www.kitabxana.

net Milli Virtual Kitabxana tqdim edir

Qabriel Qarsia Markes

"Patriarxn payz" Roman

Latn Amerikasnn Nobel mkafat laureatl - dnyahrtli yazsn ah sr azrbaycan dilind Afaq Msudun azrbaycanca evirmsind Afaq Msud Romana n sz Qabriel Qarsia Markesin z dediyi kimi, yaradclnda nmli yer tutan bu mhur roman, mistik bir qoca haqqnda dnya durduqca duran, btn vcudu
1

v ruhuyla hakimiyyt zirvsinin havasyla qidalanan, bu ecazkar ucalqlarla he cr vidalamaq istmdn, lmnn astanasnacan mbariz aparan qoca diktator haqqnda, onun hakimiyytinin qrub a payz haqqndadr. Magik realizm mktbinin parlaq nmayndlrindn olan Markesin, znmxsus yaz qlmiyl rsy gtirdiyi bu sr - unikal thkiy slubu - zaman v mkan llrinin itirildiyi, mxtlif dvrlrd v mkanlarda ba vern hadis v situasiyalarn, eyni bir mstviy - ya v mkan dqiq bilinmyn, ilmvari yadda razisin sdrlmas, tsvir olunan olaylara v insan talelrin, guya tkrar-tkrar dn-dn, slind is, yaznn nzart dairsin dm bu mnzrlr, ayr-ayr zaman v bax bucaqlarndan daxil olunmas, insan obrazlarnn markesvari tsviri, sri, ilk nvbd, yksk bdii snt nmunsi kimi, iyirminci sr dbiyyatnn yetirdiyi n parlaq romanlar srasna xarr. Yaznn, xsusi bir vql, adi insan normalarna smayan sirli dnyasn zrgr incliyi il ad patriarx obraz, Yer zn tarixin mxtlif dnmlrind gln, hakimiyyti, taleyin ac hkmyl l kesirib, sonradan he bir vchl lindn buraxmaq istmyn diktatorlarn mumilmi, gerk simasn gzlrimiz nnd canlandrr. Bu baxmdan sr, xalqlarn v milltlrin azad, demokratik cmiyyt doru irlildiyi n hlledici tarixi dnmlrd, btn iql yollar v crlar z kasad dnyagrlri v qidlriyl, ar v keilmz laqbaum kimi ksn, zamann btn snaqlarndan sui-qsdlrdn v mhlli savalardan, dnya mhariblrindn v inqilabi evrililrdn, tbii flaktlrdn v xstliklrdn, anlalmaz xataszlqla tn bu insanlarn mistik bliyini, dfedilmzliyini fiks edn sndli slnam kimi d xsusi hmiyyt ksb edir. Tarixinin mxtlif dnmlrind Yer zn snaq kimi gndriln bu oxar taleli insanlarn gizli mahiyytini mahir yaz qlmiyl mumildirmy nail olmu Markes, insanlq n xsusi thlk olan lmz diktator obrazn yaratmaqla, insanlq v vtndalq hquqlar srlr boyu tapdanan, zlm v haqszlq zrind qurulmu hakim rejimlrin basqs altnda inlyn dnya xalqlar qarsnda z haqq ssini ucaldaraq, mqdds yazlq missiyasn yerin yetirmi olur. A. Msud

PATRARXIN PAYIZI HAQQINDA Bir df Karlos Fuentes, Xulio Kortasar v Qarsia Markes Meksikada grrlr v Fuentes, Latn Amerikasnn diktatorlar haqqnda hr yaz z lksinin diktatoru haqqnda bir fsil yazmaq rtil, birlikd kitab yazma tklif edir. Bel qrara glirlr ki, Fuentes Porfirio Diasn, Qarsia Markes tn srin Kolumbiya
2

diktatorlarndan hr hans birinin, Varqas Lyosa Legiann, Otero Silva (yni mn) Qomesin, Roa Bastos Fransiann, Kortasar Rosasa oxayan uydurma bir diktatorun, Karpentyer is Maadonun obrazn yaratsn. Htta Venesuelaya xbr gndrib mndn Qomes haqqnda fsil yazmam da xahi etdilr. Mn o xahii yerin yetir bilmdim, bu gn kimi d Qomesdn bir stir bel yazmamam, nki ona nifrt edirm. Varqas Lyosa da, tklifi irli srn Fuentes d he n yazmad. Bzilri is yazdlar, z d fsil yox, kitab yazdlar: Roa Bastosun Mn, Ali, Karpentyerin diktator Maadonun myyn xarakterik cizgilrini ehtiva edn Metodun yanll v Qarsia Markesin Patriarxn payz kitablar bu cr meydana gldi. Bellikl, tsadfi bir shbtin nticsi kimi n az roman yarand... Migel Otero Silva, Venesuela yazs

Q.Q.Markes z is roman haqqnda bel dnr Yz ilin tnhal mnim digr kitablarmdan populyar olsa da, bel hesab edirm ki, Patriarxn payz daha hmiyytlidir v qti minm ki, mni unudulmaqdan xilas etmy qabil olan srim, mhz el Patriarxn payzdr. Mn bu fikirdym ki, tkc Yz ilin tnhal yox, vvl yazdm srlrin hams Patriarxn payznn prelddr. Baqa szl desk, mnim, daim axtarnda olduum v yazmaq istdiyim sr Yz ilin tnhal yox, Patriarxn payz olub. Bu roman, oxucudan myyn dbi hazrlq tlb edir ki, mhz hmin bu chtin gr d bu sri ox yksk qiymtlndirirm. stlik d, mn onu z iimdn lzzt ala-ala yazmam: tlsmdn, zm zorlamadan. Yz ilin tnhaln yazarkn is, tssf ki, bel imkandan mhrum idim. *** Mnim yrndiyim ispan dili ispan poeziyasnn Qzl dvrndn, bir d Romansero poeziyasndan qaynaqlanr. Mn ispan poeziyasn ox gzl bilirm v bu poeziyann mn ox kmyi olub. Btn bunlar Patriarxn payznda urlu kild z tzahrn tapb. sr Qraib xalqlarnn erlri il, xsusn d
3

Ruben Dario poeziyas il doludur. Bu mnada, srin mtrcimlrinin hans tinliklr qarsnda qaldqlarn yax tsvvr edirm. Mtrcimlr n problem ondan ibartdir ki, nikaraqual air Ruben Darionun poeziyas ispan dnyasndan, Latn Amerikasnn hdudlarndan knarda az bllidir. Bu poeziya, ayr dillr demk olar ki, trcm olunmayb. Patriarxn payz is slind Ruben Dario poeziyasnn dili stnd qurulub. *** Mn Patriarxn payzn Yz ilin tnhalndan qabaq yazmaa balamdm, amma ndns i lng gedirdi. Kuba inqilab nhng bir i Batistann general Soso Blankann edam edilmsin imza atd. Blankann iin, btn dnya lklri jurnalistlrinin itirak il aq mhkmd baxlrd. Bu, hyatmda grdym n mdhi mnzrlrdn idi. Onun trtdiyi btn qanl cinaytlr, bhsiz ki, sbuta yetirildi v mtthim lm mhkum edildi. Sarsntlar iind kirimic oturub dinlyirdim. lm hkm oxunanda, mn Blanko il z-z dayanmdm: onun siftind birc zl d trpnmdi, yalnz dizlri azacq titrdi. Bu, mnim n kf kimi bir ey oldu v dndm ki, oxdan axtardm, hsrtind olduum diktator mhz odur. Lakin sonralar ox gtr-qoy eldim, diktatorlar haqqnda btn yazlanlar mktublar, bioqrafiyalar, reportajlar oxudum. Yazmaa balayanda is hmin faktlardan istifad elmmy alrdm. styirdim ki, mnim qhrmanm mvcud diktatorlardan he birinin kiz tay olmasn. *** Mnim yaratdm diktator obraznda Samosadan da, Truxilyodan da, Frankodan da, Qomesdn d n is var. kihcrli qfsi qoca Samosa ixtira etmidi bu qfsin bir hcrsin siyasi dustaqlar salrdlar. Bununla bel, Samosa ailsinin diktaturas snk tsir balayrd. O ki, qald Qomes Xuan Visenta Qomes ayr alm idi O, el bir nadir xsiyyt idi ki, venesuelallar zlrini saxlaya bilmyib, ona, grkmli bir venesuelal kimi brat d qazandrmdlar. Btn diktatorlardan n ox is, mni Qomes maraqlandrrd v mnim personajm daha ox ona oxayr.

PATRARXIN PAYIZI (roman) Trcm: A.Msud Hftnin sonuna yaxn quzunlar, pncrlrin dmir qfslrini skb prezident sarayna doludular, qanadlarn rpa-rpa, saray otaqlarnn uzun mddtdn bri dyiilmyn kifsmi havasn alxaladlar v z rk zmti il bir srlik lm yuxusuna getmi hr, bazar ertsinin ala-torannda nhayt ki, yuxudan ayld... biz, yalnz bundan sonra iri girmy rk eldik v artq, n bzi qoaqlarn dediyi kimi, qdim qala divarlarna drmamaa, n d o birilrin dndy kimi, giri qaplarn kz qoqularyla dadb-skmy ehtiyac olmad, bir vaxtlar Uilyam Deymperin grzlrin rfl davam gtirn binann qaplar, ynglc toxunmaqla z-zn ald v biz, tb ken sr qdm qoyduq, sakitliyinin z bel khn v kvrk olan, iindki yalaryla bir bu kvrkliyin v ilmn iind dumanlanan bu qsrin xarabalqlarnda az qala boulduq; dmsi, az qala buludlara dirnn qanqaln arlndan atlayb cadar-cadar olmu birinci hytd biz, saray qarovulunun, qfil dn qovhaqovdan, tlm-tlsik ora-bura atb qad silah-sursat, hytin ortasndak uzun, taxta stolda yarmq qalan naharn nimlrd ryn artqlarn, bir vaxt dftrxana yerln yarqaranlq tikilini, bu tikilinin divarlarn basm rnbrng, zhrli gblklri, uzun mddtdn bri yaddan xdndan, gediat mzmunsuz hyatn zndn d uzun kn, lakin baxlmadndan, qovluqlarnn aralar aralar mamr balayan xsi ilri, qlllri az qala buludlara dirnn bu sarayda z qdimdn bu yana yaam be nslin xa suyuna kildiyi iri ni, hytin lap qurtaracanda vitse-kraln anbar kimi ildiln tvlni, orda gv duman iind qaralan Byk Qalmaqal dvrnn karetini, Taun dvrlrindn qalan stbal faytonu v Dnyann Birinci srinin fsanvi limuzinini grdk; bunlarn hams yax vziyytdydi, hr biri milli bayraq rngind rnglnmi halda, qaln tozun v hrmk torlarnn altnda bozarmaqlarna davam edirdilr; o biri hytd is, dmir prin o biri znd, sanki ay tozundan tklm gm rngli qzlgllr amd; bir vaxtlar bu gllrin klgsind czaml xstlr snb yatard, indi is baxmszlq zndn, bu fsanfi gl kollar oxalb az qala btn hyti brmd v bu sbbdn, havadan da qzlgl tri glirdi bu tr, ban drinliyindn yaylan digr funtli iylr d toyuq hininin, mal tzyinin, qat sgr sidiyinin iylri qarmd; biz qzlgl kollarnn boanandan keib, iin qrnfil, tirli astra, inciiyi basdrlm dibklrl dolu tackilli artrmaya xdq; bura onun, qadnlaryla ylndiyi yer idi, st-st qalanm qarmaqarq tullantlardan, mxtlif nv zir-zibildn v saysz-hesabsz tiki manlarndan txminn bilmk olurdu ki, bu barakda n qdr qadn v n qdr, blk d az mincn vaxtndan tez doulan uaqlar yaayb; biz hminin, oxdannan bri ilnmyn kimssiz mtbxlrdki iyrncliyi - lynlrd qalb iylnmi ya camar, kiilr v
5

qadnlar n genilndirilmi mumi ayaqyolunu, bir vaxtlar Kiik Asiyann torpanda bitib gyrn, hmin torpaqla da doldurulub nhng llklrd gtirilmi, yarpaqlarnn st sanki narn eh balam vavilon sydlrini d grdk; sydlrdn sonra onun balaca saray rivlri, dmir qfslriyl bir kkndn qoparlan pncrlrind hl d quzunlar vurnuxan mhtm, qzbli evi ucalrd; biz, qaplar sndrmaq lazm olmad, onlar el z-zn, el bil ssimizin gcn aldlar v biz, da pilllr salnm, ink drna altnda tapdanb eybcr kk dn tmtraql, teatral xalalarn zriyl qalxaraq, binann sas mrtbsin daxil olduq, birinci artrmadan axracan mrtbnin lap qurtaracandak yataq otana qdr btn otaqlara ba kdik, xidmti yerlrdn saysz-hesabsz qbul otaqlarna kedik v hr yerd, zlri he n ifad elmyn inklrl rastladq; onlar mxmr prdlri eynyir, isti tzk v mebel snqlar arasnda saralan mqdds ikonalar v srkrdlrin portretlrini tapdalayatapdalaya, kreslolarn ipk zlklrini isladr, zhltkn moultularla moulayamouldaya qonaq otanda, konsert zalnda aa kimi gziirdilr; hr yer inkl dolu idi biz, snq domino v bilyard stollarn, stlri, inklrin sanki indic otlayb yaln qoyduqlar yamyal mni xatrladan aq yal rngli mahudu, knclrin birind, z doma sahillrindn ayr dn ev sakinlrin dniz hsrtini unutdurmaq n ildiln klklr mann - dniz klyinin ssini xaran cayib qurunu, bir d, hl tn hftdn stn yaylq atlb yaddan xm qu qfslrini grdk; saysz-hesabsz pncrlrdn is hrin z hl ki, qdm qoyduu taleykl bazar ertsinin ciddiliyini drk elmyn nhng jdaha grnrd hrdn sonra is, bir vaxtlar dnizin yal sular dalalanan, indi is ay kln bnzr kl-ktr yaranlar v vulkan dliklri alan ucsuz-bucaqsz llr uzanrd; onun gizli i otandan is, bizlrdn yalnz bzilrinin, hl bu hadisdn bir qdr vvl rklnib daxil olduu yerdn funtli rnt v cmdk iyindn boulub tngiyn quzunlarn nfsi eidilirdi v biz, bu funtli qoxunun iziyl qartallarn ardnca gedib, iclas zalna xdq v orda da yen hmin inklri - bu df, zavall heyvanlarn qurd basm cmdklrini, bu cmdklrin, zaln nhng gzglrind bir on artm ayr-ayr zalarn grdk; sonra biz, onun i otana aparan gizli qapn - arxa qapn itldik v orda nhayt ki, onun zn orden-medalsz hrbi shra geyimind, sol taynda qzl mahmz ildyan hmin uzunboaz kmlrind tapdq; o, Yer znn btn canllarndan qoca vcuduyla, qurunun v suyun n qdim heyvanlarndan da ulu qdimliyi il, zn bala basan tk, ovuclarna basb gizltmi vziyytd, dmd z t uzanmd; olsun ki, hmin bu grkmd o, z qddar -kahin mrnn ne-ne saysz-hesabsz, bitib-tknmz, geclrini yatmd; amma biz onu kryi st evirib zn baxanda, hmin dqiq baa ddk ki, onun xsiyytinin tsdiq edilmsi, tkc, saraya doluan quzunlarn, onun zn dimdiklyib tannmaz hala sald n yox, hm d salnda he birimiz bu z mlli-bal grmdiyimiz sbbindn ba tutan msldeyil v hrnd ki, onun, jdaha killi bayraqla tsvir olunmu, cansz lini sinsin brk-brk sxd, qzl rivli, litoqrafik portreti hr saat, hr dqiq hamnn gzlri qarsndayd v profili dmir pullarn hr iki trfin dylmd, pot markalarnn, qarnar drmanlarnn, kmr v sarlarn, ipk pul kisciklrinin d zrin kilmidi,
6

biz bilirdik ki, btn bu kslr onun, hl lap uzaq kemilrdn bizim gnlr glib xan kemi surtlrin srtidi v Kometa ilindn bu yana etibarl saylmr; hmin o ildn ki, onun kimliyi v grkmi bard bizim valideynlr z ataanalarndan, onlar da z nvblrind, z dd-babalarndan eidib-yrnmidilr; biz is lap uaq yalarmzdan onun bdi olduuna v bdi olaraq, z iqamtgahnda sa-salamat yaadna inanmaa almdq; biz bilirdik ki, kims, n vaxtsa bayram axam onun, iqamtgahn raqlarn yandrdn, kimisi, prezident karetinin qaranlndan baxan kdrli gzlrini, qan qam solun dodaqlarn, karet pncrsinin, kahin cbbsi kimi gm saplardan hrlm prdsi altndan kimssiz klr xeyir-dua vern yuxulu lini grmd; biz onun sa v salamat olduunu, bir ne il bundan vvl, unudulmu air Ruben Darionun erlrini knin ortasnda be sent ucadan oxuduuna gr tutulan, sonradan, hmin o poeziya tdbirin gr dmir pulla mkafatlandrlb azadla buraxlan, gzlri kor bir tfeylidn d yrnib bilmidik; o bdbxt, hmin o mlum sbbdn generaln zn gr bilmmidi, gzlri grsydi bel, onu onsuz da o sbbdn gr bilmyckdi ki, hl Sar Titrtm dvrndn bu yana onun zn, Yer znn bir canls grmmidi; amma, biz bilirdik ki, o sad, Yer krsi d, mhz buna gr hl ki, hrlnir, hyat davam edir, pot ilyir, nfsli bldiyy orkestri d gecdn xeyli tndk Armas meydannn tozlu palmalar v kdrli fnrlri altnda gic-gic valslar alr, yeni, gnc musiqiilr, qocalb lnlrin yerini tutur v htta son illr, onun hakimiyyt qsrindn artq insan ssi, mahn, ya qu ssi eidilmynd, saray hasarnn zirehli darvazalar daha almayanda bel, biz bilirdik ki, sarayda kims var; nki sarayn, bir vaxt dniz alan dyirmi pncrlrind iq yanrd, yaxna getmy rk elynlr is qala divarlarnn o zndn, at ayaqlarnn v mal-qarann ar nfsini eidirdilr; bir df is yanvar aynda biz, prezident saraynn artrmal eyvannda qrubu seyr edn inyi d grmdk; siz bir tsvvr edin, ana Vtnin fxri eyvannda ink!?.. Biabrlq!.. Bel lky n deysn?!.. Bunu grnd hammz ab qaldq: prezident saraynn eyvan hara, ink hara?.. Yni sarayda ink var?.. Yoxsa inklr sarayn ii il, pillknlr boyu, xalalar dnmi saray pilllri boyu zlri n rahat-rahat gziirlr?.. Onda bir hay-hir dd ki, gl grsn, axrda he biz zmz d bilmdik n ba verdi: bu lntglmi inyi biz prezident saraynn eyvannda grdk, yoxsa bu far heyvan bizim gzmz Armas meydannda grnmd?!. Ax bu eyvanda, yaxnlqdak kndi xstxanasnn mhccrlrind mrglmkdn bezib hmin o hlledici cm gnnn ala-torannda hcum kib sarayn pncrlrini dadan qartallardan savay, oxdannan briydi ki, bir canl bel grnmmidi?!.. Hmin o gn qartallardan sonra, bir vaxt dnizin, indi is qat toz dumannn yraland uzaq fqdn, bir-birinin ardnca qatar-qatar ayr qular da uub glmidi v qularn, qrmz buxaql, ba llk tacl bas iar verncn, qartal dstsi btn gn iqamtgahn bana dvr vurmudu, sonra ilik-ilik olan lrin ssi, mhtm meyidin iyi glmidi v qartallar o yan-bu yana ua-ua insan nfsi glmyn bu kimssiz evin pncrlrind vurnuxmaa balamdlar; bazar ertsi biz d rklnib iri girdik, bombo iqamtgahn, tb keib, artq uzaq kemid qalan zngin hyatnn tr-tkntsn, onun, qartallarn dididirib tannmaz hala
7

sald meyidini, inc qadn llrini grdk; dvlt mhr olan zy onda onun sa linin adsz barmandayd, bdninin ox hisssind, sasn d qollarnda v qasnda qrib, xrda spkilr gz dyirdi, quranda, qartallarn niys toxunmad nhng qarnn saxlayan brezent qayn toqqas frlm kz byryini xatrladrd; biz onu hamlqla birg, z gzlrimizl grdks d, onun lduyn yen o sbbdn inana bilmdik ki, onun bu sayaq lsn bir vaxtlar da, el bu kabinetdc tapanlar ox olmudu, frq birc burasndayd ki, bu df o, bir vaxtlar grc-falnn suya baxb dediyi kimi, deysn z lm il yuxuda lmd; o dvrlr is, mrnn payz hl tz-tz qdm qoymana baxmayaraq, o zn z i otanda o sbbdn tam thlksiz hiss edirdi ki, o dvrlr lk hl kifayt qdr iklnirdi; blk d el buna gr lkni d el idar elyirdi, el bil qti min idi ki, he vaxt lmyck; prezidentin saray, z traf hytlriyl bir, saraydan ox, eklrin, ar yklrini boaltd, dhlizlridn - ii trvz v toyuq dolu sbtlr dayan ayayaln sgrlrin arasndan, ac-yalavac uaqlar qucanda, pillknlrin stnd mrg dy-dy, hkumtdn mrhmt pay uman qadnlarnn arasndan keil bilmyn bazar meydann xatrladrd; burda hm d onun, gecdn qalb soluxan gllrini tzlyn deyingn analarnn, saray gldanlarndan yuxardan aa boalan bulanq sulardan vaxtnda qab cann qurtarmaq lazm glirdi; burda dmlri ya sgilrl sil-sil cua gln qadndarn xatakar mhbbtdn oxuduu mahnlar, sprglrin taqqltsna, dkrdn mmurlarn hyasz rtlarna qarrd; mmurlar yaz stollarnn gzlrin doluub orda altdan-altdan yumurtlayan sfeh toyuqlar qova-qova z aralarnda syrdlr; bu ss mumi ayaqyolundan gln sslr, qularn qaqqlts v iclas zalnda bouan k itlrinin ssi qarrd; bir szl, it yiysini tanmrd v yzlrl taybatay alan nhng qaplarndan boylandqca, bu vay-hird, bu basabasda nyin harda olduu, kimin nyi idar eldiyi, kimin kim, nyin n olduu bilinmirdi v btn bu vurhavurda, bu qarmaqarqlqda saray sahibinin xsn z nyinki itirak edirdi, btn bu mqqtin ba ilhamvericisi v tkilats onun z idi; e ki, prezidentin yataq otann pncrlrind iq yanrd - bu iq is birinci xoruz banndan ox-ox qabaq yanrd, shrin ala-torannda prezident qvardiyas eypurunun cr ssi eidilmy balayrd; Kondann yaxnlqda yerln kazarmalar is hmin dqiq eypurlara zy tutub, saraydan gln bu siqnal daha uzaqlara - San-Xeronimodak bazaya sar trrdlr; ordan bu sslr liman qalasna atdrlrd, qalada is bu siqnal alt taktla, vvl paytaxtn sakinlrini, sonra is btn lkni oyada-oyada dn-dn tkrar elyirdilr; lkni yuxudan oyadan bu oyanma mrasimi uzandqca, sarayn sahibi xsi ayaqyolunda oturub shr dnclrin dalr, eypurlarn ssindn bana dn uultunu ovutmaqdan tr ovuclarn qulaqlarna basr, topaz tki tst rngli boz dnizin dalalaryla zn gmilrin iqlarna baxr, sonra gn rzind n qdr sd saldn yoxlamaq, sdn paylanmasna nzart elmk n fermaya yollanrd; salan sdn hamsn prezident kareti il hrin kazarmalarna datdrdqdan sonra lav salan sdn hcmini yoxlamaqla prezident xsn z mul olurdu; slind o, sdn paylanmas mslsin, hl sarayda mskn sald ilk gndn nzart etmy balamd; nzart mrasimi bitib baa atdqdan sonra o, mtbx
8

keib orda bir fincan qara qhv il bir tik kasabe* yey-yey, yenic balam gnn n il sona yetcyi bard qtiyyn dnmdn, bunu tsvvrn bel gtirmdn, n edcyi haqqnda fikirlmdn, maraqla qulluqularn shbtlrin qulaq asmaa balayrd; onun bu iqamtgahda dil tapd yegan insanlar qulluqular idi; qulluqularla davranmaq onun n o sbbdn asan idi ki, o, onlardan z nvanna eitdiyi triflri ciddi qbul edir, bu sad insanlarn qlblrini asanlqla oxuya bilirdi; bellikl, bir fincan qhv il kasabesini yedikdn sonra o, saat doqquz radlrind hytdki xsi patiosunda, badam aaclarnn klgsindki qranit vannasna girir, orda fal otlarla aznacan dolu isti vannada saat on bircn uzanaraq, gndlik uluqluqlardan vvl, canna yeriyn anlalmaz xofu ritmy v sakitlmy alrd; bir vaxtlar onu prezident krssn oturdan dniz desant hl tz-tz hr yerlnd o, desant qoununun komandiri il z kabinetin girib qapn o zdn kilidlyir v onunla bir vtnin taleyini hll edir, qanuna minmi mxtlif qanunlar v qrarlar ba barmann mhr il imzalayr, o vaxtlar tam savadsz olduundan, yazb-oxuya bilmdiyindn v bu savadszl il vtnin taleyi hlli il zbz qaldndan, o bu qrara gldi ki, msuliyyt v diqqt tlb edn tikanl qanunlara uyub qann qaraltmaqdansa, lkni, Allahn kmyi il idar ets yaxd v bu minvalla lkni, yana uyun olmayan qvraqlqla, hakimiyyt pilllrind kndirbaz ehtiyat il oynaya-oynaya idar elmy baladsa da, ondan bir imdik duz uman czaml xstlrin, korlarn, ifliclrin ittihamlarndan can qurtara bilmdi; deyiln gr, duz onun lind mlhm dnrd, trafndak diplomlu siyastbazlar, hyasz avaralar v yaltaqlar is onu, zlzllrin, btn gy lamtlrinin, thlkli illrin v Allahn digr shvlrinin korrexidoru* adlandrr, o, ar ayaqlarn, qarda gzn fil lngliyi il sarayn dhlizlri boyu sry-sry, dvlt v mit msllrini tri cldlikl bir qapn rivsindn qopartdrb ayr yer saldrd, sonra el hmin dqiq d ordan xartdrb vvlki yerin qaytard kimi, asanlqla hll elyirdi; mumiyytl, onun btn mrlri, qala saat znginin, gnortalar v gec yars adti zr on iki df yox, hyat, olduundan uzun grnsn dey, iki df alnmas n verdiyi mri hmin dqiq yerin yetiriln tk, gz qrpmndaca, trddsz hll edilirdi; birc siestann l saatlarnda, hr ey sustalb donuxanda, o, z yarqaranlq qadn hinin girr, arxasnca qapn balamadan, qadnlarn birini o birindn seib ayrmadan, qabana keni qamarlayb yaxnlqdak taxtn, ya dmnin stn yxar, cansxc brky mhl qoymadan, n z, n d d qadn soyundurmadan, el pall-paltarl iini grrdi btn saray is onun, it zingiltisini andran ar iniltisini, tngiyn nfsini, sol ayann titryiindn sib cingildyn mahmznn ssini v arq, qansz uaqlarnn onlara dikiln maraq dolu baxlarndan az qala yer girn qadnlarn: Rdd olun burdan! Mar hyt! Bel eylr baxmaq olmaz! Uaqlar bel eylr baxmaz! - qqran hyacan dolu sslri eidilirdi; bel mqamlar vtnin stndn el bil sssiz mlk tb keirdi; sslr ksilir, hrkt dayanr, btn lk barman dodana sxb: Ss-s! Ss salmayn nfs almayn, sakit! General ey-irtl mul olur! deyirdi; amma onu tanyanlar, onun ikilm qabiliyytin bld olanlar, onun bu iaras mhbbt fasilsin o sbbdn inanmrdlar ki, axam saatlarnda, yeddi radlrind onu qonaq otanda
9

domino oynayan yerd grnlr onun, el hmin vaxt, saat dz yeddid mal tzyini tsdld-tsdld iclas zalndak mmalar qovduunu ahidi olurdular: sarayn btn pncrlrind iq snmmi, qfln, kilidin rqqlts, yataq otann qapsnn zncirinin cingiltisi eidilmmi, onun gn rzind grdy ilrdn arlam yorun bdni nhng, sal da kimi dmy dnd v krp yuxusu tk irin yuxuya gedn bu fndkir qocann vvl qrqqrq, sonra dnizin sviyysi il bir, su yuxar qalxdqca drinlib qaydasna dn nfsi eidilmmi is, onun harda olduunu bir ks dqiq bil bilmzdi v mhz onda klyin simlri gecnin sakitliyind tbillrin prdsi st alan tk tqqldayan crcramalarn ssini iin kir, nhng, kpkl dala ah qalxb z qdimdn vitse-krallarn v bukanyerlrin* mskni olan bu qoca hrin klrin axr, ordan sarayn pncrlrin dolub, binan suyun iin qrq edirdi; iclas zalnn gzglrin yapan ilbizlr is balina azna bnzr azlarn ab snyir, dniz, uzaq kemilrdki kimi, okeann dalaland sviyyy qalxaraq, btn Yer zn, fzan v zaman zbt edirdi v birc o z hrbi shra geyimind, mahmzl uzunboazlarnda, zn bala basan tki, ovuclarna basb, z ay al yuxu dnizind batb boulan tnha meyid kimi zrd; onun ikilmk istedad, yni eyni mqamda mxtlif yerlrd ikinci mrtbd ola-ola, hm d birinci mrtbd tk-tnha dayanaraq, dnizin uzaq nginliklrini seyr etmsi v el hmin vaxtda da ey-irt nlrind titrdib smsi, n bzi yaltaqlarn dediyi kimi, onun qeyri-adi, ali bir sima olmasna dlalt edirdi, n d bu, onun dmnlrinin dand kimi, ktlvi qarabasma-zad deyildi; sadc, bu adamn, ona it sdaqtlyl qulluq etmy, yolunda lm bel getmy hazr olan, zahiri grnc kiz tay Patrisio Araqones adl inanlm adam var idi; bu adam tamamil tsadfn, axtarlb-aranmadan, z-zn taplmd; gnlrin ir gn prezident bu mtnli bir mlumat atdrlmd: Mnim generalm, eyni il prezident karetin oxar bir karet kndlri gzir, karetin iind is avarann biri zn sizin adnzdan tqdim edir v deyim ki, he d pis alnmr, mnim generalm! Adamlar yarqaranlq karetdn onun kdrli gzlrini grblr bu eyniyl sizin gzlrinizdi, mnim generalm! Onun sarmtl dodaqlarn sizin dodaqlar, sizin liniz kimi inc, qadn lin oxar ipk lckli lini, hmin o ll karetin pncrsindn, yol boyu dizi st dayanan xstlr duz atdn v kareti mayit edn zabit geyimli iki atln grblr. Siz bir tsvvr edin general, allahszla bir bax!.. Bu mlumatdan sonra prezident o frldaqn yerindc czalandrmaq bard mr vermk vzin, onu prezidentl shv salmasnlar dey, bana uval keirilib gizli yolla saraya gtirilmsi bard gstri verdi; deyiln gr, avaran drhal tutub saraya gtirmidilr v ona thvil vernd, z zn sanki knardan grn prezidenti qrib bir thqir hiss brmd; bu k adamyla bu qdr oxarlqda n is thqiramiz bir ey vard; hrnd ki, onu grn prezident z-zlynd: lnt eytana, bu adam mn zmm ki?!.. - dey fikirlmidis d, o vaxtlar o adam he d onun z deyildi, htta onun amiran ssini bel tqlid ed bilmirdi, amma hrifin ovcundak hyat xtti tam aydn grnrd v onu n ox narahat elyn d el bu idi; onda bu yaramaz glllmk haqqnda mr vermkdn d prezident mhz buna gr kinmidi, grnr bu avarann ovcundak tale xttinin n cr olursa-olsun, onun taleyin tsir
10

