TARH ARATIRMALARINDA USL

Mbahat S. KTKOLU

Altnc Bask ..::X::..

KUBBEALTI NERYATI

stanbul 1998

steme Adresi: Kubbealt ktisad letmesi Peykhne Sk. Nu: 3 emberlita/stanbul Tel: (O 212) 516 23 56 Fax: (O 212) 638 02 72 Posta ek No: 337056

Dizgi: Kubbealt Dizgi Merkezi Tel: (O 212) 516 23 56 Bask: zal Matbaas Tel: (O 212) 520 60 58

KUBBEALTl NERYATI: 27 ISBN 975-7663-11-5

NDEKLER NDEKLER ................................................................................... NSZ .............................................................................................. KISALTMALAR ............................................................................... Birinci Blm TARH VE FAYDALANDII LMLER I. TARHN MN, KONU ve FAYDASI ................................ A. Tarihin Tarifi ....................................................................... B. Tarihin Konusu .................................................................... C. Tarihin Faydas ................................................................... II. TARH TELKKS ve GELMES ...................................... A. Hikayeci (Rivyetci) Tarih ................................................... B. retici (Pragmatik) Tarih ................................................... C. Aratrc Tarih .................................................................. III. TARHN FAYDALANDII LMLER ................................... A. Felsefe .................................................................................. B. Sosyoloji ............................................................................... C.ktisad .................................................................................. D. Antropoloji .......................................................................... 1. Fizik Antropolojisi ............................................................. 2. Kltr Antropolojisi........................................................... a. Arkeoloji........................................................................ b. Etnoloji........................................................................... ba. Etnograf ................................................................. 1 1 2 4 5 5 6 7 9 9 9 10 10 10 10 10 10 10

V XIII XV

VI bb. Sosyal Antropoloji ........................................................ be. Dil (Filoloji) ............................................................... E. San'at Tarihi ....................................................................... F. Corafya .............................................................................. G. Paleografya ......................................................................... H. Diplomatik .......................................................................... I. Epigrafi ............................................................................... J. Nmizmatik (Meskukt) ...................................................... K. Mhrler (Sicillograf) ve Armalar (Heraldique).................. L. ecereler (Ensab Cedveli, Geneoloji) ..................................... M. Takvimler (Kronoloji).......................................................... N. Yer Adlar (Onomastik) ........................................................ 10 11 11 11 12 12 13 13 13 13 14 15

kinci Blm TARHN KAYNAKLARI I. KAYNAKLARIN TASNF ...................................................... A. Szl Kaynaklar .................................................................. 1. Tarih iirler .......................................................... .' ......... 2. Hikyeler .......................................................... . .............. 3. Efsaneler........................................................... '.. ............. 4. Mytoslar (Mitler) ............................................................... 5. Destanlar ........................................................................... 6. Menkbeler ........................................................................ 7. Fkralar ve Ataszleri ........................................................ B. Yazl, izili, Sesli ve Grntl Kaynaklar ........................ 1. Ariv Malzemesi ................................................................ a. Yazl Ariv Malzemesi .................................................. b. izili Ariv Malzemesi ................................................... c. Grntl Ariv Malzemesi ............................................ ca. Resim ve Fotoraflar .............................................. cb. Dokmanter Filmler ve Video Bandlar ..................... d. Sesli Ariv Malzemesi ..................................................... 2. Ktiibhane Malzemesi ........................................................ a. ecereler........................................................................ b. Takvimler ve Yllklar..................................................... ba. Takvimler ................................................................ 18 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 21 21 22 22 22 22 22 22 23 23

VII bb. Yllklar................................................................... c. Vekaynmeler ................................................................ d. Biyografiler ve Otobiyografiler ...................................... e. Hatralar ....................................................................... f. Seyahatnameler .............................................................. g. Sreli Yaynlar............................................................... h. Dier Malzeme............................................................... C. Mzelik Malzeme ................................................................ 1. Tarih Bir Hatray Muhafaza ve Nakletmek zere Yaplanlar.......................................................................... a. Bir Hatray Yaatan Kitabe, bide, Heykel ve Zafer Taklar ................................................................ b. Lhid ve Mezar Talar ................................................... c. Hudud ve Kilometre Talar ............................................ d. Madalyalar .................................................................... 2. Bir Hatray Muhafaza Dncesi Olmayanlar .................... a. nsan Vcdu Bakiyeleri ................................................ b. fve detlere id Madd Kalntlar .............................. c.Dil ................................................................................. d. Paralar ......................................................................... e. Arma ve Mhrler ......................................................... II. KAYNAKLARIN TENKD ..................................................... A. D Tenkid ........................................................................... 1. Eserin Tantc Unsurlarnn Tesbiti ................................... a. Eserin Ad, Yazar ve Telif Tarihinin Tesbiti .................... b. Eserin Mstensihi ve istinsah Tarihinin Tesbiti ............... c. isim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yazl Tarihinin Tesbiti ........................................................... d. Eserin Yazld Yerin Tesbiti ......................................... 2. Kaynak Tahlili ................................................................... a. Eserin Orijinalliinin Tesbiti.......................................... b. En iyi Nshann Tesbiti .................................................. 3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkid)............................. a. Belgelerin Hakik Oluunun Tesbiti ................................ b. Belgelerin Tarihi ve Muamelesinin Tekemml ............... ba. Belgenin Tarihlendirilmesi ...................................... bb. Muamelesi Tekemml Etmemi Belgeler ................... be. Belgenin Aid Olduu Bronun Tesbiti ...................... 23 23 23 24 24 25 25 26 26 26 26 27 27 27 27 27 27 27 28 28 28 28 28 29 30 31 31 31 32 32 32 33 33 33 34

VIII
B. Tenkid .............................................................................. 1. Mellifin Tenkidi .............................................................. 2. Olaylarn Tenkidi .............................................................. 3. Eserin Kymeti Hakknda Hkm Verilmesi....................... 34 34 35 35

nc Blm ESERN HAZIRLIK SAFHASI I. KONUNUN TESBT, SINIRLARININ ZLMES ................ A. Konunun Tesbiti .................................................................. B. Konunun Snrlandrlmas .................................................. II. BBLYOGRAFYANIN TESBT ve TOPLANMASI ............... A.Tesbit ................................................................................... 1. Bibliyografik Eserlerin Taranmas ..................................... 2. Ktbhane Fileri ve Kataloglarn Taranmas ...................... B. Eser ve Makalelerin Filenmesi ........................................... 1. Eserlerin Filenmesi........................................................... 2. Makalelerin Filenmesi...................................................... 3. Not Alma ekli.................................................................. 4. Fotokopi ............................................................................. III. ARV MALZEMESNN TESBT ve TOPLANMASI .......... A. Arivlerin Tesbiti................................................................. B. Ariv Klavuzlarnn Taranmas ......................................... C. Ariv Kataloglar ve Filerin Taranmas ............................. 1. Ariv Tasnifleri Hakknda nbilgi ..................................... 2. Fileme ............................................................................. D. Not Alnmas........................................................................ IV. MADD VE SZL MALZEMENN TESBT...................... A. Saha Aratrmas ................................................................. B. Szl Malzeme ..................................................................... 37 37 38 39 39 39 39 41 41 56 59 63 64 64 66 67 67 69 73 73 75 75

IX Drdnc Blm ESERN KALEME ALINMASI I. NOTLARIN TASNF ............................................................... A. lk Ayrma ........................................................................... 1. Bahisle lgili Not Koyma ................................................... 2. Zarflama - Dosyalama ....................................................... B. Plnn Yaplmas................................................................... 1. Plnn Tertibi .................................................................... a. Rakam - Harf Sistemi ..................................................... b. Ondalk Sistem............................................................... 2. Plnlarn Konularna Gre zellikleri ................................ a. Biyografi ....................................................................... b. Siys - Asker, Sosyal - ktisad Konular ........................ c. Messese ve Tekilt Tarihi ........................................... d. Genel Tarihler ............................................................... II. YAZMA .................................................................................... A. lk Kaleme Al .................................................................... 1. Notlarn Okunmas ............................................................. 2. fade .................................................................................. 3. Fikirlerde Tamamlayclk .................................................. 4. Dengeli Hacim ................................................................... 5. ml ................................................................ : ................. 6. Yazy Tamamlayc Unsurlar ............................................. 7. Metinde Dipnotlar (sayfa alt notlan) Yerlerinin Tayini ................................................................................ a. Aklanmas Gereken sim ve Tabirler ............................ b. Deiik Yerlerden Alnan Bilgiler ................................... c. Kaynaklar Aras Farkllklar .......................................... d. Fikrin Bittii Cmle Sonlan .......................................... 8. Dipnotu Tipleri .................................................................. a. Sadece Kitab veya Makalenin Gsterilmesi ..................... aa. kinci Notta Ayn Sayfann Tekrar ............................ ab. kinci Notta Ayr Sayfa Gsterilmesi ......................... ac. Araya Baka Bir Eser Girdikten Sonra Tekrar ......... ad. Bir Yazarn kinci, nc Eserlerinin Gsterilmesi ............................................................ 77 77 77 78 79 79 79 80 80 81 82 82 83 83 83 83 84 85 85 85 87 88 88 89 89 89 90 90 90 91 91 91

ae. kinci Eserin Mtekb Notta Tekrar ........................ af. kinci Eserin Araya Baka Notlar Girdikten Sonra Tekrar ........................................................... ag. Ayn Soyadn Tayan iki Yazarn Notta Gsterili ekli ........................................................ ah. Ayn Yazarn ki Eser veya Makalesinin Pepee Gsterilii ai. Ariv Belgelerinin Gsterilii .................................... b. sim ve Tabirlerin Aklan ekli ................................... c. Kaynaklar Arasndaki htilfn Gsterilii........................ d. Fazla Bilgi Bulunacak Yerin Gsterilii .......................... da. Eserin Baka Yerinin Gsterilii .............................. db. Baka Bir Eserin Gsterilii ..................................... e. Farkl Bilgi Bulunan Eserin Gsterilii............................ f. Ayn Notta Birden Fazla Referans Verilmesi ..................... g. Baka Bir Eserde Verilen Referansn Gsterilii ............... h. Bir Yardmn Belirtilmesi ............................................... 9. Msvedde Yaparken Dipnotlarnn Yazlmas ..................... a. Elyazs ile Msvedde..................................................... b. Bilgisayar Kelime-lem Programnda Yazma ................. B. Son ekil ............................................................................... 1. Boluklarn Doldurulmas .................................................. 2. Dzeltme ........................................................................... C. Sonu .................................................................................... D. Bibliyografyann Hazrlanmas ............................................ 1. Sadece Kitab - Makale Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas .................................................................. 2. Ariv Malzemesi Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas .................................................................. E. Ekler..................................................................................... 1. Szlk ............................................................................... 2. Belge Metinleri .................................................................. 3. ecereler ............................................................................ 4. Tablolar ............................................................................. 5. Grafikler........................................................................... 6. Resimler ............................................................................ 7. Harita ve Plnlar ................................................................ F. nsz ....................................................................................

91 91 92 93 93 95 95 96 96 96 97 97 98 99 99 99 100 100 100 101 102 102 102 104 106 106 106 107 107 107 108 108 108

XI Beinci Blm ESERN BASIMI A. Daktilo ................................................................................. 1. SayfaDzeni ..................................................................... 2. Kullanlacak Puntonun Tesbiti ............................................ B. Tashih .................................................................................. C. ndeks / Dizin....................................................................... 1. El Yazsyla ndeks Hazrlanmas ...................................... a. Filerin Hazrlanmas ................................................... aa. Basit ndeks ................................................................. ab. Analitik ndeks.............................................................. b. Filerin Sraya Konulmas ............................................. 2. ndeksin Bilgisayarda Hazrlanmas .................................... 3. ndeksin Tertibi ................................................................. a. Genel ndeks.................................................................. b. Gruplandrlm ndeksler............................................... D. Dzeltmeler (Yanl-Doru Cetveli) ...................................... E. indekiler ve Kapan Hazrlanmas .................................. 111 111 112 113 115 115 116 116 116 120 121 123 123 125 126 126

EKLER I. EDL TRDEK ESER PLNLARINA RNEKLER .. BYOGRAFK ESER PLNLARINA RNEKLER ................ ok Ynl Bir ahsiyetin Biyografisi ..................................... lmiye Mensubu Biyografisi.................................................... Devlet Adam Biyografisi ...................................................... SYS T ARHLE LGL ESER PLNI............................... SOSYAL ve KTSAD TARHLE LGL ESER PLNI ........ EHRLERN SOSYAL ve KTSAD TARHYLE LGL ESER PLNI .......................................................... MESSESE TARH LE LGL ESER PLNI ................... TEKLT TARH LE LGL ESER PLNI ...................... ONDALIK SSTEME GRE YAZILMI ESER PLNI ........ II. OSMANLI TARH ARATIRMALARINDA BA VURULACAK BALICA ESERLER ................................... 1. Bibliyografyalar ..................................................................... 2. Yazma Eserler Kataloglar ...................................................... 129 129 129 131 132 134 135 137 139 143 144

149 149 150

XII 3. Ariv Klavuzlar.................................................................... 4. Ansiklopediler ........................................................................ 5. Lgatlar................................................................................. 6. Mecmualar ............................................................................. a. Trke ............................................................................... b. Yabanc Dilde ................................................................... 7. Balca Osmanl Tarihleri ....................................................... a. Vak'anvisler ..................................................................... b. zel Tarihler .................................................................... 8. Biyografiler ............................................................................ a. Genel ................................................................................. b. Sadrzamlar...................................................................... c. eyhlislmlar .................................................................. d. Ulem ............................................................................... e. Kapdan Paalar ................................................................. .Reislkttablar ................................................................... g. Hattatlar ........................................................................... h. uar Tezkireleri ................................................................ BBLYOGRAFYA I. Uslle lgili Eserler.................................................................... II. rnek Olarak Kullanlan Eserler .................................................. NDEKS 165 168 152 153 154 155 155 156 157 157 158 159 159 160 160 161 161 161 162 162

...................................................................................

174

NSZ Btn ilim dallarnda olduu gibi tarihde de cidd bir inceleme meydana getirilebilmesi, ancak ilm aratrma usllerinin bilinmesi ile mmkndr. Gerekten, konuyla ilgili bibliyografyann tesbitinden balayarak, matbaada dizilen kitabn tashihine kadar, eidli safhalarda kullanlan usller bilinmeden, gerek mnda ilm bir eser meydana getirilemez. Bu bilgiler ise, niversite rencisinin seminer devleri ile lisansst tezlerin hazrlanmas srasnda kazanlabilecektir. Ancak, seminer ve tez ynetimi srasndaki tecrbeler gstermitir ki, her yeni safhada, bir ncekinde edinilen bilgiler ksmen kaybolmakta ve sonuta yanl yapma ihtimali belirmektedir. Tarih Aratrmalarnda Usl, lisans ve lisans st rencilerinin ilm aratrmalarnda faydalanabilecekleri bir rehber kitabn, bu gibi ihtimalleri bertaraf edebilecei dncesiyle hazrlanmtr. Tarih Aratrmalarnda Usl, 1970'li yllarda "Teze hazrlk almalar" adyla tez ncesinde yaplan seminer almalaryla balayan, daha sonra, rencilerin tesbit edilen eksiklikleri ve sorduklar sorularla gelien, 1982'den sonra teorik hale sokulan dersin, notlarnn gelitirilmesiyle meydana gelmi olup, klsik aratrma usllerini ihtiva etmektedir. Esas gaye renciye pratik bilgi vermek olmakla birlikte, daha nceki yllarda grlen "Tarih Metodu" dersinde okutulan bahislerin hatrlatlmasnda fayda grldnden be blmden meydana gelen kitabn ilk iki blm tarih felsefesi ve tarihin faydaland ilimlerle kaynaklarnn tasnifine ayrlmtr. Eserin malzemesinin toplanmasna, nc; kaleme alnmasna, drdnc; daktilo, dizgi ve bask safhalarnda yazara den grevlere ise beinci blmde yer verilmitir. Ders kitab olduu iin dipnotu kullanlmamaya allm, faydalanlan eserler bibliyografyada gsterilmitir. Ayrca sona, deiik trdeki eser plnlarndan rnekler ve Osmanl tarihi konusundaki aratrmalarda ilk elde ihtiya duyulacak referans kitablaryla belli bal resm ve huss tarihlere id listeler eklenmitir.

XIV niversitede renci iin hazrlanm el kitablarnn yok denecek kadar az oluu dolaysiyle, tahminin aksine, Tarih Aratrmalarnda Usl'n ilk basks ok sr'atle tkenmitir. kinci bask yaplrken kitab, yeniden gzden geirilerek baz ilveler yaplm; drdnc baskda ise, derslerde rencilerden gelen sorular dorultusunda geniletildii gibi, eidli niversitelerde rencilerine bu kitab tavsiye eden meslekdalarmn isteklerine uyularak rnekler arttrlm ve nihayet, bilgisayarn renciler tarafndan da kullanlmaya balanmas dolaysiyle, her bahsin sonunda, eserin bilgisayarda yazlmas halinde nasl bir yol takib edilmesi gerektii hakknda bilgi verilmeye allmtr. Kitabn ikinci ve mtekb basklarn sr'atle yaparak rencilere kitab sknts ektirmeyen Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf'na teekkr bor bilirim. Mbahat S. Ktkolu

KISA LT MALAR

a.g.e. a.g.m. ATAE ADTCF ADTCFD bk. BOA ev. E.. fas. Gnl. Kr. Gnl. Md. haz. HH hk. IRCICA A MS .. FM KKA Ktb. MEB M.. ner.

ad geen eser ad geen makale Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi baknz Babakanlk Osmanl Arivi eviren Ege niversitesi fasikl Genel Kurmay Genel Mdrlk hazrlayan Hatt- Hmyn hkmdarl slm Tarih, Kltr ve San'at Tekilt slm Ansiklopedisi stanbul Mftl er' Siciller stanbul niversitesi stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas Kuyd- Kadme Arivi Ktbhane Mill Eitim Bakanl Milddan nce nereden

XVI

nr.
ODT . s. sad. TDK tere. TOE TSM TSMA TSMK TTE TTK TYATOK TY niv. Ktb. VBM VGM yay. yy

numara
Ortadou Teknik niversitesi lm sayfa sadareti Trk Dil Kurumu ' tercme Tarih-i Osmn Encmeni Topkap Saray Mzesi Topkap Saray Mzesi Arivi Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi Trk Tarih Encmeni Trk Tarih Kurumu Trkiye Yazmalar Toplu Katalogu Trke yazma niversite Ktbhanesi Vakflar Ba Mdrl Vakflar Genel Mdrl yayn, yaynlayan yzyl

Birinci Blm
TARH VE FAYDALANDII LMLER I. TARHN MN, KONU ve FAYDASI A . Tarihin Tarifi

amz bir teknik adr. nsanolu, cad ettii letler sayesinde, uzaya gitmekte, insan eliyle yaplacak ilemler, ok ksa srelerde bilgisayarlara yaptrlmaktadr. Amma btn bu gelimeler, tarihi ihmal edilebilir hale getirmemekte, bilkis, amz, ayn zamanda tarihi kafasyla dnme a haline sokmaktadr. u halde, tarihin nasl incelenmesi gerektii hakknda bilgi edinmeden nce, byk fikir adamlar ve tarihilerin tarih hakkndaki gr ve dncelerine ksaca temas etmek faydal olacaktr. T a r i h , en basit ifadeyle gemiin bilimi olarak tarif edilmitir. Ancak bu, eksik bir tariftir. Fransz Annales Okulu kurucularndan Marc Bloch, bu tarifi zaman iinde insanlarn ilmi ekline sokmutur. Amerikal tarihi Turner ise tarihi gemiten bize ulaan, gnmzde ortaya kan tenkidci ve yorumcu bir anlayla incelenen kalntlar, Ariel ve Will Durant ise kolayca yorumlanacak birey olarak grmedikleri tarihi "gemite olan hadiseler hakkndaki belgelerin verileri" eklinde tarif ederler. Voltaire, btn tarihin ilk esaslarn bir nesilden br nesle intikal eden hikyelerin tekil ettiini; hayatn ferd uzviyetteki devam gibi, tarihin de sosyal bnyede bir devamllk olduunu syler. Ona gre insan, mevcudiyetini hatrlad

iin mevcuddur ve bunu hatrlayarak, bundan sonra da yle olacana karar verir. Beeriyet iin de durum ayndr. Tarih, gemite insanlar tarafndan meydana getirilen olaylar bize ulatrdna gre, tarihi E.H. Carr'n tarihi ile olaylar arasnda devaml bir etkileim ameliyesi, gemile gnmz arasnda bitmeyen bir dialog; Lucien Febvre'in ifadesiyle gemi ve bugnn incelenmesi, bir bakma bugnn aklanmasdr. Yine Annales Okulu mensublarndan byk tarihi Fernand Braudel de tarihi, btn tarihlerin toplam, gemi, hal ve gelecekteki meslek kabiliyet ve bak alarnn bir araya gelmesi olarak grr. Ona gre, her gnlk olay, deiik meneli ve ritmli hareketleri bir araya getirir. Bugnn zaman dnden, daha evvelden, ok eskilerden kaynaklanr. Tarih zaman geri evrilemez ve dnyann dnyle ayn ritm iinde akar. Tarih, htra, tecrbe ve mlhaza ilmi olarak da tarif edilmitir. Bu tarifi yapan Gabriel Hanotaux, tarihin, beer bir kabiliyet olduu; ferd btn tecrbeleri birbirine birletirerek beer bir uzviyet haline koyduunu syler. M. Bloch, tarihi bir mhade ilmi olarak grr. Fakat burada, bu mhade kimin tarafndan ve ne zerinde yaplacaktr sorusu hatra gelir. Tarihi, olaylar bizzat grme imknna sahib deildir. Yani, bir fiziki veya kimyager gibi laboratuvarnda mhade imknndan mahrumdur. Prof. . Kafesolu'nun da iaret ettii gibi, olaylar, mhade edenlerin braktklar belgelere dayanarak takib etmek mmkndr. Mhade ise ancak kalntlarda yaplabilir, olaylarda deil. Hakikat, ressam iin ne ise, tarihi iin de odur; ancak gemi herkese farkl bir k altnda grnr. Tarihi, eserinde duygu ve dncelerini de dile getirir. Montaigne'in dedii gibi, uur bir noktay dahi tahrif etmese bile, uur alt iin bundan emin olunamaz.

B. T a r i h i n

Konusu

Tarih, gemiteki olaylarla ve o olaylarn zaman iindeki akyla ilgilenir tarifi, tarihin konusunun belirlenmesi bakmndan yeterli deildir. Zira, dnyadaki olaylar, sadece insanlar tarafndan meydana getirilmemilerdir. Bir de tabiat olaylar vardr ki bunlar, insann dnda vuku' bulurlar. Tarih ise insanlarn faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. Baka bir ifadeyle tarih, bir olaylar dizisini deil, insanlarn dncelerinin ifadesi olan ve zamanla ortaya kan olaylar; insanlarn ynlendirdii sosyal gelenekleri konu edinir. Bunlar ekillendiren kanunlar bulmay, gelime-k; tekml-yozlama art ve safhalarn akla

kavuturmay vazife edinir. Tarihin meydana gelmesinde, insan unsurunun rol kesin olmakla birlikte, bunun, nder vasfn hiz insanlarca m, yoksa toplumlarca m gerekletirildii konusunda gr ayrlklar vardr. Michelet ve Fustel de Coulanges, tarihin konusu, tabiat gerei insandr derler. Thomas Cariyle ise tarihin konusunun, byk iler baarm adamlar olduunu syler. nsanlarn baard ilerin tarihi, yeryznde alp abalam adamlarn tarihidir. Dnyadaki ulalm baarlar, hep byk adamlarn fikirlerinin madd sonulardr. u halde dnya tarihinin ruhunu byk adamlar tekil eder. Bu gr savunanlar, olaanst kabiliyet sahibi olduklarn syledikleri byk adamlar dahler veya kahramanlar olarak adlandrrlar. Bu grn aksine, Bloch gibi, tarihin konusunun asla ferdler olmayp, insann iinde yaad tekiltlanm toplumlar olduu iddiasnda bulunanlar da vardr. nsanlar farkl ruh yaplarna sahibdir ve tarih olaylarn meydana gelmesinde insanlarn ruh hallerinin rolleri bulunduu da inkr edilemez. u halde tarihi, sadece fikirlere ilgi duymayp, bu fikirlerin iindeki duygu ve heyecann kklerine de inmelidir. Ancak insanlar, farkl ruh yaplarna sahib olduklar iin, her yeni vakada meydana gelen olay da farkllk gsterir. Ferdlerin farkl psikolojik yaplar gibi, toplumlarn da farkl psikolojik yaplan vardr. Tarihinin toplum psikolojisini de gzden uzak tutmamas gerekir. Nitekim, eserlerini bu gr asndan deerlendiren tarihiler de vardr. Alman Ranke ve Mommsen, Fransz Renan ve Michelet bunlardandr. Baz tarihiler, olaylarn, tamamen iktisad faktrlerden kaynaklandn iddia etmekte ve btn tarih olaylara bu perspektif iinde bakmaktadrlar. Prof. . L. Barkan'in da iaret ettii gibi, ideolojik modellerle oynamak ve olaylar doktrin uruna dar kalblar iine sokmak tarihi iin kanlmas gereken bir tarzdr. Bunun yerine misalleri oaltmak ve eidli faktrleri bir arada mtalaa etmek gerekir. nsanlar tarafndan meydana getirilen tarih olaylarn her birinde genel ve zel miller sz konusudur. Genel miller, her olayda gz nnde bulundurulmas gereken hususlardr. zel millere gelince, bunlar, olaydan olaya deien artlardr. yi bir tarihinin vazifesi ise, bunlarn her ikisine birden gerekli nemi vererek inceleme yapmaktr. Tarihi, inceledii toplumla o toplumun iinde bulunduu mekn arasndaki

balanty da hibir zaman gzden karmamak mecburiyetindedir. Mekndan soyutlanm bir toplum dnlemeyecei gibi byle bir tarih yazlmas da dnlemez. Tarihe, ngiliz J.H. Plumb'in ifadesiyle msbet ilimler gibi gzlem ve hayal gc, yaratclk ve sempati ile yaklalmaldr. Ancak, tarihi, ayn zamanda, zerinde alt konunun mene'ine kadar inmee alacak sabr ve takib fikrine de sahib olmaldr. Bloch'un biraz ar benzetmesiyle iyi bir tarihi masallardaki ocuk yiyen deve benzemeli; insan etinin kokusunu ald yerde avnn olduunu bilmelidir. Ancak bu gayret, daima gerei bulup karmak iin gsterilmelidir.

C. T a r i h i n

Faydas

Bugn hl tarihi, sadece gemiteki bir olaylar dizisi gibi gren, zek ve enerji gerektiren ve sonu getiren pek ok verimli saha varken tarih yazmak iin zaman harcanmasna akl erdiremeyenler vardr. Halbuki tarih, dier ilim dallan yannda bir konudan ibaret deildir. Ayn zamanda, insanlara, doru neticelere varmalar iin yn veren bir dnce tarzdr. Gemiini bilmeyen, yani kendini tanmayan bir toplum, tpk hafzasn kayb etmi, akntya kaplm gibidir. Btn insanlarn gemiten cesaret almaya, onu renmeye ve bu suretle tecrbe kazanmaya ihtiyac vardr. Her millet, atalarnn gemiteki baarlaryla iftihar eder. Gerek ferdlerin, gerekse toplumlarn ne olduklarn ve nereden geldiklerini bilmeye ihtiyalar vardr. Bunun salad ruh tatmin yannda, pratik bir takm faydalar da mevcuddur. Zr insanlar, sadece kendi tecrbelerinden deil, kendilerinden ncekilerin tecrbelerinden de istifade ederler. Bu ise, onlarn yazp braktklar eyler, yani tarih kaynaklar sayesinde olur. Eski tecrbeler ise hle ve gelecee k tutar; yeni gelimelere istikamet verir. Tarih gelimelerin bilinmesi, ada deerlerin de daha iyi takdir edilmesine imkn salar. Paul Valery'nin ifadesiyle tarih, bize nceden grme imkn pek vermez, fakat zihnin bamszl ile ortak olduundan bizim daha iyi grmemize yardm edebilir. Leon - E. Halkn, daha ileri gitmek gerektiini, zr, tarihin bilinmesinin gelecei dnmek bakmndan zarur olduunu syler. Gelecein hayalleri gemie kar gelmek istedikleri zaman bile, kendi unsurlar iinde, ona bal bulunmaktadrlar der. nsana doru deerlendirme yapmay reten tarih, onu, Prof. M. Gkberk'in

iaret ettii gibi, ad olmaktan kurtarr, gnn yaayan, gelecee doru uzanan deerleri iinde yapc rol oynamasna yol aabilir. Yine Halkn'n ifadesiyle tarih zerinde tefekkr, tenkid zihniyetinin teekklnde rol oynar ve insan tanmaya yardm eder. Tecrb ilimlerdeki matematiin roln, sosyal ilimlerde tarih yklenmitir. Baka bir ifadeyle bu ilimler, doruluk ve hakikatin teminatdr. nsan gemiini ne kadar iyi tanrsa, onun, o lde az klesi olur. u halde tarih, insanlarn kltr seviyelerinin ykselmesine yardmc olur. Amma, Prof. A. Toynbee'ye gre tarih merak sadece entellektel bir altrma olmayp insanlarda daha baka duygular da uyandrr; bunlardan biri de huu duygusudur. Tarih, insanlarda ahlk uurunu uyandrp manev deerlerin gelimesinde rol oynar. Aileden balayp millete doru gelien bir sevgi ve balln domasna imkn hazrlar. Bylece tarih, bir ferdin id olduu milletin, stnde yaad vatan topraklarnn gemiini renme ve aratrma arzusunu ortaya karr. Tarih, dier ilimlerdeki gelimeleri takib edebilmek bakmndan da fayda salar. Sosyal ilimlerdeki gibi tabi ilimlerdeki gelimelerde tarihin uslleri kullanlarak tesbit edilir. Sosyal ve siys ilimler ise tarihe byk ihtiya duyarlar. nki, bu ilimler de tpk tarih gibi insann faaliyetlerini konu edinmilerdir. Bu sebeble de birbirlerine tesir eder; hemen ayn dili konuurlar. u halde bunlar iin ortak bir model yaplabilir. Ancak bu modelin rol ve snrlarnn iyi tesbit edilmesi gereklidir. Sosyal ilimlerin geirdikleri tekmllerin tarihleri de tarih aratrmalarndaki usller kullanlarak yazlr. Hukuk, iktisat, sosyoloji, corafya, kltr ve medeniyet tarihleri bunlar arasndadr.

II. TARH TELKKS ve GELMES Tarih eserler, yazl tarzlarna gre birka grupta incelenir. A. H i k a y e c i ( R i v y e tc i ) T a r i h

Bu tarzn ortaya kmas eski Yunandadr. Balangta azdan aza dolaan hatralar, irler tarafndan nazm tarznda sylenmekte ve bunlara epos ad veril-

mekte iken logografar tarafndan hikyeletirilerek nesre evrilmiler ve arivlerdeki malzemenin de ilvesiyle ilerine hakikat da karmtr. Ancak, Strabon'un ifadesine gre epos olmaktan da kurtulamamlardr. Aslnda logograflarn eserleri ne edeb, ne de tarih eserlerdir; ancak ilm aratrma yolunu aan basit kroniklerdir denilebilir. Bunlardan biri olan Hekataios'da ise tarihilere yaklaan baz zellikler vardr. Bir seyyah olmas ona, aratrma fikrini de vermitir. Bundan sonraki merhalede karmza kan tarihi, tarihin babas sfatn kazanm olan Herodotos'dur. Her ne kadar Herodotos da birok bakmlardan logograflarn yolundan gitmise de insan merkez haline getirmi olmas ve kavray stnlyle onlardan ayrlr. Herodotos, vaka hikayeci tarih tarzn kullanmtr amma olaylar pepee sralamakla kalmayp onlar bir dzen iinde nakl etmi, bir kompozisyon rnei vermitir. Eserde az olmakla birlikte siys grler de vardr; lkin tenkid mefhumuna sahib deildir. Ancak, grdkleri ile iittikleri arasnda bir ayrm yapt gz nne alnrsa, bu yolda bir adm atmann eiinde bulunduu sylenebilir. Maamafih, hikayeci tarihin mmessili olan Herodotos'dan sonra da sadece olaylarn cereyan tarzlarn anlatan, fakat tarihlerini de verdikleri iin onlar hikye snfna girmekten kurtaran tarz tarihilik daha uzun asrlar devam etmitir. Roma'da, ortaa Avrupas ve slm dnyasnda da vekayinme tr eserler hep bu grle kaleme alnmlardr. Bylece, tabi, ne olaylarn sebeblerine, ne aralarndaki mnsebete, ne de neticelerine yer verilmi; muhakeme ve tenkid unsuru altrlmamtr. B. r e t i c i (Prag mati k)

Tarih

Her ne kadar hikayeci tarih tarz uzun asrlar benimsenip mevcudiyetini devam ettirmise de, daha Herodotos'un yaad asrda, baka bir tarih yazclnn daha ortaya ktn gryoruz. Gemi olaylardan ders almak, gelecekteki yolu doru izebilmek, okuyucuya ahlk ve mill duygular alayabilmek maksadyla yazlan bu tarz tarih kitablar, retici bir mhiyet arz ettiklerinden retici veya pragmatik denilen tarihilik akm iinde yer alrlar. retici tarzn nderliini yapan tarihi ise Thukydides'tir. Gerek mnda tarihilik de onun Peloponnesos'lularla Atinallarn Sava adn tayan eseriyle balamtr. Eser, sadece edeb bakmdan deil, metod ve zihniyet bakmndan da, daha nceki tarihlerden ok farkldr. Bu fark, eserin gerek konu, gerekse

muhtevasnda kendini gsterir. Eser, zaman ve mekn bakmndan snrlandrldktan baka, sadece mellifin yaad devrin olaylarna tahsis edilmi; devlet, tarih realitenin merkezi olarak grlerek, esas yerine yerletirilmitir. Devlet dncesinin esasn siyset tekil etmesi dolaysiyle de Thukydides, bir siys tarih yazcs olmutur. Thukydides, yetime tarz dolaysiyle, aratrmaya yeni bir mn getirmitir. O da, siys retimde faydal olmadr. Bylece ilk defa olarak tarih ilminin sosyal ilimler iindeki yeri de tayin edilmitir. Burada gaye, grld gibi, faydal olmak, tarih yoluyla tecrbeyi arttrp bilgiyi oaltarak gelitirmek ve insan baarl klmaktr. Bunun artlan ise, a) hakikate tamamen sadk kalmak; b) vakalar anlatrken, aralarndaki mnsebetleri ortaya koymaktr ki, gemii renip, bu bilgilere dayanarak hl ve gelecek hakknda hkm vermek mmkn olur. Tarih yazclnda bu tarz, Thukydides'ten sonra dier Grek ve Roma tarihcilerince de benimsenmi, Polybios, Plutarkhos, Tacitus, Machivelli gibi yazarlar onun izinden gitmilerdir. Pragmatik tarihin en bariz hususiyeti, tarihte n yapm ahsiyetlere byk yer vermesi, bu ahslarn idealletirilmeleri; hatta deta insan st varlklar haline getirilmeleridir. slmiyetteki Siyer kitablan da bu tarza rnek olarak gsterilebilir. Thukydides'in at r, tarih hakikatleri ortaya koymak hedefini gtt halde, rnek olmak prensibiyle de hareket ettiinden, bunu benimseyen melliflerin eserlerinde hep zaferler ve parlak olaylarn ilenmesine zen gsterilmi; baarszlklar ve hayal krklklar karsnda skt tercih olunmutur ki bu tutum, retici tarz tarihin zaafn tekil etmitir. C. A r a t r c Tarih

XIX. yzylda tarih yaz tarznda cidd bir hamle yaplm; olaylarn sade anlatm veya istikbale matuf retici vasf yannda, k sebebleri, bunlar hazrlayan miller, eidli olaylarn sebeb ve netice mnsebetlerinin aratrlmasna balanmtr ki bylece tarih, bir ilim olma hviyeti kazanmtr. Tek Allah'a inanan dinlerde, o dine mensub insanlar eit grlrken, artk hangi dine mensub olurlarsa olsunlar, btn insanlarn eit olduu grnden hareket edilerek bir kltre sahib olduklar ve tarihin oluunda katkda bulunduklar kabul edilmitir.

Bununla beraber, dnyada cereyan eden olaylar, yeri ve zaman bakmndan deil, cereyan tarz, rol alan ahslar bakmndan da farkllklar gsterir. artlarn msid olmas halinde, benzer olaylar cereyan edebilirse de -ok kullanlan bir ifadeyle- tarih tekerrr etmez. Yani, tarih olaylar, hibir zaman ayn cins ve mkdarlarda ayn malzemelerin kullanld laboratuvar deneyleri gibi deildir. Herbirinin zel artlar, deiik meknlar vardr. Bu olaylara karan .ahslarn karakterleri, olay esnasndaki hlet-i rhiyeleri, d tesirler birbirinden farkldr. u halde, gerek mnda bir tahlil iin, btn bunlarn derinliklerine inilip ayr ayr aratrlmas gerekir. Olayn oluuna sebebiyet veren artlarn aratrlmas da ayr bir nem tar. ok kere bir vakay tek bir sebebe balamak hataldr. Corafi, sosyal, siys, iktisad vs. artlarn iyi incelenmesi lzmdr. Bunlardan birinin grlp dierlerinin ihmli yanl neticelere gtrebilir. u halde, tarihin ilim sfatn kazanabilmesi, dier bir ifadeyle ilm tarihilik yaplabilmesi iin tarihin sosyal ilimlerle olan mnsebetlerinin her zaman gz nnde bulundurulmas, yerine ve zamanna gre, onlardan yardm istenmesi gerekir. Ksaca ifade etmek gerekirse, tarih almalarnda, mantkl bir analize ihtiya vardr. Gerek tarih, yzeydeki olaylarn derinliklerine nfuz etmeye almaktr. Bu ekliyle tarih, belki de btn ilimlerin en zorudur. Fakat bir kere cazibesine kapldktan sonra dnceler hep ayn noktada teksif edilecek; metodlu bir alma ise bu cazibeye daha fazla canllk getirip gelitirecektir. Burada, tarihinin aratrma iin seecei zaman diliminin snrlandrlmas zerinde de ok ksa olarak durmakta fayda vardr. Aratrmalara konu olarak ksa dnemler mi, yoksa daha mull olmasn temin maksadyla, uzun dnemler mi alnmaldr? Tarih, bir bakma bugnn aklamas olduuna gre, bu aklamann mkemmel olabilmesinin temini bakmndan, ksa dnem erevesinde dnlmemesi, uzun dnemin incelenmesiyle, ksa dnemde ortaya konamayacak baz gereklerin aydnla kavuturulabilecei grnde olanlar vardr. Bu grn mmessili F. Braudel, bunu kabul etmenin, bir dnce patlamas, btn toplum hayatnn yeni bir ekilde kavranmas ve yava ilerleyen, hatta bazan neredeyse durgun olan zamanla tanlmas demek olduunu; ok grlt yapan aktrlerin her zaman en gerek aktrler olmayp sessiz kalan dierlerinin de bulunduunu syleyerek, tarihinin, uzun dnemde almas halinde daha baka kaynaklarla da tanacan; bylece, olaylarn derinliklerine inme veya neticelere varma imknnn artacan belirtmek istemitir. Gerekten, baz trdeki aratrmalarda, konuyu uzun dnemde mtalaa etmenin ok byk faydalar salayaca bhe gtremez. Messese tarihleri buna

misl olarak gsterilebilir. leride de temas edilecei gibi, konuyu, hibir mesnedi olmayan tarihlerle snrlandrmak da son derecede sakncaldr. Snrlandrmalarda tarih ve mantk dnm noktalan aranmaldr. Uzun dnem, belki tarih seyrin en iyi ekilde grlebilmesini temin bakmndan tercihe yn bir tarzdr. Fakat bu, ksa dneme id almalar yaplmamaldr mnsna gelmemelidir. Ksa dnem aratrmalar artt takdirde uzun dnemi kapsayan incelemeler de daha kolaylaacaktr. Tarihi, en iyiyi, en doruyu ve kendisini gayeye gtren yollar denemeli, eksiklerini doldurmak iin gayret gstermelidir. Bazan neticeye varmak iin sarf ettii emekler boa gidebilir, aradn bulamaz, balad noktaya dnebilir; ancak bu baarszlk onu hayal krklna uratmamak, tam aksine, neticeye varacak baka yollar ve metodlar denemelidir. Bilememek ve bulamamak kelimeleri, tarihinin kullanaca en son szler olmaldr. Bunlar sylenmeden her yol denenmeli, her trl kaynaa ba vurulmaldr. phesiz, kaynaklara hi aksetmemi, hibir ip ucu bulunmayan veya zamannda zabt edilmi olduu halde eidli sebeblerle gnmze intikal edememi bilgileri elde etmek mmkn deildir. Byle durumlarda elbette tarihinin aczi sz konusu olamaz. III. TARHN FAYDALANDII LMLER Tarihin, baka ilimlerle mnsebeti olmakszn gelimesi dnlemez. Hangi ilimlerle ne oranda alkas bulunduu, onlardan ne gibi hususlarda faydalanaca hakknda fikir sahibi olan tarihi bir problemle karlatnda hangi ilim dalnn yardmna ba vurabileceini bilir. Tarih aratrmalarnda faydalanlan ilim dallar unlardr: A. F e l s e f e Felsefe, doru ve bilinli dnmeyi, belirtiler arasndaki genel balar kurmay reten, dnya grlerinin kavranmasna imkn hazrlayan bir ilim daldr. Tarih dn ve mnsebetleri gsteren kolu ise tarih felsefesidir. Olaylarn doru bir tahlli, ancak o devrin felsefesinin bilinmesi ile mmkn olur. B. S o s y o l o j i Sosyoloji, toplumdaki sosyal kanunlar ortaya koyan, tarih ise, gemiteki olaylar bu kanunlar gz nnde bulundurarak inceleyen ilim dallardr. u halde

10 tarih aratrmalarnda doru neticelere varlabilmesi iin sosyoloji kanunlarnn bilinmesine ihtiya vardr. C. k t i s a t Birok tarih olayn temelinde iktisad faktrler yatar. Bu olaylarn kanunlar, iktisat ilmince ortaya konur. Tarih ise onlarn tasviri ile megul olur. Ancak, btn tarih olaylarn iktisad sebeblerden kaynakland grne de saplanlmamaldr.

D. A n t r o p o l o j i nsann tabi tarihi olarak tarif edilen antropoloji, fizik ve kltr antropolojisi olarak ayrlr. 1. Fizik antropolojisi, insan rknn tekmln; 2. Kltr antropolojisi ise, kltrlerin, yaznn icadndan nceki devirlerden balayarak bugne kadarki gelimesini inceler. a. Arkeoloji Kltr antropolojisinin bir kolu olarak gelimi bir ilim dal olan arkeoloji, zellikle belgelerin bulunmad devirler iin, tarihin en mhim yardrnclarndandr. Kolayca tahmin edilecei gibi, kalntlar, bilhassa kltr ve medeniyet tarihi asndan byk kymet tarlar. Hatta arkeolojik buluntular yannda yazl kaynaklar bazan ikinci plna debilir. b. Etnoloji Bu ilim dal, etnoloji, sosyal antropoloji ve dil olarak ksmda incelenebilir. ba. Etnograf ile etnoloji arasndaki fark, antropolojinin kalbi addedilen etnografinin tek bir kabile veya topluluun hayatnn ana unsurlar olan yaay, rf, det ve geleneklerini incelemesine karlk etnolojinin iki veya daha fazla sayda kltr arasnda mukayeseli almalar yapmasdr. bb. Etnolojinin dier bir kolu olan Sosyal Antropoloji ise, almalarn bir ka koldan srdrr.

11 . Dn, siys, iktisad ve sosyal messeseler; u. Mzik, dans, halk edebiyatn iine alanfolklor aratrmalar; u. Etnoloji ile tarih ve etnoloji ile psikoloji arasndaki mnsebetleri konu alan mukayeseli almalar yapar. be. Dil (Filoloji) Bir toplumun dili bilinmeden tarihinin bilinmesi mmkn deildir. Bunun iindir ki tarih aratrmalarn ilk art o toplumun dilinin renilmesidir. Bu da filoloji denilen dil bilgisi sayesinde olur. Ne var ki, tarih aratrmalarda basit bir dil bilgisi ok zaman yeterli deildir. Kelimelerin lgatteki karlklar dnda, eidli devirlerde ve kullanl yerlerine gre ifade ettikleri mnlarn da bilinmesi lzmdr. Aksi halde byk hatalara dlebilir. Mesel, terakk kelimesinin lgattaki karl ilerlemedir. Fakat Osmanllarda tabir olarak terakk, kapkulu veya timar erbabna clus veya harb sonrasnda yaplan zamm gsterir. Bylece, antropoloji ve ona bal ilim dallan, tarihin sk mnsebette olduu ve faydaland ilim dallarn tekil eder.

E. S a n ' a t

Tarihi

San'at tarihi ksmen arkeolojinin metodlarn kullanmakla birlikte, son zamanlarda gelime gstermi bir daldr ve zellikle kltr tarihi asndan ihml edilemez. F. C o r a f y a Btn tarih olaylar coraf bir mekn iinde geerler. Meknn tasviri, olaylarn deerlendirilmesi asndan ok mhimdir ki bunu da corafya yapar. Coraf artlar, tarihe ekil verir ve gelimesine yardm eder. Deniz kylan, nehir ve gllerin evreleri, vahalar gibi topraklar, insanlarn yerlemeleri iin en elverili sahalar olmular; byk medeniyetler buralarda domutur. Msr, Nil'in; Mezopotamya, Frat ve Dicle'nin insanlk lemine hediyeleridir. Bunun gibi Hint kltr de Ganj ve Brahmaputra nehirleri sayesinde gelimitir. Avrupa medeniyetlerinde ise Tuna, Ren, Elbe, Seine, Loire ile Po nehirlerinin byk rol olmutur. Afrikal zencilerin byk medeniyetler meydana getirememi olmalarnn sebebini de yine coraf artlarda aramak gerekir.

12 Aslnda beer corafya, tarihe, fizik corafyadan ok daha yakndr. Zira o, kanunlar teklif etmek yerine, topran iskan ediliinin artlan ve sonulan hakknda bilgi verir. Beer corafyann, tarihin en ok yardmc olduu sahas, iktisad ve sosyal tarihdir. Tarih corafya ise, yerleme yerlerinin kurulu ve gelimesi ile demografik, iktisad ve sosyal ynlerini inceler.

G. P a l e o g r a f y a Bir toplumun dilini bilmek, tarih aratrma iin yeterli deildir. Dille birlikte kullanlan yaznn da bilinmesi lzmdr. Msr tarihi iin hiyeroglifleri, Mezopotamya iin ivi yazsn, OrtaasyaTrk tarihi ile uraacaklar iin-Orhun, Uygur ve in alfabeleriyle yazlm yazlar, Osmanl, Arab ve ran aratrmalar iin Arab alfabesi, Slav milletleri tarihleri iin cyril alfabesi ve Avrupa milletlerinin tarihini aratrmak iin de Ltin alfabesini bilmek gerekir. Ancak ok kere mesele bununla da zmlenemez. Bu yazlarn zel bir takm eidleri vardr. Almanya'da hl rneklerine rastlanan gotik yazs bunlardandr. Arab yazsnda ise nesih, sls, dvn, rk'a, ta'lik, siyakat gibi pek eidli trler mevcuddur. Bunlarn her birinin kullanl yerleri de farkldr. Gerekli yazlarn okunmas renilmeden hibir zaman cidd bir tarih aratrma yaplmas mmkn deildir. Yazlarn tannmas ve hussiyetleriyle ilgili ilim dal ise paleografyadr.

