HORASANDAN

Trb<iye Tarihine Giri

ANADOUJYA
Ouz nal
dr

Trliiye TariJinc Giri

HORASANDAN ANADOLUTA
Ouz IJnab

Kapaktaki Hat Prof. EMN BARIN e m e l m a tb a a c lk

34 96 - 17 93 O S AN KARA

datm, if r
1512001

HORASAHDAN ANADOLU'YA
T R K Y E T A R H N E GR

A N A D O L U N U N F E T H V E T R K Y E D E V L E T N N K U R U L U U

OOUZ NAL
B R N C B A S K I

Ankara 1980

T R E d e v l e t Y A Y IN E V P.K. 203 K IZ IL A Y A N K A R A

 N D E K L E R

n s z

I. B L M G R T R K Y E T A R H N N B L M L E R 1. Suguur(Uc) Beylikleri Devri 2. Anadolu'nun Fethi ve Trkiye Devletinin Kuruluu, Birinci mparatorluk Devri "Seluklular a" 3. Anadolu Beylikleri (Tavaif-i Mluk) Devri 4. Anadolu Trk Birliinin Yeniden Kuruluu ve kinci mparatorluk (Trk Cihan mparatorluu) Devri. "OsmanlIlar a" 5. Cumhuriyet Devri II. B L M O U Z L A R 'D A N N CE A N A D O LU V E T R K L E R S G U U R B E Y L K L E R D E V R 1. Islm Hilfeti Hizmetinde Trkler A. Emeviler Devri B. Abbsiler Devri 2. Bizans Gazlarmda Trkler A. Amorion Seferinde Trkler B. Amorion Seferinden Sonra Yaplan Bizans Gazalarnda Trkler C. Tarsus Emir'i Yazmn'n Bizans Gazalar D. Bizans'a Kar Taarruza Gemesi 3. Ularn Tekilt ve Ularda Hayat 4. Ularn nhitat 29 29 29 34 34 37 38 39 42 45 17

18

20

21

22

H O R A S A N DAN A N A D O L U 'Y A

1 1 1 . B L M O u z l a r a n a d o l u 'd a 1. Ouz Istilsi Arifesinde Anadolu 2. Trk stil ve Ftuhatnn Dou Anadolu'dan Orta Anadolu'ya Gelirken Takip Ettii stikametler 3. Anadolu'nun Trkler Tarafndan Fethini Hazrlayan Sebepler A. Trklerin slmiyeti Kabul B. Byk Trk Muhacereti C. Seluk Sultanlarnn Ouzlar'a Yurt Bulma ve Fetih Siyaseti IV. B t)L M B Y K S E L U K L U L A R D E V R N D E B Z A N S G A Z A L A R I V E A N A D O LU F T U H A T I 1. Seluklular'n lk Anadolu Aknlan 2. Sultan Turul Bey Zamannda Bizans'a Kar Gazalar ve Anadolu Ftuhat 3. Sultan Alp Arslan Zamannda Bizans'a Kar Gazlar ve Anadolu Ftuht 4. Malazgirt Meydan Muharebesi A. Sava ncesi Anadolu'da Siyasi Durum B. Sava ncesi Seluklular'da Siyasi Durum C. Sava ncesi BizanslIlar'da Siyasi Durum D. Savaa Giden Yol E. Malazgirt Meydan Muharebesi ve Geirdii Saflalar " 5. Malazgirt Zaferinin Akisleri ve Anadolu Ftuhtma Etkileri 83 90 98 108 108 109 49

56

58 59

66
71

110 112

118 134

V. B L M M A L A Z G R T T E N SO N R A A N A D O LU F T U H A T I v e T R K Y E D E V L E T 'N N K U R U L U U 1. Sleyman ah'tan nce Anadolu Ftuhat 139

O u z NAL

2. 3. 4. 5.

Sleyman Sleyman Sleyman Sleyman ve Sonu 6. Sleyman

Tarih Sahnesine k 148 Sultanl ve Kurduu Devlet 153 Anadolu Ftuhtr 158 Byk Seluklularla atmas 164 ahtan Sonra "Trkiye Devleti 166

ah'n ahn ah'n ah'n

VI. B L M T R K Y E D E V L E T N N K U R U L U Y IL L A R IN D A T R K L E R T A R A F IN D A N F E T H V E SK A N E D L E N A N A D O LU L K E S N E B R B A K I 1. Trkmen ve Dier Trk Uluslarnn Anadolu'da Yayl 2. Anadolu'daki Hristiyan ve amani Trkler 3. Trk Ftihlerle Yerli Halk Arasndaki Kaynama 4. Trkler'in Anadoluda Yerletikleri Veya Yeniden Kurduklar ehirler V II. B L M N E T C E N O T LA R KA YN AKLAR 205 219 245

181 196 198 202

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

feleri devrinde ortaya kan slm-Bizan: mcadeleleri ile balar. Bu devrede Trkler, Islm Devleti hizmetinde ve Hilfet ordusu iinde, "i'l-yi Kelime-t-ullah"* yolunda Anadolu'ya aknlar yapmlar, Suguur ya da Avasm ad ile anlan uc vilyetlerinde yaamlardr. Bu balang devresini mteakiben X I. yzylda "O uz" veya "Trkmen adyla anlan Trk boy ve uluslarnn dalgalar halinde Anadolu'yu aarak kendile rine vatan yapmalar neticesinde "Trkiye Devleti" teekkl etmitir. Trki'ye devletini kuran Trkiye Seluklular ve onu takibeden Anadolu Beylikleri, Osmaniflar, Trk stikll Sava ve Cumhuriyet devre leri Trkiye Devleti tarihinin nirengi noktalardr. Btn bu devreler iinde ele almarak incelenen Trkiye Devleti, tarihi ve siyasi bakmdan tam bir devamllk ve btnlk gsterir. Biz bu aratrmamzda, Trkiye Devleti tarihinin ilk devresini "Anadolu'nun Fethi ve Trkiye Devleti'nin Kuruluu" nu ve bu devletin temelini meydana getiren Ouz (Trkmen) boy ve uluslarnn Horasan'dan Anado lu'ya gelilerini ve Anadolu'da yeni bir Trk Vatan kur malarn ve bunun millerini ele aldk. O halde bu kitap, Anadolu'nun Mslman Ouz Trkleri tarafndan fethini ve Trkiye Seluklular hanedannn nclnde kuru lup gnmze kadar devam edip gelen "Trkiye Devle t i" nin kuruluunun hikyesidir. lk olarak slm Devleti hizmetinde ve Hilfet sanca altnda Anadolu'ya gelen Suguur Trkleri'nin ardndan X I. yzyldan itibaren, cokun bir fetih ruhu ve gaz ideolojisi ile Horasan'dan Anadoluya akan Ouz boylarnn, Seluklu ordularnn bugn zerinde yaadmz topraklar kanlan ile youruu ve bu topraklar zerinde ebediyete kadar yaayacak olan bir Trk Devleti'nin "Devlet-i Ebed Mddet " in kuruluu belgeleriyle anlatlmaktadr.
"l-yi Kelime-t-ullah" A llah'm adn ve slm iyetin tevhid akidesini, anna lyk bir ekilde yceltip yay na demektir.

10

ouz

NAL

Bu alar, 'dnya nizm mefkuresi ile grevli olduumuz uur ve ve heyecan iinde medeni ve siyasi alanlarda byk hamleler yaptmz devirlerdir. Anadolu, dnya apndaki jeopolitik nemini tari hin hi bir devresinde kaybetmemi.tir. Msr ve Mezo potamya ile birlikte en eski medeniyetler, Anadolu'da kurulmutur. Anadolu-Trakya (yani bugnk Trkiye); Asya ile Avrupa, Yakn Dou ile Balkanlar, Akdeniz ile Karade niz arasnda geittir. Marmara blgesine doru gidildike jeopolitik nem artar. Boazlar, cihn hkimiyetine erimek iin ve dnya imparatorluunu elinde tutmak arzusunda bulunan devlet iin kilit noktasdr. Bu jeopolitik nemde olan ve X I. yzyldan beri de " T R K Y E " adi ile anlan Anadolu ve onun tamamla yc paras Trakya, tarih boyunca, hayrete deer de iikliklere sahne olmu, dnya tarihinin en nemli toprak paralarndan biridir. Bu deiikliklerin belki dc sonuncusu Trkler'in bu lkeye gelmesidir. Zira, bir iki asr iinde dnyadaki Trk nfusunun en azndan te biri Anadolu'ya gt. Daha XI. yzyln sonlarnda Anadolu bir Trk lkesi haline gelmiti. X III. yzylda ise bu kesafet mthi bir ekilde artt. Ancak derhal belirtelim ki, bu nfus hareketi rastgele insan ynlarnn gelii eklinde olmamtr. Ouz boylarnn Anadolu'ya adm adm sahip olurlarken, bu topraklar vatan yapabilmek iin nasl rpndklarn Tarih sahnesinde ibretle seyretmek gerekir. Ayn zaman da Ouz boylarnn Anadolu'yu Trk vatan haline getir meleri ve burada bir Trk devleti kurmalar; ark' ve zellikle slm dnyasn kurtaran esiz bir mdahale olmutur, h rkler bundan byle Hristiyan Garba kar Mslman ark'n mdafii olmulardr.

HORASAN'DAN ANADOLUYA

11

Bu devrede Anadolu'ya gelen Trkler, byk bir imtihan vererek destan devri yaayacak ykseklie erimilerdir. Hal srlerini barnda eriten bu destan devri Anadolu'su gerekten kahramanlar ve evliylar diyar haline gelmitir. yle ki, Anadolu'da gazS ve ftuhat yapan Trk kahramanlar etrafnda destanlar tekil edildi; bunlarn mezar ve trbeleri asrlarca ziyaretgh oldu. Su ekilde btn Anadolu topraklar: tarihi hatralar, menkbeleri, ziyaretghlan, trbeleri ve evliy hikyeleri ile vatan olmak iin her trl mane vi zellii kazanm ve bylece Trk milleti bu toprak lara, bu topraklar da Trk milletinin uuruna ve kalbine yerlemitir. Bu uur Osmanllar tarafndan "D in devlet, mlk millet" forml ile ifade edilmitir. Btn bu izahlarmz gsteriyor ki, biz Trkler, bu vatan lfla kurmadk. Buradaki byk ve ebedi Trk ahsiyetini lfla almadk. Bu topraklan bir birinden ar tarih hadiseleri yaratarak "yatan" yaptk. Yendi imiz dman kitlelerinin meydana getirdikleri eiserleri, Bizans'a yakr, Hallar'a yarar bir vahetle ykmad mza, koruduumuza, bugnn Trk-slm mefkuresini lykyla anlyamayan, nesilleri zlyor, kzyor. Biz o dman milletlerin yapp braktklarn o kadar getik ki, bu memlekete damgamz yle esiz iki hayat z ile (Trklk ve Mslmanlk); imn ile kan'la bastk ki, bu vatann artk bakalarna ait olmas ihtimali kalmam tr, Bu husus karmzdaki milletlerin hayatiyeti yannda bizimkinin ne kadar stn olduunu da gstermitir.* Kitabmz "Netice" ile birlikte yedi blmden meydana gelmitir. Birinci blmde; Trkiye tarihinin devrelere taksimi ele alnm ve bir tez olarak tarihi bir pln ileri srlmtr. kinci blmde; Trkiye tarihine balang tekil eden "Suguur Beylikleri" ele alanm ve bu devrede
*M ehm et E K E R , Fetihlerle A n ad o lu 'n u n Trklemesi ve slmlamas, sh. 8.

o u z NAL

slm Hilfeti hizmetinde ve Hilfet ordusu iinde grevli olan Trkler'in Anadolu'ya yaptklar akn ve gazlann tarihi gzden geirilmitir. Daha sonra nc blmde; Trk ftuhat arifesin de Anadolu'nun durumuna temas edildikten sonra Ana dolunun Trkler tarafndan fethini hazrlayan sebepler ve miller etraflca gzden geirilmi, ve bu ftuhatn bazlarnn zannetttikleri gibi gelii gzel bir istil ha reketi (!) olmad anlatlmtr. Drdnc blmde; Byk Seluklular devrindeki Bizans gazalar ele alnmtr. Bu blmde, Seluklularn ilk Anadolu aknlar, Sultan Turul ve Sultan Alp Arslan zamanndaki aknlar ve savalar anlatlmtr. zellikle Alp Arslan devrinde vuku bulan ve Trkiye tarihi iin bir dnm noktas tekil eden 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi, olduka uzun bir ekilde teferruatiyle ele alnmtr. Bu arada Malazgirt sava ncesinde slm leminin, Bizans mparatorluu'nun ve Byk Seluklu mparatorluu'nun iinde bulunduklar durumlara ve bilhassa Trk ve slm leminin Malazgirt savana ver dikleri nem ve man zerinde kaynaklara dayanlarak durulmu ve Malazgirt Zaferinin akisleri ve Anadolu ftuhatna etkileri ele alnmtr. Beinci blmde; Malazgirt zaferini mteakip Anadolu ftuhat ele alnm ve bu devrede ilk h rkiye Sultan Kutalm olu Sleyman ah'm tarih sahnesine k ve Trkiye Devleti'nin kuruluu incelenmitir. Daha sonra Sleyman ah'm fetihleri gzden geirilmi ve mteakiben Sleyman ah'tan sonra Trkiye Devleti' nin Seluklular devresi zet halinde anlatlm ve Trki ye Devleti'nin hayatiyetinin temelleri gsterilmitir. Altnc blmde ise; Trkiye Devleti'nin kurulu yllarnda Trkler tarafndan fetih ve iskn olunan Ana dolu lkesine ksa bir bak yaplm ve bu arada "Trk unsuru ile yerli etnik unsurlarn karmas", "Trkmen nfusunun Anadolu'daki dal" vs. gibi meseleler

HORASAN'DAN ANADOLSJYA

13

zerinde durulmu ve bu meselelerin hallinde ''demogra fik miller"in nemine jaret edilmi, Anadolu'nun bir Trk nfus stnl ve kesafeti sayesinde Trklemi olduuna dikkat ekilmitir. Bu arada Anadolu'nun Trklemesi hususundaki yanl grlere kar kan ve bu konuda ilmi deliller gsteren Prof. M. Fuad Kprl, Prof. mer Ltfi Barkan ve Prof. Faruk Smer'in gr lerinden geni lde faydalanlm ve btn bu grleri stn bir vukufla ve milii-islmi bir tarih anlay ile ele alan rahmetli Prof. Osman Turan'n tarih anlay aynen benimsenmitir. Kitabmzn netice blmnde; btn aratrmalar mzn bir hlsas yaplm ve Trkiye Devleti'nin tarihisiyasi btnl ve devamllna ve hayatiyetine dikkat ekilmitir. Son olarak u noktay belirtelim ki, biz bu aratr mamzda, Trkiye Devleti'nin tarihi devamllt ve siyasi btnlne dikkat ekmekten baka, hi bir iddia sahi bi deiliz. Sadece Trk tarihi aratrmalarnn bugnk seviyesinde Trkiye Tarihine ksa bir giri yapm bulu nuyoruz.

Ocak m979-Ankara

14

O u z NAL

2.

A N A D O LU 'N U N F E T H V E T R K Y E D E V L E T 'N N K U R U L U U , B R N C M P A R A T O R L U K D E V R ; " S E L U K L U L A R A I"

Bu devre Ouzlarn Anadolu aknlarna baladklar 11. yzyl da balar ve Trkiye Devleti'nn kuruluunu mteakip iki yzyl kadar devam eden parlak ve muhteem bir medeniyet hamlesinden sonra Moollar'n Anadolu'yu istil ettikleri 1277 ylma kadar de vam eder. 1243 ylnda Moollar'n, Baycu Noyan kumandasnda, Trkiye Seluklular ordusunu Kseda'da malub etmeleri ile Trkiye Devleti sarslm ve Trkler gittike artan bir Mool nfuzu altna girmeye balamlardr. Bununla beraber, Anadolu'da gelien ikti sadi ve medeni ykseli, 1277 ylma kadar devam etmitir. Anadolu Trkleri'nin btn felketlerin meneini "Baycu y l" adyla 1243 Kseda malubiyetine balamalar doru olmakla birlikte, umumi vasflaryla Trkiye Selukluar idaresi ve devlet nizm 1277 ylma kadar srmtr. Fakat Seluklu veziri Muineddin Pervne'nin 1277 ylnda Moollar tarafndan idamndan sonra Trkiye Seluklu idaresi tamamen km, iktisadi ve medeni hayat sukut etmi ve Mool hkimiyeti altna giren Trkiye'de Seluklu idaresi bir glge halinde 1318 ylma kadar yaamtr. (2) Trkiye tarihinin ilk muhteem safhas olan bu devre kendi iinde u tali devrelere aynlr: 1) 2) Anadolu Aknlar ve Fetih Devresi (1015-1075) Anadolu'da Trkiye Devleti'nin ve Trkiye Seluklular Saltanatnn Kurulu Devresi (1075-1192) Anadolu Trk Birlii'nin Kuruluu ve Merkezileme Dev resi (1192-1205)

3)

18

O u z NAL

3. ANADOLU B EY L K L E R (TAVAF-! MLUK) DEVR

Bu devre Mogollar'n Trkiye Seluklular saltanatna son ver dikleri ve datlan hanedana mensup ehzadelerin Uc beyliklerine sndklar 1318 ylnda balar. Bu ekilde 1277'de Mool Hkimi yeti altna girmi bulunan Trkiye Seluklular saltanat son bulmu ve Anadolu Beylikleri (Tavaif-i Mluk) devri balam olur. Btn Bat leminin ordularn perian eden, Avrupa'nn en kudretli mparatorluklarn ve Krallarn malup edip, Hal srle rine Anadolu'yu mezar yapan Anadolu Trk ilk defa malup ol mu ve Mool hkimiyeti altna girmiti. Ancak Anadolu Trk, bu Mool hkimiyetini hibir zaman kabul etmemi ve istikllini kazanmak iin amansz bir mcadcIeye girmiti. te bu istikll mcadeleleri srasnda baar kazanan kumandanlar ve beyler etra fnda ayr ayr beylikler teekkl etmee balam ve Moollar' Anadolu'dan atan bu beylikler daha sonra milli istiklllerini kazan maa muvaffak olnuiard. Anadolu, Mool istils devrinde ok fazla harap olmu, Trki ye Seluklular zamannda fevkalde mamur ve zengin bir lke iken bilhare zayflam ve fakirlemi, yanp yaklmt. Moollar'n Anadolu'dan kndan sonra Anadolu'nun her taraf bir bey tarafndan igal edilmi ve Anadolu'da otuza yakn bayrak dalgalan maa balam, Anadolu Trk Birlii bozulmutu. Trkiye Seluklular saltanatnn sukcundan (1277-1318) Os

manlI Padiah Yavuz Sultan Selim'in aldran Meydan Muharebesi'ni mteakiben Dulkadiroullar hnedann, Turnada muha rebesi neticesinde lv; ile dou ve gney dou Anadolu'yu zaptederek Anadolu Trk Birlii'ni yeniden ihya ettii 1515 ylna kadar olan bu uzun devreye "Fetret Devri" demek uygun olur. (3) Nitekim "fetret , nceki ve sonraki iki padiah arasndaki padiahsz geen zaaf devresi anlamna gelmektedir ki, Anadolu Trk, bu devreyi bu ekilde isimlendirmekle bu devrenin Trkiye Devleti'nin hayatnda bir kesinti, bir intikai devri olduunu ifade etmek istemitir. Bu zaaf ve intikal devresini mteakiben Osmanoullar'nm Trkiye tahtna kmalar ile Anadolu Trk Birlii ve Trkiye Devleti yeniden ihya edilmitir.

20

O u z NAL

4.

A N A D O LU T R K B R L 'N N Y E N D E N K U R U L U U v e K N C M P A R A T O R L U K (T R K C H A N M P A R A T O R L U U ) O E V R : " O S M A r a iL A R A !"

Trkiye tarihinin mnakaasz ekilde en muhteem safhas olan bu devre Osmanouliar'nn istikll kazanarak Trkiye tahtna k tklar 1299-1300 yllahndan balar ve Osmanl Hanedannn iktidar dan dt ve Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ald 1920 ylna kadar devam eder. Osmanllar'n Anadolu Trk Birlii'ni salayarak Anadolu'daki Hkimiyetlerini kesin olarak kabul ettirdikleri tarihin 1515 yl ol masna ramen Osmanllar a'n Osmanouliar'nn istikll kazana rak Trkiye Seluklularndan boalan Trkiye tahtna ktklar 1299-1300 yllarndan balatmak yerinde olur. Trkiye tarihinin en muhteem ve parlak safhas olan ve Trk ln "dnya nizm" nefKuresi ile milli, Islmi ve insani ideallerle yepyeni bir kltr ve medeniyet hamlesini temsil eden bu devreyi de kendi iinde u tali devirlere ayrabiliriz: 1) Osmanl Beylii'nin Kuruluu ve Anadolu Trk Birlii'nin Geici Olarak Kurulduu Devir: (1299-1402) Anadolu Trk Birlii'nin Dalmas ve ehzadeler Kavgas nn Balamas "Trkiye Tarihinde kinci Fetret Devri" (1402-1413) Anadolu Trk Birlii'nin Yeniden Kuruluu ve kinci mpa ratorluun (Trk Cihan mparatorluu) Gereklemesi Dev ri (1413-1520) Trk Cihan mparatorluu'nun evket Devri (1520-1699) Duraklama ve zlme Devri (1699-1918).

2)

3)

4) 5)

H O R A SA N 'D A N A N A D O L U 'Y A

21

5. CUMHURYET DEVR

Trkiye Devleti, Birinci Dnya Sava'ndan 1918 ylnda malup ve perian olarak km ve dman srleri orta Anadolu'ya kadar ilerlemilerdi. Ancak Anadolu Trk, Mool istils srasnda olduu gibi, yine silha sarlm ve amansz bir mcadeleye balam ve Trk stikll Sava ad ile anlan muhteem ve uzun bir bamszlk ve kurtulu mcadelesinden sonra yine istiklline kavumu ve dev letini ihya etmitir. Cumhuriyet Devri adyla anlan bu devre, ite bu tarih sreci ierisinde Osmanl hanedannn artk tarihi-siyasi fonksiyonunu kaybederek iktidardan dt ve Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ald ve Cumhuriyet'in n edildii 1920-1923 ylla rndan balar ve gnmze kadar gelir. te Trkiye tarihinin devreleri bundan ibarettir. Bu byk tarih srecinin dikkatle incelenmesinden anlalaca zere, Trkiye Dev leti bir btndr ve zaman zaman bazi kesintilere ve deiikliklere urasa da gnmze kadar devam ederek gelir.* Bu devrelerden birincisinin tarihini yazarken, Anadolu'nun fethine bir balang tekil eden ve 7. yzylda ilk Halifeler zamann dan balayarak 11. yzyla, kadar Emevi ve Abbsi ve daha sonra F a tmi Halifeleri zamannda devam eden, ya bizzat Halifeler veya H il fet hanedanna mensup prensler veyahut da Bizans'a kar gazya memur olan hudut (uc) kumandanlar ve emirleri tarafndan sevk ve idare edilen Anadolu sefer ve gazlarnn tarihini de yazmak lzm dr. nki evvel; Selukoullarmn idaresinde Anadolu'yu fetheden

*Trkiye Devleti'nin bir btn olduu eklinde ifade edilebilecek olan bu tezim iz, ilerde yaynlanacak olan bir baka aratrm am zda ele alnm tr.

22

O u z NAL

Ouzlar, eski slm mchidleri gibi din urunda ve " i l-yi Kelime tullah" yolunda ''fi-sebll-illh" gaz ve ftuht yap m aa gelmiler ve kendilerini onlarn halefleri addederek "G azi" Unvann almlardr. kinci olarak; Emevi Halifeleri zamannda Anadolu gazlarm ya panlarn ou Arap mchidleri olsa bile Abbasi Hilfeti devrindeki gaziler ekseriyet itibariyle Trk soyundandrlar ve binaenaleyh ken dilerinden sonra Anadolu'yu fethedenlerle ayn menedcndirler. (4) nc olarak; Anadolu'nun Trkler tarafndan fethinden nceki bu gaz ve cihd devresi Bizans mparatorluu'nu zayflatm ve gelecek Mslman Trk fatihlerine uygun bir zemin hazrlamtr. Gerekten Emevi ve Abbsi Halifeleri Anadolu'nun fethini yllarca mukaddes bir mefkure olarak yaatmlar (5) ve bu mefkureyi slmiyet! yeni kabul etmi olan Trk gazilerine miras brakmlard. Bundan baka; Anadolu fatihlerinden bazlarnn, kendilerini eski slm mchidlerinin soyundan addedecek kadar eski slm gazlarm ve gazilerini benimsemi olmalar ve Anadolu halk edebiyat arasnda, bugne kadar yaamakta olan "Battal Gazi", "Kerb Gazi", "Cneyd Gazi" destanlar bata olmak zere eski slm fthat ve gazlarndan bahseden birok hikyelerin bulunuu ve bu devir kahramanlarna ait birok trbe ve makamlarn -sahih olmasalar bile halk arasnda mehur ve ou zaman kutsal birer ziyaretgh olmalar, bu ilk slm gazlar devresinin Anadolu'nun Trkler tarafndan fethine bir ba lang olduunu gstermektedir. (6)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

23

de ise Suriye ve Anadolu. Karlarna devrin iki byk imparatorluu olan ran ve Bizans ordularnn kmasna ramen slm ordularn durdurmak mmkn olmad. Bizans'a kar kazanlan zaferler netice sinde btn Suriye ve El-Cezire blgeleri slm devletinin snrlar dahiline girdi. Bylece slm Ordular Halife Hz. Ebu Bekir (R .A .) ve Halife Hz. mer (R.A .) devirlerinde btn Suriye ve El-Cezire blgelerini fethederek hemen hemen Toros dalarna dayanmlard. Islm ordular daha sonralar bugnk Gney-Dou ve Dou Ana dolu blgelerinden kuzeye doru ilerleyerek Kafkaslar'a varmlard. Bu ekilde Ermeni'ye ve Azerbaycan'n da fethiyle Bizans mparator luu ile hudutlar olduka uzamt. Fakat Mslimanlarla BizanslIlar arasndaki mcadeleler daha ziyade "Suguur El-am iye" ve "Suguur El-Cezire" denilen Tarsus, Adana, Mara ve Malatya hatt zerinde cereyan ediyordu. kinci Halife Hz. mer (R .A .) zamannda varlan hudut blgesi, byk deiikliklere uramadan yzyllar boyunca slm-Bizans mcadele blgesi haline gelmitir. Suriye'yi kaybeden Bizans mparatoru Heraklios, hudut blge leri ahlisini i blgelere ekerek Mslimanlarn ilerlemelerini nle mek maksadiyle geni bir blgeyi bo brakt. Bu bo hudut blge sinde bulunan Bizans garnizonlar, slm lkesine devaml saldryor lar, yama ve katliamda bulunuyorlard. Bizans aknlarn nlemek maksadiyle Mslimanlar da bu bo hudut arazisine birlikler yerle tiriyorlard. Mslimanlar, bu sahalara "Z a vh i" (d ksmlar, d arazi) adn veriyorlard. (7) Bu ekilde devaml olarak Bizans'a kar gazya kan slm ordular bu bo araziyi igl etmeye baladlar. Burada bulunan eski istihkmlar tamir etmek suretiyle ilerine askeri birlikler yerletir diler. Stratejik bakmdan ehemmiyetli olan ve baz geitlerin giri lerinde bulunan Tarsus, Misis, Mara ve Malatya'dan meydana ms tahkem mevkiler, Emeviler devrinde Suriye'deki ordughlardan (cund) Knnesrin'e bal idiler. Emevi Halifeleri zamannda bu blgenin fethi tamamlanm (8) ve bugnk Kuzey-Dou Anadolu (Karadeniz kylan hari) ile Gney Kafkasya'nn en byk blmn de " E R M E N Y E " ad ile bir eyalet tekil edilmiti. (9) Abbasiler devrinde bu hudut blgesi olduka geliti. Bizans'a kar yaz ve k (ayifa ve atiya) gazlarna katlan birliklerin saylar oalmt. mparatorluun hemen her blgesinden gaz

26

OUZ NAL

iin gelen gnlller ve Halifelerin gnderdikleri birliklerin saylar nn artmas baz idari glklere sebep oluyordu. Bu kadar geni bir sahann bir ordughtan ynetilmesi zorluunu anlayan Halife Hrun El-Reid, Gney-Dou Anadolu'da "Eyalet i am iye" ve "Eyalet-i Cezriye" ad ile iki hudut miilii (vilyet) kurdu. Eyaiet-i amiye'nin merkezi Tarsus idi ve Knnesrin valisine tbi idi. Eyalet-i Cezriye'nin merkezi ise Malatya idi ve bu eyalet de, El-Cezire (Harrn) valisine tbi idi. Bu vilyetlerle "Suguur" yani hudut, uc vilyetleri deniliyordu. Bu ekilde bu iki uc vilyeti daha sonra "El-Avsm" adiyle mstakil bir idari blge haline getirildi. (10) Asya ve Afrika'nn en mhim ksmlarn ele geiren Emeviler, Anadolu'yu fethetmek iin aralksz uratlar. Hemen her sene ayifa ve atiya yani yaz ve k gazlan tertip ettikten baka birok defalar, byk ordular ile Anadolu ilerine, Marmara ve Ege denizleri kylarna kadar geldiler ve hatt iki defa da stanbul'u kuattlar. Gerekten ilk Emevi Halifesi olan Hz. Muaviye (R .A .), Bizans'a gaz yapmay en nemli vazifelerinden biri saym ve Hz. Peygamber (S.A.S.)'in mjdesindeki byk mertebeye ulamak iin Konstantiniyye'yi feth etmeyi plnlamt. Daha Halife Hz. mer (R .A .)'in valisi iken tertip etmi olduu byk bir donanma ile 649 ylnda Kbrs adasn kuatmas, Anadolu fethinin n hazrlklar mahiye tindedir. Hz. Muaviye (R .A .), 655 ylnda bir vali iken, tertip etmi olduu byk bir slm ordusu ile Konstantiniyye'ye kuatmay plnlam, nne kan mparator Heraklios'un olu ikinci Konstans' Likya sahillerinde byk bir bozguna uratm, fakat asl he define varamamt. Muaviye (R .A .), Halife olur olmaz bu byk idealini gerekletirmek amac ile kudretli bir donanma tekil et mi ve 674 ylnda Bizans'n bakenti Konstantiniyye zerine sevketmiti. Marmara i denizine kadar girip Bizans karasularnda tam yedi yl tutunan bu slm ordusu, zuhur eden i mcadeleler olmasayd, belki de Konstantiniyye'yi daha o zaman fethedebilecekti. Hz. Muhammed (S.A.S.)'in stanbul hakkndaki hadisi Mslimanlar devaml olarak stanbul'a ekiyordu. Bu ekilde Mslimanlarla BizanslIlar Anadolu'nun bu merkez ksmnda bir asr kadar arpmlardr. (11) Abbsiler Hilfeti elde edince Anadolu fetihlerine ve Rum gazlarma byk bir ehemmiyetle devam olundu. Halife Mehdi, Suguur

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

27

vilyetlerine Horasan ve Maverannehir'den getirilen yeni birlikleri yollad ki, bu birliklerin byk bir ksmn Trkler tekil ediyor du. (m2) Trkler'in ecaati ve askerlik kabiliyeti malum olduu iin, bu birliklerin ard kesilmedi. Esasen Halifenin hassa ordusu da Trk birliklerinden tekil edilmiti. (13) Gerek bu ekilde Hilfet ordu sunda ve gerekse gnll olarak kendiliinden gelen bu Trk birlik leri, Tarsus, Misis, Aynzarba, Adana, Mara, Gynk, Malatya, Di yarbakr, Silvan, Ahlat, Malazgird ve Erzurum gibi serhad ehirlerine yerletirildiler. Bu suretle Anadolu'nun gney ve dou ksmlar ksmen Maverannehir Trkleri tarafndan iskn olunmutu. Halife Mehdinin halefleri zamannda ve bilhassa Halife Harun El-Reid ve oullar Halife Me'mun ve Halife Mu'tasm zamanlarnda, zellik le 9. yzyln ilk yarsnda bu Trk nfus fevkalde artt. (14) Halife Mu'tasm zamannda Trk ordusu Halifenin esas ordusu olarak teekkl ettiinden daha sonra Anadolu gazlarna memur edilen emirler de tabii olarak, Trk beylerinden ve komutanlarndan seil diler. (15) 9. yzyln ortalarnda Halife Mtevekkil zamannda Halifelik, btn Arap birliklerini terhis etti ve slm mparatorluunun ordusu Trkler'den ve ikinci derecede de ranllar'dan ibaret kald.(16) Bu suretle Suguur vilyetlerindeki Trk kumandanlar, byk bir muhtariyet iinde, ok defa Halife'ye sadece ismen bal olarak, g ve nfuz kazandlar. Bakumandanlar, "E m ir" (Prens) ve hatt "M elik " (Kral) unvanm tarlar ve uc kumandanlar arasndan seilirlerdi.(17) Trkler, Anadolu ftuhatn ikmal ve devaml olarak Rumlar'a kar cihd yapmak vazifesi ile mkellef bulunuyorlard. Eski deyimle "M u rb t" yani serhadde kalp, Allah yolunda cihd yapan kimsedirler. (18)

28

O u z NAL

1. SL A M H L A F E T H Z M E T N D E T R K L E R

A. E M E V L E R D E V R Trkler ile Mslimanlar arasndaki ilk askeri ve siyasi mnase betlerin Halife Hz. mer (R .A .) devrinde balad bilinmektedir. Bu ilk devirlerde Islm Devleti, askeri, idari, siyasi, vs. bakmlardan tam manisiyle tekiltlanmad iin gayri Arap unsurlardan ne maksatla olursa olsun istifade cihetine gidilmemitir. Trklerin slm devleti hizmetine girmeleri Halife Muaviye (R.A.)'nin son yllarnda balamtr. (19) Emeviler devrinde slm devletinin eitli kademelerinde al an Trkler'in saylar son derece azdr ve bunlar da umumiyetle askeri maksatlarla istihdam edilmilerdir. Emevi hnedannn bir asr kadar devam eden iktidar srasnda fevkalde byk fetihlerin yaplmasna ve muhtelif milletlerin slm devleti hkimiyetine girmelerine ramen, bu devrede Arap olmayan unsurlardan (Mevli) genellikle istifade cihetine gidilmedii ve bu sebeple Mevli'nin devlet kademelerinde fazla tesirli olmadklar grlmektedir. Fet hedilen lkelerin sakinlerinin byk bir ksm zamanla slmiyeti kabul ettikleri halde, devletin idari ve askeri kadrolarnda sz sahibi olamamalar, Emevi hnedannn takip ettii siyasetin bir netice sidir. (20)

B. A B B A S L E R D E V R slm devleti, Emevi Hilfeti zamannda, eitli milletleri iine alan byk bir imparatorluk haline gelmiti. Ancak devlet kan ba ile birbirine bal olan sosyal bir snfn (Araplarn) meydana getirdi i hkimiyet esasna dayanyordu. slmiyeti kabul etmi olan Arap olmayan unsur yani Mevli, devlet ilerine nfuz edemedii gibi, ik tisadi ve itimai bakmlardan da ikinci snf vatanda muamelesi

HORASAN'DAN ANADOLUYA

29

gryordu. Arap olmayan unsurlarn bu honutsuzluundan isti fade eden Abbsiler, uzun ve kanl bir ihtillden sonra Emevileri bertaraf ederek Hilfeti ele geirdiler. slm devletinden Emevilerin yerine Abbsilerin gemesi, yalnz basit bir hkmet darbesi ve bir hnedan deimesi deil, ayn za manda slm tarihinde bir dnm noktasdr. htillle beraber Arap1ar ve bilhassa Suriyeliler iin hkimiyet devri sona ermi oluyordu. Arap unsur ile Mevli arasndaki fark ortadan kalkt ve hatt Mevli, Arap unsura kar stnlk bile kazand. Arap olmayan unsurlar, zellikle dou eyaletleri halk ve Horasanllar, Abbsilerin iktidara gelmelerinde oynadklar rolden tr, devletin idari ve siyasi ma kamlarn paylatlar. Devletin idari, askeri ve siyasi kadrolarnn byk bir ksm Arap olmayan unsurlarn ve zellikle ranllar'n eline geti. (21) Kaynaklarn bildirdiine gre, Trkler'! devlet hizmetinde ilk olarak kullanan. Halife Mansur olmutur.(22) Ancak Trkler'in Hilfet ordusu ierisinde etkin bir ekilde ve sistemli olarak grev lendirilmesi ilk olarak Halife Me'mun zamannda vuku bulmutur. Kardei Emin ile aralarnda meydana gelen iktidar mcadelesi srasnda cereyan eden olaylar (23) Me'mun'un Arap ve ranl un surlara gvenini sarsmtr. Bu durumda Me'mun'un Arap ve ranl unsurlarn mparatorluk siyasetine etkili olmak iin yaptklar m cadelede bir denge unusuru olabilecek ve devlet idaresinde kendi lerine istinad edilebilecek yeni bir kadroya, yeni bir kuvvete ihtiyac vard. Horasan'da bulunduu srada yakndan tanmak imkn bul duu ve olduka iyi mnasebetler kurmu olduu Trkler, slm mparatorluu iinde Arap ve ranl unsurlarn nfuzuna kar kabilecek yegne kuvvet olup, siyasi tecrbeleri ve askerlik kabi liyetleri bakmndan da mparatorluk iinde bir denge unsuru olabilirlerdi. (24) Bu ekilde Halife Me'mun, Trkleri sistemli olarak orduda grevlendirmee balam ve hatt bunu bir devlet politikas haline getirmiti. Bu siyasetin neticesinde Me'mun'un son yllarnda Trk ler, Hilfet ordusu ierisinde say ve nfuz itibariyle ok nemli bir yer igal etmilerdi. slm tarihinde ilk defa Trk kumandanlar nn Halife'nin yannda seferlere katld, isyanlarn bastrlmasnda

30

O u z NAL

Trk kumandanlarjnn grevlendirildii grlmektedir. Mteakip yllarda siyasi ve askeri sahalarda nemli roller oynayacak olan Trk kumandanlar; Afin, Anas, nak ve Boa el-Kebir hep Halife Me'mun devrinde temayz etmilerdi. (25) Bu siyasete Halife Mu'tasm zamannda daha etkin bir ekilde devam edildi. Esasen Me'mun'un Hilfeti srasnda Trkler'den ordu tekil etmek grevi Mu'tasm'a verilmi ve Trk birlikleri hep Mu'tasmn maiyetinde bulundurulmu idi. Bu ekilde Trkler'le devaml olarak birarada yaayan Mu'tasm, Me'mun'un lm zerine Trkler'e dayanarak Hilfeti ele geirmitir. Mu'tasm, Halife oJduktan sonra ilk icraatmdan itibaren ordu nun bana ve devletin mhim siyasi ve idari grevlerine pek az istisnasiyle daima Trkler'i getirmi ve btn nemli faaliyetlerini Trk ler vastasiyle baarmtr. bn Havkal'n bildirdiine gre; "Abbsi Halifeleri muhafz birliklerini meydana getirmek iin Mavernnehlr'den Trk askerleri getirttiler. Bunlar ordunun dier ksmlarndan ok stn idiler. Trk askerlerine kumandan olarak geldikleri blge lerin asilzadeleri tyin ediliyordu. Trkler'in askeri hayata istidatlar, itaatte kusur etmemeleri ve kudret sahibi olmalar, onlarn Halifele rin muhafz birliklerini meydana getirmede esas sebebi tekil ediyor du. Trkler, Hilfet ordusunun en sekin snfn meydana getiri yordu". (26) Halife Mu'tasm, Trk askerlerinin ordunun dier ksmlarndan ayr kalmasna zel bir itina gsteriyordu. Onlara ipekli ve ilemeli elbiseler giydiriyor ve srmal kemerler balatyordu, h rkleri ordu nun dier ksmlarndan bu niformalar ile ayryordu. (27) Mu'tasmrn Halife olmas zerine, Trkler'in ordu iindeki say larnn ve nfuzlarnn ksa zamanda byk lde artmas ve onlara ordu iinde zel bir muamele yaplmas, umumi bir honutsuzluun meydana gelmesine sebep olmutu. Trkler'den meydana gelen svari birlikleri. Halifenin de msamahasndan istifade ederek Badad' adeta bir talim sahas haline getirmilerdi. Halk, aktan aa Trkler'e kar gelemiyor ise de, kenar mahallelerde Trkler'e sal drmaktan ve hatt ldrmekten de geri durmuyordu. Bu arada Trk ler hakknda, Halifeye olduka sert ve ackl mracaatlar da yapl

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

31

yordu. Ayrca Badad'n tefessh etmee balam olan itimai havas Trkler'in saf bozkr ahlkn da bozmaa balamt. Mu'tasm, daha Halifeliinin ikinci ylnda, muhafz birlikleri ile birlikte Hilfet merkezini Badad'dan baka bir yere nakletmee karar vermi ve bir yer aramaa balamt. 835 ylnda Badad'n kuzeyinde, Dicle nehri kysnda bir yer tesbit edildi ve bir yl sonra da 836 ylnda tesbit edilen yerde Smerr adiyle yepyeni bir ehir kuruldu ve Halife, bata muhafz birlikleri olmak zere btn devlet dairelerini bu yeni ehre nakletti. Bylece Hilfet merkezi resmen Smerr'ya nakledilmi oluyordu. Smerr'nn kurulmasna sebep olan Trkler, Badad'da olduu gibi burada da zel ve itinal bir muameleye mazhar olmulard. eh rin en gzel yerlerine onlar iskn edilmilerdi. Afin, Anas, Hakan Urtuc, Vasif el-Trki ve nak gibi Trk kumandanlarna ayr ayr araziler tahsis olunmu ve maiyetleri ile birlikte oralarda yerlemeleri salanmt. Trkler'in dier unsurlarla karmamalarna zel bir dikkat gsteriliyordu. Trk birlikleri kendi klalarn, arlarn ve sosyal tesislerini bizzat kendileri ina ediyorlard. Trkler'in oturduklar mahallelerin, btn ihtiyalara cevap verecek durumda olmalarna nem veriliyor ve Trkler'in dier unsurlarla mmkn mertebe temasa gememelerine gayret gsteriliyordu. Hatt Trk ler'in yabanclarla evlenmelerini nlemek maksadiyle, eitli Trk lkelerinden kzlar getirtiliyordu. (28) Smerr, tam mansiyle Trkler'in ihtiyacna ve zevkine gre kurulmu bir ehirdi. Binalarda, saraylarda, kla ve garnizonlarda Trk yap, ssleme ve resim sanat nn derin izleri vard. (29) Hilfet merkezinin Badad'dan Smerr'ya nakli, Trkler'in slm mparatorluu iindeki nfuzlarnn ne derece tesirli olduunu aka gstermektedir. Artk "Sm err Devri", dier bir deyile "slm mparatorluunda Trkler'in ktidar Devresi" balam olu yordu. (30) Abbsiler'in iktidara gelmesinden sonra, slm devletinin askeri siyasetinde ve kadrolarnda meydana gelen deiiklikleri bu ekilde grm oluyoruz. Bu deiiklikler, bakent Smerr dnda, en ak olarak Suguur vilyetlerinde de grlmektedir. lk fetihlerden itiba ren slm ordularnn en fazla faaliyet gsterdikleri blgelerin ban

32

O u z NAL

da Bizans ile olan hudut hatt yani ular gelmektedir. Ulara yerle mi bulunan birlikler hemen her yl, Anadolu ilerine akn yapm ak idiler. Emevi hnedannn son zamanlan ile Abbsiler devrinde, fetih; hareketinin yavalamasna ve hatt giderek duraklamasna ramen, ulardaki gazalar devam etmitir. (31) Suguur ile alkas olmasa bile, Abbsiler'in ilk devirlerinde Halifelerin Trkler'e kar gsterdikleri itimad ortaya koymas bak mndan bkd ei-Ferid'de kaydedilen bir rivayeti burada zikretmek te faydaldr. "Hind hkundar Halife Hrun el-Reid'e eitli hediye ler getiren bir eli heyeti gnderdi. E li heyeti gelince. Halife, Trk ler'e saf yapmalarn emretti. Onlar da iki saf meydana getirdiler. Trkler zrh giyiyorlard ve gzleri hari dier yerleri zrhla rtl idi." Bu rivayetten de anlalaca gibi. Halife Hrun el-Reid, saray muhafzlarn Trkler'den tekil etmitir. Halifenin bu derece itima dn kazanan Trkler'e elbette devletin en nemli askeri blgesi olan "El-Avsm"da da grev verilmitir. (32)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

33

2. B Z A N S G A Z A L A R IN D A T R K L E R

Abbsiler devrinde Halife Me'mun ile balayan Hilfet ordusun daki Trk askerlerinin saylarn artrma siyaseti, ksa zamanda Trkler'in Hilfet ordusunun esas unsurunu tekil etmeleri sonucunu do urmutur. Bu ekilde Trkler, ordu iinde hkim duruma geldikten sonra, siyasi ve idari sahalarda da arlklarn hissettirmee balad lar. Halife Me'mun'un son yllar ile Halife Mu'tasm devrinde, B i zans'a yaplan sefer ve gazalarda Trkler faal bir rol oynamlardr.

A. A M O R O N S E F E R N D E T R K L E R Bizans mparatorlar, Heraklios devrinde Araplar'a geen Suriye ve Filistin'i Mslmanlardan geri almay, dini bir bor olarak kabul ediyorlar, bunu gerekletirmek iin frsat bekliyorlard. Halife Hrun El-Reid'in lmnden sonra oullar Emin ile Me'mun arasnda ortaya kan i harp, onu takip eden karklklar ve nihayet uzun zamandan beri Azerbajy'can havlisine hkim olan ve gittike byyerek nfuz sahasn gneye doru genileterek slm mpara torluu iin ok tehlikeli bir hal alan Babek isyan, isyann lideri Babek'in Badat'a kar birlikte hareket teklifi Bizans'ta ok msait karlanmt. Bizans'n Frikya hnedan'ndan mparator Theophilos, slm mparatorluunun i karklklarndan istifade ederek, Bizans'n tarihi emellerini gerekletirmek sevdasna dt. Halife Mu'tasm devrinin ilk zamanlarnda slm-Bizans hudut larnda skunet devam etmiti. Fakat, Halife'nin Babek isyann bastrmakla megui olduu, btn kuvvetlerini Trk komutanlarn dan Afin kumandasnda bu asi zerine gnderdii bir srada, A fin' in kuvvetleri tarafndan ok zor bir durumda braklan Babek, Theophilos'a eliler gndererek, mparator'u Halife'ye kar mtereken

34

OUZ NAL

harbe davet etmiti. Bu davet zerine mparator Theophilos 837 ylnda harekete geerek 100.000 kiiden fazla bir ordu ile IslmBizans hududunu inedi ve Kilikya'ys girdi. Mu'tasm'n doduu ehir olan Zibatra (bugnk Doanehir) ve havlisini yakp ykt. Buralardaki Mslmanlar; kadn, ocuk ayrmadan, gzlerini oydur mak, vcudlarm kzgn demirlerle dalamak gibi vahiyane ikence lerle ldrtt. Yirmi be bin esir ile ve muazzam bir zafer alayyla stanbul'a dnd. Yaplan zulm, o kadar vahice olmutu ki, ok metin bir adam olan Halife Mu'tasm bile, olaylar kendine anlatlr ken, kendisini tutamayarak gzleri yaarm ve intikam almaa ye min etmiti. Ayrca bu sefer btn slm dnyasnda ok geni akis ler uyandrmt. Halife Mu'tasm, Babek gailesini bertaraf ettikten sonra byk bir ordu ile 838 ylnda, Bizans mparatorluu'nun nemli ehirlerinden oian ve mparator'un mensup olduu ailenin yaad Amorion (slm kaynaklarnda Amuriye) zerine sefere kt. Bizans'a kar yaplan slm seferleri iinde nemli bir yeri olan Amorion seferinin baar ile neticelenmesinde Trkler'in pay byktr. ki koldan Bizans topraklarna giren Hilfet ordusunun, Tarsus ve Glek Boaz yolu ile ilerleyen esas ksmna bizzat Halife, Malatya tarafndan Anadolu'ya giren ikinci ksmna ise Trk kuman danlarndan Afin kumanda ediyordu. Halife Mu'tasm'n maiyetin deki birliklerin nc kollar Trk kumandanlarndan Anasn, art kuvvetleri Boa El-Kebir'in ve sa kanat kuvvetleri de Inakn ku mandas altnda idiler. Bu kumandanlarn maiyetlerindeki birliklerde tamamen Trkler'den mteekkildi. Afin'in emrindeki dier ordu birlikleri de hemen hemen tamamna yakn Trkler'den meydana geliyordu. (33) 19 Haziran 838'de Tarsus'tan hareket eden Halife kumandasn daki ordunun ilk hedefi Ankara idi. Bu uzun ve ayn zamanda d man arazisinde geecek olan yolculuk esnsnda, ordunun gvenlii ni temin etmek vazifesi, nc kuvvetleri komutan olmas hasebiyle Anas'a verilmiti. Ayrca Bizans ordusu hakknda bilgi toplamak ve zahire temin etmek vazifeleri de Anas'a havle olunmutu. Ordunun ikinci ksmna kumanda eden Afin, Seruc (bugn k Suru)'dan hareketle Derb El-Hades zerinden Bizans toprak

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

35

larna girerek, Anadolu ilerinde ilerlemee balad. Daha nce tesbit edilen pln gereince Halife ile Ankara'da buluacakt. Islm ordularnm lkesine kar harekete getiini renen B i zans mparatoru Theophilos, 838 Mays'nda stanbul'dan hareket etti. Eskiehir'de Amorion'un mdafaas iin kuvvetler gnderdik ten sonra Halifeyi karlamak ve tehlikeyi bertaraf etmek gayesiyle orta. Anadolu'ya hareket etti ve Kzlrmak sahilinde karargh ku rarak slm ordularn beklemee balad. Fakat bu srada ikinci bir ordunun doudan ilerlediini haber ald. Bu ordu Afin'in kuman dasndaki ordu idi. mparator, nce bu tehlikeyi bertaraf etmek arzu suyla Afin'in zerine yrd. Bizans mparatoru ile Afin'in ordu lar bugnk Kaz-Ova'da muhtemelen Temmuz ay balarnda kar latlar. iddetli bir ekilde balayan muharebenin ilk safhas Bizans lIlar lehine geliince, Afin'in n saflarnda bulunan Arap ve Ermeni birlikleri yava yava gerilemee ve hatt kamaa baladlar, le ye doru, ordunun svari grubunu meydana getiren Trkler'in id detle taarruza gemeleri ve ilerlemekte olan Bizans ordusunu mthi bir ok yamuruna tutmalar, muharebenin kaderini deitirerek B i zans ordusunun saflarnn karmas ve dalmasna sebep oldu. m paratorun yannda kalan sadk kumandanlar ve az saydaki kuvvet ler, Afin'in birlikleri tarafndan kuatld. Ancak bu srada balayan yamurun yay kirilerini gevetmesi ve karanln basmas zerine, mparator vC yanmdakilier hayatlarn glkle kurtarabildiler ve gece karanlndan istifade ile katlar. mparatorun malubiyet haberi, Kzlrmak sahilindeki' Bizans ordughna ulanca, orada bulunan Bizans kuvvetleri de daldlar. Bu ekilde, mparatorun da stan bul'a dnmesi zerine, Bizans Anadolu'su kendi kaderi ile ve Trkler'le babaa kald. , Halife ile Afin'in birlikleri Ankara'da bulutular. Bir ka gnlk bir istirahatten sonra ordu yeniden tanzim edildi. im di merkezde Halife Mu'tasm, sa cenahda Afin ve sol cenahda da Ana bulu nuyordu. Bir haftalk yolculuktan sonra Amorion nlerine gelen Abbsi ordusu, 1 Austos'ta ehri muhasaraya balad. Halife, ku mandanlar arasnda ehrin etrafn eviren suru taksim ederek birliin hcum edecei ksm gsterdi. Nihayet 12 Austos'ta slm ordusu ehre girdi. Kaynaklar bu muhasarada Trkler'in

36

O u z NAL

ve zellikle Afin'in birleklerinin temayz ettiini belirtirler. (34) Bu sefer, Mslman Trkler'in Anadolu ilerine ilk girii idi...

B. A M O R O N S E F E R N D E N SO N R A Y A P IL A N B Z A N S G A Z A L A R IN D A T R K L E R Amorion'un fethinden sonra slm-Bizans mcadeleleri daha ziyade karlkl aknlar eklinde devam etmitir. Her iki taraf da bir fetih siyasetinden ok kk aknlar tercih ediyordu. Bunda iki mparatorluun dahili durumlarnn byk pay vardr. Halife Mtevekkil'den itibaren Abbsi Halifelerinin Trkler ile mcadeleye girimeleri ve uzun sre tahtta kalamamalar, Bizans'a kar eskiden olduu gibi geni bir askeri harekta girimelerini, hatta Halife'nin sefere kmasn nlyordu. Bizans imparatorlar ise, Aglebiler'in Sicilya ve gney talya'ya kar giritikleri ftuhat durdurmakla megul idiler. Suguur ehirlerindeki slm garnizonlar, umumiyetle yaz aylarnda, Bizans hudut garnizonlarnn kuvvetlenmesini nle mek, slm lkesine kar taarruza gemelerine mani olmak ve gani met ele geirmek iin hemen her yl Bizans'a aknlar yapmakta idiler. Suguur vilyetlerindeki kuvvetlerin Anadolu ilerine yaptk lar bu devaml aknlara karlk Halifeler artk ahsen seferlere hi katlmyorlard. Ancak bazan merkezden baz kuvvetleri yardm iin Anadolu'ya akna gnderiyorlard. (35) Halife Mtevekkil, Trkler ile arasnn bozulmas zerine Dmk'a geldi, fakat orada da istedii huzur ve emniyeti bulamaynca tekrar Smerr'ya dnd ve Boa El-Kebir'i Ucda brakarak, B i zans'a kar sefer yapmasn emretti. Halife Mtevekkil bu hareke tiyle, Bizans seferini deil, Boa'nn merkezden uzak kalmasn salamay dnyordu. Halifenin emri zerine 858 Austosunda harekete geen Boa El-Kebir, orta Anadolu'da Ankara yaknlarn daki Samalu'yu fethetti. Boa'nn bu tarihten sonra Anadolu'daki faaliyetine dair kaynaklarda bilgi yoksa da, onun bundan byle muhtemelen Suguur'da kalarak gazlara katld anlalmaktadr. Halife Mtevekkil'in katlinden sonra Hilafet mkamna geen Muntasr, ksa sren Halifeliinin son aylarnda Trk kumandanla rndan Vasif El-Trki'yi Bizans'a kar sefere memur etti. Bu sefer de aynen Boa'nn seferinde olduu gibi, Vasif'in merkezden uzak

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

37

latrlmasn temin etmek amaciyle tertip edilmiti. 15 Haziran 862'de Smerr'dan hareket eden Vasif e-Trki, Temmuz balarnda Bizans lke.sine girdi. Halife, bu sefer esnasnda Vasif'e yazd mek tupta, seferin sonunda merkeze dnmemesini, drt sene Suguur'da kalarak Bizans'a gaz yapmasn emrediyordu. Ancak Halife Muntasr'n lm haberini Suguur'da alan Vasif'in seferden sonra derhal merkeze dnd anlalyor. Bu srada Hilfet merkezinde taht mcadeleleri ve siyasi entri kalar devam ederken ularda da Bizans'a kar gazlar eksik olmu yordu. Hilfet merkezinde bulunan Trk kumandanlar iktidar kavgalar ile megul olurlarken, Suguur'da bulunan Trk kumandan lar da, siyasi entrikalardan uzak, Anadolu'ya aknlarna devam ediyorlard.(36)

C. T A R S U S E M R Y A Z M A N 'IN B Z A N S G A Z A L A R I Halife Mu'temid devrinin sonlarna doru, Tarsus emiri olan Trk kumandan Yzmn'n Bizans gazlar, slm mparatorluu'nun Bizans'a kar taarruzi harektnn son safhasn tekil eder. Yzmn'n Tarsus'a ne zaman geldii ve bu zamana kadarki askeri ve siyasi faaliyetleri hakknda bilgimiz yoktur. Yalnz 882 ylnda Eyll ya da Ekim aylarnda Ahmed b. Tolun'un kumandan Halef el-Fergani tarafndan hapsedildiini, ksa zaman sonra Tarsus halknn onu hapisten kararak H alefe cephe aldn, bunun ze rine Ahbed b. Tolun'un Adana'ya kadar geldiini, fakat Tarsus zerine yrmeyerek geri ekildiini ve bu tarihten sonra da Yzmn'n Tarsus'ta yar mstakil bir emir olarak hkm srdn kaynaklardan reniyoruz. 882 ylnda Tarsus emiri olduu anla lan Yzmn'n bu tarihten nce Suguur'a gelmi ve askeri icraatda bulunmu olmas icabeder. mparator I. Basilaios devrinin sonlaryla, V I. Leon devrinin balarnda, Bizans' en fazla tciz eden slm kumandan hi phe siz Yzmn idi. Kara ordusunun yannda ufak bir filo kurup kara dan ve denizden Bizans' tehdit eden Yazman, Tarsus'ta idareyi ele geirdikten sonra, hemen hemen her sene gazaya kyor, esir ve ganimetlerle Tarsus'a dnyordu.

38

O u z NAL

Yzmn'n Bizans'a kar son seferi 89m ylndadr. Trk kuman danlarndan Ahmed b. Togan'n Tarsus'a gelerek maiyetine girmesiy le kuvveti artan Yzmn, emrindeki ordu ile 891 yl Ekim aynda Tarsus'tan hareketle Salandu'yu kuatt. Muharebe srasnda kaleden mancnkla atlar bir ta Yzmn' ar bir ekilde yaralaynca, slm ordusu geri dnmek zorunda kald. Sedye iinde askerlerinin omuzunda tanan Yzmn, 22 Ekim 891'de yolda vefat etti. N Tarsus'a getirilerek Bb El-Cihd'da defnedildi. Yzmn, Bizans'a kar yaplan gazlarn zayflad bir srada Tarsus'ta bulunan ve ekseriyetini Trkler'in tekil ettii gazilerin banda Bizans gazlarna yeni bir hz vermitir. Karadan ve deniz den yapt aknlar neticesinde, herhangi bir kale ve ehrin kesin olarak Mslimanlarn eline gememi olmasna ramen, bilhassa uc blgelerine yeni bir canllk getirmi ve Bizansllar'a ar kayplar verdirmitir. Bizans mparatorluunun bana Makedonya sllesinin gemesi ile, tarihinin en kudretli devirlerinden birisini yaad bir srada, kazanlm olan bu baarlar Yzmn'n askeri kudretini ortaya koymaktadr. Onun lmnden sonra Suguur'dan Bizans'a yaplan taarruzlar giderek zayflayacak ve artk taarruz sras Bi zans'a gelecekti. (37)

D. B Z A N S 'IN K A R I T A A R R U Z A G E M E S ki buuk asr kadar devam eden slm-Bizans mcadeleleri srasnda Trkler Anadolu'da tam mansiyle mstakil bir devlet kurmu deillerdir. Anadolu'ya fatih olarak deil, Halife'nin asker leri olarak gelmilerdir. Ayn zamanda Anadolu'da bir deil, bir ka Trk imareti mevcuttu. maretlerin tekilt, Abbasi mparatorlu unun vilyet tekiltnn ayndr. Resmi dil Arapa idi. (38) slmlar ile BizanslIlar arasnda cereyan eden devaml savalar sonunda Anadolu'da Rum nfusu, yzyllar getike biraz daha azald. Nfus ktlndan zor duruma den Bizans, Balkanlar'dan getirtttii Hristiyan ve amani Peenek, Kuman ve Uz gibi Trk uluslarn Suguur'da savaan Msliman Trkler'e kar Bizans s nr vilyetlerine yerletirmek yoluna gitti. Bu gayr mslim Trk ler, Bizans snrn yzyllarca Msliman mrkler'e kar savundu lar. (39)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

39

BizanslIlar, 928 ylnda insiyatifi ele alarak kar taarruza getiler. Erzurum ve evresini Mslimanlardan geri aldlar. 934'de Suguur vilyetlerinden Eyalet-i Cezriye'nin merkezi olan Malatya, kahramanca bir savunmadan sonra, Bizans'n eline dt. Btn gay retler boa kt ve bu mhim topraklar bir daha Bizans'tan geri alnamad. (40) Bu srada Bizans, Makedonya hnedannn idaresinde, tarihinin en kudretli devrilerinden birini yayordu. 948'dc BizanslIlar, Mara' da Mslimanlardan geri aldlar ve bu ekilde, Mslimanlar A h rMalatya-gney-dou Toroslar zincirinin gneyine kadar geri atm oldular. Bizansllar, bir hamlede dou ve gney-dou Anadolu'nun en byk ksmn geri almlard. Bu tarihten sonra Mslimanlarn baz muvaffakiyetleri grld ise de, bunlar tamamen mevzii vaka lara mnhasr kald ve Bizansllar, Selukoullar'nn Yakn Dog'ya inmelerine kadar, bu stn vaziyetlerini muhafaza ettiler. mparator Nikefors Fokas, G irit ve Kbrs' Mslimanlardan geri ald gibi, Gazianteb'i de igl fetti; hatt slm dnyasnn en byk ehirle rinden biri olan Haleb'e girip ehri yama etti. (41) Bizansllar, 964'te Adana, Misis ve Tarsus'u da alp Mslimanlar Klikya'dan attlar. Yz binlerce Msliman, Arap lkelerine gt; kalanlarn bir ksm da Hristiyan oldu. nk slm lkelerinde milyonlarca Hristiyan serbeste yaad halde, Hristiyan lkele rinde Msliman aznla msamaha edilmiyordu. 966'da Bizanslar, Diyarbakr, Antakya, Halep civarna kadar geldiler. 969'da Antakya Bizans'n eline dt. Bu mhim-baarlardan sonra Bizansllar, Van glne ulatlar ve bu blgelerdeki Mslimanlar da kovdular. 973'te BizanslIlar, slm dnyasnn en byk ehirlerinden birisi olan Diyarbakr' bile muhasara ettiler, fakat Mslimanlarn byk bir feragat ve kahramanlkla mdafaa ettikleri bu ehri alamadlar. Bunun zerine Bizansllar, gney-batya dndler; Humus, Baalbek, Beyrut gibi baz ehirleri alp Akdeniz'in dou kylarna ulam oldular. (42) Bundan sonra Mslimanlar, Bizans' ok kanl savalardan sonra binbir glkle Lbnan ve Suriye'nin mhim ehirlerinden karabildiler. Fakat Bizans igali, Van gl blgesinde devam etti. 933'te Erci ve Malazgirt, 103Q'da Urfa Bizansllar'n eline dt. Van golnn kuzeyindeki Ermeni ve Grc lkelerindeki krallklar,

40

O u z NAL

Miisliman tbiiyetinden karak Bizans' metbu tandlar. Bu suretle Bizans hkimiyeti, Van glnn dousuna ve Kafkas dalarna kadar ulat. (43) kibuuk asr devam eden bu savalar sonunda 11. yzyln ba larnda Bizans, Suguur vilyetlerine ait olan topraklarn ounu igal etmiti. Anadolu'da Mslimanlarn elinde ancak Diyarbakr, Bitlis, Mardin, Siirt, Hakkri blgeleri yani en gney-dou Anadolu kalmt. Diyarbakr'daki Mervni'ler, Azerbaycan'daki Msfiri'ler gibi Msiiman devletleri bile Bizans tarafndan haraca balanm lard. (44) jte Ouzlar, Yakn Dou'ya mdahale etmek zerelerken, s lm lemi'nin Bizans karsndaki durumu bu idi. Vaktiyle 100.000 atl karan Suguur vilyetleri mahvolmutu. Allah yolunda cihd etmek zere Suguur'a gelen yzbinlerce mchit Trk'ten eser kal mamt. Bununla beraber, yzyllar sren Msiiman aknlar Ana dolu'yu geni lde hrpalam idi. (45) Bu devrin en bariz hususiyeti, cihdlardr. Suguur vilyetlerinde arpan bu Murabt Trkler, uzun ve kanl mcadelelerle Bizans Anadolu'sunu zaafa uratmlar, Anadolu'yu geni lde hrpala mlar ve yarm asr sonra soydalar olan Msiiman Ouz Trkleri tarafndan vuku bulacak olan Anadolu ftuhtna msait bir zemin hazrlamlardr. (46)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

41

3. ULARIN T EK LA T I VE ULARDA HAYAT

Yukarda slmlar elinden kp Bizans'a getiini grdmz, Arap melliflerinin "Suguur" ya da "El-Avsm" adyla andklar " U c " lkeleri ksma ayrlmt: 1- E Y A L E T E R M E N Y E (E R M E N Y E UCU). Kuzey dou Anadolu (Karadeniz kylar hari) ile gney Kafkasya'nn en byk blmn iine almak zere genellikle Dou Anadoluda kurulmu olan bu ucun en mhim ehirleri Kalikala (yani eski Erzurum) ile Bitlis, Malazgirt, Ahlat, Erci ve Kemah idi. 2- EY A LET - i A M Y E ( A M Y A DA S U R Y E UCU). Bu ucun merkezi Tarsus idi. 10. yzyln banda bu ucu gezmi olan bn Havkal, btn arkta bu azamette pek az ehir grdn ve e hirden her zaman yz bin atl muharibin kmakta olduunu zikre der. bn Havkal'm bu rivayeti mbalaal olsa bile, dier eserlerden biz Tarsus'un Badad, Fustat ve Dimak gibi birinci derecedeki slm ehirlerinden sonra gelen Buhara, Niabur, Rey, Musul ve Haleb ehirleri ayarnda olduunu syleyebiliriz. Bu ucun ikinci derecedeki ehirleri Misis, Aynzarba, Antakya ve Adana idi. Haruniye, Mara, Gynk ise nc derecede mstahkem mevkiler idi. 3- e y a l e t ;-] C E Z R Y E (E L - C E Z R E UCU). Bu ucun mer kezi Malatya idi. bn Havkal, bu ehrin de dounun byk ve mamur ehirlerinden olduunu sylyor. Frat kenarndaki Samsat, Adya man, Murad suyu kenarndaki Arsamosat, Harput, Amid, Meyyafarikin, Erzen (bugnk Garzan civarnda) bu ucun ikinci derecedeki ehirleriydi. (47) ok mnbit ve mahsuldar olan uc lkeleri ayn zamanda byk ticaret yollarnn uraklar idiler. lk zamanlardanberi mevcut olan ark ile garp arasndaki kara yollarnn mhim bir ksm buralardan

42

OUZ NAL

gemekte idi. Utaki ehirler hem istihsal yapyorlar ve hem de ticaretle urayorlard. Bu sebepten dolay byk ve zengin ehir ler ve kasabalar meydana gelmiti. Bunlardan am, yani Suriye ucu, ayn zamanda bir deniz ticaret filosuna da mlik bulunuyor ve dou Akdeniz'deki dier memleketlerle de ticaret yapyordu. Kesif bir nfusu besleyen bu ehirler, yalnz mchidlerin ve murabtlarn de il, ayn zamanda mstahsillerin ve tccarlarn da karargh olmutu. Bundan baka uc ehirlerinin mhim bir ksm slm ilim ve edebiya t tarihinde mehur olan pek ok ahsiyetin de doup yetitikleri ve yaadklar yerlerdi. Ucda yetien veyahut hariten gelerek buraya yerleen limlerin, muhaddislerin, mutasavvf ve fakihlerin ve dier yazar ve ediplerin adlarn ve hayatlarn eski vekayinalerdcn ve hl tercmesi kitaplarndan alarak burada saymaa kalksak, sayfalar doldurmak icap eder. Muhtelif cins ve soylara mensup olan bu m nevver zmrenin toplandklar en mhim kltr merkezleri Tarsus, Misis, Antakya, Amid, Malatya, Meyyafarikin, Erzen ve Kalikala yani eski Erzurum idi. Uc halknn esas vazifesi din urunda sava olduu iin, buradaki medreselerde tbiatiyle dini ilimler ve bilhassa hadis ilmi dierlerinden daha kuvvetli ve yaygn idi. Yalnz Tarsus'ta yetien muhaddislerin says yzden fazladr. kinci srada ise muta savvflar yer alyordu. Bu mutasavvflar iinde brahim bn Ethem El-Belhi ve Abd Allah bn Mbarek gibi btn Mslimanlarn son derece kymet verdikleri ahsiyetler mevcuttu. Bununla beraber ark edebiyatnn iftihar edecei ahsiyetlerden Kalikalal Ebu Ali El-Kali ile Meyyafarikin'li Abd El-Rahim bn Nubata ve byk air Misisli Ebu '1-Abbas El-Nami gibi zatlar da utan yetimilerdi. (48) rili ufakl 200 kadar ehir ve kaleyi ihtiva eden uc lkelerinin nfusu birka milyondan fazla tahmin olunabilir. Daim muharebe ye hazr yz bine yakn mchid karan uc halk her vakit harp hayat yaarlard. Bundan baka her taraftan zahitler ve dindarlar uca gelerek gaz farizasn yapmak ve fazla sevap kazanmak iin cihda itirak ederlerdi. Tvbe eden gnahkrlarn bir ksm da din urunda muharebe yaparak gnahlarn affettirmek iin uca gelir lerdi. Fakat utaki mchid ve murabtlarn en byk ksm, bilhassa 9. yzyldan itibaren, Horasan ve Trkistan diyarlarndan pelen gazilerdi ki, bunlarn byk ekseriyetini Trkler tekil ediyordu. (49) Bu mchid ve murabtlarn ehit olmak veya ecelleri ile lmele ri suretiyle azalmalar da sz konusu deildi. nk devaml olarak

HORASANDAN ANADOLUYA

43

slm lkelerinden, bilhassa Horasan ve Trkistan'dan gelen yeni mchidler ve murabtiar eksilenlerin yerlerini dolduruyorlard. (50) Hariten gelen mchidler ile devaml olarak takviye olunan uc ordughlarnn balca geim ve gelir kaynaklar unlard: t ) Bizzat uc blgelerinin ziraat ve zanaat bakmndan istihsali; 2) Uc blgele rinin ticaret gelirleri; 3) muhtelif slm lkelerinde uc gazileri iin yaplan vakflardan gelen gelirler (Bu vakflar Mekke ve Medine iin yaplan vakflar kadar mhim bir yekuna ulam idi); 4) muhtelif zenginlerin balar; 5) slm hkmdarlarnn ve bilhassa Halifenin yardmlar. Bu sayede uta yz bine yakn mcehhez byk bir ordunun btn ihtiyalar temin olunabiliyordu. (51) Suguur beylikleri hi bir zaman muayyen ailelerin elinde kalm yordu. Utaki mchid komutanlar toplanarak, ilerinden birini babulua seiyorlar ve tasdikine sunmak zere Halifeye bildiriyor lard. Dier bir deyile ular, bir nevi askeri cumhuriyet idiler. Suguur beyleri, kendi adlarna para bastrrlar, bazan "em ir", bazan da "m elik" ve hatt "sultan" unvann bile tarlard. (52)

44

O u z NAL

4. ULARIN NHTATI

Bizans mparatorluuna kar iki asr kadar muzafferiyetle ve galibiyetle mcadele ve mukavemet etmi olan uclarm dmesinin ve Bizans'm galebesinin sebeplerini 10. yzylda cereyan etmi olay larda aramak gereklidir. stikll kazanm olan muhtelif blgelerin emirlerini zorla kendine itaat ettirmek isteyen Halife El-Mu'tadd, Irak ve El-Cezire mersn tedip ettikten sonra 900 ylnda uca gel mi ve Tarsus byklerini tevkif ettikten baka ucun harp donanma sn da yaktrmt. Bu hadise uc kylarnn dman taarruzlarna ak kalmasna ve Bizans'n denizlerde slmlara stnlne sebep oldu. Bundan sonra, yine 10. yzylda Deylemlilerin Irak' istils ve Badad Trkler! ile mcadeleleri ve nihayet Bveyhoullar ile ElCezire'ye hkim olan Hamdanoullar arasnda uzun ve kanl bir mcadele balad ve yllarca devam etti. Ayrca bunlara ilveten Bveyhoullar hnedanna mensup prenslerin birbirleri ile mcadele leri de balad. Bu yzden ramdanh emirleri El-Cezire ve Ermeniye ucunu iyi mdafaa edemediler. Nitekim evvel bu uc elden km tr. Yalnz am (Suriye) ucu, yani Klikya blgesi, Halep hkmdar Hamdanolu Seyf el-Devle'nin eciane mcadelesi sayesinde bir mddet daha mukavemet etti. Msr'a ve Suriye'nin ouna hkim olan Ihitoullan hkmeti Afrika'dan ikide birde gelmekte olan Fatimi ordular ile uratndan uca yardm etmek imknn bula myordu. te bu ve benzeri siyasi olaylar muhtelif lkelerdeki uc vakflarn da inkraza rklemi, asayisizlik zenginlerin yardmla rn azaltm, bjrbirleri ile mcadele eden slm hkmdarlarnn ulara maddeten ve nakten yapmakta olduklar yardmlarn tamamen kesilmesine sebep olmutur. Horasan ve Trkistan diyarlarndan geknekte olan gnlller yollarda iaeleri ve sair ihtiyalar temin edilemedii iin artk eskisi gibi sk sk gelemiyorlard. Gelenler de ok defa yollarda sefaletten perian olup dalyorlar, yahut ge mekte olduklar memleketlerin hkmdarlarnn siyasi ihtiraslarna

H O R A S A N 'D A N A N A D O L U Y A

45

alet edilerek uca gnderilmiyorlard. Bizans'n eyrek asr sren srekli mcadelelerine ve saldrlarna kar Halep emiri Seyf el-Devle'den baka bir kimse mcadele etmek yle dursun, alkadar bile olmamt. Bu emirin 967 ylnda lmn mteakiben, halefleri ve mers arasnda ortaya kan mnazaalar ve ayrlklar, ucun im diye kadar bin bir mkiltla dayanabilen ksmlarnn da elden kmasna sebebiyet vermiti. BizanslIlar uc halknn bir ksmn her trl vahetle ldrmler ve bir ksmn da hicrete mecbur etmilerdi. Orada kalanlar ise Hristiyanl ve Bizans tbiiyetini kabule mecbur tutulmulard. (53)

slm ordularnn spanya ve Trkistan gibi Hilfet merke zinden ok uzak olan lkeleri atklar halde, pek yakn olan Anado lu lkesini alamaylarnn dier bir sebebi de, o yzyllarda Bizans mparatorluunun karada ve denizde en kudretli askeri tekilta sahip bir devlet olmasnda ve bunun yan sra bir de istil hareketi nin, btn da silsileleri arktan garba doru birbirine muvazi olarak uzanan ve bilhassa Anadolu'nun gneyini eitli kademeli duvarlar halinde Suriye ve El-Cczire'ye kar ren, yksek da zincirlerinin aralarndaki dar geitlerden vukua gelmesi ve Bizans ktalarnn slm ordularna kar geitlerde iddetli mdafaalar ve hele slm ordular orta Anadolu'ya girdikten sonra gerek karadan ve gerekse denizden karlan kuvvetlerin ekilmelerine mani olmak iin ulam yolu olan bu dar g e iliri kapatmalar ve hareket slerinden olduka uzaklaan slm ktalarnn Suriye ve El Cezire ve hatt Suguur ile irtibatlarn kesmeleri ve bilhassa dn srasnda yollar kesilen bu ktalar ok mkil duruma sokmalar ve ekseriya perian etmeleri gibi corafi durumun meydana getirdii askeri harektta aramaldr.

asr aralksz bir ekilde devam eden ve bize byk bir halk tarihi ve halk destanlar ve edebiyat brakan ve zamanmza kadar hamaset ve kahramanlk hatralar yaatan bu gaz ve cihd devri, 10. yzyln ikinci yarsnda slmlarm hezimet ve felketleri ile, imdiye kadar ellerinde tuttuklar Anadolu topraklarn brak mak gibi elim ve feci bir akibetle bitmi olmakla beraber, bu devirde Anadolu'ya akn ederek Bizans'n belli bal dayanak noktalar olan bu lkenin ehirlerinin ve mstahkem mevkilerinin ounu harap

46

O u z NAL

ili. B L M

O u z l a r a n a d o l u d a

1. o u z ISTbLASI A R F E S N D E A N A D O LU Kuzeyden ve gneyden byk dalarla evrili bulunan ve btn vadileri ve ovalar doudan batya doru uzanan Anadolu kt'as, tarih boyunca, kuzeyden ve gneyden nemli bir iz brakan taarruz lara uramad halde, tarihin muhtelif alarnda doudan e bat dan derin deiiklikler ve izler brakan, byk istil ve glere maruz kalmtr.