etmyindn qorxmuu; Patrisio Araqonesi z rsmi kizi elmk fikri is onun alna ox-ox sonralar, o, bu thlknin tam sassz olduunu anlayanda glmidi; bir mddtdn sonra Patrisio Araqones onun mriyl, ona hazrlanm alt sui-qsdi dinmz-sylmz z drisind keirmi, dabanlarn taxta kicl dyb yastladaraq, ayaqlarn onun kimi sry-sry gzmy adt elmi, qulaqlarn ardan uultudan v kpdn ziyyt kmyi, rsmi grlr gecikmk mqsdi il, xsusn q aylarnda, shr-shr kmsinin, guya dolaq dn balar il, qzl mahmz il uzun-uzad ll-ll aznn iind: Zhrimara qalsn bunlar, flamand dmirilri il bir yerd! llrindn bir i glmir! - deyrk vaxt uzatma da yrnmidi. Bir zamanlar atasnn yannda frmkl mul olanda, zarafatl v rni kimi tann bu adam, indi hmshbtlrinin slind n demk tstdiklrini, onlarn danna mhl qoymadan, gzlrinin drinliklrindn oxuma bacaran, szd deyilmynlri bbklrd tutan qaraqabaq qaradinmz evrilmidi; stlik o, ona veriln suallara da o dqiq cavab vermyi trgitmidi, suallara: Bs siz nec bilirsiz? - dey sualla cavab vermy, bir nv adt elmidi: olaqlar v lilri bu yaxnlaracan hans mcz ils malic edn bu frldaq sonradan igzar, ciddi bir adama evrildi; o, bir dqiq bir yerd oturmur, btn gn n is hll elyir, qabana ken arvadlar qamarlayb xoruz kimi belin minir, geclr quru dmnin stnd pall-paltarl, dksiz-balsz, zn ovuclarnn iin basb yatrd. Patrisio zn, kemiini tamam unutmaq n frn taleyinin stndn birdflik xtt kmidi; o, btn olan-qalann lm riskin - ali hakimiyyt sahibinin taleyin yazlm thlklr qurban ver-ver, ikinci da onsuz da qoyulmayacaq yer ilk dan qoyulmas mrasimlrind, drd bir yan dmnl qaynaan tntnli tdbirlrd - qrmz lent ksdiyi tmtraql allarda, doyunca toxuna bilmdiyi latmaz, fsanvi gzllik ilahlrin tacqoyma mrasimlrind Patrisio Araqones z miskin taleyi il bararaq, ayr adamn cildind itirak etmli olurdu v btn bunlar o, tamahkarl ucbatndan, yaxud hanssa daxili ehtiyacnn, ya inamnn diqtsi il elmirdi; Patrisionun sadc, semk imkan yox idi: ya aya be yz peso alan riyakarn ahlq hyat, yaxud dar aac daha burda burcutman yeri yox idi; lakin gnlrin bir gn, axam a aas Patrisio Araqonesi dnizin sahilind, prt vziyytd, qm-qss iind, tirli jasmin kollarn iylyn yerd tapd v narahatlqla Patrisiodan, onu qmlndir biln hans hadisnin ba verdiyini, blk nahar vaxt kimins onu acladn, yaxud blk kimins gzn gldiyini soruanda, Patrisio Araqones: He d yox, mnim generalm, vziyyt daha qlizdi! - dey cavab verdi v burda mlum oldu ki, Patrisio, nb gn karnaval ilahsinin bana tac qoyandan sonra onunla birinci vals oynayb, indi is bu xatirni qarnna, ya harasnasa soxub gizltmk, quyunun dibin basdrmaq, yoxsa ondan qab gizlnmk n n bir qap, n bir yolu ona gr tapa bilmir ki, o ilah dnyann, l dmyn, l glmyn, yuxuya bel girmyn gzllrindndir, canlara dyndir, mnim generalm! Siz onu grsydiniz?!.. Onda general drindn nfs drib Patrisioya, arvada gr bu kk dmyin mnasz olduunu dedis d, hm d, Patrisioya qadn ehtiyacn dmk n o gzli ourlama da tklif etdi; o z d hmin o l glmyn gzllrdn ox ourlamd v sonralar hmin o lglmyn gzllr onunla
11

mmmuniyytl yaamdlar. Mn onu snin yatana saldraram, - o dedi, - drd sgr onun qollarn burub saxlayar, sn d onun dadna, n yek qaqlarla, doyanacan baxacaqsan. Qoy o, vurnuxsun! Hams bo eydi! Onlarn n trbiylisi d vvl acql olur, amma sonra alayb: Mni dilnmi alma kimi atmayn, mnim generalm dey yalvarr; lakin Patrisio Araqones onun bu tklifindn imtina eldi, nki o, daha ox ey - o qadnn mhbbtini, nhayt, onun muqsi olmasn istyirdi; Ax o qadn, - Araqones deyirdi, - tkrarolunmazd, o sl mhbbtin n olduunu, nyin nec olduunu bilir. Onu grsniz, znz bunu anlayacaqsnz, mnim generalm. Onda aa Patrisio Araqonesin drdini bir az azaltmaq n ona, z rahatxanasna aparan gizli yollar gstrib, hrmlrindn istdiyi qdr, amma onun kimi, xoruzsaya, ayaqst, soyunmadan, onlar da soyundurmadan istifad elmy icaz verdi v Patrisio Araqones z ehtirasn, z istyini bu rahatxanada boa bilcyi midiyl bu zg ey-irt bataqlna ba vurdu, v ey-irtl, arzu v istyinin gcndn alovlanb daan ehtirasdan, generaln dediyi kimi, ayaqst yox, mhbtin btn lzzti il, hssas inclikl, sevgiy simic qadnlar bel hrkt gtirrk, onlarn dalam hisslrini oyadb inildd-inildd mul olmaa balad, sonra da heyrt iind sevin-sevin generala: Ay xatakarsz ha, mnim generalm, qocaldqca da, cannz el bil bir az da sulanr! - dedi; v o vaxtdan he kim n generaln z, n Patrisio Araqones, n d qadnlarn he biri, kimin kimdn boylu olduunu, kimin kimin olu, kimin atas olduunu he cr tyin ed bilmdi; bellikl d, Patrisio Araqones aann n yaxnna, zizin v eyni zamanda, qorxub kindiyi adama evrildi; Patrisioya gr general oxlu asud vaxt ld edib silahl qvvlrl sasl surtd mul olmaa balad, bir vaxtlar bu byk vzify seilrkn eldiyi kimi, btn diqqtini bu smt ynltdi. Lakin o bununla, bizim dndymz kimi, ona gr bu sayaq ciddi chd mul olmad ki, silahl qvvlr onun hakimiyytinin sasn tkil edirdi. ksin! O, bu qnatd idi ki, silahl qvvlr onun n tbii v thlkli dmnidi, odu ki, hr ehtimala qar, zabitlrin arasnda tez-tez nifaq salmaa alr, bir dstnin qulana, o biri dstnin onlara qar tl hazrladn pldayr, bu minvalla ona qar n vaxtsa hazrlana bilck qiyamn qarsn belc - onlarn taleyin yazlanlar dyirk, onlar bir vzifdn baqa birin, bir yerdn o biri yer krr, talelrin yazlanlar tay dyi ed-ed, onu ora bunu bura yerldir-yerldir, almi bir-birin qatr, kazarmalarn hr onundan doqquzunu bo patronlarla, dniz qumu qatlm saxta bartla tchiz edir, z linin altnda is - saray zirzmilrinin birind la tlim kemi arsenal saxlayrd v bu zirzminin aar o biri gizli qaplarn aarlar il bir dstd, daim generaln ryinin banda cingildyirdi; dsty ylm bu aarlarn hrsindn birc d dn idi v mdafi naziri, prezident qvardiyasnn komandiri, milli thlksizlik xidmtinin risi vziflrini aparan, htta general dominoda udmaq ixtiyarna malik olan nadir adamlardan biri, onun ziz dostu, tcrbli artillerist general Rodriqo de Aqilarn klg kimi mayt etdiyi bu arsenal ondan baqa he kimin ab buraxmaa ixtiyar yox idi; mgr prezident karetinin, sui-qsd hazrlanan yer atmasna bir ne dqiq qalm dinamiti zrrsizldirn zaman sa lini itirn hmin bu Rodriqo de Aqilar deyildimi?.. ox kemdi ki, general Rodriqo de Aqilarla Patrisio Araqonesin klgsind zn o qdr rahat v thlksiz hiss
12

etdi ki, onun znmdafi instinkti tamam-kamal ktldi v o, tez-tez camatn arasnda grnmy balad; o, tk bir adyutantn mayiti il adi, gerbsiz karetd hri gzir, yol boyu karetin prdlrini aaraq adamlara l elyir, onun dekreti il n gzl kils elan ediln, qzl dalardan hrlm mhtm kilsy, pitalarnda uzaq, yuxulu kemi uyuyan qrmz krpicli, qdim evlr, sar bnizlrini dniz, ehli skilr, yanq am ktklrinin iyi gln trf, aq eyvanlarda cansz zlrindki donuq bakirlikl oturub, qrnfil dibklri il itillrin arasna sxla-sxla, yorulmadan bk toxuyan qzlara sar evirn gnbaxanlara, bir vaxt ilk kometann gliind klavikordlarn ald musiqinin ssi gln monastrn qaranlq pncrlrin baxrd; bir df is dr alver gedn mhllnin vavilionsaya izdihamna qarb, adamlarn hay-kyn batran hiddtli musiqi sdalar altnda, lotereya biletlrindn hrln lnglr, axr dolu arabalara, iri iuqana* yumurtasndan ylan yumurta tplrin, gnn altnda aaran trk pitaxtalarna, valideynlrinin szndn xdna gr qrb evriln qzn vahimli portretin, axam alar am yemyin bir-iki balq qazanmaq, drdini unutmaq n, bkli taxta balkonlara srdiklri pal-paltar quruyanacan, pitaxtalarn qabanda lt-uryan peyda olub, gyrtisatanlarla latayr k sy il syn dul arvadlarn k boyu dzln miskin komalarna baxd. Sonra prezidentin zn rk balqqula iyi vurdu v o, uzaqdan, gzqamadran iql gyl szn qutan qatarn, limann lap gircyind tplrin stn spiln rngbrng znci komalarn da grd; budu, bu da liman! Ah, liman! ylnmi iy taxtalarla dnmi liman! El bu vaxt karet az qala, liman gzdn keirn kdrli qocann simasnda lmn zn grrm kimi hrkb yerind sndlyn znci qadn vuracaqd. Bu odur! znci qadn heyrtl qqrd - Bu odur! sl kiiy eq olsun! Eq olsun! - dey kiiliqadnl, bykl-kiikli ham ra-ra ordan-burdan, dkanlardan, qlyanaltxanalardan xb karetin bana yldlar, Eq olsun! Eq olsun! dey-dey bir qisim adam qzn atlarn cilovundan tutub saxlayr, bzilri rhbrin lini sxmaq n karet drmardlar; coun insanlar onun bana qeyri-iradi axnla, n balcas is, o qdr srtl yldlar ki, o, ovcundak tapanann ttiyini kn adyutantn lini saxlamaa gcl macal tapd: Adam qorxaq olmaz, leytenant, onlar mni sevir, buna mane olmayn! Son gnlrin tsirli tsratlarndan v bu sevgi bayramndan hycanlanan prezidenti general Rodriqo de Aqilar bel, aq karetd gzmk fikrindn dndr bilmirdi; Qoy vtn vladlar mni badan-ayaa grsn! He bir thlk-filan da yoxdur, bo eydir! O, he tsvvrn d gtirmirdi ki, limanda ba vern bu ln vtnprvrlik bayrama z-zn alnmdsa da, qalan onu thlksiz bir vziyytd vsf etmk n thlksizlik xidmti trfindn tkil edilmidi; payzn vvlind ba vern bu ktlvi sevgi etiraflarndan tsirlnmi prezident bir ne illik rahiblik hyatndan sonra paytaxtdan knara xma qrara ald, milli bayraq rngind rnglnmi khn qatarn i salmaq n gstri verdi v qatar nhng ahln, kdr v myusluq vilaytinin srhdlri boyu, shlb iyi v amazon balzaminlrinin kollar arasndan meymunlar, plnglrin zolanda uyuyan cnnt qularn hrkd-hrkd, piik kimi orun-orun srn-srn lknin iindn trk, prezidentin shralqda itib-batan doma yerlrin, qarl kndlr
13

yolland; stansiyalarda onu, matm havalarna bnzr rkzn musiqi il qarlayr, kils znglri vurur, onu mqdds lyn sa apostolu elan edn arlar dalalanrd; prezident vaqonunun yarqaranlq kupesind oturan rhbri rflndirmkdn tr qatarn qabana ilk vvl hindular xrd, lakin vaqona yaxnlaanlar, pncrnin tozlu si arxasnda brl qalm gzlrdn, titrk dodaqlardan v salamlamaq mqsdi il yuxar qalxan ldn savay he n grmrdlr; prezidentin qolu grnmrd dey, yuxar qalxan ovucu havadan asl qalm kimi grnrd; keiki-polkovnik onu pncrdn knara kmy chd gstrrk: Ehtiyatl olun, general, siz vtn lazmsnz! - deynd, o, qrib znarxaynlqla: Narahat olma, polkovnik, bu adamlar mni sevir! deyirdi; sonra o, qatardan birbaa ay gmisin piano dillrin oxar taxta prlri il suda vals oyununun izlrin bnzr geni dairlr sala-sala zn gmiy kedi v gmi, qardeniya kollarnn rkvuran qoxusunu, ekvator salamandrlarnn, ayn dayaz yerind iylnn cmdklrinin funtini yara-yara, Allahn yadndan xm adamlarn byrndn zd. Uzaq fqd yer zndn silinmi nhng hrin yannna bnzr qrub kzrirdi. Sahild is gnn altnda yanb aaran kasb kndlr grnnrd. Bu kndlrin sakinlri milli bayraq rngind rnglnmi qatara baxmaq n sahil xsalar da, prezident kayutunun illminatorundan onlar salamlayan ipk lckli ldn savay ayr bir ey grmrdlr. O is sahil ona, imkanszlq ucbatndan, bayraq vzin iri malanqa yarpaqlar yellyn adamlara, suya atlaraq gmiy qdr zn, prezidentin am sfrsi n diri pi, yaxud qula dolu sbt atdrmaq istynlr baxb kvrl-kvrl iini kir: - Bir baxn, kapitan, onlar mnim ardmca zr! Onlar mni sevir... - deyirdi. Dekabr aylarnda, Qraib lklrin yaz glnd, o z karetind da yolu boyu, dan lap kllsind ucalan binaya qalxr, orda, bir-iki gec dnyann mxtlif lklrindn qovulan diktatorlarla, mxtlif lklrd taxtdan salnan millt atalar il uzun illr bundan vvl siyasi snacaq verdiyi adamlarla domino oynayrd. Burda, bu binann artrmasnda daln vcudlaryla kreslolara yayxanan bu boboaz qurumsaqlar, onun rhm klgsi altnda qocalb qartya-qartya, gnlrin bir gn ardlarnca gln gminin, onsuz da onlar vvlki yerlrin - z krslrin aparb xaraca glck bard illziyalara dalrdlar. Bu snacaq, lklrdn qovulanlarn say oxalandan sonra tikilmidis d, general n bu adamlarn hams bir adam idi, onlarn hams generaln yanna eyni cr shrin ala-torannda, gec kynyinin stndn, nec gldi yinlrin keirdiklri parad geyimind, bir lind, dvlt xzinsindn rpdrd pulla dolu sandq, o biri lind, iin orden-medallarn, shiflrin qzet mtnlri yapdrlan khn dftrxana kitablar v fotoalbom doldurduu anta il glirdilr. Millt atalarnn hr biri bu albomlar, hadtnam vzin generala tqdim edrk, dodaqalt: Baxn, general, - deyirdilr burda mn hl leytenant rtbsindym, bu is artq prezidentliy yenic qdm qoyduum vaxtdr, burda is prezidentliyimin on altnc ildnmn qeyd edirlr, amma burda... Lakin general n tz gln, n d onun hadtnam vzi, ona tqdim etmk istdiyi alboma mhl qoymurdu, nki bel hesab edirdi ki, v bu hesab etdiyini d hr yerd ucadan deyirdi ki,
14

taxtdan salnan prezidentin xsiyytini tsdiq ed biln yegan lyaqtli snd onun lm bard hadtnamdir. O, hr gln yalnz mvqqti, az bir mddtd gldiyi ntic bard tmtraql, frlm nitqin nifrtl qulaq asrd: Birc o anacan, mnim generalm, xalqm mni yenidn geri aranacan! Lakin, general gzl bilirdi ki, btn bunlar bo szdr, adi rnilikdir, siyasi snacaq alman qbul olunmu qaydasdr! O, onlarn hr birindn, n birinci glndn axrncya kimi, eyni eyi onun ny gr taxtdan adn, onu arann, bunu niy eldiyini, vaxt il onu yxann znn d bir gn yxlaca bard dediklri eyni mzmunlu mtni eidirdi. Guya bu zrramalar anlamrlar ki, siyast, ilk vvl kiilik tlb edir, guya qanmrlar ki, hakimiyyt, bel bir eydi ki, it getdis, ip d ldn xr v daha sarsaq illziyalarla yaaman yeri yoxdu! Bir-iki ay general, tzglnin ban qatmaq mqsdi il, o biri bizim generala son sentavosunu uduzanacan prezident saraynda domino oynad, sonra gnlrin bir gn tzglni dniz alan pncrnin qabana gtirib isti, kvrk szlrl hyatn puluundan dand: Bu, hyat deyil, badan-ayaa chnnm zabdr, sizi inandrram! Lakin Allah bir trfdn balayanda, o biri yandan ar. Bir baxn, qayann bandak o evi grrsnzm? Dalarn zirvsin iliib qalan nhng okean gmisini grrsnzm? Bu gmid sizin n gzl kayut, iql otaq ayrlb. Orda yax yedirdirlr... orda sizin oxlu asud vaxtnz olacaq... orda z hmdrdlrinizl istiraht edcksiz... orda dniz alan gzl artrma var!.. O z d bu evd, bu artrmada dinclmyi xolayrd v burda bu vecsiz adam ynann iind domino oynamaqdan ox, z vziyytinin stnlyndn hzz ala-ala, bu adamlardan biri olmadna gr gizlic sevin-sevin, bu vecsiz varlqlara, bu arsiz insan bataqlna baxb bir az da gzl yaamaa shrin erkn anda dm sprn ivli cananlar, ayaq barmaqlarnn stnd gzgz izly-izly, cann qdqlayan irin xyallar hqiqt evirmy, gnah dolu arzularn doyuzdurmaa alrd. O, qzlarn yataq otann spesefik qoxusundan cua glir, onlar ev boyu izlyir, xlvt dnd, xoruz toyuu qamarlayan kimi, qamarlayb knc salrd. Onda evin qaranlq knclrindn aq-aydn qaqqlt sslri eidilirdi: Siz lap quldursuz, mnim generalm! Qocaldqca lap orgz olursuz! Lakin, sevgi dqiqlrinin bitmyi il, generaln qm dryasna batma bir olurdu v o, bu qssni canndan xarmaq n harasa xlvt bir yer kilib oxuyurdu: Ah, yanvar ay! Bir bax: snin pncrnd mnim qmim edam edilir! Bu bahar he bir thlkli lamt hiss olunmurdu, bd xbrlr eidilmirdi v o xalqnn sdaqtin o qdr arxayn idi ki, z tor yellncyini anas Bendisyon Alvaradonun yaad mmlktin hytnd, hytin uzaq, tnha bir kncnd asaraq canzn siesta saatlarn burda, tamarinlrin klgsind, keiksiz-filansz, yellnckd tk-tnha uzanb yelln-yelln keirir, yuxuda, sarayn yataq otann divarlar rngind sularda zn syyah balqlar grr, Vtn - n gzl uydurmadr, anacan! - deyrk kks trrd. Anas yegan adam idi ki, ona qoltuundan tr iyi gldiyini dey bilrdi. Siestadan sonra o, z iqamtgahna,
15

dnyadan raz ovqatda, mczli qraib baharndan, yanvar mkmcindn doyub sakitlrk qaydrd. Bel vaxtlar Vatikan sfiri Roma papasnn gzn yatrd. Odur ki, sfir tez-tez, ox vaxt da axamst nunsisid onun yanna glir, bir fincan okaladla peenye yey-yey, bizim general, katolik kilssinin auuna qaytarmaq, onu yenidn xristianla domaladrmaq mvzusunda kvrk shbtlr aparrd. General is glmkdn uuna-uuna ona deyirdi ki, gr Allah-taala, siz deyn kimi, bykdrs, onda mnim xahiimi ona atdrn, qoy mni bu qulaagirn murdar ilbizdn uzaq elsin sonra kynyini bana siyirib qarnn gstrrk: qoy bu kpdn canm qurtarb, artq havan iimdn xarsn. Lakin papa inadkar idi, z dediyindn l kmirdi, yen dn-dn israr edirdi ki, hr eyi yaradan Allahdr, btn dyrlr mqdds Ali Ruhdan trnib. General is vvlki mz il: Bart bouna iltmyin, mqdds ata, - deyirdi. Mn al qoyman mnas yoxdur, onsuz da mn el siz deyni elyirm, daha n istyirsiz?.. Lakin onun, duoun krfz kimi sakit qlbi, xoruz dyn baxmaq n gldiyi uzaq bir hrd birdn-bir riqqt glmidi. Dylrin birind vhilmi xoruz, z rqibinin ban boazndan qoparb lzztl dimdiklmy, srxo orkestr qalibin rfin tntnli tu alanacan, gzn qan tutub aznlaan camaatn gz qabanda yemy balad. General dy meydannda ba vern bu hadisni ns pis bir lamt kimi, onun z bana gl bilck inc bir iar kimi yozdu. O bunu bir ann iind hiss eldi v sgrlr, sms alan musiqiini hbs etmyi mr etdi. Musiqiini tutdular v bel mlum oldu ki, onun yannda silah da varm v o, camaat xa trf axanda, bu silahdan generala at aacan byk ignclrdn sonra boynuna ald. Mn bunu o dqiq baa ddm, - general dedi baa ddm ki, ati o amald! Ona gr ki, mn hamnn gznn iin baxrdm, ham da mnim gzmn iin baxrd, birc bu yaramazdan, bu bdbxt ktbeyindn savay. zn yana evirib guya z n sms alrd. O gndn general yen qorxu hissi izlmy balamd. Hrnd general yax ba drd ki, slin qalsa, msl he bunda da deyildi, onu qorxudan, he d xoruz dynd ba vern hvalat deyildi. Thlksizlik xidmtinin, narahatlq n he bir sasn olmad, hr eyin z qaydasyla getdiyi bard qti byanatlarna baxmayaraq, o, hr gecsini sarayn qaln divarlar arasnda dhtli qorxu iind keirirdi. El Patrisio Araqones d mhz burda kara gldi! O, Patrisio il yerini dorudan-doruya dyidi. Onu z xsi qabndan, z yediyi yemklrl yedirtmy balad. Yni ki, idi gr yemy zhr qatlbsa, bir yerd lsnlr. He olmasa tkc lmyim. - general fikirldi... ndi hr ikisi saray otaqlarnda bo-bouna veyillnir, fil lriplrini andran izlri bilinmsin dey, ancaq yumaq xallarn st il yeriyir, yuxulu dnizdn iri szln yamtl mayak inn ii il sanki zrdlr. Dniz dab kkryir, mayak iq sar, limandan uzaqlaan gec gmilrinin ayrlq fiti sahil boyu kzrn tzyin tstsn qarb pncrlrdn iri dolurdu... Ya da hr ikisi zc sentyabr axamlar shrdn-axamacan pncrnin qabanda dayanb, lindn bir i glmyn aiqlr kimi qaranqular sayrdlar.
16

General canl hyatdan o qdr uzaqlamd ki, real hyat haqqnda tsvvrlrini el itirmidi ki, min bir ziyytl zn tay dzldib, eyni mqamda gah orda, gah burda grn-grn, mumiyytl, mvcud olub-olmadna camaatda bh oyanaca alna bel glmirdi. Bzilri htta onun letargiya yuxusuna getdiyindn bhlnmy balamdlar. Qarovulun iki df oxaldlmasna, prezident sarayna he kimin girib-xa bilmmsin baxmayaraq, deyirdilr ki, guya kims sarayn iin d bilib v guya kims orda ii l qula dolu qfslri, mqdds ndn su in inklri, tirli qzlgl kollar arasnda yatan czaml, iflic xstlri grb... Onda btn mmlkt drin skut iind donmudu, gnortadan sonra sbhn alacan gzlmy balamd. nki falnn suyla dolu lyn baxb dediyi kimi, onun z cli il, z yoran-dyind, yuxuda ldy bard ayilr gzmy balamd v deyirdilr, yksk rtbli mmurlar bu lm xbrini ona gr gizldirlr ki, aralarnda bzi qan iyli msllri hl ayrd ed bilmmidilr. O, yaxn gnlrd taleyind n is ba vercyini hiss ets d, btn bu shbtlr hmiyyt vermirdi. Hrdn bir, vvli-axr bilinmyn domino oyununu yarmq ksib general Rodriqo de Aqilardan sorudu ki, dostum, vziyyt mumiyytl necdir?, onda o biri: Hr ey z limizddir, mnim generalm, lkd sakitlikdir, - deyirdis d, o, canna yeriyn qorxudan azad ola bilmir, sarayn, mal tzyindn qalanan qramt ocaqlarnda, bu ocaqlarn fi dillrind n is daha qramtli lamtlr axtarr, z taleyini grmk n suyu kilmi khn quyularn dibind gzir, oralarda da he n tapmayanda, hycandan titry-titry anas Bendisyon Alvaradonun yanna bir vaxtlar, hytind bitn tamarin aaclarnn srin klgsind yelln-yelln tmiz hava udduu evlrin yollanrd. Qoca olsa da, hyat eqiyl alb-yanan anas da khn yellnckd onunla yana oturub, tmiz havadan uda-uda yellnir, yan-yrsind hrlnn toyuq-ccni, tovuzquular qardal toxumu il yedirdir, o is a, hrm kreslosuna yayxanb lyapasyla zn yellyir, ona lvan rngli soyuq meyv irlri gtirib: in, srinlyin, zat-alilri - deyn ucaboy, qarabuday qzlara kdrl baxr, anasna demk istdiyi, lakin dey bilmdiyini ryind fikirlirdi: Ey mnim ziz anam Bendisyon Alvarado, sn bilsydin ki, mn daha bu dnyayla bacara bilmirm, artq tknmim, canm gtrb bu mqqtdn he zm d bilmirm hara qamaq istyirm!.. Bu ah-tuxun sl sbbindn xbrsiz anas da el bilirdi ki, olunu inilddib iini kdirn, bu qaran qzlard. Odu ki, axam dn kimi, hrin iqlar yanar-yanmaz, o, gizli yolla z yerin - saraya qaydr, qaranlq dhlizlrdn orun-orun sivi-sivi, qarovulun addmlarna diqqt ksilirdi. Qfildn onunla zbz xan qarovul is gmrah ssl: Hr ey z qaydasndadr, zat-alilri! Tam sakitlikdir! - dey hesabat verirdi. O is gzl bilirdi ki, onlar bunu vzif borclar kimi, qeyri-iradi deyir, onu da, zlrini d o sbbdn aldadrlar ki, onlar da onun kimi qorxurdular. Bu el bir grgin dvr idi ki, he kim znd inam hiss elmirdi, amma ham da yalandan deyirdi ki, hr ey z qaydasndadr. Onu rahat yaamaa qoymayan, an-hrtinin lzztin zhr qatb hakimiyytin zndn bel iyrndirn d mhz el bu inamszlq, bu anlalmaz xof idi. Hr ey d hmin o tarixi hadisdn sonra, o lamtdar xoruz dyndn sonra balad! Geclr o, quru dmnin stnd uzanb, yuxusuzluqdan gz aca-aca, hardansa uzaqdan - kasblarn toyundan eidiln
17

musiqinin n vaxtsa onun yasnda da belc hvsl alnacaq barabanlarn, gec saat ikid mdnlr ourluq mal dayan becid gminin sahildn uzaqladqca verdiyi asta, ayrlq fitinin ssin, shr yaxn kaz kimi sklb alan qzlgllrin xltsna qulaq asr, bdni soyuq tr basa-basa iini kir, birc dqiq bel olsun, fikrini yayndra bilmirdi. Hanssa gizli duyusu, gecnin havas, anasgildn qaydarkn, kd rastna xanlar ona ox ey deyirdi. Hmin gec is ev qaydarkn o, k boyu axan ktlni, taybatay alan pncrlri, hrin qeyri-adi canlanmasndan hycanlanb dekabr smasnn mavi nginliklrind uan qaranqu qatarn grd v hr eyi bir az da aydn grmk n karetin prdsini aralayb z-zn: Mn ziyyt vern, bax bu idi, ana! zb ldn salan bu idi! Axr ki ba verdi! - dey fikirldi v el hmin an da, dekabr gynn baharsaya bllur i iind zn rngbrng arlara qrmz, yal, sar, mavi rngli saysz-hesabsz nhng portaallara baxdqca znd cayib bir yngllk hiss eldi. Sonra qfildn n oldusa, hrkm qaranqularn arasndan gy qalxan arlarn hams birdn-bir sssizc partladlar minlrl rngbrng vrqlr hrin stn spildi v ovunun sprb havaya datd xzl kimi havada hrlndi. Prezident karetinin srcs, qarmaqarqlq idi dey, atlarn ban geriy dndrib izdihamn iindn knara srad. He kim d bu karet fikir vermdi, tanyan olmad, nki hamnn ba vrqlr qarmd. Camaat vrqlri gyd tutur, ayaq altndan yrdlar, ham bir adam kimi yrd, mnim generalm! Vrqlrin mtnini brkdn-brkdn eyvanlardan oxuyurdular, dnglrdn: Rdd olsun zlm! Cllada lm! - sslri eidilirdi. Htta saray qarovulunun sgrlri bel, dhlizlr ylb bu qiyam vrqlri brkdn oxuyurdu: Bir srlik despotizm qar mbariz aparan milli v sinfi birliy eq olsun! Satqn arvada qar mbariz aparan vtnprvrlrin birliyin eq olsun! Rdd olsun, korrupsiya! Bsdir qan tkldy! Rdd olsun quldurluq! Btn lk minillik yuxudan ayld hmin bu dqiqlrd n dhtli xbri o, karet tvlsind ald: Mnim generalm, Patrisio Araqones zhrli oxla yaralanb! Bir ne il vvl, axamst, ovqatnn tlx vaxt, bekarlqdan darxb zldyndn, Patrisio Araqones, dmir ah atb talelrini yrnmyi tklif elmidi. Pulu ataq, - demidi gr qartal z ds, demk birinci sn lcksn, yox, gr o biri z ds, mn. Patrisio Araqones is pulu atmaqdan imtina edib demidi ki, idi, lmli olsaq, bir yerd lcyik, pul atman da he bir xeyri yoxdu, udan, uduzan olmayacaq. Bym unutmusunuz, pulun hr iki trfin prezidentin profili dylb? Onda general ona, talelrini dominoda snama tklif etdi: iyirmi oyundan ox udan sa qalacaq. Mn raz, - Patrisio Araqones dedi byk mmnuniyytl, lakin bir rtl, mnim generalm! Mn, sizi udmaq hququ verilmlidir. Bu hquq ona verildi v onlar oynamaa baladlar. vvllr udmaq qadaan edildiyin gr generala uduzan Patrisio Araqones, iyirmi oyunun iyirmisini d dalbadal uddu, bu iyirmi grgin tutumann zntsndn trlyib soyuyan zn silrk, iini kdi: N etmli, mnim generalm, tssf ki, mn d lmk istmirm?!.. - dedi. Onda general dominolar taxta qutunun iin sliqyl sra-sra ya-ya, uaa drsi baa salan mllim tbiriyl, znn d, llxsus da domino oynuna gr zorla lmy
18