H. D i p l o m a t i k

Toplumun dili bilinip kulland yaz okunsa dahi, belgelerin ifade ettikleri mn bilinmeden deerlendirilmeleri mmkn deildir. te, belgelerin cins ve ekil olarak deerlendirilmelerini yapan ilim dal diplomatikdk. Belge eidleri, kt, vard yere veya yazlma gayesine gre pek deiik isimler alrlar. Hkmdar tarafndan gnderilen emirler iin ferman, emir, hkm; bir eyin kullanlma hakk, bir vazifenin tevcihi gibi vesilelerle verilenlere berat; sadrazam, beylerbeyi gibi st kademe grevlilerinin emirlerine duyuruldu; hkmdarn dier bir devletin tebaasna veya kendi tebaasndan bir gruba bah ettii haklar gstermek iin verilene ahidnme; iki devlet arasnda karlkl tekeffl ihtiva eden belgeye muahede, vs. gibi adlar verilir. Bu belge trlerinin her birinin zelli-

13 i vardr ve bu zellikler bilinince bazan metnin tamamnn okunmasna gerek bile kalmadan hangi grup iine girecei tesbit edilebilir. Tarihsiz belgelerin tarihlendirilmesi, sahte belgelerin hakikilerinden ayrd edilebilmesi gibi konular hep diplomatik ilminin kapsam iine girer.
. E p i g r a f i

Mstakil kitabeler olsun, bir yap zerine monte edilmi bulunanlar olsun, ihtiva ettikleri bilgilerin doruluu dolaysiyle tarihinin vaz geemeyecei kaynaklardr. Ancak bunlarn okunmas ayr bir ihtisas iidir. Kk bir satha ok ey sdrmak gayesiyle yazlan istifli yazlar ayn zamanda birer san'at eseridir. te kitabelerin okunmasyla uraan ilme epigrafi ismi verilir. Kk kitabelere epigram, byklere ise epigraf denilir. J. N m i z m a t ik (Meskukt) Nmizmatik, paralarn tannmas ile uraan bir ilim daldr. Para ise gerek siys, gerekse iktisad tarihin baz noktalarnn akla kavuturulmas asndan tarihinin faydaland bir kaynaktr. K. M h r l e r (Sicillografi) ve A r m a l a r (Heraldique) Mhrler ve armalar da baz meselelerin aydnlatlmasnda tarihiye yardmc olmalarndan dolay, tarihin yardmc ilimlerinden saylr. L. e c e r e l e r (Ensab Cedveli, Geneoloji) ecereler, tarihi iin lzumlu ve faydal cedveller olmakla birlikte, kendisine asil bir soy hazrlama meraknda olan, bylece, toplum iindeki yerini salamlatracan umanlarca uydurma ecereler de tanzim edilmitir. Gnmzde hl bu merakn devam ettii, sahaflarda satlan bir fotoraf alp ereveleterek bykbabas veya byk amcas olduunu iddia ederek salonlarnn ba kesine

14 asan, yahut da yine sahaflardan, muhteviyatn dahi bilmedii bir ferman veya berat alp aile yadigr olarak gsterenlere rastlanmaktadr. Bu hususlar gz nnde bulundurularak, her rastlanan ecereyi doru kabul etmek hatal olur.

M. T a k v i m l e r (Kronoloji) Bir olayn getii zaman ok nemlidir. Zaman tesbit edilemeyen bir olayn dier pek ok artlan da bilinemeyeceinden doru olarak deerlendirilmesi mmkn deildir. Zamann tayini iin, ok eski devirlerden tibren eidli takvimler yaplp kullanlmtr. Eski Msr, Babil, Hint, in ve Ssnlerin takvimleri olduu bilinir. Byk skender'in fetihlerini mtekb yaplan Selefkos takvimi, Trklerin oniki senelik hayvan takvimi de daha sonra kullanlan takvimlerdendir. Avrupa'da eski alarda, Julius Caesar'n M. 45 ylnda Julien takvimim yapmasna kadar farkl takvimler kullanlmtr. Julien takvimi ise, 1582'ye kadar ilk ekliyle kullanlmken, geri kald gz nne alnarak drt ylda bir, senenin 365 gn yerine 366 gn saylmasyla, farkn kapatlmas yoluna gidilmi ve 5 Ekime rastlamas gereken gn de 15 Ekim kabul edilerek geri kal telfi olunmaya allmtr. Mslmanlar, slmiyetin ortaya kndan 17 yl sonra, Hz. mer zamannda, Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye g tarihi olan M. 622 ylnn 1 Muharremini balang olarak alan Hicr takvim kullanmaya balamlardr. Ancak bu takvim, ayn dn esasna dayandndan, gne yl gibi 365 gn deil, 354 gn 21 saat kadard. Bu sebeble de her yl bir ncekinden 10 gn 8 saat ksa oluyordu. Buna ramen Osmanllar da bu takvimi kullanmay tercih ettiler. Ancak XVII. yzyln son eyreinde mart ayn ylba kabul eden bir ml takvim kullanmaa baladlar. Bu takvimdeki ay isimleri ise Selefkos takviminden alnmt. Tanzimattan sonra, 1256 (1840) hicr yln, ayn zamanda ml yl kabul eden bir takvimi kullanmaa baladlar ki, iki takvim arasndaki 10 gnlk fark dolaysiyle, gitgide iki tarihin aras ald. Mesel Rum 1 Mart 1341 tarihi Hicri takvimle 5 Cemzyelhr 1343'e denk geldi. 1 Ocak 1926'dan tibren benimsenen Mild takvim ile ise, Trkiye de dier devletlerle ayn takvimi kullanmaa balad. te dnyann eidli yerlerinde ve deiik zaman dilimleri iinde kullanlan takvimlerin farkl oluu dolaysiyle, ayn olaylar iin deiik kaynaklarda baka

15 baka ekillerdeki takvimlendirmeleri tek bir tarihe, bugn kullanlan mld takvime irca edebilmek iin, tarihinin, bunlarn birbirlerine geilerini iyi bilmesi lzmdr. Onun iin de bu dal, tarihin yardmclarndan addedilir. N. Yer A d l a r

(Onomastik)

Tarihi iin yer adlarnn, sadece muayyen mevkileri ifade eden birer ad olmaktan tede, ok byk ehemmiyeti vardr. Yeni bir ky veya kasabann kuruluunda, oraya yeni bir ad aramaya hacet kalmakszn, yerleen topluluun ad verilir. Nitekim, Anadolu bunun mkemmel rnekleriyle doludur. Bu isimler bize, ayn ad tayan boy, airet, cemaat gibi gruplarn nasl bir yaylma gsterdiklerini de anlatr. Dou veya gney-dou Anadolu'daki bir ky adnn Rumeli topraklarnda da olmas, bu dalp yaylmann gzel bir rneidir. Yeni doan ocua, babas veya len kardeinin isminin verilmesi gibi, iskn yerinin deimesiyle yeni yurd edinilen yerde eski isimlerin tekrarland da tesbit olunan hususlardandr. Bu isim vermeler sadece ehir veya kasabaya topluluun adn verme deil, ky ve kasabadan ehire gelite, gelinen yerin adnn mahalle veya semte verilmesi eklinde de kendini gstermitir. Mesel, stanbul'daki Aksaray, Maka, Karaman gibi semtlerle sur dndaki Yeni Bosna, buna rnek olarak gsterilebilir. Bir baka isim verme eklini de Osmanl Devletinin toprak kaybna uramasyla gelen gmenlerin yerletirilmesinde gryoruz. Sultan II. Abdlhamid devrinde gmenlerin yerletirilmesi iin kurulan kylerin birouna Hamidiye ismi verilmitir. te bu yerleme yerleri ile uraan ilim dalna toponimi; deniz, nehir, gl gibi su adlaryla uraana hidronimi; ahs adlaryla uraana ise antroponimi ad verilir. Tarihin yardm ald disiplinler, bunlardan ibaret de deildir. Asker tarihin lykyle yazlabilmesi iin strateji ve taktik, madenciliin tarihi iin jeoloji bilmeye ihtiya vardr. ktisat Tarihi aratrmalarnda ok kere istatistikm yardmna ba vurulur. Elektronik a olan gnmzde her sahada olduu gibi tarih aratrmalarnda da bilgisayar geni bir kullanm alan bulmutur. Tarihi, kendi sahasn aan hususlarda bu konularn uzmanlarna danmak, onlardan yardm istemek zorundadr.

17

kinci Blm
TARHN KAYNAKLARI Kaynak, tarih bilgi veren malzemedir. nsann syledii veya yazd, yahud ml ettii herey onun hakknda bilgi verebilir. Ancak, her bilgi veren malzeme kaynak olma zelliine de sahib deildir. Bu malzemenin kaynak addedilebilmesi iin, a) devrinde vcde getirilmi olmas; b) devrine yakn bir zamanda ve devrinin kaynaklarndan faydalanlarak meydana getirilmi olmas gerekir. Birinci gruba girenlere ana kaynak ad verilir ve tarih aratrmalarnda son derece mhim ve kymetlidirler. Bir olaya fiilen itirak etmi veya ok yakndan takib etmi bir kimsenin kaleme ald eser veya bir zafer sonunda onun hatrasn yaatmak iin dikilen bir kitabe yahud bide, bu cins kaynaklardandr. Devletin resm evrak da, hi phesiz, bu gruba girer. kinci grup kaynaklar, birincilerin bulunmad hallerde nem kazanrlar. Bunlar, ana kaynaktan faydalanlarak meydana getirildikleri takdirde birinci elden kaynak addedilirler. Ana kaynakla birlikte birinci elden kaynan da bulunmamas halinde, birinci elden kaynaktan faydalanlarak meydana getirilen ikinci elden kaynaklar nem kazanr. Osmanl vak'anvis tarihlerinin bir ksm, seleflerinin eserlerini de kullandklarndan, bu kaynak eserlerin gnmze ulamas halinde, o tarihler arasndaki

18 vekayi bakmndan, birinci derecede kaynak olma zelliklerini kaybetmektedirler. Mesel, Naima Tarihi, Hasan Beyzade Tarihinden nakledilen pasajlarda ehemmiyetini kaybettii halde, gnmze ulaamayan rih'l-Menrzde'nin eserinden dere edilen pasajlarda, birinci elden kaynak gibi mtalaa edilmektedir. Ancak, ana kaynak varken birinci ve ikinci elden kaynaklarn n plna gememesi lzmdr. Ana kaynak olmad takdirde ise birinci elden kaynak n plna geecektir. Olaylara deiik biimlerde yaklalmas veya kaynan tenkid szgecinden geirmesi hallerinde ikinci elden kaynaklar dahi ihmal edilemez. Burada zerinde nemle durulmas gereken bir husus da, kaynakla aratrmann birbirine kartrlmamasdr. Gnmzde pek eidli malzemeden faydalanlarak hazrlanm eserler iin hibir ekilde kaynak tabirinin kullanlmamas icab eder. I. KAYNAKLARIN TASNF Modern teknolojinin gnlk hayata girmesinden nceki devirler iin kaynaklar, 1. szl, 2. yazl, 3. kalntlar olarak ayrlmken, yakn gemi zerinde inceleme yapacaklar iin artk teyp ve video bandlar, dokmanter filmler gibi bir takm malzemenin de kaynaklar arasna alnmas gerekmektedir. Bunlar, kaydl veya grntl ariv malzemelerindendir. Batda E. Bernheim tarafndan yaplan, bizde de Prof. Z.V. Togan ve Prof. . Kafesolu taraflarndan benimsenen tasnife gre, yazl ariv belgeleriyle birlikte bunlarn da kaynaklar iinde nc grup olan kalntlarda yer almalar icab eder. Halbuki, ariv belgeleri daima ana kaynak durumundadr. Nitekim, bunu gz nne alan G. Monod, ferman, berat, ahidnme, meclis zabtlar gibi tarih eserler dedii malzemeyi kanunlar, hesab defterleri, mektublar gibi tarih olmayan eserler adn verdii malzemeden ayrm ve birinciyi bidelerle birletirerek muharrer veya mahkk eserler adyla ayr bir grup meydana getirmitir. Kaynak malzemesinin, topland yere gre tasnifi de mmkndr ki burada, szl kaynaklar dndakiler ariv, ktbhane ve mze malzemesi olarak bir tasnife tabi tutulmutur. Gerekten, insana bal bulunan, insana hizmet eden, insan anlatan, mevcudiyetini, faaliyetini, zevklerini ve olu biimini ifade eden herey tarihin yazlmasnda kullanlr. Mesel, uaktan grlen bir manzara, yerde iken tesbit edilemeyen baz hususlarn akla kavumasn salar. Kuzey Afrika'daki Roma snr tahkimat (limes) byle kefedildii gibi, Ege blgesi'nde bugn eltik zraati ya-

19 plmayan yerlerdeki 60x60 eb'adndaki tarlalarn havadan tesbiti, XVI. yzyl Tahrir Defterlerindeki eltik ekimine dair kaydlar dorulamaktadr. A. S z l K a y n a k l a r Szl kaynaklar, mene'i belli olan veya olmayan, fakat, azdan aza sylenerek gelen tarih iirler, hikyeler, efsneler, destanlar, menkbeler, vs. dir ki, bir ksm daha sonra kaleme de alnmtr. Fakat hibir zaman yazl kaynak olarak vcda getirilmi malzeme lsnde gvenilir olamazlar. Bunlar, ancak yazl kaynaklarn bulunmad durumlarda veya onlara yardmc olarak ve ihtiyatla kullanlma durumundadrlar. 1. Tarih iirler Halk arasnda en yaygn ekillerden biri olup halk irleri tarafndan, bir hatrann yaatlmas iin, destn mhiyette olmamak zere meydana getirilip azdan aza yaylan iirlerdir. Bunlarn rneklerine, Asya'da Trk, Mool ve Arablar arasnda, Avrupa'da ise Germenlerde rastlanmaktadr. 2. Hikyeler Burada kasd edilen hikyeler, tabi, iinde tarih bilgi olanlardr. Bunlar da, a. Mahall olanlar, b. Milletler aras mnsebetler neticesinde bir memleketten dierine, bir kt'adan br kt'aya geerek ufak tefek farklarla dnyann birok yerinde tekrar lananlar olarak snflandrlabilir. Birincilerde tarih gerek pay bulunabilirse de ikinciler, ahs ve yer adlarnn deimesi suretiyle deiik memleketlerde tekrar edildiklerinden gvenilir deildirler ve bu sebeble de kaynaklar iine sokulmamaldrlar. 3. Efsneler Bunlar da tarih kaynak gibi grnmekle beraber gerek deillerdir. Hikyelerde olduu gibi efsneler de a. Mill, b. Milletler aras olmak zere ayrlrlar. Birinci grupa girenler, milletlerin karakterlerini aksettirmesi bakmndan mhimse de ikinci gruptakiler iin byle bir zellik de sz konusu deildir."

20

4. Mytoslar (Mitler) ok tanrl devirlere id olan mitoslar da bir nevi efsnedirler. Doup gelitikleri blgelerin dnce tarz ve temayllerini ortaya koyarlar, fakat gerekle bir ilgileri yoktur. 5. Destanlar Nazm trnde olan destanlarda olaanst olaylar, tabiatst varlklar yaratlarak mbalaaya kalsa bile esas konu, tarih hakikatlere dayanr ve bu bakmdan tarih kaynak olarak kullanlabilirler. Nitekim, esas yazl kaynaklardaki boluklarn doldurulmas iin destanlarn kullanld eserler de mevcuddur. Destanlarn bize intikal eden ekilleri ise, daha sonraki devirlerde kaleme alnm olanlardr. 6. Menkbeler Gerek Dou, gerekse Bat'da azizler, evliyalar ve eyhler hakknda sylenenlere menkbe denilmektedir. Bunlardan bazlar, bu ahslarn yaptklar iler, gsterdikleri kerametlerle ilgili olduu gibi bazlar da mezarlarnn yerlerini konu etmektedir. Mesel, Hac Bekta- Veli menkbesi veya Hz. Hlid'in mezarnn yerinin Akemseddin tarafndan bulunuu gibi. Menkbeler de zamanla yazl hale gelmi ve Menkbnmeler ad altnda tarih kaynak olarak nemleri artmtr. Menkbnmelerde, onlara konu olan ahsiyetlerin zelliklerinden baka devrinin dnce tarzn tesbit etmek de mmkn olabilmektedir. 7. Fkralar ve Ataszleri a. Tarih ahsiyetlere atfedilen baz fkra ve anekdotlarla b. Tarih ahsiyete mal edilsin veya edilmesin ataszleri de o toplumun d n tarzn aksettirmeleri bakmndan tarihi iin mhimdirler. B. Y a z l , i z i l i , G r n t l

S e s l i ve

K a y n a k l a r

1. Ariv Malzemesi Gnmzde ariv malzemesi denilince sadece yazl olanlar deil, ses, resim, fotoraf, izim ve grnt gibi malzeme de dnlmektedir. Bu bakmdan, yazl olanlarla dierlerinin ayrlmas gerekir.

21 a. Yazl Ariv Malzemesi Bunlar da birka grupta incelenebilir. aa. Ferman, berat, emir, hkm, ahidnme ve muhedenmeler gibi hkm darn imza, mhr veya iaretini (damga, tura) tayan belgelerle bunlarn resm kopyalan; dvn ve meclislerin mzkere ve/veya kararlarn ihtiva eden belgeler. ab. Kanunnme, nizmnme, adletnme gibi zamannda hukuk bir vazife gren belgelerle adliye zabt ve kararlarn ihtiva eden dosya ve siciller. ac. zel akidlerin tescil edildii noterlik belgeleri ile zel mektublar. Tarih kaynak olarak bunlarn herbirinin kullanl yeri farkl olmakla beraber, ana kaynak olarak gvenilirlikleri mnakaa edilemez. Fakat, bu tip belgelerde dahi zaman zaman tarihiyi yanltabilecek baz hususlar bulunabilir. Mesel, iki ayr devletle hemen ayn artlan hv iki muahedenin grmeleri bir arada yrtlmesine ramen biri imzaland halde dieri, aradaki baz ihtilflarn halli iin bir sre gecikebilir. Buna ramen, ikisi arasnda parelellik arzu edildiinden, ikinciye de, esas akd tarihi deil, dier devletle yaplann tarihi atlabilir. Nitekim, XIX. yzyln ikinci yarsnda dahi bunun bir rneini grmek mmkndr. Kanlca Ticaret muahedelerinden sadece Fransa ile yaplann tarihi 29 Nisan 1861 olduu, ngiltere ile imzalanmas mays ortalarn bulduu halde her iki devletle yaplan da 29 Nisan tarihini tamaktadr. zel mektublarda ise, ahsn hisleri de ie karacandan, dierlerine nazaran ihtiyatla kullanlmalar gerekir. b. izili Ariv Malzemesi Devrinde yaplm pln ve haritalar bu grup iinde yer alr. ba. Bir ehrin, bir yapnn, bir let vs.nin plnlar, daima konuya k tutacak mhiyettedir. ehirlerin gelimesi, yangn gibi fetler dolaysiyle meydana gelen pln deiiklikleri, tarih seyir iinde mahalle ve sokak adlarnda vuku' bulan de iikliklerin bu plnlardan takibi mmkndr. yi izilmi bir ev pln, devrinin yap zellikleri ile birlikte o blgede veya o ehirdeki insanlarn yaama biimleri hakknda da ok kymetli ip ular verebilecek niteliktedir. Yine bir fabrika, bir rhtm veya bir iskelenin pln da devrinin ihtiyalar ile birlikte teknik hususiyetlerini de aksettirecektir. bb. zellikle tarih corafya aratrmalarnda devrinde yaplm haritalar pek mhim kaynaklardr. Dolan bir krfez, mecras deien bir nehir, yok olan veya yeri yahud da ismi deien bir kyn ancak bunlarn yardmyla asl ekilleri gr-

22

lebilir. c. Grntl ,Ariv Malzemesi ca. Resim ve fotoraflar Bunlardan resimler, ister karakalem, ister sulu boya veya yal boya olsun yazl kaynaklarda bulunmayan pek ok zellii aksettirebilirler. Bir sava veya talime id resmin asker nemi yannda kyafetler ve kullanlan silhlar gstermesi bakmndan kltr tarihi asndan da ehemmiyeti byktr. Bu konuda Osmanl minyatrlerinin kymetleri de dierlerinden aa kalmamakla birlikte ktbha-ne malzemesi olan eserlerin iinde bulunduklarndan, onlardan ayrlmaktadrlar. Resme nazaran daha yakn tarihlerden tibren faydalanlabilen malzeme arasnda olmakla birlikte fotoraflar, hem izim, hem de resimlerin vazifelerini grebilmektedirler. cb. Dokmanter filmler ve video barutlar Sinema ve televizyon-video, toplum hayatna girilerinden sonra, sadece elendirici deil, eitici-retici de olmular; aktel konularda da film ve kasedler byk hizmetler grmeye balamlar; bylece, bunlar ihtiva eden arivler oluturulmutur. Mesel II. Dnya Sava iin yazl malzemenin yannda olaylarn cereyan srasnda ekilen filmlerin byk kymeti vardr. Ayn ey gelecekte, gnmz video bandlan iin sylenecektir. d. Sesli Ariv Malzemesi Gnmzde, dierleri kadar olmasa bile sesli ariv malzemesi de kaynak olarak deer kazanmtr. Bunlar da ta plklardan balayarak ses kasedlerine kadar gelmitir. Ancak, bandlarda ekleme ve karma, yani montaj imknlarnn bulunmas, onlar % 100 gvenilir bir kaynak olma imknndan mahrum brakmaktadr. Maamafh, yine de bunlardan mstani olmak mmkn deildir. 2. Ktbhane Malzemesi Devrinde kaleme alnan kaynak eserler, ktbhane malzemesi iinde yer alr ve birka grupta incelenebilir. a. ecereler (Geneoloji) Bat'da Yunan ve Roma devirlerinden tibren ecereler tutulduu gibi Trkler ve Arablarda da ensab cedvelleri dediimiz cedveller mevcuddur. Hkmdar veya ulema aileleri ecereleri olduu gibi, muayyen bir mevkii igal edenlerin de srayla listelerini ihtiva eden cedveller bulunmaktadr.

23

b. Takvimler ve Yllklar ba. Takvimler, olaylarn kronolojik olarak gn gnne tutulduu cedvellerdir. Hristiyanlar, bu ii kilise ve manastrlarda yapmlardr. slmda da ayn usln kullanld malmdur. Timur ve Seluklular zamanlarnda takvimler tutul duu gibi, Osmanllar da bu usl devam ettirmilerdir. Bu takvimlerden kurulu devrine id bazlar Nihal Atsz 1 ve Prof. Dr. Osman Turan2 taraflarndan ner edilmilerdir. bb. Yllklarn tutulmas ise Asurlular devrine kadar uzanmaktadr. Bunlarda da olaylar kronolojik olarak kaydedilmilerdir. Orta Asya Trk tarihi iin in, Do u Avrupa Trk kavimleri iin Rus yllklar mhimdir. Orta Avrupa'da Leh ve Macarlar taraflarndan tutulan yllklarn mevcudiyeti de bilinmektedir. c. Vekayinmeler Bat dillerinde kronik adyla anlan vekayinme tr eserlerin ilki Kayseri piskoposu Eusebios tarafndan kaleme alnm olup 323 ylna kadar olan olaylar ihtiva eder. Bu tarihten tibren rnekleri grlen tarza slm tarihileri arasnda da rabet olunmutur. Osmanllar da bu an'aneyi srdrmlerdir. Vekayiin zabt iin XVIII. yzylda Dvn- Hmyna bal bir vak'anvis3 (veya daha doru tabiri ile vekaynvis) kalemi kurulmu ve Naim Mustafa Efendi, ilk defa vak'anvis sfatyla bu vazifeye tayin edilmitir. Her ne kadar XVIII. yzyldan nce de Sarayca, ehnameci adyla Osmanl Devleti tarihini yazmak iin vazifelendirilenler olmusa da stat bakmndan bu iki vazife arasnda fark bulunduu muhakkaktr. Vak'anvisliin, devletin resm bir messesesi olarak ortaya kt dnldkte, sadece Naim Mustafa Efendi'den tibren resmen vazifelendirilenlere vak'anvis/vekaynvis; yazdklar eserlere ise vak'anvis tarihi denilebilecei, daha nce veya daha sonra zel olarak kaleme alman kroniklere bu adn verilemeyecei kendiliinden ortaya kar. d. Biyografiler ve Otobiyografiler da. Tarihe mal olmu ahsiyetlerin hayatlarnn hikyesi (biyografi), eski

1 Osmanl Tarihine Ait Takvimler, /, 824, 835 ve 843 Tarihli Takvimler, stanbul 1961; Fatih Sultan Mehmed'e Sunulmu Tarih Bir Takvim stanbul Enstits Dergisi, III (1957), 17-23; Hicr 858 Ylma Ait Takvim Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, Ankara 1975, s. 223-283. 2 stanbul'un Fethinden nce Yazlm Tarihi Takvimler, Ankara 1954. 3 Bu kelime zaman zaman vak'anvist eklinde kullanlyorsa da dorusu vak'anvisdn.

24

Yunan ve Roma'da da rnekleri grlen tercme-i hl kitablarnda bulunur. slm devletlerinde de bu tarza nem verilmi ve eidli mellifler tarafndan biyografik eserler vcde getirilmitir. Ykut- Hemev, bn Hallikan bunlardan sadece ikisidir. Osmanllarda da sadrazamlar, eyhlislmlar, ulem, kapdan paalar, reislkttablar, hattatlar gibi eidli meslek gruplarnda isim yapm ahsiyetler iin ayr ayr biyografi kitablar yazlmtr. uar tezkirelerinde ise her trl meslek erbabndan olan irlere yer verilmitir. Mstakil tercme-i hl kitablar dnda vekaynmelerde de her yla id vekay sonunda o yl iinde len ahslarn biyografilerini ihtiva eden vefeyat ksmlar bulunmaktadr. db. ahsn hayat hikyesinin kendisi tarafndan kaleme alnmasna otobiyografi denilir. Az saydaki mstakil otobiyografiler yannda, baz yazarlarn eserlerinde ayr bahisler aarak biyografilerini verdikleri de grlmektedir. Mesel Takprlzde akayku'n-Numniyye'si sonunda; Ktib elebi, Sullemu'l-vus ve Mzmi'l-hakk'nd-d; Cevdet Paa, Tezkir'inin 40. tezkiresinde hayat hikyelerini vermilerdir. Zaman zaman, bir mnsebetini drerek kendilerinden veya meslek hayatlarndan bahseden yazarlara da rastlanr. Bu bilgilerin bir araya getirilmesiyle ise o ahsn biyografisi ortaya karlr. Ancak bu kaydlar, mesel Ltfi Paa ve l'de grld gibi hiss ve tarafgirne de olabilir. Onun iindir ki otobiyografilerin, kullanlrken mutlak surette tenkid szgecinden geirilmesi gereklidir. Yine bunun gibi, devlet kademelerindeki bir ahsa takdim edilen eserdeki, o ahsla ilgili vg, gr ve dnceler de ihtiyatla kullanlmaldr. e. Htralar Devrinin olaylarna k tutmas bakmndan hatra nevinden eserlerin kymeti vardr. Eski alarda Julius Caesar'n hatralar mehurdur. Bizans mparatoru Kantakuzenos, Timur ve Bbr de hatrat brakanlardandrlar. XIX. yzyldan tibren hatrata verilen nem artm, Sultan II. Abdlhamid, Midhat, Said ve Kmil Paalar ile ttihad ve Terakki'nin 1. nr.h yesi brahim Temo da dahil birok mhim ahsiyet hatralarn yazmlardr. Cumhuriyet devrinde Nutuk, Atatrk'n hatralar kabul edildii gibi, onun mesa arkadalar . nn ve C. Bayar da hatralarn yazm veya kaydettirmilerdir. Hatralarn da tam bir objektiflik iinde yazlmas mmkn olmayp daima hisler ve ahs grler n plnda tutularak kaleme alnacaklarndan, dier eserlerle karlatrlmadan, yani tenkidi yaplmadan kullanlmamaldr. f. Seyahatnameler Seyahat intibalar diyebileceimiz bu eserler, ok kere yabanc bir lkeyi

25

tasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince enteresan grdklerini yazmlardr. Bazan o milletten birinin gremeyecei veya yazamayaca bireyi bulup karmlar, bazan da eseri cazip klmak iin mbalaaya kamlardr. Hatta seyahatnamelerin bir ksmnda, dier eserler veya nceki seyyahlardan alnan pasajlar, seyyahn kendi intiba veya gr gibi aktarlmtr. Bu bakmdan seyahatnameler kullanlrken de dikkatli olunmal, doru ile yanl veya mbalaann ayrd edilmesine allmaldr. Seyahatname trnn ilk rneklerinden X. yzylda dil havzasna seyahat eden bn Fadlan ile XIII. yzylda Asya'da seyahat eden Marco Polo, XIV. yzylda Anadolu'yu dolap ok kymetli bilgiler veren bn Battuta saylabilir. Batl seyyahlar iin Yakn Dou hayli cazip gelmi, XVII. yzyldan sonra bu blgeyi ziyaret eden seyyah says da artmtr. Dier milletlere mensub olanlar yannda ngiliz seyyahlarnn says ise hayli kabarktr. Seyahatnamelerden bahsederken XVII. yzyl Trk seyyah Evliya elebi'yi de unutmamak lzmdr. Zaman zaman mbalaya kaan ifadesine ramen bu seyahatname, asla vaz geemeyeceimiz bir kaynaktr. g. Sreli Yaynlar Bunlar gazete ve dergilerden meydana gelir. lk duvar gazetesi diyebileceimiz yaz ile haber vermeye Roma'da Julius Caesar zamannda Ata Diurna ile balanmtr. Matbaann icadndan sonra ise ilk olarak Strasburg'da (1609) Almanca olarak yaynlanan gazeteyi Anvers (1619), Londra (1622), Paris (1631), Roma (1640) ve dier lkelerdekiler takib etmitir. Osmanl Devleti hududlar iinde Trkeden nce Franszca gazeteler yaynlanmtr. 1828'de Msr'da kan Vak'a-i Mshyye, Trke-Arabcadr. Devletin ilk resm gazetesi Takvm-i Vekay, 1831'de yayn hayatna girmitir. Resm olmayan ilk Trke gazete ise bir ngiliz tarafndan 1840'da yaynlanmasna balanan Cerde-i Havdis'dir. Bunu dier gazetelerle dergiler takib etmitir. Gnmzde vekayinme vazifesi bu yaynlar tarafndan yrtlyor denilebilir. Ancak, yorumlarda her zaman tarafsz kalnd sylenemez. Hatta, ayn haberin iki farkl gre sahib gazete tarafndan deiik tarzlarda verilmesi de seyrek rastlanan birey deildir. Ayrca, gazeteler bazan daha nce tarihi iln edilmi bir toplant, bir bulumay, tehir edilmi olduunu tahkik etmeden veya oraya muhabir gndermeden, yaplm gibi gsterebilmektedirler. Yahut programda ad yazl ahs toplantya katlamad halde o konumay yapm gibi yazabilmektedirler. Bu bakmlardan, her gazete, her yazar veya muhabirin ciddiyet derecesi ve fikriyat bilinmeden, ayn haberi veri, ayn olay yorumlay tarzlar mukayese edilme-

den, tek bir gazetenin kullanlmas, ilmin ciddiyetine glge drebilir, h. Dier Malzeme Gnmzde duvar ilnndan sinema afileri ve el ilnlarna kadar her trl basl kt ktbhanelerde toplanmakta olup bunlarn gelecekde siys, sosyal, iktisad ve kltr tarihi almalarnda kaynak olarak kullanlacanda phe yoktur. C. M z e l i k

Ma l z e m e

Bunlar, binalar veya ak hava mzelerinde korunan her trl kalnt (bakye)lardr. Tarih bir hatray yaatmak zere yaplanlarla byle bir gaye gtmeksizin yaplanlar olarak iki ksmda incelenebilir. 1. Tarih Bir Hatray Muhafaza veya Nakletmek zere Yaplanlar a. Bir Hatray Yaatan Kitabe, bide, Heykel ve Zafer Taklar Bir hatray yaatmak zere dikilen kitabeler olabilecei gibi cami, mekteb, medrese, kervansaray, eme, sebil, vs. bir yapnn banisi ve yapld tarihi ihtiva eden manzum yahut mensur kitabeler de vardr. Birinciler iinde Mezopotamya ve ran'daki ivi yazl kitabeler, Roma ve Bizans kitabeleri yannda taa hakkedilmi vakfiye ve adletnmeler de bulunur. Ktahya'da Germiyanolu Yakub Bey vakfiyesi, stanbul'da Atf Efendi Ktbhanesinin duvarna hakkedilmi vakfiyesi ve Bayburd'da Ulu Cmi'in kaps yanndaki adletnme bunlara rnek olarak gsterilebilir. Bu tip kitabeler, yazl kaynak addedilerek, hatray yaatanlar grubuna sokulmaktadr. Heykel ve zafer taklar ise, bir ahs veya bir olay yahut kazanlan bir zaferin gelecek nesillerde canl olarak yaamasn temin etmek iin yaplm olup, zerinde bir kitabe bulunduu takdirde ayn zamanda kitabeler grubuna girerler. Kitbesiz olanlarda heykel veya takn ekli, zerindeki kabartma ve resimler de gerek dikili sebebi, gerekse san'at ynlerinden ok ey ifade ederler. b. Lhid ve Mezar Talan Mezar talar, biyografilerin yazlmasnda ktbhane ve ariv malzemesinin boluklarn doldurabilecek kaynaklardr. Nitekim, Sicill-i Osmn mellifi Mehmed Sreyya Bey, eserini hazrlarken stanbul'daki hazreleri dolaarak mezar

27

kitabelerinden toplad notlar, geni lde kullanmtr. Mezar ta kitabeleri sadece biyografi yazmnda deil, yerleme yerlerinin tarihlendirilmesinde de byk i grr. Mezar talarnn zerlerindeki lm tarihleri XVII. veya XVIII. yzyla kadar inen bir kyn, XIX. yzylda kurulduu elbette iddia edilemez. u halde mezar talar, yerleme yerlerinin tarihlendirilmesinde kullanlabilecek kaynaklardr. c. Hudud ve Kilometre Talar Bunlar da snr ve yol gzerghlarnn tayininde yardmc olurlar. d. Madalyalar Madalyalar, tarih bir olay yaatmak, bu olayda baar gsterenleri mkfatlandrmak gayesiyle hazrlanm olduundan, kaynak vazifesi grrler. 2. Bir Hatray Muhafaza ve ntikal Dncesi Olmayanlar a. nsan Vcudu Bakiyeleri nsan iskeletleri zerinde yaplan tetkikler, bir blgede hangi devirlerde hangi rklara mensub insanlarn yaadn gstermek bakmndan mhimdir ve bu husus, antropologlar kadar tarihileri de megul etmektedir. b. rf ve detlere id Madd Kalntlar Bu cins kalntlar iinde her trl ev eyalar, giyecekler ve eidli maksadlarla kullanlan letler saylabilir. Arkeolojik kazlarda bulunan kalntlar sayesinde, hakknda aratrma yaplan toplumun kltrnn akla kavuturulmas mmkn olur. c. Dil Bir dilde nesilden nesile intikal eden deyim ve terimler, ive farkllklar da kalntlar iinde yer alr. d. Paralar stnde, adna para baslan hkmdarn ismi ile darb tarihi ve hatta saltanatnn kanc ylnda basld gibi hususlar bulunduundan paralar, zellikle bir devletin kurulu devrine id ok nemli kaynak vazifesi grrler. Bilindii gibi sikke darb, bir hkimiyet almetidir. Bu bakmdan ilk sikkenin hangi hkmdar zamannda basld nem kazanr. Nitekim, yakn zamanlara kadar ilk Osmanl sikkesinin Orhan Bey zamannda basld zannedilirken Osman

28

Bey'in adna baslm sikkenin bulunmasyla tarih bilgilerde deiiklik olmutur. Fakat sikkelerin k tuttuu konu, bundan ibaret deildir. Kt paralarn kullanlmaa balanmasndan nceki devirlerde altn, gm ve bakr sikkeler kullanldndan, bunlarn saflk derecesi ile arlklar ve hangi madenden kesildikleri de devrinin iktisad durumunu aksettirmesi bakmndan nemlidir. e. Arma ve Mhrler zellikle ortaada derebeylik devrinde kullanlan armalar, hkimiyet iaretidirler. Bu sebeble de bayrak, para, maden eya ve yaplarda bulunduklarndan o devir tarihi ile uraanlar bakmndan ehemmiyeti hizdirler. Eski alardan itibaren kullanlagelen mhrler de paralar kadar nemlidir. Tarih ihtiva etmeyen belgelerin, tarihli olanlarn mhrleriyle karlatrlmas suretiyle tarihlendirilmeleri de mmkn olabilmektedir. II. KAYNAKLARIN TENKD Kaynaklarn kullanlmadan nce gerek veya sahte yahut zerinde oynanm olup olmadnn aratrlmas lzmdr. Ancak, shhatinden emin olunan malzeme hakik kaynak deeri tar. Kaynak olarak grlen, aslnda sahte veya baz maksadlarla deiiklie uratlm bir malzemenin hakik zannedilip kullanlmas, yazlan eserin inanlrlna ve dolaysiyle de ilme glge drr. Kaynaklarn tenkidi, d ve i tenkid olmak zere iki merhalede yaplr. Aslnda bunlar, birbirinden sadece bir mantk esprisi gayretiyle ayrlrlar. Hakikatte byle bir ayrm sun'dir; zira, d tenkidin yaplmas da muhtevann bilinmesiyle yakndan ilgilidir. Hatta, Halkn'a gre, bazan i tenkid, d tenkidden nce gelir; bunun iin de o, tenkidin, btn cepheleriyle birden ele alnmas gerektiini ifade eder. A. D T e n k i d 1. Eserin Tantc Unsurlarnn Tesbiti a. Eserin Ad, Yazar ve Te'lif Tarihinin Tesbiti aa. lk yaplacak i, eserin yazarnn tesbitidir. Yazarn ad, ya cild iindeki ilk sayfada eserin ad ile birlikte bulunur veya mukaddimede yahut da eserin iin-

29 de bir vesileyle geer. Mesel, Kanun devri veziriazamlarndan Ltfi Paa, Asafnme 'sinde, bu risalenin mellifi ez'af- ibadullah Ltfi Paa ibn Abdlmu'n... diyerek sadece adn vermekle kalmayp, baba ad yerindeki Abdlmu'in ismiyle de devirmelikten geldiini anlatmakta; daha sonra da kaleme alma sebebini belirterek ...bu risaleyi te'lif edip ismini Asafnme kodum demektedir. Daha pek ok eserde bu tarz kaydlar bulabiliriz. Fakat baz eserlerde mellif, adn aka yazmaz. Sadece memuriyeti hakknda bilgi verir. Eser, belli tarihteki olaylar konu ediyorsa, yazarn adnn tesbiti olduka kolaylar. , o tarihte bahis konusu memuriyette kimin bulunduunun tesbitine kalr. Tabi burada da bazan olayn ay, hatta gnnn bilinmesi mecburiyeti ortaya kabilir. Zira, ayn yl iinde bir memuriyette birka defa deiiklik olabilir. Baz dairelerde ise ayn vazifeyi ifa eden birden fazla ahs bulunabilir. Dvn- Hmyn hocalar, hassa tabibleri gibi. O takdirde, ismin tesbiti hayli gleir, hatta baz hallerde imkanszlar. Maamafih, tarih ve memuriyetin bilinmesi halinde, biyografik eserlerden, bunlar ihtiyaca kfi gelmedii takdirde Osmanl devri iin arivdeki Dvn- Hmyn ruus kaydlarndan isim tesbiti yoluna gidilebilir. Ktbhanelerdeki eserlerin yazar ve adlarnn tesbiti, ktbhane kataloglarnn hazrlanmas srasnda uzmanlarca incelenerek tesbit edilmi olduundan, ok kere bu nevi glklerle karlalmaz. Fakat baz hallerde, katalog hazrlanmas srasnda eser tehis edilememi olabilecei gibi, bazan da yanl isimlendirilmiler bulunabilir. Mesel, TSMK Katalogunda Gelibolulu l'nin eseri Nushat'sSeltn'in, Tesrfatnme olarak kayd edildiini; yine ayn eserin Millet Ktbhanesi Ali Emir kitablar arasndaki bir nshasnn da Asafnme eklinde getiini sylemek bu nevi hatalara kar aratrcnn ok dikkatli olmas icab ettiini ortaya koysa gerektir. ab. Bir eserin ad ve yazarnn bilinmesi kadar kaleme alnd tarihin de bilinmesinde zaruret vardr. Bu hem birinci veya ikinci elden bir kaynak oluunun tesbiti iin mhimdir; hem de birden fazla kaleme alnan eserlerde kanc te'lif olduunun tesbiti bakmndan ehemmiyet arz eder. Eserin, hepsi de mellif hatt ile birka nshas, -ki mellif tarafndan yazlm bu nshalara mellif nshas denirve bu nshalar arasnda da farkllk varsa, ikinci ve daha sonraki te'liflerde ilkine nazaran ne gibi deiiklikler yapldnn tesbiti bakmndan, nce te'lif tarihlerinin bilinmesi gerekir. Te'lif tarihi de eserin sonunda fera kayd (kolofon) denilen ksmda bulunur. b. Eserin Mstensihi ve stinsah Tarihinin Tesbiti Bir eserin, mellif nshasndan baka, eidli tarihlerde istinsah (kopye)

30

edilmi nshalar bulunur. Bu nshalarn fera kaydnda kitabn te'lif deil, istinsah tarihi ile mstensihin (kopye eden) ismi kaydedilmitir. Bylece, istinsahn, te'lif tarihine yaknlk derecesi anlalr. Ancak, en eski kopye, her zaman asln sadakatle aksettirmez. Ayrca, baz eserlerde fera kayd da ihmal olunmutur. c. sim ve Tarih Bulunmayan Eserlerin Yazl Tarihinin Tesbiti ca. Kimin tarafndan yazld bilinen, fakat te'lif tarihi olmayan eserlerin ya zld tarihin tesbiti, mellif hakknda yeterli bilgi olup olmamasna baldr. M ellifin biyografisi hakknda yeterli bilgi varsa te'lif tarihi de kendiliinden ortaya kacaktr. Fakat mellifin sadece ismi bilinip yaad devir tesbit edilemiyorsa, ahidi olduu olaylardan hareketle tarihlendirmek mmkndr. Mesel, herhangi bir olayn neticelenmesinden hemen sonra te'life baland ve alt ay iinde bitiril dii veya filnca hkmdarn clusunu mtekb kaleme alnd yahud yazarn, pek malm bir ahsn himayesinde olduu gibi hususlar zikr edilmise, te'lif tarihi hakknda bazan kesine yakn tahminler yapmak mmkndr. cb. Baz hallerde belli bir ahs iin kullanlan vezr-i zam- sabk Mustafa Paa, defterdar- esbak Ahmed Paa, kapdn- derya merhum Hayreddin Pa a gibi ifadeler de bulunabilir. Bu sfatlar, tarihlendirmede mhim ip ular ola rak kullanlabilir. Zira, sabk, esbak gibi sfatlar, o ahslarn vazifelerinin so na ermi olduu; merhum ise, artk hayatta bulunmadn gsterir. Byle bir durumda eserin en erken (terminus postquem) hangi tarihte te'lif edildii belirlen mi olur. Yine ayn tarzda bir tesbitle en ge (terminus antiquem) tarih de buluna bilirse, eserin yazln muayyen iki tarih arasndaki devreye indirmek mmkn olur. cc. Bu nevi kaydlarn olmad hallerde ise, eserin ok dikkatli bir tetkikten geirilerek baz ip ularnn deerlendirilmesi gerekir. Mesel, bir sikke ayarlama sndan bahs ediliyor olabilir. Bu ayarlama srasnda eer 100 dirhem gmten o tarihe kadar 420 ake kesilirken artk 450 ake kesilmeye baland belirtiliyorsa, bu olayn 1565'e rastlamas dolay isiyle tarihlendirme 1565 etrafnda yaplacak de mektir. cd. Kdn cinsi, hattn karakteri ve tezhibli balklar da eserin tarihlendirilmesinde rol oynayan mhim faktrlerdir. Kdn cinsi, rengi, iindeki izgi ve filigranlarn ekli yann tayininde rol oynayan unsurlardandr. Yaz ise, zaman iinde tekml gsterdiinden mtekb iki asrn yazsn birbirinden ayrmak kabildir. Yazdaki baz hususiyetler ise, muayyen tarihlerden tibren grlmeye balamlardr.

31 Bunun gibi, yazma eserlerin ilk sayfalarnn bana yaplan tezhiblerdeki unsurlar da yapldklar devrin zelliklerini aksettirmektedirler. te btn bu hususlarn inceden inceye tetkiki de eserlerin yazldklar tarihlerin belirlenmesinde rol oynarlar. d. Eserin Yazld Yerin Tesbiti Eserin yazl yeri de dier hususlar kadar mhimdir. Eer eserde buna dair bilgi yoksa, burada da baz tahminlerde bulunulabilir. Eserin dil ve ive zellikleri ve hattn karakteri, mtehassslara ok eyler syleyebilir. Mesel, Anadolu ve Krm'da yazlm eserler dil bakmndan ayr zellikler gsterir. Yaznn karakteri de yazld blgenin tesbitinde nemli bir rol oynar. Mesel, nesih gibi en ok kullanlan bir yaz tr blgeden blgeye deiik karakterler arz eder. Memlk neshi kullanlm bir eserin Osmanl dairesinde yazlm olduu dnlemez. Bunun gibi, ran ile Osmanl taiiklerinin birbirinden ayrlmas da mmkndr. 2. Kaynak Tahlili a. Eserin Orijinalliinin Tesbiti Eserin ad, mellifi, te'lif tarihi gibi hususlar tesbit edildikten sonra kaynak olarak kymetinin tesbiti lzmdr. Tamamen orijinal bir eser midir, yoksa baka kaynaklardan faydalanlarak m kaleme alnmtr? Birinci elden bir kaynak olduu takdirde hangi ana kaynaklan ne lde faydalanarak kullanmtr? gibi sorularn cevablandrlmas gerekir. Birinci elden bir kaynakta yazar, eer faydaland eserlerin ismini veriyor, hangi pasajlar kimden aldn sylyorsa -bu eserler bulunabildii takdirde- shhatli bir nakil yapp yapmadnn tesbiti kolaydr. Fakat yazar, kaynaklarnn adlarn vermiyorsa, o zaman ihtiva ettii olaylar iin ana kaynak olan eserler tesbit edilerek karlatrlmas yaplr. Tabi bu pek kolay bir i deildir; sabr ve sebat ister. Fakat sonunda ne kadar ksmnn orijinal, ne kadarnn ise aktarma olduu ortaya kar. Ayrca yazarn, kaynaklarn doru anlayp anlamad veya ksaltmalara gitmek iin baz mhim unsurlar atlayp atlamad yahud ifadeyi, yanl anlalmalara sebebiyet verecek bir hale getirip getirmedii gibi hususlar tesbit edilir. Aratrma sonunda, eserin orijinal olduu veya hakk mnda bir kaynak deeri bulunup bulunmad sonucuna varlr. Gerekten orijinal bir eserin, o ana

32

kadar bilinenleri deitirmesi, yeni bilgi ve yorumlara imkn hazrlamas mmkndr. b. En yi Nshann Tesbiti Eserin tek bir nshas bulunmas, bunun da mellife id olmas halinde bu nsha emniyetle kullanlacaktr. Mellif nshas bulunmayp, btn nshalarn mstensah olmas halinde bunlarn en iyisinin belirlenmesi gerekir. stinsah tarihinin, te'lif tarihine yakn olmas ok kere nshaya deer kazandrrsa da her zaman en eski tarihli olan, en doru nsha demek deildir. Zira, gnmze ulaan en eski tarihli nsha (C), mellif nshas (A)'ndan kopye edilmi olmayp aradaki baka bir nsha (B) kullanlm bulunabilir. B nshasnn mstensihi, istinsah srasnda baz dikkatsizlikler veya bilinli olarak ilve ve karmalar yapmsa, mstensihi ok titiz ve dikkatli dahi olsa bu deiiklikler aynen C nshasna da geecek ve B ve C kullanlarak devam eden nshalar (D, E, F ,...) da aslndan uzaklam olacaklardr. Telifinden iki veya asr sonra asl nshay ele geirmek bahtiyarlna erien mstensihin nshas (N) ise asl nshay ok daha sadkane aksettirebilecek; btn nshalar iinde en itibarl, en gvenilir nsha olmak vasfn kazanabilecektir. Bu tesbit iin iki yol vardr. ba. Eserin muhtelif yerlerinden seilen ksmlarn karlatrlmas. simler, tarihler ve tabirlerin, doruluundan emin olunan dier eserlerle mukayese edile rek sonuca varlmas. bb. Eserin btn nshalar grldkten ve sondajlar yapldktan sonra birbi rine benzeyen nshalarn en iyilerinin seilerek mukayese edilecek nsha saylar nn birka taneye indirilip bunlarn karlatrlarak farklarnn tesbiti ile aslna en yakn bir metin tesis edilip, farkllklarn notlarda gsterilmesi yoluna gidilmesi, ki buna tenkidli metin (edition critique) denir ve bal bana bir itir. Byle bir al mada eserin kaynak ve tesirlerinin aratrlarak deeri de ortaya konacaktr. 3. Belgelerin Tenkidi (Diplomatik Tenkid) Tarihinin faydaland malzeme kitablardan ibaret olmayp, ariv belgeleri de ana kaynaklar snfna girdiinden kullanlmadan nce bunlarn da deerlendirilmesinin yaplmas icab eder. a. Belgenin Hakik Oluunun Tesbiti Padiah turas tayan bir ferman veya bir beratn dahi shhatli olup olmad tahkike muhtacdr. Tarihilerin ok iyi bildikleri gibi, zaman zaman grevini

33

ktye kullanan baz kimseler km ve bu tip belgelerin sahtelerini dzenlemilerdir. Bunlar fark edildiinde en ar ekilde cezalandrlmlardr. Ancak, resm devlet arivlerine intikal etmeyen baz belgeler iinde sahtelerinin bulunmas da pek l mmkndr. Nitekim, bunlarn byk madd deerlere sahib olduklarn bilen ve kolay kazan temin etmek isteyen kimseler bulunmas dolaysiyle her memlekette bu tip sahtekrlk olaylarna rastlanabilmektedir. Bu sadece belge deil, resim, heykel, madd kltr kalntlar zerinde de denenmektedir. Onun iindir ki ilk i, doruyu sahteden ayrd edebilmek olmaldr. b. Belgenin Tarihi ve Muamelesinin Tekemml Doruluu bhe gtrmeyen belgeler iinde de tarihsiz, imzasz olanlar pek oktur. Belgenin doru olarak kullanlabilmesi iin yazld tarih, kimin tarafndan kime gnderildii, hangi brodan kt, brokratik muamelelerin tamamlanarak tatbike konulup konulmad gibi hususlarn tesbiti lzmdr. ba. Belgenin Tarihlendirilmesi Bir belgenin tarihlendirilmesinde de kdn cinsi ve eb'ad ile yaznn cinsi ve asra gre deien zellikleri mhim ip ulardr. Osmanl ariv belgelerinde bunlar aka tesbit etmek mmkn olmaktadr. Ayn cins belgeler iin kullanlan kdlarn eb'adlar devirden devire deitii gibi dvn, siyakat gibi yazlarn da her asra id zellikleri vardr. Bir mtehasss, bunlar hemen fark eder. Fakat bu tarz yaplan bir tarihlemede en erken ve en ge tarihler arasndaki zaman dilimi daha uzuncadr. Bu zaman dilimini ksaltmak ve daha kesin bir tarih verebilmek iin belgenin yazlmasna sebeb olan olaya baklr. Eserler ve mmknse dier belgelerle yaplan karlatrma ile tesbit yaplmaa allr. Mesel, ayn konu ile ilgili bir dosyadaki belgeler iinde sadece birka tanesi tarihsizse, dierleri arasndaki mantk yerine yerletirilmek suretiyle tarihlendirilebilir. Belgelerde bulunan mhrler de tarihlendirmede yardmc olurlar. Tarihli belgelerde bulunan mhrlerden yaplan koleksiyonlar veya mhrlere kazlm olan tarihler bu konuda ba vurulacak hususlardr. Arivlerde belgelerin, eidli brolara gnderilmi suretleri olduunu da unutmamak gerekir. Dier tasniflerdeki defterler de bu bakmdan yardmc olurlar. bb. Muamelesi Tekemml Etmemi Belgeler Belgelerin eidli brokratik muamelelerinin tamamlanp tamamlanmad, yani, byle bir fikir veya istein tatbik sahasna konup konmad da ok mhimdir ve bu da yine belge zerinden takib edilebilir. radesi veya buyuruldusu bulun-

34

mayan bir telhis, muameleye konmam bir arzuhalin, byle bir meselenin dile getirilmi olduundan tede mns yoktur. Onun iin her bulunan belgenin byle bir tenkid szgecinden geirilmeden kullanlmas yanltr. be. Belgenin id Olduu Bronun Teshin Belgelerin hangi brodan ktklar da mhimdir. Bu da aka yazlmam olsa dahi, konulan bir takm iaretlerden anlalabilmektedir. Osmanl belgelerinde bamuhasehe, ruus, dvn gibi eidli kalemlerin ayr ayr iaretleri olduu gibi, ktiblerin imzalarnn tannmas da bu konuda yardmc olmaktadr. Aslnda belge tenkidi bal bana bir konu olup, daha nce de bahsedildii gibi, yaz bakmndan paleografya, belgenin zellikleri bakmndan diplomatiin ihtisas alanna girer. B. T e n k i d

Kaynak tenkidinde ikinci merhale i tenkiddir ki bu da iki safhada yaplr. 1. Mellifin Tenkidi Bir eserin iindeki bilgilerin shhat derecesi hakknda bir karara varabilmek iin yazarnn ahsiyeti, fikirleri, inanlar gibi konular zerinde durmak icab eder. Eserin tarafsz bir kalemden kp kmad bu hususlarla yakndan ilgilidir. Dn inan veya siys grleri taassub derecesine varan bir mellifin de sadece muayyen bir istikamette dnmesi dolaysiyle olaylara tarafsz gzle bakmasnn pek mkil olduu aikrdr. Mellifin tarafsz kalamamasn hazrlayan sebeblerden biri de, hmisi veya eseri takdim ettii ahsn, anlatlan olaylarla sk balants olmasndan kaynaklanr. Byle bir durumda gerek gr farkl olsa dahi yazar, bunu aksettirme imkn bulamaz. Bylece de grdklerini deil, ancak grmesi istenileni yazma durumunda kaldndan eseri, salam bir kaynak olma hviyetini kayb eder. Btn bu saylanlar dnda, mellifin doru bilgi verebilmesi iin belirli bir tahsil ve kltr dzeyine de sahib olmas gerekir. Aksi halde olaylarn ruhuna nfuz etmesi, gerektiinde yorum yapabilmesi mmkn olmaz. u halde eserin gvenilirlik derecesinin tayini iin nce mellifin hayat ve ahsiyeti hakknda bilgi sahibi olunmas arttr.

35

2. Olaylarn Tenkidi tenkidde ikinci olarak eserin kritii yaplr. Dier eserlerle mukayese edilerek verilen bilgilerin doruluklar tesbit olunmaa allr. Ayrca eserin, tamamen mhadelere dayanp dayanmad da zerinde durulmas gereken bir hususdur. Baz yazarlar, ahidi olmadklar olaylar veya hi gitmedikleri memleketleri bizzat grm gibi anlatrlar. Aslnda yazdklar tamamen, kendilerinden nce kaleme alnm eserlere dayanmaktadr. Bu yalan ve mbalaada bazan o kadar ileri giderler ki, ayn veya birbirine ok yakn tarihlerde, fakat birinden dierine ksa zamanda ulalmas imknsz iki mekndaki olaylarn ahidi olduklarn dahi yazmakta tereddd etmezler. Bylece de kendilerini kolaylkla ele vermi olurlar. 3. Eserin Kymeti Hakknda Hkm Verilmesi Kaynak deeri aratrlan eserdeki olaylar, anlat ekli farkl olmakla birlikte, o devrin tannan dier kaynaklarna uyuyorsa, eserde verilen bilgilerin gvenilirliinden phe edilemez. Fakat, dier eserlerde bulunmayan baz olaylara yer verilmi, yahut da bunun tam aksi yaplarak, tamamen ihmal edilmise, bunun sebeblerinin aratrlmasna ihtiya duyulur. Bunlarn, bir ahs medh veya zemmetmek, yahut olaylarn seyrini farkl gstermek iin zel bir maksadla yaplp yaplmad aratrlr. Ancak, bu nevi fazlalk veya eksikliklerin muhakkak bir ard niyetten kaynaklanmas da gerekmez. Bazan dier kaynaklardaki eksiklik, o bilgiye ulaamamak veya ehemmiyetsiz grmekten ileri gelebilir. Fakat eer dier kaynaklar, melliflerinin renip eserlerine dere etmemeleri imknsz olan baz byk olaylar atlam grnyorlarsa ve bunlar sadece kritii yaplan eserde mevcudsa, doruluundan phe etmek pek de yersiz olmaz. ki kaynak arasndaki farklla ramen, her ikisinin de mantkl ve ihmal edilemez olmas da mmkndr. Bu takdirde her iki fikir veya gre de yer verilerek mnakaasnn yaplmas en doru yoldur.

nc Blm
ESERN HAZIRLIK SAFHASI I. KONUNUN TESBT, SINIRLARININ ZLMES
A. K onu nun T e sbi t i

Bir eserin hazrlanmas iin zarur ilk art, konunun doru olarak tesbitidir. Hazrlanacak eserin ilm veya popler olmasna gre aranacak zellikler deiir. lm bir eserin, orijinal olmas, baka bir ifadeyle, ilme bir katkda bulunmas lzmdr. Bunun iin de konu seimi zerinde hassasiyetle durmak icab eder. Bu seimde elbette yazann o alana ilgi duymas bata gelir. Zr, neticeye varmak iin, evkle yaplan bir aratrma, smarlama bir aratrmadan ok daha iyi sonular verir. Maamafih, ilgi duyulan konunun daha nce incelenip incelenmediinin de tesbiti lzmdr. Bir konunun, sadece bir defa ve bir kii tarafndan kaleme alnmas art yoktur. Ancak, bu takdirde konunun ya tamamnn veya bir parasnn derinlemesine aratrmas yaplr; yahut da yeni bir grle ele alnp deerlendirilir. Baka bir ifadeyle, konuya farkl bir adan yaklalr. Tabi bunun iin nce bir bibliyografya taramas yapmak lzmdr. Btn ynleriyle ele alnp incelenmi ve son sz sylenmi bir konu ile kar karya bulunulmas halinde, almalar daha fazla ilerlemeden kesmek en doru yoldur. Eer aratrmann gayesi ilme katkda bulunmak olmayp, bilinenleri toplayan popler bir eser vcuda getirmek ise, tabi byle bir endieye gerek yoktur, konu ile ilgili btn yazlarn tesbitine devam edilir.

31 B. K on u n u n S n r l a n d r l m a s

Konunun tesbiti ile i bitmez. Snrlarnn da tam olarak izilmesi gereklidir. Baz konularda bu snrlar bellidir. Mesel biyografiler genellikle muayyen bir pln iinde incelenir. Fakat birok konularda, erevenin aratrc tarafndan tesbiti zarureti vardr. Bu snrlama belli bir zaman paras iine oturtulma eklinde olabilecei gibi, siys, idar, asker, iktisad, sosyal, vs. bakmlardan da olabilir. Mesel, iki devlet arasndaki mnsebetlerin incelendii bir aratrmada snrlar, XVI. yzyl, XVII. yzyl yahut Kanun Sleyman devrine hasr edilebilecei gibi 1566-1640 veya 1791-1839 gibi tarihlerle de erevelendirilebilir. Osmanl-Fransz siys mnsebetleri veya Osmanl-Venedik ticar mnsebetleri eklinde snrlandrmalar yaplabilecei gibi, bunlar, "Osmanh-ngiliz iktisad mnsebetleri 1580-1838" veya "Osmanl-Fransz siys mnsebetleri 1798-1802" gibi belli bir zaman iine de oturtulabilir. Aratrma konusu bir messese ise, btnyle ele alnp kuruluundan ortadan kalkna kadar, tarih iindeki seyrinin incelenmesi en iyi yoldur. Fakat bunun yaplmas her zaman kolay olmayabilir; veya ok uzun srecek bir mesayi gerektirebilir. Bu gibi durumlarda erevenin izilmesi daha byk nem tar. Messeselerin, tarih seyri iinde genellikle bir veya birden fazla dnm noktas vardr. te, ereve tesbit edilirken, balang ve bitiin bu dnm noktalarna getirilmelerine bilhassa dikkat edilmelidir. Mesel, Osmanl merkez tekilt zerinde yaplacak bir aratrmann bitii XVIII. yzyl sonu olmamaldr. Zira, XVII. yzylda balayan, selhiyetlerin Dvn- Hmyndan Paa Kapsna intikali XVIII. yzyln ilk yarsnda tamamlanmtr. u halde bu konuda XVIII. yzyl sonu bir dnm noktas deildir. Bbl de iki safhada incelenebilir. Yetkinin Paa Kapsna intikalinden nezretlerin kuruluuna kadar ve nezretlerin kuruluundan sonra. Maliye tekilt veya vergi sistemi ise Tanzimat ncesi ve sonras olarak ayrlabilir. Ancak, balangta erevenin kesin olarak izilmesi her zaman mmkn olmayabilir. zerinde daha nce allma yaplmam konularda snrlarn izilmesi toplanacak malzemeye bal olabilir. Bu takdirde ileride deitirebilmek kayd ile esnek bir ereve izilir; malzemenin toplanmas ilerledike snrlar da yava yava belirmeye balar; tasnif bittikten sonra ise kesin hatlar ortaya kar. Hi phe yok ki aratrmann erevesi kitabda daha geni, makalede daha dardr.

39 II. BBLYOGRAFYANIN TESBT ve TOPLANMASI A. T e s b i t 1. Bibliyografik Eserlerin Taranmas Konu tesbit edilip, imkn varsa, snrlar izildikten sonra yaplacak ilk i bibliyografya tesbitidir. Bunun iin bibliyografik mhiyetteki eserlerden ie balanr. Kitablar iin Trkiye Bibliyografyas, makaleler iin Trkiye Makaleler Bibliyografyas ilk akla gelecek mracaat kitablardr. niversite yaynlar iin stanbul niversitesi Yaynlar Bibliyografyas ve Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar Bibliyografyas gibi yaynlara ba vurulabilir. Hukuk, ktisat, Ormanclk, Ktbhanecilik, Sosyoloji, letmecilik, vs. konulardaki eserleri ihtiva eden eidli bibliyografik eserler de mevcuddur. Bu cmleden olarak tarihiler iin de Enver Koray'n Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas adl eser zikr edilebilir. ahslar iin dzenlenmi bibliyografyalarla belli bir derginin ihtiva ettii makaleleri veren bibliyografyalar da aratrma konusuyla ilgili makalelerin tesbitinde byk kolaylk salar. Mesel, Atatrk ve nklblar konusunda yaplacak bir alma iin Muzaffer Gkman'n Atatrk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyas ve eki zikr edilebilir. Trk Tarih Kurumu Belleteninde 1971'e kadar yaynlanm makaleler iin Belleten Dizini kullanlr. Ayrca, 1906'dan tibren yaynlanm slm ve Trk tarih, dil, edebiyat ve etnografyas ile ilgili makalelerin topland lndex Islamicus ile 1975'den tibren nerine balanan Turkologischer Anzeiger'in de mutlaka grlmesi gerekir. 2. Ktbhane Fileri ve Kataloglarn Taranmas Bibliyografik eserlerdeki malzemenin taranmasndan sonra, eidli sebeblerle bunlara girmemi Trke eserlerle yabanc dillerdeki eserlerin tesbiti iin ktbhane filerine mracaat edilir. Ktbhane fileri, a) yazar soyadna, b) konu adna gre olmak zere iki grup halinde alfabetik tarzda tertib edilmilerdir, c) Ayrca, stanbul Millet Ktbhanesi, Ankara Mill Ktbhanede katalog sistemi; Boazii niversitesi Ktbhanesi ile Marmara niversitesi ktisad limler Fakltesi Ktbhanesi ve btn l Halk Ktbhanelerinde yerletirme sistemi olarak Dewey Onlu Sistemi adyla tannan sistematik bir tasnif bulunmaktadr. Bu sistemde her ilim dalna bir numara verilmi ve sonuna iki sfr eklenmitir. Bu iki hanedeki rakamlar o ilim dalnn branlarn gstermektedir. Hibir ilim dalna girmeyen genel konular iin ise (0) kullanlmtr.

40

Dewey sisteminde ilimlere gre sralama yledir: 000-099 Genel konular 100-199 Felsefe-estetik 200-299 Dinler 300-399 Sosyal limler 400-499 Dilbilim 500-599 Nazar limler 600-699 Tatbik limler 700-799 Gzel San'atlar 800-899 Edebiyat 900-999 Tarih Tarih de yle bir aynma tbi tutulmutur: 900-909 Umm eserler 910919 Corafya 920-929 Biyografi 930-939 Eskia Dnya Tarihi 940-949 Avrupa 950-959 Asya 960-969 Afrika 970-979 Kuzey Amerika 980989 Gney Amerika 990-999 Okyanusya Yakn Dou ve Trk lemine ayrlan rakam 956'dr ve bu numarada ana balklar yle tesbit edilmitir1: 956.01 slmdan nce Trk Tarihi 2 slmdan Sonra Trk Tarihi 3 Avrupa'da Trk Kavimleri ve Devletleri 4 Msr'da Trkler 5 Byk Seluklu mparatorluu ve Kollan 6 Anadolu Seluklular, Anadolu'nun Trklemesi ve Hal Seferleri 7 Osmanl mparatorluu 8 Trkiye Cumhuriyeti stanbul niversitesi Ktbhanesinde kullanlan sistem ise Dewey'in gelitirilmi ekli olup Evrensel Sistem veya Brksel Sistemi adyla anlmaktadr. Trkiye'de en ufak brore kadar basl herey derlemeye girmektedir. Bunlarn topland da Ankara (Mill Ktbhane, TBMM Ktbhanesi ve l Halk
1 Melvil Dewey, Dewey Onlu Sistem ve Relatif Endeks, stanbul 1962, s. 503 vd.

41 Kiitbhanesi), ikisi stanbul (stanbul niversitesi Merkez Ktbhanesi, Beyazt Devlet Ktbhanesi), biri zmir'de (Mill Ktbhane) olmak zere alt ktbhane vardr. Ktbhanelerimizdeki yazma eserler iin her birindeki filere mracaat edilebilir. Bazlar iin ise kataloglar bulunmaktadr. Yaynland tarihlerde Mill Eitim Bakanlna bal stanbul ktbhanelerindeki tarih yazmalarn ihtiva eden stanbul Ktbhaneleri Tarih-Corafya Yazmalar Kataloglar ilk ba vurulacak eserdir. Son yllarda Trkiye Yazmalar Toplu Katalogu adyla Kltr Bakanlna bal btn ktbhanelerdeki yazmalar ihtiva edecek bir katalogun yaynlanmasna balanm olup hlen devam etmektedir. Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi ile baz ehirlerdeki yazma eserlerin de kataloglar ner edilmitir. Ayrca Sultan Abdlhamid devrinde hazrlanan eski yaz ktbhane kataloglarndan da faydalanlmaktadr. Aratrmann, Avrupa ktbhanelerindeki yazma eserlerin grlmesini gerektirdii hallerde ise F. Babinger'in Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri adyla Trkeye evrilen eseri ilk mracaat edilecek kitab olacaktr 2. eidli Avrupa ve Amerika ktbhanelerindeki yazma eser kataloglarnn tesbiti iin ise Pearson'un Oriental Manuscripts in Europe and North America: A Survey adl eseri mkemmel bir rehber vazifesi grecektir. ve M a k a l e l e r i n F i l e n m e s i

B. E s e r

1. Eserlerin Filenmesi Bibliyografya tesbitine balamadan nce faydalanlacak kitab ve makalelerin yazlaca filerin hazrlanmas gerekir. Bunlar 7,5x12,5 cm. eb'adnda karton veya kolay ypranmayacak kaln kttan kestirilmelidir. Bibliyografik notlar deftere veya gelii gzel ktlara yazlmamaldr. Filer yazldka, mmknse kabaca tasnif edilmeli ve zarf veya kutu iine konarak saklanmaldr. Bibliyografya fileri, kitab veya makale oluuna gre biraz farkl dzenlenir. Her iki halde de fiin sol st kesine yazarn soyad, rahat grlmesini temin maksadyla, byk harflerle yazlr, bir virglle ayrldktan sonra ilk ad ilve edilir. ayet yazar says birden fazla ise, ilk isim bu sisteme gre yazlr, (-) konduktan sonra ikinci isme geilir, fakat bu defa nce ad, sonra soyad yazlr. veya daha fazla isim olmas halinde de ikinci isimdeki usl tatbik edilir. Bunun sebebi2 Eserde, Avrupa ktbhanelerindekilerle birlikte, Abdlhamid devrinde hazrlanan fihristlerden faydalanlarak Trkiye ktbhanelerindeki nshalara da yer verilmitir.

42

ne gelince: Tek isimli filerde, filerin soyadna gre alfabetie konmas dolaysiyle soyad baa alnmaktadr. ok isimlilerde ise alfabetik dzenleme birinci isme gre yaplmakta olduundan ikinci, nc isimlerde buna gerek kalmamaktadr. Yazar isminden sonra sra kitab ismine gelir. Kitabn ad, fiin orta yerine ve biraz ierden olmak zere, uzunluuna gre bir veya birka satr zerine yazlr. Burada tin gsterilmesi gereken bir husus vardr. Kitabn ismi, stnde nasl yazlmsa aynen alnacaktr. Aksanl yazlmas gereken bir kelimenin aksansz, d ile yazlmas gereken bir kelimenin t veya birleik bir kelimenin ayr yazlmas, yahut da bunlarn tamamen aksi olmas gibi. Bunlarn sorumluluu yazara iddir, deitirelemez. Kitab adlarnda ve, veya, yabanc dillerdeki articlelar hari btn kelimelerin ilk harfinin byk olmas tercih edilir. Anglo-Amerikan sisteminde bu usl tatbik edilmektedir. Yakn zamana kadar Franszca neriyatta zel isimler dndaki kelimeler kk yazlrken bilgisayara balanma balaynca Anglo-Amerikan sistemi uluslar aras bir sistem haline gelmitir. Kitablarn hepsi te'lif eser deildir. Baka bir dilden tercmeler olabilecei gibi, eski eserlerin yeni Trk alfabesiyle neri veya sadeletirilmesi, yahud da bir eserin, yazarn olu, torunu veya ikinci bir ahs tarafndan notlar ilvesiyle neri mmkndr. Bu gibi hallerde eserin adndan sonra ev./terc, yayna hazrlayan: sadeletiren:, notlar ilvesiyle yaynlayan: gibi bir aklamadan sonra, bunu yapann ad konur. Cild saysnn birden fazla olmas halinde btn cildleri kullanlacaksa mesel I-III yahut I-V eklinde yazlr. Kullanlacak cild sadece bir tane ise o cild iaretlenir (II gibi). Bir aratrc sadece ktbhanelerdeki kitablardan faydalanmaz. Konu ile ilgili yaynlarn temin edilebilecek olanlarm zel ktbhanemizde bulundurmamz baz bakmlardan avantaj salar. Bunun iin de kitabn hangi yaynevinin neriyat olduu veya hangi matbaada basldnn bilinmesinde fayda vardr. u halde fie Kltr Bakanl, Trk Tarih Kurumu, Trk Kltrn Aratrma Enstits, .. Edebiyat Fakltesi gibi yaynn nereye id olduu ile varsa yayn numarasnn eklenmesi, kitabn en kolay nereden bulunabileceinin bilinmesi bakmndan faydaldr. Ayrca baz eserlerin sadeletirme veya yeni Trk alfabesiyle neri ayn yl iinde ayr ahslar tarafndan, farkl yaynevlerince gerekletirilebilecei gibi, bir yazarn eserinin ok rabet grp sr'atle tkenmesi halinde -ilm eserlerde

43

hayli zayf bir ihtimal olmakla birlikte- ayn yl iinde baka bir yaynevi tarafndan ner edilmesi de mmkndr. Birinci kta sadece sayfa dzeninde deil, okuyu ve mn verite de farkllklar olabilecek; ikincide, yeniden dizilmesi halinde sayfa tertibi deiecek veya yazar tarafndan metne ilveler yaplabilecektir. Onun iin yaynevinin yazlmas gerekmektedir. Bir eserin birden fazla basks olduu takdirde, faydalanlann kanc bask olduunu da belirtmek lzmdr. Bu 2. bask, 5. bask eklinde belirtilebilecei gibi ismin stne rakam konarak da gsterilebilir. Eserin basm yeri ve yl ise -keye ok yakn olmamak zere fiin sa alt tarafna ve araya , yahut - gibi bir iaret konmadan yazlr. Filer, kitablarn zelliklerine gre yle tertib edileceklerdir: Tek cildl ik eser fii

GKBLGN, M. Tayyib

Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve Evld- Fatihan . . Edebiyat Fakltesi yay. nr. 748

stanbul 1957

44

ki cildlik eser fileri

UZUNARILI, smail Hakk

Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, I-II TTK. yay. vu. seri, no. 121 ve 122

Ankara 1943-44

ERKN, Feridun Cemal

Dilerinde 34 Yl I. Anlar ve Yorumlar; II. /I-2 Vaington Bykelilii TTK. yay. XVI Dizi - Sa. 401,40a, 40al

Ankara 19872, 1986,1987

45

ok cildli bir eser fii

KORAY, Enver

Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas I2 (1729-1955); II (1955-1968); III (1968-1977); IV (1978-1984) Mill Eitim Bakanl yay. Devlet kitablar, nr. I, II (?); 356 (III); 627 (IV) stanbul 1959-1987 veya [stanbul 1959, 1971, 1985, 1987]

Tercme eser fii

MOLTKE, Helmuth von

Trkiye Mektuplar ev. Hayrullah rs Remzi Kitabevi

stanbul 1969

46 ki cildlik tercme eser fii

BRAUDEL, Fernand

Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, I - II ev. Mehmet Ali Klbay Eren yaynlan stranbul 1989-1990

ki yazarl ve tercme eser fii

SHAW, Stanford J. - Ezel Kural Shaw

Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Trkesi: Mehmet Harmanc e yaynlan

stanbul 1983

47

Yeni Trk alfabesine evrilerek yaynlanan eser fii

AHMED CEVDET PAA

Ma'rzt Yayna hazrlayan: Yusuf Halaolu ar yaynlar, 19

stanbul 1980

Baz eserlerde d kapakta basm yeri ve y l bulunmamaktadr. zellikle yabanc dillerdeki eserlerde buna ska rastlanmaktadr. Bazan sadece yaynevi ad, bazan da yayneviyle birlikte veya yaynevi ad olmakszn iki, , hatta drt ehir ad grlmektedir. Kapakta yaynevi ile tek ehir ismi varsa bunlar alnacak ve i kapan arkasndaki mesel Bernard Lewis 1982 ibaresindeki tarih de basm yl yerine konulacaktr. Kapakta iki ehir ismi varsa ikisi birden, ikiden fazla ise birinci ve sonuncu alnacak ve yine i kapan arkasnda yayn tarihi aranacaktr. First published 1984 kayd var, baka tarih yoksa bu, kitabn ilk basks demektir ve yayn yl yerine 1984 konacaktr. Eer birka yayn tarihi veriliyorsa, aranlan tarih en sonuncudur. Third edition revised, published 1967. Thirtecnth impression 1972 gibi bir kayd, 1972'deki basknn, 1967'deki gzden geirilmi nc baskya dayanan onnc bask olduunu gstermektedir. Basm tarihi yerine tabi 1972 yazlacaktr. ok nadir de olsa i kapaktaki basm tarihi ile arka kapaa konmu olann birbirini tutmad da vkidir. Buna da sebeb, kitabn basmnn ya yl sonunda tamamlanmas ve kapak taklp sata sunulmasnn ertesi yla kalmas, ve-

48

ya kitabn basks bittii halde her hangi bir sebeble cildlenip yayn lemine arznn geciktirilmesi olabilir. Burada sata sunulmas mhim olduundan basm tarihi olarak ikincisi alnacaktr.

LEWIS, Bernard

The Mslim Discovery of Europe Weidenfeld and Nicolson

London 1982

Eski yaz basl eserlerde, basm tarihini her zaman kapakta bulmak mmkn olmayabilir. Bu takdirde basm tarihinin konmam olduu dnlmemeli ve cildin sonuna baklmaldr. Birka cildlik eserlerde, eer cildler ayn tarihte baslmlarsa, ilk cildlerde de tarih bulunmayabilir. Mesel, Rid Tarihi'nin ilk drt cildinde basm tarihi olmayp beinci cildin sonunda basknn tamamlan gn ve ay da verilerek belirtilmitir. Rid'in devam mahiyetindeki Kk elebi-zde Asm Tarihi'nde de basm tarihi yine cildin sonundadr. Baz eserlerde ise basm tarihi hi bulunmaz. Eer bunlar, Trkiye Bibliyografyasn''dan tesbit edilebiliyorlarsa orada bulunan basm tarihi keli parantez iinde yazlr. Keli parantez kullanlmas, bu tarihin kitabn zerinde bulunmadini gsterir. Basm tarihi hi bir ekilde tesbit edilemeyen kitablarda ise tarihsiz mnsna "ts." ksaltmas kullanlr. Bylece basm yeri ve tarihi "stanbul ts." eklini alr. Baz eserlerde yazar ad yerinde yaynlayan, derleyen veya hazrlayann ad bulunur. O takdirde yazar ad yerine bu isim gelir ve yanna (yay./ner.), (derleyen), (hazrlayan) eklinde bir not konur.

49

ANHEGGER, Robert - Halil nalck (yay.)

Knnnme-i Sultani ber Muceb-i 'Orf-i Osmni. II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknme ve Kanunnmeler

TTK. yayn, x. seri -no. 5 Ankara 1956

AHN, lhan - Feridun Emecen (yay.)

Osmanllarda Divn - Brokrasi - Ahkm II. Byezid Dnemine Ait 906 / 1501 Tarihli Ahkm Defteri

Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., nr. 128 stanbul 1994

50

Messeseler tarafndan birka kiinin ortak almalaryla te'lif, tercme veya toplama tarznda meydana getirilmi eserler de vardr. Bunlarn filerinde yayna hazrlayanlar yazar olarak gsterilebilecei gibi, yazar ad yeri bo braklp ki-tab adnn altna yayn hazrlayanlarn ad da konabilir.

ONAY, Aliye - M. Esat Sancaolu - Necdet Akyldz - Sinan Satar Yaar Zorlu

Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rnekleri Babakanlk Devlet Arivleri Gnl. Md. Osmanl Arivi Daire Bk. yay., nr. 16. stanbul 1994

Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rnekleri Hazrlayanlar: Aliye Onay, M. Esat Sancaolu, Necdet Akyldz, Sinan Satar, Yaar Zorlu Babakanlk Devlet Arivleri Gnl. Md. Osmanl Arivi Daire Bk. yay., nr. 16. stanbul 1994

51 Bir de muayyen bir konuda eidli yazlarn topland, bir nevi mecmua mahiyetindeki kitablarn zerinde sadece yaynlayan (editr) ad bulunmaktadr. Bunlarn fileri de yukarda gsterilen ekle gre yaplacak, yalnz ismin editre id olduu, yanna parantez iinde "ed." ksaltmas konarak gsterilecektir.

HSANOLU, Ekmeleddin (ed.)

Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi IRCICA yay. stanbul 1994

COOK, M. A. (ed.)

Studies in the Economic History of the Middle East. From the Rise of islam to the Present Pay Oxford University Press London 1970

52

Ancak, ilerindeki eidli yazlardan birinin filenmesi halinde fi, -ilerde grlecek olan- makale tarznda yazlacaktr.

PRL, Mehmet Trk Dil Kurumu "Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilt" Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi Trkiye'de Halk Azndan Derleme Szl,. I-XI IRCICA yay. stanbul 1994 Ankara 1963-1979

zerinde ahs ad deil de bir messese ad olan kitablarda ise yazar ad yerine messese ad konacaktr.

53

Eski yaz basma eserlerin filenmesi de yeni yaz eserlerinkinden farkl deildir. Ancak bunlarn ounda yaynevi bulunmaz. Fakat, birka basks olanlarda matbaas nem kazanr. Baz kitablarn Mteferrika, mire ve Osmaniye matbaalarnda baslm olanlar vardr. Yahut da cildleri ayr ayn matbaalarda baslmtr. Onun iin bunlarda yaynevi yerine matbaalarnn yazlmasnda fayda vardr. Cildleri farkl matbaalarda baslm eski harfli bir eser fii

N-ZDE, [Mehmed Atullah]

Tarih, I-III I? II Sleyman Efendi Matbaas III Cede-i Havadis Matbaas

stanbul 1290 (II) veya stanbul I ts, II1290, III ts.

Yazma eserlerde ise basma eserlerdeki basm tarihi yerine istinsah tarihi yer almaldr. Ayn eserin yazmalar arasnda dahi, bazan mellifin, birden fazla kaleme almasndan, bazan da mstensih tasarrufundan, yaz zelliklerinden, vs. doan farkllklar vardr. Bunun iin yazma eserin hibir nshas dierinin tamamen ayn deildir. Ayn olay, deiik nshalarda deiik istif lleri dolaysiyle baka baka sayfalarda ve belki de baz farkl anlatla yer alr. Ondan dolay kullanlan nshann ktbhanesini muhakkak belirtmek gerekir. Fakat sadece ktbhane isminin verilmesi her zaman yeterli deildir. Birok ktbhanede deiik ahslara id kitablarn topland ksmlar vardr. Mesel Kprl Ktbhanesinde ayn aileden Mehmed ve Fazl Ahmed Paalarla Mehmed sim Bey'e id ksmlar mevcuddur. Sleymaniye ise 110 ayr ktbhaneyi bnyesinde topladndan yazmann, bunlardan hangisinde olduunun gsterilmesi gerekir. Es'ad Efendi, Lleli, Husrev Paa veya Ayasofya gibi. Ayn durum Topkap Saray Mzesi Ktbhanesi iin de bahis konusudur.

54 Kitablk ayrm olan ktbhaneye id bir yazma eser fii

SOLAKZDE Mehmed Hemdem Tarih ist. t. 1083

Topkap Saray Mzesi Ktb., III. Ahmed ks., nr. 3078

stanbul niversitesi Ktbhanesinde ise daha deiik bir ayrm yaplmtr. Eserler, yazldklar dillere gre ayrlmtr. Trke Yazmalar (TY), Arapa Yazmalar (AY), Farsa Yazmalar (FY) dan hangisi olduu gsterilmelidir. Bir ktbhanenin belli bir ksmnda ayn eserin birden fazla nshas bulunabileceinden, ksm adndan sonra numaras da mutlaka belirtilmelidir. Ktbhaneler iin mehur olmu bir ksaltma varsa filerde bu ksaltma kullanlabilir. Mesel Topkap Saray Ktbhanesi iin TSMK, stanbul niversitesi Ktbhanesi iin niv. Ktb., yahut .. Ktb. gibi.

55 Yazld dile gre aynm yaplm bir yazma eser fii

LTF PAA

safnme is. t. 1015

stanbul niversitesi Ktbhanesi, TY, nr. 786

Mneat mecmualar gibi derleme eserlerde, derleyen belli ise ismin yanna parantez iinde "(derleyen)"yazlr, belli deilse yazar ad yeri bo braklr.

Mne'at Mecmu'as Beyazt Devlet Ktb. Veliyddin Efendi ksm, nr. 5867

56 2. Makalelerin Filenmesi Makaleler iin de ayn boyutlarda filer kullanlr. Yazar adnn yazl ekli de kitab filerinde olduu gibidir. Yalnz makalelerde hem makalenin, hem de iinde bulunduu derginin adnn verilmesi gerektiinden, ikisinin birbirinden ayrlmas iin makale ad trnak iinde, dergi ad ise akta yazlr. Virglle ayrlp cild ve say numaralan gsterilir. Cild romen rakam ile yazlp bol iareti konarak says arab rakam ile yazlrsa cild ve say diye ayrca yazmaya ihtiya kalmaz. Baz dergilerde cild numaras konmayp sadece say gsterilmitir. Bu gibi hallerde cildle karmamas iin romen rakam, sayfa ile karmamas iin s. kullanlmamal, say yaz ile yazlmal, virglden sonra sayfay gsteren s. konulup makalenin balang ve biti sayfalar ilve edilmelidir. Kitabda olduu gibi dergi adnn alt izilmelidir. Cild ve say bulunan bir mecmuadaki makalenin filenmesi

BARKAN, mer Ltfi

Osmanl mparatorluunda Bir skn Metodu Olarak Srgnler . . ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/l-4, 209-237.

stanbul 1955

Memleketimizde baz imknszlklar dolaysiyle ilm dergiler her zaman planland ekilde muntazam kamamakta, bazan birka say birletirilmekte (1-4 gibi), buna paralel olarak id olduu tarih de ikilemektedir (Ekim 1953 Temmuz 1954 gibi). Filerde kmas icab eden tarih ihmal edilip sadece basm tarihi konacaktr.

57

Ayr basmlarn filenmesine gelince: Aslnda dergi iindeki makalelerle bunlar arasnda fark yoktur. Ancak, byk hacimdeki baz makalelerde ayr basmlara nsz, bibliyografya ve indeks gibi ilveler yaplmas ve sahife numaralarnn dergiden farkl olarak "1 "den balatlmas halinde, eer farkl olan ayr basm kullanlacaksa, bunun belirtilmesi lzmdr. Zr, bu gibi durumlarda ayr basm olduu belirtilmedii takdirde, sahife numaralarndaki farkllk dolaysiyle ortaya kacak karklk, yaz sahibinin yanl referans vermek gibi bir thmet altnda kalmasna sebeb olabilecektir. Onun iin bu gibi ayr basmlar kullanldnda, ayr basm olduunun mutlaka belirtilmesi gerekir. "1869'da Faal stanbul Medreseleri" ve "Ltfi Paa safnmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi)" adl makalelerimizin ayr basmlarnda , birinci ok sayda medrese ihtiva ettiinden istenilenin kolayca bulunabilmesini temin maksadyla; ikincisi ise, kk hacimli olmakla beraber mstakil bir eserin tenkidli neri olduu iin indeks eklenmi bulunduklarndan, bu ekil tercih edilmitir. Fuad Kprl'nn, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasnda kan "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeseleri zerine Tesiri Hakknda Baz Mlhazalar" adl makalesinin ayr basmnda ise sahife numaralan "l"den balatlmakla beraber, mecmuadaki sahife numaralar da ilve edilmitir. Mecmua sahifelerinin referans olarak verilmesi halinde ayr basm olduunun belirtilmesine ihtiya olmad halde "l"den balayan sahife numaralar kullanldnda ayr basm olduuna iaret edilmelidir.

KTKOLU, Mbahat S. "1869'da Faal stanbul Medreseleri" Tarih Enstits Dergisi, say 7-8'den nsz, bibliyogrfya ve indeks ilve edilmi ayr basm, s. 1-151. stanbul 1977

58

Ansiklopedi ve gazetelerdeki imza bulunmayan makalelerde ise isim yeri bo braklr. Madde ad, ansiklopedinin veya gazetenin ad ve sayfas yazlr. Gazetelerde tarihin gn, ay ve yl eklinde tam verilmesi lzmdr. Saynn ilvesi de uygun olur. kt yer herkese bilinmeyen bir gazete ise basm yeri de mutlaka konmaldr. Bir gazete yazsnn filenmesi

Mercan-Aksaray Yangn Yeni kdam, say 495, s. 1

stanbul 25 Temmuz 1911 Gnmz gazetelerinin byk ksmnn idarehaneleri stanbul'da olmakla birlikte, gazetenin okuyucunun eline sr'atle gemesini temin maksadyla eidli merkezlerde basld malumdur. Hatta, bunlar arasnda, Trk nfusun kesif olarak yaad Avrupa memleketleri de vardr. Tara basklarnda baz mahall haberler, mahall ticar ilnlar, lm ilnlar gibi stanbul nshasndan farkl yazlar da bulunmaktadr. Dolaysiyle byle bir tara basksnn kullanlmas halinde, hangi gazete olursa olsun basm yerinin mutlaka kayd edilmesi gereklidir. Tantma yazlannn filenmesine gelince: Bunlarda, biri tantan ahsn, dieri, kitabn yazarnn olmak zere iki ismin mevcudiyeti, yazar ad yerinde hangisinin bulunaca hususunda tereddde sebeb olmamaldr. Yazar ad yerinde kitab tantann ad bulunacak, kitabn yazarnn ad ise makale ad iinde yer alacaktr. Bunun dnda bu yazlar da ayn makale gibi filenir.

59 Tantma yazsnn filenmesi

MERT, zcan "1. Metin Kunt, Bir Osmanl Valisinin Yllk Gelir-Gideri Diyarbekir, 1670-71, stanbul 1981, VIII+128 s." Tarih Dergisi, say 33, s. 460-462. stanbul 1982

Bilgisayarn sadece masa stnde kalmayp tanabilir tiplerinin de yaplmas ve bunlarn gittike de daha kolay tanabilir modellerinin kmas aratrcnn iini kolaylatrmaktadr. Artk bilgisayarlar ktbhane ve -msaade edildii takdirde- arivlerde de kullanlabilmekte, dolaysiyle filerin de elle yazlma yerine bilgisayara girilerek hazrlanmalar mmkn olabilmektedir. Kitab ve makale filemek iin ktbhanelerde kullanlan zel programlar vardr. Bu programlardan edinildii takdirde filerin dorudan doruya bilgisayara girilmesi ok daha kolay ve rahat kullanlabilir olmalarn salayacaktr. Aratrma konusu ile ilgili bibliyografyann bir ksm ise, okunan kitablarn bibliyografyalarndan tesbit edilip filenir. Bu suretle bibliyografya, her grlen eserden sonra biraz daha genileyip zenginleir. 3. Not Alma ekli Konu ile ilgili ilk elde grlecek eserlerin tesbiti bittikten sonra okunmasna balanr. Aratrma ile ilgili bahislerde notlar alnr. Burada iki yol vardr, a) "stinsah" denilen aynen kopye etmek, b) zetlemek. almann banda iken, yazma safhasna geildiinde neyin mhim olaca, neyin ihmal edilebileceinin kestirilmesi, zellikle ilm aratrmaya yeni bala-

60 yanlar iin g olacandan birinci kkn tercihi tavsiye edilir. zellikle Osmanlca metinlerde mutlak surette bu yol takib olunmaldr. Zr, baz kelimelerin doru okunamamas veya mnlandrlamamas mmkndr. Orijinal yazyla kopye edilirse, daha sonra deerlendirilirken zerinde dnme ve problemleri halletmek iin daha fazla imknlar olacaktr. Mesel lgatlara ba vurulabilecek veya mtehassslara danlabilecektir. Bibliyografyann filenmeye balanmasndan nce yaplan hazrlk gibi, not almaya balamadan nce de ktlarn hazrlanmas gerekir. Not alnacak ktlarn da tek eb'atta olmasnda fayda vardr. eidli byklkte ktlara not alnmasnn pratikte mahzurlar mevcuddur. Kk bir kdn bykler arasnda gzden kamas veya dp kayb olmas pek mmkndr. Bylece belki uzun bir mesa sarf edilip emek verilerek alman pek mhim bir not bulunamayacak; eer mevcudiyeti hatrlanrsa yeniden zaman harcanacak; notun alnmasyla yazma safhas arasnda uzun bir sre gemesi ve byle bir notun mevcudiyetinin unutulmas halinde ise, belki de bir mesele halledilemeyecektir. Bu hususlar gz nnde bulundurularak kullanlacak ktlarn byklkleri nceden kararlatrlmal ve sonra deitirilmemelidir. Hatta bunlar, klasr kd olabilir. Not alnp bittikten sonra ktlar klasre konur ve tasnif edilinceye kadar orada muhafaza edilir. Ancak, notlarn hibir ekilde deftere pe pee yazlmas dnlemez. nki her mesele iin muhakkak ayr bir kt kullanlacak ve bir fasl yazlrken filer masann zerine yaylacaktr. Kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, deftere yazma halinde bu mmkn olamaz. Not alnrken kanlmas gereken bir husus da kdn arka yznn kullanlmasdr. Bu da karkla ve arka sayfadaki bilgilerin ihmal edilebilmesine sebeb olabileceinden, zerinde titizlikle durulmaldr. Not alnmaya balanrken ilk i kitabn tam knyesini kdn sa st kesine yazmak olmaldr. Eer bir kitabdan alnacak not fazla ve kitabn ad da uzun ise mtekb sayfalarda kullanlmak zere bir ksaltma seilmeli ve bu, hem parantez iinde kitab ismindan sonra, hem kitabn fiine, hem de ihtiyaten, o kitab iin kullanlan dier ksaltmalarla birlikte ayr bir kda liste halinde yazlmaldr. Eser veya derginin pek bilinen bir ksaltmas varsa, bu kullanlmaldr. Not alnrken eserde kullanlan alfabe tercih edilmeli ve buna gre, yeni yaz ise kdn solunda, eski yaz ise sanda, kdn eb'adna uygun olarak -drt cm.lik bir marj, yani boluk braklmaldr. Satr sonunu da sayfann bitim izgisine kadar gtrmemeli, -be mm. kadar nce kesmelidir. Satr banda braklan marj, okunup tasnif edilmesi srasnda baz ufak notlarn konmas iin ie yarayacaktr. Satr sonlarnda braklacak birka mm.lik ksm ise, kdn her hangi bir

61 Yeniyaz kitabdan alnm notun ilk sayfas

Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul 1981, s. 152-53.

[152] AHLER - k Paazde'nin Anadolu'da ehemmiyetlerinden bahsettii ikinci zmre Ahyn- Rm, yni Anadolu Ahleri'dh. bn Battta'nn mahedeleri sayesinde XIV. asrda bu teekkln Anadolu'da ne kadar yaylm olduu eskidenberi bilindii iin, Osmanl devletinin kuruluunda bunlarn rolleri mes'elesi epeyi zamandr dikkati celbetmi bulunuyor. On be senedenberi oriyantalistlerin bu hususdaki tetkikleri ve eski yeni birtakm ftvvetnme'ler zerinde yaplan yeni aratrmalar bu tekiltn mahiyetini az ok aydnlatm gibi grnyorsa da, tarih bakmn [153] dan, bu hususdaki mbhemiyet henz giderilmi deildir41. bn Battta, bilhassa Anadolu'nun belli bal merkezlerinde, Antalya, Burdur, Glhisar, Ldik, Milas, Barcn, Konya, Nide, Aksaray, Kayseriye, Sivas, Gm, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir, Bursa, Gerede, Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Sinop'da, Ahyat al-fityn karde yiitler adn verdii bu zmrenin zaviyelerinden bahsetmekte ve Anadolu'da her Trkmen kasabasnda, kynde bunlara tesadf edildiini sylemektedir. Filhakika, gerek toponimi tetkikat, gerek kitabeler ve mezar kitabeleri, sonra vakfiyeler, resm kaytlar ve nihayet muhtelif tarih menbalar, bu tekiltn Anadolu'nun her tarafna, hat t Anadolu ile sk mnasebeti olan Azerbaycan'a ve Krm'n sahil ehirlerine kadar yayldn gsteriyor. Bu vaziyet, belki bu kadar yaylm ve inkiaf etmi olmasa bile, XII. asrda ve bilhassa bu asrn ikinci yarsnda da byle idi.
41 Bibliyografya iin F. Taeschner'in u iki makalesine mracaat: Ftuwwa-Sudien, Die Futmnvabnde in der .......

62 Notun ikinci sayfasnn ba Kprl, Kurulu, s. 153 (2

Seluklu devrine ait eserlerde, bz byk ehirlerdeki hadi selerden bahs edilirken .......................................................

Yazma eserden alnm not

Selnik Mustafa Efendi, Tarih, Sley maniye Ktb, Es'ad Efendi, nr. 2259, vr. 356b-357a

63 ekilde -mesel, zarflara konulup karlrken- ypranmas karsnda yaznn okunamaz hale gelmesine kar alnacak bir tedbirdir. Not almaya balarken keli parantez iinde basma eserlerde sayfa, yazmalarda varak3 numaras konmal ve bir sayfa bitip ikinciye geilmeden hemen balanacak sayfann numaras yine ayn ekilde yazlmaldr. Sayfa numaralarnn ihmal edilmesi, aratrmann kaleme aln safhasnda yeni bir i karabilecei gibi, fark edilmeden yanl referans verilmesine de sebeb olabilir. Bu da ilm ciddiyete glge drr. stinsah esnasnda sayfa alt notlarna da yer verilmesi faydaldr. Zr bazan faydalanlan kitabda nereye dayanlarak bilgi verildiinin gsterilmesi gerekebilecei gibi, icabnda bilginin doruluunun aratrlmasnda da yardmc olacaktr. Not alma srasnda nemle zerinde durulacak bir husus da her fikir ve olay iin ayr bir kt kullanlmasdr. Her yaprak deimesinde kitab ad ve ksaltmas ve sayfa numaras konacaktr. Bir olay hakknda alman bilginin bir sayfada bitmemesi halinde her yaprak, birbirinin devam olduunu gsterecek ekilde numaralanmaldr.

4. Fotokopi Gnmzde gelien teknik imknlar sayesinde uzun pasajlarn istinsah yerine fotokopi alnmas tercih edilmektedir. Bu yol ok daha shhatli olmakla birlikte gerek fotokopi esnasnda n kt veya mrekkeb zerinde yapt tahribat, gerekse kitabn ters evrilmesinin cildi bozmas dolaysiyle, yazma eserden fotokopi yaplmamakta, ancak mikrofilm alnmas mmkn olmaktadr. Fotokopi alnd zaman da annda yaplacak bir i vardr. O da tpk istinsah ederken olduu gibi ilk sayfa zerine tam knyenin yazlmas, mtekb sayfalarda da ismin tekrarlanmasdr. Kitabn sayfa numaralarnn fotokopide kp kmad da kontrol edilmeli, kmayan sayfalar vakit geirilmeden numaralanmaldr. Bilgisayarn yaygnlamasyla, msaade edilen ariv ve ktbhanelerde diz bilgisayar kullanlmas da mmkn olabilmektedir. Ancak, istinsah ederken olduu gibi bilgisayar kullanarak not alrken de okumann ok dikkatli yaplmas lzmdr.

Yazma eserlerde sayfa deil varak numaralanr. Kitab masa zerinde ak durumda iken, masaya dik olarak kaldrlan yapran sa ele bakan n yz a (Araba vech, Ltince recto r), sol ele bakan arka yz b (Araba zahr, Ltince verso v) olarak kabul edilir. Sayfa numaras yazlrken de 29a veya 72b eklinde belirtilir.

64 III. ARV MALZEMESNN TESBT ve TOPLANMASI Aratrma konusunun ariv almasn gerektirdii hallerde, belli bal eserler okunup konu hakknda kfi bilgi sahibi olunduktan, baka bir ifadeyle toplanacak belgeler seilebilecek hale gelindikten sonra, artk ariv almalarna balanabilir. A. A r i v l e r i n T e s b i t i Memleketimiz Osmanl tarihi bakmndan hayli zengin ariv malzemesi ihtiva etmektedir. Bu sebeble yalnz Trk tarihi deil, Osmanl hakimiyeti altna girmi, bugn saylar yirmiyi aan devletin tarihi bakmndan da son derecede mhimdir. Ne var ki, bu belgelerin hepsi toplu olarak bir yerde deildir. Osmanl resm belgelerinin esas ksm Babakanlk Ariv Genel Mdrlne bal Osmanl Arivleri Daire Bakanl (BOA) depolarnda bulunmaktadr. Fakat bunun dnda da eidli yerlerde ariv malzemesi mevcuddur. Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA) bunlarn banda gelir. Yakn zamana kadar eski Hariciye Nezreti Arivi de mstakil iken 1986 ylnda Osmanl Ariv Dairesi koleksiyonlarna katlmtr. Dolmabahe Saray'nda da "Hazne-i Hassa"ya id bir ariv olmakla birlikte aratrcya henz ak deildir. er'iyye Sicilleri denen kad sicilltndan stanbul'a id olanlar stanbul'da, dierleri Ankara'da toplanmtr. Mesel stanbul ve Bild- Selse (Eyb, Galata, skdar) kadlklar ile bu kadlklara bal mahkemelerin sicillerinin ok byk ksm Diyanet leri Bakanlna bal stanbul Mftl er' Siciller Arivindedir. XVII. yzyla id olup 196O'l yllarda TSMA'ne intikal eden bir ksm ise, eidli mzelerde dank halde bulunan dier sicillerle birlikte 1991'de Ankara Mill Ktbhaneye intikal etmitir. Ankara'ya nakledilen Saray Arivinde, stanbul'unkilerden baka Edirne, Balkesir, Trabzon gibi baz ehirler de dahil 43 kadln sicilleri bulunmaktayd 4. Yine 1991'e kadar Ankara Etnografya Mzesi'nde5 bulunan Ankara, Kayseri gibi

Mcteba lgrel, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru Tarih Dergisi, say 28-29 (1975), s. 123166. Halit Ongan, Ankara'nn I Numaral er'iye Sicili, Ankara 1958, s. v; Osman Ersoy, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, XXV3-4 (1963), s. 33-65.

65 ehirler de dahil 17 kadln sicilleri de Mill Ktbhaneye devr olunmutur. Ankara'da ayrca Tapu-Kadastro Genel Mdrl bnyesinde Kuyd-i Kadme (KKA) adyla bilinen, en son tarihli muamele grm tahrir defterlerinin muhafaza edildii ariv ile Vakflar Genel Mdrl Arivi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl (ATAE) Arivi ve yine Babakanla bal Cumhuriyet Arivi bulunmaktadr. Yaplan almann mahiyetine gre, aratrma yaplacak ariv ve arivler farkl olacaktr. Osmanl Arivi, Osmanl tarihiyle ilgili hemen her konuda bilgi bulunabilecek malzemeyi ihtiva ettiinden Osmanl tarihi ile ilgili almalarda ba vurulmas gereken bir arivdir. Tarih corafya, demografi gibi konularda alacaklar BOA yannda KKA'ni de kullanmak zorundadrlar. Alacak ve boanma dvalar, ev satlar, esnafa id her trl mesele, beled hizmetler gibi kadya aks eden dvalarla kadlarn vazifesi olan iler ve merkezden gnderilen ferman kaydlar hep siciller iinde yer aldndan zellikle sosyal, iktisad ve hukuk konular zerinde alanlarn er'iyye sicillerini incelemeleri gerekir. bhesiz aratrma, almann snrlar iindeki arivde olacaktr. alma konusu iinde, vakf eserlerin yer almas halinde aratrmaclarn, dier arivlerle birlikte Vakflar Genel Mdrl Arivi ile -eer varsa- ilgili ehrin Vakflar Ba Mdrl Arivinde de alma yapmalar icab eder. Krm Harbi sonras ile ilgili asker konular iin ise Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd (ATAE) Arivinin kullanlmas gereklidir. te, ariv almasna balamadan nce, bunlardaki belgeler hakknda yaynlanm klavuz ve kataloglar inceleyip konunun, hangilerinde aratrma yaplmasn gerektirdiini kararlatrmak lzmdr. allacak ariv says birden fazla ise, sraya koymak uygun olur. zellikle devletler aras mnsebetlerin ele alnd aratrmalarda yabanc devlet arivlerinin de grlmesi icab eder. Fransa, Avusturya, Venedik, ngiltere, vs. arivleri de Trk ve dnya tarihi ile ilgili ok zengin malzeme ihtiva etmektedir. Hatta Trk arivlerinde belge bulunamayan baz konularda bu arivlerden hayli malzeme toplanabilmektedir. Aslnda birok meselede deiik alardan yaplan yaklamlarn grlp deerlendirilmesi aratrmann selmeti bakmndan zarur olduundan, imkn nisbetinde yabanc arivlerin de ihmal edilmemesi gerekir. Hangi arivde yaplmak istenirse istensin, bal bulunduu messeseye n-

66 ceden konu bildirilmek suretiyle aratrma izni almak gerekir. Dilekenin yazlmasnda dikkat edilecek bir husus da, konunun hangi zaman dilimi iindeki ksmnn ileneceinin belirtilmesidir. zellikle BOA'da yaplacak aratrmalarda bu hususa dikkat edilmektedir. Mesel izin dilekesinde Osmanl Merkez Tekilt Brolar zerinde aratrma yaplmak istendiinin bildirilmesi yetmemekte, bu aratrmann hangi asrlar kapsayacana da iaret edilmesi gerekmekte ve eer alma XVI.-XVIII. yzyllar zerinde olacaksa ismin XVI.-XVII1. yzyllarda Osmanl Merkez Tekilt Brolar eklinde yazlmas icab etmektedir. B. A r i v Klavuzlarnn Taranmas

allacak ariv veya arivler belirlendikten sonra ilk i, onun baslm bir klavuzu veya katalogu olup olmadn aratrmak olmaldr. Eer byle bir rehber kitab varsa i bir hayli kolaylaacaktr. Zira arivlerde eidli tasnifler bulunabilir. Aratrc, konusu dolaysiyle bunlardan hangisi veya hangilerinde malzeme bulabileceini tesbil eder. Byle bir hazrlkla ariv almasna balamak, o ariv hakknda hibir fikri ve hibir n hazrl olmadan balamaya nazaran byk avantaj salar. Fakat her ariv iin byle rehber kitab bulmak mmkn deildir. O zaman arivdeki fihristlerden faydalanlarak tesbit yapmak yoluna gidilir. Baz arivlerde ise, konu bildirilerek alnan alma msaadesine gre, hangi tasniflere baklabilecei hususunda ilgili servis personeli yardmc olur. Osmanl tarihiyle ilgili hemen her trl aratrmada ba vurulan BOA'da henz tasnif almalar bitmemi ve katalog nerine teebbs edilmemi olmakla birlikte arivde okuyucuya ak tasnifleri gsteren klavuzlar bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Midhat Sertolu'nun Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi, ikincisi Atill etin'in Babakanlk Arivi Klavuzu 'dur. smet Binark ve Necati Akta taraflarndan hazrlanan nc katalog ise arabcadr. kincisinde baz tasnifler hakknda daha fazla bilgi bulunmaktadr. Mesel, "Tahrir Defterien'ne. aranlan sancak ve kazann kolayca bulunmasn temin maksadyla alfabetik bir liste verilmitir. Babakanlk Osmanl arivindeki en son tasnifleri de ihtiva eden klavuz ise, Babakanlk Osmanl Arivi yaynlar arasnda km bulunmaktadr. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi adn tayan eser, alt blm halinde dzenlenmi olup defter serilerine ayrlm olan ilk blmde, says az olan serilerde defterlerin her birinin, saylar ok olanlarda ise gruplandrma yapldktan sonra konulan, tarihleri ve o gruptaki defter says kayd edilmitir. Ayrca Tanzimat ncesi merkez evraknn tasnifleriyle bunlarda kullanlan kodlar ve her birinden belge rnekleri

67 ihtiva eden, bir hey'ete hazrlanm bulunan Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rneklen adl eser de bir klavuz niteliindedir. Bunun gibi, Tahrir defterleri iin de alfabetik kaza adlar fihristi hazrlanarak, her bilinin hangi numaral defterde bulunabilecei gsterilmitir. Dvn- Hmynda alnan kararlarla gnderilen hkmlerin kaydlarn ihtiva eden Mhimme defterlerinin her birinin cinsi (-normal mhimme, ordu veya rikb mhimmesi-) ile hangi tarihler arasndaki hkmleri ihtiva ettiini gsteren bir liste ise drt klavuzda da bulunmaktadr. Ancak son yllarda hzlandrlan tasnif almalar neticesinde yeni baz fonlar aratrmaya alm olup bunlara id kataloglar da dierleri gibi henz daktilo olarak aratrclarn istifadesine sunulmutur. TSMA'nin katalogu hayli eski bir tarihte hazrlanmaya balanm, ancak iki cildi basld halde dierleri arivde el yazs olarak istifadeye sunulmutur. Daha sonra bunlarn kifayetsiz olduklar grldnden belgelerin, yeniden gzden geirilerek, tasnifine balanm; fakat bir karkla meydan verilmemek iin eski numaralarda deiiklik yaplmamtr. Bundan dolay bazan hayli byk sayda belgenin ayn numara altnda topland grlmektedir. Bu ikinci tasniften sonra hazrlanan katalogda belgelerin diplomatik adan tertibi yoluna gidilmitir. Henz fermanlarla hkmler ve beratlara ayrlm ilk iki fasikl yaynlanmtr6. Dierlerinin dizgi ve bask ilerinin uzayaca dncesinden hareketle, aratrcya kolaylk salamak zere, belge zetleriyle zelliklerini gsteren filerin fotokopileri yaplarak, grup grup aratrcya almaktadr. Bunlar dndaki arivlerde, ancak ariv iinde kullanlmak zere hazrlanm, matbu olmayan klavuz veya fihristlerden faydalanlabilir. C. A r i v K a t a l o g l a r ve F i l e r i n T a ra n m a s

1. Ariv Tasnifleri Hakknda nbilgi Arivlerin bir ksmnda tasnif edilmi belgelerin daktilo veya el yazl -ki bunlarn da bir ksm eski, bir ksm yeni harflerledir- kataloglar, bir ksmnda ise fileri vardr. Hangi ekilde olursa olsun, tasnife girmi btn belgelerin, tasnif iindeki numaralar, tarihleri, eer tarih ihtiva etmiyorlarsa tasnif hey'etince konu6 smail Hakk Uzunarl - brahim Keml Baybora - lk Altnda [buz.), Topkap Saray Mzesi Osmanl Saray Arivi Katalogu I. Fermanlar. Ankara 1985: //. Hiikiimler-Bcratlar. Ankara 1988.

68 lan tahmn bir tarihleri ve ksa zetleri bulunmaktadr. Tarama srasnda bunlar, tek tek okunacak, aratrma konusunun kapsamna girenler filenecektir. Baz numaralar birden fazla belge ihtiva ederler. Byle olanlarda her belge ikinci bir numara veya harfle gsterilmitir. Mesel BOA'da Hatt- Hmyn (HH) tasnifi belgelerinde ikinci iaret olarak harf kullanld (A, B, C gibi) halde rade tasnifi belgelerinde rakam (1, 2, 3) verilmitir. Her iki tasnifin kataloglama ekli de farkldr. HH'larda melfuf veya lef de denilen her ek, katalogda ayr gsterilmitir ve belge istenirken de her biri iin ayr bir fi doldurulmas gerekmektedir. Tarama srasnda bunun dikkate alnmas lzmdr. Ayn durum TSMA belgeleri iin de sz konusudur. Halbuki rade tasnifindekiler tek numara ile istenmekte ve btn ekler birlikte gelmektedir. Ariv malzemesi tek belgelerden ibaret deildir. Bir de defter grubu vardr. Bunlarn ou surettir. Mesel Mhimme, ikyet, Ahkm, zn-i Sefine, mtiyaz, Mukavele, Tevcihat gibi defterler asllar Dvn- Hmyn veya Bblden ilgili yerlere gnderilen emir, hkm, vs. nin suretlerini ihtiva etmektedir. Emnetle idare edilen baz mukataalarla mahallinde yaplan harcamalarn kad tarafndan tasdik edilip mhrlenmi defterleri ise orijinal defterlerdir. Belgelerden HH, rade tasnifleri ile Ali Emir, Muallim Cevdet (Cevdet tasnifi) ve bnlemin Mahmud Keml nal (bnlemin tasnifi) taraflarndan vaktiyle yaplm olan tasniflerle son yllarda alan fonlardan Dvn- Hmyn kalemleri belgeleri (A.DVN, A.KT, A.NT, A.RSK, vs.) orijinaldir. Aa kademedeki bir vazifelinin arizasndan veya herhangi bir ahs yahut grup tarafndan verilen arzuhalden balayarak, brokrasideki merhaleleri ihtiva etmekte; ilk iki tasnifde olay Padiaha kadar gelmektedir. Hatt- hmyn, Padiahn, Sadrazamn telhis veya takriri zerine, mesele hakkndaki emir veya grn bildirdii belgedir. II. Mahmud devrinde yaplan yenilikler ve nezaretlerin kurulmasyla bu sistemde deiiklik olmu; artk sadrazam, telhislerini Mabeyn Baktibine hitaben yazmaa balam; Padiahn cevab da yine onun vastasyla verilir olmutur. Bunun iin de irade adn almtr. Cevdet ve bnlemin tasnifi belgeleri ise Sadrazamn buyuruldularn ihtiva etmektedir. Ancak bunlar iinde de hatt- hmyn bulunanlar olduu anlalmaktadr7. Padiahn emri alndktan sonra ilgili broda tatbiki iin sadrazamn emri gerektiinden ayn belge zerinde bir de ilgili merci'e hitaben buyuruldu bulunmaktadr. Bu orijinal belgelerin eidli brolara gnderilen tezkire ve ilmhaberleri, o
7
Bu belgelerin bir ksmnn zerindeki hatt- hmynlar, vaktiyle kesilip ayrlmlardr. Hatt- hmyn ve A.AMD tasnifi dosyalar iinde byle kesilmi hatt- hmynlara rastlanmaktadr.

69 brolarda ayr ayr defterlere ilendiinden ok kere ayn belgenin, eidli defter tasniflerinde birden fazla suretini bulmak mmkndr. 2. Fileme Fileme srasnda konu ile ilgili btn belgeler filenmelidir. Birinin, dier bir tasniftekinin sureti olduuna karar verilse dahi ihmal edilmemelidir. Zira eidli tasniflere dalm olan bu suretler, okuma-tasnif ve yazma safhalarnda, iin banda tahmin edilemeyecek derecede faydal olabilirler. Gerekten zellikle Osmanl brokrasisinin ileyii ve sr'atini tesbit bakmndan ayn belgenin eitli kalemlerde grd muamele ve zerindeki tarihin byk nemi vardr. Ariv fileri de kitab fileri eb'adnda olacaktr. Sa st keye ariv, tasnif ve numara, sol st keye belgenin tarihi, fiin orta ksmna ise belgenin katalogdaki zeti yazlmal, belge cinsi de kaydedilmelidir. Arz, telhis, takrir, ukka gibi. Hatt- hmynlu belgelerde katalogda hangi padiahn hatt olduu kaytl ise bu husus da fie ilenmelidir. Baz mkillerin hallinde, ileride bu bilgilere de ihtiya duyulacaktr. Arivdeki baz tasniflerin ksmlar vardr. Mesel radeler a) Dahiliye, b) Hariciye, c) Meclis-i Vl, d) Meclis-i Mahsus, e) r-y Devlet gibi ksmlara ayrlmtr. Cevdet ve bnlemin tasniflerinde de byle snflandrmalar grlr. Bu gibi tasniflerde belge tesbit edilirken tal ksmn da mutlaka ilvesi lzmdr. rade tas. nr. 326, Cevdet tas. nr. 3287, bnlemin tas. nr. 1493 veya Ali Emir tas. nr. 156 hibir ey ifade etmez. Ancak rade-Dahiliye, nr. 326, Cevdet-Asker, nr. 3287 vs. eklinde yazlrsa mn kazanr. Kmil Kepeci tasnifi defterleri ile yeni yaplmakta olan tasniflerde ise kt kalem esas alnmtr. Her kalem iin kabul edilen kodlar kullanlr. Yeni yaplan tasniflerde provenans sistemi denilen, belgenin kt kaleme gre kodlanmas prensibi esas alnmtr. Ancak, ayn kalemden km defter ve belgeler ayn kodu tadklar halde, her biri kendi iinde numaralanm bulunduundan, birbirinden ayrd edilebilmelerini temin maksadyla, belgeleri gerek isterken, gerekse referans verirken dosya veya defter olduunu belirtmek icab eder. Fi yaparken zamandan tasarruf iin baz eylerin ksaltlmas yoluna gidilebilir. Mesel Babakanlk Osmanl Arivi iin BOA, Topkap Saray Arivi iin TSMA, stanbul Mftl er' Siciller Arivi iin SA, vs. kullanlabilir. Tasnifler ve ksmlar da ksaltmalarla gsterilir. Hatt- Hmyn tasnifi iin

70

HH, Maliyeden Mdevver Defterler tasnifi iin MADkullanlr, dierleri de uygun birer rumuzla ksaltlabilir. Ancak bu ksaltmalar yaparken iki ayr ey iin ayn ksaltmay kullanmamaya dikkat etmek lzmdr. Mesel, hem rade hem bnlemin iin 1 kullanlrsa, ilerde iin iinden kmak mmkn olmaz. Bunun iin mesel birincide , ikincide E ekli tercih edilebilir. rade kelimesi ksa olduundan tamam da yazlabilir. Bunun gibi Dahiliye-Darbhane, Belediye-Bahriye, Saray-Shhiye gibi ayn harfle balayan iki ksm kullanlacaksa ayr ayr ksaltmalar hazrlanr ve hangisi iin nasl bir ksaltma kullanlaca mutlaka ayr bir kda yazlp saklanr. Kitapta kullanlan ksaltmalar liste halinde verileceinden bu ok mhimdir. Hicri ay adlar da ksaltma ile gsterilmelidir. Tabi bunlar, ariv almas yapacak her aratrcnn daha nceden rendii, teden beri kullanlan rumuzlar olacaktr. Maamafih burada bir kere daha hatrlatlmasnda fayda vardr. olacaktr. Maamahh burada bir kere daha hatrlatlmasnda fayda vardr. Muharrem M . Receb B Safer S a'ban Rebi'levvel RA Ramazan N Rebi'lhr R evval L Cemzyelevvel CA Zilka'de ZA Cemzyelfhr C Zilhicce Z Aadaki fi, Cevdet tasnifi ktisat ksmnda yer alan bir belgenin tasnif hey'etince yaplan zetini ihtiva etmektedir. Byle uzun zetlerde aratrc, mhim noktalar bozmadan bilgiyi ksaltma yoluna gidebilir. Mesel, Devlete gelir temini yannda esnaf ve tccara hizmet gayesiyle kurulan zmir htisab Nezretinin vazifelerini, ticaret hanlarndaki tccarn tab olaca teklifi hv ilmhaber denebilir. Hatta kurulu gayesi de ihmal edilip sadece zmir htisab Nezretinin vazifeleri ve ticaret hanlarndaki tccarn tab olaca teklifi hv ilmhaber diye de kaydedilebilir. Ancak bu ksaltmalarda vesikann esas unsurunun ne olduuna iyi karar verebilmek lzmdr. Arivlerde kodlama ve numara veri ekilleri tasniften tasnife deiebilmektedir. Belgeler tesbit edilirken bu hususa ok dikkat edilmesi, isteme fiinde hangi hususlarn yer almas gerektiinin iyi bilinmesi lzmdr. Mesel BOA Yldz Saray esas belgeleri isteme formu dahi dierlerinden farkldr. Srasyla ksm, evrak, zarf ve karton olmak zere drt ayr numara yazlmas gerekmektedir. Evrak numarasnda bazan ikinci bir rakam daha ortaya kmaktadr. Bunun iin belge numarasn yazarken ksm 18-evrak 528/237-zarf 128-karton 26 eklinde kaydedilmelidir. Bu srada yaplacak bir yanl veya eksiklik, istenilenin dnda bir belgenin gelmesine sebep olabilir. Bu da hem aratrc iin zaman kayb, hem de depo grevlileri iin lzumsuz bir mesa demektir.

71 Ariv katalogundan kanlan bir fi rnei

29 S 1244

BOA, Cev-, nr. 1234

zmir'de htisab Nezretinin tesisinde istihdaf edilen maksad yalnz Devlete varidat temini olmayp esnafa ve tccarn alveriine, halkn rahat ve refahna hizmet etmek olduundan htisab Nezretinin vazife ve mesasine ve ticaret hanlarndaki tccarn tab olacaklar teklife dair tafsilt hv ilmhaber.

Ariv malzemesi iindeki defterlere gelince: Kataloglarda sadece mhiyetleri hakknda bilgi bulmak mmkndr. lk yetmi Mhimmenm ise hkm zetleri Mhimine defterinden bir hkm fii

13 975

BOA, MD, VII, 303/863

Her sene Msr'dan stanbul'a gelen pirin, mercimek, nohut bu sene noksan gelmekle Selnik'e ve Firengistan'a verilmeyip stanbul'a gnderilmesi iin Msr Belerbeisine hkm.

72

vardr. Bir sayfada genellikle birden fazla hkm bulunduundan zet filerinde defter numaras yannda sayfa ve hkm numaralarn da yazmak lzmdr. Fiin sa st kesindeki ksaltma Mhimme Defteri olduunu, romen rakam cild, virgden sonraki arab rakamlarndan ilki sayfa, ikincisi hkm numarasn gstermektedir. Sayfa ve hkm numaralar arasna / iareti koymak kfidir. Hkmleri numaralanmam defterlerde, kullanlann, o sayfadaki kanc hkm olduu gsterilir, s. 87/3 veya vr. 37/8 gibi. Hkm mtekib sayfada devam ediyorsa iki sayfay birden vermek yeterlidir. Arivden baz defterler mnhasran bir konuya tahsis edilmi bulunmaktadr. Bu tip bir defter yle filenir:

1254 -56

BOA, M AD, nr. 12063

Zeytinya teslimat defteri

Bir katalog bittikten sonra tesbit edilen belgeler istenir; okunup istinsah edilir. Eski yaz eserlerde olduu gibi notlar, burada da eski yaz ile alnmaldr. Ariv belgelerinin okunmas, yazma eserlere nazaran ok daha gtr. Zr ou dvn yaz ile kaleme alnmlardr. Siyakat denilen noktasz yaz ile yazlanlar da az deildir. Tahrir defterleri ve maliye ile ilgili kaydlar bu yaz iledir. Onun iin aratrcnn balangta glklerle karlamas ve baz kelimeleri yanl okumas veya hi okuyamamas mmkndr. Okunamayan kelimeler, belgedeki ekline benzetilerek yazlr, baka bir ifadeyle resmi yaplrsa, deerlendirme srasnda zerinde dnlerek zlmesi kabil olabilir. Tabi ariv almalarnda da en emin yol belgenin fotokopisinin alnmasdr.

73

Fakat baz arivlerde alnabilecek fotokopi mkdar muayyen poz says ile snrlandrlrken bazsnda sadece mikrofilmden fotoraf yaptrlabilmekte, baz arivlerde ise bu imknlarn hibiri bulunmamaktadr. Onun iin istinsahtan baka are kalmamaktadr.

D. Not

Alnmas

Ariv belgelerinden not almak iin de yine kitab filemekte kullanlan eb'adta ktlar hazrlanr. Belgenin, not fiinde sa st keye kaydedilen knyesi aynen buraya geirilir ve yine -drt cm.lik bir marj braklarak kopye edilir. Tabi kdn yalnz bir yz kullanlr. Belgenin uzun olmas halinde mtekib yapraklara knye aynen geirildikten sonra, 2, 3 gibi sayfa numaralar konur. Belgenin tamam yazldktan sonra derkenar, tarih veya herhangi baka bir ey olup olmadna baklr; varsa bunlar da yerleri belirtilerek kaydedilir ve arka yz evrilir. Bazan arka tarafta - tasnifde verilmi numaralar hari - b;ka kaytlar da bulunur. M CM'I fi hir beratta arkada imzalarndan baka oy.>>- (Haremeyn) veya J --UM (Muhasebe-i evvel) gibi kalemlerini gsteren kaytlarla kad hcceti sureti de bulunabilir. Bunlar, ayr bir sayfaya arka yz olduu belirtilerek kopya edilir. Her eyin tamam olup olmad bir kere daha kontroldan geirilip ayn belge iin kullanlan ktlar, eer mmknse hemen, deilse ilk msait zamanda bir ata veya ineyle tutturulur ve ikinci belgenin okunmasna geilir. Ariv belgelerinden fotokopi alnmas halinde, fotokopilerin sa st kesine arivi - tasnifi - numaras (ve varsa lef numaras)nn yazlmas unutulmamaldr. Birka poz olarak ekilmek mecburiyetinde kalnan byk belgelerde her pozun zerine knye yazlmas gerektii gibi, o pozun belgenin hangi paras olduunun da iaret edilmesi icab eder. ki poz olanlarda "st", "alt", drt poz olanlarda "sa st", "sol st", "sa alt", sol alt" gibi not konulmaldr. Arkada "hccet-i zahriyye" denilen kad hcceti sureti, vs. bulunuyorsa, bunun da fotokopisi alnr. Kk notlar ve imzalar yahut paraflar varsa fotokopinin altna veya arkasna, yahut da ayr bir kda "arkada" olduu belirtilmek zere kopya edilir. Ayr bir kda yazld takdirde belgenin knyesinin konmas ve kdn fotokopilere rabt edilmesi unutulmamaldr. IV. MADD ve SZL MALZEMENN TESBT Aratrmann tamamlanabilmesi iin her zaman yazl malzeme yetmeyebilir. Konu icab olarak saha aratrmas, yahut szl olarak bilgi toplanmas da gerekebilir.

74

Ariv belgesinden alnm not rnei

BOA, rade - D., nr. 93993

75 Aratrmas

A.

Saha

Arkeoloji, san'at tarihi ve corafya aratrmalarnda birinci derecede nemi haiz olan saha aratrmalarnn, tarihin baz branlarnda da ihmal edilmemesi gerekir. Bu tr aratrmalar iin ilk akla gelen eski a olmakla birlikte tarih corafya ve madd kltr tarihi bakmndan da saha aratrmasnn nemi byktr. Bir blgenin tarih corafyas zerinde allrken her trl mkili kitablardan faydalanarak zebilmek veya haritalar zerinde tesbit etmek mmkn deildir. Drt-be asr nceki kylerin bir ksm haritalardan oktan silinmi; bir ksm ise isim deitirmitir. sim deitirmeleri hl devam ettii, baz iskn yerlerinin adlan ise birden fazla deiiklie urad iin ileri Bakanl'nn deiiklikleri gsteren kitablar da her zaman meseleye zm getirmemektedir. Halbuki mahallinde yaplan aratrmalar, her zaman deilse bile, konuya, aydnla kavuma imkn vermektedir. Bu suretle haritalara girmeyen eski ky harabeleri bulunabilmekte, hatta pek kesin tarihler tesbit edilemese dahi kyn takriben hangi devirde, ne gibi bir sebeble ortadan kalkt civar ky veya kasabalarn yal sakinleriyle yaplan konumalar neticesinde ortaya kmaktadr. Hatta bunlarn iinde minaresi ksmen veya tamamen yklmakla beraber dier mmr zelliklerini koruyan cami vs. eserlere rastlamak da mmkn olabilmektedir. Buralardaki mezar talar zerinde yaplacak aratrmalar da kyn iskn ve refah seviyesi konularnda aratrmacnn baz tahminlerde bulunmasn kolaylatrc rol oynayabilir. B. S z l

Malzeme

zellikle kltr tarihi zerinde yaplacak aratrmalarda szl malzemenin toplanmasna da nem verilmelidir. Byk ehirlerde tamamen ortadan kalkan baz madd kltr unsurlarn, rf, det ve gelenekleri Anadolu'nun eitli yerlerinde hl bulmak kabildir. Topkap Saray Mzesi'nde bulunmayan eski bir giyecek eyas Orta Anadolu'nun kk bir mzesindeki vitrini sslemekte; malzemesi, yapl ve onun, zamanndaki nemini aks ettiren baz hikye ve fkralar da yre halknn azndan dinlenebilmektedir. te btn bunlar gz nne alnarak, bu tip konularla ilgili almalarda, kt ve kalem yine ihmal edilmemekle berabr, daha ziyade teyp ve fotoraf makinesi ile tesbitler yapmak gerekmektedir. Teyple almann avantaj, bilgi alnan kimselerin konumalarn sonradan tekrar tekrar dinleyip, ayklamak imknnn olmasdr.

Drdnc Blm
ESERN KALEME ALINMASI I. NOTLARIN TASNF A. l k Ayrma

Bir eserin malzemesinin toplanmas uzun bir sre alr. Baz eserler on-onbe yllk bir birikim sonunda meydana getirilebilir. Notlar, toplama sresince bir tarafa konur, tekrar elden geirilmezse, hepsinin birden tasnifi g olur. Bunun iin en pratik yol, balangta kaba bir tasnife tbi tutmaktr. En dorusu, bu iin gn gnne yaplmasdr. Buna imkn bulunmad hallerde haftada, on gnde bir veya ylma olmadan ayrmaya gidilmelidir. 1. Bahisle lgili Not Koyma Kaynak veya inceleme olsun btn notlar birer birer okunup neden bahsettii kdn bo braklan sol st kesine, kolayca grlecek tarzda yazlr. Hatta, gze arpmasn kolaylatrmak zere renkli bir kalem de kullanlabilir. Mesel, XVIII. yzyl esnaf tekilt ile ilgili bir aratrmada malzeme esnafn prensipleri, lonca idarecileri, esnaf-devlet mnsebetleri, esnaf-halk mnsebetleri, esnaf ii mnsebetler, gedikler gibi balklar konarak ayrlabilir. Bu ilk notun altna gerek duyulursa, ikinci bir renk kullanlarak, ikinci derecede balk olabilecek bir not ilve edilir.

78

Lonca idarecileri baln tayan notlar, kethda, yiitba, ihtiyarlardan hangisi ile ilgili ise alta yazlr. Bu arada gerekiyorsa bir iki kelime veya kk bir cmle ile aklama da yaplabilir. Kethda seimi, kethdann suiistimali karsnda esnafn tutumu, narhn tesbitinde kethdann fonksiyonu gibi.

Esnaf idarecileri Kethda seimi

Osman Ergin, Mecelle-i Umr- Belediye (MUB), I, stanbul 1922, s. 678-79

Baz hallerde bir fi zerinde iki ayr yerde kullanlabilecek malzeme olur. Kethda ile birlikte yiitbann da vazifeleri saylm bulunabilir. Bunu da fite belirtmek lzmdr.

Esnaf idarecileri - Kethdann vazifesi - Yiitba/un vazifesi

MUB, I, 683.

Byle durumlarda notlar dosyalanrken, mesel yiitba dosyasna, kethda dosyasna mracaat edilmesi iin bir not konmaldr. Bu suretle yazma safhasnda, sras gelince dier dosyadaki not karlp kullanlabilecektir. Byle bir gnderme yaplmad takdirde bilgi fii dier dosyada kalan husus, kaleme alma srasnda unutulup ihmal edilebileceinden balangta dikkatli olunmaldr. 2. Zarflama - Dosyalama Toplanan btn notlar bu tarzda hazrlandktan sonra her grup ayr ayr zarflara konmal ve zarfn iinde ne ile ilgili notlar bulunduu da zerine yazlmaldr. Tal balklar tayanlar zarflara yerletirildikten sonra bir dosya, bir kutu veya

79 daha byk bir zarfn iine konup, bunun da zerine yine iinde ne olduu yazlmaldr. Bylece toplanan malzemenin ilk tasnifi tamamlanm olur. Artk sra, bir kere daha elden geirilip kitabn plnnn yaplmasna gelmitir. B. P l n n Yaplmas

Notlarn tasnifi ve mantk bir silsile iinde sralanmasyla eserin ana balklar ortaya kar. Eer ayn konuda daha nce yaplm yaynlar varsa, onlar da plnn tesbitinde faydal olur. Tabi, baka bir kimse tarafndan meydana getirilmi bir eserin plnnn aynen alnmas asla dnlemez. Ancak, dier kitaplarn tertibi incelenir, iyi ve aksak yanlan tesbit edilir ve bunlarn nda toplanan notlarn en iyi ekilde kullanlabilecei bir pln hazrlanr. 1. Plnn Tertibi Eserin esas konusuna girmeden nce, okuyucuyu hazrlamak zere, genellikle, bir girie ihtiya duyulur. Bu giri, ara balklar konmadan yazlabilecei gibi, esas blmlerdeki tasnife uyularak da kaleme alnabilir. Daha sonra eserin esasn tekil eden blmlere geilir. Her ana balk bir blm tibr edilir ve her blm, ksm ve fasllara ayrlr. Ancak alt balklarn hepsinin btn blmlerde kullanlmas gibi bir zaruret yoktur. Konuya ve ileni tarzna gre bazan iki veya alt balk da yetebilir. Balklarda iki ayr usl takib edilebilmektedir, a. Rakam - Harf Sistemi Bu uslde blmden fasla doru romen rakam - byk harf, arab rakam kk harf sralamas yaplr. Rakam - harf sistemi de iki ayr tarzda tertip edilebilmektedir. Her iki ekilde de kk harfe kadarki sra ayndr. Bundan sonra, aa. Kk harften sonraki balk ift kk harf olmakta I. A. 1. a. aa. veya

80

ab. ift kk harf yerine tekrar arab rakamna ve kk harfe dnlmekte, fakat nc ve drdnc derecedeki balklarla karmasn nlemek zere her ikisi de bu defa parantez iinde gsterilmektedir. Bu alt balklarn da yetmemesi halinde kk romen rakamna geilmektedir. I. A. 1. a. (D (a) 0 ) b. Ondalk Sistem Bu sistemde blm, ksm, fasl balk ve alt balklarda hep rakam kullanlmaktadr. Fakat ksmda blm, faslda yine blm ve ksm numaralar da tekrarlanmaktadr. 1. 1.1. 1.1.1. gibi. Bu rakamlardan birincisi blm, ikincisi ksm, ncs fasla aittir. Bu sistemde alt balklar istenildii kadar arttrlabilmektedir. 2.1.3.4. eklindeki bir numaralandrma 2. blm, 1. ksm, 3. fasln 4. alt baln gstermektedir. Bu sistem son senelerde baz aratrclar tarafndan benimsenmi grnmekte ise de rakam - harf sistemi ok daha yaygn ve anlalr bir sistemdir. Be alt bal gemeyecek olanlarda ift kk harf kullanlan ekil tavsiyeye ayandr. Makale plnlar ise genellikle bu kadar teferruatl olmamaktadr. zellikle kk hacimlilerde bir iki balk yetebilmektedir. 2. Plnlarn Konulara Gre zellikleri Plnlarda blm, ksm ve fasllarda takib edilecek sra, konulara gre zel-

81 likler gsterir. a. Biyografi Bunlar, ahslarn hayat hikyeleri olduklar iin takib edilecek plnn ana balklar bellidir. Eserin yazlmasna vesile olan ahsn, srasyla 1. Hayat, II. ahsiyeti, III. Eserleri incelenir. Hayat blmnde ilk olarak ailesi, yetitii evre, doumu, ocukluu ve tahsili zerinde durulur. Fakat, biyografisi hazrlanmak istenen herkesin hayatnn bu safhas hakknda tafsiltl bilgi bulmak kabil olmayabilir. Otobiyografi brakm olanlar, devrinde veya yaad devre yakn bir tarihte hakknda mstakil eser yazlm bulunan ahslar zerinde alanlar, ansldrlar. nk bu gibi eserler hayli teferruatl bilgi ihtiva eder. Yazlacak biyografinin pln, toplanacak bilgilere gre geni veya muhtasar olacaktr. Mesel, XIX. yzylda yetimi ok ynl bir ahsiyet olan Cevdet Paa, Tezkir'inin 40. tezkiresinde1 otobiyografisini verdii gibi gerek bu eserinde, gerekse Ma'rzt'mda memuriyetle gnderildii yerlerdeki icraatndan da hayli mufassal olarak bahsetmektedir. Ariv ve ktbhanelerdeki evrak arasnda da kendi ve ailesi ile ilgili hayli bilgi bulunmaktadr. Btn bunlar, Cevdet Paa'nn, birok kimseye nasib'olmayacak tarzda bir biyografisini yazma imkn vermektedir. Aile ve tahsilden sonra sra ahsn, kariyerindeki faaliyetlerine gelir ki zellikle devlet adamlarnn biyografilerinde en hacimli ksm budur. Ald memuriyetler, icraat hep burada anlatlr. Tabi her vazife veya faaliyet iin yeni fasllar alr. kinci blmde ahsiyeti ve eer biliniyorsa soyundan gelenler zerinde durulur. nc blm eserlerine ayrlr. Mellif, ir, mimar, hattat, mzehhib gibi eser sahibi olanlarn eserleri, zelliklerine yer verilerek incelenir. Baz ahsiyetler ise birka sahada eser vermilerdir. Bu gibi hallerde her zellii ayr bir ksmda ele alnr. Baz ahsiyetler, kendileri ilim veya san'at deeri olan eserler vermemi bulunabilirler, fakat yad edilecekleri vakflar tesis etmi, hayr eserleri brakmlardr. Bunlarn eserleri blmnde de Hayr Eserlerinden bahsedilecek, varsa vakfiyeleri ve yaptrttklar eserler tantlacaktr.

Cavid Baysun neri, IV, Ankara 1967.

82

b. Siys - Asker, Sosyal - iktisad Konular ki devlet arasndaki siys mnsebetlerin konu edildii bir eserde mnsebetlerin daha nceki safhalar girite verilir. Mnsebetler bir harb ile neticelenmise sebebleri ve hazrlk safhas birinci blmde, seferin gelimesi ikinci blmde, mtareke ve sulh anlamas ile galib tarafn tutumu nc blmde incelenir. Konunun ve malzemenin mhiyetine gre blm says arttrlp azaltlabilir. Bir devletin kuruluu ve dnyaca tannmasn hazrlayan bir sulh de bal bana bir eserin konusu olabilir. Lozan sulhu ile ilgili olarak yazlm kitablar buna gzel bir rnektir. Burada sulhu hazrlayan sebepler, yani harb, girite incelenebilir. Byle bir eserde giri biraz geni tutulabilir. Eserin blmlerinin tamam sulh mzkerelerine hasr edilmek isteniyorsa silhlarn braklmasn salayan mtrekeye de giriin bir ksm olarak yer verilir. Sulh masasna oturma teebbslerinden balanarak, mzkerelerdeki merhaleler blmlerde incelenir. Tabi, eserin ka blmden meydana gelecei, blm, ksm ve fasl balklarnn neler olaca malzemeye gre tayin edilecektir. Mesel Lozan iin I. lk safha, II. Kesinti srasndaki siys faaliyetler, III. kinci safha, IV. Muahedenin tahlili gibi blmler dnlebilir. Sosyal ve iktisad tarih ile ilgili eserlerde bir devletin veya bir devrin sosyal veya iktisad gelimesi, yahut k konu olarak seilebilir. Bu takdirde de girite hazrlayc sebeplerden bahsedildikten sonra gelime veya k, her merhale bir blm oluturacak ekilde plnlanarak yazlr. Son yllarda tarih corafya - blge - ehir tarihleri zerindeki almalar hayli artmtr. Bunlarda bir blge veya ehir coraf, iktisad, sosyal ve demografik ynleriyle incelenmektedir. Eer esas konu mesel XVI. yzyl gibi muayyen bir zamanla snrlandrlmsa girite corafyas ve ilk alardan tibren tarihi ana hatlaryla verilir. Blmlerde ise I. ehir veya ehirleri idar taksimat, nfus, iktisad ve sosyal hayat, tarih eserler; II. Kr yerlemeleri; III. Blgedeki ziraat ve hayvanclk ayr ayr incelenir. c. Messese ve Tekilt Tarihi Bu tip eserlerde, messesenin daha nceki devirlerdeki durumu giri ksmnda incelenir. Konu bir Osmanl mesessesi ise, varsa Osmanllardan nceki Trk ve slm devletleriyle Bizans'daki benzerlerinden; Avrupa'daki bir messese ise

83

eski Yunan ve Roma yahut Ortaa Avrupa devletlerindeki benzerlerinden bahseden bir giri yaplr. Blmlerde ise, messesenin I. Kuruluu ve tarih tekml; II. leyii; III. Brolar ve personeli; IV. Islahat teebbsleri ve nihayet ortadan kaldrl anlatlr. d. Genel Tarihler Bir devletin veya bir toplumun tarihini btnyle inceleyen eserlerde ise pln biraz farkl yaplr. Bir devletin kuruluundan kne kadar olan safhalar her ynyle inceleniyorsa siys, sosyal, iktisad tarihi, tekilt, hukuk sistemi, edebiyat vs. iin ayr blmler tahsis edilir.Tabi her blmde ksm, fasl ve alt balklar bulunur. Dier bir ekil olarak da blmler, devletin, kurulu, ykseli, k gibi allagelmi devirlerine gre tanzim edilip, siys, iktisad, vs. durumlar her devirde ayr ayr incelenir. Plnn u veya bu ekilde tertibi, eserin yazarnn tercih edecei bir hususdur. Ortaasya Trk devletleri tarihi veya Anadolu beylikleri gibi birden fazla devleti konu alan eserlerde ise genellikle her devlet iin bir blm ayrlr 2.

II. YAZMA A. l k Kaleme Al

1. Notlarn Okunmas Pln tamamnlandktan sonra not dosyalarnn bu plna uygun sralanp sralanmad kontrol edilir. lk olarak birinci blmn birinci faslna id dosyann iindeki malzeme karlp bir kere daha dikkatle okunur. Bu arada masann zerinde bir lgat ile lzumlu baz mracaat kitablarn bulundurmay da ihmal etmemelidir. Notlarn okunmas srasnda ihtiya duyulduu takdirde, kenardaki marj ksmna, yazarken kolay hatrlamay temin etmesi bakmndan, kurun kalemle baz notlar da alnabilir. O fasla id btn malzeme okunup iyice hazmedildiinde artk zihinde, bir ekil meydana gelmitir. Bu ekli kaybetmeden hemen yazmaya balamak lzmdr. Hatt yeni balayanlar iin, herhangi bir bilginin ihmal edilmesini nlemek zere, belgenin zetinin karlmas, belgedeki bilgilerin madde madde yazlmas ok daha uygun olur.
2 eitli konulardaki pln rnekleri iin eklere baknz.

84

Yazma srasnda notlar, masa zerinde serili vaziyette durmal ve gerektike mracaat edilmeli, ii tamamlanan not zerine, kullanldna dair bir iaret konularak dierlerinden ayrlmaldr. Yazmann mrekkebli kalemle deil, kurun kalemle yaplmas, yazlan cmleyi deitirmek gerektiinde, silme imkn olmas bakmndan tercihe ayandr. Bu suretle kt zerinde karalamalar olmayacak, okuma srasnda rahatsz edici bir manzara ile karlalmayacaktr. Aslnda bilgisayarn gnlk hayatmza girmesi ile el yazl msveddeler de yava yava terkedilmektedir. Bilgisayarda yazlan yazlarda dzeltme ve ilvelerin ok kolaylkla yaplmas el yazs ile msveddeye ihtiya duyulmadan dorudan doruya temizinin yazlmasna imkn vermektedir. Ayrca, baz aratrmalarda mutlaka bulunmas gereken tablo ve grafikler de bilgisayarda en iyi ekilde yaplabilmektedir. Bilgisayarda notlarn yazm da bir problem olmaktan kmtr. Notlarn sayfa altnda veya metin sonunda istendiine dair komut verildikten sonra artk her eyi bilgisayar ayarlamakta, araya yeni bir bilgi ilve edilince, notu da gerekli yerine yerletirerek not numaralarn kendisi yrtmektedir ki, elle yazmada bu gerekten ok yorucu bir itir. Hele, metin daktilo edildikten sonra bir paragraf ilvesi ok daha gtr. Bilgisayar kullanm bu bakmdan da byk rahatlk getirmitir. ok yakn bir gelecekte bilgisayarn daha da yaygnlamas ile bilinen klsik metodlarla yazma ii herhalde tarihe karacaktr. 2. fade Bir kitabn ifadesinin ok mhim olduunu hibir zaman hatrdan karmamak gerekir. yi, dzgn, anlalr bir Trke kullanlmaldr. Glkle anlalacak Osmanlca kelimeler kadar, kimsenin anlayamayaca yeni ve uydurma kelimeler kullanlmaktan da saknlmaldr. Cmlenin btn unsurlar Trke dilbilgisi kurallarna uygun olarak sralanmal, devrik cmleye asla rabet edilmemelidir. Bir paragraf iinde pe pee gelen cmlelerde kullanlan zamanlarn da uyum iinde olmas gerekir. Geni zaman - dili gemi - imdiki zaman - mili gemi zaman rahatsz edecek ekilde birbirini takib etmemelidir. Bir cmle iinde zaruret olmadka, ayn kelimenin tekrarndan saknmaldr. Hele drt defa arka arkaya kat'iyyen kullanmamaldr. Yine bunun gibi, arka arkaya iki cmle ayn fiille bitirilmemelidir. zellikle etmek ve olmak yardmc fiilleri Trke'de fazla kullanldndan buna bilhassa tin gstermek gerekir. Mesel, eer uygun gelirse, olmaklardan biri bulmak yaplabilir veya buna imkn yoksa, esas fiil, mn bozulmayacak ekilde deitirilir. Ancak bu ifade hususiyetlerine dikkat ederken zihinde ekillendirilen fikirlerin seyrinin bozulmamas ok nemlidir.

85

zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir husus da eserdeki ifadenin tamamen yazarn kendi mal olmas keyfiyetidir. eitli kitablardan alnm pasajlarn birletirilmesi veya beenilen cmlelerin birbirine eklenmesinden iddetle saknmak gerekir. Bir pasajn aynen verilmesinin, fikri daha kuvvetlendirip mnlandraca dnlyorsa, alnan ksm mutlak surette trnak iinde gsterilmeli ve nereden alnd da dipnotunda belirtilmelidir. Sk sk aktarma yaplmasna olduu kadar, kitabtan veya belgeden uzun pasajlar verilmesine de rabet edilmemelidir. Bu gibi durumlar okuyucuyu hem skar, hem de eser sahibinin iyi bir sentez yapamad fikrinin uyanmasna sebeb olur. 3. Fikirlerde Tamamlayclk Fikirler kt zerine dklrken, o konuda sylenmesi lzm gelen eylerin srayla ve hibir ey atlanmadan, okuyucuya ne?, neden?, niin? sorularn sordurmayacak ekilde tam olarak ifade edilmesi gerekir. Tabi baz meselelerde kaynak yetersizlii dolaysyla baz sorularn yazar tarafndan da cevaplandrlabilmesi mmkn olmayabilir. Btn gayretlere ramen aydnla kavuturulamayan noktalar kalmsa, bunlar, duruma gre metinde veya sayfa alt notlarnda belirtilir. Bu suretle o sorunun cevabnn neden verilemedii, okuyucuya nceden bildirilmi olur. Bir fasla veya yeni bir paragrafa balarken, bununla bir nceki arasnda bir kpr kurulmaya dikkat edilmelidir. Fikirler kopuk olmamal, sylenenler havada, adet asl kalmamaldr. 4. Dengeli Hacim Yazma srasnda dikkat edilecek bir husus da blmlerin hacim bakmndan ok byk farkllk gstermemeleridir. Mesel, I. blm 100 sayfa, II. blm 15 sayfa olmamaldr. Eldeki malzeme deerlendirilirken denge salanmaya allmaldr. Uzun olann biraz ksaltlmas veya ksa olann geniletilmesi yahut da konu, blmler arasnda geie imkn veriyorsa kaydrma yaplmas yoluna gidilmelidir. 5. iml fadenin anlalr olmas, salam bir Trke kullanlmas yannda imlya da ok dikkat edilmesi gerekir. Ltin alfabesinin kabulnn zerinden yarm asr akn bir zaman getii halde hl iml kurallar tam mansyla oturmu deildir. Baka bir ifadeyle herkes kendine gre bir ekil takib etmekte; hatt, bir kelimenin, ayn kitab iinde deiik imllarla yazlmasna da rastlanabilmektedir. zel-

86 likle Arabca ve Farsa terkibli kelimelerin imls ahstan ahsa da deimektedir. Halbuki, Trkelemi olan baz kelimelerin dz yaz dilinde terkibli olarak gsterilmelerine ihtiya yoktur. "Bb- l", "sadr- zam", "reis'l-kttab", "eyh'lislm" imllar artk sadece metin neirleri ve eski metinler yahut ariv belgelerinden yaplan iktibaslarda kullanlmal, dz yazlarda "Babli", "sadrazam/ sadnam", "reislkttak" ve "eyhlislm" eklinde yazlmaldr. Osmanlcadan aynen aktarmalarda "elif-lm" harf-i tarifinin kullanld kelimelerin yazlnda dikkat edilecek bir husus da bunlarn "nakib el-erf' veya "rebi'el-evvel" gibi "el" ayrlarak deil Osmanlca telffuzuna uygun olarak "nakib'l-erf ve "rebi''levvel" ekillerinde yazlmalardr. ml konusunda, arya kamamak artyla, uzun ve ince hecelerin doru okunmasn temin maksadyla, zerlerine aksan konulmasna da zen gsterilmelidir. Hl kelimesinin aksansz yazlmas halinde babann kardei "hala"; dhinin aksansz yazlmas halinde "dahi" gibi tamamen farkl mnlar ifade eden kelimeler ortaya kabilmektedir. Bunun gibi, kt "kat", ikyet "ikayet", yekn "yekun" eklinde yazlrsa yanl okunmas pek l mmkndr. zellikle "kaf", "kef" ve "gayn" harflerinin nndeki "elif ve "vav"larn hangisine aksan konulaca, hangisinin aksansz yazlaca da ok mhimdir. "Galib", "gasb", "kanun" kelimelerinde "a" harfinin stne eer gerekiyorsa uzun okunacan belitmek zere dz bir izgi () konabilir, fakat aksan konulmaz. Baka bir ifade ile "gayn" ve "kaf'dan sonra gelen ve "uzun a" eklinde okunmas gereken "elifler iin "gayn" ve "kafin "kef 'le karmalarn nlemek zere- aksan kullanmamaldr. Klsik iml kurallarndan biri de paragraf balarnn biraz ierden yazlmasdr. Fakat, son yllarda Amerika'da balayp dnyaya yaylan yeni bir cereyan ile paragrafn ilk satrnn ierden balamas kaidesi kaldrlp bunun yerine paragraf aralarnn birer satr almas usl benimsenmeye balanmtr. Halbuki, klsik sistemde paragraf ba yaplma yannda satr arasnn da almas, fikrin deitiini gstermekte; bylece birbirinin devam olan paragraflarla fikir deiiklii olanlar arasna bir fark konulmaktadr. lm bir yazda bu uslden ayrlnmamas, yani, btn paragraf balarnn ierden yazlmas, fikir deiiklii olanlarda ise paragraflar arasna biraz aklk konulmas tavsiye olunur. Bir eserde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de imlda yeknesaklk salanmasdr. Kelimelerin yazllarnda fakllk olmamaldr. Cmle balarnn byk harfle balamas hari, ayn kelimeler bazan byk, bazan kk harfle; bazan aksanl, bazan aksansz, bazan "d", bazan "t" ile, yani farkl tarzlarda yazlmamaldir. ahs ve yer, messese ve topluluk adlar byk harfle balatlmaldr. Gze arpmas istenilen kelimelerde byk harf kullanlmamal, fakat bir bakta grlmesi iin italik veya siyah punto tercih edilmelidir.

87 mlda noktalama iaretlerine de son derecede dikkat edilmelidir. Nokta, virgl, noktal virgl, soru iareti, vs. nin yerli yerinde kullanlmas son derecede mhimdir. Bir virgln eksik konmas, bazan cmlenin manasn tamamen deitirebilir. ml kurallar, ilk okuldan tibren retilmektedir. Dolaysiyle yaplan yanllarn bilgisizlikten ziyade dikkatsizlikten kaynakland muhakkaktr. zellikle noktal virgl konacak yerleri iyi semek gerekir. Bilindii gibi bu iaret tam birer fikir ifade eden iki kk cmlecii ayrmakta kullanlr; bunun iin virgl yerine kullanlmas hatal olur. ml konusunda dikkat edilecek bir dier husus da yazarn kendi ifadesi olan ksmlarda benimsedii iml ne olursa olsun baka kitablardan veya belgelerden yapt aktarmalardaki imlnn asllarna sadk kalmas icab ettiidir. Tabi ilk kaleme al srasnda baz iml farkllklarnn olmas mmkndr. Bunlar, eser tamamlandktan sonra gzden geirilme srasnda dzeltilecektir. Eer daktilo kullanlyorsa iml birliine daktilo srasnda dikkat edilmelidir. Eser bilgisayarda yazlyorsa iml birliinin salanmas daha kolaydr. Bir komutla deiik tarzda yazlm olanlar bulunarak yerlerine dorusu konabilir. Ancak, bu konuda da dikkatli olmak mecburiyeti vardr. Eserde biri yazarn imls, dieri iktibas edilen eser veya belgelerin imls olmak zere iki iml mevcudsa "bul-deitir" komutu ile btn metnin otomatik olarak deitirilmesi tehlikelidir. Biraz uzun ve vakit alc olmakla birlikte kelimelerin tek tek buldurulup deitirilmesi istenmelidir. 6. Yazy Tamamlayc Unsurlar Gnmzde tarih, artk hikye anlatr gibi yazlmamakta, rakamlara byk yer ayrlmakta; bu sebeple tarih kitablarnda tablo ve grafiklere sk sk yer verilmekte, hatt bilgisayara dayal almalar yaplmaktadr. Blge tarihleriyle ilgili aratrmalarda ise eitli haritalar yer almaktadr. Bu tablo, grafik ve haritalarn o bahis okunurken hemen grlmesi gerekenlerinin girecekleri yerler, yazma srasnda iaretlenmeli ve mesel, "Tablo I 1855 YILI SAMSUN LMANI TRAF" denildikten sonra yazmaya devam edilmelidir. Bu suretle oraya hangi tablonun girecei ve verilecek numara tesbit edilmi olur. Eer tablo, konunun ilenmesinde

88

kullanlaca iin nceden hazrlanmsa oraya daktilo srasnda yerletirilecek; eer hemen hazrlanmasna ihtiya duyulmamsa, daha sonra tertib edilecektir. Fakat bu gibi malzemenin kullanlmasna ihtiya duyulan almalarda sadece rakamlarn verilmesi deil, onlarn yorumunun da yaplmas gerektiinden, ilgili fasln yazlmaya balanmasndan nce, malzeme deerlendirilmek zere okunurken, tablo msveddelerinin hazrlanmas uygun olur. Bilgisayarda alld takdirde, tablo ve grafiklerin bu i iin hazrlanm programlarda yaplmas ok daha kolay olacaktr. Ayrca, toplama, yzde alma, art-azal oranlar gibi iler shhatli ve sr'atli bir ekilde hesablanabilecektir. Ayn program iinde istenilen ekilde grafik izdirilebilecek ve bunlar kelime programlarna aktarlabilecektir. 7. Metinde Dipnotlar (sayfa alt notlar) Yerlerinin Tayini lm bir eserde aranan en mhim zelliklerden biri de hangi bilginin nereden alndnn gsterilmesidir. Bu iki bakmdan mhimdir. Eserin, * Salam kaynaklara dayandrldnn gsterilmesi, * Bilginin doruluunu aratrmak veya ayn konuda fazla bilgi almak iste yenlere istikamet verilmesi. te bu sebepledir ki, ilm eserlerde dipnotu kullanlmasna nem verilir. Her sayfa iin (l)'den balayarak numaralanan not ekli de kullanlyorsa da daha ziyade her blmde (l)'den balayarak numaralama usl benimsenmitir. Notlarn, her sayfada (l)'den balamasnn pratik bir takm sakncalar vardr. yle ki, matbaaya gitmek zere daktilo edilmi metnin sayfalar ile matbaa dizgisi sayfalar birbirini tutamaz ve bu yzden dizgi srasnda bir takm problemler meydana gelebilir. Halbuki birbirini takib eden not numaralarnda byle bir mahzur szkonusu deildir. Ancak, metnin, sahibi tarafndan bilgisayarda hazrlanmas ve nih eklin yazar tarafndan verilerek ofset bask yaplmas halinde bu mahzur ortadan kalkacandan bu eklin seilmesi de pekl mmkndr. Not saysnn fazla olmas halinde ok byk rakamlara kadar kmamak iin notlarn, ksm veya fasllarda da yeniden (l)'den balatlmas mmkndr. Benimsenecek tarz, eserin zelliklerine gre yazar tarafndan tayin edilecektir. Dipnotu kullanlmaya ihtiya duyulacak hususlar unlardr: a. Aklanmas Gereken sim ve Tabirler Bir isim veya tabirin aklanmas, bir ahs hakknda ksa bilgi verilmesi gerektiinde, kelimenin st tarafna -daha nce tayin edilen ekle gre- not numaras konur.

89 ...Fars snr blgesindeki Rmhrmz2 ve ... (Erdoan Mercii, Fars Atabegleri Salgurlular, Ankara 1975, s. 8) ...'kelter185 zm'... (M. Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1983, s. 44) Hafz Ahmed Paa(nun)4 gnderdi telhis (Cengiz Orhonlu, Osmanl Tarihine Aid Belgeler. Telhisler, stanbul 1970, s. 14) b. Deiik Yerlerden Alnan Bilgiler Bir cmle bazan birka yerdeki bilgilerin birletirilmesiyle meydana getirilmi olabilir. O takdirde, herbirinden alnan bilginin zerine ayr bir not numaras konur. Bu ekilde yorumlanabilir12, kodifiye edilebilir13, fakat asla deitirilemez olan14, eriatn yannda, bizzat onun ak brakt kaplarn arkasnda, ayr bir rf hukuk teekkl etmitir15. (Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1963, s. 30) c. Kaynaklar Aras Farkllklar Bir isim, bir tarih veya herhangi bir hususda kaynaklar arasnda farkllklar bulunabilir. Bunlarn tarihi gzyle tenkidi yapldktan sonra biri benimsenecek ve metinde o yer alacaktr. Fakat dierlerinin de gsterilmesi gerektiinden bu ihtilafl olan isim, tarih, vs. zerine not numaras konulup notta mnakaas yaplacaktr. Atabeg Tekle yirmiyl4 hkmet srdkten sonra h. 5945 (m. 11971198) ylnda Bidek-i Fes'da ld. (Mercii, a.g.e., s. 62) d. Fikrin Bittii Cmle Sonlar Notlarn en ok kullanld yerler ise alnan bilginin bittii cmle sonlardr. Notun, biten cmleye id olmas dolaysyle de noktadan nce konmas cab eder. Osmanl hkmdar, bilindii gibi, bu teklifi reddetmi ve Timur'a, kendisine snm bir misafiri kovmann amanszlk ve imanszlk olduu cevabn vermitir174. (Faruk Smer, Karakoyunlular, I, Ankara 1984, s. 63)

90

8. Dipnotu Tipleri a. Sadece Kitab veya Makalenin Gsterilmesi Notlarda ounlukla sadece faydalanlan kitab veya makale gsterilir. Bir kitabn ad ilk defa geiyorsa tam knyesi verilir. Ancak fi yaparken, sonradan alfabetie koymak durumu olduu iin, yazar soyad baa alnd halde, dipnotunda byle bir ey szkonusu deildir. nce isim, sonra soyad, iki virgl arasnda kitabn ad; ikinci virglden sonra basm yeri ve tarihi yazlr. Bilginin hangi sayfadan alnd da, basm tarihini mtekib s. konulduktan sonra ilve edilir. talik dizilmesini temin maksadyla kitab adnn alt izilir. Makalelerde de bu usl geerlidir. Yalnz orada, fi yapma srasnda da grld gibi, makale ad trnak iinde yazlacak, dergi adnn alt izilecektir. Yazma ii bilgisayarda yapld takdirde kelimelerin altnnn izilmesi yerine italik yazlmas istenilen kelimeler bloklanp bir komutla italik yazdnlabilir. Ancak, ayn kitabn ikinci ve mtekib tekrarlarnda klfeti azaltmak zere baz ksaltmalar kullanlmas det olmutur. Bat dillerinde yaplan yaynlarda, asl Ltince olan ibidem, pere citato ve loco citato kelimelerini ifade eden ibid., op. cit. ve loc. cit. ksaltmalar kullanlmaktadr. ibid., ayn yerde demek olup bir stteki notta geen kitab tekrarlanaca zaman kullanlr. Sayfa ayn ise, tekrar edilmez, deiik ise yeni numara verilir. Loc.cit ve op.cit., araya baka eser girmise kullanlr. Birinci kda, stteki notta gsterilen sayfaya atf yapld iin, sayfa numarasna gerek yoktur. kincide ise sadece esere atf vardr, sayfa numaras deiecek demektir. Ayrca, kitabn tamam iin passim, ayn yazar iin id. (-idem) gibi iaretler kullanlr. Yabanc dillerde yazlm eserleri okurken, notlarda kullanlan ksaltmalarn mnlarn anlamak bakmndan, bunlarn bilinmesi lzmdr. Ancak Trke bir eserde bu gibi Ltince ksaltmalar kullanlmasna ihtiya yoktur. Zr, dilimizde, ayn mnlar ifade edebilecek kelime ve ksaltmalar bulunmakta ve bunlar pek ok yazar tarafndan da kullanlmaktadr. Bir kitaba, bir makale, bir tez veya belgeye iaret etmenin eitli ekilleri vardr. aa. kinci Notta Ayn Sayfann Tekrar Eer arka arkaya iki notta ayn eserin ayn sayfas gsterilecekse, ikincide gsterilen yer mnsna ksaca gs.yer demek kfidir.

91 1 M. Tayyib Gkbilgin, Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve Evld- Fatihan, stanbul 1957, s. 23. 2 gs. yer. ab. kinci Notta Ayr Sayfa Gsterilmesi Arka arkaya iki nottan ikincisinde, bir nceki eserin baka bir sayfas verilecekse, ayn eser, ayn makale, ayn belge veya keza yazlp sayfa numaras konabilir. Fakat daha yaygn olan ekli ad geen eser a.g.e., a.g.m. (makale), a.g.t., {tez), a.g.b. (belge) eklidir. 1 Bernard Lewis, zlanda'da Trkler, Trkiyat Mecmuas, X (1953), 278. 2 a.g.m., s. 279. ac. Araya Baka Bir Eser Girdikten Sonra Tekrar Araya baka bir yazarn kitab veya makalesi girdikten sonra ise a.g.e. ksaltmas, yazar soyad ve virglden sonra konur. Eer bir yazarn tek eseri kullanlyorsa sadece soyad ile de ksaltma yaplabilir. 1 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974, s. 83. 2 Mehmet Gen, Osmanl Esnaf ve Devletle likileri, Ahilik ve Esnaf, stanbul 1986, s. 113-114. 3 aatay, a.g.e., s. 87 veya aatay, s. 87. ad. Bir Yazarn kinci, nc Eserlerinin Gsterilmesi Bir yazarn birden fazla eser ve makalesi kullanlyorsa, ikinci kitab/makalenin ilk geiinde yine tam knyesi verileceinden herhangi bir karklk szkonusu deildir. ae. kinci Eserin Mtekib Notta Tekrar Bir yazarn ikinci eserinin verildii notu takiben ayn eser tekrarlanacaksa sayfa olup olmamasna gre gs.yer veya a.g.e. I a.g.m. denilebilir. af. kinci Eserin Araya Baka Eserler Girdikten Sonra Tekrar kinci eseri takib eden notta, yazarn birinci eserinden veya araya baka kitablar girdikten sonra birinci ve ikinci eserlerden bahsedilecekse, artk soyadndan sonra a.g.e. ksaltmas kullanlamaz. Bunun yerine, bahis konusu kitab ve makaleleri ifade edecek birer ksaltma bulunur ve o eser, hep ayn ksaltma kullanla-

92 rak gsterilir. Ksaltmalarn neye dellet ettiklerinin unutulmamas iin ayr bir kda yazlmasnda fayda vardr. 1 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. yydan Tanzimat'a Mali Tarih), stanbul 1986, s. 57. 2 Gs. yer. 3 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl MaliveL stanbul 1985, s. 17. 4 Cezar, a.g.e., s. 80. 5 mer Ltfi Barkan, Osmanl 'Biite'lerine Dair Notlar . . kti sat Fakltesi Mecmuas, XV/l-4 (1955), 247. 6 Yavuz Cezar, Osmanl Devleti'nin Mal Kurumlarndan Tersne-i mire Hazinesi ve Defterdarl'nn 1805 Tarihli Kurulu Yasas ve Eki, FM,XLI/l-4 (1984), 367. 7 a.g.m., s. 368. 8 Barkan, a.g.m., s. 251. 9 Tabakolu, s. 65. 10 Cezar, "Tersane", s. 369. 11 Tabakolu, s. 89. 12 Cezar, Bunalm, s. 99. 13 mer Ltfi Barkan, "Edirne Asker Kassamna Ait Tereke Defter leri", TTK Belgeler, III, 5-6, Ankara 1968, s. 27. 14 a.g.m., s. 30. 15 Barkan, "Bte", s. 249. 16 Tabakolu, s. 69; Cezar, Bunalm, s. 102. 17 Barkan, "Edirne", s. 35. ag. Ayn Soyadn Tayan ki Yazarn Notta Gsterili ekli Kullanlan eserler arasnda ayn soyadn tayan yazarlar varsa, bunlarn birbirine karmamasna da dikkat ve tin etmek lzmdr. Mesel, Osman Turan erafettin Turan, Sevim Tekeli - lhan Tekeli gibi yazarlarn eserleri bir arada kul-

93 lanldi zaman sadece soyadlarn yazmak yetmez, ilk adlarnn ba harflerini de mutlaka koymak gerekir. O. Turan, . Turan veya S. Tekeli, . Tekeli gibi. Eer isimleri ayn harfle balyorsa ya ismin tamamn yazmak veya eser isminin ksaltmasn her defasnda tekrarlamak icab eder. ah. Ayn Yazarn ki Eser veya Makalesinin Pepee Gsterilii Bir yazarn iki kitab, iki makale veya kitab ve makaleleri ayni notta pepee gsterildiinde, ilk gsterilen uslne olarak yazlr; ikinci, ilk defa gsteriliyorsa, "ayn yazar" denildikten sonra kitab veya makalenin knyesi kayd edilir ve tabi sayfa numaras konur. 37 ... M. Akda, Celli syanlar, 1550-1603, Ankara 1963, s. 85 vd, s. 110; keza byk kagunluk iin bk. ayn mellif, "Cell syanlarnda Byk Kagunluk, 1603-1606", Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara 1964, II/2-3, 1-150 (Feridun M. Emecen, XVI. Asr da Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 121. ai. Ariv Belgelerinin Gsterilii Ariv malzemesinin kullanld eserlerde, bilgi alnan belgenin ariv, tasnif ve numarasndan baka, eer metin iinde gememise, tarihi ve kimden kime yazldnn belirtilmesi uygun olur. Ariv belgesinin referans olarak gsterildii notlarda, yaznn kimden kime, hangi tarihte gnderilen ne cins bir belge olduu belirtilir. st ste iki nokta konduktan sonra arivi, tasnifi ve numaras verilir. Burada da ilk geite knye tam olmaldr. Sonrakilerde ksaltma kullanlr. Mhimme defterlerinden verilen notlarda sadece kime gnderildii belirtilir. nk, aradaki baz buyuruldu ihtiva edenler istisna edilirse, bu defterlerdeki hkmler Dvn- Hmyn karar ve Padiah emridir. 1 stanbul Kadsna gnderilen 23 Receb 983 (28 Ekim 1575) tarihli hkm: Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri, nr. CLXXVI, 103. Bunun gibi, Hatt- Hmyn ve rade tasniflerinde esas numaray alan belgeler Padiahn hatt veya iradesini ihtiva etmekte, eklerde ise arz, arza, arzuhal, mazbata, vs. belgeler bulunmaktadr. Hatt- hmyn ve irade bulunan vesikalar, adndan da anlalaca zere yine Padiah emridir. Pek ou da Sadrazamn telhis veya takriri zerine yazlmlardr. Ancak telhis ve takrirlerde Tanzimattan sonra tarih kullanlmaya balandndan, daha nceki devirlere id belgelerin kesin tan-

94

hi ayn konudaki dier belgelerden tesbit edilebilir. Tasnif hey'etince konulan tahmin tarihlerde ise her zaman isabet yoktur. Onun iin bunlarda tarih belirtilmez veya tasnif hey'etince konduuna iaret edilir. 1 Sadrazamn, III. Selim'in hatt- hmynunu ihtiva eden telhisi: BOA, Hatt- Hmyn tasnifi, nr. 13127. 2 II. Mahmud'un beyaz zerine hatt- hmynu: Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 7308. Eer metin iinde yeterince bilgi verilmise sadece tasnif ad ve numaras ile de yetinilebilir. Mesel, nc not 3 HH, nr. 23118 eklinde yazlr. Takrir, telhis ve hatt- hmynun birlikte olduu bir belge ise yle gsterilebilir. 4 Serasker Husrev Paa'nn Tunus'dan fesi ustalar getirtilmesine dair takriri zerine Sadrazamn telhisi ve Padiahn hatt: HH, nr. 18748. Baz belgelerin hatt- hmynlar kesilip ayrlmtr. Byle bir durum belirtilmek istendiinde yle yazlabilir: 5 mer Ltfi Efendi'nin, zerinde Sadrazamn Defterdara hitaben ya zlm 2 C 1248 (27 Ekim 1832) tarihli buyuruldusu bulunan (hatt- hmynu kesik) takriri: BOA, Cevdet tas. - Asker, nr. 9407. Eer bu takririn bir sureti, herhangi bir tasnif iinde bulunmusa numaradan sonra nokta konulup devam edilir. .... Ayn takririn sureti: BOA, Maliyeden Mdevver Defterler, nr. 9146, s. 200. Kitab, Sadaretle nezretler aras yazmalarn kullanld bir aratrma ise, Bbl Evrak Odas belgeleri veya Sadaretten gnderilen yazlarn msveddelerini ihtiva eden Ayniyat Defterleri kullanlacaktr. Bu takdirde not yle yazlacaktr: 6 Sadaretten Ticaret ve Nafa Nezretine gnderilen 5 Ramazan 1307 (24 Nisan 1890) tarihli tezkire: BOA, Ayniyat Defteri, nr. 1225; Bakitbet dairesinin 18 Ramazan 1307 (8 Mays 1890) ve 4 Mu harrem 1308 (20 Austos 1890) tarihli tezkireleri: BOA, rade-Dahiliye.nr. 92193 ve 93080.

95 Dikkat edilirse yukardaki misallerden birinde defterin sayfa numaras verilmemitir. Bu, defterde sayfa numaras olmamasndan kaynaklanmaktadr. Ancak, son devirlere id muntazam tarihlenmi belgelerin kronolojik bir sra ile ciltlenmi olanlarnda sayfa numaras konulmam olmas pek byk bir mahzur tekil etmemektedir. Fakat, zellikle Mhimme, ikyet, Ahkm gibi hkmlerde kesin tarih bulunmayp "evil", "evst", "evhr" gibi onar gnlk devreleri gsteren tarihlerin atld defterlerde sayfa numarasn mutlaka gstermek lzmdr. Ayrca, defterlerden ilk devir Mhimmelerinde ayn tarihi ve haftann gn tam olarak gsterilmesine ramen bazlarnda dikkatsizce yaplan ciltlemeler dolaysyla da tarihler karm durumdadr. Bunun iin bu gibi defterlerden referans verilirken mutlaka sayfa numaralarnn belirtilmesi gerekir. Arivden referans verilirken dikkat edilecek ikinci bir husus da tasnifler ve belge koleksiyonlar isimlerinin altlarnn izilmeyip yalnz isim tayan defterlerin altlarnn izilmesi keyfiyetidir. b. sim ve Tabirlerin Aklam ekli Bir isim veya tabir yahut yer adnn aklanmas, bir ahsn ksa biyografisinin verilmesi gerektiinde, nce aklama yaplr, sonra bu bilginin alnd yer gsterilir. (Rmhrmz'n dipnotu: Mercii, Salguiular, s. 8) 2 Ahvaz'n dousunda 3 gnlk yry mesafede, bugn dahi mevcut bir ehir, bk. Strange, The Lands, s. 243. (kelter zmnn dipnotu: Ktkolu, Narh, s. 44) 185 kelter/keletir = kulpsuz yayvan sepet, sele; keleter = iki kulplu kfe biiminde byk sepet (Trkiye'de Halk Azndan Derleme Szl, Ankara 1974, VII, 2736, 2731). (Hafz Ahmed Paa'nn dipnotu: Orhonlu, Telhisler, s. 14) 4 1009 yl evval aynda sadaret kaymakam oldu ise de, 10 gn sonra azledildi; 20 Cumadelhr 1010 da Anadolu muhafazasna memur olarak Ktahya'ya gitti; 1011 yl aban aynda da bu grevde bulunmakta idi (MAD. 18155, s. 34, 107). c. Kaynaklar Arasndaki htilfn Gsterilii Kaynaklar arasnda ihtilf bulunduu zaman notta bunlarn mnakaas yaplr ve metne alnan bilgi veya fikrin benimseni sebebi aklanr.

96 (Atabeg Tekle'nin saltanat sresi: Mercii, Salgurlular, s. 62) 5 Atabeg Tekle'nin lm yl olarak iki tarih verilmektedir. Cmi'tTevrh (vr. 270b), Benket (s. 233), Vassf (s. 150, zet s. 87) ve iraz-nme (s. 52) onun h. 591 (m. 1194-1195) ylnda ldn kaydederken, Tekle'nin lmnden sonra yerine Turul b. Sungur'un gemi olduunu iddia eden, daha muahhar eserler, szgelii Tarih-i Gzide (s. 504), Mcmel-i Fsih (II, s. 252), Lb tTevrh (s.l 18) ve Tarih-i Cihan r (s. 126) Tekle'nin h. 590 (m. 1193-1194) ylnda vefat ettiini bildirmektedirler. Ancak biz onun tahta gei yln h. 574 olarak kabul ettiimizden, 20 yl hkmet srdne gre, onun lm tarihinin h. 594'e isabet etmesi gerekir. Ayrca h. 623 (m. 1226)'de len ve 29 yl saltanat sren Atabeg Zeng'nin saltanat sresi hesab edilirse onun da bu tarihte tahta getii meydana kmaktadr. d. Fazla Bilgi Bulunacak Yerin Gsterilii da. Eserin Baka Yerinin Gsterilii Baz hallerde, ayn meseleden eserin iki ayr yerinde bahsedilmesi gerekebilir. Bu takdirde esas ilgili faslda tafsilt verilir, dierinde bir cmleyle temas olunup not konur. Notta ise bata veya ilerdeki bir blme havale yaplr. 174 Bk. I. Blm, s. 46, 50,60. 172 A/D, 16, s. 338; bk. V. Blm, s. 12. (Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluu'nun Gney Siyseti. Habe Eyaleti, stanbul 1974, s. 122) Yahut da bir husus anlatlrken meselenin daha iyi grlebilmesini temin maksadyla, metin veya eklerdeki, ekil, tablo, vs. ye baklmas istenebilir. 169 Dou Anadolu halk arasnda nker, sipahi, nkerzde ise, sipahzde demek idi (bk. Ek II, 1530 tarihli Bayburt livas kanunnmesi). (smet Mirolu, XVI. Yzylda Bayburt Sanca, stanbul 1975, s. 36) db. Baka Bir Eserin Gsterilii Eserin esas konusu ile dorudan ilgili olmayan veya tafsilta giriildii takdirde plndaki ahengin bozulabilecei hallerde meseleye bir veya birka cmle ile

97 temas edilip not konur. Notta ise, bilgi bulunabilecek eser/eserler veya makaleye, tafsilt iin bk., fazla bilgi iin bk. yahut bunun iin bk. eklinde havale yaplr. Havale edilen eserde o konuya fazla yer ayrlm olduundan, genellikle verilen sayfa numaras da tek deildir. Bilginin balang ve biti sayfalar araya (-) konulmak zere verilir veya balang sayfas yazldktan sonra, mtekib sayfalarda da devam ettiini gstermek zere vd. (= ve devam) iareti konur. 2 Tafsilt iin: M.H. Yinan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri, stanbul 1943, I (Anadolu'nun Fethi), 135-50; . Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953, 46-54. (Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul 1969, s.8) 57 Bunun iin bk. Karal, ayn. esr., S. 122 vd. (Ercment Kuran, Avrupa'da Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyas Faaliyetleri 1793-1821, Ankara 1968, s. 38) Bahis, kaynaklara dayanlarak yazld halde, ayn meseleye temas eden bir eserde de bilgi bulunabilecei ayrca bk. eklinde gsterilir. 112 Bu heyetin stanbul'da karlan ve faaliyeti hakknda ... Rycaut (Histoire des trois derniers empereurs des Turcs, II, 359-62) malumat vermektedir. Ayrca bk. Zinkeisen, V, 59-60. (M. Ktkolu, Osmanl - ngiliz ktisd Mnsebetleri, I, Ankara 1974, s. 36) e. Farkl Bilgi Bulunan Eserin Gsterilii Bir kaynak veya aratrmada, dierlerinden farkl bilgi varsa ve bu bilginin mnakaasna gerek duyulmuyorsa, bilginin alnd yer/yerler gsterildikten sonra kr. (= karlatrnz) denilerek farkl olann knyesi verilir. 563 ... nsf- niyabet muhfazt- vilyet iin kadmden sancak belerine hsl kayd olagelmitir, Barkan, Kanunlar, s. 268; kr. M. Akda, Trkiye'nin ktisad, II, 258-259. (Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1618), Ankara 1985, s. 127). f. Ayn Notta Birden Fazla Referans Verilmesi Bir notta bazan birden fazla referans verilmesi gerekebilir. Bu gibi hallerde

98

sadece kitap veya makale ad gsterilecekse aralarna ; konarak birinden dierine geilir. Ka kitap veya makale gsterilecekse, kaynaktan aratrmaya doru nem srasna gre dizilir. 354 Bk. Neri, I, 187; M. Bilge, Ayn eser, s. 83-84; C. Baltac, Ayn eser, s. 15. (Yusuf Halacolu, XIV-XVII. yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1991, s. 116). Kitap ad verilmekle yetinilmeyip aklamada da bulunulacaksa biraz farkl bir usl tatbik edilir. Eer aklama ilk kitap adndan nce ise, aklamay takiben kitap ad yazldktan sonra yine ; konarak ikinciye geilir. Fakat aklama ikinci veya sonraki kitaplarda ise bir nceki kitabn sayfa numarasndan sonra nokta konur. Tabii, mtekib cmleye byk harfle balanr. 27 Nejat Gyn, "Trkiye'de Eitim" Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 1046; Kuran, 1012; nal, s.216. Tanzimattan sonra alan kz okullar iin bk. Caporal, s. 101 vd. (M. Akif Aydn, slm-Osmanl Aile Hukuku, stanbul 1985, s. 160) g. Baka Bir Eserde Verilen Referansn Gsterilii Bazan baka bir eser vastasyla bir kaynan yahut ikinci bir eserin verdii bilgiler de kullanlabilir. Bu gibi durumlarda bunun da notta mutlaka belirtilmesi gerekir. ga. Eer, faydalanlan eserdeki belge veya esere -baka bir memlekette olu u, bilinmeyen bir yabanc dille kaleme alnm bulunmas yahut eksik referans verilmesi gibi bir sebeple- ulalamyor, fakat bilginin o belge veya eserde bulun duu da mutlaka gsterilmek isteniyorsa, belge veya eser bizzat grlm gibi re ferans verilmemeli, fakat bu bilginin nereden alnd da mutlaka gsterilmelidir. 133 Hakluyt, V, 254'den naklen Kurat, s. 51, not 2. (Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad Mnsebetleri, 1 (1580-1838), Ankara 1974, s. 41. gb. Faydalanlan eserin kaynann da grld hallerde ise her ikisi birden gsterilir. Zira, sadece kaynak verilip dieri ihml edilirse, o eser kullanlmam gibi bir intiba hasl olabilir; nasl olsa baka birisi tarafndan kullanlmtr dn cesiyle hareket edilirse bu defa da ulalabilecei halde kaynan grlmemi ol duu zann doabilir. Bu bakmdan her ikisinin birden zikri doru olur. Bu da ara-

99 ya "ve ondan naklen" gibi bir ibare konularak halledilir. 100 Mhimme, LX, h. 472; LXI, h. 85 ve buralardan naklen A. Refik, Trkler ve Kralie Elizabet, vesika 9 ve 10. (M. S. Ktkolu, a.g.e., I, 33) h. Bir Yardmn Belirtilmesi Aratrmann hazrlan srasnda grlen yardmlar iin teekkr yeri nszdr. Ancak, baz zel hallerde bu, nota da konabilir. Makalelerde ise nsz bulunmad iin kimden, ne surette yardm alnd ilgili notta belirtilip, teekkr edilir. Bu yardmn mhiyeti, yazarn bilmedii bir yabanc dildeki kitaptan faydalanmasn salama, bir eser veya belgenin yerini bildirme, yardmc ilim kollaryla ilgili hususlarda fikir danma, vs. eklinde olabilir. 1 Bu gezi srasnda yakn ilgilerini grdm Aliyeli dostlara, Mze yetkililerine, zellikle Hachamdiolu Tevfik Bey'e teekkr borluyum. Bu makalede sz edilen ilk iki kitabeyi kendisi haber vermitir. (Tuncer Baykara, Aliye'de Baz Yeni Kitabeler, Tarih Enstits Dergisi, say 12 (1982), s. 579) 9. Msvedde Yaparken Dipnotlarnn Yazlmas Msvedde srasnda dipnotlarnn yazlmas iin iki ayr yol takib edilebilir. a. El yazs ile Msvedde aa. Ayn kt zerinde, not konulacak yerde bir keli parantez alp, not yazlp bitirildikten sonra kapanarak metne devam edilir. Bu takdirde annda not numaras koymaya gerek yoktur. Numaralama sonradan yaplr. ab. Notlarn ksa olmas halinde sayfa altnda bir ksm ayrlp oraya da ya zlabilir. ac. Notlar, muhakkak, her iki ktta da numaralanmak ve numaralar birbiri ni takib etmek artyla, ayr bir kda yazlr. Her iki eklin de fayda ve mahzurlar vardr. Birincide notlar sonradan konaca iin araya ilve yaplrsa, not numaras deitirmek gibi bir klfet olmaz. Fakat, araya uzun notlarn girdii metinlerde, dzeltmek zere okunduu srada no-

100

tun bittii yerin tayini dikkati datp metnin btnln bozabilir. kinci ve nc sekilerde ise, araya ilveler yapldnda not numaralarnn yrtlmesi klfeti ile karlalr. Fakat metinde btnlk vardr. Ayrca, bir cmle iinde arka arkaya birka not getii zaman, not numaralan yerlerine konup metnin yazlmasna devam edilir ve fikrin bitiminde birka not birden yazlabilir. Halbuki, metin iinde parantez aarak bu iin halli her zaman kolay deildir. Daha nce de belirtildii gibi, notlarda mnakaalar yaplmas, konu ile dorudan ilgisi olmayan, fakat aklanmasnda zaruret bulunan baz hususlarda bilgi verilmesi gerekebilir. Bunlarn yazlmas, metinde fikrin bitimine brakldnda, kesin olarak ka satr srecei bilinemeyeceinden, kfi mkdarda yer ayrlp ayrlamamas meselesi ortaya kar. Bu da yine ister istemez fikirlerin kesintiye uramasna sebeb olur. Bu klardan birini semek yazara kalmtr. Eer notlarda teferruata girilmeden sadece kitab ad verilip ksa aklamalar yaplmakla yetinilecekse birinci, uzun notlar da olabilecekse ikincinin tercihi uygun olur. b. Bilgisayar Kelime - lem Programnda Yazma Bilgisayar kullanld takdirde ise notlar, sayfa altnda veya sonda istendiine gre iaretlenerek annda yazlr. Tabi her programn not yazma ekli farkldr. Bir ksm sayfa altnda gsterirken, bir ksm ayr bir yere kayd etmektedir. Bilgisayar programlan gelitike notlarn yazlmas da kolaylamaktadr. ekil

B. S o n

1. Boluklarn Doldurulmas Malzemenin toplanmas srasnda ne kadar titiz davranlrsa davranlsn, yazma safhasnda birtakm boluklarn ortaya kmas, baz sorularn kalmas veya baz hususlarda tereddtler hsl olmas mmkndr. Bu gibi hallerde, eer meydana gelen boluk, mtekb fasllarn yazlmasn engelleyecek mhiyette deil ise, aratrlacak hususu iaretleyip uygun bir boluk brakarak -bu takdirde yazlmakta olan sayfay bo brakp yeni bir sayfaya gemek en iyi yoldur. lve srasnda bo braklan ksm yetmese dahi baka yapraklar eklenebilir- devam olunur. Ayrca, aratrlacak hususlar da ayr bir kda not edilir. Baz hallerde, ortaya kan boluk doldurulmadan, sonraki fasllarn yazlmas mmkn olmayabilir. O zaman mecburen yazmaya ara verilip gerekli malze-

101 menin aratrlmasna geilir. Yeterli bilgi toplandnda, braklan yerden yazmaya devam edilir. Eer byle bir zaruret yoksa, msveddenin yazlmas tamamlandktan sonra btn przler aratrlp yerlerine yerletirilir. 2. Dzeltme Kitabn tamam yazlp bittikten ve boluklar doldurulduktan sonra msveddeler batan tibren dikkatle okunur. fade bozukluklar varsa dzeltilir. Bazan plnda ufak tefek deiiklikler yapmak icab edebilir. Paragraflarn yerlerinin deimesi veya ikinci derecedeki alt balklar arasnda yer deitirme gibi. Bazan da yazma srasnda farkedilemeyen baz eksiklikler ortaya kabilir. Yahut biraz daha derinlemesine inen aklamalara ihtiya duyulabilir. Bunlar, eer mmknse, eldeki notlardan karlacak bilgilerle, deilse yeniden kk aratrmalar yaplarak giderilir. Bir aratrmada, toplanan malzemenin tamam kullanlamayabilir. Blmler arasndaki hacim dengesini salayabilmek iin bazan eldeki malzemenin teferruat ksmndan biraz fedakrlk etmek gerekebilir. Yeniden gzden geirilme srasnda bu kullanlmam malzeme de uygun bir yer bulunup deerlendirilebilir. Bunun tam aksi olmas da mmkndr. lk yazma srasnda bir bahsin, dierleriyle arasndaki dengeyi bozacak biimde uzun tutulduu farkedilirse, ksaltlarak yeniden yazlabilir. Uzatma veya ksaltma bakmndan hibir fedakrla tahamml olmayan ksmlar ise, okuyucunun anlayna snlarak, olduu gibi braklr. Yaplacak dzeltmeler, bir veya birka kelimenin deitirilmesi veya ilvesi gibi ufak apta ise, kurun kalemle yazlm msveddelerde silinip dzeltme yaplmas eklinde veya ilve edilecek ksma bir kma iareti (v yahut A) konularak gerekletirilebilir. Kk bir iki cmle ekleneceinde, girecei yere, gze arpmas iin tercihan renkli kalemle +, x veya * gibi bir iaret konulduktan sonra yanda braklm olan marja yazlabilir. Bu gibi durumlarda ayn iaretin, ilvenin bana da konmas lzmdr. lve edilecek pasaj daha byk ise, o zaman ayr bir kda yazmak ve yine marjdaki ilvede olduu gibi her iki yere de ayn iareti koymak gerekir. lve yapraklarn girecei yerin anlalabilmesi iin ek sayfaya da bir numara verilmesi icab eder. Bu numara, ilvenin yapld sayfa numarasnn yanna bir harf (25a gibi) veya bol iaretinden sonra rakam (25/1) konulmasyla meydana gelir. Ek sayfalar birden fazla olursa harflilerde b, c,...., rakamllarda 12, /3,..., eklinde de-

102 vam eder. Byle durumlarda, esas numaray tayan sayfann sonuna, devamnn ek sayfalarda bulunduuna dair hatrlatc bir not konulmasnda fayda vardr. Tabi bu ekil, elle msvedde yaplmas halindedir. Bilgisayarda yazldnda btn bu teferruata gerek yoktur. stenilen yerde ilve yaplabilir; notlar da dahil bilgisayar bunlar yerli yerine yerletirecektir.

C. Sonu

Metnin okunup dzeltilmesinden sonra, artk sonu yazlabilecek hale gelmitir. Her ilm aratrmada bir sonuca varlacaktr. Zr, sonuca varlmayan bir aratrmann ilm deeri yoktur. te varlan sonu, bu ksmda anlatlacak, gerekirse mnakaa edilecektir. Baz hallerde, sonucu yazabilmek iin, aratrmann ksa bir zeti yaplabilir. Yahut karlan neticeyi kuvvetlendirmek zere, metinde kullanlmayan baz malzemeye yer verilebilir. Sonucun ksa veya uzun olmas deil, eserde ortaya konan hipotezi ispat edebilmesi mhimdir. Ancak sonu, hibir zaman, sadece eserin bir zeti eklinde olmamaldr.

D. B i b l i y o g r a f y a n n

Hazrlanmas

almann balangcnda faydalanlacak eserler filenmi olduundan, bibliyografya ksmen, hazr demektir. , bunlarn dzene konulmasna kalmtr. Ancak, hemen hatrlatmak gerekir ki, bibliyografya tanzimi de birka ekilde olabilmektedir. Sadece kitaplardan faydalanlarak hazrlanan bir eserin bibliyografyas ile ariv kaynaklarnn da kullanld bir eserin bibliyografyasnn dzenlenmesi farkl olacaktr. 1. Sadece Kitap-Makale Kullanlan Eserin Bibliyografyas Bu grupta iki ayr ekilde dzenleme yaplabilir. a. Kaynak eser ve aratrma-inceleme ayrm yaplmakszn dzenlenen tip en basitidir. Burada eser ve makaleler, yazar soyadna gre alfabetie dizilir. Bib liyografya bakmndan zengin olan eserlerde bu usl pek takib edilmez. b. Kaynak eserlerle aratrma-incelemelerin ayrld bibliyografyalar da iki trl dzenlenebilir.

103 ba. Kaynaklar ve Aratrma-incelemeler ayr balklar altnda verilir ve her biri kendi iinde alfabetie konur. bb. Eser tipleri ayr ayr gruplandrlr. Surnme, ftvvetnme, seyahatname, kannunnme/nizamnme, mneat ve muhedat mecmualar vs. ad lar altnda toplanr. Eer, bunlardan ayr birer balk alacak kadar kullanlmsa, o zaman bibliyografyadaki gruplandrma artacaktr. Aslnda aratrmann ekline gre bu gruplandrmalar hayli oaltmak mmkndr. Mesel, pln ve haritalar yahut sreli yaynlar (gazete ve dergi koleksiyonlar) gibi malzemeye oka yer verilen eserlerde bunlar iin de birer balk alabilir. Btn bu almalarda lgatler, daima en ok kullanlan yardmc eserlerdir. Fakat zellikle notta gsterilmemilerse, bibliyografyaya alnmas gerekli deildir. Baz aratrmalar ise geni apta lgat, ansiklopedik lgat ve eitli ansiklopedilerin kullanlmasn gerektirebilir. zellikle kltr tarihi ile ilgili almalarda bunlarn says artacaktr. Onun iin, bu tip eserlerin bibliyografyalarnda bunlar ayr olarak gruplandrlabilir; hatt kataloglar da buraya ilve edilebilir. Hangi tip bibliyografya seilirse seilsin, kitabn knyesindeki yazl sras, fide olduu gibi, yani, yazar soyad, ad, kitab ad, varsa cilt says, gerekiyorsa yaynevi ve yayn numaras, basm yeri ve tarihi eklindedir. Tek fark, hepsinin ayn satr zerine pe pee sralanmas, bir satr yetmezse ikinciden devam edilmesindedir. ORTAYLI, lber, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler (1840-1878), Trkiye ve Orta Dou Amme Enstits Yaynlar, nr. 142, Ankara 1974. Kronikler, huss tarihler, vs. devrinde yazlm eserlerde, yazar soyad bulunmad iin alfabetik sralamada, varsa, mehur olduu lkab esas alnr. KEML PAA-ZDE, CELL-ZDE, SELNK, TOPULAR KTB, HEZARFEN gibi. Bunlar da soyad gibi tamamen byk harflerle yazlr. Lkab olmayanlarda ismin tamamnn byk yazlmas doru olur. SELNK Mustafa Efendi, Tarih, stanbul 1281. HOCA SA'DEDDN EFEND, Tc't-tevrih, I-II, stanbul 1279-80. Makalede de ayn sra takib edilir; fakat sonda, derginin hangi sayfalar arasnda yer ald da gsterilir. NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, XV/60 (1951), 629-684.

104 Bir yazarn birden fazla eser veya makalesi varsa bunlar tabi alt alta yazlacaktr. Fakat, her defasnda ismin tekrarna gerek yoktur. Bunun yerine 1.5 cm. lik kadar bir izgi ekilip virgl konur, sonra da eser veya makale yazlr. K.TKOLU, Bekir, Osmanl - ran Siyas Mnsebetleri, 1, (15781590), stanbul 1962. ______ , Ktib elebi "Fezleke"sinin Kaynaklar, stanbul 1974. Baz yazarlann eserleri soyad kanunundan nce km olduu iin kitabn zerinde sadece ismi vardr. Bunlar, soyad kanununu grecek kadar yaamlarsa kitabn stnde bulunmamasna ramen bibliyografyada soyadlarna gre alfabetie konmaldrlar. Ancak, kitabn zerinde soyadnn bulunmadnn da gsterilmesi gerekeceinden soyad parantez iine alnr. (ALTINAY), Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri (967-1200), stanbul 1931. 2. Ariv Malzemesi Kullanlan Eserlerin Bibliyografyas Ariv malzemesi kullanlan eserlerde bunlar, bibliyografyada Ariv kaynaklar ad altnda ilk sray alrlar. Birden fazla arivde allmsa nemlerine gre veya alfabetik olarak sraya dizilirler. Babakanlk Osmanl Arivi stanbul Mftl er' Siciller Arivi Public Record Office (ngiliz Devlet Arivi - Londra) Topkap Saray Mzesi Arivi gibi. Bibliyografyada arivlerin adlaryla birlikte kullanlan tasniflerin de adlar verilir. 1. Babakanlk Osmanl Arivi a. Cevdet tasnifi Asker Belediye Dahiliye b. rade tasnifi Dahiliye Meclis-i Mahsus

105 c. Kepeci tasnifi, nr. 3712, 6683, 7001 gibi. d. Yldz tasnifi Esas Evrak Husus Ma'rzat Resm Ma'rzat Tek belgelerden mrekkeb tasniflerde kullanlan belge says fazla olaca iin bibliyografyada sadece tasnif ve blmnn adlarnn verilmesi yeterlidir. stenirse, belge numaralarnn dipnotlarnda gsterilmi olduuna dair bir not konabilir. Ancak yksek lisans ve doktora tezlerinde bibliyografyada belge numaralarnn verilmesi uygun olur. Defterlerden mrekkeb tasnifler kullanldnda ise defter says daha az olaca iin, -yukarda c. Kepeci tasnifinde olduu gibi- bunlar gsterilir. Srayla, dier arivlerde de ayn usl tatbik edilir. Bizde ariv belgeleri seriler halinde yaynlanm deildir. Fakat baz konulara id belge gruplarnn, kitab veya makale halinde yaynlanm olanlar bulunmaktadr. Mesel, Ahmed Refik'in stanbul Hayat, Trkiye Madenleri; mer Ltfi Barkan - Ekrem Hakk Ayverdi'nin stanbul Vakflar Tahrir Defteri, yine .L. Barkan'n.YV ve XVI inci Asrlarda Osmanl imparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar - I Kanunlar bunlardandr. Ayrca baz eserlerin sonlarna konu ile ilgili belgeler de konulmaktadr. Avrupa arivlerindeki baz belge koleksiyonlar ise muntazam seriler halinde ner edilmilerdir ki ngilizlerin State Papers ve Accounts and Paperslan buna misl olarak verilebilir. Okuyucu, yaynlanm ariv belgelerine, yaynlanmamlardan ok daha kolay ulaacaktr. Bir belgenin yaynlanm olannn ihmal edilerek, bulunduu arivdeki yerinin gsterilmesi doru deildir. Ancak, okuma yanllar, atlamalar, ksaca dikkatsizce yaplm bir neir olduu takdirde durum deiir. Buna ramen notta, ariv ile eser veya makaleye id referansn birlikte verilmesi uygun olur. te, bibliyografya tanzim edilirken ariv belgelerinden sonra, eer kullanlmsa yaynlanm ariv belgeleri iin ayr bir balk almaldr. Gruplandrma yaplan bibliyografyalarda, her grup, arivlerde tasniflere, yaynlarda yazar soyadna gre, kendi iinde alfabetik olarak dzenlenecektir. Bir eserin hazrlanmas srasnda pek ok kitab grlr, ancak bunlarn bir ksmndan bilgi alnr. Bir ksm ise sadece baz bakmlardan fikir edinmek iin ie yarar. Bazlar ise grld, okunduu halde hazrlanan eserde kullanlmaz. Bu, ariv belgeleri iin de ayndr. Konu ile yakndan ilgili olabilecei dncesiyle baklan bir defter veya belgede, o mesele ile ilgili bir ey bulunmayabilir.

106 te, hepsi grlmtr dncesiyle kullanlmayan belge ve kitaplar bibliyografyaya almak hataldr. Baka bir ifadeyle, bibliyografyada, yalnz dipnotlarnda gsterilen belge ve eserler yer almaldr. Eer kullanlmad halde, konu ile ikinci derecede ilgisi olduundan okuyucuya bunlar da muhakkak gsterilmek isteniyorsa, o zaman ayr bir balk altnda toplamak mmkndr.
E. E k l e r

Eserin sonuna, gerekiyorsa, konuyu tamamlayc mhiyette baz ekler konabilir. 1. Szlk Baz eserlerde aklanmas gereken deyim ve terimler birka taneyi gemez. Byle olunca aklamalar, notlarda verilir. ok uzun olmayan makalelerde de bu usl benimsenir. Fakat, konunun mhiyeti icab bazan aklanacak kelimelerin says artar. Bu takdirde eserin sonuna bir szlk ilvesi doru olur. Szle alnan kelimeler, bugn artk kullanlmayan, fakat eitli lgat ve ansiklopedilerde bulunabilecek kelimelerse, szlk, sadece mnlar verilmek zere tanzim edilebilir. Fakat, mnlar, zel ihtisas kitaplar, glkle bulunabilecek eserler veya belgelerden tesbit olunmularsa, alndklar yerin gsterilmesinde de fayda vardr. Baz hallerde deiik eserlerde farkl mnlara rastlanabilir. Bu gibi durumlarda metindeki mnya uyan alnr; aksi halde, -yerleri belirtilmek zere- hepsi de gsterilir. Szlkte kullanlan eserler iin birer ksaltma yapmak ve mndan sonra bunlar kullanmak doru olur. Ayrca, mnnn verilmesine geilmeden nce, yine parantez iinde, hangi dilde bir kelime olduu da gsterilmelidir. Arapa (a.), Farsa (f.), Trke (t.), vs. gibi. sperek/ispereg (f.) Sar boyada kullanlan bir cins ran cehrisi (Rh); sa r hezaran ieinden elde edilen, nar kabuu ve apla muamele edildi inde parlak, solmaz renk veren boya (TCP) ___ neftisi: sperein bakr slfat ile muamelesinden elde edilen tatl yeil renk (TCP); ivid ve cehriden yaplan ve gzle seilemeyecek kadar hafif yeil renk (Rh). (M. Ktkolu, Narh, s. 376) Eer bilgi szl olarak edinilmise, bu takdirde de kimden alnd belirtilir. 2. Belge Metinleri Eserde kullanlan belgelerden pek mhim grlen bazlarnn fotoraflar, orijinal alfabesiyle yazlm ekilleri veya transkripsiyon iaretleri kullanlarak ye-

107 ni yazya evrilmi ekilleri eklerde verilebilir. Ancak, belge nerine dayanmayan sentez eserlerde, bu konuda arya kalmamak, gerekiyorsa en mhimlerinden birka tane seilmelidir. Bunlarn yeni yazya verilmesi halinde de doru okunmalarna dikkat ve tin gsterilmelidir. 3. ecereler Hanedan tarihleri, biyografiler gibi almalarda ecere verilmesine ihtiya duyulur ve bunlar, genellikle, kitabn ekler ksmna konur. Mesel, .H. Uzunarl'nn andarl Vezir Ailesi (Ankara 1974) adl eserinin sonunda, Halil Hayreddin Paa'nn, oullarndan biri ile dier olundan olma iki torununun nesillerinden gelenleri gsteren ayr ecere bulunmaktadr. 4. Tablolar zellikle iktisat tarihi ile ilgili almalarda rakamlarn byk kymeti vardr. Bunlarn okuyucuya sunulmasnn en iyi yolu da tablolar tanzimidir. Tablolar, sadece kymet veya mkdar gsteren rakamlardan ibaret olabilecei gibi, bu rakamlarn birbirleri ile mukayesesi de yaplabilir. Bir yerin eidli tarihlerdeki nfusu veya bir gelir kaleminin eidli tarihlerdeki kymetleri birbirleriyle mukayese edilerek bunlarn art veya azal seyirleri ve oranlan tesbit edilmek istenebilir. Bu takdirde karlatrlacak rakamlar tabloda stunlara yan yana, yani dikey olarak yazlrlar. Bunlarn mahiyetlerini gsteren hususlar ise alt alta getirilir. Bylece mesel bir ehrin nfusunun beer yl arayla nasl bir seyir takib ettii yan yana yazldndan ilk bakta grlebilir. Bu stunlardaki rakamlarn mukayesesi yaplmak istendii takdirde nc bir stun alp oran oraya yazlr. Toplam yaplacaksa en alt sra bu i iin ayrlr. Tablolarn bilgisayarda yaplmas ok daha kolay ve rahattr. Araya yeni stunlar veya sralar almas, mevcudlarn yerlerinin deitirilmesi veya silinmesi, yazlacak yaznn byklne gre stunlarn veya sralarn geniliinin tesbiti son derece kolaylkla yaplabilmektedir. Oranlarn hesablanmas, toplamlarn yaplmas da istenilen stuna gerekli formln yazlmasyla temin edilmektedir. Bylece az zaman harcayarak daha doru hesablar yaplabilmektedir. 5. Grafikler Nfus ve fiat hareketleri, ticaret, retim, tketim, vs. konularnda, ele alnan eyin zaman iindeki seyrini gstermede veya birbiriyle mukayesesinde grafikler kullanlmaktadr. Grafikler, bu iin uzman olan ahslar tarafndan izilmelidir. Fakat daha

108 iyisi bunlarn bilgisayarda yaplmasdr. Mevcud veriler tablolar halinde bilgisayara girildikten sonra sadece bunlardan ne cins bir grafik istendiinin iaret edilmesiyle istenilen grafik izdirilebilir. Grafiklar koordinat eksenlerine gre yaptrtlabilecei gibi stun olarak da izdirtilebilir. zellikle rakamlarn birbirlerine olan oranlarn gstermek iin 360 derecelik yzey grafikleri kullanlr. Bilgisayarlarn tablo ve grafik programlarnda bunlarn pek deiik ekillerini bulmak mmkndr. Bu grafikler izildikten sonra kelime programlarnn iine ereveler alarak kopye edilmeleri de kabildir. 6. Resimler Konu ile ilgili her trl fotoraf (tarih yaplar, kitabeler, mezar talar, ahs portreleri, madd kltrle ilgili her trl eya, vs.) yine ok kere ekler iinde yer alr. 7. Harita ve Plnlar Snr, nfus, zira mahsl, sna mml, g, vs. haritalar ile harb harekt krokileri ve ehir, bina, vs. eitli plnlara da genellikle eklerde yer verilir. Bir kitabn ekler ksmnda tabi bunlarn hepsi birden bulunmaz. Bazan biri, bazan ikisi veya kullanlr. Yahut da hi ek konulmaya ihtiya duyulmayabilir. Bu, eserin mhiyetine ve yazarn grne gre deiir. Daha nce de temas edildii zere (s. 78), bunlardan tablo, grafik, harita gibi metnin yazlmas srasnda el altnda bulunmas gerekenler, baka bir ifadeyle yaplacak yorumlarda kullanlacak olanlarn msveddeleri nceden hazrlanr. Dierleri, metnin yazlmasndan sonraya braklr. Kitaba girecek ekil, grafik ve haritalarn temiz, muntazam ve yanlsz olmalar lzmdr. Klie yaplacak izimler, usta bir elden kmaldr. Gelii gzel izilmi izgiler ve yazlar, yazar ve kitabn ciddiyetini bozacaktr. Bunu hatrdan karmamaldr. Bu gibi eklerin msveddeleri doru olarak yazar tarafndan hazrlanmal, fakat kitaba girecek olan izimleri eer kendisinin byle bir mahareti yoksa- ehline braklmaldr. Tablo dzenlenmesi, grafik izimi gibi hususlarda, bir programcnn yardm istenerek veya paket program kullanlarak, bilgisayardan faydalanmak da mmkndr. F. n s z nsz, bir eseri takdim yazsdr. Kitab eline alan kimse ilk olarak iinde-

109 kilere bakacak, arkadan nsz okuyacaktr. Onun iin nszn, kitab tantc mhiyette olmas gerekir. Bu sebeble de, ancak eserin yazlmas tamamlandktan, hakknda sylenecek herey belli olduktan sonra kaleme alnabilir. nszde, konunun nemi, hangi sebeble seildii, daha nce bu vadide aratrma yaplp yaplmad, yaplmsa neden veya ne bakmdan konunun yeniden ele alnmasna ihtiya duyulduu belirtilir; kaynaklar hakknda, ok uzun olmamak zere, bilgi verilir. Ayrca, konunun nasl ilendii, bu almayla ilme nasl bir katkda bulunulacann umulduu, btn gayretlere ramen giderilememi eksiklik veya zaaflar varsa, sebebleri ile birlikte dile getirilir. Ksacas, eserle ilgili, okuyucuya sylenmek istenen her ey, ok fazla teferfuata kalmakszn, fakat tam olarak belirtilir. En sonda ise, alma boyunca yardm dokunanlara teekkr edilir. Burada da, en ok yardm dokunandan balayarak, yaptklar yardmlarn mhiyetleri de belirtilmek zere, isimleri saylr. nszn sa alt tarafna yazarn ad konulur. Sol tarafa ise eserin kaleme alnd yerin ad ve biti tarihi ilve edilebilir. nsz, kitabn metin ksm basldktan sonra da yazlabilir.

Beinci Blm
ESERN BASIMI A. D a k t i l o Eser bitirilip gerekli ilve ve dzeltmeler yapldktan sonra tamamlayc unsurlarn (ekler) hazrlanmas srasnda yazar zihnen bir sre dinlenir. Bundan sonra btn tekrar okur; daha nce gzden kam olan hususlar varsa, dzeltme veya tamamlamasn yapar. Bu i de bittikten sonra, eer el yazs ile msvedde yaplmsa sra daktiloya gelir. Eer mmknse (yani eer daktilo yazma ve bilhassa sr'atli yazma alkanl varsa) en iyi ekil, daktilonun bizzat yazar tarafndan yaplmasdr. Bu, ilk bakta, bir ilim adam iin vakit israf gibi grnebilir. Fakat herhangi bir kimse yazarn tertib, iml vesaire hususiyetlerini kendisi kadar iyi aksettiremez. Unutmamak gerekir ki matbaaya gnderilen daktilo msvedde ne kadar temiz, muntazam ve yanlsz olursa kitab o kadar iyi dizilecek, az tashih kacak ve neticede basm sr'atle gerekleecektir. Eer bilgisayarda yazlmsa bir k alnp yanllar varsa dzeltilmelidir. zellikle metin neirleri ile yer yer metin aktarmalar ve transkripsiyon iaretleri kullanlan eserlerde temizin yazlmasnda ok hassasiyet gstermek gerekir. 1. Sayfa Dzeni Kitabn daktilosu ister yazar, isterse baka bir ahs tarafndan yaplsn dikkat edilmesi gereken hususlar vardr.

112 a. nsz, giri ve blm ba olan sahifeler, dier sahifelerin st satr hiza sndan deil, sayfa st kenarnn en az 5-6 cm. aasndan balatlmaldr. Balk lar ortalanmal, tek satr geenlerde de buna dikkat edilmelidir. Blm balklar nn tamam byk harfle yazlmal, bir satr geen balklarda satr aralan gz rahatsz etmeyecek lde almaldr. b. Ksm ve fasl balk ve alt balklarnda hep ayn ekil kullanlmaldr. I, II, III ve A, B, C ile gsterilen ksmlarda balklann, byk harf; 1, 2, 3 fasllarn da seyrek (espase) yazlmas, a, b, c ile gsterilenlerde dz, aa, ab, ac ile gsteri lenlerde alt izilerek verilmesi usl benimsenebilir. Yazar, kendine gre baka bir sistem de gelitirebilir. Fakat o grup iin bata ne kulland ise daktilonun sonu na kadar devam ettirmelidir. Bunun ok byk nem ve mns vardr. Daktilo metin dizgiye esas olacandan temiz bir tertib kitabta yeknesaklk salayacaktr. Kitabta, italik olmas istenen kitab adlar, okunurken dikkat ekilmek istenen baz tabirlerin altlar daktilo ederken muhakkak izilmelidir. Matbaa operatr, alt izgili kelimelerin italik dizileceini bilir1. Bilindii gibi kitablarn metin ksmlar genellikle 10, bazan da 9 punto, notlar ise 8 punto olmaktadr. Onun iin nce metin dizilip bitirilmekte, sonra notlara geilmektedir. Bu sebeble matbaaya gnderilmek zere yazlan bir daktiloda dipnotlarnn id olduklar sayfalara yerletirilmesi gibi bir zaruret yoktur. Hatta tam aksi, bir arada yazlmalar dizgi operatrne kolaylk salar, bunun iin nce metin daktilo edilip bitirilir, sonra notlar hepsi birarada yazlr. ayet eser bilgisayarla yazlm, fakat linotip makinede dizilecekse notlar yine sona konmaldr. Fakat masa st yaynclk denilen bilgisayarda yazlp ofset usulyle baslacaksa o zaman notlarn sayfa altna yerletirilerek hazrlanmas uygun olur. Bilgisayarda notlarn, sayfa alt veya sona konulaca bir komutla halledilir. 2. Kullanlacak puntonun tesbiti Matbaaya teslim edilmeden nce balklarda nasl punto kullanlacann da belirtilmesi lzmdr. I - 10 punto siyah majskl (byk harf) A - 8 punto siyah majskl 1 - 10 punto siyah minskl (kk harf)
1 Ancak zel matbaalarn bir ksmnda baz puntolarn italii bulunmamaktadr. Bu yzden bir ksm kitablarda. kitab adlarnn koyu dizilmesi yoluna gidilmektedir. Kitab, italik karakteri olmayan bir matbaada dizilip baslrsa bu, kanlmazdr. Fakat niversiteler matbaalarnda italik karakterli matris bulunduundan zellikle kitab adlarnn koyu dizilmesinden saktnlmaldr.

113 a - 10 punto beyaz espas (seyrek) aa - 10 punto italik (alt izgili) diye muhakkak balk yanlarna erh verilmelidir. Aksi aide operatr kendine gre dizgi yapar. Eserin yazm ii bilgisayarda yapld takdirde istenilen punto ve karakterler belli komutlarla yazdrlabilir.

B. T a s h i h

Kitab, dizgi yanllarnn dzeltilmesi iin ya birka forma dizilince veya tamam dizilip bittikten sonra tashih denilen bir ileme tbi tutulur. Bir kitab, basla denilen, bask makinesine girme msaadesi verilmeden nce hi olmazsa iki defa tashih grmelidir. Biraz daha ar ve teferruatl kitablarda tashih gereklidir. lk tashih mutlaka iki kii tarafndan yaplmaldr. Atlama olup olmad, rakam ve tarihlerin doru dizilip dizilmediinin anlalmas iin bu arttr. Bir kii daktilo edilmi metinden okur, dieri dizgiden takib eder. Yanl dizilmi harf veya kelime bir daire iine alnp bir izgi ile marja gtrlr, orada yine daire iinde dorusu yazlr. Aras ak olmas lzm gelen kelimelerde, ara verilmemesi halinde, alacak yer iaretlenip marjda >< iareti, bir arada yazlmas lzm geldii halde ak yazlanlarda ^3<T iareti kullanlr. Satr aralarnn alp kapanmasn iaret iin de bu iaretler 90 evrilerek /\, )Kekillerinde gsterilir. Virgl ve apostrofun karmamasn temin maksadyla virgln etrafna daire izilir, apostrof isefj/eklinde gsterilir. Dizgide dipnotunun metindeki yeri gsterilmemise o da apostrofun iine alnd ekilde bir ereve ile iaretlenir. Linotip matbaada yanl matris karmas, bilgisayarda dizilen kitablarda ise yanl bir tua baslmas gibi bir sebeble farkl bir karakter veya punto (dz yaz yerine italik veya siyah; 10 punto yerine 8 veya 12 punto gibi) ile dizilmi bir satr, bir kelime veya harf olabilir. Bu durumda deiiklik yaplmas istenen kelime veya harfler iaretlenip bir izgiyle marja gtrlr, izginin bitimine kk bir arp iareti konur ve yaplmas istenen eye gre "italik", "dz" yahut "siyah"; byklk farkl olmu veya deiik karakterde bir harf karmsa "punto" yazlr. Bunun manas operatr tarafndan anlalp dzeltilecektir. ayet kk harf yerine byk, byk harf yerine kk harf dizilmise yine ayn ekilde bir izgiyle marja gidilir ve "kk", "byk", yahut da "miniskl" ve "majeskl" karl olarak "min." ve "maj." ksaltmalar kullanlr.

114

Tashih grm bir sahife rnei

115 Dizgi srasnda, ne kadar dikkat edilirse edilsin araya fazla baz harfler de girebilir. Bu fazlalklarn atlmas gerektii de belli bir iaretle gsterilir. Fazla harf veya harfler yine kk bir daire iine alnr ve bir izgi ile marja gtrlr, burada izgiye helozon birka kvrm yaptrlr. Bilgisayarla dizilen kitablarda dikkat edilecek bir husus da kelimelerin blndr. Bilgisayar dili ngilizce olduundan kelimelerin otomatik olarak blnmeleri de ngilizce mantna gre yaplmaktadr. Bu ise Trke dilbilgisi kurallarna aykr dmekte; bunun iin de ok kere hecelerin ortadan blnmesi ile karlalmaktadr. zellikle gnlk gazetelerde sr'atli tashih yaplmas dolaysiyle bu durumla fazlaca karlalmaktadr. Bilgisayarda dizilmi kitablarda tashih srasnda bir harf ilve edilmesi veya karlmas bile daha nce kontrol yaplm sahifelerin satr sonlarn bozabilmekte, ve blnm hecelerin ortaya kmasna sebeb olmaktadr. Onun iin bu hususa byk dikkat gsterilmesi ve kitabn baslmaya verilmesinden nce btn satr sonlarnn yeniden sr'atle gzden geirilerek hece blnmesi olup olmadnn kontrol edilmesi elzemdir. Aksi takdirde, kitabn basmndan sonra, cidd bir eserde grlmek istenmeyen durumlarla karlamak kanlmazdr. Tashihler mrekkepli kalemle yaplmaldr. Kurun kalem kolay silinebilecei iin tavsiye edilmez. Hatta fazla tashih km ve birbirine karabilecek gibi ise krmz, yeil gibi renkli tkenmez kalemler de kullanlabilir. Dizgi yanllar tamamen temizlendikten sonra ilk sayfann zerine basla yazlp imza ve tarih konularak matbaaya verilir.
C. n d e k s / D i z i n

1. El Yazsyla ndeks Hazrlanmas Bilindii gibi indeks bir kitabta aranlan eyin bulunmasn kolaylatrmak zere tertib edilmi bir cedveldir. ndekste ahs, yer ve messese adlaryla tabirler yer alr. sim ve tabirlerin getikleri sayfalar gsterildiinden, indeksin dzenlenmesi ancak eserin basm bittikten sonra yaplabilir. Eer btn kitabn dizgi ve tashihleri bittikten sonra baskya verilecekse indeks filerinin hazrlanmas iin basknn sonunu beklemek gerekir. Fakat birka forma dizilip baslyorsa, o takdirde zamandan kazanmak iin baslan formalardan bir takm alnp filerin hazrlanmasna balanabilir.

116 a. Filerin Hazrlanmas ndeks fileri genellikle kitab filerinin yar eb'adnda hazrlanr. Filere yazlacak bilgi indeksin ekline gre deiir. aa. Basit indekste sadece isim ve tabirlerle, karsnda sahife numaralar bulunur. Tabi fiteki bilgi de bu kadardr.

Mustafa Reid Paa

99

Bu tip indekste, aranlan ismin yannda, onbe tane sayfa numaras varsa hepsine de bakmak gerekir. Halbuki aranlan bilgi belki de sonuncudadr. Yaplmas kolay olmakla birlikte okuyucu asndan dnldnde pratik ve yeterli deildir. ab. Analitik indeksle sadece isim ve tabirler yazlmakla yetinilmez, ne ekilde getiklerine de iaret edilir. Bunun iin filer hazrlanrken her birinde ksaca bilgi vermek gerekmektedir. Fiin sol st tarafna isim, ortaya ne mnsebetle getii, sa alt tarafa da sayfa numaras yazlacaktr. Ayn ismin bir sayfada birden fazla gemesi halinde sadece bir fi yaplr. Ancak deiik durum mevcudsa iki fi yaplabilir.

Mustafa Reid Paa sadaretten azli

Trabzon 'dan hububat ihracnn yasaklanmas 99

34

117 Tereddde mahal olmayan isimler dndakilerde, ahssa mevkii veya belirgin zellii, yer ad ise corafi mevkiine dair parantez iinde kk bir aklama koymak gerekir.

LTF PAA (Sadrazam, 1539-41) Anadolu Belerbeilii 4

Yenice (Vardar Yenicesi) ttn 80

zellikle ayn ad ve sfat tayanlarda, bunda zaruret vardr.

KARA MUSTAFA PAA, Kemanke (Sadrazam, 1638-1644) narha dair grleri 36

KARA MUSTAFA PAA, Merzifonlu (Sadrazam, 1676-1683) Viyana bozgunu 116

Aksaray (l) 'dan asker toplanmas 97

Aksaray (stanbul'da semt) byk yangn, 1918 213

Eer fii yaplan kelime metinde deil de notta geiyorsa sayfa numarasnn yanna (n) harfi konur.

118

Haleb drysi 17 n

Padiah, sadrazam, kapdan- derya, eli gibi muayyen ahslar gsteren cins isimler getiinde de filenir ve altna bk. III. Mehmed veya bk. brahim Paa gibi bir not konur, ikinci bir fie ise o sfatn iaret ettii isim ile sayfas kaydedilir. ndekste, zellii dolaysyle okuyucunun iki yerde aramas muhtemel olan isimler iin iki ayr fi yaplr; birine sayfa numaras konur, dierine bk. denilerek numara konan fiin yazl ekli verilir.

L, Gelibolulu Mustafa (Knh'l-ahbr mellifi) 46

Gelibolulu MUSTAFA L bk. L

Bb Mahkemesi bk. stanbul Bb Mahkemesi

stanbul Bb Mahkemesi

36

119 Baz eserler, zellikle kltr tarihi, eczaclk tarihi, mimarlk tarihi vesaire ile ilgili olanlar, ok sayda madde ad ve tabir ihtiva ederler. Bu gibi eserlerde, indekste arlk bunlardadr. zel isimler ikinci plnda gelir. Onun iindir ki fileme yaparken isimler gibi her madde iin fi yazlacaktr. Madde birden fazla kelimeden meydana geliyor ve her kelime bir zellie iaret ediyorsa her biri iin bir fi yaplmas gerekir. Mesel timar erbabna mahsus turna teli sorgu maddesini ele alalm. Burada madde sorgutur, fakat sorgucun iki zellii daha belirtilmitir. 1) timar sahibleri tarafndan giyilmi olmas, 2) turna telinden yaplm bulunmas. Timarh sipahi kyafetiyle ilgilenen okuyucu timar maddesine, turna kuu ile ilgilenen bir okuyucu ise, turna maddesine bakabilecektir. Onun iin burada fi yaplmaldr.

Sorgu, timar erbabna mahsus

223

turnateli sorgu

timar erbabna mahsus turnateli sorgu

223

223

Filerde alt izilen kelimeler alfabetikte girecei yeri gstermek iindir. Bir de drtl rnek grelim. Kastamonu boass zerine basma yastk. Burada da filer yle dzenlenmelidir.

120

Kastamonu boass 29

boas, Kastamonu boass zerine basma 29

basma yasdk Kastamonu boassndan

29

yasdk, basma 29

Bu gibi hallerde tek bir maddeye havale yaplabilirse de atflarn okuyucuyu rahatsz edecek kadar oalmas takdirinde ayr ayr maddelerde tekrarlanmas da mmkndr. Tb ve eczaclk tarihi ile ilgili eserlerde de indekste madde adlar yer alr. Bu maddelerin hepsinin birer Ltince ad olduu gibi bazlarnn da birden fazla Trke ad vardr. Onun iin btn isimlere gre ayr bir f yapmak icab eder.

meyan kk

Radix Liquiretiae bk. meyan kk 114

b. Filerin Sraya Konmas Hibir isim ve tabir atlamakszn btn kitab bu ekilde filendikten sonra

121 sra filerin harmanlanmasna gelir. nce ismin ilk harfine gre kaba bir ayrma yaplr. Her harfe it filer ayr birer zarf iine konur. Bundan sonra sra her harfi kendi iinde alfabetie koymaya gelir. Alfabetik, kelimenin btn harfleri iin aynen lgatler veya ansiklopedilerde olduu gibi yaplr. Sadece ilk bir veya iki harfinin esas alnmas hibir mn ifade etmez. Zr bir kitabta byle bir indeksin bulunmasyla bulunmamas arasnda fark yoktur. Bir harfin alfabetik dzenlenmesi bittikten sonra filer yeniden gzden geirilir. Dalgnlkla yanl yere konulan bir fi varsa dzeltilir. Ayn ahsa, yere, millet, devlet veya messeseye vesaire id olup da deiik izahlar bulunmayan mesel sadece orlulu Ali Paa medresesi yazl fi varsa en kk numaral sayfay tayana br sayfalarn numaralan eklendikten sonra dier iki fi iptal edilir. Bylece fi says biraz azalaca gibi yazma da daha kolay olacaktr. Filerde ahssa vazifesi, yer ise mevkiinin yazlp yazlmad da kontrol edilir. Yazlmayanlara ilve yaplr. Kitabta gemeyen fakat okuyucunun, bakarken grmesi icab eden sadaret, kapdan- deryalk v.s. tarihleri parantez iinde ilve olunur. Veya baz kimselerde (. 1873) denilerek sadece lm tarihi verilebilir. Bunlar, kitabta mevcud deilse biyografik eserler veya ansiklopediler kullanlarak tamamlanr. Tabirlerde ise, eer esere bir szlk ilve edilmi ve geen kelimenin mns orada verilmise mesele yoktur. Aksi halde, mn, parantez iinde olmak zere en ksa ve veciz ekilde ilve edilmelidir. Mrriyye (transit) resmi veya Bild- selse (Galata, Eyb, skdar) kadlklar yahut r (hammaddenin istihsl edilip satld, devlete id iletme) gibi. Btn bunlar A'dan Z'ye kontrol edilip tamamlandktan sonra id olduklar zarflara yerletirilir. 2. ndeksin Bilgisayarda Hazrlanmas Masast yaynclk sistemi ile bilgisayarda yazlan metinlerin indeksi de o program iinde mevcud olan indeksle yaplr. Deiik bilgisayar programlarnn indeksleri birbirinden biraz farkl olmakla beraber yapl tarz hemen hepsinde ayn olup olduka kolaydr. Bilgisayarda indeks yapmak iin allan dosyada in-

122 dekse girecek kelimenin zerine gidilip bloklanr. "Kanun Sleyman", "brahim Paa", "stanbul", "Gelibolu", "yed-i vhid", "cizye" gibi. Bu bloklanan kelime, o programa has komutla indekse alnr. ndeksde ise, ayn isimdeki ahslarn birbirine karmamas iin, eer bloklanan ksmda yoksa, sfat da ilve edilir ve bundan sonra bu isim getiinde hep ayn tarzda yazlmaa tin gsterilir. Baz indeks programlarnda iml yeknesakln salamak iin daha nce o kelimenin yazld ekil bulunup iaretlenmekte, bylece farkl imllarn ortaya kmas nlenmektedir. Zr, bir aksann eksik veya fazla konmas, kelimenin "" veya "i" ile yazlmas; hatta kelimenin, metin iinde, cmlenin banda veya ortasnda bulunmas dolaysiyle byk veya kk harfle balamas, indeksde birden ok maddenin ortaya kmas neticesini douracaktr. Onun iin bilgisayarda indeks yaparken ilk art iml birliinin salanmasdr. ndeks programlarnda, birbirinden farkl ekilde tertib edilmi olmakla beraber, indekse girecek maddenin izahnn yapld, ikinci bir yer daha vardr. te, o isim veya tabirin ne ekilde getii buraya yazlacaktr. Mesel, "Kanun Sleyman" maddesinde "'nn Moha seferi", "kanunlar", yahut "-devrinde Osmanlran mnsebetleri" gibi. Tabi, burada da ayn balk altnda toplanacaklarn birbirinden farkl ekillerde yazlmamalarna dikkat etmek gerekmektedir. Bu arada genel indeksde ahs adlarnn tamamnn byk, yer adlarnn yalnz ilk harflerinin byk, tabirlerin italik olarak yazlmalar gerektii de unutulmamaldr. Bu ekiller indekse girerken verilirse sonra hepsiyle ayr ayr uralmak klfetinden kurtulunmu olunur. Btn kitab bu ekilde iaretlendikten sonra, eer mmknse henz sraya konmadan bir k alnp, istenilen maddelerin hepsinin indekse girip girmedikleri kontrol edilebilir. Eer buna ihtiya grlmezse, yine o programa has komutla bunlar alfabetie koydurulur. Alfabetik olarak dizildikten sonra ayn maddenin gzden kam farkl yazl ekilleri varsa ortaya kar. Baz indeks programlarnda, yeniden indeksin ilk ekline girilerek bunlarn dzeltilmesi mmkn olabilmektedir. Eer bu yaplamyorsa son ekil zerinden dzeltme yaplr. ahs ve yer isimleriyle tabirlerin aklamalar daha nce yaplmamsa bu ekil zerinde ilve edilir. Ayn madde mesel, L PAA, Mehmed Emin, 15 L PAA, Mehmed Emin, 15 l PAA, Mehmed Emin, 15 eklinde ayn veya farkl iml ile birka defa yazlmsa sayfa numaralar bir tanesinde toplanp dierleri iptal edilir. Bilgisayar indeks programlar, genellikle ayn balk altndaki izahlar, satr

123 devam ettirmek eklinde deil, alt alta yazmak suretiyle vermekte, bu da yer kaybna sebeb olmaktadr. Mesel, stanbul maddesi u ekilde sralanmaktadr: stanbul, 15,23,26 - Millet Ktbhanesi, 39 - Mftl, bk. ariv -niversitesi, 39, 41 - niversitesi Ktbhanesi, 48, 49 - 'daki er'iyye sicilleri, 55 Bunu bertaraf etmek iin, bir nceki tal maddenin bitimine noktal virgl (;) koyup mtekib tal ksm bunun yanna ekilmelidir. stanbul, 15, 23, 26; - Millet Ktbhanesi, 39; - Mftl, bk. ariv; niversitesi, 39, 41; - niversitesi Ktbhanesi, 48, 49; - 'daki er'iyye sicilleri, 55. Bylece indeks tamamlanm olur. Gzden kam bir husus bulunup bulunmad tekrar kontrol edilir, varsa dzeltilir ve son ekil verildikten sonra baskya gnderilir. Kitab masast yaynclk sistemine gre deil de artk pek azalm olan linotip sistemle dizilip baslmsa, byle bir metnin bilgisayarda indeksinin yaplmas iin zel bir indeks program gerekir. Bu da ancak bilgisayarda program yapmasn bilenlerce hazrlanabilir. Byle bir programda fi yaplr gibi indekse girecek btn kelimelerin sayfa numaralar ile birlikte bilgisayarda alt alta yazlmas gerekir. Bu i bittikten sonra yaplan programn hviyetine gre alfabetie konulur. Tabi iml yeknesakl bunun iin de geerlidir. 3. ndeksin Tertibi ndeks teknik bakmdan iki trl olabildii gibi tertib bakmndan da iki trldr. a. Genel ndeks Bunda ahs, yer, devlet, millet, madde isimleri ve tabirler ayrd edilmeksizin hepsi tek bir indekste verilir. Fakat hepsinde farkl bir yaz karakteri kullanlmak suretiyle ilk bakta birbirinden ayrlmas mmkn olur. Mesel, ahs adlarnn tamam byk harf

124 yer adlarnn ilk harfi byk kitap adlar sk italik messese adlar ve tabirler seyrek italik gibi deiik karakterler kullanlabilir. Tarih-i Vassf TMUR Tokad T
ura

Analitik genel indekste sadece ismin yazlmayp ne mnsebetle getiinin de gsterildiine iaret edilmiti. imdi bunun nasl yaplacan grelim. ahs ismi ise byk harfle yazlp bir virgl konduktan sonra sfat ilve edilir ve ismin o sfattan sonra geldiini gstermek zere yarm cm.lik izgi ekilir. Parantez iinde daha nce iaret edilen bilgiler verilir. Sadece isim geiyorsa virgl konup sayfa numaras yazlr. Daha sonraki sayfalarda baka vazife ve faaliyetlerinden bahs olunuyorsa noktal virgl konulup yine "" ekilerek o vazife veya faaliyeti yazlr, virglle ayrlp sayfa numaras konur ve bu byle devam eder. Analitik indeksteki bu izgi, madde ba olan ismin mevcudiyetini gsterir. Bibliyografyada olduu gibi indekste de maddenin bir satr amas halinde ikinci ve mtekib satrlar biraz ierden yazlr.

ABDURRAHM bin MEHMED (stanbul kads, 1640-41), 18, 42, 289; in Anadolu (1641- 44) ve Rumeli (1644-46) kadaskerlii, 42n. ABDURRAHMAN PAA, T.evk'- (. 1692), 7; - Kanunnmesi, 7, 20n. Aksaray (stanbul'da semt), 263, 329; mzn, 328. L MUSTAFA EFEND, Gelibolulu - (Mverrih), 5, 6n, 77; -'nin narh hakkndaki grleri, 5, 6. safnme (Sadrazam Ltfi Paa'nn eseri), 4. A y a k (dokumaclk terimi), atlas , 60; bez , 60; dimi , karnca , 60, 110.

125 Bir harfteki maddeler bitip dieri balarken biraz aralk verilir ve yeni balayacak harf ortaya yazlarak devam edilir. b. Gruplandmlm indeks Bu tip indeste ahs, yer, kavim, messese adlan ayr ayr gruplandrlr. Tabi her eserin mahiyetine gre bu gruplar deiecektir. Mesel Prof. Dr. Faruk Smer'in Ouzlar adl eserinde bu gruplandrma I. Kii adlar II. El (Kavim) oymak, boy, devlet ve hanedan adlar III. Yer adlar IV. Maddeler eklindedir. Ord. Prof. .H. Uzunarl'nn Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilt 'nda I. Kii adlan II. Yer ve topluluk adlar III. Terimler ve nemli maddeler, Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilt'nda ise I. Kii adlar II. Yer, kavim, devlet adlar ve tarih deyim ve terimler. Prof. Dr. Ahmet Mumcu'nun Osmanl Devletinde Siyaseten Kati adl eserinde Kii adlar Dier adlar ve deyimler eklindedir. Misllerde de grld gibi bu tip indekste gruplar, kitabn mahiyeti de rol oynamakla beraber daha ok yazarn takdirine kalmaktadr. Yalnz bu tipte, kitabn iindekiler ksmnda sadece indeks veya dizin denmi ve ayrm gsterilerek herbirinin balang sayfalar verilmemise okuyucu hataya debilecek, mesel H harfinde arad kelimeyi bulamayabilecek, indeks sayfalarn tekrar tekrar kartrarak zaman kaybedecektir. Gruplandrmal indekste filer sraya konurken ikinci bir iin yaplmas ge-

126 rekmektedir. Her gruba girecek filer ayr bir yerde toplanacak ve hepsi kendi iinde alfabetie konacaktr. nce ayrm yaplp sonra alfabetie konulabilecei gibi, alfabetie konulduktan sonra da grup grup ayrlabilir. Bu ikincisi daha pratiktir. Genel indekste hem yazarn ii azalmakta hem de okuyucu istediini daha kolay bulabilmektedir. ndeks, daktilo edilirken dier sayfalar gibi yazlrsa da dizgide fazla yer tutmamas iin, 8 punto ile ve karn yark eklinde, yani ift stun olarak dizilir. D. D z e l t m e l e r ( Y a n 11 - D o r u C e t v e l i )

Bir eser ne kadar tin edilirse edilsin tashih srasnda baz dizgi yanllar gzden kaabilir. Bunlar, sayca ok az ve mny bozacak nitelikte deilse, ihmal edilebilirse de fazla olmas ve tarih, rakam ve mny bozacak yanllarn olmas halinde, bask bittikten sonra dikkatle okunarak sona yanllarn dzeltildii bir cetvel eklenmesi gerekir. Yanl - doru cetveli de denen bu cetvel: sayfa, satr, yanl ve doru olmak zere drt stun zerine dzenlenir. Sayfa 5 29 gibi.
E. i n d e k i l e r ve K a p a n Hazrl an mas

Satr 23 7

Yanl gmldkte 1973

Doru grldkte 1873

ndeks de baslp bittikten sonra sra bataki formaya gelir. Bunun ilk sayfasnda astar kapakta (s. I) kitabn sadece ismi bulunur ve genellikle karton kapaktakinden farkl bir punto kullanlr. nc sayfa (s. III) ise karton kapan ayndr. Bundan sonra (s. V) iindekiler, nsz ve eer metinden sonra yazlmsa ve metnin numaralandrlmasna karmas istenmiyorsa giri ksm yer alr. Kitabn bu ksm romen rakamlaryla numaralandrlr. Bu ksm 4, 8, 12, 16 gibi bir forma veya bo yaprak kalmamas iin 16'nn blnebilecei kadar sayfa saysn ihtiva eder. Tabi giri bu ksma dahil edilir ve uzun olursa bir formay geebilir. indekiler, nsz ve kapak dizilip sayfalar son eklini aldktan sonra hazr-

127 lanr. Kitabn pln, btn teferruatiyle ve her blm, ksm, fasl balklaryla alt balklarn isimleriyle karlarna, hepsi ayn hizada olmak zere balang sayfalar konularak hazrlanr. indekilerden sonra nsz ve ksaltmalar konur. Eer kaynaklar hakknda bir tantma varsa buraya girer. Baz eserlerde, bibliyografya da baa alnmakta ve kaynaklardan sonra yer verilmektedir. Sonra giri ve srasiyle blmlere geilir. Eer kitabta ithaf bulunacaksa kapak sayfasndan sonra mstakil bir sayfaya ve sayfann st yarsna yerletirilir. Basky mtekb eser cildlenerek okuyuculara sunulmaya hazr duruma getirilir.

Ekler
I ETL TRDEK ESER PLNLARINA RNEKLER
BYOGRAFK ESER PLNLARINA RNEKLER ok Ynl Bir ahsiyetin Biyografisi (Ahmed Cevdet Paa) I. Hayat A. Ailesi ve Genlii 1. Ailesi 2. Yetitii evre 3. ocukluu 4. Tahsili, payeleri B. Devlet Hizmetleri 1. lk hizmetleri ve Reid Paa'ya intisab 2. Taradaki vazifeleri a) Mfettilikleri aa) kodra

130

l) Bosna-Hersek m) Kozan b) Valilikleri u) Haleb v) Bursa be) Mara. x) Yanya y) Suriye 3. Nazrlklar a) Evkaf b) Maarif c) Adliye d) Dahiliye e) Ticaret ve Ziraat 4. lm Faaliyetleri a) Vak'anvislii b) Meclis ve cemiyet zahklan u) Meclis-i Ahkm- Adliye v) r-y Devlet Tanzimat Dairesi be) Mecelle Cemiyeti II. ahsiyeti A. lim adam B. Devlet adam C. Aile babas III. Eserleri A. Tarih B. Hukuk C. Edeb D. Mantk E. Dier eserleri

131 lmiye Mensubu Biyografisi (Ebussuud Efendi) I. Hayat A. Ailesi ve tahsili 1. Ailesi 2. Doum yeri ve tarihi (Deiik grlerin mnkaas yaplacaktr) 3. Tahsili B. lmiyyedeki mertebeleri 1. Mderrislikleri a) shak Paa (negl) b) Davud Paa c) Mahmud Paa d) oban Mustafa Paa (Gebze) e) Bursa Sultaniye f) Sahn- Seman 2. Kadlklar a) Bursa b) stanbul 3. Kadaskerlii 4. eyhlislml II. ahsiyeti ve soyundan gelenler A. ahsiyeti B. Soyundan gelenler III. Eserleri A. Fetvalar B. Kanunlar C. Tefsirleri D. iirleri

132 Devlet Adam Biyografisi (Sokollu Mehmed Paa)

I. Hayat A. Ailesi ve tahsili 1. Ailesi ve ocukluu 2. Enderunda yetimesi a) Edirne Saray b) Topkap Saray B. Saraydaki vazifeleri 1. Rikbdarl 2. ukadarh 3. Silhdarl 4. anigirbal C. Saray dndaki vazifeleri 1. Kapudn- Deryal 2. Rumeli Beylerbeyilii a) Avusturya b) ran Harbine memuriyeti 3. Vezirlikleri a) nc vezirlii b) kinci vezirlii D. Sadrazaml 1. Bat ile olan mnsebetler a) Avusturya mnsebetleri k) Sigetvar Seferi (Kanun devri) l) Sulh yenilenmesi (III. Murad devri) b) Venedik mnsebetleri ba) Kbrs'n fethi

133 bb) nebaht muharebesi be) 1573 muahedesi tecdidi c) Lehistan mnsebetleri ee) Lehistan seimi (II. Selim devri) ff) Lehistan taht meselesi (III. Murad devri) d) Fransa mnsebetleri oo) 1569 ahidnmesi pp) Fransa'nn Floransa ile anlamasn engellemesi e) ngiliz mnsebetleri ngilizlerin ahidnme alma teebbsleri 2. slm lemi ile mnsebetler a) Ae Sultanna yardm b) Ejderhan seferi Don-Volga kanal teebbs c) Tunus Seferi d) ran Seferi E. Gzden dmesi ve ehdeti II. ahsiyeti ve Soyundan Gelenler A. ahsiyeti B. Evlilii C. Soyundan gelenler III. Hayr Eserleri A. stanbul'dakiler 1. Kadrga 2. Azapkaps B. Edirne'dekiler C. Bosna'dakiler D. Dierleri 1. Dimetoka 2. Lleburgaz 3. Viegrad

134 SYAS TARHLE LGL ESER PLANI Rfat Uarol, 1878 Kbrs Sorunu ve Osmanh-ngiliz Anlamas (Adann ngiltere'ye Devri), stanbul 1978. Giri I. Blm A. Kbrs Sorununu Hazrlayan Siyas Gelimeler B. 1877-78 Osmanh-Rus Sava ve Ortaya kard Yeni Stat II. Blm A. ngiltere'nin Kbrs'a Yerlemek stei 1. ngiltere'nin nasya ve Akdeniz politikas 2. ngiltere'nin Akdeniz politikasnda Kbrs'n yeri ve nemi B. ngiltere'nin Kbrs'a Yerlemek in Yapt Giriimler 1. ngiltere Kbrs'a yerlemeye karar veriyor 2. Diplomatik faaliyetler a) ngiltere'nin istek ve teklifleri b) ngiltere'nin teklif ettii ittifak anlamas c) Londra'nn Babli zerine yapt basklar C. ngiltere'nin Kbrs'a Yerlemesini Salayan Antlama ve Ekleri 1. 4 Haziran 1878 tarihli anlama 2.1 Temmuz 1878 tarihli ek 3. Anlamann onaylanmas sorunu - ngiltere'nin artan basklar 4. ngiltere'nin Kbrs'n ynetimini devralmasn ngren fermann imzalanmas 5. ttifak anlamasnn onaylanmas 6. Antlama hakknda Padiah ve Hkmet'in Grleri III. Blm A. Kbrs'n ngiltere'ye Devir ve Teslimi 1. ngiltere'nin Kbrs'a kmas ve ynetimi devir almas

135 2. ngiliz ynetiminin balamas karsnda Adadaki tepkiler B. Osmanl-ngiliz Antlamasnn Uygulanmasndan Doan lk Anlamazlklar Sonu

SOSYAL VE KTSAD TARHLE LGL ESER PLNI Sabri lgener, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981. Giri Temeller ve Kaynaklar Giri Balang 1. a ve zihniyet 2. Kaynaklar Ortaa ktisat Ahlk ve zlme Devri Zihniyeti I. Ortaa iktisat ahlk 1. Balang A. Temel kymetler ve idealler B. Kapanma ve Ahlkleme yolunda 2. Ortaa ahlkna toplu birjak I. Genel izgiler II. Esnaf terbiyesi ve lonca ahlk A. Durgun-kapl sanat kavray B. Grenek ve otorite Birka mlhaza II. Ortaa ahlkndan zlme devri zihniyetine I. Hisler ve ihtiraslar 1. st tabaka karsnda ortaa ahlk 2. Orta tabaka ve aas

136 A. Soyluluk hevesi B. Kazanma ve kazan tahdidlerinden ferahlama gayreti C. Altn ve gm tutkusu Sonu II. Setler ve engeller 1. Daralma ve boulma A. D ve uzak pazarlarda kapanma B. pazarlarda ve retimde daral 2. Savrulma ve boalma 1. Kaba ve zorlu kazanlar 2. Uysal ve sinsi kazanlar 3. Hayl ve hile mahsul kazanlar a) Define merak b) Simya c) Dua ve keramet 3. Boalma ve dalmann sonu III. zlme devri dnyasna baklar 1. zlme devri serveti 2. zlme devri zengini 3. Kymet muvazenesizlii ve neticeleri Netice ktisad zlmenin Ahlk, Zihniyeti ve nsan 1. Geriye bakarken 2. Bir portre denemesi 3. Bitirirken

137 EHRLERN SOSYAL VE KTSADI TARH LE LGL BR ESERN PLNI

Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, stanbul 1989. Giri I. Blm Manisa Kazasnn Merkezi: Manisa ehri A. Manisa ve tarihi 1. Saruhanoullar 2. Osmanllar devri ve ehir idaresi 3. ehzadelerin ehirdeki ikametleri B. ehrin fizik yaps, mahalleleri ve nfusu 1. Manisa Kalesi 2. Mahalleler ve demografik durumu C. ehirdeki itima bnye, zmreler, fonksiyonlar D. ehirdeki iktisad hayat ve ticaret 1. Ticaret, sanayi ve ehrin ekonomik bnyesi 2. Manisa ars, pazar ve esnaf 3. ehrin iaesi meselesi E. ehirdeki vakf messeseleri ve vakflara gre tarih eserler 1. Mescidler 2. Cami ve imaretler 3. Dier eserler II. Blm Manisa Kazasnn dar Tekilt, Nahiyeler ve Kr skn Merkezleri A. Manisa kazasndaki idar birimler ve kr iskn merkezleri 1. Kr iskn merkezlerinin kurulu ve toponomisi 2. Kr iskn merkezlerinin hususiyetleri

138 3. Yerleme ve nfus a) Topraa bal reaya (timar raiyyeti) b) Konar-ger teekkller ve iskn c) Piyadeler ve msellemler d) Kazann tahmin nfusu B. Kr iskn merkezleri: Kyler ve mezrealar 1. Manisa merkez nahiyesi yerleme yerleri 2. Belen nahiyesi yerleme yerleri 3. Emlk nahiyesi yerleme yerleri 4. Palamud nahiyesi yerleme yerleri 5. Yengi nahiyesi yerleme yerleri 6. Yunda nahiyesi yerleme yerleri III. Blm Manisa Kazasnda Ziraat Hayat ve Toprak daresi A. Ziraat hayat 1. Ziraat sahalar ve toprak durumu 2. Zira kesimde alanlar ve hukuk statleri 3. Alnan vergilere gre yetitirilen mahsuller a) Hububat ve bakliyat b) Sna nebatlar ve bunlarla ilgili kk iletmeler c) Baclk ve meyvecilik 4. Hayvanclk; balklk, arclk ve nakil vastalar 5. Kr kesiminde pazarlar ve pazar yerleri B. Kazada toprak idaresi 1. Toprak tasarruf ekilleri a) Vakf ve mlk arazi b) Mr araz: Has, zeamet ve timarlar 2. Kazadaki timar sahipleri ve vazifeleri Netice

139

MESSESE TARH LE LGL BR ESERN PLNI Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Anayasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ankara 1976. Giri I. Konunun nemi ve snrlandrlmas II. Kaynaklar 1. Belgeler 2. Kanunnmeler 3. Osmanl yazarlarnn tarihleri 4. Osmanl yazarlarnn devlet rgt zerindeki eserleri 5. Klsik bat eserleri ve seyahatnameler 6. Modern aratrmalar III. Divanlarn kkeni ve Osmanl Devletine kadar geliimi I.Blm Divan- Hmayun'un Tarihsel Geliimi I. lk dnemlerden II. Mehmed zamanna kadar II. Divan- Hmayun'un gelikin dnemi III. Divan- Hmayun'un yozlamas ve ortadan kalkmas II. Blm Divan- Hmayun'un Yaps I. Genel olarak II. Osmanl Devleti'nin merkez rgt iinde Divan- Hmayun'un yeri III. Divan- Hmayun'un yeleri ve yardmclar 1. Genel olarak 2. Padiahn durumu 3. Asl yeler A. Vezir-i azam B. Kubbealt vezirleri

140 C. Kadaskerler D. Nianc E. Defterdarlar F. Rumeli Beylerbeyi 4. Belli bir statye eritikleri zaman DH yesi olan grevliler A. Yenieri Aas B. Kaptan Paa (Kaptan- Derya) 5. DH yesi olmamakla birlikte toplantlara katlabilen kiiler 6. eyhlislm'n durumu 7. Divan- Hmayun'un yardmclar A. Genel olarak B. Birinci derecede yardmclar a) Reislkttab b) Tezkireciler c) avuba C. Dier yardmclar IV. Divan- Hmayun'un brokratik rgt III. Blm Divan- Hmayun'un Yetkileri ve almas I. Genel olarak II. Siyasal yetkiler 1. ilerde 2. D ilerde III. Hukuksal yetkiler 1. Genel olarak 2. Yasama yetkisi 3. Yarg yetkisi A. Genel olarak B.DH'un ilk yarglama ve bunun sonunda kesin hkm yeri olmas durumu

141 C. DH'un karar dzeltme veya temyiz yeri olmas durumu D. Usul sorunlar ve infaz a) DH'a bavurma (Yaknma-ikyet) b) Durumah yarglama (Murafaa) c) Durumasz yarglama d) Hkm oo) DH'da kesin hkmn verilmesi pp) DH'dan ilgili mahkemeye hkm verme buyruu kmas de) DH'un soruturmaya yardm etmesi e) nfaz 4. dare (ynetim) hukuku alanndaki yetkiler A. Genel olarak B. Atama (tevcih) ileri C. dar (ynetsel) denetim ileri D. Dier ynetsel iler IV. Divan- Hmayun'un iktisad - mal ilerdeki yetkileri 1. Vergi ilerinde 2. eitli iktisad-mal ilerde 3. Mal yarg V. Divan- Hmayun'un dier ilerdeki yetkileri VI. Divan- Hmayun'un alma ve karar verme biimi 1. Toplant yeri ve toplant hazrl 2. Toplant A. Bakanlk ve toplantnn al B. Grmeler ve karar a) Genel olarak b) Siyasal ve ynetsel (idar) konularda grme ve karar c) Yargsal konular ve sorunlarda grme ve karar C. Karar sonucunda yaplan brokratik ilemler D. Toplantnn bitii 3. Padiah onay (arz) 4. zel durumlarda yaplan toplantlar

142 IV. Blm Divan- Hmayun'un Denetlenmesi I. Genel olarak II. Hkmdar denetimi 1. Dorudan doruya denetleme 2. Arz yoluyla denetleme 3. eitli dolayl yollarla denetleme III. Ayaklanmalar V. Blm Osmanl Devletinde Divan- Hmayun'dan Baka Kurul Organlar I. Genel olarak II. Divan- Hmayun dndaki divanlar 1. Merkezdeki divanlar A. Vezir-i zam'n bakanlk ettii divanlar a) kindi divan b) Cuma divan c) aramba divan B. Merkezdeki dier divanlar 2. Eyaletlerdeki divanlar III. Divan olarak nitelendirilemeyecek kurullar 1. Ayak divan 2. Meveret Genel Deerlendirme ve Sonu Dizinler I. Baslmam belgeler dizini 1. Babakanlk Arivi mhimme defterleri hkmleri 2. Babakanlk Arivi Fekete ayrm belgeleri 3. Topkap Saray Mzesi Arivi belgeleri II. Basl belgeler dizini III. Genel dizin

143 TEKLT TARH LE LGL ESER PLNI Cengiz 1967. Orhonlu, Osmanl imparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul

Giri I. Blm Derbend Tekiltnn Tavsifi ve Bir Yerin Derbend Olmasnn artlan A. Derbend tekiltnn kurulu ve teekkl tarihi B. Derbend ekilleri a) Derbend mahiyetinde kaleler b) Byk vakf eklindeki derbend tesisleri c) Kpr yerlerinde bulunan derbendler II. Blm Derbendcilerin Hukuk Nizam A. Derbendcilerin tbi olduklar vergi nizam B. Derbendci tyini ve derbendcilerin evsaf C. Derbendlerin hududlar D. Derbendcilerin grevleri a) Bir nevi jandarma kuvveti olarak yollarda ve geitlerde asayi ve emniyeti temin etmek b) Yollarn muhafaza ve tamir ilerinde almak c) Issz yerleri enlendirme III. Blm Derbendlerin tima Tekilt Derbendciba, derbendci blkbas, derbend aal Derbend tekiltna dahil olan zmreler a) Beldarlar b) Martoloslar c) Pandorlar d) Geit bekileri

144 IV. Blm Bir skn Metodu Olarak Derbendlerin Kullanlmas Ziraat iin toprak datm-sulama tertibat V. Blm Derbendlerin Bozulmas ve Islah Teebbsleri a) Muafiyet uslne aykr vergi istenmesi b) Derbend idarecilerinin kifayetsiz ve sorumsuz olular c) aki gruplarna kar tesirsiz kalmalar Hkmetin ald tedbirler A. Anadolu'da hanlarn ve derbendlerin mstahkem hale getirilip yeniden tekiltlandrlmalar B. 1772 ylnda martolos ve pandorlarn lav iin baarsz teebbs VI. Blm Derbendat Nezreti VII. Blm Tanzimattan Sonra Derbend Tekiltnn Yeni Kurulmu Olan Zabtiye daresine Verilmesi

ONDALIK SSTEME GRE YAZILMI BR ESER PLNI lker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara 1984. Giri 1. Osmanl devlet tekilt'nn ana blmleri 1.1. Saray tekilt 1.1.1. Brn halk

145 1.1.2. Enderun halk 1.1.3. Harem halk 1.2. dare tekilt 1.3. Asker tekilt 2. Osmanl mparatorluunda eitim sistemi 2.1. Eitim Politikas 2.1.1. Balangtan 19. yzyla kadar 2.1.2. Tanzimat'dan Cumhuriyet'e kadar 2.2. Geleneksel eitim sistemi 2.2.1. rgn eitim 2.2.1.1. lkretim 2.2.1.2. Orta ve yksekretim 2.2.1.2.1. Medreseler 2.2.1.3. Asker eitim kurumlar 2.2.1.3.1. Acemiolanlar ocaklar 2.2.1.3.2. Yenieri ocaklar 2.2.1.4. Yneticilerin eitimi 2.2.1.4.1. ehzadelerin eitimi 2.2.1.4.2. Enderun Mektebi 2.2.1.5. Meslek eitim 2.2.1.5.1. Ahi birlikleri 2.2.2. Yaygn eitim 2.2.2.1. Camiler 2.2.2.2. Tekkeler ve zaviyeler 2.2.2.3. Ktphaneler 2.3. Devlete bal olarak alan yeni okul kurulu sistemi 2.3.1. lkretim 2.3.1.1. Mekteb-i iptidai 2.3.1.2. Mekteb-i rdiye 2.3.2. Ortaretim 2.3.2.1. Mekteb-i idadi 2.3.2.2. Mekteb-i sultani 2.3.3. Meslek ve teknik retim 2.3.4. retmen yetitirme

146 2.3.4.1. Dar-l-muallimin 2.3.4.2. Dar-l-muallimat 2.3.4.3. Mene-i muallimin 2.3.5. Yksek retim 2.3.5.1. Dar-l-fnun 3. Enderun Mektebinin tarih geliimi ve Topkap Saray iindeki yeri 3.1. Enderun Mektebinin kurulu ve geliimi 3.2.Enderun Mektebinin zayflamas ve kapan 3.3.Enderun Mektebinin Topkap Saray iindeki yeri 4. Enderun Mektebine renci seimi 4.1.Devirmeciliin esaslar 4.1.1. Tanm 4.1.2. Amac 4.1.3. Kurulu, geliim ve organizasyonu 4.1.4. Seimin esaslar 4.1.5. Devirme iiyle grevli makamlar 4.1.6. Devirme uslnn bozulmas 4.2. Acemi olanlar 4.2.1. Tanm 4.2.2. Kurulu, geliim ve organizasyonu 4.2.3. Acemi olanlarn ynetilmesi 4.2.4. Acemi olanlarn seimi 4.2.5. Acemi olanlarn eitimi 4.2.6. Acemi olanlarn kyafetleri 4.2.7. Acemi olanlarn hizmete koulmas 4.2.8. Acemi olanlarda hizmet kusurlar 4.2.9. Acemi olanlarn evlenmeleri 4.2.10. Hizmetten karma 4.3. olanlar 4.3.1. Tanm 4.3.2. Kurulu, geliim ve organizasyonu 4.3.3. olanlarn Enderna seili ve alnmalar 4.3.4. olanlarn eitimi

147 4.3.5. olanlarn kyafet ve maalar 5. Enderun Mektebinde retimin kademeleri ve esaslar 5.1. Aileye verme 5.2. Hazrlk saraylar 5.2.1. Edirne Saray 5.2.2. Galata Saray 5.2.3. brahim Paa Saray 5.2.4. skender elebi Saray 5.3. Endern- Hmyn 5.3.1. Byk ve Kk Oda 5.3.2. Doanc Kouu 5.3.3. Seferli Kouu 5.3.4. Kiler Kouu 5.3.5. Hazne Odas 5.3.6. Has Oda 6. Enderun Mektebindeki eitimin amalar ve vastalar 6.1. Eitimin amalan 6.1.1. Kltrletirme 6.1.2. Disiplinletirme 6.1.3. Kabiliyetleri yneltme ve destekleme 6.2. Eitimin vastalar 6.2.1. Ceza ve mkfat 6.2.2. kmalar 6.3. Eitimin ekli 6.3.1. Sekinler eitimi 6.3.2. darecilik eitimi

II OSMANLI TARH ARATIRMALARINDA BAVURULACAK BALICA ESERLER 1.B i b l i y o g r a f y a l a r ACIR, Benal, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar Bibliyografyas (1935-66), ADTCF yay., Ankara 1968. BNARK, smet, Trk-slm Kltr ve Medeniyeti Tarihi Bibliyografyas, nasya yay., Ankara 1969. DUMAN, Hasan (Haz.), Osmanl Yllklar (Salnameler ve Nevsaller) - Bibliyografya ve Baz stanbul Ktphanelerine Gre Bir Katalog Denemesi, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA) yay., stanbul 1982. ____ , stanbul Ktphaneleri Arap Harfli Sreli Yaynlar Toplu Katalogu, (1828-1928), IRCICA yay., stanbul 1986. DURUSOY, Orhan, stanbul Belediye Ktphanesi Alfabetik Katalou.lll. Osman Ergin Kitablar, Trke ve yabanc dil basma eserler, stanbul 1954. ERZ, Adnan, Belleten Dizini, I (say 1-100) - II (say 101-140), TTK yay., Ankara 1971-72. GKMAN, Muzaffer, Atatrk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyas ve Eki, 2. Bask, MEB. yay., nr. 2 ve 2b., stanbul 1968-74 (eki). KARATAY, Fehmi Edhem, stanbul niversitesi Ktphanesi Trke Basmalar Alfabe Katalogu, I-II, stanbul 1956. KTB ELEB, Kesf'z-znn (erefeddin Yaltkaya ve Kilisli Rfat Bilge neri), stanbul 19712. KORAY, Enver, Trkiye Tarih Yaynlan Bibliyografyas, I (1729-1.955), II (1955-1968), III (1968-1977), IV (1978-1984), stanbul 1959, 1971, 1985, 1987.

150 KORNRUMPF, Hans - Jrgen ve Jutta Kornrumpf, Osmanische Bibliographie mit besonderer Bercksichtigung der Trkei in Europa, Leiden/Kln 1973. KUT, A. Turgut, Trke Yazma Eserler Kataloglar Repertuvar, Trk Dili Aratrmalar Yll - Belleten (1972), TDK yay., Ankara 1973, s. 183240. LEVEND, Agh Srr, Trk Edebiyat Tarihi, I (Giri), TTK yay., VIII. seri, sa. 18, Ankara 1973. MEB ve Mill Ktphane Bibliyografya Enstits, Trkiye Bibliyografyas (1928'den itibaren kan eserler), 1939MERL, Erdoan, Belleten Dizini, III (cild XXXVI-LI say 141-200), Ankara 1994. Mill Ktphane, Trkiye Makaleler Bibliyografyas, stanbul 1952-65; Ankara 1966____ , Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalogu (teksir), Ankara 1963. ------- , Mill Ktphanede Mevcud Arap Harfli Trke Kitaplarn Muvakkat Ka talogu, Ankara 19642. ZCAN, Abdlkadir, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Tezleri (Lisans-Doktora), .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 3249, stanbul 1984. PEARSON, J.D. - Julia F. Ashton, lndex Islamicus 1906-1955. A Catalogue of Artides in Islamic Subjets in Periodicals and other Collective Publications, Cambridge 1958ENALP, Leman, stanbul niversitesi Yaynlar Bibliyografyas, .. Rektrl yay., stanbul 1966TETZE, Andreas, Turkologisher Anzeiger (Trkoloji ile ilgili yaynlar dergisi), Viyana 1975YELOLU, Adnan, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar Bibliyografyas (1935-1956), A DTCF yay., Ankara 1958. 2. Yazma E s e r l e r K a ta lo gla r

BABINGER, Franz, Osmanl Tarih Yazmalar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Kltr ve Turizm Bakanl yay., nr. 435, Ankara 1982. BLOCHET, E., Catalogue des Manuscrits Turcs, I (Ancien fonds turc, nr. 1-396,

151 Supplement, nr. 1-572) - II (Supplement, nr. 573-1419), Paris 1932, 1933. Blge Yazma Eserler Ktphanesi Tekilt ve Katalogu. Konya, Konya 1986. FLEMMING, Barbara, Trkische Handschriften / (B. Berlin, Prusya Kltr Varl Devlet Ktphanesi Katalogu), Wiesbaden 1979. FLGEL, Gustav, Die arabischen, persischen und trkischen Handschriften der Kaiserlich - Kniglichen Hofbibliothek zu Wien, I-III, Wien 1965-67. GLPINARLI, Abdlbk, Mevln Mzesi Yazmalar Katalogu, I-III, MEB Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl yay., seri III, no. 6, Ankara 1967, 1971, 1972. GTZ, Manfred, Trkische Handschriften II, Wiesbaden 1968. ____ , Trkische Handschriften IV (B. Berlin, Prusya Kltr Varl Devlet K tphanesi Katalogu), Wiesbaden 1979. KARABULUT, Ali Rza, Kayseri Raid Efendi Ktphanesindeki Trke, Farsa, Araba Yazmalar Katalogu, Kayseri 1982. KAR ATA Y, Fehmi Edhem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu, I (Din, Tarih, Bilimler) - II (Filoloji, Edebiyat, Mecmualar), stanbul 1961. Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl, Trkiye Yazmalar Toplu Katalogu (TYATOK), Kltr ve Turizm Bakanl yay. Ankara 1979Maarif Vekillii, stanbul Ktphaneleri Tarih-Corafya Yazmalar Katalogu, fas. 1-11, stanbul 1943-62. Mill Ktphane, Mill Ktphane Yazmalar Katalogu, I-II, Ankara 1987-88. MINORSKY, V., The Chester Beatty Library, A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures, Dublin 1958. PARMAKSIZOLU, smet, Manisa Genel Ktphanesi Tarih-Corafya Yazmalar Katalogu, MEB yay., stanbul 1952. PEARSON, J.D., Oriental Manuscripts in Europe and North America, A Swvey, Unesco, Switzerland 1971. PERTSCH, Wilhelm, Verzeichniss der trkischen Handschriften der Kniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1889. RIEU, Charles, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London 1888.

152 ROSSI, Ettore, Elenco dei manoscritti turchi della Biblioteca Vatkana: Vatkan, Barberiniani, Borgiani, Rossiani, Chigiani, Cittdel Vaticano 1953. SACHAU, Edward (balayan), Hermann Ethe (devam ve editr), Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford 1889-1954 (Trke 280 eser Ethe'nin hazrlad ksmdadr). SOHRWEIDE, H., Trkische Handschriften III (B. Berlin, Prusya Kltr Varl Devlet Ktphanesi Katalogu), Wiesbaden 1974. -------, Trkische Handschriften V (B. Berlin, Prusya Kltr Varl Devlet K tphanesi Katalogu), Wiesbaden 1981. EEN, Ramazan - Cemil Akpnar - Cevad zgi (haz.), Trkiye Ktphaneleri slm Tp Yazmalar (Arapa, Trke, Farsa) Katalogu, IRCICA yay., stanbul 1984. -------, Catalogue of Manuscripts in the Kprl Library, I-III, stanbul 1986. TORNBERG, C.J., Codices Arabia Persia et Turcici Bibliothecae Regiae Universitatis Upsaliensis, Upsaliensis 1849. ZETTERSTEEN, K.V., Die Arabischen, Persischen und Trkischen Handschriften der Universittsbibliothek zu Uppsala, I-IV, Uppsala 1930-35. 3. A r i v Klavuzlari

AKGNDZ, Ahmet, er'iye Sicilleri, Mahiyeti, Toplu Katalogu ve Seme Hkmler, I, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., nr. 52, stanbul 1988. AKTA, Necati - smet Binark, Ottoman Archives, Babakanlk Arivi, stanbul (Arabca tere. Salih Sadawi Salih), IRCICA yay., Amman 1987. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Haz. Y.. Gen-A. Mutaf-M. Kk-S.Satar-. Karaca, BOA yay. nr. 5, Ankara 1992. ETN, Atill, Babakanlk Arivi Klavuzu, Enderun Kitabevi yay., stanbul 1979. ERSOY, Osman, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, ADTCFD, XXI/3-4, Ankara 1963, s. 33-65. HALAOLU, Yusuf, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru (Adana er'iyye Sicilleri), Tarih Dergisi, say 30, stanbul 1976, s. 99-108. LGREL, Mcteba, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, Tarih

153 Dergisi, say 28-29 (1975), s. 123-166. Maarif Vekleti - Topkap Saray Mzesi Mdrl, Topkap Saray Mzesi Arivi Klavuzu, I-1I, stanbul 1938, 1940. ONGAN, Hlit, Ankara'nn I Numaral er'iyye Sicili (991-99211583-84), ADTCF yay., nr. 125, Ankara 1958. ------- , Ankara'nn II Numaral er'iyye Sicili (997-998/1588-90), TTK yay., XIV. Dizi - sa. 4, Ankara 1974. Ruen Eref Onaydn Arivi, Topkapi Saray Mzesi yay., stanbul 1958. SERTOLU, Midhat, Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi, Ankara, 1955. Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rnekleri, Hz. A. nay-M.E. Sarcaolu-N. Akyldz-S.Satr-Y. Zorlu, BOA yay. nr. 16, stanbul 1994. UZUNARILI, smail Hakk - brahim Keml Baybora - lk Altnda, Topkap Saray Mzesi Osmanl Saray Arivi Katalogu. I. fas. Fermanlar, TTK yay., VII. dizi - sa. 81, Ankara 1985; II. fas. Hkmler-Beratlar, Ankara 1988. 4. A n s i k l o p e d i l e r ARSEVEN, Cell Esat, Sanat Ansiklopedisi, I-IV, MEB yay., stanbul 1943-52. Brockhaus Enzyklopadie, I-XX, Wiesbaden 1966-74. Encyclopedia Americana, IXXX, son bask, Newyork 1984. Encylopedia Britannica, I-XXIV, son bask, Chicago 1986: Trkesi: Ana Britannica, Ana yaynclk, stanbul 1986-1990. Encyclopaedia of islam, 1. edition (ng., Fr., Al.), I-V + supplement, Leiden 1912-42; 2. edition (ng., Fr.), Leiden 1954Grand Larousse Encyclopedique, I-X + supplement, Librarie Larousse, Paris 1960-68. Der Grosse Brockhaus, I-XIV + Atlas, NViesbaden 1952-63. slm Ansiklopedisi, I-XIII, stanbul 1941-86. KOU, Reat Ekrem, stanbul Ansiklopedisi (E harfinde kesilmitir), I-IX, stanbul 1958-68. Meydan-Larousse, I-XII + ek, stanbul 1969-73.

154 EMSEDDN SM, Kams'l-a'lm, I-VI (Tarih-corafya lgati), stanbul 1306-16. Trk Ansiklopedisi, I-XXXIII, stanbul 1943-84. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1988 5. L g a 11 ar AKSOY, mer sim, Ataszleri ve Deyimler Szl, I-Il (Szlk), III (Dizin ve Kaynaka), TDK yay., Ankara 1984. AL CEVAD, Memlik-i Osmaniyye Tarih ve Corafya Lgati, I-IV, stanbul 1313-17. EDGER, Enver - Turan Dndar - Tevfik Gyagler, Madencilik Terimleri Klavuzu, TDK yay., nr. 460, Ankara 1979. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1962. GRAY, Ltfi (Derleyen), Gemici Dili, Gnl. Kur. Ba. Deniz Kuvvetleri Komutanl yay., stanbul 19683. HASOL, Doan, Ansiklopedik Mimarlk Szl, Yap-Endstri Merkezi yay., stanbul 19792. KAHANE, H. R. - A. Tietze, The Lingua Franca in the Levant. Turkish Nautical terms ofltalian and Greek Origins, Illionis 1958. MEHMED SALH, Kms- Osmn, stanbul 1329. MUALLM NC, Lgat- Nc, Asr Matbaas, stanbul 1322. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, stanbul 1946-56. REDHOUSE, James W., Trke'den ngilizce'ye Lgat Kitab, stanbul 1921. SERTOLU, Midhat, Osmanl Tarih Lgati, Enderun Kitabevi yay., nr. 18, stanbul 1986. STENGASS, F., A Comprehensive Persian-English Dictionary, tpk-basm, Librairie du Liban, Beyrut 1970. EMSEDDN SAM, Kms- Trk, stanbul 1317.

155 Trk Dil Kurumu, Trkiye'de Halk Azndan Derleme Szl, I-XI, Ankara 1963-79. ____ , XIII. Yzyldan beri Trkiye Trkesiyle Yazlm Kitalardan Toplanan Tanklaryla Tarama Szl, I-VI (Szlk) - VII (Ekler) - VIII (Dizin), Ankara 1963-77. ____ , Yeni Tarama Szl, Ankara 1983. 6. M e c m u a l a r a) Trke Asker Tarih Dergisi, Ankara 1976-77; devam: Asker Tarih Blteni, Gnl. Kr. Asker Tarih ve Stratejik Etd Bk. yay., Ankara 1978Belgeler - Trk Tarih Belgeleri, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 1964Belleten, TTK yay., Ankara 1937Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, ADTCF yay., Ankara 1942Gelime Dergisi - zel saylar, I-II, ODT., yay., Ankara 1978-80 Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, .. Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1972ktisat Fakltesi Mecmuas, F. yay., stanbul 1939 Milletleraras ark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuas (Orients), Leiden 1948 Mill Tetebbular Mecmuas, Asar- slmiyye ve Milliyye Encmeni yay., I-II (5 say), stanbul 1331. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, ASBF. yay., Ankara 1943 Tarih Aratrmalar, ADTCF Tarih Aratrmalar Enstits yayn organ, Ankara 1963Tarih Dergisi, .. Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1949Tarih Enstits Dergisi, EF. Tarih Aratrma Merkezi yayn organ, stanbul 1970Tarih ncelemeleri Dergisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi yay., zmir 1983Tarih Vesikalar, I-III (15 say), 1941- 49; Yeni seri I (say 16-18), 1955- 61.

156 Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas (TOEM), TOE yay., sene I-XIII, stanbul 1328-42. Tarih Semineri Dergisi, 1/2, II, .. Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1937, 1938. Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I-II, stanbul 1931. Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara 1944. Trk Tarih Encmeni Mecmuas (TOEM'in devam - TTEM), TTE yay., sene XIV-XVII, 1340-1928; Yeni seri I (5 say), 1929-31. Trkiyat Mecmuas, .. Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1925Trklk Aratrmalar Dergisi, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1985Vakflar Dergisi, Vakflar Gnl. Md. yay., Ankara 1938b) Yabanc Dilde Archivum Ottomanicum, Mouton 1969-Bulletin ofSchool of Oriental and African Studies (BSOAS), London 1917 International Journal of Middle East Studies (IJMES), Cambridge University Press, London 1970International Journal ofTurkish Studies, Madison Wisconsin 1980Der islam (ISL), Berlin 1910Journal Asiatic (JA), Paris 1822Journal of Economic and Social History ofthe Orient (JESHO), Leiden 1958 Journal of Near Eastern Studies, Chicago 1942The Journal of Royal Asiatic Society (JRAS), London 1834Le Monde Oriental (OM), Uppsala 1906Studia Islamica, Paris - Leiden 1953 Turcica, Paris 1969Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes (WZKM), Wien 1887-

157
7. B a l c a Vak'anvisler Osmanl T a r i h l e r i a)

NAMA Mustafa Efendi, Ravzat'l-Hseyn f hlasati ahbri'l-hfikeyn (10001070/1592-1660), Mteferrika neri, I-II, stanbul 1147; mtekb basklardan en ok kullanlan 6 ciltlik ereveli 1280 tab'dr. RD Mehmed Efendi, Tarih (1071-1134/1660-1722), Mteferrika neri, I-II, 1153; 1281-82 basks 5 cilttir. KKELEB-ZDE sim, Tarih (1135-1141/1722-28), Mteferrika neri, 1153; 1282 basks Rid'in zeyli gibi tibar olunmutur. SAM - KR - SUBH, Subfi Tarihi (1143-1156/1730-1743), Mteferrika neri, stanbul 1198. ZZ Sleyman, Tarih (1157-1165/1744-51), stanbul 1199. HKM MEHMED Efendi, Tarih (1166 -1180/1753-1766), TSMK, Badad Kk, nr. 231, 233/1. EM-ZDE Reid Mustafa Efendi, em-zde Tarihi, 1180-1182/1766-1768 (yay. Bekir Ktkolu) Edebiyat Fakltesi yay., nr. 754, stanbul 1959. VSIF Ahmed Efendi, Mehsin'l-sar ve Hakyk'l-ahbr (1166 -1219/17531804), 1166 -1188 vekyii, I-II, stanbul 1219; 1197-1201 vekyii (yay. Mcteba lgrel), Edebiyat Fakltesi yay., nr. 2242, stanbul 1978. Vsfm dier vekyinme czleri iin bk. A, XIII/139, 278 vd. MTERCM Ayntb Ahmed sim, Tarih (1201 - III. Selim sonlan), I-II, stanbul tarihsiz. N-ZDE Atullah Mehmed Efendi, Tarih (1223-1236/1808-21), I-IV, stanbul 1290-91. ES'AD Efendi, Tarih (1237-1241/1821-25), baslmam olup muhtemelen pdiha sunulan yazmalar niv. Ktb., TY nr. 6002-6005'dedir. AHMED CEVDET PAA, Tarih (1188-1241/1774-1826), I-XII, son bask, stanbul 1309. AHMED LTF Efendi, Tarih, I-VII (1242-1260/1826-44), stanbul 1290 -1306; VIII (1261-1265/1845-48), Abdurrahman eref neri, stanbul 1328; IX (1266-1277/1849-61), Mnir Aktepe neri, Edebiyat Fakltesi yay. nr.

158 3130, stanbul 1984; X-XV (1278-1291/1862-75), TTK yay., III. Dizi - Sa. 12, Ankara 1988-1993. ABDURRAHMAN EREF Efendi, Tarih (1324-1327/1906-1909), TTK Yazmalar, nr. 542. Vak'anvis Tarihleri hakknda tafsilat iin bk. Bekir KTKOLU, Vekyinvis, A, XIII/138-9, 271-287. Yeni bir dzenlemeyle neri: Vekayi'nvis. Makaleler. stanbul Fetih Cemiyeti yay., nr. 89, stanbul 1994, s. 103-138. b) zel Tarihler IK PAA-ZDE, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332; F. Giese neri, Leipzig 1929. NER, Cihannm (Ouzlar'dan II. Bayezid devri sonuna kadar), F.R. Unat - M. A. Kymen neri, I-II, TTK yay., Ankara 1949, 1957; F. Taeschner'in faksimile neri, I (Menzel nshas) - II (Manisa nshas), Leipzig 1951, 1955. LTF PAA, Tevrih-i l-i Osman (Balangtan 961/1554'e kadar), l neri, stanbul 1341. KEML PAA-ZDE emseddin Ahmed, Tevrih-i l-i Osman (Balangcndan Mohac Seferi Dnne kadar, her pdih devri bir defter) I-II. defter, . Turan'n eski harfli neri, Ankara 1970, 1983. VII. defterin . Turan tarafndan faksimilesi, Ankara 1954; yeni harfli edition critique'i, 1957. IX. defterin A. Uur tarafndan hazrlanan yeni harfli edition critique'i, Berlin 1985. X. defterin Pavet de Courteille tarafndan yaplan eski harfli neri ve Fran szca tercmesi, Paris 1859. HOCA SA'DEDDN Efendi, Tc't-tevrih (Osman Gazi'den Yavuz Selim sonuna kadar), I-II, 1279-80. L, Gelibolulu Mustafa, Knh'l-ahbr (Baslm ksm stanbul'un fethine kadar olup 5 cilttir), stanbul 1277; niv. Ktb., TY nr. 5959 (Osmanllar iin en ok kullanlan yazma). SELNK Mustafa Efendi, Tarih (Eser 971-1008/1563-1600 yllarn ihtiva eder. Eski harfli matbu'u 1000/1592'de biter.), stanbul 1281; Tamamnn

159 Mehmet pirli tarafndan hazrlanm edition critique'i, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 3371, stanbul 1989. HASAN BEY-ZDE Ahmed Efendi, Tarih (Tc't-tevrih'i telhis ettikten sonra, Knn'den 1045/1635'e kadar olan vekyii kaleme almtr), edition critique'i iin bk. Nezihi Aykut Hasan Bey-ze Tarihi, .. Edebiyat Fakltesi Doktora Tezi (Eser TTK tarafndan baslmaktadr). SOLAK-ZDE Mehmed Hemdem, Tarih (Kurulutan 1054/1644'e kadar), stanbul 1298. PEUYLU brahim, Tarih (926-1058/1520-1648), I-II, stanbul 1281, 1283. KTB ELEB, Fezleke (1000-1065/1591-1654), I-II, stanbul 1286, 1287. SLHDAR Fndklh Mehmed Aa, Tarih (1065-1106/1654-1695), I-II, TTE yay., stanbul 1928. , Nusretnme (1106-1133/1695-1721), . Parmakszolu tarafndan sadeletirilerek yaplan neri, I-II, stanbul 1962, 1969. DEFTERDAR SARI MEHMED PAA, Zbde-i Vekyit, .. Edebiyat Fakltesi Doktora Tezi (Abdlkadir zcan tarafndan hazrlanan edition critique'i TTK tarafndan baslmaktadr). EM'DN-ZDE Fndklh Sleyman, Mr'i't-tevrih, TOE neri (Hubt- hazret-i dem'den 926/1520'ya kadar), stanbul 1338; M. Aktepe neri (11431191/1730-77), I-III Edebiyat Fakltesi yay., stanbul 1976-81.

8. B i y o g r a f i l e r a) Genel BURSALI MEHMED THR, Osmanl Mellifleri, I (eyh ve limler) - II (limler, edibler ve airler), stanbul 1333; III (Tarihiler, doktorlar, riyaziyeciler ve corafyaclar), 1342. DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, I-IV, stanbul 1947-55. MEHMED SREYYA, Sicill-i Osmn veya Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye, IIV, stanbul 1308-1316. TAYYAR-ZDE Mehmed At, Tarih-iAt, I-V, stanbul 1292-93.

160 b) Sadrazamlar OSMAN-ZDE TB, Hadkat'l-vzer, stanbul 1271; Freiburg 1969 (Zeylleri ile birlikte baslmtr). Zeylleri (Kronolojik olarak) DLVER AA-ZDE mer Vhid (1115-1143/1703-1730) EHR-ZDE Mehmed Said, Gl-i Zb (1115-1170/1703-1756) CAVD AHMED, Verd-i Mutarr (1170-1220/1756-1805) BADADLI Abdlfettah efkat (1220-1223/1805-1808) AHMET RIF'AT, Verd'l-Had'ik, tabasmas tarihsiz; Freiburg 1970. NAL, bnlemin Mahmud Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul 1940-1953. PAKALIN, Mehmed Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, I-V, stanbul 194048. c) eyhlislmlar AHMED RIF'AT Efendi, Devhat'l-meyih (828-1283/1425-1866; Molla Fenr'den mer Hsmeddin Efendi'nin azline kadar eyhlislmlarn biyografisini ihtiva eder), tabasmas tarihsiz; fotomekanik bask, ar yay., stanbul 1978. (ALTINAY), Ahmed Refik, Osmanl eyhlislmlar, lmiye Salnamesi, stanbul 1334, s. 322 - 641. MSTAKM-ZDE Sleyman Sa'deddin, Devha-i Meyih-i Kibar, esas (8281158/1424-1736), I. zeyl (1158-1175/1736-1762), II. zeyl (1182-1202 / 1770-1788), Sleymaniye Ktb., Es'ad Efendi Ksm, nr. 3756; TSMK, EH nr. 1719; niv. Ktb., TY nr. 4727. Devha-i Meyih-i kibar Zeylleri: AYINTB Mehmed Mnb (1200-1221/1786-1806), Sleymaniye Ktb., Es'ad Efendi Ksm, nr. 2265/4-5. SLEYMAN FAK (1221-1241/1806 -1826), Ali Emr-er'iye, nr. 1085. MEKTB-ZDE Abdlazz (1222-1243/1807-1827), Sleymaniye Ktb.,

161 Es'ad Efendi Ksm, nr. 2267. d) Ulem MECDI MEHMED, Had'iku--akik (Takprlii-zde'nin e-ak''iku'nNu'maniyye'sinin geniletilmi tercmesi), stanbul 1269. NEV'-ZDE ATY, Had'iku'l-hakikftekmileti'-ak'ik, stanbul 1268. UAK-ZDE Seyyid brahim, Zeyl-i akik (Hans Joachim Kissling tarafndan nsz ve alfabetik fihrist ilvesiyle yaplan tbkbasm), Otto Harrossowitz, Wiesbaden 1965. EYH Mehmed Efendi, Vekyi'l-fudel, yazmalar iin bk. Levend s. 363; yeni yaz metinleri ve indeksler iin bk. Abdlkadir zcan, Tarih Blm Tezleri, stanbul 1984. SMET EFEND, Fndklk, Tekmilet'-ak'ik ft ehli'l-hakik, ksm neri: TTEM, say 12 (89) - 15 (92), 1925-26; yazmas: niv. Ktb., TY nr. 9290. (Mecd Mehmed, Nev'-zde Aty, eyh Mehmed ve smet Efendilerin eserlerinin indeks ilaveli tpk basmlar: akik-i Nu'mniye ve Zeyilleri, Abdlkadir zcan neri, I-V, ar Yaynlar, tpk basmlar nr. 3, stanbul 1989). ALBAYRAK, Sadk, Son Devir Osmanl Ulems (lmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali), I-V, stanbul 1980-81. e) Kapdan Paalar MEHMED HAFD, Sefinet'l-Vzer, . Parmakszolu'nun sadeletirilmi neri, stanbul 1952. RAMZ PAA-ZDE Mehmed zzet, Harita-i Kapudann- Derya, stanbul 1258. f) Reislkttablar BRAHM NAL, Hadkat'r-res, Sleymaniye Ktb., Es'ad Efendi Ksm, nr. 2244. RESM Ahmed Efendi, Halfet'r-res veya Sefnet'r'riies (Sleyman Faik zeyli ile birlikte), tabasmas, stanbul 1269.

162 g) Hattatlar L, Gelibolulu Mustafa, Menkb- Hnervern (bnlemin neri), Matbaa-i mire, stanbul 1926. HABB EFEND, Hat ve Hattatn, Ebuziyya Matbaas, stanbul 1305. NAL, bnlemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, stanbul 1955. MSTAKM-ZDE Sleyman Sa'dddin, Tuhfe-i Hattatn, bnl-emin neri, Devlet Matbaas, stanbul 1928. NEFES-ZDE brahim, Glzr- Savb, Kilisli Muallim Rfat neri, Gzel Sanatlar Akademisi neriyat, stanbul 1939. SUYOLCU-ZDE Mehmed Necib, Devhat'l-kttab, Kilisli Muallim Rfat neri, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyat, nr. 16, stanbul 1942. TLGEN, Nurullah, Eypl Hattatlar, stanbul 1950. h) uar Tezkireleri AHD AHMED elebi, Glen-i uar, niv. Ktb., TY nr. 2604; Sleymaniye Ktb., Halet Efendi Ek Ksm, nr. 107; dier nshalar iin bk. Levend, s. 273. FATN DVUD, Htimet'l-e'ar, tabasmas, stanbul 1271. NAL, bnlemin Mahmud Keml, Son Asr Trk airleri (Fatin Tezkiresine zeyl), TTE yay., stanbul 1930-41. KINALI-ZDE Hasan elebi, Knal-zde Tezkiresi (Tezkiret'-uar), . Kutluk neri, I-II, Ankara 1978-81. LATF, Hatib-zde Abdlltif, Latifi Tezkiresi, stanbul 1314. RAMZ HSEYN, db- Zuref, Sleymaniye Ktb., Es'ad Efendi Ksm, nr. 3873 (mellif hatt). RIZ, Seyyid Mehmed, Rz Tezkiresi, stanbul 1316. SAFY MUSTAFA, Safy Tezkiresi (yazmalar iin bk. Levend, s. 311). SAHHAFLAR EYH-ZDE Es'ad Efendi, Bahe-i Saf-endz, Sleymaniye Ktb., Es'ad Efendi Ksm, nr. 4040 (Mellif hatt).

163 SLM, Mirz-zde Mehmed Emin, Slim Tezkiresi, stanbul 1315. SEH BEY, Hest Bihist, stanbul 1325; Gnay Kutun faksimile neri, Harvard 1978.

BBLYOGRAFYA I. U s l l e l g i l i E s e r l e r AIKGZ, HALL, lm Aratrma Yazlarnda Uyulacak Esaslar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., nr. 48, stanbul 1988. ALPAY, Meral - Safiye zkan, stanbul Ktphaneleri, stanbul 1982. ALTUN, Ara, Dipnotu ve Bibliyografya Esaslar, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 3389, stanbul 1986. AR, A. Fikret, Bro Ynetimi Teknikleri, TODAE, yay., nr. 161, Ankara 1977. ATAV, Trkkaya, Bilimsel Aratrma El Kitab, Sava yay., Ankara 1982. ATSIZ, Nihal, Fatih Sultan Mehmed'e Sunulmu Tarihi Bir Takvim, stanbul Enstits Dergisi, III, stanbul 1957, s. 17-23. _____ , Hicr 858 Ylna Ait Takvim, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, An kara 1975, s. 223-283. _____ , Osmanl Tarihine Ait Takvimler I, 824, 835 ve 843 Tarihli Takvimler, s tanbul 1961. BARTHOLD, V., Avrupa ve Rusya'da ark Tetebbu' Tarihi, Ragb Hulusi tere, Mill Tetebbular Mecmuas, 1/1 (stanbul 1331), 163-186. Basm, Trk Ansiklopedisi, ~W', 339-344, stanbul 1967. BERNHEIM E., Tarih lmine Giri. Tarih Metodu ve Felsefesi, ev. M. kr Akkaya, Kltr Bakanl yay., stanbul 1936. BLOCH, Marc, Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei, ev. Mehmet Ali Klbay, Birey ve Toplum Yaynlar, Teorik Sorunlar Dizisi, nr. 6, Ankara 1985.

166

BURKE, P. - S. Jones, Tarih ve Tarihi, Annales Okulu zinde, derleyen Ali Boratav, Alan Yaynclk, Bilim Dizisi 9, stanbul 1985. CARR, E. H., Tarih Nedir, ev. Misket Gzem Gktrk, Birikim yay., Bilim ve Felsefe dizisi 3, stanbul 1980. ETN, Atill, Babakanlk Ariv Klavuzu, Enderun Kitabevi yay., stanbul 1979. DEWEY, Melvil, Dewey Onlu Sistem ve Relatif Endeks, stanbul 1962. DURANT, Ariel ve VVill, Trih zerine, ev. Hseyin Zamantl, Hlbe yay. nr. 5, stanbul 1983. ERSOY, Osman, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, ADTCFD, XXI/3-4 (1963), s. 33-65. HANOTAUX, Gabriel, Tarih ve Mverrihler, ev. Ahmet Refik, Mill Ktphane Tarih Serisi, nr. 6, stanbul 1932. HALKIN, Leon - E., Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev. Bahaeddin Yediyldz, TTK yay., VII. Dizi, Sa. 105, Ankara 1989. HANDERSON, Gerald M., Anthropology, Encyclopedia Americana, II, Newyork 1976, s. 43-52. HERODOTOS, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, stanbul 19832. BN HALDUN, Mukaddime, I, haz. Sleyman Uluda, Dergh yay., slm Klsikleri, nr. 6, stanbul 1982. LGREL, Mcteba, er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, Tarih Dergisi, say 28-29 (1975), s. 123-166. KAFESOLU, brahim, Tarih Metodu (Teksir), stanbul 1972. Kataloglama Kurallar, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu yay., nr. 439, Tdok seri, 32, Ankara 1980. KAVAKI, Yusuf Ziya, slm Aratrmalarnda Usul, Diyanet leri Bakanl yay., Ankara 1982. KTKOLU, Bekir, Vekyinvis, A, XIII/138-139, stanbul 1982-83, 271a287a. LANGLOIS, Ch. V. - Ch. Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giri, ev. Galip Ata, Kltr Bakanl yay., stanbul 1937. MONOD, G., Tarihte Usul, ev. Kzm inasi Dersan, Kltr Bakanl yay., stanbul 1938.

167 MLAYM, Seluk, Sanat Tarihi Metodu, Anadolu Sanat yay., 1, stanbul 1983. ONGAN, Halit, Ankara'nn 1 Numaral er'iyye Sicili, ADTCF yay. nr. 125, Ankara 1958. ZBARAN, Salih, Tarihilik zerine Baz ada Grler, Tarih Dergisi, XXXII, stanbul 1979, s. 587-606. _____ , Tarihilik ve Toplum E.. Tarih ncelemeleri Dergisi, I, zmir 1983, s. 1-7. -------- , klim, Tarih ve nsan, E.. Tarih ncelemeleri Dergisi, zmir 1983, s. 235-236. ZELK, smail, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara 1993. SERTOLU, Midhat, Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi, ADTCF yay. nr. 103, Ankara 1955. SEYDOLU, Halil, Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab, Toplumsal Bilimler Alannda Tez, Seminer, Makale ve Rapor Hazrlama Klavuzu, geniletilmi 5. bask, stanbul 1993. THOMSEN, David, Tarihin Amac, ev. Salih zbaran, E.. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 20, zmir 1983. TOGAN, A. Zeki Veld, Trihde Usl, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 449, stanbul 1950. TOYNBEE, Arnold, Tarih Bilinci (Yazar ve Jane aplan tarafndan gzden geirilip ksaltlm bask), I-II, Bate yay., stanbul 1978. THUKYDIDES, Peloponnesos'lularla Atinallarn Sava, I, ev. Halil Demirciolu, ADTCF yay., nr. 63, Ankara 1950. TURABIAN, Kate, A Manuelfor Writers of'Term Papers, Theses, and Dissertations, 3. edition, revised 6. impression, The University of Chicago Press, Chicago 1972. -------- , Student's Guide for Writing College Paper, 2. edition, revised 13. imp ression, The University of Chicago Press, Chicago 1974. TURAN, Osman, stanbul'un Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, TTK yay., XI. seri - nr. 7, Ankara 1954. TTENGL, Cavit Orhan, Sosyal Bilimlerde Aratrma ve Metod, Ayko yay., Bilim dizisi, 1,5. bask, stanbul 1981. UZUNARILI, .H. - brahim Keml Baybora - lk Altnda, Topkap Saray

168 Mzesi Osmanl Saray Arivi Katalogu. I. Fermanlar, TTK yay., VII. Dizi - sa. 81, Ankara 1985. II. Hkmler - Beratlar, Ankara 1988. II. r n e k O l a r a k K u l l a n l a n E s e r l e r AHMED CEVDET PAA, Ma'rzat, yay., Yusuf Halaolu, ar yay., Tarih Dizisi, nr. 1, stanbul 1980. AKKUTAY, lker, Enderun Mektebi, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi yay., nr. 4, Ankara 1984. (ALTINAY), Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri (967-1200), stanbul 1931. ANHEGGER, Robert - Halil nalck (yay.) Kanunnme-i Sultan her Mceb-i rf-i Osmn. II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknme ve Kanunnmeler, TTK yay., XI. seri - nr. 5, Ankara 1956. AYDIN, M. Akif, slm-Osmanl Aile Hukuku, M.. lahiyat Fakltesi yay., nr. 11, stanbul 1985. BARKAN, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn Metodu Olarak Srgnler,/.. ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/l-4 (1955), 209-239. ____ , Osmanl Bte'lerine Dair Notlar, .. iktisat Fakltesi Mecmuas, XV/l-4, stanbul 1955, s. 238-250. ____ , Edirne Asker Kassamna it Tereke Defterleri, TTK, Belgeler, III/56, Ankara 1968. ____ - Ekrem Hakk Ay verdi, stanbul Vakflar Tahrir Defteri, stanbul Fetih Cemiyeti stanbul Enstits yay., nr. 61, stanbul 1970. BAYKARA, Tuncer, Aliye'de Baz Yeni Kitabeler, Tarih Enstits Dergisi, say 12, stanbul 1985, s. 579-586. BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, I-II, ev. Mehmet Ali Klbay, Eren yay., stanbul 1989-1990. CEZAR, Yavuz, Osmanl Devleti'nin Mal Kurumlarndan Tersne-i mire Haznesi ve Defterdarl'nn 1805 Tarihli Kurulu Yasas ve Eki, ktisat Fakltesi Mecmuas, XLI/l-4 (1984), 361-388. COOK, M.A. (ed.), Studies in the Economic History ofthe Middle East. From the

169 Rise of islam to the Preseni Day, Oxford University Press, London 1970. _____ , Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. yy.dan Tanzi mat'a Mali Tarih), Alan yay., Bilim dizisi, nr. 11, stanbul 1986. AATAY, Ne'et, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, A.. lahiyat Fakltesi yay., nr. 123, Ankara 1974. EMECEN, Feridun M., XVI. Asrda Manisa Kazas, TTK. yay., XIV. Dizi - Sa. 6, Ankara 1989. ERKN, Feridun Cemal, Dilerinde 34 Yl, I. Anlar ve Yorumlar, II/1-2 Vaington Bykelilii, TTK. yay. XVI Dizi - Sa. 401, 409, 4091, Ankara 1987 2, 1986, 1987. GEN, Mehmet, Osmanl Esnaf ve Devletle likileri, Ahilik ve Esnaf, stanbul Esnaf ve Sanatkrlar Dernekleri Birlii yay., nr. 1, stanbul 1986. GKBLGN, M. Tayyib, Rumeli'de Yrkler Tatarlar ve Evld- Fatihan, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 748, stanbul 1957. GYN, Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 1458, stanbul 1969. HALAOLU, Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTK yay., VII. dizi - sa. 127, Ankara 1991. HOCA SA'DEDDN EFEND, Tc't-tevrh, I-II, stanbul 1279-80. HSANOLU, Ekmeleddin (ed.) Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, IRCICA yay., stanbul 1994. NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluu'nun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnsebetiyle Belleten, XV/60, Ankara 1951, s. 629-684. KPRL, Fuad, Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu, stanbul 1981. KURAN, Ercmend, Avrupa'da Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve ilk Eliliklerin Siyas Faaliyetleri, 1793-1821, Trk Kltrn Aratrma Enstits yay., seri III - say A 4, Ankara 1964. KTKOLU, Bekir, Osmanl - ran Siyas Mnsebetleri, I, 1578-1590, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 888, stanbul 1962. _____, Ktib elebi Fezlekesinin Kaynaklan, stanbul 1974.

170

KTKOGLU, Mbahat S., Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi yay., nr. 13, stanbul 1983. _____ , Osmanl - ngiliz ktisad Mnsebetleri, 1, (1580-1838), Trk Kltrn Aratrma Enstits yay., seri III - say A 12, Ankara 1974. ____ , "1869'da Faal stanbul Medreseleri", Tarih Enstits Dergisi, say 78'den ayr basm, stanbul 1977. , "Ltfi Paa safnmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi)", Prof. Dr. Bekir Ktkolu'na Armaaidan ayr basm, stanbul 1991. LEWIS, Bernard, zlanda'da Trkler, Trkiyat Mecmuas, X, stanbul 1953, s. 277-284. _____ , The Mslim Discovery of Europe, Weidenfeld and Nicolson, London 1982. LTF PAA, safnme, stanbul niv. Ktb., TY nr. 786. MERL, Erdoan, Fars Atabegleri Salgurlular, TTK yay., XIX. Dizi - Sa. 6, Ankara 1975. MERT, zcan, ". Metin Kunt, Bir Osmanl Valisinin Yllk Gelir-Gideri Diyarbekir 1670-71, stanbul 1981, VIII+128 s.", Tarih Dergisi, Say 33 (1982), s. 460-62. MROLU, smet, XVI. Yzylda Bayburt Sanca, Bayburt Kltr ve Yardmlama Dernei yay., nr. 1, stanbul 1975. MOLTKE, Helmuth von, Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1969. MUMCU, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, A.. Hukuk Fakltesi yay., nr. 180, Ankara 1963. , Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, A.. Hu kuk Fakltesi yay., nr. 394, Ankara 1976. ORHONLU, Cengiz, Osmanl mparatorluumda Derbend Tekilt, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 1209, stanbul 1967. _____ , Osmanl Tarihine id Belgeler. Telhisler, .. Edebiyat Fakltesi yay., nr. 1511, stanbul 1970. _____ , Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti. Habe Eyaleti, .. Edebi yat Fakltesi yay., nr. 1856, stanbul 1974.

171 ORTAYLI, lber, Tanzimattan Sonra Mahall dareler, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits yay., nr. 142, Ankara 1974. SELNK Mustafa Efendi, Tarih, stanbul 1281. SHAW, Stanford J. - Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, Trkesi Mehmet Harmanc, stanbul 1983. SOLAKZDE Mehmed Hemdem, Tarih, TSMK, III. Ahmed Ksm, nr. 3078. SMER, Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri - Boy Tekilt - Destanlar, ADTCF yay., nr. 70, Ankara 1972. _____ , Karakoyunlular (Balangtan Cihan-ah'a kadar), I, TTK yay., VII. dizi - sa. 49a, Ankara 1984. AHN, lhan - Feridun Emecen (yay.), Osmanllarda Divn - Brokrasi Ahkm. II. Byezid Dnemine Ait 90611501 Tarihli Ahkm Defteri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., nr. 128, stanbul 1994. TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh yay., Tarih Dizisi: 10, stanbul 1985. TDK, Trkiye'de Halk Azndan Derleme Szl, I-XI, Ankara 1963-1979. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, I-II, TTK yay., VIII. seri - no. 12' ve 122, Ankara 1943-44. _____ , Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTK yay., VIII. serino. 16, Ankara 1948. _____ , Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilt, TTK yay., VIII. seri - sa. 17, Anka ra 1965. _____ , andarh Vezr Ailesi, TTK yay., VII. Dizi - Sa. 66, Ankara 1974. LGENER, Sabri, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, Der yay., stanbul 19812. YEDYILDIZ, Bahaeddin, Ordu Kazas Sosyal Tarihi (1455-1613), Kltr ve Turizm Bakanl yay., Kltr Eserleri Dizisi: 42, Ankara 1985. Yeni kdam, say 495, stanbul 25 Temmuz 1911.

NDEKS1
-AABDLHAMD, II, Sultan, 15; devri kiitbhane kataloglar, 41; 'in hatrat brakt, 24. bide (tarih kaynak olarak), 26. Accounts and Papers (ngiliz Parlamentosu yaynlarndan), 105. Ata Diurna (Roma'nn ilk duvar gazetesi), 25. adletnme, 21,26. Afrika, 40; Kuzey 'daki Roma snr tahkimat, 18;l zenciler, 11. ahidnme, 12, 18,21. Ahkm defteri (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 68, 95. AHMED REFK (tarihi, 1881-1937), 105. Aksaray (stanbul'da semt), 15. AKEMSEDDN (Mehmed emseddin b. Hamza, 1389-1459), 20. AKTA, Necati (Ariv Klavuzu yazar), 66. AL EMR (1857-1924), kitablar (Millet Kiitbhanesi'nde), 29; tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 68, 69. L, Gelibolu lu Mu sta fa (tarihi, 1541-1600), 24, 29. L PAA, Mehmed Emin (sadrazam, . 1871), 122. Almanya, 12. Amerika, 41, 86; gney, 40; kuzey 40. Anadolu, 15, 25, 31; Dou, 15; Gney-dou , 15; Orta, 75; 'nun Trklemesi, 40. Anglo-Amerikan, sistemi (kitab filemede), 42. Ankara, 40, 64; 'daki er'iyye sicilleri 64; Mill Ktiibhanesi, 39; niversitesi, 39. Annales Okulu, Fransz, 1, 2.
1 rneklerdeki isimler indekse alnmamtr.

antropoloji, 11; tarihin faydaland ilim olarak , 10; fiziksi, 10; kltrsi, 10; sosyal , 10. antroponimi (ahs adlaryla uraan ilim), 15. Anvers, 'de ilk gazetenin yaynlanmas 25. Arab, alfabesi, 12; aratrmalar, 12; yazs, 12; ca, 63n, 66, 86, 106; ca yazma, 54; lar, 19; larda ensab cedvelleri, 22. a r z a (belge cinsi), 93. arkeoloji, 75; tarihin faydaland ilim olarak, 10. arma, 28; ilmi, 13. ariv, belgeleri, 18, 72, 93, 105; katalogu, 67; kaynaklar, 102, 104; klavuzlarnn taranmas, 66; malzemesi, 18, 20, 21, 26, 64, 71, 93, 104; Avrupa teri, 105; Avusturya i, 65; Babakanlk Genel Mdrl, 64; Babakanlk Osmanl i, 68, 69, 104; Babakanlk Osmanl i, Yldz Saray belgeleri, 70; bibliyografya tanziminde belgeleri, 105; Cumhuriyet i, 65; almalar, 72; izili malzemesi, 102; Fransai, 65; Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etdler Bakanl i, 65; grntl malzemesi, 22; Hariciye Nezretii, 64; ngiliz Devleti (Public Record Office), 65, 104; stanbul Mftl er' Siciller i, 64, 69, 104; Kuyd- Kadme i (Tapu-Kadastro Gnl. Md.'de), 64; Osmanl i, 65; Osmanl feri Daire Bk., 64; sesli malzemesi, 22; Topkap Saray Mzesi i 64, 69, 104; Topkap Saray Mzesi i belgeleri, 68; Trk leri, 65; Vakflar Ba Mdrl i, 65; Vakf-

174
lar Genel Mdrl i, 65; Venediki, 65; yaynlanm belgeleri, 105; yazl malzemesi, 21; den referans vermek, 95. a r z (belge cinsi), 69, 93. a r z u h a l (dileke), 34, 93. sufnme (Sadrazam Ltfi Paa'nn eseri), 29, 57, Asurlular, 'in yllklar tutmalar, 23. Asya, 19,25,40. ataszleri (szl kaynak olarak), 20. ATATRK, Mustafa Keml (1881-1938), bibliyografyas, 39; Nutkun 'n hatrat olduu, 24. ATIF Efendi (defterdar, . 1742), Ktbhanesi (stanbul'da) vakfiyesi, 26. ATSIZ, Nihal , 'in Osmanllarn kurulu devrine id takvimler neri, 23. Avrupa, 19, 40, 41, 82; arivleri, bk. ariv; ktbhaneleri, 41; medeniyetleri, 11; memleketleri, 58; milletleri, 12; Dou , 23; Orta , 23; Ortaa devletleri, 83; Ortaas, 6. Avusturya, arivi, 65. Ayasofya, Sleymaniye Ktb. ksm, 53. Ayniyat defterleri (BOA'da Bbl Evrak Odasnda bir tasnif), 94. AYVERD, Ekrem Hakk (Restoratr mimar, 1899-1985), 105.
-B-

Bbl, 38, 68, Evrak Odas, 94. BABINGER, Franz (Alman tarihi, 1891-1967, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri yazar), 41. Babil, 14. BABR (Hindistan Trk hkmdar, hk. 1494-1530),'n harat brakt, 24. Balkesir, sicilleri, 65. BARKAN, mer Ltfi (ktisat tarihisi, 1902-1979), 3, 105. Babakanlk Arivi Klavuzu (Atill etin'in eseri), 66. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, 66. bamuhasebe (Osmanl Maliye kalemlerinden), 34. BAYAR, Cell (1883-1986),'in hatrat brakt, 24.

Bayburd, Ulu Cami'i duvarndaki adletnme, 26. belge, nin kt bro, 34; nin tarihlendirilmesi, 33; noterlik leri, 21; nin hakikilii, 32. Belleten (TTK yayn organ), 39. berat (belge cinsi), 12, 18, 21, 32, 67, 73. BERNHEIM, E. {Tarih lmine Giri yazar, 1859-1942), 18. Beyazt, bk. ktbhane. bibliyografya, 124; fileri, 41; tanzimi, 102, 105; taramas, 37; tesbiti, 59; da ansiklopedilerin gsterilmesi, 103; da ariv belgelerinin gsterilmesi, 105; da ftvvetnmelerin gsterilmesi, 103; da haritalarn gsterilmesi, 103; da kanunnmelerin gsterilmesi, 103; da kataloglarn gsterilmesi, 103; da kaynak eserlerin gsterilmesi, 102; da lgatlarn gsterilmesi, 103; da muhedat mecmualarnn gsterilmesi, 103; da mneat mecmualarnn gsterilmesi, 103; da nizmnmelerin gsterilmesi, 103; da pln (izim)larn gsterilmesi, 103; da seyahatnamelerin gsterilmesi, 103; da surnmelerin gsterilmesi, 103; da sreli yaynlarn gsterilmesi, 103; nin filenmesi, 60; mn hazrlanmas, 102; nin tesbiti, 39; nin toplanmas, 39; ariv kaynaklarnn kullanld , 102, 104; Atatrk ve Devrimleri Tarihi ~s, 39; ADTCF Yaynlan s, 39; stanbul niversitesi Yaynlar s, 39; kitab - makale snn dzenlenmesi, 102; Trkiye s, 39; Trkiye Makaleler s, 39; Trkiye Tarih Yaynlan s, 39; lardan bibliyografya tesbiti, 59; nin alfabetie konmas, 104. B ild- S e I s e (Eyb, skdar, Galata kadlklar), 121; sicilleri, 64. bilgisayar (tarih ilmine yardmc olarak), 15, 59, 112, 115; da dipnotu yazm, 88, 100; da indeks hazrlanmas, 121; da yazma, 84; da indeks programlan, 122; dan tarih almalarnda faydalanlmas, 15; eserin da yazlmas, 102, 111. BNARK, smet (Ariv Klavuzu yazan), 66. biyografi, 23,26, 38,40,81,95 107; oto, 81.

175
Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri (Fuad Kprl'nn eseri, 57). Bizans, 82; mparatoru, bk. Kantakuzenos; kitabeleri, 26. BLOCH, Marc (Fransz Annales Okulu kurucularndan, 1886-1944), 'un tarihi tarifi, 1, 2; 'un tarihinin konusu hakkndaki gr, 3,4. Boazii niversitesi, ktbhanesi, 39. Brahmaputra (Hindistan'da nehir), 11. BRAUDEL, Femand (Fransz Annales Okulu mensubu, 19021985) 'in tarih aratrmalarnda uzun dnem fikri, 8; 'in tarihi tarifi, 2. Brksel Sistemi (Dewey Sisteminin gelimii), 40. b u y ur ul d u (sadrazam, beylerbeyi, vs. emri), 12, 33, 68. -C,CARLYLE, Thomas (sko tarihi ve deneme yazar, 1795-1881), 'in tarihin konusu hakkndaki gr, 3. CARR, E(dward) H(allet) (ngiliz tarihi, 1892-1982), 2. CELL-ZDE Mustafa elebi (Nianc, . 975), 103. Cerde-i Havadis (resm olmayan ilk Trke gazete), 25. CEVDET PAA, Ahmed - (byk tarihi ve devlet adam, 1823-1895), 24; evrak, 81. Cevdet tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 68, 69; /Asker, 69, 104; /Belediye, 104; /Dahiliye, 104; / ktisat, 70. corafya (tarihin yardmc ilmi), 40, 75; beer , 11; fizik, 11; tarih, 65, 82. COULANGE, Ftstel de (Fransz tarihi, 1830-1889), 3. cyril alfabesi, 12. 'andarh Vezir Ailesi (.H.Uzunarh'nn eseri), 107. ETN, Atill (Babakanlk Ariv Klavuzu yazar), 66. in, 14; alfabesi, 12; yllklar, 23. ANDARLI Halil Hayreddin Paa (I. Murad devri sadrazam, . 1387), 107. ORLULU Ali Paa (III. Ahmed devri sadrazam, 1706-1710) medresesi, 121.

-Ddamga, 21. demografi, 65. derleme, 40. destanlar (szl kaynak olarak), 20. Dewey Onlu Sistem (sistematik kitab tasnif usl), 39,40. Dicle, 11. dilbilim, 40. diplomatik (belge ilmi), 34; tarihin faydaland ilim olarak , 12. dipnotu, tipleri, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96; larnda kullanlan ksaltmalar, 89; nda bilgi bulunacak eser, 97; nda Ltince ksaltmalar, 90; metinde yerleri, 88: belgelerin da gsterilii, 105. dvn, zabtlar, 21. Dvn- Hmyn, 23, 38, 67, 68; hocalar, 29; kalemi, 34; karan, 93; ruus kaydlar, 29. d v n (yaz cinsi), 12, 33, 72. Diyanet leri Bakanl, 64. dizin, bk. indeks. Dolmabahe Saray, Arivi, 64. DURANT, Ariel (Tarih zerine yazarlarndan), 1.DURANT, Will (Tarih zerine yazarlarndan), 1. Dnya Sava, II., 22. dzeltme, 101. -EEdirne sicilleri, 64. 6dition critique, bk. tenkidli metin. efsaneler (szl kaynak olarak), 19; milller, 19. Ege, blgesi, 18. Elbe (Almanya'da nehir), 11 emir (diplomatik bakmdan), 12,21. ensab cedveli, bk. ecere, epigraf (byk kitabe), 13. epigrafi (kitabe ilmi), tarihin faydaland ilim olarak, 12.

176
epigram (kk kitabe), 13. epos (Eski Yunan'daki iir tarzndaki hatralar), 5. ES'AD Efendi (vak'anvis, 1789-1848), Sleymaniye Ktb. ksm, 53. eser, in orijinalliinin tesbiti, 31; in tarihlendirilmesi, 29; biyografik , 29; mahkk ler, 18; muharrerler, 18. esnaf, devlet mnsebetleri, 77; halk mnsebetleri, 77; ii mnsebetler, 77; in prensipleri, 77. estetik, 40. etnograf, tarihin faydaland ilim olarak , 10. etnografya, Mzesi (Ankara), 64; Trks, 39. etnoloji, 11; tarihin faydaland ilim olarak , 10. EUSEBOS (Filistin'deki Kayseri piskoposu, 265-340), 'un ilk vekayinmeyi tutmas, 23. EVLYA ELEB (Trk seyyah, 1611-1682), 25. Evrensel Sistem, bk. Brksel. Eyb,64, 121. -FFarsca, 86, 106; yazma, 54. FATH, Sultan Mehmed, 23n. FEBVRE, Lucien (Fransz tarihi, 18781956),'in tarihi tarifi, 2. felsefe, 40; tarihin faydaland ilim olarak , 9. f e r a kayd (kolofon), 29, 30. ferman , (padiah emri), 12, 18,21, 32,67. fkralar (szl kaynak olarak), 20. Frat, 11. filigran (kdn iindeki kta grlebilen ekiller), 30. film (ariv malzemesi olarak), 22. filoloji (dil), 11,27. folklor (tarihin yardmcs olarak), 11. fotoraf (ariv malzemesi olarak), 22. Fransa, arivi, 65; ticaret muahedesi (1861), 21. Fransz Annales Okulu bk. Annales Okulu Fransz, sistemi (kitab filemede), 42; Osmanl - mnsebetleri, 38. ftvvctnme, 103.

-GGalata, 64, 121. Ganj (Hindistan'da nehir), 11. gazete, Franszca , 25; Trke , 25. g e d i k (bir zenaata id letler ve icra selhiyeti), 77. Gelibolu, 122. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etdler Bakanl, 65. geneoloji, bk. ecere. Germenler, 19. GERMYANOLU Yakub Bey (1387-90; 1402-29), vakfiyesi (Ktahya'da), 26. gotik yazs, 12. GKBERK, Macit, 'in tarihin faydas hakkndaki gr, 4. GKMAN, Muzaffer - (Atatrk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyas yazan), 39. grafik (kitab tamamlayc unsur olarak), 87,107, 108. Grek, tarihileri, 7. -HHACI BEKTA-I VEL, menkbesi, 20. Hal seferleri, 40. HLD, Hz. , 'in mezarnn yeri, 20. HALL HAYREDDN Paa bk. andarl. HALKIN, Leon-E., 'nn tarihin faydas hakkndaki gr, 4; 'in tarih tenkidi hakkndaki gr, 28. Hamidiye (II. Abdlhamid devrinde kurulan kylerin adlan), 15. HANOTAUX, Gabriel (Fransz tarihi 1853-1944), 2. Haremeyn (Mekke ve Medine'deki mukataalara bakan Osmanl maliye kalemi), 73. Hariciye Nezreti, Arivi, 64. harita (kitab tamamlayc unsur olarak), 21, 87, 103, 108. HASAN BEY-ZDE, Tarihi ,1 8 . h a 11 - h m y n (padiahn el yazl emri), 94; bulunan belgeler, 69, 93; tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 68, 69, 93. Hazine-i Hassa, belgeleri (Dolmabahe Saray Arivinde), 64. HEKATAIOS (logograf, M.. VI. yy. balar), 6.

177
heraldique, bk. arma. HERODOTOS (M.. 484-425), 6. heykel (tarih kaynak olarak), 26, 33. HEZARFEN Hseyin Efendi (Telhs'l-beyn yazan, . 1678), 103. hidronimi (su adlaryla uraan ilim), 15. hikayeci tarih, bk. tarih. hikyeler (szl kaynak olarak), 19; mahall ler 19; milletlerarasler, 19. Hint, 14; kltr 11, hiyoroglif, bk. Msr. Hristiyanlar, in kilise ve manastrlarda takvimler tutmalar, 23. HUSREV Paa (II. Mahmud devri seraskeri), Sleymaniye Ktb. ksm, 53. h c c e t , -i zahriyye, 73. h k m (belge cinsi), 12,21,67. -Index Islamicus (slm dnyas ile ilgili yaynlar bibliyografyas), 39. .. Edebiyat Fakltesi, 42.
i b i d e m , 90.

BN BATTUTA (Arab seyyah, 1304-1369), 28. BN FADLAN (Risale adl seyahatname yazan), 25. BN HALLKAN (biyografik eser yazar, 1211-1282), 24. BNLEMN, tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 68, 69, 70. BRAHM TEMO (ttihad ve Terakki yesi, 1865-1945), 'nun hatrat brakt, 24. ileri Bakanl, 75. dil havzas, bn Fadlan'n Tna seyahat ettii, 25. htisab, Nezreti, 70. iktisat, tarihin faydaland ilim olarak , 10. i l m h a b e r (belge cinsi), 68. mtiyaz defteri (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 68. NAL, bnlemin Mahmud Keml, bk. bnlemin. indeks, 115, 119, 123; fileri, 115; filerinin sraya konmas, 120, 121; filerinin ibtali, 121; tertibi, 123; in bilgisayarda hazrlanmas, 121, 123; analitik, 116, 124; basit i 116, bilgisayarda programlan, 122; genel, 123,126; grupland-

nlm 125. ngiliz, 25; seyyahlan, 25; ler, 105. ngiltere, arivi, 65; ticaret muahedesi, 21. NN, smet (1884-1973), J nn hatrat brakt, 24. i r a d e (padiah karan), 33,68; bulunan belgeler, 93; tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 68, 70, 93; / Dahiliye, 69, 104; / Hariciye, 69; / Meclis-i Mahsus 69, 104; / Meclis-i Vl 69; / r-y Devlet, 69. ran, 122; aratrmalar, 12; ivi yazl kitabeleri, 26; ta'liki, 31. slm, 23, 39, 40; devletleri, 82; devletlerinde biyografik eserler, 24; dnyas, 6; da takvimler tutulmas, 23. slmiyet, 7, 14. stanbul Hayat (Ahmed Refik'in eseri), 105. stanbul Vakflar Tahrir Defteri (.L.Barkan ve E.H.Ayverdi'nin eseri), 105. stanbul, 15, 23, 26, 58, 122, 123; medreseleri, 57; Millet Ktbhanesi, 29, 39; Mftl, bk. ariv; niversitesi, 39, 41; niversitesi Ktbhanesi, 54; 'daki er'iyye sicilleri 64. istatistik (tarih ilmine yardmc olarak), 15; den tarih almalarnda faydalanlmas, 15. istinsah, 29. ttihad ve Terakki, 24. zmir, 41; htisab Nezreti, 70. zn-i Sefine defteri (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 68. jeoloji (tarih ilmine yardmc olarak), 15; den tarih almalarnda faydalanlmas, 15. JULIUS CAESAR (M.. 100 - 44), 14; zamanndaki ilk duvar gazetesi bk. Ata Diur na. 'm hatralarn yazd, 24. Julien, bk. takvim. -KKAFESOLU, . - (tarihi, 1914 - 1984), 18; 'nun tarihte mahade hakkndaki gr, 2. kalnt (tarih kaynak olarak), 18, 26,33. KML KEPEC, tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 105; /Asker, 69.

178
KML PAA (sadrazam, 1832-1913), 'nn hatrat brakt, 24. Kanlca, Ticaret Muahedesi, 21. KANTAKUZENOS (Bizans mparatoru), 'un hatralarn yazd, 24. KANUN SLEYMAN, Sultan, 29, 38, 122. kanunnme, 21,103. Karaman (stanbul'da semt), 15. Kastamonu, 119. katalog, 103; hazrlanmas, 29; taranmas, 39; ariv u, 67; hatt- hmyn u, 69; 1966), 57. kronikler, 103. kronoloji, bk. takvim. KK ELEB-ZDE sim (vak'anvis, . 1760), Tarihi, 48. Kltr Bakanl, 41,42. kltr,madd, 75,108. Ktahya, 26. ktbhane, 39; katalou/lan, 29,41; malzemesi, 18,22,26; Amerika teri, 41; Ankara Mill si, 39,40, 65; Avrupa -leri, 41; Beyazt Devletsi, 41; Boazii niversitesi si, 39; fileri, 39; .. Merkez si, 41; l Halk si/leri, 39, 40; stanbul leri, 41; stanbul Milletsi, 39; stanbul niversitesi si, 40; zmir Mill si, 41; Kprl Mehmed Paa si, 53; M.. ktisad limler Fakltesi si, 39; TBMM si, 40; Topkap Saray Mzesi si, 41. -LLleli, Sleymaniye Ktb. ksm, 53. Ltin, alfabesi, 12,85; ce, 63n, 120; dipnotlarndace ksaltmalar, 90. Leh, ylhklan, 23. LEWIS, Bernard {Modern Trkiye'nin Douu yazan, tarihi), 47. I i m e s (Kuzey Afrka'daki Roma snr tahkimat), 18. linotip, makinede dizgi, 113.
I o c o c i t a t o , 90.

stanbul Ktbhaneleri Tarih-Corafya

Yazmalar u, 41; ktbhane u/lan, 29, 41; Topkap Saray Arivi u, 67; Topkap Saray Mzesi Kiitbhanesi u, 29; Trkiye Yazmalar Toplu u, 41; yazma eser lan, 41. KTB ELEB (1609-1658), 24. kaynak, 17; tahlili, 31 ; tenkidi, 28,31; da farkl bilgi olmas, 97; eser, 102;lar aras farkllk, 34, 35, 95; larn tasnifi, 18; ana, 17, 18, 31, 32; birinci elden , 17, 18, 29, 31; ikinci elden , 17, 18, 29, 31; szllar, 18,19; yazl lar, 18,19. Kayseri, sicilleri, 64; piskoposu, bk. Eusebios. KEML PAA-ZDE emseddin Ahmed Efendi (Tevrihi Ali Osman yazar, 1468-1534), 103. kethda (esnaf idarecilerinden), 78; nm seimi, 78; nn suiistimaline kar esnafn tutumu, 78; narhn tesbitinde nn fonksiyonu, 78. Krm, 31; harbi, 65. kitabe (tarih kaynak olarak), 26, 108; mezar leri, 26,27. kolofon, bk. fera kayd. konu, eserinsunun snrlandrlmas, 37; eserin sunun tesbiti, 37. KORAY, Enver - (Tarih Yaynlan Bibliyografyas yazan), 39. KPRL Fazl Ahmed Paa (IV. Mehmed ve II. Sleyman devirleri sadrazam, 1661-76), kitablan (Kprl ktphanesinde), 53. KPRL Mehmed Paa (IV. Mehmed devri sadrazam, 1656-61), ktbhanesi, 53. KPRL, Fuad (edebiyat tarihisi, 1890 -

logograf (eposlan nesre evirenler), 6. Loire (Fransa'da nehir), 11. lonca (esnafn topland yer), idarecileri, 77, 78. Londra, 'da ilk gazetenin yaynlanmas, 25. Lozan, sulhu, 82. LUCIEN FEBVRE, bk. Febvre. LTF PAA bin Abdlmu'in (safnme yazar, sadrazam, 1488-1563), 24,29,57. -Mmabeyn ba kitabeti, 68. Macar, yllklar, 23. MACIAVELLI, Niccolo , (talyan filozof ve tarihisi, 1469-1527), 7. Maka (stanbul'da semt), 15.

179
madalya (tarih kaynak olarak), 27. MAHMUD II., Sulta n , devrinde nezretlerin kurulmas, 68. Maliyeden Mdevver Defterler (Babakanlk Osmanl Arivinde bir tasnif), 70. MARCO POLO (Venedikli seyyah, 1254-1324), 25. Marmara niversitesi, ktisad limler Fakltesi Ktbhanesi, 39. Matbaa-i mire, 53. Matbaa-i Osmniyye, 53. mazbata, 93. Ma'rat (Cevdet Paa'nn eseri), 81. meclis, zabtlar, 18,21. Medine, 14. MEHMED SREYYA Bey (Sicill-i Osmntyazar), 'in eserinde mezar kitabelerindeki bilgileri kullanmas, 26. MEHMED SM Bey, 'in kitablar (Kprl Ktbhanesinde), 53. MEHMED II, Sultan , bk. Fatih. MEHMED III., Sultan ,118. Mekke, 14. mektub, zel lar, 21. Memlk, nesih, 31. menkbnmeler, 20. menkbeler (szl kaynak olarak), 20. meskukt, bk. nmizmatik. mezar talan, 108. Mezopotamya, 11; ivi yazl kitabeleri, 26; ivi yazs, 12. MICHELET, Jules (Fransz tarihi ve edib, 1798-1874), 'nin tarihin konusu hakkndaki gr, 3. Msr, 11,40; hiyoroglifleri, 12; 'da ilk gazete bk. Vak'a-i Msriyye; Eski , 14. MDHAT PAA (sadrazam, 1822-1884), 'nin hatrat brakt, 24. Millet Ktbhanesi, bk. stanbul. Mill Eitim Bakanl, 41. Mill Ktbhane, bk. Ankara. Mizn'l-hakk (Ktib elebi'nin eseri), 24. Mool, 19. Moha, seferi, 122. MOMMSEN, Theodore , (Alman tarihi, 1817-1903), 3. MONOD, Gabriel (Fransz tarihi, 1844-1912), 'nun tarih eserleri tasnifi 18. MONTAIGNE, Michel Eyguem de , (Fransz deneme yazan, 1533-1592), 2. mudehat mecmuas, 103. muahede (diplomatik), 12. MUALLM CEVDET, bk. Cevdet. MUHAMMED, Hz. , in Medine'ye gnn hicr takvimin balangc olmas, 14. muhasebei evvel (Osmanl maliye kalemlerinden), 73. Muhteva Bakmndan Babakanlk Arivi (Midhat Sertolu'nun eseri), 66. Mukavele Defleri, (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 68. MUMCU, Ahmet (Osmanl Devletinde Siyasete Kati yazan), 125. mellif nshas, 29. M'himme Defteri (Dvn- Hmyn kaydlannn tutulduu defter), 67,68,71,72,93,95; ordu si, 67; rikbsi, 67. mhr, 28,33; ilmi, 13. mneat mecmuas, 55,103. mrur i y e (transit resmi), 121. Mslmanlar, 14. mstensih nshas, 30. mze, malzemesi, 18; lik malzeme, 26. mytoslar (ok tanrl devirlerin efsaneleri), 20; szl kaynak olarak , 20. -NNAM Mustafa Efendi (ilk Osmanl vak'anvisi,. 1716), 23; Tarihi, 18. n e s i h (yazcinsi), 12; Memlki,31. N, 11. nizmnme, 21, 103. not, dosyalar, 83; koyma, 77; okunmas, 83; tasnifi, 79; toplama, 77; dip u, bk. dipnotu. Nushatii'sSeltin (Gelibolulu l'nin eseri), 29. Nutuk, 24. nmizmatik (meskukt), tarihin faydaland ilim olarak,13,27. -O, Ouzlar (Faruk Smer'in eseri), 125. Okyanusya, 40. onomastik (yer ad ilmi), 15.

180
p e r e c it at o , 90. ORHAN BEY (Osmanl padiah), 27. Orhun, alfabesi, 12. Oriental Manuscripts in Europe and North America (Pearson'un eseri), 41. Ortaasya, 12,23. OSMAN BEY (Osmanl padiah), 27. Osmanl, 24, 31, 122; aratrmalar, 12; arivi, 65; Arivleri Daire Bakanl, 64; belgeleri, 34; devri, 29; Devleti, 15,23, 25; Fransz mnsebetleri, 38; hakimiyeti, 64; mparatorluu, 40; merkez tekilt, 38; merkez tekilt b rolar , 66; minyatrleri, 22; messese si, 82; resm belgeleri, 64; ta'liki, 31; tarihi, 64, 65; vak'anvis tarihleri, 17; Venedik mnsebetleri, 38; ilk sikke si, 27; ca, 84, 86; ca metin, 60; lar, 23; lar zamannda takvimler tutulmas, 23; larn hicr takvim kullanmas, 14. Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilt (.H.Uzunarl'nn eseri), 125. Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilt (.H.Uzunarl'nn eseri), 125. Osmanl Devletinde Siyaseten Kati (A. Mumcu'nun eseri), 125. Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri (F. Babinger'in eseri), 41. otobiyografi, 23. retici tarih, bk. tarih. MER, Hz. (halife), zamannda hicr takvimin kullanlmaya balanmas, 14. nsz, 99. r (ham maddenin istihsal edilip satld iletme), 121. -Ppaleografya (yaz ilmi), 34; tarihin faydaland ilim olarak, 12. para, bk. nmizmatik. Paris, 'de ilk gazetenin yaynlanmas, 25. p a s s i m , 90. Paa Kaps (sadrazam kona), 38. PEARSON, J.D. (ngiliz ktbhaneci), 41. pln, 83; tertibi, 79; yaplmas, 79; da deiiklik yapmak, 101; asker tarih konulu eser, 82; biyografi , 81; iktisad tarih konulu eser, 82; konunun zelliine gre , 80; messese tarihi konulu eser , 82; ondalk sisteme gre i 80; rakam-harf sistemine gre , 79; siys tarih konulu eser , 82; sosyal tarih konulu eser , 82; tekilt tarihi konulu eser, 82. PLUMB.J.H.,4. PLUTARKHOS (Grek filozof ve tarihisi, 50 125), 7. Po (talya'da nehir), 11. POLIBIOS (Grek tarihisi, M.. 205-125), 7. pragmatik tarih, bk. tarih. provenans sistemi (belgelerin kt kaleme gre yaplan tasnif), 69. psikoloji, 11. Public Record Office, bk. ariv. -RRANKE, L. , (Alman tarihi, 1795-1886), 3. RAD Mehmed Efendi (vak'anvis, . 1735), Tarihi, 48. Ren (Almanya'da nehir), 11. RENAN, Ernest (Fransz tarihi, 1829-1892), 3. resim (ariv malzemesi olarak), 22, 33, 108. r k 'a (yaz cinsi), 12. rivyetci tarih, bk. tarih. Roma, 6, 22, 83; kitabeleri 26; snr tahkimat, 18; ehrinde ilk gazetenin yaynlanmas 25; tarihileri, 7; 'da ilk duvar gazetesi bk. Ata Diurna; 'daki biyografi kitablan,24. Rumeli, 15. Rus, yllklar, 23. ruus (Dvn- Hmyn kalemlerinden), 34. -SSAD PAA (sadrazam, 1840-1914),'nn hatrat brakt, 24. Ssn, 14. Seine (Fransa'da nehir), 11. SELNK Mustafa Efendi (tarihi, . 1600), 103. Seluklu, lar zamannda takvimler tutulmas,

Peloponnesos'lularla Atinallarn Sava

(Thukydides'in eseri), 6. pln (izim), 21, 103, 108.

181
23; Anadolu lan, 40; Byk mparatorluu, 40. SERTOLU, Midhat (Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi yazan, 1915-1995), 66. seyahatname (tarih kaynak olarak), 24, 103. Sicill-i Osmn (Mehmed Sreyya Bey'in eseri), 26. sicillografi, bk. mhr. sikke, 27; ayarlamas, 30; altn , 28; bakr , 28; gm , 28; Osmanl si, 27. s i y a k a t (yaz cinsi), 12,33,72. siyer kitablan, 7. Slav, milletleri, 12. sosyal ilimler, 40. sosyoloji, tarihin faydaland ilim olarak , 9. State Papers (ngiliz Parlamentosu yaynlanndan), 105. STRABON (Grek corafyac ve tarihisi, . M. S.-21-25), 5. Strasburg,'da ilk gazetenin yaynlanmas 25. strateji (tarih ilmine yardmc olarak), 15. Sullemu'l-vusl (Ktib elebi'nin eseri), 24. surnme, 103. Sleymaniye, - Ktbhanesi, 53. s l s (yaz cinsi), 12. SMER, Faruk (Trk tarihisi), 125.
--

akaiku'n-Numniyye (Takprzde'nin eseri), 24. RH'L-MENARZDE (Naim'mn kayna), Tarihi, 18. ecere ilmi, 13; ler, 22. ehnameci (Osmanl manzum tarih yazan), 23. ekil (kitab tamamlayc unsur olarak), 96. er'iyye sicilleri, 64, 65. ikyet defteri (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 95. u k k a (belge cinsi), 69.

-Tt a ' l i k (yaz cinsi), 12; rani, 31. tablo (kitab tamamlayc unsur olarak), 87, 96, 107,108. TACITUS (Ltin tarihi, 55-120), 7. Tahrir defterleri, 19, 67,72. t a k r i r (belge cinsi), 69, 93, 94.

taktik (tarih ilmine yardmc olarak), 15. takvim, 23; Babil i, 14; in i, 14; hayvan i, 14; hicr , 14; Hint i, 14; Juiien i, 14; Msr i, 14; mld , 14; rm , 14; Ssn i, 14; Selefkosi, 14. Takvim-i Vekay (lk Osmanl resm gazetesi), 25. Tanzimat ncesi Merkez Evraknn Tasnif Klavuzu ve Belge rnekleri, 67. Tanzimat, 93; ncesi merkez evrak, 66; tan sonra rm takvimin kullanlmas, 14. Tapu Kadastro Genel Mdrl, 64. tarih, 40; felsefesi, 9; kitablan, 87; kurumu, bk. Trk; telkkisi, 5; yaynlan, 39; yazcl, 7; yazmalan, 41; corafya, 11, 21, 65, 82; eser/ler, 18; iirler, 19; yaplar, 108; 'in faydaland ilimler, 9; in faydas, 4; in konusu, 2; in tarifi, 1, 2; Afrika i, 40; aratnc, 7; asker, 15; Asyai, 40; Avrupa i, 40; Avrupa milletleri i, 12; dnyai, 66; eczaclki, 119, 120; eskia dnya i, 40; Gney Amerika i, 40; hanedanleri, 107; hikayeci (rivayetti), 5; hussler, 103; iktisat i, 15, 16, 107; ilm cilik, 8; istinsah i, 32; Kuzey Amerika i, 40; kltr i, 26, 75, 103 119; mimarlki, 119; messese i, 8, 82; Okyanusyai, 40; Ortaasya Trki, 12, 23; Osmanli, 64, 65; retici (pragmatik) , 6, 7; san'at i, 11, 75; siys, 26; sosyal, 16; telifi, 32; telifler, 29; tekilt , 82; tp i, 120; Trk i, 40, 64, 65; vak'anvis i/leri, 17, 23; pragmatik, 7. Tarih-i Vassaf, 123. TAKPRZDE sameddin Ahmed (akayiku'n-Numniyye yazar, 1495-1561), 24. TEKEL, lhan, 92, 93. TEKEL, Sevim, 92, 93. t e l h i s (Osmanl diplomatiinde belge cinsi), 34,68,69,93. tenkid, li metin (edition critique), 32; belge i, (diplomatik ), 32, 34; d , 28; i , 28, 34, 35; kaynak i, 28,34; mellifin i, 34; olaylann i, 35. tercme-i hl, bk. biyografi. t e r m i n u s a n t i q u e m (bir eserin yazld-

182
tahmin edilen en ge tarih), 30. I erminus p o s t q u e m (bir eserin yazld tahmin edilen en erken tarih), 30. Tevcihat Defteri (Divn- Humyn'da tutulan defterlerden), 68. Tezkir (Cevdet Paa'nn eseri), 24, 81. t e z k i r e (belge cinsi), 68. THUKYDIDES (retici tarihin nderi Grek tarihi, M.. 455 - 400), 6,7. timar, l sipahi, 119. TMUR, 123; 'un hatrat brakt, 24; zamannda takvimler tutulmas, 23. TOGAN, Z.V. (Trk tarihisi, 1890-1970), 18. Tokat, 123. TOPULAR KTB Abdlkadir (. 1644), 103. Topkap Saray, 104; Mzesi, 75; Arivi. 64; Ktbhanesi, 41, 53, 54; Ktbhanesi katalogu, 29. toponimi (yerleme yerleriyle uraan ilim), 15. TOYNBEE, Arnold , (ngiliz tarihi, 1889-1975), 'nin tarihin faydas hakkndaki gr, 5. Trabzon, sicilleri, 64. tura, 21, 32. Tuna, 11. TURAN, Osman (Trk tarihisi, 1914-1978), 92, 93; 'in Osmanllarn kurulu devrine id takvimler neri, 23. TURAN, erafettin (Osmanl tarihisi), 92, 93. Turkologischer Anzeiger (Trkoloji ile ilgili yaynlar bibliyografyas), 39. TURNER, Frederick Jackson , (Amerikal tarihi, 1861-1932),'in tarihi tarifi, 1. Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, 57. Trk Kltrn Ararma Enstits, 42. Trk Tarih Kurumu, 39,42. Trk, 19, 39; lemi, 40; alfabesi, 42; arivleri, 65; devleeri, 82; dili, 39; edebiyat, 39; etnografyas, 39; kavimleri, 23, 40; nfusu, 58; seyyah, bk. Evliya elebi; tarihi, 12, 23, 40, 64, 65; e, 85, 86, 90, 106, 120; e dilbilgisi 84; e eserler, 39; e yazma, 54; lerde ensab cedvelleri, 22. Trkiye, 39,40; Cumhuriyeti, 40; ktbhaneleri,41n. Trkiye Madenleri (Ahmed Refik'in eseri), 93. -U,Uygur, alfabesi, 12. UZUNARILI, smail Hakk (Osmanl tarihisi, 1888-1977), 107,125. skdar, 64, 121. -VVak'a-i Msriyye (Msr'da yaynlanan Trke-Arabca gazete), 25. vak'anvis, 23, bk. Naima, bk. tarih. vakfiye, 26. Vakflar Ba Mdrl, bk. ariv. Vakflar Genel Mdrl, bk. ariv. VALERY, Paul (Fransz air ve mtefekkiri, 1871-1945), 'nin tarihin faydas hakkndaki gr, 4. vekayinme, 23. Venedik , arivi, 6 5 ; Osmanl mnsebetleri, 38. video band (ariv malzemesi olarak), 22. VOLTAIRE (Fransz yazar ve filozofu, 1694-1778), 'in tarihi tarifi, 1. -YYakn Dou, 40; 'nun Batl seyyahlara cazip geldii, 25. YAKUT-I HEMEV (biyografik eser yazan), 24. y e d - i v a h i d (tekel), 122 Yeni Bosna (stanbul'da semt), 15. Yldz tasnifi (Babakanlk Osmanl Arivi'nde bir tasnif), 105. yllk, 23; in lan, 23; Leh lan, 23; Macar lan, 23; Rus lan, 23. yiitba (esnaf idarecilerinden), 78. Yunan, Eski , 5, 22, 83; 'daki biyografi kitablan, 24. -Zzafer tak (tarih kaynak olarak), 26. zenci, bk. Afrika.