NSAN VCUDU

MART 2005 SAYISININ CRETSZ EKDR HAZIRLAYAN LAR : BTD Aratrma Grubu

NEydk, Ne
Aynaya baktmzda grmeyi beklediimiz ey, olaanst bir makine deil, kim olduumuzdur genellikle. Ancak yaptmz, yaadmz herey, gzelliimiz, irkinliimiz, yaama bakmz, hatta tarihimiz, kimliimiz, btn varlmz, aynada grdmz vcudun iinde bir yerlerde sakl. New Scientist dergisi, 30 Ekim 2004 saysnda bu olaanst makineyi, biiminden onarmna, imdiki snrlarndan olas rekorlarna kadar birok ynyle ele alm. New Scientistin sizlere Trkeye evirip baka kaynaklarla destekleyerek sunduumuz bu zel blmn ilgin bulacanz umuyoruz... BTD Aratrma Grubu
yle grnyor ki, aynaya baknca grmek istediimiz eyle grdmz ey arasndaki fark giderek bymekte. Bu farkn tek kayna, eskiye kyasla deime eilimindeki vcut lleri deil; deien deer yarglar ve estetik bak asnn da pay byk. Son 50-60 ylda insan vcudunun ekil ve boyutlarnda byk deiiklikler oldu. nsanlar imdi eskiye gre daha uzun olduklar gibi, grece hareketsizlikleri ve aburcubur tketimleri sayesinde hatlar da daha yuvarlak. deal vcut kavramysa, u anki gerei yanstmyor. zellikle de bat toplumlar gznne alndnda, imdinin yuvarlak hatl, topluca saylabilecek ortalama kadn ve erkei, gnmzden ok gemi zamann idollerinde aranan zellikleri daha ok yanstyorlar. Bykanne ve bykbabalarn da rahata onaylayaca zere, gnmz genlerinin eskisine gre daha uzun olduklar kesin. Hatta, sanayilemi lkelerde bu uzama srecinin onyllardr devam ettii biliniyor. Boy uzunluu konusunda imdilik listenin en stnde yer alan Hollandallarda, bu uzama eilimi 19. yzyl ortalarnda balam. 1965te erkeklerde ortalama 1,78 metre olan boy uzunluunun, 1997 ylnda 6 cm artm olduu gzlenmi. Avrupann daha ksa boy ortalamal lkelerinde de ayn eilim szkonusu. Ancak, bu art hznn Avrupallarda dmekte, dou Avrupa lkeleri ve Japonyada ise kendini koruduu grlyor. Bu farkl eilimlerin altnda yatan
BLM ve TEKNK 2 Mart 2005

ne? Uzmanlar, hereyi beslenme biimine ya da daha iyi beslenmeye balamann, ii fazla basite indirgemek olduunu sylyorlar. Grnen o ki asl nemli olan, ilk bir-iki ylki byme hz. Bu dnem, yetikinlikte ulam olacanz boyu belirliyor, ve herey de tmyle nasl beslendiinize bal deil. Yaamn ilk birka yl, byme hznn da en yksek olduu dnem; zellikle de bacaklardaki uzun kemiklerde. Bacak uzunluuysa nihai boy uzunluunun en byk belirleyicisi. Olumlu sosyoekonomik koullarn bir sonucu olan iyi beslenme ve benzeri getirilerin, bebeklerin daha hzl bymelerine katks olduu da bir gerek. 2. Dnya Sava sonrasnda hzl bir sosyoekonomik geliim dnemini yaayan Japonlar, buna en iyi rneklerden biri. Bir baka kilit etken de, salk. Modern antibiyotik ve alarn sahneye geliinden nce, geirdikleri enfeksiyonlar, bebeklerin bymelerini ciddi lde yavalatan etkenlerden biriydi. Tabii genetik etkenleri de unutmamak gerek. evresel etkilerin, boy uzunluuna olduu kadar arla da etkisi var. Ve yle grnyor ki, ortalama insan arl da epeyce artm durumda. Bu art, belli oranda uzunluk art-

na da bal. Bu nedenle, arln uzunluktan bamsz olarak deerlendirilmesi iin vcut-ktle indeksi (body-mass index - BMI) denen ve herhangi birinin ideal kilosu hesaplanrken yararlanlan deerden yararlanyor. BMIyi bulmann yolu, arlnz, metre olarak uzunluunuzun karesine blmek. 18,5un altndaki bir deer normalin altndaki bir kiloya, 18,5 - 24,9 arasndaki bir deer normal kiloya, 25 - 29,9 aras imanla, 30 ve st de obezlie, ya da ar imanla iaret ediyor. Obezliin zellikle de bat dnyasnda byk bir hzla artmaya balad bilgisiyse yeni deil. Dnya Salk

e Olduk...
rgtne gre, u anda dnyada 1 milyarn zerinde kii iman, bunlarn da 300 milyon kadar da ar iman snfnda yer almakta. Ancak BMI deerleri, aratrmaclara gre madalyonun yalnzca bir yzn gsteriyor. imanlk ya da ar imanlk, farkl ekilde tanmlanacak ve llecek olursa, tablonun aniden ok daha ktleebilecei kansndalar. BMInin yaratt sorun, yan vcut iindeki dalmn aklayamyor olmas; ki, yan dalm da salk durumunun nemli belirleyicilerinden biri olarak dnlyor. Szgelimi, karnn st ksmlarnda fazlaca ya barndranlarn Tip 2 eker hastalna yakalanma ve kanlarnda zararl yalar tayor olmalar olasl, sonuta da kalp hastalklarna yakalanmalar riski daha yksek. Bel evresi lsnnse, karn blgesini ya miktarn belirlemede olduka ie yarar veri salad dnlyor. ABDdeki Mercer niversitesi Tp Okulunda, ABD vatandalaryla ilgili olarak yaplan bir alma, 1960 ile 2000 yllar arasnda bel evresinin erkeklerde 10 cm, kadnlardaysa 23 cm kadar frladn ortaya karm. 88 cm ve zerindeki bel evresi lsne sahip olanlar, karn blgesi obezlii olarak tanmlanan durumu temsil ediyorlar. u an ABDde erkeklerin %40, kadnlarnsa %60nn bu durumda olduundan yola klrsa, BMI yntemiyle ortaya kan %28 (erkekler) ve %34 (kadnlar) deerlerinin, ok daha iyimser bir tablo oluturduklar ortada. Sonuta, normal bir BMI deerine sahip olsanz da, zellikle karn blgesi yalarna bal olarak hastalk riskine maruz olabiliyorsunuz. Aratrmaclarn dikkat ektii bir baka nokta da, ne aldmzdan te, ne verdiimizin de endiesini duymamz gerekiyor. Ortaya kan bulgular, bel ls ve deri kalnlyla lt alnarak belirlenen imanln, BMIden ok daha hzl olarak artmakta olduu ynnde. Yani giderek daha fazla yalandmz halde, arlmz ayn oranda artmyor. Bunun iaret ettii ey, olduka basit: Vcudumuzdaki ya oran arttka, bir baka eyin de oran dyor. Aratrmaclar, bu bireyin ne olduunu buldular: kas! Bir baka deyile, kaslarmz klyor ve yerlerini yaa brakyorlar. Bu sonular, zellikle de ocuklar asndan endie verici. ki yl nce yaplan ve 1970-1990 yllar arasn kapsayan bir aratrma, 10 yaa kadar olan ocuklarda BMI deerlerinin ok az deiiklie uramakla birlikte, ya orannn erkek ocuklarda %23, kz ocuklardaysa %35 kadar artm, kas ktlesininse erkek ocuklarda %3,2 ve kz ocuklarda da %3,6 orannda azalm olduunu gsteriyordu. yi bir kas geliiminin, kuvvetli kemik yaps iin gerekli olduu gznne alnrsa, bu sonu olduka dndrc. Vurgulad bir baka noktaysa, obezlik salgnnn, tahmin edilenin tesinde boyutlar da olabilecei. alma sonularn destekleyen baka aratrmalar da yrtlm durumda. 1977-1997 yllar arasn kap-

sayan ve ngiliz ocuklarla yaplan bir tanesi, bel llerinin erkek ocuklarda 6,9 cm, kz ocuklardaysa 6,2 cm kadar arttn gstermi. Bu fark, bir kemerdeki iki ya da delie karlk geliyor. Londra ocuk Sal Enstitsnden Tim Coleun yorumu ilgin: imdilerde gen kzlarn gbeklerini darda brakan giysiler semeleri moda oldu. Ancak gbekleri de, 10 yl nce bile olmad kadar ikin! Tm bu gelimelerin nedenlerini anlamak iin alim olmak gerekmiyor aratrmaclara gre. Miktar bakmndan daha fazla yiyecek tkettiimiz gibi, yediklerimizin kalitesi de daha kt. Modern yaam biimi, gnlk kouturma iinde hzl hazrlanan pratik yiyeceklerden tesini tketmemize pek uygun deil; bunlarn ou da ya ve ekerce zengin, besleyici elerce fakir. Dnya Salk rgtnden David Porter da, nlerimiz imdilerde, doru drst besin almadan inanlmaz lde kalori aldmz kk paketlerden oluuyor diyor. Durumun bir sorumlusu da hzl ama hareketsiz yaam biimimiz. Kimileri, bunun fazla kalori almndan daha nemli bir sorun olduu grnde. Daha az egzersiz, tatlara daha fazla bamllk, ok ok daha fazla televizyon ve ou kiide neredeyse bamllk dzeyine gelmi bilgisayar kullanm, olmak istediimizle olduumuz arasndaki farkn yaratlmasnda belki de en byk sulular.
Ainsworth, C. In Your Dreams New Scientist, 30 Ekim 2004

