KAYNAK

Kaynak, malzemelerin kaynak blgesinde s ve/veya basn yardmyla ilave malzeme kullanarak veya kullanmadan birletirilmesidir. Kaynak teknii, gerekte bir grup birletirme ynteminin genel addr.

Tablo 1. Ergitme Kaynak yntemlerinin snflandrlmas

Kaynak, uyguland malzeme trne gre metal kayna veya plastik malzeme kayna olarak gruplandrlabilir. Ancak genel olarak kaynak, ilemin fiziksel prensibine gre Eritme kayna ve Basn kayna olarak snflandrlr. Tablo 1 ve 2'de bu ekilde snflandrlan kaynak yntemleri toplu halde gsterilmitir.

Tablo 2. Basn kaynak yntemlerinin snflandrlmas

1.1. KAYNAK KABLYET Kaynakl yap elemanlarnn imalat amac, mmkn olan en dk maliyette imal edilmesi, fonksiyonunu tam olarak yerine getirmesi ve iletmede uzun sreli kullanlmasdr.Metalsel malzemeden bir yap elemann kaynak prosesinde, belirli bir kaynak ynteminin kullanld uygun bir imalat srecinde, maddelerin kaynakla birletirilmesi szkonusudur. Burada kaynak blgesinin yerel zelliklerinin ve birletirilen paralarn tm konstrksiyona etkilerinin, nceden belirlenmi koullan salamam gerekir. Kaynak kabiliyeti, temel faktre, Malzeme, Konstrksiyon ve imalata ayn arlkla baldr. Kaynak kabiliyeti ile bu temel faktrler arasnda, aadaki zellik yeralr: - Malzemelerin kaynaa uygunluu - Konstrksiyonun kaynak emniyeti, ve - malatn kaynak yaplabilirlii. Bir kaynakl imalat, belirli malzemelerden oluturulmu bir konstrksiyon halinde, nceden tesbit edilmi imalat artlan altnda, kolayca imal edilebiliyorsa, kaynak yaplabilirlie sahip demektir. Tablo 3de yukarda saylan faktrler birarada verilmitir.

Tablo3. Kaynak kabiliyetini etkileyen faktrler.

Bu zelliklerin herbiri, kendi iinde malzemeye, konstrksiyona ve imalata bal olmasna ramen arlklar birbirinden farkldr Bir malzeme, eer belirli bir konstrksiyon ve imalat eklindeki zellikleri, kendisinden beklenen her talebe uygun bir kaynak kalitesine ulaabiliyorsa, o malzeme kaynaa uygun demektir. Bir konstrksiyon, eer belirli malzeme ve imalat yntemleri ile oluturulduktan sonra, nceden tesbit edilmi iletme artlan altnda kendisinden beklenene fonksiyonlar yerine getirebiliyorsa, kaynak emniyetine sahip demektir. Kaynak ileminde tatminkar bir kalitenin salanmas, zellikle aadaki nedenlerle gtr: - Kaynak ilemi, retim srecinde optimize edilmi malzeme yapsna, srekli olarak mdahale edilmesi demektir; nk termik olarak sinirli iyap -dnm, atmosferden .gaz kapma, birletirme yzeyindeki katklar nedeniyle, malzemenin mekanik teknolojik zellikleri deiir - Kaynak ilemleri, gnmzde hl ounlukla elle veya ancak ksmen mekanize ekilde uygulanmaktadr. Bu nedenle mamullerin .kalitesi, dier bir imalat ynteminde olmad kadar insana ve tekrarlanabilir performans asndan insann yeteneklerine baldr. - Kaynakl birletirmelerin kalitesinin deerlendirilme olanaklar snrldr. zellikle eritme kaynayla birletirilmi kaln levhalarda, ayrca ike ve bindirme dikilerde mevcut muayene yntemleri, gvenilir kalite deerlendirmesi asndan tatminkr bilgi vermez. 1.2 GAZ KAYNAI Gaz kayna, gaz basn kayna ve gaz eritme kayna alt gruplarna ayrlr Gaz basn kayna, bir basn kaynak yntemidir. Gaz alevi, bu yntemde, beton eliklerinde olduu gibi yalnzca birleme yzeylerini stmakta kullanlr. Kaynak, sonradan basn uygulamas altnda tamamlanr. Bu bolmde sadece gaz eritme kayna ele alnmtr. Gaz eritme kayna, en eski eritme kaynak yntemlerinden biridir; ancak, TI kayna gibi modern kaynak yntemleri iin nclk etmitir. 1.2.1. Gaz Eritme Kaynann Prensibi Oksi-asetilen kayna olarak da bilinen gaz kaynanda s menba olarak bir alev kullanlr. Alevin oluturulmas ve srdrlmesi iin oksijen gibi bir yakc gaz gerekir. Alev, hem esas metali hem de kaynak blgesine sevkedilen ubuk eklindeki ilave metali eritir Gaz eritme kayna dk yatrm maliyetiyle niversal bir uygulama kabiliyetine sahiptir 1.2.2. Gazlarn zellikleri 1.2.3. Oksijen Gaz eritme kaynanda Oksijen gibi bir yakc gaza ek olarak, yanmay srdrmek ve alev gcn ykseltmek amacyla bir yanc gaza gerek vardr. Kaynak iin gerekli olan oksijen havann ayrtrlmasyla elde edilir. Genel saflk derecesi % 99,5'tir. Gaz formunda veya svlatrlm olarak tanr. Dk miktarda tketilecei zaman elik tplere gaz formunda depolanr. Tplerin basnc 150 ila 200 bar arasndadr ve hacimleri ise 40 ila 50 litredir. ok sayda tketim noktasnn bulunmas gereken iletmelerde ise, tek tek tplerden tp bataryalar oluturulabilir. Daha byk tketim durumunda, snr 300 ila 1000 m3/ay arasndadr ve kullanm yerinde bulunan sabit tanklarda dk scaklklarda svlatrlm halde depolanr.

1.2.4. Yanc Gazlar Gaz eritme kaynanda yanc gaz olarak ounlukla asetilen (C2H2) kullanlr. Prensip olarak Propan (CaHe) ve Doalgaz (Metan (CH4)) gibi hidrokarbon bileikleri de yanc gaz olarak kullanlabilir.Asetilen, oksijenle yakldnda, dier gazlara oranla en yksek alev gcn verir. Bunun nedeni, sadece yksek sl deeri deil, ayn zamanda asetilenin tutuma hznn da en yksek olmasdr. Asetilen, teden beri asetilen retim cihazlarnda retilir Gnmzde ise retildikten sonra tplere doldurulmaktadr. ekil 1. ekmeceli tipte bir asetilen retim cihaznn kesitini ematik olarak vermektedir. Kire ta ile karbonun ark ocanda reaksiyona, girmesiyle elde edilen kalsiyumkarbr (CaC2), asetilen retim cihaznn ekmecesine yerletirilir Burada zerine dklen su ile aadaki denklem uyarnca reaksiyona girer: CaC2 + 2H2O = C2H2 + Ca (OH ) 2 + Is Oluan gaz, cihazn st ksmlarna kar. Gnmzde artk asetilen, elik tplerde depolanm olarak kullanm yerine ulatrlmaktadr. Asetilenin basnc 2,5 bar'n zerine ktnda, patlayarak kendisini oluturan hidrojen ve karbona ayrtndan tplerin i basnc 1,5 bar amaz. ekil 2. bir asetilen tpnn kesitini gstermektedir. Tp iinde bulunan gzenekli maddeye aseton emdirilmi ve asetilen de bu aseton iinde eritilmitir. st ksmnda bulunan bolukta, erimi asetilen gaz haline geer.

ekil 1.ekmeceli bir asetilen retim cihaznn ematik gsterimi (karpit kazan)

ekil 2. Bir asetilen tpnn yaps

1.2.5. Oksi-Asetilen Alevi Yanc gaz, oksijen etkisi altnda, iki kademeli bir yanma ile yanar. 1.2.6. fle ve Aksesuarlar Gaz eritme kaynanda gnmzde byk ounlukla enjektr tipi fleler kullanlmaktadr (ekil 3). Yksek basnca ayarlanan oksijen (2,5 bar) dk basnl asetileni (O,5 bar) tpten emer Her iki gaz da fle iinde karr ve yanma reaksiyonu, fle dnda meydana gelir.

ekil 3. Gaz eritme kaynanda kullanlan fle (almo). En yksek scaklk, alevin koyu renkli konik ksmnn yaklak 2 ila 5 mm nnde oluur (ekil 4). Asetilen oksijenle yandnda, 3200Clik bir scaklk elde edilir En yksek scakln olutuu bu nokta, kaynan yaplmas gereken yerdir.

ekil 4. Asetilen-oksijen alevi

1.2.7. Alev Ayar Alev, yanc gaz / oksijen oranna gre oksitleyici (oksijeni fazla), ntr veya redkleyici (asetileni fazla) ayarlanabilir Birletirme kaynanda, yumuak elikler ve CrNi eliklerinin tamir kaynanda alev ntr ayarlanr Oksijeni fazla alevle pirin kaynak edilirken, redkleyici alevle dkme demirin, alminyumun kaynanda ve sert dolgu kaynanda kullanlr 1.2.8. Gaz Eritme Kaynanda alma Teknikleri Gaz eritme kaynanda, sadan sola (sola kaynak) ve soldan saa (saa kaynak) olmak zere iki teknik kullanlabilir. Sola kaynak ynteminde kaynak ubuu alevin nnde giderken saa kaynak tekniinde alevin arkasndan gelir (ekil 5). Sola kaynak, 3 mm'ye kadar ince salarn birletirme kaynanda kullanlr. Burada fle eik tutulur ve alev daha ok eriyen esas metale doru ynlendirilir. Bylece esas metalin ince blgesinde erimi bir nokta oluturulur; bu ekilde s bir nfuziyet (esas metalde erimenin olutuu derinlik) ve dolaysyla dk bir karm (kaynak metali iinde esas metalin erime miktar) elde edilir. Saa kaynak tekniinde ise, daha derin bir nfuziyet elde edildiinden ve daha emniyetli bir kaynak oluturulabildiinden daha kaln paralar kaynak yaplabilir Kaplama kaynanda, zrhlanmann aksine saa kaynak teknii kullanlr Gaz eritme kayna, birletirme kayna olarak daha ok, alamsz ve dk alaml elik borularn kvrk aln, I ve V azlarn kaynanda kullanlr. Dk eritme gc nedeniyle ekonomik uygulama alan yaklak 4,5 mm cidar kalnlna kadar ve 150 mm apa kadar borularn kaynayla snrldr.

ekil 5. Gaz eritme kaynanda alma teknikleri

Gaz eritme kaynann dier bir uygulama alan, dkme demirlerin scak kaynadr. Bu uygulamada para kzl renge kadar tavlanr ve ayn tr ilave malzemeyle kaynak yaplr. Kaynaktan sonra yava souma salanr. 1.2.9. Gaz Eritme Kaynanda Grlen Kaynak Hatalar Kaynak diki hatalar (sreksizlikler) gaz kaynanda en ok, uygun olmayan az hazrl veya kaynaknn yanl alma tekniinden doar. En ok rastlanan kaynak hatalar, yetersiz nfuziyet, yanma oluu, birleme azl ve gzenektir Ayrca oksit kalntlar ve atlaklar da oluabilir. Yetersiz nfuziyet, genellikle kk aralnn ok dar olmasndan doar Bu durum, kaynak srasnda puntalama yerlerinin dayanamamasna yolaan bzlmeden de ileri gelebilir. Yanma oluklar, kaynak ilave ubuunun kaynak aznn her iki yanna eit derecede ylmamasndan doar. ounlukla flecin hatal tutuluu da bu hatann oluumunda etkilidir Birleme hatalar, birleme blgesindeki veya iki kaynak pasosu arasndaki souk yerlerdir ve seilen fle byklnn kaynak edilecek malzeme kalnlna uygun olmamas veya kaynan ok hzl yaplmas durumunda ortaya kar. Yava kaynak hznda dahi, ne akan kaynak banyosu nedeniyle birleme hatalar oluabilir. Gaz eritme kaynanda gzenekler, kaynak metalinde karbonmonooksit oluumu nedeniyle ortaya kar. Kaynak metalinde yksek oranda karton ierii bulunmas halinde, alevin yanl ayarlanm olmas sonucu karbonmonooksit oluabilir. 1.3. ARK KAYNAININ ESASLARI Ark, bir tr gaz dearjdr. Kaynak srasnda hareketli letken ubuk (elektrod), akm devresini kapatr (tamamlar). Arkn tututurulmas ve srdrlmesi iin bir akm reteci gereklidir. Akm reteci, gerekli yksek akm iddetini ve dk gerilimi salar. 1.3.1. Ark Hava, normal artlar altnda kt bir elektrik iletkenidir. Arkn tututurulmas ve srdrlmesi iin ilk olarak elektrik iletkenliinin salanmas gerekir. Bu durum iyonizasyon olarak adlandrlr. Bu durumda elektrod ile para arasndaki bolukta bulunan havann moleklleri ve dier gazlar, ilk olarak dissosiye olur ve daha sonra da elektronlar ve iyonlar aa kar Ark iindeki elektronlar ve iyonlar, yk tayc olarak grev yaparlar. Pozitif ve negatif yk tayclar, ark iinde kendilerine uygun kutba doru hareket ederler; dier bir deyile elektronlar anoda (pozitif kutba) doru giderken iyonlar katoda (negatif kutba) doru hareket eder. Bu nedenle ark iinde her iki ynde cin kutuplu bir akm ak mevcuttur (ekil 6).

ekil 6. Ark akm ak 8

Arkta akmn ve gerilimin deiimi, arkn karakteristik erisi ile gsterilir. Dk akm blgesinde (Ayrton Blgesi) artan akmla gerilim ok fazla derken, kaynaa uygun Ohmik blgede ark geriliminin artmasyla akm da artar (ekil 7). Uzun bir ark, ksa arka gre ayn akm iddetinde ancak daha yksek gerilimde yanar.

ekil 7. Ark karakteristii 1.3.2. Manyetik Ark flemesi Akm tayan her iletkenin evresinde olduu gibi arkn evresinde de bir manyetik alan oluur Burada akm, elektroddan ark yoluyla paraya geer ve para kutuplama klemensine doru ilerler Manyetik alan. ark blgesinde bklr ve baka bir yne doru geniler (ekil 8). Azalan manyetik kuvvet hatlar younluunun bulunduu bu alanda ark, bir saptrma etkisiyle karlar. Bu olaya ark flemesi denir.

ekil 8. evresindeki manyetik alan nedeniyle arkn sapmas Dier bir manyetik sapma nedeni, demirin manyetik iletkenliinin havannkinden daha fazla olmasdr Byk ferromanyetik demir ktleleri, bu nedenle ark kendisine eker (ekil 8-b). Ayn durum, ferromanyetik bir san kenarnn kayna srasnda da gerekleir (ekil 8-c). Bu durumda ark ieriye doru sapar.

Arkn sapmas nedeniyle birleme hatalar oluabilir Bu nedenle kaynaknn elektroda uygun bir eim vererek ark sapmasn dorultmas gerekir. Para kutup klemensinin ark zerindeki etkisi de aadaki durumlarda olduu gibi pozitif ynde kullanlabilir: a) Crufun yeteri kadar kaln olmad yksek kaynak hzlarnda, para kutup klemensi uzaklatrlmaldr. b) Kaynak banyosu ve crufun birlikte akma tehlikesinin olduu dk kaynak hzlarnda para kutup klemensine doru kaynak yaplmaldr. c) Byk demir ktlelerin ekme etkisi, ktlelerin uygun ekilde yerletirilmesiyle giderilebilir. Alternatif akmla kaynakta fleme etkisi, doru akmla kaynaa gre olduka dktr Ar fleme koullan altnda alternatif akmn kullanlmas tavsiye edilir rnein ok telli tozalt kayna gibi uygulamalarda, tellerin tm doru akmla kaynak yapyorsa, arkn fleme etkisi, her bir arkn kendi etkisi nedeniyle iddetlenebilir Byle durumlarda iki telli tozatt kaynanda, ndeki telin doru akmla arkadaki telin alternatif akmla yklenmesi uygun olacaktr. telli uygulamalarda ise, ndeki tel doru akmla ortadaki ve arkadaki tellerin alternatif akmla yklenmesi fleme etkisinin iddetini olduka azaltr. 1.3.3. Ark Kaynanda Malzeme Geii Ark iinde kaynak ilave malzemelerinin geii damlalar eklinde gerekleir Damlann elektrod ucundan erimesi ve kopmas, deiik kuvvetlerin etkisi altnda meydana gelmektedir. 1.3.4. Malzeme Gei Trleri Malzeme geii, her kaynak ynteminde ve bir yntem iinde rt, toz veya koruyucu gaz trne gre farkllklar gsterir. Asit veya rutil rtl ubuk elektrodlar halinde damlalar, elektrod rtsnn i kraterindeki elektrodun sv ucunda yapk gaz patlamalar eklinde gerekleir (ekil 9). Bazik rtl elektrodlarda malzeme geii iri damlaldr ve belirli zaman aralklarnda, elektrod ucu ile erimi kaynak banyosu arasnda ksa devre oluur (ekil 10), Ksa devrenin zlmesi, damlann elektrodun ucundan emilmesini salayan erimi banyonun yzey gerilimi tarafndan gerekletirilir.

ekil 9. ten patlamal damlalar.

ekil 10. Ksa devrede damla geii

10

Benzer bir malzeme geii MAG-ksa ark kaynanda grlr. ekil 11'de gsterilen ksa devre sras, dzenli aralklarla tekrarlanr. Damla bykl ve damla frekans, malzeme ve koruyucu gaz trne baldr.

ekil 11. Ksa arkta devre evrimindeki aamalar. a) elektrod ucunda bir damla oluur. b) ksa devrenin para tarafndaki erimi banyoda balamas c) sv elektrod malzemesi akar d) sv kpr incelir e) ark tekrar tutuur. MIG/MAG kaynanda st g blgesi, her bir koruyucu gaz trne gre uzun ark veya sprey ark eklinde gerekleebilir. Sprey arkta malzeme geii, esas olarak Pinch etkisi altnda meydana gelir. Pinch etkisi, elektromanyetik bir kuvvettir ekil 12'de gsterildii gibi, evredeki manyetik alann radyal bileeni, damlay bzer ve kopmaya zorlar Yeteri kadar iddetli Pinch etkisi, fiziksel olarak sadece inert gazlar veya argonca zengin karm gazlar halinde oluur. Karbondioksit veya CO2 ce zengin karm gazlar halinde, bu yzden iri kresel taneli, bazen ksa devreli de olabilen malzeme geili uzun ark oluur.

ekil 12. Pinch etkisinin emas 1.4. ELEKTRK ARK KAYNAI Elektrik ark kayna gnmzde MIG/MAG kaynandan sonra en yaygn uygulamaya sahip kaynak yntemidir. Bu yntemde ark eriyen bir ubuk elektrod ile i paras arasnda yanar, Ark ve kaynak banyosu, havann zararl etkilerinden, elektrod tarafndan salanan gazlar ve/veya cruf ile korunur.

11

1.4.1. Yntemin Prensibi ekil 13'de elektrik ark kaynann prensip emas verilmitir Hem ark tayc hem de kaynak ilave malzemesi olarak grev yapan ubuk elektrod, etektrod pensesi ile kaynak kablosu araclyla akm retecinin bir kutbuna balanr. Dier kutup, para kablosu ve para klemensi araclyla i parasna tutturulur. Elektrik ark kaynanda hem doru hem de alternatif akm kullanlabilir. Ancak elektrodlarn baz trleri alternatif akmla kaynak yaplabilir. Akm reteci, den tip statik karakteristie sahiptir.

ekil 13. Elektrik ark kaynann alma prensibi 1.4.2. ubuk Elektrodlar Gnmzde rtl ubuk elektrodlar kullanlmakta olup, plak rtsz elektrodlar terkedilmitir. Elektrodlar mekanik veya hidrolik tahrikli ekstrzyon preslerinde retilir Balayc olarak camsuyu kullanlr. Presten kan elektrodlar bir kurutma frnnda kurutulur. Elektrodlarn rtleri ince, orta kaln veya kaln olabilir. 1.4.3. rtnn Amac ve Etkileri Elektrod rtsnn grevleri Tablo 4'de verilmitir. En nemli grevleri, arkn tutumasn ve srdrlmesini salamak, cruf ve koruyucu gaz oluturarak kaynak banyosunu evre atmosferden korumak ve metalurjik olarak etkilemektir. ekil 14 ve 15'de ise elektrod rtsnn grev ve fonksiyonlaryla ilgili ematik bilgiler verilmitir. Arkn iletkenliini iyiletirmek iin : - daha kolay tutuma salar; - daha iyi kaynak zellikleri oluturur. Bir cruf oluturarak; - damla bykln etkiler; - ark iindeki damlalar ve kaynak banyosunu zararl etkilerden korur; - katlaan banyoya form verir; - hzl katlamay nler. Bir koruyucu gaz rts oluturur: - organik maddelerden; - karbonatlardan (rnein CaCQ3) - Deoksidasyon ve bazen alamlama etkisi yapar. Tablo 4. Elektrod rtsnn grevleri

12

ekil 14. Elektrod rtsnn grevleri

ekil 15. Elektrod rtsnn kalnl

13

1.4.4. rt Trleri TS EN 499'a gre drt temel rt tr vardr. Bunlar sellozik, asit, rutil ve bazik'tir ekil 16, bu rtlerin bileimlerini ve damla gei trlerini vermektedir.

ekil 16. nemli rt trlerinin analizleri ve damla geileri Esas rt trleri yannda TS EN 499'da baz karm rt trleri de tanmlanmaktadr: A B C R RR RC RA RC 1.4.5. Kaynak Teknii Elektrod, kaynak tarafndan tam izole edilmi kaynak pensesine taklr.Seilen elektrod pensesinin, uygulanacak akm iddeti byklne uygun olmas gerekir. Akm iddeti (amperaj), akm retecinde uygun karakteristik erisi seilerek ayarlanr. Ark gerilimi, kaynak tarafndan ark boyu tesbit edilerek ayarlanr Burada ark boyu arttka ark gerilimi artar. Arkn tututurulmas, elektrod ile i paras arasnda ksa devre oluturularak salanr. Daha sonra elektrod hemen yukarya uygun ark boyuna kaldrlr ve ark tututurulmu olur. Bu tututurma ilemi, hibir zaman kaynak az dnda yaplmamal ve kaynaa devam edildiinde hemen zerinden geilecek bir noktada yaplmaldr. Bazik elektrodlar gibi balang gzenei eilimli elektrodlar halinde tututurma ilemi, bir nceki pasonun bittii yerin birka milimetre nnde yaplmal ve ark hemen balang noktasna getirilmelidir Bylelikle ilk damlalarn dt tututurma yeri tekrar eritilmi olur ve balang gzeneklerinin bertaraf edilmesi salanr. i paralar, bir pozisyoner veya fikstr dzeneinde kaynak yaplacaklar pozisyona getirilmiyorsa, kaynaktan nce ounlukla puntalanmalar gerekir. Puntalamada tekrar tutuma zellii iyi olan elektrodlar kullanlmaldr. Bu tr elektrodlar ncelikle R, RR ve RC trndedir. Punta dikileri, esas kaynak srasnda krlmayacak derecede kaln olmaldr. ince Asit rtl Bazik rtl Sellozik rtl Rutil rtl Kaln rutil rtl Rutil sellozik rtl Rutil asit rtl Rutil bazik rtl

14

salarda distorsiyondan (arplma, kaslma, bzlme vs. eklindeki ekil bozukluklar) kanmak iin sadece nokta eklinde puntalama yaplmaldr ekil 17de elektrod hareketleri, paralarn pozisyonlarna gre verilmitir.

ekil 17.Elektrik ark kaynanda para pozisyonuna gre elektrod hareketleri 1.4.6. Elektrik Ark Kaynanda Kaynak Hatalar Elektrik ark kaynanda grlen en nemli kaynak hatalar, yanma oluu, cruf kalntlar, gzenek ve u krater lunkeridir.Yetersiz nfuziyet veya kkte erime azl gibi hatalar, ynteme zg olmayp kaynaknn becerisiyle ilgilidir. Benzer ekilde atlak oluumu da malzemeyle yakndan ilgilidir.ekil 18de baz temel hatalarn nedenleri aklanmaktadr .

ekil 18. Kaynak diki hatalar ve muhtemel nedenleri

15

1.5. GAZALTI ARK KAYNAI Gazalt kayna, kaynak blgesinin bir koruyucu gaz yardmyla korunduu kaynak yntemler grubudur. Kullanlan koruyucu gaz trne gre ve elektrodun ark tayc olup olmadna gre alt gruplara ayrlmaktadr. Gnmzde en ok uygulanan kaynak yntemidir. Tablo 1.9, gazalt kaynak yntemlerinin snflandrlmasn vermektedir. 1.5.1. Tungsten Inert Gaz (TIG) Kayna TIG kaynann prensibi ekil 19'da gsterilmitir. Ark, tungstenden mamul erimeyen bir elektrod ile i paras arasnda yanar Tungsten elektrodla eeksenli olarak beslenen koruyucu soy (Argon, Helyum) hem erimi kaynak banyosunu hem de elektrodu korur. Kaynak ilave malzemesi olarak kaynak blgesine elle beslenen ubuk formundaki teller kullanlr. 1.5.2. TIG Kaynak Donanm TIG kayna iin kullanlan donanmn temel elemanlar, akm reteci, kontrol nitesi ve ucunda tor olan hortum paketidir (ekil 20). Hortum paketinin iinde elektrik kablolar, soutma suyu hortumlar, koruyucu gaz hortumu ve kontrol nitesinin kablolar bulunur. TIG kayna iin kullanlan akm reteleri, den tip statik karakteristie sahiptir. Kural olarak doru akmla kaynak yaplr. Souk negatif kutup elektroda ve pozitif kutup da i parasna balanr.

ekil 19. TIG kaynann prensibi

ekil 20. Su ile soutulan TIG kaynak donanm

16

Alminyum gibi baz malzemeler, alternatif akm kullanmn gerektirir. Doru akm reteci olarak hemen hemen sadece redresrter ve inverterler kullanlr. Transformatrler alternatif akm verir. Birleik cihazlarla Nem alternatif hem de doru akmla kaynak yaplabilir Tungsten elektrodfar, yksek erime scaklna (3450C) sahiptir ve toz metalrjisi ile retilir. Saf tungsten elektrodlar yannda toryumoksrt (ThO2), zirkonyumoksrt (ZrO2) ve lantanoksit (LaO2) ile alamlandrlm elektrodlar da vardr Tungsten elektrodlar EN 26848'de standartlatrlmtr. TI kaynanda kullanlan kaynak ubuk ve telleri, kural olarak esas metal ile ayn kimyasal bileimdedir Scak haddelenmi tellerden souk ekme yntemiyle retilirler. Koruyucu gazlar EN 439'da standartlatrlmtr. TIG kaynanda sadece inert (soy) gazlar kullanlr. Koruyucu gaz olarak ounlukta Argon kullanlmaktadr Helyum'a oranla arkn tutumas daha kolaydr ve dz bir diki yzeyi ve parmak eklinde bir nfuziyet ortaya kar Argona Helyum kartrldnda daha derin bir nfuziyet elde edilir. 1.5.3. Kaynak Teknii Alamsz ve dk alaml elikler, paslanmaz elikler, nikel esasl alamlar ve bakr esasl alamlar gibi ou malzeme, doru akmla (negatif kutup) kaynak edilir. Bazen darbeli akm da kullanlr. Alminyum, magnezyum ve alamlarnda alternatif akm gerekir Bu malzemeler youn ve yksek scaklkta eriyen oksit tabakalarna sahiptir. Bu tabakalar kaynak banyosuna erimeyi ve ilave malzemenin kaynak metaline katlmasn kolaylatrr. Bu nedenle oksit tabakalarnn uzaklatrlmas gerekir. Bu ilem, ark iindeki elektrik ykl paracklar tarafndan yaplr. ekil 21'de alternatif akmda arkn oksit tabakasn temizleme etkisi gsterilmitir.

ekil 21. Alminyumun TIG kaynanda alternatif akm pozitif yar dalgasnda oksit tabakasnn uzaklamas.

