellikle pozitivist teknoloji merkezli ve rasyonalist eilimli olarak alglanan evrensel modernizm, dorusal gelimeye ve mutlak dorulara inanla, toplumsal dzenin rasyonel biimde planlanmasyla ve bilgi ve retimin standartlatrlmasyla zdeletirilir. Buna kart ola-
8. nite - Postmodernizm ve Mekn: David Harvey
179
rak postmodernizm, kltrel sylemin yeniden tanmlanmasnda, heterojenlii ve farkll zgrletirici gler olarak ne karmaktadr. (PRECIS6, 1987: 7-24ten aktaran Harvey, 1997: 21). Bu anlamda postmodernizm, modernizmle kartlk ilikisi erevesinde ifade edilmektedir. Dolaysyla bu ilikinin anlalmas iin ncelikle modernitenin (modernlik) zmlenmesi gerekmektedir. Modernitenin anlam zerine yrtlen tartmalarn byk bir blmnde modernitenin temelini oluturan Aydnlanma dncesi yer almaktadr (Harvey, 1997: 25).
MODERNTE VE MODERNZM
Harvey, moderniteyi, Jrgen Habermasn kavramsallatrmas olan modernite projesi dorultusunda aklamaktadr (Habermas, 1983: 9dan aktaran Harvey, 1997: 25): 18. yzylda beliren bu proje, Aydnlanma dnrlerinin nesnel bilimi, evrensel ahlak ile hukuku ve kendi ayaklar zerinde duran sanat, kendi i mantklar temelinde gelitirme ynnde gsterdikleri olaanst bir dnsel abay ifade etmektedir. Bu balamda, ok sayda bireyin, zgr ve yaratc bir ekilde almalaryla katk saladklar bir bilgi birikiminin, insanln zgrlemesi ve gnlk yaamn zenginlemesi ynnde kullanlmas amalanmaktadr. Aydnlanma dncesi temelinde gelien modernite projesi;
Doa zerinde bilimsel hkimiyet, kaynaklarn ktlndan, yoksulluktan ve doal afetin rastgele darbelerinden kurtuluu vaat ediyordu. Rasyonel toplumsal rgtlenme biimlerinin ve rasyonel dnce tarzlarnn gelimesi, efsanenin, dinin, bo inancn akl dlndan, iktidarn keyfi kullanmndan ve kendi insan doamzn karanlk yanndan kurtuluu vaat ediyordu. Ancak bu tr bir proje araclyla, btn insanln evrensel, sonsuz ve deimez nitelikleri ortaya kabilirdi (Harvey, 1997: 25).
Modern dnce biiminin kklerinin dayand 18. yzyl Aydnlanma dncesi, ncesindeki gelenek ve nyarglar yok ederek, yerine toplumsal yaamn rasyonel temellerini kuran nemli bir Avrupa entelektel hareketidir.
Aydnlanma dncesi, temel unsur olarak ilerleme fikrine dayanmakta ve ayn zamanda modernitenin de savunduu, tarih ve gelenekten kopmay hedeflemektedir. Harveye (1997: 26) gre bu dnce, en ok insanlar zgrletirme amacyla bilginin ve toplumsal rgtlenmenin mistik ve kutsal kabuunu krmay hedefleyen laik bir hareketti. Aydnlanma dncesini miras alan 19. yzyln nemli sosyologlar, yaanan toplumsal deimelerin nasl bir gelecek yarataca ynnde dnceler gelitirmiler, bu srecin aklanmas iin bilimsel bir analizin kullanlmas gerektiine inanmlardr. Bu anlamda, insanln geliiminin byk hikyesini aa karma abas, baz postmodern teorisyenler tarafndan meta anlat olarak adlandrlmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Byk dnrler arasnda yer alan Marx ve Durkheim, bilimsel ve rasyonel dnceye daha az vurgu yapmalarnn yan sra toplumun ilerleme ve gelime srecinde olduuna ynelik gl bir inan beslemilerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Marx, snflara dayal olan kapitalist gelimenin baskc ve ayn zamanda elikili mantnn nasl insanln evrensel kurtuluuna yol aacan gstererek, topik dnceyi, materyalist bir bilime dntrmeyi hedeflemitir (Harvey, 1997: 28). Bununla birlikte Comte ve Weber, bu deiimi bilimsel rasyonaliteyi ieren bir deiim olarak grmlerdir. Comte, modern toplumun, bilimin egemenliinde olacana, din, batl inan ve felsefenin etkisinin, pozitivist bilimle yer deitireceine inanmtr. Weber, modern ncesi toplumsal yaamn temelini
180
oluturan geleneksel eylemlerin nemini kaybettiini ve modern an, daha etkili olan rasyonelleme ve brokrasi tarafndan ekilleneceine inanmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Bernsteine gre Weber, Aydnlanma dnrlerinin bilimin ilerlemesi, aklclk ve evrensel insan zgrl arasnda kurduklar zorunlu iliki dorultusunda, umut ve beklentilerinin ac ve ironik bir yanlsama olduunu ve Aydnlanma mirasnn aslnda amal ve ara aklcln zaferi olarak ortaya ktn ileri srmektedir (Bernstein, 1985: 5ten aktaran Harvey, 1997: 28-29). Bu nedenle byle bir aklclk anlay, ekonomi, hukuk, brokrasi ve sanat kapsayan bir ekilde toplumsal ve kltrel yaam etkilemekte ve zehirlemektedir. Bu balamda aklcln ilerlemesi, evrensel zgrln somut olarak gereklemesine deil, kalmas mmkn olmayan bir demir kafesin, baka bir deyile, brokratik aklcln bir kafesinin yaratlmasna neden olmaktadr. Modernizmin, fabrika sistemi, makinelerle retim, kentleme, yeni ulatrma ve haberleme sistemleri, kitlelere ynelik piyasa ve reklamcln ortaya kmas gibi retim, dolam ve tketim alanlarnda yeni koullarn yaratlmasnda nc bir rol oynad kabul edilmektedir. Harveye (1997: 37) gre, aslnda modernizm, bu koullarn yaratlmasnda nc rol oynamaktan daha ok bu koullara bir cevap nitelii tamaktadr. Modernizmin, daha sonra ald biimin bu hzl deiimlerin iselletirilmesi, dnme ve kodlatrma konularnda kmsenmeyecek derecede bir etkiye sahip olduunu belirten Harvey, ayn zamanda bu deiiklikleri deiiklie uratma ya da destekleme ynnde dnceler ortaya koyduunu da vurgulamaktadr. Ayrca 1848den sonra modernizm, byk lde kentsel bir olgu olmu, patlamal kentsel bymeyle, krdan kente youn bir gle, sanayilemeyle, makinelemeyle, mimari evrede devasa bir deiimle ve kentsel politik hareketlerle huzursuz ve karmak bir iliki iinde varln srdrmtr (Harvey, 1997: 39). lerleme inancna ve bilime olan gven temeline dayanan modernlik, 20. yzylda, militarizm, iki dnya sava, nkleer yok olma tehdidi gibi felaketlerle karlamtr. Bunula birlikte, standartlam bilgi ve retim koullar altnda, dorusal ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal dzenlerin rasyonel biimde planlanmasna olan gl inan sarslmaya balamtr (Harvey, 1997: 50). Avrupa ekonomilerinin modernlemesi hzla ilerlerken nc Dnya lkelerinin, uluslararas politika ve ticaretin etkisi altnda iddia edildii gibi ilerici bir modernleme sreci yaamadklar ifade edilmitir. Modernist sanat, mimarlk, edebiyat ve benzeri alanlarn, tekelci kapitalist bir sistemin sanat ve pratii haline gelmeye baladklar grlmtr (Harvey, 1997: 50). Bu yaananlar dorultusunda Aydnlanma projesinin amaladklarna kar duyulan gven sarslm, bir takm pheler ortaya kmtr. Bu nedenle Aydnlanma projesi, insanln zgrlemesi hedefini insanln kurtuluu adna evrensel bir bask sistemine dntrmesine ynelik balayan tartlmalarn merkezinde yer almtr (Harvey, 1997: 26). Habermas, Aydnlanmann bir zgrleme aracndan, basknn yeni bir kayna haline dnmesi grne katlmakla birlikte Aydnlanma projesinin gereklememi potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, tamamlanmam bir proje olarak grmektedir. Habermas gibi baz dnrler, Aydnlanma projesinin hedefleri konusunda yksek derecede bir kukuculuk, aralar ve amalar arasndaki iliki konusunda epeyce tereddt ve byle bir projeyi gnmzn ekonomik ve politik koullar altnda gerekletirme olana konusunda bir lde karamsarlk tamalarna karn, bu projeyi desteklemeye devam etmektedir (Harvey, 1997: 27).
181
Postmodern teorisyenler ise Aydnlanma dnrlerinin amalarnn ada toplumlarda terk edilecei ynnde bir yaklama sahiptirler. Bu teorisyenlere gre insanlar artk, ilerlemenin kanlmazlna, btn sorunlarn zm iin bilimin gcne, insanln mkemmelliine ya da toplumlarn rasyonel bir sre ierisinde ilerleme olaslna inanmamaktadrlar (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). nsanlar gelecek hakknda daha karamsar olmular ve gerein, Marxizm gibi ideolojiler ya da byk teorilerde bulunabileceine olan inan zayflamtr. Artk inanlar daha fazla eitlilik gstermekte ve ou insan, mutlak gerek ile yanl olan dierleri arasnda oluan dnceleri kabul etmekte isteksiz grnmekte, dnyann sorunlarnn zlmesi iin basit bir forml ya da yntemin olmadn grmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan kar kltr hareketleri ve modernizm kart akmlarn ortaya kmas, yeni bir hareketin belirmesine yol amtr (Harvey, 1997: 53).
POSTMODERNZM
Harvey, birok postmodern teorisyenin Aydnlanma projesinin terk edilmesi gerektii kansn reddetmekte ve modern toplumlarn sistematik olarak allabilir ve anlalabilir olduunu ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Harvey (1997: 57), postmodernizmin ne olduunu, farkl ynleriyle kavrama amacyla u sorular sorar: Postmodernizm, modernizmden radikal bir kopu mudur? Postmodernizm bir slup mudur? Yoksa dnemletirmeye sk skya bal bir kavram mdr? Her meta anlatya kar muhalefeti hep susturulmu olan baka seslere ve baka dnyalara gsterdii yakn ilgi dolaysyla devrimci bir potansiyeli var mdr? Yoksa modernizmin ticariletirilmi ve evcilletirilmi bir versiyonu mudur? Harvey (1993: 55) postmodernizmin, hem bir uslp hem de hayal glerimizi sadece belli lkelerde, belli bir sre ile etkisi altna alan tarihsel bir hareket olduuna dikkat ekmektedir:
Gelimi kapitalist lkelerde 1960 ortalar ile 1970 ortalar arasnda bir tarihte ortaya kan ve 1990larda da zayflamaya balayan ve belli slp gelerinin hkim olduu bir dnem. stelik postmodernizmin kurduu bu hkimiyetin, ok sayda habercisi ve tarihsel ncl de vard. yleyse bu slbun temel elemanlar neydi? Burada verilecek cevaplar, hangi alma alan ya da disiplini ele aldnza bal olarak farkllklar gsterecektir.
Harvey, postmodernizm konusunda Huyssensin u nermelerine katldn belirtmektedir: Huyssense (1984 aktaran Harvey, 1997: 754) gre, postmodern terimi, Bat toplumlarnda bu yeni hareketle birlikte beliren kltrel bir deiimi ifade etmektedir. Ancak bu durum, kltrel, toplumsal ve ekonomik dzenlerde bir paradigma deiimi yaand anlamna gelmemektedir. Bununla birlikte, kltrn nemli bir kesiminde duyarllkta, pratikte ve sylem oluumunda yaanan bu deiim, bir dizi postmodern varsaym, deneyimi ve nermeyi daha nceki dnemden ayrmaktadr. Benzer bir ekilde, Frederic Jameson, postmodernitenin byk toplumsal ve kltrel bir deiim olmad grn ifade edenler arasnda yer almaktadr. Jameson, postmodernizmin, ge kapitalizm ann kltrel mantn ifade ettiini
182
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ileri srmektedir. 1960l yllardan itibaren kltr retiminin genel anlamda meta retimiyle btnletii yeni bir aa girdiimizi belirtmektedir. Jamesona gre, giysilerden uaa btn mallar, yeni grnler altnda daha byk miktarD N E L kadar M larda retilmektedir. Bunun sonucu olarak daha nce sadece retim alannda verilen mcadeleler, kltrel retimi de toplumsal atmalarn bir alan haline getirS O R U mitir (Harvey, 1997: 80). Frederic Jamesonn D K K A T postmodernizm hakkndaki grleriyle ilgili ayrntl bilgiyi kitabnzn Postmodern Sosyal Teori nitesinde bulabilirsiniz. Postmodernizm terimi, ilk olarak mimarlk alannda benimsenmitir. Daha sonra bu terimin, sanat ve kltr almalarnda kullanlmaya baland grlm, daAMALARIMIZ ha sonra ise siyaset, ekonomi, sosyoloji gibi alma alanlarnda etkili olmutur Modern mimari, kent nfusunun ihtiyac olan kitlesel konut ve ofis retimini karlamak iin yeni, ucuz ve etkili materyallerin kullanmyla karakterize edilmiK Tanlay, A P tir. Bu mimari elik, beton, cam gibi materyallerin kullanmnda bilimsel bilginin uygulanmasnn, insanlarn yerleim sorunlarnn zmne imkn salayacan iddia etmitir. Modern mimarinin en nemli temsilcilerinden biri olarak TELE VZ YON kabul edilen Le Corbusier, mimariyi modern yaam iin makinelerin retimi olarak grm, dnya apnda kasaba ve kentlerin ortak zellii olan ilevsel ve yksek blok tiplerini savunmutur (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). 1970li yllarla birlikte, modern mimarinin temsilleri olan yksek bloklar gzNTERNET den dmeye balamtr. Bu durum ayn zamanda postmodernizmin, mimarlk alannda kabul grmesi anlamna gelmektedir. Baz teorisyenlere gre, modern mimari, postmodern mimariye yol amtr. Bu anlamda Harvey (1997: 54), mimarlk alannda Charles Jencksin modernizmin sonunu bildiren ve postmodernizme geiin sembolik tarihini, Le Corbusierin modern yaam makinasnn dl kazanm bir versiyonu olan St. Louisdeki Pruitt-Igoe toplu konut bloklarnn, iinde yaayan dk gelirli insanlar iin oturulamaz bir evre olduu gerekesiyle dinamitle havaya uurulduu 15 Temmuz 1972 gn saat 15:32 olarak verdiini vurgulamaktadr. (Resim 8.1 ve 8.2).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 8.1 Pruitt-Igoe Toplu Konutlar. Kaynak: http://vicisitudysord idez. blogspot.com
183
Resim 8.2
Pruitt-Igoe toplu konutlarnn yklmas. Kaynak: http: //mizzoumag. missoumag.missuri.edu
Harvey, gei srecinde modern ve postmodern mimari arasnda grlen farkllklar u ekilde ifade etmektedir:
Her kentsel evrenin zerinden bir silindir gibi gemesi kader gibi grlen cam gkdelenler, beton bloklar, elik kalaslar ve ... her tr romantizmi kitsch gibi gren anlay, yerini sslenmi bloklara, imitasyon ortaa meydanlarna ya da balk kasabalarna, sipari zerine yaplm ya da geleneksel konut yapmna, yenilenmi fabrika ve ambarlara ve yeniden kullanma kazandrlm her evreye brakyordu (Harvey, 1997: 55).
SIRA SZDE nelerdir? Harveye gre, mimarlk ve kent tasarm alannda postmodernizmin zellikleri SIRA SZDE
DNELM S O R U
Resim 8.3 D NELM Postmodern mimari rnekleri. S O R U Kaynak: http:// weburbanist.com

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
184
Harvey (1997), postmodern an birok ynnn tamamyla yeni olmadn vurgulamaktadr. Kapitalizm daima, tarihi boyunca grlen elikili eilimleri iermektedir. Bu nedenle hibir zaman sabit bir dzene sahip olmamtr. Bunun yan sra, merkezlenme ve dalma, otorite ve yapbozum, hiyerari ve anari, kalclk ve esneklik arasnda bir ileri, bir geri sallanmaktadr (Tablo 8.1). Harvey kapitalizmin daha ileriye, postmoderne doru sallanmakta olduunu ve modernden ve onun zelliklerinden uzaklatna inanmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Tablo 8.1 Modernizm ile Postmodernizm Arasndaki Farklar MODERNZM Romantizm/ Simgecilik Form (birletici, kapal) Ama Tasarm Hiyerari Hkimiyet / Logos Sanat nesnesi/ Bitmi yapt Mesafe Yaratma/ Btnselletirme/ Sentez Mevcudiyet Merkezlenme Tr/ Snr Semantik Paradigma Hipotaksi Mecaz Seme Kk/ Derinlik Yorum/ Okuma Gsterilen Okunakl (okuyucuvari) Anlat/ byk tarih Ana kod Belirti Tr Tenasl uzuvlar/ Fallik Paranoya Kken/ Neden Tanr Baba Metafizik Belirlenmilik Aknlk POSTMODERNZM Parafizik/ Dadaclk Antiform (ayrc, ak) Oyun Rastlant Anari Tkenme/ Sessizlik Sre/ Performans/ Happening Katlm Yaratmay imha/ Yapbozum/ Antitez Yokluk Dalma Metin/ Metinleraras Retorik Sentagma Parataksi Mecaz mrsel Bileim Rizom/ Yzey Yoruma kar/ Yanl okuma Gsteren Yazlabilir (yazarvari) Anlat kart/ Kk tarih diyolekt (kiisel dil) Arzu Mutasyona uram ok biimli/ Androjin izofreni Fark-fark/ z Ruhlkuds roni Belirsizlik kinlik
Kaynak: Hassan, I. (1985: 123-124 aktaran Harvey, 1997: 59)
Tablo 8.1de, postmodernizmin moderniteye kar bir tepki olarak ortaya kmasna dayal bir biimde sunulan kartlklar, bu tepkinin hangi alanlara ilikin olduunu gstermektedir (Hassan, 1985 aktaran Harvey, 1997: 59).
185
Harveye (1993: 55) gre, disiplinler aras fikir al verileri ve karlkl etkileim olmasna ramen mimari, felsefe, sosyoloji, corafya, antropoloji gibi farkl disiplinler, postmodernizmi kendi deikenlerini kullanarak tanmlamaktadr. Buna karn baz ortak ynleri sralamann mmkn olduunu belirten Harveye (1997) gre bu ortak ynler; Teoriler, meta-anlatlar, evrensel sluplar gibi genel geerlilik iddias tayan nermelerin reddedilmesi, Dil oyunlarnda, ilgi kaynaklarnda ya da bilim insanlar topluluklarnda oulculuun ve paralanmann kabul edilmesi, Farklln ya da bakaln ve eitliliin vurgulanmas, Her eyin geici olduunun ruhsuzca ve alayc bir ekilde kabul edilmesidir. Harvey (1997: 21), postmodernist dncenin temel zelliklerinin paralanma, belirlenemezlik ve btn evrensel ya da btncl (totalizing) sylemlere kar duyulan derin bir gvensizlik olduunu belirtmektedir. Bu anlay ierisinde yaygn SZDE ve derin deiimi ifade edenlerin ortak yn meta-anlatlar SIRA reddetmeleridir. Btncl olmalar nedeniyle meta-anlatlar reddeden teorisyenler arasnda Michel Foucault, iktidar-sylem oluumlarnn ya da Jean-Francois Lyotard, dil DNELM oyunlarnn oulluunu vurgulamaktadrlar. zellikle Lyotard, postmodernizmi, ak bir ekilde meta-anlatlara inanmamak olarak tanmlamaktadr (Harvey, S O R U 1997: 60). Michel Foucaultnun almalaryla ilgili ayrntl bilgiyi kitabnznD Post-Yapsalclk KKAT nitesinde bulabilirsiniz. Fransz teorisyen Lyotardn Postmodern Condititon (1984 ), (Postmodern Durum) adl kitab, postmodernizmle ilgili grlerini iermektedir. Lyotard, post-endstriyel toplum ve postmodern kltrn 1950lerin sonundaAMALARIMIZ gelimeye baladn ve hem lkeler arasnda hem de lkelerin kendi iinde farkllklar gsterdiini savunmaktadr. Bu gelimeleri teknoloji, bilim ve baz toplumsal gelimelerle iliki SIRA K TSZDE A P olarak ele alan Lyotard, zellikle dil ile ilgili deiimlerin nemini vurgulamaktadr. Toplumsal yaam, dil oyunlar etrafnda rgtlenmekte ve dil oyunlar, toplumda insan davranlarnn merulatrlmasn salamaktadr. Lyotard, D N E L M toplumsal T E L E V Z Y O N postmoilerleme ve insann zgrlemesine ynelik gelitirilen meta-anlatlarn, dernizmin geliiyle nemini kaybettiini ve meta anlatlara pheyle baklmaya S O R U balandn belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908-909). Jean-Francois Lyotardn postmodernizme ilikin dnceleri hakknda ayrntl bilgiyi kiDK KAT tabnzn Postmodern Sosyal Teori nitesinde bulabilirsiniz. Harvey (1993: 56), Charles Jencksin postmodern ve ge modern arasnda yapt ayrm nemli grmektedir. Postmodernizm aslnda, gelenekle yakn gemiin eklektik bir karm olarak ortaya kmaktadr. Bu anlamda postmoAMALARIMIZ dernizm, modernizmin devam olmann yan sra, modernizmi aan bir durum sergilemektedir: Postmodernizm kapsamnda yaplm en iyi almalar, ounK sreksizlik T A P lukla ifte kodlu ve alayc bir zellik tar; birbiriyle elien ve gsteren ok sayda gelenekten yararlanr; oulculuu salayan da en bata bu eitliliktir (Harvey, 1993: 56). TELE VZYON Dier taraftan ge modernizm ise, toplumsal ideoloji asndan deerlendirildiinde, hem pragmatik, hem de teknokratik bir hal almaktadr ve kuru ya da klielemi
NTERNET SIRA SZDE NTERNET SIRA SZDE
Harveye gre, postmodernist dnceyi yaygn ve derin bir deiim olarak kabul edenlerin ortak yan, evrensel iddialara sahip olduu dnlen geni lekli teorik yorumlarn, baka bir deyile metaanlatlarn reddedilmesidir. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA K TSZDE A P
DNELM TELEVZYON S O R U
NTERNET DKKAT SIRA SZDE
Harvey, modernizmin, metaAMALARIMIZ anlatlaryla, farkllklara, ayrm ve ayrntlara dikkat gstermemesine karn, postmodernizmin, K tekilik, T A P znellik, cinsiyet ve cinsellik, rk ve snf, zamansal ve meknsal corafi yerleime dayal TELEVZYON birok farkll temsil ettiini belirtmektedir.
NTERNET
186
bir dili yeniden canlandrma amacn tayan 1960l yllardan itibaren, modernizmin stilistik dnce ve deerlerini u noktalara gtrmektedir (Harvey, 1993: 56). Postmodernizmin farkllk, iletiim, kltr ve yer konular zerinde durmas, Harvey tarafndan olumlu etkiler olarak kabul edilmektedir. Modernizmin metaanlatlar, nemli farkllklar grmezden gelmi, zerini rtme eilimi gstererek ayrm ve ayrntlara dikkat gstermemitir. Buna karn postmodernizm, tekilik, znellikte farkllk, cinsiyet ve cinsellik, rk ve snf, zamansal ve meknsal corafi yerlemeler ve yerinden kopmalardan kaynaklanan birok biimi temsil etmesi asndan nemli hale gelmitir (Harvey, 1997: 134). Harvey bu anlamda postmodern dncede bir nem grmekte, fakat dier taraftan Marxist bak as erevesinde postmodernizmin ciddi gszlkleri olduunu ifade etmektedir. Postmodernist teori, modern dnyann sorunlarn ar vurgulamas ve onun maddi kazanmlarn grmemesi nedeniyle eletirilmektedir. Bu durumda en nemlisi, postmodern teorinin, postmoderniteyi kabul eder grnmekle birlikte modern dnyann zorluklarnn stesinden gelme yollar nermekten ok onun problemleriyle birlemektedir (Smelser, 1994: 321). Bu nedenle, Postmodernizmin retorii tehlikelidir, nk ekonomi politiin ve kresel iktidar koullarnn gerekliiyle yz yze gelmekten kanr. (Harvey, 1997: 138).
KAPTALZMN POLTK VE EKONOMK DNM

20. yzyln sonlarnn ekonomi politiinde bir dnm yaand ileri srlmektedir. Bu nedenle Harvey (1997: 143), iddia edilen bu deiimin ne kadar derine indiinin ve hangi temellere dayandnn aratrlmas gerektiini belirtmektedir. Kapitalist retim tarznn temel kurallarnn, tarihsel corafi gelime srecinde biimlendirici gler olarak ilediini ifade eden Harvey, deiimi aratrrken, bu ileyiin deimeden srmekte olduunu gstermeyi amalamaktadr. Marxist teoriye dayal olarak Limits to Capital (1982) (Sermayenin Snrlar) adl kitabnda Harvey, sermaye birikiminin hareketleri ve corafya arasndaki ilikiyi ele almtr. Bu almasnda gelitirdii kriz kuramnda kapitalizmin kriz dnemlerinin kanlmaz olduunu vurgulamaktadr. Sermaye birikiminin bu krizleri, ekonomide deiimlere neden olmakta ve bu deiimler, toplumsal ve kltrel anlamda nemli sonulara yol amaktadr.
Harvey, kapitalist retim tarznn temel kurallarnn, tarihsel corafi gelime srecinde biimlendirici gler olarak ileyiinin deimeden srmekte olduunu vurgulamaktadr.
Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi

Harvey, postmodernizmin, kapitalizmin krizlerinden birine tepki olarak ortaya ktn ileri srmekte ve bu durumu 1973 ylyla tarihlendirmektedir. Sava sonras dnemde ilk byk ekonomik krizin grld 1973 ylndan itibaren bir dizi ekonomik sorun, dnya kapitalist ekonomisini vurmutur. Petrol reticileri, petrol fiyatlarn arttrm, isizlik artmaya balam, krlar dm ve birok lkede durgunluk, rnein ekonomik byme olmadan yksek enflasyon grlmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 912). Harvey (1993: 57), kapitalizmin 1973-75 yllar arasnda yaad bu byk lekli krizin, bir dizi dzenlemeyi gerekli kldn ve bu dzenlemelerin de, gelimi kapitalist lkelerde yaamakta olanlarn yaamlarn kkten deitirdiini ileri srmtr. II. Dnya Savann sonundan 1973 ylna kadar birok lkede yaam standartlarnn artmas ve toplumsal snflar aras uyum ile tutarl ve gvenilir bir byme grlmtr. Harvey sava sonras dnyann ABDnin asker ve ekonomik hegemonyas altnda ve Souk Savan ortaya kard kesin blnmelere dayanarak yaratldn belirtmektedir.
187
Bu sistemin temelinde ulus devlete dayanan bir g sistemi, Fordist seri retim ve kitlesel tketim ile Keynesci olarak adlandrlan bir retim sistemi ve politik sistem yer almaktadr. Harvey (1993: 57) Keynesci sistemi, mdahaleci devlet ve igc, sermaye ve ulus devlet iinde yer alan dier gler arasnda politik dengeye dayanan bir sistem olarak tanmlamaktadr. Bu durum, hkim bir gcn olmas ve oyunun temel kurallar ile elikilerin ana hatlarnn kolay anlalabilmesi nedeniyle byk lde gvenli bir dnya olarak nitelendirilmektedir:
Bir sanat ya da aydnn, siyas iktidar ve kltrel otoritenin karsnda yer alarak ya da iktidar destekleyerek tavr almas mmknd. Politik iktidara kar olanlar, Berkeleyde konuma zgrl hareketini, ABD kentlerinde ayaklanmalar ve insan haklar hareketini, Woodstock ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68 hareketini balattlar (Harvey, 1993: 57).
Harvey (1993: 57), 1970li yllarn banda ortaya kan ekonomik knt ve sonrasnda gelen 1979-1981 yllarndaki krizin yaratt basklar nedeniyle btn istikrar ve belirlilik unsurlarnn ok abuk bir biimde daldn belirtmektedir: Berlin Duvarnn yklmas ve Souk Savan sona ermesi, sava sonras dnyann dayand temel ilkelerin kesin knn en belirgin elemanlaryd. Bu dnemde yaanan ve insanlarn retim ve maddi refaha erime aralarna ilikin konumlarn ciddi bir ekilde etkileyen bu deiimleri Harvey (1993: 57) u ekilde ifade etmektedir: Deien i blmyle emek srecindeki yeni paralanmalar, retimin Japonyaya ve yeni sanayilemekte olan lkelere kaymas balamnda retim meknndaki corafi kaymalar, Enflasyonist basklar ve dviz kurundaki oynamalarla parann deerindeki hzl deimeler, Artan bir hzla eitlilik araylar. Bu eitlilik araylar, bir taraftan politik adan feminizm, ekoloji, rklk aleyhtar hareketler ve kltrel bamszlk hareketleri, dier taraftan tketim kalplar asndan daha rekabeti hale gelen bir dnyada tketicilerin tutunabilecekleri daha gvenli dallar aray olarak grlmektedir. Bu sorunlar, bymeyi ve krll salama amacyla farkl yollarn denenmesine yol am, farkl bir birikim rejimine, rnn retim ve tketim arasndaki dalmnn uzun bir vade boyunca istikrar kazanmasna imkn salamtr (Harvey, 1997: 143-144). Bu durum, postmodern olarak adlandrlan kltrel deiimlerin bazlarnn retimine neden olmu, toplumsal ve politik dzenleme tarzn retmitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 912). Harvey (1997: 146), sava sonras canllk dnemi uygulamalaryla, gnmz politik ekonomik uygulamalar arasndaki kartlklar erevesinde, son dnem tarihini Fordizmden, esnek olarak adlandrlan bir birikim rejimine dn temelinde aklamay anlaml grmektedir. 1945 ylndan sonra kapitalizm kendi yeniden retiminin temel koullarn salamak amacyla politik, kurumsal ve toplumsal dzenlemelere ulusal devletler erevesinde bir zm bulmutur. Devlet yetkilerinin doru biimlendirilmesi ve kullanlmas, Fordizmin btnyle olgunlam ve zgl bir birikim rejimi olarak ortaya kmasn salam ve Fordizm, bu niteliiyle, 1973 ylna kadar uzun bir canllk dneminin temelini oluturmutur (Harvey, 1997: 152). Bu dnem boyunca, gelimi kapitalist lkelerde kapitalizm, yksek ve nispeten istikrarl bir ekono-
188
mik byme hzlarna ulamtr: Hayat standartlar ykseliyor, kriz eilimleri kontrol altnda tutuluyor, kitle demokrasisi korunuyor ve kapitalistler aras sava tehlikesi uzaklatrlyordu. Fordizm gl balarla Keynesilie balanyordu (Harvey, 1997: 152). Harveye (1997: 158) gre, Fordizmin sadece bir kitle retim sistemi olarak grlmemesi, ayn zamanda bu sistemin, btnsel bir yaam tarz olarak ele alnmas gerekmektedir. Kitle retimi, kitle tketimi anlamnn yan sra rnn standartlamasn da ifade etmektedir. Bu durum ise yepyeni bir estetik ve kltrde bir metalama anlamna gelmektedir. Esnek birikim, Fordizmin kat zellikleriyle atma ilikisi iinde belirlenmektedir. Bu birikim rejimi, emek sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esnek bir biime yaslanmaktadr. Temel zelliklerinden biri yepyeni retim sektrlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yntemlerin, yeni piyasalarn ortaya kmas ve hepsinden nemlisi, ticari, teknolojik ve rgtsel yeniliklerin temposunun byk lde hzlanm olmasdr (Harvey, 1997: 170). Esnek birikim, igc piyasasnda, rnlerde, tketim modellerinde hzl deiimi, daha hzl teknolojik deiimi, hizmet sektrnde istihdam artn, sendikann gcnn azaln, yksek isizlik ve iverenlerinin her deiikliine uyacak kadar yeterli derecede esneklik beklenen iilerin gvenliinin azalmasn iermektedir: ler artk dzenli ve uzun vadeli krlara daha fazla gvenemez, baarya uyarlamak zorundadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Esnek istihdam dzenlemeleri kendi bana iilerde gl bir honutsuzlua yol amaz nk esneklik bazen her iki taraf iin de avantajl olabilir. Ama sigorta sahibi olma, emeklilik haklar, cret dzeyleri ve i gvencesi bakmndan bakldnda, alan halk asndan btnsel etki hi de olumlu grnmemektedir. (Harvey, 1997: 174)
Harvey, kapitalist ekonomik sistemin, ada bat toplumlarnn merkezinde yer aldn ve esnek birikim sisteminin kapitalizmin halen bir biimi olduunu ileri srmektedir. Bu nedenle, daha nceki Limits to Capital (1982) (Sermayenin Snrlar) adl almasnda zerinde durduu baz temel nermelerin geerliliini koruduunu vurgulamaktadr. Harvey (1997: 199), kapitalist retim tarznn, postmodern ada kaybolmayan 3 zelliini u ekilde sralamaktadr: 1. Kapitalizm ekonomik bymeye dayanmaktadr. Dzenli bir byme oran, kapitalist bir ekonominin sal asndan vazgeilmez bir nitelik tamaktadr. Byme, hem kanlmaz hem de iyi bir ey olarak iddia edilmekte ve kapitalizmin ideolojisinin ke talarndan birini oluturmaktadr. Buna bal olarak bymenin olmad durumlar kriz olarak tanmlanr. 2. Gerek deerlerde art, emein retim srecinde smrlmesine dayanmaktadr. Bu durum, kr salamak amacyla iilerin rettii metalarn deerinden daha aznn iilere denmesi anlamna gelmektedir. Hem retim srecinde hem de piyasada emek zerindeki kontrol, kapitalizmin varln devam ettirmesi iin yaamsal bir nem tamaktadr. 3. Kapitalizm, teknolojik ve rgtsel anlamda zorunlu olarak dinamiktir. Her zaman rgtl iin, yeni yollarn retmekte ve teknolojik yaratclk ve gelimeyle, rekabetilerle ba etme yollarn aramaktadr. Ekonomide yaanan bu deiimler ayn zamanda kltrel, politik ve toplumsal deiimlerin de temelini oluturmaktadr. Kitle retimi daha az kr salayan bir retim eklidir. Bu nedenle, esnek retim sistemleri, eitliliin saland yeni
189
rnleri piyasaya srmekte ve yksek derecede uzmanlam kk lekli piyasalar smrmektedir (Harvey, 1997: 179). Bu durum, kltrel farklln tevik edilmesine ve desteklemesine de imkan salamaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Kapitalizm tketimi arttrmak, canlandrmak amacyla bo zaman alanna nfuz ederek, bir bo zaman endstrisi yaratm, bu alanda yeni hizmetler ve yeni rnler sunmu ve srekli yenilenerek kr elde edilebilen bilgisayar, mzik, giyim gibi alanlarda hzl deiimlere olanak salamtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Bylece, Fordist modernizmin greli olarak istikrarl estetii, yerini, farkll, gelip geicilii, gsteriyi, moday ve kltrel biimlerin metalamasn ycelten postmodernist estetiin btn mayalanmasna, istikrarszlna ve bir yanp bir snen zelliklerine (Harvey, 1997: 180) brakm olmaktadr. Harveye gre, ekonomi alannda grlen deiimler, politik ve toplumsal hareketlerin geliimini de etkilemitir. Kapitalist sisteme muhalefet oluturan kaynaklar olarak toplumsal snfla ilikili konular ve ii hareketi nemini kaybetmi, politik muhalefet, zel konu veya gruplar temsil eden eitli hareketlere dalmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Sonu olarak, Harveye gre Foridst birikim rejimi, sava sonras canllk dneminde yaad ar birikim sorununu, esas olarak meknsal ve zamansal kaydrma yoluyla zmtr. Fordist retim sistemleri olgunlatka, yeni ve ou zaman rekabet gc yksek ar birikim merkezleri haline gelmi, bu durum, corafi olarak farkl Fordist sistemler arasndaki rekabetin younlamasna neden olmutur. Bu nedenle Fordizmin krizi, herhangi bir lkenin iinde borluluk, snf mcadelesi ya da irketlerin duraanl gibi etkenlerden doduu kadar, corafi ve jeopolitik bir kriz olarak da ortaya kmtr (Harvey, 1997: 211). Sermaye birikim srecinde yaanan bu deiimlerin postmodern dncenin temelini oluturduunu belirten Harvey, bu anlamda, Fordist ve Post-fordist dnemler arasnda birok sreklilik olduunu vurgulamaktadr (Smelser, 1994: 322). Harvey (1997: 215), ulat sonucu u ekilde ifade etmektedir: Kapitalizmin yzey grnmnde 1973 ylndan bu yana btnsel bir deiim yaadn, ama kapitalist birikimin temelde yatan mantnn ve kriz eilimlerinin hala ayn olduunu ileri srm bulunuyorum. Harvey, yeni bir aa girdiimizi ve bu an teorize edilmesi gerektiini belirtmektedir. Bu ada, modernizm ve postmodernizm, Fordizm ve Post-fordizm bir arada bulunmaktadr (Smelser, 1994: 322). Harveye (1997: 334) gre, Fordizm ve modernizm, ya da esnekliin ve postmodernizmin derecesi, hangi btnsel bileimin krl olduuna, hangisinin olmadna bal olarak, dnemden dneme, bir yerden dierine deimektedir.
Harveye gre, 1970li yllardan itibaren sermaye birikim srecinde yaanmakta olan deiimler, postmodern dncenin temelini oluturmaktadr.
Harvey, kapitalizmin yaad deiimlere karn, kapitalist birikimin temelde yatan mantnn ve kriz eilimlerinin ayn kaldn vurgulamaktadr.
ZAMAN VE MEKN
Harveye (1997: 227-229) gre zaman ve mekan, insan var oluunun temel kategorileri arasnda yer alan nemli iki unsurdur ve fazla tartlmadan olduu gibi kabul edilmektedir. Modern toplumlarda birok farkl zaman kavraylarn bir arada grmek mmkndr. Gnlk kahvalt, ie gitme, kutlamalar, tatiller, allar gibi tekrarlanan hareketler insanda gven duygusu yaratmaktadr. Benzer bir ekilde mekn da zaman gibi doal bir olgu olarak ele alnmakta ve farkl toplumlarn ya da alt gruplarn farkl mekn alglar bulunmaktadr. Harvey (1997: 230), zaman ve mekn konusundaki nesnel kavraylarn, zorunlu olarak toplumsal yaamn yeniden retimine hizmet eden maddi pratik ve
190
sreler araclyla yaratldn iddia etmektedir. Kapitalist retim tarznda, toplumsal yeniden retimin kapsad maddi pratik ve sreler devaml deimektedir. Bu nedenle, mekn ve zamann nesnel zellikleri ve bunun yan sra anlamlar da deimektedir. Mekn ve zamana ilikin sembolik dzenlemeler, deneyim iin bir ereve salamaktadr: Toplumda kim ya da ne olduumuzu bu ereve araclyla reniriz (Harvey, 1997: 242). Bununla birlikte, meknsal ve zamansal pratikler, toplumsal ilikilerin yeniden retimi ve dnm sreleriyle yakndan ilikilidir. Bu anlamda, toplumsal deime tarihinin, mekn ve zaman anlaylarna bal olarak ve bu anlaylarn ideolojik kullanmlar araclyla kavranmas mmkn grlmektedir. Harvey (1997: 248-249), meknsal pratikleri, toplumlardaki farkl grnmlerini kavramak amacyla bir ema biiminde gstermektedir. (Tablo 8.2).
Tablo 8.2 Meknsal Pratikler emas Ulalabilirlik ve Mesafelendirme Mallarn, parann, insanlarn emek gcnn, bilginin vb. dolam; ulam ve iletiim sistemleri; piyasa ve kentsel hiyerariler; ylma Meknn Edinim ve Kullanm Arazi kullanmlar ve mimari evreler; toplumsal meknlar; iletiim ve yardmlama alanlarnda toplumsal ebekeler Kiisel mekn; igal edilen meknn zihinsel haritalar; meknlarn sembolik gsterimleri; meknsal sylemler Tanklk; aile oca ve ev; halka ak seyirlik yerler; (sokaklar, meydanlar, pazar yerleri); ikonografi ve duvar yazlar; reklmlar Meknn Hkimiyet ve Kontrol Toprakta zel mlkiyet; meknn devletler arasnda idari blnmesi; mutena mahalleler ve semtler; dlayc blgeleme ve baka tr toplumsal kontrol biimleri Yasak meknlar; topraa ballk; mahalle topluluu; blgesel kltr; milliyetilik; jeopolitik; hiyerariler Meknn retimi Fiziksel altyapnn retimi (ulam ve iletiim aralar; mimari evreler; arazi ama vb.); toplumsal altyapnn meknsal organizasyonu
Maddi Meknsal Pratikler
Meknn Gsterimi
Mesafeye ilikin toplumsal, psikolojik ve fiziksel ller; harita yapma
Yeni haritalama; grsel gsterim; iletiim vb. sitemleri; yeni sanatsal ve mimari sylemler; gstergebilim
Gsterim Meknlar
Cazibe/iticilik; mesafe/arzu; erime/dlanma; aknlk; medya mesajdr
Yabanclk ekmek; korku meknlar; mlkiyet ve sahiplik; antsallk ve ritel meknlar; sembolik engeller ve sembolik sermaye; gelenein retimi, bask mekanlar
topik planlar; hayali peyzajlar; bilim kurgu ontolojileri ve mekn; sanatlarn taslaklar; mekn ve yer mitolojileri; meknn iiri; arzu meknlar
Kaynak: Harvey, D. (1997: 248-249).
Tablo 8.2de yukardan aa doru yer alan 3 boyut Henri Lefebvrein Production of Space (1974) (Meknn retimi) adl kitabndan alnmtr. Bu ok nemli almasnda Lefebvre (1991), fiziksel, zihinsel ve toplumsal dzeylerde mekn
191
kavramsallatrarak btncl bir mekn kuram gelitirmeyi amalamaktadr. Lefebvre, bu kavramsal ly analitik bir ara olarak kullanarak tarihsel dnemlerde farkl toplumlarn mekn retim srecini analiz etmektedir. Lefebvre, meknn retim srecini nasl analiz etmektedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Lefebvrein gelitirdii kavramsal dzey birbirlerinden farkl ancak diyalekDNELM tik olarak birbirleriyle ilikilidir. Lefebvre (1991: 33-39) bu kavramsal ly u ekilde aklamaktadr: S O R U mekn ieri1. (Maddi) Meknsal pratikler (spatial practices): Alglanan sinde, gndelik gereklik ile kentsel gereklik arasnda kurulan yakn bir ilikiyi temsil etmektedir. Kentsel gereklik, zel hayat, D alma ve bo zaKKAT man iin oluturulan yerleri kapsayan alardan olumaktadr. 2. Meknn temsilleri (representations of space): Bilim insanlar, plancSIRA SZDE lar, teknokratlar ya da toplum mhendisleri tarafndan kavramsallatrlm mekn olarak tanmlanmaktadr. 3. Temsil meknlar (spaces of representation): maj ve sembollerle iliAMALARIMIZ kili olarak birlikte yaayanlarn, bir arada ikamet edenlerin mekn olarak ifade edilmektedir. Meknn temsilleri ve temsil meknlarn karlatrnz.
K T A P SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON DNELM

S O R U NTERNET DKKAT
Harvey (1997: 250) bu emada, meknsal pratiin geleneksel anlaylardan TELEVZY ON DNELM devralnan 4 ynn sunmaktadr: 1. Ulalabilirlik ve mesafelendirme: Mesafe insanlar aras etkileimlere bir S bir O R savunma U taraftan engel olutururken dier taraftan onun karsnda oluNTERN ET turmaktadr. blm, ticaret gibi her tr retim ve yeniden retim sistemine maliyet yklemektedir. Toplumsal etkileimi olanakl Dklacak bir ekilde KKAT meknsalln ne lde alabildiini gstermektedir. 2. Meknn edinim ve kullanm: Meknn igal edilmesinin biimlerini inSZDE celemektedir. Bu igaller evler, fabrikalar, sokaklar gibiSIRA nesneler, arazi kullanm gibi faaliyetler, bireyler, snflar ya da baka toplumsal gruplar tarafndan gerekleebilir. AMALARIMIZ 3. Meknn hkimiyet ve kontrol altna alnmas: Bireylerin ya da gl gruplarn, meknn rgtlenmesini ve retimini yasal ya da yasal olmayan aralarla hkimiyet altna almalarn gstermektedir. Hkimiyet K T A P salamann amac, meknn kendileri ya da bakalar tarafndan mlk edinilme biimlerinin kontrol altna alnmasdr. 4. Meknn retimi: letiim, ulam, arazi kullanm gibi T E Lalanlarda E V Z Y O N yeni sistemlerin retilme biimleri ve biliim teknolojisi, tasarm gibi yeni gsterim tarzlarnn ortaya kma ekillerini aratrmaktadr. Meknsal pratiin bu 4 boyutu birbirinden bamsz deil, birbirleriyle iliki NTE R N E T edinme ile ierisindedirler. rnein meknn retimi, mesafelendirmeyi ve mlk hkimiyetin koullarn deiiklie uratmaktadr (Harvey, 1997: 250-251).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Zaman-Mekn Skmas
Harveye (1997: 270) gre, mekn ve zamann nesnel niteliklerinde meydana gelen baz devrimci deiimler, bazen ok kkl biimlerde dnyay gr tarzn de-
192
itirmeyi zorunlu klmaktadr. Bir taraftan kapitalizmin tarihine yaamn hznn art damgasn vurmakta, dier taraftan meknsal engeller almaktadr:
Mekn, telekomnikasyonun yaratt bir kresel kye ve ekonomik ve ekolojik karlkl bamllklardan rlm bir uzay gemisi dnyaya doru kldke ve zaman ufkumuz sonunda iinde bulunduumuz andan baka bir ey kalmamacasna ksaldka, meknsal ve zamansal dnyalarmzn skmas duygusunun hakimiyetiyle baa kma zorunluluuyla kar karya kalrz (Harvey, 1997: 270).
Bu deiimler dorultusunda, hz kapitalizminin bymesi, grselleen medyann giderek hzlanmas ve paralanmas, insanlarn karmak kitaplar bandan sonuna kadar okuyacak denli younlamalarn ve tahamml gstermelerini her geen gn daha da olanaksz hale getirmektedir (Urry, 1999: 38-39). Harvey bu gelimeleri, zaman-mekn skmas (time and space compression) nitelemesiyle kavramsal bir ereveye yerletirmektedir. Bylece zaman ve mekn skmas fikri, Harveyin gelitirdii yaklamn merkezine oturmaktadr. Harvey, bu tr gelimelerle ilgili olarak daha ayrntl bir tarihsel-corafi zmleme sunmay amalamaktadr. zellikle farkl tarihsel dnemlerde kapitalizmin nasl farkl meknsal sabitleyenlere ihtiya duyduu zerinde durur. Bu srecin incelenmesi, her kapitalist dnemde meknn, retimin bymesini, emek-gcnn yeniden retimini ve krn azamiye karlmasn kolaylatracak biimde rgtlenmesini anlatmaktadr (Urry, 1999: 39). Kapitalizm kendi kriz dnemlerinin, zaman ve meknn yeniden rgtlenmesi yoluyla stesinden gelebilmekte ve bylece yeni bir birikim dneminin temellerini kurmu olmaktadr. Harvey, kapitalizmin krizleriyle ba etme biimini, Fordizmden Post-fordist esnek birikime gei srecinin akladn vurgulamaktadr. Bu sreci, Marxn teorisine dayal olarak gstermeye alan Harveye gre, Post-fordizm, yeni bir meknsal sabitleyeni gerektirmekte ve bu sabitleyen, zaman ve meknn temsil edildii en anlaml biimdeki yeni tarzlar iaret etmektedir (Urry, 1999: 39). Bu zmlemede merkezi olan zaman-mekn skmasdr. Harvey (1997: 317), Fordizmden esnek birikim rejimine geile birlikte mekn ve zamann kullanmlar ve anlamlarnn nasl bir deiim gsterdiini sorgulamaktadr. Corafi hareketliliin artmas ve turizmin byk lekli geliimi, dnya kltrlerinin artan bir ekilde birbirlerine kartrlmalarna imkn salamaktadr. Daha hzl ve daha ucuz seyahat edebilme, kitle iletiim sistemlerinin yaygnlamas, insanlarn zaman ve mekn alglar zerinde etkili olmaktadr. Zaman ve mekn sktrlmaktadr. Harvey bu durumu, retim hzyla ve tam zamannda (just in time) gibi tekniklerin kullanmyla ilikili olarak ele almaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Zaman ve mekn ayn zamanda dnya finans sisteminde de sktrlmaktadr: Hisseler, para birimleri ve metalarn ticareti, gnde 24 saat ve bilgisayar teknolojisiyle annda ilem grerek devam etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Tokyoda olanlar Londra, New York ve baka yerlerin piyasalarn etkilemekte, dnyann btn lkeleri, nc Dnyann Birinci Dnyaya olan byk borlar tarafndan etkilenmektedir. Harveye gre, bu ekilde olduka karmak hale gelen dnya finans sisteminin ulusal hkmetler tarafndan anlalmas ve kontrol edilmesi neredeyse imknsz hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Yirmidrt saat ticaretin geliiminin anlam, yatrmclarn ve araclarn, dvizler ve tahvillerin alm satm iin asla beklemek zorunda kalmamalardr. rnlerin elde
193
edilebilmesi, insanlarn yeni tarz veya modalar tketmek iin baka bir yere gitmeyi beklemek zorunda kalmayacaklar lde olaanst artmtr (Urry, 1999: 294) Btn bu yaananlara bal olarak youn bir zaman-mekn skmas evresinde olduumuzu belirten Harvey (1997: 317), bunun politik ekonomik uygulamalar, snf g dengeleri ve kltrel ve toplumsal yaam zerinde, insana ynn artan sarsc bir etki yaptn ifade etmektedir. Fakat bu durum, kapitalizmin tarihinde ilk kez grlmemekle birlikte, kapitalizmin daha nceki dnemlerinde yaanan zaman ve mekn skmas, bu zamanki durumdan farkl deildir. Bu anlamda, 19. yzyln ortalarndan itibaren demiryollarnn, telgrafn ve gnlk basnn gelii benzer bir sonuca yol amtr. Ayn durum, I. Dnya Sava ncesinde yaanan zor yllarda radyonun geliimi, demiryolu ann tamamlanmas, byk kartellerin ortaya k ve ticaret imparatorluklarnn paralanmas dneminde yaanmtr. Harvey (1993: 58) bunun sonucu olarak, toplumsal yaamn zaman-mekn koordinatlarnn, salam bir zemine oturmamas nedeniyle bireyin kendini tanmlad kimliinin kaydn ve konumunun da ister istemez deitiini ileri srmektedir. Resim 8.4, zaman ve mekn arasnda1500-1840 ki mesafeye dayal olarak kurulan ilikinin tarihsel olarak nasl bir deiim geirdiini gstermektedir. 1500-1840 yllar arasnda karayolu ulamnda atl arabalarn ve denizde yelkenlilerin hzyla llen mesafeler, 1850-1930 yllarn kapsayan dnemde buhar gcyle alan lokomotifler ve gemilerin hzna gre belirlenmeye balamtr. 1950li yllarda pervaneli uaklar, 1960larda ise jet yolcu Best average speed of horse drawn coaches and sailing ships was 10 m.p.h uaklarnn hz, mesafeleri daha da ya1850-1930 knlatrmtr. 1970li yllarn balarndan itibaren kullanlmaya balanan uydu iletiim sistemleri ise zaman mesafeden bamsz hale getirmitir (Harvey, 1997: 326). Byk ve oSteam locomotives averaged 65 m.p.h steam ships averaged 36 m.p.h kuluslu irketlerin, dnyann birok nok1950 s tasnda yer alan fabrikalarda, finans, piPropeller aircraft yasa, girdi maliyetleri, kalite kontrol ve 300-400 m.p.h emek sreci koullarna ilikin kararlar, 1960 s ezamanl biimde alarak iini yrtmesi Jet passenger aircraft 500-700 m.p.h artk mmkndr (Dicken, 1986: 110-113 aktaran Harvey, 1997: 327).
Byk kitlelerin televizyona sahip olmas, uydu iletiimiyle bir araya geldiinde herkesin farkl meknlardan gelen bir imaj yamurunu neredeyse annda yaamasn olanakl klarak dnyann meknlarn bir televizyon ekranndaki imajlara indirgemektedir. Olimpiyatlar, Dnya Kupasn, bir diktatrn dn, bir politik zirveyi, lmle sonulanan bir trajediyi, btn dnya [izleyebilmektedir]. (Harvey, 1997: 327).
Resim 8.4 Meknn zaman tarafndan yok edilmesiyle klen dnya. (Harvey, 1997: 271). Kaynak: http://lewishistorical society.com
194
Bu anlamda, balangtan beri kapitalizmin dinamiinin tam merkezinde var olmu olan meknn, zaman araclyla yok edilmesi srecinin yeni bir evresine tank oluyoruz (1997: 327). (Resim 8.4)
SIRA SZDE
SIRA SZDEskmasnn, posmodern yaptlardaki temsillerini nasl grmektedir? Harvey, zaman mekan
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Meknn, zaman tarafndan yok edilmesiyle, gnlk yeniden retime giren meDNELM ta bileimini kkl bir ekilde deitirdiini vurgulayan Harvey, kresel meta dolam ile btnleme yoluyla, birok yerel yiyecek sisteminin yeniden rgtlendiS O R U Fransz peynirlerinin ABDde 1970te byk kentlerde birka ini belirtmektedir. lx arkteri dnda bulunamazken, bugn btn lkede yaygn olarak satlyor olmas, Harveyin (1997: 334) bu konuda verdii rneklerden biridir. DKKAT Zaman ve mekn hissi, postmodern ada zayflamaktadr. rnein, dnyann corafi karmaklnn her gece statik bir televizyon ekrannda bir dizi imgeye inSIRA SZDE dirgenmesi gibi, btn dnyann mutfaklar tek bir mahalde toplanm durumdadr. (Harvey, 1997: 337). Avrupa ve Amerikann byk ehirlerinde, dnya lkelerinin mutfaklarnn AMALARIMIZ hemen hepsini grmek mmkndr. Japon suileri, Amerikan doughnut lar, Fransz kruvasan lar gibi dnyann her yerinden yemeklerin yan sra, her ktadan dnya mzii, her lkeden gelen sebze ve meyveler spermarketlerde (Harvey, 1997: 334-335). K bulunmaktadr T A P Zaman gittike karmaktadr; insanlar Disneylandda Eski Dnyay ziyaret edebilmekte ya da Ortaa kalesinde bir hafta sonuna katlmak iin giyinebilmektedirler (Haralambos T E L E V Z Y O N ve Holborn, 1995: 913). Zamanlar, yerler ve kltrler, gittike yaknlamakta ve birbirleriyle karmaktadr. Bu durum, sanat, felsefe ve toplumsal dncede yanstlarak geicilik, kolaj, paralanma, dalma tarafndan simgelenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
NTERNET
Resim 8.5
Paris Disneyland elence merkezi. Kaynak: http://pleasingvacat ions.com/tag/eurodisneyland
Sonu olarak Harvey (1993: 58), toplumda kim ya da ne olduumuzu rendiimiz mekn ve zamana ilikin sembolik dzenlemelerin deitiini belirtmektedir. Buna bal olarak toplumsal yaamn zaman-mekn koordinatlar kayd za-
195
man ya da gvenilir olma zelliini kaybettii zaman, bireyin de kendisinin kim olduunu tanmlamas glemektedir: Hangi zamanda yayoruz? Borsa simsarnn 24 saatinde mi, ou ulus devletin 100 yl gemeyen tarihinde mi, yoksa kresel snmann uzun dnemli zamannda m? Hangi meknda yayoruz? Kyde, bir lkede, Avrupada, Batda, yoksa yerkrede mi? (Harvey, 1993: 58). Harveye gre, zaman-mekn skmasna ynelik ortaya kan tepkiler SIRAnelerdir? SZDE Bu anlamda Harveyin aratrmasnda, postmodernizmin kkleri, zellikle 1973 DNELM knden sonraki dnemde deien zaman-mekn deneyimlerine dayanmaktadr. Harvey (1993: 58), dnya olaylarnn zaman ve meknnda kayma meydana S O R U kimliimigelmesi ve insanlarn dnyaya ilikin konumlarnn deimesi nedeniyle zi yeniden kurma aray iinde olduumuzu vurgulamaktadr:
D Kdnyas, KAT Uluslararas borsacln ve kresel ticaretin hkim olduu bugnn dnya zerinde retilen rnlere ve farkl meknlara eriebilirliimizdeki hzl deiim (kitle turizminin yaygnlamas, uzaklk engelinin kalmamas,SIRA vb.),SZDE modadaki ve hayat tarzlarndaki deimeler, insanlarn ileri, sahip olduklar deerler ve (zaman ve mekn iinde) bakalaryla olan ilikileri gibi temel nemdeki konularda derin bir AMALARIMIZ belirsizlik ve kiisel gvensizlik yaratt.
SIRA SZDE
D NELM Harvey, zaman vemeknn tanmnn, bireysel ya da toplu kimlik yaratm O R U asndan temelSnem tadn, kim olduumuzu byk lde, gvenilir zaman-mekn D K K A T koordinatlarna dayanarak tanmladmz ileri srmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kadnlarn zgrlemesi, etnik eitsizlikler ve nc Dnyada yoksullukla il T A P olumakgili konularn nemi artmakta, bu konulara ynelik toplumsalKhareketler tadr. Buna karn Harvey, bu toplumsal hareketlerin byk bir ksmnn politik rgtlenme alanndan ziyade Live Aid konserleri gibi saf anlamda imaj retimi alannda yer aldn belirtmektedir. Yine de postmodernizminT en E L E kt V Z Y Osonularna N kar bir kontratak balangcnn olasln tadklarn ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Harvey, rkla, apartheide, dnya apnda ala, eitsiz corafi gelimeye kar mcadelede ve evre alannda nemli hale gelmeNTERNET ye balayan bu farkl toplumsal hareketler alannda yeni enternasyonalizmin (uluslararasclk) iaretlerinin yaygn olarak grldn iddia etmektedir (1997: 392).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SONU
Harvey (1993: 58), postmodernizmi zaman-mekn skmas evresinde ve iinde kurulan geni kapsaml bir nermeler dizisi olarak tanmlamaktadr. Bir taraftan postmodernizmin sunduklarnn, dier taraftan da postmodernizme ynelik eletirilerin ok fazla eitlilik gstermesinin, ancak zaman-mekn koordinatlar deien bir dnyada kimlik arayyla aklanabileceini ileri srmektedir. Bu anlamda postmodernizmin olumlu ve olumsuz ynlerini birlikte ele almaktadr. Harveye gre, postmodernizm, zgrletirici ve ayn zamanda yeni eyleri ortaya karan bir yne sahiptir. Bu bakmdan, eskilerden sklm olanlarn, yeni almlarn yaratlmasyla, kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme imkn bulduunu ifade etmektedir:
Ekonomide devrimci trde giriimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan yeni yaratc abalarn ortaya k, bu abalar iinde yer alanlar asndan kesinlikle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekn eksenleri kkten deimekte olan bir dnyada toplumun, meknn, politikann ve ekolojinin ne olduuna dair ciddi araylar da insan abasnn olumlu yann kantlad (Harvey, 1993: 58).
196
Buna karn, postmodernizmin olumsuz taraflarnn da gl bir ekilde ortaya ktn belirtmektedir: Dar anlamda giriimcilikle ve parasal deerlerle bu kadar sk fk olmas; kltrel retim, borsann bir ubesinden baka bir ey deilmicesine, geici olan eylere bu denli sk skya balanmas; sanki gerek tarih ve corafya, ou kez en ar artlar altnda yaanan ve yitirilen hayatlarn mcadelesi deil de, spermarket raflarndaki metaforlarmasna, tarih ve corafyay birka fikir ve grnt uruna talan etmesi (Harvey, 1993: 58). Harvey (1993: 58), en olumsuz anlamda postmodernizmin, kaybedilen zamanmekn anlaynn yerine sahte ve takliti bir zaman-mekn anlay koymaya abaladn belirtmektedir. Kltr mirasyla alay ettiini ve yitirilen gemie vurgu yaparak nostaljiyi pazarladn ifade etmektedir. Bunun yan sra, postmodernizm, olduka dar kapsaml bir yerellik politikasna saplanmtr. En nemlisi, eklektizmi, kltrel, politik ve toplumsal farkllklarn uzlatrlmas abalaryla kartrm olmasdr. Bunlarn sonucunda Harvey (1993: 58), gelecee ynelik olarak nereye gittiimizi sorgulamaktadr:
Bu yeni zaman ve mekn kavrayna, kimliimizi tanmlayan yeni koordinatlara almaya ve tartabileceimiz, yaratc faaliyetlere giriebileceimiz daha gvenli bir konum tanmlamann mmkn olduuna inanmaya m balyoruz? Acaba, evremizi kasp kavuran bu ekonomik, politik ve kltrel deiim frtnasnda hl eski, bildik sorunlarn varlna m tank oluyoruz?
Bu anlamda Harvey, hem mal sistemde hem de uluslararas medyada ekonomik ve politik gcn ar younlamasn, Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya gibi yerkrenin birbirine dman ticaret imparatorluklarna ayrlmasn ve tm bunlarn yan sra dnyann her kesinde hkm sren yoksulluk ve evre sorunlarn vurgulamaktadr. Harveye (1993: 59) gre, postmodernizm bize esas olarak, farklln ve eitliliin nemli olduunu ve dnyay betimlediimiz dil ve sylem zerinde byk bir dikkatle durup kafa yormamz gerektiini retmitir. Dier taraftan, btn bunlara karn postmodernizm, farkllklarn retken bir biimde birbiriyle nasl uzlatrabileceini belirtmemi, ayrca her insann karsndakinin dilini paralarna bldkten sonra, nasl birbiriyle iletiim kurabilecei hakknda hibir ekilde ipucu da vermemitir:
Bu adan bakldnda da, post (sonra) neki, neyin ncesinde (pre) olduumuz gibi bir soruyla uramamz gereksiz kld iin yerindedir. Bu adan, realizme geri dnlmesi, metafor alanndan uzaklalmas, reel politika ve ekonomi ile yeniden ilgilenilmesi, ho karlanmas gerekli eylerdir. imdiden durup da geriye baktmda, postmodernizmin hem ok ey rettiini, hem de geride, ardndan yas tutacamz ok ey braktn syleyebilirim.
Harvey (1993: 59), daha zenli bir gelecek kurma amacyla urarken, bu derslerin zerinde byk bir dikkatle durulmas gerektiine inanmaktadr.
197
zet
AM A
Harveyin Postmodernizm almasnda ne srd temel tezi betimleyebilmek. Harveye gre, 1970li yllardan itibaren ekonomik, politik ve kltrel alanlarda yaanan nemli deiimler, bu zamana kadar sahip olduumuz mekn ve zaman alglama biimlerinin deiimi ile yakndan ilikilidir. Harvey, sermaye birikiminde yeni esnek bir tarzn ortaya kmas ve kapitalizmin rgtlenme srecinde grlen zaman-mekan skmasnn yeni bir biimi ile postmodernist kltrel biimlerin ykselii arasnda zorunlu bir iliki olduunu ve bu ilikiye dair nsel kantlarn sunulabileceini savunmaktadr. Harveyin Aydnlanma dncesi ile modernite arasnda kurduu ilikiyi aklayabilmek. Modern dncenin geliiminin temeli Aydnlanma dncesine dayanmaktadr. Habermasn, gelitirdii modernite projesi kavram 18. yzylda grlmeye balanan dnsel bir abay ifade etmektedir. Aydnlanma dncesi nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile sanatn gelitirilmesi fikrini savunmaktadr. Bu gr dorultusunda modernite projesi, zgr ve yaratc almalarla salanan bilgi birikimi araclyla insanln ilerlemesini, zgrlemesini ve yaamn zenginlemesini amalamaktadr. lerleme fikrini temel alan Aydnlanma dncesi, rasyonel toplumsal rgtlenme ve rasyonel dnce biiminin gelimesiyle modernitenin de savunduu, tarih ve gelenekten kopmay hedefleyen laik bir hareket olarak tanmlanmaktadr. Modernizmin 20. yzylda karlat militarizm, iki dnya sava, nkleer yok olma tehdidi gibi felaketler, nc Dnya lkelerinin iddia edilen ilerici bir modernleme sreci yaamamalar, Aydnlanma dncesinin amalarna ynelik gveni sarsm, insanln zgrlemesi hedefinin, evrensel bir bask sistemine dnmesi ynnde pheler ortaya karmtr. Bu nedenle balayan tartmalarn odak noktas Aydnlanma projesi olmutur.
AM A
AM A
Harveyin postmodernizm hakkndaki grlerini zetleyebilmek. Harvey, postmodernizmi farkl ynleriyle kavrama amacyla postmodernizmin, modernizmden radikal bir kopu mu, bir slup mu yoksa dnemletirmeye yakndan bal bir kavram m olduunu sorgulamaktadr. Ayrca postmodernizmin meta anlatlara muhalefet olan susturulmu baka sesler ve dnyalara ynelik ilgisi nedeniyle devrimci bir potansiyelinin olup olmadn ya da modernizmin ticariletirilmi ve evcilletirilmi bir versiyonu olabilecei ihtimalini ele almaktadr. Harvey, postmodernizmi, hem bir uslp hem de belli lkelerde, belli bir sre etkili olan tarihsel bir hareket olarak grmektedir. Postmodernizmin moderniteye kar bir tepki olarak ortaya kmas gr dorultusunda, merkezlenme ve dalma, otorite ve yapbozum, hiyerari ve anari, kalclk ve esneklik gibi bir takm kartlklar sunulmaktadr. Harvey, postmodernizmin temel zelliklerinin paralanma, belirlenemezlik ve btn evrensel sylemlere ynelik duyulan derin bir gvensizlik olduunu vurgulamaktadr. Harveye gre postmodernizmin olumlu ynleri tekilik, znellik, cinsiyet ve cinsellik, rk ve snf, zamansal ve meknsal corafi yerleime dayal birok farkll temsil etmesidir. Dier taraftan Harvey, Marxist bak asyla postmodernizmin gsz ynlerini, modern dnyann sorunlarn ar vurgulamas, onun maddi kazanmlarn grmemesi ve bu sorunlarla ba etme yollar nermemesi olarak ifade etmektedir.
198
AM A
Harveyin kapitalizmin ekonomik ve politik dnm hakkndaki dncelerini deerlendirebilmek. Harvey, 20. yzyln sonlarnn ekonomi politiinde yaanan dnmn aratrlmasnda kapitalist retim tarznn temel kurallarnn, tarihsel corafi gelime srecinde biimlendirici gler olarak ileyiin deimeden srmekte olduunu gstermeyi amalamaktadr. Harvey, sermaye birikiminin kanlmaz krizlerinin ekonomide nemli deiimlere yol atn belirtmektedir. Kapitalizmin 1973-1975 yllar arasnda yaad byk lekli kriz, bir dizi dzenlemeyi gerekli klm ve bylece bymeyi ve krll salama amacyla farkl bir birikim rejimine geilmitir. Bu durum, postmodern olarak adlandrlan bir takm kltrel deiimleri ve toplumsal ve politik dzenleme tarzn retmitir. Yeni birikim rejimi olan esnek birikim, Fordizmin kat zellikleriyle atma ilikisi iinde emek sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar asndan esnek bir biime dayanmaktadr. Yeni retim sektrlerinin, finans hizmetlerinde yeni yntemlerin ve yeni piyasalarn ortaya kmas ve ticari, teknolojik ve rgtsel yeniliklerin temposunun byk lde hzlanm olmas, esnek birikim rejiminin temel zellikleri arasnda yer almaktadr. Ekonomide yaanan bu deiimler ayn zamanda kltrel, politik ve toplumsal deiimlerin de temelini oluturmaktadr. Kapitalizm tketimi arttrmak amacyla bir bo zaman endstrisi yaratm, bu alanda yeni hizmetler ve yeni rnler sunmu ve srekli yenilenerek kr elde edilebilen bilgisayar, mzik, giyim, gibi alanlarda hzl deiimlere olanak salamtr. Harveye gre, ekonomi alannda grlen deiimler, politik ve toplumsal hareketlerin geliimini de etkilemitir. Kapitalist sisteme muhalefet oluturan kaynaklar olarak toplumsal snfla ilikili konular ve ii hareketi nemini kaybetmi, politik muhalefet, zel konu veya gruplar temsil eden eitli hareketlere dalmtr. Sermaye birikim srecinde yaanan bu deiimler, postmodern dncenin temelini oluturmaktadr.
AM A
Harveyin zaman-mekn skmas kavramn aklayabilmek. Harvey, mekn ve zamann nesnel niteliklerinde meydana gelen deiimlerin, bazen ciddi bir ekilde dnyaya bak biimimizi deitirdiini belirtmektedir. Kapitalizmin tarihinde yaamn hz artmakta, meknsal engeller almaktadr. Mekn, telekominikasyon araclyla kresel bir kye dnmekte, zaman ksalmaktadr. Bu durum zamansal ve meknsal dnyalarn skmas hissine yol amaktadr. Hz kapitalizminin bymesi, grselleen medyann giderek hzlanmas ve paralanmas gibi gelimeleri Harvey, zamanmekn skmas kavramsallatrmasyla ifade etmektedir. Turizmin byk lekli geliimi, hzl ve ucuz seyahat, yaygn kitle iletiim sistemleri, insanlarn zaman ve mekn alglarn etkilemitir. Bu anlamda youn bir zaman-mekn skmas evresinde olduumuzu belirten Harvey bu durumun politik ekonomik uygulamalar, snf g dengeleri ile kltrel ve toplumsal yaam zerinde sarsc bir etkiye sahip olduunu ileri srmektedir. Harvey, kapitalizmin dinamiinin tam merkezinde yer alan meknn, zaman araclyla yok edilmesinin, gnlk yeniden retime giren meta bileimini kkl bir ekilde deitirdiini, zamanlar, yerler ve kltrlerin, gittike yaknlatn ve birbirleriyle kartn ifade etmektedir.
199
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Harveye gre kapitalist retim tarznn, postmodern ada kaybolmayan zelliklerinden biri deildir? a. Ekonomik bymeye dayal olmas b. Teknolojik ve rgtsel anlamda dinamik olmas c. rgtl iin her zaman yeni yollarn retmesi d. retim srecinde emek zerindeki kontroln srdrmesi e. Yaratclk ve gelimede ok geride kalmas 2. Aadakilerden hangisi modernizmin zelliklerinden biridir? a. Dalma b. Anari c. Retorik d. Metafizik e. roni 3. Aadakilerden hangisi Harveyin sunduu meknsal pratiklerin bir yn deildir? a. Ulalabilirlik ve mesafe b. Meknn edinimi ve kullanm c. Meknn dalmas d. Meknn kontrol edilmesi e. Meknn retimi 4. Aadakilerden hangisi postmodernizm teriminin ilk kez kullanld alandr? a. Ekonomi b. Mimarlk c. Siyaset d. Sanat e. Kltr 5. Aadakilerden hangisi Aydnlanma dnrlerinin hedeflerinden biri deildir? a. nsanln zgrlemesi b. Evrensel ahlak ve hukukun gelitirilmesi c. Gnlk yaamn zenginlemesi d. Bilginin tekel altna alnmas e. Nesnel bilimin gelitirilmesi 6. Aadakilerden hangisi gsterim meknlar ile meknn retimi ilikisini gsteren alanlardan biridir? a. Hayali peyzajlar b. Duvar yazlar c. letiim sistemleri d. Zihinsel haritalar e. Kentsel hiyerariler 7. Aadakilerden hangisi Harveye gre postmodernizmin temsil ettii alanlardan biri deildir? a. tekilik b. Nesnellik c. Farkllk d. Cinsiyet e. znellik 8. Aadakilerden hangisi postmodernizmin zelliklerinden biridir a. Hakimiyet b. Merkezlenme c. Belirsizlik d. Semantik e. Romantizm 9. Aadakilerden hangisi Lefebvrein gelitirdii kavramsal dzeyden biridir? a. Meknn hakimiyeti b. Mekn-zaman ilikisi c. Meknsal sreler d. Meknn temsilleri e. Meknsal gereklik 10. Aadakilerden hangisi mimariyi modern yaam makinas olarak tanmlayan mimardr? a. F. Jameson b. D. Harvey c. J.F. Lyotard d. C. Jencks e. Le Corbusier
200

1. e 2. d 3. c 4. b 5. d 6. a 7. b 8. b 9. d 10. e Yantnz yanlsa Kapitalizmin Politik ve Ekonomik Dnm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodernizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Zaman ve Mekn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodernizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Modernite ve Modernizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Zaman ve Mekn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodernizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodernizm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Zaman ve Mekn blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodernizm blmn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Harvey (1997: 84), mimarlk ve kent tasarm alannda postmodernizmin, modernist dnceden bir kopu anlamna geldiini ileri srmektedir. Modernist dnceye gre, planlama ve gelime, geni lekli, teknolojik bakmdan rasyonel ve etkin kent planlamas zerinde younlamaldr. Bu modernist anlaya kart olarak postmodernizm, kentsel dokuyu paralanm, blnm bir ekilde grmektedir. Metropoln tamamnn hkimiyet altna alnmasnn mmkn olmadn, bu nedenle sadece baz yerlerin dzenlenmesinin mmkn olduu grne dayal olarak postmodernistler, kent planlamasyla deil, kent tasarm ile ilgilenmektedir. Basit bir biimde blgesel geleneklere, yerel tarihilere, tikel istek, ihtiya ve fantezilere duyarl olmay amalamaktadrlar. Buna bal olarak, uzmanlam ve arlkl olarak mterinin zevkine gre biimlenmi mimari biimler yaratmaktadrlar. Mahrem, kiisellemi meknlar, gsteri ve geleneksel antsallk, bu mimari biimlerin rnekleri olarak gsterilebilir. Btn bunlar, mimari sluplarn eklektik bir ekilde kullanlmas araclyla sslemektedirler. Sra Sizde 2 Lefebvre (1976: 21), mekn ve retim ilikilerinin yeniden retimi arasnda kurulan iliki erevesinde kapitalizmin, mekn igal ederek ve meknlar reterek kendi i elikilerinin stesinden geldiini vurgulamaktadr. Lefebvrein (1991: 26-33) oluturduu mekn kuramnn temeli, (toplumsal) mekn (toplumsal) bir rn olarak ele almasna dayanmaktadr. Bu anlamda, her toplum ve buna bal olarak her retim biimi kendi meknn retmektedir. Meknn toplumsal olarak ina sreci, retim biiminin meknsal olarak rgtlenme srecini de iermektedir. Bylece toplumsal meknda, yeniden retimin toplumsal ilikileri ile retim ilikileri ve onlarn temsilleri yer almaktadr. Bu nedenle Lefebvre, alma nesnesi olarak meknn kendisini deil, meknn retim srecini ele almaktadr. Kapitalist ilikilerin zmlenmesi iin toplumsal meknn retim srecinin aratrlmas gerektiini belirtmektedir.
201

Sra Sizde 3 Meknn temsilleri, zihinsel haritalar, fiziksel lmler gibi toplumsal ve politik hayatn soyut bir parasn ifade etmektedir. Buna karn temsili meknlar, ev, meydan, kilise, mezarlk gibi duygu ykl merkezler anlamnda canl, yaayan meknlar iermektedir. Sra Sizde 4 Harvey, postmodern kltrel nesnelerin, tasarlanma srelerindeki eklektizm ve konularnn anarisi bakmndan ok fazla eitlilik gsterdiini belirtmektedir. Zaman-mekn skmas temalarnn, postmodern yaptlarda nasl temsil edildiini aklamak amacyla sinama rnei zerinde durmaktadr. Harvey (1997: 342), sinemann (fotorafla birlikte) kltrel modernizmin ilk byk atlm balamnda ortaya km bir sanat tr olmas nedeniyle byle bir seim yaptn ifada etmektedir. Btn sanat trleri arasnda sinemann, zaman ve mekn temalarn i ie gemi biimde ele alma asndan en gl kapasiteye sahip olduunu, bu nedenle retici bir deer tadn ileri srmektedir. Bu amaca ynelik olarak Harvey (1997: 343), postmodernizmin zelliklerinin rneklerini sunana ve zamana ve meknn kavramlatrlmasna ve anlamlarna zel bir ilgi gsteren Blade Runner (Bak Srt) ve Himmel ber Berlin (Berlin zerinde Gkyz) adl iki filmi zmlemektedir. Sra Sizde 5 Harveye gre, 1960l yllardan itibaren yaanmakta olan zaman-mekn skmas ve ona elik eden ar gelip geicilik ve paralanma sonucunda ekonomik, politik ve kltrel tepkiler ortaya kmaktadr. Bu tepkiler, daha ncekilerden nemli lde farkllk gstermektedir. Harveye (1997: 383-384) gre, bu tepkilerden ilki, yorgun, bitkin, her eyden usanm bir sessizlie ekilmek ve her eyin ne kadar engin, kavranamaz ve bireysel ya da kolektif kontroln dnda olduu duygusuna boyun emektir. kincisi, dnyann karmaklnn yadsnmas ve basit retorik nermeler araclyla temsil edilmesidir. Bir dier tepki biimi, politik ve ekonomik bakmdan ara bir yer bularak bir taraftan meta-anlatlar reddetme, dier taraftan ise snrl mcadelenin mmkn olduunu savunan tavrn benimsenmesidir. Sonuncu tepki biimi ise zaman-mekan skmasn yanstacak ve denetim altna alacak bir dil ve imgeler btnnn ina edilmesidir. Berberolu, Berch (2009). Harvey ve Callinicos Postmodernizm ve Eletirisi, Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri: Eletirel Bir Perspektif. ev. Can Cemgil, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Berman, Marshall (1994). Kat Olan Her ey Buharlayor. ev. . Altu ve B. Peker, stanbul: letiim Yaynlar. Bernstein, R. J. (1985). (Ed.) Habermas and Modernity. Oxford: Polity Press. Dicken, Peter (1986). Global Shift: Industrial Change in a Turbulent World. London: Harper and Row. Giddens, Anthony (1994). Modernliin Sonular. Yay. Haz. T. Birkan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Habermas, Jrgen (1983). Modernity: An Incomplete Project, The Anti-aesthetic: Essays on Postmodern Culture. H. Foster (Ed.), translated by. Seyla Benhabib, Port Townsend, Washington: Bay Press. Hall, S. and Gieben, B. (1996). (Ed.) Formations of Modernity. Cambridge: Polity Press in association with The Open University, pp. 1-16. Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. London: Harper Collins. Harvey, David (1969). Explanation in Geography. London: Edward Arnold. Harvey, David (1973). Social Justice and the City. Oxford: Basil Blackwell. Harvey, David (1978). The Geography of Capitalist Accumulation: Reconstruction of the Marxian Theory, Radical Geography: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues. R. Peet, (Ed.), pp. 263-292. Harvey, David (1982). The Limits to Capital. Oxford: Blackwell. Harvey, David (1985a). The Urbanisation of Capital. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Harvey, David (1985b). The Geopolitics of Capitalism Gregory, D. and Urry, J.(Ed.), Social Relations and Spatial Structures, London: Macmillan, pp. 128163. Harvey, David (1993.) Postmodernizme Bir Bak, Birikim Dergisi. Mays, Say 49, stanbul: Birikim Yaynlar, s.55-59. Harvey, David (1997). Postmodernliin Durumu. stanbul: Metis Yaynlar.
202
Hassan, Ihab (1985). The Culture of Postmodernizm, Theory, Culture and Society. Vol.2 Issue 3, pp.119-132. Hollinger, Robert (2005). Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Tematik Bir Yaklam. ev. A. Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar. Huyssens, Andreas (1984). Mapping The Postmodern, New German Critique. No.33, pp.5-52. Jameson, Fredric (1991). Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant, Postmodernizm. N. Zeka (Der.), stanbul: Ky Yaynlar. Jeanniere, Abel (1994). Modernite Nedir?, Modernite Versus Postmodernite. Der. M. Kk, Ankara: Vadi Yaynlar, s.15-25. Johnston, Ron J. (1983). Philosophy and Human Geography: An Introduction to Contemporary Debates. London: Edward Arnold. Lefebvre, Henri (1976). Survival of Capitalism. London, Macmillan. Lefebvre, Henri (1991). Production of Space. Cambridge: Blackwell. Lyotard, Jean Francois (1997). Postmodern Durum. ev. Ahmet idem, Ankara: Vadi Yaynlar. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Szl. ev. O. Aknhay ve D. Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Outhwaite, W. (2006). (Ed.) The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought. Oxford: Blackwell. ztan, G. G. (2004). David Harvey zerine, Eitim Bilim Toplum. Cilt: 3, say: 9, s.46-54. Ritzer, George (1996). Sociological Theory. New York: McGraw-Hill. Sarup, Madan (1995). Post-Yapsalclk ve Postmodernizm. ev. A. B. Gl, Ankara: Ark Yaynevi. Smelser, Neil J. (1994). Sociology. Oxford: Blackwell Publishers. Wagner, Peter (1996). Modernliin Sosyolojisi. ev. M. Kk, stanbul: Sarmal Yaynevi. Urry, J. (1999). Meknlar Tketmek. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Szlk
203
Szlk A
A toplumu: Alar oluturma mant etrafnda merkezsiz, hiyerari iermeyen, yatay ilikilerin hakim olduu bir toplumsal rgtlenme biimi. Alan: Toplumsal mcadelelerin srd fiziksel olmayan mekan. Amasal-rasyonel eylem: Habermasn almalarnda baarya ynlenmi, katlan aktrlerin eylem planlarnn benmerkezci ego hesaplar zerinden koordine edildii bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Habermas amasal-rasyonel eylemi her ikisi de katlan aktrlerin eylem planlarnn benmerkezci ego hesaplar zerinden koordine edildii arasal eylem ve stratejik eylem olmak zere iki alt eylem tipi altnda inceler. Arasal eylem tek aktrl stratejik eylem ise en az iki ve daha ok aktr arasnda geen bir eylem tipidir. Tek aktrl arasal eylemde kii kendisini evreleyen doal dnyay maniple etmekle ilgilidir, yani doal dnyadaki nesnelere kar arasal bir tutuma sahiptir. ki veya daha ok kiiyi kapsayan stratejik eylemde ise kii veya kiiler bakalarna kar arasal bir tutuma sahiptir, yani bakalarna nesnelermi gibi davranarak baz eyleri kontrol etmeye ve maniple etmeye alr (Edgar, 2006: 73, 144). Anamorfoz: nceden analiz etmek iin zor, tutarsz veya direnli gzken eylere anlam kazandran geriye doru bir gz attr. Bir baka deyile anamorfoz, grme duyusuyla dolaysz olarak alglanamayan, belirli bir biime sahip deilmi gibi grnen nesnelerin zel bir bak asndan alglanabilir olmas anlamna gelir. Arasal eylem bkz. Amasal-rasyonel eylem. Arasal rasyonalite: Bir amaca ulamada en uygun aralarn aklc seimi olarak tanmlanmaktadr. Arasal rasyonalitede amalardan ok aralarn rasyonellii sz konusudur. Aydnlanma: 18. yzylda Avrupada ortaya kan, gelenekten kopmay ve toplumsal yaamn rasyonel temeller zerinde kurulmasn hedefleyen laik bir hareket.
ifte yorumsama: Toplumbilimin mantksal bakmdan zorunlu bir paras olarakmeslekten olayan yaplarn oluturduu anlaml toplumsal dnya ile sosyologlar tarafndan ileri srlen kavramlarn anlam erevesi bakmndan birbiri ile rtmesi.
D
Doxa: Bir alann sorgulanmamas durumu veya o alana girmek iin uyulmas gereken ve sorgulanmayan kurallarn tm. Dnmsel modernleme: Modernitenin ngrlemeyen sonularndan kaynaklanan belirsizlik sebebiyle toplumun kendi kendisiyle kar karya gelmesi, yzlemesi. Dnmsellik: Aratrmacnn inceledii olay ya da olguyla ilgili olarak her trl etkeni gzden geirmesi, yap ve birey arasndaki karlkll hesaba katmas ve almasnn her aamasn srekli geri dnler yaparak snamas.
E
Ekonomik sermaye: Sahip olunan tm maddi kaynaklar. Enformasyonel toplum: Enformasyon retimi, ilenmesi ve aktarmnn ortaya kan yeni teknolojik koullar ile birlikte retkenliin ve gcn temel kayna haline geldii, zgl bir toplumsal rgtlenme biimi.
F
Fantezi: Fantezi bizim gereklik olarak adlandrdmz eyi kuran ve Arzunun snr hatlarn belirleyen eydir. Bir yandan bizi Gerekten korurken bir yandan da Gerei iletme grevi grr. Fundamentalizm: Kiisel davrann ve toplumun kurumlarnn kayna olarak, tanr ile toplum arasnda araclk eden belirli otoritenin varln kabul eden kolektif kimlik inas.
B
Bilimcilik (scientism): Doa bilimlerinin bilgi kaynaklarndan salt birini deil fakat tek bilgi kaynan temsil ettiini ve dolaysyla tm geerli bilgi iddialarnn doa bilimlerinde bulunan aratrma yntemlerine uymak zorunda olduu ynndeki yaygn kan. Blgeselleme: Blgelerin yerellikler iinde ya da arasnda zaman-uzam bakmndan ayrmas.
G
Gerek: Zizekin btn yazlarnn etrafnda dnd temel sorunsal konu olarak gerek yalnzca gerekliin ztla dayal- fark olarak var olur ve dilin snrlarna iaret eder. Gerek zerine dnme yollar onunla dorudan deil, yalnzca kendi bana var olmayan ancak bir dizi etkiyle ama her zaman arptlm, yer deitirmeye uratlm bir biimde mevcut olan bir neden olarak ilikilenir.
204
Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler Kimlik: Bireylerin toplumsal olarak ina etmeye altklar anlam ve tecrbe kaynaklar. Kltrel sermaye: Sahip olunan ve zellikle eitimle edinilen bilgi birikimi. Kresel kent: Enformasyonel toplumda finans, danmanlk ve iletme hizmetlerinin rgtlendii mekanlar.
H
Habitus: nsanlarn toplumsal yaam ierisinde konum almalarn salayan davran kalplar, eilimler ve yatknlklar btn.
I-
Illusio: Kiinin toplumsal bir mcadeleden elde etmeyi umduu bireysel karlar. deal konuma durumu: Habermasn almalarnda zgr ve effaf iletiimin nndeki her trl engelin ortadan kaldrld durumu tanmlamada kullanlan bir kavramdr. letiimsel eylem: Habermasn almalarnda katlan aktrlerin eylem planlarnn benmerkezci ego hesaplar zerinden deil de anlama edimleri zerinden koordine edildii durumlarda ortaya kan eylem tipine verdii bir ad (Habermas, 1981: 305). letiimsel rasyonalite veya iletiimsel akl: Habermasn hakikat ve ahlaki iyilik ile ilgili problemlerin bireyler arasnda zgr, ak ve zorlamaya dayal olmayan bir iletiim srecinde aklc bir ekilde zmlenmesini ifade etmek iin kulland bir kavram (Edgar, 2006:23). mgesel: Zizek, Lacandaki psienin imgesel, simgesel ve gerek olarak terimletirilmi grup iliki ile ilgili olarak dzenledii dncesini benimser. Bu ayrmda imgesel z (benlik) dahil tm nesnelerimin yaplanmasna ekil verir.
M
Meritokrasi: Ynetim erkinin yetenek ve kiilerin bireysel stnlne, liyakata dayand ynetim biimidir. Sosyolojik olarak bireylerin toplumda yetenekleri gz nnde bulundurularak rollerini gerekletirdikleri durum. Meruiyet Krizi: Meruiyet krizi dncesi Habermasn almalarnda rgtl ya da ge kapitalizmde nemli bir role sahip olan devletin meruiyet (meru g, otorite) sorunuyla ilgilidir. Habermas ge kapitalist dnemde nemli bir role sahip olan devletin mdahalesiyle ekonomik krizlerin alabileceini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri zerken dier toplumsal alanlarda meruiyetle ilgili dnsel nitelikte yeni krizlere yol aabileceini dnr ve ge kapitalist toplumu vurabilecek asl nemli krizlerin de ekonomik deil bir anlamda dnsel nitelikteki krizler olduunu savunur. Modernite: Habermasa gre modernite tipik olarak Avrupa ve Amerikan tarihinde 17.yzylda Rnesansn bitimiyle balayan dnemi tanmlarken modernizm bu dnemi karakterize eden kltr tanmlar, Modernizm Bkz. Modernite
J
Jouissance (Keyif): Jouissance Lacann Freudun haz ilkesi kavramnn tesine yerletirdii bir kavramdr. Freudda haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boalmasndan ibarettir. Bir baka deyile haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte anlr. Buna karn jouissance basit bir tatminin tesinde, bir drt tatminidir; dolaysyla olanakszdr.
O-
Ontolojik gvenlik: Birok insann, kendi z-kimliklerinin devamllnda ve etraftaki toplumsal ve maddi ortamlarn sabitliinde hissettii gvenlik. (Ontolojik gvenlik ve rutin birbiri ile ilgili olarak alkanlk zellii sergiler. Bu tr rutinliklerin kesintiye uramas kayglarn artmas anlamna gelir ve kiiliinin salam olarak kurulmu olan ynleri ise paralanr, bozulur. Bu nedenle rutine ballk belirsiz olmakla birlikte psikolojik olarak rahatlatcdr) teki: Zizekte teki esas olarak simgesel dzen ile ilikili olmakla birlikte Zizek ondaki geree ilikin dehet ve insanlk dln farkna varr. Buna gre teki insanlarn indirgenemez tekilikleri, tekinin iine kaydedili olan bir tr gerektir.
K
Kamusal alan: Katlmn herkese ak olduu ve yurttalarn eit bireyler olarak katlp ortak toplumsal ve/veya pratik konular/sorunlar eletirel bir aklclkla konutuu/tartt ya da etkileime girdii meknlara atfen kullanlan bir kavram. Karar vericilik (decisionism): Karar vericilik (decisionism) ahlk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulamay salayacak nesnel temeller bulunmadn, bu trden konularda bir karara ulamak iin genel geer ltlerden yoksun olduumuzu savunan gr olarak tanmlanmaktadr (Mautner, 2000: 122).
P
Postmodernizm: Evrensel sylemleri (meta anlatlar) reddeden, oulculuu, paralanma ve belirlenemezlii kabul eden, tekilik, znellik, cinsiyet, rk ve snf, zamansal ve meknsal corafi yerleime dayal farkllklar ve eitlilii vurgulayan bir dnce biimi.
Szlk Post-modernizm: Post-modernizm Habermasn almalarnda modernizmden sonra gelen ve onun en temel varsaymlarna meydan okuyan bir kltrel dnemi tanmlar (Edgar, 2006: 96).
205
Y
Yapnn ikilii: Yapnn tekrarlanabilir olma zelliini ortaya karan davrann hem arac hem de sonucu olma nitelii, yap ve eyleyenin/failin birbirini dntrme kapasitesine sahip olma durumu. Bylelikle yap ve faillik tam olarak ayn kural ve kaynaklarn kullanm araclyla karlkl olarak ina edilir. Yaant-dnyas veya yaama evreni (lifeworld): Toplumun sradan yelerinin gndelik yaamda etkileime girmek ve ortak bir anlaya ulamak amacyla kullandklar bilgi beceri ve yetenekler stoku (Edgar, 2006, s.89). Yaant-Dnyasnn kolonilemesi: ok karmak toplumlarda, byk lekli toplumsal srelerin giderek daha zerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini snrlandrmas sonucunda ortaya kan ve ferdi zgrlk yitimine yol aan bir sretir (Edgar, 2006: 17). Yaant-dnyasnn kolonilemesi znde yaant-dnyasn temellendiren en nemli etkinlik ve eylem alan olan iletiim ile iletiimsel eylemlerin snrlandrld, dahas dilsel iletiim ve uzlann tahrip edildii bir srece iaret eder. Habermasn almalarnda bu sre bir sistem olarak toplumun, bir yaant-dnyas olarak topluma mdahalesi olarak anlalr (Edgar, 2006: 17). Habermas iin yaantdnyasnn kolonilemesi sorunu sistemin amaca ulamak iin bir ara olmaktan karak kendi iinde bir amaca dnmesi sonucunda ortaya kar (Edgar, 2006:19). Yeni kapitalizm: letiim ve enformasyon teknolojisinin gelimesi sonucu ortaya kan, kreselleme sreci ile ilikili, aratrma ve gelitirme odakl retimin gerekletii, alanlarn profilinde gzlemlenen deiimleri de kapsayan sretir. Farkl yaklamlarca sanayi sonras toplum, bilgi-enformasyon toplumu olarak da adlandrlmaktadr. Yeni kapitalizmin kltr: Ksaca teknolojik gelimeler, sermayenin kresel lekte rgtlenmesi, bunlara bal olarak retim yapsnda gzlemlenen deiimler, retim ve emek srelerinin esnekletirilmesi, alanlarn kiilik yaplar zerinde meydana getirdii deiimler yeni kapitalizmin kltrn de oluturmaktadr.
R
Risk toplumu: nsanlarn bilgi ve teknolojileri yanl ve kt amal kullanmalaryla btn dnyay tehlikeye sokmalar sonucunda ortaya kan yap. Risk: Gelecekteki olaslklar dnlerek etkin biimde deerlendirilen tehlikeler. Rutinleme: Gndelik yaamn etkinliklerinin byk bir ounluunun alkanla bal olarak davrana dnmesi, sradanlamas, yz yze etkileimlerin zaman ve uzamn tesine getii birincil yol.
S
Semptom: Semptom vcudu temsil eden ve dolaysyla zne iin bilinmez kalan bir iletiim biimidir. letiimsel bir eylem olarak semptom simgesel Dzene aittir ve teki tarafndan yorumlanmak zere tasarlanmtr. Simgesel sermaye: Bir alanda hakim olan ve zgl bir habitusla birlikte ekonomik, toplumsal ve kltrel sermaye tiplerinin eitli arlklarla iinde bulunduu simgeler btn. Simgesel iddet: Bireyler zerinde ya da bireyler arasnda fiziksel olmakszn uygulanan her trl ynlendirme, bask ve iddete verilen ad. Simgesel: Lacann imgesel, simgesel ve gerek ayrmnda simgesel Byk teki ve zne arasndaki etkileimde gerekleendir. Sistematik olarak arptlm iletiim: Hamermasn almalarnda toplumsal etkileimin engellenmesi ve baskya dayal iletiim nedeniyle karlkl anlamaya dayal iletiimsel eyleme ulalamama durumunu tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Stratejik eylem bkz. Amasal rasyonel eylem.
T
Toplumsal sermaye: Sahip olunan toplumsal ilikiler a. Totaliteryanizm: Tek parti egemenlii altnda, her tr siyasi, ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet tarafndan dzenlendii ve muhalefetin bask altnda tutulduu ve ezildii, zgrle yer brakmayan siyasi ynetim tarz. Tz: Deien durum ve niteliklere kar kalc olan; bir baka eyle ya da bir baka eyde deil, kendi kendisiyle, kendi kendisinde var olan. znede deil, kendinde var olan. Bamszca kendi iinde var olan.
Z
Zaman-mekn skmas: Kapitalizmin yaam hznn art, telekomnikasyon ve grselleen medyann giderek hzlanmas ve paralanmasyla, insanlarn zamansal ve meknsal dnyalarnn skmasdr. Zaman-uzam uzaklamas/aralamas: Toplumsal dizgelerinin, toplum ve dizge btnlemesi mekanizmalarna dayanarak zaman-uzam boyunca yaylmas.

Yakın Dönem Sosyoloji AÖF

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yakın Dönem Sosyoloji AÖF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SOSYOLOJDE YAKIN DNEM GELMELER

Editrler Prof.Dr. Serap SUUR Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas............................. ........................................ 22

Anthony Giddens: Modernlik/Ge Modernlik ve Yaplama Kuram ................................................................... 48

Kendisiyle Yzleen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78

Manuel Castells: Enformasyon a ve A Toplumu Teorisi ....................................................................................... 100

Richard Sennett: Kamusal nsann knden Yeni Kapitalizmin Kltrne.................................................. 120

Slavoj Zizek: Slovenyadan Evrensele Uzanan Bir Dnr .............................................................................. 150

Postmodernizm ve Mekn: David Harvey ............................ 176

Szlk ................................................................................... 203

Editrler Prof.Dr. Serap SUUR Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN

SOSYOLOJDE YAKIN DNEM GELMELER

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi

Pratik, Kltr, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

BOURDIEU SOSYOLOJS Dnmsellik (Reflexivity)

TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Oyun metaforu balamnda Illusio kavramn nasl tanmlarsnz? SIRA SZDE

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

SOSYOLOJDE YAKIN DNEM GELMELER

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

KAMUSALLIIN YAPISAL DNM

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

BLG VE NSANSAL LGLER

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL SSTEM KAVRAMLARI

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Analitik Eylem Tipi Arasal eylem Dil letiimsel eylem

Somut Eylem Tipi Toplumsal emek

Sosyal Sistem Ekonomi ve devlet

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

Habermasn Rasyonelleme zerine Dnceleri

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas

LETMSEL EYLEM KURAMI: SSTEM VE YAANTI-DNYASI

Sosyolojide Yakn Dnem Gelimeler

2. nite - Tamamlanmam Bir Proje Olarak Modernite: Jrgen Habermas