You are on page 1of 238

retmen El Kitab

Yeil Kutu retmen El Kitab Orta ve Dou Avrupa Blgesel evre Merkezi ile Trkiye, Bulgaristan, Macaristan ve Polonyadan ok sayda kii ve kurumun ibirliiyle hazrlamtr. Yeil Kutu evre eitimi setinin ikinci basksn da ieren Yeil Kutu Projesi BOSCH Ev Aletlerinin desteiyle gerekletirilmektedir. Ders plan yazarlar Gyorgy Bertalan I Tuba Can I Jozefa Magdalena Ciszkowska I Malgorzata Cydeyko I Anna Gajer I Justyna Jedrzejewska I Barbara Kekusz I Andras Keri I Izabela Majstruk I Atanaska Margaritiva I Kliment Mindjov I Tatyana Miteva I Urszula Osmolska-Jung I Malgorzata Podkanska I Maria Pirgova I Jerzy Sadowski I Arzu Sargl I Anna Schindler I Jacek Schindler I Agnes Boddi Schroth I Miroslawa Sliwka I Judit Heszlenyi Szaszne I Anna Talik I Dr. Fatma Tezcan I Elena Usheva I Honorata Waszkiewicz Uyarlama Esat Akbal I Yunus Akelik I Damla Akyldz I Burcu Meltem Ark I Glden Atkn I Derya Byk zok I Cihan Birden I Tuba Can I Necla Erdoan I Yrd. Do. Dr. Sinan Erten I ebnem Feriver I Steven Graning I Nathan Johnson I Kezban Kaya I Ali Kray I Kliment Mindjov I Zuhal zer I Arzu Sargl I Dr. Derya Sungur I Nilgn Tarkay I Dr. Fatma Tezcan I Serdar Ylmaz kilem Oyunlarnn Yazar Robert Atkinson ngilizceden Trkeye eviri Semih Aydn I zden ktem I Glden en Trke Editr Zuhal zer Trke Redaktr Asl Zlal Mill Eitim Bakanl Redaksiyon Esat Akbal I Cihan Birden I Necla Erdoan I Dr. Derya Sungur I Dr. Fatma Tezcan izimler Laszlo Falvay I Nelly Marinova I Stoyan Nikolov Tasarm Sylvia Magyar Uygulama Robert Adam I Patricia Barna I Sylvia Magyar I Greg Spencer Proje Ynetimi Robert Atkinson I ebnem Feriver I Kliment Mindjov Dr. Sibel Sezer Basm TypoNova Kft., Macaristan Kitabn baz blmleri iin u kaynaklardan yararlanlmtr: Connections, Teachers Manual, ECO Education, Saint Paul, MN, USA. The Green School Program, Center for Environmental Education, Pacific Palisades, CA, USA. Environment and Development Kit the Global Perspective, Visual inform, A.S., Oslo, Norway. State of the World, Lester Brown, World Watch Institute Reports, 1995-2000. 101 Ideas for Environmental Activities, Borrowed Nature, Bulgaria, 2000. The Frog and the Ox, Borrowed Nature and Living Earth (UK), 1999. Caring for our Future, Action for Europes Environment, European Commission, 1999. Europes Environment: the Dobris Assessment, European Environmental Agency, 1995. Europes Environment: the Second Assessment, European Environmental Agency, 1998. Environment in the European Union at the Turn of the Century, European Environmental Agency, 1999. Living in the Environment, Ninth Edition, G. Tyler Miller, Jr., 1996. 2007 Orta ve Dou Avrupa iin Blgesel evre Merkezi (REC) ISBN: 978-963-9638-17-4 Yeil Kutuda farkl tip evre dostu kt kullanlmtr. Proje Ortaklar Mill Eitim Bakanl I evre ve Orman Bakanl Yeil Kutu evre eitimi seti, Avrupa Komisyonunun LIFE nc lkeler Program ve talya evre, Arazi ve Deniz Koruma Bakanlnn desteiyle Ku Aratrmalar Dernei ile Doa Dernei ortaklnda gerekletirilen uyarlama almalarnn ardndan Tkiye'ye kazandrlmtr.

Ministero dellAmbiente e della Tutela del Territorio e del Mare

indekiler

Kurum ve Kurulularn n Szleri alma Grubunun n Szleri nceki Yeil Kutulardan n Szler Teekkr El Kitabnn Kullanm Ynlendirme Tablosu evrenin geleri
Hava Su Toprak Biyolojik eitlilik 17 23 36 42

5 8 10 11 12 13 15

Tehditler ve Basklar
Kentleme Grnmeyen Tehditler Atklar Kimyasal Maddeler 83 89 106 115

81

nsan Etkinlikleri ve Etkileri


Enerji Ulam Sanayi Tarm Ormanclk Turizm 123 132 139 142 161 167

121

Kresel Sorunlar
klim Deiiklii Ozon Tabakasndaki ncelme Asit Yamurlar Okyanuslar ve Denizler 175 181 184 188

173

Deerler

193

Tketim Salk ve evre Vatandalk Haklar Gelecekteki Dnyamz

195 211 225 229

Kaynaka Ders Planlarnda nerilen Baz Yntemler Szlk Ortaklarn ve Donrn Yazlar

240 241 243 245

Kurum ve Kurulularn n Szleri

I Gelien teknoloji gnlk hayat daha kolay, ancak karmak hle sokuyor. Bu karmak durum, giderek artan evre sorunlarn da beraberinde getiriyor. Havann, suyun ve topran atklarla kirlenmesi, kaynaklarn dnlmeden tketilmesi, bitki ve hayvan trlerinin giderek azalmas ve hatta yok olmas, ar nfus art, hzl kentleme ve bunun yol at problemler, insan saln tehdit eder boyutta artan grlt kirlilii, kltrel ve tarihsel nemi olan alanlarn bilinsiz ekilde tahrip edilmesi, belli bal evre sorunlar olarak zlmeyi beklemektedir. nsanolunun, kar karya kald evre sorunlar ile ba edebilmesi iin evre bilinci kazanm olmas gerekir. evre bilinci kazanan bireylerin bunu bir yaam biimi hline getirmeleri gerekir. Bu da ancak eitim yoluyla olur. ou alanda olduu gibi bunda da eitim ailede balar ve deiik kademelerde gelitirilir. nemli olan ocuklarn doayla bulumasn ve erken yalardan balayarak doa sevgisi kazanmasn salamaktr. evre bilincinin kazanlmas, gelimesi ve bir yaam biimi hline gelmesi ancak bu yolla olabilir. Bu amala ilkretim andaki ocuklarmz iin uygulamaya koyulan Yeil Kutu Eitim Projesi ok yararl olacaktr. Bu projeye emek veren herkesi tebrik ederim. Prof. Dr. Necat Birinci Mill Eitim Bakanl Mstear I Dnyada zellikle son yarm asr ierisinde sanayi ve teknoloji alanndaki hzl gelimeler, hzl nfus art, plansz kentleme sonucu evre kirlilii hzla artmtr. Snrsz zannedilen doal kaynaklarn bilinsiz kullanlmas evre sorunlarnn daha da artmasna sebep olmutur. evre kirliliinin snr tanmaz zellikte olmas da onu kresel bir sorun olarak dnya gndeminin ilk sralarna tamtr. Srdrlebilir kalknma iin; daha az maliyetle daha fazla retmek, suyu, gday ve enerjiyi daha tasarruflu kullanmak, daha az atk retmek ve atklar geri kazanmak zorundayz. evre sorunlarnn insan faaliyetlerinden kaynakland dnlrse, ie nce eitimle balanmaldr. nsann en hzl renme ve rendiklerini davrana yanstabilme anda, ncelikle uygulamal eitime arlk verilmeli, rencilerin yaparak, hissederek, yaayarak renmeleri salanmaldr. Bu konuda en byk grev ve fedakarlk phesiz retmenlerimize dmektedir. nk lke geleceine yn verecek nesli yetitirecek olan retmenlerimizdir. lkretim andaki ocuklarmzn eitimine ynelik olarak uygulamaya konulan Yeil Kutu Eitim Projesinin bu amaca nemli katkda bulunacana ve hazrlanan retmen El Kitabnn iyi bir rehber olacana inanyorum. Bu vesileyle projenin uygulanmasnda emei geenleri kutluyor, baarlar diliyorum. Prof. Dr. Hasan Zuhuri Sarkaya evre ve Orman Bakanl Mstear

I Drt buuk milyar yandaki yerkremizin grece yeni sakinlerinden biri olan insanolunun balca temel gdsn, doann kontrol altna alnmas oluturmutur. nsanolu zellikle 19. ve 20. yzylda yaanan sanayi ve iletiim devrimleri sayesinde doay kontrol altna ald sansna kaplmtr. Ancak, bu dnem insan faaliyetlerinden kaynaklanan doal afetlerin saysnn en hzl artt ve doann dengesinin en fazla tahribata urad dnem olarak karmza kmaktadr. amzda artk srdrlebilir kalknmann nemi anlalmtr. Bu dorultuda, lkemizdeki eitim programlarnn bu kavram kapsamnda hazrlanmasn iddetle savunuyoruz. Bu anlayla Blgesel evre Merkezi (REC) tarafndan gelitirilen Yeil Kutu Eitim Setinin temel yaklam ve hedefleri aadaki ekilde sralanabilir: 1. Doaya hkmetme odakl deil, doann dengesini gzeterek gerekletirilecek srdrlebilir kalknma bilincinin ocuklara alanmas; 2. ocuklarn edilgen birer dinleyici konumundan karlarak, renim srecinde belirleyici roller stlenen etkin aktrler haline getirilmesi; 3. evre eitimi konusunda farkl uzmanlk alanlarndan eitimcilere, yararlanabilecekleri tamamlayc bir eitim seti salanmas; 4. Eitim srecinde teknolojik olanaklardan ve grsel-iitsel malzemelerden mmkn olduunca yararlanlmasnn tevik edilmesi. Sz konusu amalarn gerekletirilmesi, ancak ilgili kamu kurumlaryla eitim ve evre konularnda almalar yrten sivil toplum kurulularnn uyum iinde almasyla hayata geirilebilir. Bu erevede, Yeil Kutunun Trkiyede uygulanmasn mmkn klan Mill Eitim Bakanlna ve evre ve Orman Bakanlna; proje uygulama aamasndaki ortaklarmz Ku Aratrmalar Dernei ve Doa Derneine; ayrca, salam olduu finansal destek iin Avrupa Komisyonuna zellikle teekkr etmek istiyorum. Yeil Kutuyu bir tohum olarak alglyoruz. midimiz bu tohumun, eitimcilerimizin zverili ve azimli abalaryla gelecek kuaklarmzn evre bilincine katkda bulunmasdr. Dr. Sibel Sezer Blgesel evre Merkezi REC Trkiye Direktr

alma Grubunun n Szleri

I Byle bir projede almaktan dolay son derece mutluyum. Bu proje sayesinde, hem kendimizi hem de doay yeniden anlamaya alp, bize emanet edilen deerleri sonraki nesillere en gzel ekilde brakmak benim iin byk bir mutluluk kayna olacaktr. Esat Akbal Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I evre sorunlarn ortadan kaldrmak iin duyarl insanlarn olmas gerekir. Bilinli ve duyarl insanlarla bu gibi sorunlarn stesinden gelmek mmkn olacaktr. Aksi takdirde son yzyln en byk felaketleriyle kar karya kalmak kanlmazdr. te Yeil Kutu, insanlara doay ve evreyi sevmeyi, bilinli bir toplum yaratmay, evreye kar duyarl insanlarn olumasn salamaktadr. Yunus Akelik Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I Yeil Kutu projesiyle Trk Mill Eitimi, evre eitimi konusunda nemli bir kaynaa sahip olacaktr. Bu proje; renci, retmen ve velilerde evre bilinci olumasna, doann korunmasna ve srdrlebilir kalknma eitimine nemli katklar salayacaktr. Cihan Birden Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I ocuklar doaya youn bir ilgi duyarlar ve doay gzlemlemeyi severler. yleyse, doa eitiminin tam zamandr! Tuba Can TBTAK Bilim ocuk Dergisi I evreye ve doaya duyarl rencilerin yetimesine byk katk salayacana inandm Yeil Kutu projesiyle gelecekteki dnyann daha gzel, daha yaanlr, daha temiz olacan umuyorum. Necla Erdoan Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I evre eitimi ne kadar erken yalarda balarsa evre dostu davranlar da o kadar kalc olarak davrana dnecektir. te, elinizdeki Yeil Kutu da bu amaca hizmet edecek nemli eserlerden biri olacaktr. Bu kitabn evre eitimine katksnn tek art ise btn retmenlerin evre sorunlarn kendi sorunlar bilerek bran fark gzetmeden derslerinde ele alp ilemeleri olacaktr. Yrd. Do. Dr. Sinan Erten Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi lkretim Blm Fen Bilgisi retmenlii Ana Bilim Dal I ocuklarmza mmkn olduu kadar erken yalarda evre bilincinin kazandrlmaya balanmas gerektiine inanyorum. Yeil Kutu eitim paketinin evre bilinci kazandrmada nemli bir basamak oluturaca inancyla, onu yeniden yaplandrlan retim Programlarna uygun hle getirmeye altk. Gelecekte gzel bir evre iin imdiden ocuklarmzla el ele... Kezban Kaya Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl

I Hepimizin amac ayn: Gelecek kuaklara temiz, srdrlebilir bir Dnya brakmak; ocuklarmza da bu bilinci kazandrmak. Bunu da ancak insan, doay, kendini seven ocuklar yetitirerek baarabiliriz. Yeil Kutu eitim paketinin de bu yolda ilerlemek isteyen retmenlerimize yol gstereceine inanyorum... Zuhal zer TBTAK Bilim ocuk Dergisi I evreye ve etkilerine bakmz evremizi koruyalm sznden ok daha teye gtrecek, bizlere yaantyla desteklenmi sorumluluklar ykleyerek aklda kalc olacak Yeil Kutu; doann dilinden anlayarak Dnyamzn mrn uzatacak, bizim de gelecee dnk hayallerimiz olmasn salayacak... Derya Byk zok Mill Eitim Bakanl lkretim Genel Mdrl I Doa bir btn, insan da bu btnn ayrlmaz bir parasdr. Bu eitim setinde doa-insan arasndaki ilikilerin bozulmasyla ortaya kan sorunlar ve bunlarn zm yollar konusunda bilgiler yer almaktadr. Bu kaynan eitim dnyamza birok adan katk salayaca inancndaym. Dr. Derya Sungur Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I htiyac kadar tketen, gelecek nesillere kar sorumluluk hisseden, evre sorunlarna kar duyarl ve bilinli bir insan modeline ihtiyacmz vardr. Bu bilincin oluturulmasnda en byk grev ve sorumluluk yine retmenlerimize dmektedir. Yeil Kutu eitim paketinin retmenlerimizin almalarna katk salamas dileiyle... Nilgn Tarkay evre ve Orman Bakanl Eitim ve Yayn Dairesi I Her alandan rneklerin ve bilgilerin kullanlabilir ve uygulanabilir ekilde verildii bu eitim paketinin btn retmenlerimiz ve rencilerimiz iin faydal bir kaynak olmas dileiyle... Dr. Fatma Tezcan Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl I Kiisel olarak ok enteresan ve bir araya getirilmesi zor bir ekip diye nitelendirdiim alma Grubu ierisinde, lkretim Genel Mdrln temsilen bulunmak ahsm adna byk bir onur kayna olmu ve vereceklerimden ok alacaklarma vesile olmutur. Yeil Kutuya katkda bulunan herkese ve ekibimizdeki btn gnlllere sonsuz kranlarm sunuyorum. Serdar Ylmaz Mill Eitim Bakanl lkretim Genel Mdrl

nceki Yeil Kutulardan n Szler


I Ekolojik eitim evrenin doal ve insani boyutlar arasndaki dengeyi yeniden kurmamza yardmc olur. Var olan ilikileri renip, ne kadar karmak olduklarn anlamamz salar. Bizlere dnyann ve insanolunun varln srdrebilmesi iin doayla aramzda bir ba kurmamzn art olduunu hatrlatr. Yeryznde milyarlarca insan yayor olsa da, herbirimizin davranlarnn ayn lde nemli oduunu anlamamz salar. Honorata Waszkiewicz Ekolojik Eitim Vakf, Varova, Polonya I Doay korumak ve varln srdrmek hayatmzn yalnzca ok ksa bir dneminde bal bana bir hedef olarak gerekli olur. Alt, yedi, en fazla on yandayken. Doayla zdeleebilir, insann verdii zarar ahsen hissedebiliriz. Ergenlik amzda oumuz iin, kendi farkllmzn, kimliimizin nitelenmesi, kendi gzmzde ve bakalarnn gznde ekiciliimizin pekitirilmesi n plana geer. Yaadka, sosyal ilikiler iinde, okulda, ite, ailelerimizde hayata daha ok gmlrz. Eer evreye zen gstermenin hayatmzn kalitesini ykselttii ve kendimiz hakknda ekici bir imaj yarattn gsterecek biimde doa adna kendi grlerimizi, fikirlerimizi oluturamazsak, szlerimiz hikimseye ulamayacaktr. Jacek Schindler Association Eko Idea, Polonya I Zamanmzda kentsel yerleim blgelerinin evre kirlilii ile ilgili sorunlarn zmek byk bir sorun halini almtr. Bu nedenle, kentlerin evre sorunlarn tartmak ok nemlidir. Belki de bu evre artk bizim bildiimiz ekliyle doadan ok uzaklamtr. Macar kentlerinde atk su artmas tatmin edici dzeyde deildir, ancak en byk gelime atklarn ilenmesinde gerekletirilmelidir. Yeil Kutu, grlt dzeyiyle ilgili sorunlarn analizinde de yardmc olmaktadr. retmen El Kitabndaki ders planlarn kullanarak atklarn retimini ve nlenmesini, atklar ayrtrarak toplamay anlatabiliriz. Dr. Agnes Boddi Schroth Trefort goston Gyakorliskola, Budapete I Yeil Kutudaki ders planlar araclyla bir dizi hedef belirliyoruz. Bunlar, bilgi edinmek, deerlendirmek ve karar vermek iin beceri gelitirmek, sorumlu bir tutum ve tavr gelitirmektir. Btn bunlar farkl yalarda ocuklara ekici ve heyecanl bir biimde retme frsatna sahibiz. Yeil Dersler elendirici, konuyla dorudan ilikili, betimleyici ve bilgilendiricidir. Yalnzca evremizdeki sorunlar belirtmekle kalmaz, retmenle rencilerini de birbirlerinden ayrmazlar. Yeil Kutudaki ders planlar tm katlmclar nemli noktalara deer veren, sorumlu kararlar alan, kendilerini ve d dnyay anlamaya istekli birer renci olarak grr. Bu kiiler hibir zaman tarafsz kalmazlar. Gelecek iin sorumluluk stlenirler. Tatyana Miteva Earth Forever Association, Svitov, Bulgaristan I Dnya ve Avrupayla ilgili evresel bilgi ve verilerin retmenlere ve dolaysyla rencilerineanlatlmas Yeil Kutu yaklamnn nemli bir esidir. evredeki yerimizi ve davranlarmzn evreyi nasl etkilediini ak bir biimde gstermek amacndayz. evreyle ilgili anlalabilir veriler ve bunlarn kazandrd bilgi- yaamlarmz nasl srdreceimiz ve lkemizin izleyecei ncelikler konusunda vereceimiz kararlarda kilit rol stlenmektedir. Yeil Kutu, rencilerle retmenlerin bu bilgiye erimeleri iin bir aratr. Umuyoruz ki bu, gemiteki hatalarn gelecek kuaklar tarafndan tekrarlanmamasnn yolunu aacaktr. Robert Atkinson Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe, Szentendre, Macaristan

Teekkr
I Yeil Kutunun ieriinin oluturulmas pek ok kii ve kurumun ibirlii ve iyi niyeti sayesinde gerekletirilmitir. I Mill Eitim Bakanlna, evre ve Orman Bakanlna, TBTAKa en iten teekkrlerimizi sunuyoruz. I Projenin yrtlmesi sresince gelimeleri takip edip ekibe gerekli tavsiyelerde bulunan ve destek salayan Mill Eitim Bakanl Mstear Yardmcs Salih elik, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakan Yardmcs Halil Ac, Mill Eitim Bakanl lkretim Genel Mdr brahim Er, evre ve Orman Bakanl Eitim ve Yayn Dairesi Bakan Enver Kurgun, Mill Eitim Bakanl Hizmetii Eitim Dairesi Bakan Ahmet Fikret Bayrakl, Mill Eitim Bakanl lkretim Genel Mdrl TEP, AB ve Projeler ubesi Mdr Faik Kazancya ve projenin koordinasyonuna saladklar katklardan dolay Mill Eitim Bakanl lkretim Genel Mdrl TEP, AB ve Projeler ubesinden Niyazi Kayaya ve evre ve Orman Bakanl Eitim ve Yayn Dairesinden M. Tamer obanoluna teekkr ederiz. I Trkiyeden eitimci ve evreciler Esat Akbal, Yunus Akelik, Damla Akyldz, Burcu Meltem Ark, Glden Atkn, Sevilay Atmaca, Cihan Birden, Tuba Can, Yasemin Din, Necla Erdoan, Sinan Erten, ebnem Feriver, Kezban Kaya, Zuhal zer, Derya zok, Arzu Sargl, Derya Sungur, Nilgn Tarkay, Fatma Tezcan, Gaye Tuncer ve Serdar Ylmaza; Bulgaristanl eitimciler Atanaska Margaritiva, Tatyana Miteva, Maria Pirgova ve Elena Ushevaya; Macaristanl eitimciler Gyorgy Bertalan, Andras Keri, Agnes Boddi Schroth, ve Judit Heszlenyi Szaszneye; Polonyal eitimciler Jozefa Magdalena Ciszkowska, Malgorzata Cydeyko, Anna Gajer, Justyna Jedrzejewska, Barbara Kekusz, Izabela Majstruk, Urszula Osmolska-Jung, Malgorzata Podkanska, Jerzy Sadowski, Anna Schindler, Jacek Schindler, Miroslawa Sliwka, Anna Talik ve Honorata Waszkiewicze ders planlarna deerli katklar iin teekkr ederiz. I Kayglarmzn ve mesajlarmzn Yeil Kutunun gelecekteki kullanclarnn gznde canlanmasna resimleriyle yardmc olan sanatlar, Laszlo Falvay (Macaristan), Nelly Marinova (Bulgaristan) ve Stoyan Nikolova (Bulgaristan) da teekkr ederiz. I Yeil Kutudaki eitici ve belgesel filmleri bize salayan organizasyonlara ve kurumlara da teekkrlerimizi sunmak isteriz: Geri Kazanm Neden nemli filmi iin Trkiye Cumhuriyeti evre ve Orman Bakanlna, Sfr Yok Olu filmi iin Doa Derneine, zm, Porselen Balk ve Denizin stnde Yrmek iin Deniz Temiz/TURMEPA Kuruluuna, Eden Shorts adl film ve DVDde ve CDde kullanlan video klipler iin Television Trust for Environmenta (TVE-International), Daha m ok, Daha m yi? adl film dizisi iin Eko Idea Associationa (Wroclaw - Polonya), video-izlenimler iin The Borrowed Nature Associationa (Bulgaristan) Zehirlerle Maddelerle Yaamak ve Kasabann kilemi: mi Salk m? adl filmler iin evresel ve Mesleki Salk Bilimleri Enstits (EOHSI) ve New Jersey Tp ve Diilik niversitesi Halk Sal Fakltesinin (UMDNJ-SPH) yardm kuruluu The Resource Centera, I Yeil Kutu Projesi'ne salad finansal destek dolaysyla BOSCH Ev Aletleri'ne iten teekkrlerimizi sunarz. Yaptmz ii anlamalar ve bize gvenmeleri, Yeil Kutu Projesi'nin tm Trkiye'ye yaygnlatrlmas almalarnda bize cesaret verdi. Teekkrler

10

El Kitabnn Kullanm

Yeil Kutu retmen El Kitab, eitimcilere yol gstermek amacyla hazrlanmtr. inde eitli evre konularyla ilgili ders planlar bulunmaktadr. Eitimciler, bu ders planlarn ilkretim rencilerine uygulayabilirler. Ancak bu el kitabndaki ders planlar, okul ncesi eitimden ortaretime kadar farkl snf dzeylerinde de kullanlmaya uygundur. Ders planlarnda resim, matematik, drama, fen ve teknoloji, mzik, tarih vb. derslerle ilikilendirilebilecek etkinlikler bulunmaktadr. Bu nedenle ders planlar, farkl derslerde kullanlabilir. Eitimciler, ders planlarn aynen uygulamak zorunda deildirler. Etkinlikleri baka konulara uyarlayabilecekleri gibi, farkl konulara uygun yeni etkinlikler de hazrlayabilirler. Yeil Kutu, retmen El Kitabnn yannda, DVD, CD, poster ve kilem Oyunu kartlar da ierir. Tm bunlar destekleyici birer aratr ve ders planlarnda yeri geldike bu aralara ynlendirme yaplmaktadr. El kitab be blme ayrlmaktadr: I evrenin geleri: Hava, Su, Toprak, Biyolojik eitlilik I Tehditler ve Basklar: Kentleme, Grnmeyen Tehditler, Atklar, Kimyasal Maddeler

I Kresel Sorunlar: klim Deiiklii, Ozon Tabakasndaki ncelme, Asit Yamurlar, Okyanuslar ve Denizler I Deerler: Tketim, Salk ve evre, Vatandalk Haklar, Gelecekteki Dnyamz Her konu, bir ya da daha fazla ders plan iermektedir. Ders planlar, ana tema, nerilen sre, kazanmlar, renciye kazandrlacak beceriler, yntem ve teknikler, ara ve gereler konusunda bilgi verecek ekilde hazrlanmtr. Ders planlarnn Giri blmlerinde konu hakknda temel bilgiler verilmitir. Baz blmlerde daha fazla bilgi iin CDnin ilgili blmlerine ynlendirme yaplmtr. Eitimciler renci bilgi sayfalarn fotokopiyle oaltarak rencilere databilirler. El kitabnn banda Yeil Kutu Ynlendirme Tablosu yer almaktadr. Bu tablo, kullanmda kolaylk salamak amacyla verilmitir. Yeil Kutu konularnn ilkretim okullarnda okutulan derslerle nasl ilikilendirileceini, ders planlarnn adlarn ve bu planlarda kullanlmas nerilen filmlerin adlarn gstermektedir. Ders planlarnda nerilen baz yntemlerle bilgiler, el kitabnn arkasnda, ayr bir blmde bulunmaktadr. Yeil Kutudaki ders planlarn uygularken bilim insanlarndan, sivil toplum rgtlerinden ve evre ve Orman Bakanlndan destek alabilirsiniz. El kitabnn amac, rencilere evreyle ilgili konularda bilgi aktarmaktan ok, farkndalk kazandrmaktr. Bylece renciler evre koruma konusunda bilinlenirler. Etkinlikler renci merkezlidir. renciler eitli etkinliklerin gerekletirilmesinde, tartmalarda, oyunlarda ve alnacak kararlarda etkindir. El kitabnn bir baka amac da, eitimciler ve renciler araclyla ailelere ve toplumun geri kalan bireylerine ulamaktr. Kliment Mindjov Orta ve Dou Avrupa Blgesel evre Merkezi

I nsan Etkinlikleri ve Etkileri: Enerji, Ulam, Sanayi, Tarm, Ormanclk, Turizm

11

12

Hava Su evrenin geleri Toprak Biyolojik eitlilik

Hava
Havamz Temiz mi? 17 KONUYLA LGL FLMLER Havamz Havamz Nasl Temiz Tutarz?

Su
Yaamn Temel Kayna Su KONUYLA LGL FLMLER Tatl Su Su Tasarrufu Nasl Yaplr?

23

Toprak
Topraksz Bir Dnya Dnlemez! KONUYLA LGL FLMLER Topraksz Bir Dnya Dnlemez!

36

Biyolojik eitlilik
Doaya Gereksinimimiz Var 42 Sulak Alanlarda Yaam 48 Ormanlar Hazinemizdir 59 ayr ve Bozkrda Yaam 66 Kentlerde Yalnz myz? 74 KONUYLA LGL FLMLER Biyolojik eitlilik ve Kaybolan Trler Zaman Geiyor Sfr Yok Olu

renci Bilgi Sayfalar


Atmosfer 20 Hava Kirlilii 21 Tehlikeli Maddeler 22 Deniz Suyu ve Tatl Su 32 Evde Su Tasarrufu 33 Mavi Tombulun Yolculuu 34 Atk Sularn lenme Aamalar 35 Toprak Kirlilii 40 Erozyon 41 nsan ve Biyolojik eitlilik 45 Trkiye'de Soyu Tkenme Tehlikesinde Olan Trler 46 Sulak Alan Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda! 51 Sulak Alan Temizlik Uzmanlar Grev Banda! 55 Sulak Alan Bitki eitlilii Uzmanlar Grev Banda! 56 Sulak Alan Hayvan eitlilii Uzmanlar Grev Banda! 57 evre Koruma Uzmanlar Grev Banda! 58 Ekosistem Uzmanlar Grev Banda! 63 Bitki Uzmanlar Grev Banda! 64 Hayvan Uzmanlar Grev Banda! 65 Ben Olsam Ne Yapardm? 70 Ekosistem Uzmanlar Grev Banda! 71 Bitki Uzmanlar Grev Banda! 72 Hayvan Uzmanlar Grev Banda! 73 Kent Uzmanlar Grev Banda! 77 Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda! 78 Ev Uzmanlar Grev Banda! 79

Hava

Havamz Temiz mi?


Ana Tema Soluduumuz havann temiz olmas salmz iin ok nemlidir. 2-3 ders saati Havann iindeki gazlar belirtir. Atmosfer tabakalarn sralar. Hava kirliliinin nedenlerini aklar. Havann temizliinin nemini fark eder. Havann temizliini korumak iin alnmas gereken nlemleri belirtir.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

lme, tahminde bulunma, karmda bulunma, yanstc dnme, yaratc dnme, karlatrma, eletirel dnme

Anlatm, tartma, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Yerkreyi atmosfer olarak adlandrlan bir gaz rts evreler. Bu gaz rtsnn yeryzne yakn blmnde, azot (% 78), oksijen (% 21), karbon dioksit (% 0,03), baz soy gazlar ve deien miktarda su buhar ieren bir hava karm bulunur. Herhangi bir maddenin, bu karmn dengesini bozacak ekilde atmosfere karmas sonucunda hava kirlilii oluur.

Havamz Temiz mi?

17

Hava

Bilim insanlarna gre hava kirliliinin iki temel nedeninden biri, kirlilik yapc doal maddeler, dieri de insan etkinlikleridir. Kum frtnalar ve yanarda patlamalar, havann doal yollarla kirlenmesine neden olur. Younluu giderek artan trafik, kentlerin bymesi, hzl ekonomik gelime ve sanayilemeyse hava kirliliine yol aan insan etkinliklerinin bata gelenleridir. Temiz hava, ocuklar asndan ok nemlidir. ocuklarn bedenleri yetikinlerinkine gre daha kktr. Ancak, aldklar hava miktar bedenlerinin byklne gre yetikinlerinkinden daha fazladr. Bu da, kirlilie yol aan tehlikeli maddelerin ocuklarn bedenlerinde daha yksek oranlarda birikmesine neden olur.

Etkinlikler
Hava yaammz iin ok nemli!

1 2 1 2

rencilere, bir insann soluk almadan ne kadar sre yaamn srdrebileceini sorun. Ardndan birka renciyi sein ve derin bir soluk alp 30 saniye soluklarn tutmalarn syleyin. Sonra da soluklarn tuttuklar srada neler hissettiklerini snfa aklamalarn isteyin. Giri blmndeki bilgileri snfa aktarn. Havann yaammz iin nemi konusunda bir tartma balatn. Ardndan rencilere, Atmosfer bilgi sayfasn datn ve insan etkinliklerinin atmosferi nasl etkilediini sorun.

Ak alanlardaki hava kirlilii


rencilere DVDdeki Havamz filmini izlettirin.

rencilere hava kirliliinden sz edin. Ardndan, hava kirliliine nelerin yol atna ilikin bir beyin frtnas yaptrn (Ulam, konutlarn stlmas, sanayi, enerji retimi vb. iin fosil yaktlarn yaklmas).

3 4 5
Kapal alanlardaki hava kirlilii

rencilere Hava Kirlilii balkl bilgi sayfasn datn. rencilerin, beyin frtnas srasnda ortaya koyduklar dnceleri bu bilgi sayfasndaki bilgilerle karlatrmalarn salayn. DVDdeki Havamz Nasl Temiz Tutarz? adl izgi filmi rencilere izlettirin. Daha az aracn trafie kmasnn, havay temiz tutmann yollarndan yalnzca biri olduunu aklayn. rencilerden baka yollar nermelerini isteyin. rencilere CDnin Hava blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn.

1 2 3

Kapal alanlardaki hava kirliliinin en bilinen nedeni sigara dumandr. Ancak, kapal alanlardaki hava kirliliinin baka nedenleri de vardr. ok sayda insann bir arada bulunduu kapal ortamlarda karbon dioksit miktarnn artarken oksijenin azaldn syleyin. rencileri, kapal bir alandaki hava kirliliini gzlemleyebilmeleri iin, birka saat ders ilenmi bir snfa gtrn. Hangi maddelerin ya da etkinliklerin kapal bir odada hava kirliliine neden olabileceine ilikin bir beyin frtnas yaptrn. lk akla gelecekler unlar olabilir: eitli temizlik rnleri, inaat malzemeleri, boyalar, seyrelticiler, parfmler ve kozmetik rnleri, bask ve kopyalama cihazlarnda kullanlan kimyasal maddeler, eitli sentetik malzemeler, laboratuvarlarda kullanlan kimyasal maddeler ve aletler, izim, boyama ve model yapm malzemeleri vb. Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

18

Havamz Temiz mi?

Hava

4 5 6

Hava kirliliine yol aan kimyasal maddelere sk sk maruz kalmann salmz nasl etkileyebilecei konusunda bir beyin frtnas yaptrn. lk akla gelecekler unlar olabilir: Solunum sistemi sorunlar, ar duyarllk ya da alerjik tepkiler, nrotoksik (sinir hcrelerinin zehirlenmesine bal) tepkiler, baklk sisteminde zayflama vb. Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Formaldehit, radon ve asbest gibi daha az bilinen ve hava kirliliine yol aan maddeleri tantn. rencilere Tehlikeli Maddeler balkl bilgi sayfasn datn ya da CDnin Hava blmnde bulunan Kapal alanlar balkl bilgileri aktarn. Hava kirliliinden kaynaklanan salk sorunlarnn nasl azaltlabilecei konusunu ele aln (nsanlarn bu konuda bilgilendirilmesi, evlerde sentetik rn kullanmnn azaltlmas, hava kirliliinin daha sk denetlenmesi, kapal ortamlarda sigara iilmemesi ve bu alanlarn dzenli olarak havalandrlmas gibi).

rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Hava blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencileri, kapal alanlardaki hava kirliliiyle ilgili rendiklerini aileleriyle paylamaya ynlendirin. Kapal alanlardaki hava kirliliinin nlenmesi ve sala ynelik tehlikelerinin azaltlmas iin yaplabileceklerin bir listesini hazrlamalarn isteyin. rencilerin nerilerinden hangilerinin snfta da uygulanabilecei konusunda konuun. Her rencinin, kendi nerisinden hareketle bir afi hazrlamasn salayn. Bu afilerle bir sergi dzenleyin. Hava kirliliinin balca nedeninin enerji elde etmek iin fosil yaktlarn kullanlmas olduunu anlatn. Fosil yakt kullanmnn yol at kirlilii azaltmak iin, birok lkede eitli yasal kstlamalar bulunduunu syleyin. rencilerden, lkemizdeki uygulamalara ynelik aratrma yapmalarn isteyin.

Havamz Temiz mi?

19

Hava

renci bilgi sayfas

Atmosfer

Atmosfer, yeryzn evreleyen drt hava tabakasndan oluur. En alt tabakaya troposfer denir. Troposferin ekvator blgesindeki kalnl, 16-17 km, kutuplardaki kalnlysa 9-10 kmdir. Atmosferdeki gazlarn yaklak % 75ini bu tabaka ierir. Su buharnn % 100 de bu tabakada bulunur. Yeryzndeki yaamn srekliliinde, troposfer son derece nemli bir rol oynar. Hava olaylarnn byk bir blm bu tabakada gerekleir. Hava kirlilii yaratan maddeler de daha ok atmosferin bu blmnde bulunur. Baz durumlarda bu maddeler, burada bulunan baka maddelerle tepkimeye girer.

Troposferin dnda bulunan tabakaya stratosfer ad verilir. Bu tabaka, yeryznden yaklak 17-50 km yukarda yer alr. Ozon gaz, troposferin iinde ayr bir tabaka oluturur. Ozon tabakasnn iki temel ilevi vardr. Birincisi, atmosferin temel s dengesinin korunmasna yardmc olmaktr. kincisi, Gne'ten gelen mor tesi nmn yeryzne ulamasn engellemektir. Ozon tabakasnn bu zellii, yeryznde yaamn var olmasnn da nedenlerinden biridir. nsan etkinlikleri sonucunda ortaya kan baz kirlilik yapc gazlar, troposferden stratosfere ykselir ve ozon tabakasna zarar verir.

Atmosferin en dndaki iki tabaka mezosfer ve termosferdir. Mezosfer, atmosferin yerden yaklak 50-80 km yukardaki blmnde yer alr. Atmosferin en souk blgesidir. Bu tabaka yeryzn gk talarndan korur. Uzaydan gelen gk talar, bu tabakaya girdiklerinde yanarlar. Termosfer tabakasysa atmosferin yerden yaklak 80-90 kilometre yukardaki blmnde yer alr. Gneten gelen baz nlar sourduu iin, bu tabakada scaklk ok yksektir.

20

Hava

Hava Kirlilii
nsanlarn baz etkinlikleri sonucunda atmosfere salnan eitli kimyasal maddeler havann ieriini deitirir ve kirlilik ortaya kar. Hava kirlilii, yazn ve kn farkl ekillerde oluabilir. Yazn, gne ve atmosferdeki kirleticilerin etkileimiyle atmosferin yeryzne yakn blmlerinde ozon artar. Ozonun atmosferin yeryzne yakn blmlerde bulunmas insan sal asndan ok tehlikelidir. Bununla birlikte ozonun, atmosferin st tabakalarnda bulunmas, Gnein zararl nlarnn yeryzne ulamasn engelledii iin gereklidir. Kn ortaya kan hava kirliliiyse kirletici maddelerin (zellikle fosil yakt kullanm sonucunda aa kan kkrt dioksitin, azot oksitlerin ve paracklarn), kentin zerinde asl duran bir souk hava ktlesinin altnda skp kalmas sonucunda oluur. Bu durumda oluan dumanl sis insan sal iin ok zararldr. Kentsel hava kirlilii: Tm dnyada kentler byyor. Bununla birlikte, hava kirlilii de artyor. rnein, Avrupa lkelerinde insanlarn % 70ten fazlasnn kentlerde yaad hesaplanm. lkemizdeyse 2000 yl nfus saym sonularna gre bu oran yaklak % 65. Fosil yaktlarn kullanlmas, trafik ve sanayi etkinlikleri sonucu atmosfere salnan kirlilik yapc maddelerin miktar gittike artmaktadr. Bu kirlilik, insan salna zarar vermenin yan sra, kentlerde inaat malzemelerinin hzl ypranmasna, tarihi yaplarn ve bitki rtsnn zarar grmesine de yol aar. Ulamdan kaynaklanan hava kirlilii: Atmosferdeki kirlilik yapc maddelerden karbon monoksitin % 70-90, azot oksit bileiklerinin % 40-70i, hidrokarbonlarn yaklak % 50si ve kurunun % 100 kara yolu tamaclndan kaynaklanmaktadr. Kara yolu tamacl, havadaki kurun, benzen, eitli paracklar ve benzopiren gibi zararl bileiklerin de nemli lde artmasna neden olur. Sanayiden kaynaklanan hava kirlilii: Sanayi etkinlikleri de hava kirliliine yol aar. Bu etkinlikler sonucunda salnan maddelerin etkisi, baca yksekliine ve rzgrlarn ynne baldr. Havada uzun sre kalan balca kirlilik yapc maddeler arasnda asitlenmeye neden olan bileikler (kkrt dioksit, azot oksitler ve amonyak gibi) ve havadaki paracklara balanan maddeler (toz, ar metaller ve direnli organik kirleticiler gibi) bulunur. Scak noktalar: Scak nokta, belirli bir etkinliin dier yerlere gre daha fazla olduu blgeleri tanmlamada kullanlan bir terimdir. Hava kirlilii asndan, scak nokta, kirlilik orannn yksek olduu blgeleri ifade eder. Hava kirliliine ilikin scak noktalar, genellikle trafiin youn olduu caddeler ve sanayi tesislerinin yaknndaki yerleim alanlardr. Bu tip yerlerin yaknnda yaayan insan topluluklar ciddi salk sorunlaryla kar karyadr. Bu blgelerdeki kirlilik, etkenleri yok edilince byk oranda ortadan kalkar.

21

renci bilgi sayfas

Hava

renci bilgi sayfas


22

Tehlikeli Maddeler
Yaadmz ortamlardaki havann temiz olmas, salkl yaamn gereklerinden biridir. nsanlar, kapal alanlarda daha fazla zaman geirirler. Ancak, genellikle kapal alanlardaki hava kirlilii gz ard edilir. Yaktlarn yanmas sonucunda salnan eitli gazlar, sigara duman, asbest, temizlik rnlerinden aa kan gazlar, radon gaz gibi maddeler kapal alanlarda hava kirliliine neden olabilir. Yetersiz havalandrma, yksek scaklk ve nem dzeyleri de bu kirliliin artmasna yol aar. Formaldehit, suda znebilen, renksiz ve kendine zg bir kokusu olan, zehirli bir gazdr. Birok dezenfektan ve tarmda kullanlan kimyasal maddenin iinde bulunur. Bunun yan sra, mobilya kaplamalarnda yaptrc olarak ve baz malzemelerin atee dayanklln salamak iin de kullanlr. Baz cilalar, yalar, ampuanlar, di macunlar, bira, arap, duvar kd, boya, sigara ve hatta otomobil demelerinde bile ok az miktarda da olsa formaldehite rastlanabilir. Bu madde, yllarca gaz olarak kalabilir ve bu sre iinde kokusunu kaybeder. Formaldehit buhar, bata solunum sistemi olmak zere insan saln olumsuz etkiler. Formaldehitin zararl etkileri, zeolit ad verilen mineraller yardmyla nlenebilir. Zeolitler, formaldehit buharn yakalayarak tutar. Tpk toz, kt kokular, duman ve kirlilik yapc dier maddeleri tuttuu gibi. Radon, kaya, toprak ve sudaki doal uranyumun radyoaktif bozunmas sonucunda oluan bir gazdr. Kokusuz, tatsz ve grnmeyen bir gaz olduundan varln hissetmek pek kolay deildir. Zemindeki ve duvardaki atlaklardan evlere szabilir. Radonun solunum yoluyla alnmas akcier dokusunda zarara yol aar ve kanser riski dourur. Evlerdeki atlaklar onarmak ve havalandrmay artrmak, radon gazna kar alnabilecek nlemlerden bazlardr. Ayrca, yer alt sularnda da radon bulunabilir. Asbest, belli kaya tiplerinde doal olarak oluan bir grup mineralin addr. Atee, paslanmaya dayankldr ve iyi bir s yaltm malzemesidir. Solunum ya da az yoluyla alnmas, kanser gibi nemli salk sorunlarna yol aar. Akcierlerde ve sindirim sisteminde uzun yllar kalabilir. Bu nedenle asbestin etkileri yllar sonra bile ortaya kabilir. Bu etkilerine karn, asbest ieren malzemeler doru ekilde ilenir, kullanlr ve dzenli olarak bakmdan geirilirse salk iin byk bir tehlike oluturmaz. Birok lkede asbest kullanm yasaktr. Trkiyedeyse baz asbest trlerinin kullanmna izin verilmektedir.

Su

Yaamn Temel Kayna Su


Ana Tema Suyu korumak ve suyun kirlenmesini nlemek bizim sorumluluumuzdur. 7 ders saati Suyun gndelik yaamdaki nemini fark eder. Su dngsn aklar. Su kirliliinin nasl olutuunu fark eder. Su kirliliinin nlenmesi iin bavurulabilecek yntemleri aratrr. Alkanlklarmzdaki basit deiikliklerin su tasarrufu salayabileceini fark eder.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Tahminde bulunma, akl yrtme, karlatrma yapma, sorgulama, yorumlama, gzlem yapma, karmda bulunma, eletirel dnme, yaratc dnme, yanstc dnme Anlatm, deney, tartma, beyin frtnas Bir bardak ime suyu, kk bir tepsi, 1 kg kum, bir ay ka krmz renkli gda boyas, iki adet 3 litrelik cam kap, huni, 1,5 litrelik pet ie, bu pet ienin yaklak yarsn dolduracak kadar akl ta, kee, deterjan, kahve telvesi, tuvalet kd paralar, suluboya, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Yaamn Temel Kayna Su

23

Su

Giri
Dnyann yaklak te ikisi sudur. Bu nedenle Dnyamz, Mavi Gezegen olarak da adlandrlr. Ancak bu suyun ou okyanus ve denizlerde bulunur, yani tuzludur. Dnyadaki sularn ancak % 2,5u tatl sudur ve bu miktarn da yalnzca % 1 kadar iilmeye elverilidir. Suyun yeryzyle atmosfer arasnda srekli hareket etmesi sonucunda oluan dngye su dngs denir. Yzey ve yer alt sular, dnyadaki su dngsnn nemli geleridir. Yzey sular rmaklar, gller, denizler, okyanuslar ve buzullardr. Yer alt sularysa yamur sularnn yeryzne indikten sonra topran iinden szlerek, su geirmeyen bir tabakaya kadar ilerleyip orada birikmesi sonucunda oluur. Su, tarmda sulamada, sanayide stma ve soutma sistemlerinde, evlerde ykanmada, temizlikte ve ime suyu olarak kullanlr. Gnmzde, insan etkinlikleri sonucunda ortaya kan su kirlilii, nemli evre sorunlarndan biridir. Su, iindeki tehlikeli kimyasal maddelerden ve bakterilerden temizlenerek yeniden kullanlabilir. Dnyadaki su kaynaklar ok snrldr. Bunun nedeni, yzey sularnn ve yer alt sularnn ok az bir ksmn ime suyu olarak kullanabilmemizdir. Ayrca, su kaynaklarnn dalm da corafi bakmdan eit deildir. evre kirlilii, kresel snma, kentleme, ormanlarn zarar grmesi gibi nedenler sonucunda su kaynaklar giderek azalmaktadr. Bu kaynaklarn srekliliinin salanmas, dolaysyla tkenmemesi iin suyun tasarruflu kullanlmas ve korunmas gerekir. lkemizde de ok snrl olan su kaynaklar, bugnk gereksinimi ancak karlamaktadr. Su kaynaklarmzdan elde edilen kullanlabilir su miktar, 110 milyar metre kptr. Bunun % 16s ime ve kullanm suyu olarak, % 72si tarmsal sulamada ve % 12si sanayide kullanlmaktadr. Hzl nfus art, sanayileme, su kirlilii ve lkemizdeki yllk ya ortalamasnn dnya ortalamasndan dk olmas su kaynaklarmz tehdit etmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarnn daha dikkatli kullanlmas ve kirlenmemesi iin gerekli nlemlerin bir an nce alnmas gerekiyor.

Etkinlikler
Su dngs

Bir bardak su aln ve bir renciye tattrp suyun Ka yanda? olduunu tahmin etmesini isteyin. Snfa, suyun yaklak 4,5 milyar yl yanda (gezegenimizle ayn yata) olduunu ve srekli olarak yeryzyle atmosfer arasnda dolatn aklayarak su dngsn anlatn. Gne ve rzgr; suyun, topraktan, bitkilerin yapraklarndan, hayvanlarn bedenlerinden, rmak, gl ve okyanus yzeylerinden buharlamasna neden olur. Buharlama srasnda su, sv hlden gaz hline geer. Suyun gaz hline su buhar denir. Su buhar, hava akmlar nedeniyle yukar doru ykselir. Ancak ykseklere ktka hava souduu iin, su buhar ok kk damlacklar hlinde younlar. Bu damlacklar, bulutlar oluturur. Su damlacklarnn arlklar, iinde bulunduklar hava tarafndan tanabildikleri lde artar. Sonra, yle bir an gelir ki damlacklar byr, hava artk bu damlacklar tayamaz. te o zaman bunlar, yamur, sulu kar ya da kar olarak yere der. Yalar, akarsular, glleri, denizleri, okyanuslar ve yer alt sularn besler. Ardndan, buharlamayla su dngs yeniden balar.

rencilere CDnin Su blmnde bulunan Su dngs balkl bilgileri aktarn ve buradaki grntleri izletin.

24

Yaamn Temel Kayna Su

Su

Su her yerde
Deniz Suyu ve Tatl Su bilgi sayfasn rencilere datn ve sayfadaki sorular yantlamalarn isteyin. Yantlar 1. % 97,5 2. % 2,5 3. Okyanuslar, denizler ve baz gller 4. Yer alt sular, buzullar, akarsular ve baz gller 5. Nil rma, 6695 km 6. Kzlrmak, 1355 km 7. Atlas Okyanusu, Byk Okyanus ve Hint Okyanusu 8. Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi 9. Suyun iine pimemi bir yumurta braklr. Yumurta yzyorsa su tuzludur; batyorsa tatldr. Tuzlu suyun younluu tatl suyunkinden daha fazladr. Bu nedenle yumurta tuzlu suda yzer. Denizde havuzdakine gre daha kolay yzmemizin nedeni de tuzlu suyun younluunun daha fazla olmasdr. Bir svnn younluu arttka, iine konan maddelerin yzmesi de kolaylar. 10. Tuzlu suyu gnete bekletirsek su buharlar ve geriye tuz kristalleri kalr. 11. Tatl su, sulama amacyla tarmda, soutma ve stma amacyla sanayide ve ime, temizlik, ykama vb. amalarla ev yaamnda kullanlr. 12. Deniz suyu madencilikte, sanayide ve termoelektrik santrallerinde kullanlr.

Susuz yaayamayz

rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn ve dnyann kresel bir su kriziyle kar karya olduunu anlatn. Ardndan aadaki bilgileri verin: Dnya zerindeki 1 milyardan fazla insan, temiz ime suyuna eriemiyor. Dnya zerindeki 2,4 milyardan fazla insan, kanalizasyon ve evsel atk sular artma tesislerinin bulunmad, salksz ortamlarda yayor. 2025 ylnda dnya nfusunun te ikisinin su ktl ekecei tahmin ediliyor. Bu tarihte su sknts ekmeye balayacak lkeler arasnda Trkiye de yer alyor. Trkiyede kii bana den yllk su miktar, 1600 metre kp; bu miktarn 2020 ylnda 1000 metre kpe decei tahmin ediliyor.

2 3

rencilere, DVDdeki Tatl Su adl filmi izlettirin. Ardndan onlara u sorular sorarak verdikleri yantlar zerinde konuun: Yetikin bir erkek bir gnde ka litre su tketir? (Yaklak 80 litre) Bir gnde ka kii kirlenmi ime suyu nedeniyle yaamn kaybediyor? (ou ocuk, yaklak 25.000 kii)

rencilerin, filmin sonunda sorulan sorularn yantlar zerinde dnmelerini salayn. Su kaynaklarnn uygun bir ekilde iletilmesi neden nemli? Sularn kirlenmesi, hangi sorunlara yol aar? Su kaynaklarn nasl koruyabiliriz? Su kaynaklarnn korunmas iin biz neler yapabiliriz? (rencilere, Su Tasarrufu Nasl Yaplr? balkl metindeki bilgileri aktarn.)

rencilere, CDnin Su blmnde bulunan Avrupann su kaynaklar bal altndaki etkileimli haritay gsterin.

Yaamn Temel Kayna Su

25

Su

Evde su tasarrufu yapalm


Herkesin, gnlk alkanlklarnda baz kk deiiklikler yaparak su tasarrufu yapabileceini snfa aklayn. Di fralarken

rencilere dilerini hangi sklkta fraladklarn sorun. Sonra bir renciden, dilerini nasl fraladn canlandrarak anlatmasn isteyin. Bu rencinin, canlandrma srasnda diini fralarken yaptklarn adm adm gstermesini salayn. Daha sonra, canlandrma srasnda suyu tasarruflu kullanp kullanmadn snfla birlikte sorgulayn. rencileri, di fralarken suyu daha tasarruflu kullanmann yollar zerinde dnmeye ynlendirin. Bu konudaki nerilerden bazlar, musluun yalnzca di frasn ykarken ve az alkalarken almas ya da az alkalamak iin bir bardak su kullanlmas olabilir. Onlara, bu yollarla ne kadar su tasarrufu yaplabileceini sorun.

2 1 2

Tra olurken Snftaki bir erkek renciden nasl tra olunduunu canlandrmasn isteyin. renci, canlandrma yaparken suyu ak brakyormu gibi yapyorsa dier rencilere, su tasarrufu salamaya ynelik nerilerinin olup olmadn sorun. rencilerden, tra olurken su tasarrufu yapmann baka yollarn dnmelerini isteyin ve bu konuda nerilerde bulunmalarn salayn. nerilerden bazlar fray slatmak ve tra ban ykamak iin bir kap su kullanmak olabilir. rencilere, yaknlar arasnda suyu tasarruflu kullanarak tra olan biri olup olmadn sorun.

Damlatan musluklar rencilerden, damlatan bir musluktan, bir saatte ne kadar suyun boa akacan tahmin etmelerini isteyin. Ardndan, onlara bir musluun damlatmasn nasl engelleyebileceklerini sorun. rencilerle yantlar zerinde konuun ve damlatan musluklar onarmann nemini vurgulayn. Biraz da hesap yapalm

Snfa, yukarda ele aldnz rnein, ilk bakta su tasarrufu iin ok etkili birer yntem gibi grnmeyebileceini anlatn. Ancak, ayn anda herkes tarafndan yaplrsa bu kk deiikliklerin etkisinin de byk olacan belirtin. rencilere, Evde Su Tasarrufu balkl bilgi sayfasn datn ve bu sayfadaki problemleri zmelerini isteyin. Bu etkinlii bir yarmaya dntrerek elenceli hle getirebilirsiniz. Yantlar Di fralarken ne kadar su harcanr? A. Bir gnde, bir kii, bir kez di fralamada: 6 litre su tketir. Bir gnde, bir kii, iki kez di fralamada: 2 x 6 = 12 litre su tketir. Bir gnde, 30.000 kii, iki kez di fralamada: 30.000 x 12 = 360.000 litre su tketir. Bir ylda, 30.000 kii, gnde iki kez di fralamada: 365 x 360.000 = 131.400.000 litre su tketir. B. Bir gnde, bir kii, bir kez di fralamada: 1 litre su tketir. Bir gnde, bir kii, iki kez di fralamada: 1 x 2 = 2 litre su tketir. Bir gnde, 30.000 kii, iki kez di fralamada: 30.000 x 2 = 60.000 litre su tketir. Bir ylda, 30.000 kii, gnde iki kez di fralamada: 365 x 60.000 = 21.900.000 litre su tketir. C. Su tasarrufu = 131.400.000 - 21.900.000 = 109.500.000 litre

26

Yaamn Temel Kayna Su

Su

Tra olurken ne kadar su tketilir? A. Erkek says: 40.000 : 2 = 20.000 Tra olan erkek says: 20.000 : 2 = 10.000 Bir gnde, bir kii, bir trata: 6 x 2 = 12 litre su tketir. Bir gnde, 10.000 kii, bir trata: 10.000 x 12 = 120.000 litre su tketir. Bir ylda, 10.000 kii, bir trata: 365 x 120.000 = 43.800.000 litre su tketir. B. Bir gnde, bir kii, bir trata 1 litre su tketir. Bir gnde, 10.000 kii, bir trata: 10.000 x 1 = 10.000 litre su tketir. Bir ylda, 10.000 kii, bir trata: 365 x 10.000 = 3.650.000 litre su tketir. C. Su tasarrufu: 43.800.000 - 3.650.000 = 40.150.000 litre Damlatan musluklar ne kadar suyun boa akmasna neden olur? A. Bir musluktan, 1 saatte, 1 litre su boa akar. Bir musluktan, 1 gnde, 1 x 24 = 24 litre su boa akar. Bir musluktan, 1 ayda, 24 x 30 = 720 litre su boa akar. B. Bir musluktan 3 ayda, 720 x 3 = 2160 litre su boa akar. Yedi musluktan 3 ayda, 2160 x 7 = 15.120 litre su boa akar.

2 3 4 5 1 2 3

Hesaplamalardan sonra yorum ya da gzlemlerini birbirleriyle paylamalar iin rencilere zaman verin. rencilere, Mavi Tombulun Yolculuu bilgi sayfasn datn. Ardndan, evde suyun daha tasarruflu kullanlabilmesini salayacak farkl yollar konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Evde Suyu Tasarruflu Kullanalm balkl nerileri rencilerle paylan ve hep birlikte bunlarn zerinde dnn. Tm nerileri tahtaya yazp hangilerinin daha gereki olduunu ve evde su tasarrufu iin kullanlabileceini kararlatrn. rencilere DVDdeki Su Tasarrufu Nasl Yaplr? adl izgi filmi izlettirin. Bu izgi filmde, suyu tasarruflu kullanmann hangi yolunun gsterildiini sorun. rencileri, su tasarrufu yapmak zere aileleriyle birlikte bir plan hazrlamaya ve bu plan snfta arkadalaryla paylamaya ynlendirin.

Sular kirlenmekten koruyalm


Dersten bir hafta nce, rencilerden, evlerinde kullanlan eitli temizlik rnlerine ait bo kutu ya da ieleri (etiketlerini karmadan) biriktirmelerini isteyin. Derste, rencilerin snfa getirdikleri temizlik rnlerinin kutularn, ielerini ve bunlarn etiketlerini incelemelerini salayn. Onlara bu kutularn ve ielerin iindeki rnlerin kullanldktan sonra nereye gittiini sorun. rencilere, elma kabuu, maydanoz saplar, marul yapraklar gibi organik atklarn doa iin byk bir tehdit oluturmadn aklayn. eitli mikroorganizmalar, bu organik atklar ayrtrabilir. Aslnda temel sorun, evdeki temizlik ilerinde kullanlan kimyasal maddelerden kaynaklanr. Bu tip kimyasal maddeler doada birikir, organik atklar ayrtran mikroorganizmalara ve dier canllara zarar verir. Temizlik bittikten sonra iinde bulunduu suyla birlikte tuvalete ya da lavaboya dklen bu kimyasal maddeler, atk su ebekesine (foseptik ukuru ya da kanalizasyon sistemi) geer. ou yerde buradan da denizlere, gllere ya da yer alt sularna karr. Doaya hi zarar vermeyen bir deterjan retmenin zor olduunu belirtin. Temizlikte kullanlan kimyasal maddelerin her biri, kirlilie farkl dzeylerde katkda bulunur. Yapabileceimiz en iyi ey, bu rnleri doru ekilde kullanmak ve satn alrken etiketlerinde gvenilir ve evre dostu olduklarna ilikin bilgiler olanlar semektir. Bir baka seenek de, gnmzde unutulmu baz evre dostu temizlik uygulamalarna daha sk bavurmaktr (Bkz. Suyu Kirlenmekten Koruyalm balkl metin). rencilere, getirdikleri rnlerin zerinde gvenilir ve evre dostu olduklarna ilikin bilgiler olup olmadn sorun.

Yaamn Temel Kayna Su

27

Su

4 1

eitli petrol rnlerinin (otomobil yalar, yaktlar) evre asndan ok tehlikeli olduunu snfa anlatn. Bu rnlerin kanalizasyona atlmalar hi doru deildir. Bu rnler, yalnzca toplama, tama ve artma ilemlerinin sk kurallara bal olduu zel yerlerde (ara servis merkezleri ve yalama istasyonlar gibi) elden karlmaldr.

Suyu kim kirletiyor?


Hangi insan etkinliklerinin, su havzalarn nasl kirlettiine ilikin bir beyin frtnas yaptrn. lk akla gelecek etkinlikler unlar olabilir: Tarm, sanayi, inaat, atklar ve tehlikeli madde szntlar, kazalar, evsel atklarn denetimsiz olarak atlmas vb. Tm yantlar tahtaya yazn. rencilerden, tahtaya yazlanlardan hangilerinin su havzalarnn kirlenmesine neden olabileceini bulmalarn isteyin. nsanolunun ok eski zamanlardan bu yana atklarn topran altnda depoladn anlatn. Bu p alanlarnn, yer altndaki ve yeryzndeki sular etkileyen kirlilik kaynaklarna dnebileceini belirtin. Bu etkiyi rneklemek iin rencilerle birlikte aadaki deneyi yapn: Plastik bir tepsiye 2-3 cm kalnlnda kuru kum koyun. Tepsinin kenarna yakn bir blmnde kuma kk bir delik an ve iine bir ay ka gda boyas doldurun. rencilere, basit bir yer alt atk depolama alan yaptnz anlatn. Byle bir atk depolama alannn, kirlilik kayna oluturduunu belirtin. Tepsinin, atklarn bulunduu tarafn daha yukarda tutun ve yamur etkisi oluturmak iin kumun zerine su pskrtn. Suyun, toprak altnda her zaman dikey bir yol izlemediini aklayn.

rencilerden, kumun rengindeki deiimi gzlemlemelerini isteyin. Onlara, bu gzlemlerden nasl bir sonu karlabileceini sorun.

3 4 5 1 2 3

evre kirliliinin de bu deneydeki gibi olutuunu belirtin. Kirlilie yol aan maddeler, toprakta yol alan suyla yer alt sularna, kuyulara, rmaklara, gllere ve ime suyu elde ettiimiz dier kaynaklara tanr. rencilerden, bu etkinlik srasnda rendiklerini aileleriyle paylamalarn isteyin. Ayrca evlerinde bulunan eskimi ya da kullanlmayan kimyasal maddeleri nasl elden karabileceklerini dnmelerini salayn. rencilere, CDnin Su blmnde bulunan Su kirlilii kaynaklar balkl bilgileri aktarn.

Evsel atk sular nasl oluur?


rencilere, evsel atk sularn nasl olutuunu gzlemlemek amacyla bir deney yapacanz anlatn. 3 litrelik bir cam kaba, 1 litre musluk suyu koyun. Bu suya farkl temizlik maddeleri, deterjanlar, kahve telvesi, tuvalet kd paralar, suluboya vb. maddelerden az miktarlarda ekleyerek bir karm hazrlayn. Evsel atk sularn iinde de bu tr maddeler bulunduunu anlatn. izimdekine benzer bir filtre hazrlamak zere ilk olarak 1,5 litrelik bir pet ienin dibini kesip karn. Kalan ksmn, yani ienin az ksmn ters evirip bir huniye dntrn. Huninin iine srasyla tabakalar halinde akl talar, kee paralar ve son olarak da bir miktar kum koyarak bir filtre yapn. Huniyi, 3 litrelik ikinci bir kabn azna izimdeki gibi yerletirin. Birinci 3 litrelik kabn iinde bulunan evsel atk suyu, hazrladnz filtre kabna yavaa dkn. Bu yolla suyun mekanik olarak artldn syleyin. Son olarak, arttnz suyun rengini musluk suyununkiyle karlatrn.

28

Yaamn Temel Kayna Su

Su

Suyun mekanik olarak artlmasn gzlemledikten sonra, rencilere bu suyun ne lde temizlenmi olabileceini sorun. rencilere, CDnin Su blmnde bulunan Evlerde kullanlan su balkl bilgileri aktarn.

5
1 2

Evsel atk sular nasl ilenir?


Boru hatlaryla evlerimize gelen ime suyunun, ok aamal su artma tesislerinde ilendiini anlatn. Bu artma sreci, sularn kumdan geilerek szlmesini ve ardndan dezenfekte edilmesini (rnein klorlanmasn) ierir. Bu aamalardan sonra su, tketicilere gnderilmeye hazr olur. Atk Sularn lenme Aamalar bilgi sayfasn rencilere datn. Kasabalarda ve krsal kesimlerde, evsel atk sularn foseptik ukurlarnda toplandn aklayn. Yer alt sularnn kirlenmesini nlemek iin, bu ukurlarn, dzenli olarak uzman kurulular tarafndan boaltlp temizlenmesi gerektiini anlatn. rencilere, CDnin Su blmnde bulunan Atk su artma merkezi balkl bilgileri aktarn. Dnyann tm lkelerinde, atk sularn ilenmesiyle ilgili eitli giriimler olduunu vurgulayn. rnein, Avrupa Birliine ye olan lkelerde, nfusu 10.000i aan tm yerleim yerlerinde ada atk su artma tesislerinin kurulmasnn bir zorunluluk olduunu syleyin.