17

Akm iddeti, akm retecinde belirli bir karakteristik erisinin seilmesiyle ayarlanr Ark gerilimi ise, ayarlanan ark boyuyla ve kullanlan koruyucu gazla belirtenin Artan akm iddetiyle nfuziyet derinlii de artar ancak eriyen ktlenin formu, elektrod ucunun ekline baldr (ekil 22). Sivri ulu bir elektrod, dar ve derin bir nfuziyet verirken kt ulu bir elektrod, alternatif akmda akm yklenebilirliini arttrrken s ve geni bir nfuziyet verir.

ekil 22. Doru akmla TIG kaynanda elektrod ucunun nfuziyet ekline etkisi

Ark, elektrod i parasna temas ettirilmeden tututurulun Bu amala darbe eklindeki birka bin Voltluk yksek gerilim, elektrod ucu ile para arasndaki mesafe birka milimetre iken tutumay salamaktadr, TIG kaynanda genel olarak sola doru kaynak yaplr Dier kaynak yntemlerine gre kaynak hz daha dk olduundan, alminyum ve paslanmaz elikten mamul paralarn TIG kaynanda kk tarafnda da bir yanma grlr Bu nedenle kk tarafnn da koruyucu gazla korunmas gerekir. 1.5.4. Darbeli Akmla Kaynak Modern TIG kaynak tesisleri, zellikle de tam otomatik TIG kayna uygulamalar, darbeli bir doru akm kullanmaktadr Darbeli TIG kaynanda birka Hz'Hk bir frekansta bir dk "temel akm" ve yksek bir darbe stste bindirilir (ekil 23). Gerilim de akm darbesi ile ayn ritme sahiptir Temel akm, ark snmeyecek dereceye ayarlanr. Nfuziyet iin darbe akm gerekir. MIG/MAG darbeli ark kaynann aksine TI darbeli ark kaynanda ok daha dk darbe frekans ayarlanr.

ekil 23. Darbeli akmda temel akm ve darbe akm

18

1.5.5. TIG Kaynanda Kaynak Hatalar TIG kayna, hata oluturmaya eilimli deildir. Ynteme zg hatalar (sreksizlikler), gzenek, tungsten kalnts ve oksit kalntlardr. Alminyumun kaynanda gzenein nedeni hidrojendir. Esas metalin ve kaynak ubuunun zerindeki oksit tabakas higroskopiktir Bu nedenle kaynak metaline hidrojen girme eilimi ok kuvvetlidir. Kaynaktan nce fralama veya talama ile oksit tabakalarnn uzaklatrlmalar gerekir. Tungstenin yksek erime scakl nedeniyle kaynak srasnda nadiren tungsten kalnts oluabilir Bu kalntlar, rntgen filmlerinde aydnlk lekeler halinde grlr: Tungsten kalntlarnn nedenleri, an akm yklemesi sonucu elektrod ucunun erimesi veya kaynak srasnda ya da tekrar tutuma srasnda elektrodun ucunun kaynak banyosuna temas etmesidir. Oksit kalntlar genellikle ilave telin ucundaki damlalarn oksitlenmesi nedeniyle kaynak banyosuna karabilir. Bu nedenle ilave telin kzgn ucu, koruyucu gaz rtsnn dna karlmamaldr. 1.5.6. Plazma Kayna Plazma kaynak yntemi, TIG kaynanda olduu gibi erimeyen bir tungsten elektrod ve soy bir koruyucu gaz yardmyla yaplr Ancak TI kaynana gre ark, zel bir tor yaps tarafndan snrlanm ve bzlmtr Arkn snrlanmas, zel tor konstrksiyonu sayesinde gerekleir Bu mekanik snrlamaya ek olarak, ark, meme dndan akan souk koruyucu gaz tarafndan da termik olarak bzlr. ekil 24'de plazma kaynann prensip semas verilmitir.

ekil 23. Plazma kaynann prensibi

19

Plazma kaynak donanm, TIG kaynak donanmna benzer. Akm reteci olarak redresr veya den statik karakteristikti inverter kullanlr. Yksek sl ykleme nedeniyle elektrod, akm retecinin negatif kutbuna balanr. Alminyumun kaynanda transformatr de kullanlabilir. Bakr kaynanda ise elektrod akm retecinin pozitif kutbuna balanr. Koruyucu gaz olarak Ar/He karm kullanlr. 1.5.7. Plazma Kaynann Snflandrlmas Plazma kayna birka bakmdan snflandrlabilir. Ark Trne Gre Snflandrma Ark trne gre snflandrma, tayc ark ve tayc olmayan ark eklinde yaplr (ekil 25). lk durumda tayc arkla kaynak durumunda) akm reteci, tungsten elektrodla para arasnda, tayc olmayan arkla kaynak srasnda ise, tungsten elektrod ile su soutmal bakr meme arasnda bulunur. Bu durumda ark, tor iinde yanar ve sadece huzme formundaki scak gaz halinde akar. Plazma kaynann bu trne plazma huzme kayna ad verilir. Ancak bu tip plazma, kaynaa uygun deildir. Tayc olmayan ark daha ok plazma ile pskrtme ileminde kullanlr. Tayc arkta kaynak, genellikle plazma ark kayna olarak adlandrlmaktadr Plazma gaz olarak meme iinde bu nedenle merkezleme gaz olarak da bilinen kolayca iyonize olabilen Argon kullanlr. Bunun dnda kaynak blgesini koruyucu etkide yapar.

ekil 25. (A) TIG kaynanda serbest ark, (B) plazma kaynanda snrlanm tayc ark ve (C) snrlanm tayc olmayan ark.

Kaynan Amacna Gre Snflandrma Kaynan amacna gre plazma kayna, plazma birletirme kayna ve plazma doldurma kayna olarak snflandrlr. Plazma birletirme kayna, dier eritme kaynak yntemleri gibi uygulama alanna sahiptir. Ancak yksek eritme gc nedeniyle zellikle yksek scaklkta eriyen ve oksitlenmeye duyarl malzemelerin kaynanda kullanlr, rnein ostenitik CrNi ve CrNiMo elikleri, ayrca nikel esasl metaller, titanyum ve zirkonyum alamlar plazma kayna ile kaynak

20

yaplabilir Alminyum ve alamlarnn kaynanda, tpk TIG kaynanda olduu gibi alternatif akm kullanlmaldr. Plazma doldurma kayna ise, plazma toz ve plazma scak tel kayna olarak iki alt gruba ayrlr. Her iki yntem de anma ve korozyona dayankl tabakalarn elde edilmesi ilemlerinde kullanlr. ekil 26'da prensip emalar verilmitir.

ekil 26. Plazma toz doldurma kayna (solda) ve plazma scak tel doldurma kayna (sada) 1.5.8. Plazma Kayna ile TIG Kaynann Karlatrlmas ekil 27'de her iki yntem deiik alardan karlatrmtr.

ekil 27. TIG ve Plazma kaynak yntemlerinin eitli ynlerden karlatrlmas. 21

1.5.9. Plazma Kaynanda Kaynak Hatalar Plazma kaynanda, TIG kaynann aksine Tungsten kalntsna -rastlanmaz. Plazmann basnc nedeniyle kk dikilerinde sarkma olumas mmkndr. Burada plazma gaznn debisinin drlmesiyle sorun zlebilir. Kaln salarn anahtar delii tekniiyle plazma kaynanda, diki sonunda akm drlerek ye plazma gaz basna azaltlarak anahtar deliinin kapatlmas gerekir. Aksi halde u krater tunken veya gzenekli blgeler oluabilir. 1.5.10. MIG / MAG Kayna (Eriyen Elektrodla Gazalt Kayna) MIG/MAG kayna, koruyucu gaz kullanlarak yaplan (gazalt) ark kaynak yntemleri arasnda yeralr. Koruyucu gaz trne gre Metal inert Gaz (MIG) veya Metal Aktif Gaz (MAG) kayna olarak ayrlr. MAG kayna da kendi iinde ayrca kullanlan koruyucu gaz trne gre MAOC (CO2) kayna ve MAGM (Karm gaz) kayna olarak ikiye ayrlr. ekil 28, MIG/MAG kaynann prensibini vermektedir. Bu yntemde ark, eriyen bir tel elektrod ile i paras arasnda yanar; koruyucu gaz inert (soy) ve aktif olabilir. Bir tel makarasndan gelen tel, torca iletilir. Telin bu d ucunda akm kontak borusu yeralr. Kontak borusu, gaz memesinin iinde eeksenli olarak bulunur. Kontak borusunun alt ucundan ark'a kadar olan tel boyu olarak tarif edilen serbest tel boyunun uzunluu, mm cinsinden tel apnn 10 ila 12 kat olmaldr Kontak borusu mesafesi, serbest tel boyu ile ark boyunun toplamdr. Ark ve kaynak blgesi, gaz memesinden kan koruyucu gaz tarafndan rtlr. Koruyucu gazn ak debisi, l/dak cinsinden olmak zere tel apnn 10 ila 12 kat arasndadr.

ekil 28. MIG/MAG kaynann ematik grnm

22

1.5.11. MIG/MAG Kaynak Donanm MIG/MAG kaynanda kullanlan kaynak donanm, ekil 29'da gsterildii gibi, akm retecinden tel ilerletme nitesinden ve ucunda tor bulunan hortum paketinden oluur.

ekil 29. MIG/MAG Kaynak donanmnn ve hortum paketinin elemanlar MIG/MAG kaynanda esas olarak doru akm kullanlr. Elektrod, akm retecinin pozitif kutbuna balanr. Akm reteci olarak redresr veya sabit gerilim karakteristikli inverter kullanlr. Karakteristik erisinin yatayl ok nemlidir; bu ekilde i ayar salanabilir. MIG/MAG kaynanda deiik tel besleme (ilerletme) dzenekleri mevcuttur. ekil 30da be temel tr gsterilmitir.

ekil 30. MIG/MAG kaynak donanmlarnn temel trleri 23

1.5.12. MIG/MAG Kaynanda Kaynak Teknii MIG/MAG kaynanda belirli bir karakteristik ayan seildikten sonra tel ilerletme hznn ayarlanmas iin kaba ve hassas ayarlar mevcuttur. Bu ayar anahtarlar akm retecinin n panelinde yeralr. Ark boyunun her deiiminde arkn direnci de deitiinden, dolayl olarak akm iddeti deitirilmi olur. Ark gerilimi, akm reteci zerinde, karakteristik erisi deitirilerek ayarlanr. Optimum bir ark boyu elde etmek iin, akm iddeti ve ark geriliminin belirli bir orana sahip olmas gerekir. Sadece tel ilerleme hz deitirilir ve akm iddeti deitirilmi olur Ancak ark boyu da buna bal olarak bir miktar ksalr. Bu durumda ayn anda daha yksek bir karakteristik seilmelidir Bu ekilde optimum ark boyu ayarlanabilir. Gerekte tek bir ideal alma karakteristii mevcut olmayp kullanlabilecek bir alma blgesi vardr. 1.5.13. MIG/MAG Kaynann Uygulama Alanlar MIG/MAG kaynann uygulanma oran, dier eritme kaynak yntemleri arasnda gnmzde % 70'in zerine kmtr. Ksmi mekanize, tam mekanize veya otomatik olarak uygulanabilir. Robotla yaplacak kaynak ilemlerine ok uygun bir kaynak yntemi olduundan, gnmzde kaynak robotlarnn en ok uygulad yntemler arasndadr. Bir kaynak robotu, 3'ten fazla eksene sahip olmal ve hassas ekilde programlanabilmedir, Genellikle 5 veya 6 eksenli mafsal kollu robotlar kullanlmaktadr. 1.5.14. MIG/MAG Kaynanda Grlen Kaynak Hatalar MIG/MAG kaynanda ynteme zg kaynak hatalar, birleme hatas (yetersiz erime) ve gzenektir. Birleme hatas, gerekenden dk veya yksek ark gc ayarlanmas durumunda ortaya kar Gerekenden dk ark gc, esas metalin erimesine yeterli gelmez. Gerekenden yksek ark gcnn yolat ar erime veya ok yava kaynak hz nedeniyle kaynak banyosunun ne akmas da birleme hatalarna neden olmaktadr. Gzenekler, kaynak metalinin katlamas srasnda metal iinde skan gaz kabarcklardr Alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda gzenek oluumunun en nemli nedeni azot'tur. Azot, evredeki atmosferden gelir. Gaz ak debisine ve tor ile para arasndaki mesafeye dikkat edildiinde bu tip gzeneklerin oluumu nlenebilir. Ayrca su soutmal torlardaki contalarn su szdrmas, torcun gerekenden fazla eik tutulmas, an rzgarl havalarda veya ortamlarda kaynak yaplmas, tor aznn sramalarla tkanm olmas da gzenee neden olur. 1.6. TOZALTI KAYNAI Tozalt kayna, yksek eritme gc ve yksek kaliteli kaynakl balantlar saladndan, kaynakl imalat yapan iletmelerde sabit bir konumda uygulanr. Gnmzde eritme kaynak yntemleri arasndaki uygulama oran % 5-6 arasndadr.

24

1.6.1. Yntemin Prensibi Tozalt kaynanda ark, eriyen bir elektrod ile para arasnda gzle grlmeyecek ekilde yanar. Ark ve kaynak blgesi, bir toz yn altnda bulunur Kaynak banyosu, atmosferin etkilerinden, tozun oluturduu cruf tarafndan korunur. ekil 31, tozalt kaynann prensip emasn vermektedir Bir tef makarasndan salan tel elektrod, toz ynnn iine girer Ark, ya esas metale temas yoluyla ya da yksek gerilim darbeleriyle tututurulur ve ayn anda hem esas metali, hem ilave teli hem de evresindeki kaynak tozunu eritir. Eriyen kaynak tozundan oluan kaynak gazlan, basnlar nedeniyle arkn evresinde bir boluk oluturur. Tel bu bolukta erir ve damlalar halinde kaynak metaline geer. Tozun eriyen ksm, ark ilerledike kaynak banyosunun hemen arkasnda katlaarak cruf oluturur Erimeyen toz ktlesi, belirli bir mesafe geriden kaynak kafasn takip eden bir emici hortum tarafndan emilerek toz haznesine geri doldurulur. ekil 32'de ise bir tozalt kaynak donanm gsterilmitir.

ekil 31. Tek telli tozalt kaynann prensibi

ekil 32. Tozalt kaynak donanm.

25

1.6.2. Tozalt Kaynann Uygulama Trleri Tozalt kayna genellikle tam mekanize ekilde uygulanr. Tam mekanize kaynakta kaynak kafasnn veya parann hareket dzenei ok nemlidir Tozalt kaynanda erime gcn arttrmak iin genellikle iki ilave tel ayn anda kaynak blgesine sevkedilir. ekil 33'de tozalt kaynann uygulama trleri verilmitir.

ekil 33. Tozalt kaynann uygulama trleri 1.6.3. Kaynak Telleri Alamsz eliklerin ve ince taneli eliklerin kaynanda kullanlan dolu teller EN 756'da standartlatrlmtr. Tozalt kaynak telleri esas olarak Mn ieriklerine gre gruplandrlr. Ancak baka alam elemanlar da ierebilirler. aplar 1.2 mm'den 8 mrrYye kadardr. En yaygn kullanlanlar 2.5, 3, 4 ve 5 mmdir. Tozalt kaynanda zl teller ve band elektrodlar da kullanlmaktadr. zl teller genellikle dk alaml metal tozlar ierir. Band elektrodlar ise kaplama amacyla kullanlr. Dolu band elektrodlarn en yaygn genilikleri 10 ila 5 mm arasndadr.

26

1.6.4. Kaynak Tozlar Tezatt kaynanda kullanlan kaynak tozlan, eritme, sinterleme veya aglomerasyon yntemiyle retilen mineral karmlardr. Ancak gnmzde zellikle Avrupa'da sinterleme yntemi terkedilmitir. Aglomere tozlar, her bir bileeninin cam suyu ile birbirine homojen ekilde kartrlmasndan sonra izafi olarak dk scaklklarda (600 ila 900C) piirilir; gerektiinde ferroalamlar da eklenebilir. Aglomere tozlar kk apl kresel tanecikler eklindedir. Erimi tozlarda, her bir bileen kartrldktan sonra ark ocanda veya kupol ocanda birlikte eritilir. Katlatktan sonra krlr ve istenen tane byklne elenir. Bileimi ve souma hz, erimi tozlarn amorf veya kristalin olmasn etkiler. retimi srasnda yksek scakla maruz kaldklarndan, erimi tozlarda metal bileen bulunmaz. Kaynak tozlan EN 760'da standartlatrlmtr. Bu standarda gre tozlar trlerine gre 5, mineral yaplarna gre 10 gruba ayrlmtr Tablo 5'de kaynak tozlarnn grevleri verilmitir. Arkn iletkenliinin iyiletirilmesi ve bu sayede - daha iyi tutuma - daha karart ark Curuf oluturarak - ark haznesi oluturma - damlalarn ve kaynak banyosunun atmosferden korunmas - kaynak metalini metalurjik olarak etkileme - banyoya form verme -dikiin hzl soumasn engelleme Deoksidasyon ve alamlama etkileri iin - cruf oksitleri ierme (metal-curuf reaksiyonlar) - ferroatesmlar ierme (sadece aglomere tozlarda) Tablo 5. Kaynak tozlarnn grevleri 1.6.5. Yntemin Uygulan Tozatt kayna donanmnn ayarlanmasnda iki ayar dzenei gerekir Bunlar kullanlan akm retecinin karakteristik formuna gre belirlenir. Sabit gerilimli kaynak akm retelerinde akm iddeti, tel ilerleme hz tarafndan ayarlanr, ark gerilimi ise seilen karakteristik erisine baldr. Den tip karakteristikti retelerde ise, akm iddetinin deitirilmesi iin baka bir karakteristik erisinin seilmesi gerekir. Gerilim ise belirli bir tel besleme hznn ayarlanmasyla ayarlanm olur. Nfuziyet derinlii hereyden nce ayarlanan akm iddetine baldr. Akm iddetinin ayan, para kalnlna ve kaynak az ekline gre seilir. Tozalt kaynanda kaynak banyosunun emniyeti iin eitli altlklar kullanlr ekil 33'de en ok kullanlan altlklar gsterilmitir.

27

1.6.6. Tozalt Kaynanda Karlalan Kaynak Hatalar Tozalt kaynanda kaynak banyosu hacmi byk ve katlama hz yava olduundan, dier kaynak yntemlerine gre gaz ve cruf kalnts olasl daha dktr. Yksek karbonlu eliklerin kaynanda CO gzenei olasl vardr (ekil 34). Katlama atlaklar (lunker ve scak atlak), zellikle dar ve derin kaynak dikilerinde ortaya kar. Bu tip hatalar, uygun kaynak az formu ve doru kaynak parametreleriyle nlenebilir Bunun iin dikiin form faktr (dikiin geniliinin diki derinliine oran) 1'i gememelidir.

ekil 33. Tozalt kaynanda kullanlan altlk dzenleri

ekil 34. Tozalt kaynak dikilerinde grlen tipik hatalar.

28

1.7. DREN KAYNAI 1.7.1. Diren Kaynann Tanm Diren kaynanda kaynak iin gerekli s, elektrik akmnn kaynak blgesinden geii srasnda malzemenin akma kar gsterdii elektriksel diren nedeniyle ortaya kan sdr. (Diren ss; Joule etkisi). Kaynak ilemi, basn uygulanarak veya uygulanmadan ve ilave metal kullanarak veya kullanmadan oluturulur. 1.7.2. Diren Kaynak Yntemlerinin Snflandrlmas Diren kaynak yntemlerinin snflandrlmas, ekil 36'da verilmitir, ilk byk snflandrma, Diren basn ve diren eritme kaynak yntemleri olarak yaplr. Bu blmde diren basn kaynak yntemleri ele alnmtr Diren basn kaynak yntemleri ise, iletken akm tamal yntemler ve endktif akm tamal yntemler olmak zere alt gruplara ayrlr. Endktif akm tamal yntemler, ounlukla boylamasna dikili boru retiminde kullanlr. Kaynakl imalatta en yaygn uygulama alan bulan diren basn kaynak yntemleri, iletken diren kaynaklandr. Bunlar arasnda nokta kayna, diki kayna, kabartl nokta kayna, yakma aln kayna ve basnl aln kayna yeralr. Bunlarn etki prensibi ekil 36'de verilmitir. 1.7.3. Diren Basn Kaynann Temelleri Burada rnek olarak nokta kayna ele alnmtr. Kaynak iin gerekli s, kaynak akm devresindeki direnlerden elde edilir. Bu yntemlerde kaynak akm devresinde bulunan direnler, ematik olarak ekil 35'de gsterilmitir. Toplam diren, drt malzeme direncinden ve gei (temas) direncinden oluur.

ekil 35. Nokta kaynanda kaynak akm devresindeki direnler. Elektrik akmn kaynak blgesine ileten ve basnc salayan iten su soutmal elektrodlar takr esasl olduundan, bu direnler arasnda en by R 2 ile gsterilen gei direncidir. Aadaki forml uyarnca s oluur Q = V.I = I.I.R = I2.R (Joule kanunu) En byk s iki malzemenin temas yerinde olacandan kaynak ekirdei de burada oluur. Bu denklemde I (akm) karesi cinsinden yeraldndan, oluan kaynak ss zerinden en 29

byk etkiyi yapar R, malzemeler arasndaki gei direncidir ve malzemeler arasndaki yzey artlarna ve uygulanan basnca baldr.

ekil 36. Diren kaynak yntemlerinin ematik gsterimi.

30

1.7.4. Diren Basn Kayna Akm reteleri Diren basn kaynanda alternatif akm kullanlr. Diren kaynak transformatrnn sekonder sargsnda ok az sarm olduundan, kaynak blgesindeki gerilim ounlukla 10 Vun altndadr. Ancak yksek akm iddetlerinde transformatr sarglarnn uygun enkesite olmas gerekir. Kaynak akm retelerinde akmn ayarlanmas ok nemlidir ekil 37'de diren basn kaynanda akm ayar iin bir dzenek, retecin kesiti ile birlikte verilmitir.

ekil 37. Primer taraftaki sarm saysnn deitirilmesiyle akm ayarnn yapld bir kaynak akm ayar. 1.7.5. Nokta Kayna Nokta kaynanda paralar elektrodlar tarafndan basn altnda bir arada tutulur ve nokta eklinde bir kaynak dikiiyle birletirilir. Akm ve basn, nokta kaynak elektrodlar tarafndan salanr. Ayn anda bir veya birden fazla nokta kayna oluturulabilir. 1.7.6. Yntemin Uygulan ekil 38, nokta kaynanda ilemin akn gstermektedir.

ekil 38.Bir nokta kaynanda ilemin ak emas.

31

1.7.5.2. Elektrodlar Nokta, diki ve kabartl nokta kaynanda kullanlan elektrodlar, kaynak akmn ve elektrod kuvvetini paraya tama grevi yaparlar Bakr esasl olup farkl malzemeler iin deiik alamlar da kullanlr. rnein kapl eliklerin kaynanda CuCrZr, paslanmaz eliklerin kaynanda CuCoBe alamlar yaygn ekilde kullanlmaktadr. En sk kullanlan elektrod formlar ekil 39da verilmitir.

ekil 39. Sk kullanlan elektrod ekilleri. 1.7.5.3. Kaynak Balantlarnn Muayenesi Bilinen tahribatsz muayene yntemleri, nokta kaynaklarnn kalitesi hakknda tatminkar bilgi vermemektedir. Kaynak noktalarnn yk tama kabiliyetleri, genellikle ekme-makaslama ve yorulma dayanm testleriyle tesbit edilmektedir ekil 40'da atlye artlarnda yaplabilecek syrma testi gsterilmitir.

ekil 40. Nokta kaynaklarnn kalitesinin muayenesinde kullanlan atlye deneyi. 1.8. ZEL KAYNAK YNTEMLER 1.8.1. Elektrocuruf Kayna Elektrocuruf kayna, kaln metallerde eitli kaynaklar oluturmakta kullanlr. Kaynak dikey olarak aadan yukarya yaplr. Kaynaa balamadan nce, iki esas metal arasna ve alt ksma, birka cm kalnlnda curuf yapc madde yerletirilir. Curuf, elektrik iletkenliine sahiptir. ekil 41, elektrocuarf kaynayla yaplan bir aln birletirmenin tipik donanmn 32

gstermektedir. Kaynaa balamak iin bir veya birka elektrod ile esas metal arasnda bir ark oluturulur. Elektrodlar bir besleme dzenei yardmyla srekli olarak beslenir. ok kaln paralarn kaynanda elektrodlar yardmc bir dzenekle ileri-geri hareketi yapar. Curuf, ark ss tarafndan eritilir Curuf sv hale geldiinde ark sner ancak elektrik akm akmay srdrr. Curuf, ilem boyunca sv halde kalr. Erimi curuf, esas metali ve srekli iletilen elektroda eriterek bir kaynak metali oluturur. Balantnn her iki tarafnda, hareketli ve su soutmal iki bakr pabu, kaynak dikiiyle ayn hzda yukar doru hareket eder. Is miktar, atomla ve curufun fiziksel karakteristikleriyle kontrol edilir.

ekil 41. Elektrocuruf kaynann prensip emas. 1.8.2. Srtnme Kayna Srtnme kayna, iki metal parasn birletirmek iin srtnme tarafndan retilen sy kullanr. Bu ilem esas olarak geni, byk ubuklarn ve borularn atn kayna iin kullanlr. ekil 42, ilemin prensip emasn gstermektedir, ilem srasnda d bir s menba kullanlmaz. Birletirilecek paralarn ular dk bir basnla bira raya getirilir. Hareketli ve sabit paralar arasndaki srtnme, kaynak oluumu iin gerekli sy retir. Metal yzeyleri plastik hale geldiinde dndrme hareketi .durdurulur ve byk bir basnla birbirlerine bastrlr. Kaynak ekipman, gerekli sktrma aygtlarndan, paralardan birini dndrme mekanizmasndan ve srtnen yzeyleri birbirine bastrmak iin bir bastrma dzeneinden oluur. Srtnme kayna srasnda byk oranda kvlcm retilir. Bu nedenle alan personelin bu kvlcmlarnda korunmas gerekir.

33

ekil 42. Srtnme kaynann prensip emas. 1.8.3. Souk Basn Kayna Bu ilemde d bir s menba kullanlmaz. Souk basn kayna, metalleri birletirmek iin byk basnlar kullanr. Sadece yzey moleklleri stlr ve bir kaynak oluturmak zere birletirilir Bu yntem genellikle alminyum-alminyum, bakr-bakr ve alQminyum-bakr gibi yumuak metalleri birletirmek iin kullanlr. Gvenilir kaynak dikileri elde edilir. Aln ve bindirme tipi birletirmeler yaplabilir. Birletirilecek metal yzeyleri ok temiz olmaldr. Kayna oluturan enerji, genellikle hidrolik preslerle salanan yksek seviyeli basntr. ekil 43, yntemin prensip emasn vermektedir. Kaynak, metalle temas halindeki kalp yzeyleri ve hidrolik basn tarafndan kontrol edilir.

ekil 43. Souk basn kaynann prensip emas 1.8.4. Difzyon Kayna Difzyon kayna, ayn veya farkl, ounlukla metal malzemelerin birletirilmesinde kullanlr, zellikle uak-uzay ve nkleer teknoloji iin gelitirilmitir Bu yntemde en nemli kaynak parametreleri, kaynak scakl, basn sresi, ekil deitirme oran, yzey kalitesi ve koruyucu atmosferdir Kaynak scakl 0,7.Te (K)'dir. Bu scaklk, atomlarn hareketini (difzyon) ve birletirilecek yzeylerin temizlenmesini kolaylatrr. Gerektiinden yksek scaklklar, tane irilemesine ve dayanmn dmesine 34

yolaar. Istma genellikle elektriksel indksiyon, diren ve yksek frekans teknikleriyle gerekletirilir. Kaynak basnc 1-30 N/mm2'dir. Yksek scaklkta etkiyen bu basn, yzeylerdeki przllk tepelerinin plastik ekil deiimini salar (birleme yzeylerinin plastik olarak birbirine uyumu). Bu ekilde arttrlan temas yzeyi, madde balarnn oluumuna yolaar Kaynak basnc, hidrolik, pnmatik veya elektrik olarak uygulanr Kaynak sresi 10 dakika ile birka saat arasnda deiebilir. ekil 44, ilemin prensip emasn vermektedir.

ekil 44. Difzyon kaynann prensip emas 1.8.5. Ark Saplama Kayna Ark saplama kayna yanotomatik bir kaynak yntemidir. Genelikie metal tesbit elemanlarnn, delik veya tapa amadan metal levhalara, kirilere birletirilmesini salar. Civatalar, vidalar, perinler ve saplamalar bu yolla birletirilebilir. ekil 45 ark saplama kaynanda ilem srasn vermektedir. Is menba bir arktr. Enerji menba, bir elektrik kaynak transformatrdr. Kaynak makinasndaki kontrol, elektrik arkndaki akm belirler Akm ayarlan, malzeme trne ve saplama boyutlarna gre deiir. Kontrol nitesi ark sresini kontrol eden bir zamanlayc ierir, Kaynak bir saplamay tabancaya yerletirir. Tabanc esas metal zerine konumlandrlr. Tabanca zerindeki bir anahtar, kaynak evrimini balatr.

ekil 45. Ark saplama kaynanda ilem sras

35

1.8.6. Plastik Malzemelerin Kayna Plastik malzemeler, molekl zincirlerinden oluan yapay malzemelerdir Yaplarna gre termoplastik veya termoset plastik olarak ayrlr. Yaplarndan tr sadece, stldklarnda yumuayan termoplastik malzemeler kaynak yaplabilir. Aada termoplastik malzemelere uygulanan kaynak yntemleri verilmitir.ekil 46, ekil 47 ve ekil 48.

ekil 46.

36

ekil 47.

37

ekil 48.