hvsi olmadndan, vaxt atanda, z lm il, z yoran-dyind, prezidentliyinin lap ilk gnndn onun taleyini, su lynin baxb oxuyan grc fal qadnn dediyi kimi, yuxuda lcyindn bnd-bnd dand. Amma, bir yana baxanda, - dedi - bir az da yax fikirlsk, yen he n dqiq deyil, nki mnim anam Bendisyon Alvarado mni ona gr domayb ki, gec-gndz suda ngll yazlanlar oxuyum. Mn - hkm vermk n doulmuam. Bir d, mn sn deyilm, el zmm v Allahna kr el ki, btn bunlarn hams zarafatd. Onda bu zarafatn he d adi zarafat olmad onun alna bel glmmidi, yatsa, yuxusuna da girmzdi ki, yaxn bir vaxtda lm pk hqiqtn d onlardan birinin payna dck. El d oldu. O, Patrisio Araqonesi otanda, lmqaba ignclr iind qovrula-qovrula tapd. Xilasa mid yox idi, oxun zhri hddn artq qat idi. ri girnd, Patrisio Araqonesi el kandardan, romallar kimi, li bann st salamlad: Eq olsun, igid! Sonra canvernin yatana ylib, ynglldirici dava-drmandan xsty qaqla iirtmy balad. Patrisio Araqones is generaln bu xidmtlrindn imtina elmdis d, ona zrr qdr minntdarln da bildirmdi v drmann nvbti qan udandan sonra ryindn kenlrin hamsn birnfs ddi: Mn sizi bu murdar dnyada mvqqti tk qoyub gedirm, mnim generalm... ryim damb ki, sizinl chnnmin yeddinci qatnda grcyik... Mn - ardan ip kimi grilib dynlnmi, zhrli ox qatndan keib ldrlmn birisi, siz is, llriniz banzn stnd, znz soxmaa yer tapmrsz, aq dandma gr zr istyirm, mnim generalm, hr eyi olduu kimi deyirm... ndi daha dey bilrm ki, sizi he vaxt sevmmim, sizs, ny grs beyniniz yeritmisiz ki, guya mn sizi sevirm... Yox, mn hmi siz nifrt elmim... Azadlm sizin ucbatnzdan itirdim... kefim istyn kimi veyillnmy da imkan vermdiniz... o vaxtdan hr gn Allaha yalvarrdm ki, siz lm versin, ziyytli, ya yngl bir lm, frqi yoxdu... tki sizdn canm qurtarsn, tki siz mnim ac taleyimin czasn ksiz... ax bama daha n oyun amadnz?.. Taxta kicl dy-dy dabanlarm xurd-xil elyib ayaqlarmn altn z ayanzn gnn saldnz ki, sizin kimi ayam sry-sry gzim... qarnmda i ml glsin dey, byrm km qy il dediniz, yazb-oxuma yadratmaq, bildiklrimi unutdurmaq n mni skipidar imy mcbur edirdiniz, nki znz yazboxuma bacarmrdnz... yazq anam is mn savad vermkdn tr n qdr ziyytlr kmidi!.. ox-ox rsmi yerlr, paradlara z vniz mni gndrmkl guya znz, dn-dn dediyiniz kimi, daha vacib, vtn n daha zruri ilrdn tr qoruyurdunuz amma yox, siz mnim ona gr oralara gndrirdiniz ki, hr yerd, lap o dlr gzllik msabiqlrind d hanssa fahinin bana tac qoya-qoya, qfil clin sni hardan, hans trffdn haqlayacan fikirlnd, n qoaq adamn da canna vicvic dr... aq dandma gr mni balayn, mnim generalm... Lakin general, Patrisio Araqonesin hyaszlndan ox nakrly sbildirdi: V btn bunlar sn deyirsn? mr boyu burda ah kimi yaayan, mrm boyu he ks qymadm ona verdiyim adam deyir?!.. Mn ki, z arvadlarm da snin ixtiyarna vermidim!? Burda Patrisio Araqones, onun szn aznda qoydu: Bu bard lazm deyil, mnim generalm. Bu bdbxt qadnlar, bu zabke analar, inyi
19

boazlayan kimi, yer yxb iini grmkdns, axtalanmaq yaxd. Kl gln inkdn bunlarn birc frqi odu ki, inklr o mqam fnxrb mouldayrlar, bunlarsa, l glmyn, qupquru dallarn sninn dikldib, zlri vecsiz zlrl kartof soyur, ya da yaxndaklar haylayb, haqq-hesab bitncn, ocaq stnd qaynayan dy sy yanmasn dey ona gz qoyma taprllar... Bu heyvrliyi tkc siz mhbbt adlandra bilrsiz, mnim generalm, nki bundan savay ayr bir ey grmmisiniz aq dandm n zr istyirm! Burda general dzmyib bard: Sus! Mumla, zrrama! Yum azn, yoxsa gec olar! Lakin Patrisio Araqones tmkinl, sakit-sakit szn davam edirdi: Yox, mn susmayacaam, mnim generalm... daha bundan sonra siz mn neyly bilrsiz?.. ldrcksiz mni? Mn onsuz da, demk olar ki, artq lmm... ondansa hqiqtin zn dik baxma yrnydiniz mqamd, mnim generalm... he vaxt, he kimin demdiyini, amma hamnn fikirldiklrini dinlyydiniz... ax, siz, yalnz eitmk istdiklrinizi deyirlr, ba yib ayaqlarnz yalaylar, ciblrind is top-tfng gzdirillr... slind, bu smimiyytim gr siz mn tkkr etmlisiz, mnim generalm... sizin ki, yaznz gln yegan adam mnm... el mnim d siz yazm gldiyi kimi, bu dnyada he kimin siz yaz gl bilmz... nki taleyin hkm il, demk olar, el mn d sizin znzm ax, mn sizin kiz taynzam?!.. Odu ki, mn, o birilrin rk elyib siz dey bilmdiklrini, irilrind saxlayb gizldiklrini btn smimiliyiml deyirm... msl burasndad ki, mnim generalm, sizdn prezident xmaz... slind d, he kim sizi qanuni prezident hesab elmir... siz, prezident kreslosunda ona gr oturmusunuz ki, sizi ora ingilislr oturdub... onlardan sonra da amerikallar, z zirehli gmilrindn atdqlar bir ct dadc yumurtayla dstklyiblr sizi... ax, btn bunlar mn gzml grmm, ax, hr ey mnim yadmdad... Qrinqo stnz mxrb: Qurtard! ndi bu murdar fahixanada tm-tkc qal! Grk, bizsiz neylycksn?! - deynd siz qorxudan banz itirib, bck kimi ora-bura qadnz... V o vaxtdan siz kreslodan ona gr dmdiniz v dmk fikriniz d ona gr yox idi ki, sizin n bu, sadc olaraq, qeyri-mmkn idi... Qorxu! Msl burasndad... Boynunuza aln, mnim generalm, siz gzl bilirsiniz ki, ky adi adam kimi xsanz, camaat stnz quduz it kimi atlb, Santa-Mariya-del-Altardak ktlvi qrnn, qala zindanndak canavarlarla iy t vzi, diri-diri atlan dustaqlarn, yerd qalanlarn gznn odunu almaq mqsdil diri-diri drisi soyulub aillrin gndrilnlrin vzini xacaqlar... Patrisio Araqones belc uzun-uzad danadana, tb kemi incikliklr kissindn bir-birinin ardnca saysz-hesabsz dhtli xatirlr xardqca, el bil bu murdar rejimin qurbanlarnn ruhuna dua oxuyurdu qfildn o susdu el bil qzmar yaba il ialatn oydular, ryi az qald dayana... sonra zn glib asta-asta, thqirsiz-filansz, yalvar dolu ssl davam eldi: Mnim generalm ... bu gzl mqam ldn buraxmayn, mniml birg ln... sizin n n yaxs lmkdi ... ax, kim bilms d, mn bilirm... ax, mn el sizm... amma bir Allah ahiddi ki, mn bunu he vaxt istmmim ... he vaxt zmt, hrt dilmmim, vtn qhrman olmaq arzusuna dmmim... bel alnd... siz nec yaayrsz, bunu mn bilirm... sizin btn hyatnz thlil elmy gcm d atar... nki ryimin n drin gusind mn
20

el adi frn qalmam, atam kimi frnlrdn biri olmuam... Qorxmayn, mnim generalm! lm siz dnn qdr d arl deyil... O, bu szlri o qdr inamla, smimiyytl dedi ki, bizim general ona etiraz elmk n znd hirs, aca oxar bir ey tapa bilmdi, son tutmalar, son qcolmalar balayanacan arpaynn knarnda oturub, Patrisionu yataqdan yumalanb yer dmy qoymad. Patrisio Araqones qfildn qarnn ikilli qucaqlayb ardan, xcaltdn alaya-alaya: Ay Allah! dedi alvarm doldurdum, mnim generalm! General, Patrisionun bu szn ayr mnada, lmqaba qorxu kimi baa dd, amma el bu dm Patrisio dedi ki, alvarn ayr mnada yox, el dorudan doldurub. Onda general rb: Yalvarram sn, bir az dz! Vtn olu, n olur-olsun, kii kimi lmlidi! - dedis d, artq gec idi... Artq vtnprvrlik hisslrinin yeri deyildi... Patrisio Araqones dmy yxlb son titrtmlrl, ayaqlarn yer dy-dy, gz ya v ncis iind abalayrd... O, Patrisionun meyidini iclas zalnn yanndak gizli yataq otanda z llriyl yudu, ynind n vardsa, hamsn soyunub meyidin ynin geyindirdi, z is lpaq qald. Qarnn saxlayan brezent qayn da xarb Patrisionun qurana balad. Uzunboaz kmlrini soyunub Patrisionun ayaqlarna geyindirdi, qzl mahmz uzunboazlarn sol taynn dabanna brkitdi. Btn bunlar da z tnhaln drk ely-ely, ar kdr iind, bundan sonra daha tnha keck hyatnn acsn duya-duya eldis d, bu kdr onu he d karxdrmad, meyidl apard mliyyat boyu, zndn birc dn olsun, iz qoymad, bir vaxt grcfal qadnn suyun aynasna baxb dediyi szlr - qulluqularn onun lsn hans vziyytd tapaca da yadndan xmad. Onu, hl o vaxt fal qadn deyn kimi, z tbii lm il ldy vziyytd orden-medalsz hrbi shra geyimind, uzunboaz kmsinin sol taynda qzl mahmz il dmd zqoylu, zn baln iin basan kimi, ovuclarna basb uzand yerd tapmalydlar in qribsi is o oldu ki, he n onun gzldiyi kimi olmad, he kim onun ldyn tsdiq elmdi, rejimin sadiq qalanlar sbrl nyis gzlyir, xlvt mvrtlr aparr, aralarnda n is gizli razlamalara glirdilr. stlik, onun lm bard gzn aylrin qarsn da ny grs alrdlar, bizim hammz inandrmaq n ki, generaln anas Bendisyon Alvarado yasl deyil, arvad al-veri yerlrind grnmy mcbur elyirdilr ynim gll paltar keirib mcbur eldilr ki, lazm oldu-olmad, lli cr ncq-mncq, qu llkli lyapa, daha ayr zir-zibil alm, senyor, yni ham grsn ki, he bir drdim yoxdu, guya xbxtm... Ha deyirdim ki, a bala, indi bazarlq vaxt deyil, matm vaxtd, indi lk gz ya iind boulmald. Ax, mn mslnin n yerd olduunu bilmirdim, el bilirdim, ln olumdu, bunlar is, bu hrbiilr, durduum yerd, foto-klimi kirdilr, k-k d mni mcbur elyirdilr ki, glmsyim, z d deyirlr ki, vtn namin bel lazmd, senyora! Hmin dqiqlr general xlvt otanda gizlnib hycan v aqnlqdan zlzl, zn yeyib-tkrd: Ny gr, lnt eytana, mnim lmmdn sonra bu dnyada he n dyimdi? Ax nec ola bilr ki, gn el vvlki kimi batr, xr, he yanda bdrmir d? Ax niy, ay ana, niy, bazar gn el bazar gn qaydasyla keir brk d, mnim salmdak kimi, yeri-gy yandrb-yaxr? General bu suallarla zn zrd ki, bu vaxt liman qalasnda topdan at ald,
21

kils znglrinin sslri hri brd v bir srlik rzalt yuxusuna getmi hr bu ss aylb el bil alxaland, qarmaqarq, ss-kyl izdiham sarayn trafna axd... Onda o, gizli yataq otann qapsn azca aralyb ordan, iclas zalnn tn ortasna qoyulub trafna yanar amlar dzln cansz bdnini, btn xristianlq tarixind ba vermi lm hadislrindn - Roma papalarnn csdlrindn d gzl bzdiln csdini grd gllrin iind aaran pudral siftin, boyal dodaqlarna, orden-medallarn arlndan kn sinsinin st arpazlad smkl llrin, bir vaxtlar kimins gylr general n zndn uydurub dzltdiyi hr trfind on db gncik yanan, oyuncaq kraln ldqayrma xncrin oxar gdk qlnc taxlm qundana, parad libas geydirilmi bdnin baxdqca iini xcalt v dht hissi brd. n qribsi is, bu ldqayrma qlncn, btn llri ba-ayaq elmsiydi. Bu gdk qlnca gr hr bir ey hakimiyyt mhtmliyinin btn rmzlri, ar hznl yas mrasimi, hrbi tltiflr v sair oyuncaq qlnc kimi clz grnr, hr ey z zmtini itirib adilir, tabutda yatan adamn bdn llriyl qrib bir uyunsuzluq yaradrd. O is mr boyu zn kii, stlik, hrb adam hesab elmidi odu ki, csd baxdqca, sbilir, z-zn: Yni bu mnm? Lnt eytana, ola bilmz! dey fikirlirdi. Ard-aras ksilmyn, ucu-buca grnmyn adam axn cnaznin bana dolanrd Bir anlq o btn bunlarn tamaa olduunu, bu tamaann mkrli mqsdini unudub, zn z lmndn thqir olunmu v alaldlm hiss eldi v aznn iind dn-dn: Bu ki, daltsizlikdi, lnt eytana! - dey tkrar ely-ely, onu lm bilib bura gln adamlarn davranna gz qoya-qoya, z-zlynd bir sra msllri gtr-qoy elmy balad. O, bir oxlarnn zn itirib kmksiz vziyyt ddyn grdkd rkdn sevindi, onu itirdiklrin gr z hyatlarndan siln biarlrin halna acd, bunun ardnca is nfsini iin qsa-qsa, bura, onun hqiqtn lblmdiyini, cnazd uzanann o, yoxsa ayr bir ks olduunu, mumiyytl, btn bunlarn oyun olub-olmadn yrnib bilmk n glnlrin hrktlrini izldi. Cnaznin nnd donuxub qalan, csdi hrbi salamla rflndirn qoca veteran, tabutun zrin yilib, mrhumun zyndn pn, qolu qara matm sarl kiini, cnazy birc gl qoyan utancaq litsey tlbsini grd v onlar yaddanda xsusi bir yer hkk eldi. Onlar, bir d balq satan arvad. Balqsatan arvad, aznacan balqla dolu sbtini dmy buraxb, zn csdin stn atd, pudral-boyal meyidi qucaqlayb, ssi zal bana gtr-gtr: lahi, indi biz neylycyik?! deyib brkdn-brkdn rd O lb! O ldr! Onda ham xsn-xsn pldad, xosunlad: Grdnz, bu odur, onun zdr! zd ki, var! lb! - Bu, odur! Odur! Odur! - dey Armas meydannda gnn altnda yanb qarala-qarala cavab gzlyn adamlarn bir-birin trdy bu xbrdn sonra kils znglrinin ssi ksildi v qfildn, vvl kilsnin, sonra trafdak btn kilslrin znglri dini bayramlarn mqdds rnbsind olduu kimi, n znqrovlarla cingildmy balad havaya pasxa finglri atld, salyut finglri buraxld, tbillr alnd v o, bilrkdn susub knara kiln qarovulun yanndan tb sarayn divarlarna drmaan, pncrlrdn iri doluan qiyamlarn dstlrini grd onlarn, cnaznin nnd duranlar dynkl
22

qovduqlarn, meyid sarlb alamaqdan doymayan balqsatan arvad dmy yxmaqlarn, meyidi skkiz dd pzvng gl lnginin iindn dartb xardn, ayandan tutub pillknlr boyu srtly-srtly msxry qoyduqlarn, pilkni drb harasa bir az da aa aparmaqlarn grd... Qalanlar is ii naz-nemt dolu kdr saray talan elmy, llrin keni dadb mhv elmy baladlar qotika slubunda ylm krpicli stunlar skr, qu qfslrini, vitse-kraln tacn, royal pncrlrdn aa tulazlayr, namlum cngavrlrin kl ylm vazlar yer rpb sndrr, myus gmilrd xumarlanan gzllr tsvir olunmu qobelenlri yrtr, yepiskoplarn, qdim dy geyimlrind tsvir olunan hrbilrin portretlrini, mhtm dniz mhariblri tsvir olunan killri od vurub el yandrrdlar, el bil bununla bu mnfur hakimiyytin axrna biryolluq xrdlar. Hr eyi el dadb skrdlr ki, glckd bu qan anan yada salmaa bel birc iz qalman. Btn bunlar o, z gz il grd, sonra zn pncrnin qabana atb, rivlrin bal taxtalar arasndan, ld ba vernlri, hr eyi skb mhv elyn bu dadc dalann haralaracan gedib xdn z gzlri il grd El bu an, bayaqdannan maahid eldiyim btn bu mqqtlrdn szlayb qan alayan gzlriml daha dhtli mnzrlri, misli grnmyn yaramazln v nakrlyn bariz nmunsini grdm, ana... Bxtvrlikdn alllarn itirmi arvadlarm dingildy-dingildy evimi atb gedirdilr. Hl bu bs deyil, zlri il fermann inklrini, sarayn mebelini, snin bsldiyin ptklrin baln da vedrlrl dayb aparrdlar mn z balalarm - qazan qapaqlarn gm qaqlarla tbil kimi alan, brnc lynlri bllur gldanlara vurub cingilddcingildd: Atam lb, yaasn azadlq!.. - deyib ulaa-ulaa trpdn nlik dzldn bu alayarmq kklri z gzlriml grdm Armas meydannda qalanan tonqalda yanb kl dnn portretlrimi, litoqrafik tqvimlri grdm! O, hamnn zhlsini tkm, hr dqiq, hr addm camaatn gzn dynk elmi portretlrinin alb yanmana, sonra yen z bdnin baxd. Bdnini indi d fayton yolunun ortasyla - orden-medallar, qzl qaytanalar, mxmr gdksi, balaca qlnc, paqonlarnda, gylr generalnn qruba enn gnlri il bir yol uzunu sryrdlr Bax gr, ana, gr mni neyldilr - dey o, aznn iindc pldad v k boyu, bir ucdan meyid tprn camaatn sulu tprcyini btn vcuduyla, drisinin hr toxumasyla hiss eldi, eyvanlardan tpsin tkln sidiyin funtini duydu, bdnini ac xcalt tri basd, sonra getged bu xcalti dhtli qorxu vz eldi; onu aqqalaya da bilrdilr... Onda tini itlr gmirckdi, bdnini qara-quzun dlik-dlik elyckdi v btn bu msbt, bu bayram nliyinin - onun lmn qurulan nliyin gurultulu tntnsi olacaqd! Bu dhtli bayram qasras sovuub gedndn sonra ota, ld alnan mxtlif musiqi sslriyl doldu Klk sms d, musiqi sdalar hrin drd bir yanndan axb iri dolurdu o z tnha, xlvt otanda gicllnir, milklri havada tutub ovcundaca bour, qulana qonub fikrini cmlmy mane olan mmalar da belc, ovcuna sxb ldrmy alr, fqd kzrn yannn ina, yal i dqiqd bir yanb sn-sn pncrnin taxta millrindn iri szlrk, onu zolaql plng oxadan mayaka baxr, ldn eidiln sslr diqqt ksilir, hyatn qaynar nfsini, onsuz ken
23

gndlik hyatn fvqlad lm adilib, yz-yz illrin minlrl lsnn adi lmn evrildikc, dinclib, rahatlanb zn qaydan hyatn havasn duyur, tdricn adsz-nvansz bdiyyt bataqlnda riyib yoxa xdn hiss elyirdi. Bu mqam o, lmnn stn mxrb: til chnnm, adamaoxamaz! - dedi v xlvt otandan bu fikirl xd ki, artq vaxtd, gizlnmyin he bir mnas yoxdu. Ayan sry-sry, sklb dalm zallarn ii il, l gllrin, am yannn iyindn ba atlayan qaranlq xarabaqlarla gzib-dolad, nazirlr kabinetinin iclas salonuna atb qapn itldi v tstdn gz-gz grmyn bu qaranlq otaa daxil oldu. Uzun, qdim stolun traf xrltl adam sslriyl uuldayrd... Dnndn bri axtard, grmk istdiyi adamlarn hams buradayd. Federasiya urunda qazandqlar qlbni pula dyin liberallar, onlardan bu qlbni satn alan konservatorlar, yksk rtbli generallar, nazir, arxiyepiskop v sfir notpern, ham buradayd, ham! Ham bir tld! Bir ne dqiq vvl bu adamlar z ln xlaryla hamn bir srlik despotizm qar mbarizd birliy arrdlar, amma zlri mrlri boyu btn ilrd ona zy tutmudular. ndi balar btn bu murdarla o qdr qarmd ki, gzlri el qzmd ki, he biri o dnyadan xortlayb gln prezidenti grmdi. Onda o yumruunu stola rpb: Demk bel?! - dedi v zrbl rpd yumruunun stola dymyi il stolun trafndaklar gz qrpmnda, r-bartyla yoxa maqlar bir oldu. Ortada siqaret kty il dolu klqablar, qhv fincanlar, arxas st aan kreslolar, bir d hrbi shra geyimli, balaca, tmkinli general Rodriqo de Aqilar qald. O, tk qoluyla otan ortasndan prd kimi aslan tnbki tstsn qovub dmni gstrrk: Yer uzann, mnim generalm! dedi ndic atfanlq balayacaq. V bizim general zn yer, ziz dostunun yanna atma gcl atdrd v Qiyamlardan biri d sa qalmamaldr! mrini xsusi dqiqlik yerin yetirn prezident qvardiyasnn qanl bayram, lm nliyi balad. mriniz yerin yetirildi, mnim generalm, l qapsndan aradan xmaq istynlri pulemyotla aszn dndrdilr, pncrdn atlanlar havada tutuldu, yaxn evlrd gizlnnlr is qumbara tstsnd bouldu. Czadan qaanlar srin sonunadk n qorxunc dmn elan olunsun! - prinsipin sasn, orda-burda sa qalan yarallar da yerlrindc gllldilr. Btn bu haqq-hesab uzananacan o, general Rodriqo de Aqilardan iki addam aralda, dmd z st uzanaraq, sbrl qumbaralarn gurultusuna qulaq asd. Kryi, hr partlaydan pncrlrdn iri dolan qrntlaryla, divarlardan qopan suvaq paralaryla dola-dola, qumbaralar guruldaya-guruldaya, dua oxuyurmu kimi, aznn iind bir nfs pldad: Bitdi, zizim, qurtard daha, bundan sonra btn mrlri zm vercym, bir kyn bel cnqr xmayacaq, sabah shr baxarq grk, bu zrltdan sonra n salamat qalb gr oturmaa bir ey qalmaybsa, bir ct ucuz ktil, dlm-deiyi tutmaa be-alt hsir, bir-iki xm-xrt da alnar, qab-qaq lazm deyil, kazarmalardakn ildrik, daha sgr-msgr d saxlayan deyilm, n sgr, n zabit, hams chnnm olsun sd mmklrin, qarmaqarqlq dnd l bir ks glmir, rklri dizlrinin stnddi kpk uann, birc prezident qvardiyasn saxlayacaam, bir onlar qocaq v namusludurlar, nazirlr kabineti-zad da qurtard nyim grkdi, birc qabiliyytli shiyy naziri bs elyr bel nazir dorudan lazmd, bir d xtti yax olan bir nfr, birdn bir
24

ey yazmaq lazm oldu, vssalam, btn bu kazarmalar, nazirliklri d kiray verrik, o pula saray da saxlayarq, indi adamdan ox. pula ehtiyac var, iki nfr d qabiliyytli quluqqu gtrrik, qoy biri biirib-drsn, yr-y elsin, o biri yuyub tlsin, inklrdn, qulardan salamat qalan varsa gr, onlara da zm baxacaam, bir fahinin d aya dymyck bundan sonra buralara, bu da o deyil ki, dqiq ba tumanlarn sivirib sgrlrin yanna cumurdular qzlgllrin altnda kpn czamllar da rdd olsunlar bamdan, babiln hquqnaslar, hr eyi guya qabaqcadan biln siyasti-alimlr d hams chnnm olsun, bura prezident sarayd, yankilrin sz olmasn, murdar fahixana deyil Patrisio Araqones d dz deyirdi, hr eyin hdsindn zm glrm, he kim d mn lazm deyil, ikinci kameta olmur, lap bel onuncusu olsun, daha lmy hazrlamram. lmk istyn lsn, boyunlarnn ardn grrlr! Btn bunlar o, dua kimi ara vermdn, aznn iind er zbrlyn tk, birnfs dedi. Bu, onun khn adti idi, hmi n tin dqiqlrd, mhariblrd iini yeyn qorxunu canndan xarmaq n fikirlrini z-zn danr, sabah glck yeni yzilliyin hans tarixinin hans saatnnsa dqiq plann qururdu. Beld el bil yeri-gy lrzy gtirn partlaylarn ssi eidilmz olurdu. Axr ki, ldn sonuncu gllnin ssi eidildi. Bu gll il axrnc yaraln ldrdlr. General Rodriqo de Aqilar pncry sar srnb ayaa qalxd, ky boylanb kims, meyidlri damaq n zibil furqonlar gtirmyi mr eldi, sonra generala sar nb: Gecniz xeyr qalsn, mnim generalm! deyib otaqdan xd. Xeyr qar, - general cavab verdi xeyr qar, dostum! ox sa ol! Rodriqo gedndn sonra o bir mddt nazirlr kabinetinin matm rngin boyanm qara, mrmr dmsi st uzanb qald, sa qolunun dirsyi bann altnda, z sol ovucunun iind, xaraba qalan otaqlarn tstsndn v qan glmlrinin ksindn qzaran ayn hray i altnda, bu gec mrn ilk qdmini qoyan uursuz payzn xzli qoynunda, xzlin yumaq laylasn dilydinly, hmikindn bir az da tnha vcuduyla yuxuya getdi. Shri gn is hr ey gzlnilmdn ayr cr oldu, dnndn bri fikirlib z-zn qurduu planlar yerin yetirmy ehtiyac qalmad. Ordu z-zn dalmd sgrlr qam, son dqiqycn paytaxtn kazarmalarnda v lknin bir ne ayr kazarmalarnda dnncn mqavimt gstrn bir ovuc zabit, knlllr dstsinin kmyi il prezident qvardiyas trfindn ldrlm, nazirlrdn sa qalanlarn hams, son dqiqycn ona sadiq qalan hkimindn, bir d lknin n yax kalliqrafndan baqa, ham xaric qamd. Maliyy msllrind d ortaya bir o qdr tinlik xmad, borc n kims, hans xarici dvlts agz ab, bogaz kmk lazm olmad. Sn dem, trfdarlar az deyilmi, onlar dvlt xzinsini qzl zklrl, bzk yalaryla doldurmudular. Ucuz ktil, dfn gn sklb-daglan uuq-sky yamamaq n kilim almaq da lazm olmad. Ona gr lazm olmad ki, lknin sakitldirilib dinc min-amanlq yaradlmas zmnind, prezident saray da brpa edilib vvlkindn daha zngin v gzl olmudu. Saray yen badan-baa ii crbcr qularla dolu qfslrl bzdilmidi. Qfslrin bir qismind acdil qaykamay tutuqular oturub: spaniya olmur, Portuqaliya olsun mahnsn oxuyurdular. Hr yer gl kimi tr25