Aadaki konular snfta ele aln: Yaadnz yere ime suyu nereden geliyor? Nasl artlyor? Yaadnz yerde kanalizasyon sistemi ve atk su artma tesisleri var m? Yaadnz yerde bir atk su artma tesisi yoksa bunun kurulmas ynnde planlar var m?

rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Su blmnden yararlanabilirsiniz.

Yaamn Temel Kayna Su

29

Su

Tamamlayc almalar
Yaadnz yerde ime suyu ve atk su artma tesisleri varsa buralara geziler dzenleyin. me suyunun artlmas, evlere ulatrlmas ve su kirliliinin nlenmesinden sorumlu belediye grevlileriyle bir grme planlayn. Grevlilerden, belediyenin, ime suyunun niteliini artrma ve kirlilii nleme yntemlerini gelitirme planlaryla ilgili bilgi aln. Yaadnz blgedeki kirlilik kaynaklarnn neler olduunu aratrn ve yerel yneticilerin bunlara kar hangi nlemleri aldklarn renin. Okulunuzda, rencilerin grebilecekleri bir yere bilgi aktarm amacyla bir yeil duvar hazrlayn. Su kaynaklarn korumann ve tasarruflu kullanmann gerekliliini vurgulamak zere okulunuzda su gn ya da su haftas dzenleyin.

Nasl Su Tasarrufu Yaplr?


Bilim insanlarna gre, modern teknolojiler kullanldnda su tketimi evlerde 1/3, tarmda % 50 ve sanayide % 90 orannda azalr. Su tasarrufu iin yaplmas gerekenler: Tama srasnda su kaybn en aza indirmek iin borular tamir edilmelidir. Tarmsal sulamada buharlamadan kaynaklanan kayplar en aza indirip suyun daha verimli kullanlmasn salamak iin damla sulama (suyun toprak yzeyine damlalar halinde verilmesi) yntemine geilmelidir. Uygun olan her yere atk su artma tesisleri kurulmaldr. Sanayide kullanlan su, geri kazanm yntemleriyle tekrar tekrar kullanlmaldr. evre temizlik vergisi rneinde olduu gibi, suyun tanmas, iletilmesi ve artlmasyla ilgili giderleri karlayacak uygun vergilendirmeler yaplmaldr.

Evde Suyu Tasarruflu Kullanalm


Bulak ykamadan nce tabaklardaki yemek artklarn iyice temizleyin. Bulaklarnz, musluktan akan suyun altnda deil, lavaboya doldurduunuz ya da bulak leenindeki suyun iinde ykayn. Bu sayede yar yarya su tasarrufu salanr. Meyve ve sebzeleri, lavaboya doldurduunuz ya da bir leenin iindeki suda ykayn. Scak nesneleri musluktan akan suyun altnda soutmayn. Bu, savurganlk olur. amar makinenizi yalnzca tam dolduunda altrn. ok kirli amarlar makinede ykamadan nce ayr bir kapta deterjanl suya bastrn. Otomobil ykarken bata yalnzca sabun ve bir kova su kullann. Yalnzca son durulamay hortumdan akan suyla yapn. Bahede birikmi yapraklar hortumla su pskrterek temizlemek yerine, bir trmkla toplayn. Bahe sulamasnda ime suyu kullanmayn. Kuyu suyu ya da biriktirilmi yamur suyu kullann. Kuvvetli rzgrda ya da Gne altnda sulama yapmayn. Byle durumlarda su ok abuk buharlar.

30

Yaamn Temel Kayna Su

Su

Suyu Kirlenmekten Koruyalm

Bulak deterjan yerine sabun, su ve bir miktar sirkeden oluan bir zelti kullanlabilir. Cam temizleyiciler yerine lk su ve sirke karm daha gvenli olur.
(4 litre lk suya yarm bardak sirke katlmas nerilir.)

Tkanm lavabolar amak iin kimyasal maddeler yerine sirke ve karbonat


karm kullanlabilir. Bu yntemde, eyrek bardak sirkeyle eyrek bardak karbonat kartrldktan sonra lavaboya boaltlp ardndan scak su dklr. Bir baka yntem de boruyu amak iin pompa ya da tel kullanmaktr.

Aartclar yerine yarm bardak sirke ya da karbonat kullanlabilir. Ocak temizleme jelleri ya da tozlar yerine karbonat kullann.
Oca dzenli aralklarla bu maddeyle silin.

Yaamn Temel Kayna Su

31

Su

renci bilgi sayfas

Deniz Suyu ve Tatl Su


Aadaki sorular yantlayn

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Dnyadaki sularn % kan deniz suyu oluturur?

Dnyadaki sularn % kan tatl su oluturur?

Dnyadaki tuzlu su kaynaklar nelerdir?

Dnyadaki tatl su kaynaklar nelerdir?

Dnyadaki en uzun rmak hangisidir?

Trkiyedeki en uzun rmak hangisidir?

Dnyadaki okyanuslar hangileridir?

Trkiyenin evresinde hangi denizler yer alr?

Bir bardaktaki suyun tuzlu mu, tatl m olduu tadna bakmadan nasl anlalr?

10 Tuzlu sudan tuz nasl elde edilir? 11 Tatl su hangi iler iin kullanlr? 12 Deniz suyu hangi iler iin kullanlr?

32

Su

Evde Su Tasarrufu
Di fralarken ne kadar su tketilir?
Diyelim ki yaadnz kentte 30.000 kii bulunuyor. Bu insanlar, dilerini ortalama 3 dakikada fralyorlar. Dilerini fralama sresince musluu ak brakrsa bir kii dakikada 2 litre su tketiyor. Oysa bu srada musluk yalnzca az alkalamak ve di frasn temizlemek iin alp kapanrsa, dakikalk tek bir di fralamada toplam 1 litre su kullanlr. Bu bilgilere dayanarak aadaki sorular yantlayn. A. Bu kentte yaayanlarn her biri gnde iki kez dilerini fralyor. Peki, herkes di fralarken musluu srekli ak brakrsa kentte bu i iin ylda ne kadar su tketilir? B. Herkes musluu yalnzca azn alkalamak ve di frasn temizlemek iin aarsa ylda ne kadar su tketilir? C. Herkes musluu yalnzca azn alkalamak ve di frasn temizlemek iin aarsa (Aya gre) ylda ne kadar su tasarrufu yaplr?

renci bilgi sayfas

Tra olurken ne kadar su tketilir?


Diyelim ki, yaadnz kentin nfusu 40.000 kiidir. Bu saynn yars erkeklerden oluuyor. Erkeklerin yarsnn da her sabah tra olduunu varsayn. Bir tra, ortalama 6 dakika sryor. Tra olurken musluk srekli ak braklrsa bu srada musluktan dakikada 2 litre su akyor. Oysa, musluk yalnzca tra ba ve yz ykamak iin alrsa tek bir tra srasnda toplam 1 litre su tketiliyor. Bu bilgilere dayanarak aadaki sorular yantlayn. A. Tra olan herkes, sabahlar tra sresince musluu ak brakrsa tra olmak iin ylda ne kadar su tketilir? B. Herkes, tra olurken yalnzca yzn ve tra ban ykamak iin musluu aarsa ylda ne kadar su tketilir? C. Herkes, tra olurken yalnzca yzn ve tra ban ykamak iin musluu aarsa (Aya gre) ylda ne kadar su tasarrufu yaplr?

Damlatan musluklar ne kadar suyun boa akmasna neden olur?


Okulunuzda, saniyede bir damla damlatan bir musluk olduunu dnn. Bu musluk, 1 saatte 1 litre suyun boa akmasna neden oluyor. Bu bilgilere dayanarak aadaki sorular yantlayn. A. Bu musluk, bir ay sresince tamir edilmezse ne kadar su boa akm olur? B. Ayn miktarda damlatan musluklardan bir okulda 7 tane varsa bunlar da 3 ay boyunca tamir edilmezse, ne kadar su boa akm olur?

33

Su

renci bilgi sayfas


34

Mavi Tombulun Yolculuu


Kk su damlac Mavi Tombul, ormandaki bitkilerin gnden gne kurumaya baladn, kelebeklerin, bceklerin, kularn ve insanlarn pek ortalkta grnmediini fark etti. Bunun nedenini merak etti ve bir yolculua kt. Yolculuun sonunda kendini bir evin lavabosundaki muslukta buldu. Evin kz Esra, o srada banyoda dilerini fralyordu. Mavi Tombul, ona Merhaba! diyerek kendini tantt. Ardndan, Esraya insanlar suyu dikkatsiz kullanrlarsa su kaynaklarnn tkeneceini anlatt. Bu, Esray dndrd. Orada duran bir bardaa su doldurdu ve musluu kapatt. Diini fralarken ve azn temizlerken bu bardan iindeki suyu kulland. Mavi Tombul: zen gsterdiin iin teekkr ederim dedi. Esra, glmseyerek ban sallad. Bu srada Esrann kz kardei Baak bulak ykyor, anneannesi de le yemei hazrlyordu. Mavi Tombul, onlarla da tant. Her ikisi de ondan ok holandlar. Mavi Tombul, Baaka bulaklar bir leende ykamay nerdi. Bulak makinesini ancak tam olarak dolduktan sonra altrmak gerektiini anlatt. Baak, hemen onun sylediklerini yapt ve artk bulaklar bu ekilde ykayacan syledi. Mavi Tombul, anneannenin yanna gitti. Onun, sebzeleri ykad suyla saksdaki iei suladn grnce Yaa nine! dedi. Baheye kan ocuklar ve Mavi Tombul, biraz nce hortumla arabasn ykam smail dedeyi grdler. Mavi Tombul, Ah, ne yapyorsun? diye seslendi. smail dede, birden hatasn anlad: Gereksiz yere su harcyorum deil mi? Aslnda arabam bir kova suyla ykamalydm. dedi. Yamur balaynca Esra ve Baak eve girdiler. Babalarnn tuvaletteki sifona bir eyler yaptn grnce ona ne yaptn sordular. Sinan baba, Tuvalet ok kirli olmasa bile her kullantan sonra sifonu ekiyoruz. ok fazla su gereksiz yere akp gidiyor. Bunu nlemek iin bu sifonun deposuna 2 litrelik pet ieyi suyla doldurup koyacam. Bylece deponun hacmini azaltacam ve her seferinde 7 yerine 5 litre su harcanacak. dedi. Anlalan ev halk Mavi Tombuldan etkilenmiti. Mavi Tombul da tm bunlardan etkilenmiti. Ancak, gitme zaman gelmiti. Ev halkna veda edip o srada yaan yamura kararak ortadan kayboldu. Yamur bittiinde Esra ve Baak darya ktlar. evrelerine bakp iilebilir temiz suyun ne kadar az ve deerli olduunu, su tasarrufu yaplmas gerektiini, bylece su kaynaklarnn korunacan dndler. Bunu onlara reten Mavi Tombulu unutmamak iin kendi kendilerine sz verdiler.
Yrd. Do. Dr. Sinan Erten, Hacettepe niversitesi, lkretim Blm

Su

Atk Sularn lenme Aamalar


kinci aama, aerobik (oksijen kullanan) bakterilerin kullanld biyolojik bir sretir. Biyolojik olarak ayrtrlabilen organik atklarn % 90 bu aamada ortadan kaldrlr. Atk sular, iinde bakteriler bakmndan zengin bir amur bulunan, geni bir tanka pompalanr. Burada, mikroorganizmalarn ayrtrma ilemini kolaylatrmak iin saatlerce oksijen verilerek kartrlr. Ardndan, bu karm bir ktrme tankna gider. Sudaki kat paracklar ve mikroorganizmalar burada amur hlinde dibe ker. Buna atk amuru denir. Birinci ve ikinci aamalarn sonunda ortaya kan amur, anaerobik (oksijen kullanmayan) bakteriler tarafndan paralanmaya braklr. Bu amur, daha sonra ukur blgeleri doldurmada kullanlabilir ya da yakt olarak deerlendirilebilir. Ancak, ikinci aamadan sonra bile atk sularda hl eitli kat paracklar, fosfatlar, baz nitratlar ve zehirli metal bileikleri gibi kirlilik yapc maddeler bulunabilir.

renci bilgi sayfas

Birinci aama, suyun iindeki talar, sopalar, paavralar gibi kaba kalntlar szmek iin zgaralarn kullanld mekanik bir sretir.

nc aama, bu kirletici maddeleri yok eden bir dizi zel biyolojik, kimyasal ve fiziksel ilemden oluan bir sretir. nc aama, ileri artma aamas olarak da bilinir. leri artma aamas, inaat ve iletme harcamalarnn fazla olmas nedeniyle nadiren kullanlr. Bununla birlikte birok lkede ileri artma aamasna verilen nem artmaktadr.

3
35

Toprak

Topraksz Bir Dnya Dnlemez!


Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Toprak, yeryzndeki yaamn temelidir. 2-3 ders saati Topran doadaki ilevlerinin nemini kavrar. Toprak kirlilii ve erozyon gibi sorunlarn evreyi nasl tehdit ettiini aklar. Toprak kirlilii ve erozyon gibi sorunlar iin zm nerilerinde bulunur. Eletirel dnme, lme, gzlem yapma, karmda bulunma, yorumlama, karlatrma, bulgular kaydetme

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, deney, tartma, beyin frtnas ki cam kavanoz, iki tlbent paras, paket lastii, iri taneli kum, krmz gda boyas, su, iki bardak, kronometre, byte, birka kk apa, tahtadan yaplm drt kutu, drt takoz, drt plastik su kab, sulama kab, kak, im tohumu, toprak, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Toprak, dnya yzeyinin en st ksmnda bulunan tabakadr. Bu tabaka, hava koullarnn da etkisiyle ufalanm kaya paralarndan ve ayrm organik maddelerden, uzun srede oluur. Toprak, mineraller, su, oksijen, karbon dioksit, azot ierir ve canlln temelini oluturur.

36

Topraksz Bir Dnya Dnlemez!

Toprak

Topran baz ilevleri unlardr: Toprak, bir doal yaam alandr. Pek ok bitki ve hayvan toprakta yaar. Canllarn rme ve paralanma sreleri toprakta gerekleir. Toprak, yer alt sularn artr, doal bir filtre grevi grr. Binalar iin temel oluturur. Yani binalarn ina edildii ve altyap alarnn oluturulduu bir alandr. naat ve seramik sanayii gibi alanlar iin ham madde kaynadr. Mimari ve tarih mirasn beiidir. Gnmzde toprakla ilgili nemli birtakm sorunlar yaanyor. Bunlarn banda, topran srekli olarak azalmas ve niteliinin zayflamas geliyor. Bilinsiz uygulamalar, topran mineral kaybetmesine, kirlenmesine ve erozyona yol ayor. Topran sktrlmas, ierdii oksijenin azalmasna, asit ya da tuz miktarnnsa artmasna neden oluyor. Toprak, evreye salnan tm kirletici maddeleri biriktirebilen ok byk bir depoya benzetilebilir. Kirletici maddeler, hava ve suya gre toprakta ok daha uzun sre kalrlar. Bu nedenle olumsuz etkileri daha ge ortaya kar. Topran yok olma srecini durdurmak ve tm ilevlerini normal bir ekilde srdrmesini salamak bizim elimizdedir. Trkiyede toprak kirlilii, temel olarak evsel, tarmsal ve sanayi kaynakl atklardan kaynaklanyor. lkemizde, zellikle sanayi blgelerinin bulunduu zmit Krfezi ve Edirnedeki Meri havzas, topran ar metallerle kirlenmesi tehlikesiyle kar karyadr. Trkiyede, yeryz yaps, iklim ya da yanl tarm uygulamalar gibi nedenlerden dolay erozyon da nemli bir sorundur. Aratrmalar, lkemizde toprakla kapl alanlarn % 73nde iddetli erozyon olduunu gsteriyor.

Etkinlikler
Toprak neden nemli?

1 2 3

rencilere, toprakta yaayan canllarn adlarn sorun. Bu canllarn adlarn tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Ardndan onlara, CDnin Toprak blmnde bulunan Toprakta yaayan canllar bal altndaki bilgileri aktarn. Hava ve su kadar, topran da korunmas gerektiini vurgulayn. Bu nedenle insanlarn, zellikle de toprakla uraanlarn topra koruma konusundaki sorumluluklarna deinin. Snfa, DVDdeki Topraksz Bir Dnya Dnlemez! adl filmi izlettirin. Daha sonra rencilerle topran nasl olutuunu, temel ilevlerini ve topraa ynelik balca tehlikelerin neler olduunu konuun. Ardndan Giri blmndeki bilgileri aktarn.

Toprak suyu szer


rencilere, yamurun toprak tarafndan nasl szldn aadaki deneyi yaparak gsterin.

1 2 3 4

Tlbentleri cam kavanozlarn zerine paket lastiiyle tutturun.

Tlbentlerden birinin zerine bir avu dolusu toprak, dierine de ayn miktarda iri taneli kum koyun. inde eit miktarda su bulunan iki bardan her birine, birer damla gda boyas ekleyin.

rencilerin, bu renkli svdan topran ve kumun zerine eit miktarda dkmelerini ve kronometreyle sre tutmalarn salayn.

Topraksz Bir Dnya Dnlemez!

37

Toprak

rencilerden, hem cam kavanozlardan szlen svlarn renk farkna dikkat etmelerini hem de szlme srelerini kronometreyle lmelerini isteyin. Renkli sv, kumdan hzla szlr ve rengini korur. Oysa, topraktan daha uzun srede szlr ve rengi daha soluklar. nk, topran ierdii paracklar filtre ilevi grr ve gda boyasn tutar. Bu olay doada da buna benzer bir ekilde gerekleir. Kumlu, tal ve akll topraklar yer alt sularnn temizlenmesine katkda bulunur.

rencilere, CDnin Toprak blmnde bulunan Topran ilevleri balkl bilgileri aktarn.

Kil piirilince
rencilere u soruyu sorun ve bir beyin frtnas yaptrn: Gnlk yaamda kullanlan nesnelerden hangileri kilden yaplr? (Tulalar, fayanslar, sakslar, mlekler, seramikler, baz heykeller vb.) lkemizde mlekilik geleneinin ok eski olduunu, Ta Devrine ait ilk mleklerin atalhyk (Konya) ve Canhasan (Karaman) adl yerleim yerlerinde bulunduunu syleyin. rencilere, mlekilik balkl bilgileri aktarn. Onlardan, daha nce evrelerinde ya da mzelerde grdkleri kilden yaplm eserleri anlatmalarn isteyin.

Topra koruyalm

1 2 3

rencilere toprakla ilgili evre sorunlarnn neler olduunu sorun. Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Toprakla ilgili nemli sorunlardan birinin de kirlilik olduunu belirtin. rencilere, yaadklar yerde toprak kirlilii olup olmadn sorun. Ardndan, Toprak Kirlilii balkl bilgi sayfasn datn. rencilere, topran korunmasnn bizlerin elinde olduunu anlatn. Bunun iin aadaki konulara dikkat etmemiz gerektiini belirtin: plerimizin miktarn azaltmak Birok kez kullanlabilen ya da geri kazanm yaplabilen rnleri tercih etmek ve geri kazanma katkda bulunmak Piknik alanlarndan ayrlmadan nce plerimizi toplamak Yalnzca izin verilen alanlarda ate yakmak Piknie giderken kt ya da plastikten yaplm tek kullanmlk mutfak malzemeleri yerine ykanarak yeniden kullanlabilenlerinden gtrmek

Erozyon nasl oluur?

1 2 3 4

rencilere, erozyonun etkilerini grmek zere bir deney yapacanz syleyin. Drt tahta kutunun iini eit miktarda toprakla doldurun. Kutulardan birine, deney gnnden bir hafta nce im tohumu ekin ve tohumlarn imlenmesini bekleyin. Deney gn, kutular, takoz kullanarak 45 derece eik konuma getirin. Bylece eimli bir arazidekine benzer tarla modelleri hazrlam olacaksnz. Kutularn altna birer plastik su kab yerletirin. Bir kak sap yardmyla birinci kutudaki topra enine, ikinci kutudaki topraysa ayn yntemle dikine srn. nc kutu, bym imlerin bulunduu kutu olsun. Drdnc kutuya hibir ilem yapmayn. Bir sulama kabyla, tarla modellerinin her birini ayn miktarda suyla, yamur yadrrmasna sulayn. Daha sonra, plastik su kaplarnda biriken topraklarn miktarn karlatrn ve rencilere aadaki sorular sorun: Hangi plastik kapta daha ok toprak birikti? Hangi srm ekli topran srklenerek gitmesine neden oldu? imler, topran srklenmesini nasl etkiledi?

38

Topraksz Bir Dnya Dnlemez!

Toprak

rencilere, Erozyon balkl bilgi sayfasn datn. Yaadklar yerde erozyon olup olmadn sorun. Ardndan erozyon konusundaki gzlemlerini paylamalarn isteyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin, CDnin Toprak blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden, ilgili kurum, kurulu ve sivil toplum rgtleriyle iletiim kurarak topran ilevleri ve korunmas konusunda bilgi toplamalarn isteyin. Daha sonra, rencileri topran korunmasnn nemini anlatan bir poster hazrlamaya ynlendirin. Hazrladklar posterleri okul ya da snf panosunda sergileyin. Topra incelemek amacyla doal bir alana gezi dzenleyin. Burada rencileri gruplara ayrn. Her grubun farkl bir alan (yol kenar, su kenar, aa alt vb.) semesini salayn. Bu alanda, topra apayla 20-25 cm derinliinde kazmalarn ve toprak rneklerini birer torbaya koymalarn isteyin. Sonra, gruplar bir araya toplayn. Toprak rneklerini bytele incelemelerini, toprakta grdkleri canllarn resimlerini izmelerini ve tm gzlemlerini not almalarn salayn. almann sonunda gruplar, gzlemlerini birbirleriyle paylamaya ynlendirin.

mlekilik
nsan baka varlklardan ayran zelliklerin banda yaratclk yetisi gelir. Bu yetiyi her alanda kullanan insan, Ta Devrinde hayvanlar evcilletirmi, topra ekip bimi, evler kurup yerleik yaama gemitir. nsanlar, zaman iinde daha rahat yaamak iin eitli yntemler ve aralar gelitirmiler. rnein, avladklar hayvanlarn derilerinden ya da su kaba gibi baz sebzelerin d kabuklarndan, besinleri iine koyabilecekleri kaplar yapmlar. Daha sonra, sepetlerin zerine balk svamlar. Kuruyan balk, atele birleince daha da sertlemi. Baln bu sert yapya dnmesi insanlar artm. Ancak, bu sonutan yararlanmay bilerek yemek yiyebilecekleri, su iebilecekleri kaplar yapmlar ve bylece mlek ortaya km. mlein malzemesi topraktr. Ancak her toprak, mlek yapmak iin uygun olmaz. mlek yapmna uygun bir miktar toprak ya da farkl toprak eitleri belirli oranda suyla kartrlnca, kolayca ekillendirilebilen bir hamura dnr. Bu hamur, havayla temas ettiinde kurur, sertleir. Piirildiindeyse yzyllar boyunca varln koruyabilen bir eya olur. Kiremit, testi, kp, tula, tas, anak, frn tulas, vb. Anadolu topraklar, mlek ve mlekilik adna kkl bir gemie sahip. Anadoluda Ta Devrine ait ilk seramik rnlere atalhyk ve Canhasan olarak bilinen kaz merkezlerinde rastlanr. Farkl toprak eitleri ve yapm teknikleriyle retilen daha sonraki alara ait ok grkemli rnekler de vardr. Her an kendine zg desen, renk, ekillendirme farkllklar ak bir biimde mlekler zerinde grlr.
Ayegl Tredi zen in Bilim ocuk dergisinin Aralk 2001 saysnda yaymlanan Kayapada mlekilik yazsndan ksaltlarak alnmtr.

Topraksz Bir Dnya Dnlemez!

39

Toprak

renci bilgi sayfas


40

Toprak Kirlilii
Atk maddeler, topran kimyasal yapsn bozar ve topraktaki canllarn yaamn gletirir. Atk maddelerin toprakta ayrp yok olmalar ok zordur. Atklarn ayrmasyla ortaya kan maddeler, yer alt sularna kararak suyu ve topra kirletir. Topra kirleten kat atklarn ounu plastik, naylon ve lastik gibi sentetik maddeler oluturur. Evlerden ve sanayiden kaynaklanan sv atklar artlmazsa, topran ve suyun kirlenmesine neden olur. Hava kirlilii de topra olumsuz etkiler. Havadaki kirlilik yapc maddeler, yalarla topraa der. Topra kirletir. Hem bitkiler hem de toprakta yaayan canllar bundan olumsuz etkilenir. Fabrikalarn bacalarndan kan baz ar metaller de toprakta birikir. Ar metallerin toprakta ok az miktarlarda bulunmas bile canllar zehirleyebilir. Tarmda ar gbreleme, topran yapsn bozar. nk bu durumda topraktaki tuz miktar artar ve besin dengesi bozulur. Topran ar gbrelenmesi kirlilie de yol aar. Bu ekilde kirlenen topran eski hline dndrlmesi ok gtr. Zararl bcekleri, mikroorganizmalar ve yabanc otlar yok etmek amacyla kullanlan tarmsal ilalar da doru kullanlmadklarnda topra kirletir.

Toprak

Erozyon
Erozyon, topran tarm yaplan st tabakasnn, su, rzgr, buz ya da canllarn etkisiyle anp tanmasdr. Topran bitki rts bakmndan yoksul olmas erozyon oluumunu kolaylatrr. Bitki rts bakmndan zengin blgelerde, bitkilerin dal, gvde ve yapraklar, yan iddetini azaltr. Toprak, suyu hzla emer. Yamur damlalar dorudan topraa arpmadndan anmaya yol amazlar. Bitki rts bakmndan yoksul blgelerde, yamur damlalar dorudan topraa arpar ve topran yzeyini balklatrr. Bylece toprak suyu ememez. Su, topran yzeyinden akp gider. Bu srada bir miktar topra da beraberinde srkler ve erozyon oluur. Bitki rts, topra rzgrn andrma etkisinden de korur. Oysa, bitki rts zayf olan ya da hi olmayan yerlerde en hafif bir rzgr bile topra yerinden ayrp baka yerlere tayabilir. Toprak, gevek ya da sk yapl olabilir. Gevek topraklar, erozyon oluumuna elverili, sk topraklarsa erozyona dayankldr. Kil orannn yksek olmas da topran erozyona direncini artrr. nk kil, toprak paracklarn birbirine yaptrr. lkemiz, genellikle gevek ve erozyona diren gsteremeyen bir toprak yapsna sahiptir. Meralarda hayvanlar dzensiz ve ar otlatma, tarm alanlarnn nadasa braklmas erozyona davetiye karr. Ayrca, tarm alanlarnn yerleim alanlarna ya da sanayi merkezlerine dntrlmesi de bitki rtsnn zarar grmesine yol aar. Bunun sonucunda da erozyon oluur. Arazilerin yanl kullanlmas da erozyona neden olur. rnein, orman iin elverili bir yerin mera olarak kullanlmas ya da tersi uygulamalar erozyona yol aabilir.

41

renci bilgi sayfas

Biyolojik eitlilik

Doaya Gereksinimimiz Var


Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Biyolojik eitlilik, doann zenginliidir. 1-2 ders saati Biyolojik eitliliin nemini kavrar. Biyolojik eitliliin hzla azalma tehlikesi altnda olduunu fark eder. Biyolojik eitliliin azalmasn nlemeye ynelik zm nerileri sunar. Eletirel dnme, yanstc dnme

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Canllar, eitli zelliklerine gre snflandrlrlar. Bu snflandrmann en kk birimi trdr. Tr, ortak bir atadan gelen, benzer zellikler tayan, doal koullar altnda kendi aralarnda oalabilen ve yavrular da oalabilme zellii gsteren canl grubudur. Yeryznde eitli zelliklere sahip ok sayda canl yaar. Mikroorganizmalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlarn tm biyolojik eitlilii oluturur. Biyolojik eitlilii, canllarn yaam ortamlar, bu ortamlardaki iklim, nem, topran yaps gibi etkenler etkiler.

42

Doaya Gereksinimimiz Var

Biyolojik eitlilik

Biyolojik eitlilik, birbirini tamamlayan balk altnda incelenebilir: Genetik eitlilik: Genler, canllarn zelliklerini belirleyen, bir kuaktan dierine geen, kaltmn en temel birimleridir. Bir trn oluturduu topluluktaki yelerin sahip olduu genlerin tmne gen havuzu denir. Gen havuzunda, genlerin bir ya da daha fazla eidi bulunur. Bu, genetik eitlilii oluturur. Genetik eitlilik, trlerin beklenmedik evre koullarna uyum salayabilme ve soylarn srdrebilme ansn artrr. Dnyada ok sayda canl trnn olmasnn temelinde de genetik eitlilik vardr. Trlerin eitlilii: Bir blgedeki canl trlerinin saysn gsterir. Gnmzde, dnyada 15-40 milyon kadar canl tr olduu tahmin ediliyor. Bilim insanlar, bugne dein bu trlerin yaklak 2 milyonunu snflandrabilmilerdir. Ekosistem eitlilii: Belli bir alanda yaayan ve birbirleriyle srekli etkileim iinde olan canllar ve bunlarn cansz evreleriyle birlikte oluturduklar btne ekosistem denir. Orman, gl, rmak, deniz, kent ekosistemi gibi. Ekosistem eitlilii de belirli bir alandaki farkl ekosistemlerin saysn ifade eder. Bir canlnn ortam koullarndaki deiikliklere uyum salayp salayamayacan genetik zellikleri belirler. Ortam koullarndaki deiikliklere uyum salayamayan trler, uzun sreler iinde yok olur. Gnmzde bu sre kentleme, ulam, tarm etkinlikleri gibi insan etkilerinin artmas nedeniyle daha da hzlanmtr. nk bu tip etkinlikler, canllarn yaam alanlarnn hzla bozulmasna neden olmaktadr.

Etkinlikler
Doa bizim dostumuz

rencilere, doadan nasl yararlandmz konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Doa, bize birok ham madde salar. (Yiyecek, inaat malzemeleri, orman rnleri, hayvan yemi, ilalar, boyalar, kauuk, madenler vb.) Doal alanlar birok canlnn barnadr. Doal atklarn geri kazanm kendiliinden gerekleir. Besinler ve organik maddeler doal bir dng iinde yer alrlar. (Su dngs, karbon dngs, besin zinciri vb.) Doal alanlar insanlar iin dinlenme yeridir. Ayrca, kltrel, eitsel ve bilimsel keifler iin esin kaynadr.

rencilere, Giri blmndeki bilgilerden yararlanarak biyolojik eitliliin ne olduunu ve nemini aklayn. Biyolojik eitliliin biz insanlara zengin bir besin, malzeme ve kimyasal madde eitlilii saladn belirtin. CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan Doa bize ne salar? balkl bilgileri rencilere aktarn. rencilere nsan ve Biyolojik eitlilik balkl bilgi sayfasn datn ve aadaki sorular sorun: Bilim insanlarnn trlerin yok olmasna ilikin tahminleri nelerdir? Hangi insan etkinlikleri biyolojik eitliliin azalmasna yol aar? lkemizde biyolojik eitliliin zengin olmasnn nedenleri nelerdir?

3 4

rencilere DVDdeki Biyolojik eitlilik ve Kaybolan Trler adl filmi izlettirin. Ardndan aadaki sorular zerine bir tartma balatn: Biyolojik eitlilik neden nemlidir? Trlerin yok olmasnn nedenleri nedir? Bitki ve hayvanlar korumak iin neler yapabiliriz?

Doaya Gereksinimimiz Var

43

Biyolojik eitlilik

Soyu tehlike altndaki trler

1 2 3 4 1 2

rencilere lkemizde hangi canl trlerinin yaadn sorun. Onlarn yantlarn aldktan sonra baz canl trlerinin soylarnn tehlike altnda olduunu syleyin. rencilerle bir trn soyunun tehlike altnda olmasnn nedenlerini konuun. (evre kirlilii, kentleme, hzl nfus art, ar ve bilinsiz avlanma, erozyon, yanl tarm uygulamalar gibi etkenler trleri tehdit eder.) rencilere, Trkiyede Soyu Tkenme Tehlikesinde Olan balkl bilgi sayfasn datn. Ardndan onlar drt gruba ayrn. Gruplardan, bilgi sayfasnda ad geen drt trden (deniz ayr, deniz kaplumbaas, Akdeniz foku ve kara akbaba) birini semelerini isteyin. Setikleri trle ilgili bilgileri okuduktan sonra, tr tehdit eden etkenleri aratrma devi verin. Gruplarn aratrma sonularn birer poster hazrlayarak sunmalarn salayn.

rencilere, CDnin Biyolojik eitlilik ve Trkiye biyolojik eitlilii blmlerinde bulunan bilgileri aktarn.

Biyolojik eitlilii koruyalm


rencilere, biyolojik eitlilii korumak iin neler yaplabileceini sorun. Yantlar aldktan sonra CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn. DVDdeki Zaman Geiyor adl izgi filmi ve Sfr Yok Olu adl filmi izlettirin. Filmlerin mesajlarn ele aln. Daha sonra, rencilerden bunlarla ilgili ksa bir metin yazmalarn isteyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Biyolojik eitlilik blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilere, lkemizin biyolojik eitlilii, buna ynelik tehditler ve soyu tehlike altnda olan trleri aratrma devi verin. Aratrmalarn tamamladktan sonra bu konuda birer poster hazrlamalarn salayn. Daha sonra bu posterleri snf ya da okul panosunda sergileyin.

44

Doaya Gereksinimimiz Var

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

nsan ve Biyolojik eitlilik


Gnmzde doal alanlar ve biyolojik eitlilik byk bir tehlikeyle kar karyadr. Baz insan etkinlikleri, doay olumsuz etkiliyor. Bunun sonucunda zellikle baz trler hzla yok oluyor. rnein, bugn memeli hayvanlarn drtte biri yok olmak zere. Bir aratrmaya gre 2028e kadar canl trlerinin % 20si yok olabilir. Hatta Edward Osborne Wilson adl nl bir biyolog, insan etkinliklerinin bu ekilde srmesi hlinde gelecek yzyl iinde tm canl trlerinin yarsnn yok olacan ileri sryor. Son 10.000 yl iinde, insan etkinlikleri sonucunda doada ok nemli deiiklikler ortaya kt. Tropikal yamur ormanlar gibi biyolojik eitliliin zengin olduu blgeler tarm alanlarna dntrld. Ulam alar geniledi, kentler byd. Sulama amacyla akarsularn yataklar deitirildi. nsan etkisiyle ortaya kan bu deiikliklerin ou, trlerin bunlara uyum salamasna izin vermeyecek denli hzl gerekleti. Bu durum, bitki ve hayvan trlerinin saysnn giderek azalmasna yol at. lkemiz, ok zengin bir bitki ve hayvan eitliliine sahip. Tm Avrupada yaayan hayvan trlerinin says yaklak 60.000 iken, Trkiyede bu say 80.000dir. Trkiye, birok hayvan trnn de anavatan. Avrupann tmnde yaklak 12.000, Trkiyedeyse yaklak 9000 bitki tr var. Bu saynn yaklak 3000i, yalnzca Trkiyede bulunan trler. Trkiyede biyolojik eitliliin Avrupaya gre bu kadar zengin olmas, lkenin corafi konumu, iklimi ve jeolojik yaps gibi nedenlerden kaynaklanyor. Ancak, Trkiyede biyolojik eitlilik tehlike altnda. Bu tehlike; kirlilik, kentleme, hzl nfus art, ar ve bilinsiz avlanma, erozyon, yanl tarm uygulamalar ve Trkiyeye zg olmayan trlerin lkeye getirilmesi gibi etkenlerden kaynaklanyor.

45

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Trkiyede Soyu Tkenme Tehlikesinde Olan Trler

Deniz kaplumbaalar (Caretta caretta) Deniz kaplumbaalar denizlerde yaar, yumurtalarn geceleri kumsallarda atklar ukurlara gmerler. Bir deniz kaplumbaas bir defada 150 yumurta brakabilir. Yavrular, 2 ay sren kuluka dneminin sonunda gece yumurtadan karlar ve denize ulamaya alrlar. Kylardaki kontrolsz yaplama, kaak kum alm, ky erozyonu, evre kirlilii, bilinsiz yaplan balklk gibi insan etkinlikleri nedeniyle, deniz kaplumbaalar tkenme tehlikesiyle kar karyadr. Bu nedenle koruma altndadrlar. Deniz kaplumbaalarnn redii kumsallardan kum alnmas yasaktr. lkemiz kylarnda deniz kaplumbaalar iin nemli 17 yuvalama kumsal bulunur. Bunlar; Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye, Patara, Kale, Kumluca, Tekirova/ral, Belek, Kzlot, Demirta, Gazipaa, Anamur, Kazanl, Gksu Deltas, Akyatan ve Samandadadr.

Akdeniz foklar (Monachus monachus) Akdeniz foklar, dnyann sayca en azalm 12 memeli tr arasnda yer alrlar. Gnmzde, tm dnyadaki toplam saylarnn 500-550 arasnda olduu tahmin ediliyor. Akdeniz foklar, Yunanistan, Trkiye, Fas, Moritanya, Bat Sahra ve Madeira Adalarnda yaar. Akdeniz foklar, lkemizde Ege Denizinde Gelibolu Yarmadasyla Behramkale arasnda ve Yeni Foayla Data arasnda; Akdenizde, Datayla Antalya arasnda, Alanyayla Taucu arasnda ve Hatay/Samandala Suriye snr arasnda ve Gney Marmaradaki adalarda yaar. Trkiye kylarnda yaayan Akdeniz foklarnn toplam saysnn en az 100 kadar olduu tahmin ediliyor. Kylardaki kontrolsz yaplama, bilinsiz balklk, evre kirlilii gibi sorunlar nedeniyle bu tr tkenme tehlikesi altndadr ve koruma altna alnmtr.

46

Biyolojik eitlilik

Trkiyede Soyu Tkenme Tehlikesinde Olan Trler


(Devam)

renci bilgi sayfas


47

Deniz ayrlar (Posidonia oceanica) Deniz ayrlar, Akdenize zg deniz bitkileridir. Bu bitkiler, denizin ilk 50 mye kadar olan derinliklerinde bulunur ve kumlu alanlar tercih ederler. Denizlerdeki oksijen dengesinin korunmas iin nemlidirler. Birok canl, deniz ayrlaryla kapl blgeleri reme, saklanma ve barnma alan olarak kullanr. Kylarda ya da deniz dibi kazlarak yaplan balklk, deniz ayrlarna zarar veriyor. Ayrca, ky blgelerindeki yerleim alanlarnn artmasnn yol at evre kirlilii de deniz ayrlarn tehdit ediyor. Sonu olarak deniz ayrlar gittike azalyor. Akdenize zg bu bitkinin, hzla gerekli nlemler alnarak korunmaya balanmas gerekiyor.

Kara akbaba (Aegypius monachus) Kara akbabalar, Avrupann en byk yrtc kulardr. Bu yrtc kular yaamak iin yal aalarn bulunduu ormanlar tercih ederler. Yeryzndeki yaam alanlar, ber Yarmadasndan Moolistan ve ine kadar uzanr. Gnmzde, kara akbabalarn dnyadaki toplam saysnn 10.000 kadar olduu tahmin ediliyor. Kara akbabalarn soyu tm dnyada tehlike altndadr. Kara akbabalar, lkemizde Kuzey Anadolunun ve Egenin i ksmlarnda yaarlar. Bu kularn toplam saysnn Trkiyede 50-200 ift arasnda olduu tahmin ediliyor. Bu kularn lkemizdeki reme alanlar, Trkmenbaba Dalar (Eskiehir), Kzlcahamam Ormanlar (Ankara), Murat Da (Uak, Ktahya), Kavakl Da (Ankara, Bolu), Hamam Da (Eskiehir), Dou Karadeniz Dalardr. nsanlar tarafndan rahatsz edilmeleri, yaam alanlarnn zarar grmesi, avclk ve yasa d ticaretlerinin yaplmas, orman yangnlar, besin kaynaklarnn azalmas ve kurtlara kar kullanlan zehirden (bu, doru olmayan bir yntemdir) zarar grmeleri nedeniyle kara akbabalar lkemizde koruma altna alnmtr.

Biyolojik eitlilik

Sulak Alanlarda Yaam


Ana Tema Sulak alanlar, biyolojik eitlilik asndan zengin ekosistemlerdir. 3-4 ders saati Sulak alanlardaki biyolojik eitlilii fark eder. Sulak alanlardaki biyolojik eitlilii inceleme yntemlerini sralar. Hangi insan etkinliklerinin sulak alanlara zarar verdiini aklar. Sulak alanlardaki biyolojik eitlilii korumann ve srdrlebilirliini salamann gerekliliini fark eder. Sulak alanlar korumaya ynelik nerilerde bulunur. Yanstc dnme, yaratc dnme, gzlem yapma, karlatrma, akl yrtme, karmda bulunma, sorgulama, yorumlama, raporlatrma, hesaplama, tablolatrma Anlatm, tartma, beyin frtnas, gezi-gzlem Byte, drbn, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi, bitki ve hayvan tanma klavuzlar, kap, a kepe, elek, erit metre, kt, 50 m paket ipi, 12 kk sopa, Yeil Kutu CDsi

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Biyolojik eitlilik, insan etkinliklerinin basks altndadr. Bu baskdan, zellikle de tarmsal sulama etkinliklerinden etkilenen ekosistemlerin banda sulak alanlar gelir. Sulak alanlar, tpk byk bir snger ilevi grerek, suyun yer altnda, toprakta ya da gl, s ky, koy ve bataklk gibi alanlarda depolanmasn salar. Sulak alanlar, suyun ak hzn azaltr, suyla tanan tortu ve besinlerin kelerek depolanmasn kolaylatrr. Sulak alanlar, doal ya da yapay, srekli ya da geici, durgun ya da akarsulu, tatl, ac ya da tuzlu olabilir. Islak ayrlar, turbalklar, bataklklar ve derinlii 6 metreyi amayan denizdeki alanlar da sulak alan olarak kabul edilir. Dnyann % 70i suyla kapl olmasna karn, kullanlabilir su oran % 0,3tr. Bu miktarn ou sulak alanlarda bulunur. Dnyann % 3 sulak alanlarla kapldr. nsan nfusunun yaklak % 75i bu alanlarn yaknnda yaar. Sulak alanlar, yeryznde yamur ormanlarndan sonra en fazla canl trn barndran ekosistemlerdir. Bunun nedeni, yksek miktarda besin ve oksijen iermeleridir. Tatl su sulak alanlar, dnyadaki tm canl trlerinin % 40n, tm hayvan trlerinin de % 12 sini barndrr. Sulak alanlardaki canl trlerinin zenginlii ve eitlilii, ekonomik adan da nem tar. Sulak alanlarda tarm ve balklk yaplabilir; buralardan ime suyu elde edilebilir. Sulak alanlarda ekoturizm etkinlikleri de gerekletirilebilir. Tarm alanlarnda kimyasal ilalarn ar kullanm, sulama, balklk, yaplama ve yanl aalandrma gibi insan etkinlikleri sulak alanlar tehdit eder.Etkinlikler

(Activities)

48

Sulak Alanlarda Yaam

Biyolojik eitlilik

Etkinlikler
Sulak alanlar tanyalm

rencilere, evrelerinde su bulunan alanlarn adlarn sorun. (rmak, ay, gl, bataklk, deniz, dalyan vb.) rencilerden, adlarn syledikleri bu alanlar dnerek, aadaki cmlelerdeki boluklar doldurmalarn isteyin. Irmak kysndaki bir aa olsaydm, bir .................. olurdum. nk .................. Bataklk kysnda bir iek olsaydm, bir .................. olurdum. nk .................. ayda bir balk olsaydm, bir .................. olurdum. nk .................. Deniz kysnda bir ku olsaydm, bir .................. olurdum. nk .................. Gl kysnda bir memeli hayvan olsaydm, bir .................. olurdum. nk ..................

2 3

rencilere neden bu canllar setiklerini sorun ve yantlar zerinde konuun. rencilere, CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan Sulak alanda balkl bilgileri aktarn. Giri blmndeki bilgileri kullanarak sulak alanlarn ne olduunu ve nemini snfa anlatn. Aadaki konular snfta ele aln: Sulak alanlardaki biyolojik eitliliin nemi nedir? (Bu alanlar ekonomik neme sahiptir, ham madde salar, canllarn barnadr.) Sulak alanlar, neden dier ekosistemlere gre daha zengin bir biyolojik eitlilie sahiptir? (Yksek miktarda besin ve oksijen ierir) Sulak alanlardaki biyolojik eitlilie ynelik tehditler nelerdir? (Sulak alanlarn kurutulmas ve tarm alanlarna dntrlmesi, ar su kullanm, suyun ve topran kirlenmesi, akarsu yataklarnn deitirilmesi ve beton kanallar oluturulmas.)

4 1 2 3

Sulak alanlarda yaayan canllarn birbirleriyle etkileim iinde olduunu, bu canllardan biri zarar grdnde dierlerinin de etkilenebileceini anlatn. rnein, glde bulunan bir balk tr yok olursa bu balkla beslenen dier canllar a kalrlar.

Sulak alanlarda inceleme yapalm


rencilere, sulak alanlarn ok sayda canlya ev sahiplii yaptn hatrlatn. Bu canllar tanmak ve sulak alanlarda inceleme yapmak amacyla bir gezi dzenleyeceinizi belirtin. Sulak alana geldikten sonra rencileri be gruba ayrn. Birinci gruptakileri, sulak alan biyolojik eitlilik uzman; ikinci gruptakileri, sulak alan temizlik uzman; nc gruptakileri, sulak alan bitki eitlilii uzman; drdnc gruptakileri, sulak alan hayvan eitlilii uzman ve beinci gruptakileri evre koruma uzman olarak grevlendirin. Her gruba kendi grevlerini belirten bilgi sayfalarn datn ve gerekli malzemeleri (kt, el kitaplar ve tanma klavuzlar gibi) salayn. renci Bilgi Sayfasnda Suda Yaayanlar ve Suyun Niteliini Belirleme Tablosundaki Latince adlandrmalar retmene bilgi sunmak amacyla verilmitir.

ncelemelerimiz sonucunda neler rendik?

1 2 3

Kendilerine verilen grevleri yerine getirdikten sonra gruplarn inceleme sonularn teki gruplarla paylamalarn salayn. rencileri, bu sonulara dayanarak sulak alan ekosistemlerindeki biyolojik eitliliin durumu ve bunun, suyun temizlii ve insan etkinlikleriyle ilikisi konusunda yorumlarda bulunmaya ynlendirin. rencilere Sulak Alanlar Korumak in... balkl bilgileri aktarn. rencilerden, bu bilgilerden yararlanarak, sulak alanlarn temizliini salamaya ve bu blgelerdeki biyolojik eitlilii korumaya ynelik nerilerde bulunmalarn isteyin. rencilerden, inceleme sonularn bir araya getirerek bir rapor yazmalarn isteyin. Bu raporu, ilgili kii ve kurululara (belediyeler, belediye bakanlar, evre kurulular, evre ve Orman Bakanl gibi) yollamalarn salayn.

Sulak Alanlarda Yaam

49

Biyolojik eitlilik

Tamamlayc almalar
nceleme sonularn okulun dier rencileriyle paylamak zere yeil duvarda ya da bir panoda sergileyin. Yerel basn kurulularyla i birlii yaparak inceleme sonularnzn gazete, radyo ya da televizyon programlarnda yaymlanmasn salayn.

Sulak Alanlar Korumak in...


pleri suya atmamalyz. Sulak alanlardaki canllara zarar vermemeliyiz. Sulak alanlardaki kaynaklar dikkatsizce kullanmamalyz. Tarm alanlar amak iin sulak alanlar kurutmamalyz. Sulak alanlar korumaya ynelik yasal nlemler alnmasn salamak iin elimizden geleni yapmalyz. lgili kurululardan, su kaynaklarnn kullanm ve su kirlilii konusunda sk denetim yaplmasn istemeliyiz. Zarar gren ya da kirlenen sulak alanlarn hzla eski hline getirilmesi iin ilgili kurululara bavuruda bulunmalyz. Su kylarndaki bitki rtsn korumalyz.

50

Sulak Alanlarda Yaam

Biyolojik eitlilik

Sulak Alan Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

A. rnek Toplama Bu almada sudan, canl rnekleri toplayacak ve suyun kirlilik dzeyine ilikin ipular bulacaksnz. Canllar incelerken byte kullanabilirsiniz.

Suyun eitli blmlerinden canllar toplayn. Canllar toplamak iin a kepe kullann. Yzeyden toplarken a kepeyi sekiz eklinde hareket ettirin. Ancak bu srada kepenin azn yere dik olacak ekilde tutun. Dipten canl rnei alrken kepeniz balk, kil vb. maddelerle dolabilir. Bu maddeleri elekten geirerek iindeki canllar ayrn. Topladnz canllar, onlara zarar vermeden inceleyebileceiniz su dolu bir kabn iine koyun.

canly tek tek inceleyin ve tanmlamak iin Suda Yaayanlar tablosundan yararlann. Tanmladnz canllarn saysn da not edin. 2 Her canllarn kirlilik dzeyine gre suda bulunma olaslklar deiir. Baz canllar (mays sinekleri, amur sinekleri, evcikli bcekler gibi) kirlilie 3 Bu kar dayankszken bazlar (solucanlar, slkler, midyeler gibi) dayankldr. Bilim insanlar, bu canllarn belirli bir alandaki saysna bakarak sularn kirliliine ilikin ipular elde ederler. Siz de bunun iin, inde Yaayan Canllara Gre Suyun Niteliini Belirleme Tablosu nu kullann. almann sonunda, topladnz tm canllar zenle aldnz yere geri brakn.

51

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Sulak Alan Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda!


(Devam)

Suda Yaayanlar

1
Yusufuk larvas (Odonata)

2
Yak bcei larvas (Cantharidae)

3
Mays sinei larvas (Ephemeroptera)

4
Kerevit (Astacus sp.)

5
Yass solucan (Tricladida)

6
amur sineklerinin larvas (Megaloptera)

7
Su ubuu (Hydrometridae)

8
Su piresi (Daphnia sp.)

9
Evcikli bcek larvas (Trichoptera)

10
Midye (Bivalvia)

11
Kn kanatl su bcei (Coleoptera)

12
Tatl su karidesi (Gammarus sp.)

13
amur kurtuu (Tubifex sp.)

14
Slk (Hirudinea)

15
Salyangoz (Gastropoda)

16
Su tespih bcei (Asellus aquaticus)

52

Biyolojik eitlilik

Sulak Alan Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda!


(Devam)

renci bilgi sayfas

B. Biyotik ndeks Bulma

Tanmladnz canllarn saylarn daha nceden not etmitiniz. imdi her canl grubunun saysn, inde Yaayan Canllara Gre Suyun Niteliini Belirleme Tablosunda, bu gruba karlk gelen grup indeksiyle arpn. Bylece, her canlnn biyotik indeksini bulmu olacaksnz. Tm canllarn biyotik indekslerini toplayp bu sayy toplam canl saysna blerek ortalama biyotik indeksi bulun. rnein; 3 yusufuk, 5 kerevit, 6 mays sinei larvas bulduumuzu dnelim. Bu durumda biyotik indeks: Yusufuk iin; 3 x 8 = 24 Mays sinei iin; 6 x 10 = 60 Toplam canl says; 3 + 5 + 6 = 14 Kerevit iin; 5 x 10 = 50 Toplam biyotik indeks; 24 + 50 + 60 = 134 Ortalama biyotik indeks; 134 : 14 = 9,5 olur

Ortalama biyotik indeks 0la 10 arasnda deiir. Biyotik indeks 0sa, suyun iinde canl olmad, 10sa suyun iinde ok eitli canl trlerinin olduu sonucu karlr. Biyotik indeksin 10a yakn olmas, suyun byk lde temiz olduunu gsterir. Bu deer ne kadar dkse, suyun kirlilik dzeyi o kadar yksektir. Sfr deere ok ender rastlanr.

53

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Sulak Alan Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda!


(Devam)

inde Yaayan Canllara Gre Suyun Niteliini Belirleme Tablosu Hayvanlar Grup indeksi Suyun nitelii Temiz suda Orta temizlikte Kirli suda bulunma suda bulunma bulunma olasl olasl olasl 1. Yusufuk larvalar (Odonata) 2. Yak bceklerinin larvalar (Cantharidae) 3. Mays sinei larvalar (Ephemeroptera) 4. Kerevit (Astacus sp.) 5. Yass solucanlar (Tricladida) 6. amur sineklerinin larvalar (Megaloptera) 7. Su ubuklar (Hydrometridae) 8. Su pireleri (Daphnia sp.) 9. Evcikli bcek larvalar (Trichoptera) 10. Midyeler (Bivalvia) 11. Kn kanatl su bcekleri (Coleoptera) 12. Tatl su karidesi (Gammarus sp.) 13. amur kurtuklar (Tubifex sp.) 14. Slkler (Hirudinea) 15. Salyangozlar (Gastropoda) 16. Su tespih bcekleri (Asellus aquaticus)
G Dk I Orta L Yksek

8 8 10 10 4 4 5 5 5 6 5 6 1 2 3 3

I L I I

I G L L I I

G G

L I I

G G G

I I I I

54

Biyolojik eitlilik

Sulak Alan Temizlik Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

Suyun grnmn gzlemleyerek aadaki Su Gzlem Formunu doldurun. Bu formun altndaki Bulgular balkl listeden hangi maddeleri gzlemlediyseniz Su Gzlem Formu nda o maddenin numarasn bulup yanna (+) iareti koyun. Her stundaki (+) iaretlerinin toplam saysn Toplam blmne yazn. Toplamn en fazla olduu stunun altnda yazan sonu, incelediiniz suyun kirlilik dzeyine ilikin bilgi verecektir.

Su Gzlem Formu Sonular 1 4 7 10 13 16 Toplam Sonu Su temizdir Su, doal etkenler nedeniyle kirlidir. Su, insan etkinlikleri nedeniyle kirlidir. 2 5 8 11 14 17 3 6 9 12 15 18

Bulgular: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Su berrak. Su biraz amurlu. Su ok amurlu. Su renksiz. Su mavi-yeil renkte. Su koyu gri ya da tarn renginde. Su kokusuz. Suda toprak ya da yosun kokusu var. Suda rm madde ya da kanalizasyon kokusu var. 10. Suyun dibi berrak. 11. Suyun dibinde kaygan ya da parlak grnml alvyon var. 12. Suyun dibinde koyu renkli ya da siyah renkli alvyon var. 13. zerinde herhangi bir ey yetimemi kayalar var. 14. zerinde gri-yeil ya da tarn renkli otlar yetimi kayalar var. 15. zerinde gri-yeil ya da tarn renkli otlar yetimi ve dibi siyah renkli kayalar var. 16. Suyun yzeyi temiz. 17. Suyun yzeyinde yapraklar, bcekler ve larvalar var. 18. Suyun yzeyinde atklar, molozlar, ya ya da kpk birikmi.

55

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Sulak Alan Bitki eitlilii Uzmanlar Grev Banda!

A. Sulak alann evresinde bir metre karelik bir alan belirleyin. Bu alann drt kesine kk birer sopa dikin ve sopalarn arasna ip gererek alann snrlarn belirleyin. B. Setiiniz alanda bulunan bitki trlerinin eitliliini inceleyeceksiniz. Bitki trlerini incelerken byte kullanabilirsiniz. nceleme alannn zelliini (rmak kys, deniz kys gibi), burada grdnz bitki trlerinin adlarn ve saylarn Bitki Gzlem Formuna kaydedin. C. ncelemenizin sonunda, bitki trlerinin saysn ve her trden ka bitkiye rastladnz tabloya kaydedin. Ayrca, metre kareye den bitki tr saysn ve bu bir metre kareye her trden ka bitki dtn de hesaplayn. Bu bulgularnza dayanarak, incelediiniz tm alandaki tr saysn yaklak olarak tahmin etmeye aln. Says en ok olan bitki trn belirleyin. Bitki Gzlem Formu nceleme alannn zellii: Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere Dikkat Edelim? Bitki trlerini tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce, blgenin basit bir krokisini izin. Bu kroki zerinde incelediiniz alanlar iaretleyin. Herhangi bir bitki trn tanmlayamazsanz, onu ot, al ya da aa olarak kaydedin ve fiziksel zelliklerini not aln. Daha sonra, bu trn ne olduunu bir uzmana sorun. Bitkilerin, hem yakn plandan hem de yaam alanyla birlikte fotoraflarn ekin. (steyen renciler grdkleri bitki trlerinin resimlerini de yapabilir.)

Bitki tr

Bitki says

56

Biyolojik eitlilik

Sulak Alan Hayvan eitlilii Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

A. Sulak alandaki ve evresindeki hayvanlarn yaam alanlarn (kumul, ayrlk, allk, orman ve su bentleri gibi) inceleyin. B. Grdnz hayvan trleriyle ilgili bilgileri Hayvan Gzlem Formuna kaydedin. Hayvanlar gzlemlemek iin drbn kullanabilirsiniz. nceleme alannn zelliini (rmak kys, deniz kys gibi) ve burada grdnz hayvan trlerinin adlarn ve saylarn Hayvan Gzlem Formuna kaydedin. C. ncelemeniz sonunda hayvan trlerinin saysn ve her trden ka hayvan grdnz tabloya kaydedin. Says en fazla olan hayvan trn belirleyin. Hayvan Gzlem Formu nceleme alannn zellii: Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere Dikkat Edelim? Grdnz hayvanlar tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce, blgenin basit bir krokisini izin. ncelediiniz alanlar bu kroki zerinde iaretleyin. Eer bir tr tanmlayamazsanz bcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o trn genel adn kaydedin ve daha sonradan tanmlanabilmesi iin zelliklerini not aln. Grdnz hayvan trlerinin resimlerini izin ya da fotoraflarn ekin. Hayvanlarn kartt sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduunu bir uzmana sorun. Hayvanlarn brakt izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceini tahmin edin. zlerin gerek boyutta izimlerini yapn. Bunlar, bir uzmana gstererek hangi tre ait olduklarn renin.

Hayvan tr

Hayvan says

57

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas


58

evre Koruma Uzmanlar Grev Banda!

Sulak alan inceleyin ve aadaki sorularn yantlarn kaydedin.

1 2

Sulak alan evresinde sizden baka insanlar var m? Bu insanlar ne yapyorlar? evrede sulak alanlara zarar verebilecek bir etkinlik yaplyor mu?

Sulak alanda insan etkinliklerinin izleri (atklardan kaynaklanan kirlilik gibi) grlyor mu?

3 4 5

Sulak alanda ve evresinde l ya da yaral hayvanlar var m? Varsa trn ve saysn belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not aln.

Sulak alanda ve evresinde zarar grm bitkiler var m? Varsa trn ve saysn belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not aln.

Sulak alandaki tm gzlem ve saptamalarnz ieren bir rapor hazrlayn.

Biyolojik eitlilik

Ormanlar Hazinemizdir
Ana Tema Ormanlar, hem canllara ev sahiplii yapar hem de ekolojik dengenin korunmasn salar. Gezi sresine uygun ders saati Ormanlardaki biyolojik eitlilii fark eder. Ormanlardaki biyolojik eitlilii inceleme yntemlerini sralar. Hangi insan etkinliklerinin ormanlara zarar verdiini aklar. Ormanlardaki biyolojik eitlilii korumann ve srdrlebilirliini salamann gerekliliini belirtir. Ormanlar korumaya ynelik nerilerde bulunur. Gzlem yapma, yanstc dnme, eletirel dnme, karmda bulunma, karlatrma, tahminde bulunma, yorumlama, tablolatrma, snflama Anlatm, tartma, beyin frtnas, gezi-gzlem, doalama Drbn, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi, bitki ve hayvan tanma klavuzlar, erit metre, kt, termometre, Yeil Kutu CD'si

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Orman denince genellikle akla aalar gelir. Oysa, ormanda birok baka canl da yaar. Ay, kurt, geyik, vaak, tavan, kaplumbaa, kstebek, kirpi, fare, bayku, mantar, yosun gibi. Bu kadar ok canlya yaam alan salayan ormanlar, biyolojik eitliliin korunmas asndan byk nem tar. stelik, ormanlardan kereste, yakt, besin ve ila ham maddesi gibi gereksinimlerimizi de karlarz. Ormanlardaki aalarn evre asndan deeri ok byktr. Aalar, hava kirliliinin olumasn nler, su dngsnde nemli bir rol oynar, atmosfere oksijen salar. Bununla birlikte, ormanlar yalnzca birer aa topluluu deil, pek ok canlnn bir arada yaad nemli ekosistemlerdir. Bir ekosistem olarak ormanlar korumak, evre asndan gelecee dnk en byk yatrmdr.

Etkinlikler
Ormanlar ok deerli!

1 2 3

rencilerden, orman denince akllarna nelerin geldiini resimlemelerini ya da yazmalarn isteyin (bunun iin onlara 5 dakikalk bir sre verin). Ardndan bunlar zerinde konuun. rencilere, ormanda yalnzca aalarn deil birok baka canlnn da yaadn ve ormandaki biyolojik eitliliin ne kadar zengin olduunu anlatn ve Giri blmndeki bilgileri aktarn. CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan Ormanda balkl bilgileri aktarn. rencilere ormanlarn yararlarn sorun. Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

Ormanlar Hazinemizdir

59

Biyolojik eitlilik

Ormanda inceleme yapalm

1 2

rencilerle birlikte ormanda bir yry yapn. Onlara ormanda bulunan baz yaygn bitki trlerini anlatn. rencilerle birlikte eitli bitki topluluklarn bulun ve inceleyin. rencilere, bitki topluluklarnn geliiminin nelerden etkilendiini sorun. (Topraktaki mineral bileimi, su alverii ve tozlama gibi olaylar bitkilerin geliimini dorudan etkiler.) Baz bitkilerin evre koullarna ilikin biyolojik gsterge ilevi grebildiini anlatn. Bu bitkilerin, evrenin durumu konusunda nemli bilgiler saladn da belirtin. Bu bitkilerden bazlarn snfa tantn: Kuzu kula (Rumex acetosa) ve yonca (Trifolium pratense) topran asitli olduunu gsterir. Isrgan (Urtica) ve zerlik (Peganum harmala) topran azot asndan zengin olduunu gsterir. Baz bitkiler, kuru toprakta ve bol gne alan yerlerde yetiir. rnein, dam koruu (Sedum), yavan (Artemisia), sr kuyruu (Verbascum ssp.) bu bitkilerdendir. Kzlaa (Alnus), karg (Arundo donax), kam (Phragmites australis) ve hasr otu (Thypha angustifolia) topran nemli olduunu gsterir. Ormanlarda ynmz bulmak iin eitli iaretlerden yararlanabiliriz. rnein, aalarn yosunlu taraflar kuzeyi gsterir. Baz bitkiler ortamda tuz bulunduunun gstergesidir. Deniz brlcesi (Salicornia europae), andz otu (Linula aucherana), devekula (Limonium lilacinum), karahindiba (Taraxacum bessarabicum) gibi. Ormandaki aalarn ekline bakarak, rzgrn en ok hangi ynden estiini tahmin edebiliriz. zellikle yksek kesimlerde, aalarn rzgrn estii yndeki tomurcuklar ve tepe tomurcuklarnn bulunduu ksm, su kayb ve rzgrn verdii zarar yznden bayrak eklini alr. Buna, rzgrn bayraklama etkisi denilir. idem vb. baz bitkiler yamurdan nce ta yapraklarn kapatrlar.

3 4

rencilere, biyolojik gsterge ilevine sahip baka bitkiler bilip bilmediklerini sorun. rencileri gruba ayrn. Birinci gruptakileri ekosistem uzman, ikinci gruptakileri bitki uzman, nc gruptakileriyse hayvan uzman olarak grevlendirin. Her gruba grevlerini belirten bilgi sayfalarn datn ve gerekli malzemeleri (kt, el kitaplar ve tanma klavuzlar gibi) salayn.

ncelemelerimiz sonucunda neler rendik?