38

DKM
2.1. DKMN TARF VE AVANTAJLARI Metal dkm, arzu edilen kat ekilleri elde etmek amacyla metalleri ergitme ve kalp ad verilen boluklara dkerek katlatrma ilemidir. Parann ekli, kalbn ekli ile tayin edilir. Dkm metallerin kullanlabilir hale dntrlmesinin eitli kademelerinde yer alabilir. Cevherden elde edilen metal ve alamlarn ingot ad verilen bloklar halinde dklmesi, ok girintili kntl paralarn tek ilemle kullanlabilir hale getirilmesi gibi eitli formlar elde etmek iin dkmden faydalanlabilir. Dkm sahasndaki almalar en az 4000 yl ncesinden balamaktadr, ilk dkm merkezi (M.. 1766 - 112) in'de Shang sllesi zamannda kurulmutur. Zamanla byk bir hzla gelien dkm sayesinde ok kark ekilli, byk ktleli paralarn ksa srelerde imlat mmkn olmutur. Yar mamul ve mamul paralarn retiminde baz hallerde yalnzca dkmden faydalanmak yeterli olmasna ramen, baz hallerde kaynak, dvme, plstik ekil verme ve talal imlat gibi usullerden de faydalanmak gerekmektedir. mlatta her usuln yeri ayrdr. Her usuln stn olduu ve tercih edildii retim kademeleri mevcuttur. Dkm yoluyla imlatn tercih edilmesini gerektiren hususlar ve dkmn avantajlar aadaki ekilde sralanabilir: a) iten ve dtan ok kark ekilli paralar dklebilir. Bylece, baz imal usulleri azaltlabilir veya tamamen kaldrlabilir. b) Baz metaller metalurjik tabiatlarndan dolay scak ileme tabi tutulamayp, yalnzca dklebilir. c) Yap basitletirilebilir. Paralar tek bir dkmle imal edilebildii halde, dier usullerde baz paralarn birletirilmesi gerekir. d) ok sayda ve hzl retim yaplabilir. e) Dier usullerle yapm zor ve ekonomik bakmdan uygun olmayan byk ve ar paralar dklebilir. f) Dkme metallerde baz mhendislik zellikler daha iyi elde edilebilir. Bazlar unlardr: f-1. Dkme demirde ilenebilme ve titreime kar koyma kabiliyeti yksektir. f-2. Dkmde zellikler her ynde ayndr. f-3. Baz hafif metal alamlarnda mukavemet ve hafiflik ancak dkmle salanr. f-4. Anmaya daha iyi zellikler dkmle elde edilebilir. g) Dkm ekonomik avantaj salar. Baz artlar altnda da dier iml usulleri dkme tercih edilir. Mesela; talal imlatta elde edilen ok dzgn yzey ve lye uygunluk, dkm dahil dier hibir usulde salanamaz. Dvme ile yksek mukavemet ve sertlik elde edilir; kaynakla komple paralar yaplabilir; 39

perinle hafif ince malzemeler birletirilebilir. Bundan dolay, mhendis iml usullerinden en uygun birini veya birkan birletirerek yapaca i iin seer. 2.2. DKMDE KATILAMA Dkm teknii ile elde edilen malzemelerin zelliklerine tesir eden en nemli metalurjik olay eritme ve dkmdr. Katlama olay sv halden kat hale geitir ve metalik malzemenin gelecekteki kullanm bakmndan ok nemlidir. Katlama sresi iinde yksek scaklkta bulunan sv metal, souk bir kalba dklecektir. Katlama ilemi sona erinceye kadar metali zgl ss ve ergime ss eitli sl direnlerle karlaarak kalp eperlerine geecektir. Dkm iyapsna yani sv metalden kat hale geie Birincil kristalleme iyapya ise Birincil iyap ad verilmektedir. Malzemeye daha sonra da eitli zelliklerin kazandrlmas amacyla bir takm sl ve termomekanik ilemler srasnda da s verilmekte bylece kat durumda tane yaps yeniden dzenlenmektedir. Bu ilemler sonucunda ortaya kan iyapya da ikincil iyap ad verilir. Metalin saf veya alam halde oluu katlama olaynn sabit scaklkta meydana gelmesi yerine belirli bir scaklk aralnda gereklemesine neden olacaktr. Katlama srasnda metalik kristaller, pozitif iyon halindeki bir ekirdein etrafnda, negatif bulut halinde dolaan elektronlardan meydana gelmitir Bu durum metalik kristallere, iyi s ve elektrik iletkenlii, yanstma gibi birtakm zellikler kazandrmaktadr. 2.3. DKM USULLER Dkm, kalp iin kullanlan malzeme ve ergimi metalin kalp ierisinde sevkedilme ekline gre snflandrlabilir. Buna gre dkm usulleri aadaki ekilde sralanabilir: I. Kum kalba dkm II. Kokil (Kalc veya metal) kalba dkm III. Basnl (Pskrtme) dkm IV. Hassas (Kuyumcu) dkm V. Santrifj (Savurma, Merkezka) dkm VI. Al kalba dkm VII. Seramik kalba dkm VIII. Dolu kalba dkm IX. Dier kalplama usulleri Daha sonraki ksmlarda bu usuller ayr ayr ele alnacaktr. Btn dkm ilemlerinin esas kademeleri; a) Model yapm, b) Maa yapm, c) Kalplama, d) Ergitme ve dkme ve e) Temizleme ilemlerinden meydana gelir.

40

2.3.1. Model Yapm Model dklecek eklin tahtadan, metalden veya uygun bir malzemeden hazrlanm kopyasdr. Ayrca al, plastik ve balmumu da model malzemesi olarak kullanlmaktadr. Model malzemesi olarak kullanlacak tahtann kuru sert ve kumun nemin, ekip deforme olmamas, iin az gzenekli olmas gerekir. Kalplamada dzgn bir yzey elde edilebilmesi iin tahtann sert olmas, istenir. Tahta malzeme olarak genellikle grgen ve am kullanlr. Kark sekili, paralarn modelleri, ayr ayr imal edilen parann birbirine vida veya geme yoluyla tesbit edilmesiyle yaplr. Basit modeller ise, tek paral, olarak gerekletirilir. Mmkn olduu kadar ok paral model yapmndan kanlmaldr. ok ince ksmlar, mevcut olan veya seri imalatta kullanlacak ve uzun mddet anmadan kalplamaya dayanmas istenen modellerin metalden yaplmas gerekir. Metalik model malzemesi olarak; dkme demir, pirin, bronz, kurun, kalay alamlar veya alminyum kullanlr. Metalik model olarak kullanlacak malzemenin kolay ilenebilmesi ve uaklk deiimlerinde bzlmesi az ol-maldr. Kolaylkla kesilip ekillendirilebilmesi veya bir kalba dklerek dorudan ekil alabilmeleri sebebiyle al modeller byk stnle sahiptirler. Mukavemetlerini artrmak zere ilerine teller konulabilir. Model yap.m. iin ok kullanlan dier bir malzemede Plastiklerdir. Plastik malzeme metalik bir kalp ierisine enjekte edilerek veya bir bloktan kesilerek model yapm gerekletirilebilir. 2.3.2. Model eitleri Modeller; serbest modeller, levhal modeller ve altlkl modeller olmak zere tiptir. Serbest modeller yalnzca dklecek paran,n ekline sahip olup, genellikle aatan iml edilirler. Bu tip modeller yolluklu veya yolluksuz olabilirler. Levhal modeller kk paralarn seri dkmnde kullanlr. Modelin st dereceye gelen paras bir levhaya, alt dereceye gelen paras ise dier bir levhaya tesbit edilmitir. Bu levhalar model aa ise aatan, metal ise metalden yaplr ve model ile birlikte dklr (ekil 49). Modellerin ayrma yzeyleri dzgn olmad takdirde, modele dz bir altlk ilave edilerek altlkl tip modeller yaplr. 2.3.3. Model imlatnda gznne alnacak konular: Dkm yoluyla iml edilen paralarn boyutlarnn dkmden sonra istediimiz deerde olabilmesi iin modeller, baz metallurjik ve mekanik nedenlerle hi bir zaman parann esas boyutlarnda yaplmazlar. Bu sebepten dolay aadaki tolerans ve kaidelerin gznne alnmas gerekir: a) leme pay: dkmden sonra elde edilen yzeylerin istenen yzey dzgnlnde olmamas sebebiyle, paralarn yzeyine tala kaldrma ilemi uygulanr. Bu nedenle, bu ilem iin yetecek kadar pay braklmas gerekir. leme pay, modelin alt dereceye gelen ksmlarnda daha az, st dereceye gelen ksmlarnda ise daha fazla braklr. nk st ksmlarda cruf toplanabilir ve ortadan kaldrlmas gerekir. Ayrca ileme pay, dklecek malzeme cinsi ve para boyutuna gre de deimektedir. rnein; elikte dkme demire gre daha fazla, byk paralarda da kk paralara gre daha byk ileme pay braklr (Tablo6 ).

41

b) ekme pay: Metalik malzemelerin kendilerini ekmeleri sebebiyle modelin lleri dklecek parann llerinden bir miktar fazla olmas gerekir. Aksi takdirde, elde edilen para boyutlar istenenden daha dk olur. Bu nedenle modeller ileme pay da gznne alnarak bir miktar byk yaplr. ekme paylarnn hesaplanmasnda zel cetveller kullanlr. rnein; kr dkme demir iin 101 cm'lik sar cetvel hazrlanp 100'e blnr. ekme miktarlar malzemenin cinsine gre deimektedir. Baz malzemeler iin ekme paylar aadaki gibidir:

ekil 49. Serbest, ift tarafl modeller.

42

Kr dkme demir.... %1 Dkme elik............%2 Saf alminyum.....%1,8

Pirin .... %1,1 -1, 7 Bronz..% 1,4

Ayrca, model boyutlar ve kesit kalnlklar arttka ekme miktarlar azalmaktadr. Tablo 6. Baz malzemelerde para boyutlarna gre seilmesi gereken ileme paylar

c) Modellerin kalptan syrlmas: Bilhassa kum kalplarn yapmnda, modelin kalptan syrlmas ok dikkatli ekilde yaplmaldr. nk, bu srada kalp bozulmamaldr. Kenarlar dik modelin skm kalptan syrlmas zordur. Bu sebepten, dik yzeylere 1/40 ila 1/60 orannda vaya 1 ila 2 lik eiklik verilmelidir. Fakat baz hallerde paraya koniklik vermek modelin kalptan kolay syrlmas iin zm olmayabilir. Byle durumlarda, modelin paral olarak yaplmas gerekmektedir. ekil 50'de her ki durum rneklerle gsterilmitir.

43

ekil 50. Konik ve paral modellerin syrlmas. arplma pay: Geni ve yass levhalar, kubbeler gibi dkmlerde dzgn bir model kullanlmas halinde, paralar arplabilmektedir. Bu sebepten byle hallerde modellerin uygun bir arpklkta yaplmas arzu edilen doru dkm eklinin elde edilmesini salamaktadr. 2.3.4. Maa Yapm Maalar, kalp boluklarna yerletirilen ve kapladklar ksmlarn dkmden sonra boluk olarak kmasn temin eden ekillerdir. Dkm srasnda ergimi metal ile direkt temas halinde olmalar sebebiyle, anmaya, krlmaya, ani scaklk deiimlerine ve metal szmalarna dayankl olmaldr. ekil 51'de baz maa rnekleri verilmitir. Maalar metal, seramik veya kum esasl olabilir.

ekil 51. eitli maa rnekleri.

44

Kum esasl maalar kuru veya ya olarak kullanlabilirler. Ya maalar, genel olarak kuru maalardan daha ok sktrlrlar. Bu nedenle gaz geirme kabiliyetlerinin azalmamas iin kumun zayf olmas gerekir. Kum maalarda balama ve gaz geirme kabiliyetini artrmak gayesiyle ierilerine kuru ot, saman, aa tala, kok, gbre gibi katklar ilave edilir. 2.3.5. Maalarn zellikleri: Btn maalardan beklenen ortak zellik, dkmden sonra paradan kolayca ayrlabilmelidir. Bunun dnda bilhassa kum esasl maalardan aadaki zellikler beklenir: 1) Hazrlanma ve dkm kademelerinde ekillerini koruyabilmelidirler. Piirme esnasnda atlamamal, dalmamal, ergimi metalin dkm srasnda paralanmamaldr. 2) Sv metal ile temas esnasnda mmkn olduu kadar az gaz karmaldr. 3) Dkm esnasnda meydana gelen gazlarn kolayca uzaklamasn temin iin yeterli gaz geirgenliine sahip olmaldr. 4) Dkm srasnda anmayacak ve ierisine gaz szmasn nleyecek zelliklere sahip olmaldr. 5) Ani scaklk deimelerine dayankl olmaldrlar. Maalardan beklenen yukarda saylan zelliklere; piirme scakl ve sresi, ierisindeki elemanlar etki etmektedir. Piirme sresinin az olmas mukavemeti drrken, ok fazla olmas da maalarn gevrek ve krlgan olmasna sebep olmaktadr. Balayc olarak hububat kullanlmas halinde dk mukavemet, hububat-ya karm kullanlmas halinde ise en yksek mukavemet elde edilir. 2.3.6. Maa imali Maalarn imali ya maa sand ile yada evirme ablon ile olmaktadr. Maa sand ile maa yapmnda, ierisinde maann d ekline sahip bir boluk bulunan sandklardan faydalanlr. ekil 120'de bir rnei verilen maa sand iki veya daha ok paral olup, bu paralar birbirine pimlerle geirilir ve yay veya dier bir yolla tesbit edilirler. Sandk dz bir yzey zerine konur ve ierisine maa malzemesi konarak herhangi bir vasta ile sktrlr. Mukavemeti artrmak zere maa ierisinde tel paralan konur. Sktrma srasnda ileme ve tekrar sktrma yaplr. Dnel ekilli byk maalar, genellikle evirme ablonla imal edilirler. Bunun iin maa tornalar ve maa demiri olarak zeri delikli bir gaz borusundan faydalanlr (ekil 52), Bu boru ablon mili vazifesi grr ve ayn zamanda gazlarn dar kmasn salar. Borunun zerine maaya elastiklik vermek gayesiyle saman veya aa talandan yaplm halat sarlr. Bunun zerine de balk svanarak ablonlanr. Sandkta maa imalinde eitli makinalardan faydalanlr. Bylece maalar daha abuk ve shhatli olarak yaplm olur. Bunlar; doldurma, srme, pres, sarsma ve fleme makinalandr.

45

ekil 52. ablonla maa imali. Doldurma makinalar: kk ve orta apta maalarn imalinde kullanlr (ekil 53). Huniden konulan maa kumu gvde ierisine der. Burada dnel vidayla sktrlarak, deitirilebilen kovandan darya karlr. Vida ucunda . bulunan pim maa ierisinde bir gaz delii meydana getirir. Sktrma vidas bir el ark vastasyla hareket ettirilir. Byk doldurma makinalarmda bu hareket bir elektrik motoru ve transmisyon ile salanr. Srme makinalar: Silindirik, altke, drt ke veya oval maalarn imalinde kullanlr (ekil 54). Maa kumu kovana doldurulur ve klavuzlu piston vastasyla sktrlr. st yzeyi kapak yardmyla syrlarak dzlenir, ilenir ve ierisine maa demiri konur. Daha sonra srg kolunun hareketiyle maa darya alnr. Maann boyu, srg zerindeki taksimat vastasyla ayarlanr.

46

ekil 53. Doldurma makinas

ekil 54. Srme makinas

Pres makinalar: Maann d ekline sahip dikine konmu sandklara stten basnl hava ile maa kumu doldurulur (ekil 55). Dier taraftan presle yanlardan sktrlr. Bu tr makinalar kk maalarn imalinde kullanlr. Sarsma makinalar: ekil 56'da ematik olarak verilmi olan bu tr makinalar; yksek maa sandklarn balamaya yarayan, vidal, basnl, hava pistonlu bir balama tertibat ve maann sandkta gevemesini temin eden bir sarscdan meydana gelir.

ekil 55. Pres makines

ekil 56. Sarsma makinas

fleme makinalar: Maa kumu, basnl bir hava ile kartrlarak bir enjektr memesinin azndan maa sandna flenir (ekil 57). Kk ve orta byklkte maalarn imaline elverilidir Byk maalar iin uygun deildir, nk snrl deerdeki basn sktrma iin yeterli deildir.

47

ekil 57.fleme makinas 2.3.7. Maalarn piirilmesi: Organik balayclarn maalara mukavemet kazandrmas ancak, maalarn piirilmesiyle gerekleir. Piirmeden nce maalar 110C civarnda bir mddet stlarak suyunun giderilmesi salanr. Daha sonra 150 - 250C arasnda 2 ila 6 saat piirilir. Piirme srasnda organik balayclar oksitlenerek katlarlar. Maalarn piirme scaklk ve sreleri ok nemlidir. Az piirilirse, dkm srasnda fazla miktarda gaz karrlar ve dkmn hatal kmasna sebep olurlar. Fazla piirme halinde ise; abuk dalr ve dkm paras tam katlamadan paralanrlar. Maalarn piirilmesi ya alevli frnlarda yada elektrik frnlarnda gerekletirilir. Alevli frnlar doal veya suni gaz, sv yakt ile alrlar. Maalar ekmeceler ierisine konularak piirilir. Frnn her tarafnda ayn scakl gerekletirmek zere cebri hava dolatrlr. Kontin frnlarda ekmeceler veya ekmece-siz maalar bantlar zerinde hareket ederler. Bantlarn hareket hzlar piirme srelerine gre ayarlanr. Elektrik frnlarnda piirme srasnda maalar iki yass plaka arasndan geirilir. Plakalar, biri elik dieri alminyumdur. Plkalara yksek frekans ve voltajda akm tatbik edilir. Piirme sresi 2 dakika civarndadr. 2.3.8. Maalarn yerletirilmesi ve dkmden sonra karlmas: Piirme frnndan karlan maann zerindeki gevek kumlar sert fralarla temizlenir. Yzeydeki ufak boluklar doldurularak koruyucu bir malzeme ile svanr. Temizleme srasnda gaz kanallarnn tkanmamasna dikkat edilmelidir. Maalar kalp boluuna, sv metalin etkisi ile yzmeyecek biimde yerletirilmelidir. Bunun iin oturma yerlerinde metalsel paracklarla destekleme yaplr. Maalarn dkmden sonra karlmasnda, kalp kumuna karmamasna dikkat edilmelidir. nk kalp kumuna karan maa kumu, bu kumun tane bykln deitirir. Ayrca yanm maa kumu kil ile iyi bir ekilde balanamaz. 2.3.9. Kalplama: Modeller ve maalar vastasyla, eitli ortamlarda (kum, metal) kalp ad verilen ve ierisine dkm yaplan boluklarn oluturulmasna kalplama denir. Kalplamada model ve maadan baka yolluk, kc ve besleyicilerden de faydalanlr. Kalplamann ayrntlar her 48

bir dkm uslnde ayr ayr ele alnacaktr. Burada yalnz yolluk, kc ve besleyicilerden sz edilecektir. 2.3.10. Yolluklar: Dkm srasnda ergimi metalin kalp boluuna akn kontrol ederek, kalp boluunun tamamen doldurulmasn salamak zere alan yatay ve dik kanallara "yolluk" ad verilir ekil 58de ematik olarak bir yolluk sistemi grlmektedir. Dey yolluklar; yatay dzleme dik olarak yerletirilirler, direkt olarak kalp boluuyla temas etmezler. Yatay yolluklar; yatay dzlemde bulunur ve kalp ile direkt temas halindedirler. Ergimi metalin kalb bozmadan sakin bir biimde kalb doldurmasn, baz pislik ye crufun kalp boluuna girmemesini salarlar.

ekil 58. Bir yolluk sistemi. Yolluklar testere (ekil 59), merdiven (ekil 60) biimlerinde olabilir. Testere yolluklar kk paralarn ayn anda dklebilmesi maksadyla kullanlr. Merdiven yolluklar, kalbn abuk doldurulmas istenen hallerde kullanlr.

49

ekil 59. Testere yolluk. 2.3.11. kclar ve besleyiciler:

ekil 60. Merdiven yolluk.

Metaller katlarken; sv, sv-kat ve kat hallerinde bzlrler ve hacimleri ufalr. Bu durum ise; dklen paralarda i ve d bzlme boluklarna sebep olur. Bu tr hatann nlenebilmesi iin, besleyici ve kc ad verilen boluklardan faydalanlr. Bylece, ekil 61de grld gibi bzlme boluklarnn kc ve besleyiciler ierisinde meydana gelmesi salanarak, salam bir dkm elde edilmi olur. Dkm parann katlamasndan sonra kc ve besleyiciler kesilir. Uzun katlama aral olan malzemelerden para dkmlerinde bzlmeleri nlemek ok zordur.

ekil 61. kc ve besleyiciler. Genel olarak kc ve besleyicilerin grevleri ayndr. Atmosfere ak olanlara kc, kapal olanlara besleyici ad verilmektedir. kclar kendi aralarnda st ve yan kc olarak ikiye ayrlmaktadr. kc ve besleyicilerin grevlerini tam olarak yapabilmeleri iin, atmosfer basnc altnda olmalar gerekir. Bunun salanabilmesi iin, besleyicilerde kalem maalar kullanlmaktadr. Ayrca atmosfere ak olan kclarn st yzeylerinde oluacak bir kabuk tabakaya engel olabilmek iin, yaltkan veya egzotermik rtlerden faydalanlr (ekil 62 ve 63).

50

ekil 62. kcda kabuk olumas ve bunu engellemek amacyla kullanlan rtler.

ekil 63. Maa kalemlerinin kullanl.

2.3.12. Soutucu levhalar ve i soutucular Katp iindeki katlamann, istenilen bir ynde olumasn salayabilmek ve bylece ekme boluu meydana gelmesini nlemek iin, elik, dkme demir gibi malzemelerden hazrlanan soutucu levhalar kullanlr. Soutucu levhalarn kullanm zorluu gsterdii yerlerde, i soutuculardan faydalanlaca gibi, ayn etki, abuk souyan blgelerin yaltlmas yoluyla da elde edilebilir (ekil 64).

51

ekme boluklarnn soutma plakalar yardmyla nlenmesi

ekil 64. Soutucu plakalar ve yaltkanlarn kullanlmas.

2.4. KUM DKM Kum dkm, kum kalplara yaplan ve en ok kullanlan dkm usuldr Kalplama ileminin ekonomik olmas ve farkl arlktaki paralarn dklebilmesi sebebiyle tercih edilmektedir. Kum kalp metodunun esas, retilecek parann eklinde olan model vastasyla kum sktrlarak oluturulan kalp boluu ierisine ergitilmi metalin yolluklardan doldurulmasndan ibarettir. Kalplamada kullanlacak model, daha nce de belirtildii gibi tek paral, ok paral, yolluklu veya levhal tipte olabilir. Tek paral modellerle kalplamada yolluk ve kclar model zerinde bulunmaz, elle veya mala ile kalp zerinde yaplrlar. Ayrca, tek paral modeller makina ile kalplamaya elverili deildir. Yolluklu modeller, tek ve ok paral modellere gre kalplama ynnden daha pratiktir. Modellerin imlatnda ekme ve ileme paylan, boyut toleranslar, koniktik dzenlemeleri gznne alnmaldr. Dkme demir paralar iin aadaki ileme paylar alnabilir: Kk ve orta boy para iin Byk boy para iin : 2 - 3 mm : 5 - 7 mm

52

Dklecek malzeme elik ise, ileme pay olarak yukarda verilen deerlerden daha byk, demir d metal ise, daha kk deerler seilmelidir. Modele verilmesi gereken koniktik pay mmkn olduu kadar sonradan ilenecek yzeylere verilmelidir. Koniklik eimi el ile hazrlanan kalplarda % 0,5 ve makina ile hazrlananlarda ise % 1 olmaldr. Kum dkmde kullanlan modeller genel olarak aa malzemeden yaplr. En ok kullanlan aa malzemeler, am, akaaa, ceviz ve hlamurdur. Aa malzemelerin seiminde para says ve bykl gznne alnr. am bnyesinde reine ihtiva ettiinden az nem alr, eklini deitirmez ve ucuzdur. Fakat yumuak ve mukavemetsiz olmas sebebiyle, ok az sayda paralarn dkmnde kullanlr. Akaa; amdan biraz daha serttir, kolayca ilenebilir ve orta byklkte modellerin yapmnda faydalanlr. Ceviz ve hlamur; kolayca ilenebilen, eklini muhafaza eden pahal aalardr. Bunlar, boyutlar tam olmas istenen ve ok sayda dklecek kk modellerin imalinde kullanlr. Modeller rutubetten korumak, kalptan kolay karmak ve birbirlerinden kolayca ayrt edebilmek iin boyanr. rnek olarak; dkme demir modelleri krmz, dkme elik modelleri mavi, demir d metal modelleri renksiz, ilenecek yzeyler sar ve maa balar siyah renkte olur. Seri imalatta dkm para modelinin uzun mddet devam edecek kalplama ilemine dayanmas icab eder. Bu sebepten, byle hallerde modeller metalden yaplr. Metalsel malzemeden yaplan modeller, aa modellere gre daha pahaldr, fakat herhangi bir tamirata gerek olmadan uzun zaman kullanlrlar. Malzeme olarak genel olarak alminyum kullanlr. Ayrca dkme demir, bronz, pirin de kullanlr Model yapmnda kullanlan metalin kolay ilenebilir olmas gerekir. Byk, fakat az sayda dklecek i paralar iin aa malzemeden daha ucuz olan seramik malzemeler kullanlr. Mhendislik zellikleri aranmayan heykel ve ss eyas gibi paralarn dkmnde, genel olarak al modeller tercih edilir. Modelin mukavemetini artrmak zere al ierisine teller konabilir. Seramik modeller kilden hazrlanr ve daha sonra mukavemetini artrmak zere piirilir., 2.4.1. Kum Dkmde Kalp Hazrlama Kalp hazrlamak, kumda istenilen ekilde bir iz brakmak demektir. Kalp hazrlayabilmek iin, model, kalp malzemesi ve kalplama takm (veya maktalar) gereklidir. Kum dkmde kalp malzemesi olarak kum kullanlr ve kalp, kumun ihtiva ettii nem miktarna gre ya, kuru veya cidarlar kurutulmu kalp ismini alr. Kalplar; a) Kalbn atee dayanklln artrmak, b) Para yzeyine kumun yapmasn nlemek, c) Para yzeyinin temiz kmasn salamak gayesiyle tozlanr, boyanr ve kurutulur. Kalplama ileminde kullanlan kumlar ve tabii yada sentetiktir. Dkm ileminin emniyetli bir ekilde yaplabilmesi ve elde edilecek i parasnn arzu edilen nitelikte olmas iin kalplama kumunun u zellikleri yerine getirmesi istenir: a) Mukavemet: Kalp kumunun ya, kuru ve scak mukavemete sahip olmas arzu edilir. Kuma su kartrld zaman kalbn yaplabilmesi iin kumun yeterli mukavemete sahip olmas, ya mukavemeti ifade eder.

53

Sv metal hazrlanan kalba dkldnde, sv metal ile temasta olan kum suyunu buhar olarak kaybeder. Bu durumdaki kumun metalin andrma ve basncna kar dayankl olmas gerekir. Kumun bu zellii kuru mukavemet ile belirtilir. Suyu buharlaan kalp kumunun baz zelliklere sahip olmas gerekir. Kalp kumunun 150Cnin zerinde metal basnc ile bymemesi, scakln etkisi ile atlayp krlmamas gerekir. te bu zellikler kumun scak mukavemeti ile belirlenir. b) Plastiktik: ekil alma ve ald ekli koruma kabiliyetidir. Kalp kumunun plstiklii, bnyesinde mevcut kil ve su miktarna gre deiir. c) Gaz geirme kabiliyeti: Dkm srasnda meydana gelen gazlarn kolayca kalb terketmeleri gerekir. Aksi takdirde dklen parann iinde ve yzeyinde boluklar meydana gelir. d) Atee dayankllk: Kalbn scak metalle temas srasnda atlamamas (aksi halde scak metal kalp dna akabilir) ve ergiyip paraya yapmamas (ilave temizleme masraflarna yol aar) lazmdr. e) Dkmden sonra tekrar kullanlabilme : Kumun dkmden sonra tekrar kalplama ileminde kullanlabilmesi iin, kolay bir ekilde ergiyip topraklanmaya yol amamal ve atlayp ufalanmamaldr. f) Ucuz olma : Kalp hazrlama masraflarnn yksek olmamas iin, kumun kolay ve ucuz ekilde temin edilebilmesi gerekir. Kalplamada kullanlan tabii kum, tabiatta bulunduu (kum yataklarnda) ekilde kullanlan kumdur. Kimyasal olarak silisyum dioksit (SiO2) olarak bilinen tabii kum, kuvars tanelerinin kil, kire ve dier maden oksitleri (Fe2 03, K2O, Na2O) tarafndan evrilmesiyle oluur. Tabii kumun atee dayankll azdr. Zira, sistemde mevcut maden oksitleri (bilhassa Fe2O3) dk scaklkta ergir ve kumun paraya yapmasna sebebiyet verirler. Tabii kum, dkme demir ve demir d metallerin dkmnde kullanlr. Kuvarsn ergime scakl 1770 C olmasna ramen, kumda mevcut dier metal oksitleri kalbn atee dayanklln drrler. Bu sebepten, kalp kumu ierisindeki Fe2 O3 ve CaO elementleri zararl etkileri sebebiyle toplam olarak %8'in zerinde olmamaldrlar. Kalplamada kullanlan sentetik kum, bir ykama sonucu elde edilmi saf kuvars kumuna arzu edilen miktar ve zellikte kil ve dier yardmc maddelerin ilvesi ile elde edilen bir karmdr. Yardmc madde olarak bentonit, silis tozu, tlm zahire artklar, plverize kmr, dekstrin, odun tala gibi maddeler kullanlr. Ykanm kuvars kumu tane byklne gre snflandrldktan sonra, % 3 - 5 nisbetinde bentonit ile kartrlr. Bentonit ok iyi zellikte olan bir kildir ve ergime scakl yksektir. Fakat bentonit, bnyesine girmi olan rutubeti kolaylkla atamaz. Bu bakmdan, sentetik kum ile hazrlanm kalbn cidarlarn kurutmak ok gtr. Bu sebepten sentetik kum ierisine tlm zahire artklar katlr. Kurutma srasnda zahire artklarnn brakm olduklar boluklardan rutubet kaabilir.