tmiz, dnizi sliqsi il par-par parldayrd. Bu dnizi sliqsi, bu sahman iki utancaq qadnn myini bhrsiydi. Pncrlrdn iri, onun nin alnan musiqi sdalar axr, finglr atlr, dnn lmn alnan znglr, indi shraxam onun lmz bdiliyin cingildyirdi. Armas meydannn hmihazr camaat is iri hrflrl yazlm: lmnn n gn zhur edn zat-alilrini Allah hifz elsin! - arlaryla hamn lmz prezidentin trafnda sx birliy sslyirdilr. Bir szl, hyat, vvllr olduu kimi, he kimi, he nyi sni surtd nys thrik elmdn, tbii killd gndlik bayrama evrilmidi. Hr ey zzn dzlirdi. Dvlt ilri ya kimi gedir, vtn, iri addmlarla irlilyir, hkmti z bildiyi, z istdiyi kimi idar elyir, he kim ona mane olmur, el bil dmnlri d z-zn ha trfs buxarlanrd. ziz dostu Rodriqo de Aqilar z iindn raz qalmaya bilmzdi, Rodriqonun iindn general da raz idi, odu ki, gnlrin bir gn prezident qvardiyasnn qiyam vaxt xsusi amanszlq v cat gstrn btn sgrlrini sraya dzdrb, hamsna zabit rtbsi verdi, sonra da yadna dd ki, indi bu zabitlr kims mr vermlidir, bunun n d mtlq yen ordu yaranmald, ryi dizinin std olan ordu. Dxli yoxdu, o, sravi sgrlrin hamsna zabit rtbsi verib barmayla bir-bir onlarn sinsini nian alaala: Sn kapitan! Sn mayor! Sn polkovrik! Yox-yox, sn general, o birilr leytenant! Hayd, zizlrim, ordunu qbul edin! - dedi. lmn sidqrkdn yananlar da yaddan xarmad, bu qdirbiln insanlara qar duyduu cogun minntdarlq hissi btn vcudunu alovlandra-alovlandra, vida mrasimind cnaznin nnd hznl dayanan hmin qoca veteran, mhrumun zyn pn hmin o kiini axtarb tapma mr eldi. Tabutu st alayan balqsatan arvad da tapdrd v on drd ua olan bu yazq qadna oxotaql mnzil balayaraq, zavall anann n byk ehtiyacn ddi. Cnazsi st tk gl qoyan litsey tlbsini d tapdrd, onu dniziy r verrk, qzn n byk arzusunu yerin yetirdi. Bu hdiyylr v tltiflrl kifaytlnmk bilmyn kvrk qlb yalnz San-Xeronimo kazarmalarnn hytind li-qolu bal qiyamlar grnd sakitldi. Qorxudan v nifrtdn itiln yaddayla onlarn hamsn birc-birc, qddar dqiqlikl tand, sirlri gnah drcsin gr ayrd: Qiyama sn balq elyirdin bu yana ke! Meyidin stnd alayan arvad itlyib yer yxan sn idin bu yana! Mrhumu murdarlayb pilllrl, palql glmlrl sryn siz idiniz bura durun! Qalanlar bu yana! ndi gstrrm siz alaqlar! Amma czann z onu qtiyyn maraqlandrmrd, adic czayla he n hll olunmurdu. Ona o lazm idi ki, qiyama qalxan adamlarn bu hrktlrinin, meyidinin murdarlanmasnn, mumxalq narazlnn partlay yox, bir dst heyvrnin skik hrkti olduunu z-zn sbut elsin. Odu ki, sirlri xsn z dindirir, istdiyi yalan onlarn boynuna qoyub, z dillriyl etiraf eltdirirdi. sirlr is he cr he nyi boyunlarna almrdlar. Onda o, onlarn l-qolunu balatdrb, tavan taxtalarndan, tutuquu kimi kll-mayallaq asdraraq, saatlarla baaa saxlatdrrd. Bundan da bir ey xmyanda, onlardan birini qala zindanna atma mr eldi ki, timsahlar onu diri-diri paralayb yesinlr, o birilr d buna tamaa elyib hr z payn gtrsn. Bu da kar elmynd, o, hbs olunanlarn hr dstsindn bir nfr seib mr eldi ki, hamnn gz qabanda onlarn drisini soysunlar v ham, ana btninin prdsi
26

tk sarmtl, inc drilr, qpqrmz ti grnn titrk bdnlrdn kazarmann da pilllri zrin szln qaynar qana baxb hr z drsini gtrsn. Yalnz bundan sonra bu inadkar heyvrlr hr eyi boyunlarna aldlar. Boyunlarna aldlar ki, onlar pulla irniklndirib, cnazni murdarlayaraq, bazar zibilliyi il srtlmk n drd yz qzl peso veriblr. vvl onlar buna raz olmayblar, nki ona qar xmaq istmyiblr v mumiyytl, bel eylrin leyhindirlr, amma msl bel olub ki, gizli mavirlrin birind itirak elyn iki hrbi general onlar crbcr szlrl qorxudaraq mcbur elyib. Biz ancaq buna gr raz olduq, iq haqq! Onda o, rahat nfs alb: Aldadlm zaval balalar! dedi v onlar doyunca yedirdib, yatb-dinclmlrin rait yaradlmasn mr eldi, shrisi gn is hamsn yem vzi timsahlara atdrd. Bundan sonra qlbinin bh kissinin alb boalmasn hiss eldi v rahatlanb aznn iind z-zn: eytana min lnt, indi ham baa dd ki, xalqn he bir tqsiri yoxdu, xalq mni sevir! - dey-dey z yerin, saraya qaytd. Patrisio Araqonesin, bir vaxtlar qlbind qalad hycan tonqalnn son kzrtilrini tapdalayb sndrrk, ignclrin lvi bard frman vermyi qrara ald v ryind zn sz verdi ki, bu gzl mmlktd bir daha igncy yol verilmyck. Qrardan sonra btn timsahlar ldrdlr, diri-diri adamlarn smklrini sndrb ydn ignc kameralarn skdlr, sonra fvi-mumi elan edildi, yalnz bundan sonra, glck haqqnda fikirlrkn, birdn-bir lkni flakt srklyn btn sbblrin kkn tapd bekarlqdan beyinlrind crbcr fikirlr dirln adamlarn hddn ziyad bo vaxtn doldurmaq lazm idi. Bundan tr o, mart poeziya yarlarn v gzllik kralias ad qazanlan gzllik msabiqlrini yenidn brpa eldi, Qraib lklri iind n gzl hndbol meydanas, n byk bal stadion tikdirib bizim komandan, Qlb, yaxud lm! devizi altnda oynama boynumuza qoydu. Hr kndd pulsuz sprgilr mktbi adrd, orda thsil alan qzlar is ilhamlanb ninki evlri, klri v man yollarn da sprrdlr. Dst-dst adamlar zibil qalqlarn bir knddn o birin, ordan da geriy daya-daya a-ba halda bir-birin baxrdlar. Hr zibil qal Milltin tmizliyi qeydin qalan mqdds apostolumuzu hifz et, ilahi! - arlar v dvlt bayraqlaryla mayit olunurdu. O is hmin dqiqlr, yalvara-yalvara ondan bir imdik duz istyn czaml xstlrl, korlarla, ifliclrl dolu ban iiyl ayan sry-sry gzir, hua getmi heyvan aramlyla z hmvtnlri n yeni-yeni muliyytlr plan fikirlib tapr, ayaqst, yaxn gnlrd aq sma altnda, bo nlrd dnyaya gln krplri xa suyun kir, onlarn hr birin z adn verirdi. Yaltaqlar: Yegan v vahid xilaskarmz!.. - deyib onu rflndirirdilr. O is el dorudan-doruya yegan idi nki daha kiz tay yox idi v gnar qu dolu qfslr gndriln bu sarayda, kizinin yerin d, hr yerd z itirak elyirdi. Bu qfslri saraya, anas Bendisyon Alvaradonun bir vaxtlar qusatmaqla mhul olduu xbri yaylandan sonra gndrmy balamdlar. Bzilri bu qfslri ona yaltaqlanmaq, yarnmaq mqsdi il gndrirdi, bzi qfslrins aq-ana rixndl, dolamaq mqsdi il gndrildiyi. Axr n ba verirdis, bir mddtdn sonra, tz gln qfslri asmaq n sarayda yer qalmad. Bu qaynn stn saysz-hesabsz dvlt ilri d yld v btn bu ilrin birdflik hlli tlb
27

olundu. Otaqlara da o qdr adam doludu ki, mmurlar, qbula gln adamlardan ayrmaq mmkn olmad. Darsqallqdan can qurtarmaqdan tr divarlar skb o qdr pncr dzltdilr ki, nvby duranlar, sarayn pncrlrindn dniz mnzrsini seyr ed bilsinlr, bir otaqdan o birin, yelknli gmi, payz gn aq dnizd klyi yarb ken kimi kesinlr. Lap z qdimdn bri adamlar, saray pncrlrindn vyltyla iri dolan soyuq mart klyini slh v min-amanlq klyi adlandrmdlar, mnim generalm v htta uzun illrdn bri qulanz yoran uultunun da slh v min-amanlq ssi olduunu tsdiq elmidilr. xsi hkimi el belc d demidi: Qulanzda uuldayan bu ss, slh v minamanlq ssidir, mnim generalm! Hmin o gndn lb-dirildiyi o taleykl gndn sonra yerd v gyd, trafda n vardsa, hr ey slh v min-amanlqdan, mumi firavanlqdan xbr verirdi. O z d buna sidq-rkdn inanrd. nanrd ki, artq sakitlik v firavanlq dvr glib atb v bir gn buna el inand ki, yen dekabrda dan bana qalxd, z aralarnda ttkn saxta qohum-qardalq mnasibtlri yaratm kemi diktatorlarn miskinliyindn zvq almaq n dan bandak hmin o ev getdi. Onlar da onu grn kimi domino oynunu yarmq ksib, ovuclarnda qalan dalar ona gstr-gstr: Tutaq ki, mnd alt-altd, bu ktbeyin konservatorlarda da tutaq ki, -d o da var ki, keilrl massonlarn lalt frldaqlarn bilmirdim ndi bu qoca aqqala n deysn? Sonra o biri tula rnlmy balayrd ki, bax, bu klqab tutaq ki, prezident sarayd, dmn is drd yz metr msafdn klyin istiqamtiyl buran at tutub v gr klk bu smt sms, dmn gllsi saraya ata bilmz. V gr indi siz mni bu vziyytd grrsnzs, bu, cmi-cmltan sksnc santimetrin iidi. Bdbxtiliy bir bax!.. Sabiq diktatorlarn n inadkarlar bel, bu uzunmddtli srgndn mnn snm, olan-qalan midlrini d itirmidilr. Birc o midl yaayrdlar ki, arada bir fqd grnn tstsnn rngindn, fitinin ssindn tandqlar doma gmilri grb limana enck, ya balarna dydy, zibil yeiklrind elnck, dnizilrin, yemk bkmk n istifad eldiklri qzet paralarn axtarb tapacaq, onlar stirbstir hm soldan saa, hm d sadan sola oxuyacaq, btn oxuduqlarndan msln orda, vtnd kimin kiminl evlndiyi, kimin ldy, kimin kimi ad gnn kimi dvt elyib, kimi dvt elmdiyi bard yazlardan, z lksind ba vern hadislrin siyasi proqnozunu dqiqldircklr. Hr biri d, vvl-axr onun taleyini dyick hanssa qasran - Allah qoysa, lknin stndn sib, hr yeri viran qoyacaq qasran, btn krplri, bndlri kkndn qoparb aparacaq, ab daa-daa, kin sahlrini, buda zmilrini yuya-yuya, btn mhsulu mhv edck, evlri aparb, vzind aclq, vba v lm gtirck qasrann gliini gzlyirdi. Onda camaatn, lkni bana gtrm bu bladan, bu zbanalqdan qurtarmaq n, bir vaxt lkdn qovub xartdqlar adam kmy armaqdan savay ayr lac qalmayacaqd. Bel d olacaq, grrsiniz! Hmin bu mhtm mqamn yeticyi ann hsrtiyl yaaya-yaaya da, tz glnlrdn birini knara kib sakitc: Siz allah, bu iynni saplayaydnz, alvarm yamamalyam mn bu alvar ata bilmrm, bu alvar mnimn ziz xatirdir - demli olurdular. Paltarlarn gizlind yumal, he ks grmsin dey, snacaa tz glnlrin ilk gnlr zibil qutusuna tulladqlar lgclri ordan sulluca ymal, disiz azlarn,
28

qocaln zqara xasiyytini - zn saxlaya bilmyib batrd alvarlarn o birilrdn gizlmkdn tr, otann qapsn kilidlyib tklikd nahar elmli olurdular. Axr da bununla qurtarrd ki, qocalardan qartyb lap ldn dnlrinin sonuncu babat kynyini yinlrin geyindirib, orden-medallarn dn yapdrb, bir vaxtlar qoyub qad lksinin bayrana bkb, stnd milli himnini oxuyur v bdbxtlri bir-bir bdilik dnyasna qayalarn altndak sualt saraya yola salrq v yer znd bu zavalldan, artrmada tk-tnha yellnn bo imrlik stulundan savay he n qalmr. Biz d o stula ylib rhmtliyin olan-qalan pal-paltaryla ylnirik, mnim generalm, siz bu dnyann iin baxn, o boyda an-hrt, axrda da bu cr ucuz lm. tn dekabrda, bu snacaq hl tz-tz alanda o, hmin bu artrmaya xb birdn-bir Qraib sahillrinin hrlrini - boyunba kimi srayla dzln Antil adalarn grd. Bu mnzr hqiqtdn ox yuxuya oxayrd. Amma bu, yuxu deyildi, nki yannda dayanan kims barman dniz uzada-uzada, inadkar bir hvsl bu mnzrni ona gstrmkdn yorulmurdu. Ora baxn, mnim generalm, Martinika oradr. V o, Martinikan - bu srarngiz, snm vulkan, ordak vrm sanatoriyasn, kils stunlar arasnda qubernator arvadlarna iri qardeniya kollar satan gipr kynkli nhng zncilri grd. Paramaribo is, mnim generalm, ordadr. Onda o, Paramaribonun, chnnm oxar bazarn dnizin dibindn borularla srnb sahil kafesinin stollarna drmaan xrnglri, horra kimi md yan altnda dayana-dayana hind maskalar v imbir kklri satan gombul znci qarlarn azlarnda brq vuran brilyant dilri, Tanaquarene imrliklrind gnn altna yayxanan, qzl inklr bnzr qadnlar grd. Xalis qzld, mnim generalm! kic reala skripkann olan-qalan simind alaala lmn zn qovan quayyolu kor sehrbaz, Trinikdadenin qzmar gnortasn, dal-dal gedn avtomobillri, fil smyndn yonulmu tumgz mandarin1 fiqurlar v tbii ipkdn kynklr satlan pitaxtalarn qarsnda skiy mlib bayra xan yal paltarl hindular grd. O, elc d Haiti dhtlrini bu hrin klrind smsnn gyrmi, qotur itlri, shr tezdn skilrdn ylb kz arabalarnda harasa danan me 1 Mandarin in imperatorlar slallrindn birinin ad. yitlri, zanbaq iarsiyl Hollandiyann yen buralara qaytdndan xbr vern benzin anbarlarn, qarl qa hesablanm dyirmansaya evlrin i qlllrini, hrin mrkzi klriyl bir mehmanxanadan o birin zn cayib okean gmisini, Kartaxenann dadan hrlm tvllrini, dmir buxovla haty alnm limann, eyvanlar, vitse-kral yemyindn tr burnunun ucu gynygyny qm-qss iind snyn yorun parad atlarn grd Tzk iyi glir, mnim generalm! Mczdir! Dnya srhdsizdir! Dnya dorudan srhdsiz idi, hm d mkrli idi. nki bu dekabr, general, dan bandak snacaa, orann bdbxt sakinlri il - ona dnyann pis zn, bdbxt trfini xatrladan bu mnfur qocalarla shbt elmkdn tr yox, hmin o sehrli an - dekabrn soyuq gni ffaflaan mqam, dnizin mavi sinsin salnm lvan boyunban xatrladan Antil tacn, Barbadosdan Verakrusacan uzanan Qraib
29

hrlrinin mnzrsini grmk n glirdi. O mnzr yerind idi, indi bu adalar, ay inn altnda sahild uyuyan timsahlara bnzyirdi v hr ey yen hmin o oktyabr cmsinin ala-torann xatrladrd. Onda, yadna glir, shr tezdn yataq otandan xanda bir d baxb grd ki, prezident saraynn btn hlinin banda qrmz papaqlar var. Sonra grd ki, otaqlar sprn, qu qfslrinin suyunu dyin arvadlarn da, ferma saclarnn da banda hmin bu qrmz papaqdan var. Qarovulular da, hmi pillknlr boyu oturan ifliclr d, czamllar da bu papaqlardaydlar. Bazar gn nliyind d, ham banda bu qrmz papaq, qzlgl kollar arasnda gziirdi. O gec general, dnyann bu dz vaxtnda n ba verdiyini he cr anlaya bilmirdi, btn hr camaatnn qrmz papaqlarda, hrnin lind d bir dst aq-aql oyuncaqla gzmyinin mnasn baa d bilmirdi. Uzun zntlrdn sonra axr ki, o gn n ba verdiyini ona izah elyn bir adam tapld. Bura hardansa xaricilr glib, mnim generalm, onlar ispan dilind danr*, amma bu, bizim dandmz ispan dili deyil, nki onlar dniz n? yox, kim? deyirlr, bizim tutuquulara papaqayo, qaya almadiya, dustaqxanaya is asaqay deyirlr. Biz qayqlarda dniz xb onlarn gmilri trafnda frlananda, onlar dor aacna qalxb bir-biriyl qqraqqra, bizim biimli bdnimizdn, gzl zmzdn danb, salarmz triflyirdilr, samz at sana bnzdirdilr. Grnd ki, drimiz gndn yanb soyulmasn dey, bdnimizi rnglmiik, tutuquu kimi quqquldadlar ki, biz n onlar kimi aq, n d generallar kimi qarayq, bir Allah bilir n rngdyik, drimizi d tnd qhvyi rngl rnglmiik, sonra da gldlr, biz d baa dmdik bunlar ny glr, ax, biz tamam lt idik, mnim generalm, anadanglm. slin qalsa, glmli olan, onlarn zlri idi, o chnnm istisind ahzad kimi altdan geyinib, stdn qfllanmdlar, brk szn d holland qaaqmallar kimi deyirdilr, salar da arvad sana oxayrd. Aralarnda birc qadn bel yox idi, hams kii idi, onlar biz qqrrdlar ki, niy biz adam dilind, xristian dilind he n baa dmrk, hrnd zlri d adam dilind he n qanmrdlar. Sonra onlar almadiya dediklri qayqlarda yanmza zdlr v bizim, ucu sabala balnn smyndn dzldiln avarlarmza baxb tccblndilr. Onlar sabalaya dili balq deyirlr. Sonra da nyimiz vardsa, hamsn qrmz papaqlara v q-q qqldayan oyuncaqlara dyidilr. Biz bu oyuncaqlar boyun-boazmza taxb xarici qonaqlar bir xeyli gldrdk. Qalan eylrimizi is dmir ax-axlara, nimlr, gzglr, crbcr xarici cncqmca dyidilr, mnim generalm v grnd ki, bunlardan biz he bir ziyan glmz, yava-yava, onlar da hiss elmdn, sahil yan aldq. Burda da alm qard, n qard. Bir hay-hir qopdu, bir bazar ald ki, gl grsn! Kimin lin n kedis, elm tnbllik, budu ha, srtlyib gtirdi. Tutuquu gtirn kim, okalad, qu yumurtas dayan kim Dahada Onlar da hr eyi mmnuniyytl gtrb, vzind camaata z zir-zibillrini soxudururdular, hl arada biri, z mxmr cbbsini bizim birimizl dyimk istdi ki, aparb Avropada nmayi eltdirsin. Tsvvr eylyirsiniz, mnim generalm? General, aqnlq v hycan iind duruxub qalmd, n edcyini bilmirdi, bu qrib i onun qarma lazm idimi?.. Bu ilrin ondan bir aslaca var idimi? Belc, aqnlq v hycan iind o, prezident sarayna - z yataq otana
30

qaydb sabahk gn gzldi. Tz alacaq gnn sbh fqi hr eyi aydnladracaqd, onda sular durulacaq, ona danlan btn bu mqqtlrin slind n olduu bilinckdi. Amma pncrni aanda, onun gzn, ilk nvbd, n vaxtsa dniz desantnn limanda qoyub getdiyi zirehli gmidn savay, acql dnizin ortasnda aramla yralanan karavella dydi. *** Onun lsn yen hmin kabinetd, el hmin vziyytd, hmin geyimd qartallarn didib-tkdy hmin zyl tapanda, bizim he birimiz o qdr d qoca deyildik ki, meyitin birinci df taplanda eyni il bu cr, ya baqa cr olduunu yadmza sala bilk, amma dqiq bilirdik ki, tkc el bir lm xbri il lnin mhz o olduuna qti inanmaq olmaz. nki vvllr d bir ne df bel olmudu ki, hamya mlum olan bir hqiqt onun zn aid olanda, izaholunmaz bir anlalmazla, ahidlrin dlil-sbutlar is boboaz sz-shbt evrilirdi. Msln, deyirdilr, guya o, kims msahib vernd, dhtli sanclardan qovrula-qovrula kreslodan yer yxlb, azndan da yamyal d kpklnib; yaxud, danrdlar ki, Allah, acdilliyin gr ona qnim olub, dilini qurudub v guya o, birc sz bel dey bilmir, tkc azn, o da zorla ab-yuma bilir, onun vzin is prdnin dalndan ayr adam danr; sonra deyirdilr, xlaqsz hrktlrinin ucbatndan, bdnini badan-baa, balq puluna bnzr cayib spki basb, qarn da, hava dyind sancdan el doranr ki, syndn qulaq tutulur, deyirdilr guya o, qarnn xsusi arabaya qoyub gzdirir ki, he olmasa, l-ayan trpd bilsin; odu ki, demli, lmn az qalb ham bir azdan deyirdi. Deyirdilr ki, guya kims z gzlriyl, sarayn arxa qapsndan onun, st qzl lnglrl bzdilmi mxmr tabutunun xarldn, Letisiya Nasarenonunsa Yalar baasnda qanl gz yalar il aladn grb. Amma onun lm bard yaylan bu aylr n qdr hqiqt oxayrdsa v bu cbrlr n qdr sevindirici olurdusa, sonradan, onun, vvlkindn d betr qvraqladn grmk, hakimiyyt skann linin iind mhkm-mhkm saxlaya-saxlaya dnya durduqca, bizim taleyimizi idar elmyinin ahidi olmaq bir o qdr kdrli olurdu. lk baxda el bil hr ey ox sad grnrd; ax bu, mhz onun bdniydi?!.. Ax, dvlt mhrl zk tkc onun barmanda olurdu?!.. Yast dabanlar st yerimkdn yorulmayan ayaqlar, qartallarn, ny grs dymdiyi dumbul qarn haqqnda biz ox eitmidik. Amma aramzda ellri d vard ki, n vaxtsa bir df, lind eynil bu cr zk olan, yek ayaql, dumbul qarnl meyidi grmdlr. Odu ki, biz btn saray gzib-dolaandan sonra tapdmz lnn slini axtarma qrara aldqsa da, sarayda aparlan ciddi yoxlamalar he bir ntic vermdi. Anasnn Bendisyon Alvaradonun yataq otanda biz, ii, quruyub qaxaca dnm l qularla dolu bir ne snq qfs, ink tzyin bulanan hrm kreslonu grdk, akvarel rnglri il dolu tbiklr v bir xeyli fra tapdq. Bendisyon Alvaradonun sata xard mallar mhz bu rnglrl, bu fralarla rnglnib bznir, bozarm tk clltlr gzl qu quuna evrilir, sonra qu bazarnda ph-phl satlrd. Burda, Bendisyon Alvaradonun yataq otanda biz, baxmszlqdan solmaq vzin, yallab daha iri qol-budaqlar atan melissa
31

kollarn grdk, onun itillri divarlarla drmanb portretlr sarmam, ktanlarn arxasnda kk atb, killrd tsvir olunan adamlarn gzlrini derk, bu biri zdn aslm, ordan srnb pncrlr drmanm, l uzanb baann sx yallna hrlmd. Odu ki, lsn axtardmz adamn buralarda gizln bilcyin zrr qdr bh yeri qalmrd. Letisiya Nasarenonun yataq otanda gzmz ilk nvbd dyn is tmtraql sevgi yata bkli prdnin altnda uyuyan, stnd toyuqlar qaqqldaan nhng arpay oldu. Biz, otaq boyu dzlm sandqlar adq v sandqlarn iind ryn khn-kr gvlrin yeyib datdaraq, bir yn toz qalna evirdiyi tlk drilrini, uzuntkli qadn paltarlarnn altndan geyiln, mftildn hrlm tor tumanlar, tozlu iyin rtklrini, ilmli brssel dlklrini, arada bir qadnlarn da ayaqlarna keirib gzdiklri kii bamaqlarn, qbul gnlri Letisiyann elln-elln geyinib gzdiyi qzl tesmal, hndr dabanl atlas kmlrini, stn fetrdn bnvlr kilmi, uzuntkli paltarn, yas mrasimlrind, ali xanmlq niansi saylan ar taftadan dzldilmi qara rngli matm lentlrini grdk. Sandqlarn birindn biz, Letisiyann, bir vaxtlar Yamaykadan ourlanb, bllur qab-qacaq yeiyind bizim trflr gtirilnd ynin geydiyi yun tlblik paltarn tapdq. Hmin o zabl sfrdn sonra Letisiyan rahatca prezident xanmnn taxtna oturtmudular. Btn bunlara baxmayaraq, biz Letisiyann yataq otanda, axtardmz adamdan birc lamt bel tapa bilmdik v ninki ondan, htta Letisiyann quldursaya ourlanmasyla bal da limiz birc dn bel olsun, dlil kemdi. Biz, onun Letisiyaya olan sonsuz mhbbtin aid d orda he n tapa bilmdik, el bil o, he mrnd Letisiyann yataq otana ayaq basmamd. mrnn son illrini, ayan l qoymadan iind keirmi yataq otanda is biz, st sliqyl ylm sgr arpaysn, ntiqilrin, evlrdn ucuz qiymt alb ydqlar qdim mizi, iindn doxsan iki orden xan dmir sand, qartallarn, meyidin ynind dadb tkdy niansz hrbi shra formasn tapdq, lakin sandqdan tapb xardmz hrbi mundirin d hisssi, alt irihcmli gll il deilmi, glllrin ad dliklrin knarlar yanb qaralmd v bu mnzr bizi, onun lmzliyi bard gedn sz-shbtlr az qala inandrmd. Deyiln gr, guya ona he bir gll-filan tsir elmirdi, guya kryin xaincsin atlan gll, onun bdnindn xtrsiz-zdsiz siviib bu biri z dr, zbz alan digr glllr is sinsin dyib geriy qaydaraq, gllni atann sinsini dlib keirdi. Deyirdilr, o yalnz birc halda, ona son drc sdaqtli olan, yolunda lm getmy hazr olan adamn gllsindn l bilrdi. Gll yalnz rhml atlmalyd ki, tsiri olsun, deyirdilr onu yalnz rhml atlan gllyl ldrmk olard. Tapdmz btn meyidlr onun bdnin gr balaca idis d, l keirdiyimiz geyimin mhz onun mundiri olduuna qti min idik, nki az-maz da olsa, onun yz yanacan boy atb bymyindn xbrimiz vard, onu da bilirdik ki, yz lli yana atanda o, nc df tz di xarmd. Azndak dilr d el xrdayd, el bil sd dilriydi, sarmtl lkli drisi is el sallanrd, el bil o, n vaxtsa hddindn artq kk olmudu qalan hr bir eyi is qaydasndayd, bdni, orta boylu adi adam bdni idi, caib ll yek qarnndan, qzlquun caynana bnzr yridrnaql, drdknc ayaqlarndan savay qeyri-adi bir eyi yox idi. Bir d, n vaxtsa qartallarn dlib xardqlar kdrli
32

gzlrinin dliklri niys hddindn artq yekydi. Bir szl, bu adam, tarixilrin tsvir eldiyi kimi, o qdr d hndrboylu deyildi ki, sarayn dar v alaq qaplarndan ke bilmsin. Bu, deyiln kimi, uaqlar v qaranqular sevn, bir ox heyvanlarn dilini biln, tbii flaktlri qabaqcadan hiss elyn, gzlr baxb rklri oxuyan, bir imdik duzla czaml yarallar saaldan, iflicli xstlri ayaa qaldran, fqt duzunun sirrini biln adama oxamrd, onun haqqnda btn danlanlar, limiz ken mundirlrinin llrindn frqli olaraq, onun, hddindn artq mhtm csssindn xbr verirdi. Mnyin gldikd is, bu bard btn mlumatlarn v qaynaqlarn mhv edilmsin baxmayaraq, ham bilirdi ki, o, aran adam idi, nki onda, btn aranllara mxsus hakimiyyt hrisliyi vard. Qddar idarilik slubu - daim qanqara gzmsi d buna bir sbut idi, dnizimizi, bilrkdn xarici dvltlr satb, bizi, l kln andran qupquru tozanaa brnm ucsuz-bucaqsz shrada yaamaa mhkum etmsi d. xsi hyatna qalanda is, deyirdilr, saysz-hesabsz sevgililrindn, daha dorusu, yatd arvadlardan (slin qalsa, bu qadnlarn he birini o sevmmidi) onun be mindn ox ua vard v bu uaqlardan he birin, all-bal, tamam-kamal adam demk olmazd. Bu uaqlarn he biri onun n adn, n d soyadn damrd. Birc Letisiya Nasarenodan olan olundan savay. Bu uaq, dnyaya glr-glmz, general rtbsi alm v ilk vlad hququyla dair diviziyasnn komandan vzifsin tyin edilmidi. O da ona gr ki, bu ua Letisiya domudu. Qalan uaqlara glnd is, sahiblri bel hesab edirdi ki, uaq tk bir anayla da kifaytln bilr. nki o z d, digr grkmli despotlarn taleyin uyun olaraq, atasnn zn grmmidi. Grb tand, birc anas Bendisyon Alvarado olmudu. Btn drsliklrd d yazlmd ki, Bendisyon da, Mqdds Mariya kimi, yuxuda ikn bakir hamillik mczsi il boylu olmu v ali qvvlr uan alnna mminlik taleyi yazmd. Odu ki, hakimiyyt zirvsin atan kimi o, xsusi dekretl Bendisyon Alvaradonu Vtn anas elan etdi nki bel ana dnyada birc dn idi, Ona gr ki, lnt eytana, bu mnim anamdr! slind is bu, nsli-kk bilinmyn, alasmaz drcd sadlvh v danq tbitin gr, saraydaxili qayda-qanunlar btn ciddiliyi il qoruyub saxlayan yanlarn nifrtini qazanan qrib bir qadn idi. He kim bu qadnn, yni dvlt rhbrinin anasnn, qm-kdr kmsin dey, dn rkotu dyn taxb gzmsiyl, krn ngll, z d hr dnsini ngl ilidir-ilidir yemsiyl, lakl kmlrini, ayaqlarndan ar qandallar aslbm kimi, arxasnca sryn yeriiyl he cr bara bilmir, onun, musiqi mqlri keiriln bndd ar ptklri bslmyindn, dvlt idarsinin binasnda toyuq saxlamandan hiddtlnir, tklri bozarm, tk qular akvarel rnglri il rnglyib bazarda satmasndan, zldn tarixi nitqlr sylnilmi mtbr prezitdent eyvannda, yuyulmu paltarlar qurutmandan sbilirdilr. Rsmi qbullarn birind is, onun giley-gzarndan hamnn az qala ryi dayanmd. O, olunun prezidentlik sartindn azad olunmas n gec-gndz Allaha yalvarmaqdan bezdiyi n prezident saraynda yaaman tinliklrindn ikaytlnirdi: El bil gecgndz projektorlarn altndayam, senyor! O, bu szlri mili bayram gnnd, lind bo lrl dolu sbt, fxri qarovulu itlyib zn prezident limuzinin drtdrnd dediyi kimi, el-belc d demidi. Camaat l alr, tntnli musiqi
33