H O R A S A N D A N A N A D O L U 'Y A

49

Anadolu'nun en eski ahalisinin ad ve menei henz tesbit edi lememitir. imdilik sadece "Proto-Hitit" veya 'Asianique" ad verilen bu halkn milttan evvel 40. yzyldan itibaren bu kt'ada yaad ve daha sonraki yzyllarda ehirler kurduu zannolunmaktadr. Milttan evvel 25. yzyldan itibaren arya kavimlerinin byk muhacereti balad srada Anadolu'ya gelmi bulunan Hititler ile dier kk kavimler, Anadolu'nun bu eski kavminin zerine yerlemi ve onlarla karmlardr. (55) Gerek Anadolu'nun bu eski kavminin ve gerekse Hititlerin Turani meneden geldikleri ve dolaysiyle Trk olduklar yolundaki iddialar ise tamamen aslsz olup, ilmi bir gr aksettirmekten ziyade, bir zamanlar Cumhuriyet Trkiye'sine hkim olur gibi olan yanl bir tarih grnn mahsuldr. Milttan evvel 11. yzyldan itibaren dalmaya ve hkimiyet lerini kaybetmee balayan Hititler'in zerine gelen kavimler iinde, onlarn mparatorluunu ve devletlerini ykanlar Trak kavmine men sup olan Tn'ler, Miz'ler, Bitin'ler, Lt'ler, Frig'ler, Kapadok'lar, Muhi'ler, Komagen'ler, Paflagon'lar, vb gibi kk kavimlerdir. Anadolu bu istildan itibaren Ouzlar'n geliine kadar bu ekilde derin ve muazzam iz brakan istil ve gler grmemitir. Helenler'in Anadolu sahillerindeki ehirleri ve mstemlekeleri ierilere doru pek fazla nfuz edemeyip kenarlarda kalm ve rki olmaktan ziyade kltrel ve iktisadi bakmdan messir olmutur. Iran mpara torluunun istils, yalnz siyasi deiiklik yapm, Hititlerin en hametli devrinde birlemi olan, fakat hemen daima paralanm bir halde yaayan A n ad o lu lu Iran hkimiyetine sokmutur. Make donya mparatorluu'nun istils, hem siyasi olmu ve hem de Helen medeniyetini Anadolu!nun her tarafna yaym olmak iti bariyle kltrel bakmdan ok ehemn>iyetli ve derin tesir yapm ve bu tesir yzyllarca devam etmitir. Romallar'n istilsna gelin ce; onlann hkimiyetinden Anadolu rk bakmndan pek az mteessir olmu, ancak Anadolu'da kurmu olduklar tekilt, bu lkeye ol duka uzun sren bir sulh ve skun devri am ve Anadolu ranlI larn btn gayretlerine ramen istildan korunmutur. Romallar, yaptklar byk yollar ve bu yollar zerinde vcuda getirdikleri mstahkem kaleler ve ehirler sayesinde, Hititlerin yklndan beri siyasi birlii kaybolan ve Iranllar tarafndan geici olarak kurulan birlii ok kuvvetli bir ekilde kurmular ve bir dereceye kadar da

50

O u z NAL

bu lkeye kltrel ve iktisadi bir birlik ve dzen vermee uram lardr. Ancak romallarn Anadolu'da Helen kltrn yaymak husu sundaki faaliyetleri de ancak bir dereceye kadar baarl olmu ve fakat tam bir semere vermemitir. Milttan sonra 3. yzyldan itibaren bu lkede Hristiyanln yayl ve daha sonra Ortodoks kilisesinin kuruluu ve kilisenin din lisan olan Helen dilinin ibadetler ve dini kitaplar sayesinde yayl mas ok tesir etmekle beraber yine bu lke ahalisini Elenleirememitir. Helen lisan ancak byk ehirlerde geen dn, ilim ve edebi yat dili halinde kalm, sahillerde ve belki ancak bir ksm byk ehirlerde konuulabilmitir. Ortodoks kilisesini tanmayan ve ayr bir kilise meydana getiren Ermeniler Trak dilleri grubundan olan kendi lisanlarm muhafaza ederek Elen dil ve edebiyatna iddetle mukavemet ettikleri gibi, Anadolunun eski Asianique, Hitit ve Trak rklarma mensup olan kavimlerinin evld bulunan ve imdiye kadar vukua gelen bu kadar istil ve glere ramen Anadolu yerli halknn ekseriyetini meydana getiren asl kitle de, btn siyasi ve dini tesirler karsnda yine kendi detlerini ve mahalli dillerini mu hafaza etmilerdi. lk slm gazlar ve bundan sonra vuku bulan Trk ftuht zamannda Anadolu'da yaayan bu Hristiyan halkn Hitit dillerinin o zamana kadar gelmi olan ekillerini veya Trak dillerini konuup konumadklar mnakaa edilebilirse de, lkenin eitli blgelerinde her iki byk kavmin dillerinin de varlklarn devam ettirebilmi olmas ihtimali kuvvetle mmkndr. Anadolu'nun ancak ok mahdut bir ksmna yerlemi olan Samiler hari olmak zere dier kavimler, yani bu kt'ann eski ahalisi olan Asianique'ler ile bunlarn zerine gelmi olan Hititler ve bunlarn zerine gelmi olan nc kesif insan tabakas olan Traklar birbirlerine karmlar ve Ouzlar'n Anadolu'ya gelilerine kadar Anadolu halknn byk bir ksmn tekil etmilerdir. (56) Mildi 6 . yzyl ile 7. yzyln balarnda vukua gelen ranBizans mcadeleleri, Anadolu iin byk bir felket olmu ve bu lkenin ehir ve kasabalarnn byk bir ksmnn bu yzden harabe haline gelmesi ile sonulanmtr. Bunu takip eden slm-Bizans mcadelesi ise birka yzyl srekli olarak devam etmi ve bu arpmalar Anadolu'nun daha fazla harap olmasna sebep olmu tur. (57)

HORASANDAN ANADOLUYA

51

Bizans'n Makedonya hnedan zamannda Bardas Sclerus ile Bardas Fokas tarafndan karlan ihtilller ve bu yzden meydana gelen i harpler, slm taarruzlarnn duraklamasndan beri sulh ve skuna kavumu ve yeniden tanzim ve imar edilmee balanm olan Anadolu'nun haraplm ve sefaletini bir kat daha artrd. Bizans Anadolu'su, ekonomik ve sosyal ynden tam bir kargaa ve aiari grnts verir. B a durum, lkeyi yzlerce yllk Dou Roma medeniyetinden bsbtn yoksun klmtr. Bundan dola ydr ki, Malazgirtten sonra yeeren ve genel bir adlandrma ile 'Trkiye Seluklu Medeniyeti" denilen kltr ve medeniyet hamle sinde Dou Roma ya da Bizans kltr ve medeniyetinin hi bir izi yok gibidir. Ouzlar'dan nceki Anadolu, Bizans iin iki noktadan dnemliydi: Vergi almak, Asker toplamak.

Bu imknlarn sreklilii amaciyle de gerekli tedbirlere bavuru lur; kaleler onarlr, Anadolu uruna savalara giriilirdi. Ne var ki bu savalar halka kan kusturan birer fet olurdu. Bizans tarihileri, Bizans komutanlarnn savaa giderken kendi topraklarn yamala dklarn yazarlar. Bir de, Bizans Anadolu'su din ve mezhep kavga larnn sahnesidir. Kilise basklar, Hristiyan mezhep imtiyazlarnn boazlamalar gibi... Srgnler, kymlar, zulmler ve bunlar bUtnleyen felketler, salgnlar, ktlklar... te bugn, Ouzlar'dan nceki Bizans Anadolu'su iin tarihlerden blnlar buluyoruz. Eser olarak da sanatsz, bcr kilise ykntlar ve kaba kale duvarlariyle karla yoruz. (58) BizanslIlar, 730 ylndan balayarak Trkler'in Hilfet ordusu saflarnda ve "i'l-yi Kelime-t-ulah" urunda "fi-sebil-illh" giri tikleri aknlar engelleyebilmek iin kkl tedbirlere bavurdular. En akllca are olarak da "Trkler'in karsna Trkler'! kartmak" dnld. 755 ylnda bir ksm Bulgar Trkleri Tohma ve Ceyhan ovalarna yerletirildi. Daha sonralar Balkanlar'dan getirtilen Hris tiyan ve amani Peenek, Kuman ve Uz gibi Trk uluslar Suguur'da savaan Msliman Trkler'e kar Bizans snr vilyetlerine yerleti

52

O u z NAL

rildi. Bu gayri mslim Trkler, Bizans snrn yzyllarca Msliman Trkler'e kar^ savundular. (59) 947 ylnda, Seyfddevle ile Bardas arasndaki savata Bizans mparatorluk ordusunun nemli bir bl mn Kapadokya'da yaayan Trkler meydana getirmiti. Demek oluyor ki, Anadolu, 8 . yzyldan balayarak kar ideallerin ve dinle rin gleri durumunda olan Trklere vuruma alan olmutu. Bu uzun dnem boyunca Hilfet sanca altnda slmiyet urunda savaan Trkler'in tek kazanlar, Anadolunun corafyasn, strate jik konumunu ve dier btn zelliklerini yakndan tanmak oldu. 11. Yzyl artk Trkler'in Anadoluyu ama, Anadolu'ya yaylma alaryd. Bu aa girerken Dou Anadolu hemen tmyle Ermenistan" adn tayordu. Halbuki Ermeniler gerek anlamda, Byk Erme nistan" denilen ve bugnk Erzincan, Erzurum, Mu, Kars, Van ve Diyarbakr yrelerini kapsayan geni blgede bile tam bir vatan an lay ile yerleememilerdi. Byk Ermenistan, Ararat Da evre sinde 15 ile; Kk Ermenistan (Frat'n bat yakas) ise 3 ile b lnmt. Ermenilerin, Anadolu ilerine bylesine girmelerinin balca sebebi, 6 . ve 7. yzyllardaki Bizans-Iran savalaryd. Bu sa valarda yurtlar byk zulmlere, basklara ve ykmlara urayan Ermeniler, ilkin Dou Anadolu'ya, daha sonra Yeilrmak, Kzl rmak ve Tohma havzalarna gmlerdi. Msliman Trkler'in Anadolu aknlan, Ermeni glerini daha da etkiledi. Bir ksm Ermeniler Dersimin sarp arazisine sndlar. (60) Trk fetihlerine kadar Anadolu karklklardan kurtulamad. Aknlar, el deitirmeler, ayaklanmalar, tabii felketler, kilise kavgalar, gler... te btn bu durumlar nedeniyle Bizans, Dou Anadolu'da sk sk yeni tekiltlanmalara girimiti. Bizans mparatorluunun Anadolu'da yapm olduu mlki ve askeri tekilt 7. yzylda mparator Heraklius'un halefleri zamannda bsbtn deitirilmi ve Anadolu 18 temaya (Eyalet) ayrlmt.(61) 11. yzylda Dou Anadolu'daki temalar; (9.) Mezopotamya Temi. mparator Romanos Le Kapen zama nnda tekil edilen bu tem, yukar Frat'n sulad bir ksm arazi ile Murat suyu yakalarn ihtiva ediyordu. Erzincan'n merkez ol duu bu tem, Kemah, Divrii, Aramoat, Palu, Harput ve havali-

HORASANDAN ANADOLU'YA

53

sini jine alyordu. Bu temin byk bir I<i5mn slmlardan geri alnan toprai<lar tekil ediyordu. (10.) Kolonya Temi. Merkezi bugnk ebinkarahisar olan bu tem, Armenyak ve Khaldea temlerinin gneyinde bulunuyordu. (11.) Sebast Temi. Kapadok'un bir ksmn ihtiva eden bu temin merkezi Sivas ehri idi. Anadolu'daki byk eyaletlerden birisi olan bu teme Kapadokya ad da veriliyordu. (12.) Likandos Temi. Tohma suyu kaynandan Frat'a kadar olan sahay iine alan bu temin merkezi Malatya idi. Byk bir ksm slmlardan geri ahnan topraklar zerinde tekil edilen bu tem, mparator Akil Leon zamannda kurulmutu. (62) 11. yzylda Bizans mparatorluunun Dou snr, Asi Irma n getikten sonra Hiyerapolis (Menbi) gneyinde, Urfa ve havali sini iine alarak, Frat' geiyor, mparatorlua vergi vermekte olan kk bir slm hkmetinin yani Mervanoullar emaretinin mer kezleri olan Meyyafarikin (Silvan) ve Amid (Diyarbakr) ehirlerini gneyde braktktan sonra Dicle'yi ve onun ilk kollarn Murad suyu ile birbirinden aylran da silsilelerini takip ediyor ve Bitlis ehrini slmlar'da brakarak Ahlat ehrinin kuzeyinden Van glne doru uzanyordu. Btn Van gl sahilleri, Ahlat ehri mstesna olmak zere, bu gln kuzey-dousundaki Bargiri ile gln batsnda bulu nan Malazgirt ve Aras nehri kaynanda bulunan Olti ehirleri Bizans'a ait bulunuyordu. Bu ekilde Bizans'n dou snr, douda Azerbaycan ile Anadolu'yu ayran kaln da silsilesini takip ederek kuzeye doru uzanyor ve Ani ehrinin dousundan geerek oruh nehrinin dkld yere kadar varyordu. (63) 11. yzylda, Anadolu ismi henz yaygn hale gelmeden evvel, bu lkeye '"Kk Asya deniliyordu. slmlarn "Memliki Rum ", "Bild- R u m " ya da sadece "R u m " adiyle andklar bu lkeye BizanslIlar 'Them a Anatolica" (Anadolu Eyaleti) adn veriyorlard. Bugn Trkiye'nin Asya kt'asndaki topraklarna verilen Anadolu ismi "Anatolica" ya da "Anatolia" ekliyle, orta adan itibaren, bazan idri blge (Thema Anatolica'da olduu gibi), bazan da bir memleket ad olarak kullanlm ve bu memleketin sahas zamanla Douya doru genilemitir. (64)

54

O u z NAL

Bizans'n Doudaki snr temalarna, "D u k ", "Kapetano" yad a "Magistros" tvanlar ile tayin edilen askeri valilerin yetkileri ok geniti. Bunlar, hem mlki tekilt idare etmek hem de ordu tekil etmek ve bunun yansra snrlar mdafaa etmek ve kaleleri tahkimle grevliydiler. Yalnz snr temalar deil, bu temalara yakn olan temalardaki ehirler bile ok mstahkem bir halde idiler. Gney-batdan itibaren Antakya, Deluk, Zamant, Gogusos (Gksn), Mara, Keysun, Malatya, Neoksarea (Niksar), Tefrike (Divrii), Samsat, Urfa, Harput, Palo (Romanopolis), Kemah, Arsamosat, Paypert (Bayburt), Kolonya (ebinkarahisar), Tedosyopolis (Erzurum), Malazgirt, Kars ve Ani ehirleri ile Mslimanlarn Meryemniin dedik leri Van ehri ve bu gl etrafndaki dier kasaba ve ehirler gl ka lelerle savunmaya hazrlanmlard. En mhim stratejik noktalar ze rinde bulunan bu mstahkem ehirlerde Bizans mparatorluu daimi olarak byk miktarda asker bulunduruyor ve mparatorluun en sekin generallerini buralara tayin ediyordu. (65) Askeri ve mlki geni bir tekilt ve kadroya sahip olan Bizans mparatorluu zaten harap bir hale gelmi ve nfusu olduka.azalm bulunan Anadolu halkna ar vergiler ve teklifler yklyor ve kendi bnyesinde eritip temsil edemedii bu lke halkn kendisinden bs btn soutuyordu. te bu sebeplerledir ki, Anadolu'nun yerli halk, 11. yzylda vuku bulan Trk fetihlerine kar mukavemet gsterme mi ya da ok az mukavemet etmi ve gelen fatihlere kaplarn a mtr. B ir ok yerlerde ise gelen Trk fatihler adeta bir kurtarc gibi karlanmlardr. Zira Bizans idaresinde vergiler mthi bir ekilde artm, topraklar belirli ahslarn ellerinde toplanarak, bir toprak aristokrasisi snf meydana gelmi ve halk da giderek toprak sz esir bir duruma dmt. Bu sebeple din hrriyetine kavumak ve toprak sahibi olmak, sefaletten kurtulmak isteyen halkn Seluk lulara snmalarn nlemek maksadyla Bizans Aristokrasisinin sert tedbirler almaya kalktklar bile grlmtr. ( 66 ) Anadolu'da ki Trk devletinin kuruluundan itibaren pek az zaman zarfnda yerli halkn gelen fatihlere ve yeni devlete balanmasnn sebeple rinden biri ve belki de en nemlisi olarak Bizans'n zalim ve feodal idaresi gz nnde tutulmaldr. Buna karlk Trkler, Anadoluya yapc ve koruyucu niteliklerle girdiler. Btn lke, Trk egemenli inde bir kalknma ve ylikselme dnemine kavutu.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

55

2. T R K S T L A V E F T U H A T IN IN DOU A N A D O LU 'D A N O R T A A N A D O L U 'Y A G E L R K E N T A K P E T T S T K A M E T L E R Anadolu'nun Trklerce almas ok uzun srd. lk mesele, corafyadan douyordu. Yksek dalar, derin vadiler ve mstahkem kalelerle dolu olan bu yeni lke, ak arazi savalarna alkn olan Ouzlar iin birok zorluklar karyor, skan gebeler, aileleri, srleri ile birlikte tekrar Azerbaycana dnyor; Anadolu'da uzun sre kalamyorlard. Bu ilk giri denemelerinin ardndan, doudan batya uzanan ve sarp dalar yaran vadiler, Trkler'in Anadolu'da ilerleyilerini kolaylatrd. (67) Trk istil ve ftuht. Dou Anadoludan Orta Anadolu'ya doru ilerlerken Kuzeyden itibaren Gneye doru u istikametleri tkip etmitir: 1) oruh kaynandan itibaren Karadeniz sahilindeki dil. (Bu istil Giresun civarndan ileriye gidememitir.) 2) Kura, oruh, Kelkit, Yukar Kzlrmak vadileri. Karadeniz ky eridine ve Kastamonu, ankr dolaylarna kadar olan blge. (Bu istil btn Yeilrmak havzasn kapladktan sonra aa Kzlr mak blgesine ve Paflagonya ilerine kadar uzanmtr.) 3) Aras, Karasu, Kzlrmak vadileri, (Bu istil, Kzlrmak kvrmn kaplam ve Batya uzanmtr.) 4) Aras, Murad suyu. Yukar Frat vadileri. (Malatya, Adya man, Urfa dolaylarna, Konya'ya doru aknlar bu yoldan yaplm tr. Bu istil, bir taraftan Tohma vadisini ve dier taraftan Orta Kzl rmak havzasn; kaplam ve btn Kapadokya'y ve daha sonra Galatya ve Likonyay rtmtr.)

56

OUZ NAL

3. A N A D O L U NUN T R K L E R T A R A F IN D A N F E T H N H A Z IR L A Y A N S E B E P L E R Abbasi Halifeiii'nin sanca altnda bulunan Suguur Trkleri'nin Anadolu'dan karlndan yarm asr sonra Orta Asya'dan Batya Msliman Ouz boylarnn yry balad.(69) Evvelce Abbsi ordusunda, Suguur vilyetlerinde gazi yapan ve Horasan gazileri ile gnll olarak Rumlar ile cihda gelen Trkler bu lkeye yabanc deillerdi. Fakat bu sefer yalnz gaz iin deil, yurt tutmak maksadiyle ve byk kitleler ve dalgalar halinde geliyorlard. (70) Anadolu'nun fethi ve Trklemesi gibi byk bir tarihi ve i timai hdise yakn zamanlara ve hatt gnmze kadar ilim lemince yeteri kadar tetkik edilmemi ve bu meselenin ehemmiyeti de kavranlamam ve bylece bj fetih ve Trkleme ve slmlama* hdisesi sadece askeri ve siyasi bir hadise zannedilmitir. Nitekim Anadolu, tarihinde ilk defa etnik, dini ve kltrel bakmdan byk bir deiiklie urad halde, bu byk inklp, ya bu lkede yaa yan Hristiyan halklarn toptan din deitirmesi ve simlatrlmas veyahut da yerli kavimlerin kitleler halinde imha edilmesi eklinde, ciddi tetkiklere dayanmayan ve tahmini grlere ve yaktrmalara gre izah edilmek istenmitir. Orta Asya tarihi zerinde hal otoritesini muhafaza eden me hur Rus tarihisi W. Barthold dahi "Turkestan down to the Mongol invasion" adl eserinde: "Seluklularn Mavernnehr'e gleri sebe binin mehul bulunduunu sylemitir.(71) Barthold, bu kitabn dan eyrek asr sonra yaynlad "Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler" adl eserinde: 11. yzylda Ouzlar'n garbe doru hareket lerinin imalden Kpakiar'n sktrmasndan ileri gelmi olmas

*Burada Trkleme derken slm lam a'y ve slm lam a derken Trklemeyi kasteddiim izi, yani bu iki kavram ayn anlam da kulland m z derhal belirtelim.

58

OUZ NAL

mmkndr". (72) ifadesi ile meseleye ilk defa ciddi olarak temas etmekle beraber, |> u gr mphem ve ekingen bir ekilde kaydet mekten ileri gidememitir. Gnmzdeki baz mellifler ise ya bu byk tarihi ve itimai hdisenin unuln daraltmlar ve yanl yorumlara girimiler; ve ya bu byk Trk muhaceretini, Barthold un ekingen bir ifade ile tahmini olarak belirttii Kpaklar'm sktrmas ile deil, bizzat Ouz boylar arasnda vuku bulan bir ''niza"ya balayarak tarihi gerei 3 nlayamamlardr.(73 ) Barthold'den sonra da bu meselenin mevcudiyeti hal farkedilememi ve yeni ilim adamlar da mehul ler iinde kalm ve tabiatiyle Anadolu'nun Trklemesi gibi byk bir hadisenin tarihi seyri bir trl anlalamamtr. Bu konuyu ilmi bir ekilde ele alan ve ciddi olarak aratran ilk iiim adammz deerli tarihi Prof. Osman Turan olmutur. Bu ilim adammz, eitli eserlerinde bu mesele zerinde hayli durmu ve bu byk tarihi-itimai hdisenin mevcudiyetini ve mahiyetini ana hatlar ile ortaya koymutur. (74) Yakn zamanlara kadar modern tarihilerin bu meseledeki ilgisizlik ve anlayszlklarna karlk ilk Islm kaynaklar ve Seluknmeler, Ouz ulusunun bu glerini hep "nfus kesafeti, o t lak darl ve hayvan okluu" sebepleri ile izah ederek esas amil leri meydana koymular ve gnmzn yerli ve yabanc tarihilerine fiazaran tarihi gerei daha iyi belirtmilerdir. (75)

A. T R K L E R N S L A M Y E T ! K A B U L Milletlerin hayatnda yeni bir dinin kabul, cemiyet ierisinde inan, dn ve yaay gibi eitli bakmlardan meydana getirdii derin deiiklikler ve inkiaflar dolaysiyle en nemli hdiselerden dir. Byle bir inklpla milletlerin varlklarn koruduu, yeni bir hzla ileri bir seviyeye eritii yahut da bnyelerinin sarsld, hatt milli benliklerini kaybettikleri tarihi hakikatlerdendir. Din deitirmenin millet hayatnda meydana getirdii deiiklikleri milli tarihimizde btn incelikleriyle grmemiz mmkndr. Trk ler, tarihleri boyunca, ksmen de olsa, deiik miller neticesinde gerek Trkistan'da ve gerekse yayldklar eitli lkelerde budizm, maniheizm, musevilik ve Hristiyanlk gibi dinleri kabul etmilerdir.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

59

Hatt daha da mhim olarak, bazan ayn ada birbirinden farkl dinler ierisinde yaayarak, baka milletlere nazaran ok farkl bw tarihi olu ve itimai hviyet gstermilerdir. Ancak bu dinlerin kabul ksmen olmu ve byk kitle eski milli dinleri olan amanilii muhafaza etmitir. Trklerin ksmen de olsa kabul ettikleri bu din lerin prensipleri onlarn milli bnyelerine uymamas sebebiyle ksa zamanda bu dinleri kabul etmi olan Trk boy ve uluslarnn milli kltrlerini kaybetmeleriyle sonulanmtr. Gk Trk hakan Bilge Kaan, byk veziri Tonyukuk'tan payitahtnda bir budist mabedi yaplmasn istedii zaman byk vezirin hakana, itimai ve corafi artlan f k iyi bilerek verdii: "Sava ve hayvan kesmei yasakla yan ye miskinlik telkin eden bu dinin kabul Trkler iin felket olur" cevab bu hususu btn akliyle ortaya koymaktadr. B yk vezir Tonyukuk'un bu szleriyle ne kadar ileri grl bir dev let adam olduunu tarih dorulamtr. Nitekim musevilii kabul etmi olan Hazarlar'n, Hristiyanl benimsemi olan Macar ve Bulgarlar'n bugn iin Trklklerinden artk bahsedilememektedir. Bunlarn aksine, Islmiyetin kabul Trkler'e yeni bir ruh ve kuvvet vermi, Asya isteplerinden Avrupa ilerine kadar uzanan byk ve uzun mrl imparatorluklarn kurulup yaamasnda balca sebep lerden birisi olmutur. Bundan daha nemlisi, Islmiyetin ortaya koyduu prensiplerin milli bnyelerine uygun olmas sebebiyle Trkler varlklarn koruyabilmiler, milli kltrlerini bu yeni ruh ve hamle ile daha da gelitirmilerdir. slm dinini kabul etmi olan Trk boylarndan hi birisi, biraz nce zikrettiimiz misallerde olduu gibi, milli varlklarn kaybetme felketine uramamlar dr. Bu bakmdan Trkler'in slm dinine toptan girileri, dier dinlere intisaplarndan farkl olarak, dourduu byk ve msbet neticeler itibariyle, yalnz Trk ve slm tarihlerinin bir dnm noktasn tekil etmekle kaimaz, ayn zamanda dnya tarihinin de en byk hdiselerinden biri saylacak bir ehemmiyet tar. (76) slmiyet, 10. yzylda Trkler arasnda umumi ve milli bir din haline gelmeden nce Trk uluslar din bakmndan tam bir para lanma ve dalma manzaras gsterir. Moolistan (yksek Asya)'dan Tuna boylarna kadar geni bozkrlar ierisinde yaayan Trk uluslar milli amani dini ve kltr erevesinde bulunuyorlard. Siyasi bakmdan ancak ve Gk Trkler idaresinde bir birlik tekil eden Trk boy ve uluslar, dn ve yaay itibariyle slmiyetin yaylna kadar kltr birliini muhafaza ediyorlard. Fakat bu sa

60

O u z NAL

hay dnya ile bititiren Dou Trkistan, Maverannehr Hazarlar lkesi gibi yerlerde yaayan ve eskiden beri yerleik bir hayat sren Trk boy ve uluslarnn ok eski zamandan beri yabanc din ve kl trlerin tesirine maruz kald grlmektedir. zellikle Dou Trkis tan ve Mvernnehr'de 4. ve 5. yzyllarda Buda, Zerdt, Mani ve Hristiyan dinlerinin nfuz etmi ve yerlemi olduu bilinmek tedir. (77) Trkler'in amanilikten gayri bir dine girmeleri hdisesi, ilk de fa phesiz Dou Trkistan ve Mvernnehr'de vukubulmutur.(78) Bu ekilde bslmiyetin Trkler arasnda yaylndan hemen nce, henz milli amani dinlerini muhafaza etmekte olan ve yerleik ha yata geen Uygur, Hazar ve Bulgar adlarn tayan Trk uluslar Trk leminin dou ve bat ularnda ilk defa olarak milli amani dinlerini brakarak Zerdt, Buda, Mani, Musevi ve Hristiyan dinleri ne girmee balamlardr. (79) Trkler'in X. yzylda, slmiyet'in kabulnden hemen az nce, din bakmndan bu kadar dank bir manzara arzetmelerinin balca sebepleri Gk Trkler'den sonra bir daha btn Trkler'! birsiyasi bir lik halinde birletirebilen bir otoritenin kurulamam olmas, coraf yann genilii ve trl din ve kltrlerle ayr ayr temaslarda bulun malar ve nihayet Trklerinbtndinlere ve inanlara kar gsterdik leri msamaha ile izah edilebilir. Gk Trk hnedannn dmesinden sonra Byk Trk Hakanl tahtna kan Uygurlar btn Trkler'i Hunlar ve Gk Trkler anda olduu gibi Siyasi bir birlik iinde tutamamlar ve varlklarn kk bir siyasi teekkl olarak srdre bilmilerdir. Ayn ekilde Hazarlarda Trk tarihinin seyrinde hi bir nemli tesir icra edemeden yaamlardr. Bu ekilde Moolistan (yksek Asya)'dan Tuna boylarna kadar uzanan geni lkelerde yaayan Trk boy ve uluslar, yani esas byk kitle, Seluklu mparatorluu'nun kuruluuna kadar, istikrarl ve geni bir siyasi birlik kuramamlardr. Bu byk kitle corafi ve itimai artlar neticesin de eski dinlerini muhafaza etmeye devam etmilerdir.(80) Nitekim Trkler'in slm tarihinde byk bir amil olmalar ve yeni bir devir amalar da bu byk ve esas Trk unsurunun slmlamasnn tabii bir neticesi olarak ortaya kmtr. (81) Trkler, slmiyetle daha ilk slm fetihleri srasnda temasa gemelerine ramen, ancak asr sonra, X. yzyln ortalarnda.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

61

byk kitleler halinde bu dini kabul etmilerdir. Bundan sonra ksa zamanda slmiyet Trkler'in milli dini haline gelmitir. Bu asrlk uzun tarihi devrenin ilk yarsnda Trkler'le Msimanlar arasnda etin mcadeleler cereyan etmi ve bu sebeple de slmiyet Trkler arasnda yaylma imknn bulamamtr.(82) Gk Trkler'in yk l yllarnda Trkler, ranliar'la birlikte, Emevi hnedann ykan cereyanlara kararak, daha dil ve msavat bir siyaset gden Abbsiierin slm devletini ele geirmelerini temin etmiler ve bu te maslar srasnda slmiyet'e kar daha yakn bir ilgi duymaya ba lamlardr. Bunun baka bir sebebi de slm dnyasnda bu mit verici gelimeler olurken, doudan Orta Asya'ya doru ilerleyen in istilsnn Trkler iin tehditkr bir mahiyet almasdr. Bundan dolay mstakbel mukadderatlar zerinde byk bir tesir yapan Tala suyu meydan muharebesinde (751), Trkler Abbsiler'in tara fn tutmakla yalnz muharebenin neticesini deil, tarihlerinin istika metini de tayin etmi oldular. Artk Trkler'in yz slm dnyasna dnmt. Abbasi Halifeleri, balangta ranllar'a ehemmiyet ver dikleri halde, yava yava slm mparatorluunun mdafaasnda daha kabiliyetli bir unsur olan Trkler'! kullanmaa baladlar ki, buna paralel olarak Mvernnehr'de slmlama faaliyetleri geni lemee balad. (83)

slmiyet Orta Asya bozkrlarnda, Trkler arasnda sratle yay lrken olgunluk devresine erimi bulunan parlak slm medeniyeti, i ve d buhranlarla sarslyor ve karanlk bir akbete doru gidi yordu.

slm dini, sosyal hayatlar bedevilik oian, siyasi durumlar ise soyculuk (neseb) ve airetilik (kabile asabiyeti) temelleri iizerine kurulmu bulunan Araplar arasnda ortaya kmt. (84) slmi yet'in douuna kadar kk ve dank airetler halinde yaayan Araplar, bu tarihe kadar insan toplumlarnn tarihi geliiminde en byk sosyal merhale olan milli birlie kavuamamlar ve bu birliin siyasi ifadesi olan devletler kuramamlard. Henz bedevilik halinde bulunan insan toplumlarna mahsus olan bu hayat tarz, l evresi nin gerei olarak soy hsmln (Nesebi asabiyeti) kuvvetlendirmi, en yksek sosyal merhale olan milli birlik duygularnn uyanmasna mni olmutu. (85)

62

OGL'Z NAL

Islm Peygamberi Hz. Muhammed (S.A.S.) ve ilk iki Halife'nin siyasetleri balangta kutsa! bir heyecan ve cokunlukla Araplarm airetilik ruhunu bir zaman iin sndrebildi. Fakat Emeviler'in iktidar ellerine geirmeleri bu airetilik ve soycuiuk ruhunu tekrar uyandrd, kuvvetlendirdi. Emeviler devrinde, medeni ve itimai du rumlar itibariyle bedevilerden ok yksek olan dier Mslmanlar "M evali" (azadl kle) namiyle kendilerinden aa gren Araplar, kendi aralarnda soy hsmlna byk bir kymet vermee, her kabile fertieri, kendilerini dier kabilelerin mensuplarndan stn ve onlarn dman telkki etmee baladlar. Bu gr, Arap olnayan Mslmanlar arasnda Arapla kar " u u b iy e " frkasn dour du. Hz. Peygamber (S.A.S.)'in mensup olduu Beni Haim (Haim Oullar) ile Emeviler'in mensup bulunduu Beni meyye (meyye oullar) arasnda slm'dan nce mevcut olan rekabet ve dmanlk da, dindarlk, dinde mbalatszlk,* saygszlk ekillerinde geliti, in kiaf etti. Haim oullarnn siyasi menfaatlerini dindarlk ve Ehlibeyte, yani Peygamber (S.A.S.) ailesine muhabbet, iilik kisvesi altnda in kiaf ettirmelerine, dier bir deyile dindarl takviye ve btn Mslmanlar din rabtasiyle kendilerine balamak ve bu ekilde siyasi stnlklerini kabul ettirmek istemelerine karlk, Emeviler de din mbalatszl* yaparak bu ba zayflatmak, EmeVileri sevmeyen ahaliye yani Arap olmayan msimanlara kar Arapl, kendilerine taraftar olmayan Araplara kar da soy hsml (kabile asabiyeti)'ni kuvvetlendirmek siyasetini benimsiyorlar, bu suretle siyasi stnlk lerini korumaa, saltanatlarn muhafaza etmee alyorlard. Emevilerin bu yanl siyasetlerine kar uyanan umumi honut suzluk, Haim oullarnn propagandalariyle bir kat daha artarak nihayet Emeviler'in iktidardan dmeleri ile sonuland ve Haim oullarndan Abbsiler'in iktidara gelmeleini salad. Absiler iik zamanlar Emeviler'den tamamen ayr bir siyaset takip ettiler. Bu ekilde btn Mslman unsurlar msavi tutan ve Arap olmayan unsurlara (Mevaliye) devlet kadrolarn aan bu siya

*D inde m iibaltszlk, dinin temel kaidelerine uym am a, aldr etme me ve savsaklama anlam na gelmektedir.

HORASANDAN ANADOLUYA

63

set neticesinde Islm dinine girmi olan Arap olmayan unsurlar, slm devletinin siyasetinde tesirli olmaa baladlar ve slmiyet Trkler ve ranllar arasnda da sratle yaylmaa balad. Ancak daha sonralar Abbsiler, iktidariarm devam ettirebilmek iin kanl ve zalimane bir siyaset izlemeye koyuldular. Bu siyasetin neticesi olarak ortaya kan umumi honutsuzluk iilerin iktidar propogandasna kuvvet kazandrd. Bu srada milli istikll gayesi gden ranllar, Hz. Peygamberi (S.A.S.)'in torunu ve Hz. Ali (R.A.)'nin olu Hseyinin son Ssni hkmdar Yezdicrd'n kzndan -olan ocuklarn Ssniler'in varisi saydklarndan bunlar iktidara getirmek iin mcadeleye baladlar. slm mparatorluu ierisindeki muhtelif unsurlarn rekabet ve mcadeleleri karsnda aciz kalan Abbsi Halifeleri, yava yava byk imparatorluk zerindeki nfuzlarn kaybetmee baladlar. Bu ekilde slm mparatorluu paralanmaya yz tuttu ve Abbsiler'e eklen bal eitli hkmetler teekkl etti. Muhteem slm mparatorluunun bu suretle paralanmas Bizans mparatorluu ile Ermeni Krallklarnn slm mparatorlu una kar besledikleri ihtiraslar kamlad. eride ise Fastan Kgar'a kadar uzanan muhteem slm lkeleri kanl bir harp sahnesi haline geldi. Bu feci ve ackl manzaraya seyirci olmaktan baka bir ey yapamayan Abbsi Halifeleri ise, maluba svmek, galibi vmekle vakit geiriyor, galiplere gnderdikleri iltifatl men urlarla galibin muvaffakiyetini .tebrik, zaptettikleri lkelerdeki hkimiyetini tasdik etmek suretiyle szm ona iktidarlarn srd ryorlard. ( 86 ) slm mparatorluunun bu suretle paralanmas, slm lemini iktisadi, itimai, dini bir anari iinde brakt.(87) slm mparator luunun paralanmas ve Abbsiler'in zaafa dmeleri sonucunda ortaya kan eitli hkmetlerin birbirleri ile yaptklar mcadeleler srasnda halkn maln, cann heder etmeleri, galip gelenlerin ma luplarn lkesini yama ve tahrip etmekten ekinmemeleri, vergilerin arl, eli silh tutanlarn istihsalden uzaklatrlarak savaa katl malar, asayisizliin devam, slm dnyasnda zirai ve ticari hayatn felce uramasna yol at. ktisadi inhitat tabiatiyle ksa zamanda itimai sefalete yol at. mitsizlie den halk, ii gc brakarak.

64

OUZ NAL

ekiyalk, sefahat, fitne ve fesat yoluna saptlar.(88 ) Siyasi bakm dan parampara olan slm dnyas, bu srada yabanc kltrlerle temas sonucu patlak veren fikir ve mezhep mcadeleleri ile gitgide eriyordu.(89) Mezhep mcadeleleri iddetlendike siyasi ihtiraslar arkasnda koanlar, bir mezhebin mdafii veya yaycs sfatiyle sahneye kyorlar ve bu bayrak altnda gayelerine ulamaa alyorlard.(90) 1038 tarihinde vefat eden Ebu Mansur Abdlkahiri Badadi bu yllarda slm dnyasnda yetmi iki kadar mezhebin varlmdan bahsetmektedir. (91) Bu mezhep mcadeleleri srasmda ortaya kan eski Zerdt ve Mazdek taraftarlarnn kkrtt Batni fesad ok tehlikeli bir hal almt. slm dnyasnn iinde bulunduu bu siyasi, iktisadi ve fikri anariden faydalanan Bizans, Makedonya hanedanna mensup kuv vetli mparatorlar idaresinde, artk mdafaa siyasetini brakp taarru za gemi bulunuyor ve ordularn Halifelik merkezine doru ilerle tiyordu. (92) te slm dnyasnn byle bir buhran ve sonu karanlk bir akbete doru srklendii sradadr ki Orta Asya'daki Trk boy ve uluslarnn sratle slmlamas ve slm lkelerine gleri balam tr. slm medeniyetinin karlat buhranlar atlatarak, yeni bir hz ve hamle kazanmas ve X V I. asra kadar dnyann en stn mede niyeti olarak yaayabilmesi Ouzlar'n slmlamas ve bunun netice si olarak da Byk Seluklu mparatorluu'nun kurulmasnn neti cesidir. Bu suretle slm lemine giren bu taze ve enerjik uisur sayesinde slm ideolojisi tekrar ilk zamanlardaki ruh ve hamlesine kavuarak, drt asrlk parlak bir devirden sonra inhilale yz tutan bir medeniyet, bir lem, daha asrlar boyu yaayacak ve ykselecek bir hayatiyet kazand. Ouzlar'n Seluklu sultanlar! idaresinde kurduklar Byk Seluklu mparatorluu, slm lemini siyasi, iktisadi ve itimai anariden kurtarmakla kalmad; slm'n ezeli dman olan Bizans' ezmek gibi yksek bir slm mefkuresini de gerekletirdi. Bu mefkurenin gereklemesi. Yakn Dou'nun ve zellikle Anadolu'nun fethi ve Trklemesi ve slmlamas gibi muhteem neticeleri itibariyle Trk, slm ve Dnya tarihleri iin ok nemli olan byk bir tarihi oluuma da imkn hazrlad. Bu e kilde Anadolu'da teekkl eden yeni Trk vatan yalnz Trk milleti

HORASANDAN ANADOLU'YA

65

iin deil, btn slm dnyas bakmndan da bir kale, bir ileri karakol vazifesini grm ve emperyalizme kar slm dnyasnn mdafaas bu kale sayesinde mmkn olabilmitir.

B. B Y K T R K M U H A C E R E T Ouz (daha sonralar Trkmen) adyla anlan Trk uluslarnn muhaceretinin balangc, Gk Trk mparatorluunun, 744 ylnda, paralanmasna kadar kar. Gerekten Gk Trk mparatorluu'nun esasn tekil eden byk Ouz kavmi Sr nehri havzasnda ve Aral gi havalisinde, eski yurtlarnda, gebe ve yerleik olarak eski hayatlarna ve amani dinine bal bulunuyorlard.(93) Umumiyetle gebe ve yar gebe olmakla beraber ksmen yerleik hayata ge mee balam bulunan bu Ouzlar'n Yengi-kent, Cend, Sabrn (Savran), St-kent, Allh, ac, Ordu, Balac, vs. gibi bir ok ehirleri vard.(94) Gk Trk hnedannn iktidardan dnden sonra bu Ouzlar, artk Kaanl (mparatorluu) kaybederek, ikinci derece de hkmdar olan "Yabgu"lan ile idare olunmu; Kaanlk makam ve nvan da douda Uyguilar'a ve batda da Hazarlar'a intikal et miti.(95) Ouz devleti, boy beyleri vastas ile, ve eski Trk hkimi yet telkkisine gre, siyasi-askeri bir bala Yabgu'ya bal bir kabi leler birliinden teekkl ediyordu.(96) Ouzlar, komular olan Hazar Kaanln, bazen Yabgular vastasiyle ve zayf bir bala, kendi metbular tanyorlard. Gk Trkler'in yerine Kaanl ele geiren Uygurlar'n Cfrhon havalisinde hkimiyetlerini Krgzlar'a kaptrmalar ve bunun zerine Dou Trkistan'a gerek burada yeni bir Uygur devleti kurmalar ile bir muhaceret vuku bulmu ve Moolistan (Yksek Asya)'da Trk kesafeti azalmtr. Lkin asl byk muhaceretKtay'larm eseri olarak balamtr. (97) Kuzey inde hkm sren ve Proto-Mool bir kavim olan Ktaylar, Uygurlar'n yerine Moolistan'da yerlemi bulunan Krgzlat' buradan pskrtp, eski vatanlar olan yukar Yenisey blgesi ne atnca, 924 ylnda, Orhon havalisine hkim olmulard. (98) Ktaylar, 924'de Moolistan'a saldrnca, Orta Asya'da zaten ok artm bulunan nfus kesafetim tarm; btn Orta Asya Trk kavimleri, boy ve uluslar birbirlerini sktrarak kaynamaa balamlar ve ilk muhaceret de bu bask ile vuku bulmutur. Zira

66

OUZ NAL

Trk boy ve uluslar bu zamanr. kadar, ciddi bir yer deiikliine uramadan, eski vatanlarnda oturuyor ve bu ekilde bir muhaceret de sz konusu olmuyordu. Nitekim til (Volga) Bulgarlar'nn slmiyeti kabulleri zerine onlara giden Halifenin elisi bn Fadlan, 922 ylnda, bu lkeleri geerken Ouz ve Peenekler'in eski yurt larnda yaadklarn grm; onlar ve dierleri hakknda mhim bilgiler vermi, fakat bunlarn g ettiklerine ve yer deitirmelerine dair hi bir iarette bulunmamtr. Gerekten Ktaylar'n Krgzlar'a saldrp Moolistan'a girmeleriyle, nfus basks ve hareketleri de kendisini gstermitir. (99) Filhakika bu bask neticesinde Ouz, Karluk ve Kpaklar ara snda, Curcan (Aral) sahillerinde birtakm hareketler ve savalar olmu; Peenek, Bakrt, Bulgar ve Macar kavimleri birbirlerini ite rek Tuna boylarna ve Balkanlara yaylm ve ilerlemilerdir. Hatta bu muhaceret Selnik'e kadar genilemi ve bu sebeple de stanbulRoma yolu karadan kesilmitir. Bu devirde Akdeniz tamamiyle Mslmanlarn (Araplarn) hkimiyetinde bulunduu ve bn Hal dun'un zarif ve mstehziyane deyimiyle "Hristiyanlar Akdenizde artk bir tahta paras bile yzdremedikleri" iin, bu hdise ile, dou-bat Hristiyanlar arasmda, bir mddet, mnasebetlerin kesil mesine ve Hristiyan dnyasnda baz endielerin domasna sebep olmutur. ( 100) Ouzlar, bu ilk bask neticesinde, Hazar sahillerine ve Yayk nehri kylarna kadar uzanmlar, Hazar sahillerinde bulunan dier Trk boy ve uluslarn yerlerinden pskrterek bu blgedeki btn bozkrlara hkim olmulard. Bylece bu blge artk slm kaynak larnda "Ouz lleri" (Mefzt ul-Guziyye) adn almtr. (101) Kuzeydeki Trk kavimleri hakknda mhim bilgiler veren Bizans mparatoru tarihi Konstantin Porphyrogenete, Ouz ve Hazarlar'n hcumlar ile Peeneklerin batya doru pskrtldklerini. Yayk ve til (Volga) nehirleri arasnda bulunan Macarlar'm Azak denizi yaknlarnda Lebedia denilen blgeyi igal ettiklerini sylemekle ilk Peenek muhaceretini anlatr. (102) Bu devirde Bizans kaynaklar gibi slm kaynaklar da Macarlar Trk kavmi olarak gstermilerdir. Peenekler Yayk ve til nehirleri arasna gelmi iken, Ouz ve Hazarlar'n basks ile, 934 ylnda, yurtlarn dan atlp Balkanlar'a gnce, onlara kar mevcut bulunan Ouz-

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

67

Hazar ittifak da artk .sona ermi ye bu ekilde Ouzlar tamamiyle bamsz bir duruma gelmiler, Hazar ve Hrizm lkelerine kar aknlara girimilerdi. Hrizm hududunda ina olunan Kara-tekin mstahkem mevkii de ite bu Ouz aknlarm durdurmak maksadiyle yaplmtr. (103) Trkistan ve Horasan'da hkm sren, hatt Tala nehri boylarh na kadar hkimiyetlerini geniletmi olan bran meneli Smni devleti, slm lkelerini amani Trkler'e kar mdaf^aa eden bir sed tekil ettiinden, gebe kavimler bu devirde, yine eskisi gibi Hazar denizinin kuzeyinden gyor ve eski muhaceret yollarn takip ediyorlard. Fakat X. yzyln ilk yarsndan sonra Trkler arasnda slmlama faaliyetleri ok genilemi, Mslman olan Karahanl hakanlar, Kgarii Mahmud'un ifadesi ile, eski Trk ille rini kurtarp batya doru ilerlerken 999 ylnda Smni devletine son vermilerdi. X I. yzyln balarndan sonra ok genileyen slmlama ve muhaceret Mslman Ouzlar'n artk gneye ve slm lkelerine doru gmelerine imkn vermitir. Gerekten Trk boy ve tklarnn birbirlerini sktrmalar o derece iddetlen mitir k, Mslman Ouzlar artk Srderya boylarndan akn halinde Mvernnehr'e doru gyor ve 934 ylnda balayan bu byk nfus hareketi X I. yzyln ilk yarlarnda artk sel halini alm bulunuyordu. (104) Trk boy ve uluslarnn birbirlerini sktrarak ve yerlerinden oynatarak batya doru devaml bir ekilde kaydklar doru olmakla beraber, X. yzylda balayan slmlama ve buna ilveten Ktaylar'n yeni bir basks, X I. yzyln balarnda birdenbire btn Trk boy ve uluslarn yerlerinden oynatm ve nfus art yannda dier tesirler (slmlama ve Ktay basks) ar basarak byk nfus hareketlerine ve muhaceretlere sebep olmutur. Nitekim nasl X. yz ylda^ Ktaylar'n Moolistan' igalleri Trk boy ve uluslarn yerin den oynatm ve hatt Peenekleri Balkanlara kadar pskirtm ise yine ayn kavmin X I. yzyln balarnda Kpak ve Ouzlar' sktrmas da ylece Trk boy ve uluslarn yerlerinden oynatm ve byk Trk muhaceretine sebep olmutur. (105) Ktaylar'n ilk basks ile dou Trkleri'nin balayan ilk hareke tinden yarm asr sonradr ki, byk Trk muhacereti vuku bulmu tur. Bu da yine Ktaylar'n Moolistandan Orta A sya'ya doru isti

68

ouz

NAL

llar ile alkaldr. Gerekten Ktaylar, 1017 ylnda, 300.000 a dr halk (bir ka milyon insan) halinde Mslman Karahanllar'n lkesini istil etmiler ve Balagasun ehrine kadar ilerlemilerdi. Btn Trk boy ve uluslarnn yerlerinden oynad ve kaynat bir srada vuku bulan bu istilda muhaceret dalgalarnn iddetlen mesine sebep oldu. Karahanllar lkesine giren Ktaylar'a kar Karahanl Hakan Togan Han 120.000 kiilik byk bir ordu ile cihd yaparak onlar pskrtt ise de, bu srada vukua gelen umumi sarsnt ve nfus kesafeti byk muhaceret hareketinin gittike ge nilemesine kfi geldi. Bu hdiseden sonra Karahanllar'n bu zama na kadar cihd halinde bulunduklar rkdalar putperest Uygurlar'a kar Ktaylar'la devam eden dostluklar da artk son buluyordu. Bu siyasi deiiklikte Uygurlar ile Ktaylar ittifak halinde bulunuyor lard. Nitekim Uygur ve Ktay hanlar, Smniler'in ykl zerine, miraslar olan Trkistan hkimiyeti iin, Karahanllar'n rakibi bulunan Gazneli Sultan Mahmud'a bir mektupla bir eli heyeti gndermi ve ittifak teklif etmilerdi ki, bu da siyasi durum ve yaylma ile ilgili idi. te bu elilik heyeti vastasiyle Asya mese leleri ve Trkler hakknda mhim bilgiler toplayan ve daha sonralar Byk Seluklular'n saraynda hekimlik vazifesi gren (106) Mervezi, yakn zamanlarda kefedilen ve ilim dnyasnn istifadesine su nulan 'Tab ayi ul-Hayvan" adl eserinde, byk Trk muhaceretinin sebeplerini ok gzel ve canl bir ekilde ortaya koymutur. (107) Byk Trk muhaceretinden nceki nfus hareketlerini bylece izdikten sonra, imdi asl byk muhacerete gelmi bulunuyoruz. Seluklular takiple, sratle Islmiyeti kabul eden Ouz kavmi artk sel halinde Trkistan, Harizm ve Horasan istikametinde gyorlard. Mervezi bu byk nfus hareketini ok gzel tasvir eder. Onun yeni kefedilen eseri sayesinde byk Trk muhacereti ve sebepleri hak knda daha salam bilgi sahibi p|mu bulunuyoruz. Gerekten bu mellifin aydnlatc ifadesine gre: "Ouzlar'n -bir ksm bozkrlar da, bir ksm da ehirlerde Sr nehri havzasnda otururlar. Bozkr larda yaayanlar Mvernnehr ve Hrizm lkelerine komudurlar. slm memleketlerine yakn bulunanlar Mslman olduktan ve Trk men adn aldktan sonra kfir kalanlara kar cihda giritiler. Bunlar arasnda slmiyet kuvvetlendike kfirleri (yani mni Ouzlar') yerierinden attlar. Bu Ouzlar Karadeniz sahiline yakn bulunan Peenekler'in yurtlanna yerietiler." Bu ifadelerden sonra Seluklular'n ve Trkmenler'in glerini kasteden Mervezi yle

HORASANDAN ANADOLU'YA

69

devam eder: 'Trkmenler bu suretle Islm lkelerine yayldlar ve memleketlerin ouru idareleri altna alp devletler ve saltanatlar kurdular" der. Bu izahlar yaparken de byk muhaceretin d mil leri vc balangc zerinde de durarak dier kaynaklan tamamlar ve hdiseyi daha geni bir ekilde aydnlatr: "Trklerden Kun denilen bir kavim Ktay hanndan korkarak o taraftan (arktan) g etti. Bunlar Hristiyan (Nasturi) dininden olup yurt ve otlak darl yzn den yerlerini terkettiler.* Kunlar takip eden Kaylar daha kalabalk ve kuvvetli olduundan, onlar bu yeni yurtlarndan uzaklatrp Sar (Kuman-Kpak) lkesine ekildiler. Bunlar Trkmenler'in vatann, Trkmenler de (Mslman Ouzlar) Ouzlar (yani Bizans kaynaklarnda Uz adn alan m ni Ouzlar), bu sonuncular (Uzlar, yani m ni Ouzlar) da Karadeniz sahilinde Peenekleri pskrtp yerlerini igal ettiler. Peeneklerin dousunda Ouz lar, onlarn kuzey dousunda da Kpaklar ve gneyinde de Hazarlar bulunuyorlar. Bu Trk kavimleri daima birbirleri ile sava halin dedir". (108) Byk Trk muhaceretini, millerini, kuzey ve gney yollarn dan genleri en gzel bir ekilde tesbit ve izah eden, phesiz Mervezi olmu ve bu hadisenin tarihi salam olarak aydnlanmtr. Gerekten Seluklu ve Trkmenler'in (Msliman Ouzlar) gleri ile birlikte bu muhaceret hareketinin Uzlar (m n i Ouzlar) ve Peenekler ile Balkanlar'a kadar yayln en salam ve aydnlatc ekilde Mervezi'den reniyoruz. Nitekim ada Ermeni ve Sryani mellifleri de Mslman Ouzlar'n muhacereti ile muvzi, Islm ve Bizans kaynaklarna uygun olarak, Uz (m n i Ouzlar) ve Kuman (Kpak)lar'n Balkanlara'gcliini belirtmilerdi. Mslman Ouzlar (Trkmenler) dalgalar halinde Anadolu hu dutlarna dayanrlarken Peenekler, Uzlar ve Kumanlar da Balkan lar'a iniyor ve bu ekilde Bizans imparatorluu iki taraftan da bir Trk kskacna alnyordu. Byk Trk muhaceretinin kuzeyden ilerleyen kolu bile o cferece ehemmiyet kazanmt ki, Hristiyan

*Tarihi Byk K u n (H u n )lann kk bir kavim olarak isim ve m ev cudiyetlerini uzun asrlar boyunca bu zamana kadar m uhafaza et tiklerine dair Mervez'nin bu kayd ok m him bir hdisedir. (T U R A N , S eluklular zam annda Trkiye, sh. 9)

70

OUZ NAL

kaynaklarn "btn Avrupallar'n gzleri bu gler meselesi zerine evrilmiti" ifadesi Avrupa'da uyanan endieyi gstermektedir. Nitekim m ni Peenekler ve Ouzlar 1065 ve 1080 yllarnda 600.000 ve SOO.OOO kiilik kitleler halinde Tuna nehrini gemi lerdi. Bunlardan sonra Kpak kavminin bir kolu da Kuman ad ile Tuna boylarna ve Balkanlara doru yaylmt. (109)

te Seluklular ve Ouzlar'm dahil bulunduu byk Trk muhaceretinin umumi esaslar bundan ibarettir ve bu mesele yeterin ce kavranlmadan gerek Seluklu tarihi vc gerekse Anadolunun fethi ve Trkiye Devleti'nin kuruluunun uzak vc yakn sebepleri shhatli bir ekilde anlalamaz.

C. S E L U K S U L T A N L A R IN IN O U Z L A R 'A Y U R T B U L M A v e F E T H S Y A S E T

Btn Orta Asya kavimlerini yerlerinden oynatan byk muha ceret hareketleri srasnda. Sr nehri havzasnda ve Aral gl havalisin deki eski yurtlarnda gebe ve yerleik olarak eski hayatlarn sr dren Ouzlar, bu ilk yurtlarn brakarak Mvernnehr'e doru ekilmilerdi. (110) Bylece eski yurtlarn terkcden bu Ouz boylar arasnda Se'.uklularm mensup olduu Knk boyu da, ok miktarda at, deve, koyun ve sr srleri ile birlikte Cend havalisine geldiler. ( 111 ) Yengi-kent blgesindeki eski yurtlarndan ayrlarak Cend havalisine gen Seluklularn bu yeni yurtlarndaki teebbsleri, evrenin itimai artlan kadar, siyasi durum ve istikbali sezme bakmndan ok mhimdir. Buras, Yengi-kent'teki Ouz Yabgusunun nfuzunun ok zayf bulunmas ve slmiyet'in sratle yayl mas sebebiyle ok msait bir muhit idi. Yabgunun Cend ehrindeki hkimiyeti sadece ylda bir defa gelen memurlarnn vergi almas eklinde beliriyordu. Bu sralarda slmiyetin sratle yaylmas ise daha mhim bir mil yaratyordu. Gerekten 200.000 adr halknn, yani bir ka milyon insann, 960 senesinde, birdenbire slm dinini kabul etmeleri tarihi bir dnm noktas mansna geliyordu. ( 112 )

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

71

Mslman olan bu Ouzlar artk yava yava Trkmen adn almaa balam ve artk bu isim slm lkelerine gen Ouzlar'a ad olmutur. (113) Bir ksm Mslmanl kabul etmi olan bu Ouzlar (Trkmenler) ile gayri mslim Ouzlar (Uzlar) arasndaki savalar Trkmenler'in Hrizm batsndaki blgelere kadar yaylma larna sebep oimutur.(114) bn Havkal'n belirttiine gre "Cend'dc Ouz sultan (yabgusu)'nn idaresi altnda Mslmanlar" var idi ve omun memurlar, vergi almak maksad ile, oraya geldikleri zaman Seluk: "Mslmanlar kfirlere hara vermez" dncesi ile bu me murlar kovarak yabguya kar cihda balamt.(115) Bu sebeple Seluk Bey'in idaresindeki Trkmenler bu blgede (Cend) kolaylkla yerletiler ve Ouz yabgusu'nu buradaki hkimiyetine de son ver diler. Trkmenler ile gayri mslim Ouzlar arasndaki mcadele de artk yava yava dini bir man kazanmaa balad. Knk boyuna mensup Trkmenler'in banda bulunan Seluk da artk bir slm gazisi oldu ve "M elik l-gazi Seluk bin Tukak nvann ald. (116) Cend'de mstakil gebe bir beylik kuran ve gazalar ile h reti yaylan Seluk,Karahanl'Iar ile Smniler arasndaki savalarda, yardm aranan bir kuvvet haline gelmi idi. Gerekten Seluk bu mcadelelerin birinde olu Arsl?.n (srail) kumandasnda gnderdii bir kuvvet ile Smniler'in Karahanllar yenmesine hizmet etmi tir. Bu hdise ile Seluk'un hreti artnca Siiniler, Karahanllar'a kar, hudutlar zerinde, Buhr-Semerkand arasnda, Seluklular'a bir yurd verdi. Fakat Seluk bu yurda gmeden nce, tak riben 20-30 yllk bir mcadele hayatndan sonra, Cend'de ld ve orada defnedildi. Seluk'un bu muvaffakiyetleri ve faaliyetlerine ramen yeni artlar ve hdiseler onun bu beyliine daha fazla gelime imkn vermemi, onun airet tekilt zerinde bir devlet kurmasn ve yerleik hayata gemesini de nlemitir. (117) Bylece Seluklular'n Mvornnehr'de kaldklar 985-1035 yllar arasnda li kylarndan Hazar'n gney dou ucurKaki Curcan havalisine kadar uzanan geni saha, eitli Trk boy ve uluslar tara fndan igal edilmiti. Moolistan (Yksek Asya) taraflarndan gelen Ouzlar Sr nehrinin kuzeyinde; Kartuklar ve Kalalar'la beraber Trkmen oymaklarndan bazlar Sr nehri, Tala, u havza larnda; Ouzlar'dan dier bir grup da Amuderya ile Curcn arasnda bulunuyorlard. Dorudan doruya Seluklu ailesine bal Trk menler ise, Buhr etrafndakiler Arslan Yabgu'nun, Cend havalisin-

72

OUZ NAL

dekiler Seluk'un (olu Mikil kolundan) torunlar Turul ve ar Beyler'in reislii altnda olmak zere, drdnc bir grup tekil edi yorlard. (118) Islmiyeti toptan kabul eden Karluklar Karahanl devletini kura rak Byk Trk Hakanl tahtna knca, i mcadeleler ile, sarslan Smniler'e kar taarruza geerek Tala (Taraz) ve Sayram (spiap) gibi eski Trk beldelerini kolaylkla istirdat ettiler. Artk bundan byle slamlarn Orta Asya'da ilerlemeleri duraklam; Mslman Trkler'in (daha sonra da putperest Ktay ve Moollar'n) slm dnyasna doru ilerlemeleri balam; ark hudutlarnn mdafaas da Trk devletlerine intikal etmitir. Bylece Karahanllar, Semerkand istikametinde bir ok Trk beldelerini kolaylkla ve grlt szce fethettiler. (119) Kartuklar ile Ouzlar arasndaki tarihi dmanlk Karluklar'm Islmiyeti kabul ile Karahanl, Ouzlar'n da ayn ekilde slmiyeti kabulleri ile Trkmen adn almalarndan sonra da devam etti. Lkin Karluklar han ailesi ile birlikte toptan Mslman olduklar iin ne kadar kuvvetlendilerse, Ouzlar'n yabgularndan nce, par a para, Islmiyeti kabul etmeleri de o derece blnmelerine ve zayflamalarna sebep oluyordu. ( 120 ) Yengi-kent'teki Ouz Yabgularnn, Ali Han zamannda, Islmiyeti kabulleri Seluklularn gaz mefkurelerine ve Islmiyetten aldklar kuvvete son verdi. Bylece, Karahanllar ve Yabgu Ouzlar arasnda skarak, dayanaklarn ve gelime imknlarn kaybeden Seluklular Cend havalisini Yabgulu Ouzlar'a brakarak, Mvernnehr'e gmee mecbur kaldlar. te Cend'de yerleen Yabgulu Ouzlar'mdan Ali Han'n olu ah-Melik'in asl Seluklular takip ten vazgemeyerek onlara Hrizm'de iken saldrmas, bu eski ve devaml husumetin son safhas idi. ( 121 ) Cend'den Mvernnehr'e gen Seluklular, kn Nur Buhr'da, yazn da Semerkand yaknlarnda, gebe olarak, 30 yldan fazla yaadlar. Seluk'un ve oullarndan Mikil'in lmelerinden sonra babular, Seluk'un en byk olu olarak, Arslan (srail) id. Arslan bu mevkii dolaysiyle Yabgu nvann alm ve Arslan Yabgu adyla anlmaya balanmt. (122)

HORASANDAN ANADOLU'YA

73

Arslan Yabgu, bu mevki ve sfatla,, gebe Seluklular'n siyasi reisi olmakla beraber, bu airet teekkl- orta ok zayf bir bala bal idi. Seluk'un dier oullar da kendi oymak mensuplar ile pek mstakil bir durumda olup, ancak mhim hallerde sk bir birlik gsteriyorlard. Bu sebeple Seluklular idaresindeki Trkmen toplu luu daha balangtan beri Seluklular ya da Selukiyn (Turul ve ar Bey grubu), Yabgulular* ya da Yavgiyn (Arslan Yabgu mensuplar) ve Ynalllar ya da Ynaliyn (Yusuf Ynal Bey mensup lar) gibi zmrelere ayrlyorlard. (123) Eski Trk Hkimiyet telkkisi gereince btn hanedan yeleri nin siyasi iktidara ortak olmalar nedeni ile, Seluklular idaresindeki Trkmen birlii gevemi ve birlie bal T rkmenler biraz nce sylediimiz Selukiyn, Yavgiyn ve Ynaliyn gruplarna ayrl mlard. Bu zmrelerden birisinin banda bulunan Seluk'un torunlarndan Turul ve ar Beyler, kuvvetlerinin azlna ramen amcalar Arslan Yabgu (Seluk'un byk olu)'ya ba kaldrarak, maceralarla dolu bir istikll ve devlet kurma mcadelesine atldlar. Turul ve ar Bey'e mensup Seluklu Trkmenleri, bu mcade leler srasnda hi bir yerde uzun sre tutunamayarak, devaml yurt deitirdiler. Turul ve ar Beylerin Arslan Yabgu ile Karahanl beylerinden Ali Tekin arasndaki ittifakn dnda kalmalarnn sebe bi de, amcalar Arslan Yabgu ile aralarndaki mcadeledir. Hatt mevkiini kuvvetlendiren Ali Tekin mttefiki ve kayn pederi olan Arslan Yabgu'nun yeenleri (Turul ve ar Beyler) zerine yr yerek onlar itaati altna almaa almtr. Bylece Bura Han'dan kaan ve imdi de Ali Tekin'in hcumlarna urayan Turul ve ar Beyler ok zor bir devreye girdiler. Bu endieli ve zor durum da iki karde, verdikleri karara gre, Turul Bey "geilmesi g llere" ekilirken. ar Bey de 3.000 kiilik bir aknc kuvveti ile uzak Rum lkesi (Anadolu)'nde bir keif seferine kt. (124) stiklle byk bir kskanlkla sarlan Turul ve ar Beylerin emrindeki kalabalk Trkmen ktlelerinin, 5-10 sene gibi ksa bir mddet ierisinde ve her defasnda yeni bir yurd, msait artlarda

Seluk'un oullarndan Arslan (srail) Y abgu'ya nisbetle Y abgulu ya da Y avgiyn adiyle anlan bu O uzlar (Trkmenler), Yengi-kent Y abgu lan na mensup olan Y abgu O u z la n ile kartrlm am aldr.

74

O u z NAL

bir toprak bulabilmek kaygs ile, oluk ocuklar, eyalar, adr lar, at ve koyun srleriyle haftalarca devam eden uzun ve meak katli glerden hem maddeten, hem manen ne kadar sarsldklarn tahmin etmek g deildir. Buna bir de her an taarruza ve tecavze uramak korkusu ilve edilirse, Seluklularn iinde bulunduklar son derece vahim durum anlalm olur. te bu mitsiz hal, daha kolaylkla ele geirilebilir lkeler bulmak, biraz ganimet edinmek gayesiyle ar Bey'i .3.000 kiilik bir aknc kuvvetiyle -Sultan Mahmud devri Gaznelilcrinin idaresindeki Horasan'da ve Bveyh Oullar tarafndan mdafaa edilen Irak- Acem'de gayeleri tahakkuk edemeyecei iin- 2000 kilometre uzakdaki dou Anadolu toprak larna atmtr. (125) Anadolu'ya yaplan bu ilk Seluklu akmndan maksat ne doru dan doruya gaza yapmak, ne srf ganimet elde etmek ve ne de Bizans'a snp Bizans ordusuna hizmet etmek* deildi. Hakiki sebep, Mvernnehr'de henz mstakil olarak yaama imknna kavuamam olan Seluklu Trkmenlerine, ileride yerlemek zere msait iklimler aramak ve rastlanan mukavemeti mmkn mertebe ypratmakt. Zaten Seluklular, Skylitzes'in dedii gibi Anadolu'nun fiilen istilsna balang olan 1071 Malazgirt muharebesine kadar hep ayn hazrl yapmlardr ve bu btn step Trklerinin veya Trk tesirinde kalm olan kavimlerin fetih ve istil stratejilerine uygundur. Balbana byk bir aratrma konusu olan bu strate jiyi burada anlatmak bu almann erevesini aaca iin, bir misal olmak zere, Mildi 410 tarihlerinde til (Volga) nehri kyla rnda bulunan Hun'larm Tuna havzasna yaptklar aralksz akmlardan sonra kuvvet ve arlk merkezlerini Tisa boylarna naklettikle rini; IX . yzyln ilk yarsnda Dinyeper civarnda yaayan Macarla rn da Karpat dalar zerinden Pannonya'ya doru bir ka keif seferinden ve ypratma akmndan sonra yzyln sonlarnda, bugn k Macaristan'a gelip yerletiklerini; hatt ayn stratejinin "Akm-

*Bu aknn tarihi sebeplerini iyice tetkik etm edii anlalan Cl. CAH E N , m u h te lif zamanlarda yabanc ordularda hizm et gren bir ok Trkler m isline dayanarak bu aknn da Bizans'a snp, Bizans ordusunda hizm et kabul etmek amaoiyle yapldn zannetm itir. (Bkz. Cl. C A H E N , La Premiere penetration turque Asie Mineure, (Seconde m oitie du X I. s.) B yzantion N V III, 1948, sh. 63-64).

HORASANDAN ANADOLUYA

75

clar" ad altndaki svari kuvvetleri ile Osmanllar tarafndan Ru meli ve Orta Avrupa'nn fethinde de tatbik olunduuna iaret ede lim. (126) Anadolu'ya yaplan bu ilk Seluklu aknmdan dnen ari Bey, sefer hakkndaki intibalarn Turul Bey'e anlatrken "Biz buradakilerin hakkndan gelemiyoruz, fakat kefetmi olduum Ho rasan ve Ermenya (Anadolu)'ya gidebiliriz; nk orada (Anadolu' da) bize kar gelebilecek bir kimseye rastlamadm" (127) diyerek, Seiuklular'n Anadolu'yu fethetmeleri zaruretini belirtmitir. Turul ve ar Beylere mensup Seluklular, X . yzyln ortala rndan XI. yzyln ilk yarsna kadar ok zdrapl ve maceral g lerle devaml olarak yurd deitirirken * byk Trk muhacereti de bir sel halini alm, Ouzlar (Trkmenler)'n bir ksm da kendileri etrafnda toplanarak siyasi birlik balamt. Seluklular ve onlar takip eden Trkmenler, Karahanllar ile Gazneliler karsnda ne kadar zayf ve perian bir haldeyseler, byk Trk muhaceretinin gelimesi sayesinde de o derece kuvvetlenmi ve bmparatorluklarn kurmulard. Gerekten Ouzlar (Trkmenler) artk, boylar ve uluslar halinde deil, bir millet olarak ve dalgalar halinde, Horasan istikametinde, slm lkelerine akarken, onlar hi bir devlet ve ordu durduramyordu. Bu sebeple Hilfet merkezi Badat'n bile elden kaca korkusu yaylmt. Bu nfus ak ve kesafeti sayesin dedir ki, Hrizm'de perian bir duruma drlm bulunan Seluk lular, Gazne mparatorluu'nu ve ordularn bir ka muharebede malup edebilecek bir kuvvete sahip olarak, T040 ylnda devletlerini kurabilmilerdi. (128) Byk Seluklu mparatorluu kurulduktan sonra da, Seluklu Sultanlarn uratran en mhim meselelerden birisi, gebe Ouz (Trkmen) boy ve uluslarnn muhacereti idi. Byk Seluklu m paratorluu snrlar iinde ve Islm lkelerinde, kendi boy beyleri nin idaresinde mstakil hareket eden bu gebe Ouzlar (Trkmen-

Seluklular'm tarih sahnesine klar ve Byk S eluklu tmparato rlu u 'n u n kuruluuna kadar geirdikleri maceral hayatlar hak knda daha geni bilgi i in bkz. Osm an T U R A N , S eluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti, kinci bask, stanbul 1969, sh. 40-66.