54

Kalp kumunun tabii ve sentetik olarak snflandrlmas dnda iindeki kil miktarna, kullanma yeri ve meneine gre de gruplandrlmas mmkndr. Dkm ilerinde kullanlan kum, denizden elde edilen kum deildir. Dkmde kullanlan kum, atmosferin kayalar zerindeki kimyasal ve mekanik etkisinden meydana gelmitir. Kalp kumu, ierisinde mevcut kil miktarna gre cinstir: 1) Zayf kum : ierisinde % 5 - 8 orannda kil bulunan kumdur. Ya kalp zayf kumdan yaplr, ince cidarl dkm paralarnn kalplarnn yapmnda kullanlr. 2) Orta yal kum : ierisinde % 8 - 20 kil bulunur ve bu kum ile yaplan kalp kurutulur. Bylece, mukavemet art salanm olur. Orta yal kum, byk ve kaln cidarl dkm paralarnn kalplanmasnda kullanlr. 3) Yal kum : Fazla miktarlarda (% 20 - 35) kil ihtiva eden kumdur. Bu kumdan yaplan kalplarn mutlaka kurutulmas gerekir. Kullanma yeri ve meneine gre de kalp kumlan grupta toplanr: 1) Taze (yeni) kum : Ocaktan gelen veya yeni hazrlanm ve hi kullanlmam kumdur. 2) Eski kum : Dkm ilemi sonunda bozulan kalptan kan kumdur. Bu kumda bulunan kilin byk bir blm yanm ve dolaysiyle, balayc zelliini kaybetmitir. Kuvars taneleri, ani scaklk deiimleri sebebiyle ufalanmlardr. Bu nedenle, eski kumun gaz geirme kabiliyeti azdr. 3) Kullanma kumu : Eski kuma % 20 - 50 yeni kum, % 5 -15 ta kmr tozu ve % 5 -12 orannda su ilve edilerek elde edilir. Ta kmr tozunun yanmasyla aa kan gazlar, kalbn sv metal ile temasn nler. Bylece, dklen parann yzeyi temiz olarak kar. Kullanma kumu, model kumu veya doldurma kumu olabilir. Model kumu ince taneli, gayet iyi hazrlanm ve kalbn modele temas eden ksmlarna konan kumdur. Doldurma kumu ise, iri taneli, yksek gaz geirme kabiliyetlidir. Model kumu konduktan sonra, kalbn geri kalan ksm doldurma kumu ile beslenir. Baz hallerde doldurma kumu olarak eski kum da kullanlr. 2.4.2. Maa Kumu ve Maa mali Dkmek istediimiz parann i eklini veren maalar kum, metal ve seramikten yaplabilir. Fakat maalar genel olarak, kumdan imal edilirler. Kullanlmaya hazr bir ekilde imal edilmi maa, iki ucundan kalba oturtulur. Maa imalinde kullanlan kumun mukavemeti ve gazlar geirme kabiliyeti yksek olmal, dkm ilemi sonunda dkm paradan kolayca temizlenebilmelidir. Maa yapmnda, yksek kille kum (yal kum) kullanlrsa dkmden sonra ok sertleen maann sistemden uzaklatrlmas zorlar. Maa imalinde %8'den az kil ieren kuma, mukavemet salamak zere organik ve inorganik balayclar katlr. Organik balayc olarak eitli yalar, reineler, dekstrin, inorganik balayc olarak da ate kili, bentonit ve silis tozu kullanlmaktadr. Kullanlan yalar, bitkisel, mineral ve hayvansal esasl olabilir. Beir keten, kenevir, haha ve pamuk ya bitkisel esasl yalardr. Katran yalar, mineral ya tr olup ekonomiktir. Balk ve balina ya da ucuz olan hayvansal yalardandr.

55

Buday, avdar ve patates gibi tahl unlar, scak su ile hamur haline getirilip balayc olarak kullanlr. Maa hazrlandktan sonra 100 - 200 C piirilir. Maa bnyesinde mevcut ya oksitlenerek kum tanelerini birbirine balar. Fakat dkm scaklnda balayc olarak kullanlan ya yanacandan, balayclk zelliini kaybeder ve bu nedenle dkmden sonra maa kolaylkla karlabilir. Balayc olarak tahl unu ilave edilmi maalar 175-195 C'de piirilir. Reineler arasnda en fazla kullanlan balayc kolofonyumdur. Kolofonyum ilave edilmi maalar 140 -175C'de piirilir. Maa bnyesinde var olan reine, maann nem almasna engel olur. 2.4.3. Kalp Kumu indeki Temel Maddeler a) Kalplama kumlar; iindeki temel maddeler olan kum, kil ve sudan baka baz katklarla beraber hazrlanan bir karmdr. Kalplama kumunu oluturan maddelerin zellikleri aadaki gibidir b) Kum : Kalplama kumunun % 50 - 95'ini meydana getirir. Demir oksit, alkali oksitler ve kireten ibarettir. Bu katk maddeleri kumun ergime scakln drr. ekli ise yuvarlak, keli veya yar keli olabilir. Dkmhanelerde kullanlan kumlar; yeni kum, eski kum ve ufalanm maa kumuna su ve kil katlarak elde edilir. c) Kil: Kalplama kumlan % 2 - 50 arasnda kil ierir. Kil, su ile birlikte kum tanelerini birbirine balayarak mukavemet ve plastiklik zellii salar ekil 65'de kil ve suyun kum taneciklerini birbirine nasl baland grlmektedir.

ekil 65. Kalplama kumunda kum taneciklerinin birbirine balan. d) Su : Kuma % 1, 5 - 8 orannda katlr. Kilin kalplama kumuna mukavemet ve plastiklik zellii vermesini salar. Fazla olarak ilave edilecek su; ya etkisi yaparak kumun plastiklik ve kalp yaplabilirlik zelliini artrmasna ramen kumun mukavemetini azaltr. Dier katk maddeleri : e) Msr unu : Ya ve kuru mukavemeti artrmak zere % 0,25 - 2 arasnda katlabilir. f) tlm zift: Demir dkmlerde scak mukavemeti artrmak ve dzgn yzey eldesi iin % 2 orannda katlr.

56

g) Yumuak kmr tozu : Kolay temizleme ve temiz yzey elde edebilmek iin kr dkme demir kalplama kumuna % 2 - 8 orannda katlr. Bykl kum taneciklerinden daha byk olmaldr. h) Tala : Kumun scaklk dayanmn artrmak iin % 0,5 - 2 oranlarnda katlr. i) Silis tozu : Scak mukavemeti artrabilmek iin % 35 oranna kadar katlr. j) Demir oksit: Scak mukavemet artrm iin % 0.25 -1 orannda katlabilir. Dkmhanelerde kumlan srekli olarak kullanrken, kullanld srece yanan, eksilen katk maddelerinin ilavesi gerekir ancak bu ekilde eski kumlar yeni kumlara kartrlarak kullanlabilir. Dkmhanelerde kum hazrlanmas srasnda yaplan ilemler ekil 66'da ematik olarak gsterilmitir.

ekil 66. Dkmhanelerde kum hazrlama ak emas.

2.4.4. Kumun sktrlmasna yarayan makinelar Makina ile kalp yapm denince, kalbn sktrlmasnn, modelin kalptan karlmasnn ve maa yapmnn eitli makinalarla gerekletirilmesi anlalmaktadr. 1) Basit sktrclar: Bunlarda kumun dvlmesi ve sktrlmas iin basn kullanlr. El ile veya pnmatik olarak tatbik edilen basn kumu, sktrc balk vastasiyla model zerine iterek sktrr (ekil 67). En ok kullanlan kalplama basnc 1, 4 ila 3, 5 kg/cm2 arasnda deiir. Kalplama kumu kat paracklarn plastik bir topluluu olduundan, en ste tatbik edilen basn srtnmeden dolay homojen olarak dalamaz ve modelin hemen etrafndaki kuma ancak bir ksm gelir. Kumlarn birbirine kenetlenmeleri, kalplama basncnn model 57

zerine kadar iletilmesini nler Bundan dolaydr kit yalnz basnla yaplan kalplama iyi bir netice vermez. Modelin etrafnda daha homojen bir sktrma iin, sktrmayla yaplan kalplamann sarsntyla kombine edilmesi lazmdr.

ekil 67. Basit sktrc. 2) Basit sarsnt makinalar: Hava basnc ile alrlar. Kumlarn sktrlmasnda sarsntdan da faydalanlabilir. Sarsnt makinasmn masasna derece ierisinde model yerletirilmi vaziyette kumla konur ve sarsnt salanr. Her kum koyuta sarsnt tekrar edilir. Bylece, kumun homojen bir ekilde skmas salanm olur (ekil 68). Makinann pistonu hava ile yukar karlr ve yerekimi etkisi ile braklr. Bylece sarsnt meydana getirilmi olur. Bu tip kum s kstrmada tatbik edilen en byk kalplama kuvveti, model zerindedir. Bundan dolay da, model etrafndaki kumlar ok sert olur. Fakat, kumlarn birbirine kenetlenmelerinden dolay homojen olmayan bir ak meydana gelir ve modelden uzak olan kumlar daha az skr. Bu sebepten, en son olarak stteki kumlarn sktrlmas basnla itmeyi ve sktrmay gerektirir.

ekil 68. Sarsnt makinas

58

3) Sarsntl sktrclar: Bu tip makinalarda kumun sktrlmas iin, hem sarsntdan hem de basnl sktrmadan faydalanlr. nce alt derece sarsntyla kalplanr, daha sonra st derece kalplanr. Son olarak, alt ve st dereceler ayn anda basnla stten sktrlr. st derece sktrlrken, sktrma tahtasna ilave edilen bir kalpla sv metalin ilk dklecei delik de alm olur. Daha sonra yolluk ve kclar hazrlanp kalp dkme hazr vaziyete getirilir. Kk dkmler iin yaplan kalplama, bu makina ile daha ok hzlandrlr. 4) Syrcl sarsntl sktrclar: Sarsntl sktrc makinalarna model syrma tertibat ilave edilmitir. Bu tip makinalar ayr alt ve st derece iin kullanlr. Bir adam ve bir makina alt derece kalplamas ve bir adam ve bir makinada st derece kalplamas iin kullanlr. nc adam ise, maa yerletirici ve yardmcdr. 5) Kum atclar: Hzla hareket eden kumun arpmasyla, kumun sktrlmasn salayan kalplama aletleridir. Kalplama kumu, kum atcsna bir bandla getirilir ve buradan atc kumu kalp zerine sratle atar (ekil 69). Kuma kazandrlan hz, 3000 m/dak civarndadr. Modelin tahrip olmamas iin kumun balangtaki hz dk tutulur, (5 m/sn) ve daha sonra artrlr (50 m/sn).

ekil 69. Basit bir kum atc 2.4.5. Modelin Kalptan karlmasnda Kullanlan Makinalar Makina ile kalplamada modellerin kalptan karlmasnda drt usl kullanlr. Kaldrma Usul: Sktrlm olan kalba uygulanan P kuvvetiyle kalp derece ile beraber drt ayak vastasyla sallanmadan kaldrlr (ekil 70-1). Bu usl, alak modeller iin uygulanr. ndirme usul: Sktrlm kalptan model, bir P kuvvetiyle (modele bal model levhasnn hareketiyle) aaya ekilir (ekil 70-2). Bu usl, byk kalplar iin uygulanr. nk, derece ve kalb kaldrmak iin daha byk enerji harcamak gerekir. Bu sebepten derece sabit kalr, model aa iner. ekme usul: Bu usulde; modelin d hatlarna gre ortas oyulmu bir ekme levhas pimlerine taklr, model bunun ortasna konur, derece oturtulur, kum sktrlr ve sonra

59

model kumdan ekme yoluyla karlr. ekme levhas model karken, kalbn kelerinin bozulmasn nler (ekil 70-3). evirme usul: ekil 70-4de grld gibi derece model levhasna, model levhas da makina levhasna baldr. Kalp sktrldktan sonra, C-D ekseni etrafnda evrilerek A-B yzeyi alttaki arabaya konur ve daha sonra model kalpta

ekil 70. Modellerin kalptan karlmasnda uygulanan usller.

2.5. KUM DKMNDE KALIPLAMA YNTEMLER Kum dkmndeki balca kalplama yntemleri unlardr: A - Ya kum kalplama B - Kuru kum kalplama C - Toprak (Balk) kalplama D - ukur kalplama E - CO2 yntemiyle kalplama F - Kabuk kalplama G - imentolu kalplama

60

H - Maa kalplama l - Atmosferde kendiliinden sertleen kalplama J - Vakumlu kalplama Bu yntemler, aada ayrntlaryla ele alnmtr. 2.5.1. Ya Kum Kalplama Bu tr kalba kurutulmu kalp da denir ve % 5-10 mertebesinde rutubet ihtiva eder. Ya kalp ile yaplan dkme, "ya dkm" ad verilir. Ya kalplarn tozlanmasnda; odun kmr tozu, grafit tozu, is, silis veya kuvars unu kullanlr. Saf silis yksek scakla dayanr ve kalbn erimesine mani olur. Dier tozlar ise; kalp ile sv metal arasnda bir gaz tabakas tekil ederler. Bu gaz metal katlancaya kadar cidarlar korur ve bilahare kalb terkeder. Tozlama ilemi, toz torbas yardm ile yaplr. Kalplama kk paralar iin tezgah zerinde, iri paralar iin yerde kum havuzlarnda yaplr. Ya kum kalp stnlkleri: Kalp malzemesi ucuz ve tazelenerek, defalarca en ekonomik ekilde kullanlabilir. Basittir ve gerektiinde mekanizasyon da uygulanabilir. Deiik metallerin dkmne elverilidir. Ya kum kalbn snrlar: Karmak biimli ve iri paralarn dkmnde kalp malzemesinin dayanm yetersiz kalr. Kalp tama srasnda bozulabilir. Boyut hassasiyeti ve yzey kalitesi iyi deildir. 2.5.2. Kuru Kum Kalplama Hazrlanan ya kalp kurutma sobalarnda (veya kurutma odalarnda) 150 -350 C scaklklar arasnda veya scak hava gndermek suretiyle kurutulursa, kuru kalp elde edilir. Kuru kalpta yaplan dkme kuru dkm ad verilir. Kuru kalp da boyanr. Bu ilem iin grafit, odun kmr tozu, kil ve sudan meydana gelen bir bulama kullanlr. Bu maddelerden grafit atee dayankllk, kmr tozlar gaz geirme kabiliyeti ve kil mukavemet kazandrr. Boya bulamacnn kalp yzeyine srlmesi, fra veya pskrtme yoluyla yaplr. Kurutma ilemi boyamadan nce veya sonra yaplabilir. Kalp yzeyine pskrtlen su, refrakter malzeme, bentonit, tahl veya melas gibi balayc karmlar kalp boluundaki kumun kalkmasn nlemenin yan sra yzey kalitesini de arttracaktr. Cidarlar kurutulmu kalp : Kum yzeyinin (5 - 20 mm arasnda bir kum kalnl) bir fle yardm ile kurutulmas ile elde edilir. Kalp ierisinde mevcut rutubetin yzeye kmasna olanak vermeden dkm ileminin bitirilmesi istenen durumlarda kullanlr. 2.5.3. Toprak (balk) Kalplama Bu tr kalplama ynteminde kalba ekil verme amaca uygun ablonlarla hazrlanmaktadr. rnek olarak byk silindirler, kat makinalar merdaneleri gibi dnel simetriye sahip ar paralarn kalplanmas verilebilir

61

Byle byk paralarda, tula, tahta veya deiik malzemelerle hazrlanan yap zerine kum, kil, su ve baz katk maddelerinden hazrlanm har, svanp ablonla ekil verilir; daha sonra kalp scak hava veya fle yardmyla kurutulur. 2. 5.4. ukur Kalplama ukur kalplar, derecelere boyutlar nedeniyle samayacak malzemelerin dklebilmeleri iin kullanlr (1 ... 100 t). rnein trbin gvdesi, gemi uskuru gibi. Model bir ukurda kalplanr. st derece zemine balanr. Byk ktlenin souma hzn azaltabilmek iin soutma ilemi gnlerce srebilir. Boyut hassasiyeti ise fazla iyi deildir ( 6mm). (ekil 71)

ekil 71.ukur kalplama 2.5.5. CO2 Yntemi le Kalplama Bu yntemde kalp ve maa kumlarna % 1.5 - 6 cam suyu (sodyum silikat) kartrlr ve kalba ekil verildikten sonra ksa bir sre CO2 gaz geirilir. Kimyasal reaksiyon gerei cam suyu, silikajele dnerek kalb sertletirir. Bu ilem yapldktan sonra dkmn en ge 24 saat iinde tamamlanmas gerekir. Bu yntemle hazrlanan dkm paralarnn yzey hassasiyetleri iyi olup, ekonomiklik iin say nemli deildir; ayrca kalbn kurutulmas gibi bir baka ilem de yoktur. Her tip dkmhanede kolayca uygulanabilir. Yukardaki avantajlarnn yannda, yeniden ortamdan nem kapabilmesi tehlikesinden dolay, bekleme sresi az olup kalp ve maalarn, dkm ilemi bittikten sonra dalma zellii tatmin edici deildir. (ekil 72)

62

ekil 72. CO2 yntemi ile kalplama 2.5.6. Kabuk Kalplama nce taneli kum ile yksek scaklkta sertleen termoset reine karm kalplama malzemesidir. Kullanlan modeller, metal ve levhal olup kalplama ileminden nce yzeylerine zel bir sv pskrtlr. Bylece modelin kalptan karlmas kolaylar. Modeller 230 C civarnda piirilir ve dndrme tertibat yardmyla, zerlerine kum reine karmndan oluan 5-10 mmlik bir kabuk meydana getirilir. Kabuk modelden syrlmadan nce 315Cde birka dakika piirilir ve modelden ayrlr. Bu yntemle kark br ekle ait kalp hazrlamada, iki veya daha ok paral kabuk hazrlanr; daha sonra yaptrlarak piirilir. Sv metalin dklmesi srasnda kabuk kalbn deformasyonunu nlemek iin, kabuk kalptan hazrlanarak son eklini alan kalp, iri taneli kum, akl veya metal bilya iine yerletirildikten sonra dkm ilemine geilir. Bu yntemle + % 0,2 mm1 ye varan hassas toleranslar elde edilebilir. Kalplar hafif olup, daha nce hazrlanarak depolanabilir ve yzey kaliteleri ok iyidir. Buna karlk metal malzemeden hazrlanan modeller pahal olup ok sayda dkm iin ekonomik olur; para boyutlar snrl olup altyap yatrm fazladr. (ekil 73) 2.5.7. imentolu Kalplama Kalplama ynteminin kum kalplamaya gre fark yoktur. Ancak kalp kumunun iinde % 8 -12 imento ve % 4 - 6 su bulunmas gerekir. Model kalptan karlmadan nce imento sertlemelidir. Tam bir sertlik iin yaklak 3 gn gereklidir. Byk paralarn dkmnde, mukavemeti, yzey kalitesi ve boyut hassasiyeti yksek kalplar elde edilebilir. 2.5.8. Maa Kalplama Maalarn biraraya getirilmesiyle de kalplar elde edilebilir. Bu yntem, ekilleri itibariyle karmak paralara uygulanabilmektedir. Kum ve organik balaycnn 125. .. 350C arasnda scaklklarda piirilmesiyle elde edilen maa, bu yntemi pahal hale getirmektedir.

63

ekil 73. Kabuk kalplama ynteminin aamalar 2.5.9. Atmosferde Kendiliinden Sertleen (Air- Set) Kalplama Kalp malzemesi kum, reine ve katalizr karmdr. Modelin eklini alan kalp malzemesi, organik balayc ve katalizrnn kimyasal reaksiyonu sonucu 20 dakikadan itibaren sertlemeye balar ve dkm yaplabilir hale gelir. 2.5.10. Vakumlu Kalplama Kalp malzemesi, hibir katk iermeyen kuru kumdur. Bu yntemde vakum dzenei zerine yerletirilen levhal model stlarak zerine ince bir plastik fol-ye kaplanr. Bu srada vakum tatbik edilerek tam modelin eklini almas salanr. Bunlarn zerine, iinde vakum borusu bulunan derece yerletirilir ve kuru kum konur. Vakum tatbik edilerek derecenin en st yzeyi de plastik folye ile tam olarak kaplanr. Bu arada alt kutudaki vakum kaldrlr; derece modelden ayrlr. Bylece hazrlanan iki derece biraraya getirilir, ikisine de vakum tatbik edilirken dkm yaplr. Katlama sreci sona erdiinde vakum kaldrlr ve kum tanecikleri dalr. {ekil 74)

64

ekil 74. Vakumda kalplama 1. Model; 2. Model levhas; 3. Vakum blmesi; 4. Hava kanal; 5. Vakum ekil kafesi; 6. Emme borusu; 7. Folye; 8, Kum 2.6. KUM DKMDE ERGTME VE DKM 2.6.1. Kum Dkmde Ergitme Ergitme, dkm iin sv metalin hazrlanmasdr. Ergitme ilemi dkmhane ierisindeki bir frnda yaplabilir ve pota ad verilen kaplarla kalp yolluklarna dklr. Ergitme kullanlacak frnn tip ve bykl, ergitilecek malzeme cinsi ve dklecek para bykl, saysna baldr. rnein; 10-200 tonluk ergimi metal ihtiyac iin elektrik ark frnlar, 100 -1000 kg iin ise endksiyon frnlan kullanlmaldr. Demir dkm ile uraan kk dkmhaneler ile, kupol ocaktan kullanrlar. Ergitme frnlar daha sonraki ksmlarda ele alnacaktr. Hazrlanm kalplar dkmhane zemini zerine tek tek veya st ste yerletirilir. Kalplarn st ste yerletirilmeleri, dereceler zerine arlk koyma ihtiyacn ortadan kaldrr (ekil 75). Byk paralarn dkmnde, dorudan doruya ergitme frnndan dkm yaplabilir. Baz hallerde ise; ergitilmi metalde homojenlii salamak iin, birka ton ergimi metal alabilen ve brlrlerle stlan toplama potalarndan faydalanlr. Bu potalarda bir veya birka frndan gelen ergimi metal toplanr. Dkm el potalar bir (30 kg) veya iki (90 kg) kiilik olur. Dkm yaplmadan evvel pota zerindeki cruf ve pislik alnmaldr. Bazen temizlemenin kolay olmas iin zel potalar kullanlr. Bunlara rnek olarak, aydanlk tipi veya dipten boaltmal potalar verilebilir.

ekil 75. Kalplarn yerletirilmesi

65

2.6.2. Kum dkmde temizleme : Dkm ilemi sonunda elde edilen i parasnn ihtivann ettii yolluk, kc, beslenme kafas, apak, maa, soutma kokili ve yzeye yapm kumun giderilmesi ilemine "temizleme" denir. Temizleme ileminin nihai i parasnn maliyeti zerinde olan etkisi, ok byktr. Bu bakmdan elde edilecek parann dizayn, temizleme ilemini mmkn olduu kadar azaltacak biimde olmaldr. Tatbik edilen temizleme ilemi iki grupta ele alnr: 1) Kuru temizleme. 2) Ya temizleme. 2.6.3. Kuru temizleme : Dkme paralarnn yolluk ve kclar darbe yardmyla veya testere, oksijenle kesme ve yolluk kesme presi ile koparlr. Dkme demirler krlgan olduklarndan, darbe yolu ile bu ilem kolaylkla yaplabilir. Bu ilem srasnda dkm paray zedelememek iin, krlacak para civarnda evresel entikler alr. Orta byklkteki paralar iin testere kullanlmasna ramen, byk boy paralarn yolluk ve kclarnn kesilmesinde oksijenle kesme kullanlr. Oksijenin kullanlmas baz hallerde yap deiikliklerine sebep olur, bu da tavlamay gerektirir. Bylece masraf artar. Byk paralarn temizlenmesi daha ok el ile yaplr. Yzeydeki kum paralar ve maalar keski veya haval eki yardmyla temizlenir. apaklar, kc yerleri, yolluk yerleri ve arzal km yerler talama makinalar ile dzeltilir. Talama ilemi alminyum oksit ve silisyum karbrden iml edilmi talarla yaplr. Dkme demirlerin talanmasnda genellikle, silisyum karbr talar kullanlr. Dkm sonunda para yzeylerinde bulunan kum darbe ile, kum pskrtme suretiyle veya temizleme tamburlaryla temizlenebilir. Temizleme tamburlarnda daha ok, kk ve byklkleri niform olan paralar temizlenir Byle bir cihazn ilk yatrm masraflarnn az olmas, birok dkmhane tarafndan kullanlmasna imkan vermitir. Seri halde radyatr iml eden dkmhanelerde yzey kumu ve maalarn temizlenmesi, sarsmal ve darbeli makinalarla yaplr. Keskin keli kum tanecikleri 2 - 4 atmosfer basn altndaki hava le para yzeyine sevkedilir. Bu ilem sonunda yzeyde mevcut kumlar temizlendii gibi, para parlaklk ve mukavemet kazanr. Kum pskrtme yoluyla temizleme ilemi zel odalarda yaplmal ve iiler maske kullanmaldr. 2.6.4. Ya Temizleme : Bu usulde tazyikli su veya asit kullanlr. Kark ekilli dkme paralarn maalarn karmak ok zordur ve fazla miktarda toz aa kar. Bu sebepten byle paralarn temizlenmesinde 50-100 atmosfer basn altndaki su, 5 - 8 mm apl bir huzme halinde temizlenecek para zerine pskrtlr. Su ile temizlemede toz giderme tesisatna ihtiya olmaz. Dkm para zerine yapm kum, kurun, tahta ve imento paracklar asitle eritilir. Asit olarak H 2 SO4 veya HCI kullanlabilir. HCI kullanlmas halinde sala zararl olan CI 2 gaz aa kar. Bu sebepten bu asitle temizleme yaparken dikkatli olmak gerekir. 2.7. KOKL DKM Kalp malzemesi olarak elik veya dkme demirin kullanld dkm uslne kokil dkm ad verilir. Bu bakmdan kokil dkm, "metalsel kalba dkm" olarak da bilinir. Kum kalplarda bir defa dkm yapldktan sonra kalp bozulmakta veya kumun kalplama zellii kaybolmaktadr. Metal kalplarda ise, binlerce dkm yaplabilmektedir. Kokil dkm iin

66

hazrlanacak kayp maliyeti, kum kalba gre ok yksektir. Fakat kokil dkm kalplar ok sayda dkm iin kullanldndan ekonomik olmaktadr. Metalsel kalbn s iletkenlii kum kalba gre yksek olduundan, dklen metal hemen sour ve kendini ekme sebebiyle kalba yapmaz. Metalin kalba yapma ihtimalini azaltmak iin, grafit veya kil ihtiva eden bir sv kalp cidarlarna pskrtlr veya srlr. Bu malzeme scak metal ile temas ettii zaman, gaz haline geerek yapmay nler. Kokil ve kum dkm ile elde edilen dkm paralan mukayese ettiimizde, kokil dkm paralarn aadaki stnlklere sahip olduklarn grrz: a) parasnn yzeyi daha dzgn olup, tala kaldrmay dahi gerektirmez. b) Mekanik zellikler daha yksektir. c) referanslar daha dar tutulabilir ve boyutlar daha hassas paralar elde edilebilir. d) Temizleme masraf daha azdr. e) Karmak ekilli paralar kolaylkla dklebilirler Yukarda saylan avantajlara ramen kokil dkmn tatbikini snrlayan baz haller mevcuttur. Bunlar aadaki gibi sralanabilir: a) Bir boyut snrlamas olmamasna ramen, kokil dkm genellikle ok ufak boyutlu paralara tatbik edilir. b) Btn alamlar metal kalpta dkme elverili deildir. Metal kalpta alminyum, bakr, magnezyum, inko esasl alamlar ve tektoid st gri dkme demir dklebilir. c) Az sayda para iin ok pahal hale gelir. d) Kalptan karma zorluklar sebebiyle baz paralarn dkm imkanszdr. Metal kalp yksek ergime scaklklar sebebiyle, elik malzemeden yaplacak paralarn dkm iin uygun olmamaktadr. Ayrca dklecek malzeme cinsine gre metal kalp mr deimektedir. Bunun sebebi malzemelerin ergime scaklklarnn farkl olmasdr. Bundan dolay metal kalp mr malzeme cinsine gre aadaki ekilde deimektedir (Tablo 7) :

Tablo 7. Dklebilecek para bykl de malzeme cinsine gre deiir. Malzeme cinsine gre para bykl aadaki ekildedir (Tablo 8) :

67

Tablo.8 Metal kalba dkmde kalplarn alp kapatlmas el ile veya hidrolik mekanizmalarla olabilir. Hidrolik tertibat ok sayda para retiminde kullanlr. ekil 76da el ile alan bir kalp dzeni grlmektedir. Kk ve dk arlkl dkm paralarnn imlat iin sv metalin kalba doldurulmas ve katlaan dkmn kalptan karlmas el ile yaplabilir. Fakat dkm scakl ykseldike ve para arl arttka el ile almak zorlar. Bu durumda bu ilemlerin mekanik tertibatlarla yaplmas gerekir.

ekil 76. El ile alan kokil dkm sistemi. 2.8. PSKRTME (BASINLI) DKM Sv metalin basn altnda metal kalba doldurulmasyla elde edilen dkme ilemidir. Bu dkm uslnn kk dkmden fark, sv metalin kalba basnla sevkedilmesidir. Her iki uslde de metalik kalp kullanlmaktadr. Pskrtme dkmde basn kullanlmas sebebiyle, yksek hzda sv metalin kalba ok hzl bir ekilde doldurulmas salanm olur. Bylece ok kark ekilli paralarn dkm mmkn olur. Genellikle dklecek malzemenin ergime scakl, 1000Cnin altndadr. Pskrtme dkm ile ok kk ve hassas hepsi ayn zellikte ve seri halde para dklebilir. Kullanlan basn 10-80 atmosfer arasndadr. Elde edilen paralara genellikle talal ileme uygulamaya lzum kalmaz. Ayrca paralarn yzeyleri hzl souma sebebiyle ince yapl ve yksek mukavemetlidir. Dklecek 68

malzemenin cinsine gre 5.000-100.000 adet dkm yaplabilir. Kalplar kark ekilli olduundan pahaldr. Bu sebepten dkmn ekonomik olabilmesi iin, dklecek para saysnn 5.000den az olmamas lazmdr. Pskrtme dkmde, dklecek malzeme kalp malzemesine zarar vermemelidir. Kurun, kalay, inko, alminyum ve magnezyum alamlarnn bu usul ile dkm yaplabilir. Pskrtme dkmde kalp malzemesi olarak dkme demir, karbonlu elik, alaml elik ve bazen de demir d malzemeler kullanlabilir. Dkm scakl dk alamlar iin karbonlu elik, yksek alamlar iin ise alaml elik kalplar kullanlr. Ergimi metalin kalba sevkedilmesi, pistonlu pskrtme makinalar (scak hazneli) veya basnl hava pskrtme (souk hazneli) makinalaryla gerekletirilir. Kalay, kurun ve inko gibi dk scaklkta ergiyen alamlar iin pistonlu pskrtme makinalar kullanlr. ounlukla mazotla ergitilen alam, piston ve kanallar vastasyla kalba gnderilir. Basnl hava pskrtme dkm makinalar, alminyum ve bakr alamlar gibi olduka yksek ergime scaklna sahip malzemeler iin kullanlr. Bu makinalarda pistonun vazifesini, hava yapmaktadr. Piston kullanlrsa, yksek scakln tesiri ile piston silindire kaynar ve demirden yaplan piston alminyumun kimyasal etkisi altnda kalr. (ekil 77 ve 78)

ekil 77. Scak pskrtme dkm yntemi

ekil 78. Pirin, alminyum veya magnezyumun yatay pistonlu souk makinada dkm

69

2.8.1. Dk Basnl Dkm Bu yntemde, kk paralar iin endksiyon frnnda eritilen metale, basn altnda soygaz uygulanmasyla kalp boluunun sv metal tarafndan dolmas salanr. (ekil 79)

ekil 79. Dk basnl dkm 2.9. SAVURMA (MERKEZKA) DKM Merkezka dkm de denilen bu usulde, ergimi malzeme dnel bir hareket ile ekillendirilir. Genel olarak dier dkm usllerinde ergimi metal yerekiminin etkisi altnda iken, savurma dkmde merkezka kuvvetinin etkisi altnda da kalmaktadr. Dkm srasnda kalp dnel bir hareket yapmaktadr Kalp ekseni dey veya yatay olabilir. Buna gre, yatay eksenli ve dey eksenli dkm

ekil 80. Savurma dkmde yatay ve dey eksenli dndrme sistemleri.