sslnir, yollara gllr spilir, limuzin fxri parad amaa hazrlar, Bendisyon Alvarado is dolu sbtini maina soxudurub: Onsuz da dkana trf gedirsn, oul, bu lri d qaytar! - deyirdi. Yazq ana Ax o, n bilydi ki, tarixi an n deyiln eydi?! Bu qadnda zrr qdr d olsun, siyasi hssaslq yox idi. Bu atmazlq, llxsus, admiral Xiqqinsin rhbrlik etdiyi Amerika hrbi donanmasnn yerldirilmsi rfin veriln banketd zn bruz verdi. Banketd, olunu ilk df parad geyimind d qzl orden-medallarla bzdilmi formada, ipk lcklrd grn Bendisyon Alvarado, iin smayan analq qrurunu gizld bilmyib, diplomatik korpus boyunca brkdn-brkdn: Bilsydim balam bu boyda lknin prezidenti olacaq, he olmasa onu oxudardm! - dedi. Bu, misli grnmmi flakt idi Prezident biabr olmudu... Buna gr Bendisyon Alvarado tcili surtd saraydan birbaa hr knarndak on bir otaql malikany krld. Bu malikni olu, hmin o tarixi gec qaaq dm konservatorlarn dbdbli evlri qumara qoyulan gec, qlb ald Federasiya trfdarlarnn balarndan udmudu. Lakin bu imperiya vaxtndan qalan qdim ev qtiyyn Bendisyon Alvaradonun ryin yatmrd: Buralara baxanda, senyor, el bilirm, Roma papasnn arvadyam. Odur ki, qadn evin, aalar yaayan hisssind yox, alt nfr sdaqtli, ayayaln qulluqularyla birlikd xidmtilrin otanda yaayr, vaxtnn ox hisssini hytin knarndak srin otaqda - qu qfslrinin v tiki mannn nnd keirirdi. Bu yarqaranlq zirzmiy bnzr otaa, demk olar, he vaxt isti toxunmurdu, axamlar acaqanadlar da burda bir el zhl tkmrd. Bendisyon Alvarado burda, kimssiz hytdn iri szan zif in altnda sakitc z ilri il mul olur, tiki tikir, qular, hr biri qu quuna nncn, akvarel rnglri il rnglyir, tamarinlrin tmiz havasn ciyrlrin k-k z-zn: Yazq balam, bu n zlmd kir?!... Andra qalm o dniz ordusu onu saray dusta elyib. Yannda ana yox, qdirbiln arvad yox. Ayda ald tk yz pesoya gr cann ldn salb. Yorulub ldn dnd, ars kryindn xanda, kim onun bana sal kck?!.. Yazq balam!.. - dey deyinirdi. Ana bu szlri el-bel demirdi. Ax, olu, demk olar, gnar - btn hr siesta saatlarnda brkdn boulanda anasna ba kmy glir, onun xolad irniyyatlardan gtirir, dniz piyadalarnn ldqayrma bas qismind payna dn miskin qazancndan, gtirdiyi bu irniyyat, tsadfn nahar sfrsinin stn atd salfetin altndan rpdrdndan, xrcldiyi hr qpiyin, yemyinin qalnn bel, lnt glmi qrinqoularn z hesab kitabalarna qeyd etmsindn gileyli-gileyli danr, qeybt qrb ryini boaldrd. Bu yaxnlarda is, deyirdi, zirehli gminin komandiri, baa dmk olmurdu, astronomlar idi, ya xritilr idi, kimlr idis, sryb zyl saraya gtirmidi. Onlar ona Allahn salamn bel vermmi, onu adam yerin qoymadan, dinmz-sylmz, yerlnlrl otaqlar enin-uzununa l-l, azlarnn iind n is hesablaya-hesablaya, onun stn trcmi vasitsi il: kil burdan! qdan ke! Mane olma! - dey mxrmdlar. O da deyilnlr sakitc ml edib, kil deynd, kilmi, in qaban ksmmk, l-ayaa dolab mane olmamaq n az qala knc qslmd. O birilr is el hey lb-biir, onu burdan-ora, ordan-bura qova-qova,
34

hr bir eyi, htta eyvanlarn hr pncrsindn iri dolan in dm drcsini bel hesablayrdlar. Hl bu harasdr, ana! Sonra mlum oldu ki, onun iki anasn da saraydan qovub l atblar, nki admiral Qrinqonun fikrinc, bu yrim qzlar prezident layiq deyilmilr Bu sbbdn prezident el vziyytdydi ki, anasyla xudahafizlib evdn xanda, olunun, nb zn bo otaqlara salmasn, orda qabana ken qulluqularla gizlnpa oynamasn hiss elynd, qularn dididirib qarmaqarqlq sald ki, yarqaranlq otaqlardan eidiln biabr sslr olunun yalvarlar, qulluqunun bouq ssl: l kin, yoxsa ananza deyrm! - demsi, qularn cikkiltilri, qanad ppltlar iind riyib itsin v qonular bu idn xbr tutmasn. Bendisyon Alvarado, qanadl sakinlrinin halna acmadan, bdbxt qular el hey imdiklyirdi ki, sslrini ksmsinlr, birc he kim olunun qaynar nfsini - qadnlar soyundurmadan, z d soyunmadan, kk zingiltisiyl zingildyib, ac tnhalq ya yanan islada-islada, zn ayaqst rahatlayan bu kmhvsl, zif kiinin ssini eitmsin. Btn bu vay-hirdn hrkn toyuqlar otaqlara doluub zlrini srin knclr soxdular. Hava is srinlmk bilmirdi ki, bilmirdi. Hava, el bil rinmi idi. Can bala, avqustun bu chnnm istisind, gnorta saat d bu n sevgibazlqd?! Xarici dvltlrin qounlar lkdn xb gedncn prezident ox kasb idi, ixtiyar da z lind deyildi. Qoun is lkni ox tez bir zamanda, mqavil mddti baa atmam trk etdi. Sbbi ox sad idi: lkni taun brmd. Taundan qorxuya dm qoun, zabitlr yaayan kotteclri hiss-hiss skb yk manlarna yr, mnliy srdiklri sintetik, mavi glmlri xala kimi brmlyib dmlrdn qoparr, bizim aylarn bulanq suyundan istifad elmmk n, zlriyl gtirib gldiklri su sisternlrini boaldb zirzmilr yr, tikib ucaltdqlar hrbi qospitallarn a binalarn, kazarmalar partladrdlar ki, he kim onlarn inaat sirrlrini yrn bilmsin. Birc, isti iyun geclri, teztez admiraln qorxunc ruhu grnn limanda yralanan qdim, zirehli gmiy toxunmadlar. Hrbi donanmadan onlara yadigar qalan birc bu zirehli gmi oldu. Qalan n vardsa, hamsn ydrb z yel qatarlarnda apardlar. stiraht avadanlqlarn, xrda mhariblr n gtirdiklri lvazimatlar da ydrb zlriyl apardlar. Btn bunlar aparmazdan vvl z vicdan borclarn yerin yetirmyi d unutmadlar lk rhbrini qarlql mehriban mnasibtlrin gr medalla tltif etdilr, sonra is: - Vssalam! ndi bu murdar mmlktd tk qal! Grrik bizsiz neylycksn! - deyib el rdlar ki, sslri lkni bana gtrd. V getdilr. Getdilr, ana, chnnm oldular axr! V nhayt ki, o, pillknlrl ilk df, daha naxra girn kz kimi yox, aa kimi qalxa-qalxa, he kimdn qorxmadan, he ndn kinmdn, ucadan mrlr vermy, btn tklif v xahilr xsn z nzart elmy balad: Xoruz dylrin icaz vermk olar? - Mn raz! rplng nec, gy rplng buraxmaq olar? - Olar! O, qsbkarlarn qadaan etdiyi btn ylnclri yenidn brpa etdi v qadaalar lv etdikc, z hkmranlnn zmtini duydu, sonradan grnd ki, onun bir szn iki elyn yoxdu, hakimiyyti dorudan-doruya tkbana, xsn z idar elmy - ilk nvbd milli bayran zolaqlarnn yerini dyiib yuxar zola
35

aada, aa zola yuxarda yerldirdi, dvlt gerbindki firq qapan, baaa evrilmi jdahayla vz elmyi mr etdi. Ona gr ki, biz artq xaltaszq, ana! Yaasn taun! Xarici qsbkarlar lkdn xb gedncn keirdiklri miskin hyat - biabr asllq v kasblq, htta arada bir dilni vziyytin dmklri Bendisyon Alvaradonun he cr yadndan xmr, Patrisio Araqonesin lmyl qurulan tamaadan sonra da, olu tabutdan xortlayb syan yatrdandan sonra da, bolluq v mvffqiyyt dnizind znd d Bendisyon Alvarado yen ehtiyac iind yaadqlarndan danb ikaytlnirdi. O gnlr, vvl-vvl he ndn xbri olmayan Bendisyon Alvarado, onu dinlmy hvslsi atanlara, prezidentin anas ola-ola, bu cndr tiki manndan savay he nyi olmadndan, olunun mflis vziyytindn ikaytlnirdi: Siz onu faytonda grrsnz, senyor, onu mllrl mayit edirlr, amma, yazq balamn qbristanlqda ovuc boyda yeri bel yoxdur. Ayan uzadb lmy z n bir qar torpaq bel almayb, balam. Bu da idi, senyor?.. Bu qdr ll-vuru, bu da axr... Bir qdrdn sonra is arvad daha olunun drdlrindn sz amrd, nki olu daha z drdlrini anasyla blmrd, ona he n bard danmrd, hmi eldiyi kimi, arada bir vaxt tapanda yanna qab dvlt ilrind qurduu kilkli torlardan, gizli sirlrindn sz amrd. mumiyytl, qsbkarlar lkdn xb gedndn sonra olu ox dyimidi, hrdn Bendisyon Alvaradoya el glirdi ki, olu ondan da qocadr, ona el glirdi ki, olu, hans mczyls, vaxt da qabaqlayrd. Axr vaxtlar anas hiss elmy balamd ki, olunun nitqi d get-ged anlalmaz, qocasaya laqsiz olub, o, szlrd bdryir, fikirlri, sap qrlm muncuq kimi prn-prn dr, hrdn bir d aznn suyu axr... Onda Bendisyon Alvaradonun ryi zilirdi, anann oula yox, qzn ataya yaz gln kimi, ryinin ba sklrd. ryi n ox da, bir df olu, quca hdiyylrl, paketlrl, karton balamalarla dolu iri girib, balamalarn hamsn birdn amaq istynd v Bendisyon Alvarado qayn axtarb tapanacan, balamalarn ipini diiyl dididirib, drnaqlarn karton qutularn knclrind sndranda, sonra hvslsi daralb, hr eyi stolun stn splyrk, tntnnin hyacanndan boulan nfsi tngiy-tngiy: Bir bax, burda nlr var, ana! Grrsn? Bu akvariumdak diri su prisidi, bu, oyuncaq mlkdi, douru mlk boydad, ora-bura uub zng alacaq; bax bu, okean balqquladr, grrsn n boydad?.. Bunu qulana tutsan, ordan adi balqqulaqlar kimi, okeann ssi yox, bizim milli himni eidcksn! la eylrdi, dzd, ana?.. Grrsn, dvltli olmaq nec eydi?!... deynd armd. Olunun bu cayib sevinci onda Bendisyonu amamd v o, dinmz-sylmz, qular rngldiyi frasnn quyruunu eyny-eyny, oluna baxa-baxa qalmd, uzaq kemii, olunun hakimiyytd nyin bahasna qalmasn xatrlamd btn o mqqtlrin nticsi indi gz qabandayd... O vaxt, indiki vaxtlar kimi deyildi, senyor, hakimiyytin mhkmliyini budu bax, ovcunun ii kimi hiss edsn. O vaxt hakimiyyt, balamn sz olmasn, ovcunun iind o yan-bu yana diyirlnn krcik kimi bir ey idi, sabalo bal kimi srb, Allahn nzrindn qab, bu qarmaqarq sarayn iind sln-sln siviib aradan xmaq istyirdi el bil. Btn bu qarmaqarqlqda, onu Federasiya urunda dyd qalib gln bir sr tamahkar - bir vaxtlar, air-general Lautaro
36

Munyos kimi diktatoru yxmaqda ona kmk elynlr izlyir, ona, sarayn divarlarndan knara xmaa imkan vermirdilr. Bu xidmtlrin gr kemi hmfikirlri, feodallarn lksindn srb gtirdiklri mal-qaran v bir sra torpaqlar tlb edirlr, lkni d onlar bir ne muxtar vilayt blb, hrsi birinin banda oturdu v bel rz eldilr ki, urunda qanlarn tkdklri Federasiya el bu demkdi. Qanmz v canmzla, mnim generalm! Sonra da bu vilaytlrd otura-otura zlrindn monarx dzltdilr, z qanunlarn yaratdlar, ad gnlrini milli bayram elan eldilr, xsi imzalaryla pul skinazlar buraxdlar, qzl v gml ilnmi parad mundirlrind gzmy balaldlar, qlnclarn qnn qzldan dzltdirdilr, stn briliyantlar dzdrdlr, balarna, tovuz quunun llklrindn dzldilmi knc papaqlar taxdlar. Mlum mslydi ki, btn bunlar onlar, vitse-kral dvrnn qdim litoqrafiyalarndan baxb gtrrdlr. Onlar kndi idilr, senyor, yndmsiz, yonulmam kndi, saraya da dvtsiz-filansz glib soxulurdular, zlrini d he sndrmrdlar: Dvlt bizik, mnim generalm, lk bizim hammza mnsubdur. - deyirdilr. lk d, urunda lm getdiyimiz bu saray da, el deyil? Onlar tk glmirdilr, zlriyl arvadlarn da bir sr arvad gtirib glirdilr. kmsiz-filansz, iyli corablarda gzn bu bir yn qulduru, szn sl mnasnda vhilri xsi qarovul mayit elyirdi. Xristian dilind demk olar, dana bilmirdilr, amma aq-aq, kart v digr oyunlar frldaqla aparman, istniln silahla davranman ustasydlar. Ard-aras ksilmyn, arlmayan bu yndmsiz qonaqlara gr prezident saray qara kn xatrladrd, senyor. Burda bir iy vard, el bil aylar btn funtli sularn axdb buralara tkmd. General tabnn zabitlri sarayn btn mebelini z evlrin dayb aparmdlar. Ax bu, respublikann mlak idi, senyor! Onlar hkumt imtiyazlarn dominoda - gec-gndz bu xarabada sliqshman yaratmaqdan tr ldn-dildn d-d, azca da olsa, ortann zir-zibilini tmizlmy alan Bendisyon Alvaradonun deyintisini qulaqardna vura-vura bldrdlr. Federallarn liberal hrkatnn, getdikc eybcr bir ey evrildiyini, hr eyin dalb mhv olduunu grn yegan adam Bendisyon Alvarado idi Federallarn bu bayram hvalndan, yksk dvlt vziflrini kartda bldrmlrindn, fahilri royaln dillri st uzatmaqlarndan sbiln Bendisyon Alvarado, onlar sprgyl d qovub saray otaqlarndan xara bilmirdi. Albastr amforlarna l xdqlarn grnd is: Yox, senyor, bu, sizin n unitaz da deyil, qarok da deyil bu, amfordur, onu dnizin dibindn tapb xarrlar - deynd bel, onlar el hrldayr, yen z ilrin davam edir, bu nadir amforlar bulayb eybcr vziyyt salrdlar: Az st yer yxdmz xozeynlrin acna, senyora! Qoy zlrindn amfor-mamfor dzltmsinlr! Onlar he cr saxlamaq olmurdu. General Adriano Tusman Allah saxlaya bilmdiyi kimi. Prezidentliyinin onilliyi gn, generaln iib n hoqqalar xard ox adamn yadndad. Bizim he almza bel glmzdi ki, o, n hoqqa xara bilr! O, yngl paradan qar kimi aappaq formada, mn sz verdiyi kimi, silahsz-filansz glmidi. Onu, adi vtnda geyimi geymi fransz mhafizilri xarici legiondan rpdrd sgrlr mayit edirdi. Quca da, generaln Kayennadan, nazirlr v saray arvadlar n gtizdirdiyi hdiyylrl dolu idi.
37

Tusman z is bir-bir hr qadnn rinin qabanda zilib bzl-bzl, hdiyyni tqdim elmk n icaz isty-isty verirdi. Bu dan da ona franszlar yrtmidi, guya fransz saraylarnda bel elyirdilr. Qadnlarn hdiyylri paylanandan sonra Adriano Tusman zaln kncndki mizin arxasnda ylib rqslr tamaa ely-ely, ban yelly-yelly zvq almaa, bu rqslrdn xolandndan v mumiyytl, bu avropallarn rqsindn ox xou gldiyindn danmaa balad. lk baxda el bil o sakit idi, dinmz-sylmz bir trfd oturub rqs tamaa edirdi, amma mn grdm ki, onun cangdnlrindn biri altdan-altdan el hey onun badsini ampanla doldurur. Bir d grdm, Tusman bu qazl ikidn qzarb el kk dd ki, a kitelinin dymlrini bir-bir amaa sonra hqrmaa, arada bir gyirmy balad, sonra ban lap itirdi. Bir d grdm, rqslr arada ksilmidi, yerindn durub alvarnn qaban ad v budu ha, hamn, hr yeri sulamaa balad. Bu qoca yya qadnlarn ipk paltarlarn, tovuz llyindn yelpiklrini, kmlrini d islatd! Mlum msldi ki, alm bir-birin dydi, bir haray-hir qopdu ki, gl grsn. Tusmannsa he n vecin deyildi, camaatn st-ban islada-islada, z n oxuyurdu: Bu mnm, z dnk sevgilim, qoy baann gllrin su spim... Ah gzl gllr! He kim d onun yaxasndan tutub qraa kmy rk elmirdi. El mn zm d rk elmirdim. Hrnd ki, mnim gcm o biri generallara atard, amma ikisi birlsydi, alm ksmir ki, limdn bir i glrdi. H, belbel ilr, hl onda he kim prezidentin qranit kimi mhkm olduunu, hr eyin mahiyytini dqiq grdyn, hamnn qarnnn altndakn bildiyini, bec dqiqdn sonra n ed bilcyini, sbrinin v qddarlnn hddini, dahiyan pusub gzlmk v vaxt atanda mhv elmk qabiliyytini, demk olar, bilmirdi. Hmin o dhtli gn ona, ordu komandiri Narsiso Lopesin anis arandan lnc iib tualetd cnbi bir zabit qmi olaraq, onu tcrbli fahi kimi, qeyri-tbii cinsi laqy mcbur etmyini, zn glnd is acndan v prtliyindn, zabiti iclas zalna srtlyib orda nizsiyl, kpnyi divara yapdran kimi, bahar mnzrsi tsvir olunmu divara oxladn, bdbxt zabitin dz gn hmin o divardan aslb qaldn, he kimin d qorxudan meyid yaxnlaa bilmdiyini hesabat vernd, prezidentin gzlrin nhaytsiz bir kdr qonmudu, dodaqlar aarm, qlncnn stn qonan inc li titrmidi. slin qalanda is, bu hadisdn n az narahat olan, el prezidentin z idi, sas msl bu idi ki, tki trafndaklar birlib ona qar xmasnlar. Onlarn qalan hrktlrin is o, bir o qdr d hmiyyt vermirdi. Bu hrktlr gec-tez hamnn diqqtini clb edckdi v gec-tez bu can bir qlb arxadalar bir-birini mhv edckdi. El d oldu. Gnlrin bir gn ona xbr atd ki, general Xesukristo Sanesi z xsi mhafizilri stulla ldrmy mcbur olublar, nki sn dem, nec olubsa, Sanesi piik dilyibmi v onu quduzluq tutubmu zavall Sanes! Bu xbrin ardnca daha bir xbr yayld ki, general Lotario Sereno ayda batb. Deyiln gr ay atla kerkn, qfildn ata n is olub v yazq at durduu yerd kllmayallaq aaraq, general Sereno gzn ab-yummaa macal tapamam, suyun dibin gedib bdbxtiliy bir bax! Bir az kemidi ki, bir tz xbr d yayld: General Naseriqo de Lopes z biabr homoseksuallna dz bilmyib v dinamiti bir yerin soxaraq, zn partladb, mnim generalm, z d tik-tik
38

olub! Onlarn hams belc, bir-birinin ardnca gedirdi, o is kdrli zyl hr biri n: Yazq! deyirdi v he kimin alna bel glmirdi ki, btn bu qfil lmlr bilavasit onun gizli mriyl hyata keirilir. Hr ln haqqnda hrmtl rsmi xbrlrd bel mlumat verilirdi: vzif borcunu yerin yetirrkn hlak olub. Hr biri d xsusi tntn il milli qhrmanlarn qbristanlnda dfn edilirdi. Qhrmansz vtn, qapsz ev kimi bir eydir, senyor! Onda ki, btn lk zr, mharib illrinin od-alovundan onunla iyin-iyin ken generallardan cmi alts qald, o, onlarn hamsn aac spirtini bartla qardrb in n thlkli v xbis general Xasinto Alqarabia daxil olmaqla, hamsn bir nfr kimi z ad gnn - prezident saraynda qurulmu qonaqla dvt eldi, senyor! zmz olacaq, onlara dedi bizdn, silahdalardan savay he kim olmayacaq! Kemilrdki kimi, silahsz-filansz bir yer yb kef edcyik! Hammz birlikd, sd qardalar kimi ba-baa! Onlar da gldilr, senyor, svdldiklri kimi, silahsz sursatsz glib banket zalna girdilr, amma cangdnlrini d gtirmidilr, onlar qonu otaqda oturmudular. Qonaqlar libo glmmidilr, ona crbcr gzl hdiyylr gtirmidilr: Hammz birldirn yeganmiz! Onun bu dvtin htta general Saturno Santos da ss vermidi fsanvi Saturno Santos, he kim inanmayan, xainqlbli xalis hindu olu q-yay aya yaln gzn, hmi d: sil kii ayann altnda torpa hiss elmlidi. - deyn Saturno. Hmin qonaqla o, arandak oyuundan xb glmidi. Ora da elc aya yaln, stnd ndirbadi heyvan killri kilmi cayib panoda, hmiki kimi d tmtk, mhafizisiz, amma silahl glmidi. Silah da thvil vermkdn ona gr boyun qarmd ki, dediyin gr, bu silah onun n dy silah yox, onun mk altidi. O mn qzlqu balad, ana, namuslu dy mnasibtil, zbz, mrd dy gr sil dy quu balad. zyl arfa da gtirib glmidi, ana ovunlar yatrdb bol mhsul bitirn mqdds arfan. O arfan o, sidq-rkdn, xsusi bir inclikl alaala, yadmza kvrk mharib illrini, mharibnin vahimli balancn sald. Bu xatirlr, qoturluq gicimsi kimi canmza yeridi, burnumuza mharibnin iyi d gldi. Bizi uzaq gnlr kib aparan dy at haqqnda mahnsyla lap ryimizin ban skd v biz hammz cua glib xorla, rkdn oxumaa baladq: ...Krpdn gz yal qaytdm... Onlar, iin gaval baslan hindukan, qzardlm qaban birc gz qrpmnda gvldilr yedilr, iidilr, oxudular. Hr biri d iikini, z xsi flyaqasndan iirdi. Birc general Saturno Santosla o he n imirdi v demk olar ki, yemirdilr, nki onlarn hr ikisinin hyatlar boyu dillrin iki dymmidi, yemyi d, adtn acl ldrmk n yeyirdilr. Hrbi mahnlarndan sonra generallar dostlarnn rfin gzlri yaara-yaara ar Davidin sbh dualarn oxudular, sonra sfir Panelin bir vaxlar prezident hdiyy eldiyi Ad gnn mbark! mahnsnacan, btn tbrik mahnlarn bir-bir oxudular. Qdim silahdalarn qm-kdr batm qanqara qocan az qala yalaya-yalaya, anqra-anqra oxuya-oxuya, el hey idilridilr. Mclis baa atanda is, sbh yaxn o, khn kazarma vrdiiyl lind raq, btn saray gzdi, bir-bir otaqlara ba kdi, z dy dostlarna bir d, son df baxd: Saturno Santosdan baqa onlarn alts da ikinin tsirindn keylib arlaaraq, bir-birini qucaqlab yatmdlar. zlri quru dmnin stn
39

srilmidilr, mhafizilri d yanlarnda ylmidi. Birc Saturno Santosdan savay. Birc onun mhafizisi yox idi. O birilrin mhafizilri is bir-birindn gzn kmirdilr, nki dmd qarda kim qucaqlab drin yuxuya getmi generallarn hm d bir-birindn dhtli drcd qorxduqlarndan xbrdar idilr. Onlarn hr biri belc prezidentdn d qorxurdu, prezident is z nvbsind onlardan qorxurdu, nki, bel hesab edirdi ki, iki nfrin birliyi artq qiyam demkdir. O, bir mddt yatanlara baxb z yataq otana yolland, ra qapsnn yanndak qrmaa keirib kilidi df aarlad, qfl balayb znciri kib z st dmy dd, zn bala basan kimi ovuclarna basb uzand v el hmin dqiq saray, gec qarovulunun yaylm atlrinin gurultusundan titrmy gldi. Bir! ki!.. Vssalam v hr ey ss-kysz, gll-baransz, ah-nalsiz, birdflik hll olundu! V gurultudan sonra qalan, bartn havadan asla qalan sssiz duman oldu. Shri gn is yuxudan aylanda o, bir daha he kimin v he nyin, onun mhtm hakimiyytin zrr qdr xll toxundura bilmycyindn minliyini hiss edib rahatland. sgrlr ayaqlarn qanl glmlrl appldada-appldada axamk qonaqln tr-tkntsn tmizlyirdilr, bu dhtli hadisdn az qala aln itirmi Bendisyon Alvarado ban tutub, hnglndikc qan szan divarlara baxrd. Divarlar qanla trlyirdi. Xallar sulu paltar sxan tk, n qdr burub sxrdlarsa, qann ard ksilmirdi, dhlizlr boyu qpqrmz rmlarla axr, otaqlara dolurdu Son mharibnin igid qhrmanlarnn qtlini rt-basdr elmkdn tr syl yuyulub silinn, divarlardan qanan qan, azalmaq vzin, ksin, el bil get-ged bir az da artb oxalrd. Bu qanl qtl bard rsmn elan olundu ki, mharib veteranlarn, hanssa namlum sbbdn birdn-bir allarn itirmi z mhafizilri ldrblr. Daha sonra ldrlnlrin milli bayraa brnm cnazlri qhrmanlar qbristanlnda basdrld, dualarn is yepiskopun z oxudu. Generallarn mhafizilri d bu tldn qab canlarn qurtara bilmdilr. Birc general Saturno Santos cann qurtara bildi. O da ona gr ki, Santos hmi dnd, onu glldn zireh kimi qoruyan yeddi mqdds dua gzdirirdi, hm d ona gr ki, senyor, o, iblis idi, istniln an ny istsn evril bilrdi Tsbaa da ola bilrdi, glmy d dn bilrdi, istsydi, lap ildrma evrilrdi. Prezident buna bir daha, Saturno Santosu, yaquar ovlayan xsusi ov itlri tapa bilmynd inand. Fal qarnn dediyin gr d bel xrd ki, Saturno Santos sadr:Budur o, mnim generalm, bax, bu xa padah odur. Onu nyin bahasna olur-olsun tapmaq lazm idi, nki birc o hr eyi korlaya bilrdi, nki birc o hr eyi bilirdi. Odu ki, onu gec-gndz, aylarla, illrl axtardlar v yalnz gnlrin bir gn prezident onu z vaqonunun pncrsindn - mharibnin dr vaxt btn hr halisi federal ordusunun ardnca getdiyi kimi, ev yalar v mal-qarasyla bir, uaql-arvadl Santosun ardnca gedn camaatn arasnda grd. Grd nec adamlar, bu solun bnizli, cayib geyimli, crq panosunu iynin atb yorun-arn yeriyn bu adamn ardnca, ya balarna dy-dy, qocalarn, xstlrini ipdn hrlm hsirlrd daya-daya gedirlr. Bu adam zn vliya adlandrmd dey, camaat onun ardnca gedirdi. Burda prezident lini alnna vurub: Bu ki, odur, lnt eytana! Bu ki, Santosdur! - dedi. Bu, dourdan da Saturno Santos idi, zn vliya elan elyib etimadn qazanm
40

adamlarn hesabna - z sehrli arfasnda ala-ala yaayrd. Bu, o idi adamlarn arasyla, dilni kknd, crq panoda v nimda fetr layapasnda, qaqabaql zyl addmlayrd. Bu miskin grn il bel o yen qorxunc grnrd. Onu l keirmk - el bel asan baa gln msl deyildi. Hmin o gec qonaqlqdan qaanda, onu tutmaq istyn qarovulun n csur v evik sgrlrinin n d birc hmly basz qoyan o olmudu. Odu ki, prezident qatar, qbristanl xatrladan bu hznl ln dznd, vliyann bana ym camaatn yannda saxlama mr eldi. Milli bayraq rngind rnglnmi qatardan, prezidentin lisilahl mhafizilri srayanda, camaat gz qrpmnda hr bir yana dald, z fsanvi arfasnn byrnd oturan Saturno Santosdan savay ortada birc adam bel qalmad. Saturnonun li qlncnn dstyini sxr, brlmi gzlri prezident vaqonunun gircyin zillmidi. General Saturno Santos, vaqonun qapsnda peyda olan orden-medalsz, hrbi shra formas geymi silahl adam z qan dmnini grnd, heyrt gldi. Bu adam o qdr qoca, o qdr yad idi ki, el bil biz yz il idi grmrdk, mnim generalm! Prezident Santosun gzn yorun v tnha, qara ciyrinin ltaqlndan saralm drisi v sulu gzlriyl xsthal grnds d, hm d onun qoca vcudundan axan qrib hkmranlq dalasn da hiss eldi. Hmin bu dalann havasn prezident, bu sayaq havalarn digr sahiblrinin hesabna - onlar birc-birc mhv ely-ely yb toplamd. Odu ki, general Saturno Santos da artq lmy hazr idi, hakimiyyt v yen hakimiyyt ehtirasyla yanan bu qocan, he nyin v he kimin saxlaya bilmycyini anlayb, mqavimt gstrmk fikrindn birdflik vaz kemidi, lakin prezident Santosa z lini - manterayya* balnn bdni kimi yumru v yast ovuclu lini uzadb: Allah kmyin olsun, vtnin anl olu!.. - dedi. O, yax bilirdi ki, qddi yilmyn qrurlu dmn qalib glmk n yegan silah, ona dostyana uzatdn ldir. V general Saturno Santos onun qarsnda dizi st db ayann altndak torpa prk: caz verin, lim silah tutanacan siz sidq-rkl v inamla xidmt edim, mnim generalm! - dedi. Bundan sonra o, Saturno Santosu z yanna xidmt gtrd, onu z xsi mhafizisi tyin edib, bel bir rt qoydu ki, Santos he vaxt arxcasnda dayanmamald. O, stolst oyunlarn da Saturno il birg, drdlli oynaya-oynaya, dvlt xzinsiyl qab gln diktatorlar udmaqla mul olmaa balad. O, bdni heyvan iyi vern ayayaln Santosu z karetind gzdirir, z il hr yer - diplomatik qbullara bel aparrd. Santosun, bbir iyini andran qorxunc qoxusundan itlr d hrkb knara kilir, sfirlrin xanmlarnn hal xarab olurdu. O, yuxusunu qoruma bel Santosun ixtiyarna verib, onu z yataq otann qaps aznda yatrdrd. z is tnhalq dolu geclrl, kimins lap yaxnlqda yatdndan rahatlanr, onu hdsiz qorxudub geclrl ziyyt vern, yuxularna daxil olub onunla tkbtk, zbz dayanan adamlardan belc qorunurdu O, Saturno Santosu uzun-uzad illr o biri padaqradan ziyyt kdiyindn yataa dn qdr, lindki arfa susana qdr, Saturno Santos zn onun ayaqlarna yxb: ldrn mni, general! Birc sizin buna haqqnz var!.. deyn qdr, bir az aralda da olsa, z yannda saxlad. Sonra da babat tqad ksdirib, sdaqtli xidmtin gr d nian il tltif edrk, onu son mnzilin qovumaqdan tr, anadan olduu dznliy gndrdi. V htta Santos, olan-qalan
41