Gruplarn, kendilerine verilen grevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonularn teki gruplarla paylamalarn salayn. rencilerin, bu sonulara dayanarak orman ekosistemlerindeki biyolojik eitliliin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilikisi hakknda yorum yapmalarn salayn. Daha sonra aadaki konular snfta ele aln: Ormanlarda biyolojik eitlilii neler belirler ve dzenler? (Besin, su, oksijen, uygun yaam alan.) Bir ormann snr blgelerinde neden daha fazla tr eitlilii vardr? (Orman zemininde geliebilecek baz bitkiler ve dier canllar, yaamlarn srdrmek iin gereken k, yaama ortam vb. iin aalarla yaramaz. Bu nedenle, orman iindeki aalarn diplerinde snrl sayda tr gelime imkn bulur. Ormanlarn snr blgelerindeyse aalar biraz daha seyrektir. Bu, gne nn zemine daha ok ulamasna frsat verir.) Neden doal ormanlarda yapay olanlardan daha fazla tr zenginlii vardr? (Yapay ormanlar oluturulurken ortamda bulunan dier bitkiler temizlendiinden, bu ormanlarda daha az tr bulunur. Doal ormanlardaysa farkl mevsimlerde gelime gsteren trler orman altnda yaamaya devam ederler.) Orman ekosistemlerindeki biyolojik eitlilie ynelik tehlikeler nelerdir? (Doal yaam alannn bozulmas, kirlilik, orman yangnlar, yasalara uygun olmayan aa kesimi vb.) Ormanlardaki biyolojik eitliliin doa ve insan iin anlam ve nemi nedir? (Ormanlar, gelimi kk sistemine sahip aalar sayesinde daha ok su tutabilir ve erozyonu nler. Farkl yaam alanlarnn olumasn ve devamlln salar. Farkl yaam alanlarnn bir arada bulunmasyla insanlara ve dier canllara yaama ortam salanm olur.)

60

Ormanlar Hazinemizdir

Biyolojik eitlilik

2
3 1

Bir ekosistemdeki tm canllarn birbirleriyle ilikili olduunu belirtin. Bir trn zarar grmesi, srayla dier trleri de etkileyebilir. rencilere, biyolojik eitlilii korumak iin neler yaplabilecei konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Yantlar tahtaya yazn ve Ormanlar Koruyalm metnindeki bilgileri aktarn. Daha sonra rencilerden bu bilgileri kendi yantlaryla karlatrmalarn isteyin.

Ormanda neler oluyor?


rencilere, Yenice Ormanlar balkl metni okuyun. Ardndan bu ormanlarda ne tip sorunlar yaandn sorun. Daha sonra ormanlarda yaanan eitli sorunlardan hareketle bir canlandrma hazrlamalarn syleyin ve aadaki rolleri datn: Bir avc (Av sezonu dnda avlanyor.) Soanl bitki toplayan bir kii (Ticari amalar iin toplad bu bitkilerin tkenmekte olduunu bilmiyor.) Keilerini otlatan bir oban (Keilerin yetimekte olan gen aalarn filizlerine zarar verdiinden habersiz.) Turistler (Gezdikleri blgeden ayrlrlarken atklarn geride brakyorlar.) Gazeteci (Tkenmekte olan canl trleriyle ilgili haber yapmak istiyor.) Orman koruma memuru (Ormanda devriye geziyor.) Ku bilimci (ornitolog) (Ormanda yaayan kularla ilgili aratrma yapyor.)

Bu kiilerin ayn anda ormanda bulunduklarn syleyerek canlandrmay balatn. renciler canlandrmay sergiledikten sonra, hep birlikte bir ormanda yaanabilecek sorunlar hakknda konuun. rencilerin bu sorunlarn nasl zmlenebileceine ilikin neriler yapmalarn salayn.

Tamamlayc almalar
Ormana bir gezi dzenleyin. Gittiiniz ormanda koruma altnda trler olup olmadn renin. Bu trlerin korunmas iin ne gibi almalar yapldn renin. lkemizdeki ormanclk etkinlikleri hakknda bilgi almak zere, evre ve Orman Bakanlna ya da bu bakanla bal bir kurulua gezi dzenleyin. rencileri, gezi yaptnz yerdeki yetkililerden orman ekosisteminin korunmas iin neler yapld konusunda bilgi almaya ynlendirin. Ormanda neler oluyor? etkinliinde yaptrdnz canlandrmay rencilerle birlikte gelitirerek okulda sahneleyin.

Ormanlar Hazinemizdir

61

Biyolojik eitlilik

Ormanlar Koruyalm
Ormana p atmamalyz. Aalar ve allar kesmemeliyiz. Ormanda ate yakmamalyz. Ormanda yaayan canllara zarar vermemeliyiz. Doal kaynaklar dikkatsizce kullanmamalyz. Tarm alan amak iin ormanlar yok etmemeliyiz. Ormanlar korumaya ynelik yasal nlemler alnmasn salamak iin elimizden geleni yapmalyz. lgili kurululardan ormanlarn korunmas iin sk denetim yaplmasn istemeliyiz. Zarar gren ormanlarn eski hline getirilmesi iin ilgili kurululara bavuruda bulunmalyz. Ormanlardaki bitki rtsn korumalyz.

Yenice Ormanlar
Bir yaz gn, aalarn arasna giriyorsunuz. Aalarn skl, gne nlarnn aalara ulamasn engelliyor. Siz ilerledike k da gittike azalyor ve bir serinlik balyor. Gkyzn neredeyse hi gremiyorsunuz. Aalar bitmek bilmiyor. Kaynlar, grgenler, porsuklar ve nar aalar... Aalarn tabannda birok baka bitki de var: Trfllar, hazeranlar, buraklar, hanmeliler, lohusa otlar... Ku sesleri, bcek seslerine karyor. Burada baka birok hayvan daha yayor: Kirpiler, sincaplar, fareler, porsuklar, aa sansarlar, yaban kedileri, domuzlar, karacalar, geyikler, tilkiler, kurtlar, bozaylar... Nerede olduunuzu, bu kadar ok canlnn bir arada yaad bu yerin neresi olduunu merak ediyorsunuz deil mi? Buras, Yenice Ormanlar. Yenice Ormanlar, Bat Karadeniz Blgesinde yaklak 75 bin hektarlk bir alan kaplyor. Bu ormanda, daha ok geni yaprakl ve ine yaprakl aalar var. stelik, bunlarn bazlar birer ant aa. Bilim insanlar, baz ant aalarn 500 yanda olduunu tahmin ediyorlar. Yenice Ormanlar, lkemizin aa trleri bakmndan en zengin, en yal ve btnl bozulmam ender ormanlarndan biri. Derin vadilerin ve akarsu sistemlerinin bulunduu bu orman alan, biyolojik eitlilik asndan son derece zengin. 1999 ylnda, Dnya Doay Koruma rgt (WWF), Yenice Ormanlarnn, acil olarak korunmas gereken 100 orman alanndan biri olduunu ilan etmi. Yenice Ormanlarndan, tomruk ve yakacak elde etmede yararlanlyor. Bu yrede yaayan kyllerin en nemli geim kaynaklarndan biri ormanclk. Kyller, daha ok Orman letmesinde ve kereste atlyelerinde, aalarn ilenmesi ve tanmas ilerinde alyorlar. Baz kylerde tahta kak, balta ve krek sap retiliyor. Uzmanlar, hayvanlarn bilinsizce orman alannda otlatlmasnn, avclk etkinliklerinin, kaak aa kesiminin ve orman yangnlarnn Yenice Ormanlarna zarar verebileceini sylyorlar. Bu gzel orman alannn korunmas iin, evre ve Orman Bakanlyla eitli sivil toplum rgtleri almalar balatmlar. nk, Yenice Ormanlarn ve lkemizde bulunan dier tm ormanlar korumak bizim elimizde!

62

Ormanlar Hazinemizdir

Biyolojik eitlilik

Ekosistem Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

Aadaki tabloda verilen sorular yantlayn. Ormann dndaki evre koullarn, iindeki koullarla (scaklk, k miktar, nem gibi) karlatrn.

Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Sorular Scaklk ka Ctur? Ik miktar az m, ok mu? Toprak kuru mu, nemli mi? Rzgr var m, yok mu? Toprak yzeyinin hemen zerinde bitki var m, yok mu? Dier gzlemlerinizi yazn.

Ormann dnda

Ormann iinde

63

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Bitki Uzmanlar Grev Banda!

A. Ormanda 10 metre karelik bir alan sein. Bu alann drt kesine kk birer sopa dikin ve sopalarn arasna bir ip gererek bu alann snrlarn belirleyin. B. Belirlediiniz alanda, orman tabannda yaayan bitkileri inceleyin ve aadaki tabloyu doldurun. Bitki Gzlem Formu Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere dikkat edelim? Bitki trlerini tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce blgenin basit bir krokisini izin. ncelediiniz alanlar bu kroki zerinde iaretleyin. Herhangi bir bitki trn tanmlayamazsanz onu, ot, al ya da aa olarak kaydedin ve fiziksel zelliklerini not aln. Daha sonra bu trn ne olduunu bir uzmana sorun. Grdnz bitki trlerinin resimlerini yapn ya da fotoraflarn ekin. Daha nceden baka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karlatrn.

Bitki tr

Bitki says

64

Biyolojik eitlilik

Hayvan Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

A. Ormanda 10 metre karelik bir alan sein. Bu alann drt kesine kk birer sopa dikin ve sopalarn arasna bir ip gererek bu alann snrlarn belirleyin. B. Belirlediiniz alanda, orman tabanndaki hayvan eitliliini inceleyin ve aadaki tabloyu doldurun. Hayvanlar gzlemlemek iin drbn kullanabilirsiniz. Hayvan Gzlem Formu Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere dikkat edelim? Grdnz hayvanlar tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce, blgenin basit bir krokisini izin. ncelediiniz alanlar bu kroki zerinde iaretleyin. Herhangi bir hayvan trn tanmlayamazsanz bcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o trn genel adn kaydedin ve daha sonra tanmlanabilmesi iin zelliklerini not aln. Grdnz hayvan trlerinin resimlerini yapn ya da fotoraflarn ekin. Hayvanlarn kard sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduunu bir uzmana sorun. Hayvanlarn brakt izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceini tahmin edin. zlerin gerek boyutta izimlerini yapn. Bunlar bir uzmana gstererek hangi trlere ait olduklarn renin. Daha nceden baka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karlatrn.

Hayvan tr

Hayvan says

65

Biyolojik eitlilik

ayr ve Bozkrda Yaam


Ana Tema ayr ve bozkrlar, biyolojik eitlilik asndan ok zengin, ancak nemi fark edilmemi yaam alanlardr. Gezi sresine uygun ders saati Snfta 3 ders saati ayr ve bozkrlardaki biyolojik eitlilii fark eder. ayr ve bozkrlardaki biyolojik eitlilii inceleme yntemlerini sralar. ayr ve bozkrlar nelerin tehdit ettiini aklar. ayr ve bozkrlardaki biyolojik eitlilii korumann ve srdrlebilirliini salamann gerekliliini belirtir. ayr ve bozkrlar korumaya ynelik nerilerde bulunur. Yanstc dnme, eletirel dnme, karmda bulunma, yaratc dnme, gzlem yapma, yorumlama, lme, snflama Anlatm, tartma, beyin frtnas, gezi-gzlem Byte, drbn, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi, bitki ve hayvan tanma klavuzlar, erit metre, kt, termometre, Yeil Kutu CDsi

nerilen Sre

Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
ayrlar, ounlukla dz ve nemli blgelerde yer alan kk bitkilerin ve yer yer aalarn bulunduu karma bir bitki rtsne sahip alanlardr. ayrlara, otlak ya da mera da denir. nsanlar, bata tarm olmak zere eitli etkinliklerle doay bu denli deitirmeye balamadan nce, yeryznn yaklak % 40-45i ayrlarla kaplyd. Oysa gnmzde ayrlar ve ayrlarda yaayan canl trleri byk lde azalm durumdadr. ayrlardaki hayvan trlerinin eitlilii sanldndan ok daha zengindir. ayrlarda, memeliler, kular, srngenler, bcekler ve toprak altnda yaayan omurgaszlar gibi ok sayda hayvan yaar. Kurak ve yar kurak blgelerdeki, tek ve ok yllk otsu ve odunsu bitki topluluklarnn bulunduu alanlarsa bozkrlar (stepler) oluturur. Bu blgelerde aalar ok daha az miktardadr. lkemizde; Anadolu, Bat Anadolunun baz ksmlar, Gneydou Anadolu, Dou Anadolu ve Trakyann orta kesimlerinde bozkrlar vardr. Bozkrlarda yllk ya miktar az olup gece ve gndz arasndaki scaklk fark ok belirgindir. te yandan, buharlama ve rzgr hz yksek, gnelenme fazladr. Bozkrlarda, bu zor koullara dayankl bitkiler ve hayvanlar yaar.

66

ayr ve Bozkrda Yaam

Biyolojik eitlilik

Etkinlikler
ayrlar ve bozkrlar tanyalm

rencilere, ayrlarn ve bozkrlarn ok sayda canl trne ev sahiplii yapan ekosistemler olduunu anlatn. CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan ayr ve bozkrda balkl bilgileri aktarn. Giri blmndeki bilgilerin yan sra, ayrlar ve Bozkr Bitkileri balkl metinde bulunan bilgileri de aktarn. ayrlarn ve bozkrlarn hayvan otlatma amacyla ar kullanmnn ya da tarm alanlarna dntrlmelerinin, buralardaki canllar yok ettiini, canllarn yaam alanlarn bozduunu, saklanabilecekleri yerleri ve besinlerini azalttn belirtin. rencilere, Ben Olsam Ne Yapardm? balkl bilgi sayfasn datn. Ardndan snf drt gruba ayrn. Her gruba, bu bilgi sayfasndaki sorunlardan birine zm bulmak zere grev verin. rencilere, bilgi sayfasnda verilenlerden baka zmler de retebileceklerini anlatn. Gruplara kendi aralarnda dnmek zere belirli bir sre verin. Sre dolduunda gruplarn ele aldklar sorunu ve bu sorunu zmeye ynelik nerilerini snfn kalanna okumalarn salayn. Ardndan hangi zm, neden setiklerini anlatmalarn syleyin.

ayrda ya da bozkrda inceleme yapalm

1 2

rencilere, bir bozkr ya da ayr alanyla bir tarm alann ayn anda gzlemleyecekleri bir yere gezi dzenleyeceinizi belirtin. Gezi alannda rencileri gruba ayrn. Birinci gruptakileri ekosistem uzman, ikinci gruptakileri bitki uzman, nc gruptakileriyse hayvan uzman olarak grevlendirin. Her gruba grevlerini belirten bilgi sayfalarn datn ve gerekli malzemeleri (kt, kullanlacak ara ve gereler, el kitaplar ve tanma klavuzlar gibi) salayn.

ncelemelerimiz sonucunda neler rendik?

Gruplarn, kendilerine verilen grevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonularn dier gruplarla paylamalarn salayn. rencilerin, bu sonulara dayanarak, ayr ya da bozkrdaki biyolojik eitliliin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilikisi konusunda yorumlar yapmalarn salayn. Daha sonra aadaki konular snfta ele aln: Biyolojik eitlilii neler belirler ve dzenler? (Besin, su, oksijen ve uygun yaam alanlar) Doal ayrlardaki ve bozkrlardaki tr zenginlii, tarm alanlarna gre neden daha fazladr? (Tarm alanlarnda bir ya da birka tr yetitirilir. ayr ve bozkrlardaysa binlerce tr yaar.) ayrlarda ve bozkrlarda biyolojik eitlilie ynelik tehlikeler nelerdir? (Youn tarm, tarm ilalar, ormanclk, turizm, kentleme, kuraklk vb.) ayrlar ve bozkrlarda biyolojik eitliliin korunmas neden nemlidir? (ayr ve bozkrlar, binlerce bitki ve hayvan trnn bulunduu nemli yaam alanlardr. Bu alanlarn yok olmas, bu trlerin de yok olmas anlamna gelir.)

ayrlarn biyolojik eitliliini korumak iin neler yapabileceimiz konusunda beyin frtnas yaptrn. Ortaya konan fikirleri tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. ayrlardaki Yaam Alanlarn Korumak in... balkl bilgileri rencilere aktarn.

Tamamlayc almalar
rencilerin, yaadklar blgedeki ayrlara ya da bozkrlara ilikin bir aratrma yapmalarn salayn. Bu aratrmay yaparken, yok olmak zere olan ya da saylar giderek azalan bitki ve hayvan trlerini de incelemelerini syleyin. Onlar blgede yetien yararl bitkileri saptamaya ynlendirin. Buralarda yaayan canllar nelerin tehdit ettiini aratrmalarn isteyin. evre bilimciler ve biyologlar gibi uzmanlardan, yerel basndan ve blge sakinlerinden bilgi alabileceklerini belirtin. Ardndan onlar, elde ettikleri sonularla bir yeil duvar ya da bilgi panosu hazrlamaya ynlendirin.

ayr ve Bozkrda Yaam

67

Biyolojik eitlilik

ayrlar
ayrlar, canllar ve insan yaam asndan ok nemli bir yere sahiptir. Bu usuz bucaksz yeil alanlar, birok canlya ev sahiplii yapar. stelik, ayrlarn otlak olarak da nemi byktr. nsanlar inek, koyun, kei gibi hayvanlar ayrlarda otlatrlar. Bu alanlar, biyolojik eitliliin zengin olduu ekosistemlerdir. ayr ekosistemleri: Topraklarn verimliliini artrr ve korur. Su kaynaklarnn niteliini ve oluumunu etkiler. Sera etkisinin azalmasna katkda bulunur. Yakacak gereksinimimizin karlanmasn salar. nemli gen merkezleridir. Rzgr ve suyun neden olduu toprak kaybn nler. lkemizdeki ayrlk alanlar gn getike azalmaktadr. Bunu, saysal rneklerle anlatabiliriz. lkemizde ayr alanlarnn 1938 ylndaki bykl, yaklak 44 milyon hektarken, 1967 ylnda 28 milyon hektara, bugnse 13 milyon hektara dt. Hayvanclk iin ok nemli olan bu alanlarn salad ekonomik yararlar da her geen gn azalmaktadr. ayrlarn zarar grmesinde rol oynayan balca etkenler unlardr: ayrlarn kapasitelerinin zerinde kullanlmas ayrlarn tarm alanlarna dntrlmesi ayrlarla ilgili planlamalarn eksik yaplmas ya da yanl uygulanmas Hayvanclk, lkemiz iin nemli bir ekonomik g kaynadr. Ancak hayvancln gelitirilmesi iin, ayrlarn zarar grmesinin engellenmesi ve slah almalarnn arttrlmas gerekmektedir.

68

ayr ve Bozkrda Yaam

Biyolojik eitlilik

Bozkr Bitkileri
Mays aynda bozkrlarn grnm birer iek bahesini andrr. Bozkrlar, yln geri kalan ksmnda daha tekdze bir grnm sergilerler. Ancak, bu grnm aldatcdr. Bozkrlar, yaz k binlerce bitki trnn yaad, nemli yaam alanlardr. Geven, yavan, akrdikeni, kekik, budaygiller, keten, srkuyruu, stleen, yapkan otu, obanyast (kirpi otu), papatya, gelincik, vens iei, ballbaba, unutmabeni, ahtere, hazeran ve deve dikeni lkemizde en sk rastlanan bozkr bitkileridir. idem ve sar yldz da bozkrlarda sklkla grlen soanl bitkilerdendir. Bozkr bitkilerinin en nemli zelliklerinden biri, kklerinin ok gelimi olmasdr. Bu sayede topraktan ok su alabilirler. Bozkr bitkilerinin yapraklarnn yzeyi genellikle kktr, zeri de ounlukla tylerle kapldr. Yapraklarnn bu zellikleri, su kaybetmelerini nler. Bozkr bitkileri, souk mevsimlerde yaamlarn toprakta, tohum, soan ya da yumru olarak geirirler. Havalar snr snmaz, hemen yapraklanr ve iek amaya balarlar. Soanl ve yumrulu bitkiler, ubat sonu ve mart banda iek aar. Tek yllk tohumlu bitkiler, nisan ve mays aylarnda topraktan kp iek amaya balar. Mays ayndaysa, kkleri derinlerde olan bitkiler ieklerini aar. nk topran derindeki blmleri daha ge snr. lkemizin nemli bir blm bozkrlarla kapldr. stelik, Trkiyeye zg bitki trlerinin yaklak yars bozkrlarda yaar. Ne yazk ki bozkrlarn ekosistem olarak deeri yeterince anlalamamaktadr. Bunun sonucunda da tarla ama, yaplama, dzensiz otlatma, orman d aalandrma gibi insan etkinlikleri nedeniyle bozkrlar barndrdklar canllarla birlikte yok olma tehlikesiyle kar karyadr.

ayrlardaki Yaam Alanlarn Korumak in...


ayrlarda yangna neden olabilecek etkinliklerden kann. ayrlarda ok miktarda ot kesmeyin. Hayvanlarn otlatlmas nedeniyle ayrlar zarar grebilir. Bu konuda zenli davrann. Tarmda kullanlan gbreler ve bcek ldrc ilalar ayrlara zarar verebilir. Bu maddeleri dikkatli kullann.

ayr ve Bozkrda Yaam

69

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas


70

Ben Olsam Ne Yapardm?


Tarlada Yangn Var!
Yaadnz yerde tarm iilerinin, bir orman ya da ayr alannn yaknlarndaki tarlada anz yaktn grdnz. Ne yaparsnz? Onlara, anz yakmann toprak zerinde kt bir etkisi olduunu ve yakndaki orman ya da ayrlkta yangn karabileceini anlatrm. tfaiyeye haber veririm. Yetkililere haber veririm. Dier

Bitkiler Elden Gidiyor!


Doadan bitkileri kkyle toplayan biriyle karlatnz. Ne yaparsnz? Ona bu yntemin ok yllk (bir yldan fazla yaayan) deerli bitkileri yok ettiini anlatrm. Yetkililere haber veririm. Bu konuda bir bror hazrlayp evremdekilere datrm. Dier

Tarm lalar Arlar ldrebilir!


Komunuzun patates tarlasna bir bcek zarar veriyor. Komunuz da tarlasna gl bir bcek ldrc ila uyguluyor. stelik tarlas, ar kovanlarnn yer ald bir ayrn yaknnda bulunuyor. Ne yaparsnz? Ona, tarm ilalarnn evredeki tm bcekleri ve dier hayvanlar da tehdit ettiini anlatrm. Ona, bu ilacn topra da kirleteceini ve insan saln dolayl olarak etkileyeceini hatrlatrm. Tarlay bceklerden korumak iin, uzmanlara danarak baka bir yntem denemesini neririm. Tarla sahiplerine bilgi vermek zere bir toplant dzenlerim ve uzmanlar davet ederim. Dier

Bir Arazim Var!


Size bir arazi verseler bu arazide ne yaparsnz? Arclk yaparm. Tarm yaparm. Kendim iin kk bir kulbe yaparm ve hafta sonlarn burada deerlendiririm. Dier

Biyolojik eitlilik

Ekosistem Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

Tabloda verilen sorular yantlayn. ayrdaki evre koullarn (scaklk, k miktar, rzgr vb.) tarladakilerle karlatrn. Nu. 1. 2. 3. 4. 5. Sorular Scaklk ka Ctur? Ik miktar az m, ok mu? Toprak kuru mu, nemli mi? Rzgr var m, yok mu? Dier gzlemlerinizi yazn.
o

ayr

Tarla

71

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Bitki Uzmanlar Grev Banda!

A. ayrda 10 metre karelik bir alan sein. Bu alann drt kesine kk birer sopa dikin ve sopalarn arasna bir ip gererek bu alann snrlarn belirleyin. B. Belirlediiniz alanda yaayan bitkileri inceleyin ve aadaki tabloyu doldurun. Bitkileri incelerken byte kullanabilirsiniz. Bitki Gzlem Formu Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere dikkat edelim? Bitki trlerini tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce blgenin basit bir krokisini izin. ncelediiniz alanlar bu kroki zerinde iaretleyin. Herhangi bir bitki trn tanmlayamazsanz onu, ot, al ya da aa olarak kaydedin ve fiziksel zelliklerini not aln. Daha sonra bu trn ne olduunu bir uzmana sorun. Grdnz bitki trlerinin resimlerini yapn ya da fotoraflarn ekin. Daha nceden baka ekosistemleri incelediyseniz ayr ekosistemini bunlarla karlatrn.

Bitki tr

Bitki says

72

Biyolojik eitlilik

Hayvan Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

A. ayrda 10 metre karelik bir alan sein. Bu alann drt kesine kk birer sopa dikin ve sopalarn arasna bir ip gererek bu alann snrlarn belirleyin. B. Belirlediiniz alandaki hayvan eitliliini inceleyin ve aadaki tabloyu doldurun. Hayvanlar gzlemlemek iin drbn ve byte kullanabilirsiniz. Hayvan Gzlem Formu Nu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Toplam
Nelere dikkat edelim? Grdnz hayvanlar tanmlamak iin klavuz kitaplardan yararlann. (bkz. Kaynaka) almaya balamadan nce blgenin basit bir krokisini izin. ncelediiniz alanlar bu kroki zerinde iaretleyin. Herhangi bir hayvan trn tanmlayamazsanz bcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o trn genel adn kaydedin ve daha sonra tanmlanabilmesi iin zelliklerini not aln. Grdnz hayvan trlerinin resimlerini yapn ya da fotoraflarn ekin. Hayvanlarn kard sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduunu bir uzmana sorun. Hayvanlarn brakt izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceini tahmin edin. zlerin gerek boyutta izimlerini yapn. Bunlar bir uzmana gstererek hangi trlere ait olduklarn renin. Daha nceden baka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarla karlatrn.

Hayvan tr

Hayvan says

73

Biyolojik eitlilik

Kentlerde Yalnz myz?


Ana Tema nerilen Sre Kentlerde bizimle birlikte birok canl yaar. Gezi sresine uygun ders saati Snfta 3 ders saati Yaad kentteki biyolojik eitlilii fark eder. Kentlerde, hangi insan etkinliklerinin biyolojik eitlilie zarar verdiini aklar. Kentlerde biyolojik eitlilii korumann ve bu eitliliin srdrlebilirliini salamann gerekliliini fark eder. Kent ekosistemini korumaya ynelik nerilerde bulunur. Gzlem yapma, yorumlama, karmda bulunma, eletirel dnme, tablolatrma, karlatrma

Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas, gezi-gzlem Byte, drbn, fotoraf makinesi, bitki ve hayvan tanma klavuzlar, kt, byte, koli band, karton, makas, Yeil Kutu CDsi

Giri
Kent denince akla, insanlar, binalar, tatlar gelir. Kentleri, doayla i ie gemi yaam alanlar olarak da dnebiliriz. Ancak, kentlerdeki baz yanl uygulamalar doann zarar grmesine yol aar. Baz bitki ve hayvan trleri bu nedenle yok olur, bazlar da ortaya kan yeni koullara uyum salayp kentlerde insanlarla birlikte yaamay srdrr. Kentleri, iinde yaayan insanlar, bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar ve dier canllar ile gne , besin maddeleri, toprak, su, rzgr, binalar gibi cansz varlklarla bir btn olarak kabul etmek gerekir.

Etkinlikler
Ben kimim?

1 2 3 4 5 6

rencilere, Ben kimim? oyununu oynatacanz syleyin. rencilerden srayla kentte grdmz bir hayvan ya da bitkinin adn sylemelerini isteyin. (Saksaan, gvercin, kumru, yosun, sedir, at kestanesi, nar, sivrisinek, hamam bcei, rmcek vb.) Bu adlardan 10 tanesini sein ve dosya ktlarna uzaktan okunabilecek byklkte yazn. rencilerden birini seerek ondan snfn karsna gemesini isteyin ve ktlardan birini srtna yaptrn. rencinin, arkadalarna, srtnda yazan canlnn zelliklerini anlamaya ynelik ve yant evet ya da hayr olan sorular sormasn salayn. Her soruya Ben kimim? diyerek balamasn isteyin. (Ben kimim, tylerim var m?, Ben kimim, kanatlarm var m?, Ben kimim, yapraklarm var m? vb.) Her arkadana yalnzca bir soru sorabileceini hatrlatn. Bu oyunu, setiiniz dier 9 canl iin ayr ayr oynatn. rencilere, "Giri" blmndeki ve CDnin Biyolojik eitlilik blmnde bulunan Kentte balkl bilgileri aktarn.

74

Kentlerde Yalnz myz?

Biyolojik eitlilik

Kentte inceleme yapalm

1 2
1 2

rencilere, kentte inceleme yapmak amacyla bir gezi dzenleyeceinizi anlatn. rencileri gruba ayrn. Birinci gruptakileri kent uzman, ikinci gruptakileri biyolojik eitlilik uzman nc gruptakileriyse ev uzman olarak grevlendirin. Her gruba, grevlerini belirten bilgi sayfalarn datn ve gerekli malzemeleri (kt, el kitaplar ve tanma klavuzlar gibi) salayn. Gzlem yaparken, evreyi rahatsz etmeyecek ekilde fotoraf ekebileceklerini ve drbn kullanabileceklerini belirtin.

Neler bulduk?
Gruplardan, almalarnn sonularn teki gruplarla paylamalarn isteyin. rencilerin, gzlemlerinden hareketle, kentteki biyolojik eitliliin durumu ve insan etkinliklerinin etkilerine ilikin sonular karmalarn salayn. rencilere aadaki sorular sorun ve yantlar zerinde konuun. Kentte yaayan hayvanlar ve bitkileri neler tehdit eder? Kentteki biyolojik eitlilik insanlar nasl etkiler? Yemyeil Kentler metnindeki bilgileri kullanarak konuyu ok ynl olarak (evresel, estetik, duygusal, ahlaki vb.) ele almaya aln. Kentte, bitkiler ve hayvanlarla insanlarn birlikte yaamalarndan kaynaklanan sorunlar nelerdir? (Alerji yapan bitkiler, babo kedi ve kpekler, evlerdeki sivrisinekler, hamam bcekleri, keneler vb.) Bu sorunlar nasl zlebilir? Evlerimize davetsiz giren hayvanlara kar ne tr nlemler alabiliriz?

rencilerin aadaki cmleleri tamamlamalarn salayn. nsanlar, kentleri dier canllarla paylamaldr. nk ... Bitkilerin ve hayvanlarn da bizim gibi yaama haklar vardr. nk ... Dier canllar olmadan yaayamayz. nk ... Gelecek kuaklara salkl bir dnya brakmalyz. nk ...

Tamamlayc almalar
rencilerin Kentte inceleme yapalm balkl etkinlik srasndaki gzlemlerini ve saptamalarn okulda sergilemelerini salayn. rencileri, kentteki biyolojik eitliliin canlandrlmasn, korunmasn ve artrlmasn salayacak yeni projeler retmeye ynlendirin. rencilerin rettikleri projeleri okulda sergilemelerini salayn.

Kentlerde Yalnz myz?

75

Biyolojik eitlilik

Yemyeil Kentler

Kentlerdeki caddelerde, bahe ve parklarda birok bitki yaar. Bunlar arasnda, karahindiba, yonca, yabani havu, gelincik, ptrak, ayrk otu gibi otsu bitkiler ve at kestanesi, nar, karaam, sedir, ladin, akkavak, st, dibudak, akaaa, yalanc akasya gibi aalar bulunur. Bu bitkiler, bcek, ku, sincap gibi birok hayvana barnak salar. Genellikle, kentlerde pek ok farkl canl trnn yaadn fark etmeyiz. Oysa kentler, nehirleri, glleri, topra, havas, iklimi, bitki rts ve hayvanlaryla tpk dier ekosistemler gibidir. Bu ekosistemde en ok grlen canl tryse insandr. Kentte yaamak, birok gereksinimimizin kolayca karlanmasn salar. Ancak, kentte yaamann beraberinde getirdii baz sorunlar da vardr. Bunlardan biri hava kirliliidir. zellikle byk kentlerin zerinde, toz ve gazlardan oluan kirli bir hava ktlesi oluur. Bu durum, bitkilerin solunum ve fotosentez etkinliklerini azaltr. Kentlerdeki hava kirliliinin azaltlmas iin birok farkl nlem alnabilir. Bu nlemlerden biri de kentlerdeki yeil alanlarn artrlmasdr. nk, bitkiler oksijen reterek, havadaki nemi artrarak ya da toz paracklarn yapraklaryla tutarak hava kirliliinin azalmasnda nemli rol oynar. Bitkilerin hava kirliliine duyarllklar deikenlik gsterir. Kirlilie duyarl baz bitki trleri, kentlerdeki hava kirliliinin gstergeleri olarak kullanlabilir. Bu bitkilere, biyolojik gsterge denir. rnein, aalarda byyen baz likenler, zellikle havadaki kkrtdioksit younluunun artmasndan zarar grrler. Bu zellikleri sayesinde havann nitelii hakknda bilgi edinebiliriz.

76

Kentlerde Yalnz myz?

Biyolojik eitlilik

Kent Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

Havada ne kadar toz var? 1. Kentteki hava kirliliini incelemek amacyla bir deney yapacaksnz. Bunun iin kartondan 5x5 cmlik kartlar hazrlayn. Bu kartlarn bir yzn, yapkan ksm dta kalacak ekilde koli bandyla kaplayn. Hazrladnz kartlar, aadaki tabloda belirtilen inceleme noktalarna yerletirip brakn. Her birinin zerine, bulunduu yeri belirten bir etiket yaptrn. Kartlar bir gn orada brakn. 2. Bir gn sonra kartlar toplayp bytele inceleyin ve zerlerindeki toz paralarn sayn. Sonular aadaki tabloya yazn. 3. Elde edilen sonular birbirleriyle karlatrn ve farkllklarn nedenleri zerinde dnn. Nu. 1. 2. 3. 4. ncelenen yer Kentteki bir park Trafii youn bir cadde Mahalle aras inde yaadnz bina, snf ya da oturma odas Toz paracklarnn says

77

Biyolojik eitlilik

renci bilgi sayfas

Biyolojik eitlilik Uzmanlar Grev Banda!

Kentimizde neler oluyor? Yaadnz yerdeki bir parkta, bir caddede ve okulunuzun evresinde biyolojik eitlilii aratrn. Bu yerlerdeki bitki ve hayvan trlerini gzlemleyin. Hayvanlar gzlemlemek iin drbn kullanabilirsiniz. Topladnz verileri aadaki tabloya kaydedin: Grdnz canl trlerinin saylarn yazn. Dier sorular da evet ya da hayr eklinde yantlayn. Sorular Trafik youn mu? Grlt ok mu? evrede pler var m? Ka bitki tr grdnz? Kent koullar bitkileri tehdit ediyor mu? Ka hayvan tr grdnz? Kent koullar hayvanlar tehdit ediyor mu? Park Cadde Okul

78

Biyolojik eitlilik

Ev Uzmanlar Grev Banda!

renci bilgi sayfas

Evinizde hangi bitki ve hayvan trlerini gryorsunuz? Bunlarn saylar katr? Evin hangi blmlerinde (odalar, mutfak, banyo, salon, balkon, vb.) daha ok sayda bulunuyorlar? Bu bilgileri aadaki tabloya aktarn. Hayvan tr Bitki tr Yaklak says Bulunduu blmler

79

Kentleme Grnmeyen Tehditler Tehditler ve Basklar Atklar Kimyasal Maddeler

Kentleme
Yaadmz Yer Nasl Deiiyor? KONUYLA LGL FLMLER Denge

83

Grnmeyen Tehditler
Grlt Her Yerde 89 Ik da Kirletebilir 97 Elektromanyetik Dalgalar ve nsan Sal 102 KONUYLA LGL FLMLER Grlt Denizin stnde Yrmek

Atklar
Atksz Bir Dnya 106 KONUYLA LGL FLMLER Kirlilik ve Atklar Geri Kazanm Geri Kazanm Neden nemli?

Kimyasal Maddeler
evremizdeki Kimyasal Maddeler 115 KONUYLA LGL FLMLER Zehirli Maddelerle Yaamak Balangta

renci Bilgi Sayfalar


l Rehberi 88 eitli Grlt Dzeyleri 93 Yusuf Dede stanbulda 94 Grlt Kirliliini Azaltmann Yollar 95 Aydnlk Gece 100 Hangisi Doru? 101 Atklar Azaltmak in Neler Yapabilirim? 112 Bilgisayarlar Geri Kazanalm! 113 p Alanlar 114 Yaygn Olarak Kullanlan ve Tehlikeli Maddeler eren rnler 118 Uyarlara Dikkat! 118 Evimizdeki Tehlikeli Maddeler 119

Kentleme

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?


Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar nsan etkinlikleri yaadmz yeri olumsuz etkileyebilir. 3-4 ders saati Kent kavramn tanmlayarak yaad yerin zelliklerini aklar. Yaad yerin zaman iinde deitiini fark eder. Kentteki insan etkinliklerinden hangilerinin evreye zarar verebileceini kavrar. Yaad yeri daha iyi hle getirmek iin nerilerde bulunur. Eletirel dnme, yaratc dnme, yanstc dnme, gzlem yapma, yorumlama, sonu karma, kaydetme, karlatrma Tartma, beyin frtnas Fotoraflar, resimler, resim kd, boya kalemleri, Yeil Kutu CD ve DVDsi

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Her canlnn yaamn srdrmek iin yiyecek, su, hava ve barnacak bir yer gibi temel gereksinimleri vardr. nsanlar barnaklarn, dier temel gereksinimlerini kolayca karlayabilecekleri ve doa koullarnn elverili olduu yerlere yaparlar. Balangtan beri hep bu aba iinde olan insanolu, zaman iinde kendine ev yapmay rendi. Sonra, kentler ortaya kt. Gnmzde dnya nfusunun yars kentlerde yayor. 2025 ylnda bu orann dnya nfusunun te ikisi kadar olmas bekleniyor.

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?

83

Kentleme

Kent de bir ekosistemdir. rnein bir orman, iinde barndrd bitkiler ve hayvanlarla nasl bir btnse kentler de barndrdklar bitkiler, hayvanlar ve insanlarla bir btn oluturur. Kentlerde insan nfusu ok youndur. Bu nedenle kentler daha ok insan etkinliklerine bal olarak ekillenir. Kentlerde insan nfusu arttka, yeni yerleim alanlarna ve daha fazla kaynaa gereksinim duyulur. Bir sre sonra kent snrlar iindeki kaynaklar insanlara yetmemeye balar. Genellikle, su, doal gaz vb. kaynaklar, ilenmek ya da tketilmek zere kentlere dardan getirilir. Kentlerdeki baz insan etkinlikleri, evre sorunlarna yol aar. Ancak kentlerdeki evre sorunlar, etkili bir ekilde ele alnarak zlebilir.

Etkinlikler
Kent nedir?

1 2

Yaadnz yer bir kentse rencilerden bu kent hakknda bildiklerini paylamalarn isteyin. Bir kyde ya da kasabada yayorsanz rencilere yaadnz yerleim yeriyle evresindeki kentler arasnda ne tr ilikiler olduunu sorun. rnein, baz gereksinimler yakndaki bir kentten karlanyor olabilir. rencilerden yalnzca kentlerde bulunan be eyi dnerek bunlar yazmalarn isteyin. Yazdklarn snfla paylamalarn salayn. (Bunun sonucunda rencilerin zihinlerinde kent kavramnn basit bir tanm oluacaktr.) rencilere Giri blmndeki bilgileri, ardndan Kentler Herkesindir balkl bilgileri aktarn. rencilerle kentte yaamann olumlu ve olumsuz yanlar hakknda konuun.

3
1 2 3 4 5

Bir ilin tantm kampanyasn yapyoruz


rencileri be gruba ayrn. Gruplardan her birinin kendine bir il semesini isteyin.

Gruplara, l Rehberi bilgi sayfasn datn ve bu sayfadaki tabloya, setikleri ille ilgili bilgileri yazmalarn isteyin. Bu tabloyu kullanarak setikleri ille ilgili birer tantm yazs hazrlamalarn syleyin.

Gruplarn hazrladklar tantmlar srayla sunmalarn salayn.

Sunumlar tamamlandktan sonra rencilere bu be ilin hangisinde yaamak istediklerini ve bunun nedenlerini sorun.

Yaadmz yer ne kadar deiti?

1 2

rencilere bir hafta nceden, yaadklar yerin eski fotoraflarn ya da resimlerini bulup snfa getirmelerini syleyin. rencilere ailelerinin ka yldr bu evrede yaadn sorun.

84

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?

Kentleme

Aadaki sorularla ilgili bir tartma dzenleyin: Eski fotoraflarda ve resimlerde neler dikkatinizi ekiyor, hangi deiiklikleri fark ettiniz? Ortaya kan deiiklikler hounuza gitti mi? Deiikliklerden hangileri evreyi olumlu, hangileri olumsuz etkiliyor? Yaadnz yerde ya da mahallenizde yeni inaatlar var m? Eski binalar onarlyor mu? Yeil alanlarda herhangi bir deiiklik var m? Kentlemenin gelecekte yol aaca sorunlar nlemek iin neler yapabilirsiniz? evremizin gzelliini nasl koruyabilirsiniz?

rencilere CDnin Kentleme blmnde bulunan Kentte retim ve tketim balkl bilgileri aktarn.

Kent yaamnn su kaynaklarna etkisini inceleyelim (Bu etkinlik akarsu ve gl kysndaki yerleim yerleri iin uygundur.)

1 2

Bir akarsu ya da gl kysnda gzlem yapmak amacyla bir yry planlayn. Yry rotasn bir yerleim alanndan da geecek ekilde tasarlayn. Yry srasnda rencilerin, yerleim alanlarnn bulunduu ve bulunmad yerlerde akarsu ya da gl yatann durumunu ve suyu gzlemlemelerini salayn. rencilerden gzlemlerini not almalarn isteyin. Uygun bir yerde hep birlikte durun. rencilere aadaki sorular sorun: Akarsuyun ya da gln kysnda, suyu kirleten herhangi bir sanayi kuruluu var m? nsanlar akarsuya ya da gle evsel atklar atyorlar m? Akarsuyun ya da gln iinde ve kysnda bitki ya da hayvanlar yayor mu? Akarsuyun ya da gln deiik blmlerindeki suyun niteliinde herhangi bir farkllk gzlemleniyor mu? Gzlemleniyorsa bunlar ne tip farkllklardr? Suda kirlilik varsa bu daha ok hangi tip etkinliklerden kaynaklanyor?

rencilere, snfa, kent yaamnn su kaynaklarna etkisi konusunda bir bror hazrlayacanz syleyin. Snf gruba ayrn. Her gruba aadaki grevlerden birini verin: 1. Grup: Gzlemleri resimleme 2. Grup: Akarsu ya da gldeki kirlilii azaltacak neriler gelitirme 3. Grup: Kirlilii azaltma almalar iin destek alnabilecek kii ya da kurulularla grme Gruplar almalarn tamamladktan sonra, almalar bir araya getirin. Hep birlikte bir bror hazrlayn. Bunu oaltp okula datn.

5
1 2

Yaadmz yer iin neler yapabiliriz?


rencilerden, yaadklar yerin en sevdikleri zelliklerini dnmelerini isteyin. Bu yerin doal (bitkiler, su kaynaklar, kayalar, doal yaam vb.) ve insan etkinlikleriyle ilgili zelliklerinin (sanayi, tarm, dinlenme tesisleri, yollar, tatlar, grlt vb.) neler olduunu iki ayr liste hlinde yazmalarn syleyin. rencilerin yaadklar yeri gelitirmek ve gzelletirmek iin neler yaplabileceini dnmelerini salayn. Bunun iin neleri deitirmek gerektiini sorun. Yapmak istediklerinden hangilerini kendi balarna, hangilerini bakalarnn yardmyla baarabilecekleri zerinde konuun. rencilere DVDdeki Denge adl filmi izletin ve CDnin Kentleme blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn.

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?

85

Kentleme

Nerede oynamal?

rencilere, genellikle nerelerde oyun oynadklarn sorun ve aadaki sorular ele aln: Yaadnz yerde oyun ve elence amal etkinlikler nerelerde gerekletiriliyor? Bu yerlerden kimler yararlanyor? Oyun ve elence yerlerini kimler kuruyor? Oyun alanlar yeterli mi? Deilse neden? deal oyun alannn nasl olmas gerektiine ilikin bir beyin frtnas balatn. Ortaya atlan fikirleri tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. rencileri gruplara ayrn. inde oyun parklar, ocuk merkezleri, bilim parklar ve spor alanlar gibi elence yerleri bulunan, iinde yaayan ocuklarn ok mutlu olaca bir kent hayal etmelerini isteyin. rencilerden tahtaya yazlan nerileri de kullanarak byle bir kentte yaayan ocuklarn gnlk yaamlarndan bir kesiti canlandrmalarn isteyin. Hazrlanmalar iin gruplara 10 dakika sre verin. Her grubun canlandrmasn arkadalarna sunmasn salayn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Kentleme blmnden yararlanabilirsiniz.

2 3

Tamamlayc almalar
rencilerden, yaadnz yerin yllar iinde ne tip deiimler geirdiini aratrmalarn isteyin. Yaadnz yer adna zel bir gn dzenleyin ve burann ileri gelen kiilerini de davet edin. Ayn gn iinde birok etkinlie yer verin. rencilerden daha nceden istemi olduunuz fotoraf ve resimlerle bir sergi dzenleyin. rencilerin gzlemlerini, dncelerini ve anne babalarndan rendiklerini anlatan sunumlar yapmalarn salayn. Baz byklerden, bunlarla ilgili anlarn anlatmalarn isteyin. rencilerin, izledikleri filmden esinlenerek yazm olduklar kompozisyonlardan bazlarn konuklara okumalarn salayn. Bu kompozisyonlarn tamamn bir kitapk hline getirip oaltarak konuklara databilirsiniz. Bu zel gne davet ettiiniz ileri gelen kiilerle bir sylei dzenleyin. rencilerin, yaadklar yeri nasl grdkleri konusundaki grlerini bu syleide de anlatmalarn salayn. rencileri bir evreyi gzelletirme topluluu kurmaya ynlendirin. Bu topluluun okulda ya da yaadklar mahallede uygulanabilecek projeler gelitirebileceini anlatn. rnein, okul bahesinde, kk bir glet ya da kelebek bahesi gibi bir doal yaam alan oluturulabilir; mahalledeki, kullanlmayan, bakmsz bir alan, parka dntrlebilir.

86

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?

Kentleme

Kentler Herkesindir
Kent, ok sayda insann birlikte yaad ve yaam biimleriyle ekillendirdii, tarih, sosyal ve kltrel zellikleriyle insanlar birbirine balayan bir yerleim yeridir. ada bir kentte planl yaplama, geni cadde ve sokaklar, temiz hava, geni yeil alanlar, eitli spor, sanat ve kltr etkinlikleri yaplacak alanlar bulunmaldr. Ancak yeryzndeki birok kentte arpk yaplama ve evre kirlilii grlyor. Kentlerin birounda elencedinlence alanlar ve kltrel etkinlikler de yetersiz kalyor. Kentlerdeki i, eitim, ve salk imknlarnn daha fazla olmas, elektrik, su, yol, kanalizasyon vb. altyap hizmetlerinin gelimilii ve spor, sanat, kltr etkinliklerinin varl nedeniyle, bugn birok insan kentlerde yaamay tercih ediyor. Kentleme, plansz bir ekilde gerekletiinde birtakm sorunlar ortaya kar. Ar g nedeniyle kent nfusunun artmas, gecekondulama, salksz yaplama, evre kirlilii, isizlik gibi. Kentte yaayan herkes beceri, deneyim ve eitimine gre i bulamayabilir. stelik kentlerdeki i alanlarnda youn bir rekabet ortam vardr. Ne yazk ki, gnmzde kentlerde yaayanlarn tm, kentlerin sunduu olanaklardan eit olarak yararlanamyor. evre sorunlarnn olmad, insanlarn salk, refah ve mutluluk iinde yaayaca kentler yaratmak iin herkes zerine den sorumluluklar yerine getirmelidir. nk kentler, herkesindir.

Yaadmz Yer Nasl Deiiyor?

87

Kentleme

renci bilgi sayfas


88

l Rehberi

lin Ad Nfusu klimi Doal zellikleri (dalar, denizler, nehirler, gller vb.) Bitki rts Yaban yaam Gelir kaynaklar Tarih yerler Tarihindeki nemli olaylar Eitim olanaklar Elence-dinlence yerleri El sanatlar Yerel etkinlikler Yerel yemekler Elektrik, su, snma kaynaklar Atklar deerlendirme evre sorunlar ve dier sorunlar

Grnmeyen Tehditler

1
Grlt Her Yerde
Ana Tema Grlt kirlilii, gnmzde nemli evre sorunlarndan biridir. 2 ders saati Grltnn ne olduunu ve nelerin grltye yol atn aklar. Grltnn insan sal zerindeki etkilerini fark eder. Grlt eitlerini, kaynaklarn ve dzeylerini belirtir. Grlt kirliliini azaltmaya ynelik nerilerde bulunur. Eletirel dnme, yanstc dnme, yaratc dnme, gzlem yapma, snflama, tablolatrma, kaydetme nerilen Sre Kazanmlar renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, gezi gzlem, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Grlt, insan etkinlikleri sonucunda oluan ve evreyi rahatsz eden istenmeyen ses olarak tanmlanr. Yerleim yerlerinde otoyollar, fabrikalar, tatlar, sirenler, gereksiz alnan kornalar, havalandrma sistemleri ve alarmlar gibi birok grlt kayna vardr. Grltnn, insanlar zerindeki olumsuz etkileri unlardr: Fiziksel etkiler Geici ya da srekli iitme kaybna yol aabilir.

Grlt Her Yerde

89

Grnmeyen Tehditler

Fizyolojik etkiler Kan basncnn artmasna, dolam bozukluklarna, solunumun hzlanmasna ve kalp atlarnn yavalamasna neden olabilir. Psikolojik etkiler Davran bozukluklarna, ar sinirlilik ve gerginlie neden olabilir. Performansa etkiler veriminin azalmasna, dikkat bozukluuna ve hareketlerin yavalamasna yol aabilir.

Grltnn insan bnyesine verecei zarar, grltye maruz kalma sresi ve grltnn iddetiyle ilgilidir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn verilerine gre, meslek hastalklarnn % 10unu grlt sonucu meydana gelen iitme kayplar oluturmaktadr. Meslek hastalklarnn ou tedavi edilebildii hlde, iitme kaybnn tedavisi yoktur. Sanayide, i yeri grlts azaltldnda i veriminin ykseldii, i kazalarnnsa azald belirlenmitir.

Etkinlikler
Ses mi, grlt m?

rencilere bir an iin sessiz olup evreden gelen sesleri dinlemelerini syleyin. Bunun iin onlara birka dakika sre verin. Daha sonra aadaki sorular sorun: Neler duyuyorsunuz? Neden baz sesleri kula okayan, bazlarnysa kulaklar sar eden diye tanmlarz? Grlt nedir? (Ses, kresel dalgalar hlinde her yne yol alan bir enerji biimidir. Grltyse istenmeyen, rahatsz edici ya da ac veren bir ses olarak tanmlanabilir.) Hangi sesler ya da grltler sizi rahatsz eder? rencilere, DVDdeki Grlt adl izgi filmi ve Denizin stnde Yrmek adl filmi izlettirin. Daha sonra her iki filmde verilmek istenen mesajlar birer cmlede zetlemelerini isteyin. Ardndan onlara Giri blmndeki bilgileri aktarn. rencilere eitli Grlt Dzeyleri bilgi sayfasn datn ya da CDnin Grlt blmnde bulunan eitli grlt dzeyleri balkl bilgileri aktarn. Grlt younluunun (sesin iddeti) desibel (dB) ad verilen bir birimle lldn aklayn. 75 dB civarndaki ses iddeti iitme duyusu iin tehlikelidir. 85 dB zerindeki grltye srekli maruz kalmak iitme kaybna neden olabilir. Yaklak 120 dB dzeyindeki grlt ac verir, 180 dB zerindeki sesler ldrc olabilir.

2
3

Doay Dinleyelim

1 2 3
1

rencilerle birlikte ilek bir kavaa ya da baka bir grltl yere gidin. Burada iittikleri farkl sesleri, bu seslerin zelliklerini ve bulunduunuz yerin kendine zg ynlerini not almalarn salayn. rencilere herhangi bir doal alanda yry yaptrn. Gzlerini kapatp birka dakika sresince dikkatlerini evredeki seslere vermelerini isteyin. Gzlerini atktan sonra iittikleri seslerin uyumu hakkndaki duygu ve dncelerini arkadalaryla paylamalarn salayn. Bu iki farkl yerle ilgili gzlem ve duygularn karlatrmalarn isteyin.

Ne yapmal?
Snfa dndkten sonra aadaki sorular ele alacanz bir beyin frtnas balatn: Temel grlt kaynaklar nelerdir? (Ulam, sanayi etkinlikleri, konser ve motor sporlar gibi baz elence etkinlikleri vb.). Yaadnz yerdeki en grltl alanlar nerelerdir? Neden?

90

Grlt Her Yerde

Grnmeyen Tehditler

Ortaya konan fikirleri tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Ardndan rencilere CDnin Grlt blmnde bulunan Grlt kaynaklar balkl bilgileri aktarn.

2 3 4 5 1 2 3 4

rencilere, grltden rahatsz olan insanlarn saysnn ok fazla olduunu aklayn. Grlt Konusundaki almalar balkl bilgileri aktarn. Grltnn bir evre sorunu olduunun birok kii tarafndan yeterince fark edilmediini vurgulayn. Bunun bir nedeni, insan kulann farkl grlt dzeylerine uyum salayabilme zelliidir. Ancak bu durum zaman iinde iitme kaybna ve baz seslerin alglanamamasna yol aabilir. rencilere Yusuf Dede stanbulda adl yky datn. renciler metni okuduktan sonra onlara aadaki sorular sorun: Yusuf dedeyi hangi sesler rahatsz etti? Yusuf dede, iittii bu sesler sonucunda neler hissetmi olabilir? Yusuf dedeyi uykusundan uyandran sesin ykseklii ka dB olabilir? rencilerden, grlty azaltmann yollarn dnmelerini isteyin. Onlara Grlt Kirliliini Azaltmann Yollar balkl renci bilgi sayfasn datn ve buradaki bilgileri kendi nerileriyle karlatrmalarn salayn.

Grlt haritas hazrlayalm


rencilere okulun grlt haritasn hazrlayacanz syleyin. Bunun iki aamada gerekleeceini anlatn ve herkesin aamalarn birinde grev alacan belirtin. Birinci aamada grev alacak rencilere Grlt Aratrma Tablosunu datn. Bu rencilere, okul iinde grlt aratrmas yapacaklarn ve aratrma sonularn sessiz, grltl ya da ok grltl eklinde tabloya kaydedeceklerini syleyin. rencilerden hangi saatlerde gzlem yaptklarn tablonun ilgili blmne not etmelerini isteyin. Tabloda belirtilen, kantin, retmenler odas, ktphane gibi blmlere ek olarak 5 ayr snf semelerini ve bu snflarn adlarn da kaydetmelerini salayn. kinci aamada grev alacak rencilerden, gzlem yaplacak alann aadakine benzer bir krokisini izmelerini isteyin. Birinci aamada elde edilen sonularn kroki zerinde gsterilebilmesi iin, sessiz, grltl, ok grltl blgelerin hangi renklerle ifade edileceini kararlatrn. Her renci kendi krokisini hazrlayabilir. rencileri, krokileri seilen renklere uygun olarak boyamaya ynlendirin. Boyanan krokileri snfa asn. Bunlar, hep birlikte inceleyin. rencilere, aadaki sorular sorun: Okulun hangi blmleri daha grltl? Bunun nedenleri ne olabilir? Okulun hangi blmleri daha sessiz? Bunun nedenleri ne olabilir? Okuldaki grlt sizi nasl etkiliyor? Okuldaki grlty azaltmak iin neler yaplabilir?

rencilerin bu etkinliin sonularn okuldaki dier renciler ve retmenlerle paylamalarn salayn. Grltnn azaltlmasna ynelik okul apnda bir proje balatn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Grlt blmnden yararlanabilirsiniz.

Grlt Her Yerde

91

Grnmeyen Tehditler

Tamamlayc almalar
rencileri ilgi alanlarna gre drama, resim, mzik ve yaz gruplarna ayrn. Her grubun, grlt hakkndaki izlenimlerini drama, resim, mzik ya da yaz yoluyla ifade etmelerini salayn. Drama grubu, grltyle ilgili bir canlandrma yapabilir. Resim grubu, grlty resimleyebilir. Mzik grubu, grlty anlatmak iin mzii ara olarak kullanabilir yaz grubu bu konudaki izlenimlerini yazya dkebilir. rencilerin almalarnn okulda sergilenmesini salayn.

Grlt Konusunda almalar

Grlt, zellikle byk kentlerde nemli bir sorundur. lkemizde byk illerdeki grltnn temel kayna trafiktir. Bunun dnda fabrikalar ve atlyeler de nemli grlt kaynaklardr. Elence yeri, spor sahas, okul gibi yerlerden kaynaklanan grltler de bunlara eklenebilir. Grltl yerlerde bulunmak, insan salna zarar verebilir. zellikle ev, hastane ve okul gibi yaplarn, parklarn ve bahelerin trafik grltsnden ya da sanayi blgelerinden uzakta yer almas nemlidir. Kent planlama almalar yaplrken uzmanlar zel grlt haritalarndan yararlanrlar. Grlt haritalar, kentlerdeki grltnn blgelere gre dalmn gsterir. Bu haritalar yardmyla belirli bir blgedeki grltden etkilenen kiilerin says ve grltnn ne byklkte bir alan etkiledii hesaplanabilir. Ayrca grltnn insan saln tehdit ettii blgeler saptanarak baz binalara ses yaltm zorunluluu getirilebilir. Gnmzde baz lkelerde grlt haritalar karlmtr. Avrupa Birliine uyum sreci kapsamnda Trkiyede de bu konuda almalar balatlmtr. Ayrca grltnn insan sal zerindeki etkileri de aratrlmaktadr. Trkiyede grlt konusunda almalar yrten ana kurum evre ve Orman Bakanldr. Bu kurumun almalar sonucunda evresel Grlt Deerlendirilmesi ve Ynetimi Ynetmelii adl bir ynetmelik karlmtr.

92

Grlt Her Yerde

Grnmeyen Tehditler

eitli Grlt Dzeyleri


itme eii 0 dB

renci bilgi sayfas

Soluk alp verme 10 dB

Hafif yaprak hrts 30 dB

Sabah 02.00 ve 04.00 arasnda kentlerin sakin blmleri 40 dB

Kapal alanda normal sohbet 50 dB

Durduu yerde alan otomobil 50 dB

50 km/s hzla yol alan otomobil 60-80 dB

50 km/s hzla yol alan kamyon 78-92 dB

50 km/s hzla yol alan motosiklet 75-100 dB

100 km/s hzla yol alan tren 100 dB

300 km/s hzla yol alan hzl tren 110 dB

Havalanan jet ua 110 dB

Rock mzik konseri (iitme kaybna neden olabilir) 120-140 dB


0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150

Ses dzeyi (Desibel: dB)

93

Grnmeyen Tehditler

renci bilgi sayfas


94

Yusuf Dede stanbulda


Yusuf dede, torunlarn ziyaret etmek iin Sinoptaki kynden stanbula gelmiti. Btn gn sren yolculuun ardndan otogarda onu torunlar ve olu karlamt. Yusuf dede, Trkiyenin bu en kalabalk kentine ilk defa geliyordu. Otobsten iner inmez otogardaki satclarn barmalar kulaklarn trmalad. Torunlarn grnce onlara seslenmeye alt ama bu grltde onlara sesini duyuramad. Eyalaryla yanlarna kadar yrmek zorunda kald. Yusuf dede, olu ve torunlar arabaya binip evin yolunu tuttular. Yolda bir taraftan torunlarn kucaklyor, bir taraftan da gz kamatrc klar izliyordu. Trafikte ilerlerlerken kent, ok grltl bir yermi diye dnd. Eve vardklarnda yemek yiyip uzun uzun sohbet ettiler. Yusuf dede, uyku zaman gelince kendisi iin hazrlanan yataa yatt. Yusuf dede, anlam veremedii bir sesle gece yars aniden uyand. Bu, sanki bir acil uyar sesiydi. Hemen torunu Berki uyandrd. Berk, ard. Ancak onun telan anlad ve Dedeciim merak etme! O, yalnzca bir araba alarm! dedi. Birlikte aa baktlar. Gerekten de bir arabadan kan sesler soka nlatyordu. Berk, Dedeciim, bir kedi arabann yanndan gemi olmal. Baz geceler byle olur. Hadi sen uyu! dedi. Yusuf dede yatana yatt. Sabah gn doarken uyand. Ancak torunlarnn hl uyuduunu grnce yatandan kalkmad. Yusuf dedenin kulana dardan birok ses geliyordu. Sabahn ilk saatleriyle birlikte arabalarn motor ve fren sesleri duyuldu. Sokaktan bir simiti bararak geti. O srada st kattan da grltler gelmeye balad. Bu ses fazlaca alm bir televizyondan geliyordu. Yusuf dede, cam kenarndaki koltua oturup dary izlemeye balad. Sokaktaki insanlarn sabah tela sryor, yayalar kendilerine yryecek yer aryorlard. Yolun ortasndaki ukur, arabalarn yolda giderken daha fazla ses karmasna neden oluyordu. Srcler, daha hzl ilerlemek iin korna alyorlard. Yusuf dedenin torunlar da uyandlar. Kk torunu Beyza hemen mzik setini altrd. Ancak mziin sesini o kadar ok amt ki dedesi elleriyle kulaklarn kapatt. Yusuf dede, bu grltl kente geldiine oktan piman olmutu. Ancak sevdikleri burada yayordu. Torunlarna kavumutu ama ku sesleriyle uyand, yalnzca frtnal gnlerde grltl olan; araba kornalarnn duyulmad kyn oktan zlemiti.
Derya Byk zok

Grnmeyen Tehditler

Grlt Kirliliini Azaltmann Yollar

renci bilgi sayfas

Kent planlamas yaplrken grlt etkeninin gz nnde bulundurulmas Grltnn yaylmasn azaltacak nlemler alnmas Yollarn tekerlek grltsn azaltacak ekilde tasarlanmas Hava alanlarnn ve sanayi blgelerinin yerleim yerlerinden uzaa kurulmas Yeni yaplan tm binalarda ses yaltm bulunmas Grlty azaltmaya ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas Halka ak yerlerde ve yerleim yerlerinde yksek sesle mzik yaynnn engellenmesi Motorlu tat srclerinin gereksiz korna almalarnn engellenmesi Grlt konusunda aratrma ve gelitirme almalarnn balatlmas nsanlarn grltnn zararlar konusunda bilgilendirilmesi Evlerde radyo, televizyon ve mzik aletlerinin yksek sesle dinlenmemesi Grlt haritalarnn karlmas

95

Grnmeyen Tehditler

renci bilgi sayfas

Grlt Kirliliini Azaltmann Yollar


(Devam)

Grlt Aratrma Tablosu Saat Okul Bahesi Kantin Koridor retmenler Odas Snf-1 Snf-2 Snf-3 Snf-4 Snf-5 Ktphane Sessiz Grltl ok Grltl

96

Grnmeyen Tehditler

Ik da Kirletebilir
Ana Tema Bilinsiz ve ar aydnlatma, hem enerji kaybna yol aar hem de doaya zarar verir. 2 ders saati In da bir kirlilik kayna olabileceini fark eder. Bilinsiz aydnlatmann etkilerini fark eder. Ik kirliliini nlemek iin neler yaplabileceine ilikin nerilerde bulunur. Ik kullanmn azaltmann sonularn tartr. Yanstc dnme, yaratc dnme, karlatrma, karmda bulunma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, canlandrma El feneri, renkli kartonlar, kalemler, fotoraflar, eski dergi ve gazeteler

Giri
Gnmzde evre kirlilii, kar karya olduumuz en nemli sorunlardan biri. Kirlilik denince akla daha ok su, hava ve toprak kirlilii gelir. Oysa, ok nemli bir baka evre sorunu da k kirliliidir. Ik kirlilii, k kaynaklarnn gereinden fazla, yanl biimde ve yanl yerde ya da yanl zamanda kullanlmasndan kaynaklanr. Ik kirliliinin en nemli nedeni, cadde ve sokak aydnlatmalardr. Yaadmz yerleri aydnlatmak, temel gereksinimlerimizden biridir. Ancak k kirliliinin nne gemek iin, gerekenden fazla yeri aydnlatmayan ve elektrik tketimini azaltan aydnlatma sistemleri kullanlmaldr. Aydnlatmada, daha ok elektrik enerjisi kullanlr. Elektrik enerjisiyse doal kaynaklardan elde edilir. Bu nedenle, boa giden aydnlatma, doal kaynaklarn da boa harcanmas anlamna gelir. Uluslararas Karanlk Gkyz Birlii adl kuruluun yapt bir aratrmaya gre, tm dnyada sokak aydnlatmalarnn yaklak % 30u boa gitmektedir. Trkiyede henz bu konuda bir aratrma yaplmamtr. Ancak, bu orann lkemizde de ayn olduu dnlmektedir. Ik kirliliinden birok canl trnn yn bulma becerileri, beslenmeleri ve remeleri de etkilenir. rnein, gmen kular k kirlilii yznden ynlerini bulamaz, yumurtadan kan deniz kaplumbaalar k kirlilii olduunda denize ulaamaz ve yaamlarn kaybeder. Yerleim yerlerinin geliigzel aydnlatlmas, gkyz gzlemlerini de olumsuz etkiler. Bugn birok kentte geceleri gkyzndeki yldzlar gzlenememektedir. Gk bilimciler, k kirliliinden etkilenmemek iin gkyz gzlemlerini kentlerden uzak blgelerde gerekletirirler. lkemizin en byk gzlemevi olan TBTAK Ulusal Gzlemevi de ayn nedenden dolay Toros Dalarnn zirvelerinden biri zerinde kurulmutur. Uluslararas Gk Bilim Birlii, 4 Temmuz 1998den beri k kirliliini nleyici her trl almay destekliyor. Bata ABD ve spanya olmak zere birok lke k kirliliine kar zel yasa ve ynetmelikler kard. Bu lkeler, hl bu yndeki abalarn srdryorlar.