70

adn alr. (ekil 80). Savurma dkm sayesinde boru, halka gibi dnel ekilli paralar maasz olarak dklebilirler. Dkm kalplan, metalden veya kalp kumundan yaplabilir Dkm esnasnda merkezka kuvvetin tesiri ile gazlar sv haldeki malzemeden kolayca atlr ve hatasz, yksek mukavemetli bir dkm elde edilir. Merkezka kuvvetin gaz giderici ve temizleyici tesiri, devir says artka byr. Gazlar ve zgl arlklar ergitilen malzemeden kk olan yabanc maddeler, eksene doru hareket ederler. Dkme demir ve elikte savurma lkm srasnda hafif olan mangan slfr ayrlr. Savurma dkmde maaya gerek olmamas, son zamanlarda bu usulle boru imalini yaygnlatrmtr. ekil 81' de, savurma dkm yntemiyle boru mliyle ilgili bir tesis grlmektedir. Burada madeni ve dnebilen kalp dtan soutulmaktadr. Dnel kalp ayn zamanda ileri geri hareket edebilmektedir. Bylece dkm srasnda kalp yava yava ve sabit bir hzla ilerler. Pota tay sistem sabit olup, yalnzca potann eilmesi hidrolik bir tertibat sayesinde gerekletirilmektedir. Kalp sya dayankl molibden eliinden yaplm olup, ierisi atee dayankl bir malzeme ile astarlanmtr.

ekil 81. Savurma dkmle boru imali. 2.10. ALI DKM Ana kalplama malzemesinin al olduu bir dkm usldr. Altn, gm, alminyum, magnezyum, bakr gibi demir d metallerin dklmesinde kullanlr. Boyut hassasiyetinin ok iyi, yzeylerin dzgn olmas ve ok detayl paralarn dklebilmesi bu usln stnlkleridir. Fakat kum kalba gre pahaldr. Ar metal alamlarndan 30 kga, alminyumdan ise iki tona kadar arlktaki paralar bu usl ile dklebilir. Kalplama malzemesi olan al CaSO4 olup, eitli oranlarda su ihtiva eder. 2.11. KUYUMCU DKM (Hassas dkm) Bu usule, hassas ve prezisyon dkm de denir. Balangta kuyumcu ve diiler tarafndan kullanlmakta iken, daha sonralar kk endstriyel paralatn dkmnde de kullanlmtr. Bu uslde evvela dklecek parann mumdan bir modeli yaplr. Bu model zerine yolluk ve kclar yerletirilir Daha sonra bu model sv haldeki seramik malzeme ierisine yerletirilir ve seramik malzeme kalp etrafnda bir kabuk tekil edecek ekilde 71

katlamas salanr. Bundan sonra ierisinde mum model bulunan seramik kabuk stlr. Bylece mum eriyerek dar akar ve seramik ierisinde dklmesi istenen parann eklinde bir boluk elde edilmi olur. Ergitilmi metal bu bolua dklr ve katlamadan sonra seramik kalp krlarak para karlr. {ekil 82) Son derece kark paralar temiz ve tam bir ekilde bu usuln tatbikiyle elde edilebilir. Bilhassa tala kaldrlarak ilenmesi veya dvlebilmesi mmkn olmayan alamlardan yaplacak hassas paralar bu uslle iml edilir. Ayrca son derece kark ekilli paralarn dkm kolayca yaplabilir. nk bu uslde koniklik verme mecburiyeti yoktur Kuyumcu dkmde dikkat edilmesi gereken en nemli husus, dklecek metalin karakterine uygun seramik malzemenin ve balaycnn seimidir.

ekil 82. Kuyumcu dkmde ilem sras

2.12. SREKL DKM Srekli dkm usul, ergimi metalin su ile soutulan, iki ucu ak bir kalptan geirilerek kat hale dntrlmesi metodudur Genellikle, ekilsiz veya az ekilli uzun paralarn dkm yaplmaktadr. Daha ok dk ergime scaklkt malzemeler ve bakr alamlarna 72

tatbik edilir. ekil 83'de dey bir kalp ile, srekli dkm vastasyla ubuk mamul imli grlmektedir. Kalbn st ucundan ergimi metal dklr, alt ucundan eitli ap ve profillerde ubuk elde edilir. Srekli dkm sayesinde aadaki stnlkler salanmaktadr: a) Dzgn olmayan teekkller ve bozulmalar nlenmektedir. b) Randman %100'dr. c) ngotlara gre daha dzgn bir yzey elde edilmektedir. d) Segregasyonlarn azalmas sebebiyle, yksek kalitede malzeme elde edilmektedir. e) Soutma hz kontrol edilerek, tane bykl ve yapnn ayarlanma imkan vardr. f) ilem ekonomiktir.

ekil 83. Srekli dkm sistemi

2.13.BTRME LEMLER Sv metalin kalba doldurulduu andan balayarak parann mamul haline gelinceye kadar geirmi olduu tm ilemler Bitirme ilemleri olarak tanmlanr. mal edilen paralarn zelliklerine al olarak bitirme ilemleri; kalb soutma, bozma, yolluk ve kclarn ayrlmas, temizleme, apak kesme, onarm, sl ilemler ve yzey ilemleri nemli kademelerdir. 2.13.1 Kalp Bozma Sv metal kalba doldurulduktan sonra paralarn ve kalbn malzemesine, para boyutlarna ve ekline bal olarak bir sre kalpta soutulmas gerekir.

73

Tablo 9. Kum kalp iindeki elik ve kr dkme demir paralarn kalp ama scaklklar Paralarn zellikleri - 200 Kg'a kadar basit ekilli paralar. - Cidar kalnlklar farkl, dm noktalan ve ktleli yerleri soutucularla soutulan paralar. - Ktle ylmalar olan yerlere soutucu konulamayan yukardakilere benzer paralar - Souma srasnda serbest bzlemeyen, yrtlma ve deformasyon olasl olan paralar. Kalp ama scakl [C] 800 600 400 200

Paralarn kalptan karld scakla kalp bozma {kalp ama) scakl denir (Tablo 9). Soutma sresince kalplar, dkm yaplan yerde bekletilebildii gibi, soutma bantlar zerinde bir yandan belirli bir hzla kalp bozma blgesine yanarken de soutulabilir. Kalp ama scakl; parann dayanm, i yap deiimleri, kalc i gerilmeler gibi faktrlere baldr. Kalp bozmada; dkm paralan, kalp kumu ve dereceler birbirinden ayrlr Bozma ilemi; elle, haval ekilerle, itme presleri ile sarsma ve vibrasyon masalar zerinde bazen de derecesiz kalp bloklar dner tamburlar iinde veya granl pskrtme odalarnda yaplabilir (Tablo 10). Dereceli veya derecesiz kalplar bozularak dkm paralan kalptan karlrken, paralar iindeki maalar da bir lde dalrlar. Kalp bozma ileminde paralarn d blgelerinde bulunan maalar, i blgelerdeki delik ve kanal maalarna gre daha kolay dalrlar. 2.13.2. Yolluk ve kclarn Ayrlmas Paralarn zerindeki yolluk, kc ve besleyicilerin para zerindeki yerinin kolay ayrmaya uygun biimde dzenlenmesi gerekli olup rahat uzaklatrlabilmeleri iin en azndan ayrma blgelerindeki yapm sert kum tabakalarnn da temizlenmesi gerekir (Tablo 11). Bu nedenle kalp bozma ilemini genellikle granl pskrtme (basnl hava veya savurma arklar ile para zerine hzla pskrtlen belirli tane byklnde sert malzeme) ilemi takip eder. Yolluk, kc ve besleyiciler paradan; el ve haval ekiler, keskiler, testereler, kesme presleri, zel ayrma makinalar gibi mekanik ayrma vastalar ile ayrlrlar. Bunlara alevle yakarak, elektrik ark ile eriterek kesme donanmlarn da ilave etmek gerekir. 2.13.3. Temizleme Kesilen yolluk, kc ve besleyicilerin paralar zerindeki izleri ve apaklar talanr. Gerekirse bir kere daha granl pskrtme ilemi yaplabilir (Tablo 12). apak temizlemede Mekanik yntemler (Keski, talama, pres, freze, eeleme, fralama, ince talama, granl pskrtme), Elektrokimyasal yntemler ve termik yntemler kullanlmaktadr.

74

Tala kesme ileminde ayrma yeri normal olarak temizdir. Dier ayrma yntemleriyle (krma, mekanik kesme, yakarak kesme gibi) yolluk ve besleyicilerin ayrlmas daima ilave bir temizleme ilemini gerektirir. Tablo 10. Balca kalp bozma yntemleri ve uygulama snrlar

75

Tablo 11. Yolluk ve besleyicilerin para zerindeki yerinin kolay ayrmaya uygun biimde dzenlenmesi.

76

Tablo 12. Parada temizleme konular ve giderilmesi

2.14. DKM HATALARI VE KONTROL Dkm yntemi ile retilen paralarn kalitesini etkileyen faktrlerin says ok fazladr. Parada ortaya kan hata ok sayda faktrn bir veya birkann sonucu olabilir. 2.14.1. Dkm Hatalar Genel olarak hatalar; dkmde kullanlan malzeme ve ekipmann yanl seiminden, imalat srasnda scaklk, kalp kumu bileenleri ve nem gibi fiziksel kontrollerin yeterli tamlkta yaplmam veya hi yaplmam olmasndan kaynaklanr. Dkm paralarda rastlanan hatalar ok eitli sebeplerden kaynaklanmaktadr: Dkm malzemesine, Kalp ve maa zellikleri ile kalitesine, Yolluk ve kc sistemine, Dkm metoduna, Kalp bozma f aktrlerine, Para temizleme ve uygulanan ilave ilemlere

77

Dkm paralarndaki hatalar; d ve i olarak iki ana gruba ayrmak mmkndr (Tablo 13 ve 14) mal edilecek parann dkme uygun dizayn edilmemi olmas da ok eitli hatalara neden olmaktadr (Tablo 15). Tablo 13. Dkm paralarnda; d hatalarn gruplandrlmas

Tablo 14. Dkm paralarnda; i hatalarn gruplandrlmas.

78

Tablo 15. Para dizaynna bal dkm hatalar.

2.14.2. Dklm paralarn kontrol Dkm paralarnda kontrol edilen balca zellikler unlardr: Kimyasal bileim, Mekanik mukavemet, Yap sreklilii (Boluksuz, atlaksz, segregasyonsuz), Biim, boyut ve yzey taml, Fiziksel zellikler. 79

Bu zelliklerin geni gruplandrlmalar Tablo 16' da verilmektedir. Dkm paralarnn yukarda belirtilen kontrolleri yalnzca paralarn malzemeleri ve sl ilemleri hakknda bir deerlendirme olana salar Dkm paras iindeki makro ve mikro boluklar, kum, cruf gibi yabanc maddeler, para d ve ii atlaklar, dkm parann kartlmas iin de eitli tahribatsz muayene usulleri kullanlr. Kullanlan Tahribatsz usullerin belli ballar unlardr: Gzle kontrol, Ses ve vurma ile kontrol, Penetrasyon kontrol, Manyetik toz ile kontrol, Dalama ile kontrol [Ayra: % 2 Amonyum asetat + % 15 Kalsiyumbikromat + % 83 Su], Ultrasonik kontrol, Rntgen nlar ile kontrol, Gama nlar ile kontrol, Basnl su ile kontrol. Tablo 16. Dkmde kontrol eitleri

80

2.14.3. Dkm Uygun Para Tasarm Bir parann dkm yntemiyle imali kararlatrldktan sonra, parann geometrik eklinin, malzemesinin ve tayaca zorlama seviyesinin, hangi dkm yntemine uygun olduunun belirlenmesi gerekir. Her para, her dkm yntemiyle imal edilemez. ok kark bir ekle sahip para ile basit bir ekle sahip parann ayn dkm yntemiyle imal edilmesi, hem imalat teknii asndan ve hem de ekonomiklik asndan uygun deildir. Bir parann belirli bir dkm yntemine uygun olup olmadna karar verilebilmesi iin, parann aadaki kriterler bakmndan incelenmesi gerekir. a) Zorlamalar b) Malzeme c) Enerji d) Sre e) Maliyet Dkm paralarnn tasarm, genel imalat teknii prensipleri yannda, zel dkm teknii prensiplerinin de gznnde tutulmasn gerektirir. Bu zel dkm teknii prensipleri arasnda, sv haldeki dkm malzemesinin dkm kalbn doldurmaya yeterli miktarda olmas ve souma esnasnda zellikle katlama scaklk alannda oluacak bzlmeye msaade etmesi gerekir. Dkm paralarnn tasarmnda, muhtemel problemleri en aza indirmeye ynelik be tasarm kural aada verilmitir: 1. Kural: Doldurma ileminin, trblans oluturmayacak ekilde yaplmas ve dkm srasnda oluan gazlarn ve havann kalptan tam olarak kmas salanmaldr (Tablo 17 ekil 1 ila 2). 2. Kural: Parann her tarafnn mmkn olduunca ayn hzla soumas ve katlamas salanmaldr (ekil 3 ila 7). 3. Kural: Bzlmeyi snrlayc nedenler en aza indirilmelidir (ekil 8 ila 12). 4. Kural: Dkm kalbnn ekli, mmkn olduu kadar basit olmaldr (ekil ila 16) 5. Kural: Sonradan kesilerek uzaklatrlmalar gereken yolluk, kc ve besleyici gibi dkm apaklar, kolayca ulalabilecek ekilde yerletirilmelidir (ekil 17).

81

Tablo 17. Dkmde uygun ekillendirme kurallarna rnekler.

82

Tablo 17nin devam

83

Tablo 17nin devam

84

PLASTK EKL VERME

3.1. PLASTK EKL DEMNN ESASLARI ekil deiimi, bir malzemenin kuvvet etkisi altnda balangtaki biimini deitirmesi demektir. ekil deiimi elastik veya plastik ekilde olabilir. Elastik ekil deiimi, kalc olmayan ekil deiimi; plastik ekil deiimi, kalc ekil deiimi demektir. Bir malzemeye kuvvet etki ettii zaman; bu kuvvetin etkisi ile malzeme yapsna bal olarak ya kalc bir ekil deiiminden sonra krdr veya nemli bir kalc ekil deiimi olmadan krlr. Birinci davran gsteren malzeme snek, ikinci davran gsteren malzeme gevrek olarak adlandrlr. Malzemelere etki eden kuvvetler, ekil 84' de grld gibi malzeme zerinde basma, ekme ve kayma biiminde ekil deiimine sebep olurlar. Balangtaki boyutu , kesiti A0 olan bir ubuk (plastik ekil deitirebilen), bir P kuvveti ile ekmeye maruz kalrsa; boyu l ve kesiti A olur. Bunun sonucu olarak elastik alanda malzeme aada tarif edilecek a ekme gerilmesi altnda e yzde ekil deiimine urar. I I0 I0

P , A

ekil 84. ekil deiiminde temel haller. Bu bantlar elastik ekil deiimi alannda geerlidir. Malzeme kopacak ekilde kuvvetin artrlmasna devam edilirse, plastik ekil deiimi balar ve nihayet para kopar. Bu kademeler yumuak bir elik iin ekil 85' de grlmektedir. Burada A ile gsterilen noktadan sonra malzemede plastik ekil deiimi balamaktadr.

ekil 85. Yumuak eliin ekme diyagram

85

Yukarda verilen bilgilerin altnda, malzemelere plastik ekil deiimi olacak biimde kuvvet uygulayarak ekil vermeye, "plastik ekil verme" ad verilmektedir. Malzemelerin bu zelliklerinden faydalanlarak, onlar arzu edilen faydal ekil haline getirme mmkn olmaktadr. 3.1.1. Plastik ekil Deitirme Mekanizmas Metaller esas olarak, atomlarn belirli dzenlerde bir araya gelmesiyle oluan kristal kafeslerinden meydana gelir. Atomlarn kafes ierisindeki dizili biimlerine gre hacim merkezli, yzey merkezli, sk dzen heksagonal gibi kafes tipleri mevcuttur (ekil 86).

ekil 86. Temel kafes trleri Kristal kafesleri biraraya gelerek taneleri, taneler de biraraya gelerek malzemeyi meydana getirirler. ekil deiimi, bu kristal kafeslerinin birbirine gre hareket etmesi ile olumaktadr. Kafeslerin hareketleri kayma, ikiz teekkl ve ikisinin birlikte olmasyla meydana gelebilir. ekil 87de bu hareketler ematik , olarak verilmitir. Kuvvet etkisi olmayan kbik kafeste dzlemler arasndaki a dik adr. Kaymada; kuvvet etkisi ile kristal kafesler birbiri zerinde kayar ve kafes dzlemleri arasndaki a 90 dir. ikiz teekklnde ise; kafes dzlemleri birbiri zerinde kaymaz, fakat aralarndaki a deiir. Makro seviyede bu hareketler ekil 88' de grld gibidir.

ekil 87. ekil deiiminde kafes hareketleri

Kayma dzlemleri arasnda birok, kayma olmayan dzlem de bulunur. Kaymalar ilerledike; kafeslerin ekil deitirme kabiliyeti azalr, sonunda dzlemler arasnda ayrlma meydana gelir ve para kopar, ikiz teekkl, birbirine dikey olan dzlemler arasnda meydana gelemez. Yzey merkezli kbik, hekzagonal ve rombik kristal kafeslerde meydana gelir.

86

ekil 88. ekil deiiminde makro hareketler. Kaymay aklayan ekil incelenirse; iki dzlem birbirine gre kayma dzleminde atomlar aras mesafe kadar ilerleyebilmesi iin, o dzlemde var olan btn atomlarn balarnn kopmas gerekmektedir Bu ii salamak iin gerekli kuvvet hesaplandnda, bunun deneyle bulunandan ok daha byk (100 ila 1000 defa) olduu grlmektedir. Bu fark, dislokasyon ad verilen kafes hatalarna balanmtr. lk zamanlarda teorik olan bu dnce, bugn artk elektron mikroskobuyla grlm ve kanunlar ortaya konmutur. Dislokasyona haiz bir kafes sisteminde btn dzlemde kaymay salamak in, gerekli kuvvetin sadece birka atomun ban koparabilecek mertebede olmas kafi gelmektedir. Para zerinde grlebilir bir deformasyonun olabilmesi iin ok byk sayda dislokasyonun olmas gerekir. Son aratrmalar gstermitir ki normalize edilmi bir malzemede dislokasyon younluu 106 - 108 cm / cm3 mertebesindedir. Kaymalar, kafeslerin atom younluunun en yksek olan dzlemlerinde meydana gelir. Bunun sebebi; bu dzlemlerde atomlararas mesafe ksald iin, dislokasyon adm da ksalmakta ve daha az bir kuvvet dislokasyonu hareket ettirebilmektedir. 3.1.2. Plastik ekil Deiimine Etki Eden Faktrler Malzemelerin plastik ekil deiimi karsndaki davranlar; malzemenin kimyasal bileim ve i yaps, ekil verme scakl, ekil verme hzna baldr. Malzemenin kimyasal bileim ve i yapsna gre; malzeme ya kolayca ekil deitirir ve istenen biimi alr veya zor ekil deitirir, istenen biimi almadan krlr. ekil deiimi srasnda malzemenin scaklna bal olarak plastik ekil deiimi, souk ekil deitirme ve scak ekil deitirme olarak ikiye ayrlr. 3.1. 2.1. Plastik ekil Deitirmeye Scakln Etkisi: Scak ekil deitirmede; ekil deiiminin ortaya kard i yap ve mekanik zelliklerdeki deimeler ekil deiimi srasnda ortadan kalkar ve malzeme ekil deiiminden nceki zelliklerine sahip olur. Souk ekil deitirmede ise; ekil deiimi sonundaki zellikler, balangtaki zelliklerden farkldr ve herhangi bir ilem yapmadan malzeme eski zelliklerini kazanamaz.

87

3.1.2.2. Souk ekil Deitirme Souk ekil deitirmede, kuvvetin etkisi altnda malzemenin kristal kafeslerinde kayma, ikiz teekkl veya her ikisi birden meydana gelir. Bunun sonunda taneler uzar. ekil deiiminin ilerlemesiyle; malzemenin ekil deiimine kar mukavemeti artar. Eer ekil deiimine devam edilirse, malzemede atlama ve yrtlmalar meydana gelebilir. Souk ekil deiimi sonunda malzemenin mukavemeti ve sertlii artar, sneklii azalr. Souk ekil deitirme sonunda sertliin artmas, "ekil deitirme sertlemesi" (Pekleme) olarak adlandrlr.Sertleme miktar malzemenin cinsine de baldr. Alam eleman ilavesi malzemenin akma snrn ykselttiinden, alaml malzeme alamsz malzemeye gre daha fazla sertleir. Souk ekil deiimi sonunda metallerin sertleme ve mukavemetlerinin artmasn izah eden eitli teoriler mevcuttur. Bunlardan en eskilerinde kafesin bozulmas, i gerilmelerin teekkl ve kayma dzlemleri civarnda paralanan kafeslerin meydana getirdii amorf metalin ekil deitirmenin devamn gletirmesi bu sertlemenin sebepleri olarak belirtilmektedir. Bugnk teoride ise, sertlemeye birbiri ite karlaan ve birbirinin hareketini engelleyen dislokasyonlarn sebep olduu ifade edilmektedir. Plastik ekil deiimi sonunda malzemenin ekme ve yorulma mukavemeti, sertlii, elektriksel direnci ve kimyasal znmesi artar; fakat uzama, alan klmesi ve srnme kabiliyetleri azalr. Souk ekil deiimi sonunda malzeme yksek bir i enerjiye sahip olur ve atomlar daha dengeli mevkilere yaylmak isterler. Bu yaylma oda scaklnda ok yava meydana gelir. Scaklk ykseltilirce, atomlarn yaynmas (difzyonu) hzlanr ve bunun sonucu olarak malzeme tekrar eski snekliini kazanr. Bylece, souk ekil deiimine uram malzeme sl ilem yoluyla yumuatlabilir. Isl ilem yaplnca, sertlemi malzemenin tekrar eski zelliklerini kazanmasn salar. Dk scaklklarda malzemenin i yaps deimemesine ramen; elektriksel iletkenlik ve mukavemet biraz artar, i gerilmeler azalr. Bu durum "malzemenin eski halini almas" olarak adlandrlr. Kazanlan mukavemeti kaybetmeden, i gerilmelerin azaltlmas, istenen bir durum olmaktadr.Yeniden kristallemenin balangcnda, plastik ekil deiimi sonunda uzam taneler arasnda yeni taneler teekkl etmeye balar. Bu tanelerin teekkl etmeye balad scaklk "yeniden kristalleme scakl" olarak adlandrlr ve metalden metale gre deiir. Tekrar kristallemi taneler, ekil bakmndan dzgn, kayma izgileri ihtiva etmez ve genellikle kktrler. Tekrar billurlama; mekaniksel zelliklerdeki ani deiiklik, uzam tanelerin kaybolmas, kayma izgilerinin grlmemesi ve tane bymesi ile tannr. Tekrar kristalleen taneler ayn kafes yaplarn korurlar ve bu sebepten tekrar kristalleme, faz deiikliini iine alan sl ilemlerden farkldr. Metalin tekrar kristalleme scaklndan ani soutulmasyla, sertleme eilimi yoktur. rnein; souk plastik ekil deitirmi demir ve yumuak elikler yaklak 500-700 C arasnda tekrar kristalleir. Bu scaklk deerleri kritik blgenin altndadr. Pirin iin souk plastik ekil deitirme oda scaklnda olur, molibden ve tungsten malzemelerde 800 C de yaplan ekil deiimi hala souk plastik ekil deiimidir. Tarif olarak souk plastik ekil deiimi, tekrar kristalleme scaklnn altnda yaplan ekil deiimidir. Tekrar kristalleme scaklna etki eden faktrler aadaki ekilde sralanabilir: a) Tekrar kristallemenin olabilmesi iin, belirli bir souk ekil deitirmeye ve scakla ihtiya vardr.