eviri: Zeynep Tozar

Mart 2005 3 BLM ve TEKNK

Beslenme dlyatan
ipular yanl ktndaysa, hastalklar bagsteriyor. Bebek, dl yatanda dk kalorili, dk yal besinlerin bulunduu bir evrede geliirse, doumdan sonra yksek kalorili, yksek ya ierikli besinler almaya baladnda salk sorunlaryla karlaabilir. Fets kkenli yetikin hastaln aklayan olas tek aklama bu deil. Bir baka aklama da, fetsn ilk zamanlarndaki beslenme eksiklii nedeniyle geri dn olmayacak biimde zarar grm olabilecei ynnde. Yani, bebekler dlyatandayken ayan yorganna gre uzatmaya programlanyorlar. Bebek, az besinle karlatnda bunu nasl kullanacana dair bir seim ans var. Eer, besini azsa, kalp, bbrek ve pankreas gibi organlarn geliimi iin gerekli olan besinden ksp, ald besinin byk ksmn beynin geliimi iin harcayacak ve beyni korumaya alacak. Bu iki varsaym da geerli kantlara sahip. Beynin korunduunu savunan varsaym, sanlar zerinde yaplm deneysel almalarla destekleniyor. Bu konuda Cambridge niversitesinde yaplan bir almada, bir grup hamile san normal bir beslenme programna gre beslenirken baka bir grup kstl besinle besleniyor. Daha sonra, doan yavrularn beyin, pankreas ve kas boyutlar llyor. Bu lm sonularna gre, kstl besine maruz braklan annelerin yavrularnn, normal besin alanlarnkinden ok daha kk olduklar grlm. Beyinleri de kyasla kk; ancak, kk doan yavrularn vcut oranlarna bakldnda beyinlerinin oransal olarak daha byk olduu grlyor. Bu lmler, insanlarda da gzlenmi. kinci dnya sava sonlarna doru yaanan ktlktan hemen sonra doan bebeklerin, vcutlarna oranla byk kafal olduu grlm. Auckland niversitesinden (Yeni Zelanda) bir grup aratrmacnn yapt bir baka alma da, az besinli bir ortamda gelien fetsn metabolizmasn inceliyor. Bu aratrmada yine hamile olan bir grup san, dk kalorili bir beslenme programna maruz b-

Bedenimizi ekillendiren genler mi yoksa evre mi? sorusu biyoloji biliminin en eski konularndan biri. Fakat imdilerde, ilgiler hem kaltm hem de evre faktrlerini iinde barndran nc bir etki zerinde younlamaya balad: dl yatandaki evre. Eer bedeninizle ilgili bir honutsuzluunuz varsa, annenize hamileliinde ne yediini sorun. Aratrmaclar, sorunun kaynann burada olabileceini sylyorlar. Yaklak 15 yl nce, ngilterede Southampton niversitesinden doktor ve epidemiyolog David Barker, baz yetikin hastalklarnn yaamn balangcndan kk alp almadn merak etmiti. Barkern ilk gzlemi, kk doan erkek ocuklarn ileriki yaamlarnda kalp rahatszlklar gelitirmeye daha yatkn olduunu gstermiti. kinci dnya sava srasnda hamile olan Hollandal kadnlar zerinde yapt baka bir alma da, ktlk dnemlerinin, yetikinlik dnemlerinde yksek kan ya dzeyi, kalp hastal ve eker hastalyla ilikili olduunu gsterdi. lgi ekici biimde, yalnzca sava dnemindeki ktlk zamannda hamile kalan kadnlar deil, bu kadnlarn kz ocuklar da kk ocuk dourma eiliminde. Buna ek olarak, Barker 1999 ylnda, kk doan bebeklerin, ksa bir srede hzla byyerek yatlarna kiloca yetiseler bile,
BLM ve TEKNK 4 Mart 2005

ileriki yaamlarnda salk sorunlarn yaamaya eilimli olduklarn gstermiti. Barkern varsaymna gre, bebekler metabolizmalarn dl yatanda aldklar besinlerle ayarlyorlar. Bebeklerin dl yatanda ald besinler, onlara doumdan sonra nasl besleneceklerine dair ipular veriyor. Metabolizmalar da bu duruma uyum salayarak geliiyor. Vcutlar, aldklar enerjiyi zellikle bel blgesindeki depolarda ya olarak biriktiriyor. Diyafram evresindeki yalarn kan kolesteroln ykselttii biliniyor. Az besinli bir ortamda gelien fets, beklenmedik zenginlikle bir dnyada byrse, metabolizmalar kalp hastal ve imanlk risklerini ykseltiyor. Yani, alnan

nda balar
raklrken, bir baka gruba da normal bir beslenme program uygulanm. Dk kalorili beslenme program uygulanan diilerin yavrular, dierlerine gre ok kk domu. Bunlarn, byrken dier grubun yavrularna gre daha fazla kilo aldklar grlm. Doumdan nce besince fakir bir ortamda gelien bu yavrularn, yksek yal besinler verildiinde vcutlarnda dierlerinden daha fazla ya biriktirdikleri grlm. Ayn zamanda bu yavrularda tembellik de ba gstermi. Aratrmaclar, doum ncesinde a braklan sanlarn, normal sanlarn ancak %70i kadar etkin olduunu grdler. Peki, dl yatanda olan olaylar, nasl bir sonraki nesle dek uzanacak kadar uzun dnemli etkilere yol aabiliyor? Geenlerde yaplan bir alma, DNA metilasyonu olarak bilinen bir mekanizmann etkili olabileceini gsterdi. Duke niversitesi (ABD) aratrmaclarnca yaplan bu alma, annenin hamilelik ncesi ve sresince balca drt ek besinle beslenerek yavru farelerin post renklerini deitirebileceini gsterdi. Bu besinler, ayn zamanda yavrularn imanlk, eker hastal ve kansere kar eilimlerini drd. Bu almada, normal beslenen bir grup anne fareye, ek olarak B12 vitamini, folik asit, kolin ve betain verilmiti. Bu ek besinleri almayan anne farelerin yavrular sar postlu doarken, ek besinleri alan annelerin yavrular kahverengi postlu dodular. Bylece alma, anneye verilen ek besinlerle genleri deitirmeden yavru farelerde gen ifadelerinin kalc olarak deitirilebileceini gstermi oldu. Farelerde post rengi deiimine yol aan genin Agouti geni olduu belirlendi. Bu farelerde, ek besinler, metilasyon mekanizmasn harekete geirerek agouti genini deitirmeden, genin ilevini deitiriyor. DNA metilasyonu, insanlar ve dier hayvanlar kanser, imanlk, ve eker hastal ve hatta ie kapan gibi hastalklara kar dayanksz yapan dzinelerce geni de etkileyebiliyor. Bu mekanizmada, metil grubu denen drtl atom grubu, belirli bir noktadaki bir gene balanyor ve bu genin ilevini

deitiriyor. Genin ilevi deise de, kendisi deimiyor. Yani metilasyon, gen dizilimindeki gen kodlar zerinde hibir deiime yol amyor. Bu etkiye epigenetik deniyor. Elde edilen verilere gre, bu deiimler, embriyonik geliimin erken dnemlerinde gerekleiyor. Bu deiimlerin bir ksm yararl, bir ksm da lmcl etkilere sahip olabiliyor. Eer bu deiimler, sperm ya da yumurta geliimi srasnda olursa, ailenin soylar boyunca kalc bir deiim meydana gelebiliyor. nsanlar ve dier hayvanlar epigenetik deiimlere kar hassaslar. Nedeniyse, bakterilerde bulunan transpozon denen hareketli genetik elementlerin, kendilerini insan ya da teki hayvanlarn genomlarna geliigzel sokmalar. Eer transpozonlar, kendilerini bir genin yanna ya da iine sokarlarsa, bu genin ilevi kalc olarak deiiyor. Yani, metilasyon mekanizmas harekete geiyor. Farelerde Agouti geninin metilasyonu da beslenmeyle gerekleiyor. nk, bu drt besin maddesi, hcre iinde metil gru-

bu brakan kimyasal maddelere sahipler. Metil grubunun yalnzca tek bir gene balanmas, pek ok etkiye yol aabiliyor. rnein, Agouti proteininin fazlaca sentezlendii farelerde post renginin deimesinin yan sra, iman olma eilimi ve eker hastalna kar dayankszlk da ortaya kyor. nk, bu protein ayn zamanda hipotalamustaki reseptrlere balanarak yemeyi durdurma sinyalini engelliyor. Bylece, farelerde agouti geninin metilasyonu, imanlk, eker hastal ve kansere kar dayankszl da azaltyor. Agouti geninin, yalnzca farelerde olduu gzlendi. Ancak, aratrmaclar, insanlarda da buna benzer baka genlerin olduunu dnyorlar. Yalnzca, henz bunlarn hangi genler olduu bilinmiyor. Banu Binbaaran Tyszolu
Kaynaklar: Motluk, A., Life Sentence, NewScientist, 30 Ekim 2004 Waterland, R., A., Jirtle, R. L. Transposable Elements: Targets for Early Nutritional Effects on Epigenetic Gene Regulation, http://mcb.asm.org/ http://antiageing2003.com/postmeeting/Day2_02.pdf

Mart 2005

BLM ve TEKNK

Estet
dayken, arkadalar burnunun eriliiyle alay ederlermi. ki ocuk sahibi bir yetikin olarak da kendini cazibesiz ve gsterisiz hissedermi. imdi, hayatnda ilk kez kendini gzel hissediyor. Kulandaki kkrdaktan yaplma yeni bir burnu var; yz kaldrma, ene dzeltme ve gs bytme, karn dzletirme, dudak kalnlatrma, ka kaldrma ve lazerli gz ameliyatnn yan sra, lazer epilasyonu ve kozmetik di dzeltme gibi ilemlerin hepsi birka hafta iinde gerekletirilmi. Cindynin eski bir arkada olsaydnz, onu sokakta grdnzde tanmamanz doal olurdu. te, sorun da bu. Kozmetik ameliyat yaptran insanlarn ou gibi, Cindy de yeni grnmnden memnun. Ancak, televizyon programlarndaki kozmetik ameliyatlarn boyutu, yeni bir tartma balatt. Televizyon programnn yapmclar, yalnzca, birok insann ve kozmetik cerrahn zaten yaptklar eyleri yansttklarn ne srseler de, program birok cerrah dehete dryor. Vcudun tmnn ameliyatla deitirilmesinin ok byk bir abart olduunu ve birilerinin bu yolda lebilecei uyarsn yapyorlar. Peki, geekten bu tr radikal ilemlerin yaygnlamasna doru bir eilim var m, yoksa bu yalnzca bir televizyon olgusu mu? Bu soruya kesin bir yant vermek g. ABDdeki Estetik Plastik Cerrahi Dernei (American Society for Aesthetic Plastic Surgery ASAPS) gibi profesyonel rgtleri yalnzca yaplan ameliyatlarn kaytlarn tutuyorlar. Kaytlarda, ameliyatlarn kime yapld ya da kimin ka sayda ameliyat yaptrd bilgileri bulunmuyor. Ancak, ABDdeki kimi cerrahlarn, oklu ameliyatlarn saysnda art olduunu doruladklar anlatlyor. Kimilerine gre insanlar, d grnmn yalnzca bir ynn dzeltmenin yetmediini; rnein, burnunuzu yaptrsanz bile irkin dilerin yznz kt gstermeyi srdrdn farkediyorlar. Parola, uyum. enenin yukarsndakileri dzelten bir yz germe ameliyat, sarkk bir boynu daha da belirginletiriyor; bu nedenle birok cerrah yz germeyle birlikte boyun germe i-

Vcudunuzdan memnun deilsiniz ve llerinizi biraz deitirmek mi istiyorsunuz? Bugnlerde egzersiz ve rejim deil, kozmetik ameliyatlar moda. 2003 ylnda ABDdeki cerrahlar, 1,8 milyon kozmetik ilemi gerekletirmi. Bu, bugne kadar kaydedilen en byk rakam ve 1997 ylndakinin de neredeyse iki kat. Kozmetik amal ameliyat geiren yetikin kadnlarn yan sra, erkeklerin ve 13 19 yandaki genlerin de saysnda byk bir art olmu. Kozmetik ameliyatlar toplumda kabul grdke, bu ilemlerin maliyeti azalyor, kullanlan yntemler iyileiyor. Gittike daha fazla insan, vcudunu daha ok holanaca bir biime getirmek iin makas altna yatmaya balayacak gibi grnyor. Vcudumuzda yaptrabileceimiz deiikliklerin listesi de giderek uzuyor. Birka yl nce, yalnzca burun yaptrma ya da yz gerdirme ameliyatlaryla yzdeki birka hatay dzelttirmekten sz edilirdi. Bugnse kozmetik cerrahi, vcudun eitli yerleri zerinde ayn anda alarak yzn ve bedenin estetik birimlerini birbiriyle uyumlu klmaya odaklanyor. Kimi cerrahlar, drt ya da be ilemi ayn anda yapmaya istekli. Kimileriyse, daha da ileri giderek neredeyse tm bedeni yeniden biimlendirme zerinde alyor.
BLM ve TEKNK 6 Mart 2005

Gemite byle kapsaml deiikliklerin gerekletirilebilmesi iin aylarca, hatta yllarca uralmas gerekirdi. Bugnse cerrahlar ayn ii birka haftada bitiriyorlar. ABDdeki iki televizyon kanalnda, hzl ve radikal deiimlerin tantld iki ayr kozmetik cerrahi program yaynlanyor. Fox kanalnda yaynlanan The Swan (kuu) adl programda, ortalama bir d grnme sahip 17 gen kz (irkin rdek yavrular), alt haftada gzellik kralielerine dntrlyor. ABC televizyonunda yaynlanan Extreme Makeovers (Yeniden Yaratmann Ar Ular) adl programdaysa, 24 kadn ve erkek benzer bir srede batan aa deitiriliyor. Californiann San Diego kentinden 32 yandaki Cindy, Swan programnn tipik yarmaclarndan biri. Okul-

tikte Ar Ular
Botoks Tehlikeli mi?
Evet: Botoks, yani Clostridium botulinum adl bakterinin rettii botulinum A zehiri, sinir hcrelerinin sinyal gndermesini engeller, felce neden olur. st ste kullanldnda, kaslarda kalc incelmeler grlr. Hayr: 2002 ylnda ABD Besin ve la daresi, botoksun kozmetik amal olarak kullanm iin lisans verdi.

Kk miktarlarda botoks, ka atmada kullanlan kaslar rahatlatyor; kalar havaya kaldrarak krklklar yok ediyor. Tek bir botoks inesi ancak geici bir etki yapyor. drt ay iinde kaslar eski durumuna dnyor. 2001 ylnda yalnzca ngilterede 50.000 botoks inesi kullanld hesaplanm. Bu say git gide artyor. Birok hasta, tekrar tekrar tedavi ediliyor. Botoks, dnyann en hzl gelien kozmetik tedavi yntemlerinden biri.

Yan etkileri, komu kaslarda zayflk, bir kan ya da gzkapann sarkmas ve ba arlar gibi yan etkileri de olabilir. Botoks ineleri, hastann yemek yeme, konuma ve gz krpma becerilerini kreltebilir.

Amerikan Dermatoloji Akademisi, zellikle alkol ieren botoks inelerine kar bir uyar yaymlad.

lemi de yapyor. u sralar popler olan bir baka birleimse, yz gerdirme, ka kaldrma ve gzkapa ameliyatlar. abucak yeniden ekle girmek isteyen yeni doum yapm annelerin, karn dzletirme ve gs kaldrma ameliyatlarnn mutlaka birlikte olmas gerekiyor. Kimi cerrahlar eleerek alyorlar: biri yz ameliyat yaparken teki de bedenin geri kalanyla urayor. Son 10 ylda anestezi yntemlerinin gvenilirlii byk lde artt iin, cerrahlar, fazladan ilemler iin zaman kazanmak amacyla hastalarn gittike daha uzun sre anestezinin etkisinde tutuyorlar. Yedi saat iinde, yznz gerdirebilir, gzkapa ve ka kaldrma ameliyatlar geirebilir; bunlara ek olarak da kimyasal peeling, kollajen ya da botoks enjeksiyonu yaptrabilirsiniz. Bu srada vcudunuz zerinde alan ikinci bir cerrah sayesinde, vcudunuzu da byk lde deitirebilirsiniz. Deiim elbette bir gecede olmayacak; nk en kk kozmetik ameliyatnn iyilemesi bile gnler sryor. Yine de, bunun hzl bir deiim olaca ak. Ameliyat sresi arttka, damarlarda ve akcierlerde kan phts oluma

riski de artyor; hastann yaam tehlikeye giriyor. Peki, ameliyat sresi iin bir snr var m? Yedisekiz saatin zerine kldnda, ameliyat, hastann yaam iin ciddi bir tehlike oluturmaya balyor. Ancak kimi cerrahlarn, rekabetten etkilenerek ya da hastalarnn istekleri zerine, bu sreyi aabildikleri syleniyor. oklu ameliyatlarn giderek daha ok yelenir olmasna karn birok cerrah, hastann klinie irkin rdek yavrusu olarak girip bir kuu olarak

kabilecei yargsnn doru olmadn savunuyor. Bunun gerekleme olaslnn olmadn, gvenli olmadn ve insanlarn bu konuda yanl ynlendirildiini belirtiyorlar. Bu tr yarglar, kozmetik ameliyatlarn hem sansasyonel bir olguymu gibi sunuyor, hem de sradanlatryor; estetik ameliyatlar, olmadklar bir ey olarak tantyor. Cerrahlar, televizyonda vaadedilenlerin, insanlarn beklentilerini arptmasndan da endie duyuyorlar. nsanlarn, kozmetik ameliyatlar gzellik salonuna gitmekle edeer grmeye balamalarndan rahatszlk duyuyorlar. te yandan, eitli lkelerde yaplan aratrmalar, kozmetik cerrahiye bavurmay dnen insanlarn saysnn azmsanamayacak kadar ok olduunu gsteriyor. rnein, ABD Estetik Plastik Cerrahi derneinin 2004 ylnda gerekletirdii bir aratrmaya gre, ABDdeki kadnlarn % 34, erkeklerinse % 14 kozmetik ameliyat yaptrmay dnyor. Bu heves, nfusun geri kalannca kmsemeyle karlansa da, kozmetik cerrahinin geek yararlarnn olabileceini de unutmamak gerekiyor. Kimi psikologlar, birok hastann kozmetik ameliyat sonularndan honut ve daha mutlu olduklarn, zgvenlerinin arttn belirtiyorlar. yle grnyor ki, kozmetik ameliyatlar insanlarn yaamlarn deitirebiliyor!
Lawton, Graham, Extreme Surgery. New Scientist, 30 Ekim 2004

eviri: Asl Zll

Ameliyat Tr Karn dzletirme

Yaplan lem Karn blgesindeki fazla ya ve deri alnyor; karn duvarndaki kaslar gerginletirilir.

Ameliyat Sresi Yan etkileri 2 5 saat Geici ar; karn derisinde ime; acma hissi ve uyuma.

Riskler Kan phts, deri altnda kanama, iyileme gl nedeniyle belirgin yaralar ve deri kayb.

yileme Sresi Hasta, 2 4 haftada iinin bana dnebilir. 4 6 hafta ya da daha fazla bir sre sonra ar i yapabilir. Yaralarn kaybolmas ya da dzlemesi, aydan iki yla kadar srebilir. Hasta birka gn iinde iinin bana dnebilir. 3 4 hafta gslere dokunulmamas gerekir. Yara izlerinin kaybolmas iin birka ay, bir yl ya da daha fazla gemesi gerekir.

Kalclk

Gs bytme

inde tuzlu su bulunan iirilebilir eklerle gslerin bytlmesi.

1 2 saat

Geici acma hissi, ime, meme ularnn duyarllnn deimesi, rkler.

Eklerin kalc olmamas. indeki havann snmesi, ek evresinde doku yaralanmas, kanama ya da enfeksiyon gibi nedenlerle eklerin ameliyatla alnmas ya da deitirilmesi gerekebilir. Kimi zaman meme ularnn ya da meme derisinin duyarll kalc olarak artar ya da azalr. Geni ve derin yara izleri, deri kayb, enfeksiyon, gs ularnn ayn hizada olmamas, gs ular ya da gslerin duyarllnn kalc olarak kaybedilmesi. Fenol: Anormal renk deiimleri (kalc), ender olarak kalp dzensizlikleri. Hem fenol, hem trikloroasetik asit: Minik sivilceler, enfeksiyon, yara izleri, deri allerjilerinde parlama, ate kabartlar, tme arlar.

Deiken. (Eklerin alnmas ya da yenisiyle deitirilmesi gerekebilir).

Gs kaldrma

Fazla deri alnp kalan 1 3 saat doku ve meme ular yeniden ekillendirilerek, sarkm gsler yukar kaldrlr.

Geici rkler, ime, rahatszlk hissi, uyuma, deride kuruluk, kalc yara izleri.

Hastann iinin bana dnmesi iin en az bir hafta gerekir. Bir ay ar i yapamaz. Yara izlerinin kaybolmas iin gereken sre birka ayla bir yl arasnda deiir. Fenol: 7 21 gn iinde yeni deri oluur. Hasta, 2 4 hafta iinde normal etkinliklerine dnebilir, 3 6 hafta iinde tam iyileme ve kzarkln gemesi. Trikloroasetik asit: 5 10 gn iinde yeni deri oluumu.

Deiken. Arlk, hamilelik, yalanma ve kilo alp verme, yeniden sarkmasna neden olabilir.

Kimyasal peeling

Fenol ya da trikloroasetik asit ieren bir kimyasal zeltiyle derinin st tabakalar soyularak yzdeki krklklar, lekeler, renk farkllklar ya da gnein verdii zarar onarlr.

Yzn tm iin Fenol: derinin kalc bir 1 2 saat. biimde incelmesi ve bronzlama zelliini yitirmesi. Hem fenol, hem trikloroasetik asit: Geici zonklama, karncalanma, ime, kzarma ve gne nlarna kar akut duyarllk.

Fenol: Kalc; ancak, deri yalandka yeni krklklar oluabilir. Trikloroasetik asit: Deiken (geici).

Kollajen / ya enjeksiyonu

Burumu, zerinde Her seans 15 izler bulunan ve kk dakika 1 saat yz derisini kadar srer. dolgunlatryor; dudaklara ve ellerin tersine dolgunluk verilir. En iyi, ince, kuru ve ak renk deride ie yarar. Fazla yalarla deriler 1 3 saat. ve kaslar alnarak, sarkm st gzkapaklarnn ve gzaltndaki iliklerin dzeltilmesi.

Geici yanma, zonklama ve yanma duygusu. Hafif kzarklk, ime, ar dolgunlama.

Kollajen: Dknt, kur- Deiken. Bir ayla bir deen ve kabarma gibi yl arasnda deiiyor. allerjik tepkiler ya da gribe benzer belirtiler; ba dokusu ya da otoimmn hastalklarn tetiklenmesi olasl. Kollajen ve ya: Yz hatlarnda bozulmalar, enfeksiyon. Geici olarak grn bulanmas ya da ift grme. Enfeksiyon, kanama, gzkapaklarnn kenarlarnda ime, gz kuruluu, sivilceler. yilemede ya da yaralarda asimetri. Gzleri tam olarak kapamada glk (ender olarak kalcdr). Alt gzkapaklarnn aa ekilmesi (ikinci bir ameliyat gerektirir). Krlk (ok ok ender). Yz kaslarn kontrol eden sinirlerin ya da dokunma duyusunun zarar grmesi (kalc olabilir). Enfeksiyon, kanama, ge iyileme, ar yaralanma. Kllarn ynnde deiiklik ya da asimetri. Hasta, 2 3 gnde Birka yl; kimi zaman okumaya balayabilir. kalc. 7 10 gn iinde iinin bana dnebilir. rklerin ve iliklerin gemesi iin birka hafta gemesi gerekir.

Gzkapa ameliyat

Geici rahatszlk hissi, gzkapaklarnda gerginlik, ime ve rkler. Gzlerde geici kuruluk, yanma ve kant. Ar miktarda gzya oluumu, ilk birka hafta a duyarllk.

Yz kaldrma

Sarkm yz derisini, alt Birka saat. eneyi ve gevek boyun derisini dzeltmek amacyla fazla yan alnmas, kaslarn gerilmesi ve yzn yeniden rtlmesi. Genellikle 40 yan stndeki kadnlar ve erkeklerde uygulanr.

Geici rme, ime, uyuma ve gerginlik hissi, deride kuruluk ve derinin duyarllnn artmas. Erkeklerde, sakal kan derinin yeri deitirildii iin, kulak arkasnn da srekli tra edilmesi gerekir.

Hasta, 10 - 14 gn Genellikle 5 10 yl. iinde iinin bana dnebilir. 2 hafta ya da daha uzun bir sre ar i yapamaz, Birka ay gnete fazla kalmamaldr.

Kaynak: American Society of Plastic Surgeons (http://www.plasticsurgery.org)

BLM ve TEKNK 8 Mart 2005

eviri: Asl Zll

nsan Vcudunun Rekorlar

Vcut eklimiz, boyumuz, kilomuz ve vcut llerimiz, byk oranda kaltsal zelliklerimizle belirleniyor. Dnyann farkl yerlerinde yaayan insan rklar, yaadklar blgelerdeki corafi ve iklimsel koullar nedeniyle farkl fizyolojik ve fiziksel zelliklere sahip olabiliyorlar. Ekvatora yakn blgelerde yaayan insanlar daha sert hatl ve zayf bir vcut yapsna sahipken, kutuplara yakn enlemlere gidildike, buralarda yaayan insanlarn daha geni ve hantal yapl vcutlara sahip olduklar gzleniyor. Antropologlarn (insan bilimcilerin) incelemeleriyse, aslnda insan rklar arasnda vcut geniliinin yalnzca %25 orannda farkllk grldn ortaya koyuyor. Peki vcut yaps ve corafi koullar arasndaki balant neye gre ortaya kyor? Biliminsanlar, bunun daha ok iklim koullaryla ve vcutlarmzn s kaybyla ilikili olduunu dnyorlar. Is dengemizi salamann en kolay yolu terlemek. Daha scak iklimlerde vcuttan daha fazla s uzaklatrma gereksinimi douyor ve bu da, vcudun ktlesine oranla yzey alann artrmaya ynelik bir uyum kazanlmasn gerektiriyor. Souk iklimlerde yaayan insanlar da, bunun tam aksine, vcut ktlesine oranla daha az yzey alanna sahip olmallar ki, vcutlarndan daha az s kaybederek donmaktan korunsunlar. Daha geni ve hantal yapl bir vcut, ktle/yzey alan orann azaltmak anlamnda, bu corafi eilimi ok gzel aklyor. Sanldnn aksine, boy uzunluuysa, net bir corafi dzen izlemiyor. Bu konuyla ilgili olarak getirilebilen en nemli aklama, kuzey enlemlerinde alnan gnlk gne miktarnn daha az olmas nedeniyle ergenlie girme yann daha ileri ekilmesi ve bu nedenle de boyun daha fazla uzamas. Ancak, Eskimolarn Kuzey Avrupa rklarna gre daha ksa boylu olmalar, bunun yannda bir etkenin daha iin iine girdiinin gstergesi. Aslnda ik-

En

Uzun Boyun
En
Ksa

Bilinen en uzun insan boynu tam 40 cm. Irklara gre ortalama 15-20 cm arasnda deiebilen boyun uzunluunu bu denli artrmay baaranlarsa Myanmar (Burma)da yaayan Padaung ve Kareni kabilelerinin kadnlar. Bu kabilelerde gzellik gstergesi saylan bakr boyun halkalar, ya ilerledike boyunlarna taklyor ve sonunda boyun, bu halkalar olmadan ba tayamayacak bir hale geliyor. Zina suu ileyen kadnlar da, boyunlarndaki halkalarn karlmasyla cezalandrlyor.

En G e n i Gs
Illinoisden bir rekor... 1926 doumlu Robert Earl Hughes, 6 yandan 25 yana gelinceye kadar vcut arln 4 katna karmay baarmt ve 3,15 metrelik gs evresi lmyle Guinnes Rekorlarna girdi. 1958 ylnda yaamn yitirdiinde 484 kg arlndayd ve tabutu da bir piyanoyu iine alacak byklkteydi.

Boy

En

Byk Eller

2,31 metrelik boyuyla Britanyann en uzun ve dnyann de ikinci en uzun adam unvann tayan Hussain Bissad, bileinden orta parmann ucuna kadar 26,9 cmlik lmle, ayn zamanda dnyann en byk ellerine de sahip.

1990 ylnda Hintli Gul Mohammed, 57 cmlik boyuyla dnyann en ksa insan olarak Guinnes rekorlar kitabna gemiti. Solunum sorunlar nedeniyle 1997 ylnda yaamn yitiren ve Mohammedden sonra, henz ondan daha ksa boylu bir insan bulunamad. Fotorafta grlen Pakistann en ksa boylu insan olan Adeel Ahmedin boyuysa 93 cm.

En

Uzun Boy

1940 ylnda yaamn yitiren ABDnin Illinois eyaleti vatanda Robert Pershing Wadlow, Guinness Rekorlar Kitabnda hl dnyann en uzun boylu insan olarak geiyor. Boyu en son 1940 yl Haziran aynda lldnde 2,72 myi bulan Wadlow, 9 yandayken, boyu 1,8 m olan babasn evin merdivenlerinden yukarya tayabiliyordu. Ayn zamanda 47 cm boyundaki ayaklaryla, dnyann en byk ayaklar nvannn da sahibi olan Wadlow iin hazrlanan tabutsa, 3,28 m uzunluunda, 81 cm geniliinde ve 76 cm derinliinde oldu.

lim koullarnn canllarn fiziksel zellikleri zerinde oynad roller zerine ok sayda gr bulunuyor. Ekoloji bilimi kapsamnda incelenen bu grler; farkl corafya koullarnda yaayan canl trlerinde kol-bacak gibi vcut yeleri, kulak-burun gibi vcut kntlar ve hatta renk-desen zellikleri

konusundaki eitlilie aklama getiriyor. Ancak, elbette genel geer grlerin ve aklamalarn dnda kalan durumlar da var. Bunlarla da imdilik, Guinness Rekorlar kitab ilgileniyor. Deniz Canda
Kaynaklar Thomas, C. The Shape were in New Scientist. 30 Ekim 2004 ili, M.N. Ekoloji Ders Kitab. Ankara, 1996 http://www.guinnessworldrecords.com Mart 2005 9 BLM ve TEKNK

Vcudumuzu Bee Dayanlmaz A

Aynada kendimize yle bir bakmadan dar kamyoruz. D grnmz bizim iin nemli. Yalnzca giyimimiz, sa kesimimiz, yzmzdeki makyaj, byk, sakal gibi ayrntlar deil, vcudumuzun biimi de etkin toplumsal beenilerin dorudan ya da dolayl makasndan geiyor. zellikle kadnlar, zamann ideal vcut llerine sahip olmak iin hummal bir aba iindeler. TV dizileri, sinema filmleri ve magazin arlkl dergilerde boy gsteren film yldzlar da biricik idollerimiz. Onlara benzemek istiyoruz. Biliminsanlar, bu eilimle ilgili aratrmalar yaparken zaman iinde deien toplumsal beenilerin istatistiklerini de ortaya karyorlar. Toronto Clarke Psikiyatri Enstitsndeki aratrmaclar, zamann ideal vcut llerini belirmek iin magazin arlkl dergileri gsterge olarak kullanmlar ve bu dergilerin 1950-1978 yllar arasndaki saylarn taramlar. Sradan kadnlarn zaman iinde kilo ald, dergilerdeki kapak kzlarnnsa tersine gittike zayflad ortaya km. kinci bir alma, 19501980li yllar arasnda modellerin kadns, yuvarlak vcut hatlarn kaybettiklerini gstermi. Son zamanlarda yaplan bir dier aratrmadaysa dergilerde kapak olan modellerin vcut lleri incelenmi. Zaman iinde gs ve kala llerinde azalma, bel llerindeyse art grlm. Bundan baka, vcut kitle indeksleri karlatrlm. Bu indeks, ktlenin metre cinsinden boyun karesine oranyla hesaplanyor. Aratrmaclar, modellerin vcut kitle indekslerinin, dier kadn nfusuyla karlatrldnda dk olduunu bulmular. Bu sonular bir yandan, kadn vcudunun yuvarlak hatlarn kaybetmesiyle erkeksi grnmeye baladn, dier yandan ideal vcut lleriyle toplumun gerek kadn vcut llerinin uyumadn gsteriyor.
BLM ve TEKNK 10 Mart 2005

Her ne kadar kadnlar geleneksel olarak ilgi merkezi olsalar da, erkekler de toplumsal eilimlerden paylarn alyorlar. American Universityden (Washington) bir psikoloun yaymlanm makalesinde, erkek kapak modellerin de gittike inceldii bildiriliyor. Ancak, erkek vcudu incelmekle kalmyor, kaslanyor da! Bu eilimle ilgili, Adonis Kompleksi adl kitapta toplumsal rollerin deimesiyle ilgili saptamalar var. Kitapta, kadnlarn ekonomik ve cinsel zgrlklerindeki gelimelerin,

erkeklerin toplumsal rollerini de doal olarak deitirdii vurgulanyor. Aile reisi rolnden kurtulan ve toplumsal rollerini daha ok kadnlarla paylamaya balayan erkeklerin, daha nce erkeksiliklerini askeri, politik ve parasal alanlarda gsterirlerken, imdi bunu kasl vcutlarn sergileyerek yaptklar ne srlyor. Son dnemlerdeki Hollywood filmlerindeki kahramanlara bakn; bu eilimi nasl da yanstyorlar. Ancak, uzmanlar ideal grnle ilgili toplumsal beenilerin genler zerindeki etkilerine de dikkat ekiyorlar.

Yeme bozukluklarnn, steroid kullanmnn, bilinsiz zayflama yntemlerinden kaynaklanan salk sorunlarnn artt aklanyor. Bu nedenle, eskiye oranla insanlarn gnmzde d grnlerine daha ok nem vermelerinin altndaki eilimler aratrlyor. Bu aratrmalardan biri de, kadnlarn bir numaral sorunlarndan biri olan vcut kllaryla ilgili. Biliyorsunuz, kadnlar iin zel bir erkekle akam yemeine gitmek kimi zaman bir ikenceye dnyor. Ne giyeceim, sam nasl olsun, makyajm nasl yapaym, hangi parfm sreyim bir yana, takvimden regl dnemi kontrol ediliyor, gerekiyorsa vcut kllaryla ilgili dzenlemelere giriliyor! Neden modern toplumdaki birok kadn vcut kllarndan kurtulmann binbir yolunu aryor? Oysaki, insan plak maymun olarak adlandrlyor. Evet trmz, dier memeli trleriyle karlatrldnda ansl. Dier yandan, bizim byklmzde bir insansmaymununki kadar, yani yaklak 5 milyon kl kkmz var. Ancak kllarmz olduka ince! nsan trnn kllarnn incelmesi ve kaybolmasyla ilgili evrim srecine bakldnda yaygn gr, iki ayak zerindeki insanmslarn ormanlardan gne altndaki otlaklara yayldklarnda, vcutlarnn serin kalmas iin kllarnn inceldii ynnde. Daha sonra da atalarmzn, e olarak daha az kll olanlar semesiyle, yeni nesillerin gittike plaklat dnlyor. Belki de vcut ve yz kllarnn kaybolmasyla bir dierini ayrt etme yeteneimiz geliti ve iletiimimiz kolaylat. ngilteredeki kimi aratrmaclar, vcut kllarndan kurtularak d parazitlerden de kurtulduumuzu dnyorlar. Aradaki ilikiyi anlamak iin kpein ya da kedinin krknn d parazitlerin yaamas iin, nasl uygun bir ortam saladn dnn. Bu dnceleri destekleyecek kant-

endirmenin Arl
lar snrl. stelik, vcudumuzun kimi blmlerindeki kllarn kalmasyla ilgili kuramlar daha da tartmaya ak. rnein salarmzla kafamz, gne altnda alrken serin ya da souk iklimlerde bulunurken scak tutma ansn yakaladmz; belki de, kulardaki ibikler gibi kafamzda parldayan salarmzn e bulmamza yardm ettii ynnde dnceler var. Gnmzde bile parlak, gr salkl salarn insan ekici hale getirdii ortada. Peki, ya koltuk altlarmzdaki, kasklarmzdaki kllar? Ergenlikle birlikte ortaya kan koltuk alt ve kask kllarnn cinsel olgunluun belirtisi olarak i grd dnlyor. Bu kllarn eklemler arasndaki anmay nleyici etkisi de ne srlyor. stelik, kllarn bulunduu blgede koku yayan nemli salg bezlerinin de olmas, kllarn e bulmada seiciklikle ilgili ilevleri olduunu da akla getiriyor. Bu aklamalarla birlikte, Eski Msrllardan beri kadnlarn, hatta erkeklerin vcut kllarn temizledikleri biliniyor. Ancak, 1915lerde Gillettein kadnlar iin tra ban karmasyla tylerden kurtulma akm ciddi bir ekilde balyor. kinci Dnya Savann sonunda ou batl kadn, bacaklarndaki ve koltuk altlarndaki kllar temizliyorlar. Bu iin zaman gerektirdii ve en kts acs dnlecek olursa, neden insanlarda vcut kllarndan kurtulma ynnde bir eilim var? Lafatte Collegeden (Pennsylvania) bir psikolog, kadnlara bu soruyu ynelttiinde kendimizi daha kadns ve ekici hissediyoruz yantn alm. Ancak, Beyaz Irktan kadnlar durum tam tersi, tysz kadnlar ekici bulunmuyor. Yine de modern toplumda, bacak ve koltuk altndaki kllarla kadnlar, daha az zeki, iletiimde zorluk eken ve mutsuz olarak yarglanyorlar. Aratrmac, kadnlarn kllarn temizlemesinin, cinsiyet farkn vurguladn dnyor. Bir kere, vcut kllar erkeklik hormonu olarak bilinen testosteronun bir rn. stelik, gnmzde kadn ve erkein toplumsal rolleri birbiriyle rtm durumda. Bu nedenle kadnslk ve erkeksilik, vcutlarn sergilenmesiyle ortaya karlmaya allyor. kincisi, kadnlar vcut kllarn aldklarnda kendilerini daha gen ve masum hissediyorlar. ncsyse, hem kadnlar hem de erkekler vcut kllarn alarak, hayvan atalarndan kendilerini uzaklatrmak istiyorlar.

Benzemek istediimiz idoller, barbie bebekleri gibi incecik. Ancak gerek dnya farkl sonular ortaya koyuyor. Dnya Salk rgtnn 1997 yl verileri, vcut kitle indeksine gre dnya nfusunun % 25inin iman, % 25inin balk eti ya da toplu, % 25ininse u anda iman deil ancak genetik olarak imanla yatkn durumda olduunu gsteriyor.

Konuyla ilgili farkl dnceler de ortaya atlyor. Bir aratrmac, klsz cildin e bulmak iin sahip olunan iyi genlerin reklamn yapan bir ilan ilevini grdn dnyor. Przsz, lekesiz, yarasz beresiz yani kusursuz ve elbette parazitsiz bir cildin e bulmaya yardmc olduu dncesi, erkeklerin srt ak elbise giyen kadnlar neden ekici bulduklarn aklyor. Dier yandan insana plak maymun yaktrmas yapan Desmond Morris, yeni kitabnda koltuk altnn tra edilmesiyle e bulmaya ynelik koku uyarlarnn engellendiini yazyor. Tm bunlar arasnda kesin bildiimiz, vcudumuzla ilgili toplumsal beenilerin ynlendirdii eilimlerimizin olduu. Bu eilimler medya tarafndan zellikle vurgulanyor ve ortaya kan idollere benzememizi salayacak teknolojiler gelitiriliyor. Elbette, seim sizin. Vcudunuzun nasl grneceiyle ilgili kiisel tercihleriniz olabilir. Ancak, zerinde hl konuulan bir skandal da hatrlayarak iyi dnn! Notting Hill filminin galasnda Julia Roberts, muhteem elbisesinin akta brakt koltuk altlarndaki kllaryla grntlendiinde yer yerinde oynamt. Bu rnek, toplumsal beenilerin vcudumuzdaki dayanlmaz arln ak olarak gstermiyor mu? Tuba Can
Kaynaklar Ainsworth C. Vital Statictics New Scientist, 30 Ekim 2004 Middleton L. Smooth Operators New Scientist, 30 Ekim 2004

Mart 2005

11 BLM ve TEKNK

Kazanmaya
Sporcu Vcutlarn 4 Anahtar
.

Deli gibi koup, metal bir masaya atlayp, buzdan bir pistte saatte 120 km hzla dnemelerden savrularak kaymak kulaa lgnca geliyor deil mi? Yeni olimpik sporlardan olan skeleton dalnda yarmak isteyenlerin btn bunlar gerekletirebilmek iin biraz daha fazla sinire gereksinimleri olaca ak. Bununla birlikte, altn madalyay kazanabilmek iin doru trde vcut yapsna da sahip olmalar gerekli. Bu nedenle, Avustralyal yetenek avclar kollar svad bile; 2006da talyann Turin kentinde yaplacak olan K Olimpiyatlarnda skeleton dalnda dereceye girebilecek sporcular semek iin bilimden yararlanma yolunu setiler. Bu tr yetenek saptamalar, sekin sporlarda lkelerin genel performanslar arasndaki fark yaratan nedenlerden biri haline geldi. Bu daha ok, belirli trde vcut yaplarnn belirli sporlara uygun olmas gereine dayanyor. Sportif baar aka fiziksel zelliklere bal olduunda, kiinin boyu, kilosu ve kol ve bacak uzunluklar bile dier sporcularla arasnda fark yaratabilir. in, Sovyetler Birlii ya da dier Dou Bloku lkeleri bunu ilk fark eden ve doru zelliklere sahip sporcular bulmak iin almalar yapan lkeler olmulard. Gnmzdeyse, spor bilimciler dnyann her yerinde 3D ( boyutlu) lmler, vcut taramalar ve bilgisayar modellemeleriyle alyorlar. Avustralya, 1989da gelitirilen bir yetenek saptama programna nclk ediyor. Yeni Zelanda, Japonya ve ngiltere gibi baka lkeler de bu tr almalara baladlar. Yetenek saptama yntemi, krek giBLM ve TEKNK 12 Mart 2005

Erkek basketbol oyuncular, ortalama bir insandan 36 cm kadar uzunlar. Krekiler ve yzcler de, uzun boylu olmann yararn yarta hissederler. Uzun boylar sayesinde, kta, dnlerde ve finalde elde etikleri stnlk aslnda, verilen mesafe boyunca daha az g harcayarak yolculuk edebilmelerinden kaynaklanyor. Uzun boylu tenisiler, servis atlarn farkl alarla yapabilirler. Ancak ksa boylu sporcular da, abuk hzlanma ve eviklik gerektiren sporlarda stndrler. Bu sayede, ksa mesafe koularnda baarl olabildikleri gibi, daha hafif ve vcut hacimlerine oranla daha geni bir vcut yzeyine sahip olmalar ve bu sayede daha vcut scaklklarn daha iyi ayarlayabildikleri iin uzun mesafe koularnda da baarl olurlar. Ayrca ksa boylular, daha abuk dnebildiklerinden ve havaya frlatlmalar kolay olduundan genellikle jimnastikiler ve artistik patinajclar da ksa boylulardan kar.

Boy:

byk ksmnn kas olduunu sylemeye gerek yok. Ortalama bir erkek 76 kg gelirken, ortalama bir sumo greisi 263 kg geliyor. Zayf sporcularsa, ok uzun mesafe koular, jimnastik gibi g - arlk orannn avantaj salad sporlarda daha baarl oluyorlar.

KolBacak Uzunluu:

Uzun kol ve bacaklar, zellikle de ksa bir gvdeye sahipseniz manivela kolu gibi alrlar. Krekiler ve yzcler bu sayede, ilk hamlede uzun mesafeler kat edebilirler. Uzun kollar, sutopunda topu yakalamakta byk kolaylk salar. Boksta da uzun kollar sayesinde istediiniz noktalara ulamanz kolay olur. Hele bir de ksa bacaklarnz varsa, arlk merkeziniz de aada olacandan, dengenizi korumak da daha kolay olur. Ancak, uzun kollarn pek avantajl olmad sporlar da var. rnein, halter. Ksa kollar, bu tr sporlarda avantajldr nk yk tadnz mesafe daha ksadr. Fazla ya hemen hemen tm sporlarda dezavantajl bir eydir. nk atlet, performansna hibir katkda bulunmayacak fazla kilolar da tamak ve bunun iin de g harcamak zorunda kalr. Bunun da tek bir istisnas var: ok uzun mesafe yzme yarlar. Fazla yalar burada kaldrma kuvveti ve yaltc gibi bir etkiye sahiptir. Ancak kimi yalarn, vcut iin ok nemli olduunu da unutmamak gerekir. Sekin sporcular vcut ya oranlarn srekli kontrol ederler. Bunun iin vcutlarnn eitli noktalarnda derilerinin kvrmlarnn kalnln lerler.

Ya Kas Oran:

Arlk: Ar atletler genellikle sumo grei ya da halter gibi ok ksa sreli g gerektiren sporlarda avantajldr. Elbette bu arln

bi sporcunun boyu, kol ve bacak uzunluu gibi vcut yapsnn ok nemli olduu sporlarda ok ie yaryor. Krek gibi skeleton da, kta sporcunun kollarna ok i dt iin bu reeteye gereksinim duyabilecek sporlardan biri. Birok spor dalnda, bilimsel incelemeler genellikle, deneyimli bir altrcnn allm yetenek kefi yntemlerini tamamlayc bir rol oynar. Ancak, bu analizlerde sporcunun birok dalda baarl olabilecei sonucu kabilir. Bu durumda, yetenek saptama yntemine bavurulabilir. Bazen, skeletonda olduu gibi, bir spor dalnda yaran ancak, baka bir dalda daha baarl olabilecek sporcular saptayan kimi analizler kullanlr. Yetenek sap-

tama yntemi, ayrca gen sporcular daha baarl olabilecekleri alanlara ynlendirmede de kullanlyor, takm sporlarnda sporcularn kendi yeteneklerine uygun konumlarda oynamalarna da yardmc olabiliyor. Ayrca, bireysel sporlarda da sporcularn performanslarn artrmak iin kendilerine gre uygun antrenman yapmalarn da salyor. Peki, nasl alyor? 12 ya ve daha yukars gen atletler iin testler genellikle ayn. Aratrmaclar, daha ok hz, dayankllk, boy, arlk ve organlarn orantsna bakyorlar. Daha yal atletlerdeyse test, o sporun gerektirdiklerini yanstr. Kimi sporlar, farkl vcut yaplarnn uygun olduu farkl zel-

Uygun Beden Yaps

likler ister. Hangi zelliin nemli olduunu ortaya karabilmek iin bilimadamlar belirli spor dallarndan atletlerin ana zelliklerini, spor yapmayanlarn ve baka spor dallarndan sporcularn zellikleriyle karlatryorlar. Bununla birlikte, ayn spor dalndan farkl dereceler elde eden sporcular da karlatrp, farkl zamanlarda vcuttaki deiimleri gzlemliyorlar. Btn bunlarn sonucunda, vcudun bir spor dalna uygun olmasnn drt anahtar olduu ortaya km: Boy, arlk, kol - bacak uzunluu ve vcut ya oran. Bu vcut zelliklerini lme bilimi ya da dier adyla antropometri, metre eridi ve ap pergeli gibi aralarn kullanld gnlerde fazla ilerleme kaydedememiti elbette. Gnmzdeyse, aratrmaclar atletlerin vcut biimlerinin 3D grntlerini veren ve vcut yzeyi haritas karan tarayclarla alyorlar. Bu da, daha ncelere oranla ok daha ayrntl ve kesin lmler yapma olana sunuyor. Kas ktlesini, kol ve bacaklarn kesitleri sayesinde hesaplayabiliyor, vcut yzey alan zerinde alabiliyorlar. Gney Avustralya niversitesi Uygulamal Antropometri Merkezinden Tim Olds Bu sayede ok daha ayrntl bir vcut resmine sahip olabiliyorsunuz diyor. Oldun takmnn yapt gibi geni alanl almalarda, vcut hacmini lmek ve younluunu tahmin etmek iin 3D taramalar kullanlyor. Bu, vcudun ya kas orann saptamay salyor. ngiliz Spor Enstitsnden Greg Whyte ve arkadalarnn almasndaysa, DEXA tarama ad verilen ve aslnda kemik younluunu lmek iin gelitirilen bir X-n tarama yntemiyle, atletlerin vcutlarnn iine

daha yakndan baklarak daha ayrntl grntler elde ediliyor. Burada ama, herkesin vcuduna uygun ya kas orann saptayabilmek. Dier almalar, zel spor dallarna younlam durumda. Olds ve arkadalar bisikletilerin hava direncini ve srklenmeyi en aza indirgemeye ynelik uygun duruu bulmak iin tarama yntemiyle alyorlar. Dou Avustralya Spor Enstitsnden bir grupsa, vcudun suda daha hzl ilerlemesini gelitirecek modeller bulmak iin yzclerin vcutlarn taryor. Elbette bu yntem yldz sporcularn kefini garanti etmiyor. Yetenek, eviklik, karar verme ve davran da bunda ok byk bir role sahip ve bunlarn llmesi ok g. rnein yzmede, tanm olmayan suyla ilgili duygu (aquatic feel) kalitesi ok nemli. Yzme gibi birok spora baar ansnn artmas iin erken yalarda balanyor ancak, bu yalardaki sporcularn vcutlarnn nasl gelieceini nceden kestirebilmek ok zor.

Bununla birlikte, baarya yakn atletlerin saptanmas, zellikle az nfuslu lkeler iin ok nem tayor. rnein, Avustralyada, gelecein yldz sporcularn karmak zere 1019 ya arasnda yetenekli genler havuzunda 2,7 milyon gen bulunuyor. Bu say size fazla m geldi? Peki ya, ABDde ayn ya grubundan oluturulan havuzda 41,7 milyon, indeyse 228 milyon gencin olduunu sylersek? Avustralya Spor Enstits yetenek saptama mdr olan Jason Gulbin, Avustralya gibi lkelerde, sporcu havuzu kk olduu iin, ilerinden bir ksmnn yldzlaacan beklemek gibi bir ansn olmadn sylyor. Getiimiz eyll aynda Gulbin ve arkadalar, 27 kadn sporcunun skeleton sporundaki potansiyelini lmek iin testler yaptlar. Teste katlan tm kadnlar hzlar ve kza itebilme gleri gibi, bilimadamlarnn ivmelenebilme, g ve duru zelliklerini gzlemleyebildikleri zellikleri sayesinde seilmiler. Bu sporu semelerinin nedeniyse, ok yeni bir dal olmas ve henz birok lkenin en iyi olabilmenin formln bulamam olmasym. Avustralya, 2006 K Olimpiyatlar iin bu dalda umutluyken, dier lkeler benzer programlar sayesinde 2010 Olimpiyatlarnda iddial olacaklarn sylyorlar.
Ainsworth C., "Built to Win", New Scientist, 30 Ekim 2004

eviri: Elif Ylmaz

Mart 2005 13 BLM ve TEKNK

Gizli Sinyaller
olunmas durumunda baklk sisteminin enfeksiyonlarla daha kolay savaabilmesini salayan MHC genleri zerinde younlaan ekip, farkl erkeklere ait terli tirtlerin verildii kadnlardan, hangilerinin kokularn ekici bulduklarn sylemelerini istemi. Bu denemenin sonucunda, kadnlarn tercihleri, karma MHC geni tayan erkeklerin kokularndan yana olmu. Kadnlar iin cilt de nemli bir karar verme nedeni ve kadnlar, kokularn beendikleri erkeklerin ciltlerini de sklkla ekici buluyorlar. ngilterede bulunan Newcastle niversitesi aratrmaclarndan Craig Roberts ve ekibinin yapt aratrma da, yine MHC genleri zerinde olmu. Ancak bu kez farkl bir zellie gre... Craig ve ekibi, 50 kadndan oluan bir gruba, 92 erkee ait yz fotoraflar gstererek, ilerinden en ekici bulduklarn semelerini istemi. Bu denemenin sonucunda, kadnlarn daha ok, kark MHC geni tayan erkeklerin yzlerini ekici bulduklar grlm. Bir ufak deneme daha yapmaya karar veren ekip, bu kez ayn kadnlara, ayn erkeklerin yalnzca yanaklarndan bir blm gstererek deneyi tekrarlam. artc biimde, kadnlarn yine karma MHC genlerine sahip erkekleri bulduklar grlm. Kadnlarn seicilii, cilt ya da koku ile snrl deil. Derin bir ses tonu, kadnlarn ok byk bir yzdesi tarafndan ok ekici bulunuyor. Aratrmaclar, derin bir ses tonunun, kadnlar tarafndan olgun, ar, daha erkeksi bir cazibe ve olaslkla daha kll bir gs anlamna yorulduunu ne sryorlar. Bu konuda yaplan aratrmalarn ortaya kard gerek sonusa bir hayli ilgin. Bir erkein sesi, onun vcudunun ne kadar simetrik olduu konusunda ipucu veriyor! Kadnlarn tercih ettii seslerin sahibi olan erkeklerde yaplan vcut lmlerinde, bu erkeklerin vcutlarnn dier adaylara gre belirgin derecede simetrik olduu grlm. Simetri de, yine salkl bir genetik yapnn gstergesi. Kadnlarn erkeklerde farknda olmadan dikkat ettikleri bir dier zellik de eller. Kadnlarda yzk ve iaret parmaklarnn boyu birbirine neredeyse yaknken, erkeklerde yzk parma biraz daha uzun oluyor. Annenin gebelik sreci boyunca bebein kar karya kald testosteron miktaryla doru orantl olarak ortaya kan ve ikincil eeysel karakterlerden biri olarak tanmlanan bu zellik, erkein damarlarnda dolaan testosteron miktar konusunda da kadnlara fikir verebiliyor. Orta Lancashire niversitesi aratrmaclarndan John Manningin yrtt bir aratrmada, kadnlarn, nedenini bilmeksizin yzk parmaklar iaret parmaklarndan daha uzun olan erkeklerin ellerini daha erkeksi bulduklar belirtiliyor. Manningin dier almalarnn da dorulad zere, yzk parma daha uzun olan erkeklerin gerekten de kanlarnda daha yksek testosteron seviyeleri grlyor ve sperm saymlar da daha yksek sonular veriyor. Peki ya erkekler? Erkekler kadnlarda ne gibi ilgin zelliklerin peine dyorlar? Yaplan almalar, bir kadnn cinsel ekiciliinin, aylk dngsyle birlikte deiim gsterdiini destekliyor. Buna gre kadnlar, aylk dnglerinin ortasnda, yani tam yumurtlama zamanlarnda erkeklerce daha ekici bulunuyorlar. Texas niversitesinde Devendra Singh ve Matthew Bronstad tarafndan, bu konuya ilikin iki farkl aratrma yaplm. lk denemelerinde, deneye katlan erkeklerden, ayn kadnlarn, ayn farkl zamanlarnda giydikleri terli tirtlerin kokular arasnda seim yapmalar istenmi. Bu deneyin sonucunda erkekler, kadnlarn aylk dnglerinin ortasndayken giydikleri tirtlerdeki kokular daha ekici bulmular. kinci denemedeyse, aylk dnglerinin ortalarnda ve sonunda olmak zere, yine ayn kadnlarn yz fotoraflar gsterilmi. Bu denemede de erkeklerin seimi yine dourgan evrelerinde olan kadnlardan yana olmu.
Secret Signals New Scientist, 30 Ekim 2004