Ik da Kirletebilir

97

Grnmeyen Tehditler

Etkinlikler
Boa giden k: Boa giden kaynaklar

rencilere gzlerini bir sre kapatmalarn syleyin. Ardndan aydnlatma aralarnn henz bulunmam olduu dnemlerde yaayan insanlarn hava kararnca ne yaptklarn tahmin etmelerini isteyin. (Gzlerini kapatmaktan holanmayanlar olabilir, onlar zorlamayn.) rencilerin yantlar zerinde konutuktan sonra n yaammz iin ne kadar nemli olduunu anlatn. rencilere, gemi dnemlerde insanlarn geceleri aydnlanmak iin hangi yollara bavurduklarn sorun. (nsanlar, eskiden gaz lambalar ve mumla aydnlanrlard.) Gnmzde birok kent ve kasabada geceleri gerekten karanlk olan bir yer bulmann imknsz olduunu belirtin. Daha sonra snfa aadaki sorular sorun: Kentlerde ve kasabalarda nerelerde sokak aydnlatmas yaplyor? (Yol, cadde ve sokaklarda, park, bahe ve spor alanlarnda, turistik tesislerde, binalarn d cephelerinde, reklam panolarnda, evlerde ve binalarda) Bu aydnlatmalarn hepsi her zaman gerekli mi? rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn. Onlara ar ve bilinsiz aydnlatmadan kaynaklanan sorunlarn neler olduunu sorun. Yantlar zerinde konuun. Daha sonra rencileri kk gruplara ayrn. Her grubun, yanl aydnlatmadan kaynaklanan sorunlarn nne gemek ve k kirliliini azaltmak iin neler yaplabileceine ilikin neriler gelitirmesini isteyin. Ardndan rencileri bu nerileri ortaya koyan birer poster hazrlamaya ynlendirin. Posterlerini hazrlarken dergi ve gazetelerde bulunan fotoraf ve yazlardan yararlanmalarn salayn. Hazrladklar posterleri okulda sergileyin.

3 4

Ik kirlilii canllar nasl etkiler?

rencilere Aydnlk Gece balkl bilgi sayfasn datn ve rencilerin bu sayfay okumalarn salayn. Onlara bir canlandrma yapacaklarn syleyin ve snf gruplara ayrn. rencileri canlandrmaya hazrlamak amacyla, deniz kenarnda byk bir enlik dzenlendiini, btn kynn bunun iin aydnlatldn belirtin. Rastlant sonucu tam enlik gecesi, deniz kaplumbaalarnn yumurtalarndan ktn ve gne doana kadar denize ulamalar gerektiini anlatn. Her grupta, hem yumurtadan yeni km deniz kaplumbaalar, hem kumsalda elenen insanlar hem de koruma grevlilerinin yer alaca bir rol dalm yaplmasn salayn. Gruplara canlandrmalara hazrlanmalar iin 15 dakika sre tanyn. Gruplar canlandrmalarn yaptktan sonra hep birlikte canllar k kirliliinin olumsuz etkilerinden korumak iin neler yaplabilecei hakknda konuun.

98

Ik da Kirletebilir

Grnmeyen Tehditler

Nereyi aydnlatyoruz?

rencilere Hangisi Doru? balkl renci bilgi sayfasn datn. Buradaki aydnlatma yntemlerinden doru olanlar arp iaretiyle iaretlemelerini isteyin. Daha sonra yantlar zerinde konuun. Doru ve yanl aydnlatma biimlerine nerelerde rastladklarn sorun. rencilere, k kirliliinin nedenlerinden birinin, gereksiz aydnlatmalar olduunu hatrlatn. Sokak lambalarnda n tmyle yere doru yneltilmesi gerektiini syleyin. Enerji tasarrufunun nemini vurgulayn. rnein, reklam ve ilan klarnn gece yarsndan sonra kapatlmasnn salayaca yararlardan sz edin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Grnmeyen Tehditler blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden aile bireylerinden biriyle bir gece yryne kmalarn syleyin. Bu yry srasnda aadaki sorularn yantlarn bulmalar gerektiini belirtin. - evredeki en parlak k kayna nedir? - Ak havada nerelerde ve hangi amalarla aydnlatma yaplm? - Bu aydnlatmalardan hangileri gerekten gerekli? Bu sorularn yantlarn bulduktan sonra mmkn olduunca karanlk bir yere gitmelerini syleyin. Bu kez gkyzne bakp aadaki sorularn yantlarn bulmalar gerektiini belirtin. - Gkyznde ka yldz grebiliyorsunuz? - Bu yldzlarn hepsi parlak m? Son olarak, gkyzne bir sokak lambasnn altndan bakmalarn isteyin. Bu ekilde ka yldz grebildiklerini not etmelerini syleyin. rencilerin gzlemlerinden hareketle k kirliliini azaltmaya ynelik bir slogan yazmalarn isteyin. Sloganlar kartonlarn zerine yazmalarn salayn ve sloganlarn hepsini sergileyin.

Ik da Kirletebilir

99

Grnmeyen Tehditler

renci bilgi sayfas


100

Aydnlk Gece
Ik kirlilii, nemini giderek daha da hissettiren evre sorunlarndan biridir. Bu sorunun olumsuz etkilerinden biri de canllarla ilgilidir. rnein, gmen kular, gece uular srasnda Ayn ve yldzlarn konumu sayesinde yollarn bulurlar. Ancak bilinsiz ve ar aydnlatma, kularn ynlerini kaybetmelerine yol aar. Byle durumlarda kimi zaman deniz fenerlerine, gz kamatrc bir ekilde aydnlatlm binalara arparlar ya da yorgunluktan hlsiz dene kadar bu k kaynaklarnn evresinde dnp dururlar. Bu ekilde, g yolundaki binlerce ku bir gecede yaamn kaybedebilir. Ik kirlilii, deniz kaplumbaalar iin de ciddi bir tehlikedir. Deniz kaplumbaalar, yumurtalarn kumsallarda atklar ukurlara gmerler. Bu hayvanlar, reme dnemlerinde kumsallara binlerce yumurta brakrlar. Yumurtadan kan yavrular, Ayn ve yldzlarn denizin zerinde oluturduu prltlara ynelerek suya ulamay baarrlar. Ancak btn yavrularn denize ulama anslar ok dktr. Denize ulama anslar zaten dk olan deniz kaplumbaalar bilinsiz aydnlatmadan da olumsuz etkilenir. Parlak klar ve ky aydnlatmalar, diilerin yuvalamak iin kyya gelmelerine, yavrularnsa denizi bulmalarna engel olur. Yavrular, denizin tersi ynde ilerler ve sonu olarak da yaamlarn kaybederler.

Grnmeyen Tehditler

Hangisi Doru?
Aadaki sorular okuyarak doru seeneklerin altndaki kutucuklara arp iareti koyun.

renci bilgi sayfas

Aadaki sokak aydnlatma biimlerinden hangisi doru?

Aadaki duvar aydnlatma biimlerinden hangisi doru?

Aadaki pano aydnlatma biimlerinden hangisi doru?

101

Grnmeyen Tehditler

Elektromanyetik Alanlar ve nsan Sal


Ana Tema Gndelik yaamda yaygn olarak kullandmz elektrikli cihazlardan kaynaklanan elektromanyetik alanlar insan saln olumsuz etkileyebilir. 3-4 ders saati Elektrikli cihazlarn elektromanyetik alanlar oluturduunu aklar. Elektromanyetik alanlarn insan salna etkilerini fark eder. Elektromanyetik grltnn nlenmesi iin yaplabilecekleri sralar. Eletirel dnme, aratrma, yorumlama, karmda bulunma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, alt apkal dnme Karton, makas, boya kalemleri, Yeil Kutu CDsi

Giri
Elektromanyetik alanlar, elektrik akm geen yerlerde ortaya kan, gzle grlemeyen enerji alanlardr. Televizyon, radyo, cep telefonu, telsiz gibi iletiim aralarnda, bir eit elektromanyetik dalga olan radyo dalgalar kullanlr. Tpta kullanlan X nlar, mikrodalga frnlardaki mikrodalgalar, televizyon kumandalarndaki kzl tesi nlar da elektromanyetik dalgalarn farkl kullanm alanlardr. Elektromanyetik dalgalar, belirli bir dzeyden gl olduunda, elektromanyetik kirlilik ortaya kar. Elektromanyetik kirliliin nne gemek amacyla, elektrikli cihazlar iin birtakm standartlar belirlenmitir. Tm reticiler bu standartlara uymak zorundadr. Dier yandan elektromanyetik alanlarn insan salna etkileri zerine de eitli aratrmalar yaplmaktadr. Uzmanlar, bilgisayar banda uzun sre almann, televizyonun ok yaknnda oturmann ya da elektrikli battaniyeyle uzun sre temas etmenin insan saln olumsuz etkileyebileceini belirtmektedirler. Bu nedenle, teknolojik gelimelerle kanlmaz olarak yaammza giren yararl, ancak salmz tehdit edebilecek cihazlar hakknda toplumun bilinlendirilmesi gerekmektedir.

Etkinlikler
Cep telefonlar elektromanyetik alanlar oluturur

1 2

rencilere, gnmzde kullanlan yksek teknoloji rnlerinden birinin cep telefonlar olduunu syleyin ve aadaki sorular sorun: Cep telefonlar salmz etkiler mi? ocuklarn cep telefonu kullanmas neden nerilmiyor? rencilere cep telefonunun, evresinde elektromanyetik alan oluturan birok cihazdan biri olduunu syleyin. Giri blmndeki bilgileri kullanarak elektromanyetik alanlar hakknda bilgi verin.

102

Elektromanyetik Alanlar ve nsan Sal

Grnmeyen Tehditler

Cep telefonlarnn insan salna etkileri

1 2
3 4

Cep Telefonlarnn nsan Salna Etkileri Aratrlyor balkl bilgileri rencilere aktarn. Onlara snfa bu konuda bir alma yapacanz syleyin. Bu almada alt apkal dnme yntemini kullanacanz belirterek, onlara bu yntem hakknda bilgi verin. (Alt apkal dnme yntemi hakkndaki bilgiyi kitabn sonundaki Ekler blmnde bulabilirsiniz.) renciler alt apkal dnme yntemini rendikten sonra onlar alt gruba ayrn. Gruplardan beyaz, krmz, siyah, sar, yeil ve mavi renklerden birini semelerini isteyin. Her birine makas, boya kalemleri ve kendi gruplarnn renginde kartonlar verin. Bu kartonlardan, kendileri iin istedikleri ekillerde apkalar yapmalarn syleyin. Bir hafta sonraki derse kadar her grubun, cep telefonlarnn insan salna etkisi ve kendi apka renginin simgeledii bak asna gre nasl ele alacayla ilgili bilgi toplamasn isteyin. rnein, tarafsz yaklam simgeleyen beyaz apkal grubun, cep telefonlarnn insan salna etkisini bilimsel bilgilere dayanarak, net ve objektif bir tutumla ele almas gerektiini belirtin. Bir sonraki derste gruplarn aratrma sonularn birbirleriyle paylamalarn salayn. Gruplar, bunu kendilerine bir szc seerek yapabilirler. Her grup kendi bak asn zetledikten sonra gruplar ortak bir karar almaya ynlendirin. Ortak bir karar alnamyorsa rencileri zorlamayn. Onlara cep telefonlaryla ilgili aratrmalarn devam ettiini, bu konudaki gelimeleri izlemelerini istediinizi syleyin. Dnya Salk rgtnn 16 yandan kklerin cep telefonu kullanmamasn nerdiini aklayn. ocuklarn sinir sisteminin ve beyninin16 yana kadar gelimeye devam ettiini belirtin. Uzmanlara gre, bu dnemde sinir sisteminin olumsuz etkilere maruz kalmas ocuklarn geliimine zarar verebilir. rencileri elektromanyetik alanlarn sinir sistemi zerindeki olumsuz etkilerini anlatan bir bror hazrlamaya ynlendirin. Bu brorn oaltlarak tm okula datlmasn salayn.

Elektromanyetik grlt

1 2

rencilere otobs ve uak yolculuklarnda cep telefonlarnn neden kapatlmas gerektiini sorun. Yantlar aldktan sonra Elektromanyetik Grlt Nasl nlenir? balkl metindeki bilgileri aktarn. rencilerden cep telefonlar gibi elektromanyetik alan oluturan cihazlara baka rnekler vermelerini isteyin. Bu cihazlarn yayd elektromanyetik dalgalarn yol aabilecei sorunlar nlemek iin neler yaplabileceini sorun. Daha sonra onlara aadaki birka basit nlemden sz edin: Televizyonu en az 2 m uzaktan izlemek Bilgisayar banda alrken ekrandan en az 60 cm uzakta oturmak Bilgisayarda ekran filtresi kullanmak Bilgisayar banda alrken dzenli olarak ara verip dinlenmek Gerekmedike cep telefonu kullanmamak Cep telefonuyla uzun sre konumamak Cep telefonunu kullanmadmz zaman bedenimizden olabildiince uzakta tutmak 16 yandan kklerin cep telefonu kullanmamas Elektrikli battaniye kullanmaktan kanmak rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Grnmeyen Tehditler blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
Konuyla ilgili bir uzman (rnein, bir elektronik mhendisini) okulunuza bir ylei iin davet edin. Aileleri, cep telefonlarnn etkileri konusunda bilinlendirmek amacyla bir seminer dzenleyin.

Elektromanyetik Alanlar ve nsan Sal

103

Grnmeyen Tehditler

Cep Telefonlarnn nsan Salna Etkileri Aratrlyor

Cep telefonlar yaammza son on yl iinde girdi. Bugn birok insan cep telefonu kullanyor. Ancak cep telefonlar elektromanyetik dalga yayan cihazlar olduundan salmz olumsuz etkileyebilir. Bilim insanlar, cep telefonlarnn etkilerini aratryorlar. Cep telefonu kullanmann srclerin dikkatini datarak trafik kazalarna yol at kantland. Cep telefonlarnn insan salna herhangi bir olumsuz etkisinin olup olmadysa bugne kadar kantlanamad. Ancak bu, cep telefonlarnn salk asndan risk oluturmad anlamna gelmiyor. Elektromanyetik dalgalar, iyonlatran ve iyonlatrmayan nm olarak ikiye ayrlr. yonlatran nmn sal olumsuz etkiledii kantlanm durumda. Bu nm eidiyle ilgili uygulamalarn gvenilirliini salamak amacyla eitli standartlar var. Ancak, cep telefonlar gibi baz cihazlarn yayd iyonlatrmayan nmlarn insan salna etkileri konusundaki kayglar devam ediyor. Elektromanyetik nmla ilgili ilk almalar 1977 ylnda balad ve Uluslararas yonlatrmayan Radyasyon Komitesi kuruldu. Bu komite, elektrikli cihazlarn insan salna olumsuz etkilerini azaltmada benimsenecek standartlarn neler olabileceini aratrd. Komite, 1992 ylnda Uluslararas yonlatrmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu ad altnda, bamsz bir bilimsel kurulu olarak almaya balad. Cep telefonlarnn yayd dalgalar, Uluslararas yonlatrmayan Radyasyondan Korunma Komisyonunun salk bakmndan risk oluturduunu belirledii dzeylerin altnda yer alyor. Ancak bu cihazlarn kulaa ve beyne ok yakn tutulmalar uzmanlar dndryor. Kanserle ilgili birok aratrma, iyonlatran nmn DNAnn yapsn bozarak hcrelere zarar verdiini ortaya koydu. yonlatrmayan nmn byle bir etkisi olduuna ilikin bir bulgu bulunmamaktadr. Yakn tarihli aratrmalar, gvenilir olduu sanlan baz elektromanyetik dalgalarn da kimi canllarn DNAsna zarar verdiini gsterdi. Ancak uzmanlar bu aratrmada elde edilen bulgularn, kesin sonulara ulamak iin yeterli olmadn ve daha fazla aratrmaya gereksinim olduunu belirtiyorlar. Uluslararas yonlatrmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu ve Dnya Salk rgt, 1998 ylnda cep telefonlarnn insan salna olas etkileri konusunda kapsaml bir aratrma balatt. Uzmanlar aratrmalarn kafatas iindeki, beyin, kulak alt tkrk bezleri, duyma siniri ve lenfatik dokuda oluabilecek kanser tipleri zerinde younlatrma karar ald. Deney grubu olarak da uzun sre cep telefonu kullanan kiileri setiler. Aratrma, cep telefonlarnn en erken kullanlmaya baland yerler olan Kuzey Avrupa lkelerinde ve baz baka yerlerde srdrlyor. Bu aratrmann kesin sonularnn 2007 ylnda aklanmas bekleniyor.
Kaynak: Trkiye Bilimler Akademisinin (TBA) web sayfasnda (http://www.tuba.gov.tr/habergoster.php?haber=bhaberler) yer alan RTD info: Magazine on European Research, say 46, Austos 2005, s.3- 11. kaynakl yaznn zetidir.

104

Elektromanyetik Alanlar ve nsan Sal

Grnmeyen Tehditler

Elektromanyetik Grlt Nasl nlenir?


Elektromanyetik dalgalar, tpk havuza atlan bir tan su yzeyinde ilerleyen dalgalar oluturmas gibi bolukta yaylr ve uzaklara iletilebilir. Elektronik cihazlarn hepsi elektromanyetik dalgalar oluturur. Bunlarn tmnn oluturduu karmaaya elektromanyetik grlt denir. Bu, seslerin oluturduu grltden farkldr. Cep telefonlarnn radyo ve televizyonlarda kard parazit sesi, elektrikli sprge alnca televizyonlarda oluan parazit, bu istenmeyen etkinin rnekleridir. Hatta bilgisayarn yannda alan bir cep telefonu, bilgisayarn yanllk yapmasna ya da kilitlenmesine neden olabilir. Bir cihaz, dardan gelen elektromanyetik grltden etkilenmeden almasn srdrebiliyorsa elektromanyetik bakla sahiptir. rnein, yannda cep telefonuyla konuulduunda, hi etkilenmeden almasn srdren bir televizyonun cep telefonuna kar elektromanyetik bakla sahip olduunu syleyebiliriz. Elektronik cihazlar, dardan gelen etkilerden olabildiince az etkilenecek ekilde tasarlanrlar. Bununla birlikte kendi yaydklar elektromanyetik grlt de ok az olmaldr. Cihazn bu ekilde dardan etkilenmeme ve dary etkilememe zelliine elektromanyetik uyumluluk denir. Elektronik cihazlar, elektromanyetik uyumluluk (EMU) asndan baz kurallara gre tasarlanrlar. Trkiyede bu kurallar Trk Standartlar Enstits tarafndan belirlenir. Bir elektronik cihaz, bu kurallara uygun olarak retildiyse EMU zelliine sahip olduunu gsteren bir TSE belgesi verilir.
Erden Ertrerin Bilim ocuk Dergisinin Ocak 2004 saysnda yaymlanan Cep Telefonlarn Neden Bazen Kapal Tutuyoruz? adl yazsndan ksaltlarak alnmtr.

Elektromanyetik Alanlar ve nsan Sal

105

Atklar

Atksz Bir Dnya


Ana Tema Temiz bir dnya iin atklarn azaltlmas ve deerlendirilmesi gerekir. 5 ders saati nsan etkinlikleri sonucunda atklarn ortaya ktn fark eder. Atklarn nasl azaltlabileceine ilikin nerilerde bulunur. Geri kazanmn ne olduunu aklar. evre dostu malzemeler kullanmann nemini fark eder. p alan ve plk kavramlarn karlatrr.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler

Yanstc dnme, eletirel dnme, yaratc dnme, tahminde bulunma, deerlendirme, yorumlama, snflama, karlatrma, kaydetme, hesaplama, akl yrtme, karmda bulunma Anlatm, gezi-gzlem, tartma Yeil Kutu CD ve DVDsi

Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Atk retmek, yalnzca insanlara zg deildir. Her canl kanlmaz olarak atk ortaya karr. Ancak, doada her ey deerlendirilir. Bir canlnn atklar baka canllarn besin kayna olabilir: rnein, lm canllar, aalardan dklen yapraklar ve kuru otlar; topraktaki solucanlar,

106

Atksz Bir Dnya

Atklar

bakteriler ve mantarlar tarafndan paralanarak doaya geri kazandrlr. Bu paralanma srecinde ortaya kan inorganik maddeler topra zenginletirir. Atklarn doada baka ilevleri de vardr. rnein kular, kurumu dallar ve yapraklar yuva yapmak iin kullanrlar. Dier yandan, gnmzde, insan etkinlikleri sonucu ortaya kan atklar, doada deerlendirilmelerine hi frsat verilmeyecek lde hzl oalmaktadr. Modern toplumlarda atklarn % 80i sanayi, tarm ve madencilik etkinlikleri sonucu oluur. Geri kalanlarsa evsel atklardr. Bu atklarn byk bir ksm doada paralanamaz, kirlilie neden olarak evreye zarar verir. Canllarn saln tehdit eder; beslenme, reme, g etme vb. davranlarn etkiler. Son yllarda gittike artan evre sorunlar, insanlar bu konuda zmler aramaya yneltti. Bu konudaki zm yollarnn banda atklarmz azaltmak geliyor. Plastik, metal, kt, cam gibi malzemelerden oluan atklarla organik atklar geri kazanmla tekrar kullanma almalar balatld. Sanayi ve madencilik gibi retim etkinlikleri sonucu kan atklarn da geri kazanmla yeniden kullanlr hle gelmesine ve azaltlmasna allyor.

Etkinlikler
Atklar inceleyelim

Yaz tahtasna byke bir p kutusu resmi izin ve rencilere bunun ne olduunu sorun. Ardndan p kutusuna ne eit atklar attmz sorun. (Yiyecek artklar, plastik ve cam ieler, paketleme malzemeleri, eski giysiler vb.) rencilerin yantlarn tahtadaki p kutusu resminin iine yazn. Onlara, neden bu kadar ok p rettiimizi sorun ve bu sorunun yantlar zerinde konuun. rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn ve DVDdeki Kirlilik ve Atklar adl filmi izlettirin. rencilere Atklar Azaltmak in Neler Yapabilirim? balkl bilgi sayfasn datn. Onlardan tahtaya yazm olduunuz atk adlarn tablonun birinci stunundaki boluklara yazmalarn isteyin. Ardndan rencileri tablodaki dier boluklar rnekteki gibi doldurmaya ynlendirin. Daha sonra onlara Atk Azaltma lkeleri balkl bilgileri aktarn; bu ilkelerin benimsenmesinin yararlarndan sz edin. Birka rencinin, tabloyu nasl doldurduklarn arkadalaryla paylamasn salayn. rencilerin tabloya yazdklarnn atk azaltma ilkeleriyle uyumlu olup olmadn konuun. Hep birlikte, atk azaltma ilkeleri nda evlerdeki atklarn nasl azaltlabilecei zerinde konuun. Ardndan rencilere u soruyu sorun: Bu yl boyunuz ok uzad iin geen yldan kalma yepyeni pantolonunuzun boyu artk ksa geliyor. Ne yaparsnz? rencilerden bu konuda nerilerde bulunmalarn isteyin. Bir rencinin nerileri tahtaya yazmasn salayn. Baz neriler unlar olabilir: Pantolonu gereksinimi olan birine veririm. Eskiciye satarm. Anneme veririm. O paralara ayrp temizlik iin kullanr. Paalarn keser, ort olarak kullanrm. Evdeki artk kumalarla paasna ek yapp boyunu uzatrm. Paralara ayrp baka giysilere yama yapmak iin kullanrm. pe atarm. rencilerden tahtadaki nerileri deerlendirmelerini isteyin. Onlara nerilerin zgn, gereki ve evre dostu olup olmadn sorun. Her neri zerinde konuurken, rencilerin u sorular gz nnde bulundurmalarn salayn: Tketimin azalmasn salyor mu? Bu hliyle uzun sre kullanlabilir mi? Farkl bir kullanm ekli sunuyor mu? Yaadnz yerin koullarna uygun mu?

Atksz Bir Dnya

107

Atklar

Geri kazanm

rencilere atklar azaltmann, evre kirliliinin nne gemenin ve doal kaynaklarn tkenmesini nlemenin en etkili yollarndan birinin geri kazanm olduunu anlatn. Geri kazanm, atklarn ayrlp ilenerek yeni malzemelerin retiminde kullanlmas anlamna gelir. rnein, kullanlm cam ieler ya da kavanozlar toplanr. Bunlar, zel tesislerde yeniden ham maddelerine ayrlr ve yeni cam rnlerin retiminde kullanlr. rencilere, cam, kt, plastik ve metalden yaplm rnlerin geri kazanmla yeniden deerlendirilebileceini hatrlatn. Onlara daha karmak rnler olan televizyon ve bilgisayar gibi elektronik cihazlarn nasl geri kazanlabileceini sorun. Yantlar aldktan sonra Bilgisayarlar Geri Kazanalm! bilgi sayfasn rencilere datn ve aadaki sorular sorun: Bir bilgisayarn ortalama mr ne kadardr? mr dolan bilgisayarlara hangi ilemler uygulanr?

rencilere geri kazanm yaplabilen ve geri kazanm sonucu retilmi rnlerin zerinde zel bir iaret bulunduunu syleyin. Onlara bu iareti gsterin ve bunun geri kazanm dngsnn simgesi olduunu anlatn: Birinci ok, geri kazanm yaplacak malzemelerin toplanmasn; ikinci ok, bu malzemelerden geri kazanmla yeni rnlerin retilmesini; nc ok bu rnlerin tketilmesini simgeler. Dngnn tamamlanabilmesi iin tketilen yeni rnlerin de geri kazanmla deerlendirilmesi gerekir. Geri kazanmn yararlar zerine tartn.

4 1

rencilere DVDdeki Geri Kazanm adl izgi filmi ve Geri Kazanm Neden nemli? adl filmi izlettirin. Bu filmlerin ana fikrini hep birlikte bulmaya aln.

Doaya armaanmz: Organik atklar


rencilere, park ve bahelerdeki bitkilerin budanmas sonucu ok miktarda organik atk aa ktn anlatn ve bu atklarn nasl deerlendirilebileceini sorun. Bir rencinin nerileri tahtaya yazmasn isteyin. neriler unlar olabilir: pe atlabilir. Topra ve bitki kklerini rtmek amacyla kullanlabilir. (Kuraklktan ya da dondan korumak ve nemli tutmak iin baz yerlerde tarlalar slak saman ya da doal gbreyle rtlr.) Kompost yapmnda kullanlr. Sunta yapmnda kullanlmak zere bir kereste fabrikasna satlabilir. Kt hamuru ve karton yapmnda kullanlmak zere bir fabrikaya satlabilir. Kurutulup yakacak olarak kullanlabilir. Tm nerileri tahtaya yazn. Daha sonra rencilerden tahtadaki nerileri deerlendirmelerini ve her neriye tek tek puan vermelerini isteyin: Atn p alanna gnderilmesini salayacak nerilere 1; atn doada paralanmasna olanak tanyacak nerilere 2; geri kazanmla ham madde olarak kullanlmasn salayacak nerilere 3 puan vermelerini salayn. Her bir neriye verilen puanlarn toplanacan ve en yksek puan alan nerinin en iyi olarak kabul edileceini belirtin. nerileri, evre dostu, gereki ve zgn olup olmadklar bakmndan da puan vermeden deerlendirin. rencilere, atklarn yaklmasnn doru bir uygulama olup olmadn sorun. plerin ve anz yaklmasnn evreyi kirlettiini, toprakta yaayan canllar ldrdn belirtin.

3
108

Atksz Bir Dnya

Atklar

rencilere, organik atklarn bitki ve hayvan kaynakl olduunu syleyin. Bunlarn, doada mikroorganizmalar yardmyla kolayca bozularak bileenlerine ayrldn belirtin. Evsel atklarn nemli bir blmnn de organik atklardan olutuunu anlatn. Bu atklarla kompost yaplabileceini syleyin. Kompost, organik atklarn belirli bir yerde biriktirilip ara sra kartrlarak kontroll olarak bozulmas salanarak elde edilir. Doru ekilde yaplan kompost ileminin evreye hibir olumsuz etkisi yoktur. Tersine organik maddelerin doaya geri dnmesini salar. Kompost yapmak iin, organik maddelerin evdeki dier plerden ayrlmas gerektiini hatrlatn. Cam krklar ya da zehirli maddelerle kartrlan organik maddeler bahecilikte kullanlamaz. Bir yandan dier atklarn da kullanlamaz hle gelmesine neden olurlar. Kompost Nasl Yaplr? bilgi sayfasn kullanarak snfa kompost yapmn anlatn. Bahesi olanlarn, evlerinden kan organik atklarla kompost yapabileceklerini syleyin.

5 1 2 3

evre dostu malzemeler neler?


Dersten nce rencilere, bir hafta boyunca evlerine giren naylon poetleri sayp not etmelerini syleyin. Derste, bir haftada hangi rencinin evinde ka poet biriktiini tahtaya yazn. Sonra hep birlikte bunlarn ortalamasn alarak, bir evde haftada ortalama olarak ka naylon poet kullanldn hesaplayn. sterseniz aylk ve yllk naylon poet tketimlerini de hesaplatabilirsiniz. rencilere bu sonulara arp armadklarn sorun. rencilere al verilerde kullanlan naylon poetlerin genellikle daha sonra pe atldn hatrlatn. Naylon poetlerin doada ok uzun zamanda paralanabileceini ve ne kadar ok naylon poet tketilirse evrenin de o kadar ok kirleneceini syleyin. Onlara gndelik yaamda sk kullandmz baka birok malzemenin daha doada kolay paralanamadn belirtin. Bu nedenle alveri yaparken, doaya zarar vermeyen ya da geri kazanlabilen evre dostu malzemelerden yaplm rnleri tercih etmemiz gerektiini vurgulayn. Hep birlikte naylon poet kullanmn azaltmak iin neler yaplabileceini konuun. rencilere alverite file ya da bez torba kullanan yaknlarnn olup olmadn sorun. Naylon poetle bez torbay karlatrn. Bez torba kullanmann daha az atk retmek anlamna geldiini belirtin. Bu konuda baka bir rnek vermek iin Atklar... Atklar... balkl bilgilere bavurun.

Yaadmz yerde atklara ne oluyor?

1 2 3 4

rencilere CDnin Atklar blmnde bulunan Atklarn yaam dngs balkl bilgileri aktarn. rencilere belediyenin atklardan sorumlu birimine bir gezi dzenleyeceinizi syleyin. Geziden nce onlara p Alanlar balkl metni datn. Bu metinden yararlanarak sorular hazrlamalarn syleyin. Bu sorular orada karlaacaklar grevlilere sormalarn isteyin. Geziden sonra rencilere gzlemlerini sorun ve bunlar zerinde konuun. Ardndan u anda bavurulan atk ynetimi uygulamalarnn etkili olup olmadn tartn. rencilere u sorular yneltin: Var olan uygulamalar, insanlar atklarn azaltmaya ynlendiriyor mu? Bu uygulamalarn olumsuz ynleri var m? Varsa nasl iyiletirilebilir? rencilerin atk ynetimini iyiletirmeye ynelik nerilerini tahtaya yazn. Birka renci sein ve onlardan bu nerileri bir dileke hline getirmelerini isteyin. Bu dilekeyi belediyenin ilgili blmne iletin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Atklar blmnden yararlanabilirsiniz.

Atksz Bir Dnya

109

Atklar

Tamamlayc almalar
rencilere gnlk yaamda p diye attmz baz nesnelerin, bakalar tarafndan sanat eserleri ya da yeni eyalar yapmak iin kullanlabileceini syleyin. Onlara evrelerine dikkatlice bakacak olurlarsa pe atlan birok nesnenin yeni ve bambaka ekillerde kullanlabileceini greceklerini belirtin. rnein, tuvalet kd rulolarndan kalemlikler, pet ielerden sulama kaplar yaplabileceini anlatn. rencilere bu tip atklar baka nasl deerlendirebileceklerini sorun. rencileri atk malzemeler kullanarak resim, heykel vb. bir sanat etkinlii yapmaya ynlendirin. Daha sonra ortaya kan eserlerle bir sergi dzenleyin. rencileri, farkl maddelerin doada ne kadar srede paralanacan gzlemlemek iin bir alma yapmaya ynlendirin. Bunun iin, metal, cam ve tetrapak iecek kutular, eski gazete ktlar ve meyve koanlar toplayn. Etkinlii snfta yapmak iin tm bu malzemeleri alacak byklkte bir cam kavanoz kullanabilirsiniz. Atk malzemeleri, bir miktar toprakla birlikte kavanoza doldurun ya da bahede atnz bir ukura gmn. Her ay, kavanozdaki ya da ukurdaki atklar inceleyerek hangilerinin ne lde bozulduunu gzlemleyebilirsiniz. (Bu almann sonunda yalnzca meyve artklarnn ve atk ktlarn paralandn grebilirsiniz.) Hangi atklarn paralanmakta olduunu ve hangilerinde deime olmadn saptayn. Okulunuzdaki atklarn cinslerine gre (metal, plastik, kt, cam vb.) ayr ayr toplanmas ve geri kazanm iin bir kampanya balatn. Bu kampanya iin belediye ve eitli kurulularla i birlii yapn.

Atklar Azaltma lkeleri


Birok rn paketlenmi olarak satn alrz. Paketleme malzemelerinin birou doada ok uzun srede yok olur. Baz rnler, daha ekici grnmeleri iin gerekte gerekenden ok daha fazla malzemeyle paketlenirler. rn satn alrken, daha az malzemeyle paketlenmi olanlarn tercih ederek gereksiz atk oluumunu engelleyebiliriz. Bir defa kullanlmak zere tasarlanm baz nesneleri pe atmak yerine tekrar tekrar kullanabiliriz. rnein, cam ieler ve kavanozlar temizlenerek yeniden kullanlabilir. Baz eyalar zamanla eskiyip ypranabilir. Hemen yenilerini almak yerine bunlar tamir ederek ya da bakm yaparak biraz daha uzun bir sre kullanabiliriz. Bu, bilinli birer tketici olmakla da ilgilidir. Bilinli tketiciler, eyalarn verimli kullanrlar. Kt, metal, cam ve plastik atklar geri kazanlabilir. Bylece doal kaynaklar bir lde korunmu olur. Daha az atk pe gider. Geri kazanm iin, atklarn eitlerine gre ayr ayr toplanmas gerekir. Atk malzemeler yeni ilevler kazandrlarak ie yarar hle getirilebilirler. rnein, bir yourt kabn saksya dntrebiliriz.

110

Atksz Bir Dnya

Atklar

Kompost Nasl Yaplr?


Kompost, bitkilerin eitli blmleri, saman, meyve-sebze kabuklar, yapraklar, yabani otlar ve bir miktar toprak kullanlarak yaplabilir. ine koyulan topran organik bileiklerce zengin olmas kompost oluumunu kolaylatrr. Kompostun nitelii, yalnzca iindekilere ve bunlarn oranlarna deil, nasl yapldna da baldr. Kuru ve glgelik bir yer kompost alan olarak seilir. Kompost yapmak iin, yaklak 1-1,5 metre karelik bir alan yeterlidir. Bu alann evresi tahta ve tula gibi doal malzemeler kullanlarak snrlandrlr. Ancak bu snrlandrmann kabn iindeki kompostun havalanmasna olanak salayacak ekilde yaplmas gerekir. Kompost alan, yaklak 20 cm derinlikte kazlr. ine, kompost yaplacak maddeler, toprakla kartrlarak yaklak 20 cmlik tabakalar hlinde st ste konulur. Ykseklii 1-1,5 metreye ulatnda, zeri 10 cm kalnlnda toprak tabakasyla rtlr. Zaman zaman karmn iine su da katmak gerekir. Su, rme iin gerekli nemi salar. Kompost, belirli zaman aralklaryla birka kez kartrlarak altst edilir. Sonbahar geldiinde yaplan altst ileminden sonra, dondan korumak amacyla kompostun zeri yaprak ya da samanla kaplanr. lkbahar ya da sonbaharda, ekili alanda metre kare bana 20-40 kilogram decek kadar kompost gbre olarak kullanlr.

Atklar... Atklar...
Gnlk yaantmzda kullandmz baz nesnelerin gelecekte ne tip atklar oluturacaklarn genellikle pek dnmeyiz. rnein, sk sk kullandmz okul gerelerinden biri olan cetvelleri ele alalm. Cetvel; plastik, tahta ya da metalden yaplr. Peki, bu malzemelerden hangisi doada daha hzl paralanabilir? Tahtann doada paralandn biliyoruz. Tahta bir cetvel, evreye zarar vermeden paralanabilir. te yandan, plastik ve metal doada kolay kolay paralanamaz. Ancak bu malzemelerden yaplan cetveller daha dayankldr. Tahta yerine plastik ya da metali tercih ederek ormanlarn korunmasna katkda bulunulabilir. Ancak, plastik retiminde petrol kullanlr ve bu da kirlilie yol aar. Szn ettiimiz bu rnekler, alveri yaparken ok ynl dnmemiz gerektiini gsteriyor. Seim yaparken seimlerimizin evreye olas etkilerini de gz nne almalyz. Peki, bunu nasl baaracaz? Yant ok kolay! Yaammzn birok annda karar verirken evre dostu olmay temel ilke edinmeliyiz.

Atksz Bir Dnya

111

Atklar

renci bilgi sayfas

Atklar Azaltmak in Neler Yapabilirim?


Atklar azaltmak iin yapabileceklerim
Atk eitleri Satn almaktan kanrm. Tamir ederek ya da bakm yaparak uzun sre kullanrm. Geri Farkl bir kazanm amala kumbarasna kullanrm. atarm ya da ilgili kurululara gnderirim. I Kalemlik yaparm. Dier nerilerinizi yazn:

Pet ie

Pet ieli rnler yerine cam ieli rnler alrm.

112

Atklar

renci bilgi sayfas

Bilgisayarlar Geri Kazanalm!


Bir bilgisayarn ortalama mr yaklak 8 yldr. Bu, pek uzun bir sre deildir. stelik her yl ne kadar ok sayda bilgisayar retildiini dnrsek Gnn birinde tm bu bilgisayarlar, kullanm srelerini tamamladnda, plerinden bir da bile oluabilir. nk bilgisayar paralarnn byk ksm geri kazanma giremez. Bilgisayar paralarnn % 90 ya ple gider ya da ok ince tabakalar hline gelene kadar buldozerlerle sktrlr. Ancak, bu paralar kadmiyum, cva, kurun gibi ar metallerden oluan zehirli ve evreye zarar verebilen maddeler de ierir. Bilgisayarlardan kan tehlikeli maddeler evreyi kirletmemeleri iin yeniden ilenir. Evlerimizde kullandmz dier cihazlar da benzer kirlilikler yaratr. Baz lkelerde, bu cihazlar geri kazanmla yeniden deerlendirilir. Eski buzdolab, televizyon, telefon, aspiratr, ekmek kzartma makinesi, masa lambas, mzik seti ve bilgisayar gibi cihazlar toplanr, dier plerden ayklanr, paralar ayrlp gruplandrlr. Plastik, cam, metal, elektronik devre gibi farkl malzemeler geri kazanlmak zere fabrikalara gnderilir, geri kalanlarsa yaklr.
Elif Ylmazn Bilim ocuk Dergisinin Ocak 2004 saysnda yaymlanan Bilgisayarlar Geri Kazanalm! adl yazsndan ksaltlarak alnmtr.

113

Atklar

renci bilgi sayfas


114

p Alanlar
p alanlar, kentlerdeki plerin toplanarak gmld zel alanlardr. Birok kentte, toplanan plerin bir blm geri kazanm fabrikalarna gnderilir, bir blm yaklr. ou p alanlarnda gmlr. ou insan, p alanlaryla plkleri birbirine kartrr; p alanlarnn ok byk plkler olduunu dnr. Oysa p alanlar, plerin st ste ylarak kendi hline brakld yerler deildir. Bunlar, plerin yer alt sularndan, yamurdan ve havadan yaltlarak sakland zel olarak tasarlanm yaplardr. Bir p alannn yaplaca yer, zel olarak seilir. Dnyann birok blgesinde, p alanlarnn nerelere kurulabilecei ve nasl iletilecei konusunda yasalar vardr. p alannn kurulaca yer, ncelikle blgenin toprak yapsna baklarak seilir. p alanlar ta ocaklarnn ya da madenlerin yaknna kurulmaz. nk, bu alanlardan yer alt sularna sznt olabilir. Bu szntlarn sulara karmasn engellemek iin p alannn akarsulardan ve sulak alanlardan da uzakta olmas gereklidir. plerin depolanaca yer seilirken, bu alann doal yaama verebilecei zararlarn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Bu nedenle, p alannn kurulaca blge, rnein, kularn yaad yerlerin ya da g etme yollarnn yaknnda olmamaldr. Bir p alannn en nemli ilevi, plerin evreye zarar vermeyecek bir biimde saklanmasdr. Bu nedenle taban, salam plastikten ya da kilden bir tabakayla kaplanr. p alanna bir gnde getirilen pn arl yzlerce tonu bulabilir. Her gn, getirilen pler st ste ylr; buldozer ve traktr gibi ar aralar yardmyla sktrlarak zeri toprak ya da baka malzemelerle kaplanr. Bylece ku, fare ve bcek gibi canllardan korunmu olur. p alannn olabildiince kuru tutulmas gereklidir. Bu nedenle alana alnmadan nce plerdeki su kontrol edilir.
Asl Zlalin Haziran 2001 Bilim ocuk Dergisinde yaymlanan p Alanlar yazsndan ksaltlarak alnmtr.

Kimyasal Maddeler

evremizdeki Kimyasal Maddeler


Ana Tema Kimyasal maddeler, evreyi ve insan saln olumsuz ynde etkileyebilir. 2-3 ders saati Kimyasal maddelerin evreye ve insan salna etkilerini aklar. Evdeki kimyasal maddeleri gvenli bir ekilde saklamann ve kullanmann nemini fark eder. Evdeki kimyasal maddeleri gvenli bir ekilde saklamaya ve kullanmaya ynelik nerilerde bulunur. Karlatrma, eletirel dnme, yanstc dnme, tablolatrma, karmda bulunma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVD'si

Giri
Gnlk yaammzda, iinde eitli kimyasal maddeler bulunan pek ok rn kullanyoruz. Deterjanlar, parfmler, oda spreyleri, di macunlar, ilalar, cilalar, boyalar gibi. Bugn dnyada doal ya da insan rn 10 milyondan fazla eit kimyasal maddenin kullanld tahmin ediliyor. Ayrca her yl piyasaya 200-300 yeni kimyasal madde srlyor.

evremizdeki Kimyasal Maddeler

115

Kimyasal Maddeler

Kimyasal maddelerin, modern yaam iin vazgeilmez olduklar bir gerek. Ancak birok kimyasal madde, dorudan ya da kullanldktan sonra evreye salnr ve evrede kirlilie neden olur. Kimyasal maddelerin bazlar zehirlidir. Bunlar, havada, suda ve toprakta birikerek tehlike olutururlar. Besin zinciri araclyla yiyeceklerimize karr ve salmz olumsuz ynde etkilerler.

Etkinlikler
Kimyasal maddeler hakknda ne biliyoruz?

1 2 1 2

rencilere, gnlk yaamda en ok hangi kimyasal maddeleri kullandmza ilikin bir beyin frtnas yaptrn. (lk akla gelecekler unlar olabilir: la ve dier eczaclk rnleri, kozmetikler, plastikler, sabun, deterjan, yapay gbreler ve tarm ilalar, elyaflar, lastik, boya vb.) Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Ardndan onlara Giri blmndeki bilgileri aktarn. Kimyasal maddelerin olmad bir yaamn dnlemeyecei gereini vurgulayn. Birok kimyasal maddenin tartlmaz yararlar olduu gibi, birounun da evreye ve insan salna zararlar olduunu belirtin.

Kullanlm piller ne olacak?


rencilere aadaki sorular sorarak onlar konuya hazrlayn: Kullandnz saat mekanik mi, yoksa pilli mi? Bu iki saat tipi arasndaki fark nedir? Pillerin en yaygn kullanlan enerji kaynaklarndan biri olduunu anlatn. Ancak pillerin hem insan sal hem de evre iin tehlikeli olabileceini syleyin. Pillerin, kullanm srasnda sorun oluturmadn ancak bitip pe atldklarnda tehlikeli hle geldiklerini vurgulayn. Baz pillerin, ok dk miktarlarda bile insan salna zarar verebilen kadmiyum, kurun ve cva gibi ar metaller ierdiini belirtin. Piller pe atldktan sonra, metal klflarnn anp paralandn ve iindeki ar metallerin aa ktn anlatn. Yamur yadnda topraktan szlen suyun, bu ar metalleri rmaklara, gllere ve yer alt sularna tayabildiini syleyin. Bu yolla, en tehlikeli ar metallerden biri olan cvann, dorudan ime suyuyla ya da besinler araclyla bedenimize girdiini aklayn. rencilere Gnlk yaamda pilleri nerede kullanrz? sorusunu sorun. Verdikleri yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. rencilere pillerin yaratabilecei sorunlarn nasl zlebilecei konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn. Bunlardan bazlar unlar olabilir: arj edilebilen piller kullanmak. Bylece daha az sayda pil kullanlr ve pe atlr. Atk pilleri bir toplama kutusunda biriktirmek ve bunlar bir geri kazanm kuruluuna gtrmek. rencilere, yaadklar yerde byle bir geri kazanm kuruluu yoksa atk pillerin toplanp depolanmasn salamak amacyla bir giriim balatabileceklerini syleyin.

3 4 5

116

evremizdeki Kimyasal Maddeler

Kimyasal Maddeler

Evdeki kimyasal maddeleri tanyalm


A.

rencilere aadaki sorular sorun: Evinizde ne tip kimyasal maddeler kullanlyor? Bunlar evin neresinde saklanyor? Kimyasal maddelerin insan sal ve evre asndan tehlikeleri neler? Evde kullanlan kimyasal maddelerin zararlarn azaltmak zere hangi nlemler alnabilir?

Bu etkinlik srasnda, CDnin Evdeki kimyasal maddeler adl blmnden yararlanabilirsiniz. B.

1 2

rencilere DVDdeki Zehirli Maddelerle Yaamak adl filmi izlettirin. rencilere bu filmde konunun ele alndn syleyin. Bunlar: Kiisel bakm rnlerinde kullanlan kimyasal maddeler Otomobil bakm rnlerinde kullanlan kimyasal maddeler Ev ve bahe bakm rnlerinde kullanlan kimyasal maddeler

3
C.

Ardndan rencilere Balangta adl izgi filmi izlettirin.

1 2

Yaygn Olarak Kullanlan ve Tehlikeli Maddeler eren rnler balkl bilgi sayfasn rencilere datn. Bu sayfadaki Uyarlara Dikkat! balkl bilgiler zerinde konuun. Evlerinde bilgi sayfasnda ad geen rnlerden olup olmadn sorun. rencilere Evimizdeki Tehlikeli Maddeler balkl bilgi sayfasn datn. Onlara, evlerinde bulunan rnlerin etiketlerindeki uyarlar bu bilgi sayfasndaki tabloya yazmalarn syleyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Kimyasal Maddeler blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencileri, tehlikeli maddeler ieren rnler yerine kullanlabilecek doal rnleri aratrmaya ynlendirin. Bunun iin nternetten ve baka kaynaklardan yararlanmalarn salayn. (rnein kire zc ya da amar yumuatcs yerine sirke kullanlabilir.)

evremizdeki Kimyasal Maddeler

117

Kimyasal Maddeler

renci bilgi sayfas

Yaygn Olarak Kullanlan ve Tehlikeli Maddeler eren rnler

amar deterjanlar derisi duyarl olan kiilere zarar verebilir. Ayrca fazla miktarda kullanldnda solunum sorunlarna yol aar.

Bcek ilalarnn ou, zehirli kimyasal bileikler ierir. Bu bileikler, gzlere zarar verebilir. Solunmas tehlikelidir.

Tuvalet temizleyiciler, hidroklorik asit gibi baz asitleri ierir. Bunlar, baka kimyasal maddelerle kartklarnda zehirli gazlar aa kar. Bu gazlarn solunmas salk iin tehlikelidir.

Boyalarn ou organik zcler ierir. Bu zcler, gzlere ve deriye zarar verir. Bu maddeleri solumak ba ars, bulant, kusma gibi sorunlara neden olur.

Cam temizleyiciler gzlere, deriye ve solunum yollarna zarar verebilir. Yanllkla yutulduunda yaam tehlikeye sokabilir.

Bulak makinesi deterjanlar derinin zarar grmesine ve yanmasna neden olabilir. Zehirli olduklar iin kesinlikle yutulmamalar gerekir. Elde ykamada kullanlan bulak deterjanlar bunlara gre daha az zararldr.

Ocak ve frn temizleyiciler ok zehirlidir. Deriyi ve gzleri yakabilir. Ayrca andrc etkileri vardr. Yutulduunda yaam tehlikeye sokar.

Mobilya cilalar gzlere, deriye ve solunum yollarna zarar verebilir. Yutulduunda bulant ve kusma grlebilir.

Oda spreyleri ve koku giderici maddeler yksek derecede yancdr. Gzlere, deriye ve solunum yollarna zarar verebilir. Kat olanlar yutulursa yaam tehlikeye girer.

Uyarlara Dikkat!
Evde kullandmz pek ok rn, insanlara, hayvanlara ya da evreye zarar veren zehirli kimyasal maddeler ierir. Bu tr rnlerden, genellikle evimizi temizlemek ya da zararl bceklerden korunmak amacyla yararlanrz. Bunlar gvenli ve verimli bir ekilde kullanmak iin zerlerindeki etiketleri okumak ok nemlidir. rn etiketlerinde, kimyasal maddelerin kullanmyla ilgili neri ve uyarlar yer alr. Bu neri ve uyarlara dikkat etmeliyiz. Ayrca bu rnlerle hibir zaman dorudan temas etmemeliyiz. Satn aldmz rnlerin etiketlerindeki bilgileri dikkatle okumak salmz gvence altna almamz salar.

118

Kimyasal Maddeler

Evimizdeki Tehlikeli Maddeler

renci bilgi sayfas

Evinizde, kimyasal madde ieren rnlerin etiketlerine bakn. Aadaki tabloyu doldurun: Nu. rn ad Etikette herhangi bir uyar var m? Etikette uyar varsa bu uyarda ne yazyor?

119

Enerji Ulam Sanayi nsan Etkinlikleri ve Etkileri Tarm Ormanclk Turizm

Enerji
Enerjisiz Yapamayz 123 Enerji Tasarruflu Ampuller

128

KONUYLA LGL FLMLER Enerji Kaynaklarmz Is Tasarrufu Nasl Yaplr? Elektrik Tasarrufu Nasl Yaplr?

Ulam
Yaadmz Yerde Ulam Bisikletli Yaam 137 KONUYLA LGL FLMLER Ulam, Enerji ve evre Daha Temiz Ulam

132

Sanayi
evre Dostu Sanayi

139

KONUYLA LGL FLMLER Sanayinin evreye Etkileri Sanayi

Tarm
Tahldan Ekmee 142 Lezzetli St rnleri 146 Ar Vz Vz Vz!.. 150 Organik Tarm 158 KONUYLA LGL FLMLER Tarm Tarmda

Ormanclk
Benim Gzel Ormanm! 161 KONUYLA LGL FLMLER Ormansz Bir Dnya Yeniden evrime Sokma

Turizm
Arkasnda z Brakmayan Turistler KONUYLA LGL FLMLER Hafta Sonu

167

renci bilgi sayfalar


Yenilenebilir Enerji Kaynaklar 127 Farkl Ampul Trlerini Karlatralm 131 Enerji Tasarrufu Yapalm 131 alma Gruplar in Ynergeler 136 Yufka Ekmei Ne Kadar Gzel! 145 Soframzdaki Ekmek 145 Peynir Yapmak ok Kolay! 149 Arm, Balm, Peteim 153 Ar Trleri 154 Bal Arlar banda! 155 Arclk rnleri 156 ocuklara Bir Doa Dostundan Mektup Var! 157 Teekkrler Aa! 165 Ormanda Nelere Dikkat Ederim? 166 Kitle Turizmini Ekoturizmle Karlatralm 171

Enerji

Enerjisiz Yapamayz
Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Enerji kaynaklarn verimli kullanmalyz. 4 ders saati Hangi enerji kaynaklarnn kullanlmasnn doaya olumsuz etkilerinin olabileceini aklar. Yenilenebilir enerji kaynaklarn belirtir. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn olumlu ve olumsuz zelliklerini fark eder. Enerjinin ekonomik ve etkin kullanm yollarn kefeder. Eletirel dnme, sorgulama, karmda bulunma, tartma, akl yrtme, gzlem, inceleme, plan yapma

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Gnlk yaammzda gerekletirdiimiz birok etkinlik iin enerji gerekir. Enerji kullanarak evlerimizi str, topramz iler, otomobillerimizi ve dier makinelerimizi altrrz. Enerji kaynaklarndan yararlanabildiimiz iin rahat bir yaam srdrrz. yle ki enerjisiz bir yaam dnemeyiz.

Enerjisiz Yapamayz

123

Enerji

Dnyada canlln srmesi iin gerekli enerjinin byk blm Gneten gelir. Bu enerji var olan tm enerji kaynaklarnn temelidir. Gnmzde kullanlan enerji kaynaklar unlardr: Fosil yaktlar (kmr, doal gaz ve petrol) Nkleer enerji Yenilenebilir enerji kaynaklar (su, rzgr, gne, jeotermal, biyoktle gibi) Enerji kaynaklarnn kontrolsz kullanm doay olumsuz etkiler. Fosil yaktlarn yaklmas srasnda asitli gazlar, kller, is ve kirlilik yapc dier maddeler aa kar. Bunlar, asit yamurlar ve iklim deiiklii gibi kresel boyuttaki evre sorunlarna neden olur. Bunlarn yan sra, fosil yaktlar yakn bir gelecekte tkenebilir. Bu nedenle dnya nfusunun enerji gereksinimini karlamada sorunlar yaanabilir. Fosil yakt elde etmek iin bavurulan madencilik uygulamalar yeryznn deimesine ve zarar grmesine yol aabilir. Nkleer enerji santralleriyse risklidir; bu santrallerde ortaya kan radyoaktif atklarn kontroll bir ekilde depolanmas ve ilenmesi gerekir. evreye daha az zararl olduu kabul edilen gne, rzgr, su, jeotermal ve biyoktle gibi yenilenebilir kaynaklarla da enerji retimi yaplabilir. Ancak bu tip kaynaklardan enerji elde etmek iin kullanlan teknolojiler henz yeterince verimli deildir ve maliyetleri yksektir. Ayrca evreye hibir olumsuz etkisi olmayan bir yntem henz yoktur. Bu nedenle enerjinin verimli kullanm gnmzn en nemli konularndan biridir.

Etkinlikler
Enerji retimi evreyi nasl etkiler?

rencilere aadaki sorular sorun: Yrme, koma ya da bisiklete binme gibi etkinlikler iin enerjiye gereksinimimiz var. Bu enerji nasl elde edilir? (Besinlerin vcutta yaklmas sonucunda elde edilir.) Hangi enerji kaynaklarn biliyorsunuz? (Baz rnekler, kmr, petrol, elektrik, odun, su, gne ve rzgrdr.) Enerji kaynaklarnn hepsinin asl kayna nedir? (Gne)

2 3 4

Gnmzde modern yaamn enerji olmadan dnlemeyeceini anlatn. Ancak retimden tketime kadar olan sre iinde tm enerji eitlerinin doay olumsuz etkileyebileceini belirtin. rencilere DVDdeki Enerji Kaynaklarmz adl filmi izlettirin.

Onlara, enerji retimi iin yaplan baz etkinliklerin evre zerindeki olumsuz etkilerinin neler olduu konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. Ardndan aadaki konular ele aln: Baz madencilik uygulamalar (Yeryznn deimesine ve zarar grmesine yol aar.) Fosil yaktlarn yaklmas (Asitli gazlar, kller, is ve kirlilik yapc dier maddeler aa kar.) Nkleer enerji santralleri (ernobildeki gibi kazalarn gerekleme tehlikesi var; radyoaktif atklarn depolanmas ve ilenmesiyle ilgili sorunlar ortaya kabilir.) Dev barajlar ve hidroelektrik santralleri (ok sayda insann yer deitirmesine ve geim kaynaklarnn ortadan kalkmasna neden olur; ormanlk blgelerin azalmasna ve ekilebilir arazi kaybna yol aar; doal yaam zerinde olumsuz etki yapar, doay deitirir ve ona zarar verir.)

124

Enerjisiz Yapamayz

Enerji

Enerji kullanmnn evre zerindeki olumsuz etkilerini azaltmann unlara bal olduunu belirtin: Yenilenebilir enerji kaynaklarnn daha yaygn kullanm Ekonomik ve verimli enerji kullanm rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn.

Siz hangi enerji kaynan seerdiniz?


Hazrlk yapalm

1 2

Dersten bir hafta nce snfa, lkemizde daha ok hangi yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlabileceine ilikin bak alarn ortaya koyacak bir ak oturum dzenleyeceinizi aklayn. Bu ak oturum iin snftaki rencileri alt gruba ayrn. lk drt gruba Yenilenebilir Enerji Kaynaklar balkl bilgi sayfasn datn. Gruplarn her biri, bu metindeki drt yenilenebilir enerji kaynandan (rzgr, gne, jeotermal ve biyoktle) birini sesin. Gruplarn grevi; halk ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanln, savunduklar enerji kaynann kullanm iin yatrm yapmann gerekliliine inandrmak, buna bal olarak da lkenin enerji stratejisini belirlemektir. Ak oturum srasnda dncelerini daha iyi ortaya koyabilmeleri iin rencileri nceden kapsaml bir aratrma yapmaya ynlendirin. Son iki gruptan birini evre ve Orman Bakanlnn, dieriniyse bir doa koruma rgtnn grlerini savunmak zere grevlendirin. Doa koruma rgtn temsil eden grubun grevinin, kullanlmakta olan enerji kaynaklarn yenilenebilir olanlaryla deitirmenin gerekliliini destekleyen veriler sunmak olduunu belirtin. Bakanl temsil edenlerin grevininse gereki ve kalc bir enerji stratejisi benimsemek olduunu anlatn. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Olumsuz Etkileri balkl bilgileri, bakanl ve doa koruma rgtn temsil eden rencilere aktarn. Gruplar, ak oturum srasnda kullanmak zere bilgilendirme ve tantm malzemeleri (logolar, resimler, fotoraflar) hazrlamaya ynlendirin.

4 1 2 3 4

Ak oturum zaman Ak oturum gn geldiinde, snftaki sralar daire eklinde dizin. rencilere ak oturum srasnda birbirlerine saygl davranmalar gerektiini hatrlatn. Gruplarn sunu srasn kurayla belirleyin. Sunumlar iin her gruba beer dakika sre verin. Sunumlar tamamlandktan sonra bakanl ve doa koruma rgtn temsil eden gruplar dier drt gruba soru sorabilirler. Yantlarn ksa ve z olmas gerektiini rencilere hatrlatn. Bakanl ve doa koruma rgtn temsil edenleri, teki drt grubun nerilerini oylamaya ynlendirin. lkenin farkl blgelerinde farkl yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmasnn uygun olabileceini belirtin. rencileri, farkl enerji kaynaklarnn birlikte kullanlabilecei dncesine de yneltin. Gne ve rzgr enerjisi bakmndan lkemizdeki olanaklarn zengin olduunu syleyin.

Enerji tasarrufu neden nemli?

rencilere evlerinin hangi yntemle stldn sorun. Hep birlikte farkl stma yntemlerinin listesini yapn. Ardndan onlara aadaki sorular sorun: Farkl stma yntemlerinin yararlar ve zararlar nelerdir? Evinizin ve snfnzn stma masraf ok mu? Evinizde ve snfnzda s yaltm var m?

Enerjisiz Yapamayz

125

Enerji

naatlarda yaygn olarak kullanlan malzemelerin neler olduuna ilikin bir beyin frtnas balatn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn ve bunlarn neler olduunu konuun. Daha sonra rencilere aadaki sorular sorun: Hangi inaat malzemeleri sy yaltr? (ahap, plastik, kuma) Hangi inaat malzemeleri sy iletir? (beton, tula, cam) Aadaki sorular ele aln: Aralarnda hava bulunan ift caml pencereler ne amala kullanlr? Perde neden kullanlr? Snfnzda s kaa olan yerler var m? Is kaa olan yerlerde nasl daha iyi yaltm yaplabilir?

4 5

rencilere DVDdeki Is Tasarrufu Nasl Yaplr? ve Elektrik Tasarrufu Nasl Yaplr? adl izgi filmleri izlettirin. rencilere, bu filmlerin ana fikrinin ne olduunu sorun. rencilere CDnin Enerji blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn. Ardndan enerji tasarrufu iin evlerinde neler yapabileceklerini sorun. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Enerji blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden evlerinde s tasarrufu yapmak ve s yaltmn iyiletirmek iin ailece bir plan hazrlamalarn isteyin. Her rencinin kendi plann gsteren bir poster hazrlamasn salayn. Hazrlanan plan ve nerileri snfta ele aln. Bu posterlerin tmn okulda sergileyin.

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Olumsuz Etkileri


Yenilenebilir enerji kaynaklarnn yararlarnn yannda, baz olumsuz etkileri de vardr. Bu kaynaklarn kullanlaca retim santralleri iin ok geni alanlar gerekebilir. rnein, rzgr jeneratrleri ya da gne panelleri doal grnm bozabilir. Rzgr jeneratrleri grltye de neden olabilir. Jeotermal ve biyoktle enerjilerinin kullanmysa havann niteliinin bozulmasna neden olabilir.