88

b) Plastik souk ekil deitirme ne kadar az ise, tekrar kristalleme scakl o kadar yksek olur. c) Uzun tavlama sresi, gerekli kristalleme scakln drr. 3.1.2.3. Scak ekil Deitirme Plastik ekil deitirme tekrar kristalleme scaklnn stnde bir scaklkta yaplrsa, ileme "scak plastik ekil deitirme" ad verilir. lem srasnda ekil deitirme hz, derecesi ve scakl uygun seilmise; malzemenin ekil deiimi sonunda sertlii deimez, ufak taneli ve yksek mukavemetli bir yap elde edilir. Yukarda saylan artlarn uygun seilmesiyle; ekil deiimi sonunda meydana gelen yap deiiklii, tekrar kristalleme ile dzeltilmi, olur. Scak ekil deitirmede, ekil deiimi iin harcanan enerji souk ekil deitirmeden daha azdr. Ayrca scak plastik ekil deiimi atlama olmadan ekil deeblme kabiliyetini ykseltir ve yksek scaklktaki hzl difzyon ile de dkm ingot yapdaki kimyasal homojensizliklerin ortadan kalkmasn salar. Hava kabarcklar ve gzenekler, bu boluklarn birbirine kaynamas ile ortadan kaldrlr ve dkmn uzun, kaln taneleri krlarak ayn byklkte tekrar kristal-lemi taneler meydana gelir. Scak ekil deitirme sonunda ortaya kan deimeler, dkm yapya nazaran sneklik ve tokluu artracak yndedir. Yukarda saylan avantajlarn yannda scak plastik ekil deiiminin de baz dezavantajlar vardr. Yksek scakla kadar stldndan, metal ile frn atmosferi arasndaki reaksiyonlar istenmeyen sonular verir. Genellikle scak ekillendirme havada yaplr ve meydana gelen oksidasyondan dolay, nemli oranda metal kayb olur. Molibden gibi baz reaktif metaller oksijenle gevrekleir, bu sebepten soy atmosfer altnda ekil verilmelidir. eliklerin scak ekillen-dirilmelerinde yzeyde karbon kayb olur. Btn bunlarn yannda, gerekli sy salamak iin ilave masraf yaplr. Scak plastik ekil verme iin en dk scaklk; tekrar kristalleme zamannda ekil deitirme sertlemesini nleyerek hzdaki ekillendirmedeki en dk scaklktr. En yksek scaklk ise, ergime noktas veya ar oksitlenmenin olduu scaklktr. Genellikle en yksek scaklk olarak, ergime noktasnn 100 C altndaki deer alnr. Pahal bir usl olan scak plastik ekil deitirmenin avantajlar aadaki ekilde zetlenebilir: a) ekil deitirme scakl ykseldike, metale istenen ekli vermek iin gerekli enerji miktar sratle azalr. b) Metalsel malzemelerin atlamadan ve kopmadan ekil deitirme kabiliyetleri, scaklkla orantl bir ekilde artar. c) Metalin iindeki heterojenlikler, yksek scaklkta yaplan dvme ile kolaylkla giderilebilir. Yukardaki son madde, dkme ve dvme paralar arasndaki en nemli fark izah etmektedir. Genel olarak dkme ve dvme paralarn ekme mukavemetleri arasnda ok bariz bir fark

89

yoktur. Yalnz dkm yaps, tane snrlan ve tane ileri arasndaki heterojenlikler dolaysyla dk bir entik darbe mukavemetine sahiptir. Scak dvme esnasnda, ekil deitirme ve tekrar kristalleme ile meydana gelen tanelerden mteekkil yapnn entik darbe mukavemeti ok daha fazladr. 3.1.3. Plastik ekil Deitirmeye ekillendirme Hznn Etkisi Malzemenin ekillendirmeye kar davran ekillendirme hzna gre deiir. Snek halden gevrek hale geme, hzl ekillendirmelerde, daha fazla grlr. Bu davran malzemenin iinde bulunduu scakla da baldr. rnein; demir ve elik oda scaklnn altnda ekilenirse atlar. Fakat ayn scaklkta yava bir ekil deiiminde atlama grlmez. ekil deitirme hz arttka, malzemenin ekil deitirme kabiliyeti azalr. 3.2. PLASTK EKL VERME USULLER nceki blmlerde plstik ekil vermenin esaslarn ele aldktan sonra, uygulama biimlerine gre plstik ekil verme usulleri aadaki gibi snflandrlabilir: a) Dvme b) Haddeleme c) Ekstrzyon d) ubuk ve tel ekme, boru imli e) Plstik sa ileme usulleri Aada bu usuller teker teker incelenecektir. 3.2.1. Dvme Dvme, metalleri faydal bir ekle sokmak iin eki veya pres ile ekil verme ilemidir, ilemin yaplmas srasnda faydalanlan gerelere gre dvmeyi serbest dvme ve basma, kalpla dvme ve basma olarak ikiye ayrmak mmkndr. Dvme plstik ekil verme usullerinin en eskisidir. 3.2.2. Serbest Dvme ve Basma parasna rs, eki, pres veya ahmerdan ile uygulanan kuvvetle dvme, yma tesiri altnda ekil vermeye "serbest dvme ve basma" ad verilir. Serbest dvme ve basma pahal bir usuldr. Bununla beraber bu ilem esnasnda malzemelerin zellikleri iyiletiinden, baz hallerde dier ekil verme usullerine tercih edilir. Bu usulle iml edilecek olan paralarn mmkn olduu kadar basit ve saylar az olmaldr. Kark ekilli paralarn bu nedenle imali g ve baz hallerde de imkanszdr. Sert malzemelerin dvme ve basma ile ekillendirilmeleri, tala kaldrarak ilemeyi zorlatrr. Bu sebepten bu usulde mmkn olduu kadar yumuak malzemeler tercih edilmelidir. Serbest dvme ve basma ile iml edilmi paralarda yzey dzgnl iyi deildir. Paralarn birbiri zerinde alan ksmlarnn tala kaldrarak ilenmesi gerekir Bu bakmdan serbest dvme ve basma ile ilenecek paralarda, ileme pay braklr. Bu ileme paylar genellikle aadaki mertebelerdedir:

90

Kk paralar Orta byklkteki paralar Byk paralar

3 mm 5-10 mm 25 - 30 mm

Serbest dvme ve basmada, i paralarnn boyutlar tam olarak tesbit edilemez, i parasnn kendini ekmesi {tavlama scaklna gre % 1 -1, 3), dvmede kullanlan aletlerin duyarll da bu hususa geni oranda etki eder. Ayn zamanda i parasnn soumamas iin sratli almak icap ettiinden, scakln ve snmann tesiri ile de shhatli bir lme yaplamadndan, serbest dvmede l farklarnn tesbiti ok gtr ve byk tecrbe ister. Meydana gelebilecek l farklar genel olarak aadaki mertebededir: Kk paralar Orta byklkteki paralara Byk paralar % 5 - 20 %3-5 % 2, 5

Serbest dvme ve basma ile i paras imli byk bir ustalk ve tecrbeyi gerektirir. i cretlerinin byk artlar gsterdii gznnde bulundurulursa, yalnz serbest dvme ve basma ile para imli ok pahal olur. Bu sebepten, serbest dvme ve basma retimde yardmc olarak kullanlr. rnein; kalpla dvlecek paralara n ekil vermede ve millerin yaplarnn dzeltilmesi ve malzemenin tokluunun artrlmas iin byk lde tatbik edilmektedir. Serbest dvme ilemi ile rs, eki ve dier yardmc aletleri kullanarak paralar zerinde; uzatma, geniletme, yma, delme, kesme, yarma, basamak yapma, bkme, kvrma ve demirci kayna ilemleri yaplabilir. a) Uzatma: parasnn uzunluunu artrmak ve ayn zamanda kesitini kltmek maksadyla uygulanan bir ilemdir. Uzatmada, az sapna dikey bir eki veya balyoz kullanlr (ekil 89). eki i parasna, uzatma dorultusuna dikey olarak vurulur. Takm az ne kadar dar olursa birim yzeye isabet eden basn da o kadar byk dolaysyla o kadar tesirli olur.

ekil 89.Uzatma balyozu Byk paralarn uzatlmasnda, ahmerdan veya preslere eneli uzatma balklar taklr (ekil 180). Bu durumda tesir iki tarafl olduundan, uzatma hz byr. Yuvarlak millerin uzatlmasnda zel altlklar kullanlr (ekil 90). 91

ekil 90. Uzatma cidarl borular malafalar zerinde kaln cidarl borular, malafalar zerinde dvlrler. b) Geniletme: i parasnn geniliini artrmak iin uygulanan bir ilemdir. Bunun iin i paras nce uzatlr. Daha sonra eki 90 evrilir ve tekrar dvlr. c) Yma: Kk ve ksa paralara eksenleri ynnde kuvvet uygulayarak, boylarnn ksalmas ve geniliklerinin artmas ilemidir. Baz hallerde parann bir blgesinin ylmas da salanabilir (ekil 91), Uzun paralarda ylmas istenen yer tavlanr ve ekseni dorultusunda kuvvet uygulanr. ok uzun ve ar paralarda yma ilemi; parann bir levha zerine drlmesi ile gerekleir.

ekil 91. Yma ilem trleri d) Delme: Kk apl deliklerin delinmesinde, eki eklinde sapl zmbalar kullanlr. Delik nce bir tarafndan yarsna kadar, sonra dier taraftan tamamen delinir. Byk delikler ise; zmbalar ve ahmerdanlar vastasyla delinir. e) Kesme : nce levhalarn kesilmesinde, ekil 92'de grlen aa sapl keskiler kullanlr ve bu keskilere balyozla vurularak, kesme ilemi gerekletirilir. Scak kesmede 20 souk kesmede 60othk kesme as kullanlr Byk ve kaln paralar ahmerdan altnda kesilir. Kesme altlklarnn kullanlmasyla, kesme daha kolaylkla yaplabilir (ekil 93). f) Yarma : paralar zerinde eitli maksatlarla entiklerin almas gerekebilir. Bu ilem, yarma keskileri vastasyla eki veya ahmerdanlarla gerekletirilebilir.

92

ekil 92. Kesmede kullanlan keskiler.

ekil 93. Kesmede kullanlan keski altlklar g) Basamak Yapma: Basamak yapma, i paras zerinde eitli kalnlkta ksmlar meydana getirme demektir. ekile veya ahmerdan ile yaplabilir. Her vurutan sonra para iki tarafa doru uzar. Basamak tek tarafl veya iki tarafl olarak yaplabilir (ekil 94).

ekil 94. Basamak yapma ilemi h) Bkme: zeri eitli yollarla ekillendirilmi paralarda, bu ekillerin tertiplenmesi iin bkme yaplabilir. Bkmede parann iki ucu tesbit edilir ve tek taraftan veya iki taraftan bkme yaplr. Parann zerinde balamaya elverili keli ksmlar yoksa, dvme ile meydana getirilir. ubuk yzeylerinde atlama olmamas iin, tavlama yaplmas gerekir, i

93

parasnn kesiti bydke ve boyu ksaldka, bkme iin gerekli moment artar. Krank milleri ve matkaplar burma yoluyla ekillendirilir. i) Demirci Kayna: Paralarn basn altnda birletirilmesi ilemidir. ekil 95'de grld gibi paralarn ularna az aldktan sonra tavlanr ve iki taraftan kuvvet uygulanr Paralarn birletirilmesinde tatbik edilen en eski usuldr.

ekil 94. Demirci kayna

3.2.3. Kalplama Dvme ve Basma Dvme yoluyla imalat gereken para says belirli bir snr atktan sonra, serbest dvme ekonomik olmaz. Bu sebepten kalpla dvme uygulanr. Ayn zamanda kalpta dvmede i paralarnn boyutlarnn birbirine eit olmas, yzeylerinin dzgnl sebebiyle ileme paylarnn azalmas hem gereksiz malzeme sarfiyatm nler hem de tala kaldrmak iin gerekli iilik ve sreyi ksaltr.

ekil 95. Kalpla dvme ve basma Serbest dvmede malzeme yalnzca uzayarak veya ylarak ekil deitirmektedir. Fakat kalpla dvme ve basmada ekil 95'de grld gibi malzeme ayrca ykselme hareketi de yapmaktadr. Malzeme blounun zerine malafa bastrlrca, malzeme yukarya doru ykselmeye balar. Bu olaya, "ykselme" ad verilir. Malafa kalb tamamyla kapatrsa,

94

malzeme bir sv gibi hareket ederek kalp boluunu tamamen doldurur. Kalpta zel olarak bir boluk braklm ise, malzeme buradan fkrr. Bir kalbn tamamen dolmas, malzemenin cinsi ve akma tarzndan baka bir de ekil deitirme hzna baldr rnein, ahmerdanla yaplan dvmede ekil deitirme hz yksektir. Malzeme mukavemetin az olduu tarafa, yani yukar doru akar ve kalbn st ksmn daha iyi doldurur. Her iki tablas da hareketli ahmerdanlarda teorik olarak kalbn her iki ksmnn da eit olarak dolmas gerekir. Fakat malzeme alt ksmda kalpla daha fazla temas ettiinden, daha abuk sour ve dolaysyla gene kalbn st ksm daha iyi dolar. Presle ekil deitirmede, ekil deitirme hz kk olduundan malzeme daha fazla alt kalba doru akar. Fakat burada yukarda sz ettiimiz gibi; alt ksm daha abuk sour ve bir arpma tesiri de olmadndan, kalbn girinti ve kntlarn ahmerdanda ekil vermedeki kadar iyi dolduramaz. Genel olarak fazla girintili ve kntl paralar ahmerdanda, yzeyi dz ve simetrik paralar ise preslerde ekillendirilir. Girinti ve kntlarn ok olduu yzey dvme hlinde stte, yava hareketli basma halinde ise altta olmaldr. Kalpla dvmede kullanlan takmlar, altlk veya kalp tarzndadr. Altlklar uzatma veya geniletme ilemlerinde ahmerdan rs zerine konur. Kalplar ise iki veya daha ok paraldrlar. Kalplar ekil 96da grld gibi ak, yar ak veya kapal tipte olabilirler. Ak kalplarda bir ubuun orta ksm, yar ak kalplarda ise u ksm ekillendirilebilir. Kapal kalplarda ise, para halindeki malzemeler ekillendirilir.

ekil 96. Dvmede kalp trleri. Kalplar yuvarlak, drtke veya dikdrtgen kesitli olabilirler. Genellikle ufak kalplar yuvarlak kesitlidirler. Kalpla dvmede dikey kuvvetlerin yannda, parann ekline bal olarak yatay reaksiyon kuvvetleri de mevcuttur. Yatay kuvvetler, klavuzlar vastasyla karlanr. Klavuzlarn bu kuvvetleri kaldramamas halinde ahmerdan ve preslerde, ilve pim ve delikler kullanlr. Paral dvme kalplarnda kalp paralarnn birbirleri ile temas yzeyleri, i parasnn ekline gre doru veya krk dzlemler eklindedir. Bir simetriye haiz paralarn simetri ekseninin bu ara dzlemden gemesi, tavsiye edilen bir husustur. Buna ramen dvme kalb imal edilirken, evvela parann kalptan kolayca karlabilmesi gznnde bulundurulmaldr. Malzemenin kalp ierisindeki akn ve i parasnn kalptan karlmasn kolaylatrmak iin, kalplarn dvme dorultusundaki kenarlarna bir eim verilir. parasnn souma sonucu kendini ekmesi gznnde bulundurularak; kalbn girintili ve kntl ksmlarnda parann kolayca kmasn salamak iin, bu ksmlarda eimin daha fazla olmas gerekir. Buna gre aadaki eim deerleri seilebilir:

95

D yzeyler yzeyler Yuvarlak yzeyler

%8-10 % 15-20 % 5-7

Eim bilhassa girintili ve kntl, ince ksmlarda fazla alnmaldr. nk bu ksmlar abuk souduundan, malzemenin ak gleir. Kalplardaki keskin keler de, malzeme akn gletirir. Dolaysyla katmerler meydana gelir ve istenen ekli elde etmek iin gerekli kuvvet sratle artar. Ayn zamanda ke ve kenarlarda srtnme fazla olacandan; bu ksmlar anr, atlar veya ylr. Bu mahzurlar ortadan kaldrmak gayesi ile, kalplarn ke ve kenarlar yuvarlatlr (2-8 mm yar apnda). Derin kalplarda kalp ierisindeki havann darya karlabilmesi iin, hava kanallar yaplmas gerekir. Bu kanallarn kavla dolup tkanmamas iin de, i parasnn boyuna gre 5-10 mm apnda yaplmalar lazmdr. Kalpta dvlen i paralarnn boyutlar souduklar zaman kleceinden, kalplar ekme paylar gznne alnarak yaplmaldr. ekme paylar verilirken kalbn da bir miktar snarak genleecei de gznne alnmaldr. Pratikte kullanlan ekme paylan aadaki mertebelerdedir: Karbonlu elik (byk para) Karbonlu elik (kk para) Manganl sert elik Monel alam Alminyum % 1,2-1,5 % 0,75-1,2 %1 %-1 % 1,5-1,7

Kalp ierisine konan malzeme miktarnn hacmi kalbn hacmine eitse; dvme veya basma neticesinde, malzeme kalb tam olarak doldurur. Malzeme hacmi bykse, fazla ksm yanlara taar. Bu taan ksmlara "apak" ad verilir (ekil 97). Kalpla dvmede malzemenin kalb iyice doldurabilmesi ve parann boluklu kmamas iin, daima fazla malzeme konur ve meydana gelen apak sonradan ikinci br ilemle, apak temizleme ilemi ile, temizlenir. apak kalnl i parasnn byklk ve ekline gre deiir. paras zerinde, bilhassa kelerde, her iki taraftan ylan apan akmasn kolaylatrmak lazmdr. Bu gibi ksmlarda apan birikebilmesi iin, "apak ukurlar" yaplr. Ykseklii fazla paralarn dvlmesi srasnda malzemenin hzla yanlara akmasn nlemek iin, apak yzeyi zerine ylma kanallar almas gerekir.

ekil 97. Kapal kalpta dvme.

96

Kalp imalatnda kullanlacak malzemenin aadaki zelliklere sahip olmas gerekir: a) Kalbn ekl deitirmemesi iin yeterli sertlik. b) Kalbn dinamik kuvvetlere dayanabilmesi iin yeterli tokluk. c) imalat srasnda llerini kaybetmemesi iin yeterli anmaya dayankllk. d) Kesme kabiliyetinin yksek olmas. e) Kolayca ilenebilme. f) Isl deimelere dayankllk. Kalp malzemesinin seiminde yukarda saylanlarn yannda i parasnn malzemesi, dvme usl, para says, kalbn ekli ve bykl ve malzeme fiyat gibi faktrlerin de gznne alnmas gerekir. Dkme malzemeler dinamik zorlamalara elverili deildir. Dkme demir ve elik, dinamik ve ani zorlamas olmayan pres kalplar yapmnda kullanlr. ahmerdan kalplar ise, dvme elikten yaplr. Bu elikler sade karbonlu olabilecei gibi; mangan, silisyum, krom, nikel, molibden ve wolfram da ihtiva edebilir. Kalplar dkm, tala kaldrma, dvme ve basma yoluyla imal edilir. Dkme kalplarn yzeyleri dkmden sonra mutlaka tala kaldrarak ilenir. Bu kalplarn ilenmesinde planya, freze, matkap, pantograflar ve el takmlar kutlanlr. Kalplar imalat srasnda kompaslarla ve ablonlarla kontrol edilir, imalat biten kalplar ierisine al veya kurun dklerek gerekli son kontrol yaplr. Dvme veya basma ile kalp imalinde, i parasnn eklinde olan bir stampa souk veya tavlanm kalp blouna bastrlr. Bak, makas ve anahtar gibi paralarn kalbnn yapmnda blok scak; para, rozet ve ss eyas gibi paralarn kalbnn yapmnda blok souktur. Kark ekilli i paralarnn dvlmesinde veya zor akan malzeme kullanlmas halinde, kalbn mrn uzatmak ve basma iin gerekli kuvvet ihtiyacn azaltmak iin paraya bir ilk ekil vermek gerekir. Baz hallerde ise, dvme birka kademede yaplabilir. lk ekil verme genellikle, serbest dvme ile altlk veya zmba kullanlarak yaplr. Kademeli kalplarda her kademe iin bir kalp gereklidir. Ufak apl perin, vida ve civata balan gibi kk i paralar zel preslerde souk olarak dvlrler. ekil verme bir veya birka kademede ve byk bir hzla yaplr. Baz hallerde kademeler arasnda yumuatma tavlamalar gerekebilir. Souk dvme ile imal edilen i paralarnn yzeyleri ok dzgn ve lleri tamdr. Scak dvme ile ekil verilebilen demir d alamlar ve ekillendirme scaklklar aada verilmitir: Bakr inko Pirinler Alminyum Bakr-manezyum alminyum alam 900C 225C 750-850C 400C 400-480C

3.2.4. Yma Makinas le ekil Verme: Yma makinas esas itibariyle, yatay alan bir prestir. Bu tip makinalarda ubuk eklinde paralar ekillendirilir. ekil 98'de grld gibi; bir ucundan tavlanm ubuk, kalp

97

eklinde olan sktrma eneleri arasna srlr, i parasnn tavl ucu, enelerden bir miktar dar kar. eneler kapanr ve tavl uca bir stampa basarak, malzemenin kalp ierisinde ylmas salanr. Bir cvata bann yma ile ekillendirilmesi, ekil 99'da grlmektedir.

ekil 98. Yma makinas ile ekil verme.

ekil 99. Cvata bann ylmas

Yma bir veya birka kademede yaplabilir. Gerekli kademe says, ubuun kesiti le i parasnn en byk kesitli arasndaki orana gre deiir. Ymann bir kademede yaplabilmesi iin, i paras ve ubuun aadaki kaidelere uymas gerekir: a) ubuun enelerin dnda kalan ucu, ubuk apnn katn amamaldr. b) ubuun serbest ucunun boyu ubuk apnn katn at hallerde, i parasnn ap, ubuk apnn 1,5 katndan fazla olmamaldr. parasnn ap ubuk apnn 1,5 katndan ufak ve ylmas gerekli para boyu ubuk apnn 3 katn at hallerde; kalbn yznden dar taan ubuk boyu, ubuk apn amamaldr. Bu hal iin gerekli kuralar, ematik olarak ekil 100' de grlmektedir.

ekil 100. Tek kademeli yma artlar.

98

Genellikle ymann stampa ierisinde yaplmas tercih edilir. nk bu ekilde, stampa daha dayankl olur. Ylacak ubuun serbest ucunun hacmi, ylmas gerekli hacme eit olmaldr. Byle bir durumda apak meydana gelmez. Son olarak dvme ile para imalinin yaplaca durumlar aadaki ekilde sralanabilir: a) Byk bir paradan kark bir eklin yaplmas, dvme ile daha abuk ve kolaydr. b) Mukavemeti yksek paralarn yapm mmkndr. c) Az tala kaldrma istenen hallerde. d) ok sayda parada maliyetin dk olmas istenen durumlarda. 3.2.5. Dvmede Kullanlan ahmerdan ve Presler ahmerdanlar: Bu makinalarda, rs zerinde bulunan i paras zerine eki ad verilen ktleler indirilir. eki i paras zerine ya serbest olarak veya ayrca dey bir kuvvetin (rnein; bir yay, buhar veya hava basnc kuvveti) tesiri ile iner. ekicin hareketi ya dey klavuzlarla veya ekseni etrafnda dnebilen bir sap vastasyla salanr (ekil 101). ekicin yerekimi kuvveti ile dt ahmerdanlara, dm ahmerdanlar ad verilir. Kapal kalpla alan bir dm ahmerdan ekil 102'de grlmektedir. Bu tr ahmerdanlar kk paralarn dvlmesinde kullanlr eki arlklar 200-5000 kg; dme ykseklikleri ise, eki arlklarna bal olarak 1-2 m arasndadr.

ekil 101. ahmerdanlarn alma prensibi Yerekimi kuvvetinden baka, ekice buhar veya hava basncnn {6-9 kg/cm2) da etki ettii ahmerdan tr grlmektedir. Bunlardan eki arlklar 250-25.000 kg arasndadr. Dvme kuvveti tamamen operatrn kontrol altndadr. Presler: Presler basma makinalardr. Dey olarak hareket eden pres ba tarafndan uygulanan basnla, i paras ekil deitirir. ekit verme srasnda, sarsnt ve grlt meydana gelmez. Bu sebepten enerji kayb olmaz. Presler g kaynana gre, mekanik ve hidrolik presler olarak ikiye ayrlrlar. ekil 103de bir mekanik pres grlmektedir. Bu tr preslerde strok; ahmerdan ve hidrolik preslere gre daha ksa olup, maksimum g 300-8000 ton arasndadr.

99

ekil 102. Kapal kalpla alan bir dm ahmerdan Mekanik preslerin ahmerdanlara gre u stnlkleri vardr; a) malat hz preslerde daha yksektir. b) Preslerde vuru iddeti daha az olduundan, kalplar daha kktr. Pres kalplar dkmden de olabilir. c) Pres iilii daha kolaydr ve daha az iilik ister. Yukarda saylan avantajlarn yannda preslerin daha pahal olmas, simetrik paralar iin uygun olmamas gibi dezavantajlar da vardr. Presin vuru kapasitesi arttka, konstrksiyonunda da bu zellik gznnde tutularak, mukavemet ve rijitliini arttrc ynde deiiklikler yapmak gerekir (ekil 104). Hidrolik preslerde pres ba, hidrolik veya hidropnmatik bir sistem tarafndan hareket ettirilir. Kapasiteleri 300-50.000 ton arasndadr. Hidrolik preslerde ilem srasnda hz ve basn kontrol mmkndr. Bylece yksek ekil deitirme hzlarnda hasara urayan malzemelerin, dk hzlarda ekillendirilmesi mmkn olur (ekil 105).

100

ekil 103. Bir mekanik pres

ekil 104. eitli pres konstrksiyonlar. 3.3. Haddeleme Metalik malzemelerin, merdane ad verilen ve eksenleri etrafnda dnen silindirler arasndan geirilerek plastik olarak ekillendirilmesine "haddeleme" denir. ekil 106' da ematik olarak verilen bu sistemde i parasnn kesiti klrken, ayn zamanda da uzama ve genileme meydana gelir. Haddeleme en fazla kullanlan ekillendirme usllerinden birisidir. nk kapasite yksektir ve ller daha iyi kontrol edilebilir. Malzeme merdaneler arasnda ekil deitirirken, merdanelerin skmasndan dolay basma gerilmesine ve malzeme ile merdane arasndaki srtnmeden dolay da yzey, kesme gerilmesine maruz kalr. Srtnme kuvveti, malzemenin merdaneler arasndan ekilmesini salar. ngot ve ktklerin haddelenmesinde olduu gibi; i parasnn haddelemeden nceki ve sonraki kesitleri arasndaki fark bykse, ekil deiimi yksek scaklkta salanr (scak haddeleme). Bu scaklk elik iin, tekrar kristalleme scaklnn zerindedir. ngot ve ktklerin scak haddelenmesinden elde edilen mamuller daha sonra yine scak olarak haddelenerek levha, ubuk, tel veya profil haline getirilir.

101

ekil 105. Hidrolik pres

ekil 106. Haddelemenin prensibi

102

Genellikle son haddeleme oda scaklnda yaplr. Souk haddeleme ad verilen bu haddeleme ile dzgn yzey, hatasz l ve yksek mekanik zellikler elde edilir. Fakat gerekli haddeleme kuvvetleri ve dolaysyla, harcanan g fazladr. Demir-elik sanayisindeki haddelenen mamullerin isimlendirilmesinde kesin bir l verilemez, Blum, ingotun ilk haddelenmi eklidir. Genel olarak blumun genilii derinliine eittir Blumun scak haddelenmi ekli de, ktk olarak bilinir. ngotun haddelenmesi sonunda elde edilen mamuln genilii kalnlnn iki kat otursa, bu mamul Slab adn alr. Blum, slab ve ktkler yar mamuller olup, istenilen ekiller iin tekrar haddelenirler. 3.3.1. Haddeleme Tehizat Bir haddeleme tehizat merdaneler, yataklar, bunlar tayan ksmlar, merdanelere g tatbik eden ve hz kontrol eden ksmlardan meydana gelir. Haddelemede kuvvet ok yksek olduu iin, ok rijid bir sistem ve yeterli gc temin edecek motorlara ihtiya vardr. Haddeleme sisteminde merdanelerin tertip ekline gre, eitli tertipler ortaya kmaktadr. En basit ve en geneli, ikili tertiptir (ekil 107-a). Burada, eit byklkteki merdaneler tek ynde dnerler. Haddelenen malzeme tekrar haddelenebilir. ekil 107' da grlen tersinir haddede; merdanelerin dnme ynleri deitirilerek, malzeme ileri geri her iki ynde de haddelenir. Dier bir tertip, l tertiptir. Burada alt ve st merdaneler motorla evrilir, ortadaki srtnmeyle dner. Haddeleme iin istenen g, kk apl merdaneler kullanlarak azaltlabilir. Fakat bu kk apl merdaneler, arkadan daha byk merdanelerle desteklenmesi gerekin Bunlarn en basiti, ekil 199-bde grlen drtl tertiptir. Kk apl merdaneler ile, ok ince saclar en ince toleranslara kadar kolayca haddelenebilir. ekil 107.c de bir l tertip grlmektedir.

ekil 107. Haddelemede merdane tertipleri

103

ekil 108de ise, ift ikili tertip bir hadde sistemi verilmitir. Burada devaml haddeleme mmkndr. Fakat hor defasnda, merdaneler arasndaki aralklarn ayarlanmas gerekir. Yksek kapasite iin, haddeleri seri halinde arka arkaya birbirinin devam olarak kurmak lazmdr. Bu tr haddelere, "devaml hadde gruplar" ad verilir. ekil 109da grld gibi, her hadde grubunda kesit klmesi farkl olacandan, malzeme haddedeki her grupta deiik hzda olacaktr. Merdanelerin hzlan, br nceki hadde grubundan malzemenin kt hza eit olacak ekilde ayarlanr, Malzemenin ve merdanelerin hzlar, son hadde gruplarnda maksimuma ular.

ekil 108. Birletirilmi ikili medane tertibi

ekil 109. Devaml hadde gruplar Malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlan merdaneler eitli demir dkmlerden veya elik dkmlerden yaplr. D ksmlar dz veya malzemeye verilecek ekle gre kalibrelenmi ekildedir. Buna gre zeri dz olanlara "dz merdane", kalibreli olanlara "kalibreli merdane" ad verilir (ekil 110). Merdaneler malzemeyi ekillendiren gvde, yataklanmaya yarayan muylu ve g aktarlmasna yarayan kavrama ksmlarndan meydana gelir.

104

ekil 110. Merdane tipleri. Dz merdaneler, sac imalinde kullanlr. Kalibreli merdaneler ise, eitli ekillere sahip profillerin yapmnda kullanlr. Kalibreli merdanelerde birbirinin karsna gelen girinti ve kntlar, buradan geen malzemenin eklini tayin eder. Merdaneler muylularndan yataklanr ve kavrama manonlar vastasyla hareket ederler. Bu manonlar bir oynak kavrama gibi hareket ederler ve bu suretle, merdaneler arasndaki aralk kolayca ayarlanabilir. Merdaneler scak haddelemede, scak malzeme aralarndan geerken aldklar s sebebiyle yksek scaklklara snrlar. Yksek scaklkta mukavemetlerini kaybetmemeleri iin, souk su ile devaml soutulurlar. Malzemenin l tertiplerde merdanelerin arasna girmesi iin yukar kaldrlmas veya aaya indirilmesi, kaldrma masalar vastasyla olur. lenen parann geiler arasnda yanlara doru kaydrlarak eitli kalibrelerin hizasna getirilmesi ve gerektiinde de 90 dndrlmesi, kaldrma-dndrme tertibatlar vastasyla salanr. Malzemenin merdaneler arasna girmeden veya ktktan sonraki ileri - geri hareketi, dnen rulolarla temin edilir. 3.3.2. Scak Haddeleme Haddeleme, malzemenin yeniden kristalleme scaklnn zerinde yapldnda, "scak haddeleme" adn alr. ilk scak ileme, blum haddesi ad verilen haddelerde yaplr. Blum haddeleri genellikle, ikili tersinir gruptur. Blumlatrma, ingot yapsnn deitirildii ilk basamaktr. Blumdan ktk yapm, daha kk ktk haddelerinde yaplr. Ktk daha sonra yuvarlak ubuk (inaat demiri), zel ekiller ve profiller yaplmak zere haddelenir (ekil 111). niversal haddelerde yatay eksende dnen merdanelerin yannda, kenar haddelemesinin yaplabilmesi iin dikey hadde gruplar da vardr. Belirli bir profilin elde edilmesinde, ham bloun veya yar mamuln kesiti ancak birka kademede istenilen profile getirilebilir. Malzemeye ekil veren kalibreler, ak veya kapal kalibre olmak zere iki tip olabilir. Ak kalibrelerde merdaneler birbirlerine demezler ve aralarnda bir boluk vardr. Kapal kalibrelerde ise, merdanelerden birisindeki oyua dierindeki kntnn gemesiyle meydana gelir (ekil 112). stenecek parann genilii, merdanelerin geniliinden az olmaldr. Bylece medaneler arasndan her geite genilii artan i parasnn genilemesi karlanm olur. Fakat genilikteki bu fazlalk, malzemenin haddelenirken doldurabilecei kadar olmaldr. Bu takdirde, dzgn yan yzeylerin elde edilmesi salanm olur. Genileyen bir kesitin tekrar daraltlmas istenirse, malzeme 90 evrilerek yma kalibresinden geirilir. Bylece bir kesitin iki boyutu da kltlrken, boyu uzar. O halde burada da malzeme, serbest dvmedeki uzatmada olduu gibi ekil deitirir. 105

ekil 111. Haddeleme pasolar sonucunda kesitin klmesi ve ekil deiimi

ekil 112. Kalibre tipleri

Bir hadde sisteminde birlikte alan iki merdanenin aplarn tamam) ayn yapmak ve byle kalmasn salamak zordur. Alttaki merdanenin ap biraz kk yaplr ve yukardakinin evre hz daha byk olacandan, merdaneler arasndan kan parann ucunun aaya doru kvrlmas salanr. 3.3.3. Souk Haddeleme Souk haddeleme, ok dzgn yzeyli ve dar toleransl, sac ve rulo hali deki ince malzemelerin imalinde kullanlr. Ayrca mamullerin mukavemeti, plastik ekil deitirme sertlemesinden dolay artar elie nazaran demir d malzemelerin souk haddeleme ile son ekillendirilmeleri yzdesi ok yksektir.

106

Derin ekme veya ekillendirmede akma noktasndaki uzamadan dolay, saclarda homojen olmayan ekil deiimi ortaya kar. Akma noktasndaki bu uzamay ortadan kaldrmak iin saclar, ok ince olarak souk haddelenir. Bur "temper haddeleme" denir. Temper haddeleme ayn zamanda, przsz \ dzgn bir yzey salar. 3.3.4. ubuk, Profil ve Saclarn Haddelenmesi Yuvarlak ve okgen kesitli ubuklar; I, H ve U profilleri, kebent ve demiryolu malzemeleri scak olarak kalibreli merdanelerde haddelenir. ubuk ve profillerin haddelenmesi kesitin her iki ynde de klmesinden dolay, yass hac delemeden farkldr. Fakat burada da, her geite malzeme tek ynde basmaya maruz katr. Dier geite 90 evrilir. Malzeme haddelenirken genileme yapacandan, ubuk ve profillerin haddelenmesinde genileme iin uygun bir pay braklmas nemlidir. Tipik bir kare kesitli ktn ubuk haline getirilmesinde malzeme oval ve kare ekillerden geer. Malzemenin en son ekli alncaya kadar geirecei safhalar tesbit etmek byk bir tecrbeyi gerektirir. ubuk v profillerin haddelenmesinde srekli veya sreksiz, ikili veya l tertipler kullanlr. Malzeme en son eklini aldktan sonra istenilen boyda kesilir ve soumaya braklr. Profiller souduktan sonra, souk olarak dorultma tezgahlarnda dorultulur (ekil 113). Saclar kullanldklar yerlere ve kalnlklarna gre snflandrlr. rnein yap saclar, kazan ve boru saclar gibi. Kalnl 5 mmden fazla olan saclara kaln, 3-2 rnm kalnlkta olanlara da orta kalnlkta sac ad verilir. Kaln ve orta kalnlktaki saclarn imaline, slabdan haddelenmi platinalardan balanr. Haddeleme esnasnda malzeme esas itibariyle uzar ve genileme az olur.stenilen kalnlk elde edildikten sonra, kenarlar arzu edilen llerde kesilir. nce saclarn imalinde merdaneler muylularndan s kaybettiklerinden, sac orta ksmlarnda kenarlarna nazaran daha scak ve dolaysyla ince olurlar. Bum nlemek iin, merdaneler ya soutulur veya ortalar biraz ukur yapln Birine haddelemeye souk usul, ikincisine de scak haddeli usul denir. 0,4 mm' der ince saclar abuk soumay nlemek iin, scak haddeli usul ile haddelenir. Burada merdane en fazla 400 C de tutulur. Haddeleme srasnda malzemeler inceldike abuk souduklarndan, bunu nlemek gayesiyle st ste konarak haddelenir. Saclarn birbirine yapmasn nlemek iin, aralarna kmr tozu serpilir. Scak haddeleme ile elde edilen saclarn zeri ince bir kav tabakas ile kaplanr zeri kav ile kapl saca, kara sac denir. Kav tabakasnn temizlenmesiyle elde edilen saca, dekape sac ad verilir. Yzeylerinin ok dzgn olmas istenen saclarn dekapajdan (temizleme) sonra, zel olarak souk haddelenir. Souk olarak haddelenen saclar hem gerilme giderme ve hemde souk ekil deitirmenin etkilerini ortadan kaldrmak iin, yeniden kristalleme tavlamasna tabi tutulurlar.

107

ekil 113. eitli profil tipleri

3.4. Ekstrzyon Bir metal blokun kovanlara yerletirilerek, bir stampa yardmyla basn altnda, belirli profillere sahip matrisler ierisinden geirilerek ekllendirilmesine "ekstrzyon" ad verilir. Borular ve eitli profiller, hafif ve ar metallerden ekstrzyon yolu ile elde edilebilir. Metalsel malzemelerin ekstrzyonu genel olarak scak ekilde yaplr. Bununla beraber, kurun ve kalay gibi yumuak malzemelere souk ekstrzyonla ekil verilebilir. Genel olarak ekstrzyon, silndirik ubuk veya tplerin imalinde kullanlr. Fakat alminyum gibi kolayca ekil deitirebilen malzemeler kullanlarak, dzgn kesitli olmayan paralarn

108

imali de mmkn olmaktadr. Ekstrzyonda byk kuvvetlere ihtiya olduu iin, birok metal scak olarak ekillendirilir. ekillenen malzemenin k yerine gre ekstrzyon ikiye ayrlr: a) Direkt ekstrzyon b) Endirekt ekstrzyon ekil 114de direkt ekstrzyonun prensibi ematik olarak verilmitir. Burada metal ktk bir kalp ierisine konur; stampa ile bir ucundan "itilerek, dier utaki kalptan malzeme ekillenmi olarak elde edilir. Istampay korumak gayesiyle, ktk ile aralarna bir n levha konur. Endirekt ekstrzyonda ise, malzemenin alaca ekildeki kalp stampa zerindedir. (ekil 114-b). Malzemenin konduu kabinin dier taraf bir plaka ile kapatlmtr endirekt ekstrzyonda ktk ile malzemenin konduu kabin arasnda srtnme olmadndan, ekil verme iin direkt ekstrzyondan daha az basnca ihtiya vardr. Istampann arkasna bir mandrel yerletirilerek, ekstrzyonla tp imal edilebilir, Mandrel ile kalp duvar arasndaki aklk, tpn kalnln tayin eder. Tpler ya ortas delik bir ktkle balanarak veya nce ktk delinerek iki kademe yaplr Darbe ekstrzyonu ile il ve macun tpleri gibi ksa boylu delik ekillerin yaplmas mmkndr (ekil 115-116-117). Tp iin yeterli olacak miktardaki malzeme tpn d apna eit bir kalba konur ve tam tpn i apndaki stampa malzemeye hzla arptrlr. Istampa malzemeyi kalp ierisinde sktrr ve kaacak bir yer bulamayan malzeme, stampann etrafn sararak tpn eklini alr. Istampa tekrar yukar kalktnda, bir syrc tp stampadan syrr. Bu usul ile yuvarlak veya keli tp, kutu gibi ii bo paralar kurun, kalay, alminyum gibi yumuak alamlardan imal edilir.

ekil 114. Ekstrzyon tipleri

109

Sertlii artrmak iin kalaya %0,4 - 0,5 bakr, kuruna % 0,6 antimon katlr. Yiyecek maddeleri iin kurun tplerin kullanlmas pahal olacandan, bu tr tpler kalay kapl kurundan imal edilir. Alminyum malzemenin darbe ekstryonu genellikle souk olarak yaplr. Cidar kalnlklar 0,04 mmye kadar incelikte olabilir. Darbe ekstrzyonla inko kaplar imalinde inko, 150 - 180C arasnda stlr inkodan tp imalatnda cidar kalnl en az 0,08 mm olabilir. ekil 118'de grld gibi kablolar zerine ekstrzyonla kurun kaplanarak kullanlr. Bir taraftan plak olarak giren kablo zerine basnla kurun malzeme sevkedilir. Bylece dier taraftan kablo zeri kurunla kapl olarak kar.

ekil 115. Geri ekstrzyon

ekil 116. leri ekstrzyon

110

ekil 117. leri ve geri ekstrzyonun kombinasyonu

ekil 118. Ekstrzyonla kablolarn kaplanmas Modern tesislerde souk ekmedeki toleranslara yakn toleranslarda ekstrzyonla boru imal edilebilir. Ekstrzyonla boru imalinde stampann itilmesinden baka, ayr bir hidrolik sistemle bir mandrel itilir. Mandrel ile kalp arasnda ki aralk borunun kalnln meydana getirir (ekil 119).

ekil 119. Ekstrzyonla boru imali 111

3.4.1. Ekstrzyon Deikenleri: Ekstrzyonla para imlinde gerekli olan kuvvete etki eden faktrler aadaki gibi sralanabilir : a) Ekstrzyon tipi b) Ekstrzyon oran c) allan scaklk d) ekil deiimi hz e) Srtnme Ekstrzyon kuvvetinin ktk kesitine oranna "ekstrzyon basnc" ad verilir. ekil 120'de direkt ve endirekt ekstrzyonda ekstrzyon basncnn stampa hareketine gre deiimi verilmitir. Bu diyagramdaki ilk art, ani ve ok yksektir (A). Bunun sebebi, ktn ekstrzyon kabn doldururken meydana gelen kuvvetli basmadr. Direkt ekstrzyonda ktn kaptaki ksm gittike azaldnda, ktk ile kap arasndaki srtnme azalacandan, ekstrzyon basnc der (B) endirekt ekstrzyonda ktk ile kap arasnda bir srtnme olmadndan, stampann hareketiyle basn deimez, sabit kalr (B) Kapta malzeme azalnca, basn direkt ve endirekt ekstrzyonda ayn ekilde artar (C ve D).

ekil 120. Ekstrzyon basncnn, stampa hareketine gre deiimi Ekstrzyondan nceki kesit alannn ekstrzyondan sonraki alana oranna, "ekstrzyon oran" ad verilir ( A0 / A f ). Ekstrzyon basnc yaklak olarak, ekstrzyon oranrnm tabi logaritmasnn doasal bir fonksiyonudur. Bundan dolay ekstrzyon kuvveti (P) aadaki ekilde hesaplanr:

112

P = k . A0 . ln Burada;

A0 Af

k : Ekstrzyon sabiti olup, Malzeme ak gerilmesi, srtnme ve homojen olmayan ekil deiimi ieren deerlerin ortalamasdr. ekil deiimi kuvvetini azaltmak iin birok metal scak olarak ekstrzyona tabi tutulur. Istampa hz arttka, ekstrzyon basnc da artar, Hzdaki 10 kat artma basnc % 50 artrr. Kalptaki ve kaptaki srtnme, ekstrzyon basncn artrr. 3.4.2. ubuk ve Tel ekme, Boru mali 3.4.3. ubuk ve Tel ekme : ekme; metalin bir kalptan geirilmesi iin, dier taraftan bir ekme kuvveti tatbik edilmesi ilemidir. ubuk ve tel ekmede deiik byklkler iin farkl tehizat kullanlmasna ramen, kullanlan esas prensip ayndr. Kangal olmayacak ubuklar, ekil 121de grlen prensiple ekilir

ekil 121. Tel ve ubuk ekmenin prensibi ubuk ya zincirli veya hidrolikti bir mekanizma ile ekilir. nceden ekilmi veya haddelenmi mamul, bir ekme matrisi deliinden geirilerek apnn klmesi salanr. Kalibreli scak haddeleme ile 3,5 mm apa kadar teller iml edilebilir. Daha ince tellerde yzey - hacim orannn bymesi dolaysyla abuk souma olduundan, haddeleme sonunda elde edilen hassasiyet kifayetsiz kalmaktadr. Hassas ller ancak souk ekme ile elde edilir. Tel ekmede ekme hzlan 9-90 m/dak arasnda olup, 50 m uzunluunda tezgahlar mevcuttur. Tel ekmeye scak haddelenmi ubuklardan balanr Haddeleme ile elde edilmi filmainler ekilmeye tbi tutulmadan evvel, zerlerindeki hadde kav tabakalarnn giderilmesi lzmdr. Bu bir dekabaj banyosu (slfirik ve hidroklorik asit banyosu) iinde gerekletirilir. Filmainler banyoya daldrlr ve zerindeki kav tabakasnn kalnlna ve kullanlan banyonun asitlik derecesine gre, belirli bir sre banyoda tutulur. Baz hallerde banyolar 60C' ye kadar stlr. Yalnz bu gibi hallerde banyodan ykselen tehlikeli asit buharlarndan personel korunmaldr. Filmainler banyoda fazla kalrsa, asit serbest kalan elie de tesir eder ve yan zamanda asidin hidrojeni eliin erisine difzyonla yaynarak, elii krlgan yapar. Bunu nlemek iin banyoya stabilizatr katlr. Banyodan karlan malzeme su ile durulanr ve zerinde esmer bir oksit tabakas teekkl edinceye kadar ak havada braklr. Bundan sonra malzeme bir baz banyosuna daldrlarak, artk oksitler ntralize edilir. Tekrar kurulanarak, 100Cde kurutulur. Bu kurutma srasnda daha nce malzemeye yaynm olan hidrojen tasfiye edilmi olur ve malzemenin sneklii artan Bu ekilde hazrlanm filmainler 113

tel ekme tezgahlarnda gitgide azalan kaplardan geirilerek arzu edilen apa kadar inceltilir ve tekrar kangal yaplr. Byle bir tel ekme sistemi ematik olarak ekil 122de grlmektedir.

ekil 122. Tel ekme tezgahnn emas. Tel ekme esnasnda srtnmeyi azaltmak iin, yalama yaplmas gerekir. Bu ilem genellikle kire ve i yan karmndan yaplm gresle veya kuru sabunla yaplr. Baz hallerde ekmeyi kolaylatrmak iin filmain ksa bir sre bakr slfat eriyii iinde tutularak, zerinin ince bir tabaka bakrla kaplanmas salanr. Bu bakr tabaka, telin ekilmesini kolaylatrr. Tel ekmede kullanlan metal ve kesit kltme oranna gre, orta derecede bir tavlamaya ihtiya duyulabilir. Karbon oran % 0,25'ten fazla olan teller, zel patentli sl ileme tbi tutulurlar. Isl ilem st kritik scakln zerine stma ve kontroll bir ekilde soutmay veya ince perlit yapnn teekkl iin 400C'deki kurun banyoda faz dnmn iine alr. Yksek karbonlu mzik ve yay tellerinin patentli ekimine, yksek mukavemet ve sneklik iyi bir ekilde birletirilir. 3.5. Boru mali: Borular ya sac eritlerin kvrlp kaynatlmasyla veya blok malzemeden eitli usllerle ekilerek imal edilirler. Satan kvrlarak yaplm borulara "dikili boru" denir ve bunlar ancak alak basnlara maruz ebekelerde kullanlrlar. Bloktan imal edilmi borular "dikisiz borular olarak adlandrlr ve kazan, buhar ve hidrolik develer gibi yksek basnl yerlerde kullanlr. 3.5.1. Dikili Boru mali : Sac eritlerin kvrlp boru haline getirilmesinde takip edilen usule gre, eitli dikili boru iml metodu vardr. Bunlar aada ayr ayr ele alnmtr. Kaynak dikili ince borularn imali: Kk apl ve cidar kalnl ince borularn imalinde ekil 123'de grlen sistem uygulanr. Burada sac eritler an biiminde bir huniden zel ekme tezgahlarnda ekilerek kvrlr ve kenarlar aln kayna ile kaynatlr. Bu usulde sac eridin genilii, boru evresinden bir miktar geni tutulur. Kaynak scaklna kadar stlan sac erit zel boru ekme kskac ile tutulur, ve kska huniden geirilerek, tezgahn ekme arabasna balanr. ekme sonunda sac erit hem boru eklinde kvrlr, hemde kenarlar 114

birbirine kaynar. Elde edilen boru daha sonra zel kalibreleme ve yzey dzeltme haddelerinden geirilerek, hem ap kalibrelenir hemde zerlerindeki kav tabakas giderilir.

ekil 123. nce dikili boru imalatnn prensibi Kalibreli hadde ile boru imali: Bu usulde sac eritler kesilmeden kullanlr ve imlden sonra borular istenen boylarda kesilir. Rulodan alan sac erit bir frndan geer ve bu esnada kenarlarna tatbik edilen alevle kaynak scaklna eriir. Sac erit bundan sonra bir seri kalibreli haddeden geerek ve her kademede bir miktar kvrlarak boru eklini alr. Son olarak zel bir ift hadde ve malafa arasndan geirilerek, kaynatlr (ekil 124). Kalibreli hadde ile iml edilmi borular basnca dayankldr Eskiden basnl ebekelerde kullanlan kaln borularn imlinde tatbik edilen bu usl, dikisiz boru imal usllerinin gelimesiyle terkedilmeye yz tutmutur.

ekil 124. Kalibreli hadde ile dikili boru imali Elektrik diren kayna ile boru imali: Bugn dikili boru sanayiinde 30 cm apna kadar borularn imalinde hemen hemen tatbik edilen tek usldr. Sac erit aynen haddeleme ile boru imlinde olduu gibi, yuvarlak kalibreli maddelerden geerek ve her hadde iftinde bir miktar daha kvrlarak boru eklini alr. Bu hadde grubunun nihayetine yerletirilmi olan merkezlerne ve iki elektrod merdanesinden mteekkil kaynak nitesinden geerek kaynatlr. Boru kaynak nitesinden geer gemez, dikiinin alt ve st ksmndaki fazlalklar alnr. Elde edilen boru dier usullerde olduu gibi, dorultma ve kalibrelemeye tabi tutulur. Byk apl dikili borularn imali : Sac eritler kvrma tezgahlarnda spiral halinde kvrlarak boru eklini almas salanr ve birleme yerleri tozalt kaynayla iten ve dtan kaynatlr. Bugn kullanlan byk apl borularn ou, bu uslle iml edilmi spiral borulardr. Bu borularn imli sreklidir ve dier usullere nazaran daha sratlidir. Elde edilecek borunun boyu, bkme tezgahnn boyuna tabi deildir. 115

3.5.2. Dikisiz Boru mali: Blok malzemenin boru haline getirilmesi eitli sistemlerle mmkn olmaktadr. Bu sistemler boru kalnl, boyu gibi etkenler gznne alnarak gelitirilmitir. Aada dikisiz boru imli usullerinden bazlar anlatlacaktr. Mannesman usul: Bu uslde blok eik, eksenleri birbirine gre az eik ve ayn ynde dnen iki merdane ve bir malafa vastasyla boru eklini alr (ekil 125). Bu ekilde yaplan haddeleme esnasnda bloun haddelerle temas eden ksmlarnda basma, orta ksmlarda ise yan dorultuda kayma ve uzama istikametinde de ekme gerilmeleri hasl olur.

ekil 125. Mannesman usul boru imali Stiefel usul : Bu uslde de ayn ynde dnen iki merdane kullanlmakla beraber, merdanelerin arasnda 60'lik bir a bulunur. Bu halde de yine boruya ekil veren bir malafa vardr. Dardaki merdaneler ve malafa ba, l hadde tekil eder. Merdanelerin bloa deen ksmlar arasndaki ap fark byk olduundan, blokta srtnmeden dolay iddetli zorlamalar meydana gelir. Bundan dolay kalc cidarl borularn imlinde daha ok, Mannesman usul kullanlr. Erhardt usul : Bu uslde kare kesitli bloklar tavlandktan sonra, ap kesitin kegenine eit bir silindirik kabn iine konur ve kesiti blokla kalp arasnda kalm daire kesmelerine eit olan bir malafa presle bastrlarak para delinir. (ekil 126). Elde edilen bir taraf kapal boru paras, zel olarak gelitirilmi itme tezgahlarnda normal cidarl boru haline getirilir.

116

ekil 126. Erhardt usulyle dikiiz boru imali Rckner usul : Bu usl ile imal edilen borular yksek basnl buhar kazanlarnda ve kimya sanayinde kullanlr. Ortalama ap imal edilecek borunun ortalama apna eit fakat cidar daha kaln elik boru dklr ve sor drt ift merdane arasndan geirilerek haddelenir, Rckner metoduyla 601 arlna kadar; 800-1800 mm apnda, 20-70 mm cidar kalnlnda ve 6 m uzunluunda dikisiz borular imal edilmektedir. eitli usullerle imal edilmi olan borular genellikle tam yuvarlak ve istenen apta olmazlar. Borular henz scak iken hassas l haddelerinden geirilerek, son llerini alrlar, imal edilmi olan borularn dorultulmas iin, zel olarak yaplm eik haddeleme tertibat veya dorultma presleri kullanlr. 3.6. Plastik Sac leme Usulleri Seri imalatta yass saclara eitli ekilleri verebilmek, 20. asrn gerekte teknolojik ilerlemelerinden birisidir. Elle ekillendirmeden, sratli ve devaml imalata gei, yaam standardn ykseltmede en byk etkendir. Boru, kutu, kap, karoseri, tank, kazan ve gemi teknesi gibi mamuller, saclara plstik ekil verilerek elde edilir. Saclar bkmek, kvrmak, svamak, damgalamak ve ekerek kap ekline getirmek gibi ilemlerin hepsi birer plstik ekil verme usuldr. Saclar malzemenin cinsine ve kalnlna gre, scak veya souk olarak ilenirler. Tavlamayla malzemenin ekil deitirme kabiliyeti artar. Fakat belirli snrdan sonra yzey - hacim oran bydnden, abuk soumadan dolay scak ilenemezler. Saclara plstik ekil verme ile beraber, ok defa kesme de tatbik edilir. Baz hallerde kesme ayr bir ilem halinde, bazen de plastik ekil verme esnasn da yaplr. Saclarn kesilmesi prensip olarak plstik ekil vermeden tamamyla ayr bir usuldr.

117

3.6.1. Kesme : Kesme yada dier bir deyimle makaslama, hareket eden iki kesme az t; rafndan metalin ayrlmasdr, (ekil 127). Bir zmba ve buna uyan matris arasna konan bir sacn zmba ve matris arasnda zorlanarak kesilmesine, "zmbalama" ad verilir. Kesmede baklar birbirine doru hareket etmeye balaynca, sacn her iki yznde de tatbik edilen kuvvet dolaysyla bir plstik ekil dei mi balar ve kopma mukavemeti deerine eriilince kopma meydana gelir. Makaslamada kesme azlar arasndaki aralk nemli bir deikendir. Uygun aralkta kesme azlarnda meydana gelen atlamalar, metal kalnlnca uzayp tam ortada birleerek, dzgn bir kesme az meydana gelir. Fazla aralkta kesme az dzgn olmaz ve fazla ksm plstik ekil deiimine urad iin de daha byk kuvvete ihtiya olur. Sert ve gevrek malzemeler az plastik ekil deiimine urayabileceklerinden, aralk dar olmaldr.

ekil 127. Kesme ileminin prensibi Kesme sisteminde hareketli az stampa, sabit az matris zerindedir Yukarda da belirtildii gibi, matris ve stampa arasndaki aralk sac kalnl ve sac malzemesinin fonksiyonudur. Saclarn kesilmesinde kullanlan makaslar dz bakl ve rulo bakl olmak zere iki grupta toplanabilir. Dz bakl makaslara giyotin makaslar da denir.Bu makaslarda alt bak tablaya tesbit edilmitir ve sabittir. st bak el veya ayak ile mekanik olarak tahrik edilir. Rulolu makaslarda alt ve st bak daire eklindedir. Her iki bakta da eim olduundan, kesme kuvveti kktr. E tip makaslarda paralar bir eri boyunca kesilir. Istampalar (zmbalar) ak ve kapal tipte olabilirler. Ak zmbalarn kullanlabilmesi iin pres kafasnn hareketi dzgn ve hassas olmaldr. Klavuz veya kapal zmbalarda, stampa 118

kesme kalb ierisinde klavuzlanmtr. Bu sebepten zmbann hareketi presin hassasiyetine bal deildir. Kesme dal hassastr, fakat bu tr zmbalarn imli daha pahaldr. u halde byk toleransl paralarn kesilmesi ak, hassas paralarn kesilmesi ise kapal (klavuzlu) zmbalar kullanlmaldr. ekil 128'de bir kapal zmba rnei grlmektedir.

ekil 128. Kapal (klavuzlu) zmba 3.6.2. Bkme ve kvrma : Bir sac parasnn bir ksmnn bulunduu dzlemle verilmi bir a yapan baka bir dzleme gelmesini salamak iin yaplan ileme "bkme" denir. Bkmede dzlemler arasnda bir a oluturulabilecei gibi, belirli aplarda eri eklinde bkmelerde yaplabilir. Kvrma ise, sonsuz sayda bkmelerin kapal veya ak eri meydana getirmeleri olarak tarif edilebilir. ekil 129da eitli bkme ilemleri grlmektedir.

ekil 129. eitli bkme ilemleri Bkmede kullanlan tertibatlar zel ve genel olarak iki grupta toplanr. zel bkme tertibatlar belirli bir i parasnn formunu elde etmek iin yaplmtr ve yalnz o i iin kullanlabilir. Bunlarn maliyetleri yksektir, fakat hassas ve sratli olarak alrlar. Ancak ok sayda para imali iin elverili ve ekonomi olurlar. Genel bkme tertibatlar ise, birbirlerine ok yakn ekilde bkmelerde kullanlr Bu tertibatla sratli almak ounlukla mmkn 119

deildir. Bunlar genellikle byk paralarn veya az sayda yaplan kk paralarn bklmeleri iin elverilidirler. Bkme ilemi bir bkme makinas veya herhangi bir prese taklan bkme zmbalaryla yaplr. Preslere taklan bkme zmbalaryla yaplr. Preslere taklan bkme zmbalan ve kalplar, zel bkme tertibatlar snfna girer. Cakalar bir tabla ve ona dey durumda hareket eden ve tablaya sac tesbit eden bir st ene ile, bkme ekseni etrafnda hareket eden bir alt eneden ibarettir. enelerin azlar deitirilerek, eitli yar aplarda bkmeler yaplabilir. Alt ene el ile veya mekanik olarak hareket eder. Cakalar da ha ok ince saclarn bklmesinde kullanlr. Abkant presler ise, st tabakas ince ve uzun olan preslerdir. Bu ekilde st tabakaya uzun zmbalar balanarak, byk boyutlu saclarn bklmesi salanabilir. Bu presler sadece bkme ilemi iin gelitirilmilerdir. Yine bunlarda da zmba altlklar ve zmbalar deitirilerek, deiik alarda bkme yaplabilir. Kvrma ilemi zel kvrma tezgahlarnda veya kvrma zmbalar ile yaplr. Bu tezgahlarda sac altta iki ve stte bir olmak zere merdaneden mteekkil bir haddeden geirilerek kvrlr. Arzu edilen kvrma yarap, merdanelerin birbirlerine nazaran konumlar deitirilerek elde edilir. Kvrma zmbalar, seri ilerde ve ufak paralarn kvrlmasnda kullanlr. Bu takmlarda bir para ancak belirli bir ekilde kvrlabilir. Genel kvrma ilerinde kullanlan merdaneli tezgahlar mevcuttur. 3.6.3. Svama : Kenarlar ieriye doru dnk, dnel ekilli kaplar svama ile iml edilirler. Dz sac rondela veya nceden preste bir n ekil verilmi i paras svama tezgahlarnn miline taklm olan kalbn alnna dayanr ve bir bask ile desteklenir i parasnn ortas delik olduu takdirde, rondela bir vida ile kalba tesbit edilir. Tezgah almaya baladktan sonra, svama kalemiyle rondelann ortasndan evresine doru bastrlarak paran kalbn eklini almas salanr. Svama kalemlerinin u ksmlar kreseldir iyice parlatlmtr. alma esnasnda kalemin u ksmna sabunlu su ve; ya srlr. Kalem paraya bastrlrken, bir destek zerine balanm bas rulolar kullanlr. Svama tezgahlan ok basit bir tornay andrrlar. Herhangi bir torna tezgah da bu i iin kullanlabilir. Svama kalplar genellikle sert aatan yaplr. ok sayda yaplmas gereken paralarn kalplar ise, demirden yaplr. Kalplar tezgah miline vidalanan taklrlar. Kenar ieri dnk kaplar iml edildikten sonra kalbn ierisinden karlabilmesi iin, bu tip paralarn kalplar paral yaplr ve i parasnn ierisinden kalp paralar halinde karlr. Az sayda imli gereken satan mamul kap eklindeki paralar da svama ile iml edilirler. nk saylarnn azl, preste ekillendirilmeleri iin gerekli kalbn maliyetini karlayamaz. 3.6.4. Damgalama : Sac parasnn iki paral bir kalp ierisinde ylarak, ykseltilerek ve akarak ekil deitirmesine "damgalama" ad verilir. Bu ilem, kalpta souk dvmenin bir tatbikatdr. Bu usl madeni para, madalyon ve ss eyas imalinde tatbik edilir. Dolu ve bo damgalama olmak zere iki tr mevcuttur. Dolu damgalama da malzemenin kalnl deiir. Bo damgalamada ise, bir yzn girintisi dier yzn kntsna tekabl eder ve malzemenin kalnl deimez. Derin damgalamalar birka kademede yaplr ve kademeler arasnda parann tekrar kristalleme scaklna kadar tavlanmas gerekir.

120

Damgalamada uygulanacak basnlar malzeme cinsine gre deiir. Aada baz malzemeler iin bu deerler grlmektedir: Yumuak elik Altn para Gm para Nikel Alpaka (yemek takmlar) Paslanmaz elik Pirin (ince saclar - 0,7 mm) Pirin (kaln saclar - 2 mm) 3.6.5. Derin ekme : Sac levhalardan kap eklinde cisimler elde etmek iin kullanlan en nemli usllerden birisi derin ekmedir. ml edilecek olan parann alm ekline uygun bir sac paras ekme matrisi zerine konur. Pot ember ad verilen bir bastrc sac levhay tutar ve bir stampa sac parasn matris deliinden geirerek, i parasnn elde edilmesini salar. Derin ekme ilemi, malzemelerin plstik olarak ak sayesinde gerekletirilir. En basit ekme takmlar, pot embersiz olanlardr. Bunlar sadece ekme matrisi ve stampadan meydana gelir. Bu tip ekme tezgahlar sadece derinlii az olan paralarn imlatnda kullanlr. ekme matrisinin ve stampann kenarlar, sacn uzatlmas iin yuvarlatlr. Istampann kenarlarnn yuvarlatlma aplar, kk olmamaldr. ekme matrisinin yuvarlatlm kenarlarnn yarap 5-10 mm arasnda olmaldr. Bylece i parasnn kenarlarnn kvrlmas ve akmas kolaylar. Derinlii az olan i paralarnn ap ekmeden sonra malzemenin elastiklii dolaysyla biraz byr ve stampa yukar karken, matrisin kenar i parasn syrr. Derinlii fazla olan ve ince satan iml edilen i paralarnn stampann zerine iyice oturmas sebebiyle, bunlar stampadan syrmak iin kalpta zel syrc tertibatlarn bulunmas gereklidir. Derin paralan elde etmek iin, birbirini takip eden birka ekme ilemi yapmak gereklidir. Bununla beraber, rondela ap/mamul kap ap oran belirli bir deeri aamaz. Aksi ha de parada katlanmalar ve yrtlmalar meydana getir. 100 -120 kg/mm2 120 - 150 kg/mm2 150-180 kg/mm2 160-180 kg/mm2 160 - 200 kg/mm2 250 - 300 kg/mm2 10 kg/mm2 80 - 90 kg/mm2

121

TALALI MALAT
4.1. TARF VE KULLANILDII YERLER Takm tezgahlan vastasyla, bir veya birka takm kullanarak metal, aa veya ta gibi maddelerin tala kaldrma yoluyla nceden bilinen ekil ve llerde ilenmesine "talal imlat" ad verilin ilemin esas, malzemelerin birbirinden farkl sertlikte olmalar ve birbirlerini andrabilmeleridir. Buna rnek olarak; elik malzeme ile alminyum malzemenin izilebilmesi, bakla aa malzemenin yontulabilmesi verilebilir. Takm tezgah; talal imlat srasnda gerekli olan g ve hareket salayan bir aratr. Talal imlat esnasnda ya i paras hareketli, kesme takm sabittir (tornalama) veya i paras sabit, kesme takm hareketlidir.(ekil 130). Talal imalatta i paras zerinden paracklar (tala) kaldrmaya yarayan ve sert malzemelerden yaplm gerelere, "takm" ad verilir. Talal imlat yardmyla malzemeler zerinden paracklar kaldrarak istenen ekil ve llerde para imali; paralar zerinde delik, vida, di ve kanallarn almas mmkn olmaktadr. 4.2. TALA KALDIRMANIN ESASLARI Daha nce de belirtildii gibi tala, malzemeden kaldrlan paracklara verilen addr, ilenen malzemenin cinsi ve kesme artlarna bal olarak, tip tala meydana gelmektedir: a) Akma tala: Malzeme zerinden atlaksz ve devaml olarak ortaya kan tala trdr. Bu tip tala dvme demir, yumuak elik, bakr ve alminyum gibi yumuak malzemelerin yksek hzla ilenmesinde grlr. lenen yzeyin dzgnl, g tketimi ve takm mr bakmndan en uygun tala tipidir. ekil 131de ematik olarak akma tala tipi verilmitir.

122

ekil 130. Paralarn istenen boyutlara getirmekte kullanlan geleneksel yntemler. ekil 131. Akma talan teekkl b) Kesintili tala: Gevrek malzemelerin ilenmesinde iddetli gerilmeye maruz kalan malzemeden oluan talalar para para olarak ortaya kar.Bylece paral talalara "kesintili tala" ad verilir, Kesintili tala dkme demir, dkme bronz gibi; snek malzemelerin dk kesme hzlaryla ilenmesinde de ortaya kar. Gevrek malzemelerin ilenmesinde yzey durumu iyi, kesme kuvvetleri dk ve takm mr iyidir. Fakat yumuak malzemelerin ilenmesinde yzey durumu kt ve takm mr ksadr. Kesintili talan meydana gelmesi ematik olarak ekil 132-ada verilmitir. c) Yapk kenarl tala: Akma tala tipinde olduu gibi srekli biimde ortaya kar. Yalnz bu tipte tala ile takm arasnda bir yapma vardr ve bu sebepten tala-takm srtnmesi ok yksektir. Tala kaleme kat kat yapr. (ekil 132-b). Tala kaldrlrken yapma devam eder ve tala bir sre sonra krlr, Bu tip tala genellikle snek malzemelerin orta hzda ilenmesinde ortaya kar.

a)

b)

ekil 132. Kesintili ve yapk kenarl tala Tala kaldrmada kullanlan takmlar, tala kaldrmay kolaylatracak biimde ekillendirilmilerdir. Bu sebepten kesmeyi yapan kenarlar, keskin ekillere sahiptirler. ekil 133'de kesme ilemi srasnda bir takmn yapm olduu alar ve takmn biimi grlmektedir, Tala kaldrmada ortaya kan alar, hareket yn ve referans dzlemi esas alnarak tarif edilmilerdir.Bu alarn kesme artlar zerinde nemli etkileri vardr. Taban as (a), takmn taban yz ile i parasnn srtnmesini nler. Takmn kama as ( ) ve tala as ( ), kalem aznn kesiciliini temin ederler. Bu iki ann deiimi birbirine baldr; yani birisi artarken dieri azalr. Eer kama as ok kk olursa (bu takdirde tala

123

ekil 133. Kesme alar ve kesme takm as ok byk olur), takmn kesme az ok zayf olur. Bu sebepten, takm az abuk krlenir. Takm kama as ok byk olursa (tala as ok kk); kesme az kt olur ve kesmede fazla diren gstererek, ar snr. Taban asnn takm ile i paras arasndaki srtnmeyi nleyecek kadar kk olmas yeterli olmaktadr. Bu ann lzumundan fazla yaplmas halinde, takm kes az zayflayacaktr. Genel olarak taban as 5 8 0 arasndadr. Tala as b hallerde negatif olarak seilmektedir. Takm hareket yn ile tala kayma dzlemi arasndaki aya ( ) "kayma as" ad verilmektedir. Bu aya bal olarak, oluan tala kalnl deimektedir. Takm kesme kenarnn i parasna gre izafi hareketinde, hareket yn ile yapt aya gre iki trl kesme szkonusudur. Bu ann 90 0 olmas halinde "dik kesme", 90 0 den farkl olmas halinde "eik kesme" ad verilmektedir. Bu iki hal ekil 134'de ematik olarak grlmektedir. Eik kesmedeki kesme alar ekil 135'de verilmitir. Takm hareket ynne dik olan ve "referans dzlen ad verilen dzlemle, takm kesme aznn yapm olduu aya eim as ( ) denir.

ekil 134. Dik ve eik kesme halleri 124

ekil 135. Eik kesmede kesme alar 4.3. TAKIMLAR Talal imlatta malzeme zerinden para kaldrmaya yarayan aralara takm ad verilmekte idi. Takmlarn kimyasal bileim, konstrktif yap, mr, kullanma art ve gayeye gre snflandrmak mmkndr. Fakat en uygunu malzemelerine gre yaplacak snflandrmadr. Buna gre takmlar be grup allnda toplayabiliriz: - Takm elikleri (alaml ve alamsz) - Sert metaller (stellitler) - Elmas takmlar - Seramik takmlar -Talama takmlar Yukardaki takm trlerinin her biri ayr ayr aada incelenecektir. 4.3.1 Takm elikleri Takm elikleri alamsz ve alaml takm elikleri olarak iki trdr. Karbonlu takm elikleri % 0,5-1,7 arasnda karton ihtiva ederler ve karbon oranna gre zellikleri deiir. Suda su verilebilir ve bu esnada atlama tehlikesi vardr Bu sebepten kark ekilli takmlar alamsz takm elii olarak yaplmaz. Ayrca dk scaklkta sularn kaybederler ve yumuarlar. Anmaya dayanklklar, alaml takm eliklerine gre daha dktr.Dvme ilemi ile tokluklar arttrlr. Yksek kesme hzlarnda kullanlamazlar nk ok abuk sertliklerini kaybederler. Alamsz takm eliklerinin ierisine tungsten, krom, nikel, molibden, kobalt katlarak yksek mukavemette ve yksek scaklklara dayanabilen alaml takm elikleri elde edilir. Tungsten karbrler oluturarak anmaya dayankllk ve yksek su alma kabiliyeti verir. Ayrca dier alam elemanlar eitli zellikler kazandrr. Su alma zelliinin artmasyla, havada bile su vermek mmkn olur. Bylece hzl su vermede ortaya kan atlama ve

125

arplmalarn nne geilmi olur. Ayrca zelliklerin kaybedildii scaklk, alaml takm eliklerinde ykseltilmi olur. Alaml takm eliklerinden yksek oranda Cr W ihtiva edenler "hz elii" olarak adlandrlrlar. Hz elikleri sertliklerini 600 0 C 'ye kadar muhafaza ederler ve bu sebepten yksek kesme hzlarnda kullanlabilirler. Hz elikleri pahal olduklarndan takmn tamam hz eliinden yaplmaz, kk paralar halinde alamsz saplara tesbit edilirler. 4.3.2. Sert Metaller Sert metaller W, Ti, Mo ve V karbrlerin dkm veya sinterleme ile biraraya getirilmesiyle elde edilirler. Sinterleme metal ve metalsel alamlarn tozlarnn ergitilmeden, basn ve scaklk yardmyla sert cisimler haline getirilmesidir. Bu ilem, kullanlan tozun ergime noktasnn altndaki bir scaklkta yaplr. Eer eitli malzemelerin karm halinde bir toz kullanlrsa, sinterleme bu tozlardan en yksek ergime scaklna sahip olan tozun ergime scaklnn altnda yaplr. Sert metaller yksek toklua sahiptirler. 1000 0 C de sertliklerinin ancak % 5'ini kaybederler. Bu takmlar sayesinde, yksek mukavemetli ve sert malzemelerin ekonomik olarak ilenmesi mmkn olur. Sert metaller elik olmamakla birlikte, bir miktar karbon ihtiva ederler. Ist ilem gerektirmezler, ok krlgan olup kolayca atlarlar, Sert metal takmlarda da ekonomik sebeplerden takmn tamam sert metalden yaplmaz. elikten bir sapn ucuna sert metal paras lehimleme veya mekanik olarak tesbit edilir. ekil 136da tesbit ilemi ematik olarak grlmektedir.

ekil 136. Sert takm ularnn saplara tesbiti nce ve dzgn talal imalat ilerinde elmas kalemler kullanlr. ok yksek kesme hzlan ve scaklklarda bozulmadan allabilir. Elmas takmlarla genellikle son ilemeler yaplr, kaba ilemeler dier cins takmlarla yaplmaldr. Yksek karbonlu ve alaml elikler, soy metaller, bakr, bronz, pirin ve inko gibi metal ve alamlar elmas kalemlerle ilenirler. Yine ekonomik sebeplerden dolay takmn yalnzca u ksm elmastan yaplr. Elmas ucun sapa tesbiti lehimleme veya mekanik olarak yaplabilir. Elmas takmlarda kesme hzlan mmkn olduu kadar yksek olmaldr. 126

4.3.4. Seramik Takmlar Seramik takmlar alminyum oksit, silisyum oksit ve benzeri malzemelerin sinterleme yoluyla biraraya getirilmesiyle elde edilir. Daha ncede belirtildii gibi; toz haldeki malzemeler scaklk ve basncn etkisiyle, ergime olmadan biraraya getirilip bir btn halini almasna sinterleme ad verilmekte idi Seramik takmlarn elde edilmesinde 1-10 mikron byklkteki pudra halindeki tozlar kalplarda presleme veya dvme ile ekillendirilir. Presleme sonucu elde edilen paralar daha sonra uygun scaklklarda frnlarda piirilir. Seramik takmlarn eilme mukavemetleri ok dktr ve kolayca krlabilirler. Ayn mr iin seramik takmlarn kesme hzlar, karbr takmlara gre 3-4 kat daha fazladr. Takm malzemelerinin dayanklklar ve dolaysyla kullanlma snrlar, scakla bal olarak sertlik deiimleriyle belirtilir. Aada bununla ilgili bir tablo verilmitir {Sertlik: Rc) (Tablo18). Tablo18. eitli takm malzemelerinin sertliklerinin scaklkla deiimi.

4.3.5. Talama takmlar: Talama takmlarna, ta ad verilir. Talar kemirici ve kesici takmlar olup, saysz ve dzensiz kesici aza sahiptirler. Bir ta sert tanecikler ve bunlar birbirine balayan balayc imentodan meydana gelir. Sert tanecikler kesici kenarlara sahip kristallerdir. Bu kristaller tabii ve suni olabilir. Tabii kristaller, tabiattan elde edilen kuvars paracklardr (SiO2). Kuvars paracklar kalem haline getirilerek veya katlar zerine yaptrlarak kullanlrlar. Fakat saf olmadklarndan, kullanlmalarnda mahzurlar vardr. Tabii sert malzeme olarak ya ta ve alminyum oksit de kullanlmaktadr Suni sert parack olarak tabii korendon, suni korendon, elmas, bor karbr ve silisyum karbr kullanlr. Talama talarnn imlinde balayc olarak seramik, madeni ve nebati balayclar kullanlr. Seramik balayclar esas olarak kilden meydana gelir. Sert tanecikler kil ile iyice kartrlp, pres ile ekillendirilir ve sonra 1100Cde 100 saat piirilir. Bylece porselen sertliinde, gzenekli bir yap elde edilir Seramik balayc ile yaplan talar su, ya ve scaklktan etkilenmezler, fakat darbeli almaya dayankl deildirler. Madeni balayclar, su camndan teekkl eder. Sudan etkilenmemeleri iin ierilerine inko oksit ilve edilir. Madeni balayclarla yaplan talarn mukavemetleri az olup, hafif ilerde kullanlrlar, Organik balayclar ellak, bezir ya, kauuk ve bakalit gibi balayclardr. Taa elstik bir yap kazandrrlar, fakat scaa dayankszdrlar. Taslamada kullanlan takmlar genellikle sertliklerine gre deerlendirilirler. Bir tan sertlii denilince, balaycnn sertlii szkonusu olur. Bu sebepten tan sertlii, balaycnn cins ve miktarna baldr. Eer andrc taneciklerin anmas balaycnn ufalanmasndan hzl ise, 127

bu ta "serttir". Eer balayc kesici taneciklerden hzl olarak ufalanyorsa, bu ta "yumuaktr". Kullanlan ta talanan malzeme iin sert ise, tanecikler krlendikleri ve balayc ile ayn seviyeye kadar andrdklar halde dklmezler. Bu durum, tan evresinin "camlamas" olarak adlandrlr. Bazen de tan boluklar ve sert taneciklerinin aras ilenen malzemenin tala ile dolarak krlenir. Buna tan "tkanmas" denir. Talama takmlarnn ekilleri, kullanlacak ie gre deiir. ekil 137de talarn ekilleriyle ilgili baz rnekler grlmektedir Talarn tezgaha balanmasnda ok dikkatli hareket edilmelidir. Krlgan bir yapya sahip olduklarndan, yanl teshillerde kolayca krlrlar Titreimlerin yutulmas iin, talarn ortas kurun ile doldurulur. Ayrca tan dengeli bir ekilde balanmas gerekir. Dengeyi salamak zere gerekirse, flan zerine arlklar konur. ekil 138da tan tesbitiyle ilgili bir rnek grlmektedir. Talama takmlarnn cinslerini belirten eitli standart mevcuttur. Bu standarttasn tanecik ve balaycsnn cinsini, sertliini belirtir.

ekil 137. Talama takm tipleri

128

ekil 138 .Talama takmlarnn tesbiti 4.4. TALALI MALAT USULLER Talal imalat birbirinden farkl ilemler yapan tornalama, planyalama, frezeleme, delme, boaltma, raybalama, testere ile kesme ve talama gibi usulleri ihtiva eder. Bu usuller aada ayr ayr ele alnacaktr, (ekil 139)

ekil 139. Balca talal imalat usullerinin gsterilii

129

4.4.1. Tornalama: Tornalama ilemi; dairesel hareket yapan bir i paras zerinden tala kaldrarak, paraya silindirik veya dnel bir ekil verme olarak tarif edilebilir (ekil 140).

ekil 140. eitli tornalama ekilleri Tornalama ileminde, torna tezgahlarndan faydalanlr. Torna tezgahlar paralel, revolver ve otomatik tipte olabilir. Paralel tornalarda ileme takm eksenine dik ve paralel hareket yapar. Dolaysyla para, eksenine dik ve paralel ynlerde ilenmi olur. i paras bir taraftan aynaya, dier taraftan puntaya balanr. Aynalarn balanma yerleri sabit olup, yalnzca kendileri deitirilebilir. Farkl uzunlukta paralarn balanabilmesi iin, puntalar kzaklar zerinde hareket edebilir. Kesme kaleminin ileme srasndaki hareketi el ile veya otomatik olarak yaplabilir, i parasnn dnme hareketinin hz, bir dili veya kay-kasnak sistemiyle deitirilebilir. ekil 141'de bir paralel torna grlmektedir. Paralel tornada tek kalemle allr.

ekil 141. Paralel torna Rovelver tornalarda dnebilir birtakm tayc vardr. Takm tayc zerinde genellikle att ayr i yapabilen takm mevcuttur. Bylece takm deitirmeye gerek kalmadan ilem yaplr, dolaysyla para imalat zaman ve maliyeti der ekil 142'de bununla ilgili bir rnek verilmitir. Otomatik tornalar ubuk halindeki malzemeden seri imlatta kk paralarn yaplmasnda kullanlr. Bu tezgahlarda parann tesbiti, takmn deitirilmesi gibi ilemlere ayrlan zaman

130

ok ksalmtr. Otomatik alma sebebiyle, bir ii birden fazla tezgah altrlabilir. Bylece de iilik maliyeti der.

ekil 142. Rovelver tornada bir parann ilenmesi Tornalamada ilemin verimine birok faktr etki etmektedir. Bunlar yle sralanabilir: - Takm mr T (dakika) - Kesme hz V (m/dak) - Devir bama ilerleme S (mm/devir) - Paso derinlii a (mm) - Kesme alar - Takm aznn ekli ve burun radyusu - Titreim durumu - Soutma ve yalama artlar - Malzeme ifti (takm ve i paras malzemesi) Yukardaki faktrlerin etkilerinin birlikte ele alnmas, ok kark bir bant ortaya karr. Bu sebepten bunlardan takm mr ve kesme hz ele alnarak, dierleri sabit tutulur. Buna gre takmn iki bilenmesi arasnda geen zaman olan takm mr ile kesme hz arasnda aadaki bant vardr; V. T1/n = sabit Yukardaki bantda geen (n) deeri, malzeme iftine (tam - i paras malzemeleri) baldr. Aada baz malzemeler iin bu deerler verilmitir: Malzeme ifti Karbon elii - elik Karbon elii - dkme demir Hz elii - elik Hz elii - dkme demir Stellit - elik S = 0,5 mm iin (n) 5 13 ,8 -10 5,5

131

Takm mr ile kesme hz arasndaki bantdan, aadaki diyagram ortaya kmaktadr (ekil 143).

ekil 143. Takm mrnn kesme hz ile deiimi Aada da grld gibi, kesme hznn artmas takm mrn azaltmaktadr. Bununla beraber, takm mr ve kesme hz arasndaki ilikiyi etkileyen tala kesiti (q = a. s) faktr vardr. Takm mr, kesme hz ve tala kesiti arasndaki iliki, belirli takm mrlerinde kesme hz ile tala kesiti arasndaki iliki bulunarak tesbit edilmitir. 60 dakikalk birtakm mr iin bu iliki aadaki biimde olup, ekil 144'de diyagram halinde grlmektedir. V60 = Cv

v. q

Burada; V60 :60 dakikalk kalem mrne tekabl eden kesme hz (m/dak) Cv : Malzeme ifti ve souma artlarna bal bir katsay q : mm2 cinsinden tala kesiti (q - a. s) ev : Malzeme iftine bal bir str.

ekil 144. Tala kesitine gre kesme hznn deiimi

132

Tala asnn artmasyla kalem mr nce artar, bir maksimumdan getikten sonra azalr. Kalem burnunun radyusu arttka, kalem mr artar Kalem ve i paras arasndaki titreim; para yzeyinin dzgnln bozar, takm mrn azaltr. Takmda meydana gelen titreim, kesme hznn artmasyla, kesme kuvvetinin azalmasyla ortaya kar. Dk kesme hzlarnda ve yeni bilenmi kalemlerde, titreim azdr, ayrca i paras ve takmn rijid olarak tesbit edilmemi olmas, tezgahn kzak ve yataklarndaki boluklar da titreime sebep olur. Talal imlatta takm kesine az kenarndaki scakl ve sl gerilmeleri azaltmak iin, eitli svlardan faydalanlr. Dier artlar sabit kalmak zere, kesme svsnn debisi arttka takm mr de artar. Tornalamada malzemenin etkisi, "ilenebilme kabiliyeti" ile tesbit edilmektedir.lenebilme kabiliyeti, tala kaldrma faktrlerine gre deimektedir. Bu sebepten sabit artlarda deerlendirme yaplr. Malzemelerin ilenebilme kabiliyetleri hakknda aadakiler sylenebilir: a) Belirli kesme artlan altnda kalem mrnn veya kesme hznn bykl, ilenebilme kabiliyetinin bykln ifade eder. b) Kesme kuvvetlerinin veya g sarfiyatnn azl, lenebilme kabiliyetinin iyi olduunu gsterir. c) ileme sonunda yzey dzgnl ne kadar iyi ise, ilenebilme kabiliyeti o kadar yksektir. Tornalamada tala kaldrma ilemi, i parasndan istenen zelliklere gre;

ekil 145. Tornalama ileminde oluan kuvvetler. "kaba tala kaldrma" ve "son paso" ilemleri tatbik edilmektedir. Kaba tala kaldrmada maksat, birim zamanda mmkn olduu kadar ok tala kaldrmaktr. Bu yzden paso derinlii (a) 1-25 mm, devir bana ilerleme (s) 0,05-3 mm arasndadr. Son paso ise, dzgn yzey elde etmek iin yaplr. Kesme hz arttka yzey dzgnlesin Son pasoda paso derinlii 0,1-0,5 mm, devir bana ilerleme 0,05-1,5 mm arasndadr.

133

Tornalamada talan kesilmesi, talan ekil deitirmesi ve tala ile takm arasndaki srtnmeden dolay eitli kuvvetler ortaya kar. Bunlardan en nemlisi "asl kesme kuvveti" (Fz) ad verilen dey kuvvettir (ekil 245). Ayrca radyal "kalem kuvveti" (Fy) ve eksenel "ilerleme kuvveti" (Fx) vardr. Kesme kuvvetleri zerinde kesme hz ve kesme svsnn etkisi ok azdr. Fakat tala as ve tala kesitinin etkisi oktur. Tala as ve tala kesiti arttka, kesme kuvvetleri artmaktadr. Takmlarn mrlerinin bitmesi, yzlerinin anmas veya belirli miktarda parann kopmas ile meydana gelir. Anmann meydana geldii blgeler ekil 146da grlmektedir.

ekil 146. Tornalamada takmn anmas Anmalar taban yz ve tala yznde ortaya kar, tala yzendeki anma, talan takm yz boyunca hareketinin sonucu ortaya kar. 4.4.2. Planyalama : Planyalama, tornalamaya ok benzer bir ilemdir. Yalnz burada i paras sabit, takm hareketlidir. Bunun tersi de olabilir. Takm ile i paras arasndaki hareket, dorusaldr. Takmn veya i parasnn hareketi, ileri - geri olmaktadr.(ekil 147)Bu hareketlerin biri kesmeye, dieri ise takm veya paray eski durumuna getirmeye yarar.

ekil 147. Planyalamann prensibi 134

4.4.3. Frezeleme : ok sayda kesme azna sahip takmlarla yaplan bir talal imalat trdr

ekil 148. Frezelemede kesme ilemi Frezelemede, bak ad verilen takmn zerinde bulunan ok sayda diten srayla her biri ksa bir sre paray keser ve sonra bo dner, (ekil 148). Her bir diin kesmesi srasnda tala kesiti devaml deiir. Frezelemeye tezgahn cinsi ve gc, takmn ap, di says, di eimi; i parasnn ekli, l hassasiyeti, yzey durumu, kesme artlarndan kesme hz, paso derinlii, paso genilii, soutma ve yalama artlar etki etmektedir. Frezelemede tala kesiti, virgl eklindedir. Bak ve i parasnn hareketlerine gre iki eit frezeleme vardr (ekil 149). Ban dnme yn ile para ilerleme yn ayn ise, "e ynl frezeleme, bak dnme yn para hareketiyle ters ynde ise, "zt ynl frezeleme" szkonusudur.

ekil 149. Frezeleme eitleri E ynl frezelemede tala ilenmi yzeye ylr ve bylece ilenecek yzey kontrol edilebilir. Zt ynl frezelemede kesici az daima ilenmi yzeyle temas eder ve bak mr uzun olur.

135

Frezeleme sayesinde birok ilem yaplabilmektedir. Bunlar arasnda di ama, kanal ama, havsa ama gibi ilemler saylabilir (ekil 150).

a) Yatay freze tezgah

b) Dey freze tezgah

ekil 150. Yatay ve dey freze tezgahlar Btn bu ilemler baklarn deitirilmesiyle gerekletirilmektedir.Vals-aln baklarda ayn anda aralarnda 90Tk a bulunan iki yzeyin ilenmesi, kanal baklaryla kanal almas, profil baklarla eitli profillerin ilenmesi, modl-vals baklarla dili arklarn imali mmkndr. Baklar zerindeki kesme kenarlar dz veya helisel olabilir. 4.4.4. Delme (matkaplama): Genellikle delmede para sabit durur, takm kesme ve ilerleme hareketi yapar ok derin deliklerde ise para dner, takm ilerleme hareketi yapar. Delme takmlarna matkap ad verilir. (ekil 151)

ekil 151. Delme tipleri Delmede nemli etkenlerden birisi, matkabn u asdr. ekil 256fda grlen u as, delinecek malzemeye gre deiir. Bu a elikte 150. alminyumda 90 ve inkoda 60dir. Delmede nemli olan dier bir ada, helis asdr. Helis as 0 -45 arasnda olup, sert malzemelerde kk, yumuak malzemelerde byk deerler seilir.Delmede kullanlan matkaplarn mrleri, mm cinsinden delme uzunluuyla ifade edilir. Matkap mrne i paras ve matkap malzemesinin cinsi, kesme svs, kesme hz gibi faktrler etki etmektedir. 136

4.4.5. Boaltma (Brolama) Boaltma ileminde bir eksen boyunca hareket eden bir veya daha ok azl kesme takm yardmyla i paralarnn i veya d yzeylerinde dz veya eitli profillerde ileme yaplabilir (ekil 152)

ekil 152. Boaltma( brolama) ileminin prensibi 153de bir dilinin iinin boaltlmas grlmektedir. Brolama ad da verilen boaltma takmlar zerinde diler bulunan ubuklardan ibarettir. Brolama vastasyla, i ve d boaltma ilemleri mmkn olmaktadr. ubuk zerindeki diler nden arkaya doru gittike ykselir.

ekil 153. Boaltma takm Boaltma ilemi ile yksek alma verimi elde edilir, takmn bir hareketiyle ok ilem yaplr, iki bileme arasnda takm dayanma zaman ok yksektir. Fakat boaltma ileminin uygulanabilmesi iin para zerinde takmn dorusal hareketini nleyecek ksmlar bulunmamal, ilem srasnda esnememelidir. Boaltma yoluyla elde edilen tipik d yzeyler ekil 154'de grlmektedir. 4.4.6. Raybalama : Alm deliklerin yzeylerini daha temiz ve hassas hale getirmek iin yaplan bir ilemdir. Bu sebepten kaldrlan tala miktar ok azdr. El veya makina ile yaplabilir.

137

ekil 154. Boaltma yoluyla elde edilen tipik d yzeyler. 4.4.7. Testere ile kesme : ok azl takmlar (testereler) yardmyla ktlelerin paralara ayrlmas ilemidir. Kesme ilemi srasnda testereler ya ileri-geri hareket ederler (erit testereler) veya dairesel hareket yaparlar (dairesel testereler), ileri-geri hareket eden kollu testerelerde kolun hareketi, bir krank mekanizmas ile; dairesel testerelerde dairesel testerenin hareketi bir mil ile salanr (ekil 155).

a) Dairesel testere

b) Band testere

ekil 155. eitli testere tipleri

138

139