76

O u z NAL

ier) ok defa Byk Seluklu Sultanlarn tanmyor veya "Byk Trk Hakanl" sfatn ellerinde bulundurduklar iin, eski Trk hkimiyet telkkisi gercince, ok zayf bir siyasi ba ile ona tbi olsalar bile, yurt bulmak ve srleri ile birlikte beslenmek maksad ile slm lkelerini istil ediyorlar, yerli halk ile mcadelelere girii yorlar ve neticede yama ve ktale sebep oluyorlard.(m29) slm lkelerine Trk muhacereti aralksz devam ediyor, slmiyet Trkler arasnda yayldka da bu gler birbirini kovalyordu. Bu sonsuz muhaceret ve istillar byk meseleler karyor ve devleti urat ryordu. (130) Byk Seluklu mparatorluu'na henz tam olarak balanma m olan bu gebe Ouz (Trkmen) boylarnn geim derdi ile ve yurt bulmak maksad ile yaptklar istil ve yamalar karsnda o derece feryatlar ykselmiti ki, bizzat Abbsi Halifesi Kaim Biemrillh bu duruma son vermek maksad ile devrin mehur limi Mverdi'yi 1044 ylnda, bir mektup ile birlikte Sultan Turul. Bey'e gnderdi. Byk Seluklu Sultan Turul Bey, Halifenin elisini drt fersahlk mesafeden karlamak suretiyle Hilfet maka mna kar saygsn gsteriyordu. Trkler'in iinde bulunduklar itimai ve siyasi durumu ve Ouz (Trkmen) muhaceretinin man ve nemini henz kavramam olan Halife ve elisi, Turul Bey'i bu hdiselerden sorumlu sayyor ve adaleti, merhameti, dindarl, siyasi ve idari dehas ile tannan Sultan anlayamyorlard. Gerek ten Halife mektubunda: " E y Em ir Turul Bey Muhammedi senin zaptetmi olduun memleketler sana yeter. Dier slm lkelerine ve hkmdarlarna dokunma ve onlara zarar verme" diyordu. Buna karlk Sultan Turul Bey, elinin nmesini dinledikten sonra u cevab verdi: "Benim askerlerim (yani milletim) pek oktur ve bu memleketler onlara kfi gelmemektedir." Bunun zerine Haiife'nin elisi Mverdi: "Bunun sebebi sizin bu memleketleri tahrip etmenizdir. Btn d n ^ y alsanz ve bu ekilde tahrip etseniz yine de size ve milletinize yetmez" diyerek Sultan doru yola davet ediyordu. Sultan Turul Bey ise eliye verdii cevapta: "Ben drst ve doru hareket fetmek iin elimden gelen her eyi yapyorum. Eer mille timden (Trkmen'lerden) a kalanlar ktlk ediyorlarsa, buna kar lk ben ne yapabilirim" diyerek, hem Trkmen muhacirlerinin okluunu ve zaruri ihtiyalarn gsteriyor, hem de Seluklu Hnedannn itaati altna tam olarak alnmam olan baz gebe Trkmen boylar zerindeki kontrol ve nfuzunun ok zayf oldu-

HORASAN'DAN ANADOLUYA

77

unu belirtiyordu. (131) Nitekim iil< Bylt Seluklu Sultanlar, Turul Bey'den itibaren, gebe bey ve boylar itaate almak, eski Trk hkimiyet telmkkisine dayanan adem-i merkeziyeti devlet anlay yerine merkeziyeti bir devlet anlay kurmak maksad ile Trkmenler'in nfuzunu krmlardr. Merkeziyeti devlete doru gelien bu anlay, Trkiye Selukluian'nda ve Osmanllar'da da de vam etmi ve nihayet Osmanllar tarafndan gerekletirilebilmi tir. Byk Seluklu Sultanlar bir yandan Ouzlan (Trkmenleri) devletlerinin kurucusu ve temeli saymlar ve bir yandan da yurtsuz olular ve itaatsiz hareketleri dolaysiyte onlarla uramak zorunda kalmlard.(132) Nizm l-mlilk, siyasetnme'sinde "H er ne kadar Trkmenler'den bkknlk geldi ise de saylar oktur, bu devletin kuruluunda ok hizmetleri ve emekleri getii iin de bu devlet zerinde haklan vardr ve Sultann akrabalandrt" (133) mtalas ile Devletin Ouzlar'a bakn ok gzel ifade etmitir. Turul Bey, Alp Arslan ve Melik-ah gibi ilk Byk Seluklu Sultanlar (ve Trkiye Seluklu Sultanlar ite onlann devam olan OsmanlI Sultanlar), merkeziyeti bir devlet vcuda getirmek ve bylece siyasi paralanmay nlemek maksad ile, adem-i merkeziyeti eski Trk hkimiyet anlay ile, bakaldran asi soydalarn bastr mak mecburiyetinde kaldkjan halde baz tarihiler, Byk Seluklu Sultanlarnn, merkezi bir idare kurmak ve Trk Birliini gerekle tirmek yolundaki, bu meru hareketlerini "mtegallibelik" (!) ve siyasi iktidar ele geirmek iin eski Trk hkimiyet telkkisi ge reince hnedn haklarna dayanarak harekete geen ehzde ve beylerin isyanlarn da Trkm encilik" (!) esasna gre gebe Ouzlar (Trkmenler)'n mdafii sanmlar; gebe Trkmen-kt lelerinin Anadolu'ya evki zaruretini ve byk Seluklu Sultanlan'nn gaz ve ftuhat mefkurelerini ve siyasetlerini de Sultanlarn gebe Trkmenlere kar nefreti ile izah etmek istemiler ve hatt btn Seluklu ordusu ierisinde ok kk bir birlik olan ve yaban c rklardan tekil edilen saray (merkez) muhafz kuvvetine bakarak Seluklu ordusunun ekseriyetini Trkler'den gayri unsurlann tekil ettii hatasna dmlerdir.(134) Hatt Trkler'in Tarihi"ni tarihsel maddeciliin yasalan ile aklamak iddiasnda olan bir yazar daha da ileri giderek, Seluklulann Trk Devleti deil, bran Devleti kurduunu ileri srm ve merkeziyeti bir idare tesis etmek

78

OUZ NAL

ve bUtUn Trk boy ve uluslarn bir bayrak altnda siyasi bi.ie kavuturmak iin mcadele eden Sultanlarla, siyasi iktidar ele ge irmek iin isyan eden Seluklu ailesine mensup ehzade ve beylerin ve bunlarn etrafnda toplanan gebe Trkmenler'in mcadelelerini "snf mcadelesi" teorisi ile izah etmee kalkmtr.(135) Devlet kavram ile uzlamayan ve Trk Devlet adamlarnn merkeziyeti bir devlet idaresi urundaki mcadelelerini ve siyasi birliin ancak bu ekilde kurulup korunabilecei yolundaki uzak grllklerini anlayamayan bu fikirlerin ilmi ve tarihi gereklerle alkas yoktur. Gk Trk Kaanlan'nn "Trk milleti iin gece uyumadm, gndz oturmadm... yoksul milleti zengin ettim, a halk doyurdum, plak halk giydirdim, az halk oalttm"(136) ifadesi ile beliren eski Trklerdeki "Velayet-i Pederne" (Baba gibi koruyuculuk) sfat Byk Seluklu sultanlar'nda da mevcut olup,'*' devletin ban da milletine kar baba mevkiinde bulunmalar onlara bu^ gebe Ouzlar'a yurt bulmak vazifesini yklyordu.(137) Esasen millete yurt bulmak, (Gk Trk Kaanlan'nn deyimi ile milleti kondurmak) da devletin vazifeleri arasnda idi.(138) Bu vazife Orhun kitabele rinde yle ifade ediliyordu: "Douda Kadrkan ormann aarak milleti yle kondurduk, yle dzene soktuk. Batda Keng Tarbana kadar Trk milletini yle kondurduk, yle dzene soktuk." (139) te Byk Seluklu Sultanlar, bir taraftan slm'n sultan ve koruyucusu sjfat ile, Islm lkelerini ve tebaasn bu gebe ve yurtsuz Ouzlar'n apullarndan korumak; dier taraftan da Trk Hakanlarnn "Velayet-i Pederne" sfat ile de, ayn zamanda devletin temelini ve askeri kuvvetini tekil eden bu soydalarn kondurmak, onlara yurt bulmak ve geim imknlar hazrlamak gibi birbiri ile atan iki mesele karsnda idiler. (140) Artk Anadolu'nun fethi Trkler iin bir zaruret idi. Bu sebep lerle Turul Bey, Alp Arslan ve Melikah gibi ilk Byk Seluklu Sultanlar, yurtsuzluktan ikyet eden bu gebe Ouzlar', 1018 ^l aknnda ar Bey'in kefetmi olduu, Anadolu'ya sevketti-

*N itekim Nizam l-mlk siyasetnme'sinde "S u ltan m z cihn ailesi n in babasdr" diyerek, ayn gr ifade ediyor ve sanki O rh un kitabelerinden bir paray naklediyordu.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

79

ler. Byk Seluklu Devletinin Anadolu'nun fethi ve Trkmen mu hacirlerinin bu memlekete evki siyasetini gstermesi bakmndan u kaytlar ok nemli tarihi belgelerdir. Diyarbakr Mervni Emir'i Nasruddevle, Ouz akmlar karsn da Sultan Turul Bey'e ikyet ettii zaman, Seluklu Sultan ona: "Kullarmn senin memleketine geldiini haber aldm. Sen bir Suguur (hudut, uc) emirisin. Onlara mal verip kfirlere (Bizansllar'a) kar kendilerinden faydalanmalsn. Zira onlann maksatlar Ermeni beldeleridir (yani Anadolu'dur)." cevabi mektubu ile hem kendisine zayf siyasi bir bala tbi bulunan bu asi soydalarn himaye ediyor, hem de yerli Mslman halk dnyor ve hem de Anadolu'nun fethi lzum ve siyasetini belirtiyordu. (141) Ayn ekilde 1047 ylnda ok kalabalk bir Ouz (Trkmen) muhacir kitlesi Trkistan'dan Nibur'a gelmiti. Bu gebe Ouzlar orada Seluklu beylerinden brahim Ynal'a yersizlik ve yurtsuzluktan ikyet ediyorlard. brahim Ynal Bey bu gebe Trkmenler'e: "Memleketim sizin oturmanza imkn verecek kadar geni deildir. Bu sebeple dorusu udur ki, Rum (Anadolu) gazsna gidiniz, Allah yolunda cihd yapnz ve ganimet alnz. Ben de arkanzdan gelip size yardm edeceim" derken byk Seluklu Devletinin hangi zaruretler ile Anadolu'nun fethi siyasetini benimsediini gsteriyordu. (142) Turul Bey, Alp Arslan ve Melikah gibi ilk Byk Seluklu Sultanlar iin Anadolu'nun fethi, bir yandan youn Ouz muha cereti basks ile ve onlara yurt bulmak zarureti ile yaplmakta, bir yandan da bu gebe Ouzlar' ve asi ehzde ve beyleri Anadolu'ya gndermek suretiyle kendi devletlerini ve Islm lkelerini istil ve asayisizlikten korumak maksadn gtmekte idi ki, Anadolu'nun fethi ve Trklemesi bu iki ynl ve karmak siyasetin neticesi olarak gereklemitir. Bu iki ynl siyaset yannda Byk Seluklu Sultanlar Anadolu'nun fethini bir devlet siyaseti haline getirip, Islmn Sultan ve koruyucusu sfat ile, slmn eski ve yenilmez dman ve rakibi olan Bizans Imparatorluu'na kar bu gebe Ouzlar' gnderir ve ordular ile bu glere yol aarken, hem B i zans'a kar kuvvet kazanyorlar,(143) hem de, Islm'n cihd mef kuresini ve Trkler'in kadim cihn hkimiyeti mefkurelerini de ger ekletirmi oluyorlard. (144)

80

O u z NAL

Tarihin en byk glerinden ve nfus hareketlerinden birini tekil eden bu byk Trk muhacereti, son yllara kadar mahiyeti, sebep ve neticeleri ile dikkatlice ve ilmi olarak aratrlmad ve anlalamad iin yalnz Seluklular tarihi deil, umumiyetle Garp Trkl ve Anadolu'nun Trklemesi gibi mhim meseleler ve "Seluklu devletinin Anadolu'nun fethi siyaseti" karanlklar iinde kalmtr. Bu sebeple muvakkat ve mnferit hadiselere baklarak "Seluklular asla Bizans topraklarn fethetmek niyetinde deillerdi; gayeleri Suriye ve Msr olup sa kanatlarnda BizanslIlar ile sulh halinde yaamaktan baka arzular yoktu" gibi tarihin seyrine ve tarihi gereklere aykr iddialar ileri srlm ve yaylmtr, ( t 45) Bu ve benzeri grler ya devlet siyasetini yrten yksek strateji ile bu stratejinin uygulanmas sreci ierisindeki mnferit taktikler arasndaki balanty gremeyen tarihilerin ya da, Trk trihinin seyrini, kastl olarak ve gayri ilmi bir ekilde, tarihsel maddeciliin ilkeleriyle aklamak gayretlerinin eseridir. X. yzylda mdafaaya gemi ve i buhranlarla sarslm bulu nan slm dnyas, Seluklular sayesinde yeni bir kudret kazanrak taze bir iman ve kan ile cihda balam ve taarruza gemi; slmn ezeli dman ve rakibi olan Bizans ile hesaplama zaman da artk gelmiti. te Anadolu'nun fethi ve Trklemesi bu zaruretler ile ve ilk Byk Seluklu Sultanlarnn takip ettikleri devlet siyaseti ve ilk slm Halifelerinden kendilerine miras olarak kalan Anadolu'nun fethi gibi mukaddes bir slm mefkuresinin tecellisi olarak gerekle mitir. (146)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

81

IV. BLM

B Y K S E L U K L U L A R D E V R N D E B Z A N S G A Z A L A R I v e AN AD O LU F TU H A TI

m . S E L U K L U L A R 'IN L K A N A D O LU A K IN L A R I lk slm-Bizans mcadeleleri devrinde (Suguur Beylikleri Devri] Horasan ve Trkistan'da tekil edilen gnll Trk birlikleri Ana dolu'ya sk sk aknlar yapmakta idiler. Bu birliklere Trkisun ve Horasan Gazileri denilmekte idi. Gerekten 963 ve 965 yllarnda Horasan Gazileri 5.000 ve 20.000 kiilik kafileler halinde Azerbay-

H O R A S A N 'D A N A N A D O L U 'Y A

83

can ve M eyyfrikin yolu ile "Suguur'a varmlar; Adana, Tarsus ve Masisa ehirlerine dalarak taarruza geen Bizansllar'a kar cihd yapmlard. Bu gzilerin ilerinde limler ve eyhler de bulunuyor du. Bveyhiler'den Addud ud-Devle zamannda ve 1006 ylnda Seluk'un oullarndan Arslan Yabgu'ya mansup olan Yabgulu (Yavgiyn) Ouzlan da bu gazalara katlmlard.(147) Bu ekilde Horasan ve Trkistan'dan Suguur'a giderek cihd yapmak bir gelenek haline gelmiti. Turul ve ar Beylere mensup olan Seluklular, X. yzylda Mvernnehr'deki mcadele dolu ilk yllarnda Karahanllardan Ali Tekin'in hcumlar karsnda ok zor bir devreye girmiler ve yine yurt deitirmek zorunda kalmlard, jte bu buhranl devrede Seluklular'n banda bulunan Turul ve ar Beyler'in verdikleri bir karara gre, Turul Bey geilmesi g llere ekilirken, ar Bey de 3.000 kiilik bir svari kuvveti ile uzak Rum lkesinde (Anadolu) bir keif seferine kt. Seluk'un bu kudretli ve cefakr torunlar, muazzam bir mesafedeJujlunan Anadolu gazsma teebbs ederlerken cidden ok mitsiz bir durumda bulunuyorlard. Horasan gzilerinin sk sk yapmakta olduklar Rum (Anadolu) aknlar onlara bu teebbs telkin etmiti. ar Bey de Horasan gzilerinin bu cihd geleneine uyarak, 1018 ylnda 3.000 svari ile, btn ran' batanbaa geerek, Horasan, Rey ve Azerbaycan yolu ile Anadolu seferine kt. Gazneli Sultan Mahmud'un hiddetine ve bu sefer srasnda, gaflet gsterdii iin Tus'da oturan Gazne mparatorluu nun Horasan valisi Arslan Czib'i azarlaftiasna sebep olan bu aknc kuvveti ile ar Bey Azerbaycan'a vard zaman orada daha nce cihda gelmi olan Trkmenler ile karlat ve onlar da yanna ala rak, 6-7 bin kiilik bir kuvvetle, Van havzasndaki Vaspuragan E r meni Kratl topraklarna girdi. Bugne kadar asla Trk svarisi grmemi olan Ermeniler onlarn kendilerince garip ve deiik kyafetlerini ve manzarasn mahade ettiler; onlarn yaydan silhlar ve dalgalanan uzun salar vard.(148) Seluklularn Gk Trkler gibi arkaya sarkan uzun salar olduuna dair bu kayd baka kaynaklar da doruluyor. (149) ar Bey, komutas altndaki aknc kuvveti ile kuzey dou tarafndan Medya snrlarn yldrm gibi geerek Vaspuragan Ermeni Kratl arazisine girdi ve saa sola yapt hcumlarn sratle inki af ettirerek Retunik istikametinde ilerledi; bu blgedeki baz kale

84

O u z NAL

leri zaptetti, Hristiyanlar kltan geirdi... Bu akn harekt sra sndaki muharebelerden daima muzaffer kan ar Bey, kendisine alan Retunik blgesinde ciddi engellerle karlamadan uzun mddet dolat ve hayli ganimet toplad. Van kalesi gibi sarp ve ms tahkem blgeler hari, btn havaliyi istil etti ve Vaspuragan E r meni Krall'nn bat ksmlarna hkim oldu. (150) Aknlarn bu ekilde inkiaf ettiren ar Bey, 1021 ylnda bir ka kol halinde kuzeye doru ynelerek, Nahcvan havalisine girdi ve Grc lkelerini taramaya balad. Bu srada Grc asU Bizans generali Liparit maiyetinde 5.000 kiilik bir kuvvet olduu halde ar Bey komutasndaki Ouziar'a kar kmaya cesaret edemedi ve bu ekilde btn bu havali Ouzlar'n istils altnda kald. ar Bey daha sonra Ani Kratl havzasnda grnd ve Dovin'in kuze yindeki Beni kalesini muhasara etti. Kale'nin kumandan olan Vaak Bahlavoni, olu Kirkor'u kale muhafzlna brakarak top layabildii kuvvetlerle Ouziar'a kar kmaya hazrland. Muhare bede Ouzlar geri ekildiler, fakat Vaak da sava meydannda ld. (151) ar Bey, bu suretle bir ka sene gaz yaptktan ve Anado lu'daki keif seferini tamamladktan sonra,* Azerbaycan'da kendi sine iltihak eden Ouziar'a veda ederek byk ganimetlerle geriye dnd. Tus'da oturan Horasan valisi Arslan Czib, Gazncli Sultan Mahmud'un emri zerine, yollar tutmu ve ar Bey'i yakalamaya hazrlanmt. Buna ramen ar Bey, Arslan Czib'in takibatn dan kurtularak Horasan' geerek Mvernnehr'e dnmee ve kardei Turul Bey'e kavumaa muvaffak oldu. (152) ar Bey bu byk akna, dier bir deyile keif seferine karken Mvernnehr'den yanna 3.000 atl almt. Buna Azer baycan'da bir ksm Trkmenler'in katldklar ve Ermenya'daki Mslman emirliklerinden, mesel eddad Oullar'ndan, bir miktar ikmal yardm salad da ilve edilirse, nihayet toplam 6-7 bin

'''Dou A n ad olu'y a yaplan bu ilk S eluklu akm nn tarihi hakkndaki rivayetler eitlidir. Bu rivayetlerin m terek tetkikind en kan sonuca gre, bu akm 1018-1021 tarihleri arasnda vukubulm utur.

HORASANDAN ANADOLUYA

85

kiiyi bulan bir kuvvetle Van glnn gney ksmlarndan Tiflis civarna kadar btn beldeyi alt-st ederek, geici olarak hkimiyet kuracak bir g kazanm ve Ermenya'da pek de kuvvet sahibi Krallar ve hkmetler olmadn da renmiti.(153) Bu sebeple ar Bey, kardei Turul Bey'e bu seferin hikyesini ve intibalarn anlatrken, Bizansllar' kastederek "B u lkede bize kar koya bilecek bir kimseye rastlamadm. Biz buradaki (Mveriinnehr ve Horasan) lerin hakkndan gelemiyoruz, fakat kefetmi olduum Ermenya (Anadolu)'ya gidebiliriz"(154) diyerek, her taraftan sk trlan ve yurtsuz kalan Seluklu Beylerine mstakil Trk vatannn kefedildiini bildiriyor ve Anadolu'nun fethi lzumuna iaret edi yordu. (155) 1025 ylnda Mvernnehr'de bulunan Ouzlar'n byk Yabgusu olan Seluk B e y in oullarndan Arslan (srail) Vabgu, Gazneli Sultan Mahmud tarafndan bir hile ile yakalanarak hapsolundu ve kendisine bal boy ve oymaklarn mhim bir ksm Horasan'a gei rildi. Bu boy ve oymaklar daha evvel Smni'ler zamannda Hora san'a gelmi bulunan soydalar ile birleerek Gazneliler'e isyan ettiler ve Tus'da bulunan Horasan valisi Arslan Czib'i bozguna urattlar. Bunun zerine Sultan Mahn^d, 1028 ylnda bizzat gele rek bu boy ve oymaklar ezdi. Onlar da llere ve dalara katlar; ancak ilerinden 2.000 kadar adr halk, Irak- Acem yolu ile Azer baycan'a getiler. Burada Bizans'n taarruz ve tehdidine kar yard ma muhta olan Azerbaycan hkmdar Vehsudan onlar maiyetine ald. Bu ekilde trl maceralar ile dolu bir sefer ile ve pek ok kayp vererek Azerbaycan'a gelmi olan bu Trkmenler, Bizans arazisine geerek Diyarbakr havalisine aknlar yaptlar. (156) Sultan Mahmud'un olu ve Irak- Acem valisi Mesud, Horasan'da kalan dier Trkmen boylarna vaadier yaparak kendilerini maiyetine ald. Sultan Mahmud'un lm (1030) zerine Gazneli tahtna kan Mesud bu Trkmenler'den saltanatnn ilk yllarmda ok istifade etti. Fakat bir mddet sonra Ouz Beylerinden Yamur Bey'in Rey havalisi kumandan Ta Ferra tarafndan ldrlmesi Trkmenler'i tela ve heyecana drd. Yamur Bey'in maiyetindeki oymak bata olmak zere, o havalideki btn Trkmen oymaklar isyan edip silha sarldlar. Turul ve ar Beylerin enitesi Kzl Bey, Bua Bey, Anasiolu Bey, Mansur Bey, Dana Bey, Gkta Bey gibi kumandanlarn maiyetinde olan ve miktarlar lO.OOO'den

86

O u z NAL

fazla bulunan bu Trkmenler R ey havalisi kumandan Ta Ferra'mki bata olmak zere Sultan Mesud'un gnderdii btn Gazneli kuvvetlerini birer birer bozdular. Bu Trkmenler'in bir ksm Irak- Acemde dalmakla beraber, dier mhim bir ksm Azerbaycan'a yrdler ve kendilerinden evvel oraya gelmi bulunan soydalan ile birleip bu blgenin muhtelif yerlerinde yaylaklar ve klaklar kurdular (1036). Bunlarn bir ksm gneye dndler; dier bir ksm ise Azerbaycan'da kald. Bunlar Aras nehrini geerek Arran lkesine girdiler ve burann emiri Fadlun vc olu Ebu el-Svar ile birletiler ve Ermenilerle meskun olan lkelere aknlar yapmaa baladlar. 1037 ylnda Arran emiri ile Ermeni reis^rinden David arasnda vuku bulan muharebede Ermenilerle arptlar. 1038 ylnda Grcstan Kral IV . Barat, Tiflis'i Mslmanlardan almak iin muhasa ra ettii srada Trkmenler'in geldiini duyarak muhasaray kaldr maa ve memleketine ekilmee mecbur olmutu. 8 u srada Abu '1-Hayca Hadbani'nin hkim bulunduu Rum iyye (Urm iye) havali sinde bulunan bir ksim Trkmenler yeniden Van gl havzasna girerek aknlar yaptlar ve daha sonra geri dndler. Diyarbakr, El-cezire ve Musul havalisine aknlar yapan ve baarszlkla dnen Trkmenler'in bir ksm 1042-1043 tarihlerinde Aras nehri kenarna gelerek Beni kalesine taarruza hazrlandlar. Ani kral Gagik kale nin imdadna geldiinden muvaffak olamadlar. Fakat Ermeni beldelerine aknlar yaparak pek ok esir ve ganimet topladlar. Er meni tarihileri Musul'dan dnen Trkmenler'in Murad suyu ile Dicle'yi vcuda getiren kollarn sulad blgelerde mthi aknlar yaptklarn kaydetmilerdir. 1045-1046 yllarnda bu Trkmenler'in mhim bir ksm Bizans mparatorunun ordularnn Arran lkesine ve Dovin ehrine yaptklar taarruzlar srasnda bu lkenin hkmdar Ebu el-Savar'n maiyetinde bulunmular ve Bizans mparatorluk kuvvetleri ile arpmlardr. (157) Selukoullar, 23 Mays 1040 Cuma gn Dandnakan meydan muharebesinde Gazne ordusunu malup ve perian ederek. Byk Trk Hakanl tahtna oturdular ve bu ekilde ran ve Trkistan'n en nemli ksml^na hkim oldular. Turul Bey, btn Seluklu beylerinin mtereken toplanmas ile meydana gelen kurultayda Horasan hkmdar iln edildi. "Sava sahasnda derhal adr ve taht kurup Turul Bey'i zerine oturttular ve btn beyler onu Horasan Hkmdar olarak selmladlar"(158) Turul Bey, Abbasi Halifesine gnderdii fetih-nmede Gaznelilerin zulmlerinden,

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

87

kendilerine yaptklar fenalklardan ve mdafaa maksad ile sava arak zaferi kazandklarndan bahsetmekte; Gazne hkmdarlarnn kle-zde, kendilerinin ise padiah-zde (Afrsiyab, Ouz Han so yundan) olduklann, zulm kaldrp adaleti kurduklarn, Selukoullarnn eskiden beri Halifelie sdk bulunduklarn ve gazaya devam edeceklerini belirtmitir. (159) Seluklular airet teekkl halinde iken, nan (Musa) Bey hukuken Yabgu Unvann elinde tutuyor, Turul Bey de fiilen reis bulunuyordu. im di ise Turul Bey hkmdar iln edilirken fiilen olduu gibi hukuken de devletin bana geiyor ve Byk Trk Hakanl tahtna oturuyordu. Gk Trkler'de, Karahanllar'da oldu u gibi Seluklular'da da devlet zerinde btn hnedan yelerinin hakk vard. Siyasi iktidarn kullanlmasnda hepsi sz sahibi idiler. Bu sebeple devletin kuruluunu mteakip, saltanat merasiminden sonra, Seluklu devleti adem-i merkeziyeti eski Trk hkimiyet telkkisine gre hnedan yeleri arasnda taksim edildi. Turul Bey, Byk Trk Hakan sfat ile Nibur'u ve garpta fethedilecek belde leri alyordu. ar Bey de Melik (Kral, Hkmdar) nvan ile ve ordu kumandan (ka'id al-cay) olarak, yine hkmet merkezi Merv olmak zere, Ceyhun'a, Serahs ve Belh ehirleri ile Gazne'ye kadar uzanan lkelere sahip oluyor; nan (Musa) Bey eski Trk telkkisine gre sahip olduu Yabgu nvann muhafaza ederek, Herat merkez olmak zere Bst, jsfizar vc Sistan'a kadar alnacak vilyetlerin hkmdar oluyordu. (160) Seluklu devleti bu l taksime gre ayrlm; her biri kendi blgelerinde adna hutbe okutmak, para bastrmak, kaplarnda nbet vurdurmak ve balarnda etr tamak suretiyle btn hkimi yet ve istikll unsurlarna sahip olmakla beraber. Byk Trk Hakan Turul Bey'e ve devletin merkezi Nibur'a, siyasi bir ba ile, bal idiler. (161) Turul Bey, devletin kuruluunda, eski Trk hkimiyet telk kisi gereince, amcas nan (Musa) Vabgu'ya ve birinci derecede hizmeti olan kardei ar Bey'e hkmdarlk vermek mecburiyetin de kald. Ancak bu dier byk beyleri ve hnedan mensuplarn ya nndan ayrmayarak devletin paralanmasn nlemeye vc merkezi yeti bir devlet yaps kurmaya alt. Bu sebeple de b/k beyle rin ayr blgelerde yerlemesine frsat vermedi. Eski Trk hkimi-

88

O u z NAL

2. S U L T A N T U R U L B E Y Z A M A N IN D A B Z A N S A K A R I G A Z A L A R V E A N A D O L U F T U H A T I Evvelce Gazneli Sultan Mahmud'un nnden kaarak Azerbay can'a gelerek, bu blgenin hkimi Vehsudan'n maiyetinde Anado lu'ya akmlar yapan Trkmenler 1041 ylnda bu hkmdar ile bo zutular. Buna sebep de Vehsudann bu Trkmenler'e ihanet ederek 30 kadar Trkmen reisini bir ziyafet esnasnda idrtmesi idi. Bu sebeple Azerbaycan'daki Trkmener bu blgede tutunamadlar ve Vehsudan'la yaptklar bir muharebede bozguna uraynca saa sola, teye beriye dalmaa baladlar. O esnada merkezi Meyyfrikin ve Amid ehirleri olan Diyarbakr havalisinin hkmdar olan Mervni'lerden Nasr al-Devlc Ahmedin olu Sleyman, babas tarafndan Cizre valisi tayin olunmutu. Sleyman, maiyetindeki oymakla birlikte Cizre'nin dou tarafnda karargh kurmu olan Trkmen reisi Ouz-olu -Mansur'a haber gndererek onunla anla maa yanat ve kn sonuna kadar Cizre havalisinde kalmasn, bahar gelince dier Trkmen beylerini ve oymaklarn da yanna alarak Suriye'ye gitmesini teklif etti. Mansur Bey'in, bu teklifi ka bul etmesi zerine anlama yaplarak, yeminlerle kuvvetlendirildi. Halbuki Sleyman, Trkmenler'e hiyanet etmei dnyordu. Mkellef bir ziyafet hazrlayarak Mansur'u davet ve sonra hapsetti. Mansur'un maiyetindeki Trkmener teye beriye daldlar ve ou Musul yolunu tuttular. Musul emiri Ukayl-olu Karva ile Diyar bakr Mervni emiri Nasr al-Devlc kuvvetlerini birletirerek Trk menler'e kar ktlar. 1042 ylnda meydana gelen muharebede Trkmener stn geldiler ve btn havaliyi kontrol altna aldlar. Mervni emiri Nasr al-Devle, lkesinin Trkmener tarafndan y klmakta olduunu ve onlara kar koyamayacan grerek bar maa karar verdi ve Cizre'de tutsak olan Mansut Bey'i olu Sley man'dan istedi ve M eyyfrikin'e getirterek serbest brakt ise de Trkmenler'i yattramad. Trkmener bu ekilde bir mddet Musul ve Mervni beldelerini dehet iinde braktlar. Trkmenler'in Diyarbakr ve Musul lkelerinde yaptklar aknlar btn mery ve hkmdarlar korkutmutu. Bu durum zerine Irak'taki

90

OUZ NAL

Bveyhi hkmdar Cell al-Devle ile Diyarbakr Mervni emiri Nasr al-Devle, karargh henz Nibur ehrinde bulunan Seluklu Sultan Turul Bey'e mektup yazarak Trkmenler'i ikyet etmiler ve Trkmen aknlarnn nne gemesini rica etmilerdi. (164) Turul Bey, Mervni emirine verdii cevapta: "Kullarm n senin memleketine geldiini haber aldm. Sen bir Suguur emirisin. Onlara para ve mal verip kfirlere (Bizansllara) kar kendilerinden fayda lanmalsn. Zira onlarn maksatlar Ermeni beldeleri (Anadolu) dir" (165) diyor ve Trkmenler'e haber gnderip Diyarbakr lkesinden ekilmelerini temin edeceini vaad ediyordu. Turul Bey, daha evvel bu Trkmenler Azerbaycan'da iken, on lann reisine eli gnderip hepsini huzuruna artmt. Onlar eliyi bir mddet alkoyduktan sonra geriye gndermiler ve Sultan'a "bizi hep beraber huzurunuza artmaktan maksadnz yaptmz kusur larn cezasn vermek ve hapsetmektir; bundan dolay korkup yanna geiemiyoruz. Siz Suitanmzsnz, eer bizim mutlaka gelmemizi isterseniz o zaman buralardan Rum ve am lkelerine kap yakam z kurtarmaa alacaz" eklnde cevap vermilerdi. (166) Bu durum zerine Sultan Turul Bey, Anas-lu ve Buka isimli iki Trkmen Bey'ini, Diyarbakr havalisine gndererek, bu blgeyi kendilerine ikta olarak vermi ve kendilerini Bizans'a kar gaz yapmaa niemur etmiti. Turul Bey, ayrca kendisinden korkarak yanma gelemeyeceklerini bildiren Trkmenler'e yeni karargh Rey'den, "slm lkelerine akn etmemelerini, Azerbaycan'a dnerek orada yaylak ve klak kurmalar ve oradan Bizans'a gaz yapacak olan Anas-olu, Buka, Mansur ve Gkta Bey'lerin maiyetine girmeleri" hakknda emir gnderdi. Trkmenler de Sultann bu emrine uyarak, ad geen Bey'lerin kumandasnda Bizans'a tabi olan Ermeni beldelerine aknlar yapmaa baladlar. (167) 1043 ylnda Rey ehrine gelerek kararghn burada kuran Byk Seluklu Sultan Turul Bey, maiyetinde ulan Seluklu prenslerinin her birini bir blgenin fethine gnderirken amcas Yusuf (Ymal) Vabgu'nun olu brahim Ynai Bey'i Hemedan ve Isfahan vilyetlerinin fethine memur etmiti, teki amcas Arslan (srail) Vabgu'nun oullar Kutalm Bey ile Resul Tekin'i de Hazar denizi sahillerindeki lkelerin fethine memur etmiti. Dier amcas nan

HORASAN'DAN ANADOLUYA

91

(r/lUsa) Yabgu'nun olu Haan Bey ile kendi kardei ve Horasan

hkmdar olan ar Bey'in olu Prens Yakuti Bey'i de Azerbay can'n fethine gndermiti. Emir ve bazan Melik (Kral) nvaniarn alan bu Seluklu prenslerinin yanna, byk divan- saltanata vezir ve btn divn erkn yolda edilmiti. A yn zamanda her birinin emrine muhtelif Trkmen boy ve oymaklar verilmiti.(168) Bu Seluklu prensleri vazifelerinde byk baar gsterdiler. b rahim Ynal Bey, drt y! ierisinde Dicle sahillerine kadar ftuhtn ilerletti. Kutairn bey de, Geylan ve Tarim havalisini itaati altna ald ve daha sonra Aras nehrini geerek Arran, Grcstan ve Ermenis tan lkelerine girdi. Azerbaycan' fethe memur oian Yakuti Bey de, bu lkeyi aarak Rumiye gl kenarna kadar geldi ve evvelce bu ha valiye gelmi ve birok maceralar geirmi olan Trkmen oymaklar nn reisleri ile ibirlii yapt. Bu Seluklu prensleri. Sultan Turul B e y in yksek hkimiyetini tanmakla beraber, hareketlerinde tamamen mstakil olduklarndan istedikleri ekil ve surette ftuht yapabiliyorlard. (169) Bu srada X I. yzyln balarnda, 500 yl evvelki Jstinianus devrinden beri, gcnn en yksek noktasna erimi bulunan (170) Bizans'n en kudretli imparatorlarndan biri olan II. Basil, ark hu dutlarn emniyete almak ve Islm lkelerine doru genilemek siya seti ile kk Ermeni Kratlk ve prensliklerini kaldrarak mhim bir Ermeni nfusunu Orta Anadolu'ya ve Sivas'a nakletmi, Bizans snrlarn Azerbaycan ve Kafkasya'ya kadar uzatmt. Bu durum Seluklular ile BizanslIlar komu yapyor ve kar karya getiriyor du. mparator Konstantin ayn siyasete devamla Trkmen akmlanna kar harekete gemi ve 1045 yl son baharnda Grc Prensi General Liparit komutasndaki bir Bizans ordusunu ileri srmt. Byk Seluklu Sultan Turul Bey de, bu Bizans taarruzuna kar, amcas Ebu'l Fevris Arslan Yabgu'nun olu, Kutalm Bey'i B i zansa kar gnderilen ordunun bakomutanlna getirdi (171) ve Anadolu'ya gnderdi. Bu ekilde Seluklu ve Bizans ordular ilk defa olarak Gence ehrinin surlar nnde kar karya geldiler. Kutalm Bey, Bizans ordusunu mthi bir bozguna uratt ve Aras nehri boyunca ileri harektn srdrd. Kutalm Bey, bu sava hakknda Sultan Turul Bey'e gnderdii mektupta: "B u blgelerin zengin ve Romallar'n da kadn gibi korkak insanlar olduunu vc bu sebeple kolaylkla fethediiebileceini" bildirmitir. (172)

92

O u z NAL

Bu srada Sultan Turul Bey'in amcalarndan nan (Musa) Vabgunun olu Kasan Bey de, emrindeki ordu le Pasin ve Erzurum ovalann istil cdeek, Vaspuragan blgesine girdi ve akmlarma balad. Bu blgenin valisi pjan General Araon, be~ya valisi !<atakalon'dan imdat istedi. Bu iki Generalin kuvvetleri Haan Bey'in ordusunu 1047 ylnda Aras nehri kenarnda Beni civarnda Stranga aynn yannda karladlar. Bizans kumandanlar muharebe bala dktan sonra Trk ordusunu tuzaa drmek amaciyle mahsus geri ekildiler ve btn eyalarn olduu yerde braktlar. Trkmenler Bizans ordusunun bozulduunu zannederek, Bizans kararghna hcum edip yamaya baladlar. Tam bu srada pusuya girmi olan Bizans ktalar hcuma geerek, dank bir ialde yama ile megul olan Seluklu ordusuna saldrdlar. Bata Haan Bey olmak zere pek ok Trk silh elde dverek ehit oldular. (173) Sultan Turul Bey, amcas nan (Musa) Yabgu'nun olu Ha an Bey'in bu ekilde ehit edilmesine ok zld ve bu malubiye tin intikamn almak zere o srada Dicle nehri boylarnda fituht yapan Seluklu prenslerinden brahim Vnal Bey'i yeni fethedilmi bulunan Azerbaycan valiliine getirerek, Bizans'a kar Anadolu seferine memur etti. Bu ekilde brahim Ynal Bey de Anadolu gazlarnda Kutalm Bey'in yannda mhim bir rol oynamaa balad. Sultan Turul Bey, iki Seluklu prensine, ordularn birletirmeleri ni, bir arada Rum gazs yaparak Anadolu topraklarn sistemli bir ekilde taramalarn emretti ve bu ekilde, Anadolu'yu fethetmek arzusunda olduunu gsterdi. (174) Byk Sultann bu emrini alan Kutalm ve brahim Ynal Bey'ler, 1048'de Anadolu'ya ilk byk Seluklu seferini yaptlar. 18 Eyll 1048 Cumartesi gn, Seluklu ve Bizans ordular Hasankale nlerinde Pasinler ovasnda kar karya geldiler. Bizans ile Trkler arasndaki ilk byk meydan muhaebesi burada meydana geldi. Bizans ordusunda General Katakalon sa cenaha, General Araon sol cenaha, Gen Liparit (Yukarda ad geen General Liparit'in torunudur) ise merkeze kumanda ediyorlard. Tiirk ordusu ise iki byk grup halinde bulunuyor ve bunlarn birine brahim Ynal Bey, dierine de Kutalm Bey kumanda ediyorlard. Btn gece devam eden muharebe Bizans ordusunun bozguna uramas ile sonuland. Bizans ordusunun bakomutan General Liparit esir edildi. (175) Bu sava srasnda Trkmenler, Trabzon'a kadar

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

93

ilerlemilerdir. Hatt brahim Ynal'm kardei .Mehmet Bey'in emrindeki kuvvetlerle stanbul'a kadar ilerledii baz slm kaynaklarmda eri srlmtr. (176) Bu sava Seluklu mparatorluu ile Bizans mparatorluu ara sndaki ilk ciddi savatr. Bu savan asl nemi, ilk defa olarak B i zans ordusuna kar byk apta bir zaferin kazanlm olmasndadr. Bu suretle Bizans mparatorluu'na kar duyulan ekingenliin ve Byk Bizans ordularnn malup edilemeyecei kanaatinin silindii sylenebilir. (177)

Pasinler (Hasan-kale) meydan muharebesinden sonr Bizans mparatoru, Sultan Turul Bey'e eliler gndererek ve fidyesini yollayaak, en deerli generallerinden biri olan Liparit'in serbest braklmasn rica etti. Byk Trk Hakan fidyeyi almaya tenezzl etmedi ve esasen cesaretine hayran olduu Liparit'! serbest brak t.(178) Seluklular ile Bizans arasnda yaplan bar andlamasna gre, Emeviler zamannda stanbul'da ina edilmi olunan cami ve minaresi .mpaator tarafndan tamir ettirildi; ii,-Fatmi Halifesi nmna okunmakta olan hutbe kesildi ve bundan byle Abbasi Halifesi vc Byk Trk Hakan adna okunmaya baflad. Eski Trk hkimiyet sembol olarak da, camiin mihrabna Turul Bey'in ok vc yay iaretleri yapld.(179) stanbul'daki Fatmi elisinin yapti itirazlara da kulak aslmad. (180) Bundan sonra Bizans, Anadolu'yu, bilhassa dou blgelerini, son derece mstahkem hale getirmee balad ve buralara byk -kuvvetler yd. Bu srada Kutalm B ey 1053te Kars' muhasara ettiyse de alamad. (181)

BizanslIlara kar kazanlan Pasinler zaferini mteakip, Bizais ile yaplan bar andlamasndan sonra Turul Bey, ilk hedef olarak, s lm dnyasna fkim olmak, ii faaliyetlerine ve idaresine son ver mek kararnda idi.(182) Fakat ertesi sene (1049) iinde, Sultan Tu rul Bey ile amcasnn olu brahim Vnal Bey'in aralarnn bozulmas ve bu yzden aralarnda muharebeler cereyan etmesi, 1C50 ylnda Turu! Bey'in Isfahan bata olmak zere orta Iran ehirlerinin zapt ile uramas, Bizans'a frsat verdi. (183)

94

OUZ NAL

Daha sonra amcas nan (rviusa) Yabgu ile Sultan'n kardei an Bey arasnda kan anlamazlklar da Turul Bey'i olduka uratrd. Turul Bey, kendisine tabi iki hkmdar arasndaki bu mcadeleyi de sultanlk otoritesini kullanarak yattrd. (184) Sultan Turul Bey, merkc/Ryeti bir siyasetle, Seluk Birliine ve kendi sultanlk hkimiyetine zarar veren teebbsleri ortadan kaldrm, devletin kudretini ykseltmi, hudutlar geniletmi ve bu ekilde Badad'a hkim olacak. Trk-slm mparatorluuiu kurma yoluna girmi idi. Lkin Trkmen nfusunun Seluklu l kelerinde ylmas ve Anadolu'da yeni bir yurt kurmak ihtiyac ve buna ilveten Bizans taarruzlar onu daha nce Anadolu seferine zorluyordu. Gerekten Trkistan'dan gelen yurtsuz Ouzlar, 1050 1054 yllarnda. Irak, Ahvz ve Mulvn taraflarnda ok kesif bir ekilde ylm, bu beldeler halk Badad'a doru kamaa bala m idi. Halife bu duruma nihayet vermek iin Turul Bey'e ik yette bulunyordu.(185) Bunun zerine Sultan, Ouzlar'm takmikta bulunmamalarn ve slm lkeleri iinde ilerlemelerini yasak etti. Bu srada Bizans taarruzlar da younlam ve Kutalm Bey idaresindeki Trkmen kuvvetleri de geri ekilmilerdi. (186) Sultan Turul Bey, Bizans taarruzuna kar Kutalm Bey'i gnderdikten sonra, o sralarda geirmi olduu hastalktan ayaa kalkarak, 1054 ylnda byk bir ordu ile Anadolu zerine yrd. Bargiri vc Erci ehirlerini alp, blge halkmm itaatini saladktan sonra mstahkem Malazgird kalesi nnde ordugh kurdu ve Basil adnda bir Ermeni asilzadesi tarafmdan mdafaa edilen bu ehri muhasara etti. Fakat kaleyi dremedi. Dier taraftan k mevsi minin yaklamas da Turul Bey'i muhasaraya devamdan vazgeirdi. Bunun zerine Sultan, Van gl sahillerini iyice taradktan sonra geri dnd.(187) Bundan sonra Irak ahvli, ii hareketleri ve eh zade isyanlar, sultann bir daha bizzat Anadolu seferine kmasna imkn vermemitir. (188) 1057 ylnda Sultan Turul Bey, kardei ar; Bey'in oulla rndan Alp Arslan'n kardei, prens Yakuti Bey'i Azerbaycan ve Anadolu hududuna tayin ederk, gazya memur etti. Yakuti Bey, maiyetinde bulunan Trkmen emirlerinden Sabuk Bey ile birlikte, 1057 ylnda Anadolu'ya mthi aknlar yapt. Bu aknlar durdur mak isteyen Bizans mparatoru Mikhail Staratyotikos byk zde-

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

95

gndan ve Bizansm hretli generallerinden Nikcfor Briyerinios'u Kapadokya valiliine vc Anadolu'da bulunan Rumeli ve Makedonya ordular komutanlna getirerek, Yakuti B e y e kari gnderdi. F a ! t bu general hi bir i gremedi ve Yakuti Bey tarafndan mthi bir bozguna uratld. (m89) 1059 ylmda dou Anadolu'yu iddetle tahrip eden Yakuti Bey emrindeki kuvvetlerle gney dou Anadolu'nun mhim ehirlerinden olan Urfa'y muhasara etti, fakat alamad. (190) 1060 ylnda Yakuti Bey, byk bir kuvvetin banda Slr- Ho rasan (Horasan ordusu komutan) unvann tayan emirlerden biri (muhtemelen Altuntak), Sabuk, Kapar ve Ermeni tarihilerinin Kicaci adn verdikleri baz Trkmen kumandanlar ile birlikte tek rar Bizans lkesine saldrd. Yakuti Bey'in emrindeki komutanlardan Horasan Sln U rfa'y kuatt. Mikhael'den sonra Bizans tahtn ele geiren mparator Isaak Komnen tarafndan Antakya dk tayin edilen Anili Khaator bu muhasaray baarszla uratt. Fakat kuzeyden gelen dier Trkmen Beyleri, yrylerini Kzlrmak havalisine kadar uzatarak Senekharim'in oullarnn idaresi'altnda olan Sivas ehrini iddetli bir hcumdan sonra aldlar ve yamala dlar. (191) 1061 ylnda Kutalm Bey, Babas Arslan'n Ouz Yabgusu olduundan bahisle saltanat davasna kalkarak isyan etti.(192) Kutalm Bey'in isyan sencIerce (1064 ylna kadar) srd. Sultan Turul Bey, i isyanlar ve ii fesadyla megul olduundan Anadolu ftuhtm bizzat idare edemiyordu. Bu devrede Anadolu ftuhatn prens Yakuti Bey idare etti. (193) 1061 ylnda, isaak Komnen'i bertaraf ederek tahta kan, mpa rator Konstantin Dukas, ok byk bir ordu ile, dou Anadolu'ya yrd ve Trkler'in igal ettikleri bir ok yerleri geri ald ve dou Anadolu kalelerini iyice tahkim ettirdi. (194) 1062 ylnda Sultan Turul Bey, Azerbaycan ve Arran'da i gailelerle megul olduu srada, Yakuti Bey ve Slr- Horasan'n yanna Cemcem ve sulu adndaki iki Trkmen komutanna vererek Anadolu gazsna gnderdi. Bu komutanlar Dicle ve Frat havalisin de fiituhta devam ettiler. Bizans mparatoru bu defa Normandiyal

96

O u z NAL

Heive'yi Trkler'le munarebeye memur etti. 3u srada Trk mcahitlcri ran'a cJnrr bulundukln iin, Bizans ordusu Amid ehrini muhasara etti. ehrin nnde 1063 yhnda iddetli bir muharebe o!du. Bu muharebede Amid'de bulunan Trk komutanlarmdan Hac Baara ehid oldu. Bizansllar'dan Urfa valisi Tavadanos da muhare bede ld. Bizans ordusu malup olarak geri ekildi. Ayn yl Diyar bakr'daki Arap Mervni Emirlii de. Byk Trk Hakanl'na ba land. (195) te ilk Byk Seluklu Hakan Turul Bey'in saltanat srasnda Ouzlar'n (Trkmenler'in) Anadolu'ya yapm olduklar aknlarn vc gazalarn tamam bundan ibarettir. Byk Seluklu ordusuna mensup prensler ve komutanlar idaresinde uzun ve muntazam bir ekilde devam etmi olan bu gazalar Gkegl hududundan balaya rak Anadolu orsalarna doru alan vadilerin ve nehirlerin istikame tini takip eylemi ve nihayet Kzlrmak kenarlarna kadar gelmiti. Ouzlar'n bu mddet zarfnda fethetmee hazrlandklar bu memle keti zaptedip yerlemekten ziyade iddetli aknlar ve hcumlar yaparak mukavemet edecck byk ehirleri ve mstahkem kaleleri ezip mahvetmek istedikleri ve ileride yaplacak esasl ftuhat ve yer leme siyasetine zemin haztiadklan grlmektedir. Bizans mpara torluunun II. Basil'in lmnden itibaren saltanat mcadeleleri dolaysiylc geirdii buhranlara ilveten, gney talya'ya Normanlann hcumlar, Peer.ek Trkleri ile Avrupa'daki amani Ouzlar'n Tuna'y geerek Balkan yarmadasna inmeleri yznden kan mhim hdiseler ile, Macarlar'n yaptklar aknlar, Ouzlar'n (Trkmenier'in) Anadolu'yu fetih ve Bizans mparatorluunu mahvetmelerine msait bir zemin hazrlamt. Asya'da bir ka sene iinde irili ufakl bir ok devletler ykm olan byk fatih Turul Bey iin Anadolu'yu batan baa fethetmek iden bile deildi. Fakat amcazdelcri brahim Ynal, Kutalm Bey, ve Resul Tekin'in kardklar i isyanlar unun bu byk arzusunun tatbikine mani olmu ve onur, zantannda Trkmcnler bu kt'aya yalnz aknlar yapmakla yctinmi}lerdir. Anadolu'nun fethi Turul Bey'in halef lerine mycss;r olacaktr. (196)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

97

3. S U L T A N A L P A R S L A N Z A M A N IN D A B Z A N S 'A K A R i g a z a l a r v e A N A D O LU F T U H A T I Byk Seluklu Saltan Turul Bey, 1063 ylnda, 70 yanda ld. Yerine kardei ar Bey'in lmnden beri Horasan valisi oan Alp Arslan, sultan nvan ile, Byk Trk Hakan oldu. Bu srada byk vezir Amid l-Mlk, Kutalm Bey'i Girdiguh kalesinde muha sara altnda tutuyordu. Muhasara yllardan beri (1061 ytlndan beri) devam ettii halde Kutalm Bey mukavemette inad ediyordu. Amid l-Mlk, Sultan Turul Bey'in lm zerine kuatmadan vaz geerek Rey ehrine dnm.(197) Bunun zerine muhasara dan kurtulan Kutalm Bey, kaleden kar kmaz btn Ouz boy ve uluslarna haber gndererek ksa zamanda 50.000 kiiye yak:n byk bir kuvvet toplamaa muvaffak oldu ve kendini meru Seluk lu sultanl iln ederek Rey'i muhasaraya balad. Sultan Alp Arslan, Kutalm Bey'e haber gndererek, kendisini saltanat davsndan vaz gemee davet etti. Fakat kuvvetine gvenen ve babas Arslan (Israil)'n Seluklularn by ve Yabgusu olduundan bahseden Kutalm Bey, .saltanatn kendisine ait olduunu bildirdi. (198) 1064 ylnda Damgan civarnda cereyan eden savata Alp Ars lan stn geldi; Kutalm Bey, at yere kapaklanarak ld.(199) Oullar Sleyman ve MansuV Bey'ler Alp Arslan'a esir dtler. Alp Arslan, deerli veziri Nizam l-Mlk ile istiare ederek, Kutal m'n oullarnn hayatlarn balad. Kutalmoullannn bundan sonra ne yaptklar ve nerede yaadklar hakknda kaynaklarda kesin bir bilgi yoktur. Baz kaynaklar (200), Kutalmoullannn Alp Arslan tarafn dan srgn olarak Anadolu hududuna gazaya gnderildiklerini riva yet ederlerse de, bu iddia zannmzca yanltr. Zira onlar srgn olarak dahi Anadolu hududuna gelselerdi, bu havaliye gen ve ken dileri gibi isyanlara karan Trkmenler'in derhal etraflarna toplan malar ve bu Seluk ehzadelerini balarna geirmeleri icab eder di. ( 201 )

98

OUZ NAL

Sryani meliifi Mihael, daha da ileri giderek, Kutalmoullan nin Malazgirt meydan muharebesinde byk hiicmetler yaptn ve zaferden sonra Alp Arslan'-i, Kapadokya ve Pont lkelerini fetheden Kutalmoullarndan Sleyman'a Anadolu'da saltanat srmek scl hiyetini tandn syler. ( 202 ) Halbuki Sleyman ve kardelerinin Malazgird savanda veya zaferi mteakip Anadolu'nun fethine gnderilen kumandanlar ara snda bulunduuna dair hit bir mevsuk iaret olmadi gibi, dier asi Seluk ehzdes' Er-Basgan (El-basan)' sk bir takiple onun Bizans'a kamasna sebep olan Alp Arslan'm karcsna daha iddial ve kuvvetli bir ekilde ortaya atilan Kutalir.oullanni Anadolu'nun fethine ve ikmdarhiiia tayin ettnesl de imknsz idi. Nitekim Alp Arslan zamannda Anadolu'da gaz yapan bir ok Trkmen Beyi ve kumandan hakknda ada kaynaklar bilgi verdikleri halde, daha mhim ahsiyet olan, Seluk'un bu torunlarna dair hi bir kayda nastlanmamasnn sebebi de budur. (203) Sultan Alp Arslan, ocukluundan beri kabiliyeti, kahramanlk lar ve devlet idaresindeki liyakatiyle babasnn veliahd ve Merv meliki olmu; Sultan Turul B e y in lm zerine de ayn kudret ile rakiplerini vc saltanat rriddeilerini ezerek Syk Seluklu mpara torluuna sahip olmu vc bu ekilde mparatorluun i nizamn ve gvenliini salamtr. Artk memleket dahilinde ciddi bir engel kalmadndan, Kutalmn bertaraf edilmesinden bir veya iki ay kadar sonra, 1064 yl ubatnda, "Rum gazas" maksad ile, Hora san'dan hareket ederek Azerbaycana geldi. Orada bulunan Ouz boy ve uluslar, beyleri ile birlikte, Sultan'a iltihak ettiler. Villardan beri Anadolu gazsna katlan ve cihda alm bulunan Tu-Tekin isminde bir Ouz Beyi S'jltann huzuruna ^um gazs ile Anadolu yollan hakknda evk verici birok bilgiler verdi. (204) Sultan, ordusunun bir ksmn olu Melikah ile kardei Yakutl Bey'in emrine verip, veziri Nizam l- Mlk' de bunlarn maiyetine vererek, Vaspuragan beldesinde bulunan vc imdiye kadar alnama m olan mstahk-n ehir ve kalelerin fethine memur etti (205) ve kendisi de Grcstan'a hareket etti; bu blgeyi sratle istil ve birok ehir ve kaleleri fethetti. Su srada Mclikah ile prens Yakuti Bey, bata Van ehi olmak zere, Van gl evresindeki ehir ve kalelerin ounu fethederek Sultana yetitiler.(206) Sultan bundan

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

99

:nia Ahalkeltk kalesini iddetli bir iiicumla ald ve Lori Kralltn itaati altna soktu. Daha sonra ftuhatn geniletmek i,in Bagiat Krallinn merkezi olan Ani ehri zerine yrd ve ok etin ve kanl muharebelerden sonra bu ehri de fethetti; kilise ler yerine camiler ina etti. Bu i'avalideki kiiallklan da itaati altna aldktan sonra pek ok esir ve ganimet ile Rey'e dnd. Alp Arslan, bil zaferleri fetihnmelerle komu hkmdailara ve Halife'yc bil dirdi. Hzlife Ka'im bi'Emi illah Sultan' tebrik iyin eli ve inektup gndererek kendisine ''Ebu'l-feth yani fetihler babas nvanm verdi. (207) Bu ftuhattan sonra Sultan Alp Arslan ran'da ve douda iki sene kadar bir takm karkilklan yattrmak ve ftuht yapmakla urarken Anadolu hudutlarnda bulusan Seluklu chzdeleri ile dier Ouz Bey'leri ve Divan- saltanat'a mensup olan emirler ftu hat ve gazvita devam ettiler.(208) Bu srada kaynaklarn verdii bilgiye gre ancak unvan bildirilen ve fakat ad bildirilmeyen (muh temelen Altuntak) nl Seluklu komutanlarndan Slr-: Horasan (Horasan Ordusu Komutan), gney dou Anadolu'nun fethine memur edilmiti. (209) Balkanlar'da Peenekitr ve amani Ouzlar (Uzlar) ile sava halinde bulunan Bizans, Seluklularn bu fetih ve aknlar karsnda hi bir mukabelede bulunamad. Teenek Reisi Turak ile Gegen (Kegen) Bey arasndaki ihtilftan faydalanan BizanslIlar 1064 sa vanda Geenekleri perian ettiler. Bata Turak olmak zere birok Peenek beyi esir ve vaftiz edildi. Peenekleri bir ksm Bulgaris tanda iskn edildi, imparator Konstantin Oukas esir PeenckItrden 15.000 kiilik bir svari alay vcuda getirerek Grcistan'a evketti. Fakat onlar yoldan dnp stanbul Boazn at stnde gemek gibi aklilara durgunluk veren harikulade bir teebbs baararak Tuna boylarndaki eski yurtlarna ulatlar. 1065 ylnda da amani Ouzlar (Uzlar), 600.000 kii halinde Tuna'y getiler Bylcce Ana dolu'da Seluklular idaresindeki Mslman Ouzlar (Trkmenier), Balkanlarda da amani Ouzlar (Uzlar) ve Peeneklcr, birbirlerinden habersiz ve irtibatsz olarak Bizans' bir kska iine alyorlard. Eer Balkanlara gelen Peenekler, amani Ouzlar (Uzlar) ve Ku manlar Mslman olsa ve airet dmanlklar ile birbirlerini insaf szca imha etmeseler idi, Bizans, Anadolu'dan daha nce mdafaas zayf olan Balkanlar'da skut cdedi. (210)

lOO

O u z NAL

Bizans'ii taht kavgala.n ve Balkanlara inen arnani 0)>/lar, Pceneklcr ve Kumanlar'm akmlan vc istillar, Anadolu fiituhtnm gelimesine imkn verdi. Lkin yksek da^iar, derin vadiler, mstahkem ehir ve kalelerle dolu olan bu lke ak ara^i savalarna alm bulunan gebe Trkmenle/ iin zorluklar karyor, Bi/ans ordu vc garnizonlar larafndan takip edilen bu boylar sknca aile vc srleri ile birlikte tekrar Azerbaycan'a dnyor ve Anado lu'da emniyetle kalamyorlard. Teknik silllardan vc muhasara makinalarndan mahrum bulunan Trkmenler, Seluk ordular iimayesinde ilerlemedikleri zamanlarda, mstahkem ehir ve kalcle nnde durakiiyorlard. ( 211 ; Aln '''^lann dou hdrekt srasmdj gney uogu Anadolu'nun fetiine memur edilmi bulunan Slr- Horasan, 1065 ylnda Diyar bakr blgesinde, Ergani yaknlarndaki, Telhum kalesini muhasara etti. Kuleyi alamaynca oradan Siverek kalesine yryerek, muiasara etti; fdkat burada da Bizans'n Frank askerlei tarafndan geri ps krtld.(212) Fakat yine ayn yl (1065) Ur fa blgesine nen Slr- horasan, alap ve Deb kalelcini zaptcitikten sonra Kauo'a yakn bir yer olan Tlag'da Urfa'dan zerine gnderilen 4.000 kiilik bir Frank ordusuyla muharebeye tututu. Ak sahada cereyan eden bu savata Fank kuvvetleri yenildi ve bir ksm kaabildi. Dman kuvvetleri U rfj'ya kadar kovalanm ve Urfa ovjlai Fank askerle rinin ceseleriyie dolmutu. (213) Slr- Horasan, 1066 ylnda tekrar urfa havalisine geleek korkun bir mcadeleden soma halkn tmn esir etmi ve byk ganimelelc ssne dnrnt.(214) Dnnde Diyabakr'a ura yan Sr- Horasan Bb ul-Huva'da karargh kurdu. Mervni Emiri Nizam d-Din kendisine ehrin kaplarn kapatt ve tO.OOO dinar vermek zere mzakere edeceini bildirdi. Fakal bu teklif aslnda bir tuzakt. Nitekim ehre gelen Slr Hoasan ve silh arkadalar yakalanarak ldrldle ve bir kuyuya atldlar.(215) Komutanlarn! kaybeden Trk kuvvetleri ise ekilip gitiler. (216) Slr- Horasan'n baarl larekiin mteakip, Diyarbakr'da bir suikasta kurban giderek, ldrlmesine ramen, Trklerin dou, bal ve gney dou Anadoiu harekt durduulamad.(217) 1066 ylnda byk Trk kumanuaniarndan Gmtekin, yannda Ain ve Ahmed ah Beyler gibi en mhim m'ck kumandanlai bulunduu

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

101

halde, Egani ve Telhum havlisine geldi. Hsn- Mansur (Adyaman) nlerinde Urfa Dukas General Avaiitos kunanasindaki 100.000 kiilik bir Bizans ordusunu mthi bir bozgn<t urattlar. General Arvantos esir edildi. (21 S) Gmtekin, bundan sonra toplad ganimetlerle birlikte, kuze ye dnd ve Ahlat'a geldi. Fakat bu srada Ahiat'da toplanan Ouz (Trkmen) Beyleri arasnda kavga kt ve Afin Bey, Gmtekin'i ldrerek Trkmenlerin bana geti.(219) Bu kavgaya Gmtekin'in Afin Bey'in kardeini ldrtmesi sebep olmutu. (220) Afin Bey, Gmtekin'i ldrnce Alp Arslan'n gazbndan korkarak, enirindeki Trkmenierle birlikle, sratle Fuat' geti; kararghn Klikya'nn kuzeyinde Amanos dalarnn arasnda "Karada" da kurarak Anadolu'da geni bir akn harektna giri ti.(221) Kuvvetlerinden bir ksm ile Anteb'in hemen kuzeyinde bulunan Duluk ve Raban' fethetti. Kuvvetlerinden dier bir ksm ile de Antakya blgesine saldrarak, bu blgeyi tamamen tahrip etti.( 222 ) Anadolu'nun gneyinde Bizans mdafaas yklrken, Orta Ana dolu'da da aknlar devam ediyordu. Afin Bey 1067 ylnda, Malatya nlerinde byk bir Bizans ordusunu bozguna uratt ve Kaysei'ye kadar ilerleyerek bu ehri ald. Bu suretle Trk aknc ordular, 35 derece tulne kadar btn Anadolu'yu inemi oldular; buras Anadolu'nun hemen hemen ortas idi.(223) Artk btn Orta Ana dolu Trkmenlerle doldu. Gitgide arlaan ve ilerleyen Ttkmen akniar karsnda Bizans, kudretli bir general olan Romanos Oiogcncsi tahta kararak mparatorluu kurtarmay dnyor du. (224) Afin Bey, 1067-1068 yllarnda ikinci bir saldr ile Bizans'n Antakya ssn tamamen kertti.(225) Bu suretle gney dou Anadolu'da Bizans savunma ve mukavemeti tamamen yklm oldu. (226) 1068 ylnda Tiflis'i fetheden ve bir mddet bu ehirde kalan Sultan Alp Arslan da Kars'a geldi. Burada karargh kuran Sultan aknclarn, Trabzon yaknlarna kadar yollad. Bu sralarda bir ksm Grcler, slmiyeti kabul etmilerdir. (227)

102

O u z NAL

Bu tehlikeli vaziyeti gren Bizans mparatoru, ok byk bir ordu ile bizzat Anadolu'ya geti. Ordusunda Bizansllar'dan baka anani OUila (Uzlar) ve Peenekier, Normanlar, Franklar, Alman lar, skandinavL vard. mparator, Kayseri yaknlarna geldiinde, Aln Bey'in Niksar' aldn rendi. Sivas'a geldi ve ileri harekt na devam ederek Divrii yaknlarnda Trk urdusunu geri ekilmee mecbur etti, fakat bozamad. mparator daha sonra gneye inip Mara'a geldi. Gnderdii nc kuvvetleri, nal Bey tarafndan bozulun ca, bizzat daha gneye inmeye karar verdi. Halep yaknlarna kadar geldi ve Halep ehrine hkim olan Arap Mirdsi lnedann haraca balad. Menbic'i aldktan sonra skenderun yoluyla Kilikya'ya geldi. mparatorun nnden Ahlat'daki ssne dnen Afin Bey, mparator gneyde megulken, kuzeyin Bizans kuvvetlerinden boaldn gr d ve bu durumdan istifade ederek, ok cesur ve cretkrane bir aknla Anadolu'yu batan baa geip Sakarya kylarna ulat. mpa rator, bu mthi akn Pozant'da iken rendi ve mthi sinirlendi. Fakat Afin Bey'in yolunu kesemedi ve stanbul'a dnd. (228) Ain Bey, bu baarl harektndan sonra yldrm sratiyle kuzey istikametinde ilerlemi ve Malatya'y tazyik etmee bala mt.(229) mparator Romanos Diogenes, bu taarruzlar durdur mak iin kuvvetli bir mfreze gnderdi ise de bu mfreze bozuldu. Bunun zerine imparator. 1069 ylnda byk ordusunun banda bizzat kendisi Anadolu'ya geti ve Kayseri yaknlarnda Trk aknc birliklerinden bazlarn bozdu, ufak tefek baz baarlar kazand. Daha sonra ordusunun en byk ksm ile Frat kenarna kadar ilerledi ve Trkleri nehrin sol sahiline gemee mecbur etti. mpa rator, Tklerin dou Anadolu'daki hareket merkezleri olan Ahlat'a kadar gitmek ve orasri aldktan sonra dier kaleleri geri almak ve nihayet Trkler'in ssn imha ettikten sonra onlar btn eski B i zans hudutlarndan darya atmak istiyordu.(230) Bu maksat ile Frat' geerek Harput'a geldi; fakat o srada Afin Bey'in kuvvet leri Malatya nlerinde, mparatorun mhim bir askeri kuvvetle orada brakm olduu, Bizans generali Ermeni Filretos kumandasndaki byk bir Bizans ordusunu malup ve perian ettiler. Bu general kl art bir ksm askeri ile kaarak perian bir halde mparatora iltihak etti.(231) mparator Harput'tan hareket ederek. Murat ay sahilini takiben douya doru ilerledii srada Afin Bey, yldrm sratiyle Anadolu ilerinde ilerlemeye balad. mparator Romanopolis (bugnk Palu) ehrine geldii srada. Afin Bey, geen defaki

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

103

circtini aynen tekrarlayarak, yanndaki dier Trkmen Beyleriyle birlikte Anadolu'yu boydan boya geerek, bu defa kuzeyden dola mak suretiyle, Bizans'n Anatolik Teminin merkezi olan Konya eh rine girdi (1069). Bu srada Anadolu'da Afin Bey'den baka Sanduk Bey ve Ahmet ah Bey de fetihler yapyorlard. Bu harekt Bizans' mthi rktt. Douya doru ileri harektna devam eden mpara tor, derhal geri dnerek Sivas'a geldi ve Afin Bey'in aknc ordusu nun ricat yolunu kesmek zere Kayseri'ye doru ilerledi. Ancak, geri dn yollaiinm Bizans ordusu tarafndan kesileceini esaplayan Afin Bey, niparatorun harektn habe alnca gneye kvrlp Kilikya'ya (ukurova'ya) girdi vc nne kan btn engelleri kra rak Af.anos dalarn ap Gney Anadolu'daki ssne dnd.(232) Bylece mparator, ne zaman vc nerede grnecei belli olmayai, Trk aknc ordusunu bu defa da yakalayamadan geri dnmek zo runda kald. (233) Afin Bey'in akllara durgunluk veren bu baarlarndan ok memnun olan Sultan Alp Arslan, Gmtekin meselesinden dolay kendisini affettiini bildiren mektubunu Afin Bey'e gnderdi. B u nun zerine Afin Bey, Irak'a gelerek Sultan'a tazirnleini sundu ve balln bildirdi. (234) 1070 ylnda Seluk'un torunlarndan ve Sultan Alp Arslan'n eiiilesi olan El-Basan (Er-Basgan), saltanat davsuta kalkarak isyan etti. Sultan, bu isyann bastrlarak El-Basairn yakalanmas grevini Afin Bey'e verdi. Sultan'n gazabndan korkan vc Afm Bey'in zerine geldiini haber alan El-Basan. etrafnda toplanm olan Vabgulu Trkmeiileri ile birlikte batya doru kaarak Kzltrmak kena rna kadar ilerledi. Butada, mpaatorun dou oiduian komutanl na tayin ettii vc Trk akm'arm durdurmakla grevlendirmi olduu Prens Manuel Komnenos'un ordusuyla karlat. Kzlrmak kenanda ccreyan eden savata Prens Manuel Komnenos mthi bir bozguna urad vt maiyetindeki generallerle bilikte El-Basan'a esir dt. (235) Fakat El-3asan' takip odei Afin Bey sratle ilerliyordu. B u nun zerine Seluk ehzadesi, kendisine esil den Manuel Komnenos'a saltanat mcadelesinde yenildii iin buralara kadar geldiini vc stanbul'a giderek nparator'a iltica etmek arzusunda olduunu bildirdi. Esir Prens Manuel Komnenos, buna r.kltla inand ve nihayet onanla bouna sav'alm anlad (236) vc El-Basan'n Bizans'a iltica edebileceini syledi, Bylece kendisi de esaretten

104

O u z NAL

kurtulmu oluyordu.(237^ Durum bu ekilde aydnlannca, galip ve malup iki prens, birlikte stanbul'a gittiler. El-Basan'n yanndaki Yabguluiar Anadolu'da kald. mparator Romanos Diogenes onu e refle kabul etti ve kendisine bir valilik de verdi. Seluklu tarihinde ilk defa bir prens Bizans'a iltica ediyordu. (238) Afin Bey, El-Basan'a yetimek gayesiyle, yldrm sraiyle l. reket ederek, Kapadokya'y ineyerek frikya lavalisinc'411J 1 . Khonas ile bugnk Denizli civarnda bulunan Laodikya ehijLioi ald ve bu ekilde btn Anadoluyu doudan batya geerek Kad ky'e kadar ilerledi. Afin Bey, Kadky'de ordugh kurarak, mparator'a bir eli gnderdi ve; "Aramzda dostluk olduundan bu seferimde memleketlerinize dokunmadm Halbuki bu Yabguluiar Sultana isyan etmilerdir. Bu sebeple, eer SultanJ bir dmanlnz yoksa, El-Basan' teslim etmeniz gerekir diye ihtarda bulundu (239) Fakat mparator bu teklifi reddedince Afin Bey, geri dnerek, 1070 son bhar ve k ile 1071 balarnda, mstahkem ehir ve ka leler mstesna, birok blgeleri istil etti ve ilk defa olarak onunla Trk aknclar bu derece batya kadar ilerlemi oldular. Afin Bey, kn bastrmas zerine douya doru ekildi, lkin ykselen kar yznden. Kayseri yaknlarnda Zamanl (Pnarba)'da duraklad ve "Meryem derbendi"nde ordusunun snma ve iaesi iin byk zorluklar ile karlat ve ok l verdi. Karlarn erimesi zerine, 1071 yl balarnda, Ahlata hareket ederek durumu Halepte bulunan Sultana bir mektupla bildirdi. (240) Afin Dey, El-Basan takip etmek zere, Anadolu ilerinde iler lerken, Sultan Alp Arslan da 1070 yl Temmuzunda byk bir ordu ile Anadolu'ya girmi, slnlar'n elinde ve Seluklular'n tabiiye tinde bulunan uc ehri Ahlat'a gelmiti. Sultan daha sonra. Amcas Turul Bey'in vaktiyle alamam olduu ve lrken mutlaka aln masn vasiyet ettii mstahkem Malazgird ve E.ci kalelerini fethetti-(241) Daha sonra gney douya ilerleyen Alp Arslan. Arnid (Diyarbakr) ehrine geldi ve bir mddet, ok beendii, bu byk ehirde oturdu. (242) 1070 yl sonlarnda Sultan Alp Arslan Urfa nlerine gelerek, burada ordugh kurdu ve ehri muhasara etti. Sultan, bu srada dier Arap emirleri gibi Arap Mlrdsi linedanndan Halep emiri Mal mud'un da yannda hazr bulunmas iin haber gnderdi ise de,

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

105

Mahrnud gelmedi. Urfa (Ruh, Edc 5sa) eski kltr ve dini bir merkez olarak mehur bir ehir idi. Kaynaklarn rivayetine gre bu srada 80.000 Ermeni, 20.000 Sryni, 6.000 Run ve I.OOO Frank vard. ehir ok mstahkem ve mdafaa imknlar ok iTisait idi ve B u l gar Basil isimli bir kumandann idaresinde bulunuyordu. Bu sebeple Urfa iki ay kadar sren iddetli bir muhsaraya mukavemet etti (24.3) Muhsarann ok uzamas zerine, byk ordusunu bir kale nnde yupratmay askerlik prensiplerine aykr bulan Sultan Alp Arslan, ehrin yapt bar teklifini ve muhasaranm kaldrlmas artyla teklif edilen 50.000 dinar kabu! ederek, bir bar yapp muhasaray kaldrd ve sratle Halep zerine yrd. (244) Alp Arslan, 1071 yl kinci Kanun'un 20'sinde, Frat nehrini geti. Sultan'n imam Buharal lim Kad Ebu Cafer, Seluklu or dusu Frat' geerken Sultan'a: "Efendimizi Nimetlerinden dolay Allah'a krederim. Zira bu nehri ne eski zamanlarda ve ne de slm devrinde, kleler mstesna, Trk hkmdar olarak, ilk defa siz ge iyorsunuz" dedi. Bu szlerden holanan Sultan btn beyleri a rarak imamnn szlerini tekrarlatp, onlara da dinletti ve kendisi de Allah'a hatnd etti. (245) Sultan daha Urfa'y muhasara ettiinde dier Arap emirleri gibi Arap Mirdsi hnedanndan, Halep Emiri Mahmud'un da yannda hazr bulunmas iin byk lim Ebu Cafer Buhari'yi Halep'e gnder dii halde, Emir Mahmud gelmemiti. Bunun zerine Sultan Alp Arslan Halep'e geldiinde, sonradan kendi Unvan ile anlm bulu nan, ''Tell Suitan'' (Sultan Tepesi)* zeinde ordughn kurarak ehri muhasara etti. 1071 yl Nisannn Sik gnlerinde balayan mu hasara uzun srd halde ehre ancak bir gn hcum yapld. s lm dinine byk bir imanla bal olan Sultan A!p Arslan: "Rum lar karsnda cihd yapan bu iuidut ehrini kl ile fethetmekten korkarm" diyerek slm'n gaz mefkuresine olan balln belir tiyordu. Emir Mahmud nihayet annesi ile birlikte ve "Ouz kyafe tinde" May'is ortasnda Sultan'n huzuruna geldi ve annesinin efaati ile affa nail oldu. Sultan Halep hkimiyetini yine Emir Mahmud'a

*Yavuz Sultan Selim de Msr seferindi' ayn Lepe zerinde karargh n kur;;si, ayn kudret ve mefkureye sahip iki Trk Sultan kaderin bir cilvesi olarak burada birleijmiti

106

O u z NAL

braktn bildiren menurunu da ihsan ettikten sonra Msr zerine yrmee karar verdi. Fakat ou srada Bizans mparatoru Romanos Diogenes'in elileri gelerek, mparato/un bir mektubunu Sultana takdim .ettiler. mparator mektubunda Alp Arslan'dan Malazgird, Ahlat, Erci ve Menbi ehirlerinin Bii;ans'a terkini istiyor, aksi takdirde byk bir ordu ile liareket ederek, zerine yryeceini bil diriyordu. Bu teklifler karsnda gazba gelen Sultan, eliyi sert bir cevapla geri gnderdi Faka mparator Diogenes'in muazzain bir ordu ile Erzurum (Kalikala)'a doru ilerlemekte olduunu bildiren haberler Sultan' tellandrd. Halbuki elilerin gelil^ri ve konuma usluplar BizanslIlarn taarruz etmeyecekleri kanaatini vctiyordu. Seluklu ordusunun byk bir ksm Suriye'de ii Fatmllcr kar snda kalmt. Bu durumda Sultan bu ordunun Halep Emiri Mahmud ile birlikte sefere devamn emretti, kendisi de hassa askerleri ile birlikte ok sratli ve endieli bir ekiide Suriye-Msr yolundan kuzeye dne,ek, Frat ve Dicle'yi geip, Diyarbakr-Bitiis yolu ile Seluklu ordusunun slerinde^ olan Ahlat'a doru yola kt. Alp Arslan'n bu sratli ve tell dnne ahit olan Bizans elisi, bu hali mparatora bir mjde haberi olarak ulatrd. (246) Anadolu'nun Trklerle dolduu ve Afin Bey'in bu memleketi batan baa istil ettii bir zamanda ve srf Trkler'i Anadolu'dan atriasi iin tahta karlm bulunan, gen ve kudretli bir asker olan mparator Romanos Diogenes, 1070-1071 knda Bizans mparator luk ordusunu hazrlamt. mparator. Anadoluyu Trkler'den kur tarmaktan baka, slm lkelerini istil ve hatt Oyk Seluklu Devleti'ni de tahrip etmek maksadtyle Bizans tarihinin en byk ve en muhteem ordularndan birisini ve belki dc birincisini vcuda getirdi. Bu ordu Balkan vilyetlerinden, Bitinya, Kapadokya, Kilikya ve Trabzon blgelerinden ve.Ermeni halkndan baka Slav (Rus), Bulgar, Alman (Got), Frank, Ermeni, Grc, Hazar, Peenek, Uz (Ouz) ve Kpak (Kuman) cretli askerlerinden terekkp ediyordu. Ordusunun azametinden marur olan mparator, zaferden zerre ka dar phe etmiyor, yalnz Anadolu'yu kurtaracana deil, slm l kelerini dc zaptedeceine inandndan rak, Suriye, Horasan ve Rey valiliklerini de imdiden kumandanlarna vaad ediyor (247); slm Halifeliini kaldrarak yerine Patriklii kuracan, camileri tahrip ederek yerine kiliseler ina edeceini sylyordu. (248)

HORASANDAN ANADOLU'YA

107

4. M A L A Z G R T M flYD A N M U H A R E B E S mparator Romanos Diogenes Trkler'in senelerden beri Anado lu'da yapmakta olduklar akm ve istillara kesinlikle son vennek iin, 13 Mart 1071dc Anadolu'ya geerek Trk mparatorluk or dusunu aramaya balamt. Kanlmaz akbetin zuhur ve tecelli n yaklayordu. Trk, slm ve dnya tariile inin mukadderat deimek gerekti, deiecekti Anadolu'nun Trklemesi ve Trki ye devletinin kurulmas mukadderdi. Bin yl, Trkler'! bu istikamete aktmt. (249) lhi snnet byle emrediyordu.

A. s a v a N C ES A N A D O L U 'D A S Y A S D U R U M lk slm ftuhtndan beri, Bizans, slm ordular tarafndan zorlana zorlana Suriye ve Lbnan'dan ekilmi, Anadolu'ya kadai gerilemiti. X. yzyln balarnda Anadolu'nun dou ve gney dou blgelerini fetheden Mslmanlar X I. yzyiln ba>l.)nnda bu blge lerden ekilmeye, Bizans karsnda gerilemeye halanlard. Nitekim BizanslIlar, 928'de insiyatifi ele alarak kar taarruza gemiler; 934'te Malatya; 948'de Mara; 964'te Adana, Misis vc Tarsus'u alarak Mslmanlar Kilikya'dan pskrtmlerdi. 966'da BizanslIlar, Diyarbakr. Antakya, Halep civarna kadar gelmilerdi. 969'd Antakya Bizaiis'in eline dmt Bu mhim baarlardan S o n r a Bizans hkimiyeti, tekrar Anadolu'ya yeleirken, dier ta raftan Van glnn dousuna ve Kafkas daLrna kadar ulamii. (250) Bundan sonra Mslmaniar, Bizans' ok kanl Svalaidan sonra binbir glkle Lbnan ve Suriye'den karabildilerse de, Van gl blgesindeki Bizans hkimiyeti devam etti. slm mparatorluunun ve ona bal dcvle'lcin Bizans kar snciaki eski hayatiyet vc kuvvetlerini kaybetmeye balamalar, ayn zamanda slm dnyasmda nemli bulirarlar dourdu. Buna sehep de, Islm drnyasinda meydana gelen siyasi ve itimai m C d-

108

O u z NAL

delelerle i ekimelerdir denebilir.(251} slm dnyasma bu uuhranl durumundan faydalanmak ist^fyen Bi/ansllar, derhal kar taarruza geerek, byk slm beldelerini ve hatt Hilfet merkez lerini bile tehdit eder duruma geldiler. (252) te slm leminin i ve d tehlikelerle kar kaiya kaldi bylesine buhranl bir zamanda slmiyet! kabul eden Ouz Trkler!, dalan slm mparatorluunu birletirmek, duraklayan kltr hareketlerini htzlandirmak, ahlanan hal aknlarna gs germek, Batnilik ve iilik fesadn sndrmek vazifesi ile Sclukoullannn tbabuiuunda slm dnyasnn mukaddeatm ellerine almlartd.(253) Kudretli, dil ve azimli bir sirna ile tarih sahnesine kan ! ve bylesine muhteem bir tarihi misyonu yklenen Selukoullan'nrn etrafnda btn Trkler birleiyorard.

B. s a v a N CES S E L U K L U L A R D A S Y A S D U R U M Orta-dou'da eitli soy ve sllelerin hkimiyeleiine son vere rek, siyasi birlik meydana getien ve Snnilie aykr akmlar orta dan kaldrmak suretiyle mezhep mcadelelerine son veren Seluklu la gittike kuvvetlenmekteydiler. Siyasi bir teekkl olarak geli mekte olan Byk Seluklu Devleti iin, ilk olarak fethedilmesi gere ken iki blge vard; biri, Fatmi Halifelerinin idaresinde bulunan M IS IR , dieri de, Bizans'n elinde bulunan A N A D O LU . . Bilindii gibi, Msr, iilik propagandasinn merkezi idi. slm dnyasnn birlii, selmeti ve huzuru iin de ciddi bir engel tekil ediyoidu. Nitekim iilerin, Snni slm dnyas ile rekabet iddias iinde bulunduklarn kaynaklar kaydetmektedi .(254) Buna slm dnyasn saran Batnilik fesad da eklenirse tehlikenin bykl anlalr. Anadolu ise, Mvernnehr ve Horasan'daki ilk mcadele yl larnda devlet olma yolunda nemli merhaleler aan ve balca faa liyet noktas slm dini urunda eihd olan Seluklu ftuhtna elverili idi. Anadolu yaylas, uzak Asya bozkrlarndan g ederek, eski yutlarna bir daha dnmemek zere gelmi, Seluklularn hiz metine girmi ve devletin uurlu sevk ve idaresi altnda Bizans snr larna ylan Trkmenler iin en uygun hayat artlarna ve coraf-

HORASAN DAN ANADOLU'YA

109

yaya sahipti. Bu cetgver Trkmenler'in kahramanli< hisleri, slmiyetin gaza ve cihd mefkureleri ile de iyice gelimiti. slm l kelerinde bir yerde devaml oturamayarak devaml g eden ve bu arada karklklara sebep olan yurtsuz Trkmenler iin Anadolu ok cazip bir vatand. m 018 ylnda ar Bey'in komutasnda yaplan ilk Anadolu aknm, Sultan Turul Bey zamannda yaplan aknlar takip etmi, Anadolu'nun kilit noktalar zorlanmt. Fakat asl mcadele Sulta\ Alp Arslan zamannda olmu, Azerbaycan ve Erran blgesindeki Bizans'a bal Ermeni, Grc ve Ahbaz krallklannm ezilmesinden sonra, Tiflis, Ani, Kars gibi nemli stratejik mevkiler ele geirilmiti. Bylelikle o ru Anadoluya yaplacak olan aknlara yol alm olu yordu. Nitekim, birok airet beyleri Seluklular'a bal olarak, g ney snrlarndan Anadolu ilerine doru aknlar yapmaktaydlar. Grnte bu aknlar dzensiz, plnsz ve programsz ve sadece gani met elde etmek iin yaplyormu intiban vermektedir. Aslnda bu aknlar, sistemli bir ftuhatn ilk safhalar idiler. Bylece, nemli mevkiler, Bizans'n dayanak noktalar, silh ve cephane depolar, stratejik mevkileri bu aknclar tarafndan nceden tahrip edilmi oluyordu. Nihayet, bu kk apta, fakat aralksz, yllarca devam eden hazrlk devresinin tek gayesi Anadolu'yu Bizans'tan koparmak ve onu Trk yurdu haline getirmek idi. (255)

C. s a v a N C ES B Z A N S L IL A R 'D A S Y A S D U R U M Mildi 6 . ve 7. yzyllarda vuku bulan ran-Bizans mcadeleleri, Anadolu iin byk bir felket olmu ve bu lkenin ehir ve kasaba larnn byk bir ksmnn harabe haline gelmesi ile sonulanmtr. Bunu takip eden slm-Bizans mcadeleleri ise bir ka y/yl srekli olarak devam etmi ve btn bu arpmalar Anadolu'nun daha fazla harap olmasna sebep olmutur. (256) Bizans'n Makedonya hanedan zamannda Bardas Sclerus ile Bardas Fokas tarafndan karlan ihtilller ve bu yzden meydana gelen i harpler, Islm taarruzlarnn duraklamasndan beri sulh ve skuna kavumu ve yeniden tanzim ve imar edilmee balanm

110

O u z NAL

olan Anadolu'nun harapln ve sefaletini bir kat daha artrm (257), nfusun azalmasna, medeni ve iktisadi hayatm sukutuna se bep olmutur. Bizans Anadolu'sunda bu ekilde medeni, itimai ve iktisadi knt devam ederken. Dou Anadoluda slm dnyas ile meydana gelen siyasi, medeni ve ticari mnasebetler sayesinde, olduka ileri, canl ve mreffeh bir hayat vcuda geldi. (258) Anadolu'nun yerli halk dini ve itimai bakmdan da iyi bir durumda deildi. Bizans mparatorluunun takp etmekte olduu dini bask siyaseti tedenberi dier kavim ve mezhepleri imh gayesini gdyordu. Bizans'n bu dini basklarna, mali tazyik ve zulumlar da ekleniyordu. (259) 1067'de len Bizans mparatoru X. Konstantin Dkas'n lm ile, onun olu adna, yerine geen mparatorie Eudoxia zama nnda, Bizans i karklklar iinde bulunuyordu. Sarayda menfaat esasna gre kurulan gruplarn yersiz mdahaleleri yznden sarslan mparatorlukta ordu iyice ihmle uramt. zellikle eyletlerdeki ve Anadolu'daki askeri birlikler parasz ve yiyeceksiz braklmlard, 1067 ylnda Malatya'ya kadar gelen Afin Bey kumandasndaki Trkmenler'e kar duramamlar ve onun Kapadokya'nm merkezi olan Kayseri'ye ve Anatolik teminin merkezi olan Konya'ya hcum larna engel olamamlardr. Kilikya havalisinde dolaan Trkmenler'i pskrtmek iin gnderilen General Nikephorus Botaniates kuman dasndaki kuvvetler, sava dahi yapamadan dalmlard. (260) Seluklu ve Trkmen aknlarnn oalmas ve hatt Bizans' zor durumda brakmas rnparatorienin idaresinin bana bir erkek geirebilmek iin evlenmesine sebep oldu vc Kapadokyal bir aileden olup, Sardika dkal zamannda Peenekler'e kar parlak zaferler kazanm olan gen ve kudretli general Romanos Diogenes'i kendine koca seti. Bylece Diogenes, 1068 ylnda mparator ilan edildi. Bu yeni imparatorun cesur, atlgan, askeri kabiliyeti ve kendine gveni fazla olan bir kimse olduunu yaknlar methederek anlat yorlard. Bunun yan sra kaynaklarda, marur ve memleketi sulha kavuturmay arzulayan bir mparator olduu da kaydedilmekte dir. (261) Yeni mparator, Trkmenler'in ard ar'Kas kesilmeyen akmlarma bir son vermek iin 1068 ve 1069 ylndaki seferlere paralel olarak.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

111

1070 ylnda dou ordular bakomutanlna tayin ettii General Manue! Komnenos'u grevlendirmiti. Grev belli ve akti. Trk men aknlan durdurulacak vc rastlanan her Trk kuvveti yok edile cekti. Fakat, 1070 ylndaki bu nc seferde de hi bir ey yapla mad. Hatt, Bizans komutan asi Seluklu ehzadesi E!-Basan'a esir dt. mparator Romanos Diogenes'in bin gayretlerine ramen, Tik aknclar gn getike daha batya yaylyorlar ve Seluklu Sultan hedefine biraz daha yaklayordu. Trk aknlar daima baar ile sonulanyor ve Bizans'n btn direnmeleri knlyordu. Bu se beple, Trkleti Anadolu'dan atmak, hi olmazsa geri pskrtmek ve aknlara bir son vermek amacyla tahta karlm bulunan Roma nos Diogenes'in btn plnlar boa kyordu. mparator, bizzat kumanda ettii seferlerde dahi, anszn kveren ve ne zaman ne reye hcum edecei bilinemeyen Trk aknclar sebebiyle yolunu vc plnn deitirmek zorunda kalyor ve hi bir sonu elde ede meden stanbul'a dnyordu. Btn bu hadiseler, mparatoru, Trk meselesini kknden bertaraf etmeye zorlad. mparator, Trklerin senelerden beri Anadolu'da yapmakta olduklar aknlara ve istillara bir son vermek iin Azerbaycana bir sefer yapmak ve Suriye'de ii Fatimilerle megul bulunan Sultan'm ran'da bulunmamasndan istifade ederek, Seluklularn ana yurduna kar aknlar yapmak ve bu ekilde Sultan' mutlak bir harbe zorlayarak ezmek ve Trkmenler'in bir daha Anadolu topraklarna ayak basmayacaklarna ve Sel uklu aknlarna son verileceine dair bir muahedeyi kabul ettirmek niyetinde idi. Ve bu niyetle 13 Mart 1071'dc yola kt. (262)

D. S A V A A G D E N Y O L Seluklular'la Bizans arasndaki mnasebetlerin iyice gerginle mi ve imparatorun bu meseleyi kknden halletmek zere kararl olarak harekete gemi olmasna ramen Alp Arsian'n ilk iedefini, imdilik, Bizans deil, Msr Fatimileri tekil ediyor, Seluklu beyleri ile Trkmen boylarnn akn ve istillarn imdilik kfi gryordu. Zia slm dnyas ar iiler ve onlarn ba Msr Fatimileri kar snda idi ve i mcadeleler doiaysiyle Msr veziri Nsr d-Devle Hamdan, Sultan' Msr'a davet ediyor, Msr' kendisine teslim ede ceini ve bu suretle iilie sun verilmesine kararl olduunu bdi-

112

OUZ NAL

liyordu. Bu durum ve davetler karsnda Sriye-Msr seferi byk bit ehemmiyet ka/anmt ve Sultan Alp Arslan, slm dnyasmn geleceini yakndan ilgilendiren bu konuyu ilk plna alm bulu nuyordu. (263) Alp Arslan bu sebeplerle 1070 yl Temmuzunda byk bir ordu ile Fatimiler zerine gitiTiek zere harekete geti. Mslmanlarm elinde ve Seluklularn tabiiyetinde bulunan Ahlat'a gelince amcas Turul Bcy'in kuatp da alamad ve alnmasn vasiyet ettii Malazgirt kalesini sratle muhasara edip fethetti. Ahlat Seluklula rn Anadolu sefer ve aknlarnda askeri s vazifesini gryordu.(264) Malazgirt'in fethinden sonra Alp Arslan, gneye dnerek Suriye'ye inmek zere Urfa kalesine yielmi, sekiz, on gnlk bir kuatma dan sonra sonu alnamayacam anlaynca byk ordusunu bir kale nnde ypratmay askerlik prensiplerine aykr bularak, ehrin yapt bar teklifini kabul edip kuatmay kaldrd ve buradan Halep zerine yneldi. Sultan Alp Arslan, 1071 yl balarnda Frat geerek Halep nlerine geldi. ehrin hkmdar Mirdsi Eniri Malmud korkusun dan Sultan' karlayamamiti. Bu sebeple kale kuatld. Fakat s lm kan aktmamak dncesi ile sadece bir gn kaleye hcum ya pld. Sultan "Rum lar karsnda cihd yapat bu hudut ehrini kl ile fethetmekten korkarm" diyerek slmm gaz mefkuresine olan balln aka belirtmitir. Nihayet, Emir Mahmud, Ouz kyafetine girerek annesiyle birlikte Sullan'n luzuruna gelmi ve kendisine balln bildirmiti. Bunun zerine, annesinin de e faatiyle, affedilerek, tekrar Halep'teki hkimiyetini. Byk Seluklu Sultanna bal kalmak artiyle devam ettirmesine izin verilmi^ ti.(265) Bu meselenin de bu ekilde hallinden sonra Sultan, Msr Fatmileri zerine yryne devan etmeye karar verdi. Ancak Sultan'm Halep nlerinde bulunduu sralarda Bizans mparatoru Romanos Diogenes'in elisi gelerek, mparatorun bir mektubunu Sultan'a takdim etti. mparator bu mektubunda Alp Arslait'dan Malazgirt, Ahlat, Erci ve Menbi ehirlerinin Bizans'a terkini istiyor, aksi takdirde byk bir ordu ile hareket ederek, zerine yryeceini bildiriyordu. Bu teklifler 'Karsnda ve alk olmad bir uslupla kendisine hitap edilnesinden mthi gazaba gelen Sultan, eliyi sert bir cevapla geri gnderdi. Daha sonra da

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

113

ordusu ilf; Suriye /.erinden Msr'a gitmek zere Halep'ten ayrlarak, bir gnlk bir yryle gneye doru iler!edi.(266) Fakat tam bu sralarda, bir gnlk yol alnmadan yolda Bizans mparaturunun mu azzam bir Oldu ile Erzurum (Kalikala)'a doru ilerlemekte olduu haberi geldi.(267) Halbuki elilerin gelii ve konuma usluplar BizanslIlarn taaruz edemeyecekleri intiban veriyordu. Bu durumda Byk Seluklu ordusunun byk bir ksm Suriye-Msr yolunda Fatimiler karsnda kalmt. Sultan bu ordunun byk bir ksmnn (Ynan'a gre sol cenahndan bir ksmnn) Halep Emiri Mahmud ile birlikte Fatimiler zerine sefere devamn emretti, kendisi de hassa askerleri ile birlikte ve ok sratli olarak endieli bir ekilde SuriyeMsr yolundan kuzeye dnerek, Frat ve Dicle'yi geip, DiyarbakBitlis yolu ile Seluklu ordusunun askeri slerinden olan Ahlat'a doru yola kt. mparator, 13 Mart 1071 gn, stanbul'dan hareketinden nce, Ayasofya kilisesine giderek byk bir ayinde dua ettikten sonra, m paratorluk ordusunun bana geerek yola kmt.(268) Sefer maksadn gizlemek ve Seluklu Sultann yanltmak (taksadiyle de Halep nnde bulunduu srada ona eli gnderip, evvelce Mslmanlar elinde iken Rumlar tarafndan alnm olan baz kalelerin Seluklular'a verilmesi karlnda, Malazgirt, Ahlat, Erci ve Menbi ehirlerinin derhal Bizans'a terkini istiyor, aksi halde byk bir ordu ile zerine yryecei tehdidini savuruyordu. Bu ekilde Bizans ordusunun hcum edemeyecei kanaatini uyandrarak Sultan yanl tan mparator (269) stanbul'dan hareketle Eskiehir'i geip Kzlr mak (Halys) vadisini takip ederek Sivas'a vard. BizanslIlar daha nce Ermenileri yurtlarndan koparp Sivas'a yerletirmilerdi. Romanos Diogenes Sivas'a varnca ehirdeki Rumlarn "Ermeniler bize T klerden daha fazla taknlk ve merhametsizlik gsterdiler" diye i kyet etmeleri zerine Ermeni prenslerini bu ehirden irp kartt. Daha sonra yoluna devamla Theodosyopolis'e doru hareket etti. mparatorun, yannda bulunan Nikefor Bryennios ile aslen Trk olan General Tarkhan (Tarkhaniotes) ve baz mhim generaller, mparator'a Sivas'ta veya Erzurum'da kalarak kyleri tairip ve Trkleri a la mahkum etmek tavsiyelerini yapyorlard. Nitekim, baka bir vesile ile de, Bizanslla 'in kendi memleketlerini yama ve tahripten ekinmediklerini buzai Bizans tarihileri de kaydetmilerdir. Fakat mparator, bizzat ran'a girmek ve Sultan kati neticeli bir meydan muharebesiyle ezmek kararnda olduundan, bu teklifleri kabul

114

O u z NAL

etmeyeek Erzurum'a vard. Orada dou ordular kumandan Ermeni Basil, Alp Ai slan'tn korkusundan Irak'a ekilcJii haberini verdi. m parator kuvvetle inden 20.000 zrhl askerini Grcistan'a gndererek arkasn emniyete ald. Sicilya'da Araplar'a kar savalaida hret kazanan General Ursel ile General Tarkhan' 3C.0C0 kiilik bir kuvvetle Erzuium'dai Malazgirt ve Ahlat zerine karp yollar amaya, Alp Arslan'n dn yolunu kesmeye, bu maksatla da tah ribat yapmaya memur etti; kendisi de byk ordusu ile arkadan Malazgirt'e doru haekete geti.(270) ok az bir muhafz kuvveti nin koruduu Malazgirt kalesini arabuk alan mparator byk bir gurura kapld. Hatt byk zaferin kendisini beklediini grr gibi oldu.(271) Bu srada mparator, stanbul'dan beraberinde getirdii Seluklu ehzdesi El-Basan (Cr-Basgan, Ersagun)' da -muharebe srasnda Trklere iltihak etmesinden korktuu iin - stanbul'a geri gnderdi. (272) Alp Arslan, mparatorun Erzurum'a vard ve dou Anadolu'ya doru ilerledii haberini Meyyfarikim (Silvan)'da alm, bata Ma lazgirt kads olmak zere o havalideki kalabahk bir halk kitlesi de gelip tehlikeyi ve himaye edilmelerini Sultan'a bildirmilerdi. Sul tan da buradan Diyarbakr-Bitlis yolu ile Ahlat'a doru yoluna devam etmiti.(273) Ou srada El-Basan takiple Anadolu'daki b yk bir akndan dnen Afin Bey'in kuvvetlerinden mhim bir ksm da Seluklu ss Ahlat'da Sulta' bekliyordu. Alp Arslan, Anadolu aknndan dnen Afin Bey'den merakla bekledii haberi de yolda ald. Afin Bey, Sultan'a gnderdii rapo runda; Bizans'n Anadolu'daki belli bal askeri slerinin, siratejik noktalarnn ve ikml merkezlerinin tahrip edildiini, Bizans mpa ratorluunun kendisini savunacak durumda olmadn, Bizans m paratorluk ordusu zerinde kesin bir zafer kazanmak mmkn olursa, Anadolu'daki Trk kuvvetlerine kar koyabilecek bir Bizans askeri gcnn kalmayacan bildiriyor (274) ve "ite Rum lkelerini istil edip, byk bir ganimetle dndm. Rumlar bizimle savaacak kudrette deildir" diyordu. (275) mparator Romanos Oiogenes, Bizans mparatorluk ordusunun banda, dou Anadolu istikametinde ilerliyordu. mparator, gene ralleriyle yapt bir harp meclisinde, btn itirazlara ramen kendi fikrinde srar ederek, ran zerine yrmee karar vermiti. (276)

HORASAN'DAN ANADOLUYA

115

Bizans ordusunun ran (Horasan)'a girmek zere hareket ettii ni anlayan Alp Arslan, ordusuna cebri yry emri verdi. Bu cebri yry bilhassa Frat nehrini geerken Trk ordusunda ciddi kayp lara sebep oldu. Alp ArsUn, amcas Sultan Turul Bey zamanndan beri silh altnda bulunan Irak- Arap ve Irak- Acem lkelerinin as kerlerini, yani amcas Sultan Turul Bey'in ordusunu, kendi karar ghlarna datt.* Sultn'n yannda asl kendi ordusu olan Horasan ordusu ile Anadolu hududunda cihd ve gaz ile megul bulunan gen ve gzide kuvvetler kalmt.(277) Sultan, ordusunu bu ekilde genletirip yeniden tekil ettikten sonra, Ahiat'daki Seluklu s snde kendisini bekleyen Afin Bey kuvvetleriyle kavumak zere, sratle kuzey douya doru yoluna devam etti. Veziri Nizam lMlk' muhtemel bir bozgunda Byk Seluklu mparatorluu'nun dalmasna engel olacak tedbirleri almak zere Hemedan'a gnderdi. Bizans ordusu hakkndaki son bilgileri toplamak zere Emir Sanduk (Sandak) Bey komutasnda 10.000 kiilik bir hafif svari tmenini nc olarak Ahlat istikametinde ileri srd. (278) mparator, Sultn'n kendi geliini iitir iitmez Suriye'den ran'a dndn duymu ve bundan dolay Seluk aknc ordular nn hareket ss olan Ahlat' zapt ve Van gl sahillerini takip ederek bu gl kenarnda Trkler eline geen ehir ve kaleleri geri alarak Azerbaycan'a girmei ve oradan ran ve Horasan ilerine ilerlemei kararlatrm ve Trk asll General Tarkhan ve Normandiya'l mehur asilzdelerden Ursel de Bayyl kumandasndaki 30.000 ki ilik nc kuvvetlerini iki kol halinde Ahlat'a doru ileri srm t, (279) Bizans ordusunun nc kuvvetleri komutan General Tarkhan, Ursel de Bayyl komutasndaki kuvvetlerle beraber Ahlat istikametinde hareket ettikten sonra, Sultan Alp Arslan'n Ahlat istikametinde ilerlemekte ve gittike ''ikbm akta olduu haberini mparatora biidirdiyse ae, mparator buna ihtimal vermemi ve

*Y lm az ztuna, T urul Bey ordusuna mensup bulu n an bu kuvvetle rin terhis edildiini sylerse de (bkz. Trkiye Tarihi, sh. 4L7) M sr'da Fatim iier ve A nad olu'd a Bizans ile harp halinde olan ve ok kritik bir dnem yaayan Sultan A lp Arslan'n byle bir hat yap mas ve ordusunun kuvvetini azaltmas beklenemez. Nitekim M.H. Y nan, bu kuvvetlerin kendi kararghlarna da tld n sylemek le durum u aydnlatm tr.

11G

O u z NAL

habere inanmami. nk o, Trklerin ana kuvverleriyie Musul istikametinde kamakta olduu ve bir an evvel lkelerine gidebil mek iin yol aramakla megul bulunduklarna inanyordu. Gerek ten, Sultan Alp Arslan, Bizans ordusunu karlamak /ere Halep'ten hareket ettiinde, evvel dou istikametinde ilerlemi, daha sonra Frat' geerek Mu.sul topraklarna girmi ve bu ekilde, Trk ordusu nun banda Sultan olduu halde Musul'a doru kamakta olduu haberini etrafa yaym, bylece dman aldatmt. (280) Alp Arslan, Trk aknc ss olan Ahlat'a vard zaman General Tarkian ve Ursel kumandasndaki Bizans nc kuvvetleri de ehre yaklayorlard. Niiayet Seluklu ve Bizans nc kuvvetleri Ahlat civarnda karlatlar. Emir Sanduk Bey kumandasndaki Trk nc kuvvetleri, Bizans nc kuvvetlerini ar bir bozguna uratmlar. General Tarkhan ve Ursel, hayatlarn kurtarabilmek amacyla bat istikametinde arkalarna bakmadan kamaa balamlard. Bu duru mu haber alan ve Sultan'n geldiine bir trl inanamayan mpara tor, General Nikefor Bryennios kumandasndaki yeni bir nc kuv vetini Trk ncsnn zerine gnderdi. Emir Sanduk Bey kumanda sndaki Trk ncleri ile General Bryennios kumandasndaki kuvvet ler arasnda ok kanl bir muharebe balad. General Bryennios, byk bir Trk kuvvetine attn, hatt kendisinin bile yaraland n mparatora bildirdi. Bunun zerine, Sultan'n henz gelmemi olduunu sanan mparator, durumu renmek ve Bryennios'a yar dm etmek zere Ermeni asll General Basilakes kumandasnda yeni bir kuvveti ileri srd. Bu kuvvetin gelerek Bizans atlarnda muhare beye girmesiyle Trk nc taarruzlar bir sre duraklad ise de Trk ler bu defa. Emir Sanduk Bey'in baskn tarznda giritii bir yldrm taarruzuyla Bizans kuvvetlerini parampara etmiler ve General Basilakesi de esir etmilerdi. Sanduk Bey, esir General Basilakes'i, ele geirilen ssl byk bir hala birlikte, 23 Austos 1071 gn Sultan'a gnderdi. Sultan da esir generali yannda alkoyarak ha, veziri Nizam i-Mlk'e gndermi ve bunun arabuk Badad'da bulunan Halife'ye ulatrlmasn ve bylece islmn selmeti iin ilk baarnn elde edildiinin mjdelenmesini ve bu durumun btn slm lemine duyurulmasn istemiti.(281) General Nikefor Bryennios ise dank ve perian kuvvetlerle kamt. (282) Bu suretle nc muharebeleri, Trk kuvvetlerinin kesin zaferi ile neticelendi. Bu baar Malazgirt zaferinin mjdecisi olmutur.

HORASANDAN ANADOLU'YA

117

nc muharebelerinin Trklerin i<esln zaf^i ile neticelenmesi Trk ordusunda byk bir sevin yaratrken, Bizans ordusunda hayal krklna sebep olmu ve bu nedenle mparator ran ve Horasan'a doru yapmaa karr verdii seferden imdilik vazgeerek, Malaz girt ovasndan bir kar daha douya ilerleme cesaretini gstereme mi ve bu suretle Trk ordusu, Bizans ordusunu orada mhlam, insiyatifi ele alarak meydan muharebesine gitmee mecbur etmi ti. (283)

E. M A L A Z G R T M E Y D A N M U H A R E B E S V E G E R D SA FH A LA R 24 Austos 107m aramba gn Malazgirt Ovasnda, cihann en byk askeri kuvvetleri olan Trk ve Bizans mparatorluk ordular 7-8 kilometre uzaktan birbirlerini grdler.* Bizans ordusunun mevcuau 200.000 kii kadard.* ^ Malazgirt'e kadar cereyan eden 676 yllk tarihinde Bizans mparatorluu, hi bir seferinde bu kadar byk ve muhteem bir ordu toplamamtu.(284) Bizans ordusunun arlklarn bin araba ve on binlerce hayvan tayordu. Orduda byk harp letleri ve 1.200 kii tarafn dan idare edilebilen ve devrinin en byk silh olan byk bir man-

* ztun a, ordularn 26 Austos Cum a sabah karlatklarn sy lerse de, m uahhar slm kaynaklarnda ve Bizans Kroniklerinde karlam ann aramba gn o ld u u kaydedilm itir. Bu hususta ki ifadelerin hayli kark olm asna ramen, kaynaklarn m ukaye sesinden herhalde aram ba gn o ld u u anlalmaktadr. Bu ko nuda bkz. Faruk S M E R Ali SE V M , slm Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava adl kitapta El-Hscyn sh, 34; bn'l-Cevzi sh. L3; S bt bn'l-Cevzi sh. 34; bn'l A dim sh. 52; Reid'd-Din sh. 61 ve ayrca Osm an T U R A N . Sel. Tarihi ve . ., sh. 1 3 7 ;K Y M E N , Sel. Devri Trk Tarihi, sh, 266. Ordularn mevcudu hakknda ok mbalaal rakkamlar ileri s rlm ve bu arada Bizans ordusunun 600.000 kii o ld u u da sy lenmise de, incelemeler Bizans ordusunun 200.000 kii civarnda o ld u u n u gstermitir.

118

OUZ NAL

cnk da vard.(285) Bizans ordusu, Trk ordusundan sayca drt kat daha stn bulunmasna karlk, din, milliyet ve mefkure bak mndan ok ahenksiz ve hatt birbirine dman unsurlardan terek kp ediyordu.(286) Bundan baka, 200.000 kiilik bu muazzam Bizans ordusunda tek merkezden idareye elverili bir tekilt ve birlik de yoktu. Aslen Kapadokya'l bir General olan Romanos Diogenes de ni bir hnedann ferdi olmad iin, BizanslIlar arasnda, bir ordunun idaresi iin j t oian, yksek hrmet ve itaati tamamen telkin edememiti.(2S7) Nitekim daha ilk nc muharebe lerinde malup olan Generaller, Tarkhan ve Ursel, batya doru ar kalarna bakmadan kamlar ve mparatorun kuvvetleri ile birlikte kendisine iltihak etmeleri yolundaki emrine ramen, bu generaller bir daha arkalarna bile bakmadan stanbul'a doru yol almlardr. Bunun zerine Generallerinin sadakatinden pheye den mpara tor, hepsinden tek tek sadakat yemini almak zorunda kalm ve on lar hemen her gn tekrard valilik vaatleri ile yannda tutmaa almtr. (288) Trk ordusu ise SO.OOO kii civarnda idi.(289) Ancak, Bizans ordusuna nazaran kk gibi grnen Trk ordusu dev gibi ahlan m, gaz ve cihd mefkuresi ile yanp tutuan bir ordu idi. ok evik, dinamik ve disiplinli idi. Balarnda byk zaferler kazanm gen ve kudretli bir Sultan ile tecrbeli kumandanlara sahipti. Hepsi slm ideali urunda birlemi gzilerdi.(290) Anadolu'ya yaplan aknlarda pimi ve bu lkeyi bir Trk vatan haline getirmee ka rar vermi olan Trkler, vatan kunna enerjisinin ateiyle yanyorlard.(291) Sultan Alp Arslan'n yannda kardei prens Yakuti Bey, Badat muhafz Sa'd ud-Devle Gevher Ayin, Sav Tekin, A y Tekin, Emir Sanduk Bey, Bekiolu Afin Bey, Dilmaolu (ya da Dimlaolu) Muhammed Bey, Arslan Ta, Tutu Olu Bey, Eksuk Olu Artuk Bey, Tutak Bey, Saltuk Gazi, iVlengcek Gazi. Emir Porsuk, Emir avl, Emir avuldur, gibi, Anadolu gazalarnda pimi ve hret yapm byk Trk komutanlar ile Sultann imam ve fakihi ^ ' Buhara'l Ebu Cafer Muhammed bulunuyordu. (292) Her ne kadar Mkrimin Haiil Vnan, kaynak gstermeksizin, Kualm Bey'in oullar olan Sleyman ve kardelerinin de Malazgirt Meydan

*Fakih, slm H u k u k term inolojisinde F k h H ukukusu anlam na gelmektedir.

lim i

yani

slm

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

119

Muharebesine katlm olduklarn sylerse de, son aratrmalar Kutalmoullarnm bu muharebeye katlmadklarn kesinlikle orta ya karmtr. (293) Sultan Alp Arslan, muharebe etmek azmiyle Malazgirt ovasn daki ordughna ;lri'rkcn daha nceden dmanla deceini Halife'ye bildirmi olduundan, Halife'nin elisi bn Mhliban da Sultann yannda bulunuyordu. Halife, kan dklmemesi iin Alp Arslan ile Romanos Diogenes arasnda bar aracl yapmak isti yordu ve bn Mhliban' bu bar salamak zere gndermiti. (294) Bu nedenle Sultan Alp Arslan, Halife'nin elisi bn Mhliban'm bakanlndaki Bir elilik heyetini mparatora gnderdi. Seluklu komutanlarndan Sav Tekin de bu elilik heyetinde bulunuyordu. Alp Arslan, mparatora yapt bar teklifinde: "E er sulh istiyor san sulh ederiz. Eer sulha rabetin yok ise azmimizde Allah'a te vekkl ve azmimizi tashih ederiz" diyordu. (295) Bu elilik heyetini gndermekle Alp Arslan iki hedef takip edi yordu. Birincisi iki devlet arasndabar yaplmasn salayarak kan dklmesini nlemek. Zira bilindii gibi kfirlerle savamadan nce bar teklifinde bulunmak slm Devletler Hukuku'nun bata gelen kurallarndand ve bu husus Kur'an- Kerimde de sarahaten belirtilmiti. Sava kanlmaz bir i halini ald zamanda bile savatan nce slm kumandannn, dmanlarn ktan birisini tercih etmeleri hususunda serbest brakmas gerekir. Ya kalpleri Mslmanlarla beraber olacak ekilde slmiyeti kabul etmeleri, yahut onlar tarafndan Mslmanlara herhangi bir ktlk gelmeye cei hususunda garanti vermeleri, slm'n davetini temin edecek anlamay kabul etmeleri veya sava.(296) Nitekim Peygamberimiz Hz. Muhammed (S.A.S ), hazrlk esnasnda bile savaa engel olmaya ok dknd.(297) te Sultan Alp Arslan da, savatan nce mpa ratora son bir bar teklifinde bulunmakla Peygamber (S.A S )in sn netini yerine getirmi oluyordu. Alp Arslan'n mparatora bir elilik heyeti gndermesindeki ikinci hedefi de, bar yaplmas mmkn olmad takdirde, dma nn son durumu hakknda kesin ve doru bilgiye sahip olmakt.(298) Kuvvetine son derece marur olan mparator, Sultanm bar yolundaki samimi ve halisane niyetini anlayamam ve onun korktu

120

O u z NAL

una hkmederek, elilik heyetinin arzettigi bar tekliflerini ok kaba bir ekilde reddetmi vc elilere:: "Isfahan m daha gzel dir, Hemadn m, bana ondan haber verin" diye sormu; bn Mhliban, byk bir nezaketle "Isfahan" cevabn verince, mparator: "Hemedn'm souk olduunu rendik. B2 sfahanda ve hayvan larmz da Hemedn'da klar" diyerek gururunu ok kaba bir e kilde aa vurmutu. Bu kaba hitap karsnda kendisini tutamayan Sav Tekin, diplomatik nezakete aykr da olsa; "Atlarnzn Heme dn'da klayacaklarndan ben de eminim. Fakat sizin nerede kla yacanz bilemem" diyerek ok ciddi ve manl bir mukabelede bulunmutur.(299) mparator, ordusunun okluuna gvendiin den ve maiyetindeki generallerinin teviklerine kapldndan, m zakereye girimekten kanarak Sultan'm her eyden evvel bulun duu mevkii terkedip Ahlat'a ekilmesini, ondan sonra sulh konu sunu konuabileceini Sultan'a cevaben bildirdi. Yolda taarruza u ramamalar iin de elilerin ellerine birer ha vererek geri gnderdi ve bu ekilde harbi emri vki haline getirdi. (300) Alp Arslan, mparatorun red cevabn, 24 Austos 1071 ar amba (Ynan'a gre 25 Austos Perembe) gn, alnca ok zl m ve mukadder arpma iin hazrlklarn tamamlamaya giri miti.(301) Sultann imam ve fakihi Buhara'l Ebu Cafer Muhammed, Sultan'a; " E y Sultan'm! Sen Allah'n baka dinlere kar zafer vaadeyledii slmiyet urunda cjhd yapyorsun; bu nedenle b tn hatiplerin minberlerde Mslman halkla birlikte senin iin duada bulunacaklar Cuma gn le namaz srasnda savaa giri. Ben Yce Allah'n zaferi senin adna yazdna inanyorum" (302) diye rek, Sultan'm maneviyatn ykseltti. Bunun zerine Sultan Alp Arslan, vuruma gnn Cuma'ya tesadf ettirerek, bu mbarek gn de ordusunun maneviyatn yksek tutmak istemi ve hazrlklarn ona gre yrtmt. Bu arada slm dnyasnn kaderini yakndan ilgilendiren bu meydan muharebesi iin Abbsi Halifesi Emir l-Mminin Kaim Biemrillh da btn slm lkeleri camilerinde okunmak zere bir dua metni yaynlayarak her tarafa gnderdi. Said bin Musly tarafndan kaleme alnm bulunan dua metni aadaki ekilde yazlm idi; Allahm! slmn sancaklarn ykselt vc slm'a yardm et. irkin ban ezmek ve kkn kazmak suretiyle irki mahvet.

HORASAN'DAN ANADOLUYA

121

Sana itaat ve kulluk iin hayatlarn feda edip sana balanarak kanlarn aktan, senin yolunun miichidlerini yalnz brakma, on lar kuvvetlendirerek yurdlarn emniyet ve zaferlerle dolduran yardmlarn esirgeme... Mminlerin Emirinin ak bir delili olan ahinah'l-Azam (Sultan Alp Arslan)', bayraklarn nurlandran ve gayesine ulatran yardmndan uzak tutma. O, bu sayede senin hkmn yrtr, ann yaylr klsn ve zamann glkleri kar snda kolayca yerinde tutabilsin. Senin dinini ykseltmek ve erefli klmak iin, onu, ltufkr ve her zaman devaml tesir icra eden desteinden mahrum etme. Onun kfirlerin karsndaki bugn yarnna da yetsin. Ordusunu meleklerinle destekle, niyet ve azmini hayr ve baar ile sonulandr. nk O, senin rzan iin rahatn terketti. Mal ve can ile senin emirlerine uymak gayesiyle, senin yoluna dt. nk Sen: " E y iman edenler! Elem verici bir azbdan sizi kurtaracak kazanl bir yolu size gstereyim mi? Allah'a ve Peygamberine imnda sebat ediyorsanz, Allah yolunda mallarnzla, canlarnzla savanz. Bu, sizin iin, eer bilirseniz ok hayrldr"* diyorsun. Senin szn haktr. Allahm! O, nasl senin davetine uyup eriatnn korunmas yolunda geveklik gstermeden emrine icabet etmi ve dmanlarna bizzat kar koyarak dinine hizmet iin geceyi gndze katmsa, Sen de Ona zafer ksmet eyle, dileklerinde ona yardmc ol, kaz ve kaderini onun iin iyi ve hayrl tecelli ettir. Onu yle bir koruyucu ile kuat ki, dmanlarn btn hilelerini defetsin ve senin ltfunla bu koruyucu onu en salam elbiselerle, senin gzel sfatlarn iinde korusun. Yapmak istedii ii ona kolay kl Mi'ini yerine getir. Bu suretle onun mukaddes cihd zaferden k alsn. Ve kfr ehlinin, hak yollarn gremeyip sapklkta gz leri kapansn. E y Mslmanlar! Doru bir niyet, drst bir azim ve Allah'dan korkan temiz kalplerle ve ihls bahelerinden ksmet alan inanlarla onun iin Allah'a dua ediniz. nk hata ve eksikliklerden mnezzeh olan Yce Allah, yle buyuruyor: " E y Muhammedi Onlara sizin dualarn/ olmasa Rabbim size niin deer versin, d e."**

*Kuran- Kerim, Es.Saff suresi, yet, lO-Ul. **Kur'an- Kerim, El Frkan suresi, yet, 77.

122

O u z NAL

E y Mslmanlar! Onun, gl ve kuvvetli olarak dmanlarn mahvetmesi, sancan ykseltip zaferlerin en son derecesine erime si ve gayesine nil olmas hususunda Allah'a dua ve niyazda bulu nunuz. A L L A H IM I ON UN B T N G L K L E R N K O L A Y L A T IR v e K f r O N UN n n d e Z E L L k i l ." (303) Alp Arslan, aramba gn mparatorun red cevabn alnca, imam ve fakihi olan Buharal Ebu Cafer Muhammed'in tavsiyesiyle, 26 Austos 1071 Cuma gn savaa balamak zere, muharebe hazr lklarna girimi ve btn tabiye tedbirlerini almt.(304) 25 Aus tos Perembe akamndan, 26 Austos Cuma sabahna kadar Trk hafif svari mfrezeleri, Bizans ordughnn yaknlarna kadar so kulmulard.(305) 25/26 Austos gecesi Cuma sabahna kadar, tekbir sesleri, davul, boru, vs. grltleri ve ok yamuru ile Bizans askerleri uykusuzluk, korku ve aknlk iinde brakld.(306) Bu arada Trk komutanlar, emirlerine verilen byk birliklerle, 25 Austos Perembe gn leden sonra ve gece, byk bir gizlilik ve sessizlik ierisinde, muharebe tertiplerini almaa balamlard. Bir savunma tertibinden ziyade bir taarruz tertibi almyordu. (307) Trk ordusu, merkez, sa ve sol kanat kuvvetleri olarak ayrlm ve orduda genel bir ihtiyat kuvveti yerine, her kanadn gerisinde, pu su mevzileri (taarruz hazrlk mevzileri) nde, da takn ihtiyat kuv vetleri bulundurulmutu. Bu suretle Trk ordusu, her kanatta ikier olmak zere merkez kuvvetleriyle birlikte be byk ksma-ayrlm oluyordu. slm kaynaklan Trk ordusunun kanatlarna hangi ku mandanlarn tayin edildiini ve Trk tmenlerini hangi emir ve kumandanlarn sevk ve idare ettiklerini sylemezler.(308) Bizans ordusunun en kuvvetli olarak tertiplenen merkez kuvvetlerine karlk, Alp Arslan, Trk ordusunun merkez kesimini en az ve yeterli kuvvete emanet etmi ve merkezin emir ve kumandasn Bakumandan olarak bizzat eline almt. Muharebe Trk merkez kuvvetlerinin oynayaca ustaca bir taktikle zmlenecekti.(309) Sa ve sol kanatlarda arlk merkezi tekil edecek olan da takn ihtiyat kuvvetleri, dmann gzle gremiyecei, Zeho ovasn daki yksek tepelerin gerisinde pusu mevzileri (taarruz hazrlk mev zileri) ne yerletirilmilerdi.(310) Kararlatrlan muharebe strateji

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

123

sine gre, evvel Trk Merkez kuvvetleri cepheden taarruz ederek dman kkrtacak, zerine ekecek ve muharebeden ekinip, yl d hissini vererek geri ekilmee alacakt. Trk merkez kuvvet lerinin bu geri ekilme snr pusu mevzileri (taarruz hazrlk mevzile ri) ne giren sa ve sol kanat kuvvetlerinin bulunduklar hatlardan bir az daha derinde olacakt. Bu ekilde dman, pusu mevzileri (taarruz hazrlk mevzileri) hizalarnn biraz gerilerine kadar ekilerek bir tor baya sokulmak suretiyle sa ve sol kanatlardan, dmann yan ve ge rilerine baskn tarznda bir yldrm taarruzu yaplacakt. Bu taarruz la dman kuvvetleri bir ember iine alnarak imh edilecekti.(311) Grld gibi Trk ordusu "kesin sonu vastas" olarak "imh muharebesi" stratejisini benimsemiti. Bizans ordusu ise, 150 yl kadar nce mparator VI. Leon tara fndan yazlan "Tactica" (Taktik) adl eserde gelitirilmi olan bir muharebe taktii gereince (312), u ekilde muharebe tertibi alm t, Merkezde esas byk kuvvetlerle Bakumandan olarak mparator Romanos Diogenes bulunuyordu. Sa kanatta Anadolu ktalarnn banda olarak nl Kapadokya'l general Aliates vc sol kanatta da Rumeli ktalarnn banda olarak, yaral olmasna ramen, general Nikefor Bryennios ve geride de ihtiyat kuvvetlerinin banda Prens Andronikos Dukas bulunuyordu.(313) Bizans ordusunun merkez kuvvetleri, genellikle ar piyadelerden tekil edilmiti. Ordunun bel kemiini meydana getiren bu ar piyadeler, "F a la n j" ve "L e j yon " esasna gre tertiplenmilerdi. Falanjlar, n hatta ve 16 sra halinde, adeta merasim ktas gibi, yanak dzende tertiplenen 256 muharipten meydana gelmiti. Bunlarn ilk be sralar ok uzun mzraklar tayorlard. Gerideki sralar da ellerindeki kalkanlarla n sralar dmana doru itmee alacaklard. Ancak bu birliklerin manevra ve oynaklk kabiliyeti hemen hemen hi yoktu. (314) Lejyonlar ise, Falanjlarn arkasnda, hat tekil ediyorlard. Birinci hatta mzrak tay?nlar, ikinci hatta prenslerin askerleri ve nc hatta da imparatorun askerleri ellerinde kllar ve dikdrt gen eklindeki byk kalkanlar ile bulunuyorlard. Her hatla 10 "Manipul"* bulunuyordu. Manipullerin her birinde yaklak 60-80
*M a n ip u l. B izans ordusundaki piyado b irlik lo rin c (b l k le n n o ) v e r i len isim dir.

124

O u z NAL

kiilik iki sra halinde 120 160 er bulunuyordu. Manipuller, 10 sra halindeki bir derinlik iinde muharebe tertibi almlard. Falanjlar ve Lejyonlar, yukardan grnleri itibariyle yan yana kibrit kutu lar gibi tam bir merasim ktas halinde idiler. Lejyonlar, Falanjlara nazaran daha az kuvvetli olmakla beraber, daha oynak ve manevra kabiliyetleri stn birliklerdi. (315) Sa ve sol kanatlarda ise yine Falanj ve Lejyon esasna gre d zenlenmi bulunan hafif piyadeler yer alyordu. (316) Bu piyade birliklerinden baka ordunun nnde bir svari per desi tekil edilmiti. Svari perdesinin sa kanadnda Anadolu'lu svariler, sol kanadnda Rumeli'li svariler ve bunlarn arasnda da izans. Pecnek ve Uz (amani Ouz) svarileri yer almt. (317) Bizans ordusunda nc kuvvet olan svariler, Seluklularn aksine, ordunun ancak onda biri kadarn meydana getiriyorlard. (318) Bu ekilde Bizans ordusunun svari mcvcudu 15-20 bin kii kadar oluyordu. Bizans ordusu, mparator jstinianus devrinin nl generalle rinden Belisariusun, ran, Kartaca ve talya savalarnda uygulaya rak gelitirdii ve mparator Mauricius'un "Strategicon" (Strateji) ve mparator VI. Leon'un "Tactica" (Taktik) isimli eserlerinde son ve mkemmel eklini alan "savunma - taarruz" stratejisine dayal bir muharebe taktiini benimsemiti. Bu taktik gercincc, n hatlar hi bozulmayacak, kanatlar hi bir zaman savunmasz braklmaya cak, Falanj ve Lejyonlarn yanak dzendeki ktlevi saf dzenleri muhafaza edilerek dman zerine ktle halinde yklenilecek ve Seluklu svarisinin basknlarna kar daima uyank bulunulacak t.(319) Grld gibi, Bizans ordusunun tekilt ve muharebe tertibat, kaba kuvvetin tam bir rnei idi Trklerdeki oynak sevk ve idareye ulaamamlard. En mkemmel muharebe tertip ve te kiltnn stn ve oynak bir manevra kabiliyeti ve tek merkezden sevk ve idareye elverili mutlak bir askeri disiplin olduunu unutan BizanslIlar, bu gerei, Malazgirt ovasnda yedikleri ar darbeden sonra anlayacaklard. (320) 26 Austos 1071 Cuma sabah, Sultan Alp Arslan, maiyetinde bulunan btn kumandanlar toplad ve onlarn yannda Allah'a u duada bulundu: "Y a Rabbi! Sana tevekkl ettim ve bu cihdla

HORASAN'DAN ANADOLUYA

125

sana yaklatm. Senin katnda secdeye kapanyor ve yalvaryorum. A<lahm! Niyetim halistir, bana yardm et. Bu szlerim gerek duy gularm ifade etmezse beni, yanmdaki komutanlarm ve askerlerim le birlikte kahret. Eer iim dma uygun geliyor ve szlerim gerek duygularm ifade ediyorsa, dmanlarma kar cihdmda bana yar dm et ve beni muzaffer bir sultan kl, glklerimi kolaylatr." (321) Bu duadan sonra Sultan Alp Arslan, kumandanlarna u hitabe de bulundu; "Ben, muhtesipler* gibi sabrlym ve kendini tehlike lere atan kimselerin yaptklar gibi gazilerin banda savaacam. Eer Allah beni baarya ulatrrsa ki, O'ndan beklediim budur, bu gzel bir sonu olacaktr. Eer durum bunun aksi olursa olum Melik-ah' dinlemenizi, ona itaat etmenizi ve onu yerime geirme nizi sizlere vasiyet ediyorum." Sultan'n bu szleri zerine kumandanlar da hi duraksamadan ve hep bir azdan: "Ba stne" dediler. (322) leye doru namaz vakti gelince Sultan askerleriyle birlikte namaz klp- Allah'a dua etti ve gzyalar arasnda askerlerine u hitabede bulundu; "Askerlerim, kumandanlarm! Daha ne zamana kadar biz azn lkta, dman ounlukta olarak byle bekleyeceiz? Ben, bizim sa yca az olmamza ramen, Mslmanlarn minberlerde bizim iin ve Mslmanlar iin dua etmekte olduklar u saatte dmana saldrmak istiyorum. Ya gyemecro ,ya da ehit olarak cennete giderim. Szler den arkamdan gelmek isteyenler gelsinler, istemeyenler ise serbeste gidebilirler. imdi burada Allah'tan baka Sultan yoktur, emir ve kader yalnz onun elindedir. Bu gn ben de sizlerden biriyim ve sizinle beraber savaacam. Biz, Mslmanlarn eskiden beri yapa geldikleri bir gaz yapyoruz." (323) Bu hitabeyi byk bir heyecan iinde ve gzyalar arasnda dinleyen asker ve kumandanlar, hep bir azdan: " E y Sultan, biz senin kullarnz. Sen ne yaparsan, biz de aynsn yaparz. Asla em rinden ayrlmayacaz, istediin gibi hareket et" dediler. (324)
*Muhtesip, Allah rzas iin savaan demektir.

126

O u z NAL

Daha sonra tamamen beyaz elbiseler giymi ve gzel kokular srm* bulunan Sultan Alp Arslan, atnn kolann iikt vc eski Trk tresi gereince atnn kuyruunu bizzat kendi cli\lc ba lad,** sonra ok ve yayn atarak, yakn vuruma silhlar olan, kl ve grzn kuand. (325) Bylece artk muharebe balyor; Trkler Allah Allah ve tekbir sesleri, ks ve boru grltleri ve sava naralar arasnda harekete geiyor ve dman tahrik ederek harekete geirmee alyor lard. ki ordu vuruabilecek mesafeye kadar yaknlat. Tam bu sra da Bizans ordusunda cretli olarak bulunan amani Peenek ve Ouzlar (Uzlar), Bizans saflarndan ayrlp rkdalar olan Seluklular'a katldlar. Sultan Alp Arslan'm huzurunda yer pen Peenek ve Ouzlar'r reisleri, Trk hakanna Bizans ordsunun son durumu hakknda pek deerli bilgiler verdiler.*** Bu hdise, Bizans ordu sunda hafif bir maneviyat krklna sebep oldu ve mparatoru da olduka sinirlendirdi.****
Peygamberimiz Hz. M uham m ed (S.A .S.) de savaa gideceinde daim a gzel kokular srerdi. **Savaa balam adan nce atm m k uyruun u balam ak, eski Trk tresince, lnceye kadar savatan dnm em ee ahdetmek de mekti. ***Peenek ve Uzlar'm Seluklular tarafna ne zaman getii hakkm da kaynaklarda birbirini tutm ayan eliik baz rivayetler varsa da, bizce herhalde muharebe balamadan nce ve ordular birbirlerine iyice yaklatklar srada vuku bulm u olm aldr. ****B izans m paratorluunun son gcn kullanarak kard o r dusunun Malazgirt'te im ha edilmesi sebeplerini baz Hristiyan kaynaklar yalnzca Peenek ve Uzlar'm Bizans saflarndan ayrlarak Seluklu saflarna gemelerine balarlarsa da, bu kuvvetli zannettikleri sebep hi de yeterli deildir. Zira Uzlar ve Peenekler, 200.000 kii civarndaki Bizans ordusu iinde onda bir kadar bile deillerdi. Bu nedenle bu kadarck bir kuv vetin Trkler tarafna gemesi Trk ve Bizans ordular arasnda ki kuvvet farkn kapatm ak yle dursun, etkileyecek kadar cid di bir sebep dahi deildir. Yenilgiyi bir trl hazmedemeyen ve kendilerini aslsz bir yalana inandrm aa alan bu tarihiler hem kendilerini aldatm lar ve hem de tarihe kar bir ihanette bulunm ulardr, (bkz. K A R A T A M U , a.g e., sh. 157)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

127

leyi bir iki saat gee (tahminen 13,30 sralarnda), Sultan Alp Arslan'n alnmasn emrettii cenk havalar ve tekbir sesleri arasn da Trk merkez kuvvetlerinin cephe taarruzu balad. Sultan Alp Arslan'n maksad, Bizans ordusunun nndeki svari perdesini da tmak ve dmann ana kuvvetleri ile temasa gelerek onlar zerine ekmekti.(326) Bu nedenle, Trk merkez kuvvetlerinin giritii cephe taarruzu ok sert bir ekilde inkiaf ettirilmi ve Trk svari sinin at zerinde hareket halinde iken yapt youn ok atlar ile Bizans svarisi akna dnm, yakn temasa geince de Bizans svari perdesi tamamen yrtlm ve dalmt.(327) Svarilerinin daldn ve geri ekilmekte olduunu gren mparator Diogenes, Trk ordusunun ok byk kuvvetlerle hcuma getiklerine ve bu sebeple Bizans svari perdesinin dalarak geri ekildiine kanaat getirerek, kendi komutasndaki ana kuvvetlerle ileri atld. Bu ekilde Bizans ar piyadesi, svari mfrezeleri ile desteklenmi olduu hal de, byk bir taarruza geti. Alp Arslan'n istedii de bu idi. Bu se beple Sultan, muharebenin bu ekilde inkiaf etmesinden memnun du. Bizans ar piyadesi ok byk bir ktle halinde kar taarruza getiinden, Alp Arslan bu taarruza mukavemet edemiyormu gibi yaparak ar ar geri ekilmee balad. Sultan'm banda bulundu u Trk merkez kuvvetlerinin bu ekilme hareketi, marur mpara toru gayrete getirmiti. mparator, kumandanlarna kati neticeyi almak zere taarruza gemelerini emrederek, Trk ordusunu km seyen mstehziyane bir eda ile: "Hep birlikte saldrp u kk top luluu ortadan kaldrnz" dedi ve kendisi de mzran eline alp, atna atlayarak mthi bir hcuma geti.(328) Bu ekilde Bizans ar piyadesinin dou istikametindeki bu taarruzlar ok seri bir ekilde inkiaf etmi ve dman, Trk sa ve sol kanatlarnn ar lk merkezini tekil eden, pusu mevzileri (taarruz hazrlk mevzileri)'ndeki Trk kuvvetlerinden habersiz olarak, bir kama gibi Trk ordusunun iine girmi ve Trk merkez kuvvetlerini gs gse muharebeye zorlamak azmiyle kendi ordughndan ok uzaklam ve Bizans askeri geleneinden ayrlarak, oyalayc ve evik Trk kuvvetlerine gittike daha ok yaklamak iin bo bir gayretle ileri sokulmutur. Bu srada Trk svarileri at zerinde ve hareket halinde iken attklar oklarla, bu ilerleyii devaml olarak taciz etmilerdi. (329) Trk merkez kuvvetlerinin bu sahte geri ekilme hareketi Trk ordusunun arlk merkezini tekil eden sa ve sol kanatlardaki

128

O u z NAL

da kn ihtiyat kuvvetlerinin bulunduklar pusu mevzileri hizala rna kadar devam etti. Bu suretle yaklak olarak saat 15.00-16.00 sralarnda Bizans ana kuvvetleri, Falanj ve Lejyonlarn ktlevi saf dzenleri bir hayli bozulmu ve sarslm olarak, Garabudo ve Aproksimet tepeleri hizalarnda torbaya girmi oluyordu. te tam bu srada Sultan Alp Arslan, btn cephelerden genel taarruz emrini vermiti. Bu ekilde gerileyen Trk merkez kuvvetleri ile beraber sa ve sol kanatlardaki pusu mevzileri (taarruz hazrlk mevzileri)'nden btn Trk ordusunun genel taarruzu balam oldu. Pusu mevzilerino'e bulunan Trk sa ve sol kanat kuvvetleri yldrm hziyle, Bizans ordusunun sa ve sol kanatlarnn yan ve gerilerine saldrarak dman sarmaa balamt. Trkler, kuvvet azln bu taktikleri ile gideriyorlar; saf halinde yaplan klsik muharebeye yanamyor ve bunda muvaffak oluyorlard.' Trk ordusunun baskn tarznda ve yldrm hziyle giritii bu taarruz, ok seri bir ekilde inkiaf ettirilmi ve saat 15.30'dan itibaren dmann sa ve sol kanat kuvvetleri paralanmaya bala mt. Trk sol kanat kuvvetlerinin Bizans sa kanadna yapt mthi aknlar dmann bu kanadn iyice datm ve bu ekilde Bizans merkez kuvvetlerinin sa yan alm ve bu defa Trk sol kanat kuvvetlerinin saldrlar tamamiyle Bizans merkez kuvvetle rine ynelmiti. Bu sebeple Trk sol kanat kuvvetleriyle Bizans mer kez kuvvetlerindeki ar piyadeler arasnda ok kanl arpmalar balamt.(330) mparator, bozguna urayan sa kanada sol kanaddan kuvvet kaydrlmasn emretmise de, Trk svarisinin mthi hcumlar karsnda bu teebbs de gerekleememi ti. (331) Artk Bizans ordusu her iki kanatta da kyordu. Ayrca Bizans ordusunun geri ekilmesine mani olmak gayesiyle, Trk sa ve sol kanatlarnn aklarnda bulunan svari birlikleri, Bizans ordu sunun ok derinlerine ve gerilerine taarruza gemilerdi. Tam bir imh muharebesi veriliyordu. Sa ve sol kanatlardaki muharebelerin kaybedildiini gren mparator, artk Trk taarruzlarnn kendisinin banda bulunduu Bizans merkez blgesine yneldiini anlaynca geri ekilerek kuvvetlerini Bizans ordughnda toplayp orada. Falanj ve Lejyonlarn saflarn dzelterek, yeni bir ktle taarruzuna gemei tasarlayarak bu yolda hazrlklara girimiti. Bunun iin de

HORASANDAN ANADOLU'YA

129

ilk olarak ileri hatlarda bulunan sancaklarn, Trklerin eline geme sin diye, geriye ektirdi. Ancak mparatorun bu hareket tarzn yan l deerlendirerek, muharebenin tamamen kaybedildiini zanneden, Bizans ihtiyat kuvvetleri komutan Prens Andronikos Dukas, emir almadan geri ekilerek muharebe meydann terketti. Ayn ekilde, kendilerine yaplan mezhep basklar dolaysiyle, BizanslIlardan holanmayan Ermeni ktalar da muharebe meydanndan ekildi ler.(332) te bu son darbeler mparatoru kesinlikle ykt. Bununla beraber mparator, elinde klc, bizzat kahramanca dvmekten ve inatla muharebeye devam etmekten de geri kalmad. (333) . Sultan Alp Arslan, bu sralarda kesin sonu alabilmek gayesiyle bir er gibi muharebeye katlm ve yldrm gibi dman kularnn ierisine atlmit. Sultann bu hareket tarz Trk komutan ve erle rini daha byk bir gayrete getirmi ve Trk ordusu mthi bir e kilde Bizans saflarna savlet eylemee balamt. Bununla beraber komutanlar da bir endie almt. Zira Sultan'n en kanl vurumala rn cereyan ettii ate hatlarna bu kadar pervaszca dalmas tehli keli olabilirdi. Bu sebeple Em ir Ay Tekin atndan inip, Sultan'n nnde yer perek ona: "B ir Sultann Mslmanlara acmas gerekir, bir ei daha bulunmayan o deerli varln savaa sokup lm teh likesine atmamal, rahat sava meydanna tercih etmelidir" dedi. Sultan, A y Tekin'in bu szlerine karlk: "B u zalim kavmi yenersem o zaman rahat edebileceim. Mslmanlarn huzur ve refah ierisinde olmalar iin, ekilmesi gereken bu glkleri biz huzur ve rahatlk sayarz" dedi. (334) Muharebe btn iddetiyle devam ediyordu. mparator insiyatifi tamamen kaybetmi, kendi emrindeki kuvvetlerle byk bir inatla ve gerekten kahramanca muharebeye devam ediyordu. mparator, bu ekilde 19.30'a kadar kendi kuvvetleriyle direndi, fakat etrafnda ki birlikler yava yava eriyordu. Nihayet adi adndaki bir Trk askerinin ldrmek iin zerine atld bir srada etraftakilerin: "ldrme! bu meliktir" demeleri zerine mparator da yakalanarak esir edildi.(335) Bylece 26 Austos Cuma akam her ey bitmi ve Bizans mparatorluk ordusu, taarruz ruhu ile muhakeme gc arasnda denge bulunmayan hrn bir komutann aklsz ynetimin de, yok olmutu. (336) Yz yillardanberi Dou Anadolu'da yan Bizans gnei, 26 Austos 1071 Cuma gn akam gnei ile birlikte batm, ege

130

O u z NAL

menlii snm ve Anadolu'da Trkler'in 900 yldr parlayan ve bat mayan gnei domutu. (337) Sultan Alp Arslan'a mparatorun esir edildii haber verildii zaman, Su lu n buna inanamamtr.. Bizans ordughna giden eli heyetinde bulunanlar tarafndan tatnnm olmasna ramen tereddt ler devam etmitir. Ancak, Bizansii esirlerin alayarak ayaklanna kapanmasndan ve esir Bizans generallerinin ve zellikle nclerle birlikte ilk defa esir edilen general Basilakis'in gsterdii hrmet ve itibar pheleri datm ve mparator olduu anlalan Romanos Diogenes, Sultan'n huzuruna kartlmtr. (338) Romanos Diogenes huzuruna getirildii zaman Sultan ayaa kalkarak kendisini kucaklam ve "mparator! mteessir olmaynz, insanlarn maceralar byledir" diyerek kendisini teselli etmi ve yannda oturtarak kendisi ile eit muamelede bulunmutur. Daha sonra Sultan, sava srasnda yapm olduu strateji ve taktik hata larn mparatora izah ederek, bu sebeplerden dolay sava kaybet tiini anlatm ve Imparator'a unlar sylemitir: "Sana bar yaplmas iin Halife'nin elisi Mhliban' gnder diim halde, sen bunu reddetmedin mi? Sana dmanlarmn (ElBasan'n) teslimini istemek iin Emir Afin ile haber gnderdiim halde bundan imtina etmedin mi? Benimle anlatn halde (ahdini bozarak) bana sava amadn m? Geri dnmen iin daha dn haber gndermeme karlk, sen "buraya gelebilmek ve gayeme ulaabilmek iin bu kadar para sarfettim ve ok asker topladm, Islm lkelerine kendi lkem gibi hkim olmadka nasl geri d nebilirim ?" diye karlk verdin. imdi azgnlnn sonunu grd m? Sultan'n bu szleri zerine mparator: " E y Sultan, lkelerini almak iin bir ok kavimlerden asker top ladm ve para sarfettim, buna ramen zaferi sen kazandn. Memleke tim byle ve ben de u halde (tutsak olarak) senin huzurundaym. Bu durumda beni azarlama, sert szler sarfetme, fakat istediini yap" dedi. Bunun zerine Sultan ona: "E er zaferi sen kazansaydn, bana ne yapardn?" dedi. m parator da: "Fena eyler" diye cevap verdi. Bunun zerine Sultan:

HORASAN'DAN ANADOLUYA

131

"Gerekten doru syledin. Eer bunun aksini syleseydin, o zaman yalan sylemi olurdun" diyerek kumandanlarna: "B u akll ve yiit bir adamdr. Onun ldrlmesi doru deil dir" dedi ve mparator'a dnerek ilve etti: " im d i sana ne yapacam sanyorsun?" mparator yle cevap verdi: "Bana eyden birini yapabilir sin, birincisi ldrmek, kincisi zaptetmek istediim lkelerinde beni tehir etmek, ncs de yapmayacan bir ey olduundan sylen mesine lzum yoktur." Sultan Alp Arslan: "B u nedir?" diye sordu. mparator da: "Affetmek, para ve armaanlar kabul edip, Bizans topraklarnda senin bir memlkn (klen), bir kumanda nn ve nibin sfatiyle beni memleketime gndermendir. Eer beni ldrrsen bu sana bir fayda salamaz; nk bir bakas n benim yerime imparator yaparlar, Islm lkelerine onlarn za rar dokunur. Eer beni balarsan, mr boyu sana itaat eder, kul olurum" cevabn verdi. Imparator'un bu szlerini iiten Sultan Alp Arslan, Kur'an- Kerim'in Tevbe Suresinden ". . .onlarla boyun eip cizye verin ceye kadar muharebe edin" yetini (339) okudu ve mparator'a hitaben; "Seni affetmek kararndaym. Ancak kendin iin bir kurtulu akas (fidye) vermelisin" dedi. mparator: "Sultan, istedii miktar sylemelidir" dedi. Sultan'n "10 mil yon altn" demesi zerine mparator yle dedi: "Sen benim canm baladn iin Bizans lkesine sahip olmak senin hakkndr. Fakat tahta getiimden beri, ordu hazr lamak ve harpler sebebiyle, Bizans'n mal ve paralarn tkettim ve halk bundan dolay yoksul bir duruma dt" dedi. mparator'un bu cevabndan sonra yaplan mzakereler sonunda u hususlar kap sayan bir bar andlamas yapld:

132

O u z NAL

1.- imparator, kurtulu akas (fidye) olarak bir buuk mil yon altn verecek. 2.- Bizans devleti her yl Seluklu devletine 360.000 altn deyecek. 3 .- Bizans'n elinde bulunan btn Islm tutsaklar salveri lecek. 4.- BizanslIlar, gerektiinde, bulunacak. Seluklular'a askeri yardmda

5.- mparator, kzlarndan birisini Sultan'n oluna verecek. 6.- mparator, yeniden tahta oturduu takdirde, Antakya, Urfa, Membi, Malazgirt ehir ve kaleleri Seluklular'a braklacak. (340) Bar artlar bu ekilde kararlatrldktan sonra, kumandanla rn bir ksm kurtulu akalarn vererek kurtuldular, geri kalanlar da fidye alnmadan salverildiler. Ertesi gn Sultan, mparator'u yeniden huzuruna getirtti ve mparator'un ganimet olarak alnm olan tah tn hazrlatarak mparatoru tahtna oturttu ve bizzat kendi eliyle mparator'a Hil'at ve Trk klah (brk) giydirdi ve: "Seni naibim yapyor, sylediin szlere inanyorum ve seni lkene gndereceim. Hkmdarln da sana geri veriyorum" de di. Bunun zerine mparator yer pt. Sultan szlerine devamla: "Ben Halife karsnda en kk hkmdarlardan biri gibiyim. Ben askerimden kk bir kuvvetin banda ve sen de btn Hristiyanlar yannda olduu halde sana kar bu baary elde ettim. Halife, dier slm hkmdarlarn da zerine gnderseydi halin nice olurdu" dedi. Daha sonra Sultan, zerinde "Allah'tan baka ilh yoktur ve Muhammed onun elisidir" yazl bir bayrak hazr latarak mparator'a verdi ve onu iki Hcip (341) ve 100 hassa as kerinin muhafazasnda lkesine gnderdi. Hareketinden nce Sultan atma binip mparator'u bir fersah mesafeye kadar bizzat uurlad. Ayrlrlarken mparator atndan inmek istedi ise de, Sultan ona mani olmu ve "kendisiyle daima dost kalaca" hususunda and i tikten sonra at stnde yaklaarak onu kucaklayp vedalam ve geri dnmtr. (342)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

133

5. M A L A Z G R T Z A F E R N N A K S L E R V E A N A D O LU F T U H A T IN A E T K L E R Malazgirt zaferi Trk, slm, Bizans ve hatt dnya tarihinde, dourduu ok mull ve devaml neticeler itibariyle, byk d nm noktalarmdan birini tekil eder.(343) Trkler, Malazgirt mey dan muharebesini kazanmakla egemenliklerini geniletmiler ve Ana dolu'nun kapsn ardna kadar amlard.(344) Bizans imparator luk ordusunun Malazgirt ovasnda imha edilmesiyle Bizans savunma eddi yklm ve bu zafer sonucunda Anadolu, tamamiyle Trkle me ve slmlama yoluna girmiti.(345) slmiyetin douundan beri byle bir zafer grlmedii gibi, herhangi bir Bizans mparato ru da slmlar tarafndan tutsak alnmamt.(346) slm kaynak lar bu kanaati belirtirlerken, Malazgirt'ten evvel, Hazreti mer (R .A .) zamannda Bizansllar'a ve Sasaniler'e kar kazanlan Yermuk ve Kadisiye gibi by'k zaferleri de hesaba katmlardr. Bu sebeple devrin airleri Sultan Alp Arslan' tebrik ve metheden kasideler yazmlardr.(347) Trkler'in tarih boyunca kazandklar saysz meydan muharebelerinden hi biri, istikballerine bu derece tesir edici mahiyette olmamtr. Trk tarihinde Malazgirt'ten nemli tek vaka, stanbul'un fethidir. (348) Tarihte ilk defa bir Bizans mparatoru'nun esir olmas ile netice lenen bu byk zaferin kymeti zamannda da anlalm ve btn slm dnyasnda byk bir sevin dalgas esmi, slm ehirlerinde zafer enlikleri yaplmtr.(349) Alp Arslan, bata Halife olmak zere her tarafa fetihnmeler gndererek mjde haberini vermitir. Halife'ye gnderilen fetihnme 12 Eyll 1071 gn Halife Kaim Bi'Em rillh tarafndan sarayda toplanan btn devlet erkn ve bykler nnde merasimle okutulmu ve tebrikler yaplmtr. Badad ehri grlmemi bir ekilde sslenmi, zafer taklar ku rulmu, alglar alnarak zaferi kutlayan halk sokaklara dklm tr. (350) '

134

OUZ NAL

Alp Arslan, Hemedn'a dnnce bata Halife'nin elisi ve mektubu olmak zere bir ok hkmdarlarn gnderdii elt, tebrik ve hediyeleri kabul etmitir.(35m) Halife Kaim Bi'Em rlh, Sultan Alp Arslan'a gnderdii mektupta ona; "Allah'n desteine mazlar, galip ve muzaffer evld, en byk Sultan, Arap ve Acem hkmdar, dnya hkmdarlarnn efendisi, msimaniarn yardmcs, insanlarn sna, devletin kahredici bilei, dinin parlak tac, slam lkelerinin Sultam gibi Unvanlarla hitap etmi ve kazand bu esiz zaferden dolay kendisini tebrik etmitir. (352) Bylece artk Trk ve slm dnyalar iin yeni bir devir douyordu. Anadolu ftuhatnda yeni bir safha olarak kabul edilen Malaz girt zaferi ncesi, Alp Arslan zamannda yaplan Anadolu ftuha tndan kan neticeler ile. Sultan Turul Bey zamanndaki ftuhat arasndaki balca farklar ylece sralayabiliriz: 1 Alp Arslan zamannda yaplan fetihlere bizzat Sultan ve prenslerden baka "gulam '' sistemine gre yetimi kumandanlarla devlet hizmetine giren Trkmen beyleri de katlmlar, hanedana mensup prenslerin rolleri gitgide azalrken, hatt zaman zaman isyan etmek suretiyle menfi roller oynarlarken, bu yeni unsur (Trkmen beyleri) bazen de birbirleriyle geinememekle birlikte, gittike aktif faal ve rol oynamaya balamlardr. 2 Ftuhata katlan unsurlarn artna paralel olarak Anado lu'nun ok daha geni blgeleri aknlara maruz kalm, baz byk merkezler ve nemli Bizans garnizonlar igal ya da tahrip edilmi, douda mevcut hareket ssnden baka, gneyde de bir Seluklu aknc ss meydana gelmitir. 3 Fetih ve istil siyasetinde de nemli bir deiiklik olmu. Ani, Malazgirt gibi byk Bizans ehirleri fethedildikten sonra, ilk defa Seluklu mparatorluu topraklarna katlmlardr. Bu suretle Anadolu'da yurt tutma hareketi balamtr. (353) Malazgirt Meydan Muharebesinin tarihin kaydettii en byk sava olarak kalmas, ancak Alp Arslan'm mttefiki durumunda

HORASAN'DAN ANAPOLUYA

135

olan Komanos Piogees'jn Bizansta kan bir i- savata davay icaybedetek, Selukiular'la Bizans arasnda yaplan, bar andlamasnn hkmsz kalmasndan sonra mmkn olduu tarihi bir gerek olarak kmaktadr. nk, Malazgirt'te ka/anlanzaferin, Anadolu' nun fethinde ve Trk vatan oluunda, asl bu andan itibaren kesin bir dnm noktas tekil ettii sylenebilir. (354)

Malazgirt zaferinden nceki Anadolu ftuht ile, zaferden son raki Anadolu ftuhat arasnda da byk farklar olduu gze arp maktadr. Bu farklar u ekilde tesbit edebiliriz;

1Bizans ordusu Malazgirt'te kesin olarak inha edildii iin ve bunun yan sra Bizans'n Anadolu'daki belli bah ikml merkez leri, askeri sleri ile byk ehir ve kaleleri ile garnizonlar tahrip edildii iin, l rk aknclar, ciddi bir direnme ve mukavemetle karlamadlar.

2 - Bunun M>nucu olarak da, yaylma daha sr'atli oldu. 1 rk aknclar daha nce yaklak olarak yirmi be ylda Ege denizine ulatklar halde, Romanos Diogenes'in lmnden sonra sadece iki yl iinde, Ege ve Marmara sahillerine indiler ve skdar'a kadar btn Anadolu'da ayak basmadk yer brakmadlar. 3 - Zaferden nceki aknlarda, aknclar, harekt neticesinde ganimet elde ettikten sonra genellikle Ahlat ve Haleb'deki slerine dnerlerdi. Zaferden sonra ise, Anadolu'da kalyorlard. Bu kallaritda, onlar buradan srp karacak Bizans kuvvetlerinin bulun mamasnn etkisi byk olmakla bcra'oer, aknclarm artk Anado lu'yu benimsemeye ve bu lkeyi yurt edinmeye baladklar da tarihi bir gerektir. 4 - Bununla beraber, bu akniarn Malazgirt zaferinden nccki aknlarn ve Anadolu ftuhlnm bir devam olduu da gerektir. Zira, zaferden sonra Trk aknclarnn kendilerini birdenbire O ru Anadoluda bulmalar ve buradan itibaren her ynde fetihlere girimeleri de bir tesadf eseri olmayp, Malazgirt zaferinin tabii bir neticesidir.

*36

O u z NAL

5 Zaferden ok ksa bir sre sonra Anadolu'da bir takm Trkmen beyliklerinin kurulmu olmas da bu siyasetin tabii bir neticesidir. Bu durum Anadolu'nun fethinde yepyeni bir safha olarak kabul edilebilir. (J5 5 )

Alp Arslan'n en byk Islm gzi ve fatihleri payesine yksel meinde, onun hakknda kasideler, methiyeler yazlmasndan ve bmir'l-M'minin olan Halife Kaim bi'EmrlIlh tarafndan kendisine tebrik ve teekkr mektubu gnderilmesinden de aka anlalaca zere, zamannda btn slm dnyasnda derin akisler uyandran Malazgirt zaferinin, neticeleri bakmndan, ehemmiyeti esiz ve lszdr, l'rk yurdu ve vatan olarak Anadolu, Trkler'c Malaz girt zaferinin hediyesidir. Yalnz bu netice, bir millete yepyeni bir iklimde yeni bir vatan verme keyfiyeti, Malazgirt zaferini Trk tarihinin dier btn zafer ve muvaffakiyetleriyle ktyailanamayacak derecede ykseltmektedir. Tarih boyunca, Trkler tarafndan kazanlan yilerce meydan muharebesinden bugn elde ne kald dnlrse, Malazgirt zaferinin deeri iyice anlalr.(356) Bu zafer den sonradr ki, Trkmenler'in Anadolu'ya batan baa yerlemeleri mmkn olmu, Anadolu'da bamsz yeni bir Trk devleti kurup bu kt'anm yerlileri ile kaynatktan, onlar bnyeleri ierisinde temsil ederek, Anadolu'yu Trkletirip, slmlatrdktan sonra, byk ve tekiltl bir millet haline gelerek, daha sonra Anadolu kt'asnn snrlarnr ap, btn Balkan yarmadasn, Macaristan, juriye, Msr, Irak, btn kuzey Afrika ve Karadeniz havzasn alp, Roma'dan sonra dnyann en byk ve en devaml imparatorluu ve halen yaayan Trkiye Devleti, dier bir deyile "Devlet-i tbeuMddet'' kurulmutur.

Malazgirt zaferi, ayn zamanda, Trk rnil bnyesinde de kkl deiikliklerin balangc olmu; zaferi takip eden yllarda Anado lu'yu vatan edinen Trkmen boylar, slrni akidcleinin altnda, eski bozkr yaay ve telkkilerinden farkh, tefekkr, edebiyat ve dnya gr ile, topraa bal taze ve yepyeni bir cemiyet ha line inklp etmitir ki (357), yerleik bir medeniyet unsuru olarak, OsmanlIlar arnda, cihan tarihinin en byk medeniyet hamlele rini yapmak imknm kazanmlardr.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

m37

v. BLM

M A L A Z G R T T E N S O N R A A N A D O LU F T U H A T I V E T R K Y E D E V L E T 'N N K U R U L U U

1. S L E Y M A N A H T A N N CE A N A D O L U F T U H A T I Malazgirt Meydan Muharebesini mteakip, Seluklular ile Bizans arasnda yaplan bar; andlamasndan sonra Sultan Alp Arslan tarafndan, iki Hacip ve 100 h^isa askerinin refakatinde serbest braklarak lkesine gnderilen mparator Romanos Diogenes, stanbul'a doru hareket etmiti. Yolculuu srasnda Tokat'a gelerek bir rhddet dinlenmek zere kaleye yerleen mpa'^torun

H O R A S A N 'D A N A N A D O L U 'Y A

139

yenilgi ve tutsaklk haberi stanbul'da Bizans saraynda iki ayr an lamazla sebep tekil etti: mparatorie Evdokia, ne yapmak gerektiini kararlatrmak zere acele olarak X. Konstantin'in kar dei olan eski kaynbiraderi Johannes Dukas' avlanmakta olduu Bitinya'dan stanbul'a armt. Durumu gzden geirmek zere yaplan toplantda, Johannes Dukas, mparatorie'nin byk olu ile birlikte devleti idare etmesini uygun bulduunu ileri srm ve bu zm btn devlet erkn tarafndan da kabul edilmiti. Fakat bu srada bir taraftan da Bizans saraynda aprak entrikalar balamt bile. stanbula dn yolculuunda olan mparator bu sralarda ken di el yazs ile karsna bir mektup yazarak, bana gelen felketi ve bunu takip eden inanlmaz durumu, adeta mucizeyi anlatyordu. te bu mektup saray kartrmaa yetmiti. Patrik, saray mabeyincisi Psellos ve Johannes Oukas ls, Romanos Diogenes'i tahttan in dirmee kararl idiler. Her eyden evvel Romanos Diogenes'in mpa rator sfat ile yapt bar andlamasn tanmadktan baka, Psellos'un tavsiyesi ile yazlarak mparatorie Evdokia'ya zoi'la imza ettirilen ve 1071 Eyll'nde btn eyaletlere gnderilen bir fermanla, Romanos Diogenes'in tahttan indirildii ve bu nedenle onun artk mparator olarak karlanmamas bildiriliyordu.(358) Johannes Dukas, Romanos'un stanbul'a dnmesini nlemek iin onun tahttan indirildiini iln ettikten sonra, her an kocas lehine dnmesi ihtima li olan, mparatorie Evdokia aleyhine entrikalar evirmee bala m ve sarayda muhafz kuvveti olarak bulundurulan Varegler'i elde etmi ve derhal yeeni Mihael Dukas', V II. Mihael Dukas nvan ile mparator iln ettirmi ve Evdokia'y da bir manastra ekilmee zorlamt. Evdokia, balangta sadece bir emniyet tedbiri olarak, bir kadrga ile, Boaz'n denize ald bir yerde bulunan ve bizzat mparatorie Evdokia tarafndan Meryem adna kurulan bir manas tra gtrlmt. Bir sre sonra da buraya gelen bir emirle, salar kesilerek rahibe olmaa zorlanmt. (359) Btn bu olaylar Tokat'ta haber alan Roman Diogenes, yeni m parator Mihael Dukas'a bir mektup yazarak unlar bildirdi; "Ben asker toplamak, para sarfetmek ve Hristiyan dinini ykseltmek iin elimden geleni yaptm. abalarmda hi bir eksiklik gstermedim. Askerim de az deildi ve tedbirlerimde de yanllk yapmadm. Bu nunla birlikte zaferi Mslmanlar kazand. Bu sonu kimse deitire

140

O u z NAL

mezdi. Ben Sultan Alp Arslan'n eline tutsak dnce, o bana i.i mid etmediim biimde iyi davranlarda bulundu ve beni, bar iin vereceim paray kararlatrdktan sonra iyiliklerde bulunarak salverdi. Hkmdarlktan ayrlarak bu kaleye yerletim, sof giydim ve senin, bakalarndan daha ok hakkn olan, Bizans tahtna ge menden dolay Tann'ya krettim. imdi Sultan'n durumu ve bana yapt iyilikleri sana bildiriyorum. Onunla yaptm bar bozma! Teklifimi kabul edersen Hristiyanln korunmasnda aranzda vasta olurum. Eer kabul etmezsen sen bilirsin. O zaman benim iin kararlatrlm olan paray verir, beni bu ykten kurtarrsn." (360) Diogenes'in bu teklifini olumlu karlam gibi grnen mpara tor Mihael, savalar nedeniyle Bizans hzinesinde ok az para kald n bildirerek, geri kalann sonra demek zere, kurtulu akasnn bir ksmn ona gnderdi.(361) Mihael'in samimiyetine inanmayan ve durumun ktye gittiini hisseden Romanos Diogenes de, bir taraftan yardmc toplarken, dier taraftan da evre halkndan meru mparator sfat ile vergi alyordu.(362) Romanos Diogenes, Mihael'in gnderdii parayla, Tokat'tan toplad 200.000 altn ve iinde, deerli talarla bezenmi altndan bir leen, ibrik ve tabak bulunan 70.000 altn deerinde olan mcevherat, Sultan'a verilmek zere, kendisiyle birlikte gelen iki Hacip'e teslim edip onlara: "B u n lardan daha fazla gndermesinin mmkn olmadn Sultan'a bildir melerini" syledi.(363) Hatt bir rivayete gre de: "B u parann kendi si ve nankr milletinden daha ok asil galibe lyk olduu nu" da ilve etmitir. (364) Trk askerlerinin Tokat kalesinden ayrlmalar zerine, mpara tor Mihael Dukas, Ronjanos Diogenese ulaklar gndererek: "Siz ha kikaten bir rehin iseniz, niin bir kalede ikamet ediyorsunuz? Size yakan bir manastrda ikamet etmek ve bizim de kaleye askerler gndermemize imkn vermektir" (365) dedi. Fakat Mihael'e gvenemeyen Romanos Diogenes, "Btn Roma lkeleri iinde bana bra klacak bir tek kale de mi y o k " (366) diyerek, onun bu isteini yeri ne getirmeyip u cevab gnderdi: "Ben henz hkmdarlktan ekil mi deilim ve bu nedenle kalede oturuyorum." Daha sonra Dio genes, zerindeki rahip elbiselerini karm ve kalede bulunan tacir lerden bor para alarak etrafna bin Ermeni askeri toplayp Amasya'y igal etmise de, Johannes Dukas'n kk olu Konstan-

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

141

tin Dukas ile yapt savata yenilmi (367) ve .v /elce kendisi tara fndan Antakya valiliine tayin edilmi bulunan Ermeni asll komu tan Haadur'un yardmyla Kilikya'ya ekilerek Adana kalesine kapanmt. Romanos Diogenes'in Adana'da direnmesi uzun srd. mparator Mihael Dukas, Romanos Diogenes'e yaptf bar tekli finde: "E er andlamay kabul ederse idarenin ksmen kendisine braklacan bildiriyor ve dosta ifadeli bir mektup yolluyordu. uras muhakkak ki, tanbuldakiler Romanos Diogenes'den ekini yorlar ve onu Kandrarak ele geirmee alyorlard. Hatt belki de, Romanos'un kuvvetlerini olduundan fazla zannediyorlar ve ayn zamanda da Trkler'in ona yardm edeceinden endie ediyorlard. Romanos Oiogenes, bu dostluk ve anlama tekliflerinin tuzak oldu unu anlam ve bu nedenle de Mihael Dukas'n tekliflerini reddet miti. Mihael, Romanos'a gnderdii mektubunda: 'Tekliflerini kabul ederse kendisini af edeceini" bildirmiti. Bunun zerine R o manos, Mihael'e verdii cevapta; "A ffa urayacak hi bir suu olma dna gre bu teklifi bir kstahlk" saydn syledikten sonra, ortak hkmdarlk teklifine de cevap olarak: "mparatorluk zerin deki haklarndan hi birisinden vaz gemediini ve kendisinin bir takm hakszlklarn kurban edilmek istendiini" bildirdi. (368) Romanos'a yaplan tekliflerin reddedilmesi zerine yeni mpa rator M ih jtl Dukas, 1072 yl balarnda, Romanos'u bertaraf etmek iin prens Andronikos Dukas' Kilikya'yag.Jerdi. Androniko, Ro manos'u Adana'nn kuzey yrelerinde sktrp, hayatn'' balan mas artyla, teslim almay baard. Fakat ok gemeden Romanos hapse atlarak gzlerine mil ekildi. Romanos Oiogenes, bu ackl durumunu, bu sralarda sfahanda bulunanrSultan'a bir mektup ile bildirmi ise de, ok gemeden 1072 yl ortalarnda straplar ieri sinde ld. (369) Romanos Diogenes'i bertaraf edip, lmn salamakla ve onun mparator srfat ile yapt bar andlamasn tanmamakla Bizans, Seluklular ile yaplm olan andlamay tek tarafl olarak bozmu oluyordu. (370) Sultan Alp Arslan, Romanos Oiogenes ile sulh yaptktan sonra ran'a (Horasan'a) dnm ve Orta Asya'ya kar byk bir sefer iin hazrlklara balamt. Bu sralarda Anadolu hududunda ve Dou Anadolu'da bulunan Seluklu prensleri ile dier Emirlerin

142

O u z NAL

ftuhat yapp yapmadklar hakknda esasl bir malumata sahip deiliz. Yalnz Alp Arslan'n dostu ve mttefiki bulunan Rom: os Diogenes'in tahttan uzaklatrlmas ve sonra da ihanetle hapsi ve gzlerinin oyulmas, Seluklular ile Bizans arasndaki sulhn sonu olmutu.(371) Diogenes', bu feci durumunu bir mektupla Sultan'a bildirmiti. Sultan da eski dostuna gnderdii mektupta bizzat gelip kendisine yardm edeceini ve Rumlar'dan intikamn alacan sylemiti: Ancak Trkistan seferi ok acil ve zaruri bir mahiyet ald iin, Alp Arslan Orta Asya'dan dndkten sonra Anadolu seferine kmak kararnda idi. Fakat Sultan, kendisinin Trkistan seferine ramen, Anadolu'yu da babo brakmak iste memi; kendisi seferden dnnceye kadar bir takm Trkmen beyle rini Anadolu'nun fethine memur etmitir.. Alp Arslan, Anadolu gazilerine: "Rum lar ile aramzda yaplm olan sulh andlamas bugnden sonra nihayete ermitir. Artk ha'a tapanlarn memleket leri istil edilecektir" dedikten sonra, beylere ve askerlere u hitabe de bulundu; "Bundan byle arslan yavrular olunuz; yeryznde gece-gndz kartal gibi uunuz ve Rumlar'a artk merhamet gsterme yiniz." Alp Arslan, bu emirle artk Anadolu'nun fethini tamamla mak kararnda olduunu ifade ediyordu. (372) Artk ciddi bir Bizans ordusu ve mukavemeti kalmad gibi Anadolu'da Bizans hkmranl da fiilen yok olmutu. Bizans hizmetindeki Batl kavimlerden cretli askerler de her frsatta ayak lanyorlar ve imparatorlukta karklklar karyorlard. Eski ordu idaresi hakknda yazlm olan taktik kitaplarndaki tavsiyelerin tam tersine olarak, cretli askerler kendi rkdalar ve milletdalarna kar kullanlyor ve bunlarn kumandanlarna yksek rtbeler ve geni topraklar veriliyordu.(373) Btn bu sebeplerle Trkmenler ciddi bir mukavemetle karlamadan, Anadolu'nun her tarafn sratle igal ve iskna baladlar.(374) Bu ekilde Anadolu'nun eitli blgelerinde Trk beylikleri kurulmaya baland. Yeni ku rulan bu beylikler, Anadolu'ya geliigzel Trk idarelerinin girmesi demek deildi. Anadolu'ya yerleen Trkler, eski bozkr yaay ve anlayndan gitgide syrlyorlar, sanat, dncesi ve kltr ile, slm akidesinin etkisi altnda, yepyeni bir toplum meydana getiriyorlard. (375) Sonraki slm kaynaklar, Anadolu'da birer beylik kuran Emir Saltuk (Erzurum'da), Gm-Tekin .Ahmed (Danimend) Gazi (Si

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

143

vas ve Amasya'da), Mengcek Gazi (Erzincan ve Divrii'de), Emir avuldur (Mara'da) ve Artuk Bey (Dou Anadolu'da)'leri bu ilk ftihler arasnda sayarlar (376) ise de, kaynaklardaki elikiler ve yetersizlik yznden, Artuk Bey mstesna (377) kimlerin ne sfatla Anadoluya girdii ve hangi tarihte nereleri ele geirerek blgesel beylikler kurduu henz aklkla ortaya konamamtr. (378) Dou Anadolu'dan itibaren kurulmaya balanm bulunan bu bey liklerin tarihleri henz karanlklardan kurtulmu deildir.(379) Kabul etmek durumunda bulunduumuz geleneksel kaynaklara gre* bu gn iin bildiimiz udur ki, Malazgirt zaferini mteakiben yaplan Seluklu-Bizans bar andlamasnn Bizans tarafndan bozulmas zerine, Sultan Alp Arsian, maiyetindeki baz Trkmen beylerini Anadolu'nun fethine memur etmitir. Sultan Alp Arslan'n Malazgirt zaferine ve Anadolu'yu ama sna kadar yarm asr zarfnda Anadolu'ya Ouzlar tarafndan saysz aknlar yaplm; Byk Seluklu mparatorluunun kuruluundan sonra bu aknlar ok younlam, gebe Ouzlar otuz yl ieri sinde (1040-1071) devaml olarak Azerbaycan'dan Dou, Orta ve Bat Anadolu'ya; Kuzey Suriye ve Irak taraflarna doru yaylm lard. Aile ve hayvanlar ile ilerleyen ve bazen de Seluklu ordula rnn himayesinde bulunan bu Trkmenler, Malazgirt zaferine kadar yine de Anadolu'yu kendileri iin emniyetle oturulacak bir memle ket olarak grmyorlard. Zira yaplan savalara ve fethedilen birok lkelere ramen, arkada kalan mstahkem Bizans ehir ve kaleleri ile garnizonlar ciddi bir tehlike tekil ediyor; Bizans ordularnn, sk sk giritikleri seferlerde Trkmenler'in takibe uramalar onlarn devaml olarak yer deitirmelerine ve ok fazla tazyik kar snda da tekrar Azerbaycan'a ve Grcstan'a dnmelerine sebep oluyordu. Fakat Malazgirt zaferi ile Bizans'n artk korkulacak bir ordusu ve ciddi bir mdafaas kalmaynca, Trkmenler bir sel gibi ve dalgalar halinde Anadolu'ya dolmaa baladlar, yle ki, tarihinde birok kavim, din ve kltrlere sahne olan Anadolu, ilk defa olarak 1071'den sonra etnik simasn sratle ve tamamen deitiriyordu. Sultan Alp Arslan, Ouz (Trkmen) beylerine ve boylarna Anadolu' yu fetih emrini verince Selcuklular'n en mehur ve malubiyet

*Bu konudaki kaynaklarn hepsi. Malazgirt zaferinden ok sonraki yllarda kaleme alnm tr.

144

O u z NAL

tanmayan kumandanlarndan Eksk Olu Artuk Bey, byk Trk men kuvvetlerinin banda, Anadolu ftuhtna girimi; Orta Ana dolu'ya doru ilerleyerek Kzlrmak ve Yeilrmak havzalarn sratle amtr. (380)

mparator Roman Diogenes'in yerine Bizans tahtna kan V II. Mihael Dukas, 1072 ylnda, Isaak Kpnjnenos'u kardei Alexios ve Norman reislerinden Russel ile birlikte bir ordunun banda Anadolu'nun mdafaasna gnderdi. Kayseri'ye varan bu Bizans ordusu, ehri zelzeleden yklm ve burlardan baka bir ey kalma m bir halde bulmutu. Malazgirtte Romanos Diogenese ihanet eden Norman reisi Russel, Bizans'n perianlndan faydalanarak, Anadolu'da bir devlet kurmak teebbsne giriti ve kuvvetlerini alarak, Kayseri'den, Sivas istikametine doru uzaklat; ite bu s rada idi ki, Eksk Olu Artuk Bey kumandasndaki Trkmenler de Kayseri'ye doru ilerliyorlard. Bu ekilde Trkmenler ile Bizans-, llar arasnda meydana gelen muharebede BizanslIlar malup ve Isaak Komnenos da esir edildi. Ordunun dalmas zerine Anka ra'ya kaan Alexios Komnenos, kardeinin fidyesini tedarik maksad ile stanbul'a varp dnd. Bu esnada Isaak Komnenos da yakn ehirlerin zenginlerinden vergi alarak toplad paray verip hrriye tini satn ald. ki karde Ankara'da bulutuklar zaman Trkmenler de, ehrin kaplarna yaklam ve onlar takip ederek Sakarya'y gemilerdi. (381)

Yine ayn sralarda Sakarya ve zmit havalisinde bulunan ve bu blgede hkimiyetini kurmaa alan Norman deisi Russel de, mparator Mihael Dukas'm, amcas johannes Dukas komutasnda zerine gnderdii Bizans ordusunu bozmu ve eline esir den Johannes Dukas' mparator iln etmiti. (382) Bu ekilde ok mkl durumda kalan mparator Mihael Oukas, bu srada mthi bir ordunun banda ilerleyen Artuk Bey ile anlama yapmaa mec bur oldu. Bylece Sakarya nehrini geen Artuk Bey, Russel ile Johannes'i malup etti ve Sapanca dana kaarken kendilerini yakalad.(383) Artuk Bey, Russel'i fidye mukabilinde Franklar'a ve Johannes'i de Imparatpr'a teslim etti. Bu sayede Trkler, hi bir engel ile karlamadan, zmit'e ve Marmara sahillerine kadar iler lediler (384)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

145

Artuk Bey, Anadolu'da bu sr'atli fetihlerini yaparken, Sultan Alp Arslan lm ve olu Melik-ah'n clusu zerine saltanat kavga lar balamt. Sultanlk davas ile ortaya atlan Kavurt da saltanat elde etmek maksad ile Rey ehrine doru yryordu. Bu nazik du rum dolaysiyle Melik ah, Artlk Bey'i 1073'de merkeze armak zorunda kalmt. (385) Artuk Bey'in Anadolu'dan ayrlndan sgnra Norman reisi Russel, tekrar frsat bularak, Amasya ve N ik r taraflarna hkim oldu. mparator Mihael Dukas, Russele kar Alexios'u gnderdi ise de, yerli halk Bizans kumandan deil, Russel'i tercih ettiinden bir ey elde edemedi. Bu sralarda idi ki, slm kaynaklarnda ad hi gemeyen Tutak isimli bir Trk beyi, byk bir ordu ile Anadolu'ya giriyordu. Russel, derhal bu Trk beyi ile dostluk kurdu. Lkin teh likeyi gren Alexios da, Trk kumandann kazanmak iin daha cazip tekliflerde bulundu. Sultan ile mparatorun dost olduunu, Russel'in, byk kuvveti dolaysiyle kendisine yaklatn ve onu teslim ettii takdirde byk bir mebla deyeceini bildiriyordu. Bunun zerine Tutak Bey, rehineleri alp, Norman reisi Russel'i Bizans kumandan Alexios'a teslim etti. Fakat Amasya halk ar vergi isteyen Alexiosa kar ayakland ve memnun bulunduklar Norman reisi Russel'i kurtarmaa alt. Nihayet Alexios, ayaklanmay bastrd; paray tahsil edip Tutak'a gnderdi ve kendisi de Russel'i yanna alarak stanbul'a hareket etti. Yolda ailesinin memleketi olan Kastamonu'yu ziyaret ederken, Trkmenler'in grnmesi ze rine yolunu deitirerek Ereli'ye vard ve orada da Bizansllar' takip etmekte olan dier bir Trkmen kuvveti ile arparak, deniz yolu ile stanbul'a gitti '386) Bizans mparatoru V ll. Mihael Dukas, bu buhranl devrede meydana kan sileri tenkil ederken btn Anadolu'nun elden git tiini gryordu. Bu sebeple 1074 yl ubat'nda Papa V II. Gregorius'a bavurarak Trkler'e kar yardm istedi ve buna karlk da Ortodoks Kilisesi'ni Katolik Kilisesi ile birletireceini vaad etti.(387) Bu mracaat memnuniyetle kabul eden Papa, baz Avru pa kratlarna ve btn Hristiyan lemine hitap ederek, Trkler'in stanbul surlarna kadar btn ark mparatorluu (Dou Roma mparatorluu) beldelerini istil eylediklerini beyanla onlar bir

146

O u z NAL

2. S L E Y M A N A H 'IN T A R H S A H N E S N E IK I I Bu sralarda Alp Arslan'n lm ve Melik-ah'n clusu zerine kan saltanat kavgalarnn bastrlmas iin, Anadolu ftuhtma memur edilmi bulunan Artuk Bey'in, Melik-ah tarafndan 1073'de merkeze arlmas neticesinde, Anadolu'da fetihlerde bulunan bir Seluk ehzdesi veya byk bir Trk Beyi kalmam olduun dan, Anadolu'da bulunan Trkmenler basz kalmlard. te bu durumu frsat bilen Kutalmolu Sleyman ve kardeleri Melikah'a isyan ederek saltanat davsna kalkmlar ve Anadolu'ya kaarak Rum (Anadolu) gazsma girimilerdi. (389) Baz kaynak larda bildirildii gibi, Melik-ah'n Sleyman ve kardelerini Anado lu'yu idareye ve bu lkede basz kalan Trkmenler'i disiplin altna almaa memur ettiine dair ifadeler hakikate aykr olup, tamamen bir yaktrmadan ibarettir. Nitekim o devirde yaam Bizans tarih ileri ile Abu'l Farac Barhebraeus, Sleyman ve kardelerinin isyan halinde ve kaarak Anadolu'ya sndklarn ve Rumlar'la gazya giritiklerini bildirmekle, durumu btn akl ile ortaya koymulardr.(390) Esasen Byk Seluklu mparatorluu ierisinde btn iddeti ile devam eden saltanat kavgalar ile megul bulunan Melik-ah'n byle bir harekete girierek bir de Kutalmoullan'n kendisine rakip olarak karmas dnlemez. 1074 yl sonlarnda, kli adnda bir Trk beyi, Suriye'de yapt ftuht esnasnda dier Trk beylerinden olup, Melik-ah'a itaatini bildirmi olan, Atsz Bey (391) ile bozumu ve Anadolu' nun gneyinde gaz ile megul bulunan Kutalmoullarmdan biri sine bir mektup yazarak kendilerini Suriye'ye davet etmitir. kli Bey, Ktalmolu'na yazd mektupta; "Sen saltanat hnedan olan Al-i Seluk'tansn ve Suriye hkmdarlna da herkesten fazla lyksn. Sana itaat edip hizmetinde bulunursak iftihar eder ve eref duyarz. Atsz ise, Selukoullarndan olmad iin hkmdarlkta hibir hakk yoktur. Onun iin ona tbi olmaa raz deiliz" demek te ve Suriye'ye gelir gelmez kendisi bata olmak zere btn Trk men beylerinin onun etrafnda toplanacan ve Atsz'm Suriye'den

148

O u z NAL

ayrlmak zorunda kalacan bildirdi ve ayrca Msr'dan da derhal yardm vaadi aldn da ilve etti. Bu davet dolaysiyle Kutalmolu Alkyuluk yannda kk kardei Dolat (yahut Devlet) ve amca snn bir olu bulunduu halde Suriye'ye gelip kli ile birleti ve birlikte Taberiye'ye giderek ii Fatmi Halifesine itaatlerini bil dirdiler. Fakat bu sralarda Kuds'te bulunan ve Melik-ah'tan da 3.000 kiilik bir yardm kuvveti alan Atsz Bey, onlarn zerine yr yerek malup etti. kli ile oullarndan birisi muharebe srasnda ld. Kutalmolu Alkyuluk ile kk kardei Dolat (Devlet) ve amcas Resul Tekinin olu da Atsz'm eline esir dtler. (392)

Kutalmoullarmdan ikisi, Atsz'a ve dolaysiyle Melik-ah'a kar Filistin'de Msr iileri ile anlaarak bu teebbse giriirken, dier bir karde (Sleyman) de, ayn sralarda (1074'de) Arap Mirdsi Emiri Mahmud'un lm zerine, Haleb'i muhasara etmekte idi. Emir Mahmud'un yerine geen olu Nasr, bu ehri mdafaa ederken, Kutalmolu'na Sultan'n naibi olduunu syleyerek ve bir miktar da mal vererek onu muhasaradan vaz geirdi. Bu ekilde Haleb'den Salamiya'ya ekilen Kutalmolu Sleyman, oradan Suriye Emir'i Atsz Bey'e bir mektup yazarak, kardeinin serbest braklmasn istedi. Fakat Atsz Bey, bu vakay evvelce Sultan Melik-aha bildirdiini, bu sebeple Byk Divan'dan emir ve cevap gelmeden hi bir ey yapamayacan bildirdi ve bir sre sonra da bu iki kardei ve amcalarnn olunu gelen emir zerine Badad ahna'snn yanna gnderdi. ahna da bunlar sfahan'da bulunan Sultan Melik-ah'n nezdine sevkeyledi. (393)

Alp Arslan'n lm dolaysiyle zuhur eden karklklar srasn da meydana kmak frsatn bulan kutalmolu Sleyman, ksa bir zamanda bir ksm Trkmen beylerini etrafnda toplamaya muvaffak oldu ve Halep'den sonra Antakya'y kuatt. Bu esnada ehrin Bizans valisi ile bir anlama yaparak, bu havaliyi aknlardan korumak mukabilinde 20.000 dinar haraca balad. (394)

Kaynaklarn, Artuk'tan sonra, byk bir kuvvetle Anadolu'da harektta bulunan Tutak'tan bir daha bahsetmemeleri artk Kutalmoullar'nn Anadolu'ya gelii ve Trkmenler'in onlarn etrafnda toplanmalar ile ilgili olsa gerektir. (395)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

149

Alp Arslan zamannda Suriye'ye kam bulunan Yabgulu Ouzlan'nn Atsz idaresinde Meiik-ah'a itat etmemeleri ve Anadolu fethine memur edilen Eksk olu Artuk Bey'in de i karklklar sebebiyle ran'a dnmesi neticesinde Anadolu'da bir Seluk eh zadesi veya byk bir Trk beyiniij bulunmamas, Kutalmolu Sleyman'a Anadolu'da ok msait bir zemin hazrlamt. Bundan baka Anadolu'ya gelen bu Trkmenler'in mhim bir ksm da Alp Arslan'a ve Melik-ah'a kar isyan eden Kutalm, El-Basan (yahut Er-Sagun) ve Kavurt'a mensup Yabgulular olup, bu Trkmenler devaml bir ekilde Rum 'a (Anadolu'ya) gyorlard. Melik-ah'n halas ve El-Basan'm zevcesi Gevher Hatun da m074'te intikam almak in Anadolu'ya gitmekte olan Yabgulular'a yetimek zere Azer baycan'a hareket etmiti. Daha nce de Alp Arslan tarafndan ElBasan' takibe gnderilen ve onu snd Bizans mparatoru'ndan teslim almak isteyen Afin Bey, mparator'a "Aramzda dostluk ol duundan memleketlerinize dokunmadm. Halbuki bu Yabgulular Sultan'n dmandr; sizin lkelerinizi de yama ve tahrip etmiler dir. Bu sebeple El-Basan' teslim etmeniz gerektir" diye ihtarda bu lunmutur ki, bu dur> Anadolu'ya gen Trkmenler'in Kutalmoullar'n nasl beklediklerini gstermekte (39&) ve dier taraf tan da bu Trkmenler'le Byk Seluklu Sultanlar arasndaki hasmane mnasebeti ak bir ekilde ortaya koymaktadr, ite Kutalmoullar'n Anadolu'ya eken sebepler bunlard. (397) Nitekim Anonim Seluknme'ye gre: "Sleyman ah, kendi sine kar ittifak eden am emirlerinin askerlerinin okluu dolaysiyle orada kalamayarak Rum (Anadolu) gazsna giriti; talih yar d r' etti, devlet yz gsterdi ve kendisine k^an Horasan Trkmenleri ile nce Antakya zerine yrd; fakat fethedemedi. Oradan Rum'a (Anadolu'ya) geti; evvel Konya'y Martavkusta'dan ve Gavele (Gevle) kalesini de Rumanus Makri'den ald; bir oh mstah kem kaleleri ve hkmdarlarn hzinelerini ele geirdi. Heybeti kfit lerin kalbine yerleti ve kahramanl sayesinde Konya'dan znik kapsna kadar her taraf ald; hi bir ordu karsna kamad." (398) Kutalmolu Sleyman, ksa zamanda Anadolu ftuhtm ge niletti ve nihayet 1075 ylnda, Hristiyanlk tarihinde ok mhim bir mevkii olan ve stanbul'dan sonra Bizans n.paratorluu'nun ikin ci bakenti durumunda bulunan znik ehrini fethederek kendisine

150

O u z NAL

payitaht yaptt ve hkmdarln iln etti.(399) Baz mellifler, kaynaklar iyi deerlendiremedikleri iin, znik'in fetih ve payitaht olu tarihini 1077-1081 yllar arasnda zikretmektedirler.* Halbuki ada Suriye kaynaklar: "Kutalmoullanndan Sleyman 467 (1075) senesinde znik (Nikiyye) ve havalisini fethetti" ifadesiyle bu fetih ve tarihini tesbit edip Anonim Seluknme'yi de teyid etmi lerdir. Nitekim ada Bizans kaynaklar da 1078'de Sleyman'n znik'te oturmakta olduunu sylemekle znik'in bu tarihten (1078) nce Sleyman'n elinde olduunu meydana koymakta ve slm kaynaklarn da teyid etmektedirler. (400) Dier baz mellifler de, znik'ten nce Konya'nn bakent olduunu syleyerek hataya dmektedirler.** Konya ehri, ilk de fa 1068'de Trkler'in eline gemi idiyse de, BizanslIlar, dier baz ehirler gibi, Konya'y da geri almlar ve ehir bir ka defa el de itirmiti. Bu suretle slm kaynaklarnn ak ifadesi ve Bizans kaynaklarnn da onlar teyid eden kaytlarna gre znik'in fethi ve Trkiye Devleti'nin kuruluu 1075 ylnda vuku bulmutur. Sley man'n znik'ten nce Konya'y bakent yapt ve daha sonra znik'e naklettiine dair grler tamamiyle yanl tahminlere dayan maktadr. (401' Sleyman, znik'ten nce Konya'y fethetmi ise de, burada fazla oyalanmayarak esas hedefi olan znik zerine yrm ve bu
*B u h a t bugne kadar btn ilim adamlar tarafndan srarla tek rarlanm tr. Mesel bk. J. L A U R E N T , 3yzance et les Turcs Seldjoucides, N ancy 1913, sh. 1 2 ;M k rim in H alil YH N AN , A n a d o lu 'n u n Fethjj sh. 107-109- onran naklen brahim K A F E S O L U , M elikah kdesi, Islm / ..s., sh. 668; M ehm et A ltay KYM EN , Seluklular Devri Trle Tarihi, sh. 106; Zeki V elidi TOG A N , U m um i Trk Tarihine Giri, 2. basm, stanbul 1970, sh. 202. **M esel bk. M iikrim in Halil YL N A N , A n a d o lu 'n u n F ethi, sh. 107: "T rkiye'nin ilk sultan olan bu padiah'm (Sleyman), . . .evvel K onya ehrini payitaht y ap t anlalm aktadr" ve sh. 109; . . -znik ehri Trk Sultan tarafndan hkm et merkezi ittihaz edildi ve im diye kadar K onya'da b ulu n an pay itaht buraya nak lo lu n d u ."

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

151

ehri 1075 ylnda fethederek hkmdarln iln etmitir. Sley man'n, bir ara Konya'da oturduktan sonra m075'de znik'i fethe derek payitaht yapmas ve hkmdarln iln etmesi ok mnl idi. znik ehri, Marmara'nn gneydousunda, zmit krfezinin g neyinde, znik Gl'nn dou kysnda byk ve tarihi bir ehirdi. Hristiyanlk tarihinde mhim bir mevkii olan ve stanbul'dan sonra Bizans'n ikinci taht ehri durumunda bulunan znik gibi Bizans'a ve Avrupa'ya bu derece yakn bir ehrin payitaht seilerek "Trkiye Devleti"nin burada iln edilmi olmas, Sleyman ah'm behemehal kar yakaya atlamak ve Rumeli'ni fethetmek azminde olduunu gstermektedir. (402) Bylece Emevi ve ilk Abbasi Halifelerinin, Peygamber (S.A.S.)'den devralarak, mukaddes bir mefkure olarak yaattklar Anado lu'nun fethi yzlerce yl sonra tahakkuk etmi (403) ve lmsz Trkiye Devleti (Devlet-i Ebed-Mddet) kurulmu oldu.

152

O u z NAL

3. S L E Y M A N A H 'IN S U L T A N L I I V E KURDUU d e v l e t Sleyman ah'm "Trkiye D evleti" ile ilk defa olarak biri Ho rasan (ran)'da ve dieri Anadolu'da olmak zere iki Seluk SulUnl o ru y a kmtr. Sultanlk dvsyla ortaya atlan Kutalmolu Sleymann, byk Trkmen kitlelerine dayanarak, Anadolu'da mstakil bir dev let (sultanlk) kurmas ve yine bu sralarda, Alp Arslan'n nnden Suriye'ye kam bulunan Yabgulular'n Knk boyundan Atsz Bey idaresinde 1070'den itibaren, Kuds' Msrllar'dan alarak orada mstakil bir Trkmen Beylii kurmaya almalar, Cihn Hkimiyeti dvcs Melik-ah' endielendiriyor ve merkezdeki saltanat mcadelesini kazandktan sonra, merkeziyeti bir idare kurmak maksadiyle, Anadolu'daki bu yeni devleti ve Suriye'deki Vabgulu Trkmenleri'ni itaati altna almaa zorluyordu. te bu sebeplerle 1078'de kardei Tutu'u Suriye zerine gnderirken. Emir Porsuk kumandasndaki byk bir orduyu da Kutalmolu Sley man' itat altna almak zere Anadolu'ya gnderdi. (404) Melik-ah'n Anadolu'yu ve Kutalmoullann itati altna almak maksadiyle gnderdii Emir Porsuk'un harekt hakknda kaynaklardaki ifadeler ok kark ve yetersizdir. (405) Kutalmoullar'nn Byk Seluklular'la ve zellikle Sleyman'n Alp Arslan ve Melik-ah ile mnasebetlerini kaynaklarn yaktrmalarna gre ters mnda anlayan modern tarihiler, hat zerine kurulan bir gr icab, Sleyman ile kardei Mansur arasnda bir sava ol duunu, Sleyman'n yardm istemesi zerine Melik-ah'n Porsuk'u Anadolu'ya gnderdiini ve Mansur'un bertaraf edilmesinden sonra Anadolu hkmdarlnn Melik-ah tarafndan Sleyman'a veril diini sanyorlard.(406) Bununla beraber, kaynaklarn dikkatli bir tetkikinden ve olaylarn tahlilinden anlalyor ki, Melik-ah, Emir Porsuk'u Cihn Hkimiyeti dvsiyle Anadolu'ya gndererek Sleyman ve dier Kutalmoullann bertaraf etmek ve Trkiye

H O R A S A N 'D A N A N A D O L U 'Y A

153

Devleti'ni kendisine balamai< istiyordu. Anadolu'dagaz yapmakta olan Afin, Saltuk, Dilmaolu Mehmed, Tarankolu ve Tutiolu gibi Ouz Beyleri de askerleri ile birlikte Rum'dan (Anadoludan) Haleb'e dnyorlard ki, bu dn bu beylerin Sleyman'a kar bulunmalar ve ondan kaarak Melik-ah'a sadakatleri ile ilgili idi. Nitekim Melik-ah, bu beylere Suriye'ye giden kardei Tutu'a iltihak etmelerini emretmiti. (407) Bu ekilde byk bir orduyla Anadolu'ya giren Emir Porsuk, bu lkeyi Byk Seluklu Sultanl'na balamaa alt; bu harekt srasnda baz Bizans kuvvetleri le de arparak onlar bozguna uratt ve bu arada Anadolu'daki Trkmenler'e kar baz muvaffaki yetler kazanarak, Sleyman'n kardei Mansur'u ldrd ise de Sley man ah'a kar bir baar elde edemedi ve Sleyman ah, Trkiye Seluklu Devleti'nin istikllini muhafaza edebildi. Nitekim Sadruddin el-Hseyni'nin, Porsuk'un Rumlar' malup etmesinden sonra Melik-ah'n "Konya, Aksaray, Kayseri ve btn Rum (Anadolu) beldelerini Kutalmolu Melik Rkneddin Sleyman'a brakt" ifadesi de bu durumu aklamakta, Melik-ah'n muvaffakiyetsizlie urayarak Anadolu'dan el ektiini ve Sleyman ah'n Anadolu'da ki Sultanln bir miiddet iin de olsa kabul etmek zorunda kaldn gsterir. (408) Sleyman ah, Porsuk'u muvaffakiyetsizlie uratp Anadolu' dan ekilmee mecbur etti ve bu sayede Melik-ah'a kar istikllini korudu; artk Trkiye Seluklular Devleti'ne emniyet ve kuvvet gel di. Bu durumu kazandktan sonra da Bizans'ta eksik olmayan taht kavgalar Sleyman'a yeni yeni frsat ve imknlar hazrlad.(409) Sleyman ah, bu frsatlar dahiyane bir diplomasi ile deerlendire rek, sr'atle devletini geniletmee balad ve Trk ordular Marmara ve Karadeniz sahillerine, boazlara kadar ilerledi. Artk stanbul Boaz, Seluklular ile Bizans arasnda hudud olmutu. Bu sralarda Bizans taht kavgalar ve i karklklar dolaysiyle ok zayf bir durumda idi ve Balkanlardaki durumu da ok kritikti. Bu sebeplerle Anadolu'da ciddi hi bir i yapamayan yeni mparator Alexios Komnenos, Balkanlardaki acil tehlikeyi bertaraf etmek maksadiyle Sleyman ah ile anlaiaa mecbur oldu. Bu sebeple mparator, Sleyman'a mhim miktarda paa veya vergi (Bizans kaynaklarnda hediye) vererek, Trkler'i boazlardan hudud olarak izilen Drakon suyuna kadar ekilmek artyla, 1081 ylnda, bir andlama imzala

154

O u z NAL

maa muvaffak oldu. Bu andlama hkmlerine gre, Trkiye Sel uklular, boazlardan Drakon ayna kadar ekilmekle beraber, V.armara sahillerine kadar btn Anadolu'ya sahip olduklarn B i zans'a usdik ettirmekle byk bir siyasi ve hukuki zafer elde etmi oldular. Kl zoru ile fethedilen Anadolu, bundan byle hukuken de Trkler'a ait olmu oluyor ve Trkiye Seluklular Devleti'nin hu kuki ve siyasi varl Bizans tarafndan resmen tannm oluyor du.(410) Bununla beraber Trkler'in Boazlar eninde sonunda mutlaka atlayacan ve Rumeli'ye kacan iyice kestiren ve Bizans mparatorlarnn en byklerinden biri saylan mparator Alexios Komnenos, buna mni olmaya Bizans'm gcnn yetmeye ceini iyice anlamt. Ne pahasna olursa olsun Avrupa'y Trkler'e kar birletirmek ve Trkler'i ark beldelerinden (Anadolu'dan) atmak lzmd. Hal seferlerinin iaretleri Avrupa'da belirmeye balamt. (411) Sleyman ah, 1075'de kurduu devleti, 1078'de Porsuk'un muvaffakiyetsizlie urayarak ekilmesiyle kurtarm; Melik-ah'a kar istikllini korumu idi. Trkiye hkmdar 1081 anlama syla, stanbul hududlarn boaltarak bir ksm araziyi Bizans'a terkediyor ise de, Bizans'a kar daha byk siyasi ve hukuki za fer elde ediyor; balangta istikrar ve istikbali belirsiz olan ve sadece kl kuvvetine dayanan Trkiye Devleti'ni fiilen olduu gibi, hukuken de Anadolu'ya hkim bir duruma getiriyordu. Ger ekten, Bizans tarihisi Anna Komnena'ya gre: "Iznik 'i payi taht yapan ve bizim mparatorluk saray dediimiz sultanln orada kurup, btn arka hkmeden Sleyman" (412), bu andlamanm akdi srasnda bizzat Sultan Unvann da tayordu. Bununla beraber, slm kaynaklarnda "m elik" (kral) nvan ile anlan Sleyman'n kendisini Sultan iln e<-nesinden sonra bu hkimiyetin, devletleraras hukuka gre, tasdiki gerekiyordu. Nitekim, Abbsi Halifesi Kaim bi-Emrillh'n, menur, hil'at ve sancak gndermek suretiyle S leyman ah'n sultanlm tasdik ettii (413) rivayet olunmaktadr ki, burada sadece devletleraras hukuka has bir messese olan "ta nma" hali sz konusudur. Dier taraftan Byk Seluklu Sultan Melik-ah'm da Kutalmolu Sleyman ah'a 1077 ylnda Anadolu sultanln verdiini bildiren bir ferman yollad (414) yolunda bir rivayet daha mevcut tur.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

155

Snni Abbsi Halifesi'nin, Sleyman ah'n ii Fatmi Haiifesi'ne balanmasn nlemek ve hatt lci rakip Seluklu Sultan kararak kendi otoritesini ve kudretini artrmak maksadiyle Sley man'a byle bir tevcihde bulunarak kendisinin sultanln tasdik etmi olmas tabii gzkmektedir. (415) Abbasi Halifesi'nin bu tu tumu, yeni teekkl eden bu uc gazileri devletini iilik tesiri ve si yasetinden mutlak olarak kurtarmtr. Burada Sleyman'n karde leri Alkyuluk ile Dolat (Devlet)'in, Horasan'daki amcazadeleri olan Byk Seluklular'a muhalefet gayesiyle daha balangta kli ile birlikte, Fatmi Msr Halifesi ile mnesabette bulunduklarna ve Sleyman'n da 1082'de Tarsusu fethedince oraya kad ve hatipler bulmas iin am Trablusu'nun ii hkimi kad bn'Ammar'a m racaat etmekten ekinmediklerini hatrlatalm. Bu sebeplerle Abbasi Halifesi'nin bu tevcihi, Sleyman ah'n Trkiye Devleti Sultan sfat ile ii Fatmiler'i tanmasn nlemek gayesiyle, bir zaruret haline gelmiti. Ancak ilve edelim ki, Halife'nin Sleyman'a "m e lik" deil de bizzat "sultan" nvanm tevcih etmesi Sleyman ah ile Melik-ah arasndaki ailevi rekabet ve saltanat mcadelesinin devam ettiini aka ortaya koyar. (416) Abbsi Halifesi'nin Sleyman ah'a sultan nvanm tevcih et mesine ramen, slm dnyas'nm tek sultan ve hatt cihn hkimi yeti dvcs Melik-ahn Sleyman'a bizzat sultan nvam tevcih ederek onu kendisine erik klan bir rtbeye eritirmesi imknsz gibi gzkmektedir. (417) Bu durum ancak daha sonralar Sultan Sancar devrinde, sultanlarn says birden fazla olduu ve dereceleri tayin edildii zaman gereklemi ve Sultan Sancar, rak, Anadolu, Gazne Sultanlar ve Trkistan Hakanlar karsnda kendisine "E n Byk Sultan" (Sultan ul-azam) nvanm tahsis eyledii zaman dier sultanlar mevcud o!mutur.(418) Ancak derhal belirtelim ki, bu devirde dahi Trkiye Sultanl Byk Seluklu Sultanl'nm tbii deil, bilkis mstakil bir devlet idi. Sultan Melik-ah'm, Sleymana sultan nvan verdiini gste ren bir belge henz bulunamamtr. Kald ki bu husus ispatlansa dahi, bu durum, hukuki bakmdan kurulmu olan bir devletin devletleraras hukuka gre tannmas anlamna gelir, yoksa baz tarihilerin zannettii gibi, devletin kuruluunu salayan bir durum deil.

156

O u z NAL

Zatei Sleyman ah'n kazand kudret ve Seluk soyundan gelmesi ve dedesinin Ouz Vabgusu olmas, tasdik edilsin veya edil mesin, kendisini sultan iln etmesi iin yeterliydi ve Trkistan'da balayan saltanat mcadelesinin Anadolu'da gereklemesi tabii idi. (419) Burada Sleyman ah idaresindeki Trkiye Seluklular Devleti'nin istiklli konusunda Bizans tarihilerinin garip tutumlarna da iaret etmek isteriz. Sleyman ah, Bizans'taki taht kavgalarndan istifade ederek, bazan mparatorlar, bazan da taht mddeilerini desteklemek sure tiyle Bizans'n i slerine karm ve bu sayede de kudretini artr m, hkimiyet sahasn geniletmi ve mparatorlar oyuncak hali ne getirmitir. Bu duruma ramen Bizans tarihileri ona verilen harac (vergiyi) hediye saymlar ve 1081 andlamas ile Anadolu resmen ve hukuken Bizans tarafndan Trkiye Devleti'ne terkedilmi olduu halde, yine de Sleyman ah' Bizans'a tbi bir hkmdar gibi gstermilerdir ki, bu hal, Bizansllar'n eskiden beri malum olan hususi zihniyetleridir ve tarihi hakikati gstermekten ziyade mnsz bir gururun ifadesidir. (420) Bizans kaynaklarnn yanl ifadeleri sebebiyle Sleyman ah nasl Bizans'n garip bir tbii saylm ise, Seluk Devleti'nin bnyesi iyice kavranamad ve tarihi olaylar yeterince anlalamad iin de muahhar slm kaynaklarndaki pheli ve yaktrma ifadeleri dolaysiyle, ayn zamanda Melik-ah'n da bir tbii zannedilmitir. (421) Buraya kadar yaptmz btn izahat ve tetkiklerden sonra, artk Sleyman ah'n 1075 ylnda znik'i feth ve payitaht yapp Trkiye Devleti'ni kurduu, 1078'de zerine gnderilen Porsuk'un geri ekilmesiyle de Melik-ah' muvaffakiyetsizlie uratarak ona kar istikllini koruduu, Bizans'la imzalanan 1081 andlamasyla Anadolu'daki hkimiyetini fiilen olduu gibi, hukuken de Bizans'a tasdik ettirdii ve bu suretle Sultanl'n iln ederek mstakil ve kudretli bir 'T rkiye Devleti"ne sahip olduu hakikati meydana kar. (422)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

157

. 5. SLEYMAN AH'IN ANADOLU FTUHATI

Sleyman ah, 1075'de znikte yerletikten sonra Bizans'n urad buhranlardan ve zayf mparator Mihael'e kar kan isyan lardan faydalanarak sratle devletini geniletmek ve kuvvetlendirmek imknlarn buldu. stanbul'u zapt iin en yakn bir hareket ss olan znik ehrini ele geiren Sleyman ah, ksa bir sre sonra btn Marmara sahillerine hkim olmutur. Bursa ve zmit bata olmak zere, Bitinya havzas>..daki btn ehirler kendiliklerinden birer birer teslim olmulardr. (423) Bizans'n Rumeli ordusu 1075'de toptan ayakland ve bu ordu nun komutan N. Bryennios, Edirne'de, 1077'de mparatorluunu iln ederek stanbul zerine yrd. mparator bu tehlikeli durumda hapisten kard Norman reisi Russel'i Alexios ile birlikte ona kar gnderdi. Tam bu srada idi ki, Anadolu'da bulunan askerlerin komu tan N. Botaniates de isyan ederek stanbul zerine harekete geti ve Alp Arslan'dan kap Bizans'a snan Seluk'un torunu El-Basan (Er-Sagun) Bey ile birleerek Ktahya'dan zmit'e doru ilerledi. Fakat Trkler'den korktuu iin, ancak geceleri sapa yollardan ha reket ediyordu. znik dolaylarnda Sakarya yaknlarndaki Atzula mevkiinde Trkiye Seluklu kuvvetleri tarafndan sarlmak tehlikesi ne maruz kalan N. Botaniates, mttefiki bulunan El-Basan' amcazdesi Sleyman ah'a gnderdi. Birtakm menfaatler karlnda ve herhalde Bizans'a kar maksadn da anlattktan sonra onu ikna et ti. Bylece Sleyman daha msait artlar dolaysiyle mttefiki bulu nan mparator yerine Botaniates ile anlamay tercih etti. Bu sayede mparatorluunu iln eden N. Botaniates, Sleyman ah'dan askeri yardm vaadi alarak stanbul'a doru yrmee balad; stanbulda'ki taraflarnn da yardm ile, 1078'de, Bizans tahtn ele geirdi. Yeni mparator ile birlikte giden Trk askerleri skdar'da adrla rn kurarak bir bayram enlii iinde eleniyor; ark sylyor ve stanbul'da itibar gryorlard. Yeni mparator, buraya gelmi olan bu Trk askerlerini Rumeli'de Peenek ve Bulgarlar'a dayanan N. Bryennios'a kar gnderdi. (424)

158

O u z NAL

Trkiye Sultan Sleyman ah bu ekilde Bizans'n i ilerine kararak bu sayede hkimiyetini, Karadeniz, Marmara ve Akdeniz sahillerine kadar her tarafta geniletti. Her yer Trk askerleri ile dol du. Sleyman ah, Malazgirt zaferinden bir ka yl sonra, Anado lu'da yeni bir devlet kurarken Ouz Trkleri'ne, dier bir deyile Trkmenler'e dayanyor ve onlar yannda topluyordu. Onun bu mu vaffakiyetleri arttka Trkistan ve Horasan'dan Anadolu'ya doru ilerleyen Trkmen muhacereti sr'atlendi ve byd. Nitekim 1080 ylnda Azerbaycan'dan Anadolu'ya ok byk bir Trkmen nfus akn vuku buldu. (425) ada Ermeni tarihisi Mathieu, 1080 ylnda vuku bulan bu nfus hareketini yle anlatr; "1080 yl martna doru Okyanus denizi berisinde (Anadolu'da) bulunan btn Hristiyan memleketleri Trkler'in istilsna uram ve hi bir vilyet bundan kurtulamamt... Bir ok vilyetler boald ve artk ark milleti (BizanslIlar) mevcud deildi."(426) Trkler, sanki dn yann her tarafndan bu memleket iin randevu vermilerdi. (427) Sleyman ah'm ordular bu sr'atli ftuht neticesinde Boazlar'a kadar ilerlemi ve Boaz'm Anadolu (Asya) sahillerine yerlemi, gmrk daireleri ve gei vergileri ile de, 1081 ylnda, stanbul Boaz ve gemiler tamamen kontrol altna alnmt. slm dnyas nn eski byk ideali olan ve Hazret-i Peygamber (S.A.S.)'in hadis leri ile fethi tebir edilen stanbul, Sleyman ah' cezbediyor; fakat deniz bu emele imkn vermiyordu. Sleyman ah, btn Anadolu' nun fiilen olduu gibi hukuken de hkimi olduunu tasdik eden andlamay Bizans'a imzalatarak bu fethi tehir etmiti. O, her halde hkimiyetini Anadolu'nun dousunda ve gneyinde kuvvetlendir dikten ve bir donanmaya sahip olduktan sonra teebbse gemeyi dnyordu. (428) Sleyman ah'n kurduu devlet ve kazand ba dndrc muvaffakiyetler, Anadolu'da Trk nfu' younluunu arttrarak kuvvetlenmesine mil olduu gibi, Bizans'n kt idaresi, savalar ve isyanlar dolaysiyle perian olan yerli halklar da Sleyman'n idaresinde huzura ve skuna kavuuyor ve bu sayede Trkiye Sel uklu Devleti salam bir temele kavumu bulunuyordu. Bizans'n takibenii ortodokslatrma ve Rumlatrma siyaseti de Ermeniler'i, Srayniler'i, rafzi mezheplerinde bulunan yerli halklar ve Pavlakiler'i de Bizans'a dman etmi ve Seluklular'a yaklatr mt. Bizans Ermeniler'i doudan Orta Anadolu'ya srerken Balkanlar'dan naklettii Slav, Ulah ve amani Trkler de gayrimemnun

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

159

olarak yeni T irk idaresini tercih ediyorlard. Btn bunlarn yan sra, Anadolu'daki byk toprak aristokrasisi elinde esir veya toprak sz bulunan kyller de Seluklular sayesinde topraa ve hrriyete kavuuyorlard. Zira Sleyman ve halefleri, eski Trk gebe huku kuna gre, topraklar kyllere datyor ve devlet mlkiyeti altnda herkesin tasarrufuna imkn veren bir Miri toprak sistemi kuruyor lard. (429) Bylece Sleyman, btn Trkiye (Turgia) ehir ve kalelerini fethedip hkimiyetini kurduktan sonra Sleyman ah adn ald. (430) Onun idaresinde Trkler, Karadeniz, Marmara, Adalardenizi ve Akdeniz arasnda btn beldelere girmi ve hkim olmulard. (431) B ir baka mellife gre de Sleyman, Boazlardan Suriye'ye kadar uzunluu otuz, genilii on veya on be gn sren bu memle kete ve btn ehirlerine sahip oldu. Gemileri olsa idi, Trkler, stan bul'u da alabileceklerdi.(432) Bununla beraber Anadolu'da baz ehir ve kaleler henz Bizansllar'n elinde kalmt. Sleyman ah, 1082-1083 yllarnda Anadolu'da tek tek nokta lar halinde kalm olan Bizans ehir ve kalelerini fethetmekle megul oldu. (433) BizanslIlar, X I. yzyln balarndan beri Dou Anadolu'yu istil ederek, oralardaki kk Ermeni Krallklarm kaldrp, mhim bir Ermeni nfusunu Sivas, Kayseri ve Frat blgelerine nakletmiler; Trkmenier'in muhacereti ve fetihleri de Ermeni halknn dahafazl^ gneybat'ya doru kaymasna ve bu ekilde, Frat kylarnda, Toroslarda, Kilikya'da, Malatya, Mara ve Urfa taraflarnda youn luk kazanmalarna sebep olmutur. Bizans'n knden ve Trkler'in onlara kar takip ve seferlerinden faydalanan Ermeniler, F rat blgesinde younluk kazanarak bir takm prenslikler kurmular ve bu ekilde Trkiye Seluklular'nm dou ve gneyde Trk-slm lkeleriyle mnasebetlerini kesecek bir durum yaratmlard. (434) Trkiye Seluklularnm dou hudutlarnda bir Ermeni Prensli inin kurulmas ve Melik-ah'n desteini kazanmas endieli bir durum yaratyor ve Sleyman ah' ark seferine mecbur ediyordu. Trkiye Seluklular, devletin kuruluundan beri. Dou Anadolu'yu hkimiyetleri altna almaa alyorlard. arktan gelen Trkiye Seluklular o tarafa yaylmaa urarken Bizans idaresinde inhitat

160

O u z NAL

ierisinde bulunan Orta ve Bat Anadolu'da tecride uramaktan kurtulmak, medeniyete stn olan Islm dnyas ile balan kurmak ve yollan amak istiyorlard.(435) Bu sebeplerle Trkiye Sultan Sleyman ah, 1082 ylnda Kilikya (ukurova)'ya girerek Tarsus'u fethetti. Bir yl ierisinde de Adana, Masisa, Aynzarba ve btn Kilikya beldelerini hkimiyeti altna ald. Sleyman ah'n Tarsus'u fethedince derhal kad bn'Ammar'a eli gnderip kendisinden bu yeni fethedilen ehirler iin kad ve hatip talep etmesi Trkiye Sultan'nm Melik-ah ile hasmane mnasebetlerini meydana koymak ve Byk Seluklular'la bu ailevi ve siyasi rekabet dolaysiyle, Abbsiler yerine ii Fatmile 'i tandn belirtmek bakmndan ok m him bir hadisedir. Nitekim Kutalmoullan, Anadolu'ya gelmeden nce Kuzey Suriye'de iken kli Bey ile birlikte byle bir teebbse giritikleri gibi brahim Ynal ve dier si Seluklu Beyleri de ayn ekilde Msr Fatmileri ile mnasebet kurarak, siyasi muvaffakiyet leri iin ayn yolu tutmulard.(436) Bu sebeple Abbsi Halifesi, ok byk bir uzak grllkle, Sleyman ah'a Sultan sfatn tevcih ederek, yeni kurulan Trkiye Devleti'nin ii siyaseti ve nfuzundan kurtulmasn temin etmitir. Sleyman ah'n yeni fethettii bu blgede Emeviler ve Abbsller, Tarsus merkez olmak zere, islmlarm Bizansllar'a kar Suguur veya Avsm (Uc) ad ile anlan en kuvvetli bir hudud tekil tna sahip idiler. Kilikya ehirleri, Mslman gnllleri ve gzileri iin birer askeri s olup, bunlar arasnda pek ok miktarda Trk askeri de vard. slm kltr ve medeniyetinin kuvvetle yerletii ve ilim adamlar, edipler, airler ve mtefekkirler de yetitirdii bu blge X. yzylda Bizans'n kar taarruza gemesi zerine igal olunmu ve btn Mslman halk da ya ldrlm ya da zorla Hristiyan yaplmt. te Trkiye Sultan Sleyman ah, bu blge yi bir buuk asrlk bir Bizans igalinden sonra tekrar slm diyar haline getiriyor ve buradan daha da ileri giderek. Ermeni Filaretos, aleyhine fetihlerini geniletmee karar veriyordu. Sleyman ah, bu ileri hamle ile. Byk Seluklular'la da karlama ihtimalini hesaba katarak, acele znik'e dnd ve gereken hazrlklar yapt. Gerekten Sleyman Antakya zerine yrmeden nce Ebu'l-Kasm' znik'te yerine bakumandan olarak brakt ve ayrca Kapadokya'ya, sahil blgelerine ve btn Seluklu Anadolu'suna valiler tayin ederek kendisi seferden dnnceye kadar, her birini kendi bl gesini korumakla grevlendirdi. (437)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

161

Bu srada Bizans ordusunun dalm olmasndan faydalanan Ermeni Filaretos, hkimiyetini geniletmek imknn buldu ve Mara'tan sonra Malatya ve Urfa'y alm ve Antakya'y da idaresi altna sokmutu.(438) Sleyman ah'n Kiiikya fetihleri ile lkesi nin elinden ktn ve Hristiyanlarn da kendisine kar olduunu gren Filaretos, bizzat byk Seluklu Sultan Melik-ah'a giderek, Sleyman ah'a kar kendisinden yardm talep etti. Bu srada Filaretos'un Melik-ah'a giderek ayrlmasndan frsat bulan ve bu adamn zulmnden bkan Antakya halk ve bata ehrin valisi ile Antakya kuvvetlerinin banda bulunan Filaretos'un olu Barsam, gizlice Trkiye Sultan Sleyman ah'a haber gndererek onu An takya'ya davet edip ehri kendisine teslim etmeyi teklif ettiler.((439) Bu frsat gayet gzel deerlendiren Sleyman ah, ordusuyla birlikte bznik'ten cebri bir yryle Antakya'ya doru harekete geti.-Hareketini son derece gizli ttan Sleyman, geceleyin yry yapyor, gndzleri dinleniyor ve sapa yollar takibediyordu. Bylece yldrm srati ile yol alan Sleyman ah, Anne Komnena'ya gre, 12 gnde Antakya'ya vard. Emniyet ve gizlilik sebebiyle de Kiiikya sahilinde askerlerini svari ve piyade, gemilere bindirerek Asi nehri mansabndan, ani olarak geceleyin Antakya surlar nne kt ve 300 kii ile Faris kapsndan ehre girdi. Sabahleyin Trk askerlerinin haykrlaryla uyanan halk evvel ard. Sleyman ah'm ordusu faslasz ve dalgalar halinde ehre giriyordu. Trkiye Sultan'nn gel diini ve askerlerin kimseye dokunmadn anlayan halk, sakin ola rak evlerine dnd. Fakat ilk anda savaa balayan kale muhafzlar Kale'ye sndlarsa da bir mddet sonra teslim oldular. Bylece Sleyman ah, Msr'a kadar btn Suriye'nin kilidi durumunda bulunan bu mhim ehri 1085 ylnda fethetti. Trkiye Sultan, bir fermanla, btn esirlerin hr olduunu iln etti ve askerlerin yerli halkn evlerine girmelerini ve halka dokunmalarn kesinlikle yasak lad; en kk bir olayn iddetle cezalandrlacan bildirdi. Daha sonra, Hazret-i Isa'nn havarilerinin toplanm olduklar mehur Kasiyan (cassinus) kilisesini cmiye eviren Sleyman ah, ilk Cuma namazn burada kld. Bu ehemmiyeti dolasiyle Suriye'den gelen bir ok Mslman bu muhteem Cuma namaznda bulundu. 120 mezzin tarafndan okunan ezan ve tekbir sesleri fethi tebcil etti. Sleyman ah, sdleti ve efkati ile btn Antakya halknn kalbini fethetti. nceleri Bizansllar'n ve daha sonra Ermeni Filaretos'un zulmlerinden ikyeti olan Antakya halk ve bilhassa Ermeni ve

162

O u z NAL

Siiryaniler ok memnun oldu. Uzun mddet istil ve huzursuzluk lar iinde bulunan Haleb'in Harim ve Duluk kazalar da kendiliin den Sleyman ah'n idaresine getiler. (440) Sleyman ah, bundan sonra skenderun ve Ayntab (Antep) e hirleri bata olmak zere bugnk Hatay vilyetlerinin tamamn fethetti. Yalnz Mara, daha Bizansllar'da idi. Bu fetihlerden sonra Trkiye Devleti'nin gney snr, Haleb'in kuzey varolarndan bal yordu. Bundan sonra sra, son mukavemet merkezi olan Mara'a gel miti. Sleyman ah'n deerli kumandanlarndan Buldac Bey, 1085 ylnda Mara, Elbistan, Gksn, Besni kalelerini fethetti. A r tk Anadolu'da Trk birlii kurulmutu. (441) Bu sralarda Sleyman ah'n 1081'den beri zmir valisi olan ve Ouzlar'n avuldur Boyu'ndan gelen aka Bey, zmir'i fethetti ve zmir krfezi'nde pek kudretli bir donanma yaptrarak Trkiye'nin ilk deniz kuvvetini kurmu oldu. (442)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

163

5. S L E Y M A N A H 'IN B Y K S E L U K L U L A R L A A T I M A S I v e SO N U Sleyman ah'n Marmara sahillerinden Antakya'ya kadar uza nan ve Suriye'de genilemee balayan hkimiyeti, onun byk Sel uklular veya tbileri ile rekabet ve atmasn adeta mukadder klmt. Bu durumdan en ok tedirgin olanlar, Haleb'in Ukayli h kimi Mslim ile Suriye Seluklu Melik'i (Melik-ah'n kardei) Tutu'tu. (443) lk atma Sleyman ile Mslim arasnda balad. Mslim, E r meni Filaretos'un Antakya hkimiyeti srasnda Antakya'dan almak ta olduu cizyeyi bu defa Sleyman'dan istedi, onu Melik ah'a iUatsizlikle itham ederek tehdide kalkt. Trkiye Sultan ise, An takya'nn kendi cihd sayesinde kfirlerden alnp bir slm beldesi haline getirildiini ve bu sebeple kendisinden cizye istenemeyeceini cevaben Mslim'e bildirdi. Bu ekilde Sleyman ile Mslim arasndaki gerginlik son haddini buldu. Sleyman ah'n, iki slm ordusunun arpmamas iin yapt sulh teebbsleri de netice vermeyince, Antakya civarnda, Amik ovasna akan Afrin ay zerinde, Kurzahil mevkiinde Sleyman ile Mslim'in ordular karlatlar. Mslim ye nildi ve sava alannda ld. Bu netice zerine ilerleyen Sleyman ah, Haleb'i kuatt ve Mslim'in cenazesini de Haleb kapsnda defnetti. (444) Bu zaferler ve Hareb'in de muhasaras, Trkiye Sultan ile Byk Seluklular' kanlmaz bir ekilde kar karya getirdi. Sleyman ah, Haleb muhasaras ile megulken, Haleb komutannn da tahrik ve entrikalar sonucunda, Suriye Melik'i Tutu, yannda "daima mu zaffer Artuk Bey de olduu halde, ordusunun banda Haleb'e doru yrd. Trkiye Sultan', bu haberi alnca Tutu'a doru iler ledi. ki ordu Haleb'in mil yaknnda, Ayn ayiam mevkiinde, 5 Haziran 1086 gn, karlat. Amcazade iki Seluklu Sultan ve Melik'i arasndaki muharebe ok iddetli oldu. Sleyman ah'n yannda bulunan ubuk Trkmenleri dier baz Trkmenlerin

164

OUZ NAL

Melik-ah'n gazabndan rkerek Tutu'un tarafna gemeleri zerine Trkiye Sultan'nn ordusu bozuldu. Sleyman ah btn gayretleri ne ramen hezimeti nleyemedi ve ok zayf bir rivyete gre, haya t devaml olarak zaferler silsilesi ierisinde geen Anadolu Fatihi ve Trkiye Sultan, bu ac bozgunu gururuna yediremeyerek intihar etti veya dier bir rivayete gre de sava atannda vuruarak ld. (445) Sleyman ah'n intiharn Bizans tarihisi Prenses Anna Komnena yazmaktadr. (446) Anna Komnenann bu rivayetine karlk Haleb Tarih'i yazar bn ul-Adim'in, Sleyman'n cesedinin ller arasnda bulunduu ve ancak Tutu'un: "Selukoullarnn ayaklar birbirine benzer" diyerek lsnn tannd yolundaki kayd gznne getirilirse, onun muharebe srasnda vuruarak ld rivayeti daha kuvvetli olabilir. (447) Sleyman ah'n cesedi karsnda Tutu'un u szleri iki Sel uklu ailesi, Arslan Yabgu ve Mlkil Yabgu aileleri arasndaki m nasebetleri ve rekabeti gstermek bakmndan kayda ayandr. Tutu; "Sizlere zulmettik, sizleri uzaklatrdk ve ldrdk" dedik ten sonra gzyalarn sildi. Sleyman'n cenazesini muhteem bir kefene sararak, bir yl nce Mslim'i gmd Haleb kapsnda defnetti. (448) Sleyman ile Tutu, Haleb nlerinde karlatklar srada, Haleb Emir'i ehri Tutu'a veya Sleyman'a deil, bizzat sultan Melik-ah'a teslim edebileceini bildiriyordu. Bu sebeple de Melik-ah, Birinci Terin 1086'da yannda kumandanlar Porsuk, Bozan ve Ak-Sungur Beyler olduu halde, Musul'a ve oradan da Haleb'e doru hareket etmiti. (449) Sleyman'n lmnden sonra Tutu, Sleyman'n kk yata bulunan oullar Kl Arslan ile Kulan Arslan ve veziri Haan bin Tahir'i Antakya'ya, yani Trkiye Sultan'na ait bir memlekete getir miti. Bu srada, Haleb zerinden Antakya'ya gelen Melik-ah, bu ehri Sleyman'n veziri Haan bin Tahir'den ald; Sleyman'n oullar Kl Arslan ile Kulan Arslan' da yanna alarak sfahan'a gtrd ve lmne kadar serbest brakmayarak Anadolu'da Kutalmoullarmn hkimiyetine frsat vermedi (450) ve Trkiye Devleti'ni itaati altna almak amacyla da Bozan Bey kumandasnda kuv vetli bir orduyu znik li/-rinc gnderdi. (451)

HORASAN'DAN ANADOLUYA

165

6. S L E Y M A N A H T A N SO N R A " T R K Y E D E V L E T " Byk Seluklu Sultan Melik-ah, Kutalmoullan'nn tekrar ba kaldrmalarna ve Anadolu'da istiklllerine frsat vermemek maksadiyle, onlar lmne kadar yanndan ayrmad. Ve bu ekilde Trkiye Taht yedi yl (1086-1093) sultansz kald. (452) Sleyman ah, Antakya zerine ark seferine karken, yerine vekil olarak. Bakumandan sfatiyle, Ebu'l-Kasm' znik'te brak mt. Ebu'l-Kasm, Sleyman ah'n lmnden sonra Trkiye Devleti'ni korumu ve hatt Boazlar'a kadar da ilerlemiti. Melikah, Trkiye Seluklulan'n itat altna almak iin Bozan Bey ku mandasnda znik zerine bir ordu gnderince, Ebu'l-Kasm ve B i zans mparatoru Alexis aralarnda bir ittifak yapmlard. Ebu'lKasm, znik muhasarasna son verilmesi iin Melik-ah'a giderken, yerine kardei Ebu'l-Gazi'yi brakmt. Fakat Ebu'l-Kasm yolda ldrlm; bir mddet sonra da, 1092'de Melik-ah lmtr. Melik-ah'n lm Byk Seluklu mparatorluu'nda saltanat mcadelelerine sebep olmu ve bu sayede de onlann znik muhasarasiyle birlikte Anadolu'ya mdahaleleri de son bulmutur. (453) f092'de Melik-ah'n lm zerine Byk Seluklu Imparatorluu'nda balayan saltanat kavgalar srasnda Sleyman ah'n oullar Kl Arslan ve Kulan Arslan, Anadoluya gemek frsatn elde ettiler. Melik-ah'n Kl Arslan', Anadolu hkmdar olarak Anadolu'ya gnderdii yolundaki rivyetler de dierleri gibi hakika te aykr olup. ada Bizans tarihisi Anna Komnena, Sleyman'n iki olunun ran'dan kaarak geldiklerini sylemekle hdiseyi ay dnlatm bulunmaktadr. (454) Sleyman ah'n oullar Iznik'e varnca Trkmenler onlar he yecanla karladlar. Sleyman ah'n ark seferi srasnda yerine bakumandan olarak brakm olduu Ebu'l-Kasm'n lm zerine znik'te hkimiyet kurmu olan kardei Ebu'l-Gazi, derhal ailenin miras olan znik tahtn kendilerine teslim etti. Byk karde Kl

166

O u z NAL

Arslan, Sultan nvan ile 1093 yl balarnda Trkiye tahtna oturdu ve babas Sleyman ah'n lmnden sonra zlmee yz tutan birlii yeniden kurmaa giriti. Sleyman ah'n oullar K l Arslan ve Kulan Arslan'm Iznik'e gelilerini imdiye kadar mutad olarak kabul edilen 1092 yl (455) yerine 1093 ylr balarnda vazetmek gerekeceini san yoruz. Kl Arslanm, Sultan Melik-ah'n lmnden sonra gz hapsinde bulunduu sfahan'dan kaarak znik'e geldii ve iktidar Ebu'l-Gazi'den devrald malumdur.(456) Dier taraftan Melikah'n 20, Kasm 1092 (16 evval 485)'de vefat ettii ve Sultan'n hanm Terken Hatun'un, kk olu Mahmud'u babasnn tahtna kmasn salamak mit Ve arzusuyla kocas Melik-ah'n lmn bir mddet umumi efkrdan saklad da bilinen bir husustur. (457) Bylece Melik-ah'n lm haberi her halde sfahan'a normalden daha ge bir srede ulamtr. Bizans tarihisi Prenses Anna Komnenanm, Kl Arslanm znik'te sevinle (yani mukavemet grmeden) karlanp yanndaki savalarnn ailelerini de buraya getirip yerle tirdii kaydna baklrsa, onun znik'e gelmeden Anadolu'dan etra fna kuvvet toplamak iin bir sre oyalandn kabul etmek gerekir. Bylece Kl Arslan ve kardei Kulan Arslan'm znik'e 1093 yl balarndan nce varmalar pek mmkn deildi. (458) Sultan Kl Arslan, Anadolu Trk tarihinin en buhranl zama nnda tahta kmt. O, Anadolu'ya gelip tahta kt zaman memleket "A ire ti" (Tribal) Trk hkimiyet telkkisi sebebiyle, merkezi otoritenin de zayflamas sonucunda bir takm Trk beyleri nin elinde blnm bir vaziyette bulunuyordu. Sultan Kl Arslan, Trkiye Sultan sfat ile, Sleyman ah'n valileri durumunda bulu nan ve vaktiyle merkezi otoriteye bal bulunan Anadolu beyleri'nin de hkmdar oldu ise de, bu hkimiyet balangta szde kalm, fiiliyatta ise bu beylerin hepsi, merkezi otoritenin zayflamas sonucunda "aireti" (Tribal) Trk hkimiyet telkkisinin etkisiyle, mstakil bir durum kazanmlard. Bu sebeple Kl Arslan'm h kimiyeti ilk gnlerde Ebul-Gazi'nin muhafaza ettii yerlere, ni znik ve havalisine, inhisar ediyordu. (459) K l Arslan, Anadolu Trk birliini yeniden kurmaya alrken Byk Hal Seferleri'nin de ilk hedefini tekil etmitir. Trkler'in Anadolu'da yerleme ve vatan kurma devresinde balayan Hal

HORASAN'DAN ANADOLUYA

167

Seferleri bu kurulu faaliyetini tehlikeye sokacak bir ehemmiyet tar. Filhakika Trkler Marmara sahillerine kadar ilerledikleri ve BizanslIlar Anadolu'yu tamamiyle kaybettikleri bir zamanda, m074'de, mparator Mihael'in Papa'ya bir Hal Seferi iin yapt mra caat, o yllarda Papalk ile Cermen mparatorluu arasndaki ihtilf ve mcadeleler sebebiyle, bir netice vermemiti. Ancak Papa V II. Grigoire'in giritii tahrikler Avrupa'da bir Hal havas yaratm; cehalet ve dini taassup ierisindeki AvrupalIlar Trkler'e kar ha zrlamt. mparator Alexis de, Seluklular, Peenekler ve zmir Beyi aka karsnda ok mkl bir durumda kalnca 1091 ylnda Papa Urbain'e mracaat ederek Hal yardm istemiti. Fakat B i zans mparatoru'nun istedii bir askeri yardm yerine btn Avru pa'y harekete getiren, slm ark ve Hristiyan garp tarihlerinde ok mhim neticeleri olan Byk Hal Seferleri balam oldu. Hallar stanbul'da mparator'la bir anlama yaparak, onun yard mndan faydalanacak, buna karlk, Anadolu'da zapt edecekleri yerleri Bizans'a brakacaklard. Bu ekilde stanbul'dan Anadolu'ya (Asya'ya) geen muazzam Hal ordusu, yirmi iki yldan beri Tr kiye Devleti'nin payitaht ehri olan znik'i kuatt. Bu srada Malat ya muhasaras ile megul olan Kl Arslan, sr'atle znik'e yetitii halde muhasaray yaramad. Bunun zerine znik daha fazla dayana mayarak, 26 Haziran 1097'de Bizansllar'n eline geti. (460) Sultan Kl Arslan da geri ekilerek, Danimendli Gm-Tekin ile birlikte, Anadolu ilerinde, Hatlar'la mcadeleye giriti. (461) Byk Hal taarruzu Trkiye Seluklulan'n byk bir sar sntya ve zaafa uratt. BizanslIlar derhal Anadolu'nun sahil bl gelerini igal ettiler ve zmir'de aka'nn beyliini ortadan kal drdlar. Ayrca Bat Anadolu ve Karadeniz sahilleri de Bizansllar'n eline geti. Kilikya ehir ve ovalarndan da Trkler'in e kilmeleri ile Toroslar'a snan Ermeniler yava yava dzle inmee baladlar. (462) znik'in dmesinden ve Birinci Hal seferi frtnasndan sonra Sultan Kl Arslan ve Anadolu Trkler! kendilerini toplamaa bala dlar. Yirmi iki yldan beri Trkiye Devleti'nin payitaht ehri olan znik'in dmesi zerine. Sultan Kl Arslan artk Anadolu'nun ortasnda bulunan Konya'ya yerleerek bu ehri kendisine payitaht yapt. Bylece Konya, ksa bir sre ierisinde, byk bir Trk-slm ehri haline geldi. (463)

168

O u z NAL

Yllar sren mcadeleler sonunda, Hal ordularna Anadolu'yu mezar yapan* Sultan Kl Arslan, Trkiye Devleti'ni ayakta tutmay baarm, Anadolu Trk birliini yeniden kurmu ve milletini bu vatanda yaatmak kudretini gstermitir.(464) Kl Arslan'n Hallar'a kar kazand saysz zaferlerle Birinci Hal seferinin intikam alnm oldu. Bylece Anadolu Trkleri, Sarslan nefse itimadlarm yeniden kazandlar.(465) Bununla beraber, Kuds'e ulamak zere Suriye'ye doru ilerleyen bir Hal kolu Antakyay ele geirdi (Haziran 1097) ve daha sonra Urfa'y zaptetti. Hallar nihayet Temmuz 1099'da Kuds'e girdiler. Bu baarlar sonucunda Trk-slm lkelerinde, Urfa Kontluu, Antakya Prenslii, Trablus Kontluu ve Kuds Krall adlarnda Frank (Hal) devletleri ku ruldu. Hallar' Trk-jslm beldelerinden skp atmak iin Trkler'in uzun yllar mcadele edip saysz ehitler vermeleri gerekiyor du. (466) Sultan Kl Arslan Anadolu'yu toparlamaa ve Anadolu Trk birliini yeniden kurmaya alyordu. Hal seferlerinin kendisi iin tehlikeli sonular vermeye baladn gren Bizans mparatoru Alexis ile bir anlama yaparak garb'da, Bizans hududunda emniyet ve istikran kuran Kli Arslan, babas Sleyman ah gibi, yzn arka, slm beldelerine evirmee balamt. Malatyann fethin den sonra, Kl Arslan'n arka yaylma siyaseti, Seluk'un torunlar Arslan Yabgu ve Mikil Yabgu aileleri arasndaki ailevi rekabet ve mcadelenin yeni bir sefhaya girmesine sebep oluyordu. Sultan Kl Arslan' ve haleflerini, tpk ilk Trkiye Sultan Sleyman ah gibi, arka doru yaylmaya sevkeden mil ailevi rekabet ve stnlk dvsndan ok, slm medeniyeti hududlar ierisinde gelien ar kn, bu devirde, henz Orta Anadolu'ya nazaran ok daha ileri bir medeniyete sahip olmas idi.(467) Ayrca Sultan Kl Arslan'n, Anadolu Trk birliini yeniden kurmak ve merkezi bir idare tesis etmek maksadiyle, Anadolu beylerini yeniden hkimiyeti altna al maya balamas ve bu ekilde hkimiyet alann geniletmesi de Tr kiye Seluklular ile Byk Seluklular yine komu yapm ve eski aile rekabet ve mcadelesinin canlanmasnda mil olmutu. (468)
Gereklen stanbul'dan A nadolu'ya (Asya'ya) kan H al ordusu n u n toplam mevcudu 600.000 kii o ld u u halde, A nad olu'y u boy dan boya getikten sonra Suriye'ye girebilen Hal kuvvetlerinin ancak 30.000 kiiyi b uld uu nu kaynaklar belirtir.