126

Enerjisiz Yapamayz

Enerji

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar


Rzgr enerjisi Mekanik bir enerjidir ve asl kayna Gnetir. Rzgr enerjisiyle alan santrallerde mekanik enerji elektrik enerjisine dntrlr. Bu santrallerde elde edilen elektrik, termal enerji santrallerinde retilenden biraz daha pahaldr. Rzgr trbinleri havay kirletmez ancak ok grltldr. ok sayda trbinin yan yana yerletirilmesi rzgrdan daha ok yararlanmay salar ve retimin verimini artrr. Rzgrn hzl estii yerlerde rzgr trbinlerinden daha ok yararlanlr. Ancak rzgr trbinleri kasrga hzndaki rzgrlarda zarar grebilir. Gne enerjisi En gl enerji kaynadr. Gne enerjisinden yararlanmann bir yolu, gne kazanlar kullanmaktr. Bu kazanlarda Gnein etkisiyle kaynayp buharlaan su, buhar trbinlerini hareket ettirir. Bu sayede enerji elde edilir. Ancak gne kazanlar iin geni alanlar gerekir. Gne enerjisinden yararlanmann bir dier yoluysa gne panelleri kullanmaktr. Bu panellerle toplanan gne enerjisi elektrie dntrlr. Bu ekilde enerji elde etmek evreyi kirletmez. Ancak panellerin kullanm sreleri dolduunda atk haline gelerek bir baka evre sorununun ortaya kmasna neden olurlar. Gne panelleri iin geni alanlarn gerekmesi gne enerjisinden yararlanmay zorlatrr. Gne panelleri, scak mevsimlerin uzun yaand blgelerde daha ok kullanlr. Jeotermal enerji Yer kabuunun farkl derinliklerinde bulunan scak su, buhar ve gazlar da yenilenebilir bir enerji kaynadr. Trbinlerin hareket ettirdii jeneratrler araclyla scak sudan elektrik enerjisi elde edilebilir. Scak su, borularda anmaya neden olur. Bu nedenle bu enerji kaynann kullanm pahalya gelebilir. Trkiye jeotermal enerji kaynaklar bakmndan dnyann en zengin lkelerinden biridir. Jeotermal kaynaklarn tkenmesi sz konusu deildir. Biyoktle enerjisi Bitkisel maddelerin yaklmasyla elde edilir. Bu yntem, evre iin zararl deildir; nk biyoktle yaklmas sonucunda atmosfere salnan karbon dioksit miktar nemsizdir. Bitkisel maddeler, dorudan yaklmak yerine rtlebilir. Bunun sonucunda gaz (metan) elde edilir. Bu gazdan enerji kayna olarak yararlanlabilir. Bu yntem, daha ok tarmsal atklarn bol olduu blgelerde kullanlabilir. Biyoktleden fermantasyonla retilen metanol ve etanol gibi alkollerse otomobil yakt olarak kullanlabilir.

127

renci Bilgi Sayfas

Enerji

Enerji Tasarruflu Ampuller


Ana Tema Enerji tasarruflu ampuller, hem ekonomik hem de evre dostudur. 1-2 ders saati Enerji tasarruflu ampullerin neden daha verimli ve ekonomik olduunu aklar. Karlatrma, karmda bulunma, gzlem yapma, eletirel dnme, hesaplama, yorumlama, tablolatrma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, problem zme, tartma Kt, karton, eitli boya kalemleri, yaptrc, eski gazete ve dergi sayfalar

Giri
Aylk elektrik faturalarmzn yaklak % 20si aydnlatma giderlerine aittir. Aydnlatma iin evlerde genellikle klasik ampuller kullanlmaktadr. Ancak bunlardan daha uzun mrl olan enerji tasarruflu ampuller de vardr. Bunlar, klasik ampullerden alt kat daha az enerji harcar. stelik sekiz kat daha uzun sre k verir. Enerji tasarruflu ampuller, yararlarnn pek bilinmemesi ve daha pahal olmalar nedeniyle yaygn olarak kullanlmamaktadr. Enerji tasarruflu ampuller doa dostudur. nk dolayl olarak evre kirliliinin azalmasna katkda bulunur. evre kirliliinin bata gelen nedenlerinden biri, fosil yakt kullanlarak elektrik retilen santrallerdir. Enerji tasarruflu ampul kullanmak, fosil yakt tketimini, dolaysyla evre kirliliini azaltr. Ancak birok insan bundan habersiz olduundan, alkanlkla ya da fiyatnn ucuz olmas nedeniyle klasik ampul kullanr. Oysa klasik ampul kullanm, hem btemiz hem de evremiz asndan uzun vadede daha pahalya mal olabilir.

Etkinlikler
Ampul trlerini aratralm

1 2

Dersten bir hafta nce rencilere Farkl Ampul Trlerini Karlatralm balkl tabloyu datn. rencilerin, piyasadaki eitli ampuller haknda aratrma yaparak bu tabloyu doldurmalarn salayn. Derste, rencilerin aadaki sorularn yantlarn da dnerek aratrma sonularn deerlendirmelerini isteyin. Hangi ampuller daha pahal? Ampul eitlerinin aralarndaki fiyat farklar ne kadar? Hangi ampuller daha uzun mrl? Hangi ampullerin gc daha fazla? Hangi ampuller daha yaygn olarak kullanlyor? Ailemiz, yaknlarmz ya da komularmz enerji tasarruflu ampul kullanyor mu? rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn.

3
128

Enerji Tasarruflu Ampuller

Enerji

Enerji tasarruflu ampuller ne kadar verimli?

1 2

rencilere Neden klasik ampuller enerji tasarruflu ampullerden daha yaygn olarak kullanlyor? sorusunu yneltin. (rencilerin verdii yantlar tahtaya yazn. Bu nedenler arasnda unlar olabilir: Alkanlklarn etkisi, enerji tasarruflu ampullerin verimliliine ilikin bilgi eksiklii, evre sorunlarn nemsememe, fiyatnn uygunluu vb.) rencilere Enerji Tasarrufu Yapalm balkl problemin bulunduu bilgi sayfasn datn. Yant: 100 watt/saat gcnde bir klasik ampul bir gnde 2 saat kullanlrsa 100 x 2 = 200 watt/saat elektrik harcanr. Bir gnde denen elektrik bedeli (200 x 13)/1000 = 2,6 YKr olur. (watt kilowatta evirmek iin 1000e blme ilemi yaplr) Bir ylda gnlk 200 watt/saat iin denen bedel 365 x 2,6 = 949 YKr olur. 20 watt/saat gcnde enerji tasarruflu ampul bir gnde 2 saat kullanlrsa 20 x 2 = 40 watt/saat elektrik harcanr. Bir gnde denen elektrik bedeli (40 x 13)/1000 = 0,52 YKr olur. (watt kilowatta evirmek iin 1000e blme ilemi yaplr) Bir ylda 40 watt iin denen bedel 365 x 0,52 = 189,8 YKr olur. Bir ylda 949 189,8 = 749,2 YKr tasarruf edilir. (749,2 YKr = 7,49 YTL)

3 4 1 2

Problemin sonucu zerinde konuun. Onlara hangi ampullerden satn almann daha krl ve verimli olduunu sorun. Ekonomik Aydnlatma lkeleri balkl bilgileri snfa aktarn. Ardndan hep birlikte enerji tasarruflu ampullerin kullanmnn yaygnlamas iin neler yaplmas gerektii zerinde konuun.

Enerji tasarruflu ampul reklam hazrlayalm


rencilere ampul alrken reklamlarn, tercihlerini etkileyip etkilemeyeceini sorun. Ardndan eitli ampullerin paketlerinde ampuln ne kadar enerji tasarrufu saladna ilikin bilgiler olup olmadn sorun. Paketin zerinde bu bilgileri grmenin yararlar zerinde dnmelerini salayn. rencilere ders plannn banda, Ara ve Gereler blmnde belirtilen malzemeleri datp enerji tasarruflu ampulleri tantan reklamlar hazrlatn. Bu reklamlar, afi, poster ya da rencilerin rol alaca canlandrmalar eklinde olabilir.

Enerji Tasarruflu Ampuller

129

Enerji

Tamamlayc almalar
Dersten nce rencilerden ailelerinden izin alarak evlerine ait birer elektrik faturas getirmelerini isteyin. rencilere evlerde, aylk elektrik faturalarnn yaklak % 20'sinin aydnlatma amal kullanmdan kaynaklanan giderlere ait olduunu hatrlatn. Ardndan yanlarnda getirdikleri elektrik faturalarn incelemelerini isteyerek aydnlatma iin ne kadar elektrik harcadklarn hesaplatn. Okulda, Daha Az Enerji, Daha Az evre Kirlilii konulu bir kampanya balatn. Bu kampanyaya okul ynetiminin, okul aile birliinin, retmenlerin, rencilerin ve velilerin katlmasn salayn. Onlara, kampanyann amacnn bir nceki yla gre daha az elektrik harcamak olduunu anlatn. renciler arasndan enerji dedektifleri sein. Bu rencilerden enerjinin verimli kullanlmas ve enerji tasarrufu konusunda arkadalarn bilgilendirmelerini isteyin. Enerji dedektiflerine, okulun bir yl nceki elektrik harcamasn hesaplatn. Sonucu snfa ve okula duyurun. rencileri, gereksiz klar sndrmek gibi enerji tasarrufu salayacak davranlara ynlendirin. Yl sonunda faturalar karlatrarak ne kadar enerji tasarrufu yapldn hesaplatn. rencileri bu almay evlerinde de yapmaya ynlendirin. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrlnn http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/en_tasarruf_bina_ay.html adresindeki bilgilerden yararlann. Ayrca rencilere http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/filmler.html sayfasndaki Aydnlatmada Enerji Tasarrufu filmini izlettirin.

Ekonomik Aydnlatma lkeleri


Kullanmadnz klar kapatn. Olanaklar elverdiince enerji tasarruflu ampuller kullann. Daha fazla elektrik tketen renkli ampullerden kann. I iyi yanstan abajur ya da avizeler kullann. alrken yukardan aydnlatma yerine alma lambas kullann. Dzenli olarak ampullerin tozunu aln. Duvarlar ak renklere boyayn. Mobilyalar pencerelere olabildiince yakn yerletirin. Bylece gne ndan daha ok yararlanrsnz.

130

Enerji Tasarruflu Ampuller

Enerji

Farkl Ampul Trlerini Karlatralm

renci Bilgi Sayfas

Ampul tipi

G (watt)

mr

Fiyat

Paketteki dier bilgiler

Enerji Tasarrufu Yapalm


Bir rencinin odasnda 100 watt/saat gcnde klasik ampul kullanldn dnelim. renci ders alrken bu ampuln srekli olarak yandn ve bu srenin gnde yaklak 2 saat olduunu varsayalm. Bu rencinin odasnda 20 watt/saat gcnde enerji tasarruflu ampul kullanlrsa bir ylda ka YTL tasarruf edilir? (Bir kilowatt/saat elektriin bedeli evler iin yaklak 13 YKrtur.)

131

Ulam

Yaadmz Yerde Ulam


Ana Tema Ulam, gnlk yaamn vazgeilmez bir parasdr, ancak ulam etkinlikleri evreye zarar verebilir. 3 ders saati Gzlem iin 1-3 saat Ulamn evre zerindeki etkilerini azaltmak iin zmler retir. Hangi zelliklere sahip otomobillerin evre dostu olduunu belirtir. Eletirel dnme, yanstc dnme, inceleme, yaratc dnme, karmda bulunma, planlama, sorgulama, yorumlama, karlatrma, tablolatrma, gzlem yapma Anlatm, tartma, beyin frtnas Fotoraf makinesi, Yeil Kutu CD ve DVDsi

nerilen Sre

Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Ulam gnlk yaammzn ayrlmaz bir parasdr. Okula, ie, eve ya da baka kentlere, lkelere giderken ulam aralar bize byk kolaylk salar. Gemile karlatrdmzda, ulam etkinliklerinin gnmzde giderek arttn ve insanlarn eskisinden daha fazla yolculuk ettiini grrz. Ulam etkinliklerinin artmas, benzin, mazot vb. yaktlarn daha fazla kullanlmas anlamna gelmektedir. Bu da kirlilik ve kresel snma gibi pek ok baka evre sorununu beraberinde getirmektedir. Tat saysnn artmas da bu sorunlarn bymesine yol amaktadr.

132

Yaadmz Yerde Ulam

Ulam

Motorlu tatlar, retimlerinden, hurda hline geldikleri zamana kadar eitli ekillerde evreyi olumsuz olarak etkilemektedirler. Bu etkileri en aza indirmek ve ulam aralarnn evre sorunlarna katksn azaltmak amacyla bugn evre dostu otomobiller gelitirmek zere almalar yaplmaktadr. Bu otomobillerin en nemli zellii daha az yakt harcamalar ya da evreye zarar vermeyen kaynaklardan enerji elde etmeleridir.

Etkinlikler
Ulam etkinliklerinin evreye etkisi nedir?

1 2 3

rencilere ulam arac eitlerinin neler olduunu sorun. Yantlarn aldktan sonra Giri blmndeki bilgileri de kullanarak ulam etkinliklerinin evre zerindeki etkileri zerinde konuun. rencilere DVDdeki Ulam, Enerji ve evre adl filmi izlettirin.

Film bittikten sonra onlara aadaki sorular sorun: Ulam aralarna neden bu kadar bamlyz? Ulam neden lkeden lkeye farkllklar gstermektedir? Her gn ka yeni otomobil retilir? (yaklak 100.000) Otomobil says neden srekli artmaktadr? Toplu tama aralaryla ulam gelecekte nasl olacaktr?

Snf drt gruba ayrn ve rencilere her grubun belirli bir konuda dedektiflik yapacan belirtin. Gruplarn adlarnn Trafik Dedektifleri, Otopark Dedektifleri, Hurda Ara Dedektifleri, evre Dedektifleri olduunu syleyin. alma Gruplar in Ynergeler balkl bilgi sayfasn rencilere datn ve her grubun bu sayfalarda belirtilen grevlerini yerine getirmesini isteyin. Bu drt grup, ilek bir kavak, bir otopark, hurda ara park ve otobs terminali gibi yerlerde inceleme yapmalarn istediinizi syleyin. rencilere, buralara aileleriyle birlikte gidebileceklerini, grevlerini yerine getirirken fotoraf ekebileceklerini ve izlenimlerini resimleyebileceklerini belirtin.

Sonular paylaalm

Gruplarn inceleme sonularn snftaki dier arkadalarya paylamalarn isteyin. Her gruba, sunum iin 5, dier gruplardan gelecek sorularn yantlanmas iin de 2-3 dakika verin. Aadaki sorular zerinde bir tartma balatn: Okulun ya da i yerinin eve yakn olmasnn ulam asndan yararlar nelerdir? Trafie daha az ara kmasn tevik etmek iin neler yapabiliriz?

rencilere Yaadmz yerde ulam nasl iyiletirebiliriz? konulu bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. rencileri, snfa kendi aratrmalarnn sonularn ve iyiletirme nerilerini ieren bir eylem plan hazrlamaya ynlendirin. Hazrladklar eylem plann yerel ynetimlere sunmalarn salayn.

Yaadmz Yerde Ulam

133

Ulam

4 5 1 2 3

rencilerden, 2050 ylnda lkemizde ulamn nasl olabileceini hayal etmelerini isteyin. Hayallerini iir, yk, resim, drama vb. yollarla ifade etmelerini salayn. Ortaya kan almalarla bir sergi dzenleyin. rencilere DVDde bulunan Daha Temiz Ulam izgi filmini izlettirin. Bu filmin ana fikrinin ne olduunu sorun. Ardndan toplu tamann ulamdaki nemini anlatn.

Gelecein evre dostu otomobilini aramak


rencilere, bir otomobili evreye en az zarar verecek ekilde kullanmann yollarn sorun. (Otomobilin yann dzenli olarak kontrol edilmesi, hava filtresinin dzenli olarak deitirilmesi, egzoz emisyon lmnn dzenli olarak yaptrlmas vb.) rencilere, evreye daha az zarar verecek otomobiller retmenin yollarn sorun. Onlara evre Dostu Otomobil Nedir? balkl bilgileri aktarn. rencileri, bu konuda nternette aratrma yapmaya ynlendirin. rencilere daha az yakt tketmesi iin bir otomobilin tasarmnda nelere dikkat edilmesi gerektiini sorun. Onlara CDnin Ulam blmnde bulunan, Bir otomobilin tkettii enerji balkl bilgileri aktarn. Ardndan rencilere hangi otomobil tiplerinin ne gibi nedenlerle verimsiz olduunu sorun. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Ulam blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilere, derste rendiklerini aileleriyle paylamalarn syleyin. rencilere evre dostu bir otomobil tasarm yaptrn. Tasarmlarn izim ya da model hlinde yapabileceklerini syleyin. Onlar artk malzemeler kullanmaya ynlendirin. Ortaya kan rnlerle bir sergi dzenleyin. rencilerden yaadklar yerde evre dostu aralarn bulunup bulunmadn aratrmalarn isteyin. Bulduklar bilgileri snfta arkadalaryla paylamalarn salayn.

134

Yaadmz Yerde Ulam

Ulam

evre Dostu Otomobil Nedir?

Otomobille gezmeyi kim sevmez? Ancak, otomobilimiz alrken egzozundan havaya; karbon dioksit, karbon monoksit, azot monoksit ve kkrt monoksit gibi gazlar salnr. Bu gazlar, yalnzca insan saln deil, evre saln da etkiler. Bir otomobilin egzozundan kan duman hi dikkatle incelediniz mi? Bu gazn evreye zarar vermemesi mmkn m? Egzoz gazlarnn evre sorunlarna neden olduunu artk herkes biliyor. Bu sorunlar gidermek amacyla evreye en az lde zarar veren, evre dostu otomobiller retilmeye allyor. Bu otomobiller eko-otomobil, temiz otomobil ya da yeil otomobil olarak da adlandrlyor. Peki, bu otomobillerin zellikleri nelerdir? evre dostu otomobillerin en nemli zelliklerinden biri, ok kk olmalar. Byk otomobillere, verimli almas iin byk hacimli motorlar taklr. Ancak byk hacimli motorlar ok yakt tketir. Kk hacimli motorlara sahip otomobiller hem yakt tasarruflu kullanr hem de kolay park edilir. evre dostu otomobillerin bir dier nemli zellii de az miktarda yaktla alabilmeleridir. Uzmanlar, en az miktarda yakt kullanacak otomobil modelleri retmenin yollarn aryorlar. Birok otomobil, benzin ya da motorinle alyor. Bu yaktlar, petrolden elde ediliyor. Petrol bir fosil yakt tr. Fosil yaktlar, milyonlarca ylda oluuyor ve bunlarn yeryzndeki miktar ok snrl. Hem bu nedenle hem de benzin ve motorin kullanmnn evreye verdii zararlar yznden yeni yakt trleri aranyor. Etanol ve hidrojen zerinde allan yeni yakt trlerinden ikisidir. Etanoln yaklmas sonucunda su buhar ve karbon dioksit aa kar. Hidrojendeyse yalnzca su buhar kar. Ancak bunlarn geni apl kullanm iin yaktlarn depolanmas ve datmyla ilgili altyapnn tmyle deimesi gerekir. Yakt tasarrufu salamada melez otomobiller de umut vadediyor. Gnmzde kullanlan otomobillerin motorlarna elektrik motoru eklenerek retilen melez otomobillerde, egzozdan daha az miktarda zararl gaz kyor ve yakt tketimi neredeyse yar yarya daha az oluyor. yle ki, normal boyutlardaki bu yeni otomobillerin 100 kilometrede harcadklar yakt, 3 litreden biraz fazladr. Melez otomobillerin en iyi zelliklerinden biri de yeni bir altyap gerektirmemesidir. Gnmzde baz lkelerdeki belediyeler melez tatlar kullanmaya balad. rnein, svein Gottenburg Belediyesi. Otomobillerde yakt olarak gne enerjisi kullanlabilir mi? Gne enerjisiyle alan otomobiller de var! Bu otomobiller, Gneten gelen enerjiyi elektrik enerjisine evirir. Bu aralarn zerine gne toplayclar yerletirilir. Daha ok toplayc yerletirebilmek amacyla aralarn gvdeleri uzun ve geni olarak tasarlanr.

Yaadmz Yerde Ulam

135

Ulam

renci bilgi sayfas

alma Gruplar in Ynergeler


Trafik Dedektifleri lek bir kava 15 dakika boyunca gzlemleyin ve aadaki sorular yantlayn. En ok hangi ara eidinden grdnz? Bu ara ka yolcu tayabiliyor? Bir toplu tama arac tahmin olarak ortalama ka yolcu tayabiliyor? Toplu tama aralarnn yararlar nelerdir?

Otopark Dedektifleri Evinizin evresinde aralarn park ettii yerleri gzlemleyerek aadaki sorular yantlayn: Aralar genellikle nerelere park ediliyor? Park yerleri yaya trafiini engelliyor mu, oyun alanlarna tayor mu? Aralar, park kurallarna uygun biimde park ediliyor mu?

Hurda Ara Dedektifleri Bir hurda ara parkn gzlemleyerek aadaki sorular yantlayn: Hurda ara parknda ka ara var? Bu aralar ne durumda? Nasl grnyorlar? Hurda aralar parka kim tarafndan getiriliyor? Hurda aralara ne tip ilemler yaplyor?

evre Dedektifleri lek bir kavak, bir otobs terminali ya da oto tamirhanesini gzlemleyerek aadaki sorular yantlayn: Burada hava kirlilii var m? Kirliliin kayna neler? Buras grltl m? Grltnn kayna neler? Yayalara, bisiklet ve motorlu ara srclerine ynelik tehlikeler neler?

136

Ulam

Bisikletli Yaam
Ana Tema Bisiklet, hem ekonomik hem de evre dostu bir ulam aracdr. 2 ders saati Ksa mesafeli yolculuklarda bisiklet kullanmann nemini aklar. Bisiklet kullanmnn yaygnlamasna ynelik nerilerde bulunur. Eletirel dnme, yanstc dnme, yaratc dnme

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, beyin frtnas, tartma

Giri
Modern yaamda ulam daha ok motorlu tatlarla gerekletirilmektedir. Bu da birok evre sorununu beraberinde getirmektedir. Oysa ksa mesafeli yolculuklar iin toplu tama aralarn kullanmay, yrmeyi ya da bisiklete binmeyi tercih edebiliriz. Bylece motorlu tatlarn kullanlmasndan kaynaklanan evre sorunlarnn azalmasna katkda bulunmu oluruz. Bugn dnyann birok lkesinde bisiklet kullanm ok yaygndr. yle ki dnyadaki bisiklet says otomobil saysnn iki katndan fazladr. Asya lkelerinde, tm dnyada otomobillerle tanandan daha fazla sayda insann ulam bisikletle salanmaktadr. Son 30 ylda birok Avrupa kentinde bisiklet kullanm byk oranda artmtr. Gnmzde, Hollandada nfusun % 33 ulam arac olarak bisikleti tercih ediyor. Odense ve Kopenhag (Danimarka), Basel (svire) ve Hanover (Almanya) gibi kentlerdeki bisikletli says, bu kentlerin toplam nfusunun yaklak % 20-25ini oluturuyor. Kent trafiinde otomobiller ve bisikletler ortalama olarak ayn hzda yol alr. zel bisiklet yollarnda giden bisikletler otomobillerden daha hzl yol alabilirler. lkemizde byk kentlerde bisiklet kullanma alkanl yoktur. Bunun nedenlerinden biri, bu kentlerde bisikletlilere ait zel yollarn bulunmamasdr. Ancak kk yerleim yerlerinde bisikletin ulam arac olarak kullanmna daha sk rastlanr.

Etkinlikler
Bisiklet hakknda neler biliyoruz?

rencilere bisiklete binip binmediklerini sorun. Ardndan aadaki sorular yneltin: Bisiklete ne zaman ve hangi sklkta binersiniz? Bisiklet kullanrken enerjiye gereksiniminiz var m? Bu enerji nereden gelir?

Bisikletli Yaam

137

Ulam

rencilere, ulam aralarnn hepsinde bir enerji eidine gereksinim duyulduunu aklayn. Daha sonra onlara aadaki sorular sorun: Otomobiller hangi tr yaktlarla alr? (benzin, mazot) Tramvaylarn enerji kayna nedir? (elektrik) Trenlerin enerji kayna nedir? (kmr, mazot, elektrik) Uaklar hangi yaktla alr? (gaz ya: kerosen) Yrmek, komak ve hareket etmek iin gereken enerjinin besinlerden elde edildiini aklayn.

3 1 2 3

Yaadnz blgeye iki ya da kilometre uzaklktaki bir yeri seerek rencilerden buraya nasl ulaabileceklerini hayal etmelerini isteyin (yaya olarak, patenle, bisikletle, otobsle, balonla vb.). rencilerden bu ulam ekillerini, harcadklar tahmini enerji miktarna gre sralamalarn isteyin. Ardndan onlara Giri blmndeki bilgileri aktarn.

Bisiklet kullanmnn artmasn nasl destekleriz?


rencilere, bisiklete binmeye nelerin engel olabileceini sorun. Yantlar tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. (Bisiklet yollarnn bulunmamas, corafi zellikler, kt hava koullar, youn trafik, hava kirlilii, bisiklet fiyatlar vb.) Bisiklete binmenin deeri pek bilinmeyen yararlar vardr. Bunlar neler olabilir? rencilerin dncelerini tahtaya yazn. (evre kirliliine neden olmaz, enerji tasarrufu salar, bisiklete binerek spor yapm oluruz.) Bisiklet kullanmn artrmak ve desteklemek amacyla neler yaplabilecei konusunda bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan dnceleri tahtaya yazn ve bunlar zerinde hep birlikte konuun. Yaadnz yerde bisiklete binmenin gvenli olup olmadn ve burada bisiklet yollarnn bulunup bulunmadn da ele aln.

Tamamlayc almalar
Yakn evredeki uygun yere bisiklet gezisi dzenleyin. Bu gezi srasnda rencilerin bisiklete binmeyi daha gvenli ve pratik hle getirmek iin ne tip deiiklikler yaplabileceini dnmelerini salayn.

138

Bisikletli Yaam

Sanayi

evre Dostu Sanayi


Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Sanayi etkinliklerinin evreye verdii zararlar azaltlabilir. 2 ders saati Sanayi etkinliklerinin evreye etkisini belirtir. Sanayi etkinliklerini evre dostu hle getirmede bireylere den grevlerle ilgili nerilerde bulunur. Eletirel dnme, sorgulama, karmda bulunma

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
nsanlk tarihinin ynn deitiren birok nemli gelime vardr. Bunlardan biri de Sanayi Devrimidir. 1700l yllarda balayan Sanayi Devriminden sonra makine kullanm tm dnyada giderek yaygnlat. Demir ve elik kullanm artt. Buhar, elektrik, petrol gibi yeni enerji kaynaklar devreye girdi. Tarmsal retimi hzlandran makineler yapld. Fabrikalar kurulmaya baland. eitli ulam ve iletiim aralar gelitirildi. Gnlk yaantmzla ilgili pek ok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karlayabiliyoruz. Ancak bu etkinlikler srasnda oluan atklar evre kirliliine ve nemli salk sorunlarna neden oluyor. Oysa evre dostu teknolojiler kullanlarak sanayi etkinliklerinin zararlarn azaltmak mmkndr. rnein, yenilenebilir enerji kaynaklar kullanlarak kirliliin ortaya kmas nlenebilir ya da kirlilii azaltacak yeni teknolojiler gelitirilebilir.

evre Dostu Sanayi

139

Sanayi

Etkinlikler
Sanayi etkinliklerini tanyalm

1 2 1

rencilerden gnlk yaamlarnda en ok kullandklar eyalarn neler olduunu sylemelerini isteyin. Bu eyalarn nerede ve nasl retildiini sorun. Yantlar tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilere pek ok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karladmz syleyerek Giri blmndeki bilgileri aktarn.

Sanayi etkinlikleri hangi evre sorunlarna yol aar?


rencilere DVDdeki Sanayinin evreye Etkileri adl filmi izlettirin. Ardndan aadaki sorular yantlamalarn isteyin: Sanayi etkinlikleri evreyi nasl etkiler? (Hava kirlilii, toprak kirlilii, atk retimi, ar su tketimi, kresel snma, ozon tabakasnn incelmesi, asit yamurlar, geni alanlarn kullanm vb.) Sanayi etkinlikleri salmz nasl etkiler? rencilerin yantlar zerinde konutuktan sonra filmdeki sanayi etkinliklerinin tehlikelerine ilikin rnekleri ele aln. Madenciliin de bir sanayi etkinlii olduunu syleyin. Gerekli nlemler alnmadan yaplan madenciliin ciddi kazalara neden olabileceini anlatn ve Bir Maden Kazas balkl bilgileri rencilere aktarn. rencilere bu konuya ait baka rnekler bilip bilmediklerini sorun. rencilere CDnin Sanayi blmnde bulunan Sanayi evreyi nasl etkiler? balkl bilgileri aktarn.

2 3 1 2

evre dostu sanayi iin...


Sanayinin evre dostu olmasnn evre sorunlarnn zmnde etkili olacan vurgulayn. Sanayiden kaynaklanan evre sorunlarn zmenin pek ok yolunun (artma tesisleri, baca filtreleri vb.) olduunu syleyin. rencilere, sanayi etkinliklerinin evreye olumsuz etkisini en aza indirecek yollar konusunda bir beyin frtnas yaptrn. (Daha temiz teknolojiler ve rnler gelitirme; evre dostu zmler arama; evre dostu fabrika ve kurulularla almay seme; evre dostu rnleri satn alma vb.) Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

140

evre Dostu Sanayi

Sanayi

evre dostu sanayi etkinliklerinin saysnn artmasnda bireylere de nemli grevler dtn belirtin. rencilerin bu konudaki grlerini aln ve onlara aadaki ipularn aktarn: Alveri yaparken evre dostu rnleri satn almak (Fosfat su kirliliine neden olduundan, bu maddeyi iermeyen amar tozu kullanlabilir; kloroflorokarbonlar ozon tabakasnn incelmesine neden olduundan bunlar iermeyen deodorantlar tercih edilebilir; geri kazanlm kt kullanlabilir vb.) Sanayi etkinliklerinin yaadnz yere etkilerini dikkatle gzlemlemek ve bunlarn azaltlmasnda etkin rol oynamak Yetkilileri evre ve insan salna ynelik tehditler konusunda uyarmak rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Sanayi blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden yaadklar yerdeki fabrikalarn listesini yapmalarn ve bu fabrikalarn evreyi olumsuz etkileyip etkilemediini aratrmalarn isteyin. rencilere, DVDdeki Sanayi adl izgi filmi izlettirin. Ardndan, hep birlikte filmin ana fikri zerinde konuun.

Bir Maden Kazas


Ocak 2000de, Kuzey Romanyann Baia Mare blgesinde bir maden kazas meydana geldi. Bu, dnyann en byk maden kazalarndan biriydi. Kaza, bir madencilik irketinin atk biriktirme glndeki bentte 25 metrelik bir atlak olumas sonucu gerekleti. Atk biriktirme glnde bulunan siyanr, bakr gibi pek ok ar metal ieren yaklak 100.000 metrekp su, evredeki tarm alanlarna yayld. Bu kirli su, blgedeki byk akarsulara kararak drt hafta iinde Karadenize ulat. Bu akarsularda yaayan birok canl byk zarar grd. Sudaki yksek siyanr miktar, yz binlerce baln lmne neden oldu. Balkl kular, martlar, kuular, tilkiler, geyikler, slnler, gvercinler ve tavanlar gibi ok sayda canl tr yzlerce kilometre uzunluunda akarsularn kysndaki yaam alanlarndan silindi. Uzmanlar, bu akarsularda yaamn yeniden canlanmasnn be yl alacan belirttiler. me suyu kesintisi nedeniyle blgede yaayan 2,5 milyondan fazla insan da kazadan etkilendi. Bu kaza, gerekli nlemler alnmadnda sanayi etkinliklerinin ne denli byk tehlikelere yol aabileceinin en arpc rneklerinden biridir.

evre Dostu Sanayi

141

Tarm

Tahldan Ekmee
Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Ekmek ve tahl rnleri, insanlar iin temel besin kaynadr. 2 ders saati Ekmein tarihesini aklar. Ekmek eitlerini ve ekmek yapmnda kullanlan tahllar ayrt eder. Yanstc dnme, karlatrma, karmda bulunma, yorumlama, gzlem yapma

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, deney Yeil Kutu CD'si Mozaik iin: Buday baaklar, eitli tahl taneleri (buday, avdar, yulaf, dar, arpa, msr, pirin), bulgur, kepek, saman pleri vb., yaptrc, karton, su bazl vernik Eko-taklar ve ss eyalar iin: Farkl tahl ve baklagil taneleri, un, tuz, sv ya, ince ubuklar (taklara biim vermek iin), brolar iin engelli ineler, kpeler iin klipsler, su bazl vernik Ekmek iin: 1 kg un, 1 kibrit kutusu byklnde maya, tuz, 1 tatl ka toz eker, 1-2 bardak su, frn

142

Tahldan Ekmee

Tarm

Giri
Ekmek, dnyann en sevilen ve ok tketilen besin maddesidir. Her ktada, her kltrde eit eit ekmek yaplr. Ekmein tarihi, gnmzden 12.000 yl ncesine kadar uzanr. nsanlarn, yerleik yaama getikleri zamanlarda tahl yetitirmeye ve bunlar yiyecek maddesi olarak kullanmaya baladklar tahmin ediliyor. O zamandan bu yana ekmek ve tahl eitleri yaamn ve refahn simgesi oldu. Aratrmalar, o dnemde yaam insanlarn tahl tanelerini talarn arasnda ezerek bugnk kepekli unlara benzeyen bir un elde ettiklerini gstermektedir. Un, suyla kartrlp yourularak hamur elde ediliyordu. Bu hamur, nceden stlm talarn zerinde piiriliyordu. Yufka ekmeine benzeyen bu tip mayasz ve sert ekmekler, bugn bile birok Asya ve Afrika lkesinde grlmektedir. Gney Amerikann msr tortillas, Hintlilerin chapattisi (apati) gibi. Bu ekmeklerin yapmnda ounlukla arpa, dar, msr ve buday kullanlyor. Gnmzde ekmek, buday ya da avdardan elde edilen una ekmek mayas katlarak hazrlanmaktadr. ine maya katlan hamur bir sre sonra kabarr. Bundan 4500 yl nce Eski Msrda da ekmekler buna benzer bir yntemle yaplrd. Ancak o dnemde, ekmekler daha az olgunlam tahllardan elde edilen ve gnmzdeki kadar iyi tlmemi undan retilirdi. Gnmzde, buday pek ok ilemden geirildikten sonra un elde edilir. Bu undan yaplan ekmeklerde glten adl bir maddenin miktar fazladr. Glten, bir protein eididir ve snn etkisiyle sertleerek zel bir yap oluturur. Bu yap, ekmein esnek, kabark ve hafif olmasn salar. Ancak baz insanlar glteni sindiremezler ya da bu maddeye alerjik tepki gsterebilirler. Bu nedenle bu kiilere kepekli un, esmer un ya da avdar unu gibi daha az ilenmi un eitlerinden yaplm ekmekler tketmeleri nerilir. stelik az ilenmi un eitlerinde daha ok posa bulunur. Posal besinler, sindirimi kolaylatrr ve zararl maddelerin ksa srede uzaklatrlmasn salar. Bu nedenle daha yararldr. Gnmzde tahllar, eitli lkelerde farkl ekillerde tketilir. Tahl taneleri, i ya da piirilerek yenebilir. Tahl taneleri, kaynatlarak, kavrularak ya da atete kzlenerek piirilebilir; bazlarnn lapas ve pilav da yaplr. Tahllar kurutulduktan sonra tane ya da un olarak uzun sre depolanabilir. Tanelerden ya da undan yaplan yemekler birok temel besin maddesi ve selloz ierir. Tahl taneleri tldkten sonra ekmek, rek, makarna ve tatl gibi farkl rnlerin yapmnda kullanlr. Bunlarn dnda tahllarn kavrulup tlmesiyle eitli tahl kahveleri de yaplr.

Etkinlikler
Ekmek nasl yaplr?

1 2 3 4 5

rencilerle ekmein besinlerimiz arasndaki yeri hakknda konuun. Sonra ekmein tarihinden sz edin ve onlara Giri blmndeki bilgileri aktarn. rencilere en ok hangi ekmek eidini sevdiklerini, ne tr ekmek yediklerini, ne tr ekmek yemek istediklerini ve nedenlerini sorun. Kltrmzdeki ekmek eitlerinden rnekler verin (yufka, bazlama, lava, ky ekmei, Trabzon ekmei vb.). Yufka ekmeinin kltrmzdeki yerini vurgulayn ve rencilere Yufka Ekmei Ne Kadar Gzel! bilgi sayfasn datn. Bundan sonra rencilere yufka ekmeinin iindekileri sorun. rencilere, yannzda getirdiiniz fabrika ekmei paketini gsterin ve bir renciden paketin zerindeki bilgileri snfa aktarmasn isteyin. Yufka ekmei ve fabrika ekmei arasndaki farklar ele aln. rencilere, fabrika ekmeinde katk maddesi kullanlp kullanlmadn sorun. Ekmeklerde bulunan ayiei ya da haha tohumu gibi maddelerin katk maddesi olmadn belirtin. Katk maddelerinin, renklendirici maddeler, antioksidan maddeler, ekerler ve vitaminler olduunu anlatn. Bunlarn ekmek hamuruna neden katldklar konusunda beyin frtnas yaptrn.

Tahldan Ekmee

143

Tarm

6 7

Ekmein bileiminde farkl oranlarda protein, B1, B2, B3, B6, B9, B12 vitaminleri, demir, kalsiyum ve inko bulunduunu syleyin. Son olarak da gnlk beslenmemizi ekmek, hamur ileri ve makarnasz dnemeyeceimizi vurgulayn. rencilerle birlikte basit tarifli bir ekmek yapn. Bunun iin ders plannn bandaki Ara ve Gereler blmnde belirtilen ekmek malzemelerini hazrlayn. Unu bir kaba koyun ve ortasn havuz gibi an. Bir su barda lk suda eker ve mayay eritip kabarmasn bekleyin. Unun iine mayay tuzu ve suyu ilave ederek kulak memesi yumuaklnda bir hamur elde edin. Mayalanmas iin, hamurun zerine nemli bir bez rterek lk bir yerde bekletin. Kabarnca rty ap hamuru biraz dinlendirin. Ardndan ekmei frna koyup piirin. Ekmein pimesini beklerken rencilere Soframzdaki Ekmek bilgi sayfasn datn ve burada yazlanlar hakknda konuun.

Tahllarla sanat

1 2

Ders plannn bandaki Ara ve Gereler blmnde belirtilen mozaik malzemelerini hazrlayn. rencilere, farkl tahl taneleri kullanarak konuyla ilgili bir mozaik yapmalarn syleyin. Ara ve Gereler blmnde belirtilen, eko-tak ve ss eyalar yapmada kullanlacak malzemeleri hazrlayn. rencilerin bunlarla eitli taklar yapmalarn salayn. rencilerin seramik hamuru hazrlamalarna yardmc olun. Seramik hamuru elde etmek iin, iki bardak un ve bir bardak tuzlu su yava yava kartrldktan sonra kurabiye hamuru kvamna gelinceye kadar yourulur. rencilerin, tahl rnlerinden esinlenerek (buday baa, msr koan, tahl taneleri gibi) seramik hamurundan kolyeler, rozetler, brolar, kpeler ve ss eyalar yapmalarn salayn. Bunlar farkl tahl taneleriyle sslemelerini nerin. Yaplan almalar okulda sergileyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tarm blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
Okulunuzda ekmek gn dzenleyin. Bunun iin rencilerin farkl ekmek tariflerini aratrmalarn salayn. Bu tariflerden birini seerek piirmelerini ve ekmek gnnde okula getirmelerini syleyin. Ayrca her rencinin, piirdii ekmein iinde bulunanlar gsteren bir etiket hazrlamasn isteyin. Ekmek gnnde rencileri bu etiketleri ekmeklerinin nnde sergilemeye ynlendirin. Yaadnz yerdeki tarm kurulularndan birine bir gezi dzenleyin. Buradaki yetkililerden tarmn yaadnz yerdeki ve lkemizdeki durumuyla ilgili bilgi aln. rencilere, DVDdeki Tarmda adl izgi filmi izlettirin. Ardndan, hep birlikte filmin ana fikri zerinde konuun.

144

Tahldan Ekmee

Tarm

Yufka Ekmei Ne Kadar Gzel!


te, yine bir ekmek piirme gn! Tm komular ibanda! nk bugn komulardan biri iin ekmek yaplacak. Kyde kimin ekmek gnyse komular ona yardm eder. Herkes iin bir ucundan tutar. Bir hamur teknesinin iine un, su ve tuz konulur. Bir kii bu hamuru iyice yourur. Hamur bir sre dinlendirilir. Ardndan sacn alt yaklr. Bir bakas, hamuru amakla grevlidir. Oklavasyla hamuru incecik aar ve byk bir daire elde eder. Oklavasna dolad hamuru kzgn sacn stne brakr. nc bir kii daha bu ite grev alr. O da sacn banda durur ve pien yufkalar yan tarafa geirir. Pien yufkalar st ste bir yere ylr, kurutulur ve temiz bezlere sarlr. Bu arada bir yandan gzleme ya da bazlama yaplarak tereya ve peynirle yenir. Yufka ekmei, kuru olduu iin uzun sre dayanr. Yenilecei zaman yufkann zerine su serpilip yumuatlr. Bir baka gn komular yine bir araya toplanr ve hep birlikte bir baka komuya yufka ekmei hazrlarlar. Ekmein bu ekilde hazrlanmas, insanlarmzn imece usulyle i yapmasna da gzel bir rnektir.

renci Bilgi Sayfas

Soframzdaki Ekmek
lkemizde ekmek ounlukla buday unundan yaplr. Modern deirmenlerde tlen budayn kabuklar ayrlarak beyaz un elde edilir. indeki kabuk oran yksek olan una esmer un denir. Esmer un daha besleyicidir. nk iinde vitamin, mineral, ya ve lifler bulunur. Ancak bu tip un daha ksa srede bozulur. Ekmek hamuru mayalanrken iinde karbon dioksit gaz oluur. Bu gazlar hamurun kabarmasna neden olur. Hamur frna konulduunda, iindeki karbon dioksit gaz snn etkisiyle geniler. Bu da hamurun kabararak pimesini salar. Ekmein nitelii ve besin deeri, kullanlan unun eidine, iindeki glten miktarna ve piirilme scaklna baldr. Birok lkede ekmek, insanlarn ald gnlk besin miktarnn yarsn oluturur. lkemizde kii bana ylda ortalama 200 - 300 kg ekmek tketilir. Gnlk enerjimizin yaklak % 40n ekmekten elde ederiz.

145

Tarm

Lezzetli St rnleri
Ana Tema St rnleri, tm dnyadaki insanlar iin temel besin kaynaklarndandr. 2 ders saati St rnlerini tanmlar. St rnlerinin yararlarn aklar. Stten peynir, yourt, kefir gibi rnlerin nasl yapldn belirtir. Peynir eitlerinin adlarn sralar. Gzlem yapma, karmda bulunma, yorumlama, karlatrma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, deney 4 adet kavanoz (yarm litrelik), pastrize st, pastrize olmayan st, bir orba ka yourt, bir para kefir mayas (ziraat fakltelerinden elde edilebilir), ok sayda tlbent, uzun sapl bir tencere, drt tatl ka sirke, kt havlu, szge, ocak, Yeil Kutu CDsi

Giri
nek, koyun ve kei gibi iftlik hayvanlar yaklak 11.000 yl nce yetitirilmeye balanmtr. O zamanlardan bu yana st ve st rnleri, insanlarn gnlk besinlerinden biri olmutur. Baz toplumlarda (rnein, Afrikadaki Masailer, Tibetliler) st en temel besin maddesidir. lkemizde st denildii zaman akla ilk inek st gelir. Ancak farkl hayvanlardan da (koyun, kei ve manda) st ve st rnleri elde edilir. Avrupada daha ok koyun st ve peyniri, Akdeniz lkelerindeyse kei st ve peyniri tketilir. Laponyada ren geyii, Peruda lama st iilir. Tibetlilerse bulunduklar sert iklime uyum salayabilen, yak ad verilen sr benzeri bir hayvann stn tketirler. lde yaayan baz Arap kabileleri deve st, Orta Asya Trkleri ve Moollarsa ksrak stnden retilen kmz ierler. Farkl hayvanlarn stlerinin bileiminde farkl miktarlarda su, ya, karbonhidrat, protein ve mineraller bulunur. Stn tad ve besin deeri bu maddelerin oranlarna bal olarak deiir.

Etkinlikler
Yourt, kefir, lor

1 2 3

rencilere stten hangi rnlerin elde edildiini sorun. (Ayran, yourt, tereya, peynir, kaymak, kefir, vb.) rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn ve onlara aadaki deneyi yaptrn.

Yaklak yarm litre byklnde drt kavanoz hazrlayn. Birinci kavanoza, pastrize olmayan st, ikinci kavanoza pastrize st, nc kavanoza pastrize st ve bir orba ka yourt, drdnc kavanozaysa pastrize st ve bir para kefir koyun. Kavanozlarn her birinin zerine, iinde ne bulunduunu gsteren birer etiket yaptrn.

146

Lezzetli St rnleri

Tarm

4 5 6 7 1 2 3

rencilere kefirin daha ok Kafkasyada tketilen, stten mayalanarak elde edilen bir iecek olduunu anlatn. Peynir ve yourttan farkl bir rn olduunu belirtin. Kavanozlarn azn tlbentle rtp hepsini bir gn boyunca lk ve karanlk bir yerde tutun. Bir gn sonra kavanozlarn iindekilerin durumunu birbiriyle karlatrn. Pastrize olmayan st ekiyecek, iine yourt eklenen st yourda dnecek, iinde kefir mayas olan stten de kefir oluacaktr. En az deiim pastrize stte gzlenecektir. Yiyeceklerin bozulmasna bakteriler yol aar. Bu deneyde de stn ekimesine bakteriler neden olur. Yourt ve kefir oluumunu da bakteriler salar. Ancak bu bakteriler yiyeceklerin bozulmasna neden olan bakterilerden farkldr. rencilerden, ekimi st, yourt, kefir ve pastrize stn kokusunu ve grnm gzlemlemelerini isteyin. Aralarndaki farkllklar bulmalarn syleyin. Yourdun tarihinin ok eskiye dayandn, ilk kez Trkler tarafndan bulunduunu anlatn. Yourdun yine Trkler tarafndan dnyaya tantldn belirtin ve yourt szcnn Trkeden dier dillere de getiini syleyin. Ekimi st bir tencerede kaynatn. rencilerin, kaynatma ileminin ekimi stte nasl bir deiime yol atn gzlemlemelerini salayn. Sonuta kan rne lor adn verdiimizi syleyin.

Peynir eitlerini tanyalm


rencilere hangi peynir eitlerini tandklarn sorun. Peynir oluumunun bir rastlant sonucu kefedildiinin tahmin edildiini syleyin. ok eski zamanlarda, stma ileminin stte birtakm deiikliklere yol atnn fark edilmesi sonucu daha deiik st rnleri elde edilmeye balandn belirtin. rencilere peynirin bir st rn olduunu anlatn. Tuzlu suda saklama, kflendirme, eritme, kurutma ve ttsleme gibi ilemlerle farkl peynir eitleri elde edilebildiini, lkemizde birok peynir eidi olduunu syleyin. En yaygn peynir eitlerinin beyaz peynir ve kaar peyniri olduunu anlatn. Bunlarn dnda Mihalk (kelle) peyniri, kei peyniri, Erzincan tulum peyniri, zmir tulum peyniri, Van otlu peyniri, lor, Urfa beyaz peyniri, dil peyniri, erkez peyniri, kelek, rg peyniri, Manisa ayr peyniri, Ordu torba peyniri, Giresun imansz peyniri, Kars gravyer peyniri, Denizli yrk peyniri gibi eitler de bulunduunu belirtin. rencilere bu peynirlerin hangilerinden tattklarn sorun.

Peynir yapalm

1 2 3 4 5

rencilere daha nce peynir yapmn grp grmediklerini sorun. Onlara herkesin peynir yapabileceini anlatn. Peynir Yapmak ok Kolay! balkl bilgi sayfasn datn. Metni okuduktan sonra aadaki tarife gre peynir yapn ve rencilerin sizi izlemesini salayn. Drt bardak pastrize st, tencereye koyarak kaynama noktasna gelene dek stn. Kaynama belirtisi grr grmez atei ksn. Bu arada stn tamamasna dikkat ederek, iki orba ka suyla kartrlm drt tatl ka sirkeyi ste boaltn. Stn yzeyinde hemen beyaz topaklarn olutuunu greceksiniz. St, ara sra kartrarak ksk atete piirmeyi srdrn. 10 dakika kadar byle pitikten sonra stn tamamen kesildiini greceksiniz. Artk oca kapatabilirsiniz. Karm ocaktan alarak, iine iki kat tlbent yerletirdiiniz bir szgece dkn. (Szgecin altna bir kap koyup ayrlan suyu biriktirebilir, souduktan sonra tadna bakabilirsiniz.) Szgecin iinde biriken topaklar souk suyun altna tutarak alkalayn. Daha sonra, szlmesi iin yarm saat kadar bekleyin. Suyu iyice szldkten sonra, topaklar temiz bir yzeye dkn. Tek para hline gelene kadar yourun; 1-2 cm kalnla gelecek biimde dzletirin. Son olarak da nce tlbent, daha sonra kt havlu ya da ona benzer bir malzemeyle sarn. zerine bir arlk koyarak be saat bekletin.

Lezzetli St rnleri

147

Tarm

Salkl st ve st rnleri

1 2 3

rencilerden snfa eitli st ve st rnlerine ait paket ya da etiketler getirmelerini isteyin. Bunlar incelemelerini salayn ve sonra onlara aadaki sorular sorun: Bu rnlerde katk maddesi var m? Varsa bunlar nelerdir? Bu katk maddeleri neden eklenir? (Gnmzde fabrikalarda retilen st ve st rnlerinin iine uzun sre dayanmalarn salamak iin katk maddeleri eklenir.) nsan yaamnn her dneminde gereksinim duyulan birok temel maddeyi doal olarak iermesi nedeniyle stn beslenmemizde nemli bir yerinin olduunu vurgulayn. Bu nedenle gnde en az bir bardak st iilmesi, bunun yannda peynir, yourt ve tereya gibi st rnlerinin de tketilmesi gerektiini anlatn. Stn ierdii maddelerin ayn zamanda mikroorganizmalarn remesi iin de ok uygun bir ortam oluturduunu belirtin ve bu nedenle st rnlerinin tketimi konusunda bilinli davranmamz gerektiini syleyin. St ve st rnleri alrken ve tketirken nelere dikkat edilmesi gerektiini ele aln: St ve st rnleri gnlk ve taze olarak satn alnmal, buzdolabnda saklanmal ve zerinde belirtilen tarihlerde tketilmelidir. Kylerde yaayanlar, kendi hayvanlarndan elde ettikleri st kesinlikle kaynatarak tketmelidirler. Ancak st yarm saatten fazla kaynatlrsa besin deeri azalr. St, yourt, peynir, kaymak vb. st rnlerinin pastrizasyon ya da sterilizasyon ileminden geirilmi olmas gerekir. (Pastrizasyon ve sterilizasyon zararl mikroorganizmalarn lmesini salar.) rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tarm blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
Yakndaki bir st fabrikas ya da bir mandray ziyaret edin.

148

Lezzetli St rnleri

Tarm

Peynir Yapmak ok Kolay!


Kaar peyniri, beyaz peynir, hellim peyniri, tulum peyniri, edar... Hangi eit olursa olsun, peynir dnyann her yannda ok sevilen bir yiyecektir. Peynir, stteki proteinlerle yalarn, bakteriler ya da dier mikroorganizmalarca (mikroskobik canllar) olgunlatrlmasyla oluur. Peynirin ilk olarak nasl bulunduu tam olarak bilinmese de, eitli kaynaklarda bu olay yle anlatlyor: Bir gn bir oban, srlerini otlatmaya giderken bir torbann iine st koyup yanna alm. O gn hava ok scakm. obann st iine koyduu bu torba, bir hayvann midesinden yaplmaym. Hava scaklnn ve torbada kalan bakteriler ve enzimlerin etkisiyle st kesilerek peynire dnm. Bu yknn doru olup olmadn bilmiyoruz ancak, peynir yapmak gerekten de bu kadar kolay. Peynir yapmak iin nce st stmak gerekiyor. Bu ilem, proteinlerle onlar evreleyen suyun birbirinden ayrlmasna neden oluyor. Daha sonra ste, baz hayvanlarn midesinde bulunan rennet adl bir enzim ekleniyor. Bu enzim, stteki proteinlerin birbirine balanmasn salyor ve topaklar oluuyor. Bu ilem, stn asit oran fazlaysa daha kolay gerekleiyor. Bu nedenle peynir reticileri, st peynir yapmadan nce kendi kendine ekimesi iin bekletiyorlar ya da ekimesi iin ste baz zel bakteriler ekliyorlar. Kesilmi stn suyu szlerek atlyor. Peynir yapmnn bir sonraki aamas, olgunlatrma. Enzimler, peynirin olgunlamasnda da nemli rol oynuyorlar. eitli bakterilerin, mantarlarn enzimleri, peynirdeki proteinlerin ve yalarn yapsn deitirerek peynirin tadnn, renginin ve dokusunun deimesine neden oluyorlar. Sonuta ortaya nasl bir peynir kaca, kullanlan mikroorganizmalarn tr, ortamn scakl ve peynirin nasl sakland gibi birok etkene bal. Siz de evde st, biraz sirke ve su kullanarak taze peynir yapabilirsiniz. Sirkenin iindeki asit, stn ekitilmesi ve kesilmesi iin kullanlan enzimlerin yerine geer. Olgunlamas iin zel bakteriler kullanmayacanzdan bu peyniri bekletmeniz gerekmez. Bu peyniri abuk tketmeniz gerekir.
Asl Zlalin Mays 2001de Bilim ocuk Dergisinde yaymlanan Peynir Yapmak ok Kolay! adl yazsndan ksaltlarak alnmtr.

149

renci Bilgi Sayfas

Tarm

Ar Vz Vz Vz!..
Ana Tema Arlarn, insanlarn, bitkilerin ve birok baka canlnn yaamnda nemli bir yeri vardr. 3 ders saati Ar trlerini tanmlar. Arlarn doadaki rollerini aklar. Arlardan elde edilen rnlerin adlarn sralar. Arlar tehdit eden geleri belirtir.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Gzlem yapma, karlatrma, karmda bulunma, yorumlama, eletirel dnme

Anlatm, gezi-gzlem, tartma Ak hava iin: Byte, kasetalar ve kaset Snf iin: Rimsky-Korsakovun Arnn Uuu adl mzii, iinde bir para petek olan bo bir ar kovan erevesi, farkl bal eitleri, Yeil Kutu CD'si

Giri
Bal arlar, iek tozu (polen) ve bal z toplamak iin iekten iee dolarlar. Bu srada iekli bitkilerin oalmasn salayan tozlamay da gerekletirirler. Tozlama, iek tozlarnn bir iekten bir baka iee tanmas ve bunun sonucunda bitkilerin dllenmesidir. Bitkilerin meyve ve tohum vermesi asndan tozlama ok gereklidir. Bal arlarnn, bitkileri tozlatrmasnn dnda insanlar iin de yararlar vardr. Bunlarn en banda bal retmeleri gelir. Topladklar bal zn ileyerek bal hline getirirler. Bu bal, yalnzca arlar iin deil, birok canl iin besin kaynadr. Arlarn yalnzca balndan deil, propolis (ar reinesi), bal mumu, ar poleni ve ar st gibi dier rnlerinden de yararlanrz. Bal arlarnn da dier bcekler gibi drt yaam evresi vardr: Yumurta, larva, pupa ve erikin. Arlar erikin olana kadar geen sre 1624 gndr. Bu sre, arnn cinsiyetine gre deiir. Kralie ar, yumurtalarn bal mumundan yaplm peteklerin zel gzlerine brakr. Yumurtalar, 4. gn larvaya dnrler. Larva, ar st, iek tozu ve bal z karmndan oluan bir besinle beslenir. Erikin duruma geldiinde de kendine bir koza rer. Kozann bulunduu gz, bal mumuyla kapatlr. Larva, burada pupa evresine girerek geliimini tamamlar ve dar kar. Bal arlar, ayn yuvada bir arada yaarlar. Bir ar ailesinde yaklak 30.00060.000 ar bulunur. Bu toplulua koloni denir. Bal ars kolonisinde farkl ar bulunur: Kralie ar, ii ar ve erkek ar. Koloninin byk bir ksmn ii arlar oluturur. i arlar dllenmi, erkek arlar da dllenmemi yumurtalardan geliir. Kralie arysa dllenmi yumurtadan geliir. Kralie arya dnecek yumurtann bulunduu gz, ii arlarca geniletilir. Bu yumurtadan kan larva, erikin olana kadar ve sonraki tm yaam boyunca ar style beslenir. Her kolonide yalnzca bir kralie ar bulunur. Kralie ar, yaklak 45 yl yaar.

150

Ar Vz Vz Vz!..

Tarm

Etkinlikler
Arlar hakknda ne biliyoruz?

rencilerin arlarla ilgili bilgilerini, gzlemlerini ve deneyimlerini arkadalaryla paylamalarn salayn. Bu amala onlara aadaki sorular sorun: Hi ar grdnz m? Arlarn hangi zelliklerini biliyorsunuz? Arlar hangi canl grubuna girer? (Bcekler) Arlar nerede yaar? (Kovan) Arlar neyle beslenir? (iek tozu ve bal z; kralie arlar bunlara ek olarak ar style de beslenirler.) Bilgi, gzlem ve deneyimler paylaldktan sonra rencilere Giriteki bilgileri aktarn.

2 3

rencilere kendilerini hi ar sokup sokmadn sorun. Ar sokmas durumunda neler yaplabileceini ksaca zetleyin: Bu durumda, arnn inesinin hemen karlmas gerektiini belirtin. Ancak bunun geliigzel yaplmamas gerektiini vurgulayn. Sokulan yeri temiz, kart benzeri bir cisimle syrarak inenin karlabileceini syleyin. Ardndan ary nlemek zere arnn soktuu yere buz ya da souk suyla ykanm temiz bir bez koyulabileceini anlatn. Daha ciddi bir durum oluursa en yakn salk kuruluuna bavurmak gerektiini de vurgulayn.

Arlar gzlemleyelim

1 2

Gneli bir gnde ieklerin, aalarn bulunduu doal bir alana gezi dzenleyin. Geziden nce ar sokmasna kar alerjisi olan renci olup olmadn renin. rencilerin arlarn seslerini kaydetmek iin ses kayt cihaz, gzlemlerini yazmak iin de bir defter getirmelerini salayn. rencilere amacnzn arlar gzlemlemek olduunu aklayn. Onlar 2-3 kiilik gruplara ayrn. Bu gruplarn gzlem yapacaklar yerleri sein. rencilere ar sokmasna kar zel giysi giydirin. Arlar korkutmamalar ve onlara dokunmamalar gerektii konusunda uyarn. Ar sokmas durumunda neler yapacaklarn son bir kez daha hatrlatn. Gzlem yaparken byte kullanabileceklerini anlatn. Arlarn seslerini kaydetmelerini isteyin. Gzlemlerini resimleyebileceklerini belirtin. Gzlem yaparken aadaki sorularn yantlarn bulup defterlerine not etmelerini salayn. Tm arlar birbirlerine benziyor mu? Arlar, iek tozlarn ve bal zn nasl topluyor? ieklerden bal z toplayan arlarn zellikleri neler? Arlar hangi bitkileri ziyaret ediyor? Arlar btn iekleri ziyaret ediyorlar m, yoksa gzel kokulu ve parlak renkli olanlar m tercih ediyorlar? Arka ayaklarndaki iek tozu sepetleri bo mu, yoksa bunlarn zerine yapm iek tozlar var m? Snfa dndnzde rencilerin gzlemlerini birbirleriyle paylamalarn salayn.

3 4 5

rencilere arlarn nasl bal yaptn sorun. Ardndan Arm, Balm, Peteim balkl bilgi sayfasn datn. Burada yazan bilgiler nda bal yapm konusunu ele aln. Gezi srasnda rencilerin kaydettikleri ar seslerini ve ardndan da Yeil Kutu CDsinden Rimsky-Korsakovun Arnn Uuu mziini dinletin. rencilerden iki ses kaydn karlatrmalarn ve izlenimlerini paylamalarn isteyin.

Ar Vz Vz Vz!..

151

Tarm

6 1

Ar Trleri bilgi sayfasn datn. rencilere bilgi sayfasnda tantlan arlar gezi srasnda grp grmediklerini sorun.

Kovann iinde neler oluyor?


rencilere Bal Arlar banda! bilgi sayfasn datn. rencilerle birlikte bir bal peteini inceleyin ve onlara aadaki sorular sorun: ncelediiniz bal peteinde ka gz var? Bunlarn ekli nasl? Bunlarn ekli neden altgen? Neden kare ya da daire deil? (Altgen, en az malzemeyle en yksek dayankllkta yapnn elde edildii bir ekildir. Arlar altgen ekilli petekler yaparak, en az miktarda bal mumuyla en dayankl yapy elde ederler. stelik peteklerin altgen eklinde olmas en yksek miktarda bal depolanmasn da salar.) rencilere Arclk rnleri balkl bilgi sayfasn datn. Bu rnleri tanyp tanmadklarn sorun. Bu rnlerden elde etme olana olursa, incelemek zere snfa getirtin. Snfa farkl bal eitlerinden getirin ve bunlarn etiketlerini inceleyin. Etiketlerin zerindeki bilgileri okuyun. Ayrca, ballar tadarak ve koklayarak karlatrn. rencilere bir baln sahte olup olmadn nasl anlayabileceklerini sorun. Yantlar aldktan sonra, bunun ancak laboratuvarda uzmanlar tarafndan yaplan kimyasal analizler sonucunda anlalabileceini anlatn.

2 3

Arlarn ba dertte!
rencilere ocuklara Bir Doa Dostundan Mektup Var bilgi sayfasn datn. Aadaki sorular burada yazan bilgilere gre yantlamalarn isteyin: Arlar neler tehdit ediyor? Arlarn yok olmas nelere yol aar? Arlarn yok olmasn nlemek iin neler yaplabilir? rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tarm blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerin arclkla uraan bir reticiyi ya da bir arl ziyaret etmelerini salayn. Burada rendiklerini ve gzlemlerini ieren bir poster hazrlamalarn isteyin. Bu posterleri okulda sergileyin.

152

Ar Vz Vz Vz!..

Tarm

renci Bilgi Sayfas

Arm, Balm, Peteim


Kahvalt sofralarmzdan eksik olmayan baln yapld yer, dnyann en eski fabrikalarndan biri, ar kovan. Arlar, yaklak 450 gram bal retmek iin 88.000 kilometrelik bir yolculuk yapar. Bu srada da iki milyondan fazla iek ziyaret ederek bal z toplarlar. Hi hanmeli ieini koparp dibindeki svy emdiniz mi? te, bu svya bal z denir. Bal z, % 80 orannda su ve ekerden oluur. Arlar, iecek kamna benzeyen uzun dilleriyle ieklerden bal zn alrlar. Pek ok iei ziyaret ederek topladklar tm bal zlerini bal midesi denilen keselerinde biriktirirler. Arlarn iki midesi vardr: Biri, bizim midemiz gibi sindirme ilemine yarar, dieri bal z depolamaya. Bir arnn bal z midesini doldurabilmesi iin, 100-1500 iei ziyaret etmesi gerekir. Bal z toplayan arlar kovanlarna geri dnerler. Kovanda, onlar bekleyen dier ii arlar, bal zn arlarn midelerinden ekerler. Bundan sonra yaklak yarm saat boyunca bal zn inerler. Bu srede, ii arlar saldklar enzimlerle bal z iindeki ekeri, daha basit ekere dntrr ve bunu peteklere pskrtrler. Burada, bal znn biraz beklemesi gerekir. Bylece, iindeki su buharlar ve daha koyu bir urup kvamna gelir. Arlar kanatlarn hzla rparak bu sreci hzlandrrlar. Bal yeterince yapkan hle geldiindeyse peteklerin zerini bal mumuyla ince bir zar halinde kapatrlar.
Banu Binbaaran Tyszolunun Bilim ocuk Dergisinin ubat 2004 saysnda yaymlanan Arm, Balm, Peteim yazsndan ksaltlarak alnmtr.

153

Tarm

renci Bilgi Sayfas

Ar Trleri
Dnyada birbirinden ok farkl zellikleri olan 25.000den fazla ar tr bulunur. lkemizde yaygn olarak rastladmz trler bal ars, eek ars ve sarca ardr. Bu ar trlerini aadaki tabloda verilen zelliklerinden ayrt edebilirsiniz.

Bal ars Gvdesi, erit hlinde sar-kahverengi ve siyah renkli ksa tylerle kapldr.

