Astronom I

1.
NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM
ORTARETM
ASTRONOM
VE
UZAY BLMLER
DERS NOTLARI
Hazrlayan: M. Necati YILMAZ
NDEKLER
1.NTE : ASTRONOMNN TANIMI ve GELM
Sayfa
ASTRONOM . 1 lk Medeniyetlerde Astronomi .... 1 Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Konusu .... 2 Astronomi ve Uzay Bilimlerinde Yntem .... 2 Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Blmleri ..... 2 Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Dier Bilimlerle lgisi ... 3 Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Dier Bilimlerden Fark ... 3 ASTRONOM TARH . Eski Msrllar ve Astronomi .. Mezopotamyallar ve Astronomi .. Eski in ve Astronomi .... lk a ngilteresi ve Astronomi ... Mayalar ve Astronomi . Grekler ve Astronomi .. Batlamyos ve Astronomi ... SLM ASTRONOMS ... NSAN GZNN ALGILAYAMADII IINLAR .. Radyo Dalgalar Mikrodalga. Kzltesi Inlar ... Mortesi Inlar .. X Inlar ..... Gamma (g) Inlar . Elektromanyetik Dalgalarn zellikleri .. ASTRONOMDE KULLANILAN TEMEL GZLEM ARALARI ... Gz .... Drbn .... Teleskop . 4 4 5 6 6 6 7 9 10 14 14 15 16 17 17 18 18 19 19 19 20
OKUMA METN Ali Kuu . 21 OKUMA METN - Mikolaj Kopernik . 23
2.NTE : EVREN TANIYALIM
UZAY, EVREN ve GRNR EVREN 25
ASTRONOMDE KULLANILAN UZAKLIK BRMLER 26 IIK HIZI .. 26
RLATVTE TEORS .. 27 a. zel Rlativite .. 27 b. Genel Rlativite .. I 28
GKADA (GALAKS) .. 28 Sarmal Gkadalar .. 29 Eliptik Gkadalar .. 29 Dzensiz Gkadalar .. 29 SAMANYOLU .. 30 GNE SSTEM .. 32 Gne ve zellikleri .. 32 Merkr .. 33 Vens .. 33 Dnya .. 34 Mars .. 34 Jpiter .. 35 Satrn .. 36 Urans .. 36 Neptn .. 37 Plton .. 37
AVRUPA'DA ASTRONOMNN YENDEN DOUU 38 Kopernik ve Astronomi .. 38 Tycho Brahe ve Astronomi .. 39 Kepler ve Astronomi .. 39 Newton ve Astronomi .. 40
YILDIZLARIN GZLEMSEL ZELLKLER 41 Uzaklklar .. 42 Hareketleri .. 43 Parlaklklar .. 44 Renkleri .. 45 Snflandrlmalar .. 45 Hertzsprung-Russel Diyagram 47 Byklkleri .. 48 aplar .. 48 Ktleleri .. 48 Kimyasal zellikleri .. 48 Saylar .. 49 YILDIZLARIN OLUUMU .. 49 YILDIZLARIN EVRM .. 50
YILDIZ EVRMNN SON EVRELER .. 50 a. Beyaz Cceler .. 50 b. Ntron Yldzlar .. 50 c. Pulsarlar .. 51 . Kara Delikler .. 51 Yldz ile Gezegen Arasndaki Farklar 53 KARA CSM IINIMI .. 54 OKUMA METN Biruni .. 55 II
3.NTE : KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET

GK KRES .. 58 Gk Cismi .. 58
KOORDNAT SSTEMLER (KON DZENEKLER) 58 Dnya'da Koordinat Sistemi .. 58 ASTRONOMK KOORDNATLAR .. 59 Doma Batma Zamanlar .. 62 Ekliptik Koordinat Sistemi .. 63 TAKIMYILDIZLAR VE ZELLKLER .. 64
GNLK GRNR HAREKET ( Gkkresinin dnmesi ) 65 OKUMA METN El Battani .. 66
4.NTE : AY VE GNEN GRNR HAREKETLER
GK CSMLERNN GRNR HAREKETLER 69 Dnyann Grnr Hareketleri 69 Gne'in Grnen Hareketi 70 Burlar . 71
AY . 72 Ay'n Grnr Hareketleri 73
AY ve GNE TUTULMALARI 74 Ay Tutulmas . 74 Gne Tutulmas . 76 OKUMA METN Ulu Bey . 78
5.NTE : ZAMAN VE TAKVM

ZAMAN VE TAKVM . 80 ZAMAN NEDR? . 80
ZAMAN ETLER . 80 Yldz Zaman ve Yldz Gn 80 Gerek Gne Zaman ve Gerek Gne Gn 80 Ortalama Gne Zaman ve Ortalama Gne Gn 81 Yerel Zaman ve Blge Zaman 81 Evrensel Zaman veya Dnya Zaman 81 Trkiye Zaman veya Ulusal Zaman 82 Yl Kavram . 82 a.Dnencel Yl . 83 b.Yldz Yl . 83 c. Ayrksl yl . 83 . Ay yl . 83 III
TAKVM NEDR? . 84 Julien Takvimi . 84 XIII Greguar Takvimi (Mild Takvim) 85 slm Takvimi (Hicr -Kamer Takvim) 85 Rum Takvim . 85 OKUMA METN Harezmi . 86
6.NTE : UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI
UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI 88
UZAY ALIMALARININ TARH 88 Amerika Birleik Devletleri'nde (ABD) Uzay almalar 89 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nde (SSCB) Uzay almalar 90 ROKETLER . 91
UZAY STASYONLARI ve UZAY MEK 92
UZAY ARALARININ ROKETLE YRNGEYE OTURTULMASI 93
NSANLI VE NSANSIZ UULAR 94
UZAY ARALARI LE GNE SSTEMNN NCELENMES 94
ASTRONOMK GZLEM UYDULARI 95 UYGULAMA UYDULARI . 96
YAKIN YILDIZLARA SEYAHAT . 97 UZAY KRLENMES . 97 KAYNAKA . 99
IV
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM
nite 1 ASTRONOMNN TANIMI ve GELM
ASTRONOM
Gk cisimlerinin konumlarn, hareketlerini, birbirine olan uzaklklarnn llmesini, bunlarn fizik ve kimya bakmndan yaplarn inceleyen bilim dalna astronomi ya da felekiyat ya da Gk Bilimi denir. Astronomi, Dnyann da iinde olduu, ( Gne, Ay, gezegenler, Gne Sistemi, yldzlar, kuyruklu yldzlar, akan yldzlar, asteroitler, galaksiler vb) konu alan ve bu cisimlerin yaplarn, bulunduklar yerleri, hareket kanunlarn, meydana gelilerini, zamanmza kadar geirdikleri deiiklikleri, gelecekte meydana gelebilecek olaylar ortaya koymaya alan bilim daldr.
lk Medeniyetlerde Astronomi
lk medeniyetler daha ok lman blgelerde su kenarlarnda kurulmutu. O zaman yerleim merkezlerinin klandrmas bugnk gibi fazla olmad iin geceleri gkyz daha ihtiaml ve daha gzel grnm olmal. Zamanlarnn byk ksmn geceleri ak havada geiren insanlar gkyzndeki deiik gk cisimlerinin farkna varmlar, kiminin fazla gz krparken kiminin gz krpmadn ve bu gz krpmayanlarn brlerinden farkl hareket ettiklerini grmler ve onlara gezegen demiler. Zaman zaman dikkatlerini yldz yamurlar, kuyruklu yldzlar, nova patlamalar ve kutup mas gibi olaylar ve cisimler ekmi olmal. Ayn ve Gne'in gkyznde grnr hareketleri, zaman zaman tutulmalar gstermeleri, Ay'n evreler oluturmas ve olaylarn hep dnemli grnmesi dikkatlerini ekmi olmal. Bir sre sonra gzledikleri gkyznden yararlanmay dnm olmallar. Yldzlarn konumlarn yn bulmada, Ay ve Gne'in konumlarn ise zaman belirlemede kullanmlardr. lerini plnlayabilmek iin Ay ve Gne'in grnr hareketlerine dayal takvimler oluturmulardr. lk medeniyetlerde astronominin geliimini insanlarn meraklar yannda yn bulma ve zaman lme gibi iki temel gereksinmelerine borluyuz. O zamanlar gkyznn dzenli gzlenmesinde bir baka neden de yldzlarn tanrlarla ilgili olduu ve yldz hareketlerinin tanr isteklerine birer belirte olduu inancdr. Bu inan astrolojinin domasna neden olmutur. Bugnk anlamyla astroloji Gne, Ay, gezegenler ve on iki burcun konumlarna bakarak insanlarn karakterleri, davranlar, gemileri ve gelecekleri hakknda bilgi verme sanatdr. Hibir bilimsel dayana olmad iin astroloji bilim deildir ve bu nedenle de hibir gereklik pay yoktur.
Gezegenlerin gelecekte konumlarn (gk almana) ieren bir Babil tableti (British Museum).
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Konusu

Gkyznde; Gnein dzenli bir ekilde doup batmas, Ayn deiik evreler gstermesi, Gne ve Ay ile teki uydularda (dier gezegen uydular ve yapma uydular) grlen tutulma olaylarna ait bilgiler, uzayda yldzlarn bykl ve kkl deiik renk ve parlaklkta grlmeleri; evrende gzlenen patlamalar, yldz kmeleri, gk adalar (galaksiler) ve bulutsularn (neblz) oluum ve geliim nedenlerini aratrr. Bunlarn dnda; btn gk cisimlerinin gerek ve grnen yerlerini (koordinatlarn), byklk, kklk, scaklk, ktle, basn ve uzaklk gibi fiziksel zelliklerini inceler. Yapsn oluturan maddelerin cinsi, gaz, sv, kat durumlar, miktarlar, madde bolluklar, younluk ve bileim gibi kimyasal zelliklerini aratrr. Gk cisimlerinin iyaplarn, yaydklar n, elektrik ve manyetik dalgalar hakknda bilgiler ortaya koyar. Ayrca, hareket kanunlarn, yrnge denklemlerini, ekim kuvvetleri ve gnlk yaantmzn temel konularndan olan zaman sorunu hakknda kesin bilgiler ulatrmaya alr. zet olarak; Astronomi, btn gk cisimlerinin, dnk, bugnk ve gelecekteki durumlarn aratrr. Gk cisimlerinin kimlik kartlarn belirler. Gkyz, uzay ve evrenle ilgili btn sorular aa karp zmeye alr.
Astronomi ve Uzay Bilimlerinde Yntem

Astronomi ve uzay bilimleri gzleme dayanan, ancak, bunu evrenin kendisini laboratuar malzemesi gibi kullanan, elde edilen sonular fizik, kimya, matematik ve dier bilimlerin en son gelimeleri iinde deerlendiren bir ynteme sahiptir.
Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Blmleri

Yaplan astronomi ve uzay almalarnn btnn ve elde edilen bilgileri deerlendirmek iin 1965te dnya astronomi ve dier ilgili bilim kurullarndan oluan Uluslararas Astronomi Birliinin toplantsnda son derece geni bir bilgi yn ortaya kt. Bu durumda bir tek ulus veya kiisel olarak almak yerine, birlikte almak ve konular ayrmak zorunluluu belirlendi. Sonu olarak astronomi konularna gre aadaki blmlere ayrlabilir.
1- Pratik astronomi: Astronomi aletlerinin yapm ve kullanlmasn, gzlem yntemlerini, gzlem 234-
5-
6789-
hatalarnn yok edilmesini, zaman, enlem ve boylam belirleme gibi problemleri konu edinir. Astronometri (Konum astronomisi): Gk cisimleri arasndaki geometrik bantlar, uzaklklar, byklk ve boyutlar, gerek ve grnen yerleri, hareketlerine ait metrik bantlar aratrr. Gk mekanii (Teorik astronomi): Gk cisimlerinin ekim kuvvetleri etkisi altnda yapacaklar hareketleri mekanik kanunlar yardmyla inceler. Bu incelemeye matematik ve fizik de katlr. Astrofizik: Her gk cismi deiik fiziksel yapya sahiptir. Gk cisimlerinin fiziksel yaplarn; yani yzey scakl, parlaklklar, iyaplar, atmosferindeki basnc konularn inceler. Dier bir ifadeyle astrofizik; fizik yntemlerle gk cisimlerinin zelliklerini aratrr. Tayfsal (Spektroskopik) astronomi: Btn gk cisimlerinin tayflarna (spektrumlarna) ait analizler yardmyla; younluk durumu, atmosferinin yaplarnn bileimi, bunlar oluturan maddelerin cinsini ve madde oranlarn, yani kimyasal yaplarn aratrr. Radyo astronomi: Btn gk cisimlerini zellikle, evrenin yapsna ait sorunlar radyo dalgalar yardmyla inceleyen astronominin yeni bir daldr. Astrojeoloji: zellikle akan yldzlar (meteorlar) konu edinir. Gk talarnn (meteorit) ve gzle grlmeyecek kadar kk olan gktaklarnn (mikro meteorit) oluum ve geliimlerini aratrr. Astrobiyoloji: Gk cisimlerinde canl hayatn hangi artlarda mmkn olduunu veya olabileceini aratrr. Seyir astronomisi: Deniz ve hava trafii iin gerekli olan pratik astronomi bilgileri ve gk haritalarnn yapm konularnda almalar yapar. 2
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Dier Bilimlerle lgisi
Astronomi ve Uzay Bilimlerinin hemen hemen her bilim dalyla ilikisi vardr. Astronomi aletleri ile yaplan gzlemler sonunda elde edilen bilgilerin aklanmas ve irdelenmesi srasnda matematik ve fizik kanunlarndan yararlanlr. Fizik, astronomi ve uzay bilimlerine o kadar yakndr ki ou zaman incelenen problemin hangisine ait olduu ayrt etmek g olur. rnein; herhangi bir gk cisminin scaklk, younluk ve basn hesab gibi. Ayn ekilde, astronomi ve uzay bilimlerinin matematikle olan ilgisi de ok genitir. rnein; bir gk cismine ait yrnge denkleminin karlmas, uzaklk deeri tespiti, gzlem hatalarnn hesaplanmas gibi problemler. Gk cisimlerinin yapsn oluturan maddeler ve bu maddelerin oranlar aratrma konusu olduu zaman astronominin kimya ile i ie olduu grlr. Dnya bir gk cismi olduundan, Dnyann oluumu sz konusu olunca astronomi, jeoloji ve jeofizikten yararlanlr. Dnyann yaanabilir olmak iin geirdii deiiklikler ve dier gezegenler de canl yaantnn varlnn incelenmesi problemlerinde biyoloji ile i birlii yapar. Bilhassa son yllarda astronomlarla biyologlar sk bir ibirlii iindedir. Baka gk cisimlerinde canl yaamn bulunup bulunmad problemine cevap aramak zere, rnein; gezegenlerde varl tespit edilen koullar altnda ileri seviyede canl bir hayat bulunmasa bile bakteriyolojik bir canl hayatn bulunabilecei ileri srlmektedir. Astronomik gzlemlerde sabr, dikkat, moral ve heyecan nemli bir faktr olmaktadr. Bu bakmdan astronomi gzlemciye ait hatalarn incelenmesinde psikoloji ve fizyolojiden yararlanr. Gzlem yerinin uygun bir biimde tespit edilmesinde, gzlem yerinin enlem ve boylam deerlerinin hatasz olarak belirlenmesinde hesaplanlmas ve kullanlmasnda jeodezi, topografya ve corafyadan yararlanr.
Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Dier Bilimlerden Fark

Astronomi ve uzay bilimleri gzlem bilimidir. Gk cisimlerinin yaplar, konumlar ve hareketlerine ait olaylar insann kontrol dndadr. Astronomi deneysel bir bilim deildir. Deneysel bilimlerde aratrma ve inceleme konusu, maddenin kendisi veya modeli tespit edilip kullanlabilir. Astronomi de ise byle bir deneme yapma imkn yoktur. Ancak byle bir deneme bugn Ay iin yaplmaktadr. Ayn tesinde, kavranlmas bile ok g olan uzaklklardaki gk cisimleri iin deneyi gerekletirebilmek bugn iin mmkn grlmemektedir. Bu durumda; astronomi; ana malzeme olarak gk cisimlerinden bize ulaan kullanmak zorundadr. Bugn Ay dnda kalan dier gk cisimleri hakknda ne biliniyorsa gk cisimlerinden bize kadar ulaan n incelenmesi ve deerlendirilmesi sonucu elde edilen bilgilerdir. Bu durumda; gkyzn, uzay ve evreni aratran astronomun ilk ii, milyarlarca kilometre uzaklktan gelen toplamak ve deerlendirmektir. In toplanmas ve deerlendirilebilmesi iin muhakkak ki optik astronomi aletleri yannda fizik, kimya ve matematikten yararlanlacaktr.
ASTRONOM TARH
Astronomi en eski bilim dallarndan biridir. Astronomiye ait temel bilgilerden bazlar, bilim tarihinde ilk uygarlklar olarak adlandrlan Eski Msrllar (M.. 3300 - M.S. 333) ve Mezopotamyallar (M.. 3000 - M.S. 2. yzyl) tarafndan bilinmekte idi. Eski inlilerin de Eski Msrllar ve Mezopotamyallardaki gelimelerden habersiz olarak yaptklar almalar ayr bir nem tar.
Eski Msrllar ve Astronomi

Eski Msrllarda, M.. 3000 yllarnda teknik esaslara ve bilimsel tecrbelere dayal bir uygarln varl kabul edilmektedir. Eski Msrl astronomlarn en nemli ilgileri ve belki de grevleri takvim yapmakt. Takvim yapmadaki ama ise tarmn dzenli yrmesi istei, zellikle Nil nehrinin tama zamannn nceden tahmin edilebilmesiydi. O zamanlar Nil nehrinin tama zaman gkyznn en parlak yldz olan Ak yldz (Sirius)'n dou ynnde grnme zamanna rastlyordu. Bu nedenle Msrllar takvimlerini bir dnem iin Ak yldzn grnr hareketine gre dzenlemilerdir.
Eski Msr belgelerinde Sopdet (sirius, akyldz) korku tanrasdr ve ne zaman gne domadan az nce doarsa Nil nehri tayordu ve byk zararlara yol ayordu. Burada Sahu (orion, avc) tanrs Sopdet'e kendisini takip etmesini istiyor. Sopdet'in boynuzlar arasndaki yldz Akyldzdr ve srtndaki 3 yldzla beraber dnlmtr. Orion ise 15 yldzla gsterilirdi.
Zamanmza kadar gelebilen papirslerdeki bilgilerin deerlendirilmesi sonucu, eski Msrllardaki astronomi bilgileri aadaki gibi zetlenebilir. Uzun yllar, Ay, Gne, gezegen ve yldz hareketlerini sistemli ve periyodik olarak gzlemlemilerdir. Bu gk cisimlerinin zel hareketlere sahip olduklarn biliyorlard. Ayn gsterdii evreler takip edilmi, Gne hareketlerini inceleyerek, Gnein bir yl iindeki ufuk dzleminden ykselme ve alalma durumlarn hesaplamlardr. Ay, Gne, gezegen ve yldzlarn hareketi ve gk kresindeki durumlarna ait gzlem sonucu elde ettikleri bilgileri, bugnk ifade ile yldz katalogu (ephemeris) diyebileceimiz tablolar hlinde gayet dzgn olarak papirslere kaydetmilerdir. Papirslere parlaklk deeri 6. kadirden kk olup da plak gzle (vizel) grme imkn olan yldzlar da tespit etmilerdir. Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn gezegenleri hakknda bilgilere sahiptirler. Merkr ve Vens'n Gne evresinde dairesel hareket yaptn biliyorlard. Bu bilgiyi komular olan Babillilerden aldlar. Eski Msrllar ve Babilliler aralarnda ticaret yaparlard. Bu ticaret srasnda kltr al verii ve bu erevede de astronomi bilgilerini birbirine aktardlar. Eski Msrllar, gezegen ile yldz birbirinden ayrt edebilme aamasna da gelmilerdir. Msr'daki piramitlerin astronomik amal kullanldn ve astronomi bilgilerinden geni lde yararlanld son yllarda ispatlanmtr. 4

Eski Msrllar, takvim yapma konusunda gerekli bilgileri de hazrlamlardr. yle ki: nceleri, Sirius 'n (Ak yldzn) grnrdeki hareketine gre takvim dzenlemiler. Sonraki dnemlerde Gne takvimi ve Gne saatlerini kullanmlardr. Gnn; "Gne'in douu ve bat arasnda geen zamandr." eklindeki tanm ve 24 eit zaman dilimine ayrlmas dncesi de bu dnem astronomlar tarafndan ileri srlmtr. Bunun dnda; bir yl 365 gn olarak tespit etmilerdir. Onlara gre bir yl, otuzar gnlk 12 ay ve buna ek olarak 5 gnden meydana geliyordu. n Asya topluluklar iinde en salam takvim sistemini Eski Msrllar bulmulardr. Eski Msrllarn astronomi bilgileri adalar olan Mezopotamya kavimlerinden genellikle geri idi. rnein; Eski Msrllar, Ay ve Gne tutulma olaylarn kaydetmemilerdir.
Mezopotamyallar ve Astronomi
Mezopotamyallar; Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blgede ileri bir medeniyet kurmulardr. Mezopotamya'da M.. 2500 yllarnda, zellikle Babilliler dneminde daha bilinli, son derece sistemli ve periyodik astronomi almalar yaplmtr. Bu dnemde yaplan astronomi almalar matematikle temellendirilmi bilgilere dayal idi. Zamanmza kadar gelebilen kil tabletlerindeki bilgiler aadaki ekilde zetlenebilir: Zaman ls konusunda; 1 yl sresini bugnk deerlere gre 4,5 dakikalk fark ile tespit etmilerdir. Eski Msrllardan biraz daha ileri giderek, 1 saati 60 dakika, 1 dakikay 60 saniyeye blme dncesini Babillilere borluyuz. Ay ve Gne tutulma olaylarn izlemiler, tutulma olaylarnn bir periyodu olduunu bulmular; tutulma olaylarnn Gne ve Ay'n glge konilerinin birbirlerini rtmesiyle meydana geldiini tahmin etmilerdir. Bu erevede her 18 yl 11 gnde (6586 gn) Ay'n ve Gne'in ayn konum ve zamanda tutulma olaylarnn gerekleebileceini tespit etmilerdir. Bu sonular bugn Antik Yunan dnrlerine atfen Saros periyodu veya Meton periyodu olarak bilinir. nce Ay, sonra Gne takvimi hazrlayp kullandlar. Dzgn bir ekilde Ay ve Gne gzlemleri yapmlar ve dolanm srelerini tespit etmilerdir. Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn gezegenlerini biliyorlar. Bu gezegenlerin hareketlerini gzleyerek elde ettikleri bilgileri tablolar hlinde hazrlamlar. Gezegenlerin duyarl gzlemleri yaplm. Bu gzlemler iin Ziggurad denilen gzlem kuleleri de ina etmilerdir. Babilliler dneminde gezegen ve yldz, birbirinden ayrt edilebiliyordu. Babilliler, dnyada birok insan ve yldz olduu gereinden hareket ederek, her insann bir yldz olmal dncesindeydiler. Ziggurat Tapna Gne, Ay ve gezegenleri doma-batma zamanlan ile yldzlarn "snmesi" gibi olaylar, insanlarn hayatlarn ve karakterlerini etkiler, karakterleriyle ilikilidir, dncesi bu dneme aittir.

Baka bir ifade ile Babillilerin gk cisimleri ile bilgileri astrolojik bir nitelik tamaktadr. Babilliler, gk cisimlerini gzlemekle geleceklerinin refah ve mutluluuna ilikin bilgiler elde edebileceklerini zannediyorlard. Bu amala bugn iin uzun yllar nemini koruyan pek ok yldz gzlemi yapmlardr. Ancak bu konudaki dncelerini ispatlayacak bilgiler ortaya koyamamlardr. Bu bilgilerden astrolojinin Babilliler dneminde domu olduunu gryoruz. Eski Msr ve Mezopotamya'da balayan ve n safta yer alan bilimsel faaliyet eitli gelime dnemleri gstermise de M.S. 4. yzylda snmeye balamtr.
Eski in ve Astronomi
Eski in'de M.. 2300 yllarnda astronomlardan meydana gelmi bir bilim kurulunun varl bilinmektedir. Bu kurulun ulat sonular, aadaki gibi sralanabilir: Takvim hazrlamak amacyla gn, ay, mevsim ve yl srelerini tespit etmilerdir. Bir yl sresinin 365,25 gn olduunu biliyorlard. Parlak yldzlarn yardm ile ekinoks (lm) ve solist (gndnm) noktalarn biliyorlard. Baz Ay ve Gne tutulmalarn tespit ettiler ve tutulma olaylarnn nedenlerini akladlar. Ay'n ve Gne'in grnr hareketlerini tespit ettiler. 860 yldz ieren yldz katalogu hazrladlar. Bu katalogda akan yldzlar gsterilmitir. Gnmzde bu kaytlardan yararlanarak yldz evrim modelleri denetlenmektedir. M.. 8. yzyllardan itibaren Gne lekelerini gzlemi; ancak bu gzlemleri nasl yaptklar bilinmemektedir. Gezegen gzlem kaytlar yoktur.
lk a ngilteresi ve Astronomi
Eski ngilterede, Keltlerin ngiliz topraklarna hkim olmaya balad (M.. 2000-600) yllar arasnda srekli ve dzenli astronomi gzlemleri yaplmtr. Bu gzlemler Ay, Gne ve gezegenlerin grnrdeki hareketleri ile ilgilidir. Bu kavim, astronomi gzlemleri iin, stonehenge denilen stun eklindeki talardan yararlanmlardr. Bu talar, uygun bir arazide her biri 5-10 ton arlnda, 15-20 adet i ie daireler eklinde dizilmi 2-3 metre yksekliindeki stunlardr. Numaral olan bu stunlara belli dorultularda baklnca belli gk cisimlerinin domabatma konumlar tespit ediliyordu.
Mayalar ve Astronomi
Mayalar, Orta Amerika'da nemli uygarlk kurmu bir kavimdir. M.. 1. ile M.S. 15. yzyllar arasnda yaamlardr. Maya uygarl, en parlak dnemini M.S. 600 yllarnda yaamtr. Uygarln bu yzyllardan sonraki knn nedeni anlalamamaktadr. Sanat eserleri ve astronomide ileri idiler. Mayalardan gnmze ulaan bir eit hiyeroglif (resim yazs) belgelerden bu dneme ait astronomi almalar u ekilde sralanabilir: Piramit biiminde gzlem evleri vard. Burlar kua, Ay, Gne ve gezegenlerin gnlk hareketlerini gzlemilerdir. Gne'i burlar kuann merkezinde gstermiler. Ay'n ve Gne'in doma-batma zamanlarn tespit etmilerdir. Gne'in gnlk hareketlerine dayal takvim kullanmlardr. Maya takviminde bir yl, 18 ay idi. Aylarn sreleri ayn olmakla birlikte, ou 20 gn idi. Her gnn ayr bir ad vard. 6
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Grekler ve Astronomi

Antik Dnem Grek (Antik Yunan) dnrlerinin btn abas, gk cisimlerinin grnen hareketlerinin nedenlerini ve evrenin oluum yasalarn aklamak noktasna ynelmitir. Grek dnrleri, gezegenler ve dier gk cisimlerinin hareketlerine ait grler ortaya koymulardr. Bu dnemde, gezegenler ve dier gk cisimleri plak gzle incelendiinden bunlarn hareketlerine ait grler, astronominin geliimi iinde asrlarca birbirinden farkllk gstermitir. Grek dneminde yaplan astronomi almalar kronolojik olarak aadaki ekilde zetlenebilir: Thales (M.. 640-550); astronomide geometriye dayal almalar yapmtr. Geometriyi iyi bildiinden Ay'n ve Gne'in gk kresindeki hareketlerini incelemitir. Thales yapt hesaplamalar sonucu, milttan nce 25 Mays 585'te Gne tutulmas olabileceini, tutulma tarihinden nce aklamtr. Bu konuda geometrik kurallar ortaya koymutur. Sonuta; Thales'in belirttii tarihte Gne tutulmas olay oldu. Bu olay, Thales'in sahip olduu yksek seviyeden astronomi ve geometri bilgisinin bir zaferi olarak nitelendirildi. Hatta baz kaynaklar, geometri bilgisini ilk defa bir gk olayna tatbik etme erefinin Thales'e ait olduunu belirtir. Ancak bu konunun gerek yn udur.
Thales
Thales, Eski Msr ve Mezopotamya yrelerini uzun yllar adm adm dolamtr. Yunanistan'a buralardan elde ettii bilgi hazineleri ile dnmtr. Gne tutulmas ile ilgili bilgileri Babillilerden renmitir.
Anaksimandros (M.. 610-574); Dnya'nn yuvarlak olduunu kabul etmitir. Gne'in yarapnn Rgne = 27 Rdnya olduunu, uzaklnn da 27 Rdnya ve 19 Rdnya arasnda olabileceini belirtmitir.
Anaximenes (M.. 550-500)'in astronomi ile ilgili grleri u ekilde idi: Ay, Gne'ten ald yanstt iin parlak grlr.
Anaksimandros
Pisagor (M.. 580-500); Dnya kre eklindedir. Dier btn gk cisimleri, Dnya merkezde olmak zere embersel yrngeler evresinde dolanr, bu gr ada Pernenides'in grnn benzeridir. Permenides, Dnyann kre eklinde olduunu dnen ilk bilgindir. Permenides, ilk uygarlklardan kalan gzlem bilgilerine gre bir Gne modeli oluturmutur. Bu modelde, merkezde Dnya vardr. Ay, Dnya evresinde dairesel yrngede dolanr. Ay'dan sonra Gne vardr. Gne'ten sonra Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn yer almtr. Xenophe (M.. 570-500), gk cisimlerinin eksen evresinde dnmesi sonucu alevlenip nm yaydklarn iler srmtr. Ay evrelerini u ekilde aklamtr: Ay, kendi n kendi retir ve bir sre sonra alevlenir.

Anaxagoras (M.. 500-428), Gne hari dier btn gk cisimlerinin Dnya'dan olutuunu ileri srmtr. Ay, Dnya'ya ok benzer. Anoxagoras, Ay' srekli gzlemi ve Ay zerinde Dnya'daki gibi geni dzlkler, dalar ve vadiler bulunduunu belirtmitir. Heraklitus, Dnya'nn dz, yldzlarn ok uzak, Gne'in boyutlarnn 30-40 cm olduunu ve Gne'in nm nedeniyle byk grldn belirtmi. Evrende her eyin hzl bir deiim ierisinde olduunu aklamtr. Heraklides (M.. 380-315), Dnya kresel bir yapya sahiptir ve ekseni evresinde batdan douya doru dner. Bu dnme hareketini 24 saatte tamamlar. Yldzlar ok uzaktadr. Evren sonsuzdur. Gne'in grnr hareketi dzgn deildir. Asal hz sabit deildir. Vens, Gne evresinde dairesel yrngede dolanr. Bu son gr Babillilerden kalma bir grtr.
Heraklides
Empdokles, Dnya, ekseni evresinde dnd iin evrende merkez bir noktada sabit durur grn savunmutur. Dnya'nn evrenin merkezinde durmasn salayan kuvvetin eksen evresinde dnmesi ile mmkn olacan belirtmitir. Dnya'nn bir eksen etrafnda dnmesi dncesini ilk kez Empdokles ileri srmtr. Leukippus, Ay, Dnya'ya en yakn gk cismidir. Ay'dan sonra sra ile Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn'dr. Daha sonra yldzlar ve Gne vardr. Dnya byk olduundan hareket edemez ve merkezde bulunur grn savunmutur. Demokritos, Samanyolu'nda ok yldz olduunu belirtmitir. Eudoxus (M.. 408-355), evrenin merkezinde Dnya'nn bulunmadn belirtmitir. Platon (Efltun) (M.. 427-347), Eudoux'un modeline inanmtr. Aristo (Aristotales, M.. 384-322), gelmi gemi en zengin, en byk ve en gl filozoftur. Astronomi ile ilgili grleri aadaki ekilde zetlenebilir: Ay evrelerini doru aklamtr. Ay'n k kayna olmadn, Gne'ten ald yansttn belirtmitir. Gk cisimlerinin bolukta nasl durduunu dnmtr. Bu soruya bulduu cevap, gk cisimlerinin grnmez kristal kreler zerinde durduu eklindedir. Birbiri zerinde dnen ve kayan kristal kreler ses karyor. Sadece gnahsz iyi kimseler bu krelerin seslerini duyabiliyor. Gk cisimlerinin dnmeleri frekansa evrilince 7 gk cismi iin 7 ayr sesi bulmutur. Mzikteki notann 7 sesi bu ekilde domutur. Yedi tane birincil ember vardr. Satrn'n dndaki yrngede yldzlar bulunur. Bu krelerin aralar 7 kattr. Yedi gk cismine Antik Yunanca adlar verilmitir. Haftann yedi gn olmas da o dnemdeki gk cisimlerinin says ile ilgilidir.
Aristotales
Aristo'nun, grleri o kadar benimseniyor ki o ne demise dorudur diye dnlyor. Aristo'nun astronomi konusundaki grleri yanl olduu hlde Rnesans dnemine kadar onun grlerine inanlyor. Farkl dnceler olsa bile Aristo'ya ters dmemek iin rtbas ediliyor ve astronomi de aratrma ve gelime imkn bulamyor.

Aristarkhos (M.. 310-230); Gne merkezli evren modelini ilk savunan bilgindir. Aistarkhos'un grleri uzun yllar kabul edilmemi ve Aristonun etkisiyle unutulmutur. Bu grler, 1500 yl sonra Kopernik tarafndan ispatlanmtr. Eratosthenes (M.. 273-192); gkyzndeki uzaklklar belirtmek iin Dnya'nn yarapn bilmek gerektiini anlam. Bu konuda kendisine zg bir yntem gelitirmitir. Gelitirdii yntem ile Dnya'nn yar apn hesaplayabilmitir. Hipparchos (M..160-125), Dnya merkezli (Jeosantrik) teorinin gelimesinde en byk etkiyi yapandr. Hipparchos'un almalardr. Hipparchos'un astronomiye dier bir etkisi de Batlanyos modeline giden yolu hazrlam olmasdr. Hipparchos'un yapt gzlem ve hesaplamalar sonucu astronomiye kazandrd bilgiler maddeler hlinde aadaki ekilde zetlenebilir: Ay'n paralaks (uzaklk) hesab Astronomi iin gerekli olan dzlem ve kresel trigonometri bilgileri 850 yldzn enlem ve boylam deerlerini belirten yldz katalogu ve gk haritasnn hazrlanmas Presesyon olaynn kefi Yldzlarn parlaklk (kadir) deerlerine gre snflandrlmas Baz gzlem aletlerinin icad.
Batlamyos ve Astronomi
Gk cisimlerinin bu arada gezegenlerin hareketlerinin gzlem yoluyla sistemli bir ekilde ilk inceleyen Batlamyos (Ptolemeos Claudius, 85-165) olmutur. M.S. 137 ylnda yazd ve en byk kitap anlamna gelen "Almagesti" adl kitabnda, gk cisimlerinin ve gezegenlerin hareketlerine ait kurallar da aklamtr. Batlamyos'un evren gr u ekilde zetlenebilir: Evrenin merkezinde Dnya vardr. Dier gezegenler, Dnya evresinde dairesel bir yrngede dolanr. Batlamyos gzlem ve hesap sonular arasnda grlen baz farklar da u ekilde aklamtr: Her gezegen, merkezi yrngesi zerinde bulunacak ekilde ikincil ember hareketi yapar. Batlamyos'un ortaya koyduu bu evren gr sadece plak gzle yaplan gzlemlere dayaldr. Grnen durumun tespitidir. Bunun tesinde bu olaylarn oluumunda baka nedenlerin bulunup bulunmad dnlmemitir.
Batlamyos modeli.

Batlamyos'un sistemi Kopernik'e (Nicolas Copernicus, 1474-1543) gelinceye kadar 1400 yl hi itiraz yaplmadan kabul edilmitir. Bu dnem dnrleri eserlerinde, bugn gln denebilecek aadaki grleri de belirtmilerdir. Bunlardan bazlar unlardr: Thales: Dnya dz ve denizlerle evrili kara parasdr. Dnya suda yzen bir disk eklindedir. Anaksimandros: Dnya silindir eklindedir. Yldzlar gkyznn kara delikleridir ve bu kara deliklerin arka ksmnda byk ate toplar (parltlar) vardr. Anaximenes: Dnya dikdrtgen eklindedir. Bu dikdrtgenin i ksmlar karalar oluturur, evresini de okyanuslar (Akdeniz) kuatyor ve btn sistem basnl bir havann zerinde duruyor. Batlamyos'tan sonra uzun bir sre duraklama dnemi geiren astronomi almalar, nce 6. ile 8. yzylda eski Hint, sonra da 8 ile 16. yzylda Trk-slm bilginleri, bilim tarihinde ilk defa matematik ve fizik esaslara dayal astronomi almalar yapmlardr ve etkileri zamanmza kadar devam eden eserler yazmlardr.
SLM ASTRONOMS
zellikle 8. ile 16. yzyldaki slm dnyas astronomi bilginleri, eserleriyle mevcut astronomi bilgilerini zenginletirerek bir btnlk kazandrmlardr. Bu dnem slm astronomi bilginleri tarafndan ortaya konan bilgiler kronolojik olarak aadaki ekilde zetlenebilir: slm astronomisine en byk etki, Harun Resitin (766-809) istei zerine Batlamyos'un nl eseri "Almagesti" adyla 830 ylnda Arapa'ya tercmesi ile balad. Harun Resitin byk olu Me'mun halifelii zamannda (813-833) Badat'ta emmasiye Mahallesinde emmasiye Gzlem Evi ile am'n drt kilometre kuzeyinde Kasiyn tepesinde Kasiyn Gzlem Evi kurulmutur. Bu iki gzlem evinde yaplan gzlemler sonucu, Me'mun dnemi astronomlarndan Harezm (Harezm 780 Badat 850) tarafndan "Hrezmi Ziyci" adl eser hazrland. Bu eserde, gezegenlerin gk kresindeki grnen yerleri (koordinatlar) ve dolanm sreleri (periyotlar) ile ilgili hazrlanan cetveller, 600 yl Dou ve Bat bilim dnyasnda en gvenilir ziyc (yldz katalogu) olarak kullanld. Bundan baka; Bveyhi meliki eref'd-Devle (982-989) tarafndan, Badat'ta saraynn bahesinde yaptrlan baka bir gzlem evi ile karlayoruz. Bu gzlem evinde uzun yllar dzenli gzlemler yaplmtr. Bu gzlem evinin, btn gezegenlerin gzlemini kapsayan dzenli bir alma program vard. Eb'l Vefa, 979 ylndan itibaren daha uzun sren gzlem almalar yapmtr. Yapt gzlem almalar sonucu, ortaya yeni bir astronomi kural koymutur. Bu kurala Ay'n nc inhiraf (sapma) kural denir. Astronomi tarihinde byk bir hata sonucu, bu kurala Tycho Brahe kural denilmekte olup, Eb'l Vefa bu kuraln varln Tycho Brahe'den ortalama 700 yl nce ortaya koymutur. Abdurahman Es-Sf, Batlamyos'un "Almagest'sinde bulunan yldzlarn koordinat deerlerini, daha duyarla gzlem aletleri ile tekrar gzlemleyerek yeni bir ziyc hazrlamtr.
10

Bat'da "Alfranganus" olarak bilinen EI-Fergn (lm 821 sonras), Gne'in de gezegenler gibi, fakat farkl ynde hareket eden deiik yrngesi olduunu ilk ifade eden astronomdur. "Astronominin Unsurlar" adl eseri birka defa Ltinceye evrilmitir. Sabit Bin Kurra (Harran 834-Badat 901), matematik tarihinde ilk olarak ortaya koyduu teoremleri ile geni yer tutar. Astronomi tarihinde ise, Gne'in grnen hareketlerini yeniden incelemitir. Tutulma dzleminin (ekliptiin) gk ekvator dzlemi ile yapt ann 23 30' olduunu aklamtr. Zamanmzdan 1000 yl kadar nce ortaya konan bu deerin, bugnk bilinen deeri olduunu belirtirsek, Sabit Bin Kurra'nn aratrma ve hesaplama yntemleri ile kulland gzlem aletlerinin stnl ak olarak grlr. Fatimler Dneminde; Msr'da, bilimsel anlamdaki astronomi almalar ilk defa, halife El-Aziz zamannda (966-976) balamtr. Daha sonra gelen Halife El-Hakem (966-1021), kendi istei ve para yardm sonucu Kahire'de Makdam Da zerinde bir gzlem evi yaptrr. Bu gzlem evi astronomi tarihinde Kahire Gzlem Evi olarak bilinir. El-Hakem, bu gzlem evinin ynetimini, dnemin nde gelen astronomi bilgini bn-i Yunus'a (Sedef 950-Kahire 1009) verir. bn-i Ynus, burada 978 ylndan 1009 ylna kadar gzlem almalar yapt. Bunlar, "Ziyc'l Hakem" adl eserinde toplad. Bu ziyc, nceki yllarda yaplan ziyclerden daha stn ve in'e varncaya kadar, dier Badat astronomi cetvellerinin yerini tutan bir nitelie sahipti. Kahire Gzlem Evinde, astronomi saati kullanlmtr. Ayn yzylda, Kahire'de yaayan dier bir astronomi ve matematik bilgini Ebu Ali Hasan bn Haysem (Basra 965-Kahire 1039)'dir. bn Haysem, ngiliz fizik bilgini Roger Bacon'dan (1214-1294), Alman astronomi bilgini Kepler'e (Johannes Kepler, 1570-1630) kadar, btn Orta a bilginlerinin astronomi almalarnda da temel eser saydklar "Kitab-l Menzr" (optik) adl eserin sahibidir. bn Sina (Afena 980-Hemedan 1037) tarafndan 1025 ylnda Ala'ddevle adna Hemedan'da bir gzlem evi kuruldu. Bu gzlem evi bilim tarihinde Hemedan Gzlem Evi olarak bilinir. Burada bulunan gzlem aletleri arasnda bugn fizik laboratuarlarndaki mikrometreye benzer alet ilk defa kullanlmtr. lhanl Hkmdar Hlagu Han (1217-1265), 1259'da Meraa'da rnek bir gzlem evi yaptrr. Bu gzlem evi bana zamann nl astronomu Nasirddin Tus (Ts 1201-Badat 1274) getirilir. Meraa Gzlem Evin'de Nasirddin Tus ile birlikte 15 astronom gzlem almalar yapmtr. Yaplan almalar sonucu "lhani Ziyci" adl bir eser hazrlamtr.
bn Sina
Nasirddin Tus, eserlerini didaktik ve gnmz bilimsel yntemleri erevesinde yazmtr. Kendisinden nceki bilgilerin kime ait olduunu belirtmitir. Yazma ve eviri eserlerinde objektif kalmtr. "lhani Ziyci" ve "Euclides" erhi adl eserleri, Trk-slm lkelerinde olduu gibi, Bat'da matematik ve astronomi almalarna hem rehberlik etmi ve hem de almalar hzlandrmtr. Beyrni'nin (Brni) astronomi aratrmalar geni yer tutar. Beyrn gzlem aletleri yapma konusunda Batlamyos'u getii gibi, kendisinden sonra gelenlere de astronomi ile ilgili pek ok bilgi brakmtr. Batlamyos; Dnya'nn sabit ve evrenin merkezi olduunu, ayn zamanda da btn gezegenlerin Dnya evresinde dairesel dolanm hareketi yaptn kabul ediyordu. Batlamyos'a ait temelden yanl olan bu gr, kilisenin basks sonucu 1400 yl Kopernik'in "Gk Cisimlerinin Dolanmlar zerine" adl eserinin yayn tarihi olan 1473 ylna kadar hibir itiraz yaplmadan kabul edildi.
11

Beyrn, bu grn temelden yanl olduunu ileri srerek, Dnya'nn yuvarlk olup, ekseni evresinde dnd ve evrenin merkezinde de Gne olduu grn iddia ve ispat etti.
Beyrn, astronomik gzlemler iin, eitli hzlarda dolanan arkl saat sistemini ilk defa yapmtr. Beyrn bu almas ile astronomik gzlemlerde son derece nemli olan zaman faktrn de daha duyarl tespit esaslarn salamtr. Ayrca eitli hzlarda dnen ark sistemi yardmyla, Ay'n ve Gne'in durumlar ile Ay evrelerini daha pratik olarak ve zaman iin yeni bir tablo hlinde gstermitir. Beyrn'nin bir tasvirine dayanlarak, 1221-1222 yllarnda, sfahan'da yaplan usturlp, hlen Oxford Bilim Tarihi Mzesi'nde muhafaza edilmektedir. Horasan ve Maverannehir hkmdar Ulu Bey'in (Sultaniye 1389Semerkant 1449), astronomi tarihinde yeri aadaki ekilde zetlenebilir:
Beyrn Ulu Bey'e; Batlamyos (85-165) ve Nasirttddin Ts (Tus 1201-Badat 1274) tarafndan Meraa Gzlem Evinde 1259'da hazrlanan yldz kataloglarndaki astronomi bilgilerinin ksmen yanl deerler ihtiva ettii bildirilir. Bunun zerine, Ulu Bey Semerkant'ta Kuhenk tepesi'nde bir gzlem evi yaptrr (1421). Buras astronomi tarihinde Semerkant Gzlem Evi veya Ulu Bey Gzlem Evi olarak bilinir.
Bu gzlem evi inasmdan ama, Semerkant Medresesinde yaplan astronomi aratrmalarnn bir uygulama kurumunu yapmak ve zamanna kadar yaplan yldz kataloglarnn en mkemmelini hazrlamaktr. Gzlem evine ilk mdr olarak Semerkant Trk' Gyaseddin Cemit grevlendirilir. Gyaseddin Cemit'in bakanlnda bir heyet tarafndan hazrlanmas kararlatrlan yldz katalogunun nemli ksm hazrlanr. Gyaseddin Cemit'in 1429'da lm zerine yarm kalan almalara, Bursal Kadzde Rum'nin bakanlnda devam edilir. Kadzade'nin de zamansz bir ekilde 1430'da lm dolaysyla, almann son ksmlar Ali Kuu ve Ulu Bey tarafndan tamamlanr. Son ksmlar Ulu Bey tarafndan tamamlanan yldz katalogu, astronomi tarihinde "Ulu Bey Ziyci" veya "Ulu Bey Yldz Katalogu" olarak bilinir. Ulu Bey Ziyci' ndeki bilgileri, Orta a astronomisinin en son szdr. Bu eser drbnn Galileo tarafndan ilk kez gkyzne evrilme tarihi olan 1610'a kadar btn gzlem evlerinde bavurulan, ilk kaynak eser niteliini tad. "Ulu Bey Ziyci"nin astronomi tarihi bakmndan nemini u bilgiler ak olarak ifade eder: Ad geen eser 1500'de stanbul'da, 1648'de ngiltere'de, 1841'de Fransa'da, 1918'de Amerika ve Rusya'da bilim adamlar tarafndan bavuru kitab olarak kullanlmtr. Seluklular Dneminde astronomi ve matematik en yksek seviyeye ulamtr. Bilim adamlar ve edipleri, meclisinde sk sk toplamas ile tannan Sultan Celalddin Melikah (1052-1092) astronomiye son derece dkn idi. Ulu Bey Melikah'n hkmdarl zamannda (1072-1092), ok para harcanmasyla 10741075 ylnda sfahan'da bir gzlem evi yaptrd biliniyor. sfahan Gzlem Evi veya Melikah Gzlem Evi olarak bilinen ve kurumun alma programnn 30 yl srmesi gerektiini kaynaklar belirtmektedir. Melikah Gzlem Evin'de; mer Hayyam (1043-1121) ve arkadalar tarafndan yaplan almalar sonucu Melikah Takvimi (Takvim-i Melikahi) adl takvim hazrlanmtr. 12

Melikah zamanna kadar bu konudaki almalar iin hi uygulanmayan, fiziin temel kurallarndan "Atmosferden geen nlar krlmaya (refraktion) urar." gr dikkate alnarak hazrlanan bu takvim, hlen kullanmakta olduumuz milad (Gregorien) takvimden daha doru hesaplara dayanmakta idi. Bu takvim, 600 yl sonra Gregoryen'in hazrlatt dzeltilmi takvimden daha hassas ve hatasz idi. Eski Hint'te, Trk-slm dnyasndaki gelenein devam olarak yaplan astronomi almalar ve kurulan gzlem evleri de belirtilmeye deer. Mihrace Cay Sing tarafndan Delhi, Caypur, Benarea Ucaya ve Mathura ehirlerinde 1726-1738 yllar arasnda Muhammed ah adna gzlem evleri kurulmutur. Endls slm bilginlerinin nde gelen astronomlar arasnda Meslemed'l Macrid (?-1008), bn'sems (?- 1038) ve Cbir Bin Hayyan (lm, 1140-1150 aras) ile yar bir nem tayan Zarkali'dir (Zarkali sonradan Mslman olmutur. Bat'da Arzachel adyla bilinir.). Endls slm astronomlar da Dou slm astronomlar gibi Batlamyos'un gk cisimlerinin hareketleriyle ilgili grne, Kopernik'ten 500 yl kadar nceleri itiraz etmilerdir. Ancak grlerini teori hlinde ortaya koymamlardr. Kopernik'in (1475-1543), "Gk Cisimlerinin Dolanmlar zerine" adl eserinin, din bir su iledi dncesiyle Bat'da kilise tarafndan 1882 ylna kadar yasak kitaplar arasnda iln edildii bilinmektedir. Bu gzlem evlerinde yaplan astronomi almalar an am ve amz astronomisine k tutmutur. yle ki; Roger Bacon, Galileo, Newton, Giordano Bruno, Kopernik, Tycho Brahe, Kepler ve adalarnn aratrmalarnn ortaya kmasna sebep olduklar gibi Bat'da bilimsel dnceyi harekete geirdiler. Ayrca; canllk ve hz kazanmasn saladlar. Gnmzde; Avrupa'da yaynlanan astronomi kitaplarna bir gz atldnda grlr ki bir ksm astronomi aletleri, terimleri ve yldz adlarnn hl Arapa yazm ekilleri kullanlmaktadr. Bunlardan baz rnekler unlardr: En parlak yldzlardan Algebar, Aldebaran, Algenip, Algol, Altahir, Betelgz, Denep, Rigel, Vega ... gibi yldz adlar; astronominin temel terimlerinden olan zenith, nadir, azimut ile yine temel gzlem aletlerinden alhidat, usturlp, gibi terimler, zamann bilim dili olan Arapa yazlm ekilleri kullanlr. Bat bilim dnyasn astronomi almalarna ynelten slm bilginleri, kullandklar astronomi aletlerini kendileri yapmlardr. Mekanik sisteme dayal bu aletler, Avrupa'da, ilk olarak 1610 ylnda kullanlmaya balanan drbn gibi kullanlyordu. Astronomi aletlerini kendileri yapan Trk-slm astronomlar, bu aletleri, mmkn olduu kadar, her geen yl gelitirerek, daha byk aletler yaptlar. Zira evrenin sonsuzluu karsnda, daha byk ve daha duyarl aletlerin yaplmas gerektiine inanyorlard. Meraa Rasathasenesi'nde; meridyen, ekvator, ekliptik ve arz dairesi ile ekinoks dairelerine ait bakr dairelerden mteekkil usturlaplar bulunmaktayd. Ayrca; yldzlarn dehlinasyon ve azimut deerlerini lmek iin azimut dairesi aletlerini de yapmlardr. yle ki Takiyddin Er Rst (am 1521-stanbul 1585) tarafndan stanbul'da nc Murat zamannda yaptrlan stanbul (Tophane) Gzlem Evin'de kullanlan, gzlem aletleri Kepler'in hocas Tycho Brahe tarafndan Avrupa'da Hween adasnda kurulan Stejenobourg ve Uranibourg Gzlem evlerinde ilk defa kullanlan gzlem aletleri ile bire bir benzerlik tad son yllarn aratrmalar sonucu ortaya kmtr. Bat dnyasnn astronomi retmenleri 8. ile 16. yzyl Trk-slm bilginleridir.
13
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM NSAN GZNN ALGILAYAMADII IINLAR

nsanlar, plak gzle grlebilen k dndaki dalga boyuna sahip klar gremez. nsan gznn grebilecei k dalga boylar kzl tesi ve mor tesi n arasndadr. Bunun dndaki nlar insan gz alglayamaz. nsan gz, radyo ve televizyon dalgalarn gremedii gibi, mor tesi (ultraviyole) da gremez. Oysa nasl yeil renk, krmz renk vardr ve dnyann her bir kesinde bize deiik renk ve tonlaryla kendini gsterir, yle de ultraviyole k da bir renk oluturmaktadr. Ultraviyole renk birok canl tr tarafndan, mesela arlar grlrken, insan onu plak gzle gremez.
Radyo Dalgalar
Radyo dalgalar elektromanyetik spektrumun sahip olduklar en uzun dalga boyuna sahiptir. Bu dalgalar, bir futbol sahasndan byk olaca gibi bir top boyutundan da kk olmaktadr. Tula ve beton gibi ortamlardan rahatlkla getii iin haberlemede kullanlr. letken anten zerinde yklerin ivmeli hareketi sonucunda oluur. ou astronomik cisimlerin radyo dalgas yaynladklar, 1932 ylna kadar kefedilemedi. O zamandan beri, astronomlar, astronomik cisimler tarafndan yaynlanan radyo dalgalarndan resimler oluturmak iin ok karmak sistemler gelitirdiler. Radyo teleskoplar, kuyruklu yldzlarda, ok byk gaz bulutlarnda, yldzlarda, galaksilerde ve gezegenlerdeki olaylarn aratrlmasnda olduka fazla kullanlmaktadr. Bu kaynaklardan gelen radyo dalgalarnn incelenmesiyle, astronomlar, yaplarn, hareketlerini ve bileimini oluturan maddeler hakknda ok ey ortaya koyabilirler.
Radyo teleskopu
14
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Mikrodalga

Mikrodalgalar santimetre mertebesinde llen dalga boylarna sahiptir. Uzun dalga boyuna karlk gelen ve mikrodalga blgesinin balangcn oluturan dalgalar, bir mikrodalga frnnda bulunan yiyeceklerimizi stan dalgalardr. Bu dalgalar, maddeleri oluturan atom ve molekllerle etkileerek onlarn hareketlerinde meydana getirdikleri srtnme nedeniyle ortaya s enerjisinin kmasna neden olmaktadr. Bu ekilde de mikrodalgaya maruz kalan maddeler snmaktadr.
Mikrodalgalar, sisli ortamlara, hafi yamurlu ve karl ortamlara, bulutlu ve dumanl ortamlara nfuz edebilmesi, bu dalgalar, Dnyay uzaydan gzlemleyebilmek iin olduka nemli bir duruma getirmektedir. ERS-1 uydusu yaklak 7.5 cm dalga boyuna sahip (C-band) dalgalar gndermektedir. ekildeki grntde gsterildii gibi, Alaska sahillerinde denizde bulunan paralanm buz ktlelerini gstermektedir.
JERS uydusu, 20 cm uzunluuna sahip dalga boyunu (L-band) kullanarak yandaki resimde de gsterildii gibi Brezilyada bulunan Amazon rmann bir grntsn vermektedir.
1960 ylnda tesadfen olduka artc bir kesif yaplmtr. Bell laboratuarlarnda iki bilim adam, zel bir dk grltl anten kullanarak, bir arka plan sesi olarak isimlendirilen, uultu kefettiler. Yaklak grltye benzeyen bu ilgin ey, bulunulan yere, btn ynlerden gelmekteydi ve iddetinde hi bir ekilde deime gzlenmemekteydi. Eer bu uultu Dnya zerinde bulunan, rnein yakn hava kontrol kulesinden gelen radyo sinyalleri gibi bir eylerden gelseydi, bu uultu sinyalleri her ynden deil sadece bir ynden gelirdi. Bilim adamlar, ok gemeden evrenin her ynnden gelen ve grlt snm olarak kefedilen esrarengiz snmn kozmik (evrensel) mikrodalga snm olduunu kefettiler. Btn evreni doldurduu dnlen bu snmn, daha sonra ayrntl olarak tartlacak olan ve Big Bang olarak bilinen Byk Patlamann balang an iin bir ipucu olduuna inanlmaktadr. Bir baka ifadeyle, bu kozmik snmlar Byk Patlama annda olutuu ve evrenin her tarafna yayld ve hala da yaylmaya devam etmekte olduu dnlmektedir. Eer sizin hassas bir mikrodalga teleskopunuz olsayd, evinizde bulunan mikrodalga frnndan ve insan yapm olana dier kaynaklardan dar szan hafif nmlar saptayabilirdiniz, fakat ayn zamanda da, onu rahatlkla saptayabileceiniz ve belli bir dalga boyuna sahip olan, her ynden gelen sabit kozmik nlar da alglardnz. Bu nlara, Kozmik Mikrodalga Arka plan Inmlar denilmektedir ve bundan sonra kolaylk olmas iin sadece kozmik nlar olarak ifade edilecektir.
15
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Kzltesi Inlar

710 nanometreden 1 milimetre aras dalga boylarna sahip nlar kapsar (ine ucu ile kk bir tohum kadar boylar vardr). Btn scak ve souk maddeler tarafndan oluturulurlar. Atomlar tarafndan emildiklerinde maddeyi strlar, onun iin de s radyasyonu da denir. 370C scakla sahip olan vcudumuz 900 nanometrelik kzltesi ma yapar. Gece gr sistemleri bu nlardan yararlanarak alr.
Soldaki grnt, infrared nlar ile elde edilmi bir kedinin resmini gstermektedir. Portakal rengine karlk gelen blge, olduka scak ve beyaz-mavi renge karlk gelen burun blgesi, olduka souktur. Bu grnt, bir grnr k resminden elde edilemeyen bilgilerde olduu gibi, benzer bir hayvann farkl bir grnmn verir.
nsan ve hayvan vcutlarnn infrared nlar yaymas yannda, Dnya, Gne, yldz ve galaksiler gibi uzak cisimler de infrared nlar yaymaktadrlar. Bizim zerinde yaadmz gezegen olan Dnyay gzlemleyebilmemiz ve Dnya d gzlemler yapabilmemiz iin, Dnya yrngesi zerine yerletirilmi olan yapay bir uydu araclyla yaplmas ok daha avantaj salamaktadr. GOES ve Landsat 7 gibi uydularla Dnyay gzlemlemekteyiz. Yandaki ekilde de modeli grld gibi, Landsat 7 uydusuna yerletirilmi zel sensrlerle, Dnya yzeyinden yaynlanan veya yansyan infrared nlarnn miktarna bal olarak veriler toplanmaktadr. nfrared Astronomy Satallite (IRAS) gibi buna benzer dier uydularla da, galaksiler, yldzlar, ok byk toz ve gaz bulutlar gibi uzak cisimlerden gelen infrared nmlar llerek aratrmalar yaplmaktadr. Yan tarafta verilmi olan Dnya grnts, 1986 yllnda GOES 6 uydusundan alnan bir infrared resmidir. Bir bilim adam, kara ve denizlerden gelen ve Dnyann evresinde oluan bulutlardan gelen grntnn her bir parasn tanmlamak iin scakl kullanmaktadr. O 256 eit renk kullanarak her bir blgeyi renklendirip Dnyaya uzaydan bakldnda gerek bir grntsn veren biimi ortaya karmaktadr. Dnyay grntlemek iin niin infrared nmlarn kullanrz? Grnr blge nmlar ile karalar ile bulutlar kolaylkla ayrt edilmesine ramen, infrared ile daha ayrntl detaylar elde edilmektedir. Bu durum, bulut yaplarn almak iin byk nem tamaktadr ve infrared nlaryla oluturulmu Dnya grnts, grnr blge nlar ile yaplan almalara gre daha avantajldr. rnein, siyah bulutlar daha scak olurken ak bulutlarn daha souk olduuna dikkat edin. Gney Amerikann bat kesimlerinde, okyanusa yakn olmalar nedeniyle snan alt tabakadaki scak bulutlarla, oklu bulut katmanlarnn ayrm olarak gzlenebildii yerler grlmektedir. 16
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Mortesi Inlar

Mor tesi (ultraviyole UV) grnr blgeden daha ksa dalga boylarna sahiptir. Bu dalgalar her ne kadar insan gzyle grlemeseler bile, eek ars gibi, baz bcekler tarafndan grlebilir. Bu nlar elektrik arklar ve gaz boalmalar sonucunda meydana gelir. Normal camdan geemez ancak kuartz camdan geerler. Gne gl mortesi k kaynadr. Atmosfer bu nlarn zararl etkisini azaltr.
Gneimiz, elektromanyetik spektrumdaki farkl dalga boylarnn hepsinde k yaymaktadr fakat onun sadece mor tesi nlar bronzlamamza neden olmaktadr. Yandaki grnt, 171 Angstrom dalga boyuna sahip bir u mor tesi nmyla alnan Gnein grntsdr. (1 Angstrom 10-10m lik bir uzunlua sahiptir.) Bu resim, SOHO olarak isimlendirilen bir uydu tarafndan ekilmitir. Gneten gelen baz UV dalgalar Dnya atmosferine nfus etse de, onlarn ou atmosfere girerken ozon gibi eitli gazlar tarafndan tutulmaktadr.
Dnyann evresinde bulunan ozon tabakasnn insanlar UV nlarndan korumas insann yaamn salkl bir ekilde srdrmesi iin ok iyidir fakat astronomlar iin bu evrenden bilgi toplamak iin engel tekil etmektedir. Bu nedenle astronomlar yldz ve galaksilerden, hatta Gne gibi ok yakn gk cisimlerden UV nlarn lmek iin ozon tabakas dndaki uydulara UV teleskoplar yerletirmek zorundadrlar. UV astronomisi aratrmalarnda aratrmaclara yardmc olan ok eitli yapay uydular bulunmaktadr. Bunlarn ou, UV nlarnn sadece ok kk bir ksmn dedekte etmektedir. rnein, Hubble uzay teleskopu yldz ve galaksileri gzlemek iin ounlukla, yakn UV nmlarna karlk gelen dalga boyunu kullanmaktadrlar. Yaym olduklar UV nmlarnn incelenmesiyle yldz ve galaksiler hakknda eitli aratrmalar yapabiliriz.
X Inlar
Serbest elektronlarn bir gerilim altnda hzlandrlmasyla oluturulur. Rntgen tarafndan bulunduu iin rntgen nlar olarak ta adlandrlr. eitli materyallerin iinden geebildikleri iin tpta organ ve kemiklerin grntlenmesinde ska kullanld gibi, ayrca yksek-enerji fizik ve gkbilim uygulamalarnda da kullanm alan bulmutur. Herhangi bir hastanede rntgen ektirilirken, vcudunuzun bir yan zerine X-nlarna hassas bir film koyulur ve sonra X-nlar sizin vcudunuzdan geip film zerine decek ekilde ayarlanarak cihaz altrlr. Bir diide ise film aznzn iinde diin bir yanna yerletirilerek enenizden filme decek ekilde nlama yaplr. Hibir zaman maruz kaldnz nlar hissetmesiniz. Kemikler ve dilerin younluu derinizden daha fazla olduu iin X-nlarn derinin sourduundan daha fazla sourmaktadr ve deri bu nlar tamamyla geirirken, kemikler ve diler ounu sourduu iin 17
film zerine kemik ve dilerin bir silueti der. Metaller x-nlarn ok fazla sourduu iin di iersinde bulunan dolgu maddesi de rahatlkla belirlenir. Gne nlar zerimize belli alarla gelirse, arkamzda yer zerinde glgemiz oluur. Benzer bir ekilde, X-nlar zerimize tutulduunda, dalgalar derimizden kolaylkla geer fakat kemiklerden geemeyecei iin film zerine onlarn glgesi der. Uzayda bulunan, kara delikler, ntron yldzlar, ift yldz sistemleri, spernova kalntlar, yldzlar, Gne ve hatta ou gezegenler X-nm yaymaktadrlar. Dnya, X-nm enerji bandn ieren n ou trn salmaktadr. X-nlar astronomisi yapmak iin, atmosferin dna gnderilen uydularla X-n detektrleri yerletirerek gerekletirilir. Astronomide, X-n yayan cisimler (rnein kara delikler gibi) diinin X-n makinesi gibidir ve uydu zerindeki detektr film yerine geer.
Gamma () Inlar
Gamma nlar, elektromanyetik spektrumun en fazla enerjiye sahip olduu blgesine karlk gelmekle birlikte, en ksa dalga boyuna sahip olduu ksmna karlk gelen blgesidir. Bu dalgalar, radyoaktif atomlar veya nkleer patlamalar sonucu olumaktadr. Gamma nlar, canl hcreleri ldrebilir. Bu zellii tpta, kanserli hcreleri ldrmek iin tedavi amal kullanlmaktadr. Gamma nlar, evrenin ok uzak noktalarlndan bizlere kadar gelebilmektedir. Bunlar sadece Dnya atmosferi tarafndan sourulmaktadr ve bu nedenle, atmosferimiz zararl gamma nlarna gre bizi koruma grevi yapmaktadr. In farkl dalga boylarna karlk gelen ksmlar Dnya atmosferinin farkl derinliklerine nfuz etmektedir. Kompton Gzlemcisi gibi sadece, ykseklere ykselmi balonlarn ve uydularn iine yerletirilen aletlerle gkyz grntleri alnabilir. Gamma n astronomisi, atmosferin ounun veya hepsinin zerindeki balonlarn veya uzay aralarna yerletirilen dedektr sistemlerinin elde edilmesine kadar gelitirilmesi mmkn olmamtr. lk gamma n teleskopu, 1961 ylnda atmosfer zerindeki bir yrngeye oturtulan Keif XI uydusu zerine kozmik gamma n fotonundan yerletirilmi ve 100 kozmik gamma n fotonundan daha az bir n toplanabilmitir.
Elektromanyetik Dalgalarn zellikleri

1234567Yklerin ivmeli hareketi sonucu oluur. Enerji tarlar. Ik hzyla yaylrlar. Elektrik ve manyetik alanda sapmazlar. Hzlar ortama gre deiir. Bolukta k hzyla yaylrlar. Enine dalgalardr.
18
1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM ASTRONOMDE KULLANILAN TEMEL GZLEM ARALARI

nsanolu gkyzne bakmaa balad andan itibaren gkyzndeki parlak cisimler dikkatini ekmitir. lk zamanlarda insan gkyzn sadece plak gzle gzlemlemi ve gkyznn enginlii ve gzellii karsnda hayrete dmtr. Daha sonralar insanlar, her eyin grlebildii kadar snrl olmadn fark etmiler ve uzaktaki cisimleri gzlemleyebilmek iin eitli aletler icat etmilerdir. Balca gzlem aralarn gz, drbn ve teleskop olarak sralayabiliriz.
Gz
lk gzlem aracmz; gzmzdr. Gzlem iin yzmz Gke evirmek yeterlidir. Ik kirlilii olmayan ortamda, Samanyolu iindeki ve dndaki yldzlarn parlakl gzlerinizi kamatracaktr. Muhtemelen kendinizi mutlu hissedeceksiniz. Samanyolu, Orion, lker, Jpiter, Mars, Satrn hatta Andromeday bile plak gzle grebilirsiniz. Karanla uyum salam normal bir insan gz 1/8 ile 1/4 saniye arasnda bir sre k biriktirebilir ve ap yaklak 4.5 mm'dir. nsan gz 380 nm (Mor renk) ile 700 nm (krmz) arasndaki dalga boylarna duyarldr.
Drbn
50 mm akla sahip olan bir drbn, normal bir gzn toplad n 50 kat fazlasn toplar. Dolays ile drbnle gzmzle gremeyeceimiz uzak mesafe yldzlar rahatlkla grebiliriz. 20cm lik teleskop normal insan gznden 1600 kat fazla k toplar. Tablo 1 de gz, drbn ve teleskop arasndaki bir karlatrma verilmitir. Amatrlerin kulland drbnler 6x35, 7x50 ve10x50 gibi deerlere sahiptirler. Buradaki ilk rakam bytme gc, ikinci rakam ise aklktr. Amatr astronomlar drbnde yksek bytmeden ziyade k toplama gcne dikkat ederler. 50mm akla sahip bir teleskop insan gznden yaklak 40-50 kat daha fazla k toplar. Yksek bytmeli drbnler snk cisimleri daha karanlk gsterdiinden ve elde tutulmas g olduundan tercih edilmezler.
ALET plak Gz ok iyi gz Kk opera drbn Byk opera drbn Kk drbn Byk drbn Kk Teleskop
BYTME 1x 1x 2x 4x 8x 15x 20-200x
AIKLIK 4 mm 8 mm 15 mm 25 mm 40 mm 60 mm 80 mm
PARLAKLIK SINIRI (KADR) 6 7 8 9 10 11 12
Tablo 1. Gz, Drbn ve Teleskop Karlatrma Tablosu
19
Teleskop
Teleskop, ok uzak cisimleri yaknmzdaym gibi gsteren ok etkileyici bir alettir. Teleskopun icat edilmesi ile modern astronomide byk gelimeler elde edilmi ve astronominin bilinmeyen ynleri kefedilebilmitir. Teleskoplar gnmzde ok eitli boyutlarda kullanlmaktadr. Oyuncakdan alabileceiniz ufak teleskoplarn yannda, tonlarca arla sahip rnein Huble Uzay Teleskobu gibi eitleri vardr. Teleskopun ne kadar etkileyici bir cihaz olduuna rnek vermek gerekirse, 20cmlik ufak bir teleskopla 80 metre uzaktaki bir el yazsn okuyabilirsiniz. Temelde 3 eit teleskop tr vardr: 1- Mercekli Teleskoplar: Bu tr teleskoplarda uzun bir tp ierisindeki mercekten geen k nlar, gz merceine gelir. Bu teleskop tr, en yaygn teleskop trdr. Mercekli teleskoplarda ayna bulunmaz. Bunlarn bir ucunda geni bir mercek, dier ucunda ise ufak bir okler (gz mercei) yer alr. Ik byk mercekten geer ve ufak bir demet halinde oklere gelir. Bu aamadan sonra yapacanz ey oklerde netlik ayarn yapmanzdr. Avantajlar: Dizayn basit olduu iin kullanm kolay ve gvenilirdir. ok az bakm gerektirir. Byk objektif akl olan mercekli teleskoplar; ay, gezegen ve ift yldz gzlemi yapmak iin idealdir. kinci bir aynalar olmad iin grnt kalitesi olduka iyidir. Uzak yeryz cisimlerini gzlemek iin kullanlabilirler. Optik tpe sahip olduklar iin hava akmlar (trblans) ok azdr. Bu nedenle hava akmlarndan dolay grnt pek etkilenmez. Mercein sabit olarak yerletirilmesi de bir avantajdr.
Dezavantajlar: Tm teleskop trleri arasnda (objektif akl arttka) en pahal olan trdr. Dier teleskop trlerindeki gibi akla sahip olanlar, daha ar, daha uzun ve daha byktr. Bu yzden bir yerden bir yere tanmalar zordur. Kk ve snk nesnelerin (uzak galaksiler gibi) gzlemlenmesine ok uygun deillerdir. Uzun odak oranlarna sahip olduklarndan astrofotorafie uygun deillerdir. Akromatik dizaynl olanlarnda renk aberasyonu tam olarak giderilememitir. Bu tr teleskoplarda okler tpn en sonunda olduundan baz gzlemlerde problem olabilir. Bu sorun 900lik bir prizma ile giderilebilir.
20
2- Aynal Teleskoplar: Newtonian ve Cassegrain olmak zere iki eidi vardr. Bu tr teleskoplarda k, dz ve geni bir tpn iine girer, tpn dibindeki eri aynadan (parabol, hiperbol ya da elips) yansr, toplanm olan k huzmesi, tpn ak olan ucunda yer alan ufak ikinci aynaya arpar ve oradan oklere gelir bu ekilde grnt oluturulmu olur. Bu tr teleskoplarda genellikle ikincil aynay tutabilmek iin tpn ak olan ucundan art iareti biiminde teller gerilmi durumda bulunur, bu teller netlik ayar yaplmam olduu zaman oklerle bakldnda grnr. Fakat netlik ayar yapldnda tellerin grnts yok olur.
Avantajlar: Dier teleskop eitlerine gre fiyatlar ucuzdur. Odak uzakl 1mye kadar olanlar kolaylkla tanabilir. Renk sapnc yoktur. Ay ve gezegen gzlemleri iin kullanldrlar. Optik sapnlar az olduu iin olduka parlak bir grnt verirler. Astro fotoraflk iin uygundurlar. Genellikle hzl odak oranlarna (f/4 ile f/8) sahip olduklarndan, uzak gkadalar, bulutsular ve yldz kmeleri gibi snk derin uzay cisimlerini gzlemek iin idealdirler.
Dezavantajlar: Dier teleskop trlerine gre daha hassas olduklar iin daha fazla bakm gerektirirler. Nesneleri ters olarak gsterdikleri iin yer cisimlerinin gzlemlenmesi iin uygun deillerdir. Ak optik tp dizaynna sahip olduklar iin hava akm gibi d etkenlerden daha fazla etkilenirler. kincil aynalar olduu iin mercekli teleskoplardan daha fazla k kaybna neden olurlar. Grnt kenarlarnda bulanklama grlr.
3- Katadioptrik (aynal-mercekli) Teleskoplar: Bu tip teleskoplar hem ayna hem de lens kullanrlar. iki popler eidi vardr: Schmidt-Cassegrainler ve Maksutov-Cassegrainler. Katadioptrik tr teleskoplar aynal ve mercekli teleskoplarn avantajlarn bir araya toplayarak, her trl ama iin kullanlabilecek bir teleskop tr olutururlar.
21
AL KUU
15. yzylda yaam olan nemli bir astronomi ve matematik bilginidir. Babas Timur'un (1369-1405) torunu olan Ulu Bey'in (1394-1449) doancbas idi. "Kuu" lakab buradan gelmektedir. Ali Kuu, Semerkand'da domu ve burada yetimitir. Burada bulunduu sralarda, Ulu Bey de dahil olmak zere, Kadzde-i Rmi (1337-1420) ve Gysddin Cemid el-Ki (?-1429) gibi dnemin nemli bilim adamlarndan matematik ve astronomi dersleri almtr. Ali Kuu bir ara, renimini tamamlamak amac ile, Ulu Bey'den habersiz Kirman'a gitmi ve orada yazd Hall el-Ekl elKamer adl risalesi ile geri dnmtr. Dnnde risaleyi Ulu Bey'e armaan etmi ve Ali Kuu' nun kendisinden izin almadan Kirman'a gitmesine kzan Ulu Bey, risaleyi okuduktan sonra onu takdir etmitir. Ali Kuu, Semerkand'a dnnden sonra, Semerkand Gzlemevi'nin mdr olan Kadzde-i Rmi'nin lm zerine gzlemevinin bana gemi ve Ulu Bey Zici'nin tamamlanmasna yardmc olmutur. Ancak, Ulu Bey'in lm zerine Ali Kuu Semerkand'dan ayrlm ve Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan'n yanna gitmitir. Daha sonra Uzun Hasan tarafndan, Osmanllar ile Akkoyunlular arasnda bar salamak amac ile Fatih'e eli olarak gnderilmitir. Bir kltr merkezi oluturmann artlarndan birinin de bilim adamlarn bir araya toplamak olduunu bilen Fatih, Ali Kuu' ya stanbul'da kalmasn ve medresede ders vermesini teklif eder. Ali Kuu, bunun zerine, Tebriz'e dnerek elilik grevini tamamlar ve tekrar stanbul'a geri dner. stanbul'a dnnde Ali Kuu, Fatih tarafndan grevlendirilen bir heyet tarafndan snrda karlanr. Kendisi iin ayrca karlama treni yaplr. Ali Kuu' yu karlayanlar arasnda, zamann ulems stanbul kads Hocazde Mslih'd-Din Mustafa ve dier bilim adamlar da vardr. stanbul'a gelen Ali Kuu' ya 200 altn maa balanr ve Ayasofya'ya mderris olarak atanr. Ali Kuu, burada Fatih Klliyesi'nin programlarn hazrlam, astronomi ve matematik dersleri vermitir. Ayrca stanbul'un enlem ve boylamn lm ve eitli Gne saatleri de yapmtr. Ali Kuu' nun medreselerde matematik derslerinin okutulmasnda nemli rol olmutur. Verdii dersler olaanst rabet grm ve nemli bilim adamlar tarafnda da izlenmitir. Ayrca dnemin matematikilerinden Sinan Paa da rencilerinden Molla Ltfi aracl ile Ali Kuu' nun derslerini takip etmitir. Nitekim etkisi 16. yzylda rnlerini verecektir. Ali Kuu'nun astronomi ve matematik alannda yazm olduu iki nemli eseri vardr. Bunlardan birisi, Otlukbeli Sava srasnda bitirilip zaferden sonra Fatih'e sunulduu iin "Fethiye" ad verilen astronomi kitabdr. Eser blmden olumaktadr. Birinci blmde gezegenlerin kreleri ele alnmakta ve gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. kinci blm Yer'in ekli ve yedi iklim zerinedir. Son blmde ise Ali Kuu, Yer'e ilikin lleri ve gezegenlerin uzaklklarn vermektedir. Dneminde hayli etkin olmu olan bu astronomi eseri kk bir elkitab niteliindedir ve yeni bulgular ortaya koymaktan ok, medreselerde astronomi retimi iin yazlmtr. Ali Kuu'nun dier nemli eseri ise, Fatih'in adna atfen Muhammediye adn verdii matematik kitabdr.
22
Mikolaj Kopernik (d.1473 - . 1543)

19 subat 1473 ylnda Torun'da (Polonya) doan Kopernik normal tahsilini yaptktan sonra 1491 ylnda Krakov'daki okula devam ederek matematik ve astronomi renimini bitirdi. 1494 ylnda evine dnen Kopernik, bapiskopos olan amcasnn tesiriyle dini eitim iin talya'ya gitti. Orada astronom Domenico Noworra (1454-1504) ile beraber alt. 1497'de memleketine dnp, kilisede grev ald fakat bu uzun srmedi, 1501'de Hukuk fakultesini devam ve Tp fakultesine baslamak icin tekrar talya'ya geri dnd. Burada, almalarna devam etti. Kopernik, Dnyann ve dier gezegenlerin Gne etrafnda dndkleri kuraln aklamtr. Heliosentrik teori bugn Kopernik teorisi olarak da adlandrlr. Yeni astronominin kurucusu kabul edilen Kopernik, ileri srd fikirleri ancak mrnn sonlarnda aklayabilmitir. Sebepleri ise kendisinin bunlarn doru olduuna tam emin olmamas ve kendisi papaz olduu iin kiliseden ekinmesi. O zamanki Hristiyanlk inancna gre Hz. sa Gnee sabit durmas iin emir vermiti ve Gne de sabit durmaktayd. Yine genel inanca gre dnya dz tepsi gibiydi. Aksini dnenler ise cehennemlikti. O dnemde, kiliseye kar kan insanlar atete yaklmaya mahkum edilirdi. mrnn sonlarna doru shhati bozulan Kopernik'in kiliseden korkusu kalmamt. Artk fikirlerini rahata aklayabilir, yazd kitabn ortaya karabilirdi. Papaya kitabn gndererek u mektubu yazd: "Aziz peder, kitapta yazlanlar okuyanlarn hemen reddedeceklerini biliyorum. Ben mrm boyunca evremin dncelerine aldrmayan, fikirlerini savunan biri olamammdr. Etrafn tepkisinden, baladm hususlardan vazgemeye niyetlendiim olmutur. Fakat ekingenlii zerimden atarak almalara devam ettim. Yazdklarm tenkit edenler olursa onlara aldrmayacam ve sama kabul edeceim..." Kopernik'in en nemli eserinde "De revolutionibus orbium coelestium" heliosentrik teorisini detayl anlatt. 1540'da ise btn fikirlerini iine alan kitabn baslmas iin msaade kmt. Eserlerinde izah edilen konular; Dnyann yuvarlak ve hareket eden bir cisim olduu, ekliptik sistemin tartlmas, Gnein grnen hareketi, Ay'n ve gezegenlerin incelenmesiydi. Astronom, doktor ve rahip olan Kopernik, Yunanl astronom Batlamyus'un yanl olan teorisini Dnyaya anlatarak ilme anlatlamayacak kadar byk hizmette bulundu. 24 Mays 1543 ylnda Frombork'ta (Polonya) ld.
23
nite 2 EVREN TANIYALIM
2.NTE: EVREN TANIYALIM UZAY, EVREN ve GRNR EVREN

Uzay ya da feza, Dnya'nn atmosferi dnda evrenin geri kalan ksmna verilen isimdir. Ortalama ss -270 0C dir. Atmosfer ile uzay arasnda kesin bir snryoktur. Uzayda tahminen milyarlarca galaksi, galaksilerin iinde ise tahminen milyarlarca sistemler, gezegenler ve asteroitler bulunmaktadr. Evren ya da Kinat, uzayda bulunan tm madde ve enerji biimlerini ieren btnn addr. Pozitif bilimler asndan evren, gk cisimlerini barndran uzay ve tamamen bo olan karanlk uzayn toplamdr. Dolaysyla modern fizik asndan evren, var olduunu bildiimiz btn atomik lemlerdir. Uzayla evren arasndaki fark yle de zetleyebiliriz. Uzay; bir apartmandaki daireler, merdivenler, koridorlar, odalarken, evren ise apartmann btn yani kendisidir. Evren meydana gelmeden nce evrenin yerinde ne olduu ya da evrenin neyin iinde geniledii sorularna bilimsel bir cevap bulunamamtr. Bununla birlikte evren ncesi durum, evren d varolu hakknda hipotezler ne srlmtr. Evrenin oluumuna dair gnmzde en ok kullanlan teori, Bigbang (Byk Patlama) teorisidir. Bu teoriye gre evren, sfr hacimli ve ok yksek bir enerji potansiyeline sahip, skm bir noktann patlamasyla olutu. Byk Patlama sonucunda alt yne dalan gaz moleklleri uzun bir dnem boyunca birbirlerinden bamsz hareket ettiler. Srekli genileyen evrenin her yerinde geerli olan fizik kurallarndan ktle ekimi kanunu vastasyla bamsz gazlar birleerek galaksileri (gk adalar) oluturdular. Ayn evrensel fizik kanunu neticesinde gkadalar da birbirlerine yaklaarak devasa gruplar oluturdu. Galaksiler iinde yldzlar ve baz yldzlarn evresinde sistemler olutu. inde yaadmz Gne Sistemi bunlardan birisidir. Kefedebildiimiz evrende 400 milyardan fazla galaksi ve 10.1088 yldz olduu tahmin edilmektedir. Grnr evren, kre eklindedir, Dnyaya ait olannn merkezinde doal olarak Dnya vardr ve yarap yaklak 46,5 milyar k yldr. Evrenin ya 13,7 milyar yl iken grnr evrenin yarapnn 46,5 milyar k yl olmasnn nedeni evrenin devaml geniliyor olmasdr. Btn evrenin, bu gzlemlenebilir evrenin en az 1023 kat olduu eklinde teoriler vardr. Uzay karanl, bykl, olaylar ile ilgi ekici, karmak ve aratrmaya deer olmutur. Bu yzden insan her ada uzay merak etmiti. Bu yzden srekli uzay aratrmak iin icatlar yapmt. alar getike insanlarn daha gl teleskoplarla uzay incelemesi, uzay hakkndaki bilgileri artrd. Bylece merakn gidermeye balayan insanolu bununla yetinmeyip uarak daha fazla bilgi toplamak istedi. nsanln umay kefetmesiyle Dnya'y evreleyen yakn uzay hakkndaki bilgiler, daha da artmaya balad. Nihayet, gl fzeler, yapma uydular, Ay 'a insanl ya da insansz aralar gnderilmesi, yapay uydular gelitirilmesi, ok gl radyo teleskoplarla (Hubble Uzay Teleskopu) uzayn derinliklerinin aratrlmas, 20. yzyln ikinci yarsnda insanln uzay hakkndaki bilgilerini nemli lde geniletti.
25
2.NTE: EVREN TANIYALIM ASTRONOMDE KULLANILAN UZAKLIK BRMLER

Astronomik Birim (AB): Bir astronomik birim Gne'in merkeziyle Dnya'nn merkezi arasndaki uzaklk olan 149,6 x 10 6 km ya da 92,9 milyon mil'dir. Astronomik birim, evrendeki byk uzaklklar belirtmek iin kullanlr. rnein, Gne'e en yakn yldz sistemi olan Alfa Centauri yldz sistemi, Gne Sistemi'nden yaklak 25 astronomik birim, yani 3,75 milyar km uzaktadr. Parsek : 3,26 Ik Yl uzunluundaki deere 1 pc (Parsek) ad verilir. Ik Yl (IY): In bir ylda ald yoldur. Ik saniyede 300.000 km yok almaktadr. Buradan matematiksel ifadeyi yazacak olursak; 1 Ik Yl = 300.000 x 60 x 60 x 24 x 365 = 9.460.800.000.000 km = 946 x 10 10 km dir.
IIK HIZI
In ve tm dier elektromanyetik dalgalarn boluktaki hz 299.792.458 metre/saniye dir. Latince celeritas (hz) ismine adden "c" ile ifade edilir. In hz sadece vakum ortamdayken c 'ye eittir. Herhangi bir maddenin iinden geerken (rnein su, cam vb.) hz c 'den kktr. 1660l yllarda, G. D. Cassini Pariste geceleyin Jpiterin 4 tane uydusunu gzlemiti. Bu uydular gezegenin etrafnda dnyorlar, gezegenin diskinin arkasnda veya nnde ortaya kyor ve gzden kayboluyorlard. Cassini, kendisinden nce tpk Galileo gibi, denizcilikte ok pratik nemi olan mkemmel bir saati bulmay umuyordu. Gzlemleri srasnda bir takm dzensizliklere dikkat etti. ngrlen bu dzensizlikler, 10 dakikann bir ka kat kadar ok erken veya ok ge meydana geliyordu. Bu problem, 1677de O. Rmer tarafndan zld. Rmer salnmlarn, Jpiter Dnyaya ok yakn olduu zaman erken, Jpiter Dnyaya uzak olduu zaman ge meydana geldiine dikkat etti. Bu doa olay, Rmere, bu yzyln en temel keiflerinden birinin ortaya karlmasna nclk etti. Bu keif, n hznn sonlu olmas idi. In hznn bugn c = 300.000 km/s olduunu ve Einsteina gre de k partikllerinin (fotonlarnn) sfr artk ktleye sahip olduklarn, bunun olas en byk hz olduunu bilmekteyiz. Gezegenlerin gne etrafndaki yrngeleri ember deil de elips biiminde olduundan, gezegenlerin Gne'e olan uzaklklar srekli olarak deiir. Dnya'nn Gne'e en yakn ve en uzak konumlar arasnda 5 milyon kilometre fark vardr. Dnya'nn Gne'e olan uzakl ortalama olarak 149.600.000 kilometredir. Bu uzaklk Dnya'nn Gne'e en yakn olduu konumda 147.000.000 kilometreye dmekte, en uzak olduu konumda ise 152.000.000 kilometreye kadar kmaktadr. Ayrca astronomide Dnya'nn Gne'e ortalama uzakl olan 149.600.000 kilometre bir Astronomi Birimi (AB) olarak kabul edilir. Ik hznn sonlu olmasnn bir sonucu olarak; Aya baktmzda onun 1,2 saniye nceki hlini, Gnee baktmzda ise Gnein yaklak olarak 8 dakika nceki hlini grrz. nk Gne nlar Dnya'ya yaklak 8 dakikada gelirler. Yani, biz hep Gnein 8 dakika nceki nlarn grebiliyoruz. Ayn ekilde bu, uzaklklarna ve byklklerine bal olarak dier gezegenler ve yldzlar iin de geerlidir. Yani biz onlara baktmzda aslnda onlarn u andaki hllerini deil, belki de binlerce k yl nceki hllerini gryoruz. Gneten sonra bize en yakn yldzn uzakl 4,3 k yldr. Gkbilimcilerin grebildikleri en uzak cisim 18.000.000.000 k yl uzaktadr. Bu da, bu cisimden gelen nlarn yolculuklarna 18 milyar yl nce baladklar anlamna geliyor. plak gzle grebildiimiz en uzak cisimse 2,2 milyon k yl uzaklktaki Andromeda Gkadasdr. Bu anlamda belki de gkyzndeki cisimler iin gemie alan pencereler benzetmesini yapmak yanl olmaz.
26
2.NTE: EVREN TANIYALIM

RLATVTE TEORS Kuantum teorisiyle atomun yaps aydnlatlmaya allrken, 1905'te yeni bir teori ortaya atld. Newton tarafndan kurulan klsik fiziin mikro boyutlarda yetersizlii anlalmt. Bunun yannda, cisimlerin k hz mertebesindeki hareketlerinde de Newton fizii bekleneni vermedi. Newton, hareketin evrende mutlak olduunu; bulunulan yere ve zamana gre deimediini kabul ediyordu. Ancak, Einstein bunun mmkn olamayacan; bir cismin uzaydaki durumuna gre zaman ve mekn zelliklerinin deikenlik gstereceini ileri srd. Teori farkl zamanlarda: a. zel rlativite b. Genel rlativite adlar altnda oluturulmutur. a. zel Rlativite Rlativite teorisi, 1887'de A. Michelson ve E. Morley tarafndan gerekletirilen bir deneyin sonucunun yorumlanmasyla elde edilmitir. Deney; temelde uzay boluunu doldurduu dnlen ve J. C. Maxwell'in elektromanyetik dalgalarn iinde hareket ettiini ileri srd esir maddesinin var olup olmadn snamak zere gerekletirildi. Deneyde; Dnya'nn, Gne evresinde dnd yne gnderilen iki k dalgas arasndaki faz kaymasnn gzlenmesi esas almyordu. Herhangi bir kaymann bulunmas durumunda esirin hareketinden dolay k dalgalarnn hznn azald sonucuna varlacakt. Fakat deney bekleneni vermemitir. Yzlerce deneme sonunda, k hznn her zaman, her yerde sabit olduu sonucuna varld. Einstein, bu sonular anlamlandran ve doru olarak aklayan ilk kii oldu. Gerekte asrlar nce slam filozofu Kind (801-873) zaman, mekn ve hareketin greli; her cisme ve gzlemciye gre deiken yapda olduunu vurgulamt. Einstein bu dncelere deneysel kantlar da katarak u ilkeleri koydu: Tm fizik yasalar, birbirine gre deimeyen harekete sahip btn eylemsiz gzlem erevelerinde ayn yazlmaldr. In boluktaki hz, kaynak ile gzlemci arasndaki greli hareketten bamsz olup daima sabittir.
Bu ilkeler; k dalgalarnn hareketi iin herhangi bir ortamn gerekmediini, dolaysyla esirin varlna ilikin bir varsaymn gereksiz olduunu ortaya koydu. Bylece yksek hzlardaki hareket ele alnrken bir tek referans noktas gz nne alnacaktr. O da evrendeki tek sabit olan k hzdr. nk zaman, uzunluk ve ktle bu nicelie gre deimektedir. Sonu olarak greli bir evrende 1. Ik hzna yakn hareket eden nesnelerin hareket ynndeki uzunluklar ksalr ve ktleleri artar, Ik hzna, bir cismin ulamas durumunda ise, bu cismin ktlesi sonsuz, uzunluu da sfr olur. Bu sonutan hareketle u sylenebilir: Hibir cisim k hzna ulatrlamaz. 2. Ik hzna yakn bir hzla hareket eden sistemde zaman yava iler. Tam k hzna sahip bir cisim iin ise zaman gemez. 3. Maddenin hzlandrldka ktlesinin artmas; ktle ile enerji arasnda yeni bir bantnn domasna yol amtr. E = m c2 ile verilen denklem, maddenin enerjiye e deer olduunu ve ok kk ktleden fazlasyla enerji elde edilebileceini gstermitir. Atom bombalarnn yapm ve nkleer reaktrlerin almas bu sayede aklanabilir.
27

b. Genel Rlativite zel rlativite birbirine gre ivmesiz bulunan sistemler iin geerlidir. Ancak evrende ivmesiz hareket eden pek az ey vardr. Bu yzden, Einstein daha genel bir teori olarak genel rlativiteyi 1916'da oluturmutur. Bu yaklamda da Einstein klsik fizikte Newton tarafndan kurulan yer ekimi ifadesinin yetersizliine dikkat ekmitir. Fiziksel olarak; bir cismin uzayda ivmelenmesiyle onun zerine bir yer ekimi ivmesinin etki etmesi birbirinden ayrt edilemez durumdur. Einstein; bu durumda eer bunlar birbirinden ayramyorsak "o hlde bu etkiler birbirinin ayn olmaldr" eklinde dnerek bir cismin eylemsizlik ktlesiyle yer ekimi ktlesinin birbirine eit olduunu ileri srmtr. Bu durumda genel rlativite ilkelerini yle belirtmitir: Fizik yasalar, eylemsiz veya ivmeli bir gzlem erevesinde ayndr. Sabit bir yer ekimi alannda eylemsiz referans evresi ile ivmeli bir referans evresini birbirinden ayrmak imknszdr. Einstein, bu ilkelerden hareketle evrenin uzay-zaman boyutunun her ikisiyle incelenmesi gerektiini belirtmitir. Einstein, mekanik ve elektro manyetizma teorilerini birletirmi, uzay ve zaman hakkndaki grlerde kkl deiikliklere neden olmutur. Buradan uzayn gk cisimlerinin toplanma mekn deil; ktleleri etkisiyle her an deiiklie urayan bir ortam olduu sonucuna varlmtr. Sonu olarak, rlativite teorisi uzaya bak amz deitirerek uzay hakkndaki bilgilerimize yeni boyutlar kazandrmtr.
GKADA (GALAKS)
18. yzyl filozoflarndan Kant (Immanuel Kant, 1724-1894) ve Wrigt (Thomas Wrigt, 1711-1796), milyonlarca yldzdan oluan, Samanyolu'nun dnda bamsz sistemlerin varln belirtmilerdir. 20. yzyl balarnda teleskoplarn gelimesiyle evrende Samanyolu dnda ve daha ok uzakta milyarlarca yldzdan oluan galaksilerin varl kefedildi. 1924'te Hubble, aratrmalarn galaksiler zerinde yapmaya balad. Bu erevede sefeid tr deien yldzlar inceledi. Gne sisteminin bulunduu Samanyolu galaksinin dnda, baka bir galaksinin olduunu kefetti. Bu galaksi Andromeda Galaksisi idi. Bu galaksinin uzakln da sefeid tr deien yldzlarn yardmyla hesaplad. Hubble'nin bulduu sonu udur: Andromeda galaksisinin Dnyamzn iinde bulunduu Samanyolu galaksisine uzakl 2 milyon k yldr. Hubble'nin kefini baka galaksilerin kefi izledi.
Edwin Hubble
Hubble'nin 1929 ylndaki keiflerinden biri udur: Evren srekli olarak genilemektedir. Gkada ya da galaksi, ktle ekim (yerekimi) kuvvetiyle birbirine bal yldzlardan, yldzlararas gaz ve tozdan, plazmadan ve imdilik pek anlalamam karanlk maddeden oluan sistemdir. Tipik gkadalar 10 milyon (cce gkada) ile bir trilyon (dev gkada) arasndaki miktarlarda yldz ierirler ve bir gkadann ierdii yldzlarn hepsi o gkadann ktle merkezini (ortak ekim merkezini) eksen alan yrngelerde dner. Gkadalar eitli oklu yldz sistemlerini, yldz kmelerini ve eitli nebulalar da ierebilirler. evresinde gezegenler ve asteroitler gibi eitli kozmik cisimler dnen Gneimiz Samanyolu gkadamz ierisindeki yldzlardan yalnzca bir tanesidir. Gkadalar genellikle biimlerine (veya grsel biim bilimine) gre snflandrlrlar. Bu adan 3 farkl tr bulunur: Eliptik gkadalar, sarmal (spiral) gkadalar ve dzensiz gkadalar.
28
Eliptik gkada
Sarmal gkada
Eliptik Gkadalar
Eliptik galaksiler gr asndan bamsz olarak, gerekten elips biimine sahip galaksilerdir. Hubble dzenine gre eliptik galaksiler, daire biimine yaknlktan ar ovallie kadar uzanan bir yelpaze iinde kodlanr ya da adlandrlrlar. Bu yelpaze iinde daire biimine en yakn eliptik galaksiler E0 olarak, en bask ya da en oval olanlar ise E7 olarak adlandrlr. Genellikle kk yapl, nispeten yldzlararas maddesi fazla olmayan galaksilerdir. Bu galaksilerde yeni yldz doum oran ok dktr, yani yldz doumlarnn durduu veya en aza indii galaksiler olarak dnlebilirler; dolaysyla ak kmelere ok az derecede sahiptirler. Gen yldz nfuslar sayesinde maviye daha yakn olan sarmal gkadalarn aksine, sar-krmz renklerde olurlar.
Sarmal Gkadalar
Evrendeki galaksilerin byk bir ounluu sarmal galaksilerden oluur. Nispeten yksek dzeyde asal hza sahiptirler. Bu galaksilerde zellikle sarmal kollarnda gaz ve toz vardr. Bu blgede yeni yldzlar da olumaktadr. Sarmal galaksiler, dnen bir yldzlar diskinden, yldzlararas ortamdan ve genellikle daha yal yldzlardan meydana gelmi bir ikinlikten oluur. Etraf teker adl yldzlar topluluu tarafndan sarl bu karn ya da ekirdek ksmndan dar doru nispeten parlak kollar uzanr. inde bulunduumuz Samanyolu Galaksisi da bir ubuklu sarmal galaksidir. Bu gruptaki galaksilerin ktleleri 1 milyar ile 200 milyon Gne ktlesi byklndedir.
Dzensiz Gkadalar
Biimsel gkada snflarndan herhangi birine uymayan gkada snfdr. Herhangi bir sarmallk veya dairesel/eliptik biime sahip deillerdir. Toplam gkada nfusunun eyreini oluturduklarna inanlr. Ayrca, ou dzensiz gkadann gemite birer sarmal veya eliptik gkada olduu fakat sonralar yerekimsel gce maruz kalp dzensizletikleri de dnlmektedir. Gzlemlenebilir evrende 100 milyardan fazla gkada olduu sanlmaktadr. Gkadalarn ou 1.000 ile 100.000 parsek arasndaki bir yarapa sahip olup, genellikle birbirlerinden milyonlarca parsek uzaklklarda bulunurlar. Gkadalar aras uzay ortalama younluu m3 bana bir atom bile dmeyecek derecede az olan bir gazla doludur. Gkadalarn ou, ktle ekimi etkisi sayesinde birbirlerine bal kmeler ad verilen topluluklar olutururlar; onlar da yine ktle ekimi etkisi sayesinde birbirlerine bal sper kmeleri olutururlar.
29

Galaksimizin komuluunda yer alan Andromeda, bize en yakn gkada olmakla birlikte, gkyznde plak gzle grlen en uzak gk cismidir (2,2milyon k yl). Biim bakmndan bizim gkadamza ok benzeyen Andromeda'nn boyutlar Samanyolu'nun 1,5 kat kadardr. Dolaysyla 300 milyar yldz ierir. Gkadalarn uzayda rastgele daldklarn ileri sren teoriler, modern aralarla yaplan gzlemler neticesinde nemini kaybetmi, hepsinin belli bir intizam iinde yer aldklar, ayrca gkadalar tekil eden yldzlar ve dier gk cisimlerinin de hepsinin belli bir kanun iinde hareket ettikleri, iinde bulunduumuz Samanyolu Gkadas gibi milyonlarca gkadann var olduu, btn bunlarn saniyede binlerce kilometre hzla hareket ettikleri anlalmtr. Gnmzde imal edilen gelitirilmi uzay aletleriyle yaplan gzlemlerde, gkadalarn spektrumunda grlen krmzya yakn kay, bu kan devam ettiini gstermektedir. Astrofizikilerin yapm olduu son aratrmalarda gkadalarn milyarlarca yllarla llen mrleri iinde birbirleriyle arptklar aklanmtr. ekim glerinin gkadalar birbirine yaklatrmas neticesinde meydana gelen bu dev kozmik olay sonucunda spiral eliptik gkadalara dnt ileri srlmektedir. Dier bir gre gre de eliptik gkadalar, ou byk gkada kmeleri iinde bulunurlar. Bu gruplar iindeki yalnz gkadalar dier gkadalarca hzla ekilir. Bu durumda bir gkada dierine arpmaktansa yanndan gemeyi tercih eder. Karanlk madde henz ok iyi bir ekilde anlalamam olmakla birlikte, yle grnyor ki, gkadalarn ounun ktlesinin yaklak % 90n karanlk madde oluturmaktadr. Gzlem verileri baz gkada merkezlerinde dev kara deliklerin mevcut olabileceini ortaya koymaktadr. Anlaldna gre, Samanyolu gkadamz da ekirdek ksmnda byle bir kara delik iermektedir.
Balca Gkadalar Gkada Samanyolu Andromeda LMC SMC Fornox Sistemi NGC 598 Maffeil NGC 6822 NGC 205 Uzakl (1000 k yl) ap (k yl) Yldz Says (1000 adet)
(-) 2250 170 190 650 2350 3300 1630 2250
100.000 130.000 30.000 25.000 20.000 60.000 100.000 10.000 16.000
200.000 300.000 25.000 6.000 20 40.000 200.000 350 3.000
SAMANYOLU
Gzlem koullarnn uygun olduu gecelerde, gkyzn hemen hemen byk bir daire boyunca, geni bir kuak gibi saran, beyaz ve ince bir bulut grnmnde olan yldz ynnn oluturduu toplulua Samanyolu (galaxiy) denir. Milttan nce 400 ylnda Antik Yunan dnr Demokritos (M.. 490-430); aletsiz olarak yapt aratrmalar sonunda, Samanyolunu, ok sayda skm ekilde olumu yldzlardan meydana gelen yldz topluluu olarak belirtmitir. Galileo 1610'da drbnn Samanyolu'na evirdii zaman, burada saysz kl noktalar tespit etti. Sonuta zamanna kadar ne olduu kesin olarak tanmlanamayan kuan, birbirinden farkl yapda milyonlarca yldzdan meydana geldiini ortaya koydu. Dolaysyla Demokritos'un 2100 yl kadar nce aletsiz olarak belirttii grn doruluu belirlenmi oldu.
30

Daha sonra Wilhelm Herschel kendisi kuzey yar krede, olu Johan Herschel gney yarm krede Samanyolundaki yldzlarn saysn tespit etmeye almlardr. Bulduklar sonu, kendilerinden 100 yl kadar nceleri Galileo'nn gr ile ayndr. W. Herschel'in ortaya koyduu bir gerek de Samanyolu'ndaki yldzlarn says Samanyolu enlemlerine (galktik enlem) gre deiir. W. Herschel'den sonra, 1932'den itibaren kullanlmaya balanan radyo teleskoplarla, Samanyolu'ndaki yldzlarn ortalama saysn tespit etmemiz mmkn olmutur. Gne sistemimizin iinde bulunduu Samanyolu'nda, yaplar ve zellikleri birbirinden farkl 100 milyar kadar yldzn varl anlalmtr. Samanyolu, byk bir mercek (veya mercimek) ekline benzer. Bu eklin orta ksmnda (merkez blgesinde) ok sayda yldz olmasna ramen, eklin kenarlarna yaklatka yldz says azalr. Bu iki u arasndaki uzaklk 100.000 k yldr. eklin en geni yeri 16.000 k yl kadardr. Astronom Harkow Shapley ve Scorse'nin 1918 ylnda fotoraf ve tayf yardmyla ortaya koyduu sonuca gre, Gne sisteminin bulunduu yerde Samanyolu'nun kalnl 4.000 k yldr. Gne'in Samanyolu merkezine uzakl ise 27.000 k yl kadardr. Ancak Samanyolu merkezinde bulunan yldzlarn bulutlarla rtl olmas, gr imknlarna engel olduundan, merkezin gerek yaps hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Bilinen zellik, merkezdeki yldzlarn saysnn civarna nispeten daha youn olmasdr. Hollandal astronom J.H. Oort 1927'de yapt aratrma ve hesaplamaya gre Samanyolu'nun kendine zg bir hareketi olduunu tespit etmitir. Samanyolu 240 milyon ylda bir defa merkezi evresinde dnmektedir. Bu sradaki dnme hz 220 km/s'dir. Samanyolunun 10 milyar yanda olduu tahmin edilmektedir. Bu durumda, zamanmza kadar 42 defa dnme yapt anlalr. Bu sonu, fiziin nemli bir kolu olan tayf biliminde Doppler Olaynn astronomiye uygulanmasyla tespit edilmitir. Samanyolu'ndaki yldzlar aras tamamen bo olmayp, younluu ok dk gaz bulutlaryla kapldr. Bu blgedeki gazlarn younluu 10-27 g/cm3 olabilecei hesaplanmtr. Toplam ktlenin de 1045 gram olduu hesap edilmekte olup, bu miktar baka bir ifade ile Gne ktlesinin 200 milyar katdr. Bu ktlenin yar miktar yldzlarda toplanr. Dier yar miktar da yldzlar arasnda gaz yahut bulutsu eklindedir. Samanyolu'nun merkezinde toplanan ksm, bu ktlenin yzde 80'i kadardr.
31
2.NTE: EVREN TANIYALIM GNE SSTEM

Gne sistemi, gnein ekim kuvvetinin etkisiyle; gezegenler, gezegenlerin uydular, kuyruklu yldzlar ve meteorlarn yine gne etrafnda birikmesiyle oluan gk cisimleri topluluudur. Gne sisteminde bulunan gezegenler ve dier gk cisimleri, ekim kuvvetinin etkisiyle Gne etrafnda ve belli bir yrnge zerinde dnmektedirler. ap 30 k yl yani 283.821.914.177.430 km olan gne sisteminde gne de dahil olmak zere toplam 10 gezegen vardr. Bu gezegenler Gnee olan uzaklklarna gre srasyla Merkr, Vens, Dnya, Mars, Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn dr. Bunlarn dnda bir de Plton vardr. Ancak Plton d merkezli bir yrngeye sahip olduu iin gezegen olup olmad konusunda uzun tartmalar yaanm, 24 Austos 2006 ylnda ise Uluslararas Gkbilim Birlii Pltonun gezegen snfndan karlarak cce gezegen snfna konulduunu aklamtr. Bu dokuz gezegen ile birlikte onlarn bilinen 166 uydusu da gne sistemine dahildir.
Gne Sistemindeki gezegenlerin baz zellikleri unlardr;

Gezegenlerin tamam elips eklinde bir yrngeye sahiptir ve tm gezegenlerin dn hzlar birbirinden farkl olmakla birlikte baz gezegenlerin yrngeleri birbiri ile kesiir. Gezegenler hem kendi ekseni etrafnda hem de Gnein etrafnda batdan douya doru dnerler. En kk gezegen Plton, en byk gezegen Jpiterdir. Gnee en yakn gezegen Merkr, bilinen en uzak gezegen ise Pltondur. Dnyaya uzaklk ve yarap olarak en yakn gezegen Vensdr. Dnyann 1, Mars ve Neptnn 2, Uransn 6, Satrnn 10 ve Jpiterin 12 uydusu vardr. Merkr ve Plton ve Vensn uydusu yoktur. Gezegenlerin dn hzlar Gnee olan uzaklklarna gre ters orantldr.
Gne ve zellikleri ;
ap 1.4 milyon km, 5 milyar yanda olduu tahmin edilen s, k ve enerji kaynadr. Yapsnn tamamna yakn Hidrojen ve Helyum gazlarndan olumaktadr. Hacmi dnyann hacminden 1.3 milyon kat daha fazladr ve ktlesi itibariyle dnyann 332.000 katdr. Ayrca Dnyaya en yakn yldzdr. Dnyadan uzakl 149.500.000 kmdir. Gne kendi ekseninde 70.000 km hzla dner ve bir turunu 25 gnde tamamlar. Gnete hidrojenin helyuma dnmesi srasnda byk bir enerji aa kar. Saniyede 600 milyon ton hidrojen, helyuma dnmektedir. Bu olay srasnda krmzms bir alev 15-20 bin km ykselir bu olaya gne frtnas denir. Gnein scakl 6000 C ve merkezindeki scaklk ise 1,5 milyon C dolayndadr. Gne nlar 8 dakikada yeryzne ulamaktadr ve Gnein gnde yayd enerji Dnyadaki tm enerjilerin toplamndan fazladr.
32

Gne sistemindeki gezegenler (Karasal) ve D (Gaz Yapl) gezegenler olmak zere ikiye ayrlrlar;
1. (Karasal) Gezegenler:
Bu gezegenler; Merkr, Vens, Dnya ve Marsdr. Karasal gezegenlerin ktleleri kk, dn hzlar yksek ve ortalama younluklar 5.5 g/cm3 dolayndadr.
Merkr
Uydusu olmayan iki gezegenden biridir. Gnee 58 milyon km uzaklk ile en yakn gezegendir ve sekiz gezegen ierisinde ktlesi itibariyle sekizinci sradadr. Yarap 2439 kmdir. ekim gc Dnyann ekim gcnn 1/3 kadardr. Dnyada 50 newton arlndaki bir cisim burada 17 newton civarndadr. Gnee yaknl sebebiyle yzey scakl 450 C nin zerine kabilirken gece gne nlarn almayan dier taraf ise -172 C ye kadar debilmektedir. zerine den nlarn ancak onda birini yanstabilmektedir. Merkr, kendi ekseni etrafndaki dnn 58 gnde, Gne etrafndaki dnn de 88 gnde tamamlamaktadr. Yrnge zerindeki dn hz ortalama olarak 35 km/sdir. Yerekim kuvvetinin az olmas sonucu ok ince bir atmosfere sahip olan Merkr ok miktarda Helyum ve Hidrojen ierirken, yzeyi de silikat tozlar ile kapldr. Gnee ok yakn bulunduu iin plak gzle grlmesi sadece gn doumunda ve gn batmnda mmkn olmaktadr. zerinde irili ufakl kraterler ve uurumlar bulunan bu gezegen Dnyann sahip olduu manyetik alann %1 kuvvetinde manyetik alana sahiptir. Merkre ait ilk fotoraflar 1974de ABD uzay arac Mariner 10 tarafndan ekilmitir. Fotoraflar ektikten sonra Dnya ile balants kesilen bu uzay arac muhtemelen hala Gne etrafnda dnmektedir.
Vens
Vens dier adyla oban yldz 108,4 milyon km ile Gnee en yakn ikinci gezegendir. Dnyaya en yakn olduu mesafe 38 milyon kmdir. 6050 kmlik yarap olan bu gezegen neredeyse Dnya ile ayn boyutlardadr. Merkr gibi bu gezegenin de uydusu yoktur. Vens, Gne evresindeki dnn 225 gnde tamamlarken dier gezegenlerin tersi ynnde dnmektedir. Dier tm gezegenler saat ynnn tersine dnerken Vens saat ynnde dner. Haliyle Gne batdan doup doudan batar. Gne nlarnn %80ini yanstabilen bu gezegen Gne ve Aydan sonraki en parlak gezegendir. Atmosferi youn olduu iin Dnyadan teleskopla veya baka bir cihazla grntlenmesi mmkn olmamtr. Akam yldz ya da sabah yldz gibi isimlerde verilen bu gezegende 200 metre genilie ve 400 metre derinlie kadar olumu kraterler gzlemlenmitir. Vensn atmosfer basnc Dnyadaki atmosfer basncnn 90 kat kadardr ve sera etkisi sonucu bu gezegenin ekvatordaki scakl 500 C nin zerine kabilmektedir. Gne nlarnn %2si yzeyine ular ve atmosferdeki su buhar oran dnyadakinin %1i kadardr. 27 Mart 1972de frlatlan Venere-8 adl uzay aracnn gndermi olduu verilere gre vens etrafndaki bulutlar60 kmye kadar kabilmekte ve hzl bir ekilde hareket etmektedir. Vens gezegeni bilim insanlarnn merak konusu olmutur. Bu nedenlede en ok uzay arac gnderilen ve zerinde en ok insan yapm ara bulunan gezegendir.
33
2.NTE: EVREN TANIYALIM Dnya

Dnya eski adyla Arz, 149 milyon km ile gnee en yakn nc gezegendir. Tek doal uydusu bulunan Dnyann, ap 12.756 kmdir. Gnein etrafndaki dnn 365 gn 5 saat 48 dakika ve 46 saniyede tamamlarken kendi eksenindeki dnn ise 23 saat 56 dakika 4 saniyede tamamlar. Gne etrafnda dnmesi sonucu mevsimler, kendi etrafnda dnmesi sonucun da ise gece ve gndz oluur. Dnya kutuplardan bask ekvatordan ikin bir yapya sahiptir. Buna geoid denir. Geoid eklinin olumasnda merkezka kuvveti etkili olmutur. Dnya, yrngesi zerinde hareket ederken Gne ile arasndaki mesafe artar ve azalr. Dnya Gne etrafnda dnerken saatte107 bin km hzla dner. Bu hz Dnya Gnee yaklat zaman fazlalarken, Gneten uzaklat zaman hz azalr. Biz Dnyann dnn hissetmeyiz nk Dnya ile birlikte atmosfer de dnmektedir. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnerken izgisel hz en fazla Ekvator zerindedir (1670 km/h) . Bu hz kutuplara doru azalr. Bunun sonucunda; Gnein dou ve bat sresi kutuplara doru uzar. Gece gndz arasndaki fark kutuplara doru artar. Atmosferin kalnl Ekvatorda fazla, kutuplarda azdr. Ekvatorda yerekimi az, kutuplarda fazladr. Ortalama yzey scakl 15 C dir ve atmosferinde Azot ve Oksijen olmak zere iki temel gaz bulunmaktadr. Dnyann younluu 5,52 g /cm3 tr. Dnyay dier gezegenlerden ayran en byk zellik ise evrende canl bulunan yegane gezegen olmasdr. Ayrca hibir gezegen Dnya benzeri bir atmosfere sahip deildir. Dnyaya uzaydan bakldnda mavi renkte grnd iin mavi gezegen olarak da adlandrlr. Dnyann ekirdei ise Demir-Nikel karm bir yapya sahiptir bu nedenle Dnya dndke mknatslanma oluur.
Ay Uydusu: Gne sistemindeki 3.476 kmlik ap ile beinci byk doal uydudur. ap Dnyann apnn %27si kadardr. Younluu 3,31 g /cm3 tr. Aydaki yerekimini Dnyadaki yerekiminin 6da 1i kadardr. Bu nedenle dnya da 60 newton arlndaki bir madde Ayda 10 newton gelir. Ayda atmosfer yoktur. Bu nedenle radyasyon gibi zararl nlar Ay yzeyine direk temas edebildii gibi gktalar da herhangi bir engellemeye maruz kalmadan yzeye ulaabilir. Ay yzeyinde scaklk 102 C ye kabildii gibi glgelerde -157 C ye kadar debilmektedir. Ay Gne nlarnn sadece % 7sini yanstabilmektedir ancak Dnyaya yakn olduundan parlak grnr.
Mars
Mars dier adyla Merih gezegeni, Gnee 208 milyon km ile drdnc sradaki gezegendir. 3377 km yarap bulunan bu gezegen, Dnyann ekim kuvvetinin %40 kadar bir ekim kuvvetine sahiptir. Younluu 3.95 g /cm3 olan bu gezegen 24 saat 37 dakikada, Gne etrafndaki dnn ise 687 gnde tamamlamaktadr. nce bir atmosferi bulunan bu gezegenin Dnyadaki gibi volkan, vadi, l ve kutup blgelerini ieren yapsyla dnya benzeri bir gezegendir. Phobos, Deimos adl iki uydusu bulunan bu gezegende hayat olduu konusundaki sylentiler bir zamanlar younluk kazanmt. Hatta Marsllardan sinyal alnd konusundaki sylentilerde aznmsanamayacak kadar fazlayd. Ancak Mars zerinde yaplan aratrmalar yaam olduu konusundaki sylemleri biraz azaltm 34

olsa da Marsda eitli bitkilerin olabilecei iddias kafalar kurcalamaya devam etmektedir. Marsn eksen eiklii 24 derecedir, dnyann ki ise 23,5 derecedir bu ynylede Dnya ile benzerleki gsterir. Marsda da tpk Dnya gibi yl iinde Gnee yaklar ve uzaklar bu nedenle gney yarmkrede yaz mevsimi Gnee yakn olduu dnemlerde yaanr. Mars yzeyi incelendiinde eski dere yataklarna benzeyen baz ekiller bulunmutur ve kutuplarnn su buzu ile kapl olduu saptanmtr. Hatta sel basknlarnn izlerine bile rastlanmtr. Bu durum Marsda hayat var myd? sorusunu yeniden gndeme getirmitir.
Phobos Uydusu : Marsdan 6000 km kadar uzaklktadr ve Gne sistemindeki en kk doal uydulardan biridir. Marsn bu iki uydusu 1877 ylnda fiziki Asaph Hall tarafndan bulunmu 1971 ylnda ise Mariner 9 adl uzay arac tarafndan fotoraflar ekilmitir. ki uydu da kraterli bir yapdadr ve Aya hi benzemezler, zaten byk olaslkla Marsn ekim kuvvetine rastlant sonucu girdii ve yrngeye oturduu sanlmaktadr. Bu uydu Mars etrafndaki dnn 7 saat 42 dakikada tamamlar. Deimos Uydusu : Bu uydunun da tpk Phobos gibi rastlant sonucu Marsn ekim kuvvetine girdii dnlmektedir. Marsdan 20000 km kadar uzaklktadr. ap ortalama 13 bin km olan bu uydu Mars etrafndaki dnn 30 saatte tamamlamaktadr.
2. D (Gaz Yapl) Gezegenler :

Bu gezegenler; Jpiter, Satrn, Urans, Neptn ve Pluton dur.
Jpiter
Jpiter dier adyla Erendiz, 71550 kmlik yar ap ile Gne sisteminin en byk gezegeni olma zelliini tamaktadr. Ktlesi Dnyann ktlesinden yaklak 310 kat daha fazla olan bu gezegen ap olarak Dnyadan 1323 kat daha byktr. Gnee 778 km uzaklk ile beinci srada yer alr. Dnyadan uzakl ise 800 milyon kmdir. Yzey scakl ortalama -140 0C dir. Jpiter, Gne evresindeki bir dnn yaklak olarak 12 ylda tamamlar. Kendi ekseninde dnme sresi ise yaklak 10 saattir. Bu dev gezegenin manyetik alan olduka byktr bu sebeple de bilinen 60 doal uydusu bulunmaktadr ve yerekimini Dnyaya oranla daha fazladr. Dnyada 50 newtonluk cisim Jpiterde 133 newton gelmektedir. 1610 ylnda Galileo, yapt teleskopla Jpiter hakkndaki ilk bilgileri elde etmi ve Europa, Callisto, Ganymede ve Io adl 4 uydusu olduunu grmtr. Bu uydulara da Galileo uydular demitir. Jpiter hakkndaki ilk kesin bilgiler ise 1973 ve 1974 yllarnda Pioneer 10 ve Pioneer 11 adl iki uzay aracnn gnderilmesiyle elde edilmitir. Daha sonra 1995li yllarda gnderilen Galileo uzay arac Io, Ganymede ve Callisto uydularnn Jpiter ile ayn ynde dnerken Europa uydusu zt ynde dndn saptamtr. Ayrca yaplan incelemelerde bu uydunun su buzlaryla kapl olduu ve yzeyinde hi krater ukuru bulunmad tespit edilmitir. Bu durum atmosfer yapsnn Dnya ile benzer olabilecei ve canl yaayabilecei phesini dourmutur. Karmak bir atmosfer yapsna sahip olan bu gezegen %99 orannda hidrojen ve helyum gaz iermektedir ve Gneten ald enerjinin 2 kat fazlasn tekrar uzaya salmaktadr.
Io Uydusu : Jpitere yaknlk olarak birinci srada bulunan bu uydu zerinde srekli olarak gazlar ve lavlar pskrten yanardalar bulunur ve bu zellii bakmndan yegane uydudur. Jpiter etrafnda 1,769 gnde dnerken, kendi etrafnda 1 gn 18 saat 27 dakika 33 saniye de dnmektedir. Europa Uydusu : Jpitere yaknlk olarak ikinci srada bulunur. 3000 kmlik ap bulunan bu uydunun yzeyi buzla kapldr. Kendi ekseninde 3 gn 13 saat 13 dakika 42 saniyede dnerken, Jpiter etrafndaki dnn 3,551 gnde tamamlar.
35

Ganymede Uydusu : Jpitere yaknlk olarak nc srada bulunur ve Gne sistemindeki en byk uydudur. Merkr gezegeninden daha byktr. Jpiterin etrafnda 7,154 gnde dnerken, kendi etrafnda 7 gn 3 saat 42 dakikada dner. Callisto Uydusu : Jpitere yaknlk olarak drdnc srada bulunur. Jpiterin en byk ikinci uydusu, gne sisteminin ise nc byk uydusudur. Jpiter etrafnda 16,69 gnde dnerken kendi etrafnda 16 gn 16 saat 32 dakikada dnmektedir.
Satrn
Satrn dier adyla Sekendiz, gnee 1,4 milyar km uzakl ile altnc sradaki gezegendir. Yarap 60.398 kmdir ve Jpiter gibi bu gezegende byk oranda hidrojen ve helyum iermektedir. Dnyaya 1,1 milyar km uzaklktaki bu gezegen gne evresindeki dnn 29,4 ylda kendi eksenindeki dnn ise 10 saatte tamamlamaktadr. Yzey scakl -180 0C dir. Satrnn ayrt edici bir zellii buz ve talardan oluan halkasdr. Ayrca gezegenin, en by 1800 km apnda olan 30dan fazla uydusu bulunmaktadr. En ok bilinen uydular Rhea, Dione, Titan ve Mimastr. Bu uydulardan en by Titan uydusudur ve bu uydu Gne sistemindeki en byk ikinci uydudur. Hacmi Dnyadan 700 kat fazla olan Satrn, 0,69 g/cm3 younlua sahip olduu iin ktle olarak sadece 95 kat fazladr. Yer ekimi Dnya ile hemen hemen ayndr. Dnyada 50 newton luk cisim Satrnde 54 newton gelmektedir.
Titan Uydusu : Ganymede uydusundan sonra Gne sistemindeki en byk uydudur. Atmosferi olduke kalndr ve byk oranda azottan olumaktadr. Rhea Uydusu : Eski bir yapya sahip olan bu uydu, tpk Ay gibi satrn zerine sabitlenmitir ve sadece bir yz grnmektedir. 1500 kilometrelik ap ile Satrnn ikinci byk uydusudur. Mimas Uydusu : 1789da William Herschel tarafndan kefedilmitir. zerinde byk bir arpma krateri olumutur.
Urans
Gnee 2,80 milyar km uzaklk ile yedinci sradaki gezegendir. Dnyaya uzakl en yakn olduunda yaklak olarak 2,5 milyon kmdir. Gezegen ilk olarak 13 Mart 1781 ylnda William Herschel tarafndan kefedilmitir. Younluu ortalama 1,27 g /cm3 tr. Urans ktlesi itibariyle dnyadan 15 kat hacim olarak ise 100 kat daha byktr. Gne evresinde 84 ylda dnerken, kendi ekseninde 11 saatte dnmektedir. Yzey scakl -214 0C dolayndadr. 5000 km kalnlndaki atmosferi ok oranda Hidrojen, Helyum ve Metan gazlar iermektedir. 27 uydusu ile Jpiter ve Satrnden sonra en ok uydusu bulunan gezegendir. Be byk uydusu olan Ariel, Miranda, Umbriel, Titania ve Oberonun aplar 5001600 km arasnda deimektedir.
Ariel Uydusu : 1856 ylnda William Lassel tarafndan kefedilmitir. Yarap 1190 km, Uransden
uzakl 191000 kmdir.

Miranda Uydusu : 1948 ylnda Gerard Kuiper tarafndan kefedilmitir. Yzey ekilleri itibariyle dier
gezegenlerden ve uydularndan ayrlr. 36
2.NTE: EVREN TANIYALIM Neptn

Gnee 4,5 milyar km uzaklk ile sekizinci sradaki gezegendir. Dnyaya uzakl en yakn olduunda 4288 milyon kmdir. 1846 ylnda Urbain Le Verrier ve Johann Gottfried Galle tarafndan kefedilmitir. Dnyaya ve gnee ok uzak olduu iin kesin bilgiler elde edilememitir. Yarap yaklak olarak 25.000 km olan bu gezegen kendi eksenindeki dnn 17,24 saatte, Gne etrafndaki dnn ise 164 ylda tamamlamaktadr. Younluu yaklak 1,64 g /cm3 tr ve yzey scakl 2140C dir. Atmosferi ok miktarda Hidrojen, Helyum, Metan gazlar iermektedir. Bilinen 13 uydusu vardr ancak bunlardan en nemlileri Triton, Thalassa, Despina, Galatea, Nereiddir. Triton Uydusu : Alman gkbilimci Johann Gottfried Galle tarafndan 1846 ylnda kefedilmitir. Triton uydusu Neptne gre zt ynde hareket etmektedir. Nereid Uydusu : Gerard Kuiper tarafndan 1949 ylnda kefedilmitir. Gne sistemindeki en byk d merkeze sahip uydudur.
Plton
Gneten 6 milyar km uzakl ile dokuzuncu sradaki gezegendir. 1930 ylnda Tombaugh tarafndan kefedilmitir. Bilinen herhangi bir uydusu yoktur. Yarap yaklak olarak 4000 kmdir. Gne evresinde 250 ylda bir tur dnerken, kendi ekseni etrafnda 6 gn 9 saat 17 dakikada dner, yzeyinde donmu metan ve buz bulunmaktadr. Baz kaynaklarda Pltonun, Neptnn uydusu olduu sylenmektedir. Plton d merkezli bir yapya sahip olduu iin 24 Austos 2006 ylnda ise Uluslararas Gkbilim Birlii tarafndan cce gezegen snfna konulmutur.
Gezegenlerin Boyutlarnn Karlatrlmas
37

AVRUPA'DA ASTRONOMNN YENDEN DOUU Antik Yunan dnrlerinden; Thales, Pisagor, Hipparchos ve adalar gk cisimlerinin hareketlerini ve evrenin sistematiini aklamak iin baz grler ileri srmlerdir. Bu dnrlerin bazlarnn grlerinde doruluk pay olsa da ispatlayamamlar ve gzlemlerine uygun kesin sonular da bulamamlardr. Bu konudaki almalarda nceleri Aristo mantnn, sonraki yllarda da Orta a kilisesinin etkisi altnda uzun yllar bir gelime grlmemitir. Sonuta astronominin gelime hz yavalam bir bakma da 1400 yl geri kalmtr. Avrupa'da astronominin yeniden douu ile ilgili bilgiler kronolojik olarak aadaki ekilde zetlenebilir.
Kopernik ve Astronomi
Polonyal Astronom Kopernik, Batlamyos sisteminin ok kark olduunu, gerein daha basit olmas gerektii dncesinden hareket ederek almalarna balamtr. Kopernik kendisinden nce yaplan ve kendi yapt gzlemleri yeniden deerlendirerek yaynlad "Gk Cisimlerin Dolanmlar zerine" (De Reovolutionibus Orbium Cestium) adl eserinde sistemini aadaki ekilde aklamtr: Yldzlar gk kresi de sabit ve hareketsizdir. Bunlarn Dnya evresinde dner gibi grnmesi, Dnya 'nn ekseni evresinde dnmesinin sonucudur. Dnya bir gezegen, Ay da Dnya'nn uydusudur. Her gezegen, merkezi Gne olan bir ember eklinde bir yrnge zerinde dzgn hzlarla hareket eder. a. Gezegenler, Gne evresinde dnerken ekseni evresinde de dolanrlar. Dnya ekseni evresindeki dnme hareketini 24 saatte tamamlar. b. Her gezegenin, zerinde hareket ettii ember dzlemi Gne'in merkezinden geer ve bu dzlemler Dnya'nn hareket ettii ember dzlemiyle kk alar yapar. c. Gne, Dnya'nn hareket ettii emberin tam merkezinde deildir. . Gezegenler Gne evresinde bir ember zerinde hareket ederken, ayrca her gezegenin merkezi, bu hareket emberi zerinde bulunan ikincil ember hareketi yapar.
Kopernik modeli
Kopernik sistemine, Kepler'e gelinceye kadar birok itirazlar olmutur. nk Kopernik; Aristo'nun zamanndan kendi zamanna kadar btn Orta a gkyz bilgisi ve fiziinin kabul ettii sistemi ykm oluyordu. Dnya'nn, kendi ekseni evresinde dnd iddias da eletiri ve itirazlara neden olmutur. Kopernik'in evren gr zerindeki tartmalar srp gitmitir. Hatta Kopernik sistemi btnyle "yanl ve kutsal kitaba aykr" iln edilmi ve Kopernik'e "deli" nazaryla baklmtr. Kopernik sistemine ait birok itirazlar iin beklenilen sorulara kar cevap lar hazrlanm ancak kiliseden korktuu iin kitabnn basmn da bu yzden geciktirmitir. 1543 ylnda kendisi lmeden nce kitabnn ilk basksn grmtr. 38
2.NTE: EVREN TANIYALIM Tycho Brahe ve Astronomi

Danimarkal Astronom Tycho Brahe (1546-1601), Kopernik sistemini kabul etmedi. Bunun yerine "Gne 'in Dnya evresinde dier gezegenlerin de Gne evresinde dnd" eklinde bir model ileri srd. Bu dncelerinin doruluunu ispat etmek iin 35 yl Mars gezegeni zerine gzlem ve hesaplamalar yapt. Ancak grn kanuniyet hlinde ifade edemedi. Tycho Brahe'nin gzlemlerinden, Kopernik modelinde belirtilen gezegen yrngelerinin ok kabaca doru olabilecei sonucuna, bylece Gne sisteminin hareket kanunlarn aklayacak yeni bir sistemin aranmasna geilmitir. Ancak bu amaca, Tycho Brahe ldkten sonra, Tycho Brahe'nin rencisi ve asistan olarak onunla mrnn son bir buuk ylnda birlikte alan Alman Astronom Kepler eriebilmitir.
Kepler ve Astronomi
Kopernik, gezegenlerin Gne evresindeki yrngelerini ember olarak kabul etmitir. Gzlemlerle bulunan sonularla, hesapla bulunan sonular birbirine uymuyor ve arada byk farkllklar oluyordu. Bu fark, Mars gezegeni iin olduka byk grnyordu. Bu farkn nereden kaynakland anlamak zere Tycho Brahe, 35 yl Mars gezegenini gzlemi, gzlem sonularn belirten cetveller hazrlanmt. lmnden sonra bu cetveller rencisi Kepler'e kald. Kepler, hayatnn uzun bir blmn, Tycho Brahe'nin gzlem cetvellerinin analizlerine ayrm, bu sonularn matematiksel bantlarla ifade edilebilmesi bakmndan da gezegenlerin hareketlerini gzlemi ve hesaplar yapmtr. 1609'da yaynlad eseriyle, gezegenlerin grnen hareketlerini en doru bir ekilde ayr kanun hlinde aklamtr. Bunlar unlardr: a. Yrngeler Kanunu Her gezegenin yrngesi, odaklarn birinde Gne'in bulunduu bir elipstir. Kepler bu kanunuyla, elips yrngeler zerinde gezegenlerin grnen hareketlerinin gzlem sonularna uygunluunu salamtr. Bu kanunla gezegenlerin uzaklk deiimleri kolayca aklanabilmektedir. Bu kanuna gre, dier gezegenler Gne evresinde elips yrnge zerinde dou ynde (gnlk hareketin tersi yn) dnmektedirler. Bugn bilinen 9 gezegenden Plton hari dier gezegenlerin yrngelerinin dzlemleri hemen hemen ayn dzlemdedir. Plton'un yrnge dzlemi, dierlerinin yrnge dzlemi ile 17 lik bir a yapar. b. Alanlar Kanunu Bir gezegeni Gne'e birletiren doru paras (yarap vektr) eit zaman aralklarnda eit alanlar tarar. Bu kanun, gezegenlerin yrngeleri zerindeki hzlarnn sabit olmadn aklamaktadr. Buna gre, gezegen Gne'e yaklatka hz artmakta, uzaklatka azalmaktadr. c. Dolanm Sreleri Kanunu ki gezegenin yrngeleri zerindeki dolanm srelerinin karelerinin birbirine oran, bu gezegenlerin Gne'e olan ortalama uzaklklarnn kplerinin oranna eittir. Kepler ilk iki kanunu 1609'da akladktan sonra, gezegenin yrngesinin bykl (Gnee olan uzakl) ile Gne evresinde tam bir dolanma yapmas iin geen zaman arasnda bir bant bulmak iin, birok gzlem ve hesaplama ve denemeler yaptktan sonra 1619'da nc kanunu aklamtr. Kepler'in nc kanunu, gezegenlerin Gne evresinde dolanma sreleri ile Gne'e olan ortalama uzaklklarnn deiken olduunu aklar. 39

Bu kanun yardmyla gezegenlerin yrngeleri zerindeki dolanma sreleri ve Gne'e olan ortalama uzaklklar bulunabilir.
Newton ve Astronomi
Kepler Kanunlar, gezegenlerin hareketlerini geometrik olarak ve basit bir ekilde aklar. Fakat bu hareketlerin nedeni hakknda bir fikir vermez. Newton, gezegenlerin hareketleri ve dolanm sreleri ile ilgili olarak Kepler'in bulduu kanunun, tek bir fizik kanununa bal olduunu gstermitir. Yeni Newton Kanunu yardmyla Kepler'in kanunu karlabilir. Newton Kanunu veya evrensel ekim kanununun ifadesi udur: Evrende bulunan iki cisim birbirini ktlelerinin arpm ile doru, aralarndaki uzakln karesi ile ters orantl olan bir kuvvetle eker. ki cismin ktleleri M1, M2 ve aralarndaki uzaklk R ise, Newton Kanunu u forml ile gsterilir. F = G.
.
Bu formlde G evrensel ekim sabitidir. Bu sabit cisimlere, cisimlerin nerede olduklarna veya hareket durumlarna bal deildir. G'nin deeri, G = 6,668.10-11 N.m2/kg2 dir. Newton Kanunu, fizik ve astronomiye geni ufuklar amtr. Gezegenlerin elips yrngeleri zerindeki kk sapmalar Newton Kanunu'yla aklanabilir. nk her gezegen, bir dierine bu kanuna gre, belli bir ekim kuvveti uygular. Urans 1781'de kefedilmitir. Bu gezegenin yrngesi zerindeki sapmalarn, bu gezegene baka cisimlerin uygulad bir kuvvet yznden olabilecei dncesi, Neptn ve Plton gezegenlerinin kefini salamtr. Newton Kanunu'nun evrensellii bir kez daha bylece ispatlanmtr. Newton'dan sonra, teleskoplar gelitirilmi ve Avrupa'da yeni gzlem evleri almtr. Bunlardan bazrlar; Paris Gzlem Evi (1670), Greenwich (Londra) Gzlem Evi (1671), Berlin Gzlem Evi (1700)'dir. Kepler'in nc kanununu kullanarak, Cassini (1625-1712), 1672'de Mars-Gne uzakln hesaplad. Halley (Edmund Halley, 1656-1742) Dnya-Gne uzakln yeni bir yntemle hesaplad. 1706'da ilk defa bir kuyruklu yldzn yrnge elemanlarn hesaplad ve bu kuyruklu yldzn 76 yllk bir periyoda sahip olduunu tespit etti. Ayrca, kuyruklu yldzlarn atmosferik bir olay olmadn, Gne sisteminin kk yeleri olduunu aklad. Teorik astronomide, Newton'un ekim kanununu esas alan Euler (1707-1783), Clairaut (1713-1765), d'Alembert (1717-1783), Lagrange (1736-1813), Laplace 1749-1827), Gauss (1777-1855) ve adalarnn almalar ile gk mekaniinde yeni bilgiler ortaya kondu. 18. yzylda, konum astronomisinde aberasyon, presesyon, ntasyon ve krnm etkileri anlalp, gk cisimlerinin gerek koordinat deerleri hesaplanmtr. 19. yzylda; Bessel, Struve ve Henderson, baz gk cisimlerinin paralaks deerlerini hesaplad. Bylece; Ay, Gne, gezegenler ve baz yldzlar iin, parlaklk deerlerinden yararlanarak hem Dnya'ya ve hem de birbirlerine gre uzaklklar hesapland.
40
2.NTE: EVREN TANIYALIM YILDIZLARIN GZLEMSEL ZELLKLER

Yldzlar, tarihin bilinen en eski dnemlerinden beri incelenmektedir. Yldzlar sabit bir kreye ( gk kresine) akl duran gk cisimleri olarak nitelendirilmi; insanlarn kaderlerine hkmeden varlklar olarak da grlmlerdir. Gkyznde grebildiimiz btn yldzlar birer Gne'tir. Baka bir ifade ile Gne de bir yldzdr. Gne'in dier yldzlardan tek fark bize (Dnya'ya) yaknldr. Yldzlar, uzaklklarndan dolay gkyznde kk bir nokta gibi gzkrler. Bugn en byk teleskoplarla dahi yldzlar kl birer nokta gibi grrz. Nasl ki dev bir ua 10 km uzakta kk bir oyuncak uak eklinde gryor isek, binlerce km uzaklkta bulunan yldzlarn neden kk birer nokta gibi grndkleri anlalm olur. Gne yzeyinden kan k n, bize 8 dakika 20 saniyede ular. Gne'ten itibaren 4,3 kyl uzakla gidilince, baka gnelere (yldzlara) rastlanr. Gne'ten sonra bize en yakn yldz Erboa (Centauri) takmyldznn ( Centauri) yldz olup, uzakl 4,3 k yldr. Yldzlar da Gne gibi, nm yayan gaz kreleridir. Bazlarnn scaklk deeri Gne'ten ok yksek olmasnn yannda, bazlarnn scakl da ok kktr. Gkyznde; plak gzle 6021, 6 cm apl teleskopla 40.000, 15 cm apl teleskopla 2 milyar, 50 cm apl teleskopla 200 milyar yldz grlebilir. Yldzlarn gk kresindeki durumlar gezegenler gibi dzenlidir denilebilir. rnein; 5-10 veya 20-30 veyahut da 15.000-100.000 yl sonra bir blgede gruplar hlinde toplanm zel bir ekil gsterirler. Gkyzne merakla bakan lk a insanlar bu yldz gruplarna birer anlam vermeye almlardr. Milttan nceki yllarda, bu gruplar tanrlara veya hayvanlara benzeterek adlandrmlar, masallar yaktrmlardr. Daha sonralar yldz konusunu meslek edinenler; tanma, bulma ve inceleme kolayl salamak zere, uzayda serpilmi yldzlar takmlara ayrmlardr. Ayrmada takmlarn benzedikleri ekilleri esas almlar ve ona gre adlar vermilerdir. Bunlara daha sonralar takmyldz denildi. Takmyldzlardan herbirisi gkyznn snrl bir blgesini belirtir. Gerekte btn yldzlar sabit olmayp zel hareketlere sahiptirler. Yldzlarn sabit olmadn 1718 ylnda Halley kefetmitir. Halley, milttan sonra 2. yzylda Batlamyos'un Almagesti'sindeki baz yldzlarn koordinat deerlerinin kendi zamannda yaplan deerlere uymad gereini tespit etmitir. Baz yaynlarda kullanlan yldz adlarnn ou Batlamyos'un Almagestisinden alnmtr. Bu adlarn da ounluu Mezopotamya kkenlidir. Astronomi tarihinde ikinci byk yldz katalogunu 1437'de Ulu Bey (Sultaniye 1387-Semerkant 1449) yapmtr. Ulu Bey Ziyci ad verilen yldz katalogunda 48 takmyldznn koordinatlar belirtilmitir. Bugn gkyz 88 takmyldz blgesine ayrlmtr. Yldzlar toz ve gaz bulutu yapsndadrlar. Gaz tekil eden balca temel madde hidrojendir. Burada akla gelen bu toz ve gaz bulutlarnn yldz olmasn salayan ilk kuvvet nedir? Bunun iki nedeni vardr. Birinci neden: Basnc. kinci neden: Dnya, Gne ve gezegenleri gkyznde tutan evrensel ekim kuvvetidir. Yldzlar; gkyznde grlen parlaklklar, hareketleri, renkleri, ekilleri ve durumlar bakmndan yllarca eitli ad ve gruplar altnda incelenirler. rnein; sabit yldzlar, deien yldzlar, ift yldzlar, takmyldzlar, kuyruklu yldzlar (kornetler), akan yldzlar (meteorlar), yeni yldzlar (novalar), yldz kmeleri ile dev, cce ve krmz yldzlar gibi. 41

Yldzlar nm yapan ve yayan gaz ktleleri olarak dnmeliyiz. plak gzle grebildiimiz k n, yldzn d tabakalarndan (yzeyinden) yaynlanr. Yldzn nn alamadmz i tabakalarn oluturan gaz paracklar ekim kuvvetiyle bir arada younlam olarak bulunurlar. Yldzn i ksmlarnn zellikleri hakknda dorudan doruya bilgi elde etme imknna sahip deiliz. nk i ksmda oluan nm, olutuu katmann hemen zerindeki katman tarafndan sourulur (absorblanr). Bu nedenle nm dar kmaz. Yldzn i tabakas hakknda bildiimiz btn bilgiler teoriktir. rnein; yldzn yzey scakln tespit etmemize ramen, merkeze doru gidildike scaklk deeri teorik olarak belirlenir. Ayn ekilde; yldzn merkezi, fiziksel ve kimyasal yaps hakknda elde edilen bilgiler, fizik ve kimya teorilerinin matematik bantlar ile dolayl yoldan tespit edilir. Yldzlarn yaps ile fiziksel ve kimyasal zellikleri hakknda elde edilen btn bilgiler, yldzlarn yaynladklar ve bize ulaan nlarnn deerlendirilmeleri sonucu elde edilir. Bunlar gzle grebildiimiz n, mor tesi n, kzl tesi n, x nlar ve radyo nlardr. Son yllarda astronomi aletlerinin ve aratrma tekniklerinin gelimesi sonucu m eitleri artm olup, sonuta aratrma imknmz da genilemitir.
Fiziksel zellikleri Uzaklklar:

Yldzlarn uzaklklarn hesaplamak, astronominin en g problemlerinden biridir. Gkyznde uzaklklar, gnlk hayatta kullandmz metre, kilometre gibi dorusal l birimleri ile llmez. Gkbilimciler, bunlarn yerine asal l birimlerini kullanlrlar.
imdi kolunuzu gergin olacak biimde ne doru uzatn ve yumruunuzu skn. Bu haldeyken, yumruunuzu gznzn hizasna getirirseniz, yumruunuz batan sona kadar 10 lik uzakl gsterir. Kk parmanzn ucu ise yaklak 1 dir. Gne ve Ay 0.5 geniliinde; Byk Kepe ise 25 uzunluundadr. Baucunuzdan ufka olan uzaklk ise 90 dir. ki yldz birbirinden 10 derece (10) uzakta denildiinde unu anlamalyz: Gznzden her bir yldza doru bir izgi izildiini dnn. te bu iki izgi arasnda kalan a 10 dir. 1 derecenin altnda kalan cisimleri lmek iin de daha kk birimler vardr. Bunlar yay dakikas ve yay saniyesidir. 1 derece = 60 yay dakikas, 1 yay dakikas = 60 yay saniyesidir. Mesela iki nesne arasndaki uzaklk eyrek derece olduunda, gkbilimciler bunu 15 yay dakikas(15) olarak kaydedebilir. En parlak gezegen, ounlukla gkyznde yarm yay dakikasndan az yer kaplar. 5 inlik bir teleskop 1 yay saniyesine(1) kadar olan ayrntlar ayrtrabilir. Bu byklk, bizden 4 kilometre uzakta yer alan bir madenin parann byklyle ayndr. ki gkcismi arasndaki asal uzaklk, gz-mzden her birine izdiimiz hayali izgilerin arasnda kalan adr. Cisimlerin grnr bykl de ayn mantkla hesaplanr. Yukardaki resimdeki, yldzlarn arasndaki mesafeyi kaplayacak kadar byk bir gkcisminin grnr bykl 10 olacaktr.
Elinizle lebileceiniz baz alar Kolunuzu gergince ne uzatn ve yumruunuzu gznzn hizasna getirin. Elde edilecek alar kiiden kiiye gre deise de, bu yntem biz amatrler iin gk cisimleri arasndaki uzaklklar tahmin etmek iin olduka kullanldr.
Yldzlar hakknda elde ettiimiz btn bilgiler, yldzdan bize ulaan n deerlendirilmesiyle elde edilmektedir. Bize en yakn gk cismi Ay'dr. Ay'n bize ortalama uzakl 384.000 km'dir. Gne'in ortalama uzakl 149,6 milyon km'dir. Bize en yakn yldzn uzakl ise 274.000 astronomi birimidir (AB). Plton gezegeninin uzakl ise 39 AB'dir. 42

Yldzlarn uzakl hakknda bir baka rnek: In hz saniyede 300.000 km'dir. Ay'n ortalama 1 saniyede, Gne'in da ortalama 8 dakika 20 saniyede gelir. Bize en yakn olan yldzlardan birinin ise, 520 ylda gelmektedir. Yani stanbul'un fethedildii ylda (1453) yola kan yldzn n, bize ancak 1973 de ular. Baka bir ifade ile bu yldz bu gn snm olsa n 520 yl daha grmeye devam edeceiz. Bu rneklerden yldzlarn ne kadar uzak olduklar aka belirtilmi olur. Yldzlarn uzaklklarnn tespitinde birok yntem kullanlr. Bunlar Trigonometrik yntem, (ok yakn yldzlar iin uygulanr.) Dinamik yntem, Spektroskopik yntem (Fiziksel yntem), Fotorafik yntem (Uzak yldzlar iin uygulanr.) Bu yntemlerin uygulanmasyla uzaklklar tespit edilen yldzlardan bazlar unlardr: Yldzn Ad __________________________ Uzakl Kuzey Kutup Yldz (Polaris) Centaure Takmyldznn a Yldz Sirius 61 Cygnus Vega 46 k yl 4,3 k yl 10 k yl 11 k yl 26,5 k yl
Hareketleri
Yldzlar ok uzakta olmalar dolaysyla sabit gibi gzlenirler. Gerekte btn yldzlarn kendilerine zg hareketleri vardr. Byk bir hzla hareket ederler. Hareketlerinin, yani yer deitirmelerinin farkna varamaymzn tek nedeni ok uzakta olmalardr. Yldzlarn hareketlerini plak gzle grebilmemiz iin bir yldz birka yzyl gzlemek gerekir. Bugn dev gzler diyebileceimiz byk teleskoplar ve dev kulaklar diyebileceimiz radyo teleskoplarla yldzlarn hareketleri ve ynleri kolayca izlenebilmektedir. Grek dnrleri, yldzlarn birbirine gre asal durumlarnn deimediini grerek, yldzlarn hareketli olmadklarn kabul etmi, onlara sabit yldzlar adn vermilerdir. Gerekte, yldzlar da birbirine gre gezegen hzlarna yakn hzlarla hareket ederler. Yldzlarn bize olan uzaklklar ok byk olduundan, yldzlarn birbirine gre olan uzaklk deimeleri, ksa zaman aralklarnda yaplan gzlemlerle fark edilemez. Batlamyus ve Halley aralarnda 1500 yl farka ramen yldzlarn kendilerine zg hareketleri olduunu tespit etmilerdir. Yldzlarn bu tr hareketlerine z hareket denir. Yldzlarn z hareketleri deiik dorultularda olabilir. z hareketi en fazla 61 Cygnus yldzdr. Bu yldz 370 ylda Gne'in apna eit, yani 1.400.000 km'lik bir yay izer. Gne de bir yldz olduundan, Gne'in de bir z hareketi vardr. Gne saniyede 20 km hzla Lyr takmyldzndan (alg takmyldz) Vega yldzna doru hareket eder. Gne bu hareketi srasnda gezegenleri ve uydularn da beraberinde srkler. 43

Yldzlarn z hareketleri sonucunda takmyldzlar ekillerini deitirmektedirler. Byk Ay takmyldznn 200.000 ylda alaca ekil hesaplanmtr. Bu bilgilerden sonra saniyede 20 km hzla yol alan yldzlarn hareketlerinin nasl hesap edildiini gnlk hayattan basit bir rnekle aklayalm. yle ki: Bize hzla yaklamakta olan bir trenin sesi ile bizden hzla uzaklamakta olan bir trenin sesinden, bulunduumuz noktadan trenin bize yaklamakta veya bizden uzaklamakta olduunu anlarz. Ayn ekilde, yldzlardan gelen k dalgalarnn frekans deiikliinden de yldzlarn hz hakknda, yldzn bizden uzaklamakta m yoksa yaklamakta m olduu anlalr. Baka bir rnek: Bulunduumuz yerden, gkyznde mmkn olan en byk uzaklkta ve hareket hlinde bulunan iki uan hareketini izlediimizde, bu uaklarn hzlar birbirinden saatte 300 km farkl olsa, bulunduumuz yerde bu iki uak sanki beraber gidiyorlarm gibi grrz. Halley'den sonra yldzlarn hareketi hakknda en ok aratrma yapan Robert H. Baker, takmyldzlarn 25.000 yl nceki ve zamanmzdaki durumlar ile 25.000 yl sonraki durumlarnn ekillerini teorik olarak hesaplam ve ekillerini izmitir.
Parlaklklar
Yldzlarn hepsi ayn parlaklkta deildir. Dikkatli bir gzlemci gkyzne baktnda bunun byle olduunu kolayca grr. Hipparchos (M. . 160-125) milttan nce 125 ylnda yldzlarn parlakln bildiren ve kadir ad verilen bir l birimi tanmlamtr. Hipparchos, gzle grlebilen en parlak yldz 1. kadir, en snk grlebilen yldz da 6. kadir eklinde snflandrmtr. En parlak ile en snk yldz dnda kalan deiik parlaklktaki yldzlar da parlaklk durumlarna gre 2., 3., 4. ve 5. kadir eklinde sralamtr. Ancak, teleskop yapma teknii ilerledike, kadir deerleri iin kullanlan pozitif saylar ile belirtilen kadir llerinin dnda negatif saylar ve bunlarn da ondalk ksmlar ile ifade edilebilen saylar kullanmak zorunluluu ortaya kmtr. Gz, teleskop ve zel fotoraflar pla ile yldzlarn parlaklk deerlerinin 23. kadire kadar olabilecei tespit edilmitir. Parlakl 6. kadire kadar olan yldzlar gzle grlebilmektedir. Bu durumda daha byk teleskoplar yapldka kadir deerinin artaca ortaya kmaktadr. Bulutsuz bir gecede eer Ay da yoksa kuzey yarm kremizde ortalama 3.000 yldz grlebilir. Teleskoplarla grlemeyen yldzlarn parlaklk deerleri astronomide kullanlan zel fotoraf pl ile tespit edilmektedir. Amerika'da nl Mount Palomar Gzlem Evinde, teleskoplarla parlakl 23. kadire kadar olan yldzlarn fotoraflar alnabilmektedir. Memleketimizden grlebilen baz yldzlarn grnen parlaklk deerleri aadadr. Yldz Ad Sirius Procyon Altair Aldebaran Spica Deneb Kastor Kutup Yldz Gne Kadir Cinsinden Parlaklk -1,46 +0,38 0,77 0,85 0,98 1,25 1,58 2,12 -26,74 44

Hipparchos tarafndan kadir terimi ile tanmlanan parlaklk birimi psiko-fizik temele dayanmaktadr. Bu konuda bilimsel dzeni ve milletler aras birlii salamak amacyla yldzlarn parlakln belirtmek iin yukarda aklanan kadir birimi esas alnmak zere iki eit parlaklk tanmlanmtr. Bunlar; grnen parlaklk ve mutlak (salt) parlaklk eklinde adlandrlmtr. Daha sonra, astronom Pogson tarafndan yldzlarn parlakln ifade edebilmek iin bir matematik forml gelitirilmitir.
Renkleri
Gzlem koullarnn uygun olduu bir gecede, karanlk bir ortamdan yldzlara plak gzle veya teleskopla dikkatli bakldnda, her yldz deiik renkte grlr. rnein; Avc (Orion) takmyldznda Betelgeuse yldz ve Akrep (Scorpius) takmyldznda Antares yldz krmz; Arabac (Aurige) takmyldznda Capella ve Vega ile Gne sarms; Byk Kpek (Canis Majr) takmyldznda Sirius beyazdr. Burada akla u soru gelmektedir. Yldzlarn deiik renkte grlmesinin nedeni nedir? Bu sorunun cevabn aklamadan nce u basit deneyi yapalm: Bir demir ubuu (veya maay) yanmakta olan bir sobann iine sokalm. Bir sre sonra ubuun kzard grlr. Soba iindeki scaklk ok fazla ise demir ubuk krmz ile sar arasnda bir renk alr. Sobann scakln ykseltecek olursak demir ubuun; sar, beyaz ve maviye doru renk deitirdiini grrz. Sobann scakln biraz daha ykseltecek olursak, nceden sar, beyaz, mavi renkleri daha deiik grmek mmkndr. Bu deney ile u gerek ortaya kyor: Demir ubuun renk deitirmesi dorudan doruya scakl ile ilgilidir. Bu durumda yukardaki sorunun cevabn imdi aklayabiliriz. Yldzlarda grlen deiik renk yzeyindeki scakln sonucudur. Yldzlarn renkleri Wien Kanunu'na gre belirlenir. eitli renklerde grlen yldzlarn yzeyindeki scaklk aadaki tabloda gsterilmitir. Ortalama Yzey Scaklk Derece (C) 3000 4000 6000 8000-15000 15000-25000 Rengi Krmz Krmzmtrak Sar Beyaz Mavi
Snflandrlmalar
Astronomide, astrofizik yntemlerle yaplan aratrmalarn banda, yldzlarn tayflarna gre snflandrlmas gerekir. ok sayda yldzn tayflar incelendiinde birbirinden farkl grnlere sahip olduklar grlr. Bununla beraber yldz tayflar arasnda az veya ok benzerlikler vardr. Onun iin yldz tayflarn benzerliklerine gre gruplara ayrmak mmkndr. Bu ekildeki ayrm kesin olmamakla beraber, birok yldz iin geerlidir. rnein; hidrojen (H) izgileri kesin olanlar bir grup, helyum (He) izgileri ayn olanlar bir grup, metal izgileri stn olanlar da baka bir grup hlinde toplayabiliriz. Bu ekilde yaplan ileme yldzlarn tayfsal snflandrlmas denir.
45

Beyaz k prizmadan geince, deiik renklere ayrlr. Renk sralamas ksa dalga boyundan balayarak mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmzdr. Bu duruma fizikte tayf denir. Ik kayna bir yldz ise yldzn tayf elde edilmi olur. Tayflar genel olarak 3 ayr trde incelenir. Scekli tayf: Ik kayna kat veya sv cisim olabilmektedir. Tayf, krmzdan mora kadar renkleri tayan srekli zeminden oluur. Salma tayf: Atomlardan oluan dk basnta, parlak bir gazdan gelen nm, karanlk bir zemin zerine parlak izgilerden oluan bir tayf verir. Tayf ierisinde her kimyasal elementin bir veya daha ok izgileri vardr. Bu tr tayflar nm kaynann kimyasal yapsn incelemek iin nemlidir. Sourma Tayf: Souk bir gaz, belirli bir dalga boyunda ald nm sourur. Byle bir nm tayf, renkli bir zemin zerinde kara izgilerden oluur. Bu tayf trnn incelenmesinde, yldz evreleyen atmosferin hangi gazlardan olutuu tespit edilir. Yldz tayflarnn lboratuvar deerlendirilmeleri sonucu, k kaynann (yani yldzn) scaklk, parlaklk, basn, kimyasal bileimi ve madde bolluuna ait bilgiler elde edilir. Ayn zamanda da k kaynann bize yaklamakta veya bizden uzaklamakta olduu hakknda da bilgiler tespit etmek mmkndr. Bu sonu 20. yzyl fiziinin astronomiye en byk hizmetidir. Tayf konusunda yaplan aratrmalar ilerledike her kimyasal elementin kendine zg zel tayf verdii tespit edilmitir. rnein; bileiminde hidrojen bulunan bir yldz keskin hidrojen izgiler verir. Bileiminde metan olan bir yldzn tayf deiiktir. Yldzlar iin bu trden yaplan aratrmalardan bir snflandrma yaplabilecei ortaya kmtr. Bu konuda ilk almalar 1968'de Secchi, Norman, Hockyer, H.C. Vogel tarafndan yaplmtr. Bugn herkes tarafndan kabul edilen snflandrma Harvard Gzlem Evinde yaplan Harvard Snflandrmasdr. Bu almada 391.000 yldzn tayflar snflara ayrlmtr. Bu kadar yldzn snflandrlmas 9 ciltlik bir kataloga toplanmtr. Bu snflandrmadaki temel zellik, belirli elementlerin zelliklerine ve bunlarn dalmna dayanr. Balangta btn yldzlar tayflarna gre: BAFGKM harfleri ile 6 snfa ayrld. Bu konuda aratrmalar ilerledike, daha sonlar ba taraf O,W, P, Q ve sonlar da S, R, N harfleri eklenerek toplam 13 tayf snf elde edildi. Neticede Harwart snflandrmas u ekle girmi oldu: R-N Q P W O B A F G K M S Aratrmalar ilerledike, her snfa giren yldzlar arasnda farl gruplamalar ortaya kt. Bu durumda da her snf kendi arasnda blme ayrld. Bunlara da tayf tr denir. Her bir tr, ilikin olduu snf harfinin sana yazlan; 0, 1, 2, ............................................................................... 9 saylarnn biriyle belirtilir. rnein; AO, Al, A2, A3, ............................................................................. .S8, S9, ..gibi. Her tayf snfnn ayr ayr fiziksel ve kimyasal zellikleri vardr. Uzayda ok sayda yldz bulunduu iin, bunlar birer birer incelemek bugn iin mmkn deildir. Bu bakmdan tayfsal snflandrmann amalarndan biri udur. 46

Yldzlar gruplar hlinde toplamak ve her grubun temsilcisi olan yldz (mukayese yldz) tespit etmektir. Bundan sonra; bu gruptaki temsilci yldzn scaklk, parlaklk, basn ve kimyasal bileimi ile ilgili deerleri en ince zelliklerine kadar tespit edilir. Daha sonra lboraruvarlarda bu temsilci yldz ile ayn grupta aratrlan yldzn kimlik kart ortaya konur. Tayfsal snflandrmann bir dier amac da deiik gruptaki dier yldzlarn uzaydaki dalmn incelemek ve sonuta Samanyolu'nun yapsn renmektir.
Hertzsprung-Russel Diyagram
Danimarkal Ejner Hertzsprung (1873-1967) 1907'de Kopenhag Uranio Gzlem Evinde foto-kimya uzman olarak greve balad. Heptzsprung ayn zamanda amatr bir astronom idi. Herzsprung bu grevi dnda, yldzlarn tayfsal trleri ile z haraketleri ve parlaklk deerleri arasndaki bantlarn ne olabileceini aratryordu. Hertzsprung, aratrmalar sonucu u gerekleri grd: Geri snflardaki yldzlar mutlak (salt) parlaklklar bakmndan iki grupta toplanmtr. Bu grupta ok parlak yldzlar, dier grupta ok snk yldzlar bulunur. G snfndan M snfna doru ilerledike grup arasndaki fark artmaktadr. Hertzsprung grnen salt parlakl, yani aydnlanma gc yksek olan ilk gruptaki yldzlara dev yldzlar, aydnlanma gc dk olan ikinci gruptakiler de cce yldzlar adn verdi. Bulduu 12 cce yldz ile 7 dev yldz beyazdan krmzya doru sralayan Hertzsprung, bu srann bir geliim olabileceini dnd. Hertzsprung'un bu almalarndan habersiz olarak, Cambridge niversitesinde de baka bir aratrma balam idi. Bu aratrmada yldzlarn fotorafik olarak raklk alar tayin ediliyordu. Bu almalar yrten Amerikal astronom Henry Norris Russel (1877-1957) 50 yldzn raklk alarn elde etmi, ayrca bunlarn tayf snflar ile mutlak parlaklklar arasndaki durumu gsteren bir diyagram izmitir. Bu diyagramda Russel de u gerei grd: G snfndan sonraki yldzlar iki kol zerinde toplanmaktadr. Russel ile Hertzsprung 1913'de Bonn'da tantlar. Bu sreye kadar almalarda mutlak parlakl hesaplanan yldzlarn says 300 kadar olmutu. almalardan elde edilen yeni bilgilerle yeniden bir diyagram izildi. Bu diyagramda, yldzlarn ounluu anakol diye adlandrlan bir erit zerinde yer almakta, ancak devlerin Mv= 0.0 dan geen yatay bir izgi yresinde dalmakta olduu 1913'de grld. Yldzlarn tayflar, renkleri veya aydnlatma gleri arasnda nasl bir bantnn olabilecei nemli bir konudur. Bu nedenden, Russel'in ngrd diyagram zerindeki almalar 1913'ten sonra birdenbire hzland. Yldzlarn geliimi, yalar ve geleceklerine ilikin teoriler bu diyagram zerine oturtulmaktadr. yle ki: Diyagramda, apsis eksenine tayf tr yerine renk lekleri veya scaklk deerleri de alnmaktadr. Elde edilen bu tr diyagramlara da tayf parlaklk, renk-parlaklk diyagramlar denilmektedir. Bu tr diyagramlara HR (Hertzpurung-Russel) diyagram denilmesi gelenek hline gelmitir. Samanyolu ve benzeri gk adalarnn sarmal kollarnda bulunan yldzlar HR diyagram verir. Oysa kresel kmelerin ekliptik gk adalar ve Samanyolu merkezi yldzlar farkl bir HR diyagram verdikleri tespit edilmitir.
47

Alman asll Amerikal astronom Walter Baade (1893-1960); yldzlarn ya, kimyasal yap, uzay dalm ve dikine hzlar bakmndan birbirinden farkl iki blgede toplandn tespit etmitir. Bu blgelere Poplasyon I ve Poplasyon II adn vermitir. Baade, 1944'te almalarnda, gk adalarnn sarmal kollarndaki yldzlar ile ak kme yldzlarnn Poplasyon I blgesinde bulunduunu tespit etmitir. Bu blgedeki yldzlar daha gen yldzlardr. Buna karlk uzay hzlar daha yksek yldzlar Poplasyon II blgesinde bulunur. Poplasyon I ve blgesindeki yldzlarn hidrojene gre metal miktar Poplasyon II blgesindeki yldzlardan daha azdr. Yldzlarn, dier fiziksel ve kimyasal zellikleri ile saylar aadaki ekilde aklanabilir.
Byklkleri
Parlaklk ve uzaklk deerleri bilinen yldzlardan bazlarnn byklkleri hesaplanmtr. En kk yldz bile Gne'ten kat kat byktr. Yldzlarn byklkleri hakknda bir rnek vermek zere, byklkleri hesaplanan baz yldzlar belirtelim. Bunlar: Gkyznde en parlak grlen Kutup Yldz (Polaris) Gne'ten 8 defa byktr. Kk Kpek (Canis Minr) takmyldznn Proksiyon adl en parlak yldz Gne'ten 16 defa byktr. Byk Kpek takmyldznn Sirius yldz Gne'ten 1000 defa byktr. kizler (Gemini) takmyldznn en parlak yldz ( yldz) Gne'ten 1 milyon defa byktr. Eer bu byk yldzlardan biri, Gne'in bulunduu yerde olsa idi, yldz Dnya'y iine alrd.
aplar
Yldzlar bize ok uzak gk cisimleri olduklarndan gerek aplarn lmek ok gtr. Bir yldzn ap, bize olan uzakl ve grnen salt parlaklndan yararlanarak tespit edilir. Yaplan hesaplara gre birok yldzn ap Gne'in apndan byktr. rnein; 1920 ylnda astronom Pease tarafndan yaplan hesaba gre rion takmyldznn en parlak yldz olan Betelgeuse 'n grnen ap, Gne apnn 420 katdr. Akrep (Scorpius) takmyldznn en parlak yldz Antares'in ap Gne apnn 400 katdr. Arabac takmyldznn en parlak yldz Capella'mn ap ise Gne apmdan 10 defa byktr. Bu deerlerden anlalyor ki Gne Antares yldznn merkezine konacak olsa, Mars, Vens, Dnya ve Merkr gezegenlerinin yrngeleri Antares yldznn iinde kalrd.
Ktleleri
yle yldzlar vardr ki 1 metrekp, gramn binde 1'i kadardr. Fakat baz yldzlarn da ktleleri ok byktr. Amerikal ve ngiliz astronomlarn birlikte yaptklar hesaba gre; 61 Cygnus yldz 1965'te yaynlad ok kuvvetli rntgen nlarnn incelenmesiyle 1 ay kann milyonlarca ton olduunu hesaplamtr. Byle byk ktleli bir yldz, yaknndan geen gk cisimlerinin etkiledii ekim kuvvetiyle gk cisimlerini yok ettikleri anlalmaktadr. Dnya'nn yar byklnde olan cce yldzlarn 1 santimetre kpnn ktlesi 40 tondur.
Kimyasal zellikleri
Yldzlarn tayf ekerle (spektroskop) elde edilen tayflar, Gne tayf gibi aralar siyah izgilerle ayrlm srekli tayf olduu tespit edilmitir. Bu sonuta, yldzlarn kimyasal yapsnn Gne'e benzedii gerei ortaya kmtr.
48

Bu geree gre, yldzlar ok scak ve akkan gaz tabakalar bulunan bir merkezde toplanm akkor hlinde birer gaz ktleleridir. Yldzlarn tayflarnn Gne tayf ile merkezde olmakla beraber siyah izgilerin durumu her yldz iin ayrlk gstermektedir. Bu gerek de yldzn yapsn oluturan maddelerin oran ve miktarnn deiik olduunu gsterir. Yldz tayflarnda; en ok helyum, hidrojen, sodyum, magnezyum ve demirin varln gsteren izgiler tespit edilmitir. Yldzlarn kimyasal yaplar Gne'e benzemi olmakla beraber, Gne kadar parlak gzkmemektedir. Bunun nedeni, yldzlarn Gne'ten ok uzakta bulunmalardr.
Saylar
ou kimse, berrak bir gecede gkyzne plak gzle baktnda, sonsuz sayda yldz grebileceini zanneder. Gerekte plak gzle grlebilen yldz saysnn 6.021 olduu tespit edilmitir. Bu saynn yars gney yarm krede, yars da lkemizin iinde bulunduu kuzey yarm krede bulunur. plak gz ile 6. kadire kadar olan, teleskopla 16. kadire kadar olan, fotoraf pl araclyla 23 nc kadire kadar olan yldzlar grlebilmektedir. Byk teleskoplarla yaplan aratrmalarda tespit edilen yldz saysnn 500 milyar olabilecei hesaplanmtr. Bu kadar yldz adlandrmak mmkn olmadndan, ancak 1. kadirdeki 21 yldza zel ad verilmitir. Dier yldzlar da yldz kataloglarnda numara ile gsterilir. Objektifi 6 cm olan bir teleskopla 10.000 yldz grebilmek imkn vardr. Kaliforniya'daki Mount-Wilson Gzlem Evinde bulunan 2,5 m apl teleskoplarla 500.000.000 yldz grlebilir. Herschel, yapt hesaplamalara gre, yldzlarn ounluunun Samanyolu sisteminde bulunduunu tespit etmitir. Burada yle bir soru akla gelmektedir. Bu sayda yldzn varl nasl tespit edilmektedir? Gkyznn belirli bir blgesi zel fotoraf playla tespit edilir. Bu blgedeki yldz says sihhatli olarak saylabilir. Bu blgenin alan gkyznn alan ile arpldnda geree yakn say bulmak mmkn olmaktadr. Bu tr saym ilemini belirtmek iin kaba bir rnek olmasna ramen unu belirtelim. Bir uval (veya kamyon) ierisinde belirli bir lde pirin alalm. Bunun saysn tespit edelim. Elde edilen say uval iindeki pirin arl ile arplnca, uvaldaki gerek pirin says elde edilir. Daha nce de belirtildii gibi bugn, gz, teleskop ve fotoraf pl yardmyla 23 nc kadire kadar olan yldzlar grebilmekte, bu kadirden sonraki yldzlar grememekteyiz. Ancak, iinde bulunduumuz sonsuz evrenin gremediimiz snrlar tesinde de yldzlarn var olduunu radyoteleskoplar yardmyla tespit edebiliyoruz. Buradan u sonuca varrz: inde bulunduumuz sonsuz evren, saysz yldzlarla dopdoludur.
YILDIZLARIN OLUUMU
Yldzlarn oluumu, evrimi ve lm ile ilgili bilgiler, bugn iin kesin izgilerle belli deildir. Gnmzde bu konuda bilinenler; fizik, kimya ve matematikle temellendirilmi teorik bilgilerdir. Yldzlarn oluumu ile ilgili bilgiler aadaki gibi zetlenebilir. 49

Herhangi bir yldz, uzayda yldzlar aras bolukta bulunan toz ve gazlardan meydana gelmitir. Yldz bir gaz kresi ekline gelinceye kadar ekim kuvvetlerinin etkisiyle bzlr. Bu bzlme srasnda aa kan potansiyel enerjinin bir ksm, olumakta olan yldz (gaz kresini) str, bir ksm da nm enerjisi ekline geer. Bu teorik gre gre bzlen yldzn scakl artar ve HR diyagramndaki yeri sola doru kayar. Sonunda yldz, merkezindeki ktle iinde, nkleer reaksiyonlar balayacak kadar snr ve hidrojen, helyuma dnmeye balar. Bu durumda ortaya kan bu yeni enerji kayna ile yldzn merkezi daha da snarak i basnc artar. Bu i basncn art yldzn bzlmesini sona erdirir. Bundan sonra bzlmeden dolay nm olmaz. Sadece nkleer enerjiden doan nm salnr. Bu enerji noksanlndan, yldzn parlakl yarm kadir kadar azalr. Yldzn merkezindeki hidrojenin 0,007 kadar helyuma dntkten sonra, merkezde helyum toplanmaya balar. Bu durumda ekirdekteki younluk ve scaklk artar, nkleer enerji oluumu hzlanr, yldzn nm da artarak, krmz dev yldz durumuna gelir. Bu durumda HR diyagramndaki yeri saa doru kayar. Yldzn merkezindeki hidrojen tamamen tkenince, yeniden bzlmeye balar. Enerjinin bir ksm bu bzlmeden, bir ksm ise yldz merkezi evresindeki helyumun dier ar elementlere dnmesinden salnr. Bzlme devam ederek, yldz cce yldz durumuna gelir. Bu durumda, HR diyagramnda yeri tekrar sola kayar.
YILDIZLARIN EVRM
Bu konudaki teorik bilgiler aadaki gibi zetlenebilir. Oluumunu tamamlayan yldz yava yava sour. Bu teorik evrimin sresi 11 milyar yldr.
YILDIZ EVRMNN SON EVRELER

Astronomlar, yldzlarn sonunu ve son evrelerini onlarn braktklar kalntya gre 4 grupta incelerler.
a. Beyaz Cceler
Mutlak parlaklklar snk ve ktleleri ok kk olan yldzlar, cce yldzlar olarak adlandrlr. Krmz devlerden oluanlara beyaz cceler denir. Beyaz ccelerin daha kk ktleli olanlarna helyum beyaz ccesi denir. lk gzlenen beyaz cce ift yldz Sirius'n bileenidir. ounluk beyaz cceler ift yldzlar iinde bulunur. Gne ktlesinde bir beyaz cce, Dnya byklndedir. Bunun anlam udur: Beyaz ccenin younluu 106 g/cm3 dr. Bunun anlam da udur: 1 cm3 beyaz cce maddesi 100 milyar tondur. Bunun anlam da udur: Beyaz ccenin maddesi o kadar skktr ki elektronlar artk belli bir ortama bal deildir, yksek hzlarla hareket ederler.
b. Ntron Yldzlar
Yarap 10 km, younluu 1014 g/cm3 olan gk cisimler ntron yldzlardr. Bu tr yldzlarn younluu u ekilde aklanabilir: 1 cm3 byklndeki ntron yldz maddesi, Dnyamzda 100 milyon ton eder. Younluu bu kadar yksek olan madde dejenere (yoz) madde olarak adlandrlr. Ntron yldzlarn oluumu, u ekilde aklanabilmektedir. Bzlen yldzn merkez ktlesi, 1,4Mg (gne ktlesi) den bykse, elektron gaz ok byk olan ekime kar koyamaz. kme devam eder, younluk o kadar artar ki atomlarn ekirdeklerindeki protonlarla elektronlar birleip ntrona, ntron yldzna dnr. Bu gaz dejenere bir gazdr. Ntron yldz, ekirdek younluuna kadar sktrlm olan, yozlam ntron basnc tarafndan, daha fazla kmesi nlenen, bir gaz kresidir. Yozlam ntron basnc, ntronlarn, biri birine deecek kadar skmasndan dolay, ortaya kan bir basntr. Ortaya kan ntron yldznn yarap, yaklak 1km ve younluu da, yaklak olarak, 1cm de 1 milyar tondur. Baka bir ifadeyle, yine bir pingpong topunun ii, 50

ntron yldznn maddesiyle doldurulacak olsayd, bu top, Mars'n uydusu Deimos kadar ar olurdu. Byle bir ntron yldz, yarap 10km olan bir atom ekirdeidir. Bir ntron yldz, karadelik deildir. Karadelie giden yolda, bir istasyon, bir durak noktasdr.
c. Pulsarlar
ngiltere'de 1967'de Bell ve Hewish, 1,3 saniye periyotla radyo sinyali gnderen bir cisim kefettiler. Bu kefi takip eden yllarda, ksa periyotla radyo sinyali gnderen gk cisimlerin varl kefedildi. Bunlara pulsar (atarca) denildi. Bugn bilinen pulsarlarn says 500'dr. Periyotlar 1 milisaniye (0,001 saniye) ile 4 saniye arasndadr. Periyodik milisaniye mertebesine olanlara milisaniye pulsarlar denir. Burada 0,001 saniyenin teorik hesapland unutulmamaldr. Pulsarlarn 1012 gauss gibi ok yksek manyetik olan vardr. Ekseni evresinde ok hzl dnen ntron yldzlar olduklar kabul edilmektedir.
. Kara Delikler
Kara delikler hakkndaki bilgilerimiz astrofizik teorilerine dayanmaktadr. Kara delik dejenere madde olarak adlandrlan bir yapya sahiptir. rnein; herhangi bir kara deliin younluu 1016 g/cm3 tr. Bunun anlam 1 cm3 kara delik maddesinin yeryznde 10 milyar ton gelmesi demektir. Hubble Uzay Teleskobuyla yaplan ok duyarl gzlemler, birok d galaksinin merkezinde ok sayda kara delik olabileceini gstermitir. rnein; Andromeda Galaksisinin uydusu M32 Galaksisinde, bir milyon Gne ktlesini aan kara deliin varln gsteren bulgular gzlenmitir. Karadelikler, maddenin, adeta ezilerek, yok olduu grnmez noktalardr. Karadelikden k kaamazsa, fiziksel hibir ey kaamaz. Karadelikler, yldzlarn lmnn bir sonucudur. Kendisinden, k dahi kaamad iin gzlenemezler. Adeta, bir kozmik sansr vardr. Karadelik civarnda, uzay-zamanda, yle bir blge vardr ki, bu blgedeki olaylardan, k bile kaamaz. Karadelik, bir tuzak yzeydir. Bu yzeyden ieriye, bir kez girerseniz, geriye dn yoktur. Karadelikler, uzaytozu paracklarndan, k fotonlarndan, dev yldzlara kadar, karlat her eyi yutan; adeta dev kozmik bir sprge yahut vakumlardr. Evren de en ok bulunan karadelikler, Gneten yaklak 10 kat byk yldzlardr. Samanyolu merkezinde bulunan karadelik, 2.6 milyon Gne ktlesi byklndedir. Ayn ekilde, Andromeda gkadasnn, merkezindeki karadeliin ktlesinin de, 10milyon Gne ktlesi olduu, tahmin ediliyor. Bu dev ktleli karadelikler, gkada oluurken, gaz bulutlarnn, youn merkeze kmesiyle, ortaya kar.'Kaymak deneyi'nde olduu gibi, merkezde byk ktleli yldzlar yer alr. Gaz molekl bulutlar, kendi youn merkezine kerken, burkulma ve dnme oluturur. Bu merkezi topak, merkez evresinden ald, gaz ve paracklarla daha da byr. Ayrca, 'her gkadann merkezinde, byk ktleli karadeliklerin var olduu' dnlmektedir. Bu durum, olduka anlamldr. Hatta Samanyolu galaksisinde, bir milyardan daha fazla, karadelik olduu sanlmaktadr. Acaba Dnyallar; 'insan' yahut 'cin', karadelik tnellerini kullanarak, yolculuk yapabilirler mi? Bir karadeliin iine atlarsanz, paracklara ayrlrsnz. Acaba bu paracklar, baka bir evrene veya bir kesine tanarak, ortaya kmanz mmkn m? 51

Nitekim Kur'an da ki Hzr meselesi, gemie ve gelecee yolculuk iin ilgin bir rnektir. Ayn ekilde'cinler'in, 'kinci Sema'nn snrlarna kadar, yolculuk yaptklar, burada, 'kinci Sema'dan' dinleme yapmak isterken kovulduklar, ak bir ekilde, ifade edilmektedir. 'Cinler'in 'kinci Sema'nn snrlarna yaklamalar iin, gidi-geli toplam sre; milyarlarca sene, yolculuk yapmalar gerekiyor. Bunun ise, karadelikler olmadan baarlmas, mimkn gzkmyor.'Cinler'in ne hzlar, nede yaam sreleri, Kuran ifadeleriyle, muhkem olan bu yolculuu yapmaya, yetmez. Ancak, yolculuk yaptklar da kesin. Karadelikler, uzay ve zamanda yolculuk iin, potansiyeller iermektedir. Ancak, genel grelik denklemlerinin zmleri, olduka kararsz gzkmektedir. Karadelik sansrne, hala byk bir umut balanmaktadr. plak tekillik, gemie yolculuk iin, potansiyel bir kap olarak, grlmektedir. Bilim-kurgu yazarlarna, ok cazip gelen bu alan, gerekte, olduka tehlikelidir. Byle bir gc elde eden bir Dnyalnn, neler yapabileceini, tahmin etmek, g deildir. Ancak byle bir yol, imdilik kapal gzkmektedir. Gerekte, karadelie den astronot, ayaklarndan ekilerek, nce iplik gibi uzayacaktr. Astronotun, karadelikten kurtulmas iin, ktan daha hzl hareket etmesi gerekir. Adeta astronot, 'iplik', karadelikte, 'inenin delii' olmutur. Sonuta, birka saniye ierisinde, parampara olacaktr. yleki, astronot, bu tekillikte, molekllere; molekl, atomlara ve atomlarda, ekirdeklere paralanacak. Hatta ekirdekleri ve tm atom alt paracklar da, paralanacak ve ezilecektir. Neredeyse ezilmenin sonu yoktur. Yldzlar, galaksiler ve evreni bekleyen sonda budur. Sadece madde deil, uzay-zamann kendiside, bu akbetten kurtulamayacaktr. Bu tekillikte, bilgi de yok olmaktadr.'Bilginin korunduu' fizik prensibi gibi, dier fizik yaslar da, burada ilememektedir. Bir karadeliin iine atlarsanz, paracklara ayrlrsnz. Acaba bu paracklar, baka bir evrene veya bir kesine tanarak, ortaya kmanz mmkn m? Gerek zamanda, bir karadelie den astronotun, atom alt paracklarnn gemi tarihleri, bu tekillikte yok olur. Ancak bu paracklarn, 'sanal zaman'daki tarihleri devam eder. Yani, baka bir evrende, 'sanal' olarak ortaya kabilirler mi? Elbette imdilik, karadelikler yoluyla, uzayda yolculuk yapmak, pekte gvenli grnmyor.
Sonu olarak karadelikler;

1)Sonsuz youn ve sonsuz ince bir 'nur' noktasndan, bir 'nur(akdelik) patlamas'yla yaratlan; yz milyarlarca galaksi ve her bir galakside, yz milyarlarca yldzlardan oluan, bu muazzam evren; kecektir, ezilerek adeta yok olacaktr. Karadelikler, maddenin ezilerek, 'sonsuz incelmesi'nin ak kantlardr. 2)Evrenin, balangcnn(byk patlama) ve sonunun(byk k) olduu kantlanmtr. Karadelikler, evrenin 'byk k'nn apak delilleri, alametleri ve iaretleridir. Bir bilim adamnn syledii gibi: "Eer bir yldz, atrdayarak kendi stne kebiliyorsa, neden tm evrende kmesin?" 3)Genilemekte olan bu muazzam evren, ktlesel ekimin etkisiyle, geriye dnmeye - bzlmeye balayacak; adeta bir balonun snmesi yahut bir kdn avu iinde drlmesi gibi galaksiler, biri birlerine yaklamaya balayacaktr. Bir taraftan, her bir galaksi, kendi merkezlerindeki dev karadelikler tarafndan yutulurken, dier yandan galaksilerin dn hz, gittike artacaktr. Sonuta, milyarlarca galaksi, sper dev karadeliklere dnrken; karadelikler, 'sonsuza yaklaan hzla' kafa kafaya gelecek ve hiper dev bir karadelie dnecektir. 52

te bu, 'byk patlama'ya hazr, maddenin, sonsuz incelerek, madde olmaktan kt, 'nur(akdelik) noktas'dr. Sonsuz youn, sonsuz ince, sfr boyutlu, sfr hacimli ve patlamaya hazr 'nur' noktas. te yaklaan 'Saat' budur. te 'Kyamet' den sonra 'Kyamet' budur. te bu 'an', evrenlerin Rabbi olan Sonsuz Yce Allah'n, Gkleri ve Yerleri, yeni batan yarataca 'an'dr. te 'Kyamet'in arkasndan, beklenen ikinci ve 'Son Byk Patlama' an. te bu 'an'da, Cennetler-cehennemler yeniden yaratlacak ve ebedi kalacaklar. 4)Bilinmelidir ki, karadelikler zerinde yaplan aratrmalar, sadece evrenin balangcna ve sonuna deil, fizik yasalarnn ve fizik tesi (sanal-melekt) evrenlerin anlalmasna da, k tutuyor. Bu aratrmalar ilerledike, evreni yneten yasalarn, birleimi ve en basit hali olan 'her eyin kuram'; yani ktlesel ekim yasasn, kuantum kuramna balayan 'teori', acaba ortaya kacak mdr? Belkide. Bugn bilim dnyas, 'altn iyonlar'n arptrarak, 'yapay byk patlama' deneyleri, dzenlemeye alyor. Biz inanyoruz ki, Allah, ayetlerini, yakn gelecekte, 'enfsmzde ve afakmzda', apak gstermeye, devam edecektir.
Yldz ile Gezegen Arasndaki Farklar

a. Yldzlar bize ok uzak gk cisimleridir. Gezegenler ise yldzlara gre ok yaknda bulunurlar. rnein; bize en yakn yldzn uzakl 207265 AB'dir. Bize en yakn Merkr'n uzakl ise 6 x 107 km'dir. b. Yldzlar birer k kayna olmalarnn yannda, gezegenler k kayna deildirler. Gezegenlerin parlak grlmelerinin nedeni Gne'ten aldklar nmn bir ksmn yanstm olmalardr. c. Yldzlar, ok uzakta bulunmalar sonucu, yaynladklar nlar, deiik atmosfer tabakalarndan geerken, nlarda titreme (scintillation) grlr. Gezegenlerde byle bir durum yoktur. . Yldzlar en byk teleskoplarla bile, plak gzle grnr durumlarndan farkl byklkte grlmezler. Gezegenler ise ayn byklkteki teleskopla bakldnda, yzey ekillerini ayrntl olarak grmek mmkndr. d. Gezegenleri, uygun konumlarnda ve uygun hava artlarnda gndz grmek mmkn olmasna ramen, yldzlarn ancak parlak olanlarn ok ksa sreli olan tam Gne tutulmalar srasnda gndz grlebilir. e. Gezegenleri, kendi takmyldzlarda gzlendikleri zaman, hareketlerini plak gzle izlemek mmkndr. Yldzlarn hareketleri ksa srede izlenemez. f. Gezegenlerin saylar belirli olmasna ramen, yldzlarn says sonsuz denebilecek kadar oktur. g. Gezegenlerin yalnz yrnge hareketleri olmasna ramen, yldzlarn hareketi vardr. . Fiziksel ve kimyasal yaplar farkldr. h. Gezegenler takmyldzlar arasnda grnr ekilde hareket ederler. . Yldzlar doarlar, geliirler ve sonunda lrler. Gezegenlerde byle bir durum yoktur. i. Gezegenlerin ve yldzlarn olutuu kimyasal maddelerin, bileim ve miktar oranlar farkldr. Son yllarda; asker, haberleme, meteoroloji ve bilimsel amalarla uzaya yapma uydular frlatlmaktadr. Bunlarn saysnn 1999 yl bana kadar 3000'i getii bilinmektedir. Berrak gecelerde, gkyzne bakldnda; yapma uydular yldz ve gezegenlerden; yaynladklar nlar ve hareketleri ile ayrt etmek mmkndr.
53
2.NTE: EVREN TANIYALIM KARA CSM IINIMI

Kara cisim mas, herhangi bir cismin, scaklna bal olarak salnan elektromanyetik madr. Elektromanyetik nm, oluma tarzna gre iki gruba ayrlr. Isl (termal) yansma ve termal olmayan yansma. Termal yansmaya, kara cisim mas (yansmas) da denilmektedir. Cisimler scakla bal olarak ma yapar yani elektromanyetik dalga yayarlar. rnek vermek gerekirse; bir metal teli stmaya baladmzda ilk olarak cismin sndn daha sonra yava yava krmz bir renk aldn, sya maruz kalma sresi devam ettike de maviye doru renginin deitiini grmemiz mmkndr. Bu cismin snmaya maruz kaldnda rengini deitirdiine ve sonu olarak da cisimlerin scaklklar arttka renklerinde deimeler olduunu yani renklerin belirli scaklklara sahip olduunu grm oluruz. Yapm olduu bir dizi denemeler sonucu Max Planck 'Maddenin alp verebilecei enerji belli bir deerin katlardr' demitir. Enerjinin bu ekilde birimlemi haline kuant(parack)denir.Planck bir kuantumun tad enerji iin E=h. bantsn kullanmtr.Bu bantdaki 'h' Planck sabiti olup deeri 6,626196.10-34 J.s dir.() ise n frekansdr.Planck bu bants sonucu 'Enerjinin ancak belirli byklklerle alnp,verilebileceini kantlam oldu. Yldzlarn birer karacisim olduklar kabul edilir. Cisimler, scaklklarndan bamsz olarak her dalgaboyunda nm yaparlar. Enerji dalmnn ekli scaklk ile belirlenir. En ideali, nm hi yanstmayan ya da samayandr. ou cisim buna benzer ekilde davranr. Klasik fizik bu dalm aklayamamaktadr. Ksa dalgaboyunda bu durum, uv catastrophe olarak bilinir, klasik tahminler dalgaboyu sfra yaklatka enerjinin sonsuza gitmesini nermektedir. Kuantum dncesine gre karacisim erisinin ekli hesaplanabilir. Kara cisimlerin, yksek scaklklarda yayd nmn frekansna dayanarak, Gne ve Gne gibi yldzlarn yzey scaklklarnn belirlenmesi salanabilmitir. Szgelimi, Gneten yaylan n iddeti ve frekans, 6 000 0C taki kara cisimden yaylan n iddeti ve frekansyla, neredeyse, ayndr. Doada gerek bir Kara Cisim bulmak kolay deildi. Ama Alman Fizik Profesr Wien, Kara Cisime ok benzeyen bir aygt gelitirdi ve Ima Yasas ya da Wien Yasasn oluturacak almalarn srdrd. Wien; nmn dalga boyu ile cismin mutlak scakl arpmnn sabit olduunu bulmu ve bulunan sabit sayya Wien sabiti, bulunan matematiksel eitlie de Wien Yasas denmiti.
54
Biruni (973 1051)

Biruni hastalklar tedavi konusunda deerli bir uzmand. Yunan ve Hint tbbn incelemi, Sultan Mes'ud'un gzn tedavi etmiti. Otlarn hangisinin hangi derde deva ve ifa olduunu ok iyi bilirdi. Eczaclkla doktorluun snrlarn izmi, ilalarn yan etkilerinden bahsetmitir. Yaad aa damgasn vurup "Biruni Asr" denmesine sebep olan zek harikas bilgin 973 ylnda Harizm'in merkezi Ks'ta dodu. Esas ad Eb Reyhan b. Muhammed'dir. Kk yata babasn kaybetti. Annesi onu zor artlarda, odunsatarak bytt. Daha ocuk yata aratrmac bir ruha sahipti. Birok kOnuyu renmek iin lgnca hrs gsteriyordu. Tahsil ana girdiinde Hrizmahlarn himayesine alnd ve saray terbiyesiyle yetimesine zen gsterildi. Bu aileden bilhassa Mansur, Brn'nin en iyi bir eitim almas iin her imkn salad. Bu arada bni Irak ve Abdssamed b. Hakm'den de dersler alan bilginimizin renimi uzun srmedi, daha ok zel abalaryla kendisini yetitirdi. Aratrmac ruhu, renme hrs ve snmeyen azmiyle birleince 17 yanda eser vermeye balad. Fakat Me'mnlerin Ks' alp Hrizmahlar tarihten silmeleriyle Brn'nin huzuru kat, skntlar balad ve Ks' terketmek zorunda kald. Ancak iki yl sonra tekrar dndnde nl bilgin Eb'lVef ile buluup rasat almalar yapt. Daha sonra hkmdar Eb'lAbbas, saraynda Brn'ye bir daire tahsisedip, mavir ve vezir olarak grevlendirdi. Bu durum, hkmdarlarn ilme duyduklar derin saygnn gstergesi, bilginimizin de devlet bakanlar yanndaki yksek itibarnn belgesiydi. Gazneli Mahmud Hindistan' alnca hocalaryla Brn'yi de oraya gtrd. Zira onun yannda da itibar ok yksekti. "Brn, saraymzn en deerli hazinesidir'derdi. Bu yzden tedbirli hnkr, liyakatn bildii Brn'yi Hazine Genel Mdrl'ne tayin etti. O da orada Hint dil ve kltrn btnyle inceledi. stn dehasyla ksa srede Hintli bilginler zerinde aknlk ve hayranlk uyandrd. Kendisine salanan siyas ve ilm aratrmalarna devam etti. Bir devre adn veren, an aan ilm hayatnn zirvesine eriti. Sultan Mes'ud, kendisine ithaf ettii Kanunu Mes'd adl eseri iin Brn'ye bir fil yk gm para vermise de o, bu hediyeyi almad. Son eseri olan Kitab'sSaydele fi't Tb'b yazdnda 80 yan gemiti. stad diye saygyla yd edilen yalnz slm leminin deil, tm dnyada ann en byk bilgini olan Brn, 1051 ylnda Gazne'de hayata gzlerini yumdu. Kiilii Brn, "Elinden kalem dmeyen, gz kitaptan ayrlmayan, iman dolu kalbi tefekkrden dr olmayan, benzeri her asrda grlmeyen bilginler bilgini bir dhiydi. Arapa, Farsa, Ibrnce, Rumca, Srynice, Yunanca ve ine gibi daha birok lisan biliyordu. Matematik, Astronomi, Geometri, Fizik, Kimya, Tp, Eczaclk, Tarih, Corafya, Filoloji, Etnoloji, Jeoloji, Dinler ve Mezhepler Tarihi gibi 30 kadar ilim dalnda almalar yapt, eserler verdi. Onun tabiat ilimleriyle yakndan ilgilenmesi, Allah'n kevn yetlerini anlamak, kinatn yap ve dzeninden Allah'a ulamak, Onu yceltmek gyesine ynelikti. Eserlerinde ok defa Kur n yetlerine bavurur, onlarn eitli ilimler asndan yorumlanmasn amalard. Kurn'n belat ve i'cazna olan hayranln her vesileyle dile getirdi. lm kaynaklara dayanma, deney ve tecrbeyle ispat etme artn ilk defa o ileri srd. bni Sin'yla yapt karlkl yazmalarndaki ilm metod ve yorumlar, gnmzde yazlm gibi tazeliini halen korumaktadr. Tahkk ve Kann Mes'd adl eserleriyle trigonometri konusunda bugnk ilm seviyeye t o gnden, ulatg aka grlr. Bu eser astronomi alannda zengin ve cidd bir aratrma bidesi olarak tarihe mal olmutur. lmiyle dine hizmetten mutluluk duymaktadr. Gazne'de kbleyi tam olarak tespit etmesi ve kblenin tayini iin gelitirdii matematik yntemi dolaysyla kyamet gn Rabb'inden sevap ummaktadr. Ayn, gnein ve dnyann hareketleri, gne tutulmas annda ulaan hadiseler zerine verdii bilgi ve yapt rasatlarda, ada tespitlere uygun neticeler elde etti. Bu almalaryla yer ls ilminin temellerini sekiz asr nce att. Israrl abalar sonunda yerin apn lmeyi baard. Dnyann apnn llmesiyle ilgili gr, gnmz matematik llerine tpatp uymaktadr. Avrupa'da buna BRNI KURALI denmektedir.
55
Newton ve Fransz Piscard yaptklar hesaplama sonucu ekvatoru 25.000 mil olarak bulmulardr. Halbuki bu ly Brn, onlardan tam 700 yl nce Pakistan'da bulmutu. O ada Batllardan ne kadar da ilerideymiiz. Biruni, hastalklar tedavi konusunda deerli bir uzmand. Yunan ve Hint tbbn incelemi, Sultan Mes'ud'un gzn tedavi etmiti. Otlarn hangisinin hangi derde deva ve ifa olduunu ok iyi bilirdi. Eczaclkla doktorluun snrlarn izmi, ilalarn yan etkilerinden bahsetmitir. Daha o ada mit Burnu'nun varlndan sz etmi, Kuzey Asya ve Kuzey Avrupa'dan geni bilgiler vermiti. Christof Coloumb'dan be asr nce Amerika ktasndan, Japonya'nn varlndan ilk defa szeden O'dur. Dnyann yuvarlak ve dnmekte olduunu, yerekimin varln Newton'dan asrlarca nce ortaya koydu. Henz amzda sz edilebilen karalarn kuzeye doru kayma fikrini 9.5 asr nce dile getirdi. Botanikle ilgilendi, geometriyi botanie uygulad. Bitki ve hayvanlarda reme konularna eildi. Kularla ilgili ok orjinal tespitler yapt. Tarihle ilgilendi. Gazneli Mahmud, Sebktekin ve Harzem'in tarihlerini yazd. Brn, ayrca dinler tarihi konusuna eildi, ona birok yenilik getirdi. andan dokuz asr sonra ancak ayr bir ilim haline gelebilen Mukayeseli Dinler Tarihi, kurucusu saylan Brn'ye ok ey borludur. Brn, felsefeyle de ilgilendi. Ama felsefenin dumanl havasnda boulup kalmad. Meseleleri dorudan Allah'a dayandrd. Tabiat olaylarndan szederken, onlardaki hikmetin sahibini gsterdi. Eyaya ve cisimlere taklp kalmad. Brn, Cebir, Geometri ve Corafya konularnda bile o konuyla ilgili bir yet zikretmi, yette bahsi geen konunun yorumlarn yapm, ilimle dini birletirmi, fenn ilimlerle ilah bilgilere daha iyi nfuz edileceini sylemi, ilim renmekten kastn hakk ve hakikat bulmak olduunu dile getirmi ve "Anlattklarm arasnda gerek d olanlar varsa Allah'a tvbe ederim. Raz olaca eylere sarlmak hususunda Allah'tan yardm dilerim. Btl eylerden korunmak iin de Allah'tan hidayet isterim. yilik O'nun elindedir!" demitir. Eserleri halen Bat bilim dnyasnda kaynak eser olarak kullanlmaktadr. Trk Tarih Kurumu 68. saysn Brn'ye Armaan adyla bilginimize tahsis etti. Dnyann eitli lkelerinde Brn'yi anmak iin sempozyumlar, kongreler dzenlendi, pullar bastrld. UNESCO'nun 25 dilde kard Conrier Dergisi 1974 Haziran saysn Brn'ye ayrd. Kapak fotorafnn altna, "1000 yl nce Orta Asya'da yaayan evrensel deh Brn; Astronom, Tarihi, Botaniki, Eczaclk uzman Jeolog, air, Mtefekkir, Matematiki, Corafyac ve Hmanist" diye yazlarak tantld. Eserleri Biruni, toplam 180 kadar eser kaleme ald. En mehurlar unlardr: 1. EIAsr'il Bkiye an'il Kurni'I Hliye: (Bo geen asrlardan kalan eserler.) 2. EI Kann'l Mes'd; En byk eseridir. Astronomiden corafyaya kadar birok konuda yenilik, keif ve bulular iine alr. 3. Kitab't Tahkk Mli'I Hind: Hind Tarihi, dini, ilmi ve corafyas hakknda geni bilgi verir. 4. Tahdd' Nihyeti'l Emkinli Tashhi Mesfet'il Meskin: Meskenler arasndaki mesafeyi dzeltmek iin meknlarn sonunu snrlama. Bu eseriyle Brn, yepyeni bir ilim dal olan Jeodezi'nin temelini atm, ilk harcn koymutu. 5. Kitab'I Cemhirf Ma'rifeti Cevhir: Cevherlerin bilinmesine dair kitap. 6. Kitab't Tefhimf Evili Sbati't Tencim: Yldzlar lmine Giri. 7. Kitb's Saydelef Tp: Eczaclk Kitab. lalarn, ifal otlarn adlarn alt dildeki karlklaryla yazm.
56
1515 ylna ait bir Kuzey Gk Kre takmyldz haritas
nite 3 KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET
3.NTE: KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET GK KRES

Gzlem artlarnn uygun olduu bir gecede gkyzne baktmzda yldzlar, merkezde Dnya olan bir krenin iinde veya zerinde bulunan parlak noktalar hlinde grrz. Gkyznn bizde bir kre etkisi uyandrmas tamamyla optik ve psikolojik bir olaydr. Gkyznde grlebilen btn gk cisimlerini biz ayn uzaklkta imi gibi grrz. Bunun nedeni, sonsuz uzakl alglamadki zorlanmamzdr. u hlde gk kresi insan dncesinin yaratt bir kredir. Gerekte byle bir kre yoktur. Astronomi olaylarn, gk cisimlerinin hareketlerini, gerekte var olmayan byle bir kre zerinde incelemek ve aklamak daha kolay olduu iin, gk kresi dncesi eskiden olduu gibi bu gn de terkedilmemitir. Kresel astronomide sonsuz yarapl olduu dnlen bu krenin merkezinde gzlemcinin bulunduu kabul edilir. Bazen de gzlemcinin yeri olarak Dnya'nn merkezi kabul edilir. Gk kresinin dnlen bykl yannda, onun merkezinde bulunduu dnlen Dnya'nn bykl gz nne alnamayacak kadar kktr. Yarapnn sonsuz byklkte olduu dnlen, merkezinde Dnya'nn bulunduu kabul edilen kreye gk kresi denir.
ekil 3.1
M noktasnn bulunduu yerde Dnya vardr. P ve P' gk kresinin kutup noktalar, EBE'D dzlemi gk ekvator dzlemidir.
Gk Cismi
Gzlem artlarnn iyi olduu bir gecede, gkyzne plak gzle baktmzda, farkl dorultularda ve deiik parlaklkta yldzlar grlr. Yldzlar arasnda hareketleri deiik, grnleri farkl olan ve parlak bir yldz gibi grnen gezegenler (planetler) bulunur. ounlukta temmuz ve austos aylarnda ok sk gzlenen, gkyznde parlak bir izgi gibi grnp kaybolan yldz grnmnde akan yldzlar (meteorlar) gzlenir. Baz zamanlarda da olduka parlak bir ba ksm ile bunun srkledii gaz bulutu eklinde kuyruktan oluan kuyrukluyldzlar (kornetler) gzlenir. Yukarda belirttiimiz evreni oluturan maddesel varlklarn her birine gk cismi denir.
KOORDNAT SSTEMLER (KON DZENEKLER)

Matematik derslerinde, dzlem zerinde herhangi bir noktann, apsis ve ordinat deerleri ile belirtildiini biliyoruz. Bu tr uygulamaya, dzlemde koordinat sistemi denir. Dzlemde koordinat sistemi, herhangi bir gk cisminin uzaydaki yerini belirtmek iin boyut bakmndan yetersizdir. Bu durumda gk kresindeki herhangi bir gk cisminin yerini belirtmek iin baka bir koordinat sistemi tanmlamak gerekir. Tanmlayacamz bu koordinat sistemi, Dnya zerinde bir noktann yerini belirtmek iin kullandmz enlem ve boylam tanmndan farkl olacaktr. Burada nce, astronomide kullanlan koordinat sistemlerinin daha ak anlalabilmesi iin, Dnya'da herhangi bir noktann koordinatlarnn belirtilmesinde kullanlan koordinat sistemini aklayalm.
Dnya'da Koordinat Sistemi

Corafya derslerinden bilindii gibi, Dnya zerinde herhangi bir noktann konumu, ekvator dzlemi ile kuzeygney kutup noktalarndan geen meridyen dzlemlerinden biri esas alnarak belirlenir. G, Greenwich Gzlem Evi'nin bulunduu noktay, A herhangi bir ehri, AON as enlemi, MON as boylam, O noktas Dnya merkezini, K kuzey kutup noktasn, G gney kutup noktasn, B bat ynn, D dou ynn, DMNB'den geen dzlem Dnya ekvator dzlemini gsterir. 58
3.NTE: KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET

ekil 3.2'de gsterilen O merkezli kre Dnya olsun. Burada bir A ehrinin koordinat deerlerini belirleyelim: Enlem; A ehrini O noktasna birletiren OA dorusunun ekvator dzlemi ile yapt AON as, yani A'nn ekvator dzleminden asal uzakl, A ehrinin enlem deerini belirtir. Enlem; ehir ekvator dzleminin kuzeyinde ise 0 (sfr) derece ile 90 derece arasnda deiir. ehir, ekvator dzleminin gneyinde ise 0 derece ile -90 derece arasnda deiir. rnek: Ankara'nn enlemi, +39 52' veya 39 52' kuzeydir, Sydney'in enlemi, -35 12' veya 35 12' gneydir eklinde ifade edilir. Boylam; A ehrinin boylam deerini tespit iin, meridyen dzlemlerinden biri sfr balang dzlemi olarak alnr. Dnya'da bu dzlem Greenwich Gzlem Evin 'den geen dairedir. ekil 3.2de Greenwich G' ile gsterilmitir. G' ve A dan geen meridyen dzlemleri arasndaki NOM as A ehrinin boylam deerini belirtir.
ekil 3.2 Dnya zerinde corafi koordinatlar. AON as enlem, MON as boylamdr.
Boylam deeri; Dnya 360 eit meridyen dairesine blnm, bunun 180 adedi balang meridyeninin batsnda, 180 adedi ise dousunda bulunur. Bu durumda, bir ehrin boylam deerini belirtmek iin; Greenwich Gzlem Evi nin dousunda ise; (-), batsnda ise (+) iareti ile veya dou-bat eklinde belirtilir. rnek: Ankara'nn boylam -32 45' 30" veya 32 45' 30" doudur, Washington iin +77 05' veya 77 05' bat eklinde belirtilir. Corafyada boylam tanm ou kez derece ve dakika cinsinden belirtilmeyip saat ve zaman dakikas cinsinden ifade edilir. Dnya'da esas alnan dzlemlere gre, deiik koordinat sistemleri vardr. rnein; manyetik koordinat sistemi gibi...
ASTRONOMK KOORDNATLAR
Astronomi ile ilgilenenler gzlemlemek istedikleri gk cisimlerini bulmak iin baz koordinatlara ihtiya duyarlar ite bunlar gkyz koordinatlardr. Eer elinizde motorlu otomatik bulucu sisteme sahip bir teleskopunuz varsa ve gzlemek istediiniz gkcisminin koordinatlar elinizdeyse yapacanz tek ey teleskopa bu koordinatlar girmektir. Gkyz koordinatlarn anlamak iin, Dnyann merkez olduu bir kre dnelim. te bu hayali kre Gkkresi dir. Bir denizin ortasnda geminizle seyahat ettiinizi varsayn. Drt bir tarafnza baktmz zaman denizin gkkresi ile birletii noktaya evren (ufuk) denir. Sizin bulunduunuz noktadaki ekl dorultusuna dik olan dzlemin gkkresi ile arakesitine gkbilim evren denir. Dnya zerinde bulunan bir gzlem noktas iin, sabit olan dzlemlerden biri o gzlem noktasna teet olan dzlemdir. Bu dzleme astronomide ufuk dzlemi ve gk kresi ile ara kesitine de ufuk emberi denir. Okyanuslarda bulunan bir kimse iin gkyznn ekil 3.3 denizle birletii hissini veren daireye grlebilen ufuk emberi ad verilir. Bu ember, tepelerin ve ukurlarn bulunmasndan dolay karalarda okyanuslardaki kadar dzgn deildir. Denizlerdeki ufuk emberi ile astronomik ufuk emberi hemen hemen akt kabul edilebilir. Pratikte ufuk dzlemi olarak genie bir kap iine konmu, civa yzeyi dnlr. u hlde, bu koordinat sistemini tanmlamak iin esas dzlem olarak ufuk dzlemini alabiliriz. Dier sabit dzlem ufuk dzlemine dik olan dzlemlerden biri olabilir. Bu dzlemi tanmlamadan nce, ufuk dzlemine bal baz tanmlar belirtmek yararl olur. 59

ekil 3.4'de belirtilen O merkezli kre gk kresi olsun. Bu hlde gzlemci, O noktasnda bulunuyor demektir. KDGB ufuk dzlemine, gzlemcinin bulunduu noktada, dey bir dorunun gk kresini deldii dnlen noktalara baucu (Z) (zenit) ve ayakucu (N) (nadir) denir. Bu gzlemciye gre baucu noktas daima ufkun zerinde, ayakucu ise ufkun altndadr. Z ve N noktalarndan geen dzlemlerin gk kresi ile ara kesiti olan byk daireler dey daireleri belirtir. Dey dairelerden biri gzlem yerinin baucu, ayakucu ve gk kutup noktalarndan geer (Dnya'nn dnme ekseninin gk kresini deldii dnlen noktalar). Bu daireye gzlem yerinin meridyen dairesi denir. Bu dairenin ufuk izgisi ile ara kesiti gzlem yerinin kuzey (K) ve gney (G) noktalarn verir. Bu ara kesitin gkyznn kuzey kutup (P) noktasna yakn olan gzlem yerinin kuzey, dieri de gney noktasdr. Meridyen dairesine dey dairenin ufuk izgisi ile ara kesiti de dou (D) ve bat (B) noktalarn gsterir.
ekli - 3.4 Ufuk koordinat sisteminde herhangi bir gk cisminin (Y yldznn) koordinatlar
Gk kresi zerindeki bir Y yldzn Dnya'nn bir O noktasndaki gzlemciye birletiren bak dorultusunun ufuk dzlemi ile yapt YOM as yldzn yksekliini belirtir. Bu durumda, ayn ykseklikteki noktalarn geometrik yeri NYL dairesidir. Bu ise yldzdan geen ve ufuk dzlemine paralel olan dzlemin gk kresi ile ara kesitinden ibaret bir dairedir. ekil 3.4'deki NYL, gk kresinin kk dairesi olup zerinde yldzn yerini tespit edebilmek iin dey dairelerden birine ihtiya vardr. phesiz ki bu her yer iin sabit ve belirli olan meridyen dairesi olacaktr. u hlde, Y yldzndan geen ZYM dey dairesi ile KZG meridyen dairesinin tanmlad dzlemler arasndaki GOM as yldzn yerini tespit etmek iin yeterlidir. Bu aya azimut ad verilir. ou astronomi kitaplarnda ykseklik b ve azimut da a ile gsterilir. Bu nedenle bu kitapta da sz konusu harfler kullanlacaktr. Tanmladmz koordinat sisteminde esas dzlemin ufuk dzlemi olmas nedeniyle sisteme, ufuk koordinat sistemi denir. Gk kresi zerinde bir Y gk cisminin ykseklii MY yay ile llr. Ykseklikler ufuk dzleminden itibaren llr ve 0 den 90 ye kadar deerler alr. Ufkun st tarafnda bulunan ykseklikler (+), alt tarafndakiler ise (-) olarak alnr. Gk cisminin YZ asal uzaklna, baucu uzakl denir. Gk cisimlerinin ykseklii ile baucu uzakl toplam 90 dir. Bir gk cisminin azimutu ise ufkun gney noktasndan balayarak batya doru yldzdan geen dey dairenin ufku kestii noktaya kadar gidilerek ller ve 0 ile 360 arasnda deerler alr. Gnlk hareket ise, gkyzndeki yldzlarn topluca yapt dnme hareketine denir. Her gn yldzlar doar, ortak bir eksene gre birer ember yay izer ve sonra batar. Gne, Ay ve gezegenlerin hareketleri bunlardan biraz farkldr ama bu farklla ramen, yldzlarn bu hareketine katlrlar. Bu dnme tek bir eksen etrafnda olmaktadr. Bu eksenin Dnyay deldii noktaya Yerin kutuplar (ulak) gkyzn deldikleri noktaya da Gk kutuplar ad verilir. Bu kutuplardan, Kuzey yarm kresinde grlene kuzey gk kutbu, dierine ise gney gk kutbu denmektedir. Dnme eksenine dik olan byk embere gk ekvatoru (elek), dzlemine ise ekvator dzlemi denir. Ufuk ile gk ekvatorunun kesim noktalar gzlemcinin dou ve bat noktalardr. Gnlk hareket ynnde (saat yn) alttan ste geerken rastlanan nokta doudur. O halde tam ekvator zerinde bulunan bir yldzn doduu ve batt noktalar o yerin dou ve bat noktalarn verir. Gne 21 Mart ve 23 Eyllde ekvator zerinde bulunur. Kutuptan ve zenitten geen yar embere meridyen emberi (len emberi) ya da ksaca meridyen (len) denir. Meridyen, yerkredeki boylamlara benzetilebilir. Ykselim izgilerini dik keser ve balang meridyeni (00)kuzey kutbundan (kutup yldzndan)geer. Meridyen deerleri 00 ile 3600 arasndadr. Gnein gnlk hareketinde bu embere ulaabildii en yksek nokta (len) olduundan ona bu ad verilmitir. Meridyen dzlemi zenit ve nadirden getiine gre dey dorultuda bulunur. Onun ufuk dzlemi ile arakesitine len izgisi denir. Bu izgi ufuk emberini iki noktada keser ve bu noktalara, kuzey ve gney noktalar denir.
60

Yeryz zerinde bir blgeyi tanmlamak istediimizde, o blgenin corafi koordinatlarn veririz. Bu koordinatlar verilirken genellikle, enlem ve boylam koordinat sistemi (kon dzenekleri)kullanlr. Gkyznde bir gkcisminin konumunu tanmlarken de koordinat sistemlerinden yararlanlr. Dnya zerindeki bir noktadan sz edeceksek, onun enlemini ve boylamn belirtiriz. Ancak, gkyz koordinatlar enlem ve boylam olarak deil, dik aklk (Deklinasyon veya delta) ve sa aklk (Rektesansiyon veya alfa) olarak adlandrlr. Yerkre koordinatlar ile karlatracak olursak, dik aklk enleme, sa aklk boylama karlk gelir. Yerkrenin ekvatoruyla, gkkrenin ekvatoru ayn dzlemdedir. Yer ekvatoru 00enlemdedir. Kuzey Kutbu +900, Gney Kutbu -90 enlemdedir. Buna gre, boylam deerleri 90 ile +90 arasndadr. Gkyznde de durum benzerdir. Gk ekvatoru 00 dik aklk, gney gk kutbu da -900 dik aklktadr. Yani, dik aklk deerleri de -900 ile +900 arasnda olabilir. Eksi (-) dik aklk deerleri gk ekvatorunun gneyinde, art (+) deerleri ise kuzeyinde yer alr.
ekil 3.5 Sa aklk ve saat as
Sa akln, yerkre iin kullanlan boylamdan fark, deerlerinin derece deil, saat olarak verilmesidir. Bunun nedeni ise; gk koordinatlar, hareketli deildir yani, Dnyann kendi etrafnda dnd gibi, gkyz de kendi evresinde dnmez. Buna karlk biz, Dnya ile birlikte dndmzden, gkyzn yeryznden gzlediimizde, 24 saatlik periyotla dndn grmekteyiz. nk, Dnya kendi evresinde 24 saatte bir dnmektedir. Sa aklk deerleri sfrla 24 arasndadr. Bundan dolay Dnya, kendi evresinde dnen dev bir saate benzetilebilir. Gkyz her saat sa akln bir saat deitirir. Gk ekvatoru, yer ekvatoruyla ayn dzlemdedir. Bunun iin de, gk ve yer kutuplarnn akmas, bize byk kolaylk salar. Gkyz gzlemleri iin tasarlanm teleskop kundaklar, teleskopun dik aklk ve sa aklk eksenleri etrafnda dndrlerek, bu koordinatlara gre hareket edebilmesini salar. Sa aklk ekseni, Dnyann ekseniyle aktrldnda, teleskopun kutup ayar yaplm demektir. Bu ayar iin, genellikle teleskoplar sa aklk eksenleri dorultusuna yneltilmi bir drbne sahiptirler. Bu drbn yardmyla sa aklk ekseni ayarlanr, kutup yldz bulunur ve eksen sabitlenir. Kutup ayar yaplm bir teleskop, bir gkcismine ayarlandnda, Dnyann dnnden sadece sa aklk koordinat etkilenir. Dik aklk deimez. Bylece, teleskopu cisme ayarladktan sonra sadece sa akl uygun hzla deitirerek, gzlediimiz cismin teleskopun gr alannda kalmasn salam oluruz. Eer otomatik takip sistemli bir teleskopa sahipseniz, bu mekanizma, teleskopun gr alanna sokulan bir gkcisminin burada kalmasn salar. Bu, sa aklk eksenine yerletirilen bir motorla gerekletirilir. Motor, sa aklk ayarn Dnyann dn hznda; ancak, tersine dndrr. 61

Derece ve saatlerin neden 60a blndn merak etmiizdir. Bunun nedeni; Babil den bu yana insanlarn dereceleri ve saatleri daha kk birimlere blerken 60lk sistemden yararlandklardr. 1 derece (0) 60 dakika (), 1 dakika 60 saniyedir (). Benzer biimlerde, 1 saat (h) 60 dakika (d); 1 dakika 60 saniyedir (s). Tanmladmz gkyz koordinatlarn daha iyi anlamak iin bir rnek verelim: Pek iyi bilinen bir yldz olan Vega nn koordinatlar; Sa aklk 18h36d56s, dik aklk +3804701 tr. Buna gre, Vega nn sa akl 18 saat, 36 dakika, 56 saniye; dik akl ise 38 derece, 47 dakika, 1 saniyedir. Dik aklk deerinin bandaki art (+) iareti, daha nce belirttiimiz gibi onun kuzey gk krede olduunu gsterir. Bir gkcisminin gzlemcinin bulunduu yerde ufuktan yksekliine ykselim denir. Doal olarak, Dnya dndke bu gkcisminin ykselimi ve meridyeni de deiir. Yani, bir gkcisminin ykselimini ya da meridyenini belirtirken, bir ann sz konusu olmas gerekir. Ykselimi ve meridyeni hemen hi deimeyen yldz, Kutup yldz (Polaris)dr. Kutup Yldznn ykselimi bizim bulunduumuz enlemde 400; ekvatordaki bir gzlemci iin 00; kuzey kutbundaki bir gzlemci iinse 900dir.
ekil 3.6 Ekvator ve Ekliptik Dzlem
Doma Batma Zamanlar

Doma-batma demek kl gk cisimlerinin ufkun stne kmas ya da ufkun altna inmesi demektir. Gnlk harekete katlan herhangi bir gkcisminin doma batma zaman onun tam o andaki saat asn bulmakla elde edilir. Diyelim ki batmakta olan bir yldz var. Bu yldzn tam bu andaki saat as deeri so olsun. Eer biz so asn ve yldzn saaklk deerini biliyorsak batma zamann T = + so Denklemini kullanarak yldz zaman cinsinden elde edebiliriz. Doma zaman-n elde etmek iin ise denklemide so yerine so yazlr. Batma zaman ile doma zaman arasndaki fark bize yldzn grlme sresini verir. O halde bir yldzn grlme sresi 2so eklinde elde edilebilir.
ekil 3.7 Yldzlarn hareketi
62

Batma olaynn mmkn olabilmesi iin, |tan.tan| < 1 | | < 90 - | | (1) (2)
art salanmaldr. Bu koula uymayan yldzlar iin doma batma zaman hesaplanamaz. Dikaklk bakmndan (1) eitsizliine uymayan yldzlar ya batmayan (sirkumpolar) yada domayan yldzlar olarak adlandrlr. Kuzey enlemlerde (yani >0) iin bir yldzn batmayan olma koulu 90 - eitsizliiyle, domama koulu -90 + eitsizliiyle verilirken gney enlemlerde (yani < 0 ) iin bir yldzn batmayan olma koulu -90 eitsizliiyle, domama koulu 90 + eitsizliiyle verilir.
ekil - 3.8 Yldzlarn Gnlk Hareketi.
Ekliptik Koordinat Sistemi

Bu koordinat sistemi Ekvator koordinat sistemine benzer. Gzlem yerine ve zaman bal deildir. Temel dzlem: Tutulum (ekliptik) dzlemidir. Ekliptik dzlemi gerekte, Dnyann Gne etrafnda hareketini srdrd dzlemdir. Grnen harekette ise Gnein gkkresinde birgnde izdii emberdir. Balang yar-emberi: Tutulum kutuplarndan ve ko noktasdan geen emberdir. ki a: Tutulum boylam ile tutulum enlemi dr.
ekil 3.9
Tutulum boylam (): Yldzdan ve tutulum kutuplarndan Ekliptik Koordinat Sistemi. geen emberin, balang emberine gre dou ynde yapt adr. Tutulum emberi boyunca Ko noktasndan balayarak (+) ynde 0 ile 360 arasnda llr. Tutulum enlemi (): Yldzdan ve tutulum kutuplarndan geen ember boyunca yldzn tutulum emberinden olan dik asal uzakldr. Tutulumdan kuzeye doru 0 ile +90 , gneye doru 0 ile 90 arasnda llr. Tutulumun ekvatora gre eimi : = 23 27 dr.
63
3.NTE: KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET TAKIMYILDIZLAR VE ZELLKLER

Gemi zamanlardan bu zamana gkyz hep insanlarn ilgisini ekmitir. Bu nedenle Astronominin tarihi de insanlk tarihi kadar eskilere dayanmaktadr. Gnmzden 3000 yl kadar nce Babilliler, hangi yldzlarn hangi mevsimde gkyznde nerede ve ne zaman grldklerini inceleyerek sistemli ve doru bir ekilde kaydn tutmulardr. Bylece astronominin de temeli atlmtr. Babillileri, Eski Msr, in ve Yunanllar takip etmitir. Gkyz ile ilgilenen eski insanlar yldzlar gruplara ayrmlardr. Birbirine yakn olan yldzlarn eklini baz hayvanlara, nesnelere veya mitolojik kahramanlara benzeterek isimler vermilerdir. Bu gruplara Takmyldzlar denir. Takmlarn ekli ile isimleri arasnda bir iliki grmek mmkn deildir. rnein Bykay takmyldzn dnelim. ekil 3.10a baktmzda takmyldzn ayya benzetmek zordur. Kald ki gnmz koullarnda yani k kirliliinin olduu bir gkyznde kocaman bir cezve gibi grlr.
ekil 3.10
Byk Ay Takmyldz
Gzmzn derinlik alglama yetenei yoktur. Bu nedenle btn gk cisimlerinin bize ayn uzaklkta olduunu sanrz. Takmyldzlar aslnda gerek bir takm deildirler. Yalnzca bak dorultumuza gre gkyznde ayn dorultuda yeraldklar iin sanki birbirlerine yaknm gibi gzken yldzlardan oluan topluluklardr (bkz. ekil 3.11 ). Ksacas gkyznde farkl uzaklkta olan gk cisimlerinin bir izdm grntsn grrz.
ekil 3.11 Yldzlarn zdm.
64
Gkyzn takmyldzlara ayrmak yldzlarn isimlendirilmesi ve gkyzndeki yerlerinin bulunmas bakmndan kolaylk salamaktadr. Bykay takmyldzndaki en parlak yldzlarn yldzlarn isimleri resimdeki gibidir. Eer yldzlar bu ekilde takmlara ayrlmasayd ve sadece numaralar olsayd yldzlar bulmak ok zor olurdu. Ancak imdi size cezvenin sapnda soldan ikinci parlak yldz dediimizde bu yldzn Mizar olduunu rahatlkla syleyebilir ve gkyznde gsterebilirsiniz. Takmyldzlar bizlere yn gstermekte ve ilerimizi kolaylatrmaktadr.
ekil 3.12 Byk Ay Takmyldznn Parlak Yldzlar
Bugn Kuzey ve Gney Yarmkre dahil tm gkyzn parsellemi toplam 88 takmyldz vardr. Her hangi bir gecede bunlardan sadece 40 tanesi bizim gr alanmzda yer alr ve mevsimlere gre grdmz takmyldzlar deiir.
GNLK GRNR HAREKET ( Gkkresinin dnmesi )

Dnyamz, ekseni etrafnda batdan douya doru dnerken, Dnya zerindeki bir gzlemci gkyzne baktnda; gkkresini, dnyann dnme ynnn tersine, doudan batya doru dnyormu gibi grr, alglar. Aslnda duragan gkkresinin dnyormu gibi grnmesine gnlk grnr hareket ad verilir. (Yerin kendi ekseni etrafnda bir kez dnmesi ile gn tanm ortaya kmaktadr. Bu nedenle gkkresinin bu hareketine gnlk grnr hareket denir.)
65
El Battani (859929)
El-Battn, Harrann Battn kasabasnda dodu (859929). Asl ad Muhammet bin Cabir bin Sinan er-Rakki el-Harrandir. Ebu Abdullah knyesi ve Battn ismiyle mehur olmutur. Dnyann gelmi gemi en mehur 20 astronomundan biri kabul edilir. Battn, ilimdeki gyesini u esas zerine bina eder: nsan, Allahn (cc) varln, birliini, kudretini ve eserlerinin mkemmelliini bata astronomi olmak zere, ilimler sayesinde renebilir. Mesel u grnen yldzlar, stnde yaadmz bu dnya ve dnyann hareketleri Allahn (cc) varlk ve birliinin ak bir delilidir. Gne sistemini tespiti Battnnin almalarnn tamam astronomiyle ilgilidir. Battn bugnk Halepin 160 km dousunda Frat nehri kysndaki Rakka ehrinde bir rasathane (gzlem evi) yapm; Gne ve Ayn grnr aplarnda yl boyunca meydana gelen deiiklikleri lmede, nceki ilim adamlarnn yapt almalara katklarda bulunmu; Gne, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yrngelerini daha doru bir ekilde belirlemeye almtr. Gnein Dnyadan en uzak bulunduu noktadaki hareketini kefetmi, Dnyannkine gre Gnein yrnge eimini ve Dnyann dn eksenindeki deime deerlerini bulmutur. Kendisinden be asr sonra gelen Kopernikin 23 35 olarak bulduu Dnyann ekliptik eimini o, 23 olarak hesaplam, bugn bilinen a deerini yaklak yarm dakikalk bir farkla bulmay baarmtr. Gne ve Ay tutulmalar Battn, kendi gelitirdii gne saati ztl-halak,2 duvara tespit edilmi byk kadran3 ve daha sonralar triguetum (zt-ubeteyn) ad verilecek let ile, Rakkada, baz fez hdiselerinin yan sra, Gne ve Ay tutulmalarn rasat etmi ve elde ettii bilgilerle Ay ve gezegen hareketleri hakkndaki bilgileri dzeltmi, yeni Ayn grlme artlarn tayine yarayan bir usl gelitirmitir. Yapt gzlemlerle tam 489 yldz snflamay baarmtr. Battn, yapt bu son derece hassas rasatlar neticesi gne yln (tropik seneyi) ilk defa 365 gn 5 saat 46 dakika 32 saniye olarak gerek deere ok yakn hesaplamtr. amzdaki son derece gelimi teleskoplar ve ilm hesaplamalar neticesi ise bu deer, 365 gn 5 saat 48 dakika 46 saniye olarak hesaplanmtr. Kble tayini konusundaki almalar Battn, Mslmanlar iin byk ehemmiyet arz eden kble ynnn farkl corafyalarda hesaplanabilmesine ynelik almalar yapmtr. Kble dorultusu belirlenecek yerin ve Mekkenin boylam ve enlemini tespit etmi, bu ikisinin farkn alp kble dorultusunu bulmutur. Hazrlanan cizlere, usturlablara ve rubu tahtalarna kble cetvellerini eklemitir. Matematik, trigonometri ve dier almalar Trigonometrinin gerek mucidi olarak da kabul edilen Battn, astronomi almalar srasnda matematik ve trigonometriden faydalanm (bu konuda ilk kabul edilir), kre ve dzlem trigonometrisi zerinde aratrmalar yapmtr. Bilhassa astronomik cetvel (zic) hazrlarken trigonometriyi ok iyi kullanmtr.
66
Battnnin keif ve baarlarndan bazlar yledir: 1- Matematik alannda Yunan kirii yerine sinsleri kullanan ilk ilim adamdr. 2- lk defa kotanjant kavramn gelitirmi ve dereceli bir tablo oluturmutur. 3- Ayn boylamda ortalama hareketini tespit etmitir 4- Gne ve Ayn grnr aplarn lmtr. 5- Gnete bir yl, Ayda ise bir ay zarfnda gzlenen deiiklikleri hesaplamtr. 6- Ayn tutulma derecesinin hesab iin ok salam bir metot gelitirmitir. 7- Kre trigonometrisinin baz problemlerini ortografik projeksiyon yardmyla incelemitir. 8- Dik genleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sins, kosins, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantn tariflerini yapan ve bunlar gerek mnda ilk defa kullanan kiidir. 9- Gerek astronomik cetveli (zic, yllk) hazrlayan ilk ilim adamdr. 10- Sfrdan 90 dereceye kadar alarn trigonometrik deerlerini hesaplamtr. 11- Cebir zm metotlarn trigonometrik denklemlere uygulamtr. 12- Yukarda bahsi geen btn matematik ve trigonometri teknikleri Bat Avrupada 15. yzyldan 17. yzyla kadar Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galile gibi ilim adamlar tarafndan da kullanlmtr.
Bat dnyasnda Gibbs ve Kremers gibi nl oryantalistler, Battnde mthi bir zek bulunduunu, onun, slm dnyasndaki her eit kltr iine alan bir ansiklopedi gibi olduunu belirtmilerdir. Onsekizinci asrn Fransz astronomu Laland Battnyi gelmi gemi en byk 20 astronom arasnda sayarken, bilim tarihisi G. Sarton, onu ann en byk Mslman astronomi limi olarak kabul etmi, bir baka bilim tarihisi Erich Bell ise, trigonometriye cebir ilmini uygulayan ilk bilim adamnn Battn olduunu kaydetmitir. Paris slm Enstits profesrlerinden Jacques Risler, yeni trigonometrinin mucidinin ve trigonometrik bantlar bugn kullanlan ekliyle formlletirenin Battn olduunu, Bat dnyasna trigonometriyi onun rettiini byk bir cesaretle ifade etmitir. Prof. Philip K. Hitti ise, Batda matematik bilginlerinin tanjant hakknda Battnden ancak be asr sonra bilgi sahibi olabildiini sylemitir. M. Charles ise, Battnden sz ederken, onun sins ve kosins tabirlerini ilk kullanan kii olduunu, bunlar gne saati hesaplamasnda gelitirdiini, ona uzayan glge adn verdiini, buna da modern geometride tanjant dendiini belirtmitir. Grld gibi, bizim dnyamzn el-Battn gibi parlak insanlar kendilerine bahedilmi zek ve kabiliyetleri, insanln ortak miras olan bilimin gelimesi istikametinde kullanmlar ve bu sahada asrlarca eskimeyen keif ve icatlara vesile olmulardr. Kklerimizin ilim ve aratrmayla yorulduu dikkate alndnda, bu maziden ilham alan gnmz gen nesillerinin de yakn bir gelecekte ilim dnyasna tekrar nemli katklarda bulunacana inanyoruz.
67
nite 4 AY VE GNEN GRNR HAREKETLER
4.NTE: AY VE GNEN GRNR HAREKETLER GK CSMLERNN GRNR HAREKETLER

Gk cisimlerinin grnr hareketleri ile ilgili bilgiler, insanlk tarihi kadar eskidir. lk nsanlar, nceleri gkyznde grlen olaylar gzlemiler, daha sonralar bu olaylarn nedenlerini aratrmaya balamlardr ve bu aratrmalar da u sorulara cevap aramlardr: Ay'n, Gne'in, gezegenlerin grnrdeki hareketleri ve ekilleri neden farkldr? Ay ve Gne tutulmalar nasl gerekleiyor? Bu ksmda, bu sorulara cevaplar verilecek, bu erevede, gk cisimlerinin grnrdeki hareketleri aklanacak, gerekli dier bilgiler ara balklar hlinde belirtilecektir.
Dnyann Grnr Hareketleri

1.Dnya'nn Ekseni evresinde Dnmesi Gk cisimleri, gnlk grnen hareketleri srasnda gk kresi ile birlikte doudan batya bir dnme hareketi yapar. Gk cisimlerinin gnlk hareketi iinde Dnya da dikkate alnrsa, zihnimiz aadaki iki aklamadan birinin doruluunu kabul etmek zorunda kalr. a. Dnya evrende sabit, yani dnmez. b. Gk kresi sabittir. Bu iki durumdan hangisinin doru olduu konusu uzun yllar insanlarn zihnini megul etmitir. Antik Yunan dnrleri Dnya'nn evrenin merkezinde sabit olduu, gk kresinin bir eksen evresinde dndn kabul etmiler ve bu gr savunmulardr. Dnya'nnbir eksen evresinde dndg gibi Gne etrafinda da dolandn ilk nce (Aristarchus, M.. 310-230) iddia etmitir. Ancak bu dnce daha sonra terk edilmitir. 16. yzyla gelindiinde Kopernik (Nicolais Coperniaus, 1473-1543) Dnyann bir eksen evresinde dndn aklamtr. Bu tarihten yzyllar sonra da Galileo (Galileo Galilei, 1564-1642) Dnyann dndn belirtmitir. Dnyann bir eksen evresinde dnd, deneysel olarak ilk kez 3 Ocak 1851de Fransz Fiziki Foucauit (Leon Foucault, 1819-1868) tarafndan Pariste ParUkeon Kilisesinde yaplan deneyle ispatlanmtr. 2. Dnya'nn Gne evresinde Dolanmas Dnya, ekseni evresinde bir gnde dnme hareketi yapt gibi, Newton'un Genel ekim Kanununa gre de bir ylda, odak noktalarndan birinde Gne bulunan bir elips yrnge zerinde dolanma hareketi yapar. Dnya'nn yrngesi zerinde, Gne'e en yakn olduu noktaya gnberi (perihel) en uzak olduu noktaya da gnte (afel) denir. Dnya, 3 Ocak'ta gnberi noktasnda, 2 Temmuz'da gnte noktasnda bulunur. Dnya'nn Gne evresindeki yrngesinin iinde bulunduu dzleme, Dnya'nn yrnge dzlemi (tutulum dzlemi) denir. Dnya, Gne evresinde yrnge hareketi yaparken ekseninin uzaydaki dorultusu deimez. Bir baka ifadeyle, Dnya ekseni ile yrnge dzleminin normali arasndaki a sabit kalr. Bu a 23 27' dir. Ayn a yer ekvator dzlemi ile yrnge dzlemi arasndaki aya eittir. Dnya'nn yrngesi zerindeki hz Kepler'in Alanlar Kanununa gre sabit deildir. Dnya'nn gnberi noktasndaki hz 30,3 km/s, gnte noktasnda 29,3 km/s dir. Ortalama olarak yrnge zerindeki hz 30 km/s olarak bilinir. Dnya'nn ekseni evresinde dnmesi sonucu gece ve gndz, Gne evresindeki yrnge hareketi sonucunda ise mevsimler meydana gelir. 69
4.NTE: AY VE GNEN GRNR HAREKETLER Gne'in Grnen Hareketi

Gne'in her gn doup batt noktalar gzlenirse hep ayn noktadan domad ve batmad grlr. Gne kursunun merkezi 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde gerek dou noktasnda doar ve gerek bat noktasnda batar. 21 Marttan sonra, Gne'in doup batt noktalar hergn biraz daha kuzeye kayar. Bu noktalar 22 Haziranda kuzeye en ok yaklam olur. Bu tarihten sonra Gne'in doup batt noktalar gneye doru kaymaya balar. 23 Eyllde yine 21 Martta doduu noktada doar, batt noktada batar. 23 Eyllden sonra Gne'in doup batt noktalar gneye doru kaymaya devam eder. Bu noktalar 22 Aralkta gneye en ok yaklam olur. Bu tarihten sonra doup batt noktalar tekrar kuzeye doru kaymaya balar. 21 Martta yine gerek dou noktasndan doar ve gerek bat noktasndan batar. Gne'in bu grnen hareketi yln dier gnlerinde devam eder. Gne'in gn dairesi: Gne, doduktan batmcaya kadar, yani gzlemcinin ufuk dzlemi zerine kt andan ufuk dzleminin altna indii ana kadar gk kresinde, bir yay izer. Bu yaya Gne'in gndz yay denir. Gne bu yayn 360 ye tamamlayan ksmn ufuk dzlemi altnda izmi olur. Bu yaya Gne'in gece yay denir. Bu iki yayn birleimi ile elde edilen yay da Gne 'in gn dairesi olarak tanmlanr. Gne'in gn daireleri 21 Marttan itibaren gk ekvator dairesinden kuzeye doru uzaklar. 22 Hazirandan sonra tekrar gk ekvator dairesine yaklar. 23 Eyllde gk ekvatoru ile akr. Bu tarihten sonra gneye doru uzaklar. 22 Aralk'tan sonra tekrar ekvatora yaklar. 21 Martta gk ekvatoru ile akr. 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde Gne'in gn dairesinin yars gndz yay, yars gece yaydr. Her gzlem noktas iin Gne'in gn dairesi farkldr. Gne'in gn daireleri birbirine paraleldir. Gne'in 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde izer grnd daireye gk ekvatoru denir. Kuzey enlemlerde gk ekvatoruna dik dorularn gk kresini deldii kabul edilen noktalardan, gzlemcinin ufuk dzlemi zerindeki nokta; gk kuzey kutbu, ufuk dzlemi alt ksmndaki nokta gk gney kutbudur. Dnenceler: Gne'in gk kresi zerinde 22 Haziran ve 22 Aralk tarihlerinde izer grndkleri gn dairelerine dnence denir. Bunlardan 22 Haziran'daki dnence dairesi yenge dnencesi veya yaz dnencesi; 22 Aralk'taki ise olak dnencesi veya k dnencesidir. Kuzey yar krede gece ve gndz sreleri: Gne'in ufuk dzlemi zerine kmas (domas) ile ufuk dzlemi altna gemesi (batmas) arasndaki sreye gndz; batmas ile domas arasndaki sreye de gece denir. Bu durumda; Gnein domas ile gndz, batmas ile gece balam olur. Gne'in gn daireleri ile gndz ve gece yaylarna ait uzunluklar yln deiik gnlerinde farkllk gsterdiinden gndz ve gece sreleri de buna bal olarak deiiktir. 21 Martta, Gne gk ekvatorunu izer grndnden, bu tarihte gndz ve gece yaylar eit olup, gndz ve gece sreleri de eittir. 21 Marttan 22 Hazirana kadar gndz sreleri devaml uzar, gece sreleri ksalr. 22 Haziranda, en uzun gndz, en ksa gece olur. 22 Hazirandan 23 Eylle kadar gndz sreleri ksalmaya, geceler uzamaya balar. 23 Eyllde Gne gk ekvatorunda olacandan gndz ve gece sreleri yine eittir. 23 Eyllden 22 Arala kadar gndz sreleri ksalmaya, geceler uzamaya devam eder. 22 Aralkta en ksa gndz en uzun gece yaanr. 21 Aralktan 21 Mart'a kadar gndzler uzamaya geceler ksalmaya balar. 21 Martta gndz ve gece eit olur. 70
4.NTE: AY VE GNEN GRNR HAREKETLER

Gndz ve gece srelerinin fazla olmas, gzlemcinin bulunduu noktann (yerin) enlemine baldr veya gece ve gndz sreleri, bulunulan noktann enlem deerinin fonksiyonudur. Gndz ve gece srelerinin deiimine ait bilgiler ematik olarak aadaki ekilde de ifade edilebilir: 21 Mart
22 Haziran
23 Eyll
22 Aralk
Gndz = Gece
En uzun gndz En ksa gece
Gndz = Gece
En ksa gndz En uzun gece
Tan olay: Gne'in gnlk hareketi srasnda, geceden gndze ve gndzden geceye geii birdenbire olmaz. Gne domadan bir sre nce ve Gne battktan bir sre sonraya kadar havann aydnlk (alaca karanlk) olduu grlr. Bu olaya tan olay denir. Tan olay, gn aarmas ve gn kararmas olaylarnn ortak addr. Gkyznde gzle grlebilen, parlakl en az olan yldzlarn gzden kaybolmas (grlemez oluu) ile Gne'in domas arasnda geen sreye sabah tan denir. Gne'in batmas ile gzle grlebilen parlakl en az olan yldzlarn grnmesi arasnda geen sreye de akam tan denir. Herhangi bir yerde tan sresinin uzun veya ksa oluu gzlem yerinin enlemine baldr. lkemizin bulunduu enlemlerde tan sresi ortalama 40 dakikadr. Tan sresi denizlerde ve karalarda da farkllk gsterir.
Burlar
Gne, bir yl boyunca srekli gzlenirse, hareketinin yldzlarn hareketinden iki nemli fark olduu anlalr. Birincisi, Gne yldzlara gre her gn yaklak 4 dakika douya doru geriler. Bylece gnde yaklak 1 lik yol alarak, bir ylda ekliptik (tutulum) dzleminde bulunan yrngesini tamamlar, ikincisi, gk ekvatorunun her iki yannda belirli iki izgi arasnda, yl boyunca gezinti yapmasdr. Eer Yer, Gne evresinde dolanmasayd ve Gne de dier yldzlar kadar uzak olsayd, bu farklar ortaya kmazd. Gne yllk grnr hareketi srasnda gkkresi zerinde, snrlar Uluslararas Astronomi Birlii tarafndan belirlenmi olan gkyz blgeleri (takmyldzlar) iinde ilerler. Takmyldzlar burlar olarak da bilinmektedir. Btn gkyz 88 burca blnmtr. Gkyznn kuzey ve gney yar krelerini kapsayan 88 alandan her biri, bir takmyldzn meydana getirir. Her yldz, galaksi veya gk cismi, takmyldzlarndan birinin alan iinde bulunur. Krk sekiz takmyldznn adlar ve konumlar 17. yzyln bana kadar biliniyordu ve gnmzde de geerliliini korumaktadr. Geri kalan 40 takmyldznn byk blm 17 ve 18. yzyl astronomlarnca tarif edilmitir. Uluslararas Astronomi Birlii (IAU)'nin 1945'teki almas sonucunda, bugnk 88 takmyldznn ad ve konumu zerinde anlamaya varld. Halk arasnda, zodyak (burlar kua) zerinde yer alan 12 takmyldza ortak olarak burlar ad verilmitir. Zodyak, gkyznde gne ve balca gezegenlerin yolu zerinde bulunduu tasarlanan hayali bir kuaktr. Burlar kua olarak da bilinmektedir. Kuzey ve gney yar kreler dhil btn gkyzndeki toplam takmyldz says 88'dir. Herhangi bir gecede gkyzne bakldnda bunlardan 40 kadar gr alanmzdadr. Bu takmyldzlarndan bir blm, Gne'in yl boyunca hareket ediyormu gibi grnd yol boyunca sralanm takmyldzlar olup, Burlar Kua olarak adlandrlrlar. Bunlarn says, Ylanc Burcu'nun Akrep burcuna dhil edilmesiyle 12 tanedir. Bu kuaktaki takmyldzlar Zodyak Takmyldzlar olarak da bilinirler. Zodyak takmyldzlarnn isimleri unlardr: Aries (Ko), Taurus (Boa), Gemini (kizler), Cancer 71

(Yenge), Leo (Aslan), Virgo (Baak), Libra (Terazi), Scorpius (Akrep), Sagittarius (Yay), Capricornus (Olak), Aquarius (Kova), Pisces (Balklar).
Burlar kuandaki takmyldzlarnn snrlar sabit olduu dnemlerde, Gnein bu takmyldzlarnn iinden gei tarihleri yledir:
ekil 4.1 Burlar Kua ark: 6. yzyldan kalan srail'de Beit Alpha Sinagogunda bulunan mozaik ilemeli burlar gsteren resim.
AY Ay, Dnya'nn tek doal uydusudur. Gne Sistemi iinde beinci byk doal uydudur. Dnya ile Ay arasnda ortalama merkezden merkeze uzaklk 384.403 km, yani Dnya'nn apnn yaklak otuz kat kadardr. Ay'n ap 3.474 km'dir, bu da Dnya apnn drtte birinden biraz fazladr. Dolaysyla Ay'n hacmi Dnya'nn hacminin %2'sidir. Ktlesi Dnya ktlesinden 81,3 kat daha dktr. Yzeyinde ktleekim etkisi yerekiminin yaklak %17'sidir. Ay, Dnya'nn yrngesinde bir turunu 27,7 gnde tamamlar. Dnya, Ay ve Gne geometrisinde grlen periyodik deiimler sonucunda her 29,5 gnde tekrar eden Ay'n evreleri oluur.
ekil 4.2 Ay Ay, insanlarn zerine ini yaparak yrdkleri tek gkcismidir. Yerekiminden kurtulup uzaya kan ve Ay'n yaknndan geen ilk yapay nesne Sovyetler Birlii'nin Luna 1 uydusudur. Ay yzeyine arpan ilk insan yaps nesne Luna 2 uydusudur. Normalde grnmeyen Ay'n teki yznn ilk fotoraflarn ise Luna 3 uydusu ekmitir. Bu uydu da 1959 ylnda uzaya frlatlmtr. Ay yzeyine ilk yumuak ini yapabilen uzay arac Luna 9, ve Ay yrngesine giren ilk insansz uzay arac da Luna 10'dur. Bu iki uydu da 1966'da uzaya frlatlmtr. ABD'nin Apollo program 1969 ve 1972 yllar arasnda 6 baarl inile, gnmze kadar insanl grevleri baaran tek uzay programdr. Ay'n dorudan insanlar tarafndan incelenmesine Apollo programnn bitiiyle son verilmitir.
72

Ay, Dnya'nn yrngesinde ezamanl olarak dnmektedir, yani her zaman ayn yz Dnya'ya dnktr. Ay, Dnya yrngesinde dnd hzla kendi evresinde de dner ve Dnya'dan her zaman Ay'n ayn yz grnr.
Ay'n Grnr Hareketleri

Gne ve yldzlar srekli olarak belirli ekilde grldkleri hlde, Ay, bir gnden dier bir gne gre deiik ekiller gsterir (Baknz: ekil 4.3). Ay'n Dnya ve Gne'e gre periyodik olan bu durumuna Ay evreleri denir. Bu olay Ay'n Dnya ve Gne'e gre olan konumundan ileri gelir. Ay'n bu evrelerine zel adlar verilmitir. I. Durum: Yeni Ay Evresi Yeni Ay evresi, Ay Dnya evresindeki yrngesi zerinde hareket ederken, Gne ile Dnya arasnda bulunduu zamandr. Bu durumda Ay, Gne ile beraber doar ve Gne ile beraber batar. Bu konumda, Ay'n karanlk yz bize (yeryzne) dnk olduu iin btn ekil 4.3 Ayn evreleri gn ufkumuzun zerinde olmasna ramen, yeryznn neresinden bakarsak bakalm grlmez. Ancak Ay'n gkyznde bulunduu konum hesapla bulunabilir. Bunu takip eden gn; Ay Gne'e gre douya doru uzaklaacandan, ok kk bir ksm ince parlak bir hill eklinde grlr. Ay'n bu grnmne yeni ay evresi denir. Bu durumda Ay ile Gne'in arasndaki asal uzaklk hemen hemen sfr derecedir. Gndz ikisi de ufkumuzun zerinde bulunur. Ay'n Dnya ve Gne'e gre olan bu durumuna kavuum (konjeksiyon) denir. II. Durum: lk Hill Evresi Ay, Gne'e gre her gn 50 dakika ge doar. Yani Gne'e gre geri kalr. Birka gn sonra, Gne battktan 50 dakika sonra ufkumuzun zerinde grlr. Bu durumda, Ay'n aydnlk yznn bir ksmn grebiliriz. Ay'n bu grnmne ilk hill evresi denir. Hill ekli gnden gne byr. III. Durum: lk Drdn Evresi lk hill durumundan ortalama 7 gn sonraki durumudur. Ay'n aydnlanan ve yeryznden grnen ksmlarn ayran daireler birbirine dik durum alrlar. Ay, Dnya ve Gne bir dik a yapar grnmndedir. Ay, Gne'ten 6 saat geri kalmtr. Gn batarken, Ay meridyenimiz zerinde bulunur. Uygun atmosferik artlarda gece yarsna kadar grlebilir. Ay'n bu durumuna ilk drdn evresi denir. IV. Durum: lk drdn evresinden sonra Ay'n aydnlanan ksm, her gn giderek artar. V. Durum: Dolunay Evresi Bu durumda Dnya, Gne ile Ay arasnda bulunur. Gne batarken Ay doudan ufkumuzun zerine kar ve tm yzeyi aydnlanm ekilde grlr. Bylece sabaha kadar yani 12 saat ufkumuzun zerinde kalr. Ay'n Gne ve Dnya'ya gre olan bu durumuna da karlama durumu (opposition) denir. 73

VI. Durum: Dolunay evresinden sonra, Ay'n aydnlanan ksmnn eksilmeye balad durumdur. Bu durumda, Gne battktan bir mddet sonra Ay doar. Gne doarken bat tarafnda henz ufkumuzun zerindedir. VII. Durum: Son Drdn Evresi Dolunay evresinden ortalama 7 gn sonraki durumudur. Gne, Dnya ve Ay dik a yapar grnmndedir. Ay, Gne'ten 18 saat geri kalmtr. Gece yarsndan sonra doar. Ay, herhangi bir gzlem yerinin ufku zerinde saat 24'e doru yarm daire eklinde grlr. Bu duruma son drdn evresi denir. Ay gece yarsndan sonra doar. Gne doarken meridyenimiz zerindedir. VIII. Durum: Son Hill Evresi Ay'n son drdn evresinden sonra, her geen gn karanlk ksm yeryznden daha ok grlmeye balar. Birka gn sonra, ekildeki gibi Ay yine hill eklinde grlr. Yalnz bu hill durumu sabahlar grld iin sabah hilli (son hill) denir. Din ibadetlerimizden, namaz, oru ve dier kutsal gn ve gecelerimiz (mevlt geceleri) ile hicri kamer yl esasna dayanan takvim bilgileri iin ay evreleri son derece nemlidir. Ayrca; asker ihtiyalar ve ressamlar iin Ay evreleri nem tar. iftiler ve obanlar da kendilerine yetecek kadar ay evreleri hakknda bilgiye sahiptir.
AY ve GNE TUTULMALARI
Tutulma kelimesi astronomide, herhangi bir gk cisminin kararmas anlamnda kullanlan bir terimdir. Tutulmadan etkilenen gk cismi, kendisinin k yaymad ve yansyan kla parlak grld durumuna gre iki ksmda incelenir. Kendisi bir k kayna olan bir gk cisminin tutulmas, ancak nne k kayna olmayan dier bir gk cisminin gelmesiyle mmkn olur. Bu durumda kendisi bir k kayna olan Gne'in nne Ay'n gelmesiyle onu bizden saklad an Gne tutulmas gerekleir. Tutulan gk cisminin grnen bykl, tutulmay yapan gk cisminden byk ise bu olaya tam tutulma denir. Ik kayna olmayan bir gk cismi ile bu cismi aydnlatan gk cisminin arasna dier bir gk cismi girdii zaman, yine tutulma olay olur. Baka bir ifade ile gk cismi bir glge ierisinde hareket eder. rnein; Ay tutulmas. Dnya, Gne ile Ay arasna geldii zaman, Gne nn Ay zerine dmesine engel olur. Jpiter'in muhtelif uydu tutulmalar da buna benzer. Jpiter'in glgesinde hareket ettikleri zaman gzlenebilir. Burada, yakn gk cisimlerinden Ay ve Gne tutulmalarndan bahsedilecektir.
Ay Tutulmas
Ay tutulmas, Ay'n Dnya evresinde dolanmnn neden olduu bir olaydr. Gkyznde bize en yakn olan k kayna Gne'tir. Ay ve Dnya kendileri birer k kayna deillerdir. Ancak Ay ve Dnya, Gne'ten aldklar k ile aydnlanrlar. Fizikten bilindiine gre, kresel bir cisim aydnlannca, aydnlanmayan yarm kre tarafnda uzayan bir tam glge ve bir de yar glge konisi meydana gelir.
74