HORASAN'DAN ANADOLUYA

169

lk Trkiye Sultan Sleyman ah, Byk Seluklulura kar hkimiyet ve rekabet mcadelesinde lmt. Onun olu ve ikinci l rkiye Sultan oian Kl Arslan da yine byk Seiukluiarla, daha byk bir iddia ve azimle, mcadeleye giriti ve Musul'u alarak Byk Seluklu mparatorluu'na da namzet bir kudrete eriti. Fa kat bu srada Melik-ahm oullarndan Suitan Muhammed Tapar'n Emir avi kumandasnda gnderdii byk bir ordu ile giritii ok etin bir sava srasnda, 1107 ylnda, Habur suyu'nda boula rak hayatn kaybetti. (469) Sultan Kl Arslan'n lm Trkiye Seluklulan'n eskisinden daha byk ve iddetli bir buhrana srkledi. Kl Arslann lm srasnda Musul valisi bulunan byk olu ahin-ah, Byk Seluklular'ca yakalanp sfahan'a gnderilince, Trkiye Seluklu taht tekrar sahipsiz kald. Hal seferleri ve Sultan'm lm zerine B i zanslIlar, artk mdafaadan taarruza geerek, btn sahilleri geri aldlar. Trkmenler her taraftan Anadoluya doru gmee baladlar. Fakat bu srada, bir yandan saltanat mcadeleleri ile megul olan, K l Arslan'n olu Sultan Mesud, Dnimendliler ile birleerek, duruma hkim oldu. Sultan Mesud, byk bir siyasi deha ya sahip olduunu tedbirli ve baarl hareketleri ile ortaya koymu tur. Bir mddet Dnimendliler'e tbi gibi grnmse de, daha son ra insiyatifi eline almaa muvaffak olmutur. (470) Sultan Mesud zamannda da byk bir Hal seferinin yapldn gryoruz. Musul Atabeyi mdeddin Zengi'nin, 1144 ylnda, Urfa Kontluu'nu ortadan kaldrmas zerine Avrupa'da byk bir heye can dalgas esti ve ilk defa olarak, mparator ve Krallarn banda bulunduu byk bir hal seferi (2. Hal Seferi) hazrland. Ha llar, Mukaddes Roma-Germen mparatoru III. Konrad ve Fransa Kral St. Louis V III. kumandasndaki iki kol halinde harekete ge tiler. Fakat, Mukaddes Roma-Germen (Alman) mparatoru III. Kon rad kumandasndaki muazzam Hal ordusu, 1147 ylnda, Eskiehir yaknlarnda Sultan Mesud'un ordusu tarafndan perian edildi. A l man ordusunun byk bir ksm imha edildi, kaabilenler geri dn dler. Almanlar'n Konya'y igal ettiklerini zanneden Fransa Kral St. Louis bu felketi renince, Seluk lkesinden gemenin imkn szln anlayarak, Efes, Denizli ve Antalya istikametini takiple yolunu deitirdi. Bununla birlikte yine Trkler'in hcum ve baskn laryla bu ordu da ok zayiata urayarak Antalya'ya vard. Gemi

170

OUZ NAL

ler'e binen zenginleri Suriye'ye gittiler. Kalanlar da Trkler'in ve Rumlar'n taarruzlar karsnda perian oldular. Rumlar, Haliar soydular, paralarn aldlar. Trkler, Hallar' bu perian halde grnce merhamet ettiler; onlara para ve ekmek dattlar; hastala rn tedavi ettMer;-Rumlar'dan satn aldklar Hal paralarn dkn lerine verdiler. Trkler'in bu akl almaz iyiliklerini gren binden fazla Frank Mslman oldu. Nitekim Rumlar'n hyanetini ve Trk ler'in efkatini anlatan bir Hal mellifi: " E y hiynetten daha zalim olan merhamet" feryadiyle Trkler'in iyilik, merhamet ve efkatle Hristiyanlarn dinlerini satn aldklarn, fakat din dei tirme hususunda hi bir bask yapmadklarn belirtir. (471) Sultan Mesud'un, Eskiehir yaknlarnda ve Konya nlerinde, Hal ordularn malub ve perian etmesi ve bylece btn slm dnyasna korku salan Hal ordularn ortadan kaldrmas, Trkiye Sultan'nn ve Trkiye Devleti'nin kudretini ok ykseltti. Artk Anadolu Trkleri'nin buhran devri sona ermi; siyasi birlik ve medeni ilerleme devri almtr.(472) Sultan Mesud, krk yla yakn bir saltanat ve mcadele devrinde, ok sabrl, ihtiyatl ve dahiyane bir siyasetle Trkiye Devleti'ni yok olmaktan kurtard ve tekrar Anadolu'ya hkim bir duruma ykseltti. Zeks ve enerjisi sayesinde Bizans mparatorluu'nu ve Hal ordularn malub ederek, Trk ler iin Anadolu'yu emniyetli bir vatan haline getirdi. lk defa onun zamannda. Garp kaynaklarnda, Anadolu'nun "T urkia" adiyle kay dedilmesi de ok manldr. Bir Hristiyan kroniinin de ifade ettii gibi, adaleti, efkati ve iyi idaresi dolaysiyle, Bizans'n ar vergilerle ve korkun zulmlerle ezdii Rumlar onun idaresine gemee bala dlar. Seluk Trkiyesi'nde ilk imr ve medeni faaliyetler de onunla balar. (473) Sultan Mesud'un, 1155 ylnda lm zerine, yerine veliahd tayin ettii olu II. Kl Arslan sultan oldu. Sultan Mesud zamann da balayan siyasi, askferi ve medeni hamleler bu kudretli sultan zamannda ok ileri bir safhaya eriti ve Trkiye Seluklular tari hinde yepyeni ve parlak bir devir balad. Sultan II. Kl Arslan, uzun ve kanl mcadelelerden sonra, Sakarya'dan Frat boylarna kadar btn Seluklu Tkiye'sini hkimiyeti altna ald. Trkiye Devleti'nin bu kadar kuvvetlenmesinden ve Anadolu'nun rakipsiz ekilde hkimi olmasndan endielenen ve Trkmenler'in yava yava Bat Anadolu'yu istil etmee baladn gren Bizans npa-

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

171

ratoru Manuel Komnenos, Trkleri, tamamiyle ezerek Anadolu'dan silip atmak ve Bizans' tekrar Anadolu'ya hkim klmak karariyle, byk bir ordu hazrlayarak, 1176 ylnda, bizzat Konya zerine yrd. Bu muazzam orduda Bizans'n kendi kuvvetleri yannda Frank, Macar, Srp ve Peenek askerleri de bulunuyordu. 5000 araba ile ok sayda hayvan da Bizans ordusunun arlklarn tayordu. (474) Bizans ordusuna kar harekete geen Trkiye Sultan II. Kl Arslan, Bizans ordusunu, meydan muharebesine girmeden ete mu harebeleri ile, ypratmaa balad ve bylece iyice ypranm olan dman Eridir gl kuzeyindeki dar ve sarp bir geitte, Myriokefalon (Kumdanl)'da yakalayarak mthi bir hezimete uratt. (475) Kumdanl zaferi, Malazgirt'ten sonra Trkiye Tarihi'nde ikinci bir dnm noktas tekil eder. BizanslIlar, Malazgirt'in kendileri iin nasl bir darbe olduunu henz yeterince kavrayamamlar ve bu sebeple daima Anadolu'yu geri alma mid ve hayaliyle yaamlar, Anadolu'yu Trkler tarafndan geici bir sre iin igal edilmi bir lke gzyle grmlerdir. Halbuki Kumdanl zaferinden sonra B i zans'n Anadolu'yu kurtarma ve geri alma midleri tamamen tarihe karmtr. Bundan sonra BizanslIlar daima mdafaada ve kn tde, Trkler de ilerleme ve ykselme halinde olmulardr. Bu zafer den sonra II. Kl Arslan, 1177 ve 1182 yllarnda. Bat Anadolu'da Ktahya ve Eskiehir yrelerini kati olarak fethetti ve Trkiye Devleti'ne katt. (476) II. Kl Arslan, uzun ve erefli bir mcadele hayatndan sonra artk ihtiyarlam ve sefere kamaz olmutu. Onun bu durumunu gren oullar arasnda saltanat ihtiraslar ve mcadeleleri balad. Zira bilindii gibi. Gk Trkler'de, Karahanhlar'da ve Byk Seluklular'da olduu gibi, Trkiye Seluklulan'nda da devlet hnedan azasnn ve zellikle hkmdar oullarnn mterek hkimiyeti altnda saylyordu. te Sultan 1 1 . Kl Arslan da bu sebeplerle, eski Trk hkimiyet telkkisinin etkisi altnda, Seluklu Trkiyesi'ni onbir olu arasnda "l" usulnde taksim ederek, devlet idaresinin Seluklu hnedan mensuplar tarafndan idare edilmek suretiyle birlemesini temin etmek istedi. (477) II. Kl Arslan oullarnn herbirini. Melik sfatiyle, bir eyaletin idaresine gnde rirken kendisi de metbu Sultan olarak Konya'da otunjyordu.(478)

172

O u z NAL

Seluklu tarihisi bn Bibi'nin bildirdii gibi, bu on bir karde, Sultan olan babalar II. K l Arslan'a tbi olmakla beraber, her melik kendi eyaletinde yar mstakil bir hkmdar mevkiinde idi. Gerekten bu eyaletlerin idari, mali ve askeri btn ileri kendi mer kezlerinde kurulan hkmet (divn)'lerine adi bulunuyor; kendi ad larna para bastryor, hutbe okutuyor,* ina ettikleri binalarda isimlerini yazdryor ve hatt komu devletlerle tnstakil olarak sava ve bar mnasebetlerine giriiyor; fakat Konyada bulunan Sultan'a tbi bir evaiet (devlet) durumunda bulunmalar dolaysiyle bu me likler, asla "sultan nvann alamyorlard. (479) Eski Trk usulnce memleketi evldlar arasnda taksim keyfiye tinin (yani "l" sisteminin) II. Kl Arslan tarafndan, Trkiye Devleti'nin on bir ogiu arasnda taksim edilmi olmasn, bir sistem deil de, bu hkmdarn kendi ahsi ve aklsca tedbiri olarak izah etmek yanltr. Zira Orta Asya'da memleketi, airet reisleri yerine, hnedan mensuplar eliyle idare etmek, bilhassa byk devletlerin teekkl srasnda, bir nevi merkeziyet temin ediyordu. Yani mem leketi, tayin ve azil edilebilen valiler eliyle idare etmek usulne nisbetle bu usuln ileride geveklii ve zararlar sabit olmu ise de, airet reisleri ve beyler eliyle, "trib al" bir ekilde, idareye gre byk bir faydas da olmutur.(480) Ancak bu sistem Seluklu Trkiyesi'ne olduka zararl olmu; ehzdeler arasnda erken saltanat mcadelelerine sebep olarak devletin birliini tehdit etmee balamtr. Nitekim Selhaddin Eyyubi'nin Kuds' fethi zerjne Alman mparatoru Frederik Barbaros kumandasnda, 11'IO ylnd^^ byk bir Hal ordusu (3. Hal seferi) Anadolu'ya girdii zaman, II. Kl Arslan, Sultan olmakla beraber, fiili bir iktidara sahip deildi. Sultan II. Kl Arslan'n, 1192 ylnda, lm zerine veliah olan kk ol, Gyaseddin Keyhsrev Trkiye Sultan oldu ise de ehzadeler arasndaki saltanat mcadeleleri daha byk bir iddetle devam etti. Nihayet kardeler arasnda en kudretlisi Tokat Melik'i L

* " H u tb e " ve "S ik k e " (para)nin Trkler arasnda egemenlik sembol o ld u u n u biliyoruz. (Bk. A y dn T A N E R t, Trkiye Seluklular Kl tr Hayat, (Menakib-l A rifin 'in Deerlendirilmesi), Bilge Y aynla r, K onya 1977, sh, 22)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

173

Sleyman ah, 1196'da, dier kardelerini itati altna ald; bir ks mn da bertaraf ederek Keyhlisrevin elinde bulunan saltanat ele geirerek Trkiye Sultan oldu. II. Sleyman ah, ok ksa sren saltanat (8 seneden ay eksik) esnasnda Trkiye Devleti'ni dahili mcadelelerden kurtarm ve milli birlie kavuturmu ok kudretli bir padiahtr. (481) II. Sleyman ah'n en byk hizmeti, phesiz, babas II. Kl Arslan'n son yllarnda ehzdeler arasnda taksime uram olan, Trkiye Devieti'nin birliini kurmas, eski Trk hkimiyet telkkisi ne gre devletin hnedana mensup ehzdeler arasnda, "l" sistemine gre, taksim edilmesi teamlne son vermi olmasdr. Btn eski Trk devletlerinde ve bu arada Byk Seluklular'da ve Trkiye Selukiulan'nda da grlen "l" sistemine gre devletin taksimi II. Sleyman ah'tan itibaren bir daha grlmemie bununla beraber menei gebe olan Anadolu beyliklerinde de, "aireti" (Tribal) teamller dolaysiyle, devletin ehzdeler arasnda taksimi demek olan "l" sistemi bir sre daha yaam ve nihayet Seluklularn varisi olan Osmanllar zamanndadr ki, merkeziyeti devlet anlay tam olarak yerlemi ve bu ekilde siyasi paralanma bir daha grlmemitir.(482) Nitekim bu anlay Osmanllar zamann da; "Arus-i saltanat taksim kabul etmez" eklinde ifade olunmu tur. (483) Nihayet 1220'de Aladdin Keykubadn Trkiye Sultan olmas ile Trkiye tarihinin en parlak devri balam oldu. Bu devirde mem leket iktisadi ve medeni bakmdan kalknd ve Trkiye en ileri bir medeniyet seviyesine eriti. Saray ve camii iie payitaht Konya'ya adeta damgasn vuran Aladdin Keykubad, Anadolu'da Trk birlii'nin kumimas ve korunmas iin byk gayret harcad. (484) Moollar'a kar mdafaa tedbirleri alrken, te yandan da Mool mparatoru Oktay Kaana da eli gndererek sulh yapt ve byk bir siyasi dehayla, btn slm beldelerini kasp kavuran Mool tehlike sini uzaklatrd. Bylece Keykubad devri, siyasi, iktisadi ve medeni bakmlardan en yksek seviyeye eriti. Bu sebeple de O, halk arasn da "U lu Keykubad" adiyle anld. (485) Fakat Sultan Aladdin Keykubadn gen yata (46 yanda), 1237 ylnda, lm, Trkiye Devleti iin ani ve byk bir kayp ol mu; Trkiye Devieti'nin talihi yine ters dnm; onun varl ve

174

OUZ NAL

dahiyane siyaseti sayesinde Tri<iye hududiarna sayg gsteren, latt Sultan'n fetihlerine devamna seyirci i<alan Moollar, onun lmnden sonra Trkiye Devleti'ne kar tecvzlere girimiler ve bu ekilde byk sultann yokluu ile felketler birbirini takip etme e balamtr. Yine bu sralarda Mool istils nnden kaan ve Anadolu'ya dolan baz Trkmenler'in, bir Mslman eyhinden zi yade eski bir Trk aman hviyetiyle ortaya kan ve peygamberlik iddiasyla halk kerametine inandran Baba shak isyan da Trkiye Devleti iin buhran mili olmu ve devleti olduka sarsmt. G ittik e byyen ve tehlikeli bir hal alan Babai hareketi, 1240 ylnda, zorlukla bastrlmsa da Trkiye Devleti'nin zaaf da ortaya km bulunuyordu. Nitekim bu durumu isabetle tehis eden Moollar, 124Tde, Erzurum'u igal ve tahrip ederek kk bir yoklama yap tktan sonra, 1243 ylnda, Baycu Noyan kumandasnda 30.000 kiilik bir orduyu Anadolu'ya evkettiler. Mool ve Seluklu ordu lar Kseda'da karlatlar. 30.000 kiilik Mopl ordusu 80.000 kiilik Seluklu ordusunu, ciddi bir mukavemete uramakszm, kolaylkla malub etti. Eski kuvvetli devlet adamlar ve kumandan larndan mahrum olan Trkiye mparatorluk ordusu, bandaki korkak hkmdar II. Gyaseddin Keyhsrev'in Antalya'ya kamas zerine dald. Ve bu ekilde btn Trkiye Mool tehdidi altna dt. (486) Kscda malubiyeti siyasi inhitatn ve Trkiye Seluklular'nn inkraznn balangcdr. Bununla beraber Anadolu Trkleri, putpe rest Mool tahakkmn daima ar bulmu ve kurtulma yollarn aramtr.(487) 1243 Kseda bozgunu ile Trkiye'de Seluklu idaresi sarslm; Trkler gittike arlaan Mool basksna, mda halelerine ve mali tazyiklerine uram bulunmakla beraber, Anado lu'da gelien iktisadi ve medeni ykseli, milletleraras ticaret yollar daha 30 yl devam etmi ve bu sayede umumi tekml pek fazla sarslmamtr.(488) Bu devrede Moollar'n daimi mdahale ve basklar, Seluklu Trkiyesi'ndeki saltanat mcadeleleri ve ihtirasl devlet adamlarnn entrika ve mcadeleleri, Trkiye Devleti iin daimi bir siyasi buhran mili olurken bu devlet adamlarndan vezir Pervne Muineddin Sleyman, Moollar'a kar mcadeleyi temsil etmitir. O dta Moollar ve ite Seluklu mnevverlerini kazanan siyaseti ile 30 yl devleti ksmen de olsa ayakta tutabilmi, Trkiye' de yegne sz sahibi kii olmu, msbet ve menfi taraflar ile bir "Pervne Devri" yaratmtr.(489) Kseda'dan Pervne'nin lm

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

175

ne kadar (1243-1277), siyasi buhranlara ve Moollar'n mdahalele rine ramen, Trkiye Devleti ordusiyle, idaresiyle mevcut olduu gi bi, iktisadi ve medeni ykselite de mhim bir sarsnt olmam idi. Gerekten bu devirde milletler aras ticaret yollar faaliyetlerine devam etmi; zirai ve snai istihsalde, ithalt ve ihractta esasl bir deiiklik olmamtr. Anadolu Trkleri'nin Aladdin Keykubad devrini bir saadet devri olarak hatrlamalar ve btn felketlerin meneini "Baycu y l" adiyle Kseda malubiyetine balamalar doru olmakla beraber, umumi vasflar ile Trkiye Seluklular devri 1277 ylna kadar srm; fakat Pervne'nin 1277'de Moollar tarafndan idamn mteakip balayan fiili Mool istil ve idaresi, siyasi olduu kadar iktisadi ve itimai buhranlara ve medeni ke de sebep olmu ve Mool tahakkm altna giren Trkiye'de Seluk lu idaresi bir glge halinde 1318 ylna kadar yaamtr.(490) Sel uklu tarihileri 1243 Kseda bozgununu nasl milletin kalbinde bir "da" ve btn felketlerin ba saymlar ise, bundan 34 yl sonra, 1277 ylnda, Abaga Han'n Seluklular'dan intikam almak maksadiyle, bada Muineddin Pervane olmak zere, bir ok din ve devlet adamlarn ldrtmesi veya vatanlarn terk edip Suriye'ye snmalar da o derece ac bir hatra brakmtr. Zira bu tarihten sonradr ki, Trkiye Devleti hakikaten sahipsiz kalm; Moollar'n yarattklar buhranlar, zulmler ve isyanlar birbirini takip etmi ve bu tarihin kt bir hatra olarak unutulmamasma sebep olmutur. (491) 1277-1318 yllar arasnda glge halinde bir Seluklu hnedan yaam ise de siyasi iktidar fiilen yok olmu; iktisadi, itimai, ve medeni hayat tamamen kmtr. Tarihin en kudretli ve iddetli istillarndan birini tekil eden Mool istils Orta Asya Trkl ve medeniyeti iin ar neticeler ve Anadolu'da da bilhassa 1277'den sonra byk sarsntlar meydana getirmesine karlk bu lkenin nihai ve kati Trklemesinde de mhim bir mil olmutur. Gerekten Malazgirt zaferini mteakip Anadolu'ya nasl sel halinde insan akn olmu ise, Mool istils nnde de ayn ekilde Trkmen kitleleri bu lkeye kayor ve Mool katliamndan kurtulmaya alyorlard. Bu byk Ouz (Trkmen) aknlan sayesinde X III ve X IV nc yzyllarda Bat Anadolu, Seluklu Orta Anadolusu'na nazaran daha kuvvetli ve kesif bir ekilde Trklemitir ki, bu husus Osmanl tahrir defterleriyle tafsiltl olarak teyid edilmi ve bu blgelerdeki Hristiyan halkn ok az kald meydana kmtr. Trkmenler buralarda, Bizansl

176

OUZ NAL

lar'n Balkanlar'dan naklettii, Peenek ve Kuman Trkleri'ne de rastlamlard. Kilikya Ermeni Krall Seluklular, Karamanllar ve zellikle Memlukler tarafndan eritildike Trkmenler de bu blgeyi iskna devam ediyorlard. Dou Karadeniz blgesine yay lalardan, geitlerden ve Hart vadisinden inen Trkmenler bulun makla beraber bu havali daha ziyade Samsun'dan itibaren sahili takip eden Ouz'larn epni boyu tarafndan Trkletirilmi, Canik blgesine adn veren yerli Hristiyan an kavmi yava yava kay bolmutur. Bylece Anadolu'da Trk nfusu o kadar younlamtr ki, Osmanllar'n Rum eliye geileri o tarafa doru devaml bir nfus aknna sebep olmu ve her halde Balkanlar'da kalan amani Trkler'le de karm ve kaynamlardr.(492) Mool istils nnde kap Anadolu'ya sman Trkistan ve Iranl pek ok lim, sanatkr, mtefekkir, air, edip ve mutasavvflar Trkiye'de ykse len Trk-slm medeniyetinin gelimesinde mhim bir rol oynamlar ise de 1277'den sonra Seluklu Trkiyesi'nde hkm sren umumi k bu inkiaf da durdurmu; ancak Uc'larda kurulan Trkmen beylikleri bir dereceye kadar ilim ve kltr sahiplerine snak vazi fesi grmtr. (493) Bylece Mool istils her ne kadar Trkiye Seluklular hnedanna ve Trkiye Tarihi'nin bu ilk anl devrine son vermi ise de, Anadolu'nun Trklemesi ve Trk vatan haline gelmesi nlene memitir. (494) Trkiye Seluklu saltanat, Mool hkimiyeti altnda ker ve Anadolu halk zdrapl gnler geirirken, Trkmen beylikleri Garp Trkl iin yepyeni ve parlak bir tarih hazrlyordu ki, bunlarn temsilcisi nihayet Ouz Han'n torunlarndan en asili saylan Kay boyuna mensup Osmanllar idi ve yzyllarca dnya nizmnn davcs ve mihveri olmutu. (495) X III. yzyln sonlarna doru, Mool zorbalnn gittike kuvvetten dt tarihlerde Trkmen beylerinin yer yer direnme leri grlmee balad. kmekte olan Seluklu saltanatnn ykn tlar zerinde yava yava Anadolu Trkmen beylikleri kurulmu ve bu beylikler Anadolu'da siyasi hkimiyeti kendi aralarnda taksim etmilerdi.(496) Bu ekilde yava yava istiklllerini kazanan Trkmen beylikleri, Trkiye tahtn ele geirmek iin birbirleriyle mcadeleye baladlar; Trkiye Devleti tam bir iktidar mcadelesine

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

177

sahne oluyordu. Trkmen beylikleri arasndaki mcadeleler kyasya devam ederken, Ularda Rumlar'a ve Ermeniler'e kar cihd ve gaz hareketi de devam ediyordu. Bylelikle bu Trkmen Beylikleri, Anadolu'nun fethi ve Trklemesini tamamlyorlard. (497) lhanllar'm knden sonra Anadolu'da mevcud Trkmen beylikleri arasnda Karamanllar, corafi sahas, bykl ve tarihi rol dolay isiyle Trkiye tahtnn varisi gzkyorlard. Fakat dier Trkmen beylikleri ile evrili olan Karamanl beylii, zamanla dier Trkmen beylikleri aleyhine genilemek ve cihd bayraktarl sfatn tamak imknlarn kaybetti. Buna karlk BizanslIlar ve Hristiyanlar karsnda cihd yapan Bat Anadolu beylikleri TrkIslm mefkuresinin temsilcileri durumunda ykseliyor; Mslmanlar da, bu mukaddes davya balayarak kendi etraflarnda topluyorlard. Bu sebepledir ki, Marmara sahillerinde ftuhat yapan ve sratle Balkanlar'a ayak basarak slmn ezeli dman Bizans aleyhine geni leyen OsmanlI beylii, zaferler kazandka gaz ve cihd mefkuresi nin bayraktarln eline alyor ve Anadolu Trkler! arasnda cazibe merkezi haline geliyordu. Dier Trkmen beylikleri Moollar ve komular ile mcadele ederken, Osmanllar sratle Marmara sahil lerine doru ilerliyor ve Bat Anadolu'da Bizans hkimiyetini tasfiye ediyordu. Osmanllar'm Bizans'a kar sratle ilerlemesi ve zaferler kazanmas, Anadolu'da gaz ve cihd mefkuresini canlandryor; btn slm dnyasndan ve Anadolu'dan gelen gaziler, eyhler, Trkmen babalar ve mutasavvf derviler onlann etrafnaa toplan yor ve kfirlere kar cihd kuvvetlendiriyorlard. Mool istils ile yerlerinden atlan Trkler, dnya ve ahiretlerini kazanmak maksadiyle Osmanllar'a kouyorlard. Osman Gazi, daha ilk gnlerde eyh Edebali, Dursun Fakih gibi din adamlar ile ie balyor; muta savvflar, eyhler, Trkmen babalan artk Osmanl b e li i ile cihd ve gaz yolunda birleiyor ve bu gazi uc beylii sr'atle ykseliyordu. Bursa henz fethedilmeden nce civan evliyalarn ve Trkmen ba balarnn zviye ve trbeleri ile dolarak, askeri igalden nce mnevi fetih hazrlanm ve Osmanl ilerleyii her yerde bu metoda gre gerekleiyordu.* Bylelikle Trkistan'da balayan, Seluklular ve Danimendliler ile Anadolu'da gelien gaz ve cihd mefkuresi

*Bk. mer Ltfi B A R K A N , K olonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, n .

178

OUZ NAL

Bursa'da temerkz etmi; Osmanllar en imanl ve ateli bir uc gazi leri beylii olmu ve dayanlmaz bir kudret halinde ykselmiler dir. (498) OsmanlIlar, dier Anadolu Trkmen beyliklerine nazaran, ok daha stn vasflar ve elverili artlar sayesinde Trkiye tahtnn vrisi olurken, daha kudretli bir mefkure ve tekilta sahip bulun mular; bu mefkureleri ile yalnz Seluklular'n vrisi olmamlar, ayn zamanda kta zerinde ve Akdeniz havzasmda hak ve adlete dayanan yeni bir dnya nizm J a kurarak Trk ve slm tarih lerinin en ileri bir siyasi tekiltn da yaratmlard. "A ire ti" (tfibal) eski Trk hkimiyet telkkisi de, Trkiye Seluklular zamanndan balayan tekmln tamamlayarak, ilk defa olarak "merkeziyeti" bir mahiyet alm; bu ekilde eski Trk devletlerin de zaaf unsuru olan eksiklikler tamamiyle yok olmu; Nizm- lem urunda evld ve kardeler bile feda edilmi; bu byk in klp sayesinde devlet ve nizm daima korunmutur. OsmanlI lar, "D in devlet, mlk millet" gibi drt unsura dayanan yksek mefkureleri ve devlet anlaylar ile kudret kazanm ve Trkiye Seluklu lan'ndan aldklar miras bu suretle en yksek seviyeye eritirniilerdir. Bylece byk Gazi Alp Arslan'n milli ve slmi mefkurelerle, Malazgirt'te ykselttii sancak, Trkiye Seluklular eliyle Osmanllar'a devredilmi ve byk Gazi Sleyman ah'n kurduu Deylet-i Ebed-Mddet (Trkiye Devleti) gnmze kadar yaamtr. (499)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

173

nun kuruluundan sonra, muntazam ordular iie "Rum beldeleri ne (Anadolu'ya) yryen Trkler, 1040'dan 1071 senesine kadar, kendilerine mukavemet eden ve Bizans ordularna dayanak vazifesi gren, byk yry ve ulam yollan zerinde yer alan Erzurum, Erzincan, Bayburt, Niksar, Sivas, Kayseri, Amorlon, Konya bata olmak zere bir ok ehir ve kaleleri tahrip etmiler ve 1071'de Malazgirt zaferinden sonra, Bizans mukavemetinin ciddi bir ekilde krlmas zerine, bir ka sene ierisinde Boazlar'a ve Ege denizi sa hillerine kadar iieriemee muvaffak olmulard. Cu ilerleyiten sonra Trkmenler (Ouzlar) ve onlarla beraber gelen dier Trk ulus larna mensup boylar ve oymaklar, yer yer Anadolu'ya dalmlar ve yerlemee balamlard. (500) Bu hadise ok mhim neticeler meydana getirmitir. Bir kere Byk Seluklu Sultanlar Alp Arslan ve olu Melik ah ile deerli vezir Nizam l-Mik, Trkistan'da skp kaian veya Horasan ile Irak- Acem'e yaylp dalm olan ve buralarda ikide birde bir Seiuk'lu ehzadesinin etrafna toplanarak isyanlaa sebep olan ve Islm lkelerinde karklklar karan Trkmen boy ve oymakla rna, yay'ak vc klak olarak, yeni fethedilen Anadolu lkesini gs termiler ve bu lkeyi ikt ederek, yurt olmak zere vermilerdi. Bu yzden Anadolu'ya zaten vuku bulan Trk glei ok kesif bi mahiyet almtr. (501) Bu Trk muhaceretini ada Bizans ve "Ermeni tarihileri ok canl ve tafsiltl bi ekilde nakletmilerdir; "Trkler sanki dnyann her tarafndan bu memleket iin randevu vermilerdi... Trkler'in kudreti doUysiyle Rumlar arktaki btn ehir ve kaleleri brakp gidiyor; bu blgeleri Tijrkler'e terkediyor; onlann buralarda yerlemelerine imkn veriyor; hudutlaida kom umuz olan Trkler her taraf istil ediyorlar"d. (502)' "1080 yl Martna doru Okyanus denizi berisinde (Anadolu'da) bulunan btn Hristiyan memleketleri Trkler'in istilsna uram ve hi bir vilyet bundan kurtulamamt... Bir ok vilyetler boald ve artk ark milleti (Bizansllar) mevcut deildi". Trkler'in nnden kaan "halk kitleler halinde birbirlerinin zerine atlyor; binlerce insan birbiinin yolunu tkyor, ekirgeler gibi yeryzn kaplyor ve her taraf insan dalgalan ile doluyordu".(503) "Bylece 1080 yl Hazirannda, denize kadar btn beldeler Trkler'le doldu... Rumlar'n devleti knt halinde idi. Zira Trkler denizin berisinde kalan btn memleketleri (Marmara ve Adalar denizi shillerinin ar knda Anadolu'yu) igal etmilerdi" (504) Yine ada bir Bizans

182

OUZ NAL

kayna: "Trkler Karadeniz, Marmara, Adalar (Ege) denizi ve Suriye denizi (Akdeniz) arasndaki btn memleketlere hkim ol dular" derken dier kaynaklar teyid eder. (505) Malazgird zaferini mteakiben vuku bulan Trk istil ve ftuhtm anlatan baka bir Bizans vekayi-nmesi Trkler'in Anadolu'ya eskisinden farkl olarak, bir yarnac deil, artk iga! ettikleri bl gelerin hakiki sahibi sfatiyle girdiklerini beyan ederken, durumu dala isabetli bir gr ve kavray ile tayin etmitir. (506) Trk istil ve ftuhtmn nnden kaan Rumlat'dan baka B i zans mparatorlar tarafndan Anadolu'dan Balkanlar'a nakledilen Rumlar'a veya Rumlam halklara dair haberler de ok dikkate ayandr. Gerekten bir Sryani tarihisine gre: "Trkler'e yenilen Rumlar bir daha onlara kar duramadlar. mparator Mihael'i korku almt. Korkak ve kadnlam mavirlerinin szlerine bakarak bir daha sarayn brakp Trkler'e kar kmad. Hristiyanlara acya rak adamlar gnderdi ve Pont (Danimend ili)'da kalm olan halkn bakiyelerini, eyalar ile birlikte, atlara ve arabalara ykletti; denizin tesine (yani Anadolu'dan Balkanlar'a) nakletti. Bylece ahalisiz kalan bu blgelere Trkler'in yerlemesine yardm etti. Bu sebeple de mparator herkesin tenkidine urad". (507) Bu hadise ve kayt Anadolu'nun Trklemesi tarihinde hususi bir ehemmiyet tar. (508) Byk Trk muhacereti ve Anadolu'nun Trklemesi hakknda mevcut saysz kaynaklar arasndan yukarda verdiimiz vesikalar tarihin bu mhim meselesini, ana batlaryla, aydnalatacak bir kymet tar. Bu ana vesikalar Malazgird zaferini mteakip Anado lu'nun nasl sr'atle Trkletiini gstermee kfidir. Bylece,Trk tarihinde Hun, Gk Trk, Seluklu ve Osmanii gibi tarihin azametli mnparatorlukiarn kurai kudretli ve byk Ouz kavrni, Srderya havzasndan, Aral ve Haza denizi sahillerinden garba doru gerek, binlerce kilometre uzakta bulunan Anadolu'ya gelmi ve burasn takriben elli yllk bir mcadele ve cihd devresi sonunda kendisine vatan yapmtr. Anadolu, tarihinde, bir ok kavim, din ve kltr lere sahne olduu veya bunlarn ktalar arasrhtikalinde kpr vazi fesi grd haldsi-hi bi .zamaij, Trk i.til ve fiJtuht devrinde olduu gibi, etnik, dini ve kltrel bakmlardan bu derece klli ve sr'atii bir inkiiba uramamt. Araplar, Emeviler ve Trk ordusu

HORASAN'DAN ANADOLUYA

183

ile birlikte Abbsiler zamannda, iki asr kadar Anadolu'yu fethet mek ve slm'n ezeli rakibi olan Bizans mparatorluu'nu kert mek iin giritikleri faslasz cilid ve gaziara ramen, bu byk vazifeyi baaramamlard. Seluklular'n ksa bir zaman ierisinde bu lkeyi feth ve kendilerine vatan yapmalarnda, kudretli ordulara ve esiz bir stratejik dehaya sahip olmalar yannda, bir milletin top tan muhacereti birinci derecede rol oynar. (309) Bu sebeple Trkiye tarihini yeni bir ruh ve metodla ele alp onu dnya tarihi ierisinde enteresan bir mukayese zeminine oturtmak is terken, zerinde durulmas lzm gelen en mhim konulardan birisi phesiz, ''tarihin demografik milleri'tdir. (510) Gerekten Trkiye tarihinin balangcn, Trkiye Seluklular, OsmanlIlar, vs. gibi muhtelif devir ve hususiyetlerini, Trkiye Devleti'nin bu muhtelif devirlerdeki askeri, idari ve hukuki tekiltn; itimai, iktisadi ve kltrel yapsn tetkik ve izah etmek sterken, bu muhtelif devir ve medeniyetlere has nfus imkn ve zaruretlerini, memleket nfusunun ktlesi, kesafet ve dinamizmi, corafya zerin deki yayl ve konu ekli, yer deitirme imkn ve sr'ati, art nisbeti, yalara, cinsiyete, meguliyet nevilerine, eitli boy ve oyrhaklarm yerleme tarzna gre terekkp tarz vs... gibi "demogra fik miller"i hesaba katmak ilmi bir zarurettir. Bu gne kadar tarihilerin bu meseleye ciddiyeile eilmemi ve "demoafik miller"i hesaba katmam olmalar,* Trkiye tarihi'nin bir ok ynlerinin ilmi bir izahtan mahrum kalmasna dolaysiyle 'Trkiye Devleti'nin Kuruluu" vt "Anadolu'da Yeni Trk Vatan'nin Teek kl" meselelerinin lykiyle anlaiamamasna sebep olmutur.(511) Nitekim, Seiuklu-Bizans hudutlarndaki uc gazileri diyarnda teek kl eden "Trkiye Devleti"nin ksa bir mddet ierisinde, badndrc bir hzla byyerek, tarihin akn asrlarca deitirecek kudrette bir imparatorluk haline gelmesi ve yeni bir din ve kltrn taycs olarak, eski Bizans mpaatorluu'nun enkaz zerinde kurulan bu yeni devletin bir Trk-slm devleti hviyetiyle tarih sahnesine kabilmesi hadisesi tarihiler arasnda henz tam anlamy

*Burada Prof, M. Fuad K P R L , Prof. m e Ltf B A R K A N , ve Prof Osman TUJRAN', b u konudaki ilk ve deerli alm alarndan dolay, ayr tu ttu u m u zu derhal belirtelim.

184

O u z NAL

la izah edilememi bir meseie halinde mnakaa edilip durmaktadr.(512) Eski Osmanli tarihilerinin ve zellikle Hoca Sadeddin Efendi'den sonrakilerin, Trkiye Devleti'nin kuruluu hakkmdaki yanl tutumlar malumdur. Onlarn btn gayretleri ve dikkatleri yalnz bir nokta zerinde toplanmtr: Mnhasran Osmanllar'a ait kaynaklar bularak, Trkiye Devleti'nin kuruluu meselesini mnhasran bu kaynaklar vastasiyle halletmee almak! Bu b yk problemi bu kadar dar bir ereve ierisinde anlamaa kalk nca, yani Trkiye Seluklular tarihini grmezlikten gelerek, sadece X IV . asr smanl tarihine ait kaynaklar bularak meseleyi onlar vastasiyle halle almaa teebbs edince, imdiye kadar olduu gibi, bir kmaza girmek, evvelden mukadderdir. (513) OsmanlI tarihilerinin, Trkiye Devleti'nin Kuruluu'nu, X III. asr da Anadolu'nun kuzey batsmda Seluklu-Bizans snrlar zerindeki drt yz adrlk bir airete isnad ederek, bu hadisenin izah iin Trkiye Seluklular tarihinin ve X I. ve X IV . asrlar Trkiye tari hindeki siyasi ve itimai-artlarn hi dnlmemesi, tarihi bakm dan affedilmez bir hatadr. (514) Bu meselenin bu nevi bi anlay yoliyle tatmin edici bir izah ekline ulaamayacan takdir eden bir ksm Batl tarihiler de, Trkler hakkmdaki, iyice aratrlmadan teekkl etmi menfi kana atleri sebebiyle ve bu byk tarihi meseleyi daha geni kadrolar iinde dnmee belki de gnlleri raz olmadndan dolay, iinden klmaz faraziyelerle tarihi hakikati zorlamaa girimi lerdir. Onlara gre, ftuhatn ekirdeini tekil eden gziler'in Islm dinini yayma urundaki mcadeleleri Bizans Anadolu'sunda meyvelerini verdi. Bu sayede BizanslI Rumlar sadece isim ve din deitirerek tarih sahnesine yeni bir rk ve millet halinde ve zerle rine yeni vazifeler alm olarak ktlar. Ve slmi bir lek ve cil altnda eski Bizans mparatorluu'nu ihya ve devam ettirdiler. He nz gebe hayalnn itiyatlarn muhafaza eden ve stn bir mede niyet kurma kabiliyetinden yoksun bulunan bir avu Trk'n bu tarihi olu iersindeki rol, olsa olsa bir din yayclndan, bir misyonerlik faaliyetinden ibarettir. Byiece Trkiye Devleti, Rum vezir ve idareciler taraiftdan Trk Hanedanlarnn etrafnda, eski Bizans'ta grlen tekilta gre kurulmu oldu. Bu yeni devleti kurmu olan bir avu Trk'n yeni devletin hamuru iindeki rolle ri ve hisseleri de ehemmiyetsizdir. Trkler, yalnz yeni bir impara torluk kurmak iin kendilerine lzumlu devlet adamlarn deil,

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

185

imparatorluk harplerinde kan dkecek askerleri dahi yerli unsurlar (Rumiar) arasndan tedarik etmilerdir. (515) A ka grlyor ki, ilmi olmak ve bylesine byk bir tarihi oluu izah etmek iddiasnda bulunmalarna ramen, btn bu farazi ye ve grler bizi tatmin edici bir ruh ve metodla ilenmi deiller dir. lk OsmanlI tarihileri olan "A k Paazade", "O ru B e y ", vs. gibi kroniklerden sonraki devirlerin ve zellikle Hoca Sadreddin Efendi'den sonraki Osmanl tarihilerinin izah tarzlar gibi Batl tarihilerin de bu konudaki grleri bu meseleyi izah etmekten ok uzaktrlar. Btn bu gr ve faraziyeler, Anadoluda teekkl eden Trkiye Devleti ile btn Trk-slm dnyas arasndaki mna sebetleri ve bu lemin muazzam insan kaynaklarn hesaba katmyor ve 400 adrlk bir aireti koskoca bir Bizans medeniyeti ile kar karya brakyor. Bu suretle bombo bir Anadolu'da srlerine ot lak bulmak iin babo dolaan bir gebe topluluu gnn birinde heybetli Bizans surlar nndegsteren hayali bir tablo ile balattk lar tarih sahnesinde, bir iddet sonra Anadolu yaylalarndaki boluun, Osmanoullar idaresindeki, nne geilmez bir kuvvet halinde kalknarak memleketleri ve kltrleri alaa ettiini grnce, bir trl izah bulunamayan bir tarihi olu karsnda bulunduklarn hissediyorlar. Bu suretle slmi bir renk ve cil altnda devam ettii farzedilen bu yeni devletin tarihi tekmlndeki sr, btn bir feo dal Bat lemini malub eden Trk-slm kltr ve medeniyetiniii mans, Trk-sim Sancan Tuna boylarndan Viyana nlerine kadar gtrm olan bu muhteem hamlenin kuvveti hakikaten mucizeli bir hal alyor ve ilmi ve tarihi izahn bir trl bulamyor. (516) O halde bu kmazdan kurtulmak ve Trkiye Devleti'nin kurulu unu ve Trkiye arihi'nin karanlkta kalm bir ok ynlerini tarihi gereklie uygun ve ilmi bir ekilde iza edebimek iin, Trkiye tarihini ve zellikle kurulu devirlerini incelerken, "damogafik rniller"i, yani nfus meselelerini tarihi tetkikler esnasnda hem sebep ve hem de neice olarak tetkik etmek kanlmaz bir zarurettir. Bu sebeplerle, bir taraftan "Anadolu'nun Trklemesi" ve "Tr kiye Devleti'nin Kuruluu", dier taraftan bu tarihi oluumun lyjkiyle anlalabilmesi, Trkiye tarihinin muhtelif devirlerindeki

1S6

OUZ NAL

hdiselerin karmak bir ekii almas ve ftuhatn devaml neticeler elde edebilecek ekilde hep ayn istikamette genileyip gitmesi, Trk-slm kltr ve medeniyetinin yayl tarz ve sahas, tekilt ve messeselerin mahiyetleri ve zaman ierisindeki gelimeleri,* eitli itimai smifiar arasndaki mnasebetler, Bizans'n feodal zirai rejimi yerine Trk-slm dirlik sisteminin vT^ra^i 'rejimnm yerlemesi, isyaniar, iktisadi gelimeler, teknik terkkiler, vs..., f)u gn olduu gibi, tarih boyunca da, demografik amiller nazara alnmadka izahsz kalmaya mahkumdurlar. En yeni iktisadi ve i timai urih aratrmalar bize iktisadi tesirlerin bile insan unsuruna ve demografik durumun arkasndan ve onun neticesi olarak tarihi hdiseleri harekete geirdiini, siyasi ve itimai byk gelimelerin bilhassa demografik gelimelerle iktisadi konjonktr arasndaki mnasebetlere bal olduunu isbat etmektedir. Hlsa, iktisadi ve itimai yap, demografik yap tarafndan sk bir ekilde "tayin ve icap" edilmektedir- Ve bu sebeple nfus meseleleri, dier bir deyile "demografik miller tarihin dier milleri yannda, tarihin yapc kuvvetleri olarak hdiselerin "niin"lerini izah hususunda byk bir ehemmiyet arzetmektedir. Dier taraftan, tarihte tetkik konusu yaplabilecek kadar az-ok byk bir ehemmiyet arzeden her hdisenin demografik sahada dai ma bir aksi ve neticesi bulunmaktadr. Bilhassa, devletlerin teekkl veya paralanmas nevinden siyasi veya askeri byk hdiseler, ok defa kendi ehemmiyetleriyle mtenasip olarak, kalabalk nfus kt lelerinin yer deitirmelerine, nfusun konu tarznda bir deiikli e, ksacas rakamla llebilen, bir harita zerine dklp deerlen dirilebilecek olan bir takm nfus hareketlerine sebep olmaktadr ve ayn ekilde bu nfus hareketlerinin de bir neticesi olarak meydana gelmektedirler. Nitekim, Trkiye Devleti'nin teekkl devrinde

Trkiye evieti'nin tekilt ve muesse>elerinin neneinin OrtaZam an Trk-slm dnyasndan geldiini ve bu tek ilt ve iniiesseselerin tekm l seyrinde, Bizans'n ii bir ciddi tesiri bu lunm ad m uhakkaktr. Bu k onuda geni bilgi iin u esiz esere b k .: M. Fuad K P R L , ''Bizans Messeseerinn Osmanl Messeselerine Te siri H akknda Bz M lhazalar", Trk H u k u k ve ktisat T anhi Mecmuas, c. I (1931). Trkiyat Enstits Yay., stanbul 1 9 3 i, sh. 165-313.

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

187

onun hayatna mutlak surette ve birinci derecede itirak etfni olan Ouziar'n (Trkmenlerin) corafi yaylnda, Bizans Anadolu'sun da yeni bir ekilde yer vc yut tutmalarnda, imparatorluun hudut lar ierisinde yeniden meydana gelen iktisadi sahalarda ve i haya tnda ihtisaslamalarnda, topraa yerlemelerinde veya ehirler, ka sabalar ve kylerde toplanmalarnda byk ve manl deiikliklerin vukua gelmi bulunmas zaruridir. (517) Gerekten Bizans Anadolu'su, 1071 ylndaki Malazgird zaferini takip eden 8-10 yl iinde Trkmen'ler tarafndan batan baa al mt. Halbuki bu Trkmen fetihleri, balangta, tek br kumanda altnda ve muntazam bir pln dahilinde de yaplmamt. Fethi mte akip lkenin her taraf Ouz (Trkmen) kmeleri ile doldu. Bunlar Trkistan ve Horasan'da yaayan soydalar tarafndan daima besle niyor ve yeni gelenler ile saylar daima artyordu. Je tih te n sonra Anadolu ile Trkistan arasnda bir g kanal meydana gelnTti. X I. "VE~XI1I.~ asrlar arasm^alik k is tan, Herasarr^e Azerbaycan'dan Anadolu'ya birbiri arkasndan kalabalk Trkmen ktleleri gelmiti. Bylece Ouziar'n ezici ounluu, eski yurtlarndan g ederek, Anadolu'da toplanmt. Sonu olarak Anadolu'nun pek byk bir ksm X I. asrdan balayarak X IV . asra kadar devam eden kesif gler ile her bakmdan bir Ouz (Trkmen) vatan vasfm ald ki, bu hususu ada Bizans ve Ermeni tarihileri ile Sryani kaynak lar da, biraz yukarda belirttiimiz gibi, aka kaydetmilerdi.(518) Ouzlar, Anadolu'ya gelirken maddi ve manevi harslarn da beraberlerinde getirdiler. Mezar, eski Ouz lkesi olan. Sr Derya boylarnda bulunan Dede Korkut'un mnevi ahsiyeti bile, destan larn yannda, Anadolu'ya geldi. Ouz Trkesi, bir ok tarihilerin ve dilcilerin sand gibi, Anadolu veya stanbul'da deil, daha Anadolu'ya gelmeden nce, Trkistan'da iken bugnk hususiyetle rini tayor ve orada da Trk lehelerinin en incesi ve en zarifi olarak vasflanyordu. Ouziar'n Anadolu'ya getirdikleri harslar ve bu arada her trl gelenekleri btn hususiyetleri ile zamanmza kadar kuvvetle yaayp gelmitir. Gnmzdeki Anadolu Trkleri'nde atalar olan Ouziar'n harslar, ruhi davranlar ve antropolojik vasflar hkimdir.(5T9) Bugn, herhangi bir kimse Anadolu'nun , Trkler ile meskun herhangi bir blgesinde, Kgarl Mahmud'un Ouzlar'a dair sylediklerini bu blgedeki Trkler'in dil ve davran larnda, gelenek ve greneklerinde aka maiade edebilir. Hatt

188

O u z NAL

bu kimse Dede Korku aestanlanndan bazlarnt Anadolu'da hl yaadn grmekle hayretler iinde kalabilir. Oya ki Trkistan'da ki Trkmenler bunlar oktan unutmulardr Bu izahlardan da ak a anlalaca gibi, Ouz Trklerinin asl ve gerek mmessillerini grmek iin Trkistan' deil, Anadolu'yu dolamak lzmdr. (520) Bnvle derin ve ilmi sebepleri ile Trkiye tarihi tetkik edilecek olursa, Trkiye Devleti XI, asrda Anadolu'da cereyan eden itimai ve siyasi byk deimelerin bir neticesi gibi grnecek ve bu sayede de Trkiye tarihinin karanhkta kalm bir ok meselelerini anlala bilir bir ekilde ortaya koymak mmkn olabilecektir. Nitekim Pof. Fuad K PR' L , tarihi vesikalarda, X II. ve X III. asrlara doru yaplan byk apta iskn ilerine ve nfus hareketlerine ait mevcut kaytlan tetkik ve toponmie tetkikiyle tamamlamak suretiy le. Trkiye Seluklular'nm iskn siyasetleinin baz esaslarn tesbit etmek imkn bulunduunu kaydetmektir. (52m) Ayn ekilde muhtelif tarihlerde vukua geldii muhakkak olan bu byk hacimdeki kesif nfus hareketlerinden baka, ldiselerin ilmi bir ekilde ve tarihi gereklie uygun olarak anlalabilmesi iin, ayn surette ehemmiyetli olan, "Anadolu'daki nfusun gebe, kyl ve ehirli nisbetleri"yle, "Orta Asya, Mjsr, Suriye ve Rusya arasndaki byk muhaceret yollar zerinde kurulmu bulunan Byk Seluklu Imparatorluu'nun iktisadi ve kltrel gelimeleri " ile "Byk Trk Muhacereti neticesinde Anadolu'da ortaya kan yeni vaziyet" ve "Orta Dou'daki Mool istilsnn bu yeni vaziyet zerindeki tesirleri" gibi meseleler zerinde de zellikle durulmas gerekir. (522) Gerekten, Trkiye Devleti'nin Kuruluu meselesinde, bu nde gelen hdiselerin byk rol olduu, hi bir tereddde yer vermeye cek kadar, aktr. (523) Demek oluyor ki, X I. ve X III. asrlarda Anadolu'ya geden Trkmenler ile dier Trk ve slm dnyas sk bir mnasebet ha linde bulunmakta idi ve Trkiye Devleti, teekkl etmee balad yllarda, bu kadar geni hudutlar ierisinde kaynamakta olan bir lemin drt bucanda meydana gelen dini ve itimai cereyanlar, bilgi ve tecrbeye sahip insanlar ve mnevi kuvvetleri kendi arka snda buldu. te bu miller sayesindedir ki, Trkiye Devleti'nin

HORASANDAN ANADOLU'YA

189

sr'atle kuruluu mucizesini izah etmek ve Trkletirilmi Bizansliar, Islmiyeti kabul etmi yerli halklar faraziyesite bavurmaa lzum kalmadan, Trkiye Devleti'nin kurulmas iin lzm gelen kan ve kol kuvvetini, akl ve siyaset adamn Trkmenlerin, bilhassa ilk yllardaki korulu devirlerinde, nereden bulmu olduklarn anla mak mmkn gzkmektedir. Nitekim Trkiye tarihinde, bilhassa stanbul'un fethine kadar, ktleler halinde slmlama hdisesi g rlm deildir.(524) Esasen Anadolu'da, 1000 evlik de olsa, kitle halinde ierhangi bir slmlama hdisenin vuku bulduu hakknda, Trk, Bizans. Ermeni, Sryani ve Arap kaynaklarnda bugne kadar herhangi bir kayda rastlanmamtr. Dier taraftan eer toplu halde slmlamalar olsa idi, Mslman oian bu yerli halk topluluklarn Bulgaristan'daki Pomaklar, G iritteki Mslmanlar, Balkanlar'daki Arnavudlar ve Bonaklar gibi, kendi ana dillerini konuur grecektik. Bu saydmz halk topluluklar Balkanlar'daki Osmanl ftuht srasnda Mslman olmulard. Fakat bu kitlelerin Trklememesinin tek bir sebebi vard ki, o da aralarna yeter derecede ve kesa fette Trk nfusunun girmemi olmasdr. (525) Burada yeri gelmiken u itimai ve kltrel kaideyi hatrlama nz yerinde olacaktr. Bu da bir kavmin bir yerdeki siyasi hkimiyeti ne kadar uzun srerse srsn ve o yerdeki yerli halkn medeni seviyesi ne kadar geri bulunursa bulunsun, eer o kavim yeteri kadar nfus fazlalna sahip deilse, bata dili olmak zere, milli hars ve klts^rnn o yerde hkim duruma gelmesi mmkn olamyor.(526) Nitekim, byk muhaceret dalgalaryla Anadolu'ya giren kesif Trk men kitleleri, Trk Ttuht nnden kaan Rumlar ve dier yerli halklar tarafndan adeta sszlatrlm bulunan Anadolu'da ezici bir nfus stnl meydana getirmiler ve bu sayededir ki, Trkislm kltrn hkim klmlardr. Bu ekiide Trkiye Devleti'nin idari ve askeri tekilt Byk Seluklularn ve Ouzlar'n devlet ve idare ananelerine ve askerlik prensiplerine gre tesis edilmi ve devlet ilerinde balangta daha fazla Byk Seluklu ve Ouz idari tekiltna mensup yksek Trk-slm aristokrasisi ve memurlar kullanlmtr. Bu ekilde geni Trk ve slm dnyas ile devaml temas halinde olan Trkiye Seluklular, Trklemi Rumlar'n ve yerli halklarn yardmna muhta olmadan daha evvelki emsali Trk mparatorluk lar gibi byk bir mparatorluk kurmak teebbsnde bu kuv-

190

O u z NAL

vetierden istifade ermi ve kendilerine lzm gelen her trl unsurlar bulmulardr. (527) Nitekim Prof. Paui vVITTEK de, Trkiye Seluklular'nn, slmiyete kazanlm olan bu "Bild- Rum"de, eski Mslman l keleri rneinden bir devlet ve medeniyet kurmak iin lzm gelen btn unsurlar birlikte getirmi veya sonradan celbetmi olduklar n sylemektedir. (527/A) Btn bu aklamalar, Trkiye Devleti'nin teekkl ve Anado lu'nun Ttklemesi'nde "demografik miller"in nemini gstermek tedir. Ve ancak bu millerin lyikiyle anlalmas iledir ki, Trkiye tarihinin, sadece bir muharebeler ve andlanalar tarihi, bir hanedan lar destan olmaktan kurtarlarak, hakiki bir izahn yapmak ve tarihi oluumu gerek ynleri ile anlamak mmkn olabilecektir. Gerekten, "byk Trk Muhacereti" ve "Anadolu'nun Trkle mesi" meseleleri hakknda elimizde mevcut saysz kaynaklar arasn dan biraz yukarda verdiimiz seme vesikalardan da aka anla laca zere, Anadolu'nun etnik simas, ordulardan ziyde bir mil letin (Trkler'in) ve zellikle Ouzlar'(Trkmenler)n Anadolu'ya toptan muhacereti ve iskn sayesinde tamamiyie ve ani olarak deimitir. (528) Trkmenier'in en mhim bir ksm byk muhaceret dalgalan ile Anadolu'ya gelmilerdir. Bu kesif Trk muhacereti, Anadolu'yu X I. asrn sonlarnda tamamen bir Trk vatan yapmtr. Denebilir ki, dnya Trk nfusunun en azndan te biri, bu yarm asir iinde Anadolu'ya g etmitir. Trkiye Devleti'nin kurucular olan Tr kiye Seluklular (ve onlarn vrisi olan Osmanoullar), Trk g lerini ok akllca bir siyasetle iskna tabi tutmular, Trkmenier'in ileride kabile asabiyetleri etrafnda toplanarak ayr ayr zmreler ve devletler meydana getirmemeleri ve tefrikaya dmemeleri iin ayn Ouz boy ve oymaklarnn belirli blgelerde birikmelerine m saade etmemiler, bu ulus, boy ve oymaklarn yklmalarna ve da tlmasna almlar ve bu uluslar meydana getiren boy ve oymakla rn her birini byk mesafelerle datmlar, aralarna baka Ouz, boylarndan oymaklar yerletirmilerdir. Bu ekilde Ouzlar'n yzlerce yldr asabiyetle muhafaza ettikleri 24 boy tekilt Anado luda >on bulmu, fakat Anadolu Trk birlii, dier bir deyile.

HORASANDAN ANADOLUYA

191

Trkiye Trkl teekkl etmitir.(529) Bugn Anadolu'da mevcut uz (Trknen)~arretleri zerinde yaplan tetkikler ile Trkmen ulus, boy ve oymaklarnn adlarn tayan kaza, nahiye ve ky isim lerinin incelenmesinden ve bir de Kanuni Sultan Sleyman zamanna ait arazi tahrir defterlerinin gzden geirilmesinden kan netice budur. Bu tetkikler bize Anadolu'nun eski yerli halklarndan daha kesif ve hatt ezici bir stnle sahip yeni bir Trkmen nfusunun Anadolu'ya geldiini gstermektedir.(530) Gerekten Ankara, Kre hir, Yozgat, orum, Kastamonu, ankr ve Eskiehir vilyetleri, Trk muhaceretinin en kesif olduu, ilk gelen Trkmenler'e yurt ve Dlak vazifesi grd ve esasen bu havlinin yerli halk, ilk Trk akn ve istillar nnde, yerlerini terkederek batya doru ekildik leri iin, kesif bir ekilde T klemiti, X II. ve X III. asr vakf kayt lar da bu durumu aka gstermektedir. Nitekim II. Kl Arslan zamannda, 1173 ylnda, blgede ok az Hristiyan bulunduu ve bu sebeple de geim sknts ektii iin, Ankara metropolit'inin s tanbul Synode meclisine bavurarak buradan Amasra piskoposluu gibi kk bir yere tyinini istemesi bu durumu ok gzel ifade eder. (531) Bizans mparatorluu zamannda eitli maksatlarla Anadolu'ya nakledilerek iskn edilmi bulunan muhtelif Trk illerine mensup gayri mslim Trkler de, sonradan Mslman olarak Trk fatihlere karmlar ve dolaysiyle, rk bakmndan Trk kesafetinin miktarn artrmlardr. (532) Trkmen uluslar, 24 boy tekilt inhill ettirilerek, Anadolu' ya datlm olmakla beraber bgnlar her blgeye ayn kesafet derecesinde yerlememilerdir. Anadolu'nun kuzey taraflarna daha ok Bozok grubuna mensup 12 ulusun boylar, gney taraflarna ise ok grubuna mensup olan dier 12 ulusun boylar yerlemilerdir. Anadolu'da 24 Ouz ulusunun tamamndan boylar ve oymaklar mevcut olmakla beraber, bunlar da ayn kesafet derecesinde bu l keye dalm deillerdir. Birinci derecede kesafeti tekil eden, Seluklu ailesinin mensup olduu Knk ulusudur. Bayndr, Afar, Kay uluslar bundan sonra ikinci derecede kesafeti tekil etmek ze re dalmlardr. epni, dr, Salur, Der, Baat uluslar nc derecede kesafet gstermektedirler. Anadolunun fethinde byk rol oynayan Yva ulusu ile dierleri drdnc derecede kalmlardr, baha fazla bir kesafette muhtelif blgelere yerleen uluslar, kendi

192

O u z NAL

hususi ivelerini yaatarak, bulunduklar blgelerde aznlkta kalan lara dil itibariyle hkim olmulardr. Bu yzden Anadolu'da Ouz lehesinin muhtelif iveleri domutur. Anadolu'ya gelen Ouzlar ile dier Trk uluslar step kavmi ol duklar iin, daha ziyade kendilerinin evvelce yaadklar artlara uygun topraklar arayarak, oralara intibak etmee almlar ve bu yzden evvel dalk blgeleri ihmal ederek ovalara yerlemiler ve bilhassa Kzlrmak men'oalarndan itibaren Ktahya'ya kadar uzanan Orta Anadolu'nun geni ovasna byk bir kesafetle yerlemiler ve burada eski ahaliye nazaran ekseriyeti kazanacak bit hale gelmiler dir, Burada iyice oaldktan ve yerli ialk de eriterek kendilerine temsil ettikten sonra, yava yava Bat Anadolu'nun dalk blgele rine geerek, bir taraftan Ege sahillerine doru yaylrken, dier taraftan da lgaz ve Canik dalarm aarak, Karadeniz sahillerine doru yaylmlar ve X II!. asr balarndan itibaren de Lfkya ve Kilikya dalarn aarak Akdeniz salierine inmiler ve oralarda da ekseriyeti tekil etmiler ve daha sonralar Kilikya ovalarn iyice igal ederek, orada da ekseriyeti kazanmlardr. Orta Anadolu'da yerleen Ouzlar'n ekseriyetini Knklar tekil ettii iin, bunlarn konutuu ive dierlerine nazaran stn gelmi ve yava yava iierek bir dil teesss etmitir ki, bu gn Konya, Kayseri, Sivas ve Ankara gibi Orta Anadolu'nun byk merkezlerinde konuulan ve daha X III. asrdan itibaren teekkl etmee balayan ve daha sonralar Bat Anadolu'ya ve nihayet stanbul'a gelen edebi Trke' nin yani yaz dilinin esas da bu ekilde yine bu Orta Anadolu e hirlerinde meydana gelmitir. Anadolu'ya bu yerlemeler srasnda, Ouzlar'dan baka dier Trk illerinden ve uluslarndan ve mesel Karluklar'dan, Kalalar'dan, iiller'den, Kanklar'dan (yani Kiymaklar'dan), Uygurlar'dan, Kapcaklar'dan ve Aaeriler'den de muhtelif boy ve oymaklar da gelmilerdir. Biz bu Trk uluslarnn izlerine Anadolu'da tesadf ediyoruz. Fakat bunlarn Anadolu'nun ilk fethi srasnda m, yoksa daha sonraki gler srasnda m geldiklerini kesinlikle bilemiyoruz. Anadolu'ya yerleen ve 24 boy tekilt inhill eden Ouz uluslar ya yerletikleri blgelerin adna nisbetle, yahut da etrafna toplanm olduklar aile veya reislerin ismine izafetle veyahut da kendilerini birletiren bir kk oyman ismine nisbetle yeni yeni uluslar, boylar ve oymaklar meydana getirmilerdir: nallu, Karamanlu,

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

193

Elbeyl, amlu, Runlu, Arapkirl, imikezekl, Bayburtlu, Maalu, Usiaclu, Tuharlu, Alpavut, Katakuyunl, Akkoyunlu, Varsak, Ku^temirl, Elvanlu, Aydnlu, Saruhanlu, Germeyanlu, Bozdoanlu. Karakeili], Sarkeil, Bekmel, Akakoyunlu, Tokdemirl, Kumarlu, Tecirl, Gndzl, Torunlu, Menemenl, Yabasanlu, zerl, Ceritl, Turgutlu, Bayaztlu, Trasaniu, Turhanlu, aparlu, Turfanlu, Hamidlu, Kosuhiu, Esenl, avulu, Dndarlu, Tekel, Merteel, KaraisalI, Ramazanlu, Osmanl gibi yeni teekkl eden uluslar ve boylar, evvelce inhill eden 24 Ouz ulusunun muhtelif oymaklar nn iinden bir araya gelenlerinden teekkl eden topluluklardr ki, bunlarn bir ksm kendi aldklar yeni isimlere nisbeiie devletler ve hanedanlar kurmular ve tarihimizin muhtelif safhalarnda roller oynamlardr. (534)

Anadolu'ya gelen Ouzlar'n bir ksm bu lkede gebelii brakarak yerleik hayata gemee balamlard. Bunlar daha ziya de kyler ve kasabalar kurarak veya ou terk edilmi eski ky ve kasabalara yerlemek suretiyle yerleik hayata geiyorlard. Tr kiye Seluklu ordusunun dirlikti sipahi snfn meydana getirenler de bu yerleik Trkmenlerdi. Yerleik hayata geen Trkmenler'e bir mddet sonra artk Trkmen denilmeyeck Trk ad veriliyor du. (535) Gebe hayata devam edenlere ise, gebe anlamnda, yrmekten Yrk ad veriliyoidu. Fakat daha sonralar Yrk ke limesi bu gerek anlamn kaybetmi ve,Bat Anadolu ile Gney-Bat l nadoU'daki oymaklarn umumi ad olmtTF Van ToruK Kemesi bu blgelerde yaayan gebe, yar gebe oymaklar anlamn ifa de etmi ve bu, zamanlnza kadar gelmitir. Buna ge Yrk adnn kavmi.(etnik) hi bir mans yoktur. Yrkler de Ouz Trklerin den gelmektedirler.

A yn ekilde Trkmenler arasnda bir gruba verilen Tahtac adnn da kavmi (etnik) hi bir mans olmayp, bu ad davarclk ve ya iftilik yerine aalardan tahta bimek ve dilme yapmak gibi ilerle megul olan bir Trkmen zmresine verilir. Bunlar Aa-Eri (Aaeri) Trkmenlerinin torunlardrlar, Bu Trkmenler'in ou nun kyleri orman teklerinde bulunur, evleri de taiUdan olup, baz yerlerde stleri inko ile rtldr. Bu Trkmenicr Mslman olmakla birlikte, genellikle Kzlba ve Alevi inanlar tarla'.

194

OUZ NAL

Yine ayn ekilde Sakarya ve Marmara blgesinde Manav ad ile anlan kyllerin asl da Trkmen olup, bunlarn ou Antalya bl gesinden gekiikleri (ye ierhalde sebzecilik ve meyvecilikle uratk lar) iin bu ad almlardr. Hlsa, Trk, Trkmen, Yrk, Tahtac, Manav, Kzlba, Alevi, vs... gibi adlarla anlan bu topluluklar arasnda kavmi (etnik) hi bir fark olmayp, hepsi Ouz Trkleri'nin torunlardrlar. (536) Yeni alan Anadolu lkesine yalnz obanlk ile megul olan gebe Trkler'den baka ziraatle de megul olan yar gebe Trk ler ile, Mvernnehirdeki ehirli ve kyl Trkler'den ve zamanla Horasan'n, Irak- Acem'in, Azerbaycan'n ve Arran'n yerlilerinden de bir hayli Trk ahali gelmi ve buraya yerlemilerdir. Zenaate ait terimlerin ou yabanc dillerden alnd halde obanla ve iftilie ait terimlerin tamamnn hlis Trke oluu da bunU gstermektedir.(S37) Nitekim Prof. Fuad Kprl, "Horasan'da Byk Seluklu saltanatnn kurulmas ile balayan byk muhaceretin Anadolu'ya getirdii unsurlar, yalnz gebe unsurlar deildi; Anadolu'ya gelen Trkler arasnda, Orta Asya'da, ok eski zamanlar dan beri ky hayatna, hatt ehir hayatna gemi her eid halk mevcuddu. Binaenaleyh bunlar, yeni geldikleri yerlerde de ayn ha yat artlarn devam ettiriyorlar, kyller derhal kyler kurarak zirai istihsale balyorlar, ehirliler de ehirlere yerleiyorlard"(538) mtalas ile bu gr dorular. (539) Bundan baka yeni alan Anadolu lkesine jslmiyeti telkin ve yaymak veya yeni kurulan emaretlerin hizmetinde almak zere eitli slm lkelerinden eyh, lim ve ktip gibi mnevver zmrelerden bir ok kimseler de gelilerdir.(540) Ksacas Ana dolu'ya gelen Trk ktleleri ierisindeki unsurlar tam anlam ile birbirlerini tamamlamaktayd. (541) Dier taraftan kaynaklarn tetkikinden yle anlalyor ki, Trk ftuhtndan nce de bir ok Anadolu ehirlerinde baz Msl man Trk cemaatleri tremi bulunuyordu. Bu da, ya ticaret yoluyla veya Trkler'in Bi/ans ordusunda askeri hizmet kabul etmeleri suretiyle mmkn olmutu. (542) Bu ekilde ilk ftuht yllarnda Anadolu'ya yerleen Trk ve Mslman nfusun bir milyonu getiini de belirtelim. (543)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

195

2. ANADOLU'MDAK HIRSTYAN VE AMAN T RK LER

Anadolunun Ouzlar tarafndan fethi srasnda bu lkede ne kadar Hristiyan ve amani Trk olduu hakknda kesin bir rakam vermek mrnk deildir. Yalnz bu Hristiyan ve amani Trkler'in teden beri slmlar ile harbetmek zere ya da baka muhte lif sebeplerle, zellikle Bizansn hudut blgelerinde yerletirildiini ve Kapadokya le Toros geitlerinde mhim bir kesafete sahip olduklann tahmin edebiliriz. (544) Gerekten 530 senesinde Bizans ordular tarafndan bozguna uratlan Bulgar Trkleri'nin nemli bir ksm'Anadolu'ya geiril miler ve Trabzon havalisi ile oruh ve Yukar Frat blgelerine yerletirilmilerdir. 577 senesinde mparator II. Jsten, iranllar ile harbetmek zere, Avar Trkleri'nden bir ksmn maiyetine al m ve Anadoluya geirerek dou blgelerine yerletirmitir. A y n ekilde 620 senesinde mparator Heraclius, ranllar ile harbetmek zere, Avarlar'dan bir ksmn yanna alm ve bunlar da ran hudu duna yerletirmiti. 755 senesinde Bizans mparatorluu Bulgar Trkleri'nden mhim bir ksmn Anadolu'ya geirmi ve slm or dular ile harbetmek zere Tohma ve Ceyhun havzalarna yerletir miti. 946 senesinde Tarsus'a Mslman ve Hristiyan esirlerin m badelesini yapmak zere gelen Abbasi Halifesinin elisi, Rum ku mandannn yanna gittiinde onun maiyetini tekil eden askerler arasnda Hazar ve Fergane Trkleri'ni grmtr. Bunlar da daha ev velki yllarda Bizans tarafndan cret mukabilinde Bizans ordusuna alnmlar ve Kapadokya blgesine yerletirilmilerdi. 947 senesinde Seyfddevle ile Bardas arasnda vuku bulan muharebede Rum gene ralinin yannda mhim miktarda cretli Bulgar askeri bulunmutur ki, bunlar Kapadokya blgesine nakledilen Bulgar Trkleridir. 1048 senesinde de Peenek Trkleri Bizansllar tarafndan Mslman Trkler ile savamak zere Anadolu'ya geirilmilerdir. Bundan sonra mparator Romanos Dkgenes'in Anadolu seferleri srasnda Bizans mparatorluk ordusunda pek ok miktarda Hristiyan ve amani Trk askeri bulunmutur. X I. asrn sonlarnda ve X II. asrn

196

O u z NAL

balarnda mparator Alexis Komnenos, hizmetinde bulunan Peenek Trkleri.nden bir ksmn, Mslman Trkler'e kar savamak zere Anadolu'nun Bat blgelerine yerletirdii gibi, bunlarn bir ksmn da Hallar'a kar koymak zere Kilikyada yerletirmi tir. (545) Bizans Anadolu'sunda bulunan bu Hristiyan ve, amani Trkler'in byk bir ksm, Trk ftuhatndan sonra, slmiyet'i kabul ederek ftihlere karmlar ve dolaysiye rk bakmndan Trk nfusunun kesafetini artrmlaid .(546) Mslman olmayp Orto doks ve Ermeni Kilisesi'ne geenler ise Anadil olarak Trkeden baka hi bir dil bilmedikleri ve rk olarak Trk olduklar kiliselere israd edilerek, Rum ve Ermeni adlarn tayp zamanmza kadar gelmiierdir.(547) Nitekim X V I. asrdaki Kayseri malkeme sicil lerinde Mslmanla ihtida etmi olduklar grlen ve iem de i lerinde Karakeili boyuna mensup olduklar aklkla zikredilen Hristiyan Trkler'in, Bizans zamannda Anadolu'ya nakledilmi ve Ortodoks veya Ermeni Kilisesi'ne intisap ettiklerinden dolay Rurn veya Ermeni adn tam olan Hristiyan Trkler olduu phesizdir. Bu Karakeili Hristiyan Trkler'in Anadolu'daki Peenek Trkleri'nin bakiyeleri olduu muhakka'Ktr. (548)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

197

3. T R K F A T H L E R L E Y E R L H A L K A R A S IN D A K KA YN AM A Anadolu'ya yeni gelen Trk ftihierle Anadolu'nun Helenlemerni olan yerli halk arasnda ok kuvvetli bir kaynama vukua geldii anlalmaktadr. Proto-Hitit (Asianicjue), Hitit ve Trak asllarna mensup olup, kendi dillerini, rf ve detlerini muhafaza eden yerli halk, slm adletini ve Nizm Alem dvasn temsil eden yeni Trk ftihlere dman olmak yle dursun, hemen ekseriyetle onlara yardmc olmular ve Anadolu'nun Trkler tarafmdan sr'atle fethine ve Bizans ordularnn bozulup daimaiarna yardm etmi lerdir. Bizans'n ar ve vergi ve teklifleri altnda asrlardan beri ezi len Anadolu'nun yerli halk, slmn dil idaresi ve eriatin vergi leri haricinde baka bir ykmlle tbi tutulmalar yznden, Trk ftihlere arabuk snmlar ve Bizans'n kt hatralarn ve idaresini ksa bir zamanda unutmular, hatt o idareden nefret etmilerdir. Dier taraftan iktisadi artlara intibak ve karlkl ev lenmeler hususunda da Trk fatihlerle yerli halk arasnda ksa za manda bir kaynama olmutur. Yni geien Trk ifti unsuru, yer li iftiye, zanaatkar ve tccar Trkler de kendi meslektalarna intibak etmiler ve Anadolu'nun retici snfn vcuda getirmiler dir. Bunun yan sra Trk ftihierle yerli halk arasnda kltr al verii de tabiatiyle olmutur. Yerli halkn ekseriyeti Helenlememi," eski dillerini muhafaza etmilerdi. Fakat bu diller edebiyata mlik olmayan, mahdut gndelik ihtiyalar karlayan, inkiaf edememi dillerdi. Yerli halkn dilleri ftih Trklerin dili olan Trke'nin kar snda mukavemet edemeyerek erimi ve yerli Hristiyan Trkler'in de bu konuda tabii olarak ftihlere yardm etmeleri sayesinde yava yava Trk dili Anadolu'nun yerli dillerini sndrm ve za man iinde Anadolu tamamen Trklemi ve yerli diller unutulmu, ancak byk ehirlerde ve bir de Trk unsurunun byk bir kesafet ve ekseriyet tekil etmedii yerlerde Rumca ile Ermenice yaayabilmitir. Ayn zamanda ftih Trkler, dinleri olan slmiyet'i de yeili halka yava yava kabul ettirmee balamlar ve nihayet pek ksa bir zaman ierisinde bu lkeyi hakiki bir slm lkesi ha-

198

O u z NAL

line getirmilerdir. Fakat derhal kaydedelim ki, Anadolu'nun yerli halk da rf; adet ve zellikle kyafet konusunda Trk fatihlere baz tesirlerde bulunmutur. (549) Ancak bu tesirleri ve yerli halkn slrtlamasn pek fazla mba laa etmemek de gerekir. Zira Ouzlar'n Anadolu'ya ilk gelileri vc yerlemeler i srasmda, Bizans Devrinde zaten ok kesif olmayan yerli halkn ilk Trk aknlar ve muharebeler srasnda, Ouz kitlelerinin nnden, yerlerini terkederek batiya doru ekilmi olduklarn ve bu ekilde Orta Anadolu'nun Ouzlar (Trkmenler) tarafndan etnik bir ekilde tamamen istil edilmi olduunu tekrar hatrla talm.(550) Nitekim X V . asrm balarnda dahi Trkiye Trkleri'nin kyafetleri, umumiyetle Orta Asya Trkleri'ninkiriin ayn idi. Ayaklarmda, kadnlar dahil olmak zere, krmz izmeler ve balarnda da kzl brk vard. (551) Burada sras gelmiken, yerli halkn ihtida etmesi yani slm lamas, meselesinden de ksaca bahsedelim. Trkiye Seluklular devrinde Anadolu'da Hristiyanlar arasnda ihtidalar elbette mevcuddu. Dini olmaktan ziyade siyasi, iktisadi, ailevi, vs... gibi maksat larla vuku bulan bu gibi hdiselerin mnferid vakalara inhisar ettiini ve mahdut zamanlara mnhasr olduunu unutmamaldr. Bu szleri mizle, Seluklu Trkiyesi'nde Hristiyan unsurlardan bir ksmnn smladn bsbtn inkr etmek istemiyoruz; daha ilk fetih yllarnda yerli halk zerindeki mnevi otoritesini kaybetmi bulu nan Ortodoks Kilisesi'nin vaziyeti, bilhassa iktisadi menfaatler kar snda bu ihtida vak'alarm mazur gsterecek bir psiko-sosyal hava dourmu olduu gibi, Meterodoxe zmreler iin de bu bsbtn kolayd. te bu itibarla burada sadece unu gstermek istiyoruz ki, Seluklu Trkiye'sinde bu ihtida hareketleri, mahdud nisbette ve ok yava olmutur. Buna karlk Osmanl'ar devrinde byk nis bette ihtidalar, Osmanllar'n Balkanlar'a yerlemesinden sonra, yani daha ok X V . asrda Balkanlar'da olmu vc X V I.- X V II. asrlarda da devam etmitir. (552) Nitekim Prof. Fuad K P R L , Prof. mer Ltfi B A R K A N ve Prof. Faruk S M E R 'in ittifakla belirttikleri gibi, Trkiye tarihinde, bilhassa stanbul'un fethine kadar, ktleler halinde slmlama hdi sesi grlmemitir.(553) Esasen, biraz yukarda da sylediimiz gibi, Anadolu'da 1000 evlik de olsa, kitle halinde hethangi bir slmlama

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

199

hdisesinin vulcu bulduu iaki<inda, Trk, Bizans, Ermeni, Sryani ve Arap kaynaklarnda bugne kadar herhangi bir kayda rastlanmamtr. Dier taraftan eer toplu halde slmlamalar olsa idi, Ms lman olan bu yerli halk topluluklarm Bulgaristan'daki Pumaklar, Girit'teki Mslmanlar, Balkanlar'daki Arnavudlar ve Bonaklar gibi, kendi ana dillerini konuur grecektik. Burada yeri gelmiken, biraz yukarda belirtmi olduumuz u itimai ve kltrel kaideyi tekrar hatrlatmak yerinde olacaktr. Bir kavmin bir yerdeki siyasi hkimiyeti ne kadar uzun srerse srsn ve o yerdeki yerli halkn medeni ve itim<:i seviyesi ne kadar geri bulunursa bulunsun, eer o kavim yeteri kadar nfus fazfalna sahip deilse, bata dili olmak zere, milli hars ve kltrnn o yerde hkim duruma gelmesi mm kn olamyor. (554)

Trkiye'nin X !. asrdan X V I. asra kadar olan kavmi (etnik) du rumunu elimizdeki OsmanlI tahrir defterleri sayesinde en ince te ferruatyla tesbit etmek imknna sahibiz. Nitekim bu defterlere gre Trkiye'nin, Adalar Denizi'(Ege Dcnizi)nde Frat'a ve Trabzon'a kadar olan ksmnda Trk ounluu pek hkim olup, aznlk olarak yalnz Rum ve Ermeniler vardr. Hristiyan aznln en az olduu belgelet Bat Anadolu, Gney-Bat Anadolu, Marmara blgesi ile Kuzcy-Bat Karadeniz blgesidir. Bu saylan blgelerde 1520-1530 yllan arasnda 540.963 hne olan Trk nfusuna karlk, yalnz 4.471 hne Hristiyan nfusunun yaamakta olduunu biliyoruz. Konya, Nide, Kayseri ve el (Mersin) vilyetlerinde ise Trk hne nfusu 143.254, buna karlk Hiristiyan hne nfusu ise 2.448 idi. Douya doru gidildike bu 'nisbetin azalmakta olduu grlyor. Mesel Mara, Yozgat, Krehir vilyetlerinde 66.776 hne Trk nfusuna karlk 2.687 hne Hristiyan nfusu vard.(555) Ayn yllarda ukur-Ova blgesinde de ezici Trk nfus ounluuna mukabil pek az bir Ermeni nfusu grlmektedir. (556)

X II. asrn ilk yansnda Seluklu Trkiyesi'ndeki Hristiyanlar'm pek ou ehirlerde yayordu. Bunlar ayn asrn ikinci yansndan itibaren ehemmiyetlerini kaybetmee balamlar ve X IV . asrn ilk yansnda ehirlerde de kk bir aznlk durumuna dmler dir. (557)

200

OUZ NAL

Bylece pek mnferid vak'aiara inhisar eden ihtidalar ve Bizans Anadolu'sundaki itimai ve medeni sukut dolaysiyl Trkler'in yer li halktan aldklar etnik ve kltrel tesirler pek cz'i kalm ve buna karlk yerli halka verdikleri kltr unsurlar daha ok olmutur. (558) Btn bu aklamalardan da anlalyor ki, Seluklu Trkiyesi'nin insan unsurunu, hi olmazsa yzde doksan olarak, gebe Ouz lar (Trkmenler) tekil etmi bulunuyorlard. Bu bakmdan, ne Trkiye Seluklular devrinde, ne de Osmanllar devrinde, bir takm rklarn karmas ile yeni bir millet veya itimai mayalanmann ortaya kmas hli asl grlmemitir. nk Trkler Anadolu'ya geldikleri zaman, burada hkimiyetleri altna aldklar, bilhassa ok kk bir aznlk tekil eden Rumlar ve Ermeniler'den ibaret Hris tiyan halk, btn Trkiye Tarihi boyunca, hi bir zaman "aznlk" olmaktan teye geememilerdir. (559)

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

201

4.
veya

T R K L E R N A N A D O L U 'D A Y E R L E T K L E R Y E N D E N K U R D U K L A R I E H R L E R

Anadolu'nun Trkler tarafndan fetih ve isknndan sonra Trkler'in yerletikleri veya yeniden ina ettikleri ehirleri u e kilde grmekteyiz; 1) Trkler, eski Anadolu ehirlerinin iine yerleerek, yerli halk ile mnasebete balamlar, fakat kendileri Mslman ve fatih olmalar dolaysiyle daha stn bir snf halinde kalmlardr. Btn siyasi ve askeri haklar ancak Trkler'e ait olmutur. Bilhare yerli halk ksmen kendi dinlerine dndrp slmlatrdktan sonra, aralarnda tam bir eitlik hsl olmutur. Anadolu ehirlerinin b yk bir ksm byledir. 2) Fetihler srasnda aknlara urayan veya savalar srasnda zaptolunan veyahut da askeri bir sebeple kasten tahrip edilen ehir lerin zerine veya civarna yeniden yaplan ehirler, Ankara, Sivas, Kayseri, Konya, . . . gibi tarihi ve askeri yollar zerindeki ehirler ile bugn yannda "eski ehir"i veya "kara ehir"i olan ehirlerimiz bu nev'idendirler. 3) Askeri ve stratejik maksatlarla tesis edilen veya iktisadi zaruretler dolaysiyle yeniden kurulan ehirler. Trkiye Trkler!, ilk iki nev'iden olan ehirlerde ya eski adlarn deitirmeden, ya da deitirerek oturmulard^ Erzurum, Erzin can, Divrii, Konya, Sivas, Malatya, Kastamonu^ Mara, . . . birinci gruba; Krehir, Akehir, Aksaray, Karahisar, Eskiehir, Sivrihisar,.. ikinci gruba misl olabilir. ehirler gibi kylerin bir ksm, bilhassa Dou Anadolu'dakiler, ekseriyetle yeni ftihler tarafndan igl edildikten sonra bile eski adlarn muhafaza etmilerdir. Fakat Orta ve Bat Anadolu'da yerli halka nazaran daha byk bir kesafette yaylm olduklar anlalan

202

O u z NAL

Trkler, bu blgelerdeki eski kylerin zerine yerleirlerken ekseri yetle adlarmt deitirerek kendi dillerinde adlar vermilerdir. Mama fih eski savalar ve Emevi ve Abbasi devirlerinden beri vukua gelen devaml gazlar dolaysiyle ahalisi ok azalm olan Orta Anadolu' daki kylerin ou Trkler tarafndan yeniden kurulmu olduun dan, onlann adlar kim ilen Trke olmutur. Bu ky adlarnn bir ksm oraya yerlemi olan boy ve oymaklarn veya bu boy ve oy maklarn mensup olduklar Trk uluslarnn isimlerinden ibaret ol duu gibi bir ksm da ky tesis eden veya temellk eyleyen reisin, emirin veya valinin adn tamaktadr. Yeni Mslman fatihler, ilk zamanlarda henz cami inaas ile uraamadklanndan dolay, bir mddet Hristiyan mabedlerini cami ye evirerek onlardan istifade etmilerdir. Fakat bilhare yerleme balayp kkletike yava yava kendileri camiler ina ederek, p k zaman gemeden yeni fethedilen bu lkeyi tam mns ile bir slm diyar haline getirmilerdir. Eski alarda nasl ehirlerin kuruluundan evvel mbedler yaplp mabudlarn heykelleri konulduktan sonra ehirlerin inaasna balanrsa, orta ada da hemen hemen buna benzer bir ekilde hareket edilmekte idi. Ne ekilde kurulduklarn iyice bildiimiz ilk slm ehirleri (mesel Kufe, Basra, Fustat, Kayrevan) nasl kurul mu ise, yni evvel dini ve siyasi toplanma yeri olan "cuma mescidi"nin, dier bir deyile umumi caminin mihrab ve minberi konu lup bu suretle ulu camilerin ilk esas kurulduktan sonra ehirlerin kurulu ve isknna nasl balanmsa, tabii Anadolu'da Trkler tarafndan yeniden kurulan ehirler de o ekilde yaplmt. Anado lu'ya gelen Trkler'in bir birinden ok ayr ulus, boy ve oymaklara mensup olmalar ve bu ulus, boy ve oymaklarn camiler etrafna yer lemeleri suretiyle yeni yeni ehirlerin teesss etmi olmas, bu e hirlerin Roma ve Mekke gibi site evsafn haiz ehirler olduklarn gstermektedir. Konya, Sivas, Kayseri, A n kara,. . . gibi Anadolu'nun siyasi ve kltrel tarihinde byk rol oynayan ve Anadolu'nun birliini temin ederek bu lkede yeni bir Trk vatan vcuda getiren ehirler eski slm siteleri gibi muhtelif ulus, boy ve oymaklarn bir ulu cami etrafnda yerlemelerinden meydana gelmi ve birer slm ordugh olmu sitelerdir. Tahribata uramayan yni teslim olarak alnan ve zerine yerleilen ve yaylan ordularn merkezi vaziyetini gren Erzurum, Erzincan, Amasya, Malatya, znik bata

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

203

olmak zere bir ok Anadolu ehirleri eski zamanda Mora yarmada sndaki sparta ve orta adaki Bat ve Merkezi Avrupa ehirlerinin bazlar veya slm devrindeki Dmak, Khnesrin, Musul, Harran ve Merv siteleri gibi baka birer cins site olmulardr. Bu sitelerde hkim ve asker snf olan Trkler'le tbi snf olan yerli Hristiyan halk bir arada yaamlardr. Mamafih bu iki tip site artlarn haiz olmadan muhtelif ve karmakark meslek mensup larndan teekkl eden ve sadece i blm esasna dayanarak meyda na gelen ehirler de mevcuttur. Bunlar slm devrindeki Badat, Isfahan, Rey, Meraga, Yezd, Hemedan, Halep, Kuds,. . . gibi ancak sadece birer ehir (vle) olabilmiler ve hi bir zaman bir "site" vas fn kazanamamlardr. Birinci tip "Islm Ordugh" olan siteler tarihimizin gerek siyasi ve askeri, gerekse kltrel bakmdan en byk merkezleri olmulardr. Bunlarn iinde bilhassa Konya ehri, Is lm'n ilk devirlerindeki Islm ordughlar gibi, Medine'den doan Allah'n birliini yaymak mefkuresinin yeni gaz ve cihd ateinin yeni bir oca haline gelmi ve bu yzden yava yava dier Anadolu sitelerini kendi etrafnda toplamaa muvaffak olmutur. (560)

204

OUZ NAL

gibi maddi-mnevi btn unsurlar ne derece yl<sel< ve hep bir arada olursa olsun, byk Trk muhacereti olmasa veya maddi ve mnevi miller ahenkli bir ekilde rol oynamasa idi Trk, bslm ve hatt dnya tarihinde bir dnm noktas tekil eden hdiseler vuku bula maz ve Trkiye Devleti kurulamazd, Nitekim Seluklular'n tarihi rolleri gibi Anadolu'nun Trklemesi de bu nfus hareketine bal olduu halde byk Trk muhaceretinin bu tarihi ehemmiyeti, g nmze kadar, yeterince kavranamad, zerinde ciddi bir aratrma yaplmad ve hatt bu muhaceretin mevcudiyeti dahi aklkla ortaya konmad iin, bugne kadar Trkiye Devleti'nin kuruluu ve buna bal hdiseler ya karanlkta kalm, ya da tarihe aykr bir manda yanl anlalmtr. (561) Byk muhaceret hareketi ile ana yurtlarndan kopan Ouzlar, Vabgulan idaresindeki devletleri yklm olduundan, boylar ve airetler topluluu halinde gyorlar; fakat beylerinin emrine bal olup, beyler de "aireti" (tribal) siyasi birliklerini muhafa za ediyorlard. Bylece de bu byk muhaceret tam bir nizm iin de cereyan ediyor ve br millet seyyr bir devlet manzaras arzediyordu. Bu Ouz kitleleri Anadolu'ya gelince Seluk'un torunu Kutalmoglu Sleyman ah'n idaresine giriyor, memleketin artlanna gre, bu lkede dalyor, fakat daha uzun bir mddet, "aireti (tribal) Trk hakimiyet telkkisi gereince boy beylerinin emirlerine bal kalyorlard. Bu fetih ve Trkleme devrinde Anadolu bir Trk vatan haline gelirken, Trkler'e kar btn Avrupa harekete gemiti. Trkler iin bu lkede yaamak veya lmekten baka bir are kalmamt. Zira dnecek bir yerleri yoktu. Bu sebeple Trkler, vatanlarn ve slmiyeti kurtarmak iin hem ldler ve hem de bu sayede bu vatanda yaamak hakkn kazandlar. Trkler, Hal taarruzlar karsnda Anadolu'da milyonlarca ehid verdiler, her kar topra kanlar ile suladlar, memleketin her kesi ftihlerin, kahramanlarn ve ehidlerin mezarlar, trbeleri ile doldu. Bu gaz ve cihad devrine ait kahraman, ehid ve evliy mezar ve trbeleri etrafnda milli, dini destanlar, menkibeler ve efsaneler teekkl ederek onlar bir kudsiyet hlesi iinde nesilden nesile asrlarca mil letin kalbinde yaad. Bylece Trkler, bu topraklar iin kan verdi ler, ama ona bir ruh kazandrdlar. Toprakla insan kaynaarak, tarihi hatralar ile halkn uurunda canland ve Anadolu'da Trk vatan bu suretle meydana geldi. Bu trbeler, bu bideler ve bu hatralar yaa dka bu vatann tapu senetleri Trkler'in elinde kald. (562)

206

O u z NAL

Bu devirde Anadolu'nun Trklemesi ve slmlamas o derece kuvvetle gelimitir\ki, AvrupalIlar Anadolu'ya evvelce Romanla derlerken, Trkiye Sduklu Sultan Mesud zamannda (1116-1155) Alman mparatoru ve Fransz Kral kumandasndaki Hal ordular imha edildikten ve Anadolu Hal srlerine mezar olduktan, Bizansllar'a kar kat'i zaferler kazanldktan sonra, artk bu lkeyi Turkia ad ile gstermilerdir.. X III. asrda AvrupalIlar, Trkistan dahil, Tuna boylarndan Altaylar'a kadar uzayan lkeleri Magna Turkia (Byk Trkiye) olarak isimlendirirlerken, Seluklu Anadolu'suna sadece Turkia ya da bazan Turkestan (Trkistan) diyorlard. Ayn ekilde Araplar da Anadolu'yu evvelce, Diyr- Rum, Bild ur-Rum veya sadece Rum ad ile Roma lkesi olarak tanrlarken, Trk fethin den sonra bu isimlerin yan sra"Bild d-Trk" ismi ile de gster milerdir. (563) Bu kitapta hlasasn sene sene nakletmi olduumuz Anadolu' nun fethi tarihi bylece balamtr. Yarm asrdan fazla sren bir mcadele ve muharebeler neticesinde alan ve dnya tarihine ve corafyasna ebediyen Trkiye diye kaydedilen bu kt'anm fethinde ve Trkiye Devleti'nin kurulmasnda en byk ve en son mil olan Kutalmolu Sleyman ah'a btn tarihiler tarafndan Anadolu Ftihi nvan mefhareti verilmitir. Bu fetih, elinden alnmak iin mcadele edilen dman devletin, yani arki Roma mparatorluu'nun kudret ve kuvveti, alan bu lkedeki tabii engellerin zor luu ve eskiden beri ran ve slm mparatorluklarna kar vcuda getirilmi ve daha sonra oaltlm ve takviye edilmi kalelerin ve istihkmlarn okluu bakmndan, slmiyet'in douundan beri yaplm olan fetihlerin en by ve en azametlisi ve tabiatiyle en ok fedakrla ve zaman sarfna mal olandr. Bu fetih, Msr, Suri ye, Irak, ran, Trkistan, Afrika ve Endls kt'alar gibi fethedilip diyar- slm'a ilve edilen lkelerin sonuncusudur. Fakat Trk mil letini Akdeniz kenarna getirmek, yeni bir Trk vatan ve Trk devleti kurmak, trkler'i Helen, Ltin ve daha sonra Slav ve Cermen kavimler! ile temasa getirmek ve dolaysiyie dnya tarihinde byk bir safha amak itibariyle, netice bakmndan da btn slm fetih lerinin en ehemmiyetlisi olmutur. Tabiatiyle bu fethin mili ve Trkiye Devleti'nin kurucusu olan Sleyman ah da Halid bin Velid, Saad bin al-Vakkas, Amr bn l-As Ukbe bin Nafi ve Haan bin Numan, Kuteybe bin Mslim, Musa bin Nusayr ve Mahmud Gaznevi gibi Suriye, Irak ve Iran, Msr, Kuzey Afrika, Trkistan,

HORASANDAN ANADOLU'YA

207

Endls ve Hindistan lkelerini aan ftihlerle b" safa girmi ve bu sebeple slm'n en byk fatihlerinden ve gazilerinden birisi olmu, Trkler'e yeni bir vatan hazrlamak ve buraya gelen soydalarmzn babuu ve devletimizin kurucusu olmak itibariyle ister istemez Ana dolu Trklerinin en byk ve en muhterem babas olmutur. (564) lk Trkiye Sultan Sleyman ah'm 1086da lmnden sonra olu Sultan I. Kl Arslan'n yedi yl sonra 1093'de tahta kmasna kadar sultansz kalan Trkiye Devleti yine de kendi istikll ve mevcu diyetini muhafaza etti, Melik ah'm ve te yandan Bizans'n baskla rna dayanabildi ki, bu keyfiyet Trkiye Devleti'nin ne kadar salam temeller zerine kurulmu olduunu ve hayatiyetini meydana koyar. Trkistan'dan Marmara ve Akdeniz sahillerine kadar mthi mesafe leri atktan sonra Anadolu'da yeni bir vatan kuran Ouzlar, Sley man ah'm ve vrislerinin idaresinde yeni bir milli birlik ve devlet meydana getiriyorlard.(565) Gerekten Arap-slm ftuhat umu miyetle askeri bir mahiyette olduu halde Trk ftuht devlet ordu larndan daha ok Ouzlar'm bir millet olarak toptan ve devaml gleri ile birlikte cereyan etmiti. Anadolu'yu kendisine yurt yapan byk Ouz Ulusunu buradan atmak mmkn olamad gibi onlarn geri dnmeleri diye bir ey de sz konusu olamazd. Zira dnebile cekleri bir lke mevcud olmad gibi, Orta Asya'dan devaml nfus basks ve gler bir ksm baka Trk ktlelerini de Anadolu ve Balkanlar'a pskrtmt ki, bu insan selini tersine evirmek asla d nlemezdi. Bu sebeple Trkler iin Anadolu'da yaamak ve vatan kurmak ya da bu lkede lmekten baka bir are kalmamt. Nite kim Sleyman ah'tan yirmi yl sonra vuku bulan Hal taarruzlar Anadolu Trkln byk bir buhrana uratm ve Trkler Orta Anadolu'ya ekilmi olduklar, BizanslIlar da Komnenos hanedann dan mparatorlar idaresinde ok kuvvetlenerek bu durumdan fayda landklar ve sahil blgelerini geri aldklar halde bir asrlk bu mca delelere ramen Trkir'i Anadoludan atmak teebbsleri tamamiyle ifls etmitir. (566)*

Burada yeri gelmiken, Hristiyan A vrupa'nn Trkler'i A n a d o lu ' dan atm ak ve Asya'ya geri srmek em elinin btn X I. ve X X . asr lar boyunca devam ettiini, "ark mesenesi" nin Trkler'in A n ad o lu'ya ayak basmalar iie birlikte baladn da derhal hatrlatalm . ( Kar sayfada devam var)

208

OUZ NAL

Kesif Trk muhacereti, Anadolu'yu X I. asrn ortalarnda tama men bir Trk vatan yapmtr. XI. asm balarndan itibaren Hora san'dan Anadolu'ya akmaya balayan Ouz boylar, 1071 Malazgirt zaferinden sonra, ksa srede Anadolu'ya egemen oldular. Denebilir ki, dnya Trk nfusunun en azndan te biri, bu yarm asr iinde Anadolu'ya g etmitir. Trkiye Devleti'nin kurucular olan Trki ye Seluklular (ve onlarn vrisi olan OsrnanouKar), Tk gleri ni ok akllca bir siyasetle iskna tbi tutmular, Trkmenler'in ileride kabile asabiyetleri etrafnda toplanarak ayr ayr zmreler ve devletler meydana getirmemeleri ve tefrikaya dmemeleri iin ayn Ouz boy ve oymaklarnn belirli blgelerde birikmelerine msaade etmemiler, bu ulus, boy ve oymaklarn yklmalarna ve datlmasna almlar ve bu uluslar meydana getiren boy ve

N itekim 900 yldr Hristiyaniar, eitli ekillerde, Trklere kar basklar uygulamaktadrlar. Osm anllar'm Balkanlar'da yaptklar btn muharebeler, Kosova, Srp Snd, Varna, N ibo lu , M oha,... hepsi H al seferlerinin devam ndan baka bir ey deildir. u son zamanlara kadar asrlardr paralanmas dnlen ve bu konuda yzlerce p l n hazrlanan, am a yine de i ve d meselelere ramen gerekten kendi topraklar iinde ler eit zorluklara bylesine m ukavem et edebilen bir baka lke ve m illet gsterilemez. 900 yllk Trkiye tarihi boyunca yle durum lar do m u tu ki, artk Trkiye Trkleri'nin sonu yaklat sanlyordu. Oysa, Trkiye Trkleri, gerek kendi gleriyle, gerekse um ulm adk yardmlarn etkisiyle, dnlemeyecek kadar zor durum larn iinden, ok e tin darbelere ramen birden bire canlanyorlar, devletin anszn kendini toparlad grlyordu. Avrupallar'n X X . asr balarnda Trkiye'yi im zalam aa zorladklar Sevr Andlamas tasars ki, bu tasan gereklese idi, Trkiye diye bir ey kalm yordu, Trk ler buna da kar ktlar. Hristiyan A vrupa'nn A nadolu'ya saldrtt Y u n a n ordularn, yine ecdadlar S eluklular gibi Orta A nadolu ilerinde perian ederek A nadolu'dan kovdular. Tarihin seyri iinde olanlar olm u, fakat herey bitm em itir. Asl hedef olan Trkiye Devleti tarih sahnesinden silinem edii iin zerinde o y nanm ak istenen oyunlar da son bulm am tr, (bk. T.G, D JU V A R A Em ir S E K P . Trkiye'yi Paralama Tasa-lar 100 Pln, H ah Taas subu - Trkiye D m anh, ev. Y akup sh. 19, 194, 15, 5 vd.)
S T lt N,

Ankara [1978|,

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

209

oymaklarn her birini byk mesafelerle Anadolu'ya datmlar, aralarna baka Ouz boylarndan oymaklar yerletirmilerdir. Bu ekilde Ouzlar'n yzlerce yldr asabiyetle muhafaza ettikleri 24 boy tekilt Anadolu'da son bulmu, fakat Anadolu Trk Birlii, dier bir deyile Trkiye Trkl teekkl etmitir. (567) Trkiye Seluklular, bir asrdan fazla almlar ve btn beyleri hkmet merkezine getirdikten sonra ve Anadolu'nun hakiki birliini kurduktan sonra ilk defa olarak merkeziyet usul ile idare edilen bir devlet meydana getirmilerdir.* Bu devrede, Anadolu'daki ehirler yava yava bir merkez etrafnda toplanmlar, payitaht znik'ten Konya'ya nakledildikten sonra Konya sitesi btn Ana dolu'nun merkezi ve Trkiye Trkleri'nin karargh oldu.

Bununla beraber, balangta, Trkiye Devleti, Byk Seluklular'a nazaran mtevaz bir uc beyliinden ibaretti. Gerekten bu Uc Gazileri Devleti Byk Seluklular gibi geni lkelerde ve Islm medeniyetinin ok parlad beldelerde deil, iktisadi, itimai, siyasi ve medeni bakmlardan tam bir sukut iine girmi ve takriben bir asr sren srekli savalarla harabolmu bir lkede kurulmutu.

*E w elce m teaddid defalar ^ k r a r ettiim iz gibi A n ad olu'y a gelen O u z (Trkmen) kitleleri, uzun bir sre, "aire ti" (tribal) Trk hk im iy et telkkisi gereince, kendi boy peylerinin em rinde ka lyorlar ve bu du rum A nadolu Trk birlii'n in kurulm asn ve mer keziyeti bir devlet anlay tesisini old uka gletiriyordu. Tr kiye Seluklu Sultanlar (ve onlarn vrisi olan Osmanl Sultanlar), bu du ru m u n devlet iin bir zaaf kayna o ld u u n u gryorlar ve bu sebeple "aireti'' (tribal) hk im iyet telkkisi yerine "Merke ziy e ti" bir devlet telkkisi yerletirmee alyorlard. Burada yeri gelmiken u hususu belirtelim ki, merkeziyeti devlet te lk kisinin zdd olan eski Trk hk im iyet telkkisi iin baz tarihi ve yazarlarmzn kullandklar "fe o d al" sfatn tarih sosyolojisi asndan doru bulm uyoruz. B unun yerine m erhum Prof. M. Fuad K P R L tt'n n vaktiyle kullanm olduu (bk. Mehmed Fuad K P R L , "Osm anl m paratorluu'nun Etnik Menei Mesele leri", TTK, Belleten, c. VU, s. 28, [1. Terin, 1943), Ankara, 1943, sh. 219-313) tarihi gereklii daha iyi ifade etmesi bak m ndan "trib a l" (aireti) terim ini tercih ediyoruz.

210

O u z NAL

Bununla beraber ok mcadeleli ve zdrapl bir hayat geiren Kutalnioullar, amcazadeleri olan Byk Seiuklular'nkinden ok daha uzun mrl ebedi bir devlet kurmular, bu mtevazi Uc Devleti'ni Trk vatan haline getirmiler ve bu lkede yeni bir hayatiyet ve medeniyet yaratmakla da Trk, slm ve dnya tarih leri ile siyasetinde daha byk tesirler yaratmlardr ki, Osmanllar'n menei ve cihnumul mahiyetleri bu Uc Devleti'nin haiz olduu kudreti ve tekml gstermee kfidir. (568) Trkiye Seluklular, devletin kuruluundan beri. arki Ana dolu'yu hkimiyetleri altna almaa alyorlard. arktan gelen Trkiye Seluklular o tarafa doru yaylmaa urarken Bizans idaresinde inhitat iinde bulunan Orta ve Bat Anadolu'da tecride uramaktan kurtulmak, medeniyete stn slm dnyas ile ba lar kurmak ve yollar amak istiyorlard. Bu sebeple slm mede niyeti iinde kalan Diyarbakr, Mardin ve Meyyfrikin (Silvan) havalisi, gnmzn aksine, Anadolu'nun en ileri blgesi olmu ve Trkiye Seluklulan'nm douda ilk hedeflerini tekil etmiti. Ana dolu'nun bu blgelerinde fetihten beri Byk Seluklular'a tbi birok beylikler teekkl etmiti. Bu siysi durum Trkiye Seluk lular ile Byk Seluklular arasndaki ailevi rekabeti bu blgeye getirmiti. Zira Byk Seluklu pdihlar, slm'n sultan sfa t ile, Anadolu'yu da kendi hkimiyetleri altna almak isterken, Trkiye Seluklu sultanlar da, Arslan Vabgu'nun torunlar olarak, bu sfatn ve stn hkimiyetin kendilerine aid bulunduu dvsma bal kalmlard. Melik ah, slm sultanl sfatndan baka Cihn hkimiyeti dvsna da sahipti. Bu sebeple de bu eski aile rekabetini krmak ve amcazdelerini itate almak iin Anadolu'ya ordular sevketmiti. Buna mukabil znikte ve Marmara sahillerinde Bizans'a kar kurduu devleti kuvvetlendiren Trkiye Sultan Sleyman ah, ilk frsatta arka dnm; ukurova ve Antakya'y Hristiyanlardan kurtarm; Haleb'i muhasaraya giriince Melik ah'n ordusuna kar 1086'da giritii savata hayatn kaybet miti. Beer takati stnde bir hayatiyetle Hal frtnasn atlatan olu I. Kl Arslan (1093-1107) da babas gibi derhal douya dnm; Saltuklular ve Skmenliler mstesna Byk Seluklular'a tbi dier btn Dou Anadolu beyliklerini kendisine balamt. Musul'u da ilhak edince iddetlenen aile rekabeti ile karlat ve o da 1107 ylnda ehid oldu. Bu ilk tecrbelerden sonra Trkiye Seluklular bir asr sren dahili buhranlar, Bizans ve Hal savalar

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

211

ile, destani bir mcadele devri yaadklar iin, arki Anadolu'da kurulan Trk devlet ve beyliklerinin tarihi artk Trkiye Seluklulan'ndan ayr bir seyir takip etti.(569) Bu iki ac tecrbeden sonra Trkiye Seluklular, kendi ilerine kapanmlar, Anadolu ktas te sinde maceralar peinde komak ve Byk Seluklular'la ailevi h kimiyet mcadelesine girimektense, Anadolu Trk birliini gerek letirmek yolunda faaliyet gstermilerdir.(570) Fakat Trkiye Seluklular daima arka hkim olma idealini tayorlard.* Nite kim "Mardin ve Meyyfrkin fethedilmedike Seluklu etrleri** bal kalacaktr" cmlesi ile bu inan, X ill. asrda, kendileri tarafn dan syleniyordu. Trkiye Seluklular bu asrda kuvvetlenince, artk Byk Seluklu mparatorluu da tarihe karm olduu iin, corafi ve milli birlik dvs haline gelen Anadolu Trk Birlii mefkuresini tekrar gerekletirmek yolunda mcadeleye giritiler. (571) Melik ah'n ilk sultanlk yllarnda Anadolu'da Kutalmoullar tarafndan kurulan Trkiye Devleti,, muahhar kaynaklarn yanl ifadelerine ve bunlarn tesiri ile aratrmalarn hatal neticelere var m bulunmalarna ve Trkiye Devleti'nin Byk Seluklular'm tbii (vasal) saylmasna ramen, Sleyman ah'tan itibaren msta kil ve hatt Byk Seluklular'a rakip bir Devlet idi. Melik ah, Sleyman ah'n lmnden sonra (1086), bir mddet Anadolu'ya hkim olmaya alm ve bu lkeyi de, nazari ve hukuki olarak, kendisine tbi saym ise de, bunda nazari kalan ksa bir mddet (1086-1093) istisna edilirse, pek baarl olamam; zellikle onun lm zerine, I. Kl Arslan'n, 1093'de, znik^te Trkiye Devleti tahtna kmasiyle Trkiye Devleti kendi mstakil tekml seyrini takip etmi ve Byk Seluklu mparatorluu ile bir ba olmam t. (572)

*A y n ekilde Osm anllar'n da bu ideale sahip olm alar dik kat eki cidir. ** e tr, Trkler'de h k im iy e t (egemenlik) sembol olarak kullam lan bir eit emsiyedir. (Bk. A y d m T A N E R t, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, (M enakib'l-Arifin'in Deerlendirilmesi), Bilge Y a ynlar, K onya 1977, sl. 22).

212

O u z NAL

Sleyman ah'n kurduu devlet ve kazand muvaffakiyetler, Anadolu'da Trk kesafetini artrarak, kuvvetlenmesine mil olduu gibi, Bizans'n kt idaresi, savalar ve isyanlar doiaysiyle perian olan yerli halklar da Trkiye Seluklulan'nm idaresinde huzur ve sukuna kavuuyor ve bu sayede Trkiye Devleti salam bir temele oturmu bulunuyordu. Bizans'n takip ettii Ortodokslatrma ve Rumlatrma siyaseti de Ermeniler'i ve Pavlakiler'i de bu devlete dman etmi ve Trkiye Seluklular'na yaklatrmtr. Bizans Ermeniler'i arktan Orta Anadolu'ya srerken, Balkanlar'dan naklet tii Hristiyan Trkler de Bizans idaresinden nefret ederek rkdal^n olan Seluklular tercih ediyorlard. Bunlar yannda Anadolu'da byk arazi sahipleri elinde esir ve topraksz bulunan kyller de Trkiye Seluklular sayesinde topraa ve hrriyete kavuuyorlard. Zira Sleyman ah ve halefleri olan Trkiye Seluklu sultanlar, eski Trk gebe hukukuna gre topraklar (rakabesi devlete ait olmak kaydyla) kyllere datyor ve devlet mlkiyeti altnda herkesin tasarrufuna imkn veren bir miri toprak rejimi kuruyorlard.(573) Anadolu'da Bizans ve Hailar'a kar uzun bir cihd devresi yaand ve bir slm ve Hristiyanlk mcadelesi iinde bulunulduu halde, Sleyman ah'n baka din ve rflere mensup tebaas kendisine samimi olarak bal idi.(574) Anadolu gibi he nz fethedilmi bir lkede, Bizans ile dmanlk ve Byk Trk Hakanl ile rekabet halinde kurulan Trkiye Devleti, salam esas lara dayand iin, Sleyman ah'n lmnden sonra ve halefleri zamannda meydana gelen sarsntlara ve Hal seferlerine ramen, gnmze kadar yaamaya devam edebilmitir. (575) Seluklu ve Trkmen fetihleri ile Anadolu'nun Trklemesi ve bir Trk vatan haline gelmesi ne kadar tabii grlm ise, onun bu derece sr'atle ileri bir lke olmas ve Trkler iin istikbalde byk bir kudrete kaynak ve ihtiaml bir tarihe balang tekil etmesi de zamannda hi akla gelmi deildi. Nitekim medeniyete ileri ve mamur lkelerde oturmay benimseyen Byk Seluklu Sultanlar iin Anadolu bir uc blgesi, mparatorlukta ve sim dnyas iinde huzursuzluk karan gebelere yurt ve si ehzade, bey ve boylara snak olmaictan ibaret idi. Fakat istikblin b yk ve hametli tarihi de bu uc gazileri diyarndan dodu. (576) Bu devrede Anadolu corafyasnda yeni bir vatan teekkl etti Anadolu'nun batsnda bir asr devam eden Hallar ve Bizans

HORASAN'DAN ANADOLUYA

213

X. YZYILDA OUZLAR VE KOMU TRKLER

1 2 4 1 DE TRKYE DEVLET

I. B L M

G R T R K Y E T A R H N N B L M L E R
1 M k r im in lu n u n H a lil Y IN A N , T r k iy e T a r ih i, S e l u k lu la r D e v r i: I. A n a d o

F e t h i. I . .

E d e b iy a t F a k . T a r ih Z m re si N e r iy a t, . . Y a y n N o :

2 4 0 , s t a n b u l 1 9 4 4 , s h . 1. 2 O sm an T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , S iy a s i T a r ih . A lp N e r iy a t Y u r d u V a y .. A rsUm u

l a n 'd a n O s m a n G a z i ' y e

(1 0 7 1 - 1 3 1 8 ), T u r a n

m i S e r i , N o ; 1 0 . i m i S e r i , N o ; 5 , s t a n b u l 1 9 7 1 , sh . 5 0 5 - 5 0 6 . 3 M k r im in H a lii Y IN A N , M illi T a r ih im iz in A d . H a re k e t Y a y n la r , Y a

y n N o : 1 7 . s t a n b u l 1 9 6 9 , sh . 3 0 . 4 Y I N A N . A n . F e t h i , sh . 7-8. 5 Y lm a z T a r ih i, ZT U N A , T r k i y e 'n i n B a la n g c n d a n S iy a s i, M e d e n i, Z a m a n m z a K lt r . Kadar ve Byk S a n 'a t T r k iy e T a r ih i,

T e k il t

c . I, t k e n Y a y n e v i , s t a n b u l 1 9 7 7 , ( 2 . b a s m ) , i h . 4 2 1 . 6 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 8.

II. B L M O U Z L A R 'D A N N CE A N A D O L U V E T R K L E R "S U G U U R B E Y L K L E R D E V R "

7 ^ H a k k D u r s u n Y I L D I Z . s l m i y e t v e T r k le r , i- . E d e b i y a t F a k . Y a y n , Y a y n N o : 2 1 5 4 . s ta n b u l 1 9 7 6 , sh . 57-5 8. 8 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 19. 9 Z T U N A . T r k iy e T a r ih i, c . I. 4 0 6 ; Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 1 9 . 10 E rn st TA N , H O N G M A N N . 1 .0 . E d e b iy a t B iz a n s D e v le t i'n in Fak. Y a y n , D o u S n n . e v . F ik r e t I IL -

s ta n b u l

1 9 7 0 , sh. 3 6 v d .j Z T U N A ,

T r k i y e T a r i h i , c . 1, s h . 4 0 0 ; Y I N A N , A n - F e t h i , s h . 1 9 ; Y I L D I Z , a . g . e ., !$ h , 5 8 , 1 1 Y I N A N . M illi T a r ih im iz in A d . sh . 2 2 . 1 2 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 19. 1 3 Z T U N A . T r k i y e T a r i h i , c . I. sh . 4 0 6 . 1 4 Z T U N A . T r k iy e T a r ih i, c . l. sh. 4 0 7 . 1 5 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 2 0 . 1 6 Z T U N A . T r k iy e T r ih i, c . I. h . 4 0 7 .

HORASANDAN ANADOLU'YA

219

1 7 Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I, s h . 4 0 7 . 1 8 Y N A N , M H l i T a r i h i m i z i n A d , sh , 2 2 . 1 9 Y I L D I Z , a . g .e ., s h . 4 5 . 2 0 D a h a g e n i b bg i n T A Y , "A b b a s b k . V l L D b Z . a . g .e ., s h . 4 5 v d . ; e m s e d d i n G N A L I m p a r a t o r b u u 'n u n K u ru b u ve 'y iik s e b ls in d e

O ubban

T r k l e r tn R o l " , T r k T a r i h K u r u m u B e l l e t e n , c . V I , s. 2 3 - 2 4 , ( T e m m u z 1. T e r i n 1 9 4 2 ) , sh . 1 7 9 - 1 8 7 .

2 1 Y b L D b Z . a . g .e ., s h . 4 9 - 5 0 . 22 Ram azan nun E E N , ve Ebu O sm an A m r b. B a h r e l - C A H Z , H a f e t O r d u s u F a z ib e ile r i, A r a tr m a ( IV I a n a k i b E n s t it s Cund e b - H e l f a ve No:

b V le n k b e b e ri

T r k b e r 'i n

F a z a 'ib

e b - E t r a k ), T r k

K b t r n

Y a y m t, Y a y .

3 3 , S e r i : b il - S a y : A 8 , A n k a r a 1 9 6 7 , a d l e s e r in G R 3 k s m n d a s h . 2 9 . 2 3 H r u n e b - R e i d 'i n beri ve bu o u lla n E m in i l e M e ' m u n a r a s n d a k i i k t i d a r m c a d e le ce re ya n eden obaybar h a k k n d a g e n i

m cadebeber

s r a s n d a

bibgi i i n b k , Y b L D b Z , a . g .e ., s h . 6 1 - 6 4 . 2 4 Y I L D I Z , a . g . e ., s h . 6 6 . 2 5 Y I L D b Z , a , g . e ., s h . 6 9 ; Is b m c a m i a s n a g ir e n T r k b e r 'i n s l m m b k i, N e h ri s iy a s i, id a ri bu ve a sk eri en yksek m e v k ib e r in e b ir ilg i D e v b e f n in C eyhun Fe rg a n a ,

k m a la r

t e le r in d e

c a m ia y a

k a r

byk h a tt

u y a n d r d .

s r e n e , T u h a r is t a n d o ru la n b ir in s a n a k n

b lg e le r in d e n , b a la d .

Seyhun

t e b e r in d e n B a d a t ' a

( e m s e d d in ve

G N A L T A Y , "A b b a s O u l T r k le r 'in R o l ", sh.

Im p a r a t o r lu u n u n

K u r u lu

Y k s e li in d e

1 9 1 ). 2 6 E b u 'b - K a s m L e id e n sh. 77. 2 7 (V E S U D , M u r u c ab-Zahab, Y a y n la y a n de M EY N A R D ve Pavet de v e F r a n s z c a y a P a r is e v ir e n C . B a r b ie r V II, sh. ve B N L e Ip z ig H A V K A L, 1938, K it a b sh. S u ra t a b - A rz , ed. J,H . K R A b V lE R S , a . g . e .,

1939,

4 6 8 'd e n

n a k le d e n

Y IL D IZ ,

C O U R T E L L E ,

1861-1877,

1 1 8 'd e n n a k l e d e n Y b L D I Z , a . g . e ., s h , 7 6 . 28 Y A K U B , n a k le d e n ye b e ri ile Bu T a r ih , Y IL D IZ , a h l k i ed. M. Th. H O U STM A , L e id e n 1883, sh. 2 5 8 d e n se ci-

a . g . e .,

sh. 8 0 ; H a life

M u t a m , T r k le r 'in i in

m illi

s e i b e t le r ln in H a b i f e n in

b o z u lm a m a s hassa

e s a s l n i z a m l a r k o y d u . m ensup T rk a s k e r le r i, T rk

n iz a m la r a T rk A ra p

g re,

o rd u su n a B ir

ancak k jz m ,

k z la r y la

e v le n e b ile c e k le r d i. k o b a y b k t a n

T rk

e r i,

e v le n d i i h i da

a n a n e s in d e k i T rk

is tifa d e

e d ere k ,

b i r 's u r e t l e h z in e d e n da k e s il

b o a y a m a y a c a k t. m uayyen m e y e c e k t i. m aab ar

e r ie r iy b e e v b e n e c e k T r k Bu m a a la r

k z b a r n a

v e r ile c e k t i.

e v b e n d ik t e n

so n ra

(G N A L T A Y ,

A b b a s O u l b a n

im p a r a t o r lu u 'n u n

K u r u lu

v e Y k s e l i i n d e T r k b e r in R o l " , s h . 1 9 4 ). 29 b r a h im M illi E it im K A FES O LU - A lt a n D E L O R M A N , T a r ih . I I , L is e D e rs K it a b ,

B a k a n l V a y n , s ta n b u l 1 9 7 6 , sh . 4 2 .

3 0 Y I L D I Z , a . g . e ., s h . B O . 3 1 Y I L D I Z , a . g . e ., s h . 6 0 .

220

O u z NAL

3 2 Y I L D I Z , a .g .e ., s h . 6 1 .
3 3 Y I L P I Z , a .g .e ., s h . 1 3 3 - J3 4 . 3 4 Y I L D I Z , a .g .e ., s h . 1 3 4 - 1 3 6 . 3 5 Y I L D I Z , a .g .e ., s h . 1 3 7 . 3 6 Y I L D I Z , a .g .e ., sh . 1 3 8 - 1 4 0 . 3 7 Y I L D I Z , a . g . e ., s h . 1 4 0 1 4 2 . 3 8 Y I N A N , M i l l i T a r ih im iz in A t , s b . 2 3 . 3 9 2 T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I. s h . 4 0 7 . 4 0 Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I, s h . 4 0 7 . 4 1 Z T U N A . T r k i y e T a r ih i, c . I, s h . 4 0 8 . 4 2 Z T U N A , T r k iV e T a r i h i , c . I. sh . 4 0 6 . 4 3 Z T U N A . T r k i y e T a r r h i , c . I, s h . 4 0 8 . 4 4 Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I. s h . 4 0 8 - 4 0 9 . 4 5 Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I, s h . 4 0 9 . 4 6 Y I N A N , M illi T a r ih im iz in A d , sh . 2 3 . 4 7 Y I N A N , A n . F e t h i, sh. 2 5 -2 6 . 4 8 Y I N A N , A n . F e t h i, sh . 2 6 -2 7 . 4 9 Y I N A N , A n . F e t h i, Sh . 2 7 . 50 Y I N A N . A n . F e t h i, Sh . 2 0 .

5 1 Y I N A N , A t. F e t h i, sh. 2 7 . 5 2 Y I N A N , A n . F e t h i, sh. 2 0 - 2 1 ; Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I, sh . 4 0 7 . 53 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 2 8 -2 9 .

5 4 Y I N A N , A n . F e t h i, Sh. 2 9 .

III.
o u zla r
5 5 Y I N A N . A n . F ^ th i, sh. 1 6 1 , 5 6 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 1 6 4 . 5 7 Y I N A N , A n . F e tti, h . 1 6 4 - 1 6 3 . 58 N ecdet SA K A O LU , T rk

B LM A N A D O L U 'D A

A n a d o lu 'd a

M engcek

O u lla r ,

M illiy e t

Y a y n la r , T a r ih K it a p la r D iz is i: 1 3 , ( s t a n b u l) 1 9 7 1 , s h . 1 0 . 5 9 Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, C. I, S h . 4 0 7 . 6 0 S A K A O L U , a .g .e ., s h . 1 4 - 1 5 . 6 1 B iz a n s 'n i in A n a d o lu 'd a k i m lk i v e a sk eri t e k il t h a k k n d a g e n i b ilg i

bk. Y IN A N , A n .

F e t h i , s h . 3 2 - 3 5 ;H O N G M A N N , B iz a n s D e v le -

t i'n in D o u S n r . 62 Y IN A N , A n . F e t h i, sh. 34. A n s ik lo p e d is i, c . I, s h . 4 2 8 - 4 3 0 . 33.

6 3 Y I N A N . A n . F e t h i, sh. 6 4 B e s im D A R K O T ,

" A n a d o l u " M d ., s l m

6 5 Y I N A N , A n . F e t h i, sh. 3 4 - 3 5 . 66 M ehm et .S E K E R , F e t ih ie r le A n a d o lu 'n u n T r k le $ m e s i ve s l m la m a s ,

HORASAN'DAN ANAD O LU'YA

221

 t k e n

Y a y n e v i, Y a y n

N o : 6 2 , A r a tr m a

E s e r l e r S e r i s i N o : 1 , 1s t a n b u l

1 9 7 3 , sh. 18 v e d ip n o t 3. 6 7 S A K A O L U , a . g .e ., s h . 1 6 . 6 8 Y I N A N , A n . F e t h i, sh. 1 8 5 . 6 9 Y I N A N , M i l l i T a r i h l m l z i n . A d , sh . 2 4 . 70 O sm an N e riy a t T U RA N , V u rd u S e l u k lu la r Y a y n , T a r ih i S e ri ve T r l< - is l m M e d e n iy e t i, S e ri T u ra n

Um um i

N o ; 6 , ilm i

N o : 3 , s t a n b u l

1 9 6 9 , 2 . b a s m , sh . 7 9 . 71 W . 0 A R T H O L D , T u r k e s t a n D o v v n t o t h e M o n g o l In v a s io n , L o n d o n 1 9 2 8 , s h . 2 5 6 'd a n n a k l e d e n T U R A N , S e l . Z a m . T r . , s h . 3 ; ( B u r a d a d e r h a l h a t r l a t a l m k i , B a r t h o i d ' i i n e s e r i n i n R u s a a s l 1 9 0 0 y l n d a y a y n l a n m t r . ) 72 W . B A R T H O LD , ZD EN , O rta ,A s y a T rk T a r ih i Y a y n a H a k k n d a D e r s le r , ev. R a g p Yaar A n k a ra

H u lu s i

S a d e le t ir e r e k s m a il

H a z r la y a n la r B a k a n l

K z m Y a y n ,

K O PRA M A N

- A f a r

A K A ,

K lt r

1 9 7 5 , ( 2 . b a s ( m ) ,- s h . 1 5 3 . 73 F a ru k S M ER ,

" X . Y z y ld a

O u z la r " ,

A . .D .T .C .

F a k lte s i

D e r g is i,

c . X V , s. 3 - 4 , ( E y l l - A r a l k sh. 76-77. 7 4 A n a d o l u n u n m u h a c e r e tin in fik m ille r " in u e s e r le r e ve T r k le r

1 9 5 8 ) , s h . 1 5 2 ; T U R A N , S e l . T a r i h i v e ...........

t a r a f n d a n

fe th i

ve

T r k le m e s i'n d e

k e s if

T rk

ve n fu s h a r e k e tle r in in b u t a r ih i o lu T U RA N ,

n e m in i'v e d o la y s iy le

"d e m o ra -

i e r is in d e k i y e r in i b U yU k b ir v u k u f la le y e n Z a m a n n d a C . ih n T r k iy e ; H k im iy e t i S e l u k lu la r M e fk u re s i

bk,

S e l u k lu la r

T a r ih i

T r k - Is l m

M e d e n iy e t i;

T rk

m e r L t f i B A R K A N . T a n h i D e m o r a f i A r a t r m a la r v e O s m a n lI T a r i h i " . T r k iy a t M e c m u a s , c . X , (1 9 5 1 - 5 3 ), s t a n b u l 1 9 5 3 . 75 Bu konuda u k a y n a k la r a bk. R A V E N D , Rahat s-Sdur ve A y e t- U s -

S U r u r (G n lle r in T a r ih K u ru m u

R a h a t v e S e v in 2 c ilt. II.

A la m e t i),

e v. A h m e t A T E , T rk 1957-1960:

Y a y n ,

D iz i

N o : 14-14, A n k a r a Y a y n a Haz.

Z a h ir U d d in

N A P U R .

S e l u k n m e ,

I. A F A R , T a h ra n

1 3 3 2 ; R E D E O O N . C a n i ' t - T e v a r i h , Y a y m a T a r ih K u ru m u Y a y n ,

H a z . A h m e t A T E , T rk

I I . c ilt , 5 . c z : S e l u k lu la r T a r ih i. I I I . D iz i N o .

A n k a ra 1960. 7 6 O s m a n T U R A N , S e l u k lu la r v e s l m iy e t . T u r a n N e r iy a t Y u r d u Y a y n , U m u m i S e r i N o ; 9 , i m i S e r i N o : 4 , s t a n b u l 1 9 7 1 , s h . 1 ; Y I L D I Z , a . g .e ., sh. X I - X I I . 7 7 T U R A N , S e l. ve s l m iy e t , s h . 2 . 7 $ T U R A N , S e l. v e s lS ..iy e t , sh . 5.

7 9 T U R A N . S e l. v e s l m i y e t , s h . 6-7. 8 0 T U R A N . S e l. v e s l m iy e t , sh. 7. 8 1 T U R A N . S e l. v e s l m iy e t , sh. 8. 82 Y I L

d' i

Z . a . g . e .. s h . X I I .

8 3 T U R A N . S e l. v e s l m iy e t , sh. 1 1 . 84 e m s e d d in G N A LT A Y . " S e l u k lu la r ' n H o r a s a n 'a n d ik le r : Zam an

222

OUZ NAL

Is l m

D n y a s n n

S iy a s a l, S o s y a l,

E k o n o m ik

ve

D in i

D u ru m u ", T rk

T a r i h K u r u m u , B e l l e t e n , c . V I I , s. 2 5 , ( H . K n u n 1 9 4 3 ) . s l. 5 9 . 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 G N A LT A Y , G N A LT A Y , G N A LT A Y , G N A LT A Y , S e l. S e l, S e l. S e l. H o r a s a n a i n d i k l e r i Z a m a n . H o r a s a n 'a I n d ik le r iZ a m a n . H o r a s a n 'a H o r a s a n 'a . ., . ., . ., . ., sh . sh. sh. sh . 59. 59-63. 63. 65.

i n d ik le r iZ a m a n .
i n d ik le r iZ a m a n .

T U R A N , S e l. v e s l m i y e t , sh , 14-1 5. G N A LT A Y, G N A LT A Y , S e l. S e l. H o r a s a n a i n d i k l e r i Z a m a n . H o r a s a n 'a i n d ik le r iZ a m a n . . ,, . sh . sh . 73. 79.

T U R A N , S e l. v e s l m i y e t , sh. 1 5 . T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh. 4 , T U R A N , S e l. T a r ih i v e . sh. 3 8 .

T U R A N . S e l. Z a m . T r k iy e , sh. 4. T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., sh . 3 8 . T U R A N . S e l. Z a m . T r k iy e , sh. 4 . T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh. 4 . T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh, 5. T U R A N , S e l . Z a m . T r k i y e , s h . 5, T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 5-6. V . M N O R S K Y , H u d u d u l- A le m , L o n d o n 1 9 3 7 , sh. 3 1 3 V . M N O R S -

K Y , M a r v a z i O n C h i n a , T h e T u r k s a n a I n d i a , L o n d o n 1 9 4 2 , s h . 1 0 2 'd e n n a k le d e n T U R A N . S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 6 v e 11 n o 'lu d ip n o t u . 103 104 105 lO G T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 6 . T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 6-7. T U h A N . S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 7 . M. Fuad K PR L , T rk T a r ih "O s m a n lI K u ru m u m p a r a t o r lu u 'n u n B e lle te n , c. V il, s. E t n ik . M enei 28, (1 - T e r i n

M e s 'e le le r i" .

1 9 4 3 ), sh . 2 6 0 . 107 M e r v e z i n i n T u rk s and ve iz a h la r ), b u e s e ri i in In d ia . T a b a y i n e red e n V. b k . V . M N O R S K Y , M arvva z i o n u l- H a y v a n . (A ra p a m e tin . C h in a , T h e

I n g iliz c e t e r c m e M e tin 43 s n .,

M N O R S K Y ',

London

1942,

i z a h la r 1 5 7 sh . 108 M E R V E Z , Tbayi u l- H a y v a n . s h . 1 8 - 2 0 ; M N O R S K Y . iz a h la r , s h . 9 5 ,

1 0 2 - 1 0 3 't e n n a k l e d e n T U R A N , S e l . Z a m . T r k i y e , s h . 9 - 1 0 . 109 110 T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 10. b r a h im 1021) K A FESO LU . Ve T a r ih i "D o u A n a d o lu 'y a 60. D oum Fuad lk S e l u k lu Y l A k m (1 0 1 5 Fuad

E h e m m iy e ti". M e la n g e s

M n a s e b e tiy le

K p r l

A r m a a n .

K p r l .

A . .D .T .C .

F a k lt e s i

Y a y n , s t a n b u l 1 9 5 3 , sh. 2 5 9 . 111 112 113 114 T U R A N , S e l, T U R A N , S e l. T U R A N , S e l. T a r i h i v e . . ., shT a r i h i v e . . ., sh. T a r i h i v e . . .. s h . 42. 42. 43.

K A F E S O L U . D o u A n . I Ik S e l . A k n v e . . .. s h . 2 5 9 .

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

223

115 116

T U R A N , S e l. T a r ih i v e . . ., sh . 4 3 . B N FU N D U K , T a r ih 'i Bayhak, n e re d e n A. B E H IV IE N Y A R . T a h ra n sh. 4 4 .

1 3 0 8 . sh. 7 1 d e n n a k le d e n T U R A N , S e l. T a r ih i v e . , 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., 4 4 - 4 5 . K A F E S O L U , D o u A n . l k S e l. A k n , sh . 2 5 9 . T U R A N . T U R A N , T U R A N . T U R A N , T U R A N , T U R A N , S e l. T a r ih i v e . . . , sh . 4 5 . S e l. T a r ih i v e . . sh. 4 6 .

S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 4 8 . S e l . T a r i h i v e . . .. s h . 4 9 . S e l. T a r ih i v e . . . . sh . 5 0 . S e l . T a r i h i v e . . .. s h . 5 2 .

K A F E S O L U , D o u A n . Ik S e l. A k n , s h . 2 6 3 . K A FESO LU . n o tu . D o u A n . l k . S e l . A k n , s h . 2 7 3 - 2 7 4 v e 5 6 n o lu d i p .

127

G re g o ry A B U 'L

F A R A C

(B A R

H E B R A E U S ) , A b u 'l F r a c T a r ih i, e v .

m e r R z a D O R U L , c . I, T r k T a r ih K u ru n d u Y a y n , I I . S e r i- N o : 11^ , A n k a r a 1 9 4 5 . sh. 2 9 3 . 128 129 130 131 133 T U R A N . S e l. Z a m . T r k iy e , sh . 1 2 . T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 2 . T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . . , s h . 7 4 .^ 1 3 1 - T U R A N , T U R A N , S e l. T a r ih i ve . . . , sh. 7 5 , N Z A M O L-M O LK, S iy s e tn m e , n r. s h . 1 6 - 7 Ch. S C H EFE R , P a r is 1891, S e l. Z a m .T r k iy e ,

sh . 9 4 't e n n a k le d e n T U R A N , S e l. T a r i h i v e . . . , s h . 7 5 . 134 Bu h a t a l g r le r i in b k . A . Z e k i V e l i d i T O G A N , U m u m i T r k T a r i h i

n e G i r i , C M d I, E n E s k i D e v ir le r d e n 1 6 . A s r a K a d a r , i , O . E d e b i y a t F a k . Y a y n , Y a y n N o : 1 5 3 4 , s ta n b u l 1 9 7 0 , 2 . b a s m , sh . 1 9 4 v d .; B u k o n u

d a k i te n k itle r i i in b k . T U R A N , S e l. T a r ih i v e . . . , sh . 7 5 . 135 Bu h a t a l, h a t a l o lm a k t a n d a t e y e t a r ih i g e r e i, k a s t l o la r a k s a p t r

m a k v e m a r x is t b ir e m a y a o t u r t m a k a m a c n t a y a n g r le r i in b k . Doan s ta n b u l A V C IO L U , T r k le r in T a r ih i, B ir in c i K it a p , T e k in Y a y n e v i. u

1 9 7 8 , 2 . b a s m : A V C I O L U ' n u h N A L , "D o a n

g r le r in in t e n k id i i in

y a z m z a b k . O u z

A v c o l u v e T r k l e r i n T a r i n i " , H e r-

gn G a z e te s i, 2 9 -3 0 A r a lk 1 9 7 7 . 136 M u h a rre m E R G N , O rh u n A b id e le r i, M . E . B . Y a y n , 1000 T e m e l Eser

S e r is i, N o : 3 2 , s t a n b u l 1 9 7 0 , sh. 2 3 . 137 138 T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7.2. B a h a e d d in G EL, T rk K lt r n n G e li m e a la r , c . 2 , M . E . B . Y a

y n . 1 0 0 0 T e m e l E s e r S e ris i N o : 5 0 . s ta n b u l 1 9 7 1 , sh . 6 9 . 139 140 141 E R G N , a . g . e ., s h . 2 1 . T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 2 . B A Y B A R S t p h a n e s i M A N S U R , 1 4 5 3 , sh. 59 Z u b d e t l- F ik r e , F e y z u lla h b; B N L - E S R , T a r ih , E fe n d i ( M ille t ) K

K a h ir e

1 3 0 2 , I X , sh.

d a n n a k l e d e n T U R A N , S e l . Z a m . T r k i y e . s h . l 7 ; S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 3

224

O u z NAL

142

B N

L - E S R , T a r ih , K a h ir e

1 3 0 2 , I X , s h . 1 8 8 'd e n

n a k le d e n T U R A N ,

S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 4 . 143 144 145 T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., b h. 2 1 0 . T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 7 6 . Bk. C la u d e C A H EN , "L a C a m p a g n e d e M a n z lk e r t". B y z a n t o n , I X , 2,

{ 1 9 3 4 ) , sh , 6 2 1 - 6 2 2 ; C l a u d e C A H E N , P r e - O t t o f n a n T u r k e y , A S u rvey of th e M a te n a l and S p r itu a l C ltu r e and H is t o r y

G e n e ra l c. 1071-

1 3 3 0 , T r a n s la t e d f r o m t h e F r e n c n b y J , J O N E S V V Il. - L A M S , T a p ln g e r P u b ls h in g "O e u x (1 9 3 6 ), T e k in C om pany, New Y o rk 1 9 6 8 , sh. T u rcs 72-84 v d .j P a u l V V I T T E K . B y z a n t io n , B ij - n c X I.

C h a p it r e s

rle l ' H i s t o r e

des

de

R o u m ", T a r ih i,

sn. 2 9 2 ; o a r

A V C I O L , T r k le r in

K it a p , D oan

Y a y n e v i , s t a n b u l 1 9 7 8 . 2 . D a s m , s h . 1 3 6 - 1 3 7 . N t e k i n i ih t im a 4 C l. C A H t N ' n te t h p t n

A V C I L U , lu la r 'n le r i b ir

te s ir in d e k a la r a k . " B U y k S e lc u k y o k tu r" d e d ik t e n so n ra daha da

A n a d o lu 'y u "8 U y U k

g id e r e k

S e l u k lu la r 'm

T r k m e n le r 'e

d m a n " o ld u u n u

le n s r m e k t e d ir , Y a z a r , b u h a t a l v e m a r x is t t a r ih a n la y d o r u lt u s u n da a r p t lm m a k s a t l g r le r iy le Byk S e l u k l u l a r m '^ t a r ih i m is

yon" is m Byk

u n u a n la y a m a d g ib i, h u z u r s u z lu k v e a n a r i i e r is in d e d n y a s n a huzur bu ve sku n, n iz m ve a d le t u n su ru g e tir m e k o la n

r p n a n is te y e n

S e l u k lu la r 'm

a m a la

b ir a n a r i

T U r K m e n le r 'i

ta a t a lt n a a lm a k v e o n la r n reK o n la r y e r le t ir e c e k yeni

b ir a n a r i u n s u r u o lm a la r n n n U n e g eceb ir yu rt (A n a d o lu ) b u ltn a K ve b y le c e

o n la r d e v le t e y a r a r l b ir u n s u r h a lin e g e t ir m e k s iy S s e t le r in d e n h a b e r s iz g r n m e k te d ir . B y k S e l u k lu S u lt a n " T u r u l 'u n u f a k p a r a l a r t 'a l i n d e H r i s t i y a n T r k m e n b o y la r n

t o p r a k la r n a , . . . A n a d o lu 'y a , - - a k t

m a k t a " o ld u u n u s y le y e n y a z a r , b u t e s b it n e r a m e n " B y k S e l u k l u la r 'n b ir A n a d o lu 'y u f e t in p l n y o k tu r" ig rU n ile r i s r m e k le

k e n d i f ik ir le r i a r a s n d a e li k i v e t u t a r s z l a d m e k t e d ir . s l m d n y a s n n d r t t e n e h k i m o la n B y U k S e l u k lu S u lt a n

la r i i n , y a in z I s m y e t in

h m is i o lm a k s f a t iy le o n u n o a iic a d m a -

> o l a n B i z a n s ' e z m e k m a k s a d i y l e d e i l , a r d a r a s k e s i l m e y e n T r k m e n g le r in in u n su ru b u lm a k m am ur ve n fu s a k e s if o la n o n la r Is l m lk e le r in d e b ir a it a i yem b ir yu rt

o lm a la r n n

nne

g e e re k

y e r le t ir e c e k

v e b u s u r e tle d e v le t i in z a r a r l o la n b u u n s u r u d e v le t e y a r a r l

b ir u n s u r h a lin e g e t ir m e k v e k e n d i k u v v e t le r i a r a s n a a lm a k g ib i y k s e k v e d a h iy a n e b ir s iy s e t le , s l m - B iz a n s m c a d e le le r in d e n f u s u o ld u k a a z a la n v e b ir o k y e r le r i b o v e y k k b u lu n a n , A n a d o l u 'n u n f e t h i z a r u r i id i. i t e s iy s e tin A n a d o lu 'n u n b ir n e tic e s i f e t h i v e T r k le m e s i b u o k y n l v e k a r m a k o la r a k g e r e k le m i t ir , (b k . y u k a r d a , "S e l u k 71

S u l t a l a r 'n n O u z la r 'a vd .) 146 U e re k te n

Y u r t B u lm a v e F e t i h S i y s e t i " b l m , s h .

B y k S e l u k lu D e v le ti, t m e v i v e A b b s i im p a r a t o r lu k la r v r is i d u r u m u n d a o lu p , b u b a k m d a n B a t 'y a k a r

n n B a t s iy s e t in in

HORASANDAN ANADOLUY A

225

 te d e n

b e ri

ta k ip

e d i e n

ananevi

s l m

s iy s e tin in

yeni

m m e s s ili

h v iy e tin d e d ir . la n n d a b ir a s r B a t

Em evi

ve A b b s i

m p a r a t o r lu k la r n n

h a m e tli za m an h a lin d e id i. S o n m e s e le le r iy ie

m d a fa a d a . D o u

is e u m u m i y e t l e h c u m hcum a

i e r is in d e

is e , B i z a n s t e k r a r o la n s l m Bu

g e m i , i

z a te n

m kl

d u ru m d a

le m in i,

y a p t

is til la r la d a h a d a in i

m kl

d u ru m a

so k m u tu . D o g u 'y ^

b a k m d a n S e l u k lu dem ek

f e t ih le r i h c u m d e fa k a t 'i

s iy a t ifin in a h n m tr .

te k ra r (B k .

gem esi

o lu p , b u

n e tic e

M e h m e t A lta y

K V M E N . S e l u k lu

D e v r i T r k T a r ih i,

A y y l d z M a t b a a S '. A n k a r a 1 9 G 3 . s h . 2 4 3 ) .

IV. B L M B Y K S E L U K L U L A R D E V R N D E B Z A N S G A Z A L A R I V E A N A D O LU F T U H A T I
147 148 I U R A N , S e l , T a r i h i v e . . .. sh . 5 2 . 5 3 . U K FA LI G r ig o r 'u n N o t la r ; M A TE S, U r f a l M a t e o s V e k a y nm eSp ( 9 5 2 1 1 3 '^ ) v e P a p a z

Z e y li (1 1 3 S - 1 1 6 2 ), T r k e y e e v . H r a n t D , A N D M E A S Y A N , D U LA U R ER , r v i k r m m H a lil Y IN A N . T rk T a r ih

E o u ara

K u r u m u Y a y n , I I . S e n . N o . 2 1 , A n k a r a 1 9 6 2 , sn. 4 3 . 149 Ib O 151 152 5 3 154 155 156 Bu k a y n a k la r i in b k . T U R A N , S e l. T a r ih i ve . , sh . 5 3 d i p n o t u 122.

K A F t S O L U , i l k S e l u k l u A k o , sh. 2 6 9 . Y I N A N C . A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 3 6 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n K e t h i, sh . 3 6 . K A F E S O L U . i Ik S e l u k l u A k n , s h . 2 7 0 . A B U 'L F A R A C , a . g .e ., c . I . s h . 2 9 3 .

T U R A N , S e l. Z a rn . T r k iy e , sh. 1 4 .1 5 , Y IN A N . 79. A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 3 7 ; T U R A N . S e l . l a r h i v e ...............

157 158

Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh . 3 7 - 3 8 . E t > u Faz B A Y H A K , 763 .T a r h - i M e s u u , n s r. S a ld N E F S , T a h ra n ve .. ., s h .

1 3 1 9 - 1 3 3 2 . sh. 66. 159 160 IG l 1621631S41651661671GB

v d . d a n n a k le d e n T U R A N . S e l. T a r ih i

T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . .. s h . 6 6 . T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 6 7. T U R A N . S e l . T a i h v e . . ., s h . 6 7 . T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 6 7 - C 9 . T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , sn . 1 5 . Y I N A N , A n a d o l u ' n u n F e t h i , sh . 4 0 - 4 2 . B k . Y u k a r d a D ip n o t 141 ve T U R A N , S a l. Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 4 2 . Y I N A N , A n a a o lu 'n u n F e t h i, sh. 4 3 . Y I N A N , A n a d o lli'n u n F e t h i, sh . 4 4 . i a r h i v e . . ., sh . 7 3 .

226

O u z NAL

169 170

Y I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i, s h . 4 5 . B .H , L id d e ll H A R T , E t r a e ji: D o la y l T u t u m . e v, C em al E N G N S O V , E t U d le r D a ir e s i Y a y n .

G e n e l K u r m a y H a r p T a r ih i B a k a n l S t r a t e jik N o : 8 . A n k a r a . 1 9 7 3 . sh. 7 6 . 171 T U R A N , 'sel. T a r i h i v e . , sh. 4 1 1 . 172 173 174 T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., sh . 8 0 - 8 1 . T U R A N , S e l. T a r ih i ve , . sh, 8 1

sh . 8 0 - 8 1 ; Z T U N A , T r k i y e T a r i h i ,

c.

I,

Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I . sh . 4 1 1 ; V I N A N , A n a d o l u ' n u n F e t h i , s h . 4 6 ; T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h 8 1 .8 2 .

175

Y lN A N C , 82; n . c. I, Ah X X.

A n a d o l u n u n

F e t h i, sh M eydan

4 7 ; T U R A N , S e l . T a r i h i v e . . ., s h . S a v a s . T rk T a r ih K u ru m u T r k iy e Y a y T a r ih i,

S E V M . Sen

M a la z g ir t

- Sa.

1. A n k a ra

1 9 7 1 . sh. 1049

9; Z T U N A . o ld u u n u

sh. 4 1 1 . ( z t u n a . s a v a s n

y ln d a

s y l y o r s a U a .

b iz c e 1 0 4 8 y ln d a o lm a s d a h a is a b e t li g r lm e k t e d ir . ) 176 T U R A N , sh . 4 7 . 177 M e h m e t A lt a y K Y M E N . S e c u k lu a s . A n k a r a 1 9 6 3 . sh . 2 4 7 . 178 179 180 181 182 183 184 185 K Y M E N , S e l. D e v r i T r k T a r ih i, s h . 2 4 7 . T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., sh . 8 4 . Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I. s h . 4 1 2 . Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I, s h . 4 1 2 . T U R A N . S e l . T a r i h i v e . . ., s h . 8 5 - 8 6 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 4 8 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 8 8 . Bk. Y u k a r d a "S e l u k S u lt a n la r 'n n O u z la r 'a Y u rt B u lm a ve F e t ih D e v ri T rk T a r ih i, A y y ld z M a tb a S e l. T a r ih i ve , ., sh . 83; Y IN A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i,

S i y s e t i " , sh . 71 v d 186 187 TU RA N .

S e l u k lu la r T a r i h i , s h . 8 9 - 9 0 .
F e t h i,

T U R A N . S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 9 0 - 9 1 : Y I N A N . A n a d o l u ' n u n sh. 4 9 - 5 0 .

188 189

T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 9 1 . Y I N A N . A n a d o lu 'n u n sh. 4 1 2 . F e t h i, s h . 5 1 ; Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I.

190 191 192

Z T U N A . T r k iy e T a r ih i, c. I, sh . 4 1 3 . Y I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i, s h . 5 4 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 98-100; Y IN A N , A n a d o lu 'n u n

F e t h i, sh. 5 2 ; Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I. sh . 4 1 2 . 193 ZTU N A . T r k iy e T a r ih i, c. I, sh . 4 1 2 - 4 1 3 :

Y I N A N ,

A n a d o l u n u n

F e t h i, sh, 51-5 2. 194 Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I. sh . 4 1 3 ; Y I N A N . sh . 5 4 .5 5 . 195 Y b N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh , 5 5 ,

A n a d o lu 'n u n F e t h i ,

HORASANDAN ANADOLU'YA

196 197 198 199

Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 5 6 - 5 7 . V I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 5 2 5 3 , 5 7 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 1 0 4 .

; o r t A N , S e l u k l u l a r T a r i h i , sh. 1 0 5 ; o Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . 1,
sh. 4 1 3 .

200

Bu

k a y n a k la r i in

b k . Y I N A N . A n a d o lu 'n u n

F e t h i, sh . 5 7 e d ip n o t u

1 v e a y r c a T U R A N , S e l , Z a m a n n d a T r k i y e , sh. 4 6 - 4 7 v e s h . 4 6 ' d a k i d ip n o t u 2. 201 T U R A N , S e l. Z a m a n n d ,. T r k iy e , sh . 4 5 4 6 , 4 7 . (S R Y A N M H A E I- ) . C h r o n g u e , F r . te re . C H A -

2 0 2 M c h e i L e S Y R E N
BO T, sh. 4 6 . 203 204

I I I , Sh. 1 6 9 1 7 2 d e n n a k le d e n T U R A N . S e l. Z a m a n n d a T r k iy e ,

T U R A N , S e l. Z a m . T u r k y e , sh. 4 6 . Y IN A N , Sh, 1 1 0 , A n a d o lu 'n u n F e th i, sh. 57; T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i,

205 206

Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh . 5 8 . Y IN A N , Sh . J l l A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 58; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i.

207 208 209

T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh

112.

Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , sh. 5 9 , S e l h a t t n E k i, K A R A T A r .lU M eydan Tanh T rk S il h l K u v v e tle r i T a r ih i II nc C ilt

M a la z u r t

M u h a re tso s (2 6 B a k a n l

A u s t o s 1 0 7 1 ) , C 3enel K u r m a y N o : 2. A n k a ra 1970.

B a k a n l

H a rp

Y a y n . S e n

S h . 3 9 ; K Y M E N . S e l. D e v . T r k T a r ih i, sh. 2 5 9 .

210 211 212

T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i. Sh. 1 1 2 1 1 3 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i. Sh. 1 1 6 - 1 1 7 . T U R A N .
Sh . 39-40.

S e l u k lu la r

T a r ih i,

sh.

117; K A R A T A M U .

M a la z g ir t

M .M ..

213 214 215

K A R A T A M U . M a la z g ir t M . M . , sh . 4 0 . U R F A L I M A T E O S , a .g .e .. Sh . 1 2 5 1 2 7 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i. Sh. 117; K A R A T A M U . M a la z g ir t M .M ..

s n . 4 0 . ( S a l a r H o r a s a n 'n ld r lm e s i h d is e s in d e n h a b e r d a r o lm a y a n U r fa l M a te o s o n u n byk m ik ta r d a g a n im e t v e s a y s z e s ir le b e ra b er

r a n ' a d n d n y a z m a k t a d r . B k . U R F A L I M A T E O S . a . g . e ., stt. 1 2 7 ) . 216 217 218 K A R A T A M U . M a la z g ir t M . M . . Sh . 4 0 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M . M . , sh. 4 1 . K A R A T A M U , sh. 1 1 7 . 219 T U R A N , sh. 6 0 . 220 221 K A R A T A M U Y IN A N . M a la z g ir t M M .. S h . 4 1 . F e t h i, sh. 60; T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i. S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 117; Y IN A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i, M a la z g ir t M M ,, sh, 41; T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i,

A n a d o lu 'n u n

Sh. 1 1 7 - 1 1 8 .

228

OUZ NAL

222 223 224

T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh . I I B ; K A R A T A M U . sh . 4 3 . Z T U N A . T r k i y e T a r i h i , c . I, sh . 4 1 4 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 118-119: Y IN A N ,

A n a d o l u 'n u n

F e t h i , sn . 6 2 . 225 226 227 228 T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 118. K A R A T A M U , M a la z g ir t M M ., sn. 4 3 . Z T U N A . T r k i y e T a r i h i , c . I. sh . 4 1 4 . Y IN A N . c .l, sh 229 230 231 232 233 234 A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 65 6 6 ; ZTU N A , T r k iy e T a r ih i,

4 1 4 .4 1 5 . 43

K A R A T A M U . M a la z g ir t M . M . , s h Y IN A N , Y IN A N . Y IN A N ,

A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh 6 7 . A n a d o l u ' n u n F e t h i , s n . 6 7. A n a d o l u ' n u n F e t h i , sh 6 7 I. sh. 4 1 S sh, 1 1 8 ; K Y M E N . S e l. D e v r i T r k T a r i

Z T U N A . T r k iy e T a r ih ., c T U R A N . h i, s h S e i u n iu o r T a r ih i,

260F e t h i, sh. 5 8 ; K Y M E N . S e l. D e v r i T r k T a r i

235

Y I N A N . A n a d o lu 'n u n h i. s h 262.

236 237

T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i. Sh

132 262.

K Y M E N . S e l. D e v r i T u k T a r ih i, sh

2 3 8 T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh T a r ih i, sh. 2 6 2 . 239 240 241 242

1 3 2 ; K Y M E N . S e l. D e v r i T u r k

T U R A N , S e l u k lu la r T a n h . sh . 1 3 2 . T U R A M , S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 1 3 2 . T U R A N , S f c iv u ^ .iiiid i T a r i h i . S h . 1 2 5 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 125-126-

2 4 3 T U R A N . S e l u k lu la r T a r . h . Sh. 1 2 6 . 244 245 T U R A N . S e l . Z a m . T r l< y e ; sh . 2 2 . K Y M E N , Sel T a r ih i, sh. 1 2 7 . 246 T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i. I . 127; Y IN A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, D e v r i T r k T a r ih i, sh . 2 6 3 ; T U R A N . S e l u k lu la r

s h . 7 0 ; Z T U N A , T r k iv .247 248

, c . I. Sh . 4 1 5 -416-

T U R A N . S e l u k l u l a r T a i i v . ,U . 1 3 3 . E L - H S E Y N . F a rsa Ahbr iid D e v le t s S e l u k y y e , 1933 T rk de Peocap n iv e r s ite s i n e r e t ti i Y a y n ,

P ro fe s r

M uham m ed

K B A L 'in L G A L, sh.

L a h o r 'd a

m e tin d e n II. sh 249 250 Sen 133.

T rk e ye No: 8,

e v . N e c a t 1943,

T a r ih

K u ru m u

A n k a ra

33; T U R A N ,

S e l u k lu la r T a r ih i,

Z T U N A , T U r k i y e T a r i h i , c- I . s h . 4 1 6 . Z T U N A . T r k iy e T a r ih i, c . I, Sh . 4 0 7 - 4 0 8 . konuda gem s D lg i i in bk. S e m s e d d n s l m G O N A LT A Y , " S e l u k lu S o s y a l, c. V II,

251 Bu la r n

H o r a s a n 'a ve

in d ik le r i

Zam an

D n y a s n n K u ru m u

S iy a s a l, B e lle te n ,

E k o n o m ik

D in i

D u ru m u ",

T rk

T a r ih

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

229

s. 2 5 , ( H . K n u n 252O sm an T U R A N ,

1 9 4 3 ), sh. 59-9 9,

A k s a ra y lI M e t n m e d o l u K E R M D D N

M A H M UD ,

M u s n e r e t l- A h b a r T rk T a r ih K u ru m u

M o o lla r Z a m a n n d a T r k iy e S e l u k lu la r T a r ih i. V a y n , III. S e ri - N o : 1. A n k a r a 1 9 4 4 a d l e s e r in

n s z , sh. 5. 253G N A LT A Y , "A b b a s O u lla r im p a r a to r lu u n u n K u r u lu v e Y k s e li

s i n d e T r k l e r i n R o l , sh . 2 3 - 2 4 , 2 0 5 . 2542555 E K E R , a . g . e ., s h . 2 4 . E K E R , a .g e ., sh , Z 5 ( A y r c a b k . y u k a r d a " A n a d o l u ' n u n T r k l e r T a r a f n d a n F e t h in i H a z r la y a n S e b e p l e r " a d l b l m ). 256257258259Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , sh . 1 6 5 .

Y I N A N , A n a d o l u ' n u n F e t h i , sh . 1 6 5 . S E K E R , a . g . e ., sh . 2 6 . Bu k o n u d a d a h a g e n i b ilg i i in b k . y u k a r d a " O u z is t il s A r if e s in d e

A n a d o l u " a d l b l m . 260261262S E K E R , a .g .e , s h . 2 6 . E K E R , a . g . e ., s h , 2 6 . 2 7 , T U R A N . Sh. 71. 263T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 2 5 . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 133 : V IN A N C , A n a d o lu 'n u n F e t h i,

2 6 4 - T U R A N . S e l . Z a m . T r k i y e , Sh. 22 .
255 266 267 268 269 270 271 272 T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i. Sh. 1 2 7 . Y I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i , sh. 7 0 . Y I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i , Sh. 7 0 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 3 ,

V IN A N C . A n a d o lu 'n u n
S E K E R , a , g . e $ h, 31Y IN A N , Sh . 2 7 . A n a d o lu 'n u n

F e t h i, sh. 71.

T U R A N , S e l. Z a m , T r k iy e , sh, 2 4 ,

F e t h i,

sh,

72; T U R A N ,

S e l-

Zam .

T r k iy e ,

273

K Y M E N , S e l. D e v r i T r k sh. 2 4 .

T a r ih i, sh . 2 6 5 ; T U R A N . S e l. Z a m . T r k iy e ,

274 275 276

K Y M E N . S e l. D e v r i T r k T a r ih i, sh . 2 6 3 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 2 7 . Y IN A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh 71; K A R A T A M U . IV la la z g ir t M .M .,

sh, 125 -126. 277 278 279 Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh . 7 3 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M ., sh. 1 2 7 . Y IN A N , sh, 126. 280 281 K A R A T A M U , M a la z g ir t M , M sh. 1 2 7 , im a d d - D in B O N D A R , t a r a f n d a n Ir a k ve da H o rasan L e id e n 'd e S e l u k lu la r n e r e d ile n T a r ih i. M . m e tin d e n Th. A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 72j K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M .,

H O U TSM A

1889

T rk -

230

O u z NAL

eye

e v . K v a m e d d in

B U R S L A N , T r k T a r ih

K u ru m u

Y a y n , . S e

ri . N o . 4 , s t a n b u l

1 9 4 3 , sh. 3 8 ; T U B A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 5 ; M .M ., sh. 1 2 8 . M .M ,, sh. 127 -128. M , M . , sh , 1 2 7 - 1 2 8 . M .M ., sh. 1 2 9 .

K A R A T A M U , tV la la z g ir t 282 283 284 285 286 287 288 289 K A R A T A M U . M a la z g ir t K A R A T A M U , M a la z g ir t K A R A T A M U . M a la z g ir t

B O N D A R , Ir a k ve H o r a s a n S e l u k lu la r T a r ih i, s h . 4 0 . T U R A N , S e l u k l u l a r T a r i h i . S h. 1 3 6 . Z T U N A , T ir k y e T a r h t , e, I. sh. 4 1 7 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 5 5 . T rk o rd u su n u n m evcudu sh. k o n u s u n d a k i t a r t m a la r i m bk. Y IN A N . 134-135

A n a d o lu 'n u n

F e th i,

73; T U R A N ,

S e l u k lu la r T a r ih i, sh

K Y M E N , S e l. D e v r i T r k T a r ih i, sh. 2 6 4 - 2 6 5 . 290 291 292 T U R A N , S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 1 3 6 Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c . I , sh , 4 1 8 . M a la z g ir t M eydan M u h a re b e si s r a s n d a S u t t a n A lp A r s la n 'n y a n n d a

b u lu n a n T r k k o m u t a n la r h a k k n d a g e n i; b ilg i i in o k . F a r u k S M E R , " M a la z g ir t e r g is i, s. S a v a s n a IV , K a tla n T a r ih T rk B e y le r i , S e l u k lu A r a tr m a la r

S e l u k lu

v e M e d e n iy e t i E n s t it s Y a y n . A n k a r a

1 9 7 5 , sh. 1 9 7 - 2 0 7 . 293 Bu k o n u d a g e n i b i l g i i i n s u e s e r l e r i k a r l a t r n z ; S M E R . M a l a z g i r t K a t la n T r k B e y le r i, sh . 1 9 7 v d . ; T U R A N , S e l. Z a m . T r k iy e , V d :; T U R A N , I. S le y m a n Sah, s l m A n s ik lo p e d is i, c. 11,

S a v a s n a sh 45

sh. 2 0 1 2 0 4 . 294 295 K Y M E N , 9fel. D e v r i T r k T a r i h i , s h . 2 6 6 . B O N D A R . A n a d o l u n u n 296 Bu Ir a k ve H o ra sa n S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 3 9 ; Y IN A N ,

F e t h i, sh . 7 4 ; K Y M E N . S e l. D e v r i T r k T a r ih i. Sh. 2 6 6 . Z E H R A , Is l m d a B e s e r i M n a s e b e tle r e v . H s e y in A t.G L - O s m a n S E

konuda bk. M uham m ed E B U D e v liy y e

(E l- A l k a t- u d K E R C ,

F i l j s l m ) .

a m il Y a y n e v i. s t a n b u l 1 9 7 1 , sh . 1 6 7 ; s l m 'n h a rp h u k u k u

in a y r c a s u e s e re d e b k . M u h a m m e d H A M O U L L A H , s l m 'd a D e v le t id a r e s i, ev. Kem al K U S U , Ahm ed S a id M a tb a a s , s ta n b u l 1963,

sh . 1 3 3 , 1 5 5 vd. 297 298 E B U Z E H R A , a .g e-, s h . 1 6 8 . Ir a k v e H o r a s a n S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 3 9 ; K Y M E N , S e l.

B O N D A R ,

D e v r i T r k T a r ih i, sh. 2 6 6 . 299 T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. bu m n l T a r ih i, sh. 1 3 6 - 1 3 7 ; K Y M E N . S e l. D e v ri T a r ih i, c . T rk

267; Z T U N A . cevab T rk

T r k iy e

I. sh. 4 1 8 . (m p a r a t o r a v e r d i i konusunda v e r d i i b ir

e l ile r in d e n

h a n g i s in in

t a r ih ile r in ni

if a d e le r i K a r k t r , z t u n a . b u c e v a b S a v T e k i n 'i n Kym en ve T u ra n , s im z ik r e t m e d e n e l in in

s y le r k e n .

b y le

c e v a p v e r d i in i s y l y o r la r . ) 300 Y I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 7 4 .

HORASAN'DAN ANADOLUYA

231

301 302

T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 7 . B N L - E S R . e l- K m il f i t - T a r m , B N L - A D M , Z U b t I e t 'l H a l e b

m in T a r ih i H a le b , F a r u k S M E R - A l i S E V M , I s l m M a la z g ir t S a v a $ , (M e t in le r X IX . S e ri - Sa. 3, A n k ara S e l u k lu la r T a r ih i, sh. ve e v irile r i), T r k

K a y n a k la r n a G r e Y a y n ,

T a r ih K u r u m u

1 9 7 1 . a d l k it a p t a n , sh . 2 5 , s h . 5 2 ; T U R A N , r a k ve H o rasan S e l u k lu la r

137: B O N O A R ,

T a r ih i, sh. 39. 303 Bu d u a m e tn i i in bk. E L - H O S E V N . A h b r U d - D e v le t i s - S e l u k i y y e ,

sh. 3 3 3 4 ; S C I M E R - S E V M . s l i m s h . 7-B. 304 305 306 307

K a y n a k la r n a G r e M a la z g ir t S a v a s ,

T U R A N . S e lc u k t u f a r T a r ih i, sh. 1 3 7 - 1 3 8 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M ., Sh. 1 4 5 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 8 . K A R A T A M U . M a la z g ir t M .M ., sh. 1 4 6 , 1 4 5 .

308 Y IN A N C . Anadolu'nun Fethi, sh. 75.

309 K A R A T A M U , M a l a z g i r t M . M . , sh . 1 4 6 . ( S u l t a n o rd u s u n u n bu 1071 A lp A r s la n k o m u t a s n d a k i B U y U k S e l u k lu de b a sa r ile M a l a z g i r t M e y d a n M u h a r e b e s l 'n g U n U m iiz U n m o d ern o r d u la r m d a

u y g u la d

s tr a te ji

"S t r a te jik t a d r .) 310 311

e k ilm e v e k a r $ t a a r r u z " a d y la t a lim a t n a m e le r d e y e r a lm a k

Y I N A N C , A n a d o lu 'n u n K e t h i, sh. 7 5 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M ., sh, 1 4 7 . R o y s to n P K E v e D r .. D n y a m z D e i tir e n A y 'n F e t h in e K a d a r, D iz is i ev. 10 0 B y k O la y . T a F . G L E N - . A R IT , 1 9 7 0 , sh.

3 1 2 : E .

r ih in

B a la n g c n d a n Y a y n la r ,

M illiy e t

T a r ih

K ita p la r

N o : 5 , (s t a n b u l)

1 9 9 -2 0 0 ; H A R T , S tr a t e ji, sh. 75-76. 313 Y IN A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 74-75; S E V M , M a la z g ir t M .S .,

sh . 7 4 ; K A R A T A M U , M a la z g ir t M M -, sh . 1 4 0 . 314 315 316 317 318 K A R A T A M U , K A R A T A M U . K A R A T A M U , P K E ve D r., A car O K A N , "A s k e ri M a la z g ir t M a la z g ir t M . M . , s h .7 1 . 1 0 9 . M . M . , s h .7 2 . 1 0 9 .

M a l a z g i r t M . M . , s h .1 0 9 . a .g .e ., s h . 2 0 0 ; K A R A T A M U , M a la z g ir t M . M . , s h . 1 4 0 . Ynden M a la z g ir t Z a fe r i", O cak A y lk D e r g i,

1 9 7 1 , Y l . 4 , s. 4 2 - 4 3 - 4 4 , s h . 1 7 . 319 320 321 H A R T , S t r a t e j i , sh . 7 5 ; P K E v e D r . , a .g .e ., sh . 1 9 9 - 2 0 0 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M ., sh . 1 1 0 . E L H O S E Y N , A h b r d - D e v le t is - S e l u k iy y e , Sh. 3 5 ; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 8 ; S E V t M , M a la z g ir t M . S ., sh . 7 5 . 322 S B T B N 'L - C E V Z , M i r 'a t 'z - z e m a n fi T a r ih i'l y a n , S M ER-SE-

V M , Is m

K a y n a k la r n a

G r e M a la z g ir t S a v a , sh. 3 4 ; S E V M , M a la z

g i r t M . S . , sh . 75,-76; K Y M E N . S e l . D e v r i T U r k T a r i h i , s h . 2 6 9 - 2 7 0 . 323 B N 'L - C t V Z , r i'l- m l K K t d b 'i - m u n t a z a m ve M U l t a k a t U 'l - m u l t a z a m fi A h b -

v c 'I m o m

siBT

I B N ' l - C E V Z , M i r 'a t 'z - z e m a n f i T a r i h i 'l -

232

OUZNA

yan, sh.

S M E R - S E V M ,

s l m

K a y n a k la r n a T a r ih i,

G re

M a la z g ir t

S a v a s ,

1 4 . 3 4 ; K Y M E N . S e l. T a r ih i, n e m li sh. 138.

D e vri T rk A lp bu

sh. 2 6 9 ; T U R A N . S e l bu n u tk u n a a is te d i i d ik k a ti

u k lu la r eken One en

(S u lta n

A r s l a n m

v a s f . S u l t a n 'm y a ln z asken,

savaa

ve rm e k m illi

m n d r .

g re, b u

sava

s iy s i

veya

D r s a v a S d e i l d i r . b u la n v e b u h a ld e b u

A y n z a m a n d a is m k i le m in

v e H r is t iy a n le m le r i a r a s n d a v u k u edecek D e v le ti o la n d e il. d in i s l m o la n

k a d e . 'i n i t a y n S e l u k lu s l m

b ir s a v a t r . S u d in i d e

s a v a la

y a ln z

m d a fa a e d ilm i de bu savas dn

o la c a k t r . b y le

SUnn

D n y a s n n

ba

H a lf e 'n in

t e l k k i e t t i i, A i p

A r s la n 'a g n d e r d i i m e k t u p t a n v e Is l m

y a s n a y a y n la d d u a m e t n in d e n a n la s lm a k t a d . A y r c a A lp b ir bu n u t u k la r d a hor byk d ik k a ti adam eken d i e r bu husus d a . S u lta n ly b ile n

A r s la n 'n

g ib i k it le n e tic e y i

p s ik o lo jis in i g a y e t a lm a k

bakum andan

o ld u u n u ,

k a t

is te d i i z a m a n la r d a

k i t l e l e r i c o t u r m a k i i n z a m a n v e a r t l a r a u y g u n h i t a b e l e r d e b u lu n m a s n ok ry b ild i in i g s te r m e s id ir . Bk K YM EN . S e l. D e vri T rk

T a r ih i, sh 324S E V M .

2 6 9 - 2 7 0 ). M . S ., sh. 77; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 3 8 ;

M a la z g ir t

K Y M E N , S e l. D e v r i T r k T a r ih i, sh. 2 7 0 . 325TU R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1^8-139; Z T U N A , T r k i y e .T a r ih i,

c . t, s h . 4 1 8 ; K Y M E N , S e l . D e v . T r k T a r i h i , s h . 2 7 1 . 326327328K A R A T A M U . M a l a z g i r t M . M . , sh . 1 4 8 . K A R A T A M U : M a la z g ir t M . M . , sh . 1 4 8 . M R H O N D . R a v z a t - s - s a fa . S M E R - S E V M , s l m K a y n a k la r n a G r e

M a la z g ir t S a v a s , sh . 6 9 . 329330331H A R T , S t r a t e ji, sh. 7 6 . K A R A T A M U . M a la z g ir t M .M ,, sh. 1 5 0 . T U R A N . sh. 150. 332T U R A N , sh. 8 0 . 333334T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 1 4 0 , M R H O N D , R a v z a t 's - s a f a , S M E R - S E V M . s l m K a y n a k la r n a G r e S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 139-140; S E V M . M a la z g ir t M .S ., S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 4 0 ; K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M .,

M a la z g ir t S a v a s , sh. 7 0 . 335336337338339 340E L - H S E Y N , A h b r d - D e v le t is - S e l u k y y e , s h . 3 5 . H A R T , S t r a t e ji, sh. 7 6 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M .M ., sh . 1 5 3 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 4 0 . K u r 'a n - K e r i m , T c v b e s u r e s i, y e t 2 9 . S u lta n A lp A r s la n ile R o m a n o s D io g e n e s a r a s n d a k i k o n u m a la r v e b u y a p la n b a r $ a n d la s m a s i in s u e s e r le r e b k .

k o n u m a la r

m t e a k ib e n Ahb;

E L - H S E Y N . Ira k ve H o ra sa n

U d - D e v le t

is - S e l u k iy y e ,

sh. 3 6 - 3 7 ; B O N O A R , ' L - C E V Z , K i t a b 'l -

S e l u k lu la r T a r in i. sh . 4 1 ;

IB N

HORASANDAN ANADOLUY A

233

m u n ta z a m S IB T E S R , H a le b ,

ve

M b t a k a t 'i . m u i t a z a m

fi

A h b r 'i- m lu k fi T a r h i'l- y a n ,

v e 'i- m e m , B N 'L n iin T a r ih i R E S -

B N 'L - C E V Z , e l- K m il

IW ir 'a t 2 '7 .- z e m a n B N 'L A D M .

f i 't - T a r i h ,

Z b f l e t l- h a le b ve

B N 'D - D E V A D A R . C a m 't t e v r h , ve

K e n z 'd - d r e r A K S A R A Y LI

C a m i 'l - g u r e r .

D 0 - D i N ,

K E t ^ iM O O D N M R H O N D ,

M AH M UD ,

M s m e r e t 'l - a n b r S M E R - SE V M,

M s a y e r e t 'l- a f y r , K a y n a k la r n a G t jr e

R a v z a t 's . s a f a ,

s l m

M a la z g ir t S a v a $ , sh . 1 5 .1 7 ,

3 6 - 3 8 , 2 6 , 5 3 - 5 4 , 5 8 - 5 9 . 6 3 -6 4 , 5 5 , 7 1 ; K V M E N , S e l. D e v r i T r k T a r i h i, S h, 274-277; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sn , 140 142, Y IN A N ,

A n a d o l u ' n u n F e t h i , sh . 7 7 ; S E V M . M a l a z g i r t M S , h . 8 2 8 9 . 341 Byk S e l u k u liir 'd a 'H c p " l k byk v a z ife le r d e n o lu p , b u m e v k iy e o ld u u a d a m la r d a n d r . H k m h c ip lik b ilg i

g e tir ile n le r

h k m d a r n e n z iy d e e m in

d a r la d e v le t i le r i ve d e v le t a d a m la r a r a s n d a k i b ir v a s ta o la n s o n r a la r i in bk. o rd u s m a il Byk k u m a n d a n la rn a Hakk da v e r ilm i t ir , (B u

h u su sta g e n i; D e v le ti A n a d o lu

U Z U N C A R IL I, A n a d o lu

O s m a n l

T e k il t n a B e y lik le r i, Te 10,

M e d h a l, ilh a n ie r , k il t n a

S e lc u k le r ,

S e l u k le r i,

K a r a k o y u n lu B ir " B a k ,

ve A k k o y u n lu la r la T a r ih K u ru m u

M e m lu k le r d e k i D e v le t Y a y n , V III. S e ri- S a .

T rk

A n k a r a 1 9 7 0 , 2 . b a s m , sh , 8 , 3 3 v d . ) 3 4 2 S IB T 343 344 345 346 B N L - C E V Z , M i r ' a t 'z z e m a n t i T a r i h ' l - y a n , s n . 3 8 .

T U R A N . S e l u k l u l a r T a r i h i , S h. 1 4 2 . K A R A T A M U , M a la z g ir t M . M . , sh. 1 5 3 . K A R A T A M U . M a la z g ir t M M ., sh. 1 6 3 . 1 5 4 . B N ' L - A D M . B u g y e t 't - t a l e b f i T a r h - H a l e b . S M E R - S E V I M . I s l m K a y n a k la r n a G r e M a la z g ir t S a v a s , sh . 4 7 .

347 348 349

T U R A N . S e l;u k lu la r T a r ih i, sh. 1 4 3 , Z T U N A . T r k i y e T a r i h i , c . I, sh . 4 2 0 . T U R A N , T r k C ih n H k im iy e t i M e fk u r e s i T a r ih i, T r k D n y a N iz m n n M illi, s l m v e in s a n i E s a s la r , c . I, T u r a n N e r iy a t Y u r d u Y a y n ,

U m u m i S e r i , N o : 1, i m i S e r i , N o : 1 , i s t a n b u l 1 9 6 9 , sh . 1 9 3 . 350 351 352 353 354 355 356 T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 4 2 . T U R A N . S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 1 4 3 . S E V M , M a la z g ir t M .S ., sh. 94-95.

K Y M E N , S e l. D e v r i T r k T a r ih i, sh. 2 6 4 , S E K E R , a . g ,e ., s h . 4 7 . K Y M E N . S e l. D e v r i T r k T a r ih i, sh . 2 7 9 - 2 8 0 . b r a h im s l m K A FESO LU . M a la z g ir t M a d d e s i. "M a la z g ir t M u h a r e b e s i".

A n s ik lo p d is i, c . 7, sh. 2 4 7 .

357

K A F E S O L U , M a la z g ir t M d-, sh. 2 4 7 .

234

OUZ NAL

V B L M M A L A Z G R T T E N SO N R A A N A D O LU F T U H A T I V E T R K Y E D E V L E T N N K U R U L U U
358S e m a v iE Y C E , (1 0 6 8 - 1 0 7 1 ). M a a z g 'r t T rk T a r ih S a v a n K u ru m u K a y b R iJe n Y a y n . IV . Rom anos Sen - Sa. D io g e n e s 2. A n k a ra

X X

1 9 7 1 , sh . 6 7 - 6 8 ; S E V M , M a la z g ir t M .S ., sh. 6 9 . 359360361362363364E Y C E . I V . R o m a n o s . st. 6 8 - 7 1 . S E V M . M a la z g ir t M S ., sh . 90 -9 1 . S E V M , M a la z g ir t M S . sh. 9 0 - 9 1 . E Y C E , I V . R o m a n o s . sh . 7 1 . S E V M . M a la z g ir t M S , sh. 9 1 ; E Y C E , I V Ch. L E B E A U , s ), 56. 365366367368369370371372373374375376377378A B U 'L A B U 'L S E V M . E Y C E , E Y C E , E Y C E , F A R A C , c . I. Sh. 3 2 4 ; S E V M . M a la z g ir t M S . , sh . FA R A C . c I. sh. 3 2 4 S ., sh. 92 . R o m a n o s , sh . 73-76. 92. c . X I V , sh R o m a n o s , sh. 72. b a s k

H s t o r e d u B a s - E m p r e , P a r is 1 8 3 3 ( S a n t M a r t n 5 0 9 'd a n n a k le d e n E Y C E , IV

R o m a n o s , sh. 8 0 v e n o t

M a la z g ir t IV . IV . IV .

R o m a n o s , sh. 8 3 . 9 6 ; S E V M , M a l a z g i r t M . S . , s h . 9 2 - 9 3 . R o m a n o s , sh. 103,

Y I N A N , A n a d o l u ' n u n f e t h i , sh . 8 2 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sn. 3 4 . E Y C E . I V . R o m a n o s . sn. 104-105. T U R A N , I. S U le y n - a n $ a h , sh . 2 0 4 . S A K A O L U , a .g .e ,, Sh . 2 5 . T U R A N , I , S l e y m a n S a h . sh . 2 0 4 , S A K A O L U , a .g .e ,, s h . 2 5 - 2 6 . T U R A N , I. S le y m a n a h , s h . 2 0 4 . Bu k o n u d a g e n i* b ilg i i in bk. O sm an T U R A N , Dou A n a d o lu T rk

D e v le tle r i T a r ih i, S a lt u k lu la r , la r ve A r t u k lu la r 'n Y a y n , S iy s i

M e n g U c ik lc r , S k m e n llle r , D ilm a O u l T a r ih No; ve M e d e n iy e t le r i, T u ra n N e riy a t

Y u rd u

U m u m i S e ri,

1 1 , ilm i S e ri,

N o : 6 , s ta n b u l 1 9 7 3 ,

X V I , 2 8 1 Sh. 379380381382383384385386387T U R A N , 'q o 9 u A n a d o lu T r k D e v le tle r i T a r ih i, sh. X I I . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh , 3 6 . T U R A N , T U R A N , T U R A N . T U R A N . TU R A N , T U R A N , T U R A N , 1. S l e y m a n S a h , sn . 2 0 4 . I. S le y m a n I. S le y m a n I. S l e y m a n I. S le y m a n I. S le y m a n I. S l e y m a n S a h , sh. 2 0 4 ;E Y C E . I V . R o m a n o s , sh. 1 0 5 . 5 a h . sh. 2 0 4 . S a h , sh. 2 0 5 . S a h , sh. 2 0 2 , S a h , sh. 205 a h , sh . 2 0 5 ; E Y C E , I V . R o m a n o s . s n . 105. 205.

HO RASANDA N A N A D O L U Y A

235

388 389 390

T U R A N , t. S l e y m a n a h , sh , 2 0 5 . T U R A N , I. S l e y m a n a h , s n . 2 0 2 - 2 0 3 . T U R A N . I. S l e y m a n ah. sh . 2 0 ?; T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n rn d a

T r k iy e , sh. 4 7 . 391 392 T U K A N , I . S l e y m a n a h . sh T U R A N . I S le y m a n Sah, 202. sh. 203; Y iN A N C , A n a d o l u n u n F e lh i,

Sh. 8 8 : B 9 .
393 Y IN A N . Sh. 2 0 3 . 394 395 396 397 398 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T k ly e . sh. 4 8 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 5 3 . T U f t A N , I. S l e y m a n a h , s h . 2 0 5 - 2 0 6 T U R A N . I. S l e y m a n a h , sh. 2 0 6 A n o n im sh, 2 0 6 . 399 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k i y e , sh 5 4 .5 5 ; T U R A N . S e l u k S e l u k n a m e , sh 3 6 d a n n a k l e d e n T U R A N , l. S le y m a n ah, A n a c io lu 'n u n F e t h i, sh 8 8 .8 9 ; T U R A N , I. S le y m a n ah.

l u l a r T a r i h i , sh. 2 1 4 . 400 401 T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 5 4 . T U RA N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 5 4 .5 5 ; K a r la t r n z

Y I N A N , A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 1 0 7 402 403 404 405 Z T U N A , T r k iy e T a r ih i,

c.

I. sh. 4 2 4 .

Z T U N A , T r k i y e T a r i h i , c , I , sh . 4 2 1 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 5 6 . T U R A N , S e l u k lu t a r Z a m a n r n d a T r k iy e , sh . 5 7 ; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 5 4 - 1 5 6 .

406

Bu

y a n l;

kanaat

i in

b k . V I N A N C . A n a d o lu 'n u n M a d d e s i", s l m T rk T a r ih i,

F e t h i, sh. 1 0 5 -1 0 6 ;

K A FESO LU . K Y M EN .

"M e lk a h

A n s ik lo p e d is i, c . 7, s h . 6 6 8 ; 105-106; Z T U N A . T U r k iy e

S e l u k lu

D e vri

T a r ih i, c . I. sh . 4 2 2 - 4 2 3 . 4 0 7 T U R A N . S e l u k lu la r 408 409 410 411 412 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , Z a m a n n d a T r k iy e , sh. sh. 57. 59.

T U R A N , |. S l e y m a n S a h . s h . 2 0 9 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh , 6 1 - 6 2 . Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I, sh. 4 2 5 . Anna Com nene, I, sh.' 1 3 6 'd a n n a k le d e n T U R A N . I. S le y m a n ah.

sh . 2 1 0 ; T U R A N . S e l u k lu la r Z a n v a n m d a T r k iy e , sh. 6 2 . 413 414 T U R A N . S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh- 6 3 . Y IN A N . T rk A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 130; K Y M EN . S e l u k lu D e vri

T a r ih i, sh.

1 0 6 ; Z T U N A . T r k i y e T a r ih i, c . I, sh

4 2 3 . K a r la

t r n z T U R A N , I. S r e y m a n S a h . sh . 2 1 0 . 2 1 1 . 415 416 417 T U R A N . S e l u k lu la r T U R A N . S e l u k lu la r T U R A N , Z a m a n n d a T r k iy e , Z a m a n n d a T r k iy e , sn . sh. 63. 6 9 , 6 4 vd. a h 'n C ih n

S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 6 3 ; ( M e l i k

236

OUZ NAL

H ik .m iv e t i

m e fk u re s i

i in

l>k. T U R A N .

T rk

C ih n

H k im iy e t i M e f

k u r e s i T a r i h i , . c . I , sh . 1 9 5 v d . ) 418 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 3 . S e l u k lu la r 'n n fik r i P ro f. Byk S e l u k lu la r 'a t a r a f n d a n T a r ih i, b a l (v a s a l) b ir d e v le t (b k . P ro f.

4 1 8 ^ T r k iy e o ld u u

K Y M E N D e vri

s r a r la sh . 102

s a v u n u lm u t u r , v d .) N ite k im

K Y M EN , K V V IE N . kadar

S e l u k lu T r k iy e t b ii

T rk

S e l u k lu la r 'n n o ld u u n u Byk

Byk ve

S e l u k lu la r 'n d e lil o la r a k

y k l n a d a T r k iy e y k ln c a y a

o n la r n

s y le m e k te S e l u k lu

S e l u k lu kadar

S u lt a n la r 'n n ilk

m p a r a t o r lu u o la n p a ra

b a m s z l n (b k .

t e z a h r le r in d e n (K ita p

b a s t r m a d k la n r ii O sm a n T U R A N , H a b e r le r i

g s te r m e k te d ir , S e l u k lu la r B lt e n i. Eer

K Y M EN ,

T a h lil) .

Z a m a n n d a K it a b e v i

T r k i y e '^ , Y a y n ,

B ib liy o g r a f y a K it a p

T u rh a n

c . I . s. 4 , T e m m u z S e l u k lu la r 'a m e s e le s i

1 9 7 2 , sh. 2 0 8 ) t b i b ir D e v le t is e , bu

T r k iy e d e lil

S e l u k l u l a r n n o la r a k T r k iy e p a ra

Byk b a s t r m a

o lu la r n a y a n l la r o lu r .

g s te r ile c e k

Z ir a

S e l u k lu kendi

S u lt a n la r n n a d la r n a

d ah a b y k S e l u k lu k e s t ir d ik le r in i b ili

y k lm a d a n (B k .

nce

(1 1 5 7 )

s ik k e

yo ru z .

s m a il G A L P ,

T a k v im - i

M e s k u k t- i S e l u k iy y e , s ta n b u l s u a n d a e lim iz d e I. K l A rs-

1 3 0 9 . ( T p k b a s r r i, A n k a r a l a n ' n bu o lu S u lta n henz

1 9 7 1 ). V c

I. M e s u d z a m a n n d a k e s ilm i s ik k e le r m e v c u t t u r k i, Byk S e l u k lu m p a r a t o r lu u y k lm a m t . D i e r da k e n d i a d la r

d e vre d e

ta ra fta n , na S ik k e

daha

n c e k i T r k iy e

S e l u k lu

S u lt a n la r n n

k e s t ir m i

o lm a la r k u v v e tle

m u h t e m e ld ir v e b u g n , b u n la r n

b u lu n a m a m o lm a s b u s u lt a n la r n s ik k e k e s t ir m e d ik le r in e d e lil o la m a z . P ro f. Y IN A N da T r k iy e S e l u k lu la r 'n n Byk S e l u k lu la r 'a

t b i o ld u k la r n k e s in lik le k a b u l e d e rs e d e " T r k i y e S u lt a n la r n n b y k S u lta n a v e rg i g n d e r ip g n d e r m e d i i h a k k n d a bu t b ilik m e s e le s in in h i b ir v e s ik a y a m lik p h e li o ld u u n a f a r F e t h i,

d e iliz ^ ' d e m e k k n d a

s u r e tiy le i a r e t

o lm a k s z n

e tm i t ir .

(B k .

Y I N A N , A n a d o lu ^ n u n

s h . 1 3 0 ). B iz P ro f. K Y M E N k a tly o r ve ve P ro f. Y IN A N ^ n a k s in e P r o f. T U R A N ^ n S e l u k lu la r 'a

g r n e

T r k iy e

S e l u k lu la n ^ n n

Byk

t b i o lm a d n v e b a m s z b ir d e v le t o l d u k la r n k a b u l e d iy o r u z . 419 420 421 422 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 4 . T U R A N . I. S le y m a n a h . sh . 2 1 1 . T U R A N , I. S le y m a n a h , sh. 2 1 1 - 2 1 2 . T U R A N , I. S le y m a n ah, sh. 2 1 1 - 2 1 2 ; T U R A N . S e l u k lu la r Zam a

n n d a T r k iy e , sh. 6 6 . 423 424 425 426 Y I N A N . A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 1 0 9 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 5 5 . T U R A N , I. S le y m a n a h . sh. 2 0 6 . M A T H E U , Sh. 1 8 1 - 1 8 2 'd e n n a k le d e n T U R A N . T rk C ih n H k im i

y e t i M e fk u r e s i T a r ih i, c . I, sh . 2 0 5 .

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

237

427

BR O SSET .

I . s h . 3 4 6 - 3 4 9 d a n

n a k le d e n T U R A N . T r k C ih a n H k i m i

y e t i M e f k u r e s i T a r i h i , c . I, sh . 2 0 5 . 428 429 430 T U R A N , T r k C ih n H k in n iy e t M e fk u r e s i T a r ih i, c. I, sh . 2 0 6 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n in d a T r k iy e , sh . 5 6 . E rm e n i H A YTO N , R .H . C r., D o c u m e n ts A r m e n ie n s , I I . sh. 1 4 3 'd e n

n a k le d e n T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 4 . 431 432 T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k j y e , Sh. 6 4 . G U L L A U M E de T y r .. n r. M P a u lin , P a r is 1 8 7 9 , I , S h . 1 9 'd a n n a k l e

d e n T U R A N . S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , S h. 6 5 . 433 K A F E S O L U - D E L O R M A N , S a h , Sh. 2 1 1 . 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh , 6 7 - 6 8 . T U R A N . D o u A n a d o lu T r k D e v le tle r i T a r ih i, sh. I X . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 9 -7 0 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 70. K A F E S O L U - D E L O R M A N . T a r ih I I , sh . 7 7 . T a r ih 11, s h . 77-, T U R A N , I. S le y m a n

T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 71 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 7 2 - 7 3 . Z T U N A . T r k iy e T a r ih i,

c. I , s h . 4 2 6 - 4 2 7 .

Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I, sh . 4 3 5 . 4 2 7 , T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 7 3 ; K A F E S O L U - D E L O R M A N . T a r ih II, sh. 77 .

444

T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 7 4 . Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I, Sh. d a T r k iy e , sh . 7 5 .

4 45 446
447 448 449 450 451 452 453 454 455

43 3; 433i

T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n

Z T U N A , T r k iy e T a r ih i, c . I. sh . d a T r k iy e , sh.

T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n m -

76.

T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 7 6 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 7 6 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 1 6 0 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 7 6 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 2 1 9 , 161 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e . Sh. 9 5-9 6. T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 2 1 9 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 9 6 . Bk. H a lil ED H EM , D v e l- i s l m i y e , s t a n b u l 1 9 2 7 , s h . 2 1 6 ; T U R A N , A n s ik lo p e d is i, c . 6 , s h . 6 8 1 ; T U R A N ,

'I. K l A r s l a n M a d d e s i " , s l m

S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 9 6 . 456 T U R A N . I. S le y m a n a h , sh . 2 1 7 ; T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a

T r k iy e , sh. 95-96. 457 b r a h im

k a

FESO LU , s ta n b u l

S u lta n

M e lik

Sah

D e v r in d e

Byk

S e l u k lu

im p a r .to r u u , No

n iv e r s it e s i

E d e b iy a t F a k lt e s i V a y n , Y a y n

o ) s t a n b u l 1 9 5 3 . sh. Z IO .

238

O u z NAL

458

I n

D EM R K EN T , s ta n b u l

U rfa

H a l

K o n tlu u

T a r ih i

( 1 0 9 8 'd e n Y a y n ,

1 1 1 8 'e No!

K a d a r ),

n iv e r s it e s i

E d e b iy a t

F a k lt e s i

Y a y n

1 8 9 6 , s t a n b u l 1 9 7 4 , ( D o k t o r a T e z i) , sh. 9-10. 459 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k i y e , sn . 9 7 ; K A F E S O L U - D E L .

o rm a n , T a r ih I I , sh. 9 0 , 8 8 . 460 461 T U R A N . S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 9 8 - 1 0 1 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e ,

Sh. 1 0 1 - 1 0 4 ; T U R A N , S e l

u k lu la r T a r ih i, 462 463 464 465 466 467 468 469

Sh. 2 1 9 .
Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 1 0 4 . Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 1 0 5 . Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 1 1 0 - 1 1 1 .

T U R A N , S e l u k lu la r T U R A N . S e l u k lu la r T U R A N , S e l u k lu la r

T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k iy e .- s h . 1 0 5 . K A F E S O L U - D E L O R M A N , T a r ih I I , sh. 8 9 . T U R A N , S e l u k lu la r T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k i y e , Sh. 1 0 7 . Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 1 0 8 .

T U R A N . S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 2 2 0 ; D E M R K E N T , U r f a H a l K o n t l u u T a r ih i, sh. 1 0 4 ; (B u konuda g e n i b ilg i i in bk. T U R A N , I. K l

A r s la n , Is l m A n s ik lo p e d is i, c. 6 ). 470 Bu konuda sh . g e n i v d ., b ilg i i in bk. T U R A N . S e l u k lu la r s a m a n n d a R e k a b e ti ve I. T r

k iy e ,

148

" S e l u k lu

D a n i m e n d li

M e s u d 'u n

D e v le t i i h y a s ). 471 G e s te d e L o u is V I I , sh. 242-244; ( B i b i . C r o is a d e s ) , , sh . 2 2 1 - 2 2 4 ; O d o n d e D E U L , Is la m is a t io n dans la T u r g u ie du M oyen-ge,

T U R A N ,

S tu d ia ve

Is la m c a ,

X . sh. 1 4 0 ; R e n e G R O U S S E T . H is to ir e d e s C ro fc a d e s H is t o r y o f C ro s a d e s o n n a k le d e n T U R A N ,

S te v e n

R U N C M A N , A

S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 1 8 6 v e d ip n o t u 8 8 . 472 473 474 475 476 477 T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 2 2 3 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 2 2 4 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 2 0 7 - 2 0 8 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e . Sh . 2 0 8 - 2 0 9 . T U R A N . S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 2 2 5 . TO G A N , Um um i T rk T a r ih in e G i r i . Sh. 2 0 3 ; T U R A N . S e l u k lu la r

Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 2 1 6 ; T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 2 2 5 . 478 T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 2 2 5 ; T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 2 1 7 . 479 480 481 482 483 484 485 486 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 2 1 7 - 2 1 8 . T O G A N , U m u m i T r k T a r ih in e G ir i , sh. 2 1 1 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , Sh. 2 6 2 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , Sh. 2 6 4 . T U R A N , T r k C i h n H k i m i y e t i M e f k u r e s i T a r i h i , c . 11, s h . 1 0 v d . K A F E S O L U - D E L O R M A N , T a r ih II, Sh. 97 .

T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 2 2 7 - 2 2 8 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 2 2 8 - 2 2 9 .

HORASAN DAN ANADOLU'YA

239

487 488 489

T U R A N , S e l u k l u l a r T a t l h i , st, 2 2 9 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sn . 5 0 5 . P e r v a n e M u in e d d in Pe rva n e ra fy a d e v r i h a k k n d a g e n i b ilg i i in D k . N e ja t K A Y M A Z . S le y m a n , A n k a ra n iv e r s it e s i D il ve T a r ih Co

M u i n U 'd - d i n

F a k lte s i Y a y n , Y a y n

N o ; 2 0 2 , M a la z g ir t Z a f e r in in 9 0 0 . Y l d

n m K u t la m a S e ris i I I , A n k a r a 1 9 7 0 ; T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 5 0 5 - 5 5 7 , " M u i n e d d i n P e r v n e D e v r i " . 490 491 492 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 5 0 5 - 5 0 6 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 5 S 6 - 9 5 7 . B A R K A N , T a r ih i D e m o r a f i A r a t r m a la r , sh. 1 1 ; T U R A N , S e l u k l u

la r T a r i h i , s h . 2 3 1 - 2 3 3 . 493 494 495 496 497 498 499 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 5 0 6 . S E K E R , a .g ,e sh. 5 4 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 4 4 . K A F E S O L U - D E L O R M A N , T a r ih M , sh. 1 0 2 . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n m d a T r k iy e , sh. 6 5 1 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 6 5 1 - 6 5 3 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 6 5 7 .

V I. B L M T R K Y E D E V L E T 'N N K U R U L U Y IL L A R IN D A T R K L E R T A R A F IN D A N F E T H V E S K A N O L U N A N A N A D O L U L K E S N E B R B A K I
500 V IN A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 165-166; F a ru k S M ER , O u z la r

(T r k m e n le r ), D il

T a r ih le r i- B o y T e k i l t D e s t a n la r , A n k a r a O n iv e r s te s i F a k lt e s i Y a y n , Y a y n N o : 170, A n k a ra 1972,

ve T a r ih - C o r a fy a

2 . b a s m , sh . 1 3 4 . 501 502 y i N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, s h . 1 6 6 . B R O SSET , 349, H is t o ir e de la G e o r g ie I, S t. P e te rs b u rg 1879. sh. 346-

3 5 9 'd a n

n a k le d e n

T U R A N .

T rk

C ih n

H k im iy e t i

M e fk u re s i

T a r ih i, c . I. sh . 2 0 5 . 503 M A T H E U . 1 8 2 'd e n C h r o n ig u e . trc . E. T rk D U L A U R E R , C ih n P a r is 1858, sh. 181-

n a k le d e n

T U R A N ,

H k im iy e t i

M e fk u re s i T a r ih i,

c . I, sh. 2 0 6 ; B u

k a y n a n T r k e s i i in

b k . U R F A L I M A T E O S , U r fa l

M a t e o s V e k a y in a m e s i v e P a p a z G r ig o r 'u n Z e y l i , s h . 1 5 6 . 504 B R O S S E T , H i s t o i r e d e la G e o r g i e I , s h . 3 4 6 - 3 4 9 'd a n n a k l e d e n T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 3 9 . 505 Anna K O M N E N A , A l e c l a d e , I . t e r e . 8 . L E B E , P a r i s 1 9 4 3 . s h . 1 8 'd e n

n a k le d e n T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , Sh . 3 9 . 506 J. S K Y L T Z E S . H is to r ia , Bonn 1839. sh. 7 0 8 'd e n n a k l e d e n T U R A N ,

S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 39 .

240

O u z NAL

507

S rya n i P a r is

M H A E L III, sh.

(M ic h e l

le

S y r ie n ),

C In r o n ig u e , T U R A N ,

te re .

C H A BO T, Za

1905,

1 6 0 - 1 7 2 'd e n

n a k le d e n

S e l u k lu la r

m a n n d a T r k i y e , sh . 3 9 - 4 0 . 508 509 510 T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n d a T r k i y e , sh . 4 0 . T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n m d a T r k i y e , sh . 4 0 - 4 1 . T a r ih in d e m o g r a f ik m ille r le iz a h hakkm daki k y m e t l i g r le r i i in

bk. m er L tfi B A R K A N ,

" T a r i h i D e m o g r a f i A r a t r m a la r v e O s m a n lI

T a r i h i " , T r k iy a t M e c m u a s , c . X , (1 9 5 1 - 5 3 ), s t a n b u l 1 9 5 3 . 511 512 B A R K A N , T a r i h i D e m o r a f i A r a t r m a l a r , s h . 1-2. m er L tfi B A R K A N , "O s m a n lI Im p a r a t o r lu u 'n u n B ilg ile r F a k lte s i T e e k k l M eseI , s.

' le s i",

A n k ara

n iv e r s it e s i S iy a s a l

D e r g is i, c .

2,

A n k a r a 1 9 4 4 , Sh. 3 4 3 . 513 M. Fuad K PR L , O s m a n lI

I m p a r a t o r lu u 'n u n

K u r u lu u ,

Basnur

M a t b a a s , A n k a r a 1 9 7 2 , 2. b a s m , s h . 5 7 . 514 515 K PR L . B A R K A N , 344. 516 517 518 519 520 521 BA F^K A N ,

O sm anlI i m p a r a t o r l u u ' n u n K u r u l u u , s h . 6 1 .
O s m a n lI ( m p a r a t o r lu u 'n u n T e e k k l M e s e le s i , sh. 343-

O sm anlI I m p a ra to rlu u 'n u n T e e k k l M e s e le s i , s h . 3 4 4 .

B A R K A N . T a r ih i D e m o r a fi A r a tr m a la r , sh. 1. S M E R , O u z la r , sh. X II I - X I V . vd.

S M E R , O u z la r, sh . X I V S M E R , O u z la r, sh. X I V . m er L tfi B A R K A N . M e to d u

" O s m a n lI m p a r a t o r lu u 'n d a V a k fla r

B ir

s k n ve K o D e v ir le r in in

lo n lz a s y o n

O la r a k

v e T e m lik le r , I, s t il

K o l o n i z a t r T r k D e r v i l e r i v e Z a v i y e l e r , V a k f l a r D e r g i s i , s. I I , A n k a r a 1 9 4 2 ( T p k b a s m , s t a n b u l 1 9 7 4 ). sh . 2 8 1 . 522 523 524 525 526 527 B A R K A N , K o lo n iz a t r T r k D e r v i le r i, sh, 2 8 1 . B A R K A N , K o lo n iz a t r T r k D e r v i le r i, sh. 2 8 1 . B A R K A N , K o lo n iz a t r T r k D e r v i le r i, sh. 2 8 1 - 2 8 2 . S M E R , O u z la r, sh . X V - X V I , X X I . S M E R , O u z l a r , sh . X V I . B A R K A N , K o lo n iz a t r T r k D e r v i le r i, sh. 2 8 2 . " O s m a n lI im p a r a t o r lu u 'n d a T r k A ir e t le r in in R o l ".

527 Pau l W T T E K , n g iliz c e d e n te s i T a r i h M AZ, R o l

e v ir e n , E . K U R A N , s ta n b u l n iv e r s it e s i E d e b iy a t F a k l c. X I I I , s. 1 7 - 1 8 , s h . 2 6 0 ' d a n D e v le tin in D .T .C . n a k le d e n N e ja t K A Y

D e r g is i,

"A n a d o lu I". A n k ara

S e l u k lu

i n h i t a t n d a id a r e M e k a n iz m a s n n Fak. T a r ih A r a t r m a la r D e r g is i,

n iv e r s it e s i

( A n k a r a 1 9 6 4 ) , c . I I , s. 2 - 3 , s h . 9 6 v e d i p n o t u 8 . 528 529 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 4 1 . Y IN A N C , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 166j ZTU N A , T r k iy e T a r ih i,

c. I,s h .^ 3 0 . 530 531 V I N A N . A n a d o lu 'n u n F e t h i , Sh. 1 6 6 . V. G R U M EL, "L e o n , M e tr o p o lite d 'A m a s e e X I I s ie c le " , E tu d e s

H O R A SA N D A N A N A D O L U Y A

241

B y z a n t ln s ,

lll,

( 1 9 4 5 ) , s h . 1 6 8 d e n n a k l e d e n T U R A N . S e l u k l u l a r T a

rih i, sh . 2 8 0 . 532 533 534 535 536 537 538 539 Y I N A N , A n a d o l u ' n u n F e t h i , sh . 1 6 6 - 1 6 7 . Y I N A N , A n a d o l u n u n F e t h i, s h . 1 7 2 , Y I N A N , A n a d o lu n u n F e t h i, sh . 1 7 3 - 1 7 4 S
m e r

, O u z la r , sh. 1 3 5 .

S M E R . O u z la r, sh. 1 7 4 - 1 7 5 . Y I N A N , A n a d o l u n u n F e t h i, sh . 1 7 2 ; S M E R , O u z la r , sh . 1 5 7 . K P R L , O s m a n lI Im p a r a t o r lu u 'n u n K u r u lu u , sh . 9 9 . Fa ru k S M ER , " A n a d o lu 'y a Y a ln z G e b e T r k le r m i G e l d i ? " , T r k

T a r i h K u r u m u B e l l e t e n , c . X X I V , s. 9 6 , ( 1 9 6 0 ) , s h . 5 6 7 - 5 9 4 . 540 541 Y I N A N , A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 1 7 2 . Kem al Vehbi G L, A n a d o lu 'n u n T u r k le t ir ilm e s i v e Is l m la t r lm a s ,

T o k e r Y a y n e v i, 1 0 0 B y k E s e r S e ris i, N o ; 2 1 . s ta n b u l 1 9 7 1 , sh . 3 3 . 542 M u s ta fa A K O A , T r k i y e 'n i n k t is a d i ve t im a i T a r ih i, c. I, 1243-

1 4 5 3 , C e m Y a y n e v i , s t a n b u l 1 9 7 4 , 2 . b a s m , sh . 1 2 - 1 3 . 543 544 545 Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh . 1 7 6 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh . 1 7 6 . M R A L T , C h r o n o g r a p ij ie B y z a n t i n e , c . I. sh . 1 5 0 - 2 3 5 . 2 7 5 , 3 5 7 , 5 2 0 ,

5 2 1 , 6 3 5 'd e n n a k l e d e n Y I N A N , A n a d o l u ' n u n F e t h i , s h . 1 6 7 . 546 547 548 549 550 551 552 553 Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 1 7 6 , 1 6 6 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, s h . 1 7 6 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 1 6 7 - 1 6 8 . Y I N A N , A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 1 7 7 - 1 7 8 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh . 2 8 0 . S O M E R , O u z la r , sh . 1 6 7 . K P R L . O s m a n lI I m p a r a t o r lu u 'n u n K u r u lu u , s h . 1 4 1 - 1 4 2 , 1 4 4 . K PR L , B A R K A N . O s m a n lI K o lo n iz a t r Im p a r a t o r lu u 'n u n T rk D e r v i le r i, K u r u lu u , sh. Sh. 143-144; O u z la r ,

282; S O M E R ,

sh. X V - X V I , X X I . 554 555 B k . Y u k a r d a sh . 1 9 C v e S M E R . O u z la r , s h . X V I . B A R K A N , T a r ih i D e m o ra fi A r a tr m a la r , sh. 1 1 , T a b lo 1; S M E R ,

O u z la r , sh . 1 8 2 . 556 557 558 559 560 S M E R , O u z la r , sh. 182 . S M E R , O u z la r , sh . 1 5 8 . T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, s h . 2 3 . 8 3 n o 'lu d ip n o t u r t u n d e v a m . A K D A , T r k i y e n in k t is a d i v e t i m a i T a r ih i, c . I. sh . 1 0 . Y I N A N , A n a d o lu 'n u n F e t h i , s h . 1 8 0 - 1 8 2 .

V II. B L M N E T C E
561 T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . X X I - X X I I .

242

OUZ NAL

562 563 564 565 566 567

T U R A N . S e l u k lu la r z a m a n n d a T r k iy e , sn . X X I V . T U R A N . S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . X X V . Y I N A N C . A n a d o l u n u n F e t h i , s h . 1 2 7 - 1 2 6 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 77 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh . 7 9 . Y IN A N C . A n a d o lu 'n u n F e t h i, sh. 166; ZTU N A , T r k iy e T a r ih i,

c . I, sh . 4 3 0 . 568 569 570 571 572 573 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 78. T U R A N , D o u A n a d o lu T r k D e v le tle r i T a r ih i, sh . I X . K Y M E N , S e l u k lu D e v ri T r k T a r ih i, sh. 1 1 3 . T U R A N , D o u A n a d o lu T r k D e v le t le r i T a r ih i, sh. IX - X . T U RA N , T U R A N , S e l u k lu la r T a r ih i, sh. 176; a y r c a bk. y u k a r d a not 4 1 8 .

I. S l e y m a n S a h , s h . 2 0 6 - 2 0 7 ; T U R A N , S e l u k l u l a r Z a m a n n

d a T r k i y e , sh . .5 5 - 5 6 . 574 575 576 577 578 T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. 1 1 0 . T U R A N , S e l u k l u l a r T a r i h i , sh . 2 1 7 . T U R A N , S e l u k lu la r Z a m a n n d a T r k iy e , sh. V I N A N , M illi T a r ih im iz in A d , sh. 2 6 . P I K E v e D r . , a . 9 .e ., sh . P O l . X X V III- X X IX

HORASANDAN ANADOLU'YA

243

KA YN A KLA R

A B U 'L

FA R A C ,

G re g o ry,

(B A R

H E B R A E U S ),

A b u 'l

Fara c

T a r ih i,

Q ev.

m e r R z a D o r u l,

2 c ilt. T . T .K . Y a y n , A n k a r a 1 9 4 S-1 9 S0 .

A K S A R A V ,

K e r im e d d ln

M ahm ud,

S l u k i

D e v le tle r i a d l

T a r ih i, F a rsa

A k s a r a y lI T a r ih in in

K e r im e d d in

M a h m u d 'u n ev.

I^ ^ U s m e ra t M.

U l- A h b r

T e r c m e s i. T r k e y e

N u ri G en co sm an , n s z

ve n o tla r y a z .

F e r id u n N a f iz U z lu k , A n k a r a 1 9 4 3 .

B A R K A N , yon

m er

L t f i, " O s m a n lI Im p a r a t o r lu u 'n d a B i r s k n

v e K o lo n iz a s -

M e t o d u O la r a k V a k f l a r v e T e m lik le r , I, i s t i l D e v ir le r in in K o lo n i-

z a t r T r k D e r v i l e r i v e Z a v i y e l e r , V a k f l a r D e r g i s i , s. I I , A n k a r a 1 9 4 2 , ( T p k B a s m , s ta n b u l 1 9 7 4 ), s h . 2 7 9 - 3 8 6 .

B A R K A N .

m er

L t f i,

"O s m a n lI

im p a r a t o r lu u 'n u n

T e e k k l

M e s e le s i" .

A n k . n . S . B . F . D e r g i s i , c . I , s. 2 , A n k a r a

1 9 4 4 . sh. 3 4 3 r 356.

B A R K A N ,

m er

L t f i,

" T a r i h i D e m o g r a f i A r a t r m a la r v e O s m a n lI T a r i h i " ,

T r k i y a t M e c m u a s , c . X , (1 9 5 1 - 5 3 ).

BA R T H O LD , R a g p

W .,

O rta

A sya

T rk

T a r ih i

H a k k n d a Y a y n a

D e r s le r , T r k e y e K z m Yasar

ev.

H u lu s i

z d e n . S a d e le t ir e r e k

Hz.

K o p ra -

m a n - A f a r s m a il k a , A n k a r a 1 9 7 5 .

K lt r

B a k a n l

V jy n

B O N D A R ,

Im a d

d - D in , I r a k v e H o r a s a n S e l u k l u l a r T a r i h i , M . T h . H o u t s m a 1689 da L e id e n 'd e n e r e d ile n m e tin d e n T rk e ye ev.

t a r a f n d a n

K v a m e d d in B u rs la n , T . T . K . Y a y n , s ta n b u l 1 9 4 3 .

e l- C A H 2 , E b u l e r 'i n

O s m a n A m r b. B a h r , H i l f e t O r d u s u n u n M e n k ib e le r i v e T rk (M e n a k ib Cund e l- H il fa ve F a z a il e l - E t r a k ) , T rk

F a z ile tle r i,

K lt r n A r a t r m a E n s t it s Y a y n , A n k a r a 1 9 6 7 .

E R S N , M u h a r r e m , O r h u n A b id e le r i, M . E . B . Y a y n ,

I s ta n b u l

1970.

E Y C E ,

S e m a v i,

M a la z g ir t S a v a n

Kaybeden

IV .

R o m a n o s D io g e n e s (1 0 6 8 -

1 0 7 1 ), T . T . K . Y a y n , A n k a r a 1 9 7 1 .

H O R A S A N 'D A N A N A D O L U 'Y A

G O L,

K e m a l V e h b i , A n a d o l u ' n u n T U r k l e s t r i i m e s i v e Is l m l3 $ t * > 'ilm a s , T o k e r Y a y n e v i, s t a n b u l 1 9 7 1 .

G N A LT A Y ,

e m s e d d n ,

"A b b a s

O u lla r

Im p a r a t o r lu u 'n u n B e lle te n , c . V I,

K u r u lu

ve

Y k s e li in d e

T r k le r 'in

R o l . T . T . K .

s. 2 3 - 2 4 , ( T e m

m u z - I. T e r i n 1 9 4 2 ) . s h . 1 7 7 - 2 0 5 .

G N A LT A Y .

S e m s e d d in ,

" S e l u k lu la r ' n

H o r a s a n 'a

n d ik le r i

Zam an

s lim

D n y a s n n S iy a s a l, S o s y a l, E k o n o m ik v e D in i D u r u m u " , T . T . K . B e lle t e n , c . V I I , s. 2 5 . ( I I . K n u n 1 9 4 3 ) , s h . 5 9 - 9 9 .

H A R T,

B .H .

L id d e ll,

S tr a t e ji,

D o la y l

T u tu m ,

Cev.

Cem al

E n g in s o y ,

Genel

K u r m a y B s k , s t r a t e j ik E t d le r D a ir e s i Y a y n , A n k a r a 1 9 7 3 .

H O N G M A N N ,

E r n s t , B iz a n s D e v le t i'n in

D o u S n r , G r e k e , A r a b a , S rya 3 6 3 'd e n 1 0 7 1 'e K a d a r , e v . F i k r e t

n ic e v e E r m e n ic e K a y n a k l a r a G r e

l$ lta n , s t . n . E d e b iy a t F a k . Y a y n , s ta n b u l 1 9 7 0 .

e l.H S E Y N ,

A M b r

U d - D e v le t

is - S e l u k iy y e , 1933 de

Pencap L a h o r 'd a

n iv e r s ite s i n e r e t ti i

F a rsa

P ro fe s r

M uham m ed

Ik b a l'in

m e tin d e n

T r k e ' y e e v i r e n N e c a t i L U g a l, T . T . K . Y a y n , A n k a r a 1 9 4 3 .

K A P ESO LU , v e T a r ih i

b r a h im ,

"D o u

A n a d o l u y a 60. Doum

lk Y l

S e l u k lu

A k n (1 0 1 5 - 1 0 2 1 ) K p r l

E h e m m iy e ti". M 6 la n q e s

M n a s e b e tiy le F u a d

A r m a a n ,

F u a d K p r l . A n k . n . D . T . C . F . Y a y n , s t a n

b u l 1 9 5 3 . sh. 2 5 9 -2 7 4 .

K A FESO LU .

I b r a h Im - D E L O R M A N .

A lta n .

T a r ih - ll,

L is e

D e rs

K it a b ,

M .E .B . Y a y n .s ta n b u l 1 9 7 6 .

K A R A T A M U .

S e l h a t t in . T r k S i l h l K u v v e t le r i T a r ih i.

I I . C ilt E k i , M a la z

g ir t M e y d a n

M u h a re b e s i (2 6 A u s t o s 1 0 7 1 ), G e n e l K u r m a y H a r p T a r ih i

B a k a n l Y a y n . A n k a r a 1 9 7 0 .

K P R L , M . F u a d , " A n a d o l u S e l u k lu T a r ih i'n in Y e r li K a y n a k l a r " , T . T . K . B e l l e t e n , c . V I I , s. 2 7 , ( T e m m u z 1 9 4 3 ) , s h . 2 9 9 - S 2 2 .

K PR L .

M . F u a d , " O s m a n lI I m p a r a t o r lu u 'n u n E t n i k M e n e i M e s 'e l e l e r i" , 1 9 4 3 ). sh . 2 1 9 - 3 1 3 .

T . T . K . B e l l e t e n , c . V i l , s. 2 8 . ( I . T e r i n

K P R L , M . F u a d . O s m a n lI Im p a r a t o r lu u 'n u n K u r u lu s u , B a s n u r M a t b a a s , A n k a r a 1 9 7 2 , 2 . B a s m .

OUZ NAL

2^4.6

K Y M EN ,

M ehm et

A tta y ,

S e l u k lu

D e vri

T rk

T a r ih i,

A y y ld z

M a tb a a s ,

A n k ara 1963.

M A TEO S,

U r f a l, U r f a l M a t e o s V e k a y i- n m e s i (9 5 2 - 1 1 3 6 ) v e P a p a z G r ig o r 'u n e v . H ra n t O . A n d re a s y a n . N o tla r Ed o u -

Z e y li (1 1 3 6 .1 1 6 2 ), T r k e y e

a r d O u la u r e r- M k r im in H a lil Y n a n , T . T . K . Y a y n , A n k a r a 1 9 6 2 .

G EL,

B a h a e d d in , T r k s t a n b u l 1 9 7 1 .

K lt tir U n U n

G e li m e

C a la r ,

2 c ilt, M . E . B .

Y a y n ,

2TU N A .

Y iim a z , B a la n g c n d a n S iy a s i. M e d e n i,

Z a m a n m z a K lt r .

K a d a r B U y U k T r k iy e T a r ih i, ve S a n 'a t T a r ih i, c. I,

T r k i y e 'n i n

T e k il t

t k e n Y a y n e v i, s ta n b u l 1 9 7 7 . (2 . B a s m ).

R A V E N D ,

M uham m ed

b . A l i b . S l e y m a n , R h a t - U S - S u d u r v e A y e t - U S 'S U r u r

(G n lle r in

R a h a t ve S e v in A l m e t i), C e v . A h m e t A te s , 2 c ilt. T . T . K .

Y a y n , A n k a ra 195 7-1960 .

SA K A O LU ,

N e cd e t,

T rk

A n a d o lu 'd a

M engU cek

O u lla r ,- M illiy e t

Y a y n ,

la n , s ta n b u l 1 9 7 1 .

S E V M , A li, M a la z g ir t M e y d a n S a v a , T . T . K . Y a y n , A n k a r a 1 9 7 1 .

SO M ER ,

F a r u k , " X . Y z y ld a

O u z la r " , A n k .

O n . O . T . C . F . D e r g is i, c . X V I .

s. 3 . 4 , ( E y l l - A r a l k 1 9 5 B ) .

S M ER ,

F a r u k , O u z la r ( T r k m e n le r ), T a r ih le r i - B o y T e k il t - D e s ta n la r ,

A n k . O n . D . T . C . F . Y a y n , A n k a r a 1 9 7 2 . 2 . b a s m .

SO M ER ,

Fa ru k ,

" M a la z g ir t

S a v a n a

K a tla n

T rk

B e y le r i",

S e l u k lu

A ra

t r m a la r D e r g is i, s. I V , A n k a r a 1 9 7 5 , s h . 1 9 7 - 2 0 7 .

S M ER ,

Fa ru k

S E V M ,

A li,

Is l m

K a y n a k la r n a

G re

M a la z g ir t

S a v a ,

(M e t in le r ve e v irile r i), T . T . K . Y a y n , A n k a r a 1 9 7 1 .

E K E R ,

M e h m e t,

F e t ih le r le

A n a d o lu 'n u n

T r k le m e s i

ve

s l m la m a s ,

. t k e n Y a y n e v i, s t a n b u l 1 9 7 3 .

T O G A N . A . Z e k i V e lid l, U m u m i T r k T a r ih in e G ir i , C ild I, E n E s k i D e v ir le r den 16. A sra K a d a r .. s t. On. E d e b iy a t Fak. Y a y n . s ta n b u l 1970,

2 . b a s m .

T U R A N .

O sm an,

T rk

C ih n

H k im iy e t i

M e fk u re s i

T a r ih i.

T U rk

D nya

HORASAN'DAN ANADOLU'YA

2 1 f?

N iz m n n Y a y n ,

M illi,

Is l m i 1969 (2

ve

n s a n i .E s a s la r , (N a k la r

T u ran

N e riy a t s ta n b u l

Y u rd u 1978,

Is ta n b g l

c ilt);

Y a y n e v i,

2 . b a s r n ).

T U R A N ,

O s m a n , S e l u k lu la r

T a r ih i

v e T U r k - s l m

M e a e n iy e ti, T u ra n N e r i

y a t Y u r d u Y a y m , s t a n b u l 1 9 6 9 , 2 . b a s m .

T U R A N ,

O s m a n , S e l u k lu la r

Z a m a n n d a

T r k iy e ,

S iy a s i

T a r ih ,

A lp

A r s l a n '-

d a n O s m a n G a z i'y e (1 0 7 1 - 1 3 1 8 ), T u r a n N e r iy a t Y u r d u b u l. 1 9 7 1 .

Y a y n , s ta n

TU R A N ,

O sm an, O o u

A n a d o lu

T rk

D e v le tle r i T a r ih i, S a it u k iu la r , vc A r tu k lu ia r n

IVlengUve

C i k le r ,

S k m e n lile r ,

D ilm a

O ju lla r

S iy a s i T a r ih

M e d e n iy e t le r i, T u r a n N e r iy a t V u r d u Y a y n . s t a n b u l 1 9 7 3 .

T U R A N ,

O sm an,

S e l u R lu la r

ve

s l m iy e t ,

T u ran

N e riy a t

Y u rd u

Y a y n ,

s ta n b u l 1 9 7 1 .

T U R A N , O s m a n , " I . S le y m a n s ta n b u l 1 9 6 6 .

S a h " , s l m

A n s i k l o p e d i s i , e . 1 1 , st. 2 0 1 - 2 1 9 ,

Y IL D IZ ,

Hakk

D u rs u n , s l m iy e t v e T r k le r , s t . n . E d e b iy a t F a k . Y a y n ,

s ta n b u l 1 9 7 6 .

Y IN A N ,

M k r m ln

H a l i l , T r k i y e T a r i h i . S e l u k l u l a r O e v r i . I- A n a d o l u ' n u n

F e t h i, s t . n . E d e b iy a t F a k . Y a y n , s ta n b u l 1 9 4 4 .

Y IN A N ,

M k r im in

H a lil,

M illi T a r ih im iz in A d . H a r e k e t Y a y n la r , s ta n b u l

1969.

OUZ NAL