Eek ars Gvdesi, erit hlinde sar ve siyah renkli uzun tylerle kapldr.

Sarca ar Gvdesi, erit hlinde sar-kahverengi ve siyah renklidir. Tyleri ok azdr ya da hi yoktur. Yaklak 2-2,5 cm uzunluundadr. Dier bcekler ve rmceklerle beslenir. Topraktaki oyuklara, aa kabuklarnn arasna, yaplardaki boluklara yuva yapar. Yuvasn bir yl kullanr. Tarma zararl bcekleri yok eder. Bir kez sokarsa lmez, az yaps, srmaya uygundur.

Yaklak 1cm uzunluundadr. iek tozu ve bal zyle beslenir. Mum retir ve mumdan yuva yapar. Yllarca ayn yuvay kullanr.

2,5 cm ya da daha uzundur. iek tozu ve bal zyle beslenir. Topraktaki oyuklara ve yaplardaki boluklara yuva yapar. Yuvasn bir yl kullanr. ieklerin tozlamasna yardm eder. Bal yapar. Bir kez sokarsa lmez, az yaps emmeye uygundur.

ieklerin tozlamasna yardm eder. Bir kez sokarsa lr, az yaps srmaya uygundur.

154

Tarm

Bal Arlar banda!


Kovanda, her bir arnn belirli grevleri vardr. Erkek arnn tek grevi, koloninin srekliliini salamak iin iftlemektir. En iyi gzlere ve en gl kanatlara sahip olanlar, kralie aryla iftleebilir. Erkek arlar, iftleme sonrasnda lr. Kralie arnn grevi yumurtlamaktr. Bir kralie ar gnde yaklak 3000 yumurta yumurtlar. Kralie arlar, salgladklar feromon denen uucu koku sayesinde, kovandaki arlar kontrol altnda tutarlar. Kralie ar, ii arlar tarafndan beslenir ve onlar tarafndan bakm yaplr. Kovanndan, yalnzca iki kez ayrlr. Birincisi, yuvann yerini renmek, ikincisi de iftlemek iindir. iftleme srasnda toplad spermleri bedenindeki zel bir kese iinde saklayabilir ve 2-4 yl boyunca yumurtlamay srdrebilir. Kovandaki tm iler, ii arlar tarafndan yaplr. Bir arnn kozasndan ktktan sonra ilk ii, kendi petek gzn temizlemektir. Sonra dier gzleri temizlemeye balar. Bunun iin propolis (ar reinesi) kullanr. Propolis, mikroorganizmalarn remesini nleyen bir maddedir. i arlarn bir baka grevi olgun larvalar beslemektir. Bu arada, ar st salg bezleri geliir. Bylece, yeni olumu larvalar da beslemeye balar. Sonra, bal mumu salglama bezleri geliir. Bylece, petek rmeye balarlar. Son olarak da, bal olgunlatrma ilemine katlrlar. Darda yaplmas gereken kovan havalandrma ve kovan koruma ilerine de giriirler. Eer hava scaksa, yuvann dnda kanat rparak kovan havalandrrlar. Bir bal ars saniyede 183 kez kanat rpar. i arlarn bundan sonraki grevi, kovann dnda nbet tutmaktr. Arlar, kovan arkadalarn kokularndan tanrlar. Tanmadklar arlara ve teki bceklere saldrrlar. Bir ii ar, kolonisini koruma amacyla inesini kullanrsa, inesinin yanndaki bir bezden tehlike feromonu salglanr. Bu feromon sayesinde, teki arkadalarn tehlikelere kar uyarr. Bal ars, bir insan ya da baka bir hayvan sokarsa lr. i arlarn son grevleri de, yiyecek bulmaktr. Bahe ve tarlalarda gezerek ieklerden bal z ve iek tozu toplarlar. Bunlara tarlac ar denir. Tarlac arlar, gnde yaklak 10 kez yiyecek toplama gezisi yaparlar. Bu gezilerin her biri yaklak bir saat srer. lk gezi iin gne doarken kovandan ayrlrlar. Son geziden de gn batarken dnerler.
Banu Binbaaran Tyszolunun Bilim ocuk Dergisinin Haziran 2005 saysnda yaymlanan Vz Vz Gzel Ar ok Severim Yaptn Bal yazsndan ksaltlarak alnmtr.

155

renci Bilgi Sayfas

Tarm

renci Bilgi Sayfas


156

Arclk rnleri
Bal mumu, ii arlarn karnlarnda bulunan mum bezlerinden salglanan bir maddedir. Arlar, bal peteklerini bal mumundan yaparlar. Bal mumu, yzlerce yldr mum yapmnda kullanlmtr. Ancak gnmzde bal mumu, tekstil, plastik, lastik, boya, cila gibi sanayi rnlerinin retiminde de kullanlr. Bal, bir ya da birden fazla iek trnden alnan iek tozlarnn ve bal znn arlar tarafndan ilenmesiyle retilir. am bal, kestane bal, narenciye bal gibi ballar, arlarn tek bir iek trn ziyaret etmeleri sonucunda elde edilir. Baln tad ve kokusu, arlarn iek tozu ve bal z topladklar bitkiye gre deiir. Propolis (ar reinesi), genellikle sar-yeil ya da kahverengi olan sakz benzeri bir maddedir. Arlar, propolisi kovann iindeki aklklar kapatmak iin kullanrlar. Ayrca kovann iinde lm larvalar bu maddeyle kaplarlar. Bylece bir tr mumyalama yaparlar ve kovann iinde mikroorganizmalarn remesini engellerler. Propolis, doal bir antibiyotiktir. Bu nedenle baz bakteri ve mantarlarn geliimini durdurur. Ar poleni, arlarn bedenlerine ve bacaklarna yapan iek tozu paracklarndan oluur. Arlar, iek tozlarna bala ve bal zne srterek kk top eklinde bir karm yaparlar ve arka bacaklarndaki iek tozu torbalarna atarlar. Bu karm, protein ve vitamin asndan ok zengindir. Ar st, 5-15 gnlk yeni olumu larvalar besleyen arlarn ba blmndeki zel bezlerden salglanan bir svdr. Besin deeri yksektir. Bakc arlar, bu svyla ii arlarn larvalarn, erkek arlar ve kralie arnn larvasn belirli sreler boyunca beslerler. Kralie arnn beslenmesi yumurtlama dneminde de devam eder.

Tarm

renci Bilgi Sayfas

ocuklara Bir Doa Dostundan Mektup Var


Bilin bakalm ben kimim? Baz bitkilerin ve meyve aalarnn tozlamasn salayan bir bceim. Bu nedenle insanlar beni ok sever. Adm Bombus. Ben bir arym. Bana eek ars da derler. ok iri ve tyl bir arym. Ama sakn ola boyuma bosuma bakp benden rkmeyin. Durduk yerde hibir canlya zarar vermem. iekten iee, aatan aaca uma arzusu iimde var. Ben iekleri, sebzeleri aalar, ksaca bitkileri yaatmak iin varm. Ben bir doa dostuyum. Evet, belki bal arlar gibi bal retemiyorum ama bitkilerin oalmalarn salamada stme yok. Ba dmanmsa evreye bilinsizce bcek ilac skanlar. Tarla farelerinden de holanmam. nk onlar peteklerimize, yuvalarmza ok zarar verir. ou zelliim sizi artabilir. Uzun dilim sayesinde bal zn kolayca emerim. Bir ift, ok duyarl antenim var. Antenlerim sayesinde koku alrm. Sizin burnunuz gibi. Sizin kokusuz diye bildiiniz baz ieklerin kokularn bile ayrt edebilirim. Bu olaanst koku duyarllm, ift bacamdan birine borluyum. Bacaklarmn birinci iftinde, zel temizlik gereleri tayorum. Bu donanml bacaklarm sayesinde, antenime bulaan ve koku almam engelleyen iek tozlarn temizlerim. Elbette bacaklarm birincil olarak tutunmam ve yrmemi salyor. Ama bacaklarmdaki szn ettiim bu ek donanmlar sayesinde baka gereksinimlerimi de karlyorum. rnein, nc ift bacamda iek tozu tamam iin sepetikler, iek tozlarn bu sepetiklere doldurmam ve sktrmam salayan fralarm var. te, bu donanmlarm sayesinde ben doann en etkin tozlatrcsym. Btn bunlar size neden anlattma gelince... Orman yangnlar, erozyon, sel, bilinsizce yaplan hayvan otlatmalar, evre kirlilii, dzensiz kentleme btn canllar gibi benim ve arkadalarmn yaamn olumsuz etkiliyor. Bir gn gelecek, benim trm de tkenecek diye korkuyorum. Ama bu korkum yersiz, biliyorum. nk gvendiim ve ok nem verdiim bir insan grubu var: ocuklar. Biliyorum ki imdinin ocuklar olaanst bir bilgi birikimiyle, bilinle yetiiyor. Eminim tm dnya ocuklar bir olup bu anlamsz yok edilere son verecekler.
Glgn Akbabann Bilim ocuk Dergisinin Mart 2003 saysnda yaymlanan ocuklara bir Doa Dostundan, Bombustan Mektup Var! yazsndan ksaltlarak alnmtr.

157

Tarm

Organik Tarm
Ana Tema Tarm insan yaam iin vazgeilmezdir. Ancak, evreye zarar vermeyecek ekilde yaplmaldr. 2 ders saati Organik tarmn evre ve insan sal iin nemini belirtir. Organik tarmn zelliklerini aklar. Organik tarmla retilen rnleri aratrr. Eletirel dnme, karmda bulunma, yorumlama, veri toplama

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, canlandrma Kt, boya kalemleri, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Tarm uygulamalarnn temel amalarndan biri, daha ok miktarda ve daha iyi rn elde etmektir. Bu, bitkilerin salkl geliimini salayacak tm nlemleri almay, hastalklar nlemeyi ve zararllarla savamay gerektirir. Gnmzde tm bunlar baarabilmek amacyla yapay gbreler ve tarm ilalar kullanlmaktadr. Kullanlan bu kimyasal maddelerin bir ksm, hem canllarn saln olumsuz ynde etkilemekte hem de evre kirliliine yol amaktadr. Tarmda kullanlan kimyasal maddelerin yol at sorunlar azaltmak zere son yllarda organik tarm uygulamalar yaygnlamaya balad. Biyolojik tarm ya da ekolojik tarm olarak da adlandrlan organik tarm, doal sreleri etkilemeyen, doann kendi kendisini yenilemesine izin veren uygulamalardan oluur. Organik tarmda, hastalk ve zararllarla biyolojik olarak savalr, verimi artrmak amacyla doal gbreler kullanlr. Ayrca retimden tketime kadar her aamada rnler kontrol edilir ve rnlerin nitelikli olmasna da zen gsterilir. Organik tarm, gerekte geleneksel tarmn, gnmzn teknolojik olanaklarndan da yararlanlarak uygulanmasdr. Bylece hem salkl besinler yetitirilir hem de toprak, su ve hava kirletilmeden bitki, hayvan ve insan sal korunmu olur.

Etkinlikler
Tarm etkinlikleri evreye zarar vermemeli!

1 2

rencilere yakn evrelerinde hangi tarm rnlerinin yetitirildiini sorun. Bu rnlerin retiminde tarm ilalarnn kullanlp kullanlmad konusunda konuun. rencilere iftilerin tarm ilalarn neden kullandklarn ve bunlarn zararl olup olmadn sorun. Yantlar zerinde konutuktan sonra Onlara Giri blmndeki bilgileri aktarn.

158

Organik Tarm

Tarm

Organik rnlerin kurallara uygun retilmi teki tarm rnlerinden daha salkl olup olmad konusunu ele aln. rencilere Organik Tarm balkl bilgileri aktarn ve aadaki sorular sorun: Tarm ilalarn ve gbreleri kurallara uygun kullanmak organik tarm saylr m? Neden? Organik rnler, kuralna uygun ilalama ve gbreleme yaplarak yetitirilen tarm rnlerinden daha m salkldr? Neden? Dnyada hangi rnler organik tarm yntemiyle retilir? Organik tarm uygulamalarnn yaplaca yerlerin zellikleri neler olmaldr? lkemizde organik tarm yntemiyle ilk olarak hangi rnler retilmeye balanmtr? rencileri gruplara ayrn. Onlara hem organik hem de organik olmayan tarm rnlerinin satld bir pazar yerini canlandracaklarn syleyin. Bu canlandrmada u rollerin olduunu belirtin: Bir pazarc (Organik olduunu syledii rnler satyor. Satt rnlerin yetitirilme eklini ve zelliklerini bilmiyor. rnlerinin organik olduunu belirten sertifikas yok.) Bir pazarc (Organik rnler satyor. Satt rnler sertifikal. Bu pazarc retimin aamalar konusunda bilgili.) Pazara alverie gelen bir kadn (Organik tarm rnlerinin dier yntemlerle yetitirilen rnlerden farkn bilmiyor. Yalnzca gzel grndkleri iin, ald rnlerin salkl olduunu dnyor.) Pazara alverie gelen bir renci ve annesi (renci, okulda organik tarm rnlerinin zelliklerini renmi.) Bir ziraat mhendisi (Organik rnler retmek amacyla kuraca irketi iin pazarda aratrma yapyor.) Gruplara hazrlanmalar iin 15 dakika sre verin. Srenin sonunda her grubun hazrlad canlandrmay snfa sergilemesini salayn. Ardndan organik tarmla retilmi rnlerin salmz iin nemi zerinde konuun. rencileri gruplara ayrn. Her gruba kt ve boya kalemleri datn. rendikleri bilgiler nda, organik tarm konusunda toplumu bilgilendirecek bir bror hazrlayacaklarn syleyin. Hazrlanan brorleri snfta sergileyin. Bu brorleri oaltarak ailelerine, iftilere, pazarclara datmalarn salayn. rencilere DVDdeki Tarm adl filmi izlettirin ve hep birlikte bu filmin ana fikri zerinde konuun. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tarm blmnden yararlanabilirsiniz.

5 6 7

Tamamlayc almalar
rencilerden, organik tarmnn dnyann gelecei asndan nemi ve gereklilii konusunda aratrma yapmalarn isteyin. Elde ettikleri sonular, hazrladklar bir duvar gazetesinde sergilemelerini salayn. Organik tarm konusunda bir uzman okulunuza davet ederek rencilere bu konuda bilgi vermesini isteyin. rencilerin, Trkiyedeki organik tarm kurulularn ve neler rettiklerini aratrmalarn, elde ettikleri bilgileri de snfta paylamalarn salayn.

Organik Tarm

159

Tarm

Organik Tarm
Salkl ve uzun yaam doal besinlerin tketilmesiyle mmkndr. Ancak gnmzde kullanlan modern tarm uygulamalar rnlerin verimini artrsa da toprak, su ve havann kirlenmesine yol aar. Sonu olarak da insan yaamn olumsuz etkiler. Oysa organik tarm, tarm etkinliklerinin evre kirliliine yol amadan yaplmasna olanak verir. Organik tarm szlemeli tarm esasna dayanr. Szlemeli tarmda planl bir retim gerekletirilir. Bylece ifti, yetitirdii rnn satlacandan emin olur. stelik ifti danmanlk hizmeti aldndan rnlerini nasl yetitirecei konusunda bilgilenir. Organik tarmn bir dier zellii, her aamasnn kontroll olmas ve rnn sertifikalandrlmasdr. retimin bandan sonuna kadar dzenli olarak kayt tutulur. retim sreci denetlenir ve gzlem sonular rapor edilir. rnn doal olup olmad laboratuvarda incelenir. Tm bu inceleme ve denetlemeler sonunda rn belgelenir. Ham madde hlindeki organik rne Hammadde Sertifikas, ilenmi rne de Organik rn Sertifikas verilir. Ya meyve ve sebzeler, orbalar, dondurulmu rnler, eker ve ekerli rnler, bebek mamalar, diyet rnleri, katk maddeleri, soslar, kuru ve sert kabuklu meyveler, bakliyat, baharatlar, tbbi bitkiler, yalar, et rnleri, bal, peynir, un ve unlu mamuller ve meyve sular, kahve, ay ile baz iecekler, dnyada ticareti yaplan organik tarm rnleridir. Organik tarm her yerde yaplamaz. Organik tarm iin arazilerin baz zel koullara sahip olmalar gerekir. Ana yollara 1 kilometreden az uzaklktaki tarm arazilerinde; ar sanayi tesislerine, reaktrlere, hidrolik ve termik enerji retim santrallerine, maden iletmelerine ve kentsel atklarn toplu olarak brakld alanlara 3 kilometreden az uzaklktaki tarm arazilerinde organik tarm yaplamaz. Kuku duyulan alanlar uzmanlar tarafndan incelenerek buralarda organik tarm yaplp yaplamayacana karar verilir. Organik tarm, lkemizde ilk kez 1984-1985 yllarnda yaplmaya balanmtr. Bu yllarda geleneksel ihra rnlerimiz olan kuru incir ve kuru zm organik olarak retilmitir. Daha sonra bunlara kuru kays, fndk gibi rnler de eklenmi ve organik tarm lkenin farkl blgelerine yaylmtr. Gnmzdeyse organik tarm yntemleriyle retilen 90dan fazla rn bulunmaktadr.

160

Organik Tarm

Ormanclk

Benim Gzel Ormanm!


Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Birok yarar olan ormanlar koruyalm. 3 ders saati Ormanlarn ilevlerini ve nemini fark eder. Ormanlardan zarar vermeden yararlanmann yollarn aklar. Karlatrma

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas Dosya kd, boya kalemleri Kt yapm iin: Eski gazete ktlar, elek teli, kuru bezler, merdane ya da oklava, gda boyalar, ahap tutkal, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Orman, doann ayrlmaz bir parasdr. Doal bir yaam alan oluturur ve canllar arasndaki dengenin korunmasn salar. Pek ok canlya ev sahiplii yapar. Su dngsnn gereklemesinde rol oynar. Kereste, yakt, besin, ila ham maddesi gibi birok maddeyi salar. Hava kirliliinin olumasna neden olan toz ve gazlar tutar. Erozyonu, llemeyi, dmesini, selleri ve toprak kaymasn nler. Grlt azaltc ve rzgrdan koruyucu etkisi de vardr. Bitkiler karbon dioksiti tuttuundan ormanlar sera etkisinin azalmasna katkda bulunur. Ormanlar dinlenme ve elence yeri olarak da kullanlr.

Benim Gzel Ormanm!

161

Ormanclk

Etkinlikler
Aalarn yararlarn renelim

1 2 3 1

rencilere derse bir bilmeceyle balayacanz syleyin ve Bilin bakalm ben kimim? balkl bilmeceyi sorun. renciler bilmecenin yantn bulmakta zorlanrlarsa bunun bir aa olduuna ilikin ipucu verebilirsiniz. Daha sonra yantn 80 yanda bir mee aac olduunu aklayn. Bir ormanda meeden baka ok eitli aalar bulunduunu, aalarn doaya birok yarar olduunu belirtin. rencilere DVDdeki Ormansz Bir Dnya adl izgi filmi izlettirin. Ardndan, aalarn doaya yararlarn renmek iin bir etkinlik yapacanz aklayn. Onlara dosya ktlar ve boya kalemlerini datn. Ktlarn zerine kk, dallar, yapraklar ve gvdesiyle bir aa izmelerini syleyin. izdikleri aacn zerine aalarn yararlarn yazmalarn isteyin. rencilere Teekkrler Aa! bilgi sayfasn datn. Bu bilgi sayfasndaki bilgileri kendi yazdklaryla karlatrmalarn syleyin. Daha sonra onlara aadaki soruyu sorun: Aalar bize ne salar? (Meyveler, kabuklu yemiler, bal, ya, ila, inaat malzemesi, yakacak odun, hayvanlar iin yaam alan vb.)

Ormanclk etkinlikleri
Ormanlardan ila, kereste, yakt, besin, kt gibi birok nemli madde saladmz Giri blmndeki bilgilerden de yararlanarak rencilere aktarn. Bu rneklerin daha da artrlabileceini belirtin. Daha sonra reine, sakz, keiboynuzu, kestane, am fst, ada ay, mahlep, meyan kk, defne yapra, mee mantar, terebentin gibi orman rnleri de olduunu syleyin ve onlara u bilgileri aktarn: Baz aalarn kabuklarndan szan reineden vernik, ila ve parfm yaplr. Sakz aacnn reinesi olan sakz, ila, besin, boya ve kozmetik sanayiinde kullanlr. Keiboynuzu ve kestane aalarnn meyvelerinden, fstk amnn da am fst ad verilen tohumlarndan yiyecek olarak yararlanlr. Ayrca keiboynuzundan baz ilalar yaplr. Ada ay bitkisinden ay yaplr. Mahlep aacndan elde edilen mahlep baz yiyeceklere tat vermek zere kullanlr. Meyan bitkisinin kk ve defne yapra ila yapmnda ve yiyeceklerin tatlandrlmasnda kullanlr. Mantar meesinin kabuunu oluturan mantardan ie tpas yaplr. am aacnn reinesinden elde edilen ve terebentin ad verilen ya, boya, vernik benzeri rnler ve ila yapmnda kullanlr. rencilere aa kesiminin yasalara uygun ekilde yaplmas gerektiini anlatn. rencilerden, tank olduklar ya da basndan rendikleri ve yasaya aykr olan durumlar varsa anlatmalarn isteyin. rencilere baz insanlarn neden yasa d olarak aa kesmeyi setiklerini sorun. rencilerin yantlarn aldktan sonra, zellikle krsal blgelerde aalarn gelir elde etmek, yakacak elde etmek, otlak ve tarm alan amak amacyla kesildiini belirtin. Aalarn plansz ve yasalara uygun olmayan ekilde kesilmesinin, ormanlara zarar vereceini anlatn. Bu zararlarn neler olabileceini rencilere sorun (Erozyonun artmas, lleme, doal gzelliklerin yok olmas, turizm etkinliklerinin azalmas, ormanlarda yaayan canl trlerinin azalmas vb.).

2 3 1
162

Kt yapalm
rencilerden derse gelmeden nce ders plannn bandaki Ara ve Gereler blmnde bulunan, kt yapm iin gerekli malzemeleri getirmelerini isteyin.

Benim Gzel Ormanm!

Ormanclk

2 3 4

rencilere kdn geri kazanlmasnn, doal kaynaklarn korunmas asndan ok nemli olduunu anlatn. Bir ton kt retmek iin 16 aa kesildiini, 250.000 L su kullanldn, 8000 kilowatt/saat elektrik tketildiini ve eitli kimyasal maddelerden 200 kg kadar kullanldn belirtin. Oysa, atk ktlardan bir ton kt elde etmek iin hi aa kesilmediini, 5000 L su harcandn, 2000 kilowatt/saat elektrik tketildiini ve 10 kg kimyasal madde kullanldn syleyin. Kesilen aa saysn azaltmak iin kullanlm ktlarn geri kazanm merkezlerine gnderilmesinin nemini belirtin. rencilere, geri kazanmla retilmi kt kullanmann salayaca yararlar anlatn. rencilere aadaki ilemleri srayla yaparak kd geri kazanabileceklerini belirtin: Atk ktlar mmkn olduunca kk paralara ayrn. Bu kt paralarn hamur gibi yumuak olana kadar suda bekletin ve ara sra kartrn. Ktlar yumuayp hamur hline geldikten sonra, birazn elek telinden bir szgecin zerine, ince bir tabaka halinde yerletirip suyunun szlmesini bekleyin. Telin zerindeki hamuru kuru bir bezle rtp szgeci ters evirin. Szgeci kaldrarak hamurun zerini bir baka bezle rtn. ki bez arasnda kalan hamuru sert bir zemine alarak zerinden merdane ya da oklavayla gein. Hamur istenilen incelik ve dzgnlkte olduunda stteki bezi kaldrn. Hamuru altndaki bezle birlikte kurumaya brakn. Kurumakta olan kda istediiniz ekli verin. Bu ilemleri hamur bitene kadar tekrarlayabilirsiniz. Sert bir kt elde etmek istiyorsanz hamurun iine ahap tutkal koyabilirsiniz. Renkli kt elde etmek iin hamura gda boyas ekleyebilirsiniz. Sar kt elde etmek iin atk saman kd ya da eski kutular kullanabilirsiniz.

5 1 2 3 4

rencilere Yeniden evrime Sokma adl izgi filmi izletin. Daha sonra hep birlikte filmin ana fikri zerinde konuun.

Dinlenme alan olarak ormanlar


Ormanlarn dinlenme alan olarak neminin giderek arttn syleyin. rencilere ormanlarda ne tip etkinlikler yaptklarn sorun. (Piknik, doa yry, kamp vb.) rencilere bu tip etkinliklerin ormanlara ne gibi zararlar olabileceini sorun. (Ziyareti saysnn artmas patikalarda erozyona yol aar. Ayrca doal yaam zarar grr, bitkiler ezilir ve pler artar.) rencilere Ellenmez Orman balkl metni okuyun. Ardndan, bu metinde, ormanlarda yaanan sorunlardan hangilerinin vurgulandn sorun. Ormanda yry yaparken evremize zarar vermemek iin nelere dikkat etmemiz gerektii konusunda bir beyin frtnas balatn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn. Daha sonra rencilere Ormanda Nelere Dikkat Ederim? balkl bilgi sayfasn datn ya da CDnin Ormanclk blmnde bulunan, ayn balkl bilgileri aktarn. rencilerin kendi yantlaryla bilgi sayfasndaki bilgileri karlatrmalarn salayn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Ormanclk blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden, lkemizdeki belirli bir ormann ya da evrelerindeki bir ormann bitki ve hayvan bakmndan zenginliklerini, sanayideki nemini, burada gerekletirilen ormanclk etkinliklerini (aa kesimi ve hayvan otlatma gibi), orman tehdit eden etkenleri (ev ve yol yapm gibi) ve turizm, dinlenme alan olarak nemini aratrmalarn isteyin. Aratrmalar sonucunda elde ettikleri bilgileri kullanarak bu orman tantan bir bror hazrlamalarn syleyin. Aalarn nemini en gzel anlatan posteri hazrlama yarmas dzenleyin. En iyi posterleri sergileyin.

Benim Gzel Ormanm!

163

Ormanclk

Bilin bakalm ben kimim?


Yksekliim 25 m Kapladm alann genilii 14 m Kapladm hacim 2700 m3 Kapladm alan 160 m2 Yapraklarmn kaplad alan 1600 m2 Saatte 96 L su buharlatrrm. Saatte 2352 kg karbon dioksit tketirim. Saatte 1720 kg oksijen retirim. evreyi gzelletiririm. Beni keserseniz, ilevlerimi yerine getirmek iin 25.000 fide dikmeniz gerekir.

Bilin bakalm ben kimim?

Ellenmez Orman
nsanlar doluup bozmadklar iin birok nadide aacn, bitkinin ve hayvann yaad Ellenmez Ormann o sene koruma altna almaya karar verdiler. Vali, Tabiat korumak bizim grevimizdir dedi. Oraya kamyon kasas byklnde Ellenmez Orman Koruma Alan eklinde byk bir tabela diktiler. Tabelay grenler Ellenmez Ormanna bakmaya geldiler. Gelip gidenler artnca yol yapld. Aalar gitti, orman bitti, hayvanlar ldler. Yol yaplnca halk geldi. Halk gelince kaldrm da koydular. Kaldrmda yrrken kimse dmesin diye elektrik direkleri dikip drt bir yan aydnlattlar. Yol yaplp aralar gelince, Ellenmez Ormannn bir ksmn ap Otopark dediler. Otopark yaplnca, otopark kulbe istedi. Kulbede ay satmaya baladlar. ay satlnca yannda gzleme, bazlama, mant da verilmeye baland ve ad Ellenmez Orman Aile Bahesi oldu. Aile bahesine aileler gelince, o zaman Aile geliyor, tuvalet de ister dediler.
Bekir Cokun

Orman biraz daha ap WC-Tuvalet koydular. Tuvaletiye bir kulbe gerekti. Tuvaleti, Aile Bahesinin semaverini alnca karakol kurdular. Karakol kurulunca oras belde oldu. Belde olunca ile yaptlar. le olunca..... Ellenmez Orman kalmad.

Vali, Tabiat korumak bizim grevimizdir dedi ve ilenin giriinde bir yere Hatra Orman ektiler. Kurudu. imdi Ellenmez Orman neresi? diyeceksiniz. Gittiinizde greceksiniz. te adresi: Bodrum, Marmaris, Antalya, Alanya, Silifke, Anamur, Kemer, Didim, Kuadas, eme, Foa, Ayvalk, ren, Edremit, Erdek, Yalova, Tuzla, Silivri, arky... Nereye gitseniz, ne yana baksanz orasdr...

164

Benim Gzel Ormanm!

Ormanclk

renci Bilgi Sayfas

Teekkrler Aa!
Merhaba, ben Sincap. Ormanda olup biten her eyden haberim olur. Duydum ki yaptmz oylama sonucunda Doa Ana dln kimin alaca belli olmu. Gln kysndaki byk meydanda dl treni yaplacakm. Tabii tm orman sakinlerine bu haberi duyurmak bana dt. Haber duyulunca herkes hazrlklara balad. Heybetli kral aslan, dl kendisinin alacan dnerek bir teekkr konumas hazrlad. Trtl, fare ve kirpi, bu nemli treni daha iyi grmek istiyorlard. Bunun iin boynuna trmanmak zere zrafadan izin istediler. Filler de tren alann spren porsuklara hortumlaryla su tuttular. Anlayacanz ormanda herkes bir tela iindeydi. Sonunda orman sakinleri alanda topland ve heyecanla beklediler. Bilge kaplumbaa elinde zarf, ar admlarla krsye kt. Kralmz aslan, kendinden emin bir ekilde krsye yaklat. Tam o srada kaplumbaa, Doa Ana dln kazanann aa olduunu aklad. Meydanda bir uultu balad. Kral aslan Nasl olur, neden beni semediniz? En glnz benim! diye kkredi. Sinek kuu, hemen yant verdi. Tabii aac seeriz. nk o, bizim her eyimiz. Ben, onun ieklerindeki bal zn yerim. dedi. Aakakan sze devam etti: Evet, o bizim her eyimiz. O, benim evim. Onun zerindeki bcek larvalaryla ve iek tozu almaya gelen bceklerle besleniyorum. Trtl ve bcekler de, Biz de aacn yapraklarn yiyerek besleniyoruz, kabuklarndaki atlaklara yumurtalarmz saklyoruz, yavrularmz onun sayesinde kelebek, gve oluyor. diyerek arkadalarna destek oldular. Toprak solucanlarysa Biz de onun yere den yapraklaryla besleniyoruz. stelik bylece topra da zenginletiriyoruz. dediler. Fareler ve yer sincaplar da sze kartlar: Aacn kklerinin ve dklm yapraklarnn arasna saklanyoruz. Scaklarda aacn altna yatyoruz. Son sz, topran altndan kan kstebek syledi: Aacn kkleriyle tuttuu sular iiyorum. Bir de iyi grmeyen gzmle kp su mu arayacam? Bir sessizlik oldu. Herkes, imdi ne olacak diye dnrken byk bir grltyle yer salland ve toprak dile geldi: Aa bana bile yararl, kkleriyle taneciklerimi tutarak srklenmemi engelliyor. Konumadan durur muyum? Ben de aacn yetitirdii meyvelerle besleniyorum. Herkes gibi serin dallarnn altnda dinleniyorum. dedim. Coku artt. Filler ve zrafalar, Teekkrler aa! diye barmaya baladlar. Kral aslan da tm bunlardan etkilenerek Galiba en doru kiiyi semisiniz. dedi ve aac kutlad. Ardndan bilge kaplumbaa, alklar eliinde aaca dln verdi.
Yrd. Do. Dr. Sinan Erten Hacettepe niversitesi lkretim Blm

165

Ormanclk

renci Bilgi Sayfas

Ormanda Nelere Dikkat Ederim?

Yalnzca yry yollarnda yrrm. Tehlikeli blgelerden uzak dururum.

Bitki rtsne zarar vermeyeceim yerlerde mola veririm.

adrm yalnzca kamp iin ayrlm yerlere kurarm.

Blgede yaayan hayvanlar hakknda bilgi sahibi olmaya alrm ve onlar rahatsz etmekten kanrm. Hayvanlara yiyecek vermem. nk beslenme dzenlerinin ve davranlarnn bozulmasna neden olabilirim.

Ate yakarken dikkat ederim. Atei iyice sndrmeden oradan ayrlmam.

Su kaynaklarn kirletmem. Temizlik iin deterjan yerine sabun kullanrm. Ykama ilerini en yakn su kaynandan en az 100 metre uzakta ya da mmknse evde yapmaya alrm.

Kat ve sv atklar ormanda brakmam. pleri yanma alarak ilk grdm p kutusuna brakrm ya da evime getiririm.

Bitki rtsne zarar vermem. iek toplamaktan kanrm.

166

Turizm

Arkasnda z Brakmayan Turistler


Ana Tema nerilen Sre Turizm etkinlikleri doaya zarar verebilir. Gezi sresine uygun ders saati Snfta 2 ders saati Baz turizm etkinliklerinin doaya zarar verebileceini fark eder. Turistik bir gezi srasnda doaya zarar vermemenin nemini fark eder. Ekoturizm ve kitle turizmi kavramlarn karlatrr. Gzlem yapma, snflama, eletirel dnme, yanstc dnme, karlatrma yapma

Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, gezi, gzlem, tartma Plastik eldiven, saydam poet, etiket, byk bir p torbas, ktlar, fotoraf makinesi, gazete kuprleri ve gezi brorleri, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Turizm, en basit anlamyla zevk iin yaplan gezi olarak tanmlanabilir. nsanlar, yaknlarn ziyaret etmek, tatil yapmak, doal ve tarih gzellikleri grmek ya da eitim almak amacyla baka yerlere giderler. Turizm, farkl kltrlerden insanlarn birbirleriyle tanmasn salar. lkelerin ekonomisinde nemli bir yer tutar ve turistik blgelerde yaayan insanlar iin bir gelir kaynadr.

Arkasnda z Brakmayan Turistler

167

Turizm

ok sayda turistin birlikte yolculuk etmesi anlamna gelen kitle turizmi lkeler asndan nemli bir gelir kaynadr. Turistleri ekmek ve onlar rahat ettirmek iin yeni konaklama yerleri alr, ulam a geniletilir ve barnma hizmetleri artrlr. Bylece bu olanaklardan ok sayda turist yararlanabilir. Ancak kitle turizmi doay olumsuz etkileyebilir. Doal kaynaklarn ar tketilmesine, doal alanlarn kirlenmesine ve zarar grmesine yol aabilir. Kitle turizminin evreye ve doaya verdii olumsuz etkilerin fark edilmesiyle, ekoturizm, yeil turizm ya da srdrlebilir turizm adlar altnda yeni bir anlay ortaya kt. Bu anlaya gre turizm etkinliklerinin doayla btnlemesi gerekir. Turizm etkinlikleri, biyolojik eitliliin ve doal kaynaklarn korunmasn temel almaldr. Tketimin, atklarn ve kirliliin artmasna neden olmamaldr. Kltrel deerlerin nemini ve tarih eserlerin korunmasnn gerekliliini gz ard etmemelidir. Bu etkinlikler, yerel halka yarar salamal ve yasalara uygun ekilde gerekletirilmelidir. Baz turizm etkinlikleri de eitimle ilgili amalar tamaldr. Turizm alanlar, srdrlebilir turizm kavram konusunda bilgilendirilmelidir.

Etkinlikler
Turistik bir yere gezi yapalm

1 2 3 4

Yaadnz yerin evresindeki bir turistik yere gezi dzenleyin. Geziden nce rencilere yanlarnda fotoraf makinesi getirebileceklerini syleyin. Gezi srasnda rencilerden, gittikleri yerdeki turizm etkinliklerini ve bunlarn evreye etkilerini gzlemlemelerini isteyin. renciler gzlemleri iin resim yapabilir ya da fotoraf ekebilirler (ilgililerden izin alarak). rencilerden, gzlem yaptklar alandan kirlilik rnekleri toplamalarn isteyin. Bunun iin onlara plastik eldivenler datn. Eldivenle topladklar rnekleri saydam poetlerin iine koyup azlarn balamalarn syleyin. Poetlerin zerlerine her birinin iinde ne olduunu yazan etiketler yaptrmalarn isteyin. Toplanan rnekleri byk bir p torbas iinde biriktirip okula gtrn. Snfa dndnzde, rencilere topladklar kirlilik rneklerini birbirlerine gstermelerini syleyin. Onlara topladklar rnekler hakknda aadaki sorular sorun: Bu pleri kimler atm olabilir? En sk rastlanan p tipi nedir? Toplanan pler ne yaplabilir? Kirlilik nasl nlenebilir?

Gezi srasnda ekilen fotoraflar ve izilen resimleri inceleyerek rencilere aadaki sorular sorun: Turistler iin bu yere ulam kolay m? Ulam salayan toplu tama aralar var m? Buradaki insan etkinlikleri doaya zarar veriyor mu? Turistlere ynelik bilgi panolar var m? Varsa yeterli mi? Turistlerin gezecei gzergh iyi belirlenmi mi? Gereksinimleri yeterince dnlm m? Yerel halk turizm etkinliklerinden gelir elde ediyor mu? Ayak zleriniz... Anlar... Zaman... balkl metni kullanarak turizm etkinliklerinin evreye etkisi konusunda rencileri bilgilendirin. Olas zm yollar konusunda beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan dnceleri tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilere Giri blmndeki ve CDnin Turizm blmnde bulunan Olumsuz etkiler balkl bilgileri aktarn. rencilerin izdii resimlerin ve ektikleri fotoraflarn yer ald bir sergi dzenleyin.

6 7

168

Arkasnda z Brakmayan Turistler

Turizm

Ekoturizm doa dostudur

1 2 3

Dersten bir hafta nce rencilere gazete ve dergilerden, lkemizdeki ve yurt dndaki tannm tatil yreleriyle ilgili turizm ilanlar kesmelerini syleyin. Derste, rencilerin toplad ilanlar hep birlikte inceleyin. rencilere bu yerlerde turistik adan onlara nelerin ekici grndn sorun. (Baz yantlar unlar olabilir: Doal gzellikler, otellerin rahatl, yemeklerin, etkinliklerin, denizin ve kumsaln ekici olmas vb.) Farkl turizm anlaylarn yanstan brorleri birlikte inceleyin. Turizmin, lkemizde ve dnyada ekonominin nemli bir paras ve ok sayda insan iin bir gelir kayna olduunu belirtin. Ancak turizm etkinliklerinin doaya zarar verebileceini vurgulayn. Doada dinlenmenin yararlarn ve ekoturizm kavramn aklayn. Ekoturizm, doay koruyan ve yerel halkn yararn gzeten, doal alanlara kar duyarl bir gezi anlaydr. Genellikle kk gruplar halinde yaplr. Konaklama ve yeme-ime tr hizmetler ounlukla yerel iletmeler tarafndan verilir. Ekoturizm; akarsu sporlar, da ve doa yry, atl doa yry, bisiklet turu, maaraclk, olta balkl, ku gzlemcilii, bitki inceleme, mill park turu ve yaylaclk gibi etkinlikleri ierir. Kitle Turizmini Ekoturizmle Karlatralm balkl bilgi sayfasn rencilere datn. renciler okuduktan sonra bu bilgiler zerinde konuun. rencileri gruplara ayrn. Gruplardan, yaadklar yerde ekoturizm etkinliklerinin gereklemesi iin neler yaplabileceine ilikin neriler hazrlamalarn isteyin. Hazrlk iin onlara 15 dakika sre verin. Gruplarn, nerilerini dier arkadalarna sunmalarn salayn. Her gruba sunum iin 5 dakika sre verin. rencilere DVDdeki Hafta Sonu adl izgi filmi izlettirin. Hep birlikte filmin ierii zerinde tartn ve ana fikrini bulmaya aln. rencilere CDnin Turizm blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Turizm blmnden yararlanabilirsiniz.

4 5 6 7

Tamamlayc almalar
rencilerin, tm bu almalar sonunda rendiklerini ifade eden yaz, fotoraf ve izimlerle tek sayfalk bir gazete ya da birer bror hazrlamalarn salayn.

Arkasnda z Brakmayan Turistler

169

Turizm

Ayak zleriniz... Anlar... Zaman...

Sekiz yl nce, kentimizde doa sporlarnn yaplmaya balandn duyduumda hemen ilgilendim. ocukluktan beri kentin grltsnden uzak, temiz havada yryler yapmaya ve doal ortamlarnda yaamlarn srdrmeye alan canllar incelemeye baylrdm. O zamandan beri amatr olarak daclk ve daha ok da maaraclk yapyorum. Maaraclkla kurduum ba o denli gl ki bu etkinlikten bir trl kopmadm, kopmak da istemedim. Bunun nedeni, sanrm maaracla baladm dnemde bana retilen bir sz. "Ayak izinden baka bir ey brakma, anlardan baka bir ey karma, zamandan baka bir ey ldrme". Maaracln temel kural olan bu sz beni ok etkiledi. ok anslyz ki, maaraclk sporuna gnl verenler nce bu kural reniyor ve buna sk skya uyuyorlar. O kadar ki birok maarac fotoraf ekerken fla nn kaya oluumlarna verdii zarar nlemek iin yalnzca karpitlerinin (karpit, asetilen gaz yakarak k veren bir lamba) n kullanyor. K uykusundaki yarasalarn bulunduu maaralara kn girmiyor ve bymekte olduunu grdkleri hibir oluuma dokunmuyorlar. Girdikleri maaralarda pn brakan ya da evrede grdkleri oluumlara gereksiz yere dokunarak krarak onlara zarar verenler de var. Ancak gn getike bu tip maaraclarn saylar azalyor ve biz bulduumuz atklar elimizden geldiince temizlemeye alyoruz. Amacm, size maaralarn ne kadar gzel ve krlgan olduunu ya da yer altndaki o farkl dnyada yaadklarm anlatmak deil. Ben, maara aratrmalar srasnda grdklerimi anlatmak istiyorum. evrede grdm kola ve bira ielerinden, yiyecek artklar ve poetlerden maara azna yaklatmz anlyorum. D dnyada, dalarn en uzak kelerinde ya da ulalmas en zor olan yerlerde bile bu tip kirlenmeleri gryorum. Eskiden doal yaamla i ie olduumuzu hissettiimiz, insan elinin dememi olduunu dndmz yerlerden imdi mangal kokular ykseliyor. Kimsenin piknik yapmasn ya da bu blgelerde gezmesini engellemek istediimi sylemiyorum. Tek istediim, dier canllarla paylatmz dnyada, ne yapyorsak bakalarna zarar vermeden yapmamz. Bu da ok zor deil!
Seluk Canbekin Bilim ocuk Dergisinin Ocak 2001 saysnda yaymlanan Ayak zleriniz... Anlar... Zaman... yazsndan ksaltlarak alnmtr.

170

Arkasnda z Brakmayan Turistler

Turizm

Kitle Turizmini Ekoturizmle Karlatralm


KTLE TURZM EKOTURZM

renci Bilgi Sayfas

Doal kaynaklarn ar ekilde tketilmesine yol aar.

Doal kaynaklarn korunmasn gzetir.

Daha ok elenceye ynelik etkinlikler ierir.

Daha ok doann ve kltrn tantlmasna ynelik etkinlikler ierir.

Turiste mteri gzyle baklr.

Turiste misafir gzyle baklr.

Pahaldr.

Ucuzdur.

Byk gruplara ynelik olduu iin evre kirliliinin artmasna yol aabilir.

Kk gruplara ynelik olduu iin evre kirliinin artmasna daha az oranda neden olur.

Turistlerin yerel halktan uzak kalmasna neden olur.

Turistlerin yerel halkla kltr alveriinde bulunmasn salar.

171

klim Deiiklii Ozon Tabakasndaki ncelme Kresel Sorunlar Asit Yamurlar Okyanuslar ve Denizler

klim Deiiklii
Dnyamz Isnyor! 175 KONUYLA LGL FLMLER Sera Etkisi klim Deiiklii

Ozon Tabakasndaki ncelme


Yukarda Neler Oluyor?

181

KONUYLA LGL FLMLER Ozi Ozon Ozon

Asit Yamurlar
Asit Yamurlar Neden Zararl? 184 KONUYLA LGL FLMLER Asit Yamurlar Lord Nelson

Okyanuslar ve Denizler
Denizlerimizi Koruyalm

188

KONUYLA LGL FLMLER zm Porselen Balk

renci Bilgi Sayfalar


Kresel Isnma, Bu Aday Yok Edecek mi? klim Deiikliinin Sonular 179 Biz Ne Yapabiliriz? 180 Asit Yamurlar Nasl Azaltlr? 187 Karadeniz 191

178

klim Deiiklii

Dnyamz Isnyor!
Ana Tema nsan etkinlikleri sonucunda atmosfere salnan kimyasal maddeler, Dnyann scaklnn artmasna ve buna bal olarak da nemli evre sorunlarna yol ayor. 2-3 ders saati Atmosferin, Dnyann scakln nasl dzenlediini aklar. nsan etkinliklerinin Dnyann scaklna etkisini aratrr. Kresel snmay nlemeye ynelik nerilerde bulunur. Bulgular kaydetme, karlatrma, gzlem yapma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma, beyin frtnas ki kavanoz, iki termometre, saydam bir naylon torba, iki masa lambas, buz, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Sanayi Devrimiyle birlikte fosil yaktlar ar miktarda kullanlmaya baland. Buna bal olarak sera gazlarnn atmosferde birikmesi sonucu dnyamz da snmaya balad. Aratrmalar, Sanayi Devriminin balad 1860tan 1990a kadar, atmosferdeki karbondioksit miktarnn % 25 orannda arttn ve bu artn % 10unun son 50 yl iinde gerekletiini gstermektedir.

Dnyamz Isnyor!

175

klim Deiiklii

Kresel snma Dnyann geleceini tehdit ediyor. Bu nedenle eitli lkeler, bir araya gelerek kresel snmay nlemek zere i birlii yapmaya karar verdiler. 1992 ylnn Haziran aynda Rio de Janeirodaki evre ve Kalknma Konferansnda birok evre sorunu ele alnd. Bu sorunlarn zmleri, Gndem 21 adl eylem planyla tm dnyaya duyuruldu. Bu konferansa, 170ten fazla lkenin devlet adamlar katld ve bu eylem plann imzalad. Gndem 21de, Dnyann ikliminin snmakta olduu ak bir ekilde vurguland ve bunu nlemek iin neler yaplmas gerektii ortaya konuldu. Kresel snma konusundaki en nemli ve en byk katlml konferans, 1997 ylnda Japonyann Kyoto kentinde yapld. Kyoto Konferans adl bu konferansa 160 lkeden ok sayda uzman, evre gnlls ve hkmet yetkilisi katld. Sonuta lkelerin saldklar karbon dioksit miktarn azaltmalarn ngren bir anlama imzaland. Kresel snmaya, insan etkinlikleri iin ok miktarda fosil yakt kullanlmas neden olmaktadr. Fosil yakt tketimi vb. insan etkinlikleri sonucunda atmosfere karan kloroflorokarbon gazlar, karbondioksit, metan, azot ve kkrt dioksitler yeryznden yansyan Gne nlarn tutar. Bunun sonucunda da Dnyann scakl artar. Bu olay, bilim insanlar tarafndan kresel snma olarak adlandrlyor. Fosil yakt kullanm bu ekilde devam ederse, yeryznde scaklklarn 2100 ylna kadar 1-3,5 oC artaca tahmin ediliyor.

Etkinlikler
Sera etkisini gzlemleyelim

1 2 3 4 5 1

rencilere, atmosferde bulunan baz gazlarn tpk bir battaniye gibi Dnyay sardn belirtin. Giri blmndeki bilgileri aktarn. rencilere sera etkisini gzlemlemek zere bir deney yapacanz anlatn. Deney iin iki kavanoz hazrlayn. Her iki kavanoza da birer termometre koyun. Kavanozlardan birinin zerini saydam bir naylon torbayla skca kapatn, dierini ak brakn. Kavanozun azn kapatmak zere kullandmz naylon torbann atmosferde bulunan sera gazlarnn ilevini greceini belirtin. Masa lambalarn, her iki kavanozun 20-30 cm uzana yerletirin. Lambalarn, Gnein ilevini greceini syleyin. rencilerin lambalar yakarak bir saat boyunca, her 5 dakikada bir termometrelerin gsterdii scaklklar kaydetmelerini salayn. Ardndan sonular karlatrmalarn isteyin. Az naylon torbayla kapal olan kavanozda scakln daha yksek olduu geri bildirimini rencilerinizden aln. rencilerin kavanozlarn her ikisine de eit miktarda buz koymalarn isteyin. Masa lambalarn yine ayn ekilde yerletirin. Daha sonra rencilere buzun ne kadar srede eridiini kaydetmelerini syleyin. Sonular karlatrmalarn isteyin. rencilere CDnin klim Deiiklii blmnde bulunan Sera etkisi balkl bilgileri aktarn. Ardndan DVDde bulunan Sera Etkisi izgi filmini izlettirin. Filmin ana fikri hakknda hep birlikte konuun.

Kresel snma nelere yol aar?


rencilere, DVDde bulunan klim Deiiklii adl filmi izlettirin. Daha sonra onlara aadaki soruyu sorun: Kresel snma nelere yol aar? (Kutuplardaki ve yksek dalardaki buzullarn erimesi, okyanuslarn su seviyelerinin ykselmesi, sellerin artmas vb.) Yantlar tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

176

Dnyamz Isnyor!

klim Deiiklii

2 3
1 2 3

rencilere Kresel Isnma, Bu Aday Yok Edecek mi? balkl bilgi sayfasn datn ve bu konu zerinde konuun. rencilere klim Deiikliinin Sonular balkl bilgi sayfasn datn. Buradaki bilgileri kullanarak her rencinin bir gazete haberi, bir iir, bir yk yazmasn ya da bir resim yapmasn istediinizi syleyin. Daha sonra bunlar bir panoda sergileyin.

Kresel snmay nlemek iin ne yapalm?


rencilere, kresel snmay nlemek amacyla lkelerin i birlii iinde, neler yapabileceklerine ilikin bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn. rencilere Biz Ne Yapabiliriz? balkl bilgi sayfasn datn ya da CDnin klim Deiiklii blmnde bulunan Biz neler yapabiliriz? balkl bilgileri aktarn. Bu bilgilerle rencilerin kendi fikirlerini karlatrmalarn salayn. rencilerden rendikleri bilgileri kullanarak hep birlikte bir bror hazrlamalarn isteyin. Hazrlanan bror oaltn ve btn rencilerin grebilecei bir yere asn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin klim Deiiklii blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden, okulda rendiklerini aileleriyle paylamalarn isteyin. Aileleriyle birlikte kresel snmay nlemek zere neler yapabilecekleri konusunda (evde enerjiyi daha verimli kullanma, daha az tketim yapma ya da toplu tama aralarn daha ok kullanma gibi) plan yapmalarn salayn.

Dnyamz Isnyor!

177

klim Deiiklii

renci bilgi sayfas


178

Kresel Isnma, Bu Aday Yok Edecek mi?


Tuvalu adn hi duymu muydunuz? Tuvalu, Byk Okyanusun gneyinde bulunan ve adalardan oluan ok kk bir lkenin ad. lkede yaklak 10.000 Polinezyal yayor. Ancak bu insanlar belki de yaadklar yerden ayrlmak zorunda kalacaklar. nk kresel snma nedeniyle deniz seviyesinin ykselmesi, bu adann sular altnda kalmasna neden olabilir. Bu durum yalnzca Tuvalu iin deil, Byk Okyanusta bulunan Marshall Adalar, Kiribati ve Hint Okyanusundaki Maldiv Adalar iin de geerlidir. inde bulunduumuz yzyln sonlarna doru deniz seviyelerinin daha da ykselecei tahmin ediliyor. Deniz seviyelerinin ykselmesinin Banglade, Hollanda, Japonya, Ukrayna, Angola, Kamerun, Nijerya ve Senegal gibi birok lkeyi olumsuz etkileyecei bekleniyor. Deniz seviyelerinin ykselmesi, kresel snmann yol at sorunlardan yalnzca biri. Bir dieriyse dalardaki buzullarn erimesi. Dnyadaki buzullarn onda biri Peruda bulunur. Ancak Perudaki buzullarn drtte biri daha imdiden yok olmu durumda. Ayn ekilde Afrikada Klimanjaro Dalarndaki buzullar da eriyor. Ayrca, kresel snma nedeniyle Alaskada yeil alanlarn son 50 ylda iki kat artt belirlenmi. Uzmanlar, baz blgelerde de llemenin arttn belirtiyorlar. Gelecek yzylda, bata Tuvalu gibi baz kk ada lkeleri olmak zere birok lke kresel snmadan kaynaklanan nemli sorunlarla kar karya kalacak. Bu sorunlar, atmosfere salnan karbondioksiti ve dier sera gazlarn azaltmaya ynelik nlemlerle ortadan kaldrlabilir. rnein, sanayi etkinlikleri srasnda gerekleen enerji kayplar azaltlabilir, geri kazanm yntemlerine daha ok bavurulabilir, daha az enerji tketilebilir, yeni enerji kaynaklar bulunabilir, evre dostu enerji kaynaklarndan daha ok yararlanmay salayacak verimli yntemler gelitirilebilir, nfus art kontrol altna alnabilir. in en nemli ksm da bu nlemlerin hayata geirilebilmesidir. Bunlarn baarlabilmesi lkelerin, eitli konularda kararlar alrken byk lde evreyi gzetmelerine baldr.

klim Deiiklii

klim Deiikliinin Sonular


Neler Oldu? Dnyann yzey scaklklar ortalamas 20. yzylda yaklak 0,6 C artt. 20. yzyln son 15 yl, bu yzyln en scak dnemi oldu. 20. yzyln en scak yl 1998 oldu. Karalara den ya miktar yaklak % 1 orannda artt. Kuzey yarm kredeki kar rtsnde ve Kuzey Buz Denizindeki buzullarda erimeler oldu. Deniz seviyeleri ortalama 15 cm ykseldi. Kasrgalarn ve sellerin skl artt.

renci bilgi sayfas

Neler Olabilir? Scaklk artna bal olarak zellikle sivrisineklerle tanan stma gibi hastalklar yaylabilir. Kuraklklar grlebilir. Buna bal olarak yetersiz beslenme ve alk gibi sorunlar ortaya kabilir. Baz ormanlar ve buralarda yaayan baz trler yok olabilir. Buzullar eriyebilir. Okyanuslarn seviyesi ykselebilir. Kylarda anmalar grlebilir. Sulak alanlar ve ime suyu kaynaklar azalabilir. Baz ada lkeleri yok olabilir. Baz lkelerde tarmsal retim artarken, bazlarnda azalabilir. Deniz seviyesindeki ykselmeler gibi nedenlere bal olarak nemli ekonomik kayplar olabilir.

179

klim Deiiklii

renci bilgi sayfas


180

Biz Ne Yapabiliriz?
Kresel snmann azalmasna, ancak her birimiz zerimize denleri yaparsak yardmc olabiliriz. Bu konuda zerimize denlerin banda enerji tasarrufu yapmak geliyor. Evimizde kullandmz elektriin ou fosil yaktlardan retiliyor. Otomobiller, fosil yaktlarla alyor. Evimizi, kmr ya da doal gaz gibi fosil yaktlar yakarak styoruz. Satn aldmz rnlerin birounun retiminde de fosil yaktlar kullanlyor. Fosil yaktlar kullanmaktan btnyle vazgeemeyecek olsak da kresel snmaya kar alabileceimiz baz nlemler var. Olanaklar lsnde bunlar uygulayabiliriz. rnein, otomobil yerine toplu tama aralarn kullanabilir, daha iyisi ksa mesafeleri yryebiliriz. Evimizi enerji tasarruflu ampullerle aydnlatabilir, televizyon, bilgisayar gibi elektrikli aletleri kullanmadmzda kapatabiliriz. retiminde ve kullanmnda az enerji gerektiren ve geri kazanlabilir rnleri satn alabiliriz. Evimizi Gne enerjisiyle stabiliriz. Bu tip rnekler oaltlabilir. Ayrca, atmosferdeki karbon dioksit orannn azalmasn salayan ormanlar koruyarak da nemli bir katkda bulunabiliriz. Kresel snma, hem biz hem de bu gezegeni paylatmz teki canllar iin bir tehdit oluturmadan nce gerekli nlemleri almalyz. Bu sorun tm dnyay ilgilendiriyor. Bu nedenle insanlarn birlik iinde buna kar nlem almalar artk bir zorunluluktur.
Alp Akolunun Bilim ocuk Dergisinin Austos 2002 saysnda yaymlanan Kresel Isnma yazsndan ksaltlarak alnmtr.

Ozon Tabakasndaki ncelme

Yukarda Neler Oluyor?


Ana Tema Ozon tabakasndaki incelme insan sal iin ciddi bir tehdit oluturuyor. 2-3 ders saati Ozon tabakasndaki incelmenin nedenlerini ve sonularn aklar. Ozon tabakasndaki incelmeyi nlemeye ynelik nerilerde bulunur. Eletirel dnme, yanstc dnme

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma Gazeteler, dergiler, karton, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Dnyann evresini saran atmosfer birka tabakadan oluur. Bu tabakalardan biri de Dnya yzeyinden 17-50 km ykseklikte bulunan stratosferdir. Atmosferdeki ozonun % 90 stratosfer tabakasnn st ksmlarnda bulunur. Ozon, Gneten gelen mor tesi (ultraviyole: UV) nmn oksijen molekllerini deiiklie uratmasyla oluur. Ozon tabakas, canllara zarar veren mor tesi nmn Dnyaya ulamasn engeller.

Yukarda Neler Oluyor?

181

Ozon Tabakasndaki ncelme

Atmosferdeki ozon miktar enlemlere ve mevsimlere gre deiir. Normal koullarda, ozon tabakas kutuplar zerinde en kaln ve ekvator evresinde en incedir. Ayrca, kuzey yarm krede k sonunda ve bahar banda ozon miktar en az dzeydedir. 1985 ylnda bilim insanlar, baz blgelerde ozon tabakasnn bu normal durumdan farkl bir incelme gsterdiini saptadlar. Bu incelmenin, zellikle bahar aylarnda Antarktika zerindeki blgede belirgin olduu ortaya kt. Ozon tabakasndaki incelmeye bal olarak Dnyaya ulaan mor tesi nmn canllara zarar verme tehlikesinin artt dnlyor. Ozon tabakasndaki incelmeye insan etkinlikleri sonucunda aa kan belirli maddeler yol aar. Bunlar, temel olarak kloroflorokarbonlar ad verilen gazlardr (freon, halon vb.). Bu gazlar, kolay retilebilmeleri, ucuz olmalar, yanmamalar ve zehirsiz olmalar gibi nedenlerle 1930lardan sonra soutma sistemleri, tarm ilalar, deodorantlar, spreyler ve zcler gibi ok eitli rnlerde kullanlmaya baland. O sralarda bu gazlarn ozon molekllerini paralad bilinmiyordu. 1970lerde bu gazlarn ozon tabakasna zarar verdiinin fark edilmesiyle lkeler eitli anlamalar yaparak kloroflorokarbonlarn kullanmn azalttlar.

Etkinlikler
Ozon tabakasndaki incelme

1 2 3

Dersten bir hafta nce, rencilerin eski gazete ve dergilerden eitli insan fotoraflar keserek snfa getirmelerini isteyin. rencilere, yazn gnelenmeyi sevip sevmediklerini sorun. Gnelenirken ne gibi nlemler alnmas gerektiini anlatn. nlem almamzn nedeninin, Gneten gelen zararl nlardan korunmak olduunu belirtin. Stratosferde bulunan ozon tabakasnn Gneten gelen zararl nlarn yeryzne ulamasn nlediini syleyin. Ozon tabakasnn tpk bir pencere cam, ayna ya da filtre gibi mor tesi nm yanstarak yalnzca kk bir blmnn yeryzne ulamasna izin verdiini anlatn. Ozon tabakas yok olursa canllarn Dnyaya ulaan mor tesi nlar nedeniyle zarar greceini aklayn. rencilere aadaki sorular sorun: Ozon tabakasnn ilevi nedir? (Ozon tabakas, canllara zarar veren mor tesi nmn Dnyaya ulamasn engeller.) Ozon delii teriminin anlam nedir? (Bu terim, ozon tabakasnda olumu gerek bir delii deil, ozon tabakasnn mor tesi nm tutma grevini yapamayacak kadar incelmesini ifade eder.) Ozon tabakasnn incelmesinin nedeni nedir? (Kloroflorokarbon gazlar, atmosferde ykselip stratosferdeki ozon molekllerini paralar. Bunun sonucunda ozon tabakas yava yava yok olur).

Ardndan rencilere DVDdeki Ozi Ozon adl filmi izlettirin.

4 5

rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn. Dnyaya ulaan mor tesi nmn miktarnn artmasnn, insanlar ve dier canllarn sal iin tehlikeli sonular douracan anlatn. Onlara Mor tesi Inmn Salmza Etkileri balkl bilgileri ve CDnin Ozon Tabakasnda ncelme blmnde bulunan Dnya Salk rgtnn nerileri balkl bilgileri aktarn. rencileri gruplara ayrn ve yanlarnda getirdikleri insan fotoraflarn kark olarak gruplara datn. Gruplara, ellerindeki fotoraflar inceleyerek, bu fotoraflardaki insanlardan hangilerinin Gnein zararl nlarndan etkilenme olaslnn daha yksek olduunu ve bunun nedenlerini dnmelerini syleyin. Gruplardan, incelemelerini tamamladktan sonra dncelerini snfla paylamalarn isteyin.

182

Yukarda Neler Oluyor?

Ozon Tabakasndaki ncelme

Ozon tabakasnn incelmesini nleyelim

1 2

Ozon tabakasnn eski hline dnmesi iin nlemler alndn snfa anlatn. Ozon tabakasn incelten maddelerin kullanmn giderek azaltmak ve sonunda tmyle durdurmak iin, 160tan fazla lkenin Viyana Szlemesi ve Montreal Protokol gibi nemli anlamalar imzaladn belirtin. Birok lkenin bu anlamalara uygun ekilde harekete getiini anlatn. Trkiyenin de bu lkelerden biri olarak zerine den sorumluluklar yerine getirdiini belirtin. rencilere, ozon tabakasnn korunmasnda herkese sorumluluk dtn syleyin. Onlardan bu konuda neler yapabileceklerine ilikin bir slogan hazrlamalarn isteyin. Bunlar kartonlara yazmalarn syleyin. Ardndan kartonlar okul duvarnda sergileyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Ozon Tabakasndaki ncelme blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilere gerekli nlemlerin alnm olmasna karn ozon tabakasnn eski hline dnmesinin zaman alacan anlatn. Bu nedenle bize den grevin kloroflorokarbon gazlar iermeyen, ozon dostu rnler kullanmak olduunu syleyin. rencilerden hangi rnlerde ozon tabakasn incelten maddeler olduu konusunda bir aratrma yapmalarn ve oluturduklar listeyi snfa sunmalarn isteyin. Onlar, eitli rnlerin (buzdolab, yangn sndrc ve klima gibi) zerindeki bilgileri incelemeye ynlendirin. Bu rnlerde ozon tabakasn incelten maddeler (freon, halon vb.) bulunup bulunmadn saptamalarn isteyin. Ardndan topladklar bilgileri snfta arkadalaryla paylamalarn salayn. rencilere, DVDdeki Ozon adl izgi filmi izlettirin. Ardndan, hep birlikte filmin ana fikri zerinde konuun.

Mor tesi Inmn Salmza Etkileri


Mor tesi nmn gne yanklarna ve katarakt gibi gz hastalklarna yol at biliniyor. Uzmanlar, bu nlarn deride yalanmaya ve kansere neden olduunu, baklk sisteminin baz ilevlerini bozduunu belirtiyorlar. Derisi ak renk olan insanlarn gneten daha fazla korunmas gerektiini sylyorlar. Ayrca, illeri ve benleri ok olanlarn, gne yan oluanlarn ve ocukluklarnda uzun sreler gne nlarna maruz kalm kimselerin daha ok tehlike altnda olduunu belirtiyorlar. zellikle ocuklarn derilerinin mor tesi nmdan daha ok zarar grdn ve bu nedenle kk yalardan itibaren gneten korunmay renmenin ok nemli olduunu vurguluyorlar. Bu konuda Dnya Salk rgt de unlar neriyor: 12 aylktan kk bebekler daima glgede kalmaldr. ocuklar le saatlerinde gnee kmamaldr. Gnee karken uzun kollu giysiler, apka ve gzlk kullanlmaldr. Gne koruma faktr (SPF) en az 15+ olan gne yalar kullanlmaldr. Solaryumdan ve bronzlatrc lambalardan uzak durulmaldr.

Yukarda Neler Oluyor?

183

Asit Yamurlar

Asit Yamurlar Neden Zararl?


Ana Tema Asit yamurlar canllara, binalara, heykellere ve tatlara zarar verir. 3-4 ders saati Asit yamurlarnn nasl olutuunu aklar. Asit yamurlarnn evreye etkilerini belirtir. Asit yamurlarn azaltmaya ynelik nlemleri sralar. Gzlem yapma, karlatrma, bulgular kaydetme, karmda bulunma, yaratc dnme

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, beyin frtnas ki adet 1 litrelik kavanoz, bir bardak su, bir ie sirke, yumurta kabuklar, kuru fasulye, saks, toprak, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Herhangi bir maddenin doal dengeyi bozacak ekilde artarak birikmesi evre kirliliine yol aar. evre kirliliine neden olan maddelerin ou, insan etkinlikleri sonucunda aa kar. Gnmzde evre kirliliinin en zarar verici sonularndan biri de asit yamurlardr. Asit yamurlar, hava kirliliinden kaynaklanr. Kmr, petrol gibi fosil yaktlarn yaklmas sonucu atmosferde kkrt ve azot ieren gazlar birikir. Havada 2-7 gn asl kalabilen bu gazlar, su buharyla birleince bir kimyasal tepkime ortaya kar. Bu tepkime sonucunda slfrik asit ve nitrik asit damlalar oluur ve bunlar, yamurlarla birlikte yeryzne iner. Bylece yeryzne inen yalar, ok miktarda kkrt ve azot ieren asit yamurlardr.

184

Asit Yamurlar Neden Zararl?

Asit Yamurlar

Atmosferdeki asitli maddeler, yalnzca yamurlarla deil, kar, sis ve rzgrla da yeryzne iner. Yeryzne ulaan asit, bitkilere, hayvanlara, binalara, heykellere ve tatlara nemli zararlar verir. rnein, gl ve akarsulardaki asit dengesinin bozulmasna bal olarak canllar lebilir; aalarn geliimi durabilir. Ayrca asit, yalarla suya ve topraa geer. Suyun ve topran yapsnda deiiklie yol aar ve burada yaayan canllar iin tehlike oluturur.

Etkinlikler
Asit yamurlar nasl oluur?

1 2

rencilere, gnmzde insan etkinliklerinden kaynaklanan birok evre sorunu olduunu syleyin. Onlara bu sorunlarn neler olabileceini sorun. (Hava kirlilii, su kirlilii, kresel snma, vb.) rencilere evre sorunlarndan birinin de asit yamurlar olduunu belirtin. Ardndan asit yamurlarnn nasl olutuunu anlatn. Bunun iin Giri blmndeki bilgilerden yararlann.

Asit yamurlarnn etkilerini gzlemleyelim


Asit yamurlarnn binalar ve canllarn yaamn nasl etkilediini gzlemlemek zere rencilere aadaki etkinlikleri yaptrn. A.

1 2

Dersten bir hafta nce, rencilerle birlikte, asit yamurlarnn binalara nasl zarar verebileceini gzlemlemek iin bir deney dzenei hazrlayn. Bir kavanozun iine yalnzca iki bardak su, ikinci bir kavanozun iine bir bardak su ve bir bardak sirke koyun. ki kavanoza da ayn miktarda yumurta kabuu atn. rencilerden kavanozlar bir hafta boyunca gzlemlemelerini isteyin. Gzlem sonularn bir not defterine kaydetmelerini salayn. Derste rencilerin kavanozlar yeniden incelemelerini saladktan sonra onlara aadaki sorular sorun: Kavanozlardaki yumurta kabuklarnda bir deiiklik var m? (inde sirke olan ikinci kavanozda bulunan kabuklar deiiklie urad.) Yumurta kabuklar, sirkenin hangi zelliinden dolay deiiklie uram olabilir? (Sirke asit ierir. Asit, baz maddelerin paralanmasna neden olur.)

B.

rencilere DVDdeki Asit Yamurlar adl filmi izlettirin. Ardndan onlara aadaki sorular sorun: Asit yamurlarnn sonular nelerdir? (Sularn kirlenmesi, yaplarn zarar grmesi vb.) Asit yamurlarnn nedenleri nedir? (Trafik, sanayi ve enerji retiminden kaynaklanan kkrtoksit ve azot oksit) Asit yamurlarn engellemek neden gereklidir? (Canllarn, heykellerin, binalarn, metal yaplarn vb. zarar grmesini engellemek iin) rencilere asit yamurlarna neden olan kkrtoksit ve azotoksit gibi maddelerin, havada gnlerce kalabileceini ve ok uzun mesafeler (bazen binlerce kilometre) kat edebileceini anlatn. Bu maddelerin havadaki su buharyla tepkimeye girerek asit oluturabileceini belirtin. Bu asitli maddelerin, yamurlarla yeryzne inerek topraa ve suya karacan vurgulayn. Ayrca doal gbrelerin de azot iermeleri nedeniyle topran ve suyun asit dengesini bozabileceini anlatn. Topran asitlenmesinin, zaman iinde bitkilerin beslenmesini durduracan ve geliimlerinin yavalayacan syleyin. Dnyada birok glde asitlenme nedeniyle canlln yok olmu durumda olduunu vurgulayn.

Asit Yamurlar Neden Zararl?

185

Asit Yamurlar

C.

1 2

Dersten iki hafta nce rencilere asit yamurlarnn canllar zerindeki etkilerini gzlemlemek zere bir deney yapacanz aklayn. Bu deney iin bir renciye, yaklak 10 adet kuru fasulyeyi nemli pamuklar iinde belirli aralklarla sulayarak imlendirme grevi verin. Ayrca imlenen fasulyelerin yarsn bir saksya, yarsn da baka bir saksya dikip okula getirmesini isteyin. Okulda her iki saksdaki fasulyeleri ayn miktarda suyla dzenli olarak sulayn. Bylece fasulyelerin biraz daha byyerek belirli bir uzunlua ulamalarn salayacaksnz. Daha sonra derste, bu sakslardan birinin zerine su, dierine de sirke yazl bir etiket yaptrn. zerinde su yazan saksy suyla, dierini de sirkeyle sulamaya balayn. Yaklak yirmi gn boyunca rencilerin bitkileri sk sk incelemelerini salayn. Bu sre iinde gzlemlerini bir deftere kaydetmelerini isteyin. Yirmi gnn sonunda onlara hangi saksdaki bitkilerin daha iyi gelitiini, hangi saksdakilerin geliiminin durduunu ve bunlarn nedenlerini sorun. rencilere, DVD'deki Lord Nelson adl filmi izlettirin.

3 1 2

Asitlenmeyi nlemek iin neler yaplabilir?


rencilere CDnin Asit Yamurlar blmnde bulunan Asit yamurlarnn etkileri balkl bilgileri aktarn. rencilere enerji retimi, ulam, sanayi ve youn tarm etkinliklerinden kaynaklanan asitlenmeyi azaltmak iin nlemler alnmas gerektiini anlatn. Asitlenmeyi azaltmak iin neler yaplabileceine ilikin bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilere Asit Yamurlar Nasl Azaltlr? balkl bilgi sayfasn datn. Burada yazan bilgiler hakknda konuun. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Asit Yamurlar blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerin, asit yamurlarnn nasl olutuunu, etkilerini ve azaltlmasna ynelik nlemleri ieren bir bror hazrlamalarn salayn. Onlarn hazrlad bu bror oaltarak okulda datn.

186

Asit Yamurlar Neden Zararl?

Asit Yamurlar

Asit Yamurlar Nasl Azaltlr?

renci bilgi sayfas

Zirai mcadele ilalarn ve amonyakl gbreleri kontroll bir ekilde kullanmak

Havay en az kirleten yaktlar kullanmak

Binalarda s yaltm yapmak

Yenilenebilir enerji kaynaklarnn (Gne, rzgr, su, biyoktle, jeotermal kaynaklar vb.) kullanmn yaygnlatrmak Motorlu aralara hava kirliliini azaltacak donanmlar eklemek, sanayi kurulularna ve enerji santrallerine artma sistemleri kurmak Kkrtsz benzin kullanmak

Enerji tasarrufu yapmak ve toplu tama aralarnn kullanmn yaygnlatrmak

Kara yolu tamacl yerine demir yolu ve deniz yolu tamaclna ncelik vermek

Kentlerde bisiklet kullanmn kolaylatracak dzenlemeler yapmak

Zorunlu kalmadka ulam iin ua tercih etmemek; Bunu nlemek iin uak yaktlarnn kullanmna ilikin uluslararas snrlamalar uygulamak

187

Okyanuslar ve Denizler

Denizlerimizi Koruyalm
Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Okyanuslar ve denizler gezegenimizin can simididir. 3-4 ders saati Denizlerin ve okyanuslarn nemini aklar. Denizlerde ve okyanuslarda yaayan canllar belirtir. Trkiyenin evresindeki denizlerde yaanan sorunlar fark eder. Denizlerde ve okyanuslarda yaanan evre sorunlarna zm nerileri getirir. Eletirel dnme, raporlatrma, karmda bulunma, yaratc dnme

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, beyin frtnas, doalama Kartonlar, atlas, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Dnyann yaklak % 71i sularla kapldr. Dnya zerinde ana okyanus bulunur. Bunlar Atlas Okyanusu, Byk Okyanus ve Hint Okyanusudur. Tm okyanus ve denizler birbirleriyle balantldr. Okyanuslarn iklimler zerinde nemli bir etkisi vardr. rnein, ekvatora yakn blgelerde deniz suyu Gnein etkisiyle daha fazla snr. Bu nedenle oluan scak su akntlar, dnyann daha souk birok blgesinin snmasn salar. Bu olaylar, hava scaklklarn da etkiler. Ayrca okyanuslardaki ve denizlerdeki sular, buharlama ve ya gibi olaylarn etkisiyle su dngsnde yer alr.

188

Denizlerimizi Koruyalm

Okyanuslar ve Denizler

Dnyadaki canllarn nemli bir blm okyanuslarda ve denizlerde yaar. Bunlar arasnda balina, yunus, fok gibi memeliler, kpek bal, vatoz, kefal, levrek gibi balklar, ahtapotlar, denizanalar, denizakayklar, sngerler, mercanlar, denizyldzlar, midyeler, stakozlar ve plankton ad verilen kk canllar vardr. Planktonlar, birok canlnn besini olduundan okyanus ve denizlerdeki yaamn nemli bir parasdr. Ayrca bitkisel planktonlar da karbon dioksit kullanarak atmosferde gereinden fazla karbon dioksit birikmesini nlerler. Bylece sera etkisinin azalmasna yardmc olurlar. nsanlar, okyanuslarda ve denizlerde balklk, tamaclk ve ticaret gibi etkinlikler gerekletirirler. Ayrca denizlerden petrol, doal gaz ve madenler de karrlar. Ancak son yllarda, okyanuslarda ve denizlerde tehlikeli boyutta kirlenmeler olduu gzleniyor. Bunun nedeni de kanalizasyon sularnn, plerin, sanayiden kaynaklanan atklarn ve nkleer atklarn denizlere boaltlmasdr. Tm bu yanl uygulamalar nedeniyle denizler ve buralarda yaayan canllar zarar gryor.

Etkinlikler
Okyanuslar ve denizleri tanyalm

1 2

rencileri atlaslarn aarak dnya haritasn incelemeye ynlendirin. rencilere, Dnyada ana okyanus bulunduunu syleyerek, haritadan bu okyanuslar bulmalarn ve adlarn sylemelerini isteyin. Ardndan Dnyada birok deniz bulunduunu belirtin. rencilerin bu denizlerden rnekler vermelerini syleyin. Aadaki sorular rencilere sorun: Okyanuslarn ve denizlerin nemi nedir? Okyanuslarda ve denizlerde hangi canllar yaar?

rencilerin yantlar zerinde konuun. Onlara Giri blmndeki ve CDnin Denizler ve Okyanuslar blmnde bulunan Okyanuslarda hangi canllar yaar? ve Okyanuslarn ve denizlerin rol balkl bilgileri aktarn.

lkemizin denizlerini tanyalm ve koruyalm

1 2

rencilere Trkiyenin evresindeki denizlerin adlarn sorun. Ardndan Karadeniz bilgi sayfasn datn. renciler bu bilgi sayfasn okuduktan sonra Karadenizin lkemiz iin nemi hakknda konuun. rencilere Karadeniz dndaki denizimizi de aratrmalarn istediinizi syleyin. Snf gruba ayrn. Her grubun, daha nceden hazrladnz ve zerinde Ege, Akdeniz ve Marmarann adlarnn yazl olduu kartlardan birer tane ekmelerini salayn. Gruplar, ansiklopedilerden, kitaplardan, nternetten vb. kaynaklardan yararlanarak setikleri denizle ilgili bir rapor hazrlamaya ynlendirin. Bu raporun iinde, aadaki sorularn yantlarnn mutlaka olmasn isteyin: Bu denize hangi lkelerin kys var? Bu denizin kendine zg zellikleri nelerdir? Bu denizdeki biyolojik eitlilii tehlikeye atan insan etkinlikleri var m? Varsa neler? Bu denizde kirlilik var m? Varsa buna hangi lkeler neden oluyor? Kirliliin kaynaklar nelerdir? Bu denize hangi rmaklar dklyor? Bunlar, kirlilie katkda bulunuyor mu? rencilere, raporlarn tamamlaynca dier arkadalarna sunacaklarn syleyin. Sunu iin topladklar bilgileri kartonlarn zerine yazmalarn salayn. Ayrca, konuyla ilgili fotoraflar da bu kartonlarn zerine yaptrmaya ynlendirin.

Denizlerimizi Koruyalm

189

Okyanuslar ve Denizler

4 5 1

Derste rencilere srayla sunumlarn yaptrn. Ardndan denizlerimizle ilgili sorunlarn en nemlilerini tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. rencilerle birlikte denizlerle ilgili sorunlardan birini sein. rnein, Mersinde yayorsanz Akdenizle ilgili bir sorunu semeye zen gsterin. Onlara, bu soruna nasl zm bulunabileceine ilikin bir beyin frtnas yaptrn.

Uluslararas bir konferans dzenleyelim


rencilere, hep birlikte Karadenizi Kurtarmak konulu bir konferans canlandrmas yapacanz syleyin. (Bu etkinlii, yaadnz yere ya da ele almak istediiniz konuya bal olarak lkemizdeki baka bir denizle ilgili olarak da gerekletirebilirsiniz.) Konferansa kimlerin katlmas gerektii konusunda rencilere bir beyin frtnas yaptrn. (Bu denize kys olan lkeler, bu denize dklen rmaklara kys olan lkeler, evre koruma kurulular, deniz tamacl, turizm, gbre, petrol retimi vb. ile uraan irketler konferansa davet edilebilir.) Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn. rencilere, tahtada yazan davetli listesine gre bir rol dalm yapn. rencilerin daire biiminde oturmalarn salayn. Tahtay blme ayrn. Konferansn baladn rencilere belirtin. lk olarak Karadenizle ilgili, zmlenmesi gereken sorunlarn neler olduunu sorun. Yantlar tahtann birinci blmne yazn. Daha sonra bu sorunlarn zmne ynelik nlemlerin neler olabilecei sorusunu ortaya atn. Yantlar tahtann ikinci blmne yazn. Ardndan neriler zerinde tartlmasn salayn. Herkes tarafndan kabul edilebilir zmler bulmann kolay bir i olmadn rencilere syleyin. Bunun, sabr ve karlkl sayg gerektirdiini belirtin. rencilerin zerinde hemfikir olduklar nerileri de tahtann nc blmne yazn. Birey olarak bizim neler yapabileceimiz konusu zerinde durun. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Denizler ve Okyanuslar blmnden yararlanabilirsiniz.

2 3 4

Tamamlayc almalar
Snfa DVDde bulunan zm ve Porselen Balk adl izgi filmleri izlettirin. rencilere bu iki filmin mesajn yaygnlatrmak iin ne gibi yollara bavurulabileceini sorun. En uygun nerileri tahtaya yazn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilerden denizlerin korunmasna ynelik almalar yrten sivil toplum rgtlerini, enstitleri, kurum ve kurulular aratrmalarn isteyin. Bunlardan biriyle balantya geerek eitli uzmanlar okula davet edin.

190

Denizlerimizi Koruyalm

Okyanuslar ve Denizler

Karadeniz
Karadeniz, dnyann en byk i denizlerinden biridir. stanbul ve anakkale Boazlar araclyla Akdenizle balantldr. Bu denize ok miktarda tatl su dkldnden ve dier tuzlu sularla karmadndan, ortalama tuzluluk oran binde 18dir. Bu rakam, dnya okyanuslarnn ortalama tuzluluk orannn yars kadardr. Karadenizde Kys Olan lkeler Karadeniz kylarn alt lke paylar: Bulgaristan, Grcistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Trkiye ve Ukrayna. Tuna, Dinyeper ve Don gibi byk rmaklar buraya akar. lkemizden de belli bal drt rmak Karadenize dklr: Sakarya, Kzlrmak, Yeilrmak ve oruh. oruh Irma, byk blm Trkiyede olmasna karn Grcistanda, Batumdan denize dklr. Karadeniz lkelerinin ky blgelerinde 10 milyondan fazla insan yaar. Karadenizin zellikleri Karadenizde yzey sularyla derinlerdeki sularn tuzluluk orannn farkl olmas, bu sularn birbirine karmasn nler. Karadenize zg bu durum, derinlerdeki sularn oksijensiz olmasnn nedenidir. Bu nedenle 150 m derinliin altnda, oksijensiz yaayabilen baz bakteriler dnda hemen hibir canl yaayamaz. Karadenizin 100 mden daha derin blgelerinde zehirli bir bileik olan hidrojenslfit bulunur. Karadenizdeki Canllar Karadenizde yaklak 180 balk tr ve yunus tr bulunur. Soyu tkenme tehlikesi altnda olan Akdeniz foku da burada yaar. Ancak son yllarda burada yaayan trlerden bir ksmnn soyu tkenmektedir. Karadenizde hamsi, mersin, kalkan, uskumru, orkinos, kl gibi balk trleri yaamaktadr. Ancak kirlilik, bilinsiz ve ar avlanma bu canl trlerini tehdit etmektedir. Her yl, kalkan alarna taklan yaklak 3000 yunus Karadenizde yaamn yitirmektedir. evre Sorunlar Karadenize braklan atklar da nemli bir sorundur. Bu atklarn % 70i Karadeniz kysnda bulunan 6 lkeden kaynaklanmaktadr. Kalan % 30 da Karadenize kys olmayan lkelerden Tuna Irma araclyla gelmektedir. Kuvvetli akntlarn olmamas, suyun dolamnn yetersiz olmas, buraya dklen rmaklar araclyla gelen atklar ve gemilerin brakt pis sular Karadenizin kirlenmesine yol amaktadr. Karadenizde, doal dengenin bozulmasna bal olarak bitkisel planktonlarn says ar artmaktadr. Bunun sonucunda derinlerde yaayan bitkiler k alamamaktadr. Bu bitkiler, k alamadklarnda lrler. len bitkilerin rmesinde rol oynayan bakteriler de oksijen tketir. trofikasyon denilen bu olay, Karadenizde canlln azalmasnn en nemli nedenlerinden biridir.

191

renci bilgi sayfas

Tketim Salk ve evre Deerler Vatandalk Haklar Gelecekteki Dnyamz

Tketim
Neden Daha Fazla Satn Alalm? 195 evre Dostu Paketler 200 Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 205 Evcil Hayvanlara Kar Sorumluluumuz KONUYLA LGL FLMLER Daha Fazla Tketim ve Yaam Biimi Seimlerimiz Fazla Paketlemeye Son Reklam

208

Salk ve evre
Salkl Beslenelim 211 Yabani Bitkilerden Nasl Yararlanyoruz? Su Kirlilii 221 KONUYLA LGL FLMLER Su ve Salk

216

Vatandalk Haklar
Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi? 225 KONUYLA LGL FLMLER Kasabann kilemi: mi, Salk m? Dnya

Gelecekteki Dnyamz
Nfus Art Tehlikeli mi? 229 Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz KONUYLA LGL FLMLER Nfus Art Dikkatli Davran! Denge ve Uyum

234

renci bilgi sayfalar


Alveri Yaparken... 198 Ekolojik Ayak zimiz 199 Paket Deerlendirme Anahtar 204 Cvann Grnmeyen Yz 215 Keinin Yedii Her Otu Yeriz! 219 Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var? 220 Soan Gzlem Tablosu 224 Nfus Piramidi 232 Rol Kartlar 233 Paskalya Adas 239

Tketim

Neden Daha Fazla Satn Alalm?


Ana Tema Giderek artan bilinsiz tketim ve retim evreyi olumsuz etkiliyor. 2 ders saati Bilinli tketici olmann nemini fark eder. Tketim alkanlklarmzn evreye olumsuz etkilerini aklar. Bir rnn retim srecinde geirdii aamalar belirtir. Eletirel dnme, yanstc dnme, karmda bulunma, yorum yapma, kaydetme, karlatrma, raporlatrma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm Dosya kd, kalem, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Gnmzde alveri yapmak, gnlk yaamn ayrlmaz bir paras hline geldi. Ancak bazen insanlar alveri yaparken dikkatli davranmay unutabiliyorlar. Ne satn alacaklarna nceden karar vermeden alverie gidiyorlar. Her grdklerini, zaten sahip olduklar eyalarn benzerlerini ya da gereksinimlerinden fazlasn satn alabiliyorlar. Gnmzde byk kentlerdeki alveri merkezlerinde elence olanaklar da bulunuyor. Burada alverile elence birbirine karyor. Sonu olarak insanlar, yalnzca elenmek iin gitseler bile bu merkezlerden akllarnda olmayan birok eyi alm olarak kabiliyorlar. stelik tketimin artmasna bal olarak evre de olumsuz etkileniyor.

Neden Daha Fazla Satn Alalm?

195

Tketim

Basn yayn organlarnda yaymlanan reklamlar da insanlar daha ok tketim yapmaya ynlendiriyor. Reklamlar, rnlerin satn artrmak zere tasarlandndan tketicilere, zellikle de ocuklara ekici grnecek ekilde hazrlanyor. evreyi korumann yollarndan biri tketim miktarmz olabildiince azaltmaktr. Bunu baardmz srece maddi adan hem ailemize hem de iinde yaadmz topluma nemli katklar salarz. Bunlarn tesinde, doal kaynaklar da korumu oluruz.

Etkinlikler
Tketim ve evre

rencilere ar tketim sznden ne anladklarn sorun. Yantlarn aldktan sonra bunlar zerinde konuun. Daha sonra Giri blmndeki ve CDnin Tketim blmndeki Gnmzde tketim balkl bilgileri aktarn. DVDde bulunan Daha Fazla adl filmi izlettirin. Ardndan rencilere, ar tketimin ne gibi evre sorunlarna yol aacan sorun. Bu konudaki gzlem ve deneyimlerini snfn geri kalanyla paylamalarn isteyin. Daha sonra hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilere Alveri Yaparken... balkl bilgi sayfasn datn ve aadaki sorular sorun: Bu bilgi sayfasnda verilen, bilinli tketici olmakla ilgili rnekleri uyguluyor musunuz? Bilinli bir tketici alveri yaparken baka nelere dikkat edebilir? rencilere CDnin Tketim blmnde bulunan Siz de katkda bulunabilirsiniz? balkl bilgileri aktarn.

2 3 4 1 2

Tketim alkanlklarmz
rencilere, insanlarn ar tketim yapmalarnn daha ok atn ortaya kmasna yol atn syleyin. Daha sonra bununla ilgili bir alma yaptrn. Bunun iin onlar 4-5 kiilik gruplara ayrn. Bu gruplara birer bo kt vererek gruptan bir kiinin ayak izinin kda izilmesini salayn. rencilere gnlk yaamda kullandmz kalem, kt, giysi, bardak vb. birok rnn retimi ve tketimi srasnda pek ok atn ortaya ktn ve bunlarn evreye zarar verdiini anlatn. rencilerin bir kurun kalemin retim srecini dnmelerini isteyin: Bu kurun kalem, retimi srasnda hangi srelerden geer? Kurun kalemin retiminde tahta kullanlr. Tahta, aalardan elde edilir. Aalar, kesildikten sonra eitli tatlarla fabrikaya tanr. Bu tatlarn almas iin gereken enerji, fosil yaktlardan salanr. Bu srada evreye kirletici maddeler salnr. Aalar fabrikada ilenir. Bunun iin makineler kullanlr. Bu makinelerin almas iin elektrik enerjisi gerekir. rnekleri bu ekilde artrabilirsiniz. Daha sonra her gruptan, gndelik yaamda kullandmz bir rn semesini isteyin. Ardndan bu rnn sata sunulana kadar hangi retim aamalarndan getiini ve bu aamalar srasnda ne gibi atklar olutuunu dnmelerini salayn. Bu aamalar ve retim srasnda oluan atklar ayak izinin iine yazmalarn syleyin.

3 4

Gruplardan, setikleri rnn kullanldktan sonra nasl ata dntn ayn ayak izinin dna aama aama yazmalarn salayn. Gruplarn ktlarn duvara asn ve bunlar inceleyin. Bir rnn, retiminin ilk aamasndan tketiminin son aamasna kadar olan srete evreye verdii zararlarn azaltlmas iin neler yaplabileceini ele aln. rencilerden bu konuda nerilerde bulunmalarn isteyin. (Yenilenebilir enerji kaynaklar tercih edilebilir, aa yerine baka malzemeler kullanlabilir, bir kurun kalem sonuna kadar kullanlabilir vb.)

196

Neden Daha Fazla Satn Alalm?

Tketim

5 6

rencilere bu almay yaparken neden ayak izi izimi kullandmz sorun. rencilerin grlerini aldktan sonra onlara Ekolojik Ayak zimiz adl bilgi sayfasn datn ve bunun zerinde konuun. Ekolojik ayak izimizin klmesinin bilinli tketiciler olmamza bal olduunu anlatn. rencilere DVDde bulunan Tketim ve Yaam Biimi adl filmi izlettirin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tketim blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden derste rendiklerini aileleriyle paylamalarn ve tketim alkanlklarn evde hep birlikte gzden geirmelerini isteyin. rencileri, ailelerinin iki aylk market alveriini birbiriyle karlatrmak zere bir aratrma yapmaya ynlendirin. lk ay, her alverie, aileleriyle birlikte alveri listesi hazrlamadan kmalarn; ikinci aysa her alveri ncesinde aileleriyle birlikte bir liste hazrlayarak kmalarn syleyin. Bu iki ayn sonunda aadaki sorularn yantlarn bulmalarn salayn: Hangi ay daha fazla alveri yapld? Hangi ay daha fazla harcama yapld? Alnanlarn hepsi gerekten gerekli miydi? Alveri listesi hazrlamann bir yarar oldu mu? rencilerin bu aratrmann sonularn ksa bir rapor hline getirmelerini ve arkadalaryla paylamalarn salayn.

Neden Daha Fazla Satn Alalm?

197

Tketim

renci bilgi sayfas

Alveri Yaparken...

Alverie gitmeden nce bir liste hazrlarm. Bu, yalnzca nelere gereksinimim olduunu hatrlatmakla kalmaz, ayn zamanda gzme arpan her eyi satn almam da nler.

Alverie giderken yanma bez bir torba ya da sepet alrm. Bunlar evre dostudur ve naylon poetlerden daha uzun sre dayanr.

evre dostu rnleri satn alrm. Bir rn, yalnzca ok reklam yapld ya da herkes ald iin satn almam.

rnlerin paketlerini incelerim. En az atk oluturan rnleri seerim.

Alverii elence olarak grmem.

198

Tketim

Ekolojik Ayak zimiz


nsanlar, temel gereksinimlerini doadan karlyorlar. Ancak kent yaam bizi doadan yle uzaklatryor ki ou zaman gereksinimlerimizi karlarken doay ne denli etkilediimizi fark edemiyoruz. Oysa, herkesin dnya zerinde gl bir etkisi var. nsan etkinlikleri sonucunda oluan bu etkilerin toplamna ekolojik ayak izi deniyor. Besin retmek, su elde etmek, yaadmz evi yapmak, giydiimiz giysileri retmek gibi gereksinimlerimizi karlamaya ynelik etkinliklerimiz iin gereken toplam alan, ekolojik ayak izimizdir. Ekolojik ayak izimizin lsn bilmek nemlidir. nk Dnya giderek kalabalklayor ve retim iin kullanabileceimiz alanlar ok snrl. Bu nedenle ekolojik ayak izimizi bilirsek evre zerindeki etkilerimizi de daha kolay anlarz. Ekolojik ayak izi, hangi lkenin, kentin, ailenin ya da hangi insann ne kadar alan kulland konusunda bilgi verir. Bylece ne kadar tketim yaptmz ve tketimlerimizin nelere yol atn grebiliriz. Dnyamzn gelecei iin ekolojik ayak izlerimizi kltmemiz gerekiyor. Ekolojik ayak izimizi kltmenin yolu da bilinli tketim alkanlklar edinmek, enerji kullanrken savurgan davranmamak ve d kaynaklar yerine kendi kaynaklarmz kullanmak gibi nlemler almaktan geiyor.

199

renci bilgi sayfas

Tketim

evre Dostu Paketler


Ana Tema Alverilerimizde evre dostu malzemelerle paketlenmi rnleri tercih edebiliriz. 2 ders saati rnlerin neden paketlendiini aklar. Paketlerin evsel atklarmzn byk bir blmn oluturduunu fark eder. Paket malzemelerinin doal kaynaklarn tkenmesine ve evrenin zarar grmesine yol atn belirtir. Paket malzemesi trlerini karlatrr. evre dostu paket malzemelerinin yararlarn fark eder ve bunlar kullanmaya zen gsterir. Eletirel dnme, gzlem yapma, tablolatrma, karlatrma, karmda bulunma, yorumlama, deerlendirme, yaratc dnme Anlatm, beyin frtnas St, kek, ikolata, msr gevrei, makas, tkenmez kalem, kurun kalem, silgi, deterjan, meyve suyu, di macunu, Yeil Kutu CD ve DVDsi

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Satn aldmz rnlerin ou bir paketin iindedir. Bu paket, kt, plastik, alminyum, cam gibi malzemelerden yaplm olabilir. rnlerin paketlenmesinin nedeni, bunlar saklamak ve korumaktr. Yiyecek ve ieceklerin paketlenmesi zellikle salk asndan gereklidir. Paket iinde saklanmayan yiyecek ve ieceklere hastalklara neden olan mikroorganizmalar kolayca bulaabilir. Bu da eitli hastalklara, hatta salgnlara yol aabilir. stelik paketlemek, yiyecek ya da ieceklerin daha uzun sre dayanmasn salar. rnlerin paketlenmesi, yiyecek ve iecekleri korumann yannda, tanmalarn da kolaylatrr. rnein, yumurta gibi rnler paketleri sayesinde krlmadan tanabilir. Paketleme sanayisinde her geen gn rnlerin daha iyi saklanmasn ve korunmasn salayacak yeni yntemler gelitiriliyor. Bir yandan da rnlerin daha ekici grnmesi ve satnn artmas iin daha ok malzeme ieren paket eitleri tercih ediliyor. Daha ok malzeme ieren paketlerin retimi ar ham madde ve enerji kullanmna yol ayor. Baz paketler doada kolay kolay bozulmayan malzemelerden retilir. Bu tip malzemelerden yaplm paketler ata dntkten sonra evreye zarar verir. rnein, plastik doada uzun yllar bozulmadan kalr. (Bir cam ie 4000 yl, plastik 1000 yl, metal kutu 10-100 yl, sakz 5 yl, sigara filtresi 2 yl doada bozulmadan kalabilir.) Gn getike azalan doal kaynaklarn korunmas ve artan evre kirliliinin nlenmesi iin paketleme sanayiinde yeil uygulamalarn artmas ve evre dostu malzemelerden yaplm paketlerin kullanlmas gerekiyor.

200

evre Dostu Paketler

Tketim

Etkinlikler
Paketleri inceleyelim

Dersten nce rencileri yedi gruba ayrn. Gruplara aadaki listede bulunan rnlerden herhangi birinin paketini sonraki derste snfa getirmelerini syleyin. Ayrca bu rnlerin paketleriyle ilgili bilgi toplamalarn isteyin. St Kek veya ikolata Msr gevrei Silgi, tkenmez kalem, kurun kalem Meyve suyu Deterjan ve sv sabun Di macunu ve deodorant Derste srayla tm gruplarn kendi rnlerini tantmalarn ve bunlarn paketleriyle ilgili olarak topladklar bilgileri sunmalarn salayn. rencilere getirdikleri rnlerin hepsinin paket iinde olduunu syleyerek paketin yararlarn sorun. Yantlar aldktan sonra Giri blmndeki bilgileri aktarn.

2 3 1 2 3

Paketler evreyi nasl etkiler?


rencilere getirdikleri rnlerin paketlerini gstererek bu malzemelerin evreyi etkileyip etkileyemeyeceini sorun. rencilerin yantlarn tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

rencilere DVDde bulunan Seimlerimiz filmini izlettirin. Ardndan onlara u sorular sorun: Paketin grnm, herhangi bir rn satn alma kararmz etkiliyor mu? Paket malzemeleri evreye nasl zarar veriyor?

evre dostu paketler

1 2 3

rencilere, bir rnn paketlenmesinde kullanlan malzemelerin ne kadar evre dostu olduunu anlamak iin bir deerlendirme yapacanz syleyin ve Paket Deerlendirme Anahtar balkl bilgi sayfasn datn. Bu anahtar nasl kullanacaklarn onlara anlatn. rencilerden, bu anahtar kullanarak setikleri rn deerlendirmelerini isteyin. alma tamamlannca, deerlendirmelerini arkadalaryla paylamalarn salayn. Yaplan deerlendirmeler zerinde konuun ve bir rnn paketlenmesinde kullanlan malzemelerin evre dostu olabilmesi iin neler yaplabilecei zerine bir beyin frtnas balatn. Ardndan rencilere aadaki bilgileri aktarn: Her rn paketlenebilir; hatta paketin kendisi bile! Ancak gereksiz yere yaplan her paketleme doal kaynaklarn tkenmesine ve evrenin zarar grmesine yol aar. Yeniden kullanlabilen paketleme malzemeleri daha az atk oluturur. rnein, bir cam ie, temizlenerek defalarca kullanlabilir. evre dostu malzemelerle paketlenmi rnleri tercih etmek her bilinli tketicinin grevidir. Geri kazanm, ancak paket malzemeleri ata dntkten sonra iyi bir zmdr. stelik geri kazanm gerekletirilirken de enerji harcanr ve yeni atklar oluur. Bu nedenle ncelikli ama daha az paket malzemesinin retilmesi olmaldr. Paket malzemelerinin retiminde daha az doal kaynak kullanlmasn salayacak ve evrenin zarar grmesini nleyecek zm yollar aranmaldr. Baz rnler tek kullanmlk kk paketler iindedir. Bunlarn paketlenmesinde daha fazla malzeme kullanlr. Bunun yerine, bu rnlerden tek bir paketin iine daha fazla sayda konulabilir. rnleri konsantre hle getirmek de daha az paket malzemesinin kullanlmasn salar. .

evre Dostu Paketler

201

Tketim

rencilere hakknda bilgi toplayp inceledikleri st, kek, ikolata, msr gevrei, silgi, tkenmez kalem, kurun kalem, meyve suyu, deterjan, sv sabun, di macunu ya da deodorant gibi rnlerin paketlerini hatrlatn. Onlara bu rnlerin paketlerinin nasl evre dostu hline getirilebileceini sorun. Yantlarn aldktan sonra evre Dostu Paketler balkl bilgileri aktarn. rencilerle birlikte getirdikleri rnlere tekrar bakn ve rnlerin paketlerinin zerinde evre dostu olduklarn gsteren iaret ve yazlar aramalarn salayn. rencilere DVDde bulunan Fazla Paketlemeye Son! adl izgi filmi izlettirin. rencilere fazla bilgi aktarmak iin CDnin Tketim blmnden yararlanabilirsiniz.

5 6

Tamamlayc almalar
rencileri evre dostu paket malzemeleri kullanlmasnn nemi konusunda bir bror hazrlamaya ynlendirin.

202

evre Dostu Paketler

Tketim

evre Dostu Paketler


ST: St, cam iede ya da karton kutuda satlr. Cam ieler yeniden kullanlabilir. Karton kutu da geri kazanlabilecek hle getirilebilir.

KEK, EKERLEME VE KOLATALAR: Kek, ekerleme ve ikolata gibi yiyeceklerin paketlenmesinde alminyum, kt, karton, plastik, metal kutu ve jelatin gibi eitli malzemeler kullanlr. Bu tip rnlerin birden fazla paket yerine tek bir paket iinde sunulmas daha dorudur.

MISIR GEVRE: Msr gevrei plastik torba iinde satlr. Bu torbalar da karton kutu iinde bulunur. Oysa msr gevreinin korunmas ve saklanmas iin yalnzca torba yeterlidir. Bu torba da biyolojik olarak ayrabilecek hle getirilebilir. Karton kutudansa tmyle vazgeilebilir.

SLG, TKENMEZ KALEM, KURUN KALEM: Silgi, tkenmez kalem ve kurun kalem gibi krtasiye malzemeleri genellikle karton kutular ya da plastik torbalarla paketlenmi olarak satlr. Bu tip rnler, paketlenmeden de sata karlabilir.

MEYVE SUYU: Meyve suyu, cam ya da plastik iede ve karton kutuda satlabilir. Cam ie yeniden kullanlabilir zelliktedir. Karton kutu da geri kazanlabilecek hle getirilebilir. Baz meyve sularnda zel bir kapak sistemi bulunur. Bu, gereksiz malzemeler ieren paketlere bir rnektir. Paketlerinde daha az malzeme kullanlm meyve sular tercih edilebilir.

DETERJANLAR VE SIVI SABUNLAR: Deterjanlar, karton kutularda ya da plastik torbalarda satlr. Karton kutu geri kazanlabilir. Sv sabunlar, plastik ielerde satlr. ienin plastii doada biyolojik olarak ayrabilecek zellikte retilebilir. Bu konuda yaplabilecek baka eyler de var. rnein sv sabunlar iki tipte satlr. Birinci tipte ienin aznda, sabunun akmasn salayan bir mekanizma bulunur. kinci tipteyse ienin aznda yalnzca kapak vardr. Bir kez mekanizmal ie alndktan sonra dier alverilerde az kapakl ve byk miktardaki rnler tercih edilmelidir. Byk iedeki rnden mekanizmal ieye aktarm yaplabilir. Bylece daha az ham madde ve enerji tketimi, dolaysyla daha az atk olumas salanabilir.

D MACUNU VE DEODORANTLAR: Di macunlar tplerin iinde satlr. Ancak bu tpler de bir karton kutunun iine konulur. Bu da bir rn iin iki paketin kullanlmas demektir. Di macunu, karton kutu olmadan da sunulabilir. Deodorantlar, cam ie, plastik ya da metal kutularda satlr. Cam ie iinde olanlar tercih edilebilir. nk cam ieler yeniden kullanlabilir.

evre Dostu Paketler

203

Tketim

renci bilgi sayfas

Paket Deerlendirme Anahtar


rnlerin paketlerinin evre dostu olup olmadn aadaki anahtar kullanarak deerlendirebilirsiniz. nce bir rn sein ve ilk sorudan balayn. Yantnz Evet ya da Hayr olabilir. Evet yant verirseniz bu soruda durun. Hayr yant verirseniz, sonraki soruya gein. Herhangi bir soruya Evet yant verene kadar devam edin. Evet yantna ne kadar abuk ularsanz, elinizdeki rnn paketi de o kadar evre dostu demektir.

1. Bu rn paketlenmeden mi satlyor?

Hayr

Evet

Paketlenmeden satlan rnler evreye daha az zarar verir.

2. Bu rn yeniden kullanlabilecek trden pakette mi satlyor?

Hayr

Evet

Yeniden kullanlabilen paketler, yeni paketlerin retilmesinden daha az masrafldr ve evreye daha az zarar verir.

3. Paketin iinde bu rnden ok miktarda var m?

Hayr

Evet

Belli miktarda rnn paketlenmesi iin ne kadar az malzeme kullanlrsa o kadar iyi olur.

4. rnn paketi geri kazanlabilen malzemeden mi yaplm?

Hayr

Evet

Paket malzemelerinin geri kazanlmas, hem ham madde kullanmn hem de atk miktarn azaltr.

5. Paket, biyolojik olarak ayrtrlabilir malzemelerden mi?

Hayr

Evet

Biyolojik olarak ayrtrlabilen malzemelerin evreye daha az zarar vardr.

6. Paketin tasarm ve malzemesi basit mi?

Hayr

Evet

Basit tasarml paketlerin retiminde daha az malzeme ve enerji kullanlr.

204

Tketim

Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!


Ana Tema Reklamlar ve rnlerin etiketlerindeki baz ifadeler tketimin artmasna neden olur. 2-3 ders saati Reklamlarn ve rnlerin etiketindeki baz ifadelerin eletirel bir bak asyla deerlendirilmesi gerektiini fark eder. Gzlem yapma, karlatrma, eletirel dnme, veri toplama, yanstc dnme, yaratc dnme.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, beyin frtnas Gazete ve dergi kuprleri, etiketler, Yeil Kutu DVDsi

Giri
Gnlk yaammzn her alannda reklamlarla karlarz. Reklam panolarnda, televizyonda, paketlerde, radyoda, dkknlarda, alveri merkezlerinde, otobs duraklarnda ve hatta evlerimizde. Reklamlar, rnlerin daha ok satlmasn salamak zere insanlar artacak ya da etkileyecek ekilde tasarlanrlar. Bu nedenle reklamlardaki ifadeler ya da grntler zaman zaman gerei farkl yanstrlar. Bilinli bir tketici, reklamlardaki bu ifadeleri ve grntleri gereklerden ayrt etmeyi bilir, bunlar eletirel bir bak asyla deerlendirir. rnlerin paketlerinin zerindeki bilgilerin amac genellikle, tketicileri rnn ierii hakknda aydnlatmaktr. Baz ifadelerse tketicileri o rnn dierlerinden daha iyi olduuna inandrmak ve alveri yaparken hemen satn alnmasn salamak amacyla yazlr. Bu durum, etiketteki indekiler blmnn bilgilendirme ilevinin geri planda kalmasna yol aar. Tketicinin rn seerken ncelikle dikkat etmesi gereken indekiler blmndeki bilgilerdir. Gnmzde insanlar doal rnlere daha ok ilgi duymaya baladlar. Baz rnlerin paketinde bunlarn ekolojik ya da organik rnler olduunu belli edecek ifadeler bulunur. Ancak, bu ifadeler her zaman gerei yanstmayabilir.

Etkinlikler
rnlerin paketlerini inceleyelim

1 2

Dersten bir hafta nce rencilerden eitli rnlerin paketlerini toplayarak snfa getirmelerini isteyin. Derste, rencilerin topladklar paketleri tek tek incelemelerini salayn. Daha sonra onlara, paketlerin zerinde ne tip bilgilerin yer aldn sorun. Ardndan bu bilgilerin neden verildiini sorun. Yantlarn tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun.

Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!

205

Tketim

3 4

rencilere aadaki soruyu ynelterek bir tartma balatn: Paketlerin zerinde yer alan tm bilgiler doru mu? rencilere, paketlerin zerinde rnlerin evre dostu olduunu gsteren iaretler grp grmediklerini sorun. Byle iaretler varsa bunlar tahtaya izmelerini isteyin. Daha sonra bu iaretler zerinde konuun.

Reklamlar ne anlatyor?

1 2 3

Dersten bir hafta nce, rencilerden gazete ve dergilerdeki reklamlar inceleyip bunlardan setiklerini snfa getirmelerini isteyin. Bunu yaparken farkl rnlerle ilgili reklamlar semeye dikkat etmelerini syleyin. rnein, ocuklar ilgilendiren rnlerin, elektronik eyalarn, evre dostu rnlerin reklamlarn toplayabilirler. Byk reklam panolarndaki reklamlarn basit izimlerini yaparak ya da bunlar anlatan birer paragraf yazarak snfa getirebileceklerini de belirtin. rencilerin getirdii reklamlar hep birlikte duvara asn ve daha sonra hepsini inceleyin. Bu reklamlarn hangilerinden, nasl etkilendiklerini sorun. Yantlarn tahtaya yazn ve bunlar zerinde konuun. Duvara astnz reklamlardan bazlarn seip rencilere bunlarn her biriyle ilgili olarak aadaki sorular sorun: Bu reklamn amac nedir? Bu reklam ne tip mesajlar veriyor? Bu reklamn verdii bilgiler ya da ierdii grntler rnn zelliklerini tam olarak yanstyor mu? rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn ve DVDde bulunan Reklam filmini izlettirin. rencilere filmin ana fikrinin ne olduunu sorun.

4 1 2

Elenceli reklamlar hazrlayalm


rencileri gruplara ayrn.

rencilerin, Reklamlar ne anlatyor? etkinliinde kullanlan reklam rneklerindeki resimlerle reklam sloganlarn, birbirlerinden ayrlacak ekilde kesmelerini salayn. rencilerin, kestikleri sloganlarla resimleri rastgele bir araya getirmelerini salayn. Reklam sloganlarn da kendi iinde kesip daha sama ya da elenceli ifadeler oluturacak ekilde yeniden birletirebileceklerini syleyin. rnein, portakal suyu reklamnn grntleriyle araba reklamnn szlerini bir araya getirebileceklerini belirtin.

rencilerin, hazrladklar reklamlar kartonlara yaptrmalarn salayn. Bunlar snfta ya da okulda bir yere asn. rencilere hazrladklar bu reklamlarn gerekleri ne lde yansttn sorun. Sloganlarla resimlerin uyumsuz birleimlerinin onlara ekici gelip gelmediini dnmelerini salayn. Gerekte de baz reklamlarn tketicileri ekmek iin sra d ifadeler ya da grntlerden yararlanp yararlanmadn sorun.

206

Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!

Tketim

rencilere, reklamlarn amacnn, tketicinin dikkatini belli bir rne ekmek olduunu aklayn. Oysa evre bilincine sahip bir tketicinin, alveri yaparken kendi gereksinimlerine ve rnn ieriine gre karar vermesi gerektiini anlatn.

Tamamlayc almalar
rencilerden gazete ve dergilerdeki reklamlarn bu yaynlarn ne kadarn kapladn tahmin etmelerini isteyin. Onlara aadaki sorular sorun: Gazetelerde neden reklamlar yaymlanr? Dergi ve gazetelerle birlikte verilen reklam brorleri ne ie yarar? Reklam verenler, bunun maliyetini nasl karlarlar? rencilere, reklam iin yaplan harcamalarn rnlerin fiyatna eklendiini anlatn.

Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!

207

Tketim

Evcil Hayvanlara Kar Sorumluluumuz


Ana Tema Evcil hayvan beslemek gzel bir uratr ancak bunun getirdii baz sorumluluklar vardr. 2 ders saati Evcil hayvan beslemenin yararlarn ve gerektirdii sorumluluklar aklar. Babo hayvanlarn evreye verdii rahatszl fark eder. Babo hayvanlarn evreye verdii rahatszl nlemeye ynelik nerilerde bulunur. Yaratc dnme, eletirel dnme, gzlem yapma, karmda bulunma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, beyin frtnas, doalama Dosya ktlar, kartonlar, boya kalemleri

Giri
Kedi, kpek, tavuk, kei ve inek gibi hayvanlar evcil hayvanlardr. Bu canllar evimizde ya da uygun koullarn saland barnaklarda besleriz. Evcil hayvan beslememizin eitli nedenleri vardr. Bunlardan biri bu canllarn insanlar iin iyi birer dost olmasdr. rnein baz aratrmalar, kedisini ya da kpeini birka dakika okayan insanlarn sakinletiklerini, kendilerini daha iyi hissettiklerini gstermitir. Uzmanlar, hayvan beslemenin; sorumluluk sahibi olma, dier insanlarn duygularn anlayabilme, iletiim kurma ve kendine gven duyma gibi becerileri gelitirdiini sylemektedirler. stelik evcil hayvanlar, keskin duyular sayesinde bizim yapamayacamz ileri yapabilirler. rnein, grme engelli bir insann gz olabilir, afetlerde gk altnda kalan insanlar bulabilirler. Dier yandan birok insan geimini tavuk, kei, inek gibi evcil hayvanlar yetitirerek salar. Evcil hayvan beslemek sorumluluk isteyen bir uratr. Onun yeterli ve uygun bir biimde beslenmesini salamak, salna dikkat etmek, barnan temiz tutmak, koma, oynama vb. gereksinimlerini yerine getirmesine olanak salamak her zaman ok kolay deildir. Hayvan sahiplerinin, besledikleri hayvanlarn gereksinimlerini karlamaya yeterli zaman ayrmas gerekir. Ancak baz insanlar isteyerek, severek sahip olduklar hayvanlarn bu temel gereksinimlerini karlayamayp zarar grmelerine neden olabilirler.

Etkinlikler
Evcil hayvanlar

1 2

rencilere, Evcil hayvan denince aklnza neler geliyor? sorusunu sorarak bir beyin frtnas yaptrn. Ortaya kan fikirleri tahtaya yazn. rencilere evde hayvan besleyip beslemediklerini sorun. Evde hayvan besleyen rencilerden, bu hayvanlarn barnma, beslenme, temizlik ve salk gereksinimlerini karlamak iin neler yaptklarn arkadalarna anlatmalarn isteyin.

208

Evcil Hayvanlara Kar Sorumluluumuz

Tketim

rencilere kt, karton ve boya kalemleri datn. Onlara Hayvan Haklar Evrensel Bildirgesi balkl metindeki bilgileri aktarn. rencileri, bu bilgilerden de yararlanarak hayvan sahibi olmak isteyenlere kendilerini bekleyen sorumluluklar aklayacak bir bror hazrlamaya ynlendirin. Bu brorlerden birini seip oaltarak okulda datlmasn salayn.

Babo hayvanlar

rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn. Ardndan aadaki sorular ele aln: Mahallenizde babo hayvanlar var m? Bunlar, sorunlara yol ayor mu? (Babo hayvanlar, salksz koullarda yayor ve sk sk a kalyor, insanlara ya da sokakta dolamaya karlan dier evcil hayvanlara zarar verip hastalk yayabiliyorlar.) Babo hayvan sorununa ne gibi zmler getiriliyor? (Evlere alnp besleniyor, hayvan barnaklarna gtrlyor, ksrlatrlyor.) Bu zm yollarnn yararlar ve zararlar nedir? rencilere, sokakta babo, a ya da yaral bir kpek grdklerinde aadakilerden hangisini yapacaklarn sorun. Bunlarn dnda da nerilerde bulunabileceklerini syleyin. A ya da yaral kpei eve gtrmek, karnn doyurmak Kpei hayvan barnana gtrmek Kpee bakacak birini aramak Kpei bir veterinere ya da hayvan hastanesine gtrmek Belediyeye haber vermek Tm neriler zerinde konuun ve herkesin zerinde hemfikir olduu be neriyi sein. rencileri be gruba ayrn. Her grubun bu nerilerden biriyle ilgili bir canlandrma yapmasn istediinizi syleyin. Gruplara hazrlanmalar iin 15 dakika sre verin. Srenin sonunda gruplarn canlandrmalarn yapmalarn salayn. Her canlandrmann sonunda, anlatlan nerinin gerekten ie yarayp yaramayacan konuun. rencilere Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme Koullar balkl metindeki bilgileri aktarn. Yasalara gre 16 yandan kklerin evcil hayvan satn alamayaca zerinde durun.

3 4 5

Tamamlayc almalar
Bir veterinerle grerek okulunuzda, evcil hayvan besleme konusunda bir seminer verilmesini salayn. rencilerin lkemizde babo hayvanlarla ilgili ne gibi almalar yapldn aratrmalarn salayn. Onlar bu konudaki almalarn artrlmas iin bir kampanya balatmaya ynlendirin. rencilere, bata kpekler olmak zere eitli hayvanlarn arama, kurtarma, gvenlik ilerinde almak ya da engellilerin yaamn kolaylatrmak zere eitilebildiini anlatn. Bu tr eitimler veren merkezlerle ilgi aratrma yapmalarn isteyin. Aratrmalar sonucunda elde ettikleri bilgileri arkadalaryla paylamalarn salayn.

Evcil Hayvanlara Kar Sorumluluumuz

209

Tketim

Hayvan Haklar Evrensel Bildirgesi


Hayvan Haklar Evrensel Bildirgesi, 15 Ekim 1978 tarihinde Paristeki UNESCO Merkezinde yaplan bir trenle ilan edilmitir. Bu metin, 1989 ylnda Hayvan Haklar Birlii tarafndan tekrar dzenlenmitir. Bu bildirgede yer alan baz maddeler unlardr: Btn hayvanlar biyolojik denge kavram ierisinde var olmak iin eit haklara sahiptir. Btn hayvanlar kendilerine sayg gsterilmesi hakkna sahiptir. Hayvanlara kt muamele edilemez ya da zalim davranlarda bulunulamaz. l bir hayvana saygyla davranlmaldr. Vahi hayvanlar yaama hakkna ve kendi doal evrelerinde zgrce reme hakkna sahiptir. Bir insann desteine gereksinim duyan her hayvan uygun beslenmek ve baklmak hakkna sahiptir. Hayvanlar, hibir koul altnda terk edilemezler.

Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme Koullar


evre ve Orman Bakanlnn, 12 Mays 2006 tarih ve 26166 sayl Resm Gazetede yaymlanan Hayvanlarn Korunmasna Dair Uygulama Ynetmelii'nin 12. maddesine gre, ev ve ss hayvan bulunduran ya da yeni sahiplenecek olan kiilerde aadaki koullar aranr: Ev ve ss hayvanlarn, 16 yandan kkler sahiplenemez. Pitbull Terrier(pitbul teriyer) ve Japanese Tosa (capaniz tosa) gibi evresine tehlike arz eden hayvanlar sahiplenilemez, retilemez ve satlamaz. Sahipli hayvanlarda ksrlatrma esastr. Hayvan sahipleri, hayvanlarn yavrulatmak istemeleri hlinde doacak yavrular belediyeye bildirerek kayt altna aldrmak suretiyle bakar ve/veya datmn yapar. Evde kedi ve kpek besleyen kiiler, sahip olduklar hayvan bal bulunduklar belediyeye en ge otuz gn ierisinde kayt yaptrmakla ykmldr. Kaytlarn ticari amala kullanlmas yasaktr. Sahiplenilen hayvanlar terk edilemez ancak yeniden sahiplendirme yaplabilir ya da geici hayvan bakmevlerine teslim edilebilir.

210

Evcil Hayvanlara Kar Sorumluluumuz

Salk ve evre

Salkl Beslenelim
Ana Tema nerilen Sre Kazanmlar Salmz korumak iin beslenmemize dikkat etmeliyiz. 1-2 ders saati Salkl beslenmenin nemini kavrar. Salkl beslenmek iin yaplmas gerekenleri sralar. Salkl evreyle salkl besinler arasnda iliki kurar. Bilinli bir birey olarak, besinlerini satn alrken nasl davranmas gerektiini belirtir.

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Yaratc dnme, karlatrma, ilikilendirme, karmda bulunma, yorumlama, yanstc dnme, eletirel dnme

Anlatm, canlandrma Kt, boya kalemleri, karton, termometre (cval)

Giri
Salmz korumann en nemli yollarndan biri dengeli ve salkl beslenmektir. Dengeli ve salkl beslenebilmek iin besinlerde bulunan karbonhidratlar, proteinler, yalar, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarlarda alnmaldr. nk vcudun tm bu besin maddelerine gereksinimi vardr. Yalnzca protein ya da karbonhidratla beslenmek doru deildir! Etler ve tahllarn yan sra karbonhidrat, vitamin ve mineral ieren sebze ve meyveler de tketilmelidir.

Salkl Beslenelim

211

Salk ve evre

Besinlerin salkl ortamlarda yetitirilmesine de zen gsterilmesi gerekir. Daha ok rn elde etmek amacyla tarmda ve hayvanclkta yaplan yanl uygulamalar eitli sorunlara yol aar. rnein, iftiler rnlerini zararl bakteri ve bceklerden korumak iin tarm ilalar kullanrlar. Ancak bu ilalarn ar miktarda kullanm, hem evre kirliliine neden olur hem de bu ortamlarda yaayan canllara zarar verebilir. Tarm ve hayvanclktaki yanl uygulamalar, yalnzca belli bir blgedeki canllar ve evrenin saln deil insan saln da olumsuz etkiler. rnein, bir glde yaayan kk balklarn vcudunda bir tarm ilacnn biriktiini dnelim. Bu kk balkla beslenen byk baln vcudunda bu ilatan daha fazla birikecektir. nk byk balk, ok sayda kk balkla beslenir. Sonu olarak besin zincirinin en sonunda yer alan canllarda en fazla miktarda kimyasal madde birikir. nsan da besin zincirinin sonunda yer alan bir canl olduuna gre yanl uygulamalardan en ok o etkilenir.

Etkinlikler
Salkl beslenmek iin neler yapmalyz?

1
2 3 4 1 2

rencilere salklarn korumak iin neler yaptklarn sorun. Yantlar zerinde konuun. Salmz korumak iin beslenmemize de dikkat etmemiz gerektiini syleyin. Ardndan onlara Salkl beslenmek iin neler yapyorsunuz? sorusunu yneltin. rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn. Daha sonra salkl beslenmek iin doal besinleri tercih etmek ve hazr ya da kflenmi besinleri yemekten kanmak, gerektiini de syleyin. Uzmanlarn salkl beslenebilmemiz iin tahl, sebze, meyve, st ve st rnleriyle et ve baklagillerden yeterli miktarlarda yememiz gerektiini sylediklerini anlatn. Onlara Salkl Beslenmenin On Yolu balkl metindeki bilgileri aktarn ve hep birlikte bunlar zerinde konuun. rencilerin nerileri zerinde konuarak onlar bu konuda brorler hazrlamaya ynlendirin. rencileri gruplara ayrn. Her gruba kt ve boya kalemleri datn. almalar bitince brorleri snfta sergileyin. Ardndan brorlerden birini seerek oaltn ve rencilerin bunlar tm okula datmalarn salayn.

Salkl evre, salkl besinler


rencilere salkl evre ve salkl besinler arasnda nasl bir iliki olabileceini sorun. Yantlar zerinde konuun. rencilere besinlerimizin eitli uygulamalardan olumsuz etkilenebileceini anlatn. Onlara Besinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar balkl bilgileri aktarn. Bu metindeki her maddeyi ayr ayr ele aln. rencileri, besinlerimizin salkl olmas iin lkemizde ne gibi almalar yapldn aratrmaya ynlendirin. Onlar gruplara ayrn ve her gruba bir karton ve boya kalemleri verin. Kartonlarn zerine aratrma sonularn gsteren bir poster hazrlamalarn syleyin. Hazrlanan posterleri okulunuzda sergileyin.

3
1 2

Kimyasal maddeler besin zinciri yoluyla vcudumuza girer!


rencilere termometrenin iinde bulunan cvay gsterin. Onlara cva hakknda neler bildiklerini sorun. Yantlar zerinde konuun. rencilere Cvann Grnmeyen Yz bilgi sayfasn datn. Ardndan onlar gruplara ayrn. Onlara, biyolojik birikim konusunda bir canlandrma yapacaklarn syleyin. Bu canlandrmada cvann canllara etkisini gstermeleri gerektiini belirtin. Onlara hazrlanmalar iin 15-20 dakika sre tanyn.

212

Salkl Beslenelim

Salk ve evre

Gruplar hazr olunca srayla canlandrmalarn sunmalarn syleyin. Canlandrma sonunda rencilerin duygu ve dncelerini anlatmalarn salayn. Kimyasal maddelerin besinlerimizi etkilememesi iin neler yaplabilecei hakknda neriler gelitirmelerini isteyin.

Tamamlayc almalar
Okulunuzda salkl besinler yetitirilmesi konusunda bir seminer dzenleyin. Bir ziraat mhendisini okulunuza davet edin. Ardndan rencilerin bir davetiye hazrlayarak bulunduunuz yerdeki iftileri de bu seminere armalarn salayn. Bu seminere yalnzca iftileri deil manav, market ve bakkal iletmecilerini de arabilirsiniz. rencilere, cva dnda, biyolojik birikime neden olan baka maddelerin olup olmadn aratrmalarn syleyin. Bunun iin kitaplardan, dergilerden, ansiklopedilerden ve nternetten yararlanabileceklerini belirtin. Aratrmalar sonucunda bulduklar bilgileri snfta paylamalarn salayn.

Salkl Beslenmenin On Yolu


Yeterli ve dengeli beslenmeye aln. Tkettiiniz besinlerin eitli olmasna zen gsterin. Doal ve taze besinler tketin. Her gn, sabah, len ve akam olmak zere en az n beslenin. Kahvaltnn gnn en nemli n olduunu unutmayn. n atlamayn ve dzenli beslenin. Gnlk enerji gereksinimimizin neredeyse yarsndan fazlas karbonhidratlardan salanr. Bu nedenle gnlk beslenmenizde tahl grubundan besinlerin bulunmasna zen gsterin. Sebze ve meyveler, doal eker, vitamin ve mineral gereksinimimizi karlar. stelik bunlar posal besinlerdir. Bu besinler, barsak hareketlerini dzenler, kan ekeri ve kolesterol dzeylerinin dmesine yardmc olur. Gnlk protein gereksiniminizi hayvansal ve bitkisel kaynaklardan dengeli olarak almaya zen gsterin. Dzenli olarak st veya yourt tketilmesi de kemik sal iin ok nemlidir. Tkettiiniz gnlk ya miktarn kontrol edin. Fazla ya tketmek, hem kilo almanza hem de dolam sisteminizde zararl yalarn birikmesine neden olur. Hayvansal yalar yerine, doymam yalar (zeytin ya, ayiek ya, msr z ya vb.) kullanmaya zen gsterin. Yal etler ve et rnleri (sucuk, salam, sosis vb.) yerine balk, tavuk, hindi eti ya da kuru fasulye, nohut ve mercimek gibi kuru baklagilleri tercih edin. ekerli iecekler, tatllar, pasta, kek vb. besinlerin enerji deeri yksektir. Bu besinleri daha az tketerek kilonuzu kontrol altnda tutun. Besinlerin hazrlanmas ve piirilmesi srasnda temizlik kurallarna dikkat edin. Yiyeceklerinizi piirirken halama, frnda ve buharda piirme yntemlerini tercih edin. Kzartmalardan kann. Yeterli ve dengeli beslenmenin yannda dzenli olarak spor yapn.

Salkl Beslenelim

213

Salk ve evre

Besinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar


Youn bir ekilde gbrelenmi, bcek ilac atlm tarlalarda yetitirilen bitkilerde bu maddeler birikim yapabilir. Bunlar yediimizde zarar grebiliriz. Hava, su ya da toprak kirlilii gibi evre sorunlarnn youn olduu ilek yollarn ya da sanayi merkezlerinin yaknnda bulunan tarlalarda yetitirilen bitkilerde de kirlilik etkenleri birikebilir. Bu bitkileri tketmek salmza zarar verebilir. Sanayi blgelerinde yetien hayvanlarn, beslendikleri bitkiler yoluyla aldklar kimyasal maddeler, besin zinciri araclyla bizim vcudumuzda da birikerek salmz olumsuz etkileyebilir. Hayvan yetitiricilerinin, hayvanlarnn saln korumak amacyla kullandklar antibiyotik benzeri maddeler de hayvanlarn vcudunda birikebilir. Bu hayvanlardan elde edilen besinleri tkettiimizde, bu maddeler bizim vcudumuzda da birikerek salmz olumsuz etkileyebilir. Kimi hayvan yetitiricileri, hayvanlarn doru olmayan besinlerle beslerler. rnein, deli dana hastalna, hastalk nedeniyle lm hayvanlarn eitli vcut blmlerinin yemlere katlarak srlara yedirilmesi neden olmutur. Daha uzun sre dayanmalar iin besinlere eklenen katk maddelerinin bir ksm da salmza zarar verebilir.

214

Salkl Beslenelim

Salk ve evre

renci bilgi sayfas

Cvann Grnmeyen Yz
Cva, oda scaklnda sv olan tek metal. Kolayca buharlap havaya karyor. Rengi, kokusu yok. Younluu yksek. O kadar yksek ki bir bardak cvada bir bilardo topu yzebilir. Cva, bu zelliklerinin getirdii kolaylklar nedeniyle birok alanda kullanlan bir metal. Ancak ayn zamanda evreye ok zarar verebilir. Cva, zehirli bir madde. rnein, elimizdeki bir kesikten kan dolamna karrsa bizi zehirleyebilir. Cvann salk asndan tehlikesiyle ilgili bir dier sorun, cvann uucu bir madde olmasndan kaynaklanr. Gaz hlindeyken fark edilmediinden solunumla vcuda girer ve zehirlenmeye neden olur. Cvann bir gram bile binlerce metre karelik alana yaylp besin zincirine karr. Bu durumdan, zellikle besin zincirinin en st seviyesindeki canllar etkilenir. nk cva, karbonla kimyasal tepkimeye girerek eitli zehirli bileikler oluturur. eitli sanayi etkinliklerinde kullanlan ya da doaya atlan pillerin bozulmasyla sulara karan cva, evre ve canllar iin byk tehlike oluturuyor. Gnmzde, gemi yllara gre evremizde daha fazla cvann bulunduu syleniyor. Cvayla kar karya kalmamzda en nemli etken biyolojik birikim. Cva, besin zinciri yoluyla canllarda birikir. Bunun sonucunda da su rnleri araclyla vcudumuza girer. rnein, bir glde, suya karan cva, mikroorganizmalar araclyla ilenerek zehirli bir bileik olan metil cvaya dntrlr. Metil cvann, sudaki planktonlarca (mikroskobik bitki ve hayvanlar) alnmasyla biyolojik birikim balar. Planktonlarla beslenen kk balklarda daha ok metil cva birikir. Onlarla beslenen byk balklardaysa daha yksek oranda metil cva birikir. Bylece besin zincirinde ilerledike metil cvann birikim miktar artar. Besin zinciri, kular ve memelilere kadar devam ettiindeyse tehlike daha da byr.

215

Salk ve evre

Yabani Bitkilerden Nasl Yararlanyoruz?


Ana Tema Yabani bitkilerden birbirinden farkl birok amala yararlanrz. 2-3 ders saati Yenebilen yabani bitkileri aratrr. Yabani bitkilerin besin olarak tketilmesi dnda baka amalarla da kullanldn fark eder. Yabani bitkilerin korunmasna ynelik nerilerde bulunur. Eletirel dnme, veri toplama, karlatrma, karmda bulunma, yaratc dnme, gzlem yapma

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma Karton, boya kalemleri, Yeil Kutu CDsi

Giri
Bitkiler, ilk alardan bu yana beslenmemizde nemli bir yere sahiptir. Yerleik yaam biimine geiimizle birlikte besin olarak tkettiimiz bitkileri kendimiz yetitirmeye baladk. Bugn yediimiz maydanoz, dereotu, marul gibi birok bitki kltr bitkisi olarak yetitiriliyor. Ancak zel olarak yetitirmediimiz hlde doadan toplayarak yediimiz otsu bitkiler de var. Bunlar yabani bitkiler olarak adlandrlyorlar. Gnmzde insanlarn yabani bitkilere olan ilgisi giderek artyor. Bunun temel nedeni, bu bitkilerin doada, yapay gbre ya da kimyasal maddeler kullanlmadan yetimesidir. zellikle krsal blgelerde yaayan insanlar iin yenebilen yabani bitkiler salkl birer doal besin kaynadr. Yenebilen yabani bitkilerin nemi, dier bitkilerde bulunmayan baz yararl besin maddelerini de iermelerinden kaynaklanyor. nsanlarn yabani bitkilerle ilikisi ok eski zamanlara dayanyor. Bu bitkilerle ilgili bilgiler, gelenekler ve alkanlklar yoluyla kuaktan kuaa geiyor. Gnmzde yresel bilgi ad verilen bu tip bilgiler giderek yok oluyor. Bunu, krsal blgelerden kentlere olan g de hzlandryor. Yabani bitkilerden ay yapmnda ya da baharat kayna olarak da yararlanyoruz. Eczaclkta ila yapmnda, erozyonu nlemede, tarmda hastalklar ve zararllar kontrol etmede ve topra zenginletirmede de yabani bitkileri kullanyoruz. Ayrca yabani bitkiler, gen kayna olarak da yarar salyor. rnein, birtakm zellikleri iyiletirilmek istenen bitkilere yabani bitkilerden elde edilen genler aktarlyor.

Etkinlikler
Yabani bitkileri tanyalm

rencilerden yakn zamanda yedikleri bir bitkinin adn hatrlamalarn isteyin. Daha sonra rencilerin bunlar srayla sylemelerini salayn. Her yanttan sonra bu bitkinin hangi blmlerini yediimiz, nerede yetitii, yabani bir bitki olup olmad gibi konular zerinde konuun. Daha sonra rencilere Giri blmndeki ve Yabani Bitkiler Hangi Amalarla Kullanlr? balkl bilgileri aktarn.

216

Yabani Bitkilerden Nasl Yararlanyoruz?

Salk ve evre

rencilere yabani bitkilerin eczaclkta ila yapmnda kullanldn hatrlatn. Onlardan bu konuda rnekler vermelerini isteyin. Ardndan, rencilere Tbbi Bitkiler balkl bilgileri aktarn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Salk ve evre blmnden yararlanabilirsiniz.

Bitki takvimi yapyoruz

1 2 3

rencilere doada karlatmz her bitkiyi yiyip yiyemeyeceimizi sorun. Yantlar zerinde konuun. Ardndan baz bitkilerin zehirli olduunu ve kesinlikle yenilmemesi gerektiini belirtin. Zehirli bitkileri yemenin yaammz tehlikeye sokacan vurgulayn. Bu nedenle yalnzca ok iyi tandmz bitkileri toplayarak yiyebileceimizi syleyin. rencilere Keinin Yedii Her Otu Yeriz! balkl bilgi sayfasn datn ve bu bilgileri okumalarn salayn. Onlara, bu bilgi sayfasnda hangi yabani bitkilerin adlarnn getiini sorun. Daha sonra rencilerin yaadklar yerde yetien yabani bitkileri tanyp tanmadklar zerinde durun. rencileri yabani bitkileri tanmak iin bir aratrma yapmaya ynlendirin. Onlar birka gruba ayrn. Her gruptan yaadklar yerde yetien ve yenebilen yabani bitkiler hakknda bilgi toplamasn isteyin. Bilgi toplarken nternetten ve kitaplardan yararlanabileceklerini ya da yaknlarna danabileceklerini belirtin. Aratrmalar srasnda aadaki sorularn yantlarn da bulmalarn isteyin: Bu bitkiler hangi mevsimlerde grlyor? Bu bitkilerin hangi blmlerini yiyoruz? Bu bitkileri hayvanlar da yiyor mu? Bu bitkiler baka hangi amalarla kullanlyor? Her grubun bir kartonun zerinde bitki takvimi hazrlamasn salayn. Aratrmalar srasnda elde ettikleri bilgileri, bu takvim zerinde resimlerle ve yazlarla gstermelerini isteyin. Daha sonra takvimleri snfn duvarna asn.

Doann sunduu men ok zengin!

rencileri birka gruba ayrn. Ardndan onlara karton, boya kalemleri ve Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var? balkl bilgi sayfasn datn. rencilerin, doada kamp yaptklarn ve besinlerinin ok azaldn dnmelerini isteyin. Salkl kalabilmek iin, kendilerine evrede bulduklar otlar ve meyvelerle bir men hazrlamalarn isteyin. Hazrladklar meny kartonlarn zerine yazmalarn ve resimlendirmelerini salayn. rencileri, meny hazrlarken, dattnz bilgi sayfasndan yararlanmaya yneltin. Daha sonra bu menleri snf duvarnda sergileyin.

Yabani bitkiler tkeniyor mu?

1 2

rencilere, birok canl tr gibi yabani bitkilerin de yok olma tehlikesiyle kar karya olduunu syleyin. Yabani bitkilerin korunmas iin neler yaplmas gerektiine ilikin neriler gelitirmelerini salayn. rencileri gruplara ayrn. Onlara kartonlar ve boya kalemleri datn. Konuulan nerileri dnerek yabani bitkilerin korunmasyla ilgili bir slogan kartonlara yazmalarn salayn. Bu kartonlar okulun eitli yerlerine asn.

Tamamlayc almalar
Bir baharatya gezi dzenleyin. rencilerin baharatdan, ay yaplan, halk hekimliinde kullanlan ve baharat olarak yaralanlan bitkilerin adlarn renmelerini salayn. Ardndan bunlarla ilgili birer poster hazrlamalarn isteyin. Hazrlanan posterleri snf duvarna asn.

Yabani Bitkilerden Nasl Yararlanyoruz?

217

Salk ve evre

Yabani Bitkiler Hangi Amalarla Kullanlr?


Eczaclkta ila yapmnda ay olarak Baharat olarak Tekstil sanayiinde boya maddesi olarak Kirli sularn temizlenmesinde Ar metallerin temizlenmesinde Arlar iin besin ve iek tozu kayna olarak Hayvan yemi olarak Su ve toprak zelliklerinin gstergesi olarak Doal dengenin korunmasnda Kozmetik sanayiinde ham madde olarak Ss bitkisi olarak Kltr bitkilerinin gen kayna olarak Yaban yaam iin yiyecek ve barnak olarak Yakacak olarak Hastalk ve zararllara kar tuzak bitki olarak Sepet, hasr ve sprge gibi malzemelerin retiminde Tarm zararllaryla savamda Erozyonu nlemede Topran verimliini artrmada Topran yorgunluunu azaltmada Sap ve saman olarak

Tbbi Bitkiler
nsanlar, ok eski zamanlardan beri bitkilerden ila yapmnda yararlanmlar. eitli bitkileri deneyerek bunlarn baz hastalklara iyi geldiini kefetmiler. Bu bilgiler, kuaktan kuaa aktarlarak kullanlmaya balanm. Gnmzde de dnyann birok yerinde farkl kltrlerden insanlar hastalklar tedavi etmede eitli bitkilerden yararlanyorlar. rnein, biz, karnmz ardnda nane-limon ay ieriz. Eczaclk ve tp alannda kullanlan bitkilere tbbi bitkiler denir. Bu bitkilerin tbbi amalarla kullanlmasna aratrmalar sonucunda karar verilir. Gnmzde eczaclkta kullanlan birok ilacn etken maddesi bitkilerden elde edilmektedir. rnein aspirinin etken maddesi olan salisilik asit, st aacnn kabuundan elde edilir. Bilim insanlar, bitkilerin iindeki kimyasal maddeleri inceleyerek bunlarn neleri tedavi edebilecei konusundaki aratrmalarna hl devam ediyorlar. Biyolojik eitliliin korunmas bu nedenle de ok nemli. Hl kefedilmemi ve aratrlmam bitki trleri var. Bu bitkilerden birok hastaln tedavisi iin yararlanlabilir. Tbbi bitkiler, rastgele kullanlmamaldr. nk birok bitkinin ksa ya da uzun srede ortaya kan zehirli bir etkisi vardr. Bilinsizce kullanldnda bu bitkiler insana ok zarar verebilirler. Hasta olduumuzda mutlaka bir hekime gitmeli ve hekim kontolnde kullanlan modern tp ilalarn kullanmalyz.

218

Yabani Bitkilerden Nasl Yararlanyoruz?

Salk ve evre

renci bilgi sayfas

Keinin Yedii Her Otu Yeriz!


Anadoluda yaayan insanlar iin bitkiler yaamn vazgeilmez bir parasdr. Egede pazar yerlerine gittiinizde, buralarda bin bir eit bitkinin satldn grebilirsiniz. Data Yarmadas da Egeye zg bitkilerin ok zengin olduu yerlerden biridir. Burada Palamutbk Kyne yaptmz gezide yenebilir bitkileri inceledik ve orada yaayan insanlarn bunlar nasl kullandklarn rendik. Palamutbknde ilk tantmz insanlardan biri Mehmet Amcayd. Gler yzl ve hosohbet Mehmet Amca, yrede yaayan herkes gibi, yenebilen bitkilerden ot diye sz ediyordu. Ona, otlarla beslenmenin nasl bir gemii olduunu sorduk. Mehmet Amca, bize Egede zaten var olan ot yemeklerinin kinci Dnya Sava srasnda daha ok nem kazandn anlatt. Dediine gre blgede farkl otlarn yiyecek olarak kullanlmas sava zamannda artm. Trkiyede sava sonunda ciddi bir ktlk ba gstermi. Ne ekilecek tohum ne de ekilenleri satn alacak kimse bulunabiliyormu. Bu ktlk, 1950li yllarda da srm. Zorluk eken Anadolu insan parlak zeksn kullanarak bu durumu atlatmay baarm. Ne mi yapm? Hayvanlarn izlemi ve hangi otlar yediklerini renmi. Hayvanlarn yediklerini insanlar da yiyebilir dncesiyle otlar toplamaya ve besin olarak kullanmaya balam. Egelilere hangi otlar yediklerini sorduunuzda keinin yedii her otu yeriz yantn alrsnz. Palamutbk Kynde tek tantmz kii Mehmet Amca olmad. Kz Merayla da tantk. Meray, buralarda doup bym. Yreyi ok iyi biliyor ve doaya ok merakl! Burada bulunan tm kular ve bitkileri tanyan Merayn bize syledii ilk szlerden biri, Ot deyip gemeyin! Ot bizim iin oyun, yemek, ifa demektir! oldu. Meray ve ailesi, orada yaayan tm insanlar gibi yredeki otlar yemek yapmada kullanyorlar. Breklere katyorlar, kavurmalarn yapyorlar, ayn iiyorlar, baharat olarak kullanyorlar. Meray, anlatmaya devam etti: Biz ocukken oyuncak m vard, bizim oyuncamz bitkilerdi. Ninelerimize sora sora buradaki tm bitkileri bilir olduk. rnein, keiboynuzlarnn tohumlaryla oje yapardk. Ya tohumunu ezer ve kuru boyayla kartrrdk. Sonra da trnaklarmza srerdik. Bu, bizim oyunumuzdu. Dalarda srlerimizi gezdirirken ackrdk. O zaman da hemen orackta st saar, iine yine ezilmi keiboynuzu tohumu katardk. Oldu mu sana yourt? Otur afiyetle ye! ttn, ksrk m tuttu? O zaman hemen ada ay toplar, ayn yapar ierdik. yi gelirdi, rahatlatrd. Merayla konumamz bittikten sonra hemen aratrdk; keiboynuzu tohumu, yourt yapmnda normalde bakterilerin gerekletirdii mayalanmann gereklemesini salyormu. Ayrca peynir mayas olarak da kullanlabiliyormu.
Burcu Meltem Arkn Mays 2006 tarihinde Bilim ocuk Dergisinde yaymlanan Datann Bitkileri balkl yazsndan ksaltlarak alnmtr.

219

Salk ve evre

renci bilgi sayfas

Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var?

Karahindiba Sar iekleri olan tek yllk bir otsu bitkidir. Potasyum, A ve C vitamini bakmndan zengindir. Yapraklar i ya da halanarak salata yaplr. Kknden kahve yaplr.

Brtlen ok yllk, al tipinde bir bitkidir. Vitamin ve mineral bakmndan zengindir. Meyve olarak tketilir. Reel ya da tatl yapmnda kullanlr. Yaprak ve meyvelerinden ay yaplr.

Isrganotu ok yllk otsu bir bitkidir. Vitamin ve mineral bakmndan zengindir. Yaprak ve gvdesinden salata, yemek, brek ve ay yaplr.

Kuburnu Glgillerden, ok yllk, al tipinde bir bitkidir. ounlukla kurutularak kullanlan meyveleri C vitaminince zengindir. Marmelad, pestili, pekmezi, ay yaplr.

Kuzukula ok yllk otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir. Yapraklarndan salata ya da yemek yaplr.

Ebegmeci ok yllk otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir. Yapraklarnn yemei yaplr. Kurutulmu yapraklarndan ay yaplr.

Kekik ok yllk otsu bir bitkidir. Kurutulmu yapraklar, orbalara ve yemeklere lezzet vermek amacyla baharat olarak kullanlr.

220

Salk ve evre

Su Kirlilii
Ana Tema Su, insan etkinlikleri sonucunda, kullanlamayacak hle gelecek kadar ok kirlenebilir. 2-3 ders saati Suyun kirlenme nedenlerini aratrr. Suyu kirleten maddeleri sralar. Su kirliliinin nelere yol atn fark eder. Su kirliliini nlemeye ynelik nerilerde bulunur.

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler

Gzlem yapma, karlatrma, ayrt etme, karmda bulunma, eletirel dnme, tahminde bulunma, veri toplama, bulgular kaydetme, tablolatrma, yaratc dnme, snflama, sralama Anlatm, deney Bir ku ty, sv ya, su, 2 bardak, 2 soan, farkl su rnekleri, tuz karton, boya kalemleri, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
Dnyadaki tatl su kaynaklar kirlilik tehdidiyle kar karyadr. Su kirlilii, kimyasal gbre ya da bcek ilalarnn sulara karmas, sanayi atklarnn ve kanalizasyon sularnn doaya braklmas gibi eitli insan etkinlikleri sonucunda oluur. Asit yamurlar ve p alanlarndaki plerden szan maddeler de su kirliliine yol aar. Su kirlilii, temel olarak u soruna neden olur: Kirlilik nedeniyle sudaki oksijen miktar, dolaysyla suda yaayan canllar azalr. Kirlenen sular, insanlarda salk sorunlarna yol aar. rnein, bcek ldrc tarm ilalarnda bulunan organofosfatlar ya da benzen gibi petrol trevi kimyasal maddeler kansere; kurun benzeri ar metallerse sinir sisteminde bozukluklara neden olur. Rengi ktleen, kokan ya da zehirli bileikler ieren suyun nitelii zayflar. Su kirlilii, tm canllar etkileyen bir evre sorunudur. Kirlenmi bir su ne iilebilir, ne tarmda ne de sanayide kullanlabilir. Kimse kirli suda yzmek istemez. te yandan kirli suyun temizlenerek yeniden eski hline dndrlmesi ok pahal ve zor bir sretir.

Etkinlikler
Suyu ne kirletiyor?

Dersten nce sv ya ve deterjan benzeri kimyasal maddeler kullanarak bir bardan iinde kirli su rnei hazrlayn. kinci bir bardaa da temiz su koyun. Derste rencilere bardaklardaki sular gstererek aralarndaki farkn ne olduunu sorun; temiz suyla kirli suyu birbirinden ayrt etmelerini salayn. Ardndan aadaki konular ele aln: Suyun kirli olduunu nasl anlyoruz? (Rengine, kokusuna, tadna bakarak.) Hangi maddeler suyu kirletmi olabilir? (Suyu kirletmek iin iine koyduunuz maddelerin adlarn syleyin.) Kirli su ne gibi sorunlara yol aar? (Salk sorunlarna, sudaki oksijenin azalmasna vb.)

Su Kirlilii

221

Salk ve evre

2 3 1 2 3

rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn. Ardndan bilim insanlarnn suyun baz zelliklerini inceleyerek kirlilik nedenlerini ortaya karabildiklerini syleyin. Onlara Suyun zellikleri balkl bilgileri aktarn. rencileri yaknnzdaki bir su kaynann zelliklerini aratrmaya ynlendirin. Aratrma sonularnn snfta paylalmasn salayn. rencilere DVDdeki Su ve Salk adl filmi izlettirin. Su kirliliinin insan sal zerindeki etkileri hakknda konuun.

Suyun kirli olduunu nasl anlarz?


Derse bir miktar dere, gl, yamur ya da musluk suyu rnei getirin. Deneyin dier malzemeleri olan iki soan, iki bardak, tuz ve bir miktar krdan da hazrlayn. rencilere birok bitkinin kk sisteminin kirlilie ok duyarl olduunu anlatn. Bu durumun soan kkleri iin de geerli olduunu vurgulayn. Soan kklerinin, kirliliin biyolojik gstergesi olarak kullanlabileceini syleyin. Bunu gzlemlemek amacyla bir deney yapacanz belirtin. Bardaklarn iini getirdiiniz su rneiyle doldurun. kinci bardan iine bir miktar tuz koyun. Bu bardak, kirli suyu temsil edecek. Bardaklarn zerine, ilerindeki suyun niteliini gsteren birer etiket yaptrn. Soanlarn her birine, art ekli oluturacak ekilde ikier krdan sokun. (Soanlar krdanlar sayesinde bardakta asl duracak.) Krdanlarn ularnn darda kalmasna zen gsterin. Her bardan iine birer soan oturtun. Soanlarn kklerinin suya demesine zen gsterin. Bardaklar, ilerindeki su ve soanlarla birlikte dorudan gne almayan bir yere yerletirin. rencilere Soan Gzlem Tablosu balkl bilgi sayfasn datn ve onlarn bu tabloyu 10 gn boyunca dzenli olarak doldurmalarn salayn. renciler tabloda belirtilen lmleri tamamladktan sonra sonular zerinde konuun. Kklerin uzunluunun ve saysnn kirlilik ls olarak deerlendirilebileceini anlatn. Bu deneyin, kirlilii grmenin basit bir yolu olduunu syleyin. Ancak bir su rneinin kirlilik derecesini gerekten ltrmek istiyorlarsa niversitelerin ilgili blmlerine ya da hfzsshha merkezlerine bavurabileceklerini belirtin.

Su kirlilii baka canllara da zarar verir

1 2

rencilere su kirliliinin yalnzca insanlara deil, baka canllara da zarar verebileceini anlatn. Bunu gstermek iin bir deney yapacanz belirtin. Deney iin gerekli malzemeler olan ku ty, sv ya ve suyu hazrlayn. Bir bardan iine su koyun. Ku tyn bu suya batrn; bir sre beklettikten sonra karn. rencilerin tydeki deiiklikleri gzlemlemesini salayn. Daha sonra suyun iine birka yemek ka sv ya ekleyin. Su ve sv ya iyice kartrn. Ardndan ku tyn bu karmn iine batrn. rencilerin dikkatle gzlem yapmalarn salayn ve onlara u sorular sorun: Ku tyn yal suya batrdmzda ne oldu? (Ku tyn oluturan kk tyler birbirine yapr.) Gzlemlediimiz bu durum ku tynn ilevini deitirir mi? (Kuun umasna engel olur.) Byle bir durum dier canllar nasl etkiler? (Dier canllarn da tyleri benzer ekilde etkilenir.) Bu gzlemimizden nasl bir sonu karabiliriz? (Sudaki kirlilik, canllarn temel yaamsal ilevlerini yerine getirmelerine engel olur.) Bu deneyi hangi kirlilik rneklerine benzetebiliriz? (Tanker kazalarnda petroln deniz yzeyine yaylp canllarn tylerini kaplamasna benzetebiliriz.)

222

Su Kirlilii

Salk ve evre

rencileri gruplara ayrn. Gruplara karton ve boya kalemleri datn. Su kirliliini nlemek amacyla evde, okulda, hastanede ya da sanayide kullanlabilecek bir cihaz tasarlamalarn isteyin. Bu cihazn izimini kartonlara yapmalarn syleyin. Bunun iin onlara 15 dakika sre tanyn. Srenin sonunda gruplarn cihazlarn tantmasn salayn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Salk ve evre blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencilerden kirli sulardan bulaan hastalklar konusunda merak ettiklerini listelemelerini isteyin. Daha sonra bu konuda uzman olan bir salk grevlisini snfa davet edin. Salk grevlisinin sunumundan sonra, rencilerin ona hazrladklar sorular sormalarn salayn. rencilerin, aldklar bilgiler nda suyla bulaan hastalklardan korunmak ve su kirliliini nlemek zere birer slogan yazmalarn salayn. Ardndan bu sloganlar kartonlara yazdrp snfn duvarna asn.

Suyun zellikleri Scaklk: Suyun scaklndaki bir art,


sudaki balklar, bitkiler ve bakteriler iin gereken serbest oksijen miktarnn azalmasna neden olabilir. Su scaklndaki artlarn nedeni, genellikle yakndaki bir enerji santralidir.

pH: Sanayi etkinliklerinden


kaynaklanan asit yamurlar nedeniyle su kaynaklarnn asitlik dzeyi artabilir. Bu art balk lmlerine ve balklarn yedii yumuaka ve eklembacakllarn saysnn azalmasna yol aabilir.

Serbest oksijen: Sudaki serbest oksijen miktar, suda yaayan canllarn saysn etkiler.
Sudaki oksijenin azalmas sonucu oksijen ayrmaya balayabilir ve su kullanlamayacak hle gelir.

Fosfor ierii: Yapay gbreler ve kanalizasyonlardan gelen deterjan benzeri


maddelerin etkisiyle sudaki fosfor miktar artabilir. Suda yksek miktarda fosfor bulunmas, bitkilerin, zellikle de su yosunlarnn ar oalmasna yol aabilir. Suyun yzeyi tmyle bu canllarla rtlr. Sonu olarak sudaki oksijen miktar azalr ve kullanlamayacak hle gelir.

Azot ierii: Azot ieren kimyasal maddelerin suya karmas, yapay gbreler ve kanalizasyon yoluyla gerekleir. Bu maddelerin bazlar (amonyak gibi) insan bedenine zararldr. me sularnda azot bileiklerinin miktarnn yksek olmas kk ocuklarda methemoglobinemi adl bir hastala yol aabilir. Ayrca azot bileiklerinin kansere neden olduu da biliniyor. Sertlik: Suyun sertlii, serbest magnezyum ve kalsiyumun sudaki miktarna gre
belirlenir. Kalsiyum belli bir miktarda alndnda yararldr. Ancak ok sert su imek bbrek talarna yol aabilir. ok sert sular yalnzca evde deil sanayide kullanlmaya da uygun deildir. nk ierdii kire makinelere zarar verebilir.

Su Kirlilii

223

Salk ve evre

renci bilgi sayfas

Soan Gzlem Tablosu

Gn Says 1. Gn

Soann Konulduu Su Kayna Temiz Su Kirli Su Temiz Su

Yeni Kk Says

Ortalama Kk Uzunluu

Gzlemler

2. Gn Kirli Su Temiz Su 3. Gn Kirli Su Temiz Su 4. Gn Kirli Su Temiz Su 5. Gn Kirli Su Temiz Su 6. Gn Kirli Su Temiz Su 7. Gn Kirli Su Temiz Su 8. Gn Kirli Su Temiz Su 9. Gn Kirli Su Temiz Su 10. Gn Kirli Su

224

Vatandalk Haklar

Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi?


Ana Tema Demokratik bir toplumda, insanlar evreyle ilgili bilgilere erime ve karar verme srelerine katlma hakkna sahiptir. 2-3 ders saati evreyle ilgili konularda karar verme srecine katlma hakkna sahip olduunu fark eder. Eletirel dnme, karmda bulunma, yorumlama

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Her birey, yaad evrenin durumuna ilikin karar verme hakkna sahiptir. Mesleimiz ya da toplumdaki konumumuz ne olursa olsun, yaadmz evrenin koullar herkes gibi bizim de salmz, retkenliimizi ve estetik anlaymz etkiler. Baz durumlar dnda, evreyle ilgili bilgilere erime ve evreyi etkileyen kararlara katlma hakkna ve bu durum engellendiinde hukuki yollara bavurma hakkna sahibiz. rnein, yaadmz yerdeki eitli sanayi etkinliklerinin salmz etkileyip etkilemediini bilmek hakkmzdr.

Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi?

225

Vatandalk Haklar

Halkn evreyle ilgili konularda bilgi edinme, kamusal katlm ve hukuki yollara bavurma hakkyla ilgili szleme 1988de Danimarkadaki Aarhusta, Avrupa lkelerinin evre bakanlar tarafndan imzaland. Aarhus Szlemesi, evre politikalarnn gelitirilmesi ve uygulanmas konusunda gl bir aratr. Bu szleme halka, karar alma srecinin nemli bir paras olduu konusunda gvence verir. Bu gvence, toplumsal dengeyi ve gveni gelitiren nemli bir etkendir. Trkiye bu szlemeye taraftr, ancak imzalamamtr.

Etkinlikler
Bilmeye hakkmz var

Snfa, demokratik bir toplumda insanlarn evreyle ilgili bilgilere erime hakknn olduunu anlatn. Bununla birlikte, baz lkelerde eitli insan etkinliklerinin evreye etkilerinden pek sz edilmediini belirtin. Bugn birok Avrupa lkesinde halkn bu tr bilgilere eriiminin yasalarla garanti altna alndn syleyin. Hkmetlerin, bu bilgilere eriimi kolaylatrmas gerektiini vurgulayn. rencilere Giri blmndeki bilgileri aktarn ve lkemizde de insanlarn 4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Yasas kapsamnda bilgi edinme hakkna sahip olduklarn syleyin. Her birey, bilgi edinmek istedii konuyla ilgili kurululara bavuruda bulunabilir. Bunun iin bir bilgi edinme formu doldurmas yeterlidir. Bir renciden Alerjiler ve evre Kirlilii balkl bilgileri arkadalarna okumasn isteyin. Aarhus szlemesine gre, yerel makamlarn fabrikann salmlar ve evreye ilikin bilgileri bir ay iinde Dr. Ali Ylmaza vermek zorunda olduunu anlatn. Yerel ynetimin elinde bu bilgilerin olmamas durumunda, vatandalarn bu bilgilere sahip olan dier kurumlara ynlendirilmeleri gerektiini belirtin. Bu konuda eitli istisnalar olabileceini; rnein, yetkililerin ulusal gvenlik ve d ileriyle ilgili bilgileri vermeyi reddedebileceini aklayn. Bununla birlikte, Dr. Ali Ylmazn yetkililerin yantndan honut kalmamas hlinde yargya bavurabileceini de vurgulayn. rencilere, komu bir lkeyle ilgili bilgiler sz konusu olduunda, szlemeyi her iki tarafn da imzalamasnn, bu bilgiye eriimi garanti altna aldn syleyin. Szleme, insanlar ve kurulular arasnda vatandalk, milliyet ve yaanan yer ayrm yaplmasn yasaklar. rencilere, yerel makamlarn halk saln korumak iin evre hakknda bilgi toplamak zorunda olduunu anlatn. Ayrca bu bilgileri yerel basn yoluyla zamannda duyurmalarnn bir zorunluluk olduunu syleyin. Bltenler ve gnlk yaynlar araclyla evreyle ilgili eitli lm deerlerinin duyurulmasnn, yerel ve ulusal makamlarn dzenli bir uygulamas hline gelmesi gerektiini belirtin.

3 4

Katlm hakkna sahibiz

evreyle ilgili konulardaki karar alma srelerine halkn katlmnn nemini rencilere anlatn. Toplumsal katlm ilkesi, halkn ve evrenin gerek gereksinimleriyle ilgili olarak daha iyi kararlar alnmasn salar. Ayrca bu ilke, srdrlebilir kalknmann temel n koullarndan biridir. Halk ve sivil toplum rgtleri, evreyle ilgili konulardaki dnce ve grlerini yetkililere aklama frsatna sahip olmal, yetkililer de bu grleri dikkate almaldr.

226

Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi?

Vatandalk Haklar

Baka bir rencinin Yeni Otoyol balkl metni arkadalarna okumasn isteyin. Ardndan rencilere bu ailenin ne yapmas gerektiini sorun. Bu konuda bir tartma balatn. Daha sonra metalrji, atk ynetimi, sanayi retimi, baraj ve yol inaat, madencilik, enerji ve kimyasal madde retimi vb. alanlardaki tm proje ve uygulamalarn, bunlarn evre zerindeki etkileri hakknda incelemeler yapldktan sonra gerekletirilmesi gerektiini belirtin. Bu tr bilgilerin toplanp incelenmesine evresel etki deerlendirmesi (ED) ad verildiini vurgulayn. Ayrca, yetkililerin her proje iin kamuya ak bir tartma dzenlemek zorunda olduunu anlatn. Bu toplantnn yerinin, gnnn ve saatinin yeterince nceden duyurulmas gerektiini syleyin. Karar verilmeden nce kamuya ak bir tartma gerekletirilmesi gerektiini anlatn. Yetkililerin bu tartmada ileri srlen gr ve dnceleri dikkate almak zorunda olduunu vurgulayn. Kararn, en geni bak asn yanstan, projenin insan sal ve evre zerindeki olas etkilerini en aza indiren bir genel fikir birlii ilkesine dayandrlmasnn zorunlu olduunu belirtin. Toplumsal katlmn, yalnzca yeni inaat ya da retim durumlar iin deil evreyle ilgili her eit plan, program ve politikalarn gelitirilmesi iin geerli olduunu syleyin.

rencilere, halkn evreyle ilgili bilgilere eriim ve karar alma srecine katlm haklarnn yan sra, gerektiinde yrtme ya da yarg makamlarna bavurma hakknn da olduunu anlatn. Bu durumda yetkililerin bavuruyu ya cretsiz ya da ok dk bir cretle kabul etmek zorunda olduunu anlatn. rencilere DVDde bulunan Dnya adl filmi izlettirin.

mi, salk m?

1 2

rencilere DVDde bulunan Kasabann kilemi: mi, Salk m? adl filmi izlettirin. Ardndan aadaki sorular srayla sorun: Yeni fabrika, insan salna ve doaya ne gibi zararlar verebilir? Yeni fabrikann almas insanlarn kazanlarn nasl etkiler? Filmdeki vatandalar bilgi alma ve etkin katlm haklarn nasl kullanyorlar? rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Vatandalk Haklar blmnden yararlanabilirsiniz.

Tamamlayc almalar
rencileri yaadnz yerde herhangi bir evre sorunu olup olmadn aratrmaya ynlendirin. Byle bir sorun varsa, ilgili kurum ve kurululara bavurularak bilgi alnabileceini anlatn. Bunun iin bir bilgi edinme formu doldurulmas gerektiini belirtin. Konuyla ilgili bilgi aldktan ve gerekli aratrmay yaptktan sonra rencilerin soruna zm nerileri getirmelerini salayn. Bu zm nerilerinin, herkese uygun olmas ve oy birliiyle benimsenmesi gerektiini syleyin. rencilerden almalaryla ilgili birer poster hazrlamalarn isteyin. Daha sonra bu posterleri okulunuzda sergileyin. evresel etki deerlendirmesi konusunda sunum yapmak zere okulunuza bir uzman davet edin.

Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi?

227

Vatandalk Haklar

Alerjiler ve evre Kirlilii

Dr. Ali Ylmaz, bir kimya fabrikasnn yaknndaki kk bir kasabada yayor. Uzun yllardr hastalarnn salk durumlarn dikkatle gzlemliyor. Hastalarnda gzlemledii alerjik sorunlarn, yakndaki kimya fabrikasndan kaynaklanan kirlilikle ilikili olduunu dnyor. Ayrca fabrikann etkinliklerini artraca konusunda da sylentiler var. Kasaba halknn bu konuda ciddi kayglar bulunuyor. Dr. Ylmaz, hastalarna yardmc olmak istiyor, ama doru karar verebilmek iin fabrikann hangi maddelerin salmna neden olduu ve bu salmlarn miktar konusunda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyor. Dr. Ylmazn yaad kasaba bir snr kasabas. stelik komu lkede, snrn hemen tesinde bir fabrika daha var ve bu da kasabay etkiliyor. Dr. Ylmazn o fabrikann neden olduu kirlilik konusunda da gncel bilgilere gereksinimi var. Ancak, fabrikadaki yetkililer, baka lkeden olduu iin bu tr bilgilerin Dr. Ylmaza verilemeyeceini sylyorlar.

Yeni Otoyol
Frat ailesi kara yoluna yakn bir iftliin sahibi. Hasan Frat, iftlikte hayvanlarn bakmyla Aye Frat da st, yourt, tereya gibi rnlerin yapmyla urayor. ocuklar da onlara yardm ediyor. Bu aile, verimi artran yntemlerle besicilik yapmak istiyor. Hasan Frat, son zamanlarda blgede yaplan inaat saysnn artmasndan ok kayg duyuyor. Bir zamanlarn sessiz sakin ky yolundan geriye pek bir ey kalmadn sylyor. imdi de ky yolunun yerine bir otoyol yapmak istediklerini belirtiyor. Bu durumun trafii artracan, grlt ve kirlilik artna neden olacan, tm bunlarn da besledii hayvanlar olumsuz etkileyeceini dnyor. Aye Frat ise, enerji nakil hatt inaatlarnn da yaplacan duyduklarn, bunun da ayr bir kayg konusu olduunu sylyor. Bayan Frat, elektromanyetik alanlarn insanlarn ve hayvanlarn salna olumsuz etkileri olduunu, hatta bitkilerin normal bymesini bile engellediini iitmi. Tm bunlarn, ilerinin bozulmasna neden olabileceini dnyor.

228

Tek Kii Bir Farkllk Oluturabilir mi?

Gelecekteki Dnyamz

Nfus Art Tehlikeli mi?


Ana Tema Dnya nfusu, doal kaynaklarn tkenmesine neden olacak ve doann kendini yenilemesine izin vermeyecek hzda artyor. 3-4 ders saati Nfusun tanmn yapar. Trkiyenin, baka lkelerin ve Dnyann nfusu hakknda bilgi toplar ve sunar. Hzl nfus artnn nedenlerini sralar. Hzl nfus artnn yol at sorunlar fark eder. Nfus artn nlemeye ynelik neriler gelitirir. Gzlem yapma, yorumlama, karmda bulunma, karlatrma yapma, grafik okuma, grafik oluturma, yanstc dnme, eletirel dnme, yaratc dnme Anlatm, tartma, canlandrma Karton, boya kalemleri, eski dergiler, makas, ansiklopedi, Yeil Kutu CD ve DVDsi

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Giri
nsan nfusu, 1900l yllara kadar yava bir ekilde artt. 1500l yllarda dnya nfusu, 500 milyon kadard. 1800lerde bu rakam 1 milyara ulat. Bilim ve teknoloji alanlarndaki gelimelerin refah dzeyini nemli lde artrd 1900l yllarda bir nfus patlamas yaand. Dnya nfusu, 1930lu yllarda iki, 1960 ylnda , 1975 ylnda drt, 1987 ylnda be ve 1999 ylndaysa tam alt milyara frlad.

Nfus Art Tehlikeli mi?

229

Gelecekteki Dnyamz

Bilim insanlar, 20. yzylda gerekleen nfus patlamasn zellikle tptaki gelimelere ve retimin eitli aamalarndaki ilerlemelere balamaktadrlar. rnein, alarn gelitirilmesi insanlarn birok lmcl hastalktan korunmasn salad. ocuk lmleri azald ve insan mr uzad. Dier yandan tarm ve ulam alanlarndaki gelimeler, daha ok ve daha nitelikli besin retiminin yolunu at. Ancak zaman iinde, nfus art nedeniyle kresel boyutta sorunlar ortaya kt. Doal kaynaklar hzla azalmaya balad. Yeryzndeki kaynaklarn bu kadar ok sayda insana yetmeyeceinden kayg duyulmaya baland. Kirlilik, kresel snma, ozon tabakasnn incelmesi, biyolojik eitliliin azalmas, erozyon gibi sorunlar ortaya kt. Bugn tm bu sorunlara zmler aranyor.

Etkinlikler
Dnya nfusu ne kadar?

1 2 3 4 1 2 3

Snfta yere bir metre apnda bir daire izin. rencilere bir oyun oynayacanz syleyin. Bir renciye bu dairenin iine girip dolamasn syleyin. Snfn geri kalannn da bu renciyi gzlemlemesini isteyin. Dairenin iine ikinci bir renci daha sokun. Her iki rencinin de dolamaya devam etmesini isteyin. rencilerin dairenin iinde birka tur atmalarna izin verin. Sonra dairenin iine birer birer yeni renciler ekleyin. Her seferinde dairenin iindeki rencilere dolamalarn, snftakilere de dairenin iinde olup bitenleri gzlemlemelerini hatrlatn. Etkinlii dairenin iindeki renciler hareket edemeyecekleri bir sayya ulancaya kadar devam ettirin. Oyunun sonunda nce dairenin iindeki rencilerin neler hissettiklerini anlatmalarn salayn. Gzlemcilere dairenin iindeki insan says arttka ne gibi sorunlar ortaya ktn sorun. Snfnzda, evinizde, kentinizde, lkenizde ya da dnyada yaayan kii says arttka ne gibi sorunlar yaanabileceini konuun. rencilere, bir lkede, bir kentte ya da bir evde belirli bir anda yaayanlarn oluturduu toplam saynn nfus olarak adlandrldn syleyin. Ardndan Giri blmndeki bilgileri aktarn. Dnyann nfusunun yaklak 6,5 milyar, Trkiyenin nfusununsa 72 milyon kadar olduunu syleyin. Onlara yaadklar kentin nfusunu aratrmalarn syleyin.

Hangi lkenin nfusu hzl artyor?


rencilere Nfus Piramidi balkl bilgi sayfasn datn. Bu sayfadaki grafikleri incelemelerini syleyin. Bu grafiklerde dnyann ve dnya zerindeki lkenin 2004 ylna ait nfus bilgilerinin gsterildiini anlatn. Grafiklerin yatay eksenlerinde kadn ve erkek nfuslarnn yzdelerinin, dikey eksenlerindeyse ya gruplarnn yzdelerinin gsterildiini syleyin. Ardndan grafik okumay renmek iin Dnya Nfus Grafiinin 0-4 ya aralna bakmalarn isteyin. Dnya zerindeki kadnlarn % 4,5inin, erkeklerinse % 5inin bu ya aralnda olduunu belirtin. rencilere aadaki sorular sorun: Dnya Nfusu Grafiinde oluan ekil neye benziyor? (Piramide benziyor.) Hindistann Nfus Grafiinde hangi ya grubunun nfusu en fazla? (0-4 ya) Hindistan, in ve Fransann nfus grafiklerine baklarak hangisinin nfusunun daha fazla olduu sylenebilir? (Bu grafikler bir lkenin toplam nfusunun cinsiyet ve yaa gre dalmn gsterir. Nfus piramidi grafikleri nfus art hz hakknda bilgi verir.) Bu lkenin nfus grafiklerine bakarak hangisinde nfus artnn hzl olduu sylenebilir? (Hindistanda nfus art hzl. Bunu, kk yalardaki insan saysnn dier ya gruplarnnkinden fazla olmasndan anlyoruz. Grafik ne kadar ok piramide benziyorsa o lkede nfus art o kadar hzldr.) Bu lkenin nfus grafiklerine bakarak hangisinde nfus artnn yava olduu sylenebilir? (Fransann nfus art yava. Grafiin ekli piramitten ok dikdrtgene benziyor. Bu, doum ve lm orannn eit olduunu gsterir. Uzmanlar, doum ve lm orann eit olduu nfuslar sfr nfus art olarak adlandrrlar.)

230

Nfus Art Tehlikeli mi?

Gelecekteki Dnyamz

rencilere ansiklopedilerden aratrarak Hindistan, in ve Fransann ve baka lkelerin nfuslarn bulma devi verin. Sonraki derste rencilerin topladklar bilgileri snfn geri kalanyla paylamalarn salayn. Ardndan lkelerin nfuslarn birbiriyle karlatrn. Her lkede dzenli aralklarla nfus saymlar yapldn syleyin. Bu saymlarn bir lkedeki salk, i, eitim, beslenme, konut vb. alanlardaki gereksinimleri belirlemek iin nemli olduunu belirtin.

Hzl nfus art nelere yol aar?

1 2 3

Dersten nce snfa ansiklopediler getirin. rencilere DVDdeki Nfus Art filmini izlettirin. Filmin ana fikri zerinde hep birlikte konuun. rencilere, nfus artyla ilgili sorunlara zm bulmak amacyla dzenlenen bir Birlemi Milletler toplantsn canlandracaklarn syleyin. Toplantda bir masa evresinde Birlemi Milletler Genel Sekreteri ve 4 uzmandan oluan bir grubun olacan, snfn geri kalannn da eitli lkeleri temsil edeceklerini syleyin. Masa evresinde oturacaklara Rol Kartlarn datn. Ancak, birbirlerinin rol kartlarn grmelerini nleyin. Bunun iin sayfadaki rol kartlarnn fotokopisini aldktan sonra kesip rencilere datn. rencilere, canlandrma srasnda rol kartlarnda belirtilenlere uygun davranmalarn syleyin. sterlerse rollerine hazrlanmak iin ayrca aratrma yapabileceklerini syleyin. Dier rencileri de ansiklopedilerden yararlanarak temsil edecekleri lkelerin nfuslar, doum ve lm oranlar vb. bilgileri toplamaya ynlendirin. Tm rencilere canlandrmada kim olduklarn ve neyi temsil edeceklerini belirten birer yaka kart hazrlamalar gerektiini belirtin. Onlara ders sonuna kadar hazrlanabileceklerini syleyin. Sonraki derste srayla gruplarn canlandrmalarn sunmalarn salayn. lke temsilcilerinin de soru sorabileceklerini, kendi lkelerine yardm edilmesi iin Birlemi Milletler ve dier uzmanlardan isteklerde bulanabileceklerini aklayn. Canlandrma sonunda rencilerin duygu ve dncelerini anlatmalarn salayn. rencileri gruplara ayrn ve her gruba karton, eski dergiler, makas ve boya kalemleri datn. Gruplara hzl nfus artn nleyecek bir slogan bulmalarn ve bunlar kartonlara yazmalarn syleyin. Dergilerden kesecekleri fotoraf ve resimleri, sloganlarn daha iyi anlatabilmek iin kullanabileceklerini aklayn. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Gelecekteki Dnyamz blmnden yararlanabilirsiniz.

4 5

Tamamlayc almalar
rencileri lkemizin nfusuyla ilgili bilgi toplayarak bir nfus piramidi grafii hazrlamaya ynlendirin. Onlar gruplara bln. Her gruba belirli ya aralklarn verin. Bu aralktaki kadn ve erkek saylarn bulmalarn isteyin. Snfta bu bilgilere gre bir grafik hazrlayn. Grafii inceleyerek lkemizdeki nfus artnn fazla olup olmadn konuun. rencileri, Almanyann nfusuyla ilgili bilgi toplayarak nfus piramidi grafii hazrlamaya ynlendirin. Onlara hazrladklar grafiin eklini sorun ve onlardan grafii yorumlamalarn isteyin. (Piramidin ters olduunu greceksiniz. rencilere, Almanyada nfus art hznn dk olduunu, yal nfusun fazla, alma andaki nfusunsa az olduunu aklayn. Bu nedenle bu lkede i gcne gereksinim olduunu ve bunun da lke ekonomisini etkilediini syleyin.)

Nfus Art Tehlikeli mi?

231

Gelecekteki Dnyamz

renci bilgi sayfas

Nfus Piramidi

Dnya Nfus Piramidi

Hindistann Nfus Piramidi

inin Nfus Piramidi

Fransann Nfus Piramidi

232

Gelecekteki Dnyamz

Rol Kartlar
Birlemi Milletler Genel Sekreteri: Toplanty siz ayorsunuz. Toplantnn amacnn nfus artyla ilgili sorunlara zm bulmak olduunu sylyorsunuz. Toplantnn yneticisi olarak herkese eit sz hakk vermeye alyorsunuz. Sylenen sorunlarn zmlerine bu toplantda karar verilmesini istiyorsunuz. Al konumanzda u bilgilerden yararlanabilirsiniz: Nfus art, belirli bir zaman aralnda, belirli bir blgede yaayan insanlarn saysnda meydana gelen arttr. Nfus artna yol aan etkenler arasnda doum oran ve g bata gelir. Gnmzde salk alanndaki gelimeler nedeniyle doum srasnda ya da sonrasnda bebek lmleri azalmtr. te yandan doum orannn lm oranna gre yksek olmas da nfus artna yol aar. Uzmanlar, nceki yzyllara gre insan mrnn uzadn ve doumlarn lmlerden fazla olmasyla ortaya kan nfus artnn doal olduunu sylyorlar. 1. Nfus Uzman: Nfus artna yol aan bir etken olan g
konusunu anlatyorsunuz. u bilgilerden yararlanabilirsiniz: nsanlar eitim, barnma, i edinme, salk vb. alardan daha iyi koullara sahip olmak iin bulunduklar yerleri terk edip bu koullarn daha iyi olduu yerlere gidiyorlar. Bu da oradaki nfusun artmasna, konut, eitim, salk, trafik alanlarnda yetersizlie, isizlik sorununun ortaya kmasna ve kltr atmasna yol ayor.

renci bilgi sayfas

2. Nfus Uzman: Nfus artyla ilgili nemli sorunlardan


birinin de nfusun eit olarak dalmamasndan kaynaklandn dnyorsunuz. u bilgilerden yararlanabilirsiniz: Dnyann kimi yerleri daha kalabalk, kimi yerleriyse ssz. Dnya nfusu, iklim koullarnn uygun, tarma ve hayvancla elverili, ulamnn kolay olduu, sanayi, madencilik ve ticaret etkinliklerinin gelitii yerlerde younlar.

3. Nfus Uzman: Gnmzde gelimi lkelerin nfus art


hzlarnn dk olduuna dikkat ekiyorsunuz. u bilgilerden yararlanabilirsiniz: Uzmanlar, ok dk hzda nfus artnn da sorunlara yol aabileceini sylyorlar. Nfus art hznn dk olmas, yal nfusun fazla, alma andaki gen nfusunsa az olmasna yol ayor. Peki, bir lkenin nfusunun azalmasna neler neden olabilir? lkelerin nfuslarnn azalmasna; dk doum hz, anne ve bebek lmleri, trafik kazalar, salgn hastalklar ve sel, deprem gibi doal afetler, sava ve d gler gibi etkenler neden olur.

4. Nfus Uzman: Nfus artyla birlikte gzlenen kresel sorunlar ele alyorsunuz. Doal kaynaklarn hzla azaldn ve insan etkinliklerinin, doann kendisini yenilemesine izin vermeyecek lde geni apl olduunu sylyorsunuz. u bilgilerden yararlanabilirsiniz: Gnmzde artk daha iyi koullarda yayoruz. Yaam standartlar ykseldi. Ancak, insan nfusu arttka doal kaynaklar hzla azalyor. evre kirlilii artt. Havamz, suyumuz kirleniyor. Topramz kirleniyor. Erozyon sorunu lkelerin gndeminde. Ormanlarmz azalyor. Dnyann biyolojik eitlilii tehdit altnda! Birok bitki ve hayvan tr soyu tkenme tehlikesiyle kar karya! Kresel snma, ozon tabakasnn incelmesi gibi sorunlar da var.

233

Gelecekteki Dnyamz

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz


Ana Tema evrenin korunmas, lkelerin kalknma planlarnn ayrlmaz bir parasdr. 2-3 ders saati Gelecek yllarda dnyann kalknma ve evreye ilikin ne tip sorunlarla karlaacan fark eder. Srdrlebilir kalknmann temel ilkelerini belirtir. Srdrlebilir kalknmayla ilgili balca kavramlar tanmlar. Eletirel dnme, karlatrma, yaratc dnme, karmda bulunma, yorumlama

nerilen Sre Kazanmlar

renciye Kazandrlacak Beceriler Yntem ve Teknikler Ara ve Gereler

Anlatm, tartma Karton, Yeil Kutu CD ve DVDsi

Giri
Haziran 1992de Rio de Janeiroda Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferans yapld. Bu nemli toplantnn katlmclar arasnda 179 devlet bakan ve ok sayda lkenin, uluslararas kuruluun ve sivil toplum rgtnn temsilcileri vard. Bu konferansta, evrenin ekonomik gelimelerden ayr deerlendirilemeyecei kararna varld. Bu karar, Rio Bildirisiyle ortaya konuldu ve Gndem 21 adl, gelecek 100 yl kapsayan bir eylem plan yapld. Gndem 21, evrenin korunmas ve kirliliin nlenmesini salamak zere kalknmayla evre arasnda denge kurulmasn hedefler. Bu dengenin kurulmas, srdrlebilir kalknmann salanmasna baldr. Rio Bildirisindeyse srdrlebilir kalknmann salanmas iin lkelerin kararlarna dayanak salayacak temel ilkeler yer alr. Riodaki konferanstan 10 yl sonra, Johannesburgda gerekletirilen Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesine de devlet bakanlar, uluslararas sivil toplum rgtleri ve byk ticari kurulularn liderleri ve temsilcilerinden oluan 50.000den fazla kii katld. Bu zirvede, modern toplumlarda srdrlebilir kalknmann nndeki engellerin kaldrlmas; yoksulluun ve hastalklarn azaltlmas; doal kaynaklarn aklc bir ekilde iletilmesi; sorumlu tketim ve retimin yaygnlatrlmas ve kalknmayla evre arasnda bir denge oluturulmas gibi konulara yeniden dikkat ekildi. Ayrca sz konusu konularla ilgili olarak kresel ortaklk yaklam benimsendi.

234

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz

Gelecekteki Dnyamz

Etkinlikler
Paskalya Adasnda neler oldu?

1 2

rencilere gelecek kuaklara nasl bir evre brakmak istediklerini sorun. Onlara, yeryzndeki doal srelerin birbirini etkilediini ve doann kendini yenilediini aklayn. nsan etkinliklerinin bu doal sreleri olumsuz etkilemeyecek ve doann kendini yenilemesine izin verecek ekilde gerekletirilmesi gerektiini belirtin. Gelecek kuaklara salkl bir evre braklmasnn buna bal olduunu syleyin. rencilere, baz insan etkinliklerinin doal srelere nasl zarar verebileceini aklayn. Ardndan onlara Paskalya Adas adl bilgi sayfasn datn ve aadaki sorular sorun: Ada gemite nasld? Burada yaayan insanlar geimlerini nasl salyorlard? Paskalya Adasnda nfusun artmas nelere yol at? nsan etkinlikleri doal sreleri etkilemeseydi bu adada neler olurdu? Paskalya Adasnn izole olmu bir ekosistem rnei olduunu ve nfusunun arttn syleyin. Bunun sonucunda var olan kaynaklarn tkendiini, buradaki doal yaamn ve insanlarn zarar grdn anlatn. rencilerin Paskalya Adasnn durumunu dnyann bugnk evre koullaryla karlatrmalarn salayn.

3 1

Srdrlebilirlik nedir?
rencileri 4-5 kiilik gruplara ayrn. Onlara kartonlar datn ve boya kalemlerini karmalarn isteyin. Biz dnyay atalarmzdan miras almadk, gelecek kuaklardan dn aldk szn tahtaya yazn. rencileri, bu szden hareketle birer afi hazrlamaya ynlendirin. Hazrlanan afileri snfn duvarna asn ve rencilerin bunlar incelemelerini salayn. Ardndan bu szn srdrlebilirlik ilkesini akladn belirtin. Srdrlebilirliin, doal kaynaklar doann kendini yenilemesine izin verecek ekilde kullanmak ve bylece gelecek kuaklarn da bu kaynaklardan yararlanabilmelerini salamak anlamna geldiini anlatn. rencilerin, bu tanma ilikin yorumlarn aln. Srdrlebilirlie ilikin aadaki konular ele aln ve bunlar zerinde konuun: Yer alt sular ar tketilmemelidir. Karbon salm, atmosferdeki karbon dioksit kapasitesini amamaldr. Bitki ve hayvan trlerinden yararlanrken, onlarn doal yaamlarna zarar vermeyecek ve soylarnn tkenmesine izin vermeyecek ekilde davranlmaldr.

rencileri srdrlebilirlik konusunda baka rnekler bulmaya ynlendirin.

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz

235

Gelecekteki Dnyamz

Srdrlebilir Kalknma

1 2 3

rencilere, dnya lkelerinin, evre sorunlarnn stesinden gelebilmek iin bir araya geldiklerini ve ortak kararlar aldklarn syleyin. 1992 ylnda Rio de Janeiroda evre ve Kalknma Bildirisinin aklandn anlatn. Bu bildiride yer alan ilkeleri ele alacanz belirtin. Onlara Giri blmndeki ve Srdrlebilir Kalknmann Temel lkeleri balkl bilgileri aktarn. rencilerle bu ilkeler zerinde konuun. rencilere, uluslararas srdrlebilir kalknmayla ilgili olarak 2002 ylnda Johannesburgda dzenlenen Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesinden sz edin. Johannesburg Zirvesi 2002 balkl bilgileri aktarn. Bu zirvede devletlerin temsilcileri, sivil toplum rgtleri, uluslararas kurulular ve i dnyasnn, 21. yzylda insanlarn kar karya kaldklar temel sorunlar ve alnabilecek nlemleri belirlediini anlatn. Zirvede konuulan her sorunu tek tek ele aln ve hep birlikte hangilerinin imdi ya da gelecekte lkemizi de ilgilendirdiini kararlatrn. Bu konuda rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin ilgili blmnden yararlanabilirsiniz. rencilere DVDdeki Dikkatli Davran! ve Denge ve Uyum adl izgi filmleri izlettirin. rencilerden, izledikleri filmlerin konularndan yola karak, gelecek kuaklara kar sorumluluklarmzla ilgili bir metin ya da iir yazmalarn ya da bir resim yapmalarn isteyin. Bunlar okulda sergileyin. rencilere daha fazla bilgi aktarmak iin CDnin Gelecekteki Dnyamz blmnden yararlanabilirsiniz.

4 5

Tamamlayc almalar
rencileri dnyann geleceini etkileyecek evre ve kalknma sorunlarna ilikin bilgiler bulmaya ynlendirin. Bu konuda nternetten yararlanabileceklerini syleyin. Bulduklar bilgileri kullanarak Dnyamzn Gelecei balkl bir pano hazrlamalarn isteyin.

236

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz

Gelecekteki Dnyamz

Srdrlebilir Kalknmann Temel lkeleri (Rio de Janeiro evre ve Kalknma Bildirisi, 1992)

Herkes doayla uyum iinde, salkl ve retken bir yaam srme hakkna sahiptir. imdiki ve gelecek kuaklar bu hakka eit derecede sahiptir. evrenin korunmas, kalknma srecinin ayrlmaz bir paras olarak grlmelidir. Her lke, snrlarnn tesindeki evreyi etkilemeden kendi kaynaklarn kullanma hakkna sahiptir. Kirleten, evreye verdii zarar karlamak zorundadr. Ekonomik etkinlikler, evrenin korunmas iin koruyucu nlem alma ilkesiyle birletirilir. Devletler evrenin korunmas iin i birlii yapmaldr. Dnyann farkl blgelerindeki yoksulluun ve yaam standartlarndaki eitsizliin azaltlmas, srdrlebilir kalknmann ayrlmaz bir parasdr. Devletler, srdrlebilir olmayan retim ve tketim modellerini kstlamal, ortadan kaldrmal ve uygun nfus politikalar gelitirmelidir. evre sorunlarn zmenin en etkin yolu buna tm taraflarn katlmdr. Devletler karar alma srecinde toplumun bilinli katlmn gelitirmeli ve desteklemelidir. Devletler evrenin korunmas iin etkin yasalar gelitirmeli ve bunlar uygulamaya koymaldr. evrenin korunmasna tm toplumsal gruplar katlmaldr. Bar, kalknma ve evrenin korunmas birbiriyle balantl ve ayrlmaz bir btndr.

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz

237

Gelecekteki Dnyamz

Johannesburg Zirvesi 2002


Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi, aralarnda devlet bakanlar, uluslararas sivil toplum rgtleri, irketler, dier byk kurulularn liderlerinin ve temsilcilerinin bulunduu on binlerce kiiyi bir araya getirdi. Bu zirvede, modern toplumlarda srdrlebilir kalknmann nndeki engellerin kaldrlmas; yoksulluun ve hastalklarn azaltlmas; doal kaynaklarn aklc bir ekilde iletilmesi; sorumlu tketim ve retimin yaygnlatrlmas ve kalknmayla evre arasnda bir denge oluturulmas gibi konulara dikkat ekildi. Ayrca sz konusu konularla ilgili olarak kresel ortaklk yaklam benimsendi. Zirvede belirlenen ana sorunlar ve bunlarn sonular yledir: Nfus: 21. yzyln banda dnya nfusu 6 milyara ulat ve bu rakamn gelecek 50 yl iinde 10-11 milyar arasnda olaca tahmin ediliyor. Nfus art sonucunda, ime suyunun ve tarma elverili alanlarn yetersiz kalmas bekleniyor. Yoksulluk ve Eitsizlik: Dnya nfusunun yaklak % 25i, gnde bir ABD dolarndan az bir gelirle yayor. Eitsizlik, srdrlebilir kalknmann nnde ciddi bir engel olmay srdryor. Zirvede, yetersiz beslenmekte olan insan saysnn azaltlmas ve gnde bir dolardan az gelirle yaayanlarn orannn da % 12-13e drlmesi taahht edildi. Besin ve Tarm: Son 30 ylda yiyecek fiyatlarnda d olmas, tketimde arta katkda bulunmu olabilir. Ancak dnyann birok blgesinde tarma elverili alanlar snrldr ve yeni tarm alanlar oluturulmasnn, geri kalan ekosistemler zerinde ykc bir etkisi vardr. Gelecekte, besin retimi iin yeni tarm alanlar oluturulmasnn doaya zarar vermesi nlenmelidir. 2010da, biyolojik eitlilikteki kayp hz bugnknden nemli lde dk olmaldr. me Suyu: Dnyann birok blgesinde grlen ime suyu ktl srdrlebilir kalknmann balca engelidir. 2025 ylnda her iki kiiden birinin su ktlndan zarar grecei tahmin ediliyor. Zirvede, 2015e kadar temiz ime suyuna ve temel temizlik gereksinimlerine eriim olana olmayan insan saysnn yar yarya azaltlmas taahht edildi. nsan Sal: nsanlk gelecek yllarda hastalklarla savam iin daha dikkatli olmak ve bunun iin daha ok para harcamak zorundadr. Hemen yerine getirilmesi gereken grev 2015e kadar be yan altndaki ocuk lmlerini te ikinin, gen anne lmlerininse % 75in altna drlmesidir. Enerji: Tm enerji kaynaklarnn tketimi srekli artyor. Gelecek 10-15 ylda enerji konusunda ulusal programlarn hazrlanmasnn yan sra, gvenilir, srdrlebilir ve evre dostu enerji kaynaklarna sahip olmak da baarlmas gereken nemli bir grevdir. Ormanlar: Dnyadaki ormanlar, tarmn gelimesine bal olarak azalyor. nmzdeki yllarda, ormanlarn yenilenmesi ve iletimi son derece nemli hle gelecektir. klim Deiiklii: Petrol tketimi srekli olarak artyor. Zirvede, gelimi lkelerde sera gazlarnn salm miktarlar zerinde anlamaya varmak iin, Kyoto Protokol kararlarnn uygulanmas gereksinimi vurguland. Zirve, insanlk iin; Srdrlebilir kalknma kavramnn daha iyi anlalmasnn ve ilgili kurulularn blgesel, ulusal ve uluslararas dzeylerde istikrarl hle getirilmesinin gereklilii, sivil toplumun srdrlebilir kalknmadaki rolnn artmas ve zel kurulularla kamu kurulular arasndaki i birliinin desteklenmesinin zorunlu olduunu ilan etti.

238

Gelecek Kuaklara Kar Sorumluluumuz

Gelecekteki Dnyamz

renci bilgi sayfas

Paskalya Adas
Paskalya Adas, Gney Amerikann batsnda, Byk Okyanusta bulunan bir adadr. Bu adann en ilgin zelliklerinden biri, yanarda tflerinden yaplm, boylar 1-20 m arasnda deien insan heykelleridir. Saylar, yaklak 650yi bulan ve Moai denilen bu ta heykeller, burada eskiden yaam insanlardan kalmtr. Adaya ilk yerleenler buraya yzyllar nce ulam Polinezyallardr. O zamandan beri insanlar, tarm ve balklk yaparak geimlerini saladlar. Ancak, adadakinfus giderek artt. Bunun sonucunda da daha ok aa kesilererek ormanlar tarm arazisine dntrld. Ayrca aalar snma, ev ve tekne yapm gibi amalar iin de kullanld. Bylece adann snrl kaynaklarnn yok edilmesiyle birlikte birtakm sorunlar yaanmaya baland. Aalar azald iin balk tekneleri yaplamaz oldu. Balklk yaplamad iin yiyecek kaynaklar yetmemeye balad. Ormanlarn yok edilmesi erozyona ve yiyecek ktlna da yol at. nsanlar, topraklarn terk etmek zorunda kaldlar. Hatta aralarnda atmalar da oldu.

239

You might also like