Kar cinsi ekici bulup bulmadmz konusunda karar verirken nelerden, hangi ipularndan etkileniyor olabileceimizi hi dndnz m? Bu soruya verilebilecek genel geer yantlar var: gzler, dudaklar, kala, gsler, vs.. Ancak i yalnzca gzlerimizin kararlaryla bitmiyor. Aratrmaclar, bir kiinin d grnmnn yannda duyularmza hitap eden dier zelliklerinin de, o kiinin bizim iin ne kadar uygun bir e olduuna karar vermemizde rol oynadn sylyorlar. Hatta bunun, onlarn genlerine aktrmadan bir gz at olduu da dnlyor. Kadnlar ve erkekler arasnda dikkat edilen zellikler sklkla fark gsteriyor. Erkekler genel olarak dourganlk gstergesi saylan zelliklere sahip olan kadnlar daha ekici bulurken, kadnlarn tercihi daha salam bir gen setinden yana. Koku, ou kii iin bir ekicilik ya da iticilik nedeni olabiliyor. Ancak, kadnlar genel olarak kokular konusunda ok daha seici. yle ki, baz avantajl genetik zellikleri olan erkekleri, kokularndan anlayabilecek kadar ileri gidebiliyorlar. New Mexico niversitesi alanlarndan Randy Thornhill, vcut kokular zerinde yllardr ura veren bir uzman. Kadnlarn, genetik zellikleri dierlerinden daha stn ya da gen seti dierlerinden daha salkl olan erkekleri kokularna gre ayrt edebildiklerini ortaya karmak amacyla yapt deneyde, Thornhill ve ekibi olduka artc sonular elde etmi. zellikle farkl eitlerinin bir karmna sahip
BLM ve TEKNK 14 Mart 2005

eviri: Deniz Canda

Rakamlarla Vcudumuz

Beyin kabuumuzdan (korteks) her yl ortalama 31 milyon sinir hcresi yitiriyoruz. Bu da yaklak saniyede 1 hcre kaybna denk geliyor. yi ki beynimizin tamamn Olaanst Yorucu bir gkullanmyoruz. Eer beyindeki yebir rejenerasyon (kendini nn sonunda terli bir dekle, balantlar aktar ve kullan yenileme) zelliine sahip olan kakoltukaltnn her 1 cm2sinmekanizmas olmasayd, olaslkracierimiz, %70lik bir doku kaybnda de, ortalama 100 milyon kala yaammz ok ksa sbile kendini tamamen yenileyebiliyor ve bir- dar bakteri bulunuyor. rerdi. ka ay ierisinde asl boyutlarna yeniden ulaabiliyor. Karacier, ayn zamanda vcudumunsan zun en byk salg bezi ve gnde yarm litre kavcudunda toplam 206 dar safra retiyor. Ortalama arl kadnlarda kemik bulunuyor. Bunlarn 1,3 kg, erkeklerdeyse 1,8 kg olan karacier, yarsndan fazlasysa el ve ayaklaEn geni organherhangi bir anda vcudun kan gereksinirmzda yer alyor. Vcudumuzun mz, yani derimizde buluminin yaklak %13n karlyor. Her en karmak eklemi olan diz eklenan hcrelerin says tam 300 karacier hcresinin ortalama mmi, ayn zamanda da vcudun en milyon. Derinin en d katman ryse 150 gn. kolay hasar grebilen ekleolan epidermis, kendini srekli olami. rak yeniliyor ve ortalama 75 gnde bir tamamen yenilenmi oluyor. Derimizin her 3 cm2sinin altnda ortalaErikin bir insayema 10 kl kk, 100 ter bezi ve 1 nn sa akcierinde (sol akcier, Gen bir yma du metre uzunluunda kan damar alt ksmnda kalbin yer almas nedeniyle sann tikin in 00 Hertz aras bulunuyor. daha kktr), ortalama 300 milyon kadar 0.0 0-2 deiaral 2 nrlar olarak) alveol ad verilen kk hava kesecikleri bulunust s k arp(alt ve ndka bu aral yor. Bu kesecikler bir ekilde yan yana yere serilertze d ala bilseydi, bir tenis kortunu tamamen kaplayabilecek iyor. Y de 50-8000 He le yakn im sibe bir alana sahip olduklar grlrd. Akcierlerimize c bir bi olarak 130 de a havalad nel giden ana hava gei yollarnn, her iki yanda farkyor. Ge nein ok yakn rahatsz (r s) l alarla seyrettiini de hatrlatalm. Bu da, bursesler grlt 0 desibel uan n, 9 nan bir nunuza soktuunuz leblebiyi iinize ekmeetbalarke elmeye rin uzun sreli edici g niz halinde, bu leblebinin byk olasyol sesle na eki zerind c duyma kayb mou anda barlkla sa akcierinize gideceirn i, kal kis trakt saklarnzda yaamakta ni gsteriyor. or. Bir n bu aabiliy si, verile olan bakterilerin toplam ktlesi un se e. torun zerind 1000 gram. Her yl, arlmz kadeerin dar bakteriyi dk yoluyla dar atBeynimizde buluyoruz ve barsaklarmzda yaklanan 100 milyar kadar sinir hcresi (nk 500 kadar farkl tr bakteron) arasnda bulunan iletiim balantlarnn (siriye konaklk ediyoruz. napslarn) saysnn 1015 civarnda olduu tahmin ediDo the Maths New Scientist. 30 Ekim 2004 liyor. Beynimizin sol yarsnda, sa yarsnda olduundan 200 milyon kadar daha fazla sinir hcresi oleviri: Deniz Canda duu bulunuyor.

1 2,5 25 31 10 0 70 206 300 300 20 20 1000 15

Bir gnde, ortalama 1 litre kadar ter kaybediyoruz. Salkl bir erikin insann kan damarlarnda ortalama 25 milyar krmz kan hcresi (alyuvar) dolayor. Bu da 1 litre kanda yaklak 5 milyar krmz kan hcresine karlk geliyor. Her gn, bunlardan 25 milyonu (yani yaklak %1i) lerek yenileniyor. Yani, 1 saniyede 300.000 kadar krmz kan hcremizi yitiriyoruz. Tek bir krmz kan hcresinin btn vcudumuzu dolamasysa, 20 saniyeden daha ksa sryor.

Tm yaam sremiz boyunca kalbimiz yaklak 2,5 milyar kez atyor. Dinlenme halindeyken dakikada 5 litre kadar kan pompalarken, egzersiz halinde bu miktar 30 litreye kadar kabiliyor. oumuzun kalbi gs kafesimizde sol yanda yer alrken, 8500 kiiden birinde grlebilme olasl olan situs inversus (yer terslii) ad verilen bir durumda, kalp gs kafesinin sa yannda konumlanabiliyor ve dier tm organlarn konumlar da bulunmalar gereken normal yerin tersinde oluyor.

.000

10

Mart 2005

15 BLM ve TEKNK

Okullara, dersanelere, laboratuvarlara

yeni kefedilmi, en yeni elementleri ieren, bunlarn yer ald gruplarn zelliklerini de aklayan, bu zellikleri nasl kazandklarn anlatan byk boyutlu (64X90 cm) tam bir periyodik tablo posteri
2,5 YTL (2.500.000 TL) ve posta creti karlnda satn alabilirsiniz. Kredi Kartyla Sipari: (312) 467 32 46 Posta ekiyle Sipari: 101621 nolu posta eki hesab Banka Araclyla Sipari: Ziraat Bank. Gvenevler b. 8786897-5001 nolu hesap creti yatrdnz hesaba ait dekontun bir suretini (312) 4271336 no'lu faksa gndermeniz ve teyit iin mutlaka yukardaki numaray aramanz gerekmektedir. Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere / Ankara