Bir an iin; Ay, Dnya ve Gne'i ayn dzlem zerindeymi gibi dnelim. Gne ve Dnya'nn iinden ve dndan geen birer teet izersek, d teetler tam glge konisini i teetler de yar glge konisini meydana getirir (Baknz: ekil 4.4). Bu durumda Ay, Dnya'nn tam glge konisi ierisine girerse tam ay tutulmas meydana gelir. Eer, Ay'n bir ksm yar glge konisi ierisine girerse paral ay tutulmas (ksm ay tutulmas) meydana gelir. Ay tam glge konisinin ierisine tamamen girince btnyle kararr ve Dnya atmosferinin etkisiyle bakr (krmzmtrak) renginde gzkr. Tam Ay tutulmas yaklak 1 saat 40 dakika srer. Ay, Dnya ve Gne'in birbirlerine olan uzaklklar ve durumlarna gre bu tutulma sresi ok az deiir. Ay'n dou kenarnn yar glge konisine ilk temas ettii zamanla, bat kenarnn glge konisine son temas ettii zaman arasnda geen sre 3 saat 40 dakikadr.
ekil 4.4 Ay tutulmas eitleri
Ay Tutulmasnn Bilimsel nemi Ay tutulmas ile ilgili aratrmalar, astronominin nemli konularndan biridir. Ay tutulmas olaynn astronomideki nemi, maddeler hlinde aadaki ekilde belirtilebilir: Ay ile ilgili nceden yaplan hesaplarn kontroln yapma imkn elde edilir. Ay tutulmas annda gzlenen snk ve parlak yldzlar ile dier gk cisimlerine ait bilinen astronomik deerler zerine yeni aratrmalar yapma imkn ortaya kar. Ay tutulmas srasnda Ay'n deiik parlaklk durumundan yararlanarak Dnya atmosferinin tutulma anndaki durumunu inceleme frsat elde edilir. Ay tutulmas hesaplarnda kullanlan astronomik sabit deerlerin kontrol yaplr. Ay'a ait yrnge deerlerinin yeniden hesaplanmas imkn elde edilir.
75
4.NTE: AY VE GNEN GRNR HAREKETLER Gne Tutulmas

Bir Gne tutulmas, Ay'n Gne ile Dnya arasna girmesi ve baz zel koullarn olumas sonucunda meydana gelir. Tutulmann olabilmesi iin Ay'n, Dnya evresindeki yrngesiyle Dnya'nn Gne evresindeki yrngesinin kesiim yerlerini belirleyen dm noktalarnda veya bu noktalar civarnda ekil 4.5 Gne Tutulmas ve yeni Ay evresinde bulunmas gerekir. Bilindii zere bir yl ierisinde 12 ay vardr. Yani Ay, bir ylda Dnya evresinde 12 kez dolanr. Dolaysyla, eer Ay'n yrnge dzlemi Dnya'nnki ile akk olsayd, bir ylda 12 kez Gne tutulmas meydana gelirdi. Fakat durum byle deildir. Ay'n yrnge dzlemi ile Dnya'nnki arasnda yaklak 5 derecelik bir a vardr. Bu a nedeniyle Dnya, Ay ve Gne, Ay'n Dnya evresindeki her dolanmmda tam olarak ayn dorultuda bulunmazlar. Bylece her ay bir Gne tutulmasnn olumas engellenmi olur. Sonu olarak, bir ylda en az iki, en ok be Gne tutulmas meydana gelebilir. Tam, halkal ve paral olmak zere deiik Gne tutulmas vardr. Bir Gne tutulmasnn tam veya halkal oluu Ay'n Dnya'ya uzakl ile b elirlenirken, paral olu, Ay, gzlem yeri ve Gne arasndaki ayla; bir baka deyile, her nn tam olarak ayn dorultuda bulunmamasyla ilgilidir. Bu durumda, Gne'in sadece bir ksm Ay tarafndan rtlebilir. Bildindii gibi Ay, Dnya evresinde baskl az da olsa elips eklindeki bir yrngede dolanr. Bundan dolay Dnya'ya olan uzakl her an deimektedir. Eer tutulma annda Ay Dnya'ya yeteri kadar yaknsa, grnen ap Gne'in grnen apndan byk olur. Gne diskinin tamam rtlr ve tam tutulma meydana gelir. Aksi takdirde Gne diskinin tamam rtlmez, diskin sadece i ksm rtlr ve bir halkal tutulma oluur. Bazen de Ay ve Gne'in konumlar yledir ki Ay, Gne diskinin ancak bir ksmn rter. Bu durumda da paral tutulma meydana gelir. Tam ve halkal tutulmalarn mak simum rtlme evresinden nceki ve sonraki dnemlerinde de paral tutulma evresi bulunur. Tam Gne tutulmas dier tutulma trlerine gre daha nemlidir. Zira tam tutulmada Gne'in tamam Ay tarafndan birka dakika iin rtldnden, bu srada yaplacak gzlemlerden yldzmzn d atmosfer tabakalar hakknda nemli bilgiler elde edilir. 76
ekil 4. 6 Gne tutulma trleri oluum ekilleri
ekil 4.7 29 Mart 2006 Tam Gne Tutulmas Kua

Bir Gne tutulmas Dnya zerinde ancak belli blgelerden grlebilir. nk Ay'n ap Dnya'nnki ile karlatrldnda ok kk olduundan, Ay'n Gne tarafndan Dnya zerine drlen glgesinin ap birka yz kilometreyi gemez. Dolays ile sadece bu glgenin dt yerlerde Gne tutulmas gzlenebilir. Hlbuki Ay tutulmalarnda durum byle deildir. Bunlar, Dnya zerinde o anda gece olan yerlerin tmnden gzlenebilir. Ay tutulmalarnda Dnya, Ay ile Gne'in arasna girer ve Dnya'nn glgesi Ay'n tamamn perdeleyebilecek kadar byk olur. Gne Tutulmasnn Bilimsel nemi Gne tutulmas olayna astronomlar, Ay tutulmas olayndan daha ok nem verirler. Gne tutulmas annda bilim adamlar u konularda aratrma yaparlar: Gne tutulmas sresi iin yaplan hesaplarn kontrol gerekleir. Gne tutulmas sresinde Gne'in evresi iyice gzlenebildiinden, yeni bilgiler elde etme imkn aranr. Gne'in 4 atmosfer tabakas (fotosfer, kromosfer, gei blgesi ve korona) hakknda nceden bilinen bilgiler kontrol edilir. Bu konularda yeni bilgiler aranr. Tutulma srasnda Dnya'ya ve dier gk cisimlerinin durumu ve tutulmann etkileri aratrlr. Gne tutulmasna ve Gne'e ait astronomik sabit deerlerin kontrol gerekleir. Einstein'in (Albert Einstein, 1873-1955) rlativite teorisinde ileri srd "Bir k demeti bir ktle yaknndan geerken sapar." eklindeki teorisinin aratrmas yaplr. Gne'e ok yakn yldzlarn fotoraflar izilerek, yldzlarn gkyzndeki koordinatlar hakknda yeni ve kesin bilgiler elde edilmeye allr. Tutulma annda gezegenler ile ilgili yeni bilgiler elde edilmeye allr.
77
ULU BEY
Trk dnyasnn 15'inci asrda yetitirdii en byk astronomi bilgini ve Timur Han'n torunu olan Ulu Bey, 22 Mart 1394'te Gney Azerbaycan'daki Sultaniyye'de dodu. yi bir eitim grerek, 13 yandayken Horasan ve Maverannehir eyaletlerine hakan naibi oldu. Bakent setii Semerkant'ta, mstakil bir hkmdar gibi hareket etti. Fen bilimleri ve astronomiye merak, kendisini dnya tarihinin en byk astronomlarndan biri haline getirdi. lim adaml yannda devlet adaml vasf da yksek olan Ulu Bey, Semerkant'ta 38 yl hkmdarlk yapt. Bir akademi haline getirdii saray, devrin mehur limlerinin toplanp tartt bir mekn oldu. ktidar dneminde, bata Semerkant ve Buhara olmak zere tm lke, Trk mimarisinin sekin eserleriyle donatld. Olu Abdllatif tarafndan tahttan indirilen Ulu Bey, 25 Ekim 1449'da, Abbas adl bir dman tarafndan ldrld ve dedesi Timur Han'n yanna defnedildi. Ulu Bey'in Semerkant'ta kurduu rasathanedeki astronomi almalar, astronomi biliminin bugnk seviyeye gelmesinde byk pay sahibidir. Ulu Bey, astronomi almalarnn temelini tekil eden trigonometri ilmi zerinde geni almalar yapt. Kendisinden nceki Dou - Bat dnyasnn tahmini ve yaklak bilgilerini brakp bilimsel esaslar tespit ederek, trigonometride yeni bir aratrma yolu at. Dnya onu astronomi alanndaki eserleriyle tand. Semerkant'taki rasathanesinde yaplan almalar, bugnk astronomiye hala k tutmaktadr. lhanllar zamannda yaplan rasatlar tekrar gzden geiren ve 12 yl boyunca rasat yapan Ulu Bey, 1437'de, byk eseri Ulu Bey Zici'ni yazd. Bu eser, daha nce yazlan 'zic'Ierin yanllarn dzeltiyor ve yldzlarn hareketlerini daha mkemmel gsteriyordu. Ulu Bey'in bu eseri 1665'te Oxford'da ngilizce ve 1853'te de Franszca olarak basld. Bat bilim dnyas, Ulu Bey'e 15. Asr Astronomu unvann layk grrken, Milletleraras Astronomi Dernei de Ay yzeyindeki bir kratere onun adn verdi. Ulu Bey, Semerkant'ta bir medrese ve bir de rasathane yaptrmtr. Kad Zade bu medreseye bakanlk etmitir. Rasathane iin yrede bulunan tm mhendis, lim ve ustalar Semerkant'a armtr. Kendisi iin de bu rasathanede bir oda yaptrarak tm duvar ve tavanlar gk cisimlerinin manzaralaryla ve resimleriyle ssletmiti. Rasathanenin yapm ve rasat aletleri iin hi bir harcamadan kanmamtr. Bu gzlemevinde yaplan gzlemler, ancak on iki ylda bitirilebilmitir. Gzlemevinin ynetimini Bursal Kadzade Rumi ile Cemid'e vermitir. Cemid, gzlemlere baland srada ve Kad Zade de gzlemler bitmeden lmtr. Gzlemevinin tm ileri o zaman gen olan Ali Kuu'ya kalmtr. Bu gzlem zerine Ulu Bey, nl Zeycini dzenlemi ve bitirmitir. Zey Krkani veya Zey Cedit Sultani ad verilen bu eser, birka yzyl douda ve batda faydalanlacak bir eser olmutur. Zey Krkani, baz kimseler tarafndan aklanm ve Zey'in iki makalesi 1650 ylnda Londra'da ilk olarak baslmtr. Avrupa dillerinin birouna, evrilmitir. 1839 ylnda cetvelleri Franszca tercmeleriyle birlikte, asl eser de 1846 ylnda aynen baslmtr.
78
nite 5 ZAMAN VE TAKVM
5.NTE: ZAMAN VE TAKVM ZAMAN VE TAKVM

Astronominin en etin konularndan biri zamann doru olarak tespiti, dieri btn uluslarn birlikte kullanabilecei takvimin hazrlanmasdr. Her iki konu, zamanmzdan 5000 yl kadar nceleri tarih sahnesinde grlen ilk uygarlklardan Eski Msrl ve Mezopotamya astronomlarn da konusu idi. Son elli yldan beri her iki ylda bir toplanan Uluslararas Astronomi Kongreleri'nin gndemindeki konulardan biri, Dnya'da btn uluslarn birlikte kullanabilecei bir takvim hazrlamaktr. Ancak elli yldan beri bu kongrelerde de ortak bir karar alnamaz. Sonuta, hl gnmzde btn uluslarn birlikte kullanabilecei bir takvim, daha baka bir ifade ile uluslar aras takvim hazrlanamamtr. Burada zaman ve takvim konusu "Zaman Nedir?" ve "Takvim Nedir?" balklar altnda aklanacaktr.
ZAMAN NEDR?
Tekrarlayan doa olaylar sonucu, ortaya kan nemli bir kavram zamandr. Bu doa olaylar; Dnya'nn ekseni evresinde dnmesi, Gne ile Ay'n dzenli bir biimde doup batmalar ve Ay'n evreleri gibi olaylardr. Bu olaylar gn, ay, yl, mevsimler ile gece ve gndzn tespitinde nemli neden tekil eder. Zaman evrenin ve insann varlk artdr. llebilirle bakmndan zaman somut bir kavramdr. Fizikte herhangi bir l, seilen bir birime gre yaplmaktadr. rnein; uzunluk birimi metre, ktle birimi kilogram olduu gibi. Ancak zaman ls sz konusu olduunda, birim ne olacaktr? lm nasl olacaktr? En doru alr denilen saatlerin almasnda bile, baz farkllklar vardr. Bu bakmdan zamann doru olarak llebilmesi iin srekli aratrmalar yapan astronomlar, zaman tayini iin, yukarda belirttiimiz doa olaylarnda en uygun lnn, ekseni evresinde dzenli dnen Dnya olduunda birlemilerdir. Dier gk cisimlerinin hareketi de dzgn ve periyodik olduuna gre, astronomide zaman birimi olarak Dnya'nn evresinde dn alnabilmektedir. Bunun iin, yeryzndeki gnlk ve toplumsal almaya dzen veren Dnya'nn ekseni evresinde dzenli olarak tam bir dn iin geen gn uzunluu zaman birimi olarak alnmtr.
ZAMAN ETLER Yldz Zaman ve Yldz Gn

Yldz zaman tanmnda, herhangi bir yldzn balang noktas olarak ilkbahar noktas alnr. Bu durumda, herhangi bir yerde, noktasnn meridyen dzleminden art arda iki geii arasndaki zaman sresi yldz zaman olarak tanmlanr. Herhangi bir yerde ilkbahar noktasnn, meridyenden art arda iki geii arasndaki zaman aralna da yldz gn denir. Yldz zaman ve yldz gn, gzlem evlerinde kullanlr.
Gerek Gne Zaman ve Gerek Gne Gn

Yldz zamannn Gne'in durumuna gre dzenlenen gnlk hayatmzda, kullanlmayaca bir gerektir, ilkbahar noktas yerine, Gne yuvarlann merkezi alnrsa, Gne'le ilgili zaman tanm yaplm olur. Bu nedenle, Gne'in grnrdeki durumuna gre tanmlanan zamana gerek Gne zaman denir. Herhangi bir yerde, Gne'in meridyenimizden art arda iki geii arasndaki sre, gerek Gne gn olarak tanmlanr. Her gn ve her yer (gzlem noktas) iin deikendir. Yldz gnnden ortalama 4 yldz dakikas kadar daha uzundur. Gne'in tam meridyenimiz zerinde bulunduu zaman gerek le zamandr. Ancak, tutulma dzlemi zerinde hareket eden Gne'in (Gerekte hareket eden Dnya'dr.) grnen yrngesi zerindeki hareket hznn dzenli olmamas sonucu, gnberi noktas civarnda daha hzl, gnte noktas civarnda daha yavatr. Hlbuki, yrnge zerindeki zaman lmnde dzenlilik esastr. Bu hz dzensizlii, zaman lme iini gletirir. Bu gl ortadan kaldrmak ve zaman tespit konusunda deimez kurallar belirlemek iin, kuramsal bir Gne'in varl kabul edilmitir. 80
5.NTE: ZAMAN VE TAKVM Ortalama Gne Zaman ve Ortalama Gne Gn

Dnya'nn Gne evresindeki yrngesi tam bir daire eklinde deildir (Kepler'in I. Kanunu). Yrnge zerindeki hz dzgn deildir (Kepler'in II. Kanunu). Yrnge dzlemi, gk ekvator dzlemi ile akk deildir (Ekvator tutulma dzlemi ile 23 27' lik a yapar). Bu nemli durumdan dolay, Gne meridyenimizden eit zaman aralklarnda gemez. Bu bakmdan gerek Gne gnleri birbirine eit deildir. Hlbuki gnlk hayatmz sonucu, Gne'in grnr hareketine bal bir zaman ls kullanlmasnda zorunluluk vardr. Bu durumda, sabit bir deer tamayan, gerek Gne gnn zaman ls olarak kullanmak doru olmamaktadr. Zaman konusu zerinde alan astronomlar u koullan varsayarlar: 1. Dnya'nn yrngesi tam daire eklinde olacak. 2. Dnya'nn yrngesi zerindeki hz dzenli olacak. 3. Dnya, gk ekvator zerinde dzgn dolanacak. Bu koulu gerekleyen bir Gne'in varln (sanal Gne) dnerek, Gne'in durumuna bal olan ve gnlk hayatmza uygun decek yeni bir zaman birimi tanmlamlardr. Bu zaman birimine ortalama Gne zaman denir. Bu durumda, dnlen ortalama Gne'in, bir yerin meridyeninden art arda iki geii arasnda geen zaman sresine ortalama Gne gn denir. Gne tam meridyenimizde iken saatin 12 olduu kabul edilir. Gerek Gne'in saat as ve gerekse ortalama Gne'in saat as meridyenimizden itibaren llr ve zaman balangc, Gne'in meridyenimizden st gei andr. Gnlk yaaymz, Gne'in hareketine bal ve zaman balangc da Gne'in meridyenimizden st gei zaman olduundan, her gn le vaktinde gnn tarihini deitirmek gerekmektedir. Bu durum baz karklklarn ortaya kmasna neden ola bileceinden, bu zamana 12 saat eklenerek elde edilen zamana sivil (meden) zaman denir. Bu durumda, gerek Gne gnnn sabit olmamas dolaysyla, gerek Gne gnne gre ayar edilmi bir saati kullanmak, bugnk hayat koullarnda uygun dmemektedir. Bugn kullandmz saatler, ortalama Gne zamanna gre dzenlenmi zaman l aletleridir.
Yerel Zaman ve Blge Zaman

Gkyznde; doudan doup, batya doru hareket eden gk cisimleri, Dnya zerinde douda bulunan noktalarn meridyeninden daha erken, batda bulunan noktalarn meridyeninden daha ge zamanda geer. Bunun sonucu olarak, boylam fark bulunan yerlerin saatleri deiik olur. Bu durumda, gk cisimlerinin meridyen geilerine gre deiik zaman tanmlar karmza kar. Sonu olarak, yeryznn her noktas iin zel bir zaman vardr. Bu zamana yerel zaman denir. Gnlk hayatta yerel zaman kullanmak bir lke iinde pek ok karklklara yol aar. Bunu nlemek iin, bir lkede, ortak olarak kullanlmak zere yeni bir zaman tanmna gerek duyulmutur. Bir lkenin btn ulusal snrlar iinde, ortak olarak kullanlan zamana blge zaman denir. Bu iki zaman tanmn, daha belirgin olabilmesi iin bir rnek ile belirtelim: lkemizde blge zaman saat 12 iken, Ar'daki yerel zaman saat 11:14, zmir'deki yerel zaman 12:12 dir.
Evrensel Zaman veya Dnya Zaman

Bir lkenin ulusal snrlar iinde, zaman birlii salamak iin, yerel zaman yerine blge zaman tanm getirildii yukarda belirtildi. Bu durumda, birbirine komu lkelerin saatlerinde bir birlik salanamad anlalmtr. Hatta, dou-bat ynnde geni ulusal snrlar olan bir lkenin ehirlerindeki saatler de birbirine hi uymaz, ehirler arasnda byk saat farklar ortaya kar. Bu karkl nlemek iin 1884 ylnda Washington'da yaplan Uluslar Aras Meridyen Kongresinde, Dnya 24 saat dilimine ayrld. Gne'in durumuna bal gnlk hayatta, birok karkl nlemek, baka bir ifadeyle uluslar aras zaman birliini salamak amacyla, bir kongrede alnan kararlara gre: 81
5.NTE: ZAMAN VE TAKVM

a. Dnya'nn kutuplardan geen ve her biri on beer derecelik olmak zere 24 saat dilimine ayrlmasna, b. Her dilimin kaplad btn lkelerde ayn saat diliminin kullanlmasna, c. Her dilim ierisinde kullanlan saat; komu dilimlerin saatinden, douda bulu nan lkeler, batda bulunan komu lkenin saatinden bir saat ileri; batda bulunan bir lke, kendisinin dousunda bulunan lkenin saatinden bir saat geri kullanlmasna, . Tm Avrupa kt'asn kapsayan lkeler aada belirtildii ekilde saat dilimlerini kullanacaklardr.
Bat Avrupa saati: Greenwich zamann kullanr. Bu blge lkeleri; ngiltere, Belika, spanya, Portekiz ve
Cezayir'dir.
Orta Avrupa saati: Greenwich zamanndan bir saat ileridir. Bu blge lkeleri; Norve, sve, Danimarka,
Almanya, Avusturya, Macaristan, svire, talya, Polonya, ekoslavakya ve Yugoslavya'dr.
Dou Avrupa saati: Blge zaman Greenwich zamanna gre iki saat ileridir. Bu blge lkeleri; Trkiye, Yunanistan, Finlandiya, Msr, Bulgaristan, Romanya'dr.
Bu kabullere dayanarak ortaya kan yeni zaman tanmna, genel zaman veya dnya zaman denir. Bu durumda Dnya, Greenwich GzlemEvi'nin -7,5 derece dousu ile + 7,5 derece bats arasnda kalan 15 lik dilimin iindekileri Greenwich'in yerel zamann kullanrlar. Bu zamana evrensel zaman denir. Her boylam derecesi drder zaman dakikasna kar geldiinden, bu saat dilimi iinde bulunan noktalarn (beldelerin) saatleri, komu saat dilimlerine gre bir saatlik zaman fark vardr. Greenwich'in dousundaki saat dilimindeki blgelerin saati Greenwich'e gre ileri durumdadr. rnek: Trkiye Greenwich'in 30 dousunda bulunduundan, Trkiye'de saat Greenvvich'e gre 2 saat ileri, Almanya ile Trkiye arasnda 1 saat dilimi fark olduundan, Trkiyede Almanya'nn dousunda bulunduundan, Trkiye'nin saatleri Almanya'ya gre 1 saat ileridir. Ayrca, Washington Greenwich'e gre 77 batda olduundan, Wachington'un saati Greenwich'e gre 5 saat, Trkiye'ye gre de 7 saat geridir. Eer bir lkenin, ulusal snrlar 1 saat dilimini aarsa, lke iinde zaman birliini salamak iin dilimi aan ksmda da lkenin blge saati kullanlr. Nitekim dou Anadolu illerimiz nc saat dilimini atndan, lkemizde zaman birliini salama iin, Trkiye blge saati kullanlmaktadr.
Trkiye Zaman veya Ulusal Zaman

Trkiye'nin btn ehirlerinde bir zaman birlii salamak iin, Greenwich Gzlem Evi'nin 30 dousunda bulunan ve zmit ehrimizden geen boylamdaki ortalama Gne zaman Trkiye zaman kabul edilmitir. Buna gre; Trkiye zaman evrensel zamandan 2 saat ileri durumdadr. Trkiye radyo ve televizyonlarnn belirli aralklarla verdii saat ayar, Trkiye zamandr. lke iinde zaman birlii salamak amacyla lkemizin her tarafnda Trkiye zaman kullanlmaktadr. Dou illerimizin bir ksm boylam bakmndan ikinci saat diliminin dnda kalm olduu hlde 3 saat ileri olan saati kullanmazlar. Gerekte; Ankara'da saat 12 iken, stanbul'da saat 12:12 dir. nk, iki ehir arasndaki boylam fark 30 12 dr. Ayn fark, yerel zaman ile ortalama Gne zaman arasnda da vardr. Bu farklar, gnlk hayatmzda ok nemlidir. lkemizin btn ehirleri iin dzenlenmi olan bu blge zamanna ulusal zaman da denilmektedir.
Yl Kavram
Zaman belirtmek iin tanmlanan ve gn birimi diyebileceimiz ortalama Gne zaman, ok uzun zaman aralklar sz konusu olduundan, bu zaman biriminin kullanlamayaca ortadadr. nk, ok uzun zaman aralklarn belirtmek iin ok byk rakamlarn kullanlmas gerekmektedir. rnein: insann mr, uluslarn mr gibi.
82

Dnya'nn Gne evresindeki yrngesinde tam bir dolanma yapmas iin gerekli olan zaman sresine yl denir. Temel zaman biriminin, kuramsal olarak tanmladmz ortalama Gne zaman olduunu biliyoruz. Bugn kullanlan yl kavramndan nce, ilk zamanlarda gkyznde Ay'n deiik aralklarla ekil deitirme sresi, uzun zaman aralklar sz konusu olduunda zaman birimi olarak kullanlmakta idi. Bugn bile, baz slm lkelerinde bu zaman birimine bal olarak, yllar gsteren takvimler kullanlmaktadr. Dnya'nn Gne evresindeki hareket durumu ile dier gk cisimlerine gre deiik yl tanmlar yaplmtr. Bu durumda, yl sreleri ve adlar, seilen gk cismine ve bunun balang noktasna gre deimektedir. Bu nedenle 4 deiik yl tanm ortaya kmtr.
a. Dnencel Yl
Dnya'nn ilkbahar noktasndan art arda iki geii arasndaki zaman aralna dnencel yl denir. Dnya'nn bu hareketi Gne'in tutulma dairesindeki grnen hareketi olduundan, dnencel yl Gne'in ilkbahar noktasndan iki geii arasndaki zaman araldr. Dnencel yl sresi, ortalama Gne zaman cinsinden 365, 242216 gndr. Bu 365 gn 05 saat 48 dakika 46 saniyedir. Bu durumda, dnencel yl, yldz ylndan ortalama 20 zaman dakikas daha ksadr. Kullandmz takvimlerdeki yl, dnence yl sresine eittir.
b. Yldz Yl
Dnya'nn Gne evresinde dolanm sonucu, Gne yldzlara gre douya doru yer deitirir. Dnya yrngesi zerinde, A noktasnda bulunduu zaman, herhangi bir Y yldznn Gne'le ayn dorultuda grndn dnelim. Dnya'nn yrngesi zerinde batya doru grnen bir harekette bulunur. Fakat bir sre sonra Dnyada Gne yldz ile tekrar ayn dorultuya gelmi olur. Bu sreye yldz yl (siderelyl) denir. Bu ortalama Gne gn cinsinden sresi 365, 256374 gndr. Bu da 365 gn 6 saat 09 dakika 09 saniyedir. Gnlk hayatmz yldzlara gre deil, Gne'in gnlk hareketine gre dzenlenmi olduundan, gnlk hayatmzda yldz yl kullanlmaz. Yldz yl gzlem evlerinde kullanlr.
c. Ayrksl yl
Dnya'nn Gne'e en yakn olduu gnberi noktasndan art arda iki geii a-rasndaki zaman aralna ayrksl yl (anomalistik yl) denir. Gne, Ay ve gezegenlerin Dnya yrngesi zerinde yaptklar ekimlerden (pertrbasyon) dolay, gnberi noktas da Dnya'nn dorultusunda hareket eder. Bu hareket sonucu, gnberi noktas her yl yaklak 5 zaman dakikas kadar douya doru kayar. Bu durumda, ayrksl yl, teki yllardan daha uzundur. Bu yln gn olarak uzunluu 365, 259544 ortalama Gne gndr. Bu da 365 gn 06 saat 13 dakika 53 saniyedir.
. Ay yl
Dnya'nn uydusu olan Ay, Dnya evresindeki dolanmm bazen 29 bazen de 30 gnde tamamlar. Bu durumda, Ay'n Dnya evresindeki dolanm esas alnarak tanmlanan yla Ay yl denir. Ay yl, her yl deiik srelidir. Bu deiiklik bazen 353, 354 ve 355 gn olabilir. Grld gibi, Gne'in grnen hareketine dayal olarak tanmlanan dier yllardan olduka farkldr. Gnlk hayatmz, Gne'in grnen hareketine gre dzenlendiinden Ay ylnn, kullanlmasnda birok glkler ortaya kmaktadr. Ancak din emirler gereince, lkemizde olduu gibi, ou slm lkelerinde de din gnlerin belirlenmesinde Ay ylna gre hareket edilmektedir.
83
5.NTE: ZAMAN VE TAKVM TAKVM NEDR?

Takvim; siyasal ve dini bir nedenle seilmi olan bir balangca gre zaman bildiren, zaman dzene koyan ve zaman blmlerini gsteren eski yllardan beri bu adla anlan bir zaman tespit aracdr. Btn takvimler iki doal esasa dayanr. Bunlar; yl ve gndr. Bunlardan ikisi de Gne ve Ay'n grnrdeki hareketleri sonucu ortaya kmtr. Takvimlerde grlen ay kavram, Ay'n Dnya'dan grnrdeki durumuna gre belirlenir. Hafta tanmnn, bu gk cisimleri ile bir ilgisi olmayp, dorudan doruya insanlarn yapt bir tanmdr. Takvim hazrlama sorunu, astronominin ilk bilimsel konusu olmu; milttan nce 3000 yllarnda, gnleri sayma sorunu ile ortaya kmtr. Bu durumda, zamanmzdan 5000 yldan beri, takvimin btn lkelerin ihtiyalarna cevap vermesi iin youn bir aba gsterilmesine ramen, deiik uluslarda, deiik takvim trlerinin kullanld dnlrse, takvim yapma sorununa 5000 yldan beri ortak bir zm bulunamamtr. Eski alardan bu gne kadar eitli takvimler kullanlmtr. Bunlarn hepsinde de Gne ve Ay ile belirli yldzlarn hareketleri esas alnrd. Bunlardan; Eski Msrllar, gney yarm kresinde Gne'in douundan biraz nce grlen Sirius yldznn grnm takvimlerine esas almlar ve yl 12 ay olarak kabul etmilerdir. Her ay 30 gn idi ve son ay 35 gn sreli idi. Bu takvim yardmyla, Eski Msrllar ekip bime ilerini dzenli olarak yaptklarndan zamann en kuvvetli uygarl durumuna gelmilerdir. Mezopotamyallar da takvim yapmlardr. Bu takvim de 12 ay sreli idi. Bu takvim de Ay takvimi olduundan, arada meydana gelen fark nlemek iin, zaman zaman araya fazladan bir ay eklenirdi. Eski Yunan takvimi de yine 29 veya 30 gnlk 12 ay sreli idi. Eski Romallarn takvimi 10 aydan ibaretti. Ay'n hareketine gre dzenlenmiti. Ancak bir sre sonra 12 aya karld. Roma ehrinin kurulu tarihi olan 753 yl, takvimlerinin balangc olarak kabul edildi. Bu ksa aklamadan anlalaca gibi, deiik uluslar tarafndan deiik tarihler takvime balang olarak alnmakta, ayn zamanda da deiik gk cisimlerinin grnrdeki hareket durumlarna gre deiik kabuller yaplmakta idi. Bu nedenle karmza deiik takvim trleri ortaya kmaktadr.
a. Julien Takvimi
nceden tanmladmz yllarn hepsi kesirli gnlerdir. Gnlk hayatta kesirli gne dayal takvim kullanlmas birtakm zorluk ve karklklara neden olur. Bunu nlemek iin, sresi mmkn olduu kadar dnencel yla eit bir takvim yl seilir. lk zamanlarda kullanlan takvimlerde, yl sresi olarak, 12 kavuum (sinodal) Ay esas kabul edilmitir. Bunun ortalama sresi 354 gn 12 saattir. Bu takvime gre, her ylda mevsimlerin bulunduu ay adlar deimektedir. Bu karkl ortadan kaldrmak iin, Roma mparatoru Julius Caesar (M.. 100-44) tarafndan milttan nce 45 ylnda, skenderiye'den Astronom Sosigenes'i artarak takvim iini dzene koymas iin grevlendirdi. Bu astronomun yapt deiiklikler sonucu ortaya kan takvime Julien takvimi denilmektedir. Bu tr takvimde yl sresi 365,25 gn olarak alnd. Fakat her yln 365,25 gn olmayaca, baz yllarn 365 ve baz yllarnda 366 gn olabilecei tespit ve iln edildi. Julien takvimindeki yl sresinde grlen 0,25 gn drt ylda bir gn ettii iin 365 gnlk yl takip eden drdnc yl 366 gn olarak alnr. Hangi yllarn 366 gn olabileceini tespit etmek iin, yle bir kural uygulanmtr; Drt ile blnemeyen sayy takip eden drdnc say drt ile blnebilir. Saylar arasndaki bu zellikten yararlanarak drt ile blnebilen yllarn 366 gn olaca iln edildi. 366 gn olan yllara artk yl, tekilerine normal yl denilmektedir. Sonu olarak grlmektedir ki drt yln, dolaysyla btn yllarn sahip olduu gnlerin ortalama uzunluu 365,25 gn etmektedir. Takvime artkyl terimini kazandran Sosigenes'tir. Bunun gerek dnencel yldan fark; 365,25 - 365,242216 = 0,007784 gndr. Bu farklar yllar boyunca birikerek takvim ylnn, dnencel yla gre artaca grld. yle ki bu fark; 400 ylda, 400. 0,007784 = 3,1186 gn eder. Buna gre 1580 yllk srede 84

10 gn geri kalm olur. Bu takvim 1582 ylma kadar kullanlm olmasna ramen, grnrdeki bu hatalarnn ortadan kaldrlmas iin yeni bir takvim tanmnn yaplmas ihtiyac ortaya kmtr.
b. XIII Greguar Takvimi (Mild Takvim)

Julien takvimindeki 10 gnlk fark ortadan kaldrmak iin, Papa Greguar, astronomlardan oluan bir bilim kurulu kurdurarak Julien takvimindeki dzensizliin ortadan kaldrlmasn istedi. 1582 ylnda Gne'in ilkbahar noktasna geli tarihi 11 Mart'a inmiti. Bilim kurulundan astronom Clavius'un nerisi zerine Gne'in ilkbahar noktasna geli tarihi 21 Mart ile aktrld. Yani 11 Mart tarihi 21 Mart olarak kabul edildi. zmit'te toplanan Hristiyanlarn ruhan meclisi tarafndan da Clavius'un nerisi kabul edilmitir. Bu dzeltme esasna gre 1582 Ekiminde takvimi dzenleyen XIII Greguar olduundan, hazrlatlan bu yeni takvim trne Greguar takvimi (mild takvim) denir. Bugn kullandmz takvim Greguar takvimidir. Grld gibi bu takvimin Julien takviminden 10 gnlk fark vardr. Bu takvimde artk yl, ubat ay 29 gn olmak suretiyle tanmlanmaktadr. Bu takvimin hatas nemsenmeyecek kadar azdr. Bu fark 4517 ylda bir gne ulaacaktr. lkemizde 26.12.1925'ten beri bu takvim kullanlmaktadr.
c. slm Takvimi (Hicr -Kamer Takvim)

Bugn birok slm lkelerinde kullanlan bu takvim, Ay'n evrelerine dayanmaktadr. lkemizde, gnlk hayatmzda kullanlan takvim Greguar takvimi ise de, Hz. Muhammet'in emri gereince, din gnlerimizin belirlemesinde slm Takvimi kullanlmaktadr. Bu takvimde bir yl 12 aya blnmtr. Her ay da hemen hemen bir kavuum ay'na eittir. Bu takvimde her ayn birinci gn, Ay'n ilk grld (ilk hill) gecenin ertesi gndr. Gn balangc Gne'in batt an kabul edilmektedir. Bu takvimin balang yl, Hz. Muhammet'in Mekke'den Medine'ye g tarihi olan 16 Temmuz 622 Julien yldr. Bu nedenle bu takvime, slm takvimi veya hicri-kamer takvim denir. Bu takvimde, Ay'n Dnya evresindeki tam bir dolanm bir ay kabul edilir. Bu sre gerekte, ortalama olarak 29,5 gn olup, baz aylar 29 gn baz aylar 30 gn kabul edilir. Hicr-kamer yl, Gne ylndan ortalama 11 gn ksadr. Yani hicr-kamer ylba olan 1. Muharrem gn ortalama olarak her yl 11 gn nce gelir. Bu durumda, bazen ilkbahara denk gelen bir hicr-kamer ay, baz yllarda yaz mevsimine denk gelir. Bu takvimde yl sresi 354, 355 ve 354 gn eklinde deiken olmaktadr.
. Rum Takvim
Gne ylna gre dzenlenmitir. imdiki kullandmz takvimin ayn olup, ay sreleri de ayndr. Yalnz, 13 gn geriden takip eder. Hicr-kamer takvimin balangc, bu takvime balang olarak alnd. Hicri-kamer takvimden 584 yl eksik sreli devam eder. 1917'de, yl tarihi ayn kald hlde, 13 gnlk fark kaldrmak iin deiiklik yapld. Ancak, 29 Aralk 1925'ten sonra bu takvim kullanlmayp mild takvim kullanlmaya baland. Ayrca hem Ay hem de Gne'in grnen hareketine gre dzenlenmi ve hlen Musev vatandalarmz arasnda kullanlmakta olan Musevi takvimi de vardr. Bu takvime gre baz yllar 12 ay baz yllar da 13 ay srelidir. Bu takvimlerin dnda, gnmzde Dnya'da krk deiik takvim kullanlmaktadr. rnein; Mild 2000 yl; srail takviminde 5760. yl, Budist takviminde 2544. yl, Maya (Orta Amerika) takviminde 5119. yldr. Japonlarn da 12. imparatorunun tahta geiiyle balayan, lmyle biten takvim yllar vardr. Grlyor ki takvim hazrlama konusu astronominin ilk bilimsel konusu olup, ayn zamanda, zerinde 5000 yldr uralmasna ramen, btn uluslar tarafndan kullanlacak ortak takvim henz hazrlanamamtr.
85
HAREZM Horasan blgesinde bulunan Harezm (bugnk zbekistan'n Khiva)ehrinde dnyaya gelen Harezmi'nin tam ad Abdullah bin Musa el-Harezmi'dir. Doum tarihi 780 ylnda domu 850'de ise vefat etmitir. Harezm'de temel eitimimini alan Harezmi, genlinin ilk yllarnda Badat'taki ileri bilim atmosferinin varln renir. lmi konulara doyumsuz denilebilecek seviyedeki bir akla bal olan Harezmi ilmi konularda alma idealini gerekletirmek iin Badat'a gelir ve yerleir. Devrinde bilginleri himayesi ile mehur olan Abbasi halifesi Mem'un Harezmi'deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisi tarafndan Eski Msr, Mezopotamya, Grek ve Eski Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginletirilmi Badat Saray Ktphanesi'nin idaresinde grevlendirilir. Daha sonra da Badat Saray Ktphanesindeki yabanc eserlerin tercmesini yapmak amacyla kurulan bir tercme akademisi olan Beyt'l Hikme'de grevlendirilir. Bylece Harezmi, Badat'ta inceleme ve aratrma yapabilmek iin gerekli btn maddi ve manevi imkanlara kavuur. Burada hayata ait btn endielerden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili aratrmalarna balar. Harzem, matematiin geni bir dal olan cebirin temellerini atmtr. Cebir mevzularn iine alan eseri, btn dnyada cebir ilmine ad olmutur. Harzem, cebir bakmndan klid'den 1000 yl ileridedir. Cebirle ilglii mehur eserinin ad: "El'Kitab'l-Muhtasar fi Hsab'il - Cebri ve'l-Mukabele" dir. 12 asr nce yazlan bu eser cebir sistemlerine ait kaide ve teoremler ile yeni zm yollarn mevzu edinir. Bu eser Dou ve Bat ilim dnyasnda ilk mstakil cebir kitab olma erefini kazanmtr. Yeryznn apna ait hesaplarn Kitbu Sretil-Arz adl kitabnda toplad. Bu eserde, Nil Nehrinin kaynan aklayan Harezm, Batlamyusun astronomik cetvellerini de dzeltti. Gne ve ay tutulmasna dair incelemelerini toplad Zcl-Harezm adl eserinde ise, astronomi iin gerekli trigonometri bilgi ve cetvellerini verdi.
86
nite 6 UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI
6.NTE: UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI

Uzay, Dnya'nn atmosferi dnda evrenin geri kalan ksmna verilen isimdir Uzay'n snrlar asla kesin deildir ve Uzay hep byr Atmosfer ile uzay arasnda kesin bir snr bulunmamaktadr, fakat Dnya'nn atmosferi yukar doru kldka incelmektedir Uzayda milyonlarca gkada bulunmaktadr Bu gkadalar iinde milyonlarca gne sistemleri, gezegenler ve gk talar bulunmaktadr Uzay ok eski dnemlerden beri insanlarn byk ilgisini ekmi, sonu olup olmad; varsa, snrlarnn nereye kadar uzand bilginleri ve felsefecileri yakndan ilgilendirmitir Uzayda yer alan gkcisimlerinin incelenmesi, bunlarn hareketlerinin dier gkcisimlerinin davranlarna yaygnlatrlmas, uzay hakknda ok az da olsa kimi fikirlerin ortaya atlmasn salad alar getike insanlarn daha gl teleskoplarla uzay incelemesi uzay hakkndaki bilgileri artrd Uan cisimlerin ortaya kmasyla Dnya'y evreleyen yakn uzay hakkndaki bilgiler, daha da artmaya balad Nihayet, gl fzeler, yapma uydular, Ay'a insanl ya da insansz aralar gnderilmesi, Gne Sistemi iinde yolculuk yapacak yapma uydularn gelitirilmesi, ok gl radyoteleskoplarla uzayn derinliklerinin aratrlmas, 20 yzyln ikinci yarsnda insanln uzay hakkndaki bilgilerini nemli lde geniletti Bu arada teorik fizik ve astronomi konusunda devrim yapacak grler ortaya atan Einstein gibi bilginlerin uzay konusunda ortaya attklar pek ok kuram, gzlemcilerin uzay zerine verdikleri bulgularn mantkl bir ekilde aklanmasn salad Uzay konusundaki ilk salam bilgiler, 19 yzyl sonu ile 20 yzyl banda, zellikle kuzey lkelerinde kurulan gzlemevleri sayesinde alnd. Uzay almalar; insanl ve insansz uzay aralaryla yaplan almalardr. Gnmzde uzay almalarn, ekonomik ve teknolojik ynden gelimi lkeler yapmaktadr. Uzay almalarnn iki amac vardr. Birinci Ama: Temel bilimlerin ve teknolojinin gc ile uzaydan doal olaylarn llmesi, bilinmeyenlerin aratrlmas, bilgilerin geniletilmesidir. kinci Ama: Uzaydan insanla yararl olabilecek yer alt ve yer st kaynaklarnn tespiti. Bu erevede denizlerden yararlanma, meteoroloji (hava tahminleri), iletiim (haberleme) enerji gibi bilgilerin, Dnya atmosferi dndan elde edilecek bilgilerle geniletilmesidir. Ancak; gnmzde uzay almalarn yrten ekonomisi ve teknolojisi gelimi lkelerin dier amac da udur: Ulusal itibar salamak, ulusal gvenlik sistemlerini gelitirmek; ekonomik, siyas ve askeri bakmdan Dnya'ya hkim olmak vardr. Bu blmde; uzay almalar aklanacak. Bu erevede; uzay almalarnn tarihi, roketler, insanl ve insansz uular, astronomik gzlem uydular, uzay kirlenmesi gibi konularda son yllarn aratrmalarndan elde edilen bilgiler belirtilecektir.
UZAY ALIMALARININ TARH

nsanlarda; uma ve uzaya kma dncesi ok eskidir. Antik Yunan'da Eski in'de, slm dnyasnda ve Osmanllarda uma denemeleri yaplmtr. Bu dnemlere ait uma efsaneleri gnmze kadar gelmitir. nsanlar, 17. yzylda kollarna kanat takarak Ay'a uabilmek iin hikyeler yazmtr. 1950'li yllardan itibaren uzay almalar hz kazand. Bu hzl alma dneminde karmza ekonomisi ve teknolojisi ileri iki lke kmaktadr.
88
6.NTE: UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI Amerika Birleik Devletleri'nde (ABD) Uzay almalar
Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii'nin (SSCB) 12 Nisan 1961'de uzaya ilk insan gndermelerinden sona; ABD, Ay' ve uzay fethetme almalarna balad. Bylelikle uzay almalar hzland. ABD'nin yrtt uzay almalar tarihi aadaki ekilde zetlenebilir: ABD'li bilim adamlar, uzay almalarna nce tek kiilik, daha sonra iki ve kiilik fzelerle baladlar. Bunlara srasyla; Mercury, Gemini ve Apollo programlar adlarn verdiler.
Mercury Program: Bu programn ilki Freedam 1, 05.05.1961'de SSCB'den sonra ABD'nin ilk insan tayan
kapsldr. Astronot Alan B. Sheford, Dnya'dan 200 km'ye yakn bir ykseklie km, uzayda 15 dakika kaldktan sonra inebilmitir. Bu uygulamadan sonra, Mercury Program erevesinde, iinde insan bulunan Libertiz Bell 7 (20.07.1961), Friendship 7 (20.11.1962), Aurora 7 (24.05.1962), Sigra 7 (03.10.1962), Faith 7 (15.05.1963) adl uzay aralar, ABD'nin uzayda daha ykseklere kma ve daha uzun sre kalma abalarnn rneidir.
Gemini Program: ABD'nin Gemini Program, uzayda ilk bulumay gerekletirmeleri bakmndan nem tar. 20.08.1965'te frlatlan Gemini 7 ile 15.02.1965'te uzaya frlatlan Gemini 6, uzayda ayn yrngeye girerek ilk bulumay gerekletirdiler. Bu baarl uygulamadan hemen sonra 16.03.1966'da N. Armstrong ile D. Scott'un iinde bulunduklar Gemini 8, hareketsiz hedef olarak kendisinden 100 dakika nce frlatlan Agena kapslyle uzayda kenetlenmeyi baard. ABD'nin dier Gemini program erevesinde Gemini 10, 18.07.1966'da uzaya frlatld. Agena kapslyle birleti. Bu arada astronot Colling, 2 defa uzaya karak bolukta dolat. Gemini 11, 12.09.1966'da ayn program tekrarlad. Gemini 12 ise 11.09.1966'da J. Lowel, E. Aldrin adl astronotlarla uzaya gnderildi. Aldrin 3 defa uzay boluuna karak 02 saat 07 dakika uzayda kald.
Neil Armstrong
Gemini programyla, uzayda bulumay gerekletiren ABD, uzayda istasyon kurma almalarnn ilk admn atm oldu.
Apollo Program: ABD'nin Apollo Program; ilk insann Ay'a gitmesi, Ay yzeyine inip aratrma yapmas, uzay ann nemli almas olarak nitelendirilir.
11.10.1968'de a gnderildi. inde astronot bulunan ara 11 gn uzayda kalarak Dnya evresinde eitli aratrmalar yapt. Bu, Ay'a gitme hazrlklarnn balangcyd. Apollo 8, 21.12.1968'de iinde astronot F. Borman, J.A. Lowell, W.A. Anders bulunduu hlde, dnyann en gl fzesi ile Florida'daki Cape Kennedy (Keyp Kenedi) ssnden uzaya frlatld. 06 gn 03 saat uzayda kalan Apollo 8, ilk defa Ay'n yrngesine girdi. Ay'n evresinde yrnge uular yapt. Ay'n 113 km yaknndan fotoraflarn ekti. Apollo 8 bu arada uzayda hz rekoru krm oldu. Saatte 39,652 km'lik bir hza ulat.
Apollo 7 uzay arac
Apollo 10, 18.05.1969'da uzaya frlatlarak Ay'n evresinde 8 gn sren bir yolculuk yapt. Bu arata Ay kabini (Lunar Modula) bulunmaktayd. Bu arataki astronotlardan Starfford, Cerran Ay kabini ile Ay'n yzeyinde saniyede 15 ile 360 km arasnda deien bir hzla yrnge izerek dolatlar. Dier arkadalar Young da onlar uzay aracnda bekledi. Ay kabini, grevini tamamladktan sonra Apollo 10'a dnd. Astronotlar brakt. Ay kabini ise tekrar Ay yrngesinde dolanmak zere hareketine devam etti.
89
6.NTE: UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI

Apollo 11, 16.07.1969'da uzaya gnderildi. Astronotlar Neil A. Arnstrong, E. Aldrin, M. Collinst'ti. 20.07.1969'da insanln ancak hayal olarak dnebildii bir olay gerekletirdiler. Apollo 11 'den ayrlan bir kapsl, Ay yzeyine indi. Uzay gemisinin komutan Neil Armstrong, 21.07.1969'da Ay yzeyine ayak bast. Onu E. Aldrin izledi. Kapsl, Ay'n yrngesinde 21 saat 36 dakika 46 saniye kald. Astronotlar Ay yzeyinde 60 m yrmlerdir. Daha sonra Ay kapsl Apollo 11 'le bulumak zere geri dnd. Ay'dan incelenmek zere eitli rnekler alnd ve uzay anda ok nemli bir adm atld. Artk Ay yzeyine insan ilk defa inmi oldu. Bu olaylardan sonra ABD Apollo Programnn uygulanmas devam etti. Apollo 12, 14.11.1969; Apollo 13, 11.04.1970; Apollo 14, 31.01.1971; Apollo 15, 26.07.1971; Apollo 16, 16.04.1972; Apollo 17, 07.12.1972 gerekletirilen uzay yolculuklar sonunda Ay'a yumuak iniler yaptlar. Ay yzeyinde dolatlar. Ay'a eitli aralar indirerek, Ay hakknda bilgiler elde ettiler. Bu arada zel olarak yaplan bir Ay otomobili ile Ay yzeyinde gezindiler. Ay'n binlerce fotoraf ekildi. Televizyon ekranlarndan gsterilen astronotlarn Ay yryleri Dnya'dan izlendi. Bu uygulama ile ABD'nin Apollo program baar ile tamamland. Apollo Programnn uygulanmas srasnda Amerikallar Ay yzeyinde toplam 80 saat 44 dakika kaldlar.
Skylab Program: Apollo programndan sonra, ABD'nin Skylab (uzay lboratuvar) program, 1973'te
gerekletirildi. Skylap programnn amac, uzayda yrngeye oturtulmu bir uzay istasyonu kurmakt. Skylab tam bir uzay lboratuvar niteliini tamaktadr. Satrn fzesiyle frlatlan bu lboratuvarn uzunluu 39 m'dir. ki katl bu uzay aracnda astronotlarn; yiyecek, iecek ve il ihtiyalarn karlayacak tedbirler alnm, bilhassa aratrma aletleri ile donatlmt. Skylab, 14 Mays 1973'te frlatldktan sonra, astronotlar bu uzay lboratuvar iinde 28 gn kalarak, uzayda kalma rekoru krmlardr. Bu srede Skylab'n iinde astronotlar 19 lboratuvar deneyi gerekletirdiler. ABD'de uzay almalar, her gn hz kazanarak devam etmektedir.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nde (SSCB) Uzay almalar

SSCB'de uzay almalar ilk yllarnda baarl idi. Ancak, ksa bir sre sonra; Amerikallar, Sovyetlerin baarlarn glgede braktlar. SSCB'deki uzay almalar kronolojik olarak aadaki ekilde zetlenebilir.
Vostok Program: Sovyetlerin ilk uzay almalar Vostok

program ile balad. Vostok 1; 12.05.1961'de uzaya insan gtren ilk aratr. Astronot 1 saat 48 dakika uzayda kaldktan sonra, yeryzne inmeyi baard. Vostok 2 06.08.196l'de; Vostok 3, 11.08.1962'de; Vostok 4, 12.08.1962'de; Vostok 5, 14.06.1963'te; Vostok 6 16.06.1963'te uzaya frlatld. Bu uzay kapslleri, uzayda programlanan aratrmalarn yaptktan sonra yeryzne dnmlerdir. Bunlardan Vostok 6 ile ilk kadn astronot uzaya gnderildi.
Yuri Gagarin
90
6.NTE: UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI Voshot Program: SSCB, Voshot program erevesinde; Voshot 1, 12.10.1964; Voshot 2, 12.03.1965;
uzaya frlatld. Voshot 2 iinde astronot Leonov, zel bir uzay elbisesi ile kapslden kp 20 dakika, hibir yere tutunmadan uzayda yrmeyi baard.
Soyuz Program: Soyuz 1, 23.06.1967'de astronot V. Kamorov'un lmyle sonuland. Soyuz 3,

26.10.1968'de kendisinden nce frlatlan Soyuz 2 ile bulutu. Daha sonralar Soyuz 4, 14.01.1969'da, Soyuz 5, 15.01.1969'da uzayda bulutular. Bu bulumada Soyuz 5'teki astronot, Soyut 4'e geti. Daha sonralar; Soyuz 6, Soyuz 7, Soyuz 8; 08.10.1969'da birer gn arayla uzaya frlatldlar. Bu uygulama ile uzayda l grup hlinde buluma gerekletirildi. Soyuz 9 ile 02.06.1970'de A. Nikolaye ve V. Sevastlonov adl astronotlar, uzayda 17 gn kalarak, Amerikallara ait uzayda en uzun kalma rekorunu krdlar. Soyuz 10, 06.06.1971'de G. Dobrovolskly, V. Patsalev, V. Volkov adl astronotlarla frlatld. Bu astronotlar uzayda 24 gn 19 saat kalarak uzayda kalma rekorunu elde ettiler. Ancak, dn srasnda kabindeki bir arza nedeniyle yeryzne inmeyi baaramadlar. Soyuz 12, kendisinden nce, 03.06.1973'te uzaya frlatlan uzay lboratuvar Salyut 2 ile bulumak amacyla frlatld. Sovyetlerin uzay almalarndaki amalarndan biri, uzayda geni imknh bir uzay lboratuvar kurup bunu yrngede tutabilmektir.
Soyuz Uzay Arac
Pioneer 10 yapma uydusu 03 Mart 1972'de uzaya gnderildi. Grevi Jpiter'in yaknndan geerek, bu gezegen hakkndaki bilgileri dnyaya gndermek idi. Bu amala, 06.04.1972'de Pioneer 11 adl bir yapma uydu daha uzaya frlatld. Mariner 2, Vens hakknda bilgiler gnderdikten sonra, 1969, 1971, 1972 yllar arasnda uzaya gnderilen Mariner 1, Mariner 4, Mariner 7 ve Mariner 9 yapay uydular, Mars'n bilinmeyen yzeyinin binlerce fotorafn ekti ve nemli bilgiler gnderdi. Uzay almalar, her geen yl daha da hzlanmaktadr. Bu tr almalar iin ileri bir teknoloji ve ileri bir ekonomik g gerektirmektedir. Uzay almalarnda uygulanan en byk proje ABD ile BDT arasnda hazrlanan Apollo-Soyuz uzay istasyonlarnn uzayda kenetlenmeleridir. Bu iki uzay istasyonu 17.07.1995'te uzayda kenetlendiler. ABD astronotlar Soyuz'a geerek BDT astronotlar ile el sktlar. Daha nce 12.01.1975'te iki Sovyet uzay arac Soyuz 17 ile Salyut 4 uzayda kenetlendiler. Bu uygulama ile iki uzay arac arasnda birbirine gei yaplabilecei ispatland. Uzaya gnderilen bu yapma uydular, uzay aratrmalar bakmndan son derece nemli ve yeni bilgiler gndermektedirler.
ROKETLER
Roketleri ilk kullananlarn inliler olduu sanlyor. in kaynaklarna gre, 1232'de Mogollora kar roket kullanlmtr. 1241'de Moollar da Polonyallara kar roket kullandlar, 1249'da Endls'te roket kullanld. Bu ilk roketler barutla atelenip hareket ettirildi. Barutun gelimesiyle ateli silahlar kullanld. Tabanca, tfek, top gibi silahlarn gelimesine ramen, uzun yllar roket tekniinde gelime olmad. 91

Ancak bo durulmad, aratrmalar devam etti. Bu erevede iki kademeli roketlerin yaplmas dnld. 1807'den 1825'e kadar eitli savalarda roketler kullanld. 19. yzyl balarnda ngiliz subay William Congreve sava bal tayan roket yapmay baard. Bu roket 3.000 m'ye kadar ulaabiliyordu. 1846'da Amerikal Wiiam Hale rokete kuyruk takarak, roketlere yn vermeye alt. Bu roketleri ABD, Meksika savunmasnda kulland. Amerikal fiziki H. Goddard, roketleri gelitirerek tek kiinin kullanabilecei 1-8 kg arlnda roket yapt. Daha ileriki yllarda Almanya, ngiltere ve Avusturya'da roket almalar hzland. Roketlerin gelimesi 1933'ten sonra Alman fizik bilgini Werner von Braun (1912-1977) aratrmalar ile balad. 1933'l yllara kadar roket almalar daha ok uaktan uaa, yerden uaa, uaktan yere atabilme evresinde idi. 20. yzyl, roketlerin daha uzak hedeflere gre kullanlmasnn balangcdr. 20. yzylda gerekleen teknolojik gelimeler sonunda, birok kimse roketle Ay'a gidilebileceine inanmaya balad. Rusya'da N.. Kibatchic (1853-1881), insan tayan roketlerin yaplabileceini savundu. Bu dnceyi 1890'da Alman H. Gansmdt (1856-1934) gelitirdi. 1898'de Rus K. Tsiolkovsky (1857-1935) roket kullanlmasnda kat yakt yerine sv yakt kullanlabilecei zerinde aratrmalar yapt ve roketle uuun fiziksel ve matematiksel hesaplarn yapt. Tsiolkovsky'nin aratrmalar, ok kademeli roket kavramn gelitirdi. Almanya'da H. Oberth 1917'deki almalarnn bir sonucu olarak, Alman J. Winkler (1897-1947), sv yaktl roket denemelerine balad. Bu almalar Braun devam ettirdi.
UZAY STASYONLARI VE UZAY MEK

Uzay istasyonlar kurma ve uzay tamacl program, dier uzay aratrmalarnn n almalardr. Uzay almalar yapan lke, uzay istasyonu kurmaya ve uzay tamaclna ncelik verir. Bu program; uzay rampalar, deiik zellik ve gteki roketler ve uzay mekikleri gerektirir. Uzay mekikleri, uzay aratrmalarna yaplan yatrmlar azaltr, daha geni kapsaml alma imkan elde etmek iin yaplr. ABD'deki Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi (NASA), 1986'daki, Challenger kazasndan sonra, uzay mekii programn durdurmutur. Ancak bu program yeniden yaplan gelimelerle, 1988'de tekrar balamtr. Bu iki yllk zaman aralnda NASA ve Avrupa Uzay Ajans'nm (ESA), uzay istasyonlar ve uzay mekii programlar gecikmitir. SSCB de 1980'li yllarda Buran adl bir uzay mekii gelitirip deneme uular yapm, ancak bu uygulama devam etmemitir. ESA, uzaya 4,5 ton tayabilen Hermen adl uzay mekii yapmna zamanmzdan 10 yl nce balamtr. Uzay istasyonlar ve uzay mekii programlar, ileri teknoloji ve gelimi ekonomiye sahip lkelerde devam etmektedir. Bu programa ESA yesi olan; Almanya, ngiltere, Fransa, talya, Belika, Danimarka, Hollanda, spanya ve svire katlmaktadr.
92
UZAY ARALARININ ROKETLE YRNGEYE OTURTULMASI

Uzay aralarnn hem uzaya frlatlmasnda hem de herhangi bir gk cismi etrafnda dolanaca yrngesine oturtulmasnda eitli zorluklar vardr. Bu zorluklardan biri, Dnya atmosferinin hz engelleyici zelliidir. Gnmzde bu zorluklar almaktadr. Uzay aracn yrngeye oturtmadan nce, Dnya atmosferinin dna karmak gerekir. Bunun iin kademeli roketler kullanlr. Kalkta roketin uzay aracma verecei ivme, 9,8 gr/cm3 olan yerekimi ivmesinden byk olmaldr. Uzay aracnn Dnya atmosferi dnda Dnya evresindeki yrngeye oturtulabilmesi iin en az 8 km/sn hza ulamas gerekir. Uzay aracnn, yani uydunun Dnya'y terk edip gezegenler aras ortama kabilmesi iin, bu hzn 10 km/sn olmas gerekir. Uzayda, uzay aracnn hareketi Kepler ve Newton kanunlarna gre dzenlenir. Bir uzay aracn Dnya evresindeki yrngesine oturtmak iin gerekli minimum hz ( ), bu kanunlara gre:
= g.R/r
dir. Burada; R: Dnya ap, g: yzey ekim ivmesi, r = R+ (uydunun yerden ykseklii)dir. Dnya'dan dik olarak frlatlan uzay arac, istenilen ykseklikte yrnge hzna yaklatnda, hareket Dnya yzeyine paralel olacak ekilde yava yava eilir. Bu durumda merkezka kuvveti yerekim kuvvetine eitlenmi olur ve ara Dnya evresinde dolanmaya, yani yrnge hareketine balar. 200 km ykseklikteki uzay arac yrngeye oturtulurken, Dnya'nn dnme hzndan yararlanmak istenirse, aracn hareket yn dou olarak seilir. Herhangi bir uydunun Dnya evresindeki yrnge periyodu 200 km ykseklikte 90 dakikadr. Dnya'ya olan ykseklik arttka yrnge hz azalr. Yrnge periyodu artar. rnek: 1730 km'de yrnge hz 7 km/sn ve yrnge periyodu 2 saattir. Dnya'nn doal uydusu Ay ise Dnya'dan 386.000 km uzakta, aa yukar 1 km/sn hzla dolanr ve yrnge periyodu yaklak 28 gndr. Ay'a veya dier gezegenlere ara gndermek iin iyi bir zamanlama, iyi bir ynlendirme ve iyi bir hz denetimi gerekir. nk Gne sisteminin dier yeleri srekli hareket halindedir ve uzayda bir noktaya etkiyen toplam ekim kuvveti srekli deimektedir. Uu yolunu, yerinde ve zamannda dzeltmek iin roket gc kullanlr. rnein; Vens evresinde bir yapay uydu yerletirmek iin, uydunun hz Vens'n Gne evresindeki hzna eit hza ulamaldr. Eer, uydu Vens'n yaknndan geecek ise tam eitlik gerekmez. En az enerjiyi gerektiren uu yoluna, gei yrngesi denir. Gei yrngeleri gezegenlerin deien konumlar gz nne alnarak hesaplanr. Uzay aralar grevlerine gre, yrngede birka saat veya yllarca kalabilir. Uzay ortamnda grevlerini yrtebilmesi iin ncelikle g kaynana ihtiya vardr. Bu g kayna pillerden, Gne veya atom enerjisinden salanabilir. Dnya'daki izleme istasyonlar ile uydu arasndaki iletiim, radyo ve televizyon ile yaplr. Uydunun alc ve verici antenleri ile izleyici antenler birbirini tam grmelidir. nsanl veya insansz uzay aralarnn geri dnmesinde, frenleme roketleri kullanlr. Saatte birka yz km'lik hz azalmas ile aracn Dnya'ya doru inmesi salanr.
93
6.NTE: UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI NSANLI VE NSANSIZ UULAR

nsansz uzay almalar 1950'li yllarda balad. nsanl ilk uzay uuunu, 12.04.1961'de SSCB gerekletirmitir. Sovyetlerden sonra ABD Mercury program erevesinde 05.05.1961'de frlatlan uzay aracndaki kapsl ile astronot Alan B Shepard, yeryznden 200 km kadar ykselerek uzayda 15 dakika kaldktan sonra tekrar yeryzne indi. ABD; Mercury program erevesinde, iinde insan bulunan Liberty Bel 7'yi 21.07.1961'de, Friendship 7'yi 20.02.1962'de, Aurora 7'yi 24.05.1963'de, Sigma 7'yi 30.10.1962'de uzaya gndererek daha ykseklere kma ve daha uzun sre kalma baarsn elde etti. ABD'de Gemini 8 ile 16.03.1966'da N. Armstrong ile D. Scott, iinde bulunduklar Gemini 8, kendisinden 100 dakika nce frlatlan Agena kapslyle uzayda kenetlenmeyi baardlar. Bu olay insanl uzay uular bakmndan nem tar. Gemini 10 program erevesinde astronot Calling, 18.07.1996'da 2 defa uzaya karak bolukta dolat. Gemini 12 ile 11.11.1966'da J. Lovell, E. Holman uzaya gnderildi. Aldrin 3 defa uzay boluuna karak 2 saat 07 dakika uzay boluunda kald. ABD'nin Apollo Program ile ilk insan Ay yzeyine inip aratrma yapmtr. 11.10.1968'de Apollo 7 iinde 3 astronot ile 11 gn uzayda kalp Dnya evresinde eitli aratrmalar yapld. Bu uygulama Ay'a gitme hayallerinin ilk aamasdr. Apollo 8, 21.12.1968'de astronot F. Borinan, J.A. Lovell, W.A. Anders ile Florida'daki Cape Kennedy zerinden uzaya hareket etti. Ay'n evresinde yrnge uular yapt. Ay'n 113 km yaknndan fotoraflar alnd. Bu uula 39,6 km hzla uzayda hz yapma rerokunu krd. SSCB'de Vostok 1 insanl ilk uuunu yapt. Uzayda 1 saat 48 dakika kaldktan sonra yeryzne inmeyi baard.
UZAY ARALARI LE GNE SSTEMNN NCELENMES

Son on ylda, uzay istasyonlar kurulmasyla uzay aralar teknolojisi geliti. Bunlarn doal sonucu olarak Gne sistemi konusunda yeni bilgiler elde edildi. Ekonomi ve uzay teknolojisi gelimi lkeler, Ay yzeyinde uzay istasyonu kurabilecek ve bu istasyondan uzay aralar frlatabilecek duruma geldi. Bu uygulamann bir sonucu olarak Vens ve Mars yzeyinde de uzay istasyonu kurma almalar balamtr. Gelien bu uzay aralar ile Gne sistemi ve hatta Gne sistemi dndaki gk cisimlerinden; yldzlar, kuyruklu yldzlar, akan yldzlar, yldz kmeleri, galaksiler, bulutsular ve kuazarlar hakknda bilgi sahibi olabilecek duruma gelindi. Uzay aralar ile Gne sisteminin incelenmesi amacyla 1990'l yllardan itibaren yaplan almalar aadaki ekilde zetlenebilir: Uzay aralar ile ilgili yaplan ilk alma, 1990'da Hipparchos astrometri uydusu ile Hubble uzay teleskobu programdr. Bu iki programn uygulanmasnda nceleri baarszlklar olmusa da Gne sistemi ile ilgili yeni bilgiler elde edilmitir. Magellan uzay arac ile Vens yzeyi haritalanmtr. Rosat X n teleskobuyla, nceki bilgilerimize yeni bilgiler elde edilmitir. GRO gamma n uydusuyla uzayn tamam gamma nyla taranmtr. Uysses uydusuyla, Gne'in manyetik kutuplar ile gezegenler aras toz ve gazlarn zellikleri incelenmitir. Aralk 1990'da frlatlan Galileo uydusu Vens'n ve tekrar Dnya'nn yaknndan getikten sonra, 94

Jpiter'e doru yoluna devam etmi ve Aralk 1991'de Jpiter'e ulamtr. IUE uydusu 1978 ile 1994 yllar aras, mor tesi dalga boylarnda ok net gzlemler yaparak, bu gzlemleri Dnya'ya gndermitir. ESA ve NASA'nn ortaklyla Ekim 1990'da frlatlan Uysses uzay arac, 60.000 km/sn'lik hzla Gne'e ynelmitir. Uysses, bu hareketi srasnda Gne'in manyetik alan, Gne rzgr, gezegenler aras toz ve gaz lmleri yapmaktadr. 1986 NASA-GRAC uzay aracyla Hestia ve Tempel 2, kk gezegenlere ait bilgiler elde etmek amacyla frlatlmtr. Bu aratrmalar ile Gne sisteminin oluumu ve geliimi hakknda yeni bilgiler elde edilmitir.
ASTRONOMK GZLEM UYDULARI

Uzayda, kendisinden byk bir gk cisminin ekimine kaplarak onun evresinde dnen yapma cisimlere uydu (peyk) denir. Uydular; doal uydu ve yapma uydu olarak adlandrlr. Dnya'dan deiik amal uzaya frlatlan uzay aralar da yapma uydu olarak adlandrlr. Yapma uydularn arl, ekli, bykl ve teknik zellikleri birbirinden farkldr. Bunlar; yapl amalarna gre de adlandrlmaktadr. Bunlardan birisi de gzlem uydulardr. Gzlem uydular; askeri uydular, haberleme uydular, meteoroloji uydular, astronomi uydular olarak adlandrlmaktadr. 1957'den itibaren; uzaya astronomik gzlem uydular gnderilmektedir. Bu uygulamann amac Dnya'dan daha uzaklara gitme, daha uzaktaki bilinmeyenleri renme isteidir. Bu uygulama ile atmosferin st tabakalar, uzay ve gk cisimleri hakknda; kozmik nlarn uzaydaki oran, elektromanyetik oranlar, gezegenlerin fiziksel ve kimyasal zellikleri, evrenin yaps ile ilgili her geen gn yeni bilgiler elde edilmektedir. Astronomik gzlem uydular, uzaya ilk olarak 04.10.1957'de SSCB tarafndan frlatld. / adyla, 90 kg olan Sputnik bu uydu Dnya evresinde dolanmn 96 dakikada tamamlad. Sputnik 2, 500 kg olan bu uydu; Dnya evresindeki dolanmn 103 dakikada tamamlad. Bu uydunun bir zellii, iinde ilk canl olarak bir kpek bulunmasdr. Bu kpek uydu iinde 7 gn yaad. Dnya'dan uydu iindeki kpein; kalp atlar, solunum ve sindirim sistemi gibi hayati fonksiyonlar izlendi (03.11.1957). ABD tarafndan uzaya frlatlan Explorer 1, 15 kg olup, Dnya evresindeki dolanmn 114 dakikada tamamlad (31.01.1958). Vanguard 1,5 kg olup, Dnya evresindeki dolanmn 134 dakikada tamamlad (17.03.1958). Bu uydu, Dnya'nn evresinden zaman zaman 650 km ile 4000 km arasnda uzaklkta doland. Bu uydunun bir zellii, uzayda kalma sresi 200 yl olarak programland. Explorer 3, frlatld (26.03.1958). SSCB tarafndan frlatlan Sputnik 3, 1500 kg idi. Bu uydu iinde, ok sayda deiik amal aletler bulunuyordu (15.05.1958). Explorer 4, 15 kg idi. Dnya evresindeki dolanmn 110 dakikada tamamlad (26.07.1958). 1958 Jeofizik yl dolaysyla, Sovyetler Birlii Lunak uydularn, Amerikallar Pioneer uydularn Ay'n Dnya'dan gzlenemeyen arka yznn fotoraflarn, Dnya'ya gndermek zere frlatt. Pioneer 3 ve Pioneer 4 uydular ile radyan (nm) kua hakknda yeni bilgiler elde edildi. Bu uydulardan sonraki yllarda astronomik gzlem uydularnn gnderilmesi hz kazand. Bu astronomik gzlem uydularnn dnda, Amerikallar, ilk olarak Vens'e uydu gndermilerdir. 95

ABD'nin Explorer program erevesinde, uzaya gnderilen Explorer 42 (12.12.1971), x nlarnn kozmik kaynaklarn kefetti. Yine ABD, Mariner program erevesinde uzaya gnderdikleri uydular ile gezegenler hakknda yeni bilgiler elde edildi. Uzaya astronomik gzlem uydularn, ABD ve SSCB dndaki lkeler de gndermektedir. Bunlardan; Almanya 1969'ta; Avusturalya 1967'de ve 1970'te; Kanada 1962'de; in 1970'de; Fransa 1965'de; ngiltere 1962'de; talya San Marco 1, San Marco 2, San Marco 3; Japonya 1970'de Osumi, 1971'de, Tansel MRS, 1972'de Sinsel gzlem uydularn gndermilerdir. ABD, Mariner program erevesinde, Mariner 2'yi Vens'e gndermitir (27.08.1962). Bu uydu Vens'e 34.000 km yaklamtr. Bu uydu ile Vens'n yzey scaklnn 440 C olduu ve bulut tabakasna sahip olduu tespit edildi. Mariner 2 Gne'in uydusu olmutur. Bu yapma uydu Gne evresinde saatte 110.000 km hzla dolanmaktadr. Mariner 10, 1973'de Merkr' incelemek iin frlatld. Gne'in uydusu oldu. SSCB'nin Vens 1 uydusu, Vens'n 100.000 km yaknnda Vens 2 ve Vens 3 uydular da Vens'n daha yaknnda kalm; Vens 4, Vens yzeyine inmitir (17.05.1969). ABD'nin Mariner 5 ve Mariner 6 gzlem uydular Mars hakknda bilgiler gndermitir. 1957'den itibaren uzaya gnderilen astronomik gzlem uydularnn says her geen gn artmaktadr. Bu uydularn hepsinin belirtilmesi, kitabn yazl amacn ve sayfa snrn aar. Bu nedenle, burada 1957'den itibaren uzaya gnderilen astronomik gzlem uydularnn tarihi zellikleri dolaysyla ilk yllarda gnderilenler belirtildi. Baz lkelerinde uzaya gnderdikleri astronomik gzlem uydular dnda; iletiim (haberleme), tarm, siyasi, askeri, corafi, meteoroloji ve ekonomik amal uydulardan elde ettikleri bilgileri gizli tuttuklar bir gerektir. Gnmzde astronomik gzlem uydularnn says 3.000'i amtr. Bu durumda; Dnya; deniz trafii, karayolu trafii, havayolu trafii sorunlarnn dnda uzay trafii sorunu ile de kar karyadr.
UYGULAMA UYDULARI
Uygulama uydular olarak adlandrabileceimiz uydular aadaki ekilde gruplandrarak belirtmek uygun olacaktr. Haberleme Uydular: Ktalar aras telsiz-telefon grmelerini etkin bir ekilde mmkn klan uydulardr. Bu uydular ayn zamanda radyo ve televizyon yaynlarnn uzak mesafelere aktarlmasn salar. Meteoroloji Uydular: Hava tahmin raporlarnn nceden tespiti iin gerekli bilgileri, Dnya atmosferi ve atmosfer dndan meteoroloji istasyonlarna ulatran uydulardr. Askeri Uydular: Askeri amal uydulardr. Daha ok ABD ve BDT tarafndan frlatlmaktadr. Titan serisi uydular askeri amaldr. Tarm Uydular: Orman alanlar, sularn kirlenmesi, volkanik aktivite, ozon tabakas deiimleri gibi insanl dorudan ilgilendiren konularla ilgili bilgileri tarm istasyonlarna bildiren uydulardr. Bilimsel Uydular: Gkyz, uzay ve evrenin; fiziksel, kimyasal, biyolojik zellikleri ile Gne sistemi, yldz kmeleri, galaksiler, bulutsular hakknda gzlem evlerindeki alclara bilgi gnderen uydulardr. 96
Haberleme Uydusu

zellikle 1960'l yllardan itibaren uygulama uydular ile Dnya atmosferi ve atmosfer dnda yeni bilgiler elde edilmektedir. Uygulama uydularnn says bugn iin 3000'i gemitir. Bu konuda bir gerek de udur; Baz uygulama uydular dier uluslar tarafndan gizli bir ekilde frlatlmaktadr. Pek tabii bu tr uydulardan elde edilen bilgiler de gizli tutulmaktadr.
YAKIN YILDIZLARA SEYAHAT

Gne de evrendeki yldzlardan biridir. Gne'in evrendeki dier yldzlardan tek fark bize en yakn olmas ve gndz grlmesidir. Gne'ten sonra bize en yakn olan yldz Erboa (Centaure) Takmyldznn en parlak yldz Centauri'dir. Bu yldzn bize uzakl 4,3 k yldr. Bu uzakln km olarak deeri 4,07.1013 km'dir.
Centaurinin bize uzakl basit olarak aadaki ekilde rneklendirilebilir.

Fizikten, n saniyedeki hz 300.000 km olarak bilinir. Bu durumda lboratuvarmzdan Centauri'ye k gndermek istediimizde, bu k Centauri yzeyine 4 yl 4 ay 24 gn sonra ular. Gne'in bize olan uzakl ise aadaki basit rneklerle aklanabilir. Gne'in, bize olan ortalama uzakl 149,6.106 km idi. Gne yzeyinden bir k demeti bize 8 dakika 20 saniye de ular. Gne'in bu uzakl ile ilgili 3 basit rnek de udur: Saatte 500 km hzla giden bir uak 34 yl 2 ay sonra, saatte 1.000 km hzla giden tabanca mermisi 4 yl 9 ay sonra, saatte 90 km hzla giden bir tren 175 yl sonra Gne yzeyine ulaabilmektedir. Gnmzde, bize ortalama 42.106 km uzaklkta bulunan Vens'e bir seyahat gerekletirilmediine gre, bize en yakn Centauri yldzna yaplabilecek bir seyahat iin, aratrmalarn uzun yllar srecei gerei anlalmaktadr.
UZAY KRLENMES
Gnmzden 40 yl kadar nceleri evremizi kuatan atmosferin son snrlar ve uzayn derinliklerinin insanlar tarafndan kirletilebilecei dnlmyordu. Gnmzdeki uzay aratrmalar ile Dnyamz evreleyen atmosfer ve uzay, hzl bir ekilde kirletildi. Bu kirletme olay hzla devam etmektedir. Bu kirlenme sonucu atmosferde ozon tabakasnn kutup blgelerinde delinmesi gerei ortaya kt. Bu durumun bir sonucu olarak, insann kendi eliyle gelitirdii teknoloji, yaad ortam ve uzay kirletti. Sonu olarak da geleceini tehlikeye atma durumuna geldi. 1957'den itibaren uzay aratrmalar hzla gelimektedir. Bunun sonucunda uzay kirlenmektedir. rneini: Uzaydaki bo yakt tankerleri, yapay uydu paralar, grevini tamamlam ve uzayn boluklarna terk edilmi yapay uydular, yapay uydulardan frlatlan veya uzaya terk edilen her eit para, hatta son yllarda saylar hzla artan deiik amal yapay uydular uzay kirliliini oluturmaktadr. Btn bu paralar uzayda serbeste daha ak bir ifade ile babo dolamaktadr. Kuzey Amerika Hava Komutanl (NORA), Dnya evresinde babo dolaan bu cisimlerin katalogunu yapmtr. Son yllarda yaynlanan bu katalogda uzay kirliliini oluturan 7000 parann adlar ve konumlar yer almaktadr. Bu sayya gre uzay kirliliini oluturan cisimler son 25 ylda 10 bin kat artmtr. Bunlarn bazlar UFO olarak adlandrlmaktadr. Gnmz uzay aratrmalar ile uzay kirlenmesi byk bir tehlike oluturacak boyutlara ulamtr. Bu gerek, uzay trafiinin nemli sorunlarndan biri hline gelmitir.
97

Bu erevede, uzayn barl amalarla kullanlmas iin Birlemi Milletler Genel Kurulu 1961 ve 1963 yllarnda bir uzay yasas kabul etmitir. Uzay Yasasndaki maddelerin bazlar unlardr: a. b. c. . d. Uzay almalarnda ibirlii yaplmas esastr. Uzayda nkleer denemelerin yaplmas yasaktr. Her lke uzay barl amalarla kullanabilmek iin eit haklara sahiptir. Mevcut ve kurulacak uzay istasyonlar askeri s olarak kullanlmayacaktr. ye lkelerin uzayda herhangi bir tehlike annda yardmlamalar esastr.
98
KAYNAKA
MEB Liseler in Astronomi ve Uzay Bilimleri ders kitab http://science.hq.nasa.gov http://derman.science.ankara.edu.tr http://www.zamandayolculuk.com http://www.pcteknik.net http://www.bilgiustam.com http://www.uzaymer.cukurova.edu.tr http://serdarkalkan.com http://tr.wikipedia.org http://www.uzayveastronomi.com http://www.bilgiustam.com http://gokbilimci.wikidot.com http://gokbilim.com http://www.yaklasansaat.com
99

Astronom I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Astronom I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

Hazrlayan: M. Necati YILMAZ

OKUMA METN Ali Kuu . 21 OKUMA METN - Mikolaj Kopernik . 23

2.NTE : EVREN TANIYALIM

UZAY, EVREN ve GRNR EVREN 25

ASTRONOMDE KULLANILAN UZAKLIK BRMLER 26 IIK HIZI .. 26

RLATVTE TEORS .. 27 a. zel Rlativite .. 27 b. Genel Rlativite .. I 28

3.NTE : KON DZENEKLER VE GRNR HAREKET

GNLK GRNR HAREKET ( Gkkresinin dnmesi ) 65 OKUMA METN El Battani .. 66

4.NTE : AY VE GNEN GRNR HAREKETLER

AY . 72 Ay'n Grnr Hareketleri 73

AY ve GNE TUTULMALARI 74 Ay Tutulmas . 74 Gne Tutulmas . 76 OKUMA METN Ulu Bey . 78

5.NTE : ZAMAN VE TAKVM

6.NTE : UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI

UZAY BLMLER VE UZAY ALIMALARI 88

UZAY STASYONLARI ve UZAY MEK 92

UZAY ARALARININ ROKETLE YRNGEYE OTURTULMASI 93

NSANLI VE NSANSIZ UULAR 94

UZAY ARALARI LE GNE SSTEMNN NCELENMES 94

ASTRONOMK GZLEM UYDULARI 95 UYGULAMA UYDULARI . 96

YAKIN YILDIZLARA SEYAHAT . 97 UZAY KRLENMES . 97 KAYNAKA . 99

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

nite 1 ASTRONOMNN TANIMI ve GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Konusu

Astronomi ve Uzay Bilimlerinde Yntem

Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Blmleri

Astronomi ve Uzay Bilimlerinin Dier Bilimlerden Fark

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

Eski Msrllar ve Astronomi

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Grekler ve Astronomi

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM NSAN GZNN ALGILAYAMADII IINLAR

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Mikrodalga

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Kzltesi Inlar

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM Mortesi Inlar

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

Elektromanyetik Dalgalarn zellikleri

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM ASTRONOMDE KULLANILAN TEMEL GZLEM ARALARI

BYTME 1x 1x 2x 4x 8x 15x 20-200x

PARLAKLIK SINIRI (KADR) 6 7 8 9 10 11 12

Tablo 1. Gz, Drbn ve Teleskop Karlatrma Tablosu

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

1.NTE: ASTRONOMNN TANIMI VE GELM

Mikolaj Kopernik (d.1473 - . 1543)

nite 2 EVREN TANIYALIM

2.NTE: EVREN TANIYALIM UZAY, EVREN ve GRNR EVREN

2.NTE: EVREN TANIYALIM ASTRONOMDE KULLANILAN UZAKLIK BRMLER

2.NTE: EVREN TANIYALIM

2.NTE: EVREN TANIYALIM

2.NTE: EVREN TANIYALIM

2.NTE: EVREN TANIYALIM

(-) 2250 170 190 650 2350 3300 1630 2250