qrurunu tapdayb, zifliyini gizlmkdn utanmadan: Grrsz, mnim generalm, n qvvtli kiilr bel, vaxt glir, arvad kimi heydn dllr, onlarn atabaatasnn... - deynd, generaln gz yaard. Bli, olunun prezident kreslosuna nyin bahasna glib xd Bendisyon Alvaradonun yax yadndayd v he kim, generaln yr-skikliyini, dvlt xzinsini balaca uaq adyanalyla brbad hala salmasn, xzinnin pullarn nec gldi, uaqlq v gnclik a xrclmk imkan olmad n, nec gldi, saa-sola bimsrf splmsini onun qdr yax bil bilmzdi. Odu ki, adamlarn general asanlqla aldatmalar, qiymtlrdn ba xmadndan, llrin glni crbcr xarici cncq-mnc ona yz qatna srmaqlar onu sbildirmy bilmzdi. Ax, btn bunlarn sil qiymtini, kim d bilms, Allaha kr, o ki bilirdi... Hr halda, btn bunlar n az onun, akvarellriyl boyanb bazara xard qulardan ucuz idi. Bu tk qularn bu sayaq rnglnib ayr bir qiyafy dmsi, mlli-bal l qabiliyyti v ustalq tlb edirdi, ona is, bu boyda ziyytin gr he kim drd yz pesodan artq pul vermirdi. Snin bu oyuncaqlarna mnim szm yoxdur, amma hr halda glcyi d fikirlmk lazmd. Mn sni, prezidentlikdn gedndn sonra, lyapan uzadb dilnn grmk istmzdim. Allah elmsin, lbtt, amma bu, bu gn d olmasa, bir gn ba ver bilr, onda neylycksn? Yen babat mnni, ya arxiyepiskop, ya da he olmasa, dnizi olsaydn... Sn generalsan, birc onu bilirsn ki, mr versn: Bir-iki! Bununla dolanmaq olar?.. O, oluna, dvlt ilrin ayrlm xrclrdn qalan pulu, gzdniraq, arxayn bir yeri qazdrb orda gizltmyi yrtdi v baa sald ki, bu gizli yer haqqnda he kim he n bilmmlidir. Bu pullar is mtlq z lklrind taxtdan salnm diktatorlara, unudulub yaddan xm, n vatsa, bir gn onlar vtnlrin qaytarmaq n ardlaryca glck doma gmilrinin fitin tamarz qalm prezidentlr lazm olan kimi, bir gn ona da, cann gtrb qaaca gn lazm olacaq: Qayann stndki o evd yaayanlar tez-tez yadna sal v unutma ki, onlara baxdqca, bil ki, z ksini grrsn. Lakin, general ya qadnn szlrini qulaqardna vurur, ya da hmi dediyini deyirdi: He n olmaz, ay arvad, qorxma, xalq mni sevir! Bendisyon Alvarado belc kasblqdan ikaytlnikaytln, bazarda bdxrclik elyn qulluqular sy-sy, arada bir, xrclri azaltmaq mqsdi il z naharndan ks-ks yaayrd, he kim d onun, artq oxdan dnyann n dvltli qadnlarndan biri olduunu zn demy csart elmirdi. Dvlt sviyysind gedn btn frldaq mliyyatlardan gln glir Bendisyon Alvaradonun adna krlrd. O, ucsuz-bucaqsz kin sahlrinin, saysz-hesabsz mal-qara srlrinin, tramvay xtlrinin, potun v teleqrafn, milli sularn sahibi olduundan xbrsiz idi, bizim razinin sularna db aylarmzla zn hr gmidn alnan gmryn bel, onun adna krlmsini bilmirdi. Bendisyon, btn bu ilrl yana, olunun da, artq onun tsvvr eldiyi kimi, crbcr oyuncaqlardan heyrt gln byk uaq olmadndan xbrsiz idi. O, olunun hl o lap oxdannan, mal-qarann ksilmyin bel vergi qoymasndan v bu vergilrin qpiyincn, onun xsi bdcsin axmasndan, vziflr rvtl adam tyin elmyindn, kimins vzifsini artrmaq sbbiyl ald klli miqdarda puldan, laltlarnn vaxtar ona laltdan trdklri bahal hdiyylrdn, lotereya oyunlarn bel onun mnafeyin ilyn xsusi
42

mexanizml - xrda incliklrincn qurularaq, ordan alasmaz mbld pullar udmasndan da xbrsiz idi. Bu lotereya mliyyatn o, z n dzltdiyi yalan lm tamaasndan sonra Byk Qalmaqal dvrnd i salmd, senyor. Hmin o dvr is bu ad, oxlarnn znn eliyi kimi, Mqdds Eraklio gecsi yerin altyla yeriyib, btn lkni lrzy gtirn chnnm zlzlsin gr yox, o illr hr yerd hay-hirl bnvrlri qoyulan mxtlif tikintilr gr qazanmd. Bnvrlri yenic qoyulan bu binalar dnyahmiyytli mhtm tikintilr elan olundularsa da, he birinin tikintisi axracan baa atdrlmad, amma hay-ky ox olurdu, senyor. O vaxt onun bel bir adti vard ki, dvlt urasnn zvlrini sarayda yox, siesta saatlarnda, anasnn tamarin budaqlar arasnda itib-batan malikansind yrd. Yellncyin trafna yb, z mahud cbblrind istidn bulanan seyrk bl boboazlar, selluloid yaxalqlarnda boulan zhlsigetmi rni nazirlri orda yellnckd gzyumulu uzanb yelln-yelln, zn lyapasyla yelly-yelly dinlyirdi. Onlar hey zvzyir, o is onlarn ssini, hytd toyuqlarn ardnca cuman xoruzlarn qanadlarnn appltlar iind rid-rid, qonuluqda nfs drmdn: Susanna, yanma gl, Susanna! oxuyan qramafonun ssin, crcramalarn crzltsna qulaq asa-asa mrglyir, bunu grn nazirlr hrmtl sslrini ksir: Sakit, general yuxuya getdi!.. - deyib aradan xmaq istynd o, xorultusunu ksmdn, gzn amadan: Davam elyin, eidirm! - deyirdi v onlar, general siesta saatnn canzn mrgsndn aylb: Bo shbtlrdi. inizdn birc nfr ortaya i qoydu: o da shiyy naziri, mnim yerlim. H, ayr sznz yoxdu ki? Di daln, boboazlq bununla da sona yetdi. deyrk, iclas yekunladranacan szlrin davam edirdilr. n zruri dvlt msllrini is o, z xsi kmkilri il - nahar vaxt, bir lind nim, o biri lind qaq, otan iind var-gl ely-ely mzakir edirdi. Bir ox msllri is o, yolst, msln, pillkni xa-xa hll elyirdi, bzn d he hll elmirdi, el aznn iind z-zn: N istyirsiniz elyin, onsuz da burann yiysi mnm. - deydey tb gedirdi. Onu sevirdilr, ya sevmirdilr, onu n az maraqlandran bu idi. Bu bard sz dnd o, zn turudaraq:Bo eydi - deyirdi. O tez-tez mxtlif ictimai tdbirlrd grnr, qrmz lentlri hr yerd xsn z ksir, n thlksiz vaxtlarda bel kinib getmdiyi yerlr gedir, cann thlky mruz qoya-qoya, zn camaata gstrirdi: He n olmaz! - deyirdi. Qalan bo vaxtlarn is o, z yerlisi - shiyy naziri il v general Rodriqo de Aqilarla saysz-hesabsz domino oyunlarna srf elyirdi. Tkc bu iki nfr ona kimins hbsdn buraxlmas v ya kimins lm hkmnn lv edilmsi bard rk elyib az aa bilrdi. Gzllik ilahsi Manuela Sanesi qbul elmyi bard d tkc bu iki nfr ona az ama qrara almd... Manuela Sanes, sad xalq iindn xm gzl bir qz idi. Onu, t dy mhllsinin funt bataql iind bitmi ecazkar gl bnztmk olard. Bu mhllnin itlri bir dqiq dinclmk bilmdn, bir gn bir-biriyl yola getmdn, gec-gndz el bouurdular ki, milli qvardiyann sgrlri bel bu trflr ayaq basmaa rk elmirdi... Qvardiyalar bir d ona gr bura ayaq basmaa rk elmirdilr ki, buralara ayaq basanlarn gz qrpmnda soyulmandan, manlarnn sklb hiss-hiss danmandan xbrlri vard. Bu el bir
43

mhllydi ki, iind tli-canl bir ek azsayd, ordan o eyin vzin bir uval smk xard. t dy mhllsinin yollar o qdr dolama-dolaq idi ki, ba xarmaq olmurdu v hmin bu dolama-dolaqln iind ne-ne dvltli ailnin uaqlar yoxa xmd. Orda onlar ldrb qzardrlar, mnim generalm, sonra da aparb bazarda, qzardlm kolbasa yerin satrlar, tsvvr elyirsiz?!... Manuela Sanes is gzllik ilahsi Manuela Sanes mhz bu mhlld doulub bymd. Zibillik bnvsi! Bu qzn gzlliyi btn lkni sarsdb, mnim generalm! Bu shbt general el maraqlandrd ki, o: gr o, dourdan el qeyri-adi gzldirs, onda mn ninki onu qbul edrm, onunla bir tur vals da oynayaram. - dedi. Chnnm, qoy qzetlr n istyirlr yazsnlar, bel eylr qara camaatn xouna glir. Lakin hmin axam - Manuela Sanesi qbul elyndn sonra o, general Rodriqo de Aqilara aq tssf hissi il dedi ki, kasblarn bu trifli kralias Allahn bir tur valsna d dymz. Dedi ki, bu, vur-tut t dy mhllsind yaayan yzlrl Manuela Saneslrdn biri adi, ortabab bir qzd: Bzmli ipk paltaryla, saxta dal qzl tacyla, lindki qzlglyl bir yerd!.. taparan olsun, dediklrini d eldim. ki ey xahi eldi mndn: t dy mhllsin su v iq kdirdim. Ona onu da dedim ki, yanma bir d xahil-filanla glmsin. Smsk adamlardan zhlm gedir. Bu cr tklrl he danmaq dzgn deyil! O bunu deyib, domino partiyas baa atmam ayaa qalxd, qapn rpb xd, saat skkizi vuranda is fermada peyda oldu, inklr yem verib, quru tzklri saraya dama mr etdi, sonra am yemyin yolland v adti zr lind nim o yan-bu yana var-gl ely-ely, qzardlm tl lobya, dy v platan yarpaqlarndan dzldilmi salatn yey-yey, sarayda hr eyin yerli-yerind olduunu yoxlamaa, saray darvazalarnn keiyindn tutmu, yataq otann qapsnda duran qarovulacan, hamn bir-bir saymaa balad v yrnib bilnd ki, onlarn say lazm olan qdr on drd nfrdir, onda xsi qarovulun yerind olub-olmadn da yoxlad v ondan da arxayn olanda, grnd ki, qarovul sarayn birinci giriind domino vurur, onda qzlgl kollarnn altnda yatan czaml xstlr, pillknlrd yuxuya gedn ifliclr d ba kdi v am yemyini aq pncrlrdn birinin mhccrin qoyub, zn yarqaranlq, funtli qadn yataqxanasna sald, qadnn z biclriyl yatd arpaynn yannda peyda oldu, zn bu funtli bdn ynann arasna salb, ona maneilik trdn iki ba v ct aya qraa kib arvadlarn birini qamarlad. N generaln cngin ken qadn, n d onun yannda yatan o biri qadnlar yuxudan aylmadlar. Arada o biri arpaylarda yatan yuxulu qadnlarn ssi eidilirdi: Bir az yava, mnim generalm, el fsldamayn, uaqlar qorxar. Bundan sonra o, saraya qaytd, iyirmi pncrnin iyirmi nn d cftlrini bir-bir yoxlad, cclri qovmaq n dhlizd tz tzkdn ocaq qalad. O, bu tzklri, vestibldn tutmu otaqlaracan, bir-birindn be metr ara qoyaqoya yandrr, tstn ciyrlrin k-k, uzaq, tumanaq uaqlq illrini xatrlayrd... Bel d uaqlq illri olard?.. gr bu illr, onun ciyrlrin tst il bir dolub, bir dqiqdn sonra tst il d bir canndan xrdsa, bu nec illr idi?!.. Sonra o, otaqlarn iqlarn bir-bir sndr-sndr vestibl qaytd, qu qfslrinin stn rtklr sala-sala sayd: Qrx skkiz dd olmaldr. Onlar dz qrx skkiz dd idi, lakin bununla da generaln ryi soyumad, lind raq,
44

btn saray bir d badan-baa dolad, sarayn on drd gzgsnd, on drd ksini lind yanar raq aparan on drd kiz general grd. Saat onu vurdu. Hr ey qaydasndad. O, qvardiyalarn yatd yataq otana da ba kdi v orann in da keirdi: Gecniz xeyr qalsn, senyorlar! Sonra birinci mrtbnin btn otaqlarna btn qbul otaqlarna v tualetlr ba kdi, btn prdlrin arxasn, stollarn altn yoxlad he yerd he kim yox idi. Onda o, cibindn bir dst aar xarb liyl yoxlaya-yoxlaya, hr aarn z qapsn tyin eldi, sonra btn kabinetlri bir-bir aarlad, bundan sonra sas mrtby qalxb orda da btn otaqlar bir-bir gzdn keirdi v hamsn aarlad, nhayt, z yataq otana atb, orda gizli mcrsndn bal bankasn xarb, yuxusu irin olsun dey, iki qaq uddu v anas Bendisyon Alvarado haqqnda fikirlmy d vaxt tapd. O, Bendisyon Alvaradonu orda z malikansind, tirli oreqano otlar v melissa kollarnn qoxusu iind yatdn tsvvrn gtirdi anasnn, adi boz quu, qu quuna evirn, indi is yuxunun arlndan keylib hrktsiz qalan evik lini grd. Anasnn yuxulu li el cansz idi, el bil o, yatmamd, lmd Gecn xeyr qalsn, ana - dey pldad v el hmin dqiq d orda - z tnha malikansind yatan anasnn, gzlrini amadan: Xeyr qar, oul! - dediyini eitdi. Sonra ra yataq otann gircyindki aslqandan asd raq btn gecni yanmalyd, onu sndrmy he kimin ixtiyar atmrd, nki bu raq ona, gnlrin bir gn, gecnin bir vaxt, qahaqa dnd lazm olacaqd. Saat on biri vurdu v o yen btn saray, bu df he bir i yandrmadan, qaranlqda dolaa-dolaa, el-bel, hr ehtimala qar gzdi ki, idi, ola bilr, kims onun yatdn znn edib buralara girib?!.. O, dnizd yralanan mayakdan iri szln yal in iiyl, mahmznn parlts qaranla iz sala-sala sakitc yeriyir, qaranlq dhlizlrd azb ayaq st yuxulayan czaml xstlri, onlara dyibtoxunmadan baa - qzlgl kollarndan birinin altna trr, qaydb qarovulu yenidn sayr, sonra yen z otana qaydrd. Uzun-uzad dhlizlrl, pncrlrin nndn yeriy-yeriy o, hr pncrdn, aprel aynn Qraib dnizin tamaa elyirdi. O, bu dniz, belc, ayaq saxlamadan, dz iyirmi df tamaa eldi v bu qrara gldi ki, dniz, hr apreld olduu vziyytinddi, st qzl hov atan bataqla bnzyir. Saat on ikini vurdu v saatn son zrbsi il bir o, hardansa iindn - qarnndan zyuxar yeriyn qorxunu hiss eldi. Bu qorxu, bdniyl zyuxar yeriyib qulaqlarna doldu, orda el bir cylt il cylddi ki, az qala qulaqlar batd v general vahimlnib qapsnn kilidini, qfln, zncirini kib balad, ayaqyoluna keib, orda zn sxb z-z, vvl iki, sonra drd, daha sonra yeddi msibtli damcn birthr szb, z st dmy srildi v el hmin dqiq d, yen he bir yuxu grmdn, drin yuxuya getdi. V ox kemdi ki, gecnin bir almi - on be dqiq qalm, tr-qan iind yuxudan ayld... El bil kims otaa daxil olmudu, indi qfl-kilid toxunmadan, ba stnd dayanb dz onun zn baxrd bu baxlar znd hiss elyib vahim iind dik atld v qap-pncrsi st-st kilidlnmi ota boyu var-gl elyn Manuela Sanesi divarlar asanca yarb ken Manuela Sanesi, qorxulu gecnin Manuela
45

Sanesini, nfsi shlb iyi tri qoxuyan, ipk paltarl Manuel Sanesi grd... De ki, bu, hqiqt deyil, de ki, bu, xyald o, aznn iind kkldi De ki, bu sn deyilsn, de ki, bu, bagicllndirn qoxu snin nfsin deyil, shlb iyinin tridir! Lakin, bu, Manuela Sanes idi ovcunda saxlad qzlgl rng alb rng verirdi, ilq nfsi ota azna almd... Hr ey Manuela Sanes idi btn dnya Manuela Sanes idi... nadkar qaya, dnizin mhtmliyini zn belc tabe elyir... Axrmn Manuel Sanesi, sn ki, ovucuma dyln tale yollarnda yoxsan?!. Ax n qhv kntsndki falda, n d suyun zn xan taleyimd, fallar snin barnd he n demyib. Odu ki, mni yuxumdan elm mni, qadn aya dymyn, he bir vaxt da dymyck otamn havasndan elm, sndr o qzlgln! dey o, lini divarlar boyu srtlysrtly, iq dymsini axtara-axtara yalvardsa da, hr kncd linin altna, aln badan xaran Manuela Sanes kedi Lnt sn eytan, gr mn sni he vaxt itirmmims, niy hr yerd limin altna sn keirsn?!. Mndn n istyirsn?.. styirsn, saraym verim sn, hr ey snin olsun, btn lkni sn verirm, amma imkan ver, bu i yandrm ey gecmin qrbi, iliyim yeriyn Manuela Sanes, snin anann... O, el bilirdi ki, i yandrsa, Manuela Sanesin sehrli xyalndan cann qurtaracaq, odu ki, var gcyl rd: Rdd elyin bunu burdan, canm bundan qurtarn, boazna da balayb dnizin dibin saln, boub ldrn ki, onun glnn i bir d he kim ziyyt vermsin! O, belc, qaranlq dhlizlr boyu, arada bir aya tzkd sr-sr rr, hrdn d vahim iind zzn: Bu n idi? deyirdi. Bir azdan saat skkiz olacaq, shr alacaq, bu claf evd is ham kpr. Durun ayaa, ay biqeyrtlr!.. - dey o, qfildn el rd ki, o dqiq saray otaqlarnn iqlar bir-bir yanmaa balad, kazarmalarda eypurlar alnd v onlarn ssin, liman qalasndan ss verildi bu ss SanXeronimodak eypurlar da qouldu... Sbh eypurlar btn lk boyu alnd hr oyanmaa balad da kimi st-st ylan silahlar qorxu iind payland, qzlgllr, sbh ehi hl dmmi, iki saat vvl ald, saray qulluqular dm skilrinin tozunu ulduzlu gyn altnda rpdlar, qfsd mrglyn qulara yem verildi, solmaa macal tapmayan gllr atlb yerin el onlar kimi tzlri qoyuldu, dayonanlar dstsi tlm-tlsik divar hr-hr, hr pncry qzl kazdan ksilmi gnlr yapdrdlar. Bu yalan gnlri pncrlr, adtn, gnn gnorta a vururdular, lakin gy hl d qaranlq idi, tqvim hl d istiraht gnn gstrirdi, bazar ertsinin sbh fqi hl aprel dnizin toxunmamd. Gec hl bitmmidi, lakin camarxana mdirlri qaraqqrq inlilr artq paltardayanlar yuxudan oyadb klr itlyir, irkli dkzlrini ymaa gndrdilr, kor fallar fal ar, mmurlar, bazar ertsinin shri albm kimi, stollarnn gzlrind toyuqlarn qoyduu yumurtalar tapr, klr, balarn itirib o yan-bu yana qaan adamlarla dolur, dvlt uras zvlrinin fvqlad mavirlri keiriln otaqda - stollarn altnda saray itlrinin hr gnk boumas balayrd. Onu is he n tccblndirmdi, gzlri, gzlnilmdn alan shrin sbh fqindn qamaa-qamaa, bir-birin macal vermdn onu sbh yaradan, zamann hkmdar, gn fqlrinin mhafizkar - dey vsf edn yaltaqlarn mayiti il iclas zalna yolland,
46

general tabnn zabitlrindn biri onun qaban ksib tzim edrk, saat, skkizi yox, drd be dqiq ildiyini gstrdiyi bard hesabat vernd, o, zabitin qulann dibin yal ill ilidirib, ssi btn lkni bana gtr-gtr: Saat skkizdir, lnt eytana! Skkizdir! - deyib rd. Gnorta saat d anas Bendisyon Alvaradonun gzdniraq malikansin glnd v anas onun haln grb tccb iind: Sn nolub? Sni qrb vurub? ryini niy tutmusan? - dey soruanda o, dinmz-sylmz kresloya kd, lini sinsinin stndn gtrmk istdis d, nyis xatrlayb yenidn ryinin st qoydu. Bendisyon Alvarado, qular rngldiyi fran oluna trf uzadb, bir az da tccbl: Bu ndi bel, el bil sn dorudan-doruya Mqdds Ruhun Elisin evrilirsn gzlrin, ryinin st qoyduun lin, hr bir ey onu xatrladr. dedi. O, lini sinsindn kib ayaa qalxd, qapn rpb xd, ryind anasn sysy saraya qaytd, llrini cibin soxub sbi addmlarla mrtblr boyu gzidi. Gzi-gzi pncrlrdn grnn l, yan lr boyu ad kdrli rmlara, gm kazdan dzldilmi ulduzlara, pncrlrin o biri zndn l trfdn lrin yapdrlan, gnortann n axamn skkizin oxadan latun aylara baxd. Saray qarovulunun ya paltarl sgrlrin, kdrli dniz v yaa nzr sald. Yaa... yaa... o yaa ki, onun hr damlas Manuela Sanes idi latmaz Manuela Sanes onunku olmayan Manuela Sanes. Badan ayaa onun olan bu hrd yaaya-yaaya, onunku olmayan Manuela. Saray boyu doladqca, kimssiz otaqlarn rkzn xofu onu qarabaqara izlyir, getdikc xlmaz tnhala, bir ne uzaq, ala-toran gnlrin tnhalna, Manuela Sanessiz daha bir gecnin tnhalna evrilirdi. Lnt eytana, - o, iini kdi bu n olan idi?.. im el szlayr, el bil ordan nyis kib xarblar Belc fikirlib z vziyytindn el bil utand, ryin trf uzanan li alvarnn iin srnd... yan ssi altnda mrglyn yumurtalnn stn qondu. Yumurtal hmiki vziyytind idi, yen vvlki imanlnda v arlndayd... Ars da hmin aryd, yen hmin bdi zoqqultusuyla altdanaltdan, aramla zoqquldamandayd... Amma bu dfki ar niys daha dzlmz idi el bil ovcundak, yumurtal yox, ryiydi dumduru, lpaq ryi... Bu mqam o, n vaxtsa bir oxlarndan eitdiyi szlrin hqiqtini anlad: rk nc yumurtalqd, mnim generalm! rpnib pncrnin qabandan kildi, qbul ota boyu var-gl ely-ely, halszlndan, bu xlmazlq dolu lacszlq durumundan bez-bez, ryinin bana balq tx iliibmi kimi, boula-boula dvlt urasnn iclasna yolland, orda bir knarda oturub, hmiki kimi he n eitmy-eitmy, he n anlamaya-anlamaya, az qala mrgly-mrgly maliyy vziyyti bard darxdrc mruzy qulaq asrd ki, qfildn el bil iclas zalnn havasnda n is dyidi, n is qrlb havadan asld, maliyy naziri szn ksib gzn prezident zilldi, yerd qalanlar da nb, ortasndan qabarb onu az qala iki yer bln qfil ardan ryi gedckmi kimi qovrulan prezident baxdlar. O z d zn knardan uzun-uzad stolun banda, z tnha stulunda kmksiz zyl, prezident layiq olmayan saralm bniziyl oturan grd ryini tutdu... Hyat, shiyy nazirinin, zrgr gz kimi iti gzlri qarsnda am kimi riyib gedirdi...
47

ziz hmyerlisi, el bil onun iini cib saatnn zncirini linin iind oynadaoynada, dinmz-sylmz seyr elyirdi. Ola bilsin ki, ryi sancd - kims ehtiyatla dillnnd, o, artq hikksindn arlab daa dnm lini sinsindn kib stolun stn qoymudu, rngi zn qaytmd. Hkmranln bir daha tsdiq elyn iynli szlriyl el bil hamn gllldi: Siz istyrdiniz sancsn, h, heyvrlr!.. H, ndi, diliniz qarnnza girdi?.. Di davam elyin! Onlar da zlri z dediklrini eitmy-eitmy, hr biri onun acn, ny hirslndiyini yax anlaya-anlaya iclas davam etdirdilr, phap salb, ehtiyatla barmaqlarn ona sar uzada-uzada: Siz bir ona baxn! O qdr sbidi ki, ryini tutub. Grn n olub? rtma vursan, qan xar. Bir qdr sonra is sarayada sz-shbt gzdi ki, guya prezident shiyy nazirini tcili surtd yanna artdrb, nazir d glib grb ki, o, stolun stn qoyduu sa lin baxr, li d knd kimi kpb. Deyirlr, prezident shiyy nazirin mr edib ki, sa lini kssin, nki ona mane olur, yaamaa qoymur, lazm olmayan yerlr uzanr. Lakin deyirlr, shiyy naziri buna qti etiraz elyib v bildirib ki, bana gll axsalar bel, bunu elmz. Smimi szmd, mnim generalm, sizin linizi ksmy mnim haqqm yoxdur, ona gr ki, mn btn varlmla sizin birc liniz dymrm. Bu hvalat, onun shhti bard gzn aylr, digr aylr qarb, az qala, hr kd, hr tind danlr, getdikc, tst kimi, duman kimi hrin canna hopur, o is el hey fermada, z llriyl sd sar, saa-saa Manuela Sanesli, onun qzl gl rngli sabahn aldn hiss edirdi. Hr ey bsbtn Manuel Sanes oxayrd Odu ki, o, qzlgl kollarnn arasnda yatan btn yara-xorallar qovdurma mr etdi ki, gllr bu xstlrin iyini tutmasn, Manuela Sanesin glnn iyi korlanmasn. Sarayn n kimssiz knc-bucaqlarn axtarrd ki, orda he kim onun aznn iind oxuduu: Sninl ilk vals oynadm ki, mni unutmayasan, ey mnim kraliam! Bil ki, unutsan mni, lm olacaq czan! mahnn eitmsin. Bir qdr sonra is hmin bu mahnn iind rid-rid, canna dolan iztirablarn bir az ynglldirmk n zn qadn hrmxanasna salb, hmiki sbrsiz xoruz rolundan xaraq, daha vvlki tlsknliy yol vermdn, uzun-uzad araml hzzlr verib ala-ala, qadnlar heyrtlndirdi. Qadnlarsa qaranlqda xobxt-xobxt qaqqldayb, qaynar nfslriyl: znz ldn salrsz, mnim generalm, z d bu yada! - dey pldayrdlar. Lakin o, gzl bilirdi ki, btn bunlar zn aldatmaqdan savay ayr bir ey deyil v olacaa ar yoxdur, o gn vvl-axr glib xacaq v o, Manuela Sanesin ayana gedsi olacaq, dnyann btn mqqdsliyi namin and verib onun sevgisini dilnck Manuela Sanesin, t Dy Mhllsinin gbyind yerln zibilliklrin arasnda bitmi qddar sarayna yollanacaq, onu orda sbrl axtaracaq O ora, n brkl gnlrin birind - saat ikiini tndn sonra, adi geyimd, qarovulsuzfilansz, adi manda yollanacaq, bir mddt, siestann lm rngli saatlarnda hrin kimssiz klriyl dolaa-dolaa gzck. O, dkanlarla dolu klrdn tb kendn sonra z sonunu - Manuela Sanesin byk dnizini grd fqd aaran tnha quu, birbaa Manuela Sanesin evin aparb xaran snq-salxaq tramvaylar grd v el hmin dqiq, bu snq-salxaq tramvaylar yenilri il - tutqun li, sapsar tramvaylarla vz etmyi, vaqonlarn hr birind Manuela Sanes n ayrca mxmr zl oturacaq
48

qoydurma mr eldi. Manuela Sanesin, istiraht gnlrini keirdiyi lpaq imrliklri grd v ora soyunacaqlar qoyma mr eldi. mr eldi ki, hava haqqnda mlumat vern diry bayraq assnlar ki, immyin mmkn olubolmad bilinsin v nhayt Manuela Sanesin ayrca immsi n imrliyin bir hisssi hasara alnsn. O, dniz sahili boyu uzanan mrmr meydanalara, onun mrhmti saysind varlanan on drd ailnin imartlrin, kimssiz hovuzlara nzr sald. n ox da, dan stnd ucalan imart nzrini clb eldi. Bu, hyti fvvarlrl bzdilmi n byk imart idi. Odu ki, zndn asl olmadan, hycanla: styirm bu imartd sn yaayasan! Mni hr axam burda gzlysn! - dey qqrd. V lbtt ki, el o dqiq d malikan boaldlb Manuela Sanes verildi O, bu fikirlrl mannn arxa oturacanda otura-otura xyala dalr, z arzularyla almi bir-birin qatb-qardrr, dnyan istdiyi kimi dyiirdi. Lakin, ox kemdi ki, man sahili tb kedi, dnizin ecazkar nfsi sovuub arxada qald v t Dy mhllsinin chnnm uultusu mana doldu. Mhllnin mdhi mnzrsindn qorxub z-zn: Anacan, Bendisyon Alvarado, sn bir gr, olun hara glib girib!?... Mni xilas el! Lakin bu hayhirin iind he kim onun qmli gzlrin, nazik dodaqlarna, yorun sinsinin st yatan koppu lin mhl qoymad, he kim a ktan kostyumlu, sad kepkal qdim qocann ssini eitmdi, ban mann pncrsindn xarb: Mnim Manuela Sanesim, dilnilr kralias, lind qzlgl tutan senyora, harda yaayr? - soruan baba he kimi maraqlandrmad. O, Manuela Sanesin harda yaad bard soraqlaa-soraqlaa z-zn: Sn burda, bu trpdn uultunun iind - azndan qan daman, gzndn cin xan bu quduz itlrin arasnda nec yaaya bilirsn, bu msibtin, bu bataqln iind - lnc didilib tkln itlrin quyruqlarn dallarna qsb ulaya-ulaya yaralarn yalad bu eybcr yerd, iylnmi glmlrin, qlyanaltxanalardan dst-dst ky atlan srxolarn rtlar arasnda snin irin, shlb iyi qoxuyan nfsini nec hiss edim, nec, snin atana lnt!.. Ax nec, ay mnim zabm?! Sni, bu vvli axr bilinmyn maranquanqo v burundanqo, qordolobo v manta-debanderalarn* iind nec tapm?.. Bu Qara Adam v Xuansito Trukupeyann** yuxuyabnzr cnntind - tnd bnvyiy alan atlar dolu pncrli, tutuquu rngind rnglnmi li, gy rivli, yal evlrin arasnda nec tapm?.. lind qzlgln tabaq kimi ala-ala dayandn evini nec tapm?.. Bu dqiq bu chnnmin iind, grn, snin saatn neni gstrir?.. Grn, snin saatn gnortann n, yoxsa dnn axamn skkizini gstrir?.. Nrnd ki, bu chnnmin iind gecyl gndz qarq salmaq mmkn deyil Sni bu evlrin arasnda, bo otaqlar boyu yanlarn burcuda-burcuda gzib buludlarn istisini soyudan arvadlarn arasnda nec tanmaq olar ax?.. dey fikirlirdi. Bel fikirl-fikirl, aq pncrdn l boylana-boylana: Mnim kdrim Manuela Sanes, paltar brilyant kpyn bnzyn, banda qzl cqqa olan Manuela Sanes harda yaayr? - dey sorudu. V nhayt bu chnnm uultusunun iind kims onu eitdi v: H-, bildim kimi deyirsiniz! O, bel dal yekni deyirsiz, zndn d el razd, el bil arn udub. O orda yaayr, senyor, bax, o evd! - dedi.
49

