PLASTK EKL VERME YNTEMLER

NDEKLER 1. GENEL BLGLER. 1.1. Tanm.. 1.2. Snflandrma.. 1.3 alma Koullar Altnda Srtnme ve Yalama.. 1.4. Scaklk likileri 2. DVME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM .. 2.1 DVME YNTEMLER.. 2.1.1 Ak Kalpta Dvme 2.1.2 Kapal Kalpta Dvme Yntemi. 2.1.3 Delme 2.1.4 Kafa iirme Yntemi. 2.1.5. Haddeleyerek Dvme Yntemi. 2.1.6. Radyal Dvme Yntemi. 2.1.7. zotermal Dvme 2.1.8. Orbital Dvme 2.1.9. Maal Dvme. 2.1.10 Sinter Dvme. 3. HADDELEME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM 3.1 Haddeleme Trleri. 3.2. Hadde rnlerinin Adlandrlmas. 4. EKSTRZYON YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM.. 4.1. Direk (Vastasz) Ekstrzyon Yntemi 4.2. Endirekt (Vastal) Ekstrzyon Yntemi 4.3 Hidrostatik Ekstrzyon Yntemi. 5. EKME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM.. 5.1. ubuk ve Tel ekme Yntemi 6. SA LEME YNTEMLER.

 PLASTK EKL VERMENN TEMEL ESASLARI

1. GENEL BLGLER 1.1. Tanm: Genellikle metal malzemelere kat halde hacim sabit kalarak ve bileiminde deiim olmadan kalc ekil verme ilemleridir. 1.2. Snflandrma: i. Ktle Deformasyon Yntemleri Dvme Haddeleme Ekstrzyon ekme ( Tel, ubuk, boru ) ii. Levha biimlendirme yntemleri Kesme Bkme Derin ekme zel yntemler lemin Scaklna gre ise; Souk, Ilk, Scak ekillendirme Bamsz Deikenler

Mhendisler ekillendirilecek malzemenin kimyasn, iyap durumunu ve bylelikle de zelliklerini ve karakterlerini tanmlamada zgrdrler. Mhendisler bunlar ekillendirme ileminde kolaylk olacak ekilde veya bitmi mamul iin arzu edilen son zellikleri verecek ekilde seebilirler. a) parasnn balang geometrisi: Bir nceki ilem veya mhendis tarafndan belirlenmi olabilir. b) Takm veya kalp biimi: Haddeleme hadde ap, sac ekillendirme bkme yarap, tel ekme veya ekstrzyon kalp as ve dvmede kalp boluu gibi ayrntlar ierir. c) Yalama: Yalayclar soutucu olarak, sl engel olarak, korozyon engelleyici olarak kullanlr. d) Balang scakl: ou malzeme zellikleri scaklkla byk oranda deiir. Scakln denetimi ilemin baarsn dorudan etkileyebilir. e) lem hz: Deformasyon ilemi donanmlarn ou bir hz aralnda alabilir. Hz yalayc etkinliinde, deformasyon iin gereken kuvvete ve s geii iin verilen zamana dorudan tesir eder. f) Deformasyon miktar: Baz ilemlerde kalp tasarlanrken kalp tasarmcs tarafndan, haddeleme gibi ilemlerde ise mhendis tarafndan gz nne alnr. Baml Deikenler: Bamsz deikenler tespit edildikten sonra, uygulanan ilem baml deikenlerin karakterini ve deerini belirler. a) Kuvvet veya g ihtiyac: Seilen malzemeyi son haline getirmek iin belli bir miktar kuvvet ve g gerekir. Mhendisler sadece bamsz deikenleri belirlerler ve buna bal olarak ortaya kan durum yaplan ilk seimlerin sonucu olur. Mhendisler ilem iin gerekli bilgileri ve g, kuvvet tahminlerini birletirerek ilemi maksimize edebilirler.

b) Mamuln malzeme zellikleri: malzemelerin balang zellikleri belli olmasna karn deformasyonun ve scakln etkisiyle ilem srasnda bu zellikler tamamen deiir. Mteri ise ortaya kan sonu ile ilgilenir. Bylelikle balang zelliklerini imalata uygunlua dayanarak semenin yannda, bu zellikleri ilemin nasl deitireceini bilmek veya tahmin edebilmek de gereklidir.

Baml ve Bamsz Deikenler Aras likiler: i) Tecrbe: lemin uzun zaman uygulanmasna baldr. Belli bir malzeme, donanm

ve mamul iin snrldr. ii) Deneme: En az hata veren yaklam olmasna ramen dorudan deney yapmak hem zaman alc, hem de pahal olmaktadr. iii) Modelleme: Burada probleme yaklamlar yksek hzl bilgisayar ve ileme ait bir ya da birok matematik modeller araclyla olmaktadr. Modellerde kullanlan ou teknikler, olay basitletiren kabuller ieren uygulamal plastisite teorilerine dayanmaktadr. 1.3 alma Koullar Altnda Srtnme ve Yalama

Mamuln yzey przll ve boyut hassasiyeti genelde srtnme ile orantldr. Yalamadaki deiiklik deformasyon esnasnda malzeme akn ve tamamlanm mamul zelliklerini deitirir. ou durumlarda, istenilen srtnmenin etkisini ekonomik adan en aza indirmektir. Oysa haddelemede olduu gibi, baz ilemler yeterli srtnme salandnda ancak gerekletirilebilir. Anma: Davran da srtnmeye benzer bir olgudur. paras takmlarla tek bir kez temasta bulunduu iin, onun maruz kald herhangi bir tr anma genellikle gzlemlenemeyecek kadar azdr. Gerekte, anma sonucu oluan parlak yeni yzey genellikle arzu edilen bir durum olmasna ramen, takmdaki anma i parasnn boyutlarnn deiecei anlamna gelmektedir. Sonuta tolerans kontrol kaybedilir ve bir noktada takmn yenilenmesi gerekir. Yalama: Metal ekillendirme ilemlerinde anahtar noktadr. Yalayclar esas olarak srtnmeyi azaltma ve takm anmasn yavalatma zelliklerine gre seiliyor

olmalarna karn, ikincil beklentiler; s geiine engel olup i paras scakln koruma ve takm yksek scaklktan uzak tutma yetenei, yeni i paras yerletirilene kadar geen srede soutucu olarak etki yaparak, takm soutma yetenei ve mamulde sval kalan yan paray korozyondan koruma yetenei olarak sralanabilir. Ayrca yan kolay uygulanp temizlenebilmesi, zehirli olmamas, kokusu ve tutuabilirlii, temas ettii yzeylerle reaksiyona girmemesi, alma-basn-scaklk aralna uygun olmas, yzey slatma karakteri, fiyat, piyasada bulunabilirlii ve akcl nem tamaktadr. 1.4. Scaklk likileri paras malzemesi zelliklerinin deiiminde scakln rol bilinmektedir. Scaklktaki ykselme: - ekillendirmeyi kolaylatran dayanmda d - snenlikte art - pekleme hznda d yaratr. ekil verme ilemleri hem scakla, hem de ekillendirilen malzemeye bal olarak; SICAK, SOUK ve ILIK ilem olarak snflandrlabilir. 1.4.1 Scak ekillendirme Metalin yeniden kristalleme scaklnn zerindeki kalc ekil deiimi olarak tanmlanr. Yeniden kristalleme scakl malzemeden malzemeye deiir. Ayrca kristalleme peklemenin etkisini ortadan kaldrr. Yksek Scaklklar; 1. Atom yaynmn hzlandrarak kimyasal homojensizlii giderir. 2. boluklar deformasyon esnasnda kapanr. 3. zelliklerde iyileme yapan yeniden kristalleme ile i yap deiir. Scak ekillendirmenin Olumsuz Yanlar;

1. Metal ile evresinde istenmeyen reaksiyonlarn olumas 2. Isl bzlmeler ve yerel farkl souma hzlar nedeniyle toleranslarn daha zayf olmas Ayrca, dzgn olmaya souma, scak ekil verilmi mamulde nemli miktarda artk gerilmelerin oluumuna neden olabilir.

1.4.2 Souk ekillendirme Metallerin yeniden kristalleme scaklnn altndaki plastik deformasyonu souk ekillendirme olarak adlandrlr. stnlkleri; 1. Istma gerektirmemesi 2. Daha iyi yzey kalitesi elde edilmesi 3. Boyut toleranslarnn iyi olup, kendinden sonra talal imalat gerektirmemesi 4. Mamullerin benzerlikleri ve birbirleri yerine kullanlabilirliklerinin iyi olmas 5. Pekleme araclyla, dayanm, yorulma, anma gibi zelliklerin arttrlmas 6. Yne baml zelliklerin grlebilmesi 7. Katklarn oluturduu sorunlarn en aza indirilebilmesi Snrlamalar: 1. Deformasyonu balatmak ve srdrmek iin yksek kuvvetler gerekir. 2. Daha byk ve gl tezghlar gerektirir. 3. Sneklik daha azdr. 4. Metal yzeyleri temizlenmi olmaldr. 5. Pekleme ile azalan sneklii arttrmak iin ara tav gerekebilir. 6. Yne bal zellik oluumu sorun karabilir. 7. stenmeyen artk gerilmeler oluabilir. Ayrca souk ekillendirme iyapy deitireceinden mamuln ekme dayanm balang malzemesinden farkl olacaktr.

1.4.3

Ilk ekillendirme Scak ve soul ekillendirmelerin arasndaki scaklklarda yaplan deformasyonlar lk

ekillendirme olarak bilinir.

Souk ekillendirme ile Karlatrldnda; Takm ve kalplara gelen kuvvetler azalr. Malzeme sneklii artar. Pekleme miktar azaldndan ara tavlama says der. Scaklk ykseldike belli bir donanmla veya ilem sreciyle ekillendirilebilecek malzeme tr ve geometrisi artabilir. Scak ekillendirme ile Karlatrldnda; Daha dk olan scaklk, daha az tufal ve karbonsuzlatrma oluturur. Daha iyi boyut ve yzey kalitesi elde edilir. En son uygulanmas gereken talal ilem azalr ve hurda kan malzeme miktar azalr. Daha kk taneli iyap ve biraz peklemenin var olmas sayesinde ekil deitirme sonras son sl ilem ile zellikleri iyiletirmeye gerek kalmaz. Enerji tasarrufu salanr. Takm mr uzundur. 1.4.4 Escaklkta (zotermal) ekillendirme Scakla duyarl malzemeleri uygun ekilde deforme edebilmek amacyla deformasyonu escaklk koullar altnda yapmak zorunda kalnabilir. Mamul kalitesi iin kalp mrnden fedakrlk yapp, kalp ve donanmlar i paras scaklna stmak gerekebilir. malat koullar yznden escaklk koullar altnda imal edilmi paralar genellikle dar toleranslar, dk artk gerilmeler ve olduka dzgn metal ak gsterirler.

2. DVME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM Tanm: Yalnzca basma kuvvetlerinin etkisi altnda genellikle scak, yar scak ve souk olarak paraya plastik ekil verme ilemine dvme denir. Birok para yksek mukavemet istendiinde dvme yoluyla ekillendirilir.

ekil 1: Dvme Yoluyla Yaplan Plastik ekil Verme lemleri Dvme yntemine en uygun malzemeler olarak; basit karbonlu elikler, dk alaml elikler, dk alaml elikler, alminyum alamlar, bakr alamlar ve titanyum alamlar gsterilebilir. 2.1 DVME YNTEMLER 2.1.1 Ak Kalpta Dvme: Bu dvmenin zellii parann yanlara doru rahata genileyebilmesidir. Silindirik bir parada dvme sonucu flama oluur. a) Yma: Bu basit ak kalpta dvme ileminde paralar iki dz basma yzeyi arasnda ekillendirilmektedir. 8

b) Dar Kalplarla Yma: Dar kalpta dvmede paradaki ekil deiimi, srtnmenin malzeme akn daha az engelledii, kalbn dar boyutu dorultusunda meydana gelmektedir. Bu zellikten yararlanarak dz kalplarla parada uzatma ve geniletme ilemleri gerekletirilmektedir. Kalp geniliinin ok daraltlmas durumunda kesme ilemi dahi yaplabilir. Ayrca d uzatma, toplama kalplarla toplama ve uzatma ilemleri de uygulanabilir.

ekil 2: Ak Kalpta Dvme Yntemi Flama dvlen parann bombelemesidir. ki nedenle meydana gelir. i. Srtnme: Dvlen para alt ve st kalpla temas halinde olduundan temas eden yerlerde malzeme kolay akamaz orta ksm daha kolay akar. ii. Scaklk Fark: Tav frnndan kan para kalp iine konulur. Deen ksmlarda s ka hzl olur. Parann ortas hala scaktr. Bu scaklk farkndan malzemenin ortas kolay akar kenarlar zor akar. Flama olayndan kurtulmak iin; 1. Alt kalp sarka eklinde hareket ettirilir. 2. Alt kalp aa yukar hareket ettirilir. 3. Alt kalp saa sola hareket ettirilir.

2.1.2 Kapal Kalpta Dvme Yntemi: Bu dvmenin zellii karmak ekilli paralarn dar toleranslar iinde elde edilmesi iin yaplmasdr. apakl dvme, apaksz dvme ve damgalama gibi eitleri vardr.

ekil 3: Kapal Kalpta Dvme Yntemi 2.1.2.a. apakl Dvme: Karmak ekilli paralarn dar toleranslar iinde elde edilebilmesi iin her biri zerine kapanan ve kapandnda elde edilecek parann biimine sahip bir kalp boluu oluturan kalplardan yararlanlr. Kapal kalpta maliyet yksek olduundan yntem ancak seri retimler iin ekonomiktir.

ekil 4: Dvme leminin Drt Ayr Kademede Yapld Bir Dvme Kalb

2.1.2.b. apaksz Dvme(Hassas Dvme): Hassas dvmede para bir kapal kalpta apaksz olarak biimlendirilir. Bu yntemle retilen paralar genellikle ek bir tala kaldrma ilemine gerek kalmadan veya ok az bir tala kaldrma ileminden sonra kullanlabilir. Ancak burada kalba yerletirilen malzeme miktarnn ok hassas olarak ayarlanmas gerei vardr.

10

ekil 5: Hassas Dvme Yntemi 2.1.2.c. Yma Dvme: Bu dvmenin zellii kapal kalpla dvme snfna girmesidir. Cvata ba gibi yma gerektiren paralara uygulanr. 2.1.2.d. Damgalama: Bu dvmenin zellii paralar, madalyalar ve kk kabartma paralarnn genellikle souk olarak kapal bir kalpta hassas olarak dvlmesidir. Malzemeye akma mukavemetinin 5-6 kat kuvvet uygulanr. ok ince detaylar elde edilir. Ya kullanlmaz. 2.1.3 Delme: Delme kaln cidarl ii bo paralar elde etmek iin uygulanan bir dvme yntemidir.

ekil 6: Delme Yntemi

11

2.1.4 Kafa iirme Yntemi: Bu yntemde metalin bir ucu ekseni dorultusunda uygulanan basma kuvvetiyle ylarak ekillendirilir. Yatay dvme makinelerinde scak veya souk olarak yaplan bu ilemde biri sabit, dieri hareketli olan tutucu kalp yarlar tarafndan sk bir ekilde kavranan malzemenin serbest ucu ylr. Cvata kafalarnn ekillendirilmesinde kullanlan bu yntemde burkulma olasln nleyecek tedbirlerin alnmas gerekir. 2.1.5. Haddeleyerek Dvme Yntemi: Uzun ve ince paralarn retiminde n ekillendirme ilemi olarak uygulanan bu yntemde scak i paras uygun ekilde profillendirilmi haddeler arasndan geirilir. Malzeme hadde merdanelerinin sadece profilli yzeyleri arasnda ekil deitirir. ekillendirme sonras i paras makineye verildii taraftan geri alnr.

ekil 7: Haddeleyerek Dvme Yntemi

2.1.6. Radyal Dvme Yntemi: Genellikle souk, gerektii zaman scak olarak 2 veya 4 tane ekicin Radyal hareketiyle ubuk veya tp eklindeki paralarn dvlmesidir.

12

ekil 8: Radyal Dvme Yntemi 2.1.7. zotermal Dvme: Kalbn i paras scaklna kadar stlmas izotermal dvmedir. Pahal bir yntemdir. Titanyum ve Nikel gibi malzemeler dvlr. 2.1.8. Orbital Dvme: Dvlecek olan malzemenin yrnge hareketi yapan bir st kalp ile rotasyon hareketi olmayan bir alt kalp arasnda dvlerek ekillendirilmesidir.

ekil 9: Orbital Dvme Yntemi Yapl ve rnei 2.1.9. Maal Dvme: i boluklu, tesisat armatrleri gibi paralarn dvme yntemiyle edilebilmesi iin maal dvmeden yararlanlr. Genellikle scak olarak ve demir-d metallere uygulanr.

13

2.1.10 Sinter Dvme: Toz metalrjisi yntemiyle retilecek paralara uygulanr. Toz halindeki metal kalba doldurulur ve sinterlemenin gerekleecei scaklklarda dvlr. Baz durumlarda nceden sinterlenmi paralara ikinci biimlendirme yntemi olarak dvme uygulanr. Bu sayede sinter para iindeki gzenek miktar azalr ve zellikleri olumlu etkilenir. 3. HADDELEME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM ki tane dner merdanenin basma kuvvetinin etkisiyle araya giren malzemeye souk ya da scak olarak plastik ekil verme ilemine haddeleme denir. Haddeleme yoluyla kare, yuvarlak, yass, okgen, kesit, kebent, T demiri, I demiri, U demiri, ray gibi mamuller retilir. Haddelemenin en temel hammaddesi 1x1x1.5 m boyutlarnda ok byk ingotlardr. Bunlar yere deli tav frnlarnda tavlandktan sonra vinlerle kaldrlarak blok haddelerinden geirilir. lk mamuller olan slab, blum ve ktk adn verdiimiz yar mamuller elde edilir. Slab dikdrtgen kesitli; blum ve ktk kare kesitlidir. Her 3 yar mamulden srasyla elde edilen dier yar mamuller yukardaki ekilde grlmektedir. Bu tablonun nemli olduu unutulmamaldr. 3.1 Haddeleme Trleri: a) Scak Haddeleme: Haddeleme, scak ve souk olmak zere ikiye ayrlabilir. Byk oranlarda ekil deiimlerinin gerekletirilecei haddeleme ilemleri, genellikle malzemenin akma gerilmesinin dk ve biimlendirilme kabiliyetinin iyi olduu yksek scaklklarda yaplr. Kokil kalplara dklen veya srekli dkm teknii ile katlatrlan metallerin, birincil kristallemeler sonucu oluan kaba taneli ve dendritik iyaplarn krlmas, ancak SICAK HADDELEME srasnda byk deformasyonlar uygulanmas ile mmkn olur. Scak haddeleme yoluyla ktk, yass ktk gibi ara rnler ile sa, levha, ubuk, boru, ray ve dier profiller gibi son rnler retilebilir. b) Souk Haddeleme: Souk haddeleme ile elde edilen ubuk, tel, sa, bant ve folyolarn yzey kalitesi ok yksek olup, rn boyutlar ok dar toleranslar iinde kontrol edilebilmektedir. Ayrca souk haddeleme srasnda oluan pekleme yardmyla malzemenin dayanmnn da istenilen dzeye karlmas mmkndr. zellikle demir d metal ve alamlar iin souk haddeleme, yaygn olarak kullanlan bir dayanm artrma yntemidir.

14

Belirli bir kalnla kadar scak haddelenerek inceltilmi ara rnlerin yzeyleri asit banyolarnda temizlenip tufaldan arndrlarak ekil verme ilemine souk haddeleme ile devam edilebilir. Souk haddeleme ile elde edilecek toplam kesit daralmas malzemeye bal olarak %50-90 arasnda deimektedir.

ekil 10: Haddeleme Profil Haddeleme Tel, ubuk, U-profil, I- profil ve ray gibi deiik kesitlere sahip madde rnleri profil haddeleme ile elde edilir. Profil haddeleme, genellikle scak olarak ve her biri paso olarak adlandrlan birden fazla kademede yaplr. Kullanlan profil merdanelerinde, haddelenecek malzemeye birbiri ardna uygulanacak biimlendirmelerin kesitlerine gre girinti ve kntlar bulunur. Bu pasolarn say ve biimlerinin tasarm byk deneyim gerektirir. Profillerin elde edilmesinde kullanlan bu merdaneler kalibreli merdane olarak da adlandrlr.

ekil 11: Profil Haddeleme Yntemi 15

i bo profillerin haddelenmesine en iyi rnekler, haddeleme ile boru ve halka retimidir. Boyuna ve apraz haddeleme ile boru retimine rnekler vardr.

ekil 12: Haddeleme ile Tekerlek ve Halka retimi

16

3.2. Hadde rnlerinin Adlandrlmas Mhendislikte yar mamul olarak yaygn biimde kullanlan haddelenmi rnlerin adlandrllarnn bilinmesi ve doru olarak kullanlmas ok nemlidir. Ancak, bu alanda genel bir snflama mevcut olmayp, rnein demir esasl ve demir d metallerin hadde rnlerinin adlandrllarnda farkllklar olabilmektedir. Dolaysyla burada verilen ve elik retim teknolojisinde kullanlan terminolojinin kesin snrlar izmedii bilinmelidir. Haddelemeye genellikle dklerek veya Cu, Al gibi malzemelerde elektroliz yoluyla elde edilmi bir ingot veya yass ktkle balanr. Demir esasl malzemelerde ingotun ilk haddelenmesi ile elde edilen rn, iri ktk olarak adlandrlr. Genellikle blumlar kare kesitlidir ve kesit alan 200cmden byktr. Haddeleme ile kesitin daha kltlmesi halinde ktk elde edilir. Demir d metaller iin bu terimler farkl olabilir nitekim dkm yoluyla elde edilmi ara rnler iinde ktk ad kullanlabilir. Blum, ktk ve yass ktk ara rnler olup haddelemeye devam edilerek son rnlerde dntrlr. Ara rnlerin haddelenmesiyle elde edilen yass rnler kalnlklarna gre sa veya levha olarak adlandrlrlar. Genellikle 5mmden kaln rnler levha, inceler ise sa olarak adlandrlrlar. Kalnl 5mmden az, eni de 50-60 cm. az olan haddelenmi yass rnler ise bant olarak adlandrlr. Profil haddeleme ile elde edilen son rnler, biim ve kesit byklklerine gre tel, filmain, ubuk, I profil gibi deiik isimlerle anlrlar. 4. EKSTRZYON YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM Bu imalat yntemi genellikle hafif metaller (Al, Cu, Mg, vs. gibi iin uygulanr. Metal bir takoz bir alc kovan iine konur bir stampa vastasyla metal takoza bask yaplr. Metal takoz zorla matris adn verdiimiz kalp ierisinden geirilir. Bylece ekstrzyon yoluyla imalat gereklemi olur. Drt tip ekstrzyon yntemi vardr. 4.1. Direk (Vastasz) Ekstrzyon Yntemi Direk ekstrzyon ynteminde, alc iindeki blok stampa tarafndan itilerek dier utaki matris deliinden geirilir. Malzeme ak ve zorlama yn ayndr. Matris sabittir, stampa ve blok alcya gre bal hareket yaparlar. Bu bal hareketten dolay alc ile blok arasnda srtnme meydana gelir.

17

ekil 13: Direk Ekstrzyon Yntemi Srtnme kuvveti bloun matrise doru ilerlemesini engeller, gerekli ekstrzyon kuvvetini ve ekstrzyon artn arttrmaktadr. Ayrca blok ile alc arasndaki srtnmeden dolay blok evresi yava, blok merkezi hzl hareket ederek blok sonunda huni biiminde bir boluk meydana gelmektedir. Byk ekstrzyon kuvveti uygulayp, bloun tamam ekstrzyon edilse dahi yan mamuln sonu hatal olmaktadr. Bu nedenle direk ekstrzyon ynteminde belli bir miktar ekstrzyon art braklmaktadr. Direkt ekstrzyon yntemi dezavantajlarna ramen takm dzenlenmesi basit ve iletme ynnden kolay olduundan ok tercih edilen bir yntemdir. stenilen uzunluk, ap ve kalnlkta mamul elde etme imkn salar. eitli ii dolu ve bo profiller kolaylkla elde edilebilmektedir. Takm dzenlenmesi kolaydr. letme asndan kolaylklar salar. Zarf oluturularak ekstrzyon etme imkn olduundan blok yzeyindeki pislikler mamul yzeyine intikal etmez. Bu nedenle de bloklarn ekstrzyon nce bir n ileme tabi tutmak gerekmez. 4.2. Endirekt (Vastal) Ekstrzyon Yntemi Endirekt ekstrzyon ynteminde matris, ii bo bir stampann ucuna monte edilir ve stampa ile birlikte hareket eder. Matris hareketli, blok sabit olduundan stampa alcya gre bal hareket yaparken, blok ile alc arasnda bal bir hareket yoktur. Malzeme ak ile zorlama yn tam zttr.

18

Bu yntemde ile ekstrzyonda, blok yzeyi ile alc cidar arasnda srtnme olumadndan gerekli ekstrzyon kuvveti azalmaktadr. Endirekt ekstrzyon kayp miktar direkt ekstrzyon a gre ok azdr. Ayn zamanda malzeme ak daha dzenli olmakta ve ekstrzyon hatalarnn oluum oran azalmaktadr.

ekil 14: Endirekt Ekstrzyon Yntemi

Avantajlar: 1. Gerekli ekstrzyon kuvvetinin yaklak %30 azalmas nedeni ile daha yksek ekstrzyon oranlar, daha dk blok scakl, daha yksek ekstrzyon hzlar kullanlabilir. 2. Daha uzun blok kullanma imkn, 3. Daha az ekstrzyon art 4. Dzgn bir malzeme ak, 5. Ekstrzyon edilen profilin uzunluu boyunca daha iyi boyut hassasiyeti salamas, 6. Ekstrzyon edilen profilin uzunluu boyunca daha niforma kalite, daha uzun takm mr,

19

Dezavantajlar: 1. i bo stampann ap, boyu eilme gerilmesi dolaysyla snrlanmaktadr. 2. Ekstrzyon profilinin boyutlar ii bo stampa tarafndan snrlanmtr. 3. Karmak kesitler iin uygun deildir. 4. Takm lleri alc tarafndan snrlandrlmtr. 5. ok yksek ekstrzyon scakl kullanlmaz. 4.3 Hidrostatik Ekstrzyon Yntemi Hidrostatik ekstrzyon, bloun alcda stampa kuvvetinin etkisi ile deil, basn ortam ile matristen geirildii bir yntemdir. Bu yntemde blok, yksek basn akkan ile evrilmitir ve akkann basnc ile ekstrzyon edilmektedir. Blok ile takmlar arasnda srtnme olmadndan gerekli ekstrzyon kuvveti daha az olmaktadr. Ayn zamanda ideal ak tipi salamaktadr. Hidrostatik ekstrzyonun aratrlmasnda ki temel ama krlgan ve zor ekillendirilen malzemelerin hidrostatik basnlar altnda ekillendirilebilme zellii kazanmalar ve kolaylkla ekillendirilebilmektedir. Uygulamada hidrostatik ekstrzyon sadece krlgan malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlmayp, alminyum ve bakr gibi snek malzemelerin ilenmesinde de avantajlar salamaktadr. Bu yntemde hem scak, hem de souk blokla almak mmkndr. Hidrostatik ekstrzyonu radyal basn eksenel basnca eittir.

ekil 15: Hidrostatik Ekstrzyon Donatm

20

stnlkleri: 1. Blok ile alc cidar arasnda srtnme olmaz, bu nedenle ilem balangcndaki stampa kuvveti olduka kktr. Teorik olarak istenilen uzunluktaki bloklar kullanlmaldr. 2. ekillendirme esnasnda meydana gelen ya film, metal-metal temasn engellediinden srtnme azalr ve bunun neticesi olarak srtnmenin sebep olduu hatalar nlenebilir. 3. Azalan pres kuvveti ve matris srtnmesi ile yksek oranlarna ulalabilir. 5. EKME YOLUYLA PLASTK EKL VERME YNTEM ekme ynteminde malzemeler matris olarak adlandrlan bir kalp iinden geirilerek kesitleri daraltlr ve biimlendirilir. Bu plastik ekil deiimini gerekletirmek iin paraya k tarafndan bir ekme kuvvet uygulanr. Bu yntemde ekil deiimini salayan, metalin kalpla temas yzeyinde ortaya kan dolayl basma gerilmelerdir. ekme yntemiyle genellikle dairesel kesitli veya eksenel simetrisi olan rnler elde edilirler. Yntem yksek bir yzey kalitesi ve boyut hassasiyeti elde etmek iin uygundur. Balang malzemesi olarak hadde, ekstrzyon veya dier yntemlerle ekil verilmi ara rnler kullanlr. Genellikle scak ekil verme ile elde edilmi olan bu ara rnlere ekme ncesinde gerekli yzey temizleme ve hazrlama ilemleri uygulanr. Elde edilen rnn kesit biimi ve byklne bal olarak bu yntem ubuk, tel ve boru ekme olarak snflandrlabilir. ekme scak ve souk olarak snflandrlabilir. ekme scak ve souk olarak uygulanabilir ancak genellikle souk ekme tercih edilmektedir. Fakat souk ekmede dahi srasnda para iinde deformasyon ve srtnme kaynaklanan byk miktarda s oluumu sz konusudur. 5.1. ubuk ve Tel ekme Yntemi Her ikisinin de prensibi ayndr. Tel ekmede rn bobin veya kangal olarak sarlabilir ve buna karn ubuk ekmede rnn dz ekilmesi gerekir. Bu nedenle her iki ilemde kullanlan tehizatlar farkldr.

21

ekil 17: ubuk ekme Yntemi

ubua yzeyi temizleme ilemi yapldktan sonra, ucu inceltilerek matristen geirilir ve ekme arabas zerindeki bir eneye tutturulur. Hareket zincirle tahrik edilerek ve ya bir hidrolik mekanizma ile verilir. 150 tona kadar kuvvetlerin uygulanabildii, 30 metre boyunda 10-100 m/ dk hzlarnda ekme tehizatlar vardr. Bir ekme makinesinin en nemli eleman, iindeki ekil deiiminin gerekletii matristir. Matrislerde giri, konik deformasyon blgesi, silindirik klavuzlama ve k olmak zere 4 ayr blge vardr. an biimindeki giri ksm yalaycy matris iine ekecek ekilde biimlendirilmitir. Matrisin en nemli karakteristii ekil deiiminin gerekletii konik blgenin tepe yarm asdr. Tel ekme ilemine yzeyi mekanik olarak veya asitle temizlenmi bobin veya kangal eklinde sarlm malzemelerle balanr. ekilecek malzemenin yzeyine genellikle bir kaplama uygulanr. Matrisler ubuk ekmede kullanlanlarn benzeridir. Yalayc olarak kuru ekmede kullanlanlarn benzeridir. Yalayc olarak kuru ekmede gres veya sabun tozu kullanlr ve ya ekmede ise btn matris sv yalayc iindedir. Tel ekmede birbirini izleyen kademeler genellikle arka arkaya yerletirilir. Her bir kademede gerekletirilecek kesit daralmas, ince tellerde kademe bana %15-25, kaln tellerde ise %20-50 arsna seilir. Modern cihazlarda ekme hzlar 1000 m/dak gibi ok yksek deerlere ular. Souk ekmede pekleen malzemeye iyapnn tekrar ekil deitirme kabiliyeti kazanmas iin, yeniden kristalletirme veya normalizasyon gibi ara tavlarn uygulanmas gerekebilir.

22

6.SAC LEME YNTEMLER Salarn ekillendirilmesi ile elde edilen saysz rne tipik rnekler olarak eitli trde tatlarn gvdeleri, tencereler, jant kapaklar, iecek kutular gsterilebilir. Bkme: Dairesel kesitli borular, otomobillerin egzoz sistemleri, soutma ve stma donanmlar, shhi tesisatlar, yakt hatlar gibi ok nemli ve eitli alanlarda kullanlrlar. Bkme yntemleri, gnmzde nmerik kontroll makinelerde uygulanr. Gererek ekillendirme: ncelikle uak ve otomobil endstrilerinde uygulanan bir yntemdir. Otomobillerin tavan saclaryla amurluklar, uak kanatlar bu yntemle retilen paralardr. Tplerin iirilmesi: Bu ilemle, tp eklindeki bir parann ap, lastik veya poliretan gibi bir takoz veya hidrolik basn vastasyla bir veya birka yerden iirilir. Bu ilemin uyguland tipik rnler olarak marapalar ve variller gsterilebilir. Derin ekme: Sac levhalardan kap eklinde paralar elde etmede kullanlan yntemlerin banda gelir. Lastikle ekillendirme: Daha nce aklanm olan sac ileme yntemlerinde metal takmlar kullanlmaktadr. Bu takmlarda rnein matris metal yerine lastik veya poliretan olduu takdirde ucuzluk salanaca gibi ekillendirilen sacn metal matris yerine yumuak bir malzemeyle temas etmesi nedeniyle de yzeyinde herhangi bir izilme olmaz. Svama: Saclarn rijit bir takm vastasyla dnen bir kalp (mandrel) zerine bastrlarak eksenel simetrik kap eklinde paralar retilmesi yntemine svama denir. Balca tip svama yntemi vardr: elle svama, kesme kuvveti ile svama ve boru svama. Sper plastik ekillendirme: Sper plastik alamlarn, ekillendirildikleri scaklklarda, dayanmlarnn nispeten dk olmas, dk dayanml takmlarn kullanlabilmesini ve dolaysyla kalp maliyetinin azalmasn salar. Ayrca, ekillendirme ileminden sonra i paralarnda kalnt gerilmeler ya kktr yda hi yoktur.

23

Yksek enerjili ekillendirme: Bu yntemlerde uygulanan ok yksek kuvvet ykleme hzlarnda birok metalin daha kolaylkla deitirdii grlmektedir. Sonu olarak bu yntemlerle byk paralar ve ekillendirilmesi zor metaller daha ucuz takm ve donatmla ekillendirilebilmektedir. Yksek enerjili ekillendirmenin bir dier stnl de geri yaylanma bakmndan sorun yaanmamasdr. Kabartma: Sac zerinde harf ve eitli ekillerin elde edildii kabartma ilemi esas olarak derinlii sac kalnlnn en ok kat olan ok s bir sac ekmeden ibarettir. Bu yntemlerin haricinde kenarlama ve katlama yntemleri de endstride yaygn olarak kullanlmaktadr.

KAYNAKLAR: 1. Demir d Malzemeler ders notlar, Prof. Dr. Mzeyyen Marolu 2. http://www.itunot.com/forum/e-book/899-plastik-sekil-verme-yontemleri 3. http://www.ofismuhendis.com/plastik-sekil-verme-konu-anlatimi-t513.html 4. http://w3.balikesir.edu.tr/~ay/articles/UlusalEO5.pdf 5. Metallere Plastik ekil Verme- Prof. Dr. Levon apan

24

25