Bu adi, ucuz rnglrl rnglnmi, kandar it ncisiyl dolu bir ev idi... Baxan kimi bilinirdi ki, kims ev girnd aya qapnn azndak ncisin iind srb. Bu ev, gr vaxt ah kreslosunda oturan Manuela Sanesin grnn qtiyyn uyumurdusa da, onun oca idi. Anam mnim, Bendisyon Alvarado, mn gc ver ki, bu qapdan iri gir bilim!.. ri girmmidn vvl o, btn mhllni az on df hrlndi, sonra nfsini drib qapn df, yalvara bnzr tqqltyla tqqldatd, sonra el qapnn azndaca - gnn istisindn alb-yanan klglikd dayanb gzldi v bu funtli iyin hardan gldiyini bir mddt anlamad. Yoxsa bu eybcr iyi, havann brks ml gtirmidi, ya da ola bilr, havan o z, hycandan qarnna dn ardan korlamd?.. Nhayt ki, qapn Manuela Sanesin anas ad v onu iri arlam balq iyi vern geni, srin zala keirib, qzn oyatmaa getdi. O da oturub, bu miskin zal - yan isladb qaraltd divarlar, ii km divan, oturaca deik ktillri, dillri qopmu pianinonu gzdn keirdi. Zalda daha he n yox idi. He n, lnt eytana, mns bu miskinliyi grmk n bu qdr ziyyt kmim?!.. ox kemdi ki, Manuel Sanesin anas, lind znbiltoxuyan qyq zala qaydb ktillrin birin oturdu v qz o biri evd geyinib, ba-gzn darayanacan, qfil qonan gzn yax grnmk n n yax kmlrini axtaranacan, ban aa salb toxumaa balad. O is hycann gcl iind boa-boa, dodaqalt: Hardasan, ey mnim zabm, arm Manuela Sanes, sni gr bilmirm, snin, shlb iyi tri qoxuyan nfsini eitmirm, bunlarn vzin, yemk qalqlarnn funtlrini duyuram Ax sn hardasan qzlgln hardadr, han snin mhbbtin gl, gl, qurtar mni bu it zabndan! - dey donquldanrd. O, belc, iini k-k z-zn danrd ki, birdn iri otan qapsnda Manuela Sanes grnd: onun tsvvr eldiyi kimi - yuxularnda, sayqlamalarnda grdy kimi, hm d bir az ayr cr yuxunun gzgd grnn ksi kimi: ucuz it paltarda, khn ayaqqablarda, salar nec gldi, boynunun ardnda daraqla ylm, amma yen d dnyann n gzl v n qrurlu qadn kimi, lind alb-yanan qzlglyl Bu, el bir ecazkar mnzrydi ki, o, ayaa qalxb, qzn, ban ynglvari trpdrk, azucu salamlamana cavab olaraq, ba ymy znd zorla gc tapd. Qz ahn bir ssl: Allah siz yar olsun, la hzrtlri! - dedi, sonra barmaqlarnn arasndak qzlgl alb yana-yana, divann bir knarnda yldi, iti baxn qonan gznn iin zilldi. Mn, onun yarasa dodaqlarn, suda boulmu meyitin suyun iindn baxan donuq gzlrin bnzr gzlrini grdm tksz drisini, torpaq rngin alan qrl zn, drisi bir qdr tarma kilmi llrini grdm. O, sa lini dizi st qoymudu, odu ki, barmandak prezident mhrl zk yax grnrd a, ktan kostyumu ynindn, aslqana keirilibmi kimi aslmd, kmlri ayana yekydi bel kmlri adtn llr geydirirlr, senyor! Mn onun gizli fikirlrini oxuyurdum, fsanvi hakimiyyt gcn Yer znn n qdim, btn qddarlqlarndan qddar, cml mmlktin nifrtini qazanm, qocal, bir ksin ryini zrr qdr bel olsun artmayan, halna acnmayan bu ahl insann hkmranlq gcn duyurdum o is kepkasn linin iind hrld-hrld susub danmr, el bil mn hardansa, dnyann o biri zndn baxrd. lahi, bu n qaradinmz adamd! - qorxu iind fikirlirdim, zm is soyuq bir ssl:
50

Qulluunuzdayam, la hzrtlri. - dedim. O is mnim bu szm tntnli bir hycanla: Mn el-bel gldim, kralia! El-bel!.. - dey cavab verdi. Bu gr ona rahatlq gtirmdi. V o, Manuelann evini hr gn - siestann lgn saatlarnda, gnn n isti vaxtlarnda, adti zr anasnn yanna getdiyi saatlarda ziyart elmy balad. Manuela Sanesin yanna getmk n, o, qsdn mhz bu saatlar semidi ki, hara getdiyindn mili thlksizlik komitsi xbr tuta bilmsin, qoy onlar el bilsinlr ki, hmin saatlar o, qayann bandak malikand - anasnn yanndad. Lakin o, bilmirdi ki, ondan baqa btn alm mlum idi ki, general Rodriqo de Aqilarn sgrlri onu, damlarla srn-srn mayit edirlr, qsdn klrd qalmaqal salb almi bir-birin qatb-qardrr, sonra gll-baranla btn bu hay-ky yatrdrlar ki, onun keib gedcyi klrd hrkt dayansn. Rodriqo de Aqilarn gizli mrin gr onun keib gedcyi btn klr saat ikidn becn bombo olmalyd, sgrlr, bu saatlarda z evlrinin balkonuna xanlar bel xbrdarlqsz glllmk bard mr almdlar. Lakin n tcrbsiz adamlar bel, klrd, br-bzksiz sad man cildind peyda olan prezident limuzinini nzrlrindn qarmamdlar, mann iind aappaq ktan kostyumda yln kmhvsl qocan, onun, gizli hznl gz ya axan avazm zn, ryi tutanda, kim n deyirs desin, daha he nyi vecin almayan qocan grmdlr. Onun vcudu badan-ayaa bir ey deyirdi: o z qlbin hakim deyil v bu dqiq, gnn bu qzmar saatnda havann, rinmi y bnzdiyi bir mqam, bu kimssiz klrl, ba ksilmy aparlan qurbanlq qoyunla onun he bir frqi yoxdu. Onun bu qrib v namlum halszl bard sz-shbtlr, tdricn onun, siesta saatlarn anas Bendisyon Alvaradonun evind yox, Manuela Sanesin sakit komasnda - evin gizli bir gusind - Manuelann, qzn birc an bel olsun qocayla tkbtk buraxmadan, yorulmaq bilmdn bk toxuyatoxuya, hm d necs, gz grnmyn anasnn iti baxlar altnda keirdiyi bard aiylrl vz olunurdu. Manuelann anasn da baa dmk olard. Ax qoca, onun qz n bu qdr pul tkrd - crbcr bahal oyuncaqlar, ndirbadi manlar alr, qz, maqnetizmin sirlrin yiylndirmy alr, ona, da bllurundan pres-papye, crbcr astronomik, tibbi cihazlar, manometrlr, metronomlar balayrd?!.. Bu cihazlar o, harda grs alr, anasnn deyintisini qulaqardna vurub z simicliyini unudur, pullarn zibil kimi splyirdi. O, drin vtnprvrlik hissiyl Manuela Sanesin qulana, iindn dniz ssi vzin, hrbi marlar eidiln balqqula qoyma zn xbxtlik sanrd kibriti yandraraq, divar termometrinin altna tuturdu ki, Manuela Sanes, civnin min bir tinlikl yerindn oynayb yuxar drmandn z gzlriyl grsn. O, Manueladan he n istmirdi, Manuelaya, z niyytini bildirmdn, dinmzsylmz baxr, qz alasmaz hdiyylr qrq edir, szl dey bilmdiyini hdiyylrl demy alrd. Ax, o, btn arzularn da belc, grnn, l gln, konkret maddi nticyl hyata keirmy almd. V gnlrin bir gn Manuela Sanesin anadan olan gn, o, ona pncrni ama, pncrdn grnnlr baxma tklif eldi ki, qzn knl prvazlansn. Mn pncrni adm, senyor v dhtdn yerimdc donuxub qaldm Bunlar, mnim zavall t Dy mhllmi n gn qoymudular?!.. Mn, tlmtlsiklikl tikilib hngl aardlm taxta evlri, fvvarlri hrlnn sintetik
51

glmlri, yalan tovuz qularn, tstdn dzldilmi sni buludlar grdm, senyor siz bir tsvvr edin... Bu, n vaxtsa dniz donanmasnn zabitlri n tikilmi miskin yalt mrkzini andran cayib bir yer idi... Btn bu ilr geclr - ham yatandan sonra, gizlinc grlmd: ss-ky olmasn dey, mhllnin itpiiyi birc-birc glllnir, yerli camaat evlrindn xarlb hanssa ayr xarabalqlara krlr, yerd qalanlar sk, yerin tamamil ayr tikililr quradrlr, bir szl, tamamil yeni bir kvartal - Manuela Sanesin kvartal salnrd. Bu kvartal Manuela, anadan olduu gn, evinin pncrsindn grmliydi. Budur, kralia, bax v xbxt ol! Bu, bir nv qz hkmdarlq zirvsinin mhtmliyindn heyrtlndirmk, hakimiyytin hdudsuz imkanlaryla irniklndirmk, onun, ox inc, inc olduu qdr d qddar alnmazln laxlatmaq chdi idi. Xahi edirm, mn bu cr sxlmayn, la hzrtlri! Ax, anam burdad?!.. O, Manuelann anasyla qznn namusunu qoruyan qarovuluyla hesablamaya bilmirdi, odu ki, ehtirasn boa-boa, hirsiniacn bir thr uda-uda qalr, Manuela Sanes is xfif tbssml glmsyrk, ona, qvanabano aacnn meyv irsi qatlm soyuq su gtirir, o, suyu, qocasaya aramlqla - xrda qurtumla, gicgahnda lkkldyn soyuq arya sbrl dz-dz iirdi ki, Allah elmmi, birdn Manuela bunu, onun qocalq lamti kimi qbul edr v onu, el belc - xst, zavall bir qocan sevn tk sevr. Manuela Sanesin yannda el bil o, bir az da tnhalar, btn vcuduyla aramla tnhalq bataqlna qrq olur, bu kmksiz xlmazlq vziyytindn zl-zl, zngli divar saat z zngini alb, gr vaxtnn bitdiyini elan edncn, he olmasa, nfsiyl d olsa, qza toxunmaq n can verirdi... Bu saatn zngi mnim lm anm alr! O Manuelann hzurunda keirdiyi son dqiqlri qsdn uzada-uzada, havann hr qurtumunu acgzlkl uda-uda, vaxt lngidir, oyuncaqlar, dnizin nm havasndan paslanmasnlar dey, aramla qutularna yrd: Bir dqiq, kralia! Qoy birc bunlar ortadan ym. Lakin n qdr kdrli d olsa, son dqiq bitib baa atrd, getmk vaxt yetiirdi! Sabaha qdr is ucsuz-bucaqsz btv bir mr yaamaq lazm idi, amma indi saatn bu yersiz zngindn sonra, lind qzlgl donub qalan, qocann getmyini gzlyn bu bakir qza bir d baxmaq n birc an atmrd. vvl-axr o xb getmli olurdu, klrd dolaan klglr qarb gzdn itirdi, camaatn gl hdfin evrilmk qorxusuyla, xcalt trindn boula-boula yoxa xrd. Daha xbri yox idi ki, artq oxdan camaatn gl hdfin evrilib, onun sevgi macralar haqqnda az qala hr tind danrdlar, crbcr mahnlar qourdular. Btn lk bu mahnlar zbr bilirdi, bu mahnlar htta tutuquular da, patiolarda boazlarn cra-cra oxuyurdular: General qovrulur eqin oduna, Gz yann, kdrinin oduna, li yanr sinsinin oduna... Sn bir buna bax, buna, N lyaqti qalb, n zn hrmti. Bunu da bilir ham: Bu boyda mmlkt
52

ahlq edir yuxuda... l tutuquular bu mahnn ev tutuquularndan, qaralar onlardan, qalan qular qaralardan yrnib oxumaa balamdlar. Bu minvalla mahn, mhurlab paytaxt srhdlrini amd, btn lky yaylmd, dst-dst adamlar bu mahnn klrd gz-gz, xorla oxuyur, milli thlksizlik nazirliyinin hrbi geyimli sgrlrini grnd is dalb hr bir yana qar, mahnnn nvbti bndlrini azlarnn iind qaa-qaa, hrldaa-hrldaa qourdular: Bizim ziz general Vtni murdarlad. ox lldi-vurudu, z al-kamalyla, Yeni qanunlar qodu Bayla yox, dalyla... Yeni bndlr gn-gndn artb, oxalrd. Tutuquular da bndlr qomaa balamdlar, bu mahn kkndn ksib yaddalardan xarmaa alan milli thlksizlik nazirliyinin sgrlrini d adran el bu tutuquular idi. Hrbi patrullar yemkxanalara, dy tam hazr vziyytd, ar silahlarla doluur, boazlarn cra-cra mahn oxuyan tutuquular glllyir, qfslrdn xarb diridiri itlr atrdlar. n tini is, mahnn bzi aq-saq bndlrini camaatn dilindn xarmaq idi. Bu, camaata, grdyn unutdurmaq kimi bir ey idi. llxsus da, geclrl arxa giridn orun-orun saraya girib, mtbxdn trk, quru tzklrin tstsnd it-it, acaqanadlar qova-qova: Sabahacan, kraliam! Sabahacan! - dediyi bndi. Sabah gn is o, yen hmin saatda, yen quca saysz-hesabsz ndirbadi hdiyylrl dolu Manuela Sanesin yanna glirdi. Bu hdiyylr gn-gndn el srtl oxalrd ki, onlar yerldirmk mslsi tinlirdi. Odu ki, qonu evlri d Manuelann evin birldirib nhng bir zal dzltmli oldular ki, Manuela z qonan burda qarlaya bilsin. Zaln o biri hisssi is rksxan anbara evrilmidi: burda n desn tapmaq olard btn dvrlrin saatlar, mxtlif markal qramafonlar n sadsindn tutmu, silindirlisincn, son dbli, nikelli ss prdsi, ll, ayaqla ildiln saysz-hesabsz paltartikn manlar, qalvanometr, musiqili mcrlr, optik fokslu aparatlar, quru kpnk kolleksiyalar, Asiya bitkilri, fizioterapevtik laborotoriyalar, idman kabinlri n lvazimatlar, ayaq st qurumu diri adamlara oxayan mxtlif mexanizmli kuklalar v s. Bu anbarn byk hisssin he kim girib-xmrd, eylr nec qoyulmudusa, elc d tozun altnda bozarabozara qalmd, oralar he sprmrdlr d, kimin nyin lazm idi ax!? Manuela Sanesin is, hmin o qara nb gn, karnaval gecsi tacqoyma mrasimindn sonra, mumiyytl, dnya vecin deyildi... Mn hmin o gn gzllik kralias elan ediln gn bdbxt oldum! O gec, hyatmn sonuna nqt qoyuldu. Prstikarlarm bir-bir, qfil lmlrl lmy baladlar; birinin ryi partlad, o birilr caib xstliklrdn ldlr, rfiqlrims yoxa xdlar. z evind oturanda da Manuela Sanes zn tamam
53

ayr, yad bir yerd hiss elyirdi, nki trafda n vardsa, hr ey sklb yenidn tikilmidi, dyiib ayr cild dmd. O z d bilmdn, taleyin onun n qurduu mkrli tora kemidi, tsvvrglmz hakimiyyt qdrtin malik qoca bir orgz sir dmd. Ona yox - demy crti atmrd, h demy is taqti yox idi. Qoca is z miskin mhbbtiyl onu qarabaqara izlyir, ona, qantr iind, zn a lyapasyla yelly-yelly, srxo baxlarla baxrd. Son gnlr is qoca zn el itirmidi ki, Manuela arada bir z-zn: Yni dorudan bu, odu?.. - dey sorumaya bilmirdi. Blk gzm grnr?! Lakin he n Manuelann gzn grnmrd. Qocann yeriini, meyv suyunu imyini, hsir kresloda oturub mrg vura-vura burnuyla lindki stkann iin girmyini Manuela z gzlriyl grrd, qocann mrgs drinlnd v o xoruldamaa balayanda, Manuela oturduu yerd dik atlr, qocann lindn az qala srb dn suyla dolu stkan havadaca tutur: Ehtiyatl olun, la hzrtlri! - deyirdi. Onda qoca, hmin dqiq yuxudan aylr, Manuelann, yer dn stkan havada tutmana mhl qoymadan, z qorxudan yil-yil:Mn yatmamdm, kralia! Qtiyyn yatmamdm! El bel gzm yummudum! deyirdi. O, mumiyytl, Manuelann inc bicliklrini baa dmr, onun nazyla oynaya-oynaya, yannda ola-ola, hm d ondan sulluca uzaqladn hiss elmirdi. Hr ey el belc d davam edirdi ki, bir gn qoca, alasmaz drcd ehtirasl bir vziyytd Manuelann yanna glib: Bu gec, kralia, mn sn, alna glmyn hdiyy edcym, kosmik hdiyy! Bu gec, on ikiy alt dqiq ilmi snin n gyd ulduz axacaq, kralia, tk snin n! - dedi. Bu, o demk idi ki, kometa nhayt yaxnlard; bizim n bu kometann glii, dvrn n kdrli, n facili hadissi oldu. nki uzun illr camaat arasnda bel aiy gzirdi ki, bizim generaln mr, adi Yer vaxtna tabe deyil, kometann glii il bald. Deyirdilr ki, kometa glmyncn v o, kometan grmyncn, generala lm yoxdu. Bu, onun aln yazs idi. Yaltaqlar n deyirlr desinlr, ona ikinci kometan grmk myssr olmayacaqd. Odu ki, hmin o noyabr gecsi biz, kometann gliini, dirli gnn gzlyn kimi, srd bir df ba verck n gzl dnya hadissi kimi gzlyirdik v znglri, son yz illikd ilk df olaraq, onun rfin yox, lmn almaa hazrlardq; axam saat on bird, dz on bir qulaqbatran zng alnmalyd... General z is kometann gliini, Manuela Sanesin evinin yast damnda, Manuelayla anasnn arasnda otura-otura, ryinin hycanl dynts eidilmsin dey, drindn nfs drib, brkdnbrkdn ah k-k, donuq gy qorxu iind baxa-baxa Manuela Sanesin, onun btn bdnini riqqt gtirn irin nfsini uda-uda gzlyirdi. ox kemdi ki, o, uzaqlardan, kometann gliini hsrtl gzlynlrin, pltyla oxuduqlar dualar, dnyann axrndan xbr gtirn bu lamtin - sirli mcznin qarsnda diz kn camaatn, yeralt vulkan tkanlarn xatrladan uultusunu, tbillrin gurultusunu eitdi v mrnd birinci df zamann hdudsuzluunu hiss etdi ilk df, hqiqtn, n vaxtsa bir vaxt lcyini btn vcuduyla hiss eldi v hmin an gz Manuelaya satad: - Bax, kralia, bu odur! Kometa, ulduz khkannn uzaq nginliklrindn, kainatn ucsuz-bucaqsz sonsuzluundan glirdi... O, bizim dnyamzdan ox-ox qdim idi, gyn tn yarsna smayan qmli, alovlu meduzaya bnzyirdi, saniyd milyon
54

kilometrlrl ua-ua, onu doma yerin kib gtirn havayla biz sar axrd... Tezlikl ham onun hrktinin ssini klyin dalalandrd dmir saan ssini eitdi, ham onun hznl simasn, yala dolu gzlrini, kainat frtnasndan dalb alan ilanabnzr hrklrini grd... O, arxasnca iql ulduz tozu yayayaya, qlplrini havada vyldada-vyldada, mhtm zrblrindn, Yer znd, zaman mhfumundan ox-ox vvl, nhng kmr yaranlar, drin okean uurumlar aan yanar paralarn ata-ata glirdi. Bax, kralia, yax-yax bax... O, bir d yz ildn sonra glck! - dey qoca pldad. Kometann fosforlu i altnda, ulduz tozunun dumannda vvlkindn daha gzl grnn Manuela qorxu iind xa kib onun lindn yapd. Anam mnim, Bendisyon Alvarado, nhayt bu ba verdi o, mnim limdn tutdu!.. Manuela is qocann lindn n vaxt tutduunu hiss elmmidi qarsnda gzlnilmdn alan bdiyyt uurumundan dht gldiyindn, zndn asl olmayaraq, kmk n qocann lindn adsz barmanda prezident mhr qaralan qddar qocann inc, mal lindn - hakimiyyt ocanda aramla biib kzrn lindn tutmudu... Biz, bu ilahi mczdn gyn zn rtb, lknin stn ulduz ya tkn bu odlu meduzann gliindn bir o qdr d hycanlanmamdq, nki fikrimiz ondayd ki, grk btn bunlar n il nticlnck. Aramzda n midsizlr bel, inanrdlar ki, n is olacaq, n is, grnmmi bir hadis ba verck - dnya dalacaq, xristianln saslar alt-st olacaq, nc inam eras balayacaq Belc, byk dyiikliklri gzly-gzly, biz, shrcn klrd qaldq, sonra yuxusuzluqdan yiln z-gzml evlrimiz daldq. O gec biz evlrimiz, ulduz tozu v odlu qlplr tklm klrl veyilln-veyilln getdik, sprgilr artq kometann spldiyi sma tr-tkntsn sprrdlr, biz is, yen d he nyin ba vermdiyin, byk tarixi yalann qurbanlar oluumuza inanmaq istmirdik... Ax rsmi dairlr, kometann uurlu uuunu dvltin, qara qvvlr zrind qlbsi kimi qiymtlndirmidilr; odlu meduzann bu uurlu uuu, hm d camaatn, prezidentin ayana yazd cayib xstliklr bard aylr son qoymaq n d istifad edildi, yni mgr xst insan gylri idar ed bilrmi?.. Qzetlrd onun, xalqa nvanlad rsmi bynat da drc olundu. Bu mracitd o, ikinci kometann gliincn z vzifsind qalacan qrara aldn bildirirdi. Musiqi guruldayr, onun lmn, dvlt evriliin hazrlanan finglr gy atlrd. Lakin, o n musiqini, n llrind arlar Armas meydanna axb gln camaatn qqra-qqra: Vtnin bdi xilaskarna eq olsun!.. Qoy o, srlr boyu yaasn!.. Bizdn glck nsillr xbr aprasn!.. - demklrini eitmirdi. Btn bunlar, zrr qdr olsun, onun diqqtini clb elmir, dvltin n msuliyytli ilri bel yadna dmr, btn bu ilri mmurlara hval edirdi. nki btn ii, Manuela Sanesin, o gn ovcunun iind alb yanan linin xatirsiyl albyanrd. O, hmin xbxt an bir d yaamaq n lm d raz idi, buna gr hr eyi alt-st elmy, dnyan datmaa dyrdi. Hmin o an o, o qdr ehtirasla arzulayrd ki, mcbur olub alimlr, yalvarb onlardan, yalan kometa, uan ulduz, alovlu gy jdahas, bir szl, bdilik qarsnda gnc, gzl qadnn ban gicllndir bilck tsirli bir gy hadissi kf etmlrini xahi etmli oldu. Lakin
55

alimlr ona, yalnz birc eyi ed bilcklrin sz verdilr, bu da, gln hftnin rnb gn, gnorta saat drdd gnin batmas hadissi ola bilrdi. Onun, raz olmaqdan baqa ayr lac qalmad. Gnin batmas mliyyat is lazmi sviyyd alnd, gnn gnorta a lky qaranlq gec kd, ulduzlar sayrd, gllr bklb baland, toyuqlar hindki yerlrini tutdular, it-piik bir-birin qard v o, Manuela Sanesl yana oturub, onun nfsini, qfil qaranla aldanb solan qzlglnn qoxusunu iin kdi. Bu, yalnz snin nd, kralia! Bu, snin qaranlndr! Lakin bu df Manuela Sanes ona he bir cavab vemdi, lindn d tutmad v o, daha qzn nfsini eitmdi Manuela ona yuxu kimi grnd Onda o, lini qza sar uzadb, qaranlqda ona toxunmaa ald, lakin li boluqdan asld, barmaqlarnn ucu, Manuelann indic oturduu stula toxundu stul, hl d Manuelann iyini znd saxlamd, amma qz z yoxa xmd odu ki, o, btn evi dolaa-dolaa, lini divarlara, knclr srt-srt, yuxulu gzlriyl qaranl axtara-axtara, yanql-yanql yalvarb: Hardasan, ey mnim bdbxtliyim, Manuela Sanes?.. Mn sni axtarram, amma sni, snin qaranlnda tapa bilmirm. Han snin o qddar lin, qzlgln han?.. - deydey gzdi. O, qaranln iiyl, drin sularda azan zg kimi - gah fsanvi lanqustaya qalvanometr, gah lkemyn koral dalarna zngli saata, gah caib xrnglr illziya fokuslar n lvazimatlara toxuna-toxuna zr, lakin bu qaranlq sularda hdiyylr anbarna evirdiyi bu evd birc Manuela Sanesi tapa bilmir, onun, shlb iyinin qoxusunu andran nfsini eid bilmir, yalan gecnin qaranl get-ged riyib itir, qddar iq, onun xyallarn dadb seyrldirdi. Axamst is, sbh a, saat altda onu, mrnd he vaxt keirmdiyi drin kdr hissi brd v o, zn qfildn Allahdan da qoca hiss eldi... Bu nhng, bo evin qaranlndak tnhaln, olsun ki, bu dnyada bir kims hiss ed bilmzdi. Snsiz dnyamn tnhal, mnim kraliam, bu sirrli qaranln iind riyib bdiyyt qovudu. Bu hadisdn sonra o, lkni d uzun mddt belc - Manuela Sanesi, evin gizli dhlizlrind:Hardasan, ey mnim mhvimin Manuela Sanesi? - dey-dey, axtara-axtara idar eldi. Manuela Sanes is hmin o gec, gnn z tutulanda el bil qeyb kilmidi. Ona bel xbrlr atdrlrd ki, guya Puerto-Rikodak byk karnavalda kims Manuelan grbm, guya orda o, zn Yelena kimi tqdim elyibmi v el orda da onu kims baqlaybm bir qdr sonra da mlum olurdu ki, bu, o deyilmi... Gah da deyirdilr, guya rumbann yaradcs Papa Monteronun* rfin keiriln bayramda Manuela rumba rqsi oynayrm, sonra yen mlum olurdu ki, rqqas o deyilmi. Deyirdilr, onu Barlovento adalarnda - maaralar olan yerd, maaralarn gircyind rqs ednlrin arasnda grblr, deyirdilr, onu Arakatakadak nliklrd, Panama dflrinin ritmlri altnda hrlnn grblr, sonra da mlum olurdu ki, bu, o deyilmi: Onu iblis aparb, mnim generalm, iblis, ayr cr ola da bilmz!.. Onda o, ac kdrdn birc ona gr lmdi ki, zn lmn ixtiyarna vermk n hirsi-hikksi atmad, nki bilirdi ki, sevgidn lmyck, bilirdi ki, onun taleyin bel bir lm yazlmayb. O, bunu hmin o uzaq gec - hl hakimiyyt qdm qoymam, grc-fal qadnn yanna gedib, falna suda baxdrandan, sehrli suyun, onun ovcunda yazlmayanlar, kartda, qhv kntlrind v
56

saird grnmynlri aandan bilirdi. Yalnz zl suyun gzgs taleyin gizli sirrlrini aa bilrdi. V hmin zl suyun gzgsnd o, z lmn grmd nec ldyn, z cliyl yuxuda, iclas zalnn yanndak kabinetind, dmnin stnd z st uzanan yerd, mr boyu yatd hmin vziyytind zn, bal vzin ovuclarnn iind gizldiyi yerd, niansz hrbi shra geyimind, qzl mahmzl uzunboaz kmlrd, namlum yada yz yeddi yala, iki yz otuz ya arasnda ldyn grmd. mrnn payznda da biz onu eynil bel bir vziyytd tapdq, daha dorusu, onu yox, Patrisio Araqonesin meyitini tapdq v budur, onun yalan lmndn bir ox illr tndn sonra biz yen onun meyitin tamaa edirdik hmin o yerd, hmin o vziyytd v hmin o geyimd; lakin hmin o hrc-mrclik dvrnd he ks he ny min deyildi v he ks qti dey bilmzdi ki, bu, hqiqtn onun lsdr, quzunlarn dimdiklyib-paralad, soxulcanlarn eib-yediyi bu qoca csd mhz onun meyitidir; ryb eybcr kl dm bu lin qlbi eql rpnan millt atasnn li, Byk Qalmaqal srinin qnirsiz gzlindn rdd cavab aldqda ryini tutan bir insann li olduuna inanmaq qeyri-mmkn idi; bu meyitd el bir lamt, ya nian yox idi ki, onun kimliyini myyn etmk mmkn olsun. slin qalanda bu, tccb dourmurdu, nki z hrtinin zirvsind olduu vaxtlarda da, onun hqiqtn mvcud olub-olmadna mhkm bh vard; htta ona xidmt elynlrin d, onun sl ya v grkmi bard aydn tsvvr yox idi; o sbbdn ki, mxtlif yerlrd v raitlrd o, mxtlif grkmlrd, qiyaflrd olurdu: yarmarkada toibolada* itirak ednd, az sksn yal qocaya oxayr, rsmi qbullarda is, altm ya ona gcl vermk olurd; bayramlarda is, o, ortaya qrx yal kii evikliyi il atlb meydan sulayrd. Ona z etimadnamsini tqdim edn son diplomatlardan biri sfir Palmerston, oxunmas bizim lkd qadaan edilmi memuarlarnda yazmd ki, ondan qoca adam tsvvr etmk tindir, sfir sasn d, onun, saraynda hkm srn alasmaz pintiliyi, qarmaqarql tsvir elmidi: Mn, da kimi qalanm kaz topalarn, ink tsi, at ncisi qalaqlarnn dvrsindn hrlnib kemli olurdum. Dhlizlrd, itlrin gmirdiyi sr-smk ryrd, itlrin zlri is el ordaca mrglyirdi... Xidmti otaqlarda kllnnlrdn he biri, mnim birc sualma da cavab ver bilmdi v onda mn, o dvrlr artq yaay otaqlarn zbt etmi czaml xstlr mracit etdim ki, dvlt uras salonunun yerini mn gstrsinlr. Hmin salonda is toyuqlar dmlnir, qobelenlrd tsvir edilmi buda zmilrindki snbllri dimdiklmy can atrdlar bir ink, yepiskopun kli kilmi ktan divardan qoparmaqla mul idi. Prezident glinc is, mn drhal baa ddm ki, o, min ilin kardr. Yalnz ona gr yox ki, suallarma uyunsuz cavablar verirdi, hm d ona gr ki, mni grck, z tssfn bildirrk, qfsdki qularn ndns susmandan mhkm dilxor olduunu bildirdi; halbuki, qular, hmin an nfs drmdn, ch-ch vura-vura oxumaqlarndaydlar: htta adama el glirdi ki, sbhn erkn anda baltadymmi medsn. Qfildn o, etimadnamlrin tqdim edilm mrasimini yarda ksrk, z iqlana-iqlana, ovuclarn yumurlayb qulana apara-apara,
57

bayla arxan - bir vaxtlar dniz alxaland, indi is tozlu dznliyin uzand pncrni gstrib, mni ndns Stitson znn edrk, var gcyl: Eidirsn, ziz Stitson? Bu, qatr ayaqlarnn tappltsdr! Onlar bura qarlar, nki dniz qaydr! Eidirsni?!.. - dey bard. nanmaq olmurdu ki, hay-hay gedib, vayvay qalan bu qoca, n vaxtsa federallarn csur bas, xalqn sevimlisi olub, z hakimiyytinin ilk illrind keikisiz-filansz, birc maete il silahlanm vur-tut birc quahironun v mdsinin vziyytindn asl olaraq, barmann birc iarsiyl tyin eldiyi millt vkillri v senatorlardan ibart bir ovuc miyytin mayiti1 qfildn hr v kndlrd peyda olma sevib. O, bu v ya digr knd glib mhsulun vziyyti, mal-qarann salaml v hr bir sakinin xsi hyat il maraqlanb. Adtn o, xalqla knd meydannda, manqa aaclarnn klgsind qoyulmu yellnck-kreslosunda ylrk, zn general furajkasyla yox, o illr geydiyi adi papaqla yelpikly-yelpikly shbt edib; v onda adama el glirdi ki, o, brkdn zlm halda mrg vurur, ona deyilnlri qulaqardna vurur, yaxud da he eitmir; slind is o, kndin kii v qadnlarnn ona dediklrini son szncn eidib yadnda saxlayrd; o, bu adamlar, adlarna, familiyalarna qdr tanyrd, lk sakinlrinin adbaad ylm siyahsnn minlrl rqmi, milltin btn problemlrini, istisna olunmadan, zbr bilirdi. Xasinto Morales, bri gl, - dey o, gzlrini amadan mni ard. Dan grk, tn il orduya gndrdiyim olun indi hardad v necdi. sgrlikdki imallrin ona xeyri oldu, ya yox? Salam, Xuan Priyeto, - mn dedi. Cins dyn zn nec hiss elyir? Yadndad, mnim cadu-ovsunumdan sonra qulann soxulcanlar nec tkld? Mn is dedi: H, Matilda Peralta, qaaq dm rini qaytardma gr mn n vercksn? Sn Allah, bir buna tamaa el, grrsn, boynuna kndir salb gtirmim, zn d xbrdarlq elmim ki, qanuni arvadndan bir d qamaq ists, mrnn axrnacan ayanda qandal, ryck. Mit msllrind olduu kimi, ictimai ilrd d o, hr msly drhal ncam kirdi; msln, qssaba mr edirdi ki, o, oru xzindarn qolunu camaatn gz qabanda kssin, hr ey bard, htta pomidor v pomidor yetidirn torpaq bard bel o, bu sahnin n tcrbli ixtisass dasyla mhakim yrdrd;kimins bostannda bitn pomidorun dadna baxb, onu mayit elyn aqronomlara, alimlr: Bu torpan gbrsi atmr, z d hans gldi yox ha, ulaq peyini. z d dii eyin yox, erkk eyin peyini! Gstri verrm, dvlt hesabna gtirrlr! - dey bildirir v gl-gl yoluna davam edirdi. Bir df o, mnim pncrm boylanb sevin-sevin: Paho, bu snsn, Lorensa Lopes?! Tiki mann nec ilyir? - dedi. O, bu man mn, az iyirmi il bundan vvl balamd dedim, oxdan can xb, neynmk olar, bu dnyada he n bdi deyil - n insanlar, n yalar. Lakin o, dedi ki, mn he n qanmram, dnya bdidir, sonra ev girdi v onu kd gzlyn miyytini bsbtn unudaraq, burqacn kmyil tiki mann skmy, hisslrini bir-bir man yayla yalamaa balad. Belc, tiki manyla bir xeyli lldi o, lhlyir, bua kimi fsldayb fnxrrd, llri, pal-paltar, z-gz d man yana bulamd saatdan sonra tiki man, tz man kimi ildi! Bli, o vaxtlar o bu cr adam idi, n xrda mit iiyl dvlt hmiyytli i arasnda frq
58

grmrd, bunlar eyni ciddilik v inadkarlqla hll edirdi, o vaxtlar o, smimiqlbdn inanrd ki, insanlara xbxtlik bx etmk, lm is, frastin v fhmin kmyi il aldatmaq olar. ndi is o heysiz bir qoca idi! Halbuki bir vaxtlar onun hkm o qdr zmtli v ksrliydi ki, o, kimdns saat soruanda: Saat neni mr etsniz, mnim generalm! - cavabn alrd v hqiqtn d o, gnlri, hftlri knl istdiyi kimi idar edir, ona lazm v srfli olanda, gndzlri gec, geclri gndz bilmyi mr edirdi; qbulolunmu nnvi bayram gnlrini d o, istdiyi kimi dyidirirdi, tqvimi el trtib edirdi ki, onun lknin bu v ya digr rayonuna glii hanssa bayramla bir vaxta dsn ki, zn baqa yerd d hmin bayrama atdra bilsin; hr yerd d onu, glgsi, li maeteli olan, ayaqyaln hindu, qaragn senatorlar v taxta qfslrd dy xoruzlar mayit edirdi: o, tamaalarla, bu v ya digr xoruza gr ucadan mrc glir, tbil ssini andran cayib qhqhsindn qalyerann taxta meydanas titryirdi; bu qhqh, musiqinin ssini d, gy atlan finglrin parltsn da asanca batrrd, nki biz hammz onunla birg qhqh kmli, o susub hycanlananda, iztirab iind susmal, onun xoruzlar bizim xoruzlara qalib gldikd, bu qlbni srkli alqlarla qarlamalydq; xoruzlarmz onun xoruzlarna baslmaa el ustalqla yrmidi ki, bu savalarda demk olar, he vaxt prtlik olmurdu; yalnz bir df Dionisio quarann qoaq xoruzu qarsalnmaz srt bir hmlyl, adl-sanl qonan gymsov xoruzunu altna basb boazn zmd; o vaxt hammz qorxudan yerimizd donub qalmdq, general is qalxb Dionisioya trf ynlmidi v onun lini sxaraq: Afrin! demidi. sl kiisn! Onda i el gtirmidi ki, bu oyun generaln kefinin yuxar vaxtna tsadf elmidi, odu ki, Dionisionun xoruzunun dbsizliyi onun kefini poza bilmmidi. ksin, bu yeni nv hiss-hycana gr bir nv ona minntdarlq hissi duymudu. Prezident:Bu xoruza ne verim? - dey soruanda, Dionisio quaran kinkin: Pekdi, cnab general, - demidi - gtrn. Dionisio quaran, camaatn alq, musiqi v fing sslrinin sdalar altnda evin yollananda v yol boyu hamya, mlubedilmz, qrmz xoruzunun vzin ona pek verilmi alt dd yarl-yaraql, cins xoruzu gstrib ynnd, oxlar ona qibt elmidi; lakin el hmin gec Dionisio quaran yataq otana girib qapn arxadan balamd, bir ldqayrma qam romunu bana kib, zn qamakn kndirindn asmd nki zavall, generaln bu yksk mkafatna, namna layiq grlm xsi hans bdbxtliyin v flaktlrin gzldiyini yax bilirdi; general is bel eylr sla dndrmrd, btn bu tntnli mrasimlrdn v sfrlrdn sonra, gr vaxt hal-hval tutub shbt eldiyi, yaxud, sadc, adlarn kdiyi adamlarn bana bu qdr facili hadislrin glmsi d niys onu dndrmr, arxasnca uzanan arzuolunmaz xslrin qanl izi d onu narahat elmirdi; onu sevnlrin yegan qismti lnt v lm idi; adi shbtlr zaman kimsnins onun adn shv demsi, ya hr hans sz baqa kild iltmsi kifayt idi ki, onu mayit edn muzdlu laltlar bu tsadfi xtan, he bir gnah olmayan bu adamn tqibin balamaq iarsi kimi yozsunlar. O, lk boyu caib armadil* yeriiyl gzib dolanr, z-gz tk basm, qat tr iyi vern vcuduyla qfil gzlnilmzlikl evlrin birind, yaxud, kimins mtbxind peyda olurdu; ilk baxda, far yolunu andran bu adamn glii ev
59

sakinlrinin canna vlvl salr, o, totunayla** gil badyadan su gtrr, onu fnxrtyla iib yansn sndrr, yaxud, qazana yaxnlab lini onun iin soxur, t tiklrini seib gtrr, azn marldada-marldada, kpncn yeyirdi; o el sadydi ki, bu sadlikdn adamlarn canna niys tm drd, amma znn alna da glmirdi ki, indn bel onun trifinin lntli izi, ya niansi hmilik olaraq bu evd qalacaqd; bir d o, bunu hanssa siyasi mqsdlrl yox, sonralar da olduu kimi, xalqn mhbbtini v prstiini qazanmaqdan tr elyirdi, nki bu mhbbt ehtiyaclyd, bir d ona gr bel elyirdi ki, slind, o ox sad adam idi, nec grnrds, el hmin o adam idi. Hmin dvrd hakimiyyt onun n, sonralar toxluqdan iyrinmi payznda olduu kimi, adam tdricn iin soran bataqlq yox, coqun sel idi v hmin bu sel, bizim hammzn gzlri qarsnda, n qdim v drin qatlardan fqrb z xan axn kimi bir ey idi; hakimiyyt onu idar elmirdi, o, hakimiyyti idar edirdi v bar vermli olan aac barmayla gstrmyi kifayt idi ki, hmin aac bar versin, balalamal olan heyvan gstrmyi kifayt idi ki, o heyvan balalasn, hanssa mqsd yetmk istyn adam gstrmyi kifayt idi ki, hmin xs z mqsdin atsn; o, ya, mhsula ziyan verck yerlrd dayandrb, onu quraq torpaqlara yamaa mcbur elmyi d bacarrd. Senyor, btn bunlar mn z gzlriml grmm! Onun haqqnda yaylan bu sayaq fsanlr, o, hakimi-mtlq olub, z d buna inanandan ox-ox vvllr yaranmd, hl o illrd yaranmd ki, o, mxtlif lamtlr, qara-qura yuxularn, vhylrin yozumuna, cadu-pitiy inanrd. Msln, o, yenic balad sfrini yarda ksirdi ki, n var-n var, ba zrindn uub ken piqma quu bir-iki az ckkldyib, yaxud xalqla ba tutmal gr baqa vaxta keirirdi ki, bs anas Bendiyon Alvarado toyuq yumurtasnda iki zk akar edib; bir df is - nvbti sfri rfsind, onu hr yer mayt edn miyytindn, znn sylmy csarti atmad nitqlri onun vzin sylmli olan senatorlardan v millt vkillrindn o sbbdn imtina etmidi ki, hmin gec o, qorxulu yuxu grmd grmd ki, byk, mebelsiz bir otaqda, onu drd trfdn haty alm, qssab baqlaryla yaraqlanm boz penckli kiilrin arasndad onlar, iri-iri, llrindki bsaqla onu ksib-dorayrlar, ha trf nrs, ha yana gedirs, zn yaralamaa, gzlrini oyub tkmy kklnmi bu baqlarla zldikc, zn, bu caib tbssml, l rngli, qaradinmz qatillrin arasnda, qovulub boazlanm heyvan kimi hiss edir, onlar, bu qurbanlq mrasimini baa atdracaq n sonuncu v hlledici zrbnin kimin vuracan v bununla da, kimin birinci olaraq onun qanndan imk rfin nail olacan gtr-qoy edirlr; lakin o, artq n qorxu, n qzb hiss edir, daxilind qrib bir minamanlq duyur, hyat bdnini trk etdikc, bu dinclik canna bir az da ox yaylrd; z cismini, kisini daha duymurdu ruhunu, qlbini anlalmaz bir rahatlq, izaholunmaz bir aydnlq sarmd o htta glmsyirdi: z qatillrin, z qismtin glmsyirdi v budur, nhayt onlardan biri - yuxuda onun olu olan xs, lindki qssab ban onun qasna soxub sonuncu havan buraxd v qan otan a divarlarna, bu dhtin alna ilndi Onda mn qana bulam ponomu zm kdim, zm rtdm ki, diri olarkn mni tanmayanlar, l halmda da tanya bilmsinlr v yer yxldm, can vermy baladm Yuxu o qdr real
60

idi ki, o zn saxlaya bilmyib onu z hmyerlisin - shiyy nazirin dand, nazir d bu sayaq lmn artq tarixd tsvir edildiyini sylmkl onun xofunu bir az da artrd. Eynil bel bir lm, mnim generalm! V shiyy naziri, general Lautaro Munyosun knarlar yanm, qaln kitabn lin alb eynil bu cr qtlin tsvir olunduu epizodu oxudu. H, hr ey mnim yuxumda olduu kimiydi, ana! Mn onu dinlyrkn, hr eyi yenidn xatrladm, unutduum n xrda detallar bel xatrladm msln, nec yuxudan aylandan sonra havann klksiz olmasna baxmayaraq, iyirmi pncrnin z-zn aldn xatrladm yuxuda da mn dz iyirmi baq zrbsi vurulmudu. Bu n dhtli uyarlqd?! Uyarlq, tk bir bununla bitmdi, yuxum, bir nv in oldu, el hmin hft hrbi qvvlrin shlnkarl, yaxud, bilrkdn yaxalarn knara kmsi nticsind senata v ali mhkmy quldur basqlar ba verdi; hcum ednlr, milli srvtimizin senatn altn stn evirdilr o senatn ki, bir zamanlar mstqillik urunda mbariznin fdailri ordan, milltimizin suverenliyini elan etmidilr; senat yandrld, yannn alovlar gec yarsnadk tuyan etdi, bu dhtli mnzrni prezident iqamtgahnn balkonundan da aydnca seyr etmk olurdu, yann, bu tarixi binann zlndn bel sr-lamt saxlamad v kimins, ninki binann zn, onun xatirsini bel yaddalardan birdflik silmy ald xbri is prezidenti zrr qdr myus etmdi; biz vd edildi ki, cinaytkarlar mtlq axtarlb taplacaq v tezlikl Qhrmanlar Evinin tam eyni olan bir bina ucaldlacaq; lakin cinaytkarlar taplmad, senat binasnn xarabal is indi d olduu kimi qalmandadr. Senatorlara, ali dalt mhkmsinin iilrin gldikd is prezident z yuxusunun bd yozumunu he d onlardan gizltmk fikrind deyildi, ksin, bir vaxtlar yuxuda ald xbrdarlqla z hrktlrin haqq qazandraraq, qanunvericilri, iti qovan kimi qovdu, khn respublikann mhkm aparatn bsbtn datd, senatorlar, millt vkillrini, ali mhkm hakimlrini is (onun, onlara artq he bir ehtiyac yoxidi, o sbbdn ki, hakimiyytinin qanuniliyinin tsdiq edilmsin he bir ehtiyac duymurdu) mkafatlandrd - pulu ya kimi balarna yadrd, sonra da bir-bir uzaq lklr sfir gndrdi, z yannda is yalnz birc nfri z klgsini, li maeteli, ayayaln, qaraqabaq hindunu saxlad; hindu onu bir an bel tk buraxmr, icyi mayeni, yeycyi yemyi birinci z zrind snaqdan keirir, he ksi, ona myyn olunmu msafdn yaxna glmy imkan vermirdi. Bu hindu, prezident yanmda olduu saatlarda da qapnn azn ksdirib dayanrd. Shbt gzirdi ki, guya prezident mnim oynamdr, slind is o, yanma ayda iki df kart falna baxmaa glirdi. Bu, uzun illr davam etdi, o vatlar o zn, hl haansa lck bnd kimi hiss edirdi, hl d bh v trdddlr iindydi, z d bunu etiraf edirdi ki, o da shv yol ver bilr v kart falna z vhi, fitri instinktindn daha ox inanrd. O, adtn mnim yanma, ndns qorxub-hrknd, cann xof alanda, qorxudan qocalb qartm vziyytd glirdi; mn, onu ilk df grnd d o eynil bel bir vziyytdydi iri daxil olub llrini - qurbaa qarn kimi tarma kilmi hamar drili, yumru ovcunu mn uzatd mn, bu uzundan da uzun ovsunu-fal mrmd hl bu cr gzl llr grmmidim, he sonralar da grmdim! O, lal yalvar v midsizlik dolu gzlrini zm dikib, hr iki lini stolun stn qoydu grrdm ax nec ii
61

gizli tvidn v zn inamszlqdan doranb-tklr, onu da grrdm ki, daha ryind birc dn d olsun, arzu, mid qalmayb, bdbinliy qaplb v onda mni, onun llrindn daha ox, hdudsuz qsssi v yalqzl heyrt gtirdi. Onun zavall qlbin, bhlrdn zlm qoca qlbin acdm v falna baxmaa baladm, lakin onun taleyi, aln yazs mnim n anlalmaz, bsbtn qaranlq qald. N onun ovcu, n d digr fal sullaryla he nyi oxumaq olmurdu onun kartlara toxunmayla, kartlar rngini dyiir, bataqlq suyuna dn kimi qapqara qaralr, fincann dibin kn qhv, bulanq pala evrilirdi. Onun xsiyyti il bal he bir sulla he n yrnmk mmkn olmurdu qribdi ki, onun onun falnda, onunla nsiyytd olan yaxn adamlarn taleyi apaydn oxunurdu. Orda mn, onun anasn - Bendisyon Alvaradonu gr bildim v ona, anasnn lap qocalandan, kar olmaa balayandan sonra hanssa caib qular nec rnglycyini d gstrdim, o is: Yazq anam! - deyib ah kdi. O biri df falna baxanda, hrimizin qasradan nec dalacan grdm, qasra o qdr dhtliydi ki, onun, qadn adn xatrrladan ad bel iyrnc msxr kimi sslnirdi. Bir df is biz, belind qlnc olan, yal maskal bir kiini grdk v prezident tvil sorudu ki, hazrda bu adam hardad, kartlar cavab verdi ki, bu adam, rnb gnlri, o biri gnlr nisbtn prezident daha yaxn olur, o dedi: Aha, sonra sorudu ki, bu adamn gzlri n rngddir, kartlar cavab verdi ki, iqda baxanda, onun bir gz quarapo-rab rngin, o birisi, tnd rng alr v o dedi: Aha!, sonra sorudu ki, bu adamn niyyti ndir? Mn, daha dz bilmyib btn hqiqti ab ona dandm; dedim ki, yal maska - xyant v namrdliy iardir, o, tntnyl: Aha! - dedi. Bilirm o kimdi! Dqiq bilirm! Bu adam, onun yaxn kmkilrindn biri, polkovnik Miravan idi bir ne gndn sonra hmin polkovnik tapanan qulana sxb zn vurdu v lmndn sonra he bir lim kaz da taplmad ki, camaat onun bu intiharnn sbbini bilsin. nsanlarn v vtnin taleyini, onun tarixi yollarn o, belc, kart fal sasnda myyn edirdi. Yalnz sonralar, adi suya baxaraq, kimin n vaxt v harada lcyini syly biln, bu sahd misli-brabri olmayan grc qar haqqnda eitdiyi gndn, kart fal gzndn dd v o, maete il silahlanm mhafizisinin mayti il hamdan xlvt hmin grcn axtarmaa yolland, yalnz qatar ke biln da crlaryla, drlrin dibiyl yol yeriy-yeriy gedib yayladak tnha bir komaya atd; grc qar burda z nticsiyl yaayrd, bu yaxnlarda rini itirmi nticsinin ua vard, drdncsn d bu gn-sabah doasyd: o, qarn qaranlq bir otan kncnd, qamakada uzanm halda tapd; qarn iflic vurmudu, gzlri, demk olar, grmrd: lakin qar ona deynd ki, llrini suyla dolu lynin zrin tut, qaranlq dald, lyndki su duruldu, saflad, iq sab parldad bu iq hardansa, suyun drinliyindn glirdi o. bu suda zn, gzgdki kimi apaydn grd rtb nianlar taxlmam hrbishra geyimind, uzunboaz kmlrd, sol dabannda qzl mahmz, dmd zqoylu uzand yerd grd qardan sorudu ki, bu harada ba verir, dmd zqoylu uzand bu yer haradr v qar, lyndki suyun, iq llrini izly-izly cavab verdi ki, bu, bu dqiq oturduqlar otaqdan byk olmayan bir otaqda ba verir v o, bu otan iind yaz masasn, elektrik yelqovann grr, dniz alan pncr grr, a divarlar, hanssa atlarn klini
62

v zrind jdaha tsvir olunan bayraq grr. Prezident dedi: Aha! O, bu tsvirl, iclas salonunun qonuluunda yerln kabinetini tanmd Odu ki: Bs mn nec lcym, ldrcklr, ya pis bir xstlikdn lcym? - dey sorudu. Qar cavab verdi ki, yox, onu n ldrcklr, n d o, pis xstlikdn lck, o z cliyl lck v lm, onu yuxuda ikn yaxalayacaq z d o, ziyytsiz-filansz, rahat lck. Prezident: Aha! - deyib gizli bir hycanla: Bs bu, n vaxt ba verck? - dey sorudu. Qar cavab verdi ki, qorxmasn, onun ya qdr yz yeddi il yaayacaq, bundan sonra daha yz iyirmi be il mr srck v yalnz o zaman, indic suda grdy hadis ba verck. O: Aha. - dedi v xst qarn, z pekar cllad mhartiyl ona he bir ignc vermdn, z qzl mahmznn bayla onu sulluca boub ldrd; baxmayaraq ki, bu vaxtacan n mharibd, n d dinc dvrlrd o, bir kimsni, yaxud heyvan xsn z ldrmmidi, zavall qarn z ldrd, bu, onun ldrdy yegan canlyd; onu da ona gr ldrd ki, yer znd zndn savay he ks onun harda v n vaxt lcyini bilmsin. Bu clafl uzun-uzad payz geclrind d onun ruhunu narahat elmir, vicdann zrrc d artmrd. ksin, o bu hadisni zn alq v yd kimi xatrlama sevirdi bax, bu cr zalm v qtiyytli olmaq grkdir; Manuela Sanes, hmin o gn tutulmas hadissinin zlmtind qeyb olandan bri o z kemi zmini v qtiyytini dndn, tssfl xatrlayr, zn, ondan iyrndirmy alrd ki, xcalt hissindn qurtulsun, zn alaldlm duymasn, iini yandrb-yaxan msxr netrini canndan xarb atsn; o, tamarinlrin altndak qamakda uzanr, Manuela Sanes bard, yarpaqlarn xltsn dinly-dinly, yuxusuna haram qatan bir nifrtl dnr, silahl qvvlr Manuela Sanesi quruda v dnizd, or xarlan ucsuzbucaqsz l shralarda axtarmaqda ikn, o, hey dnr, arada bir hikkyl zzn: Lnt eytana, hara yoxa xmsan, haralara qab gizlnmisn ki, nm sn yetmir, ssim atmr, sni he cr l keir bilmirm l keir bilsydim, onda bilrdin, hakimiyyt n demkdi! - dey deyinirdi. ndi o, hikk v nifrtindn baqa he n duymurdu, sinsin qoyduu lyapas iddtli rk dyntlrindn narn-narn titryir, anasnn ondan, n ba verdiyini yrnmy alan Bendisyon Alvaradonun sualn sanki he eitmirdi Gn tutulmasndan sonra niy bel qanqara gzirsn, bir ksl klm d ksmirsn? Niy iini yeyirsn? O, dinmzc ayaa qalxr, anasn ryind sy-sy, fil ayaqlarn arxasnca srtly-srtly xb gedir, ged-ged, ac heyrtl, bir Allah bilir, kimdns sbi-sbi: Yni dourdan bu, mnm? Dourdan, bam bu qdr xarab olub ki, neylmyin, nec yaaman thrini bilmirm?.. Yni dourdan mn, daha z taleyimin aas deyilm? Blk hams ona grdi ki, o qzn evin, bir zamanlar Santos-qeronos de Fransisko Lineronun srin v rahat evin girdiyim kimi yox, qzn anasnn icazsiyl girirdim? -dey soruurdu. Fransisko Lineroyla bal hvalat, hl Patrisio Araqonesdn vvl, o z mbark hrsini xalqa, xsn z gstrmy mcbur olduu vaxtlarda ba vermidi. O, qapn dymdn, iri girdi ona gr girdi ki, knl bel istyirdi saat on biri vuran zngin sdalar altnda iri kedi mn, pationun stndki eyvandaydm, onun qzl mahmznn, saatn zngiyl hmahng cingilddiyini eidirdim; onun, pationun krpic dmsind fil kimi tappldatd addmlarnn
63

ssini eidirdim, onu bu vaxtacan grmsm d, vcudunu, boy-buxununu, zmtiyl bir tsvvrm gtirib o, hl iri eyvann astanasnda peyda olmamdan dht gldim; dan quu qzl tirahlarn arasnda haray kir, o da saat on birin olmasndan xbr verir, qvineo bananlarnn trindn mst olmu sarkynk ch-ch vurur, aacn irli meyvlr dolu bir ne buda pationun arda altnda yellnirdi; avqust aynn hmin o mum rnb axam gninin fqlri yarpaqlarn, bal dadan sapsar meyvlrin v bir gn vvl rim Ponsio Dasann sbh erkndn gllyl vurmu v qan axsn dey, ardan altndan, qvineo salxmlarnn byrndn asd cavan maraln cmdyi zrind oynard Budur o, iri girdi, qara-qura yuxularda gr bilcyindn daha qorxunc v zhmli, trdn islanm xaki rngli gdkd, silahsz-qundaqsz iri girdi amma o, tk deyildi, yannda, lini maetenin qulpuna qoymu qaraqabaq bir hindu daynmd. Mn onun, ii xlmazlqlar dolu, qddar gzlrini grdm. O, z inc, qadn lini yuxuluymu kimi, yava-yava qvineo budana uzatd, salxmlardan birini qoparb acgz-acgz yedi, sonra birini d qoparb yedi, sonra birini d, birini d, meyvlri azna basb maramarla el yeyirdi, el bil bataqlq lehmsi smrlrd O, hm salxmlar, hm d gzlriyl Fransisko Lineronun gzl bdnini yeyirdi biar qadnsa, az qalrd xcaltdn riyib yer girsin o ox cavan idi, tzc r getmidi v bu cr baxlardan sxlrd, amma onu da gzl baa drd ki, bu qorxunc adam bura, z ehtirasn, hvtini sndrmk n glib v olacaa ar yoxdu, nki ba vermk zr olan vaqinin qarsn almaa yalnz bir adamn gc atard o da bu jdahann znn. Mn, rimin, dhtdn tngiyn nfsini eidirdim o mnim yanmda oturdu, biz l-l verib, bir mddt da kimi donub qaldq, el bil rklrimiz d bir-birin qovudu, bir rk kimi vurmaa balad heybtli qoca is ikic addmlqda dayanmd, gz doymadan, qvineo meyvlrindn basb yeyir, yirdklri arxaya tullayr v gzlrini qrpmadan, mn baxa-baxa aacn btn salxmlarnn axrna xrd o, maral cmdyinin byrndn aslm buda tamam-kamal soub qurtard, ayaqyaln hindusuna iar verib, rim Ponsio Dasaya: x l, dostumla bir az shbt el, sninl bir mslni yoluna qoymald! - dedi. Mn, qorxudan titrtsm d, baa drdm ki, hyatm xilas etmyin birc arsi var bu da, mniml etmk istdiyin imkan vermk, btn hrktlrin dzmkdi; odu ki, mni soyunduranda, zm d ona kmk elyirdim, yoxsa krujevalarn iind azb-qalrd, nyi n cr aman thrini bilmirdi onun iyrnc iyindn, otaa dolan funtindn, az qala boulurdum axrda o, pncsinin bir zrbsiyl paltarm crd v mni vhi kimi sxcalamaa, lini hara gldi atmaa balad, mn is qeyri-ixtiyar dnrdm; Prvrdigara, bu gn shrdn bam marala el qarb ki, qlarmn arasn yumaa da macalm olmayb, rsvaylqdr! Nhayt, o z istyin atd, ancaq bunu el tlm-tlsik, el nacasna eldi ki, el bil ldn dm qoca, yaxud indiycn qadn grmmi burnufrtql yeniyetmydi. z acizliyindn z d mlli bal prt olmudu, lap qurumsaa oxayrd stqayb alayr, sidik kimi isti gz yalar axdrd sifti o qdr kdrli, gzlri o qdr qssliydi ki, zndn d yetimsaya bir kimssizlik, yazq yalqzlq yard ki, ona ryim ard ona da, el dnyadak btn kiilr d yazm gldi, barmaqlarmn ucuyla ban sallamaa, ona tslli
64

vermy baladm: Toxtayn, mnim generalm, bu cr dilxor olmaa dymzn. Hyat hl irliddir! Hmin o dqiqlr hindu, rim Ponsio Dasan ban drinliyin aparb, orda maete il ldrd, ks tqdird, general z n barmaz dmn qazana bilrdi; hindu onu ldrb, tik-tik dorad, bu tiklri d donuzlar dayb apard, bel ki, zavall Ponsionu dfn etmzdn vvl meyitini btvlkd bir yer ymaq mmkn olmad bax, o bel bir adamd. Kemi gnlrindn qalan bu sayaq xatirlri beynind dolab, qann bir az da qaraldr, ac dnclr ryini sxr, onu hvsldn xarrd; o, dnrd ki, dem, hakimiyytinin qat cvhrind xeyli su qar varm, bel olmasayd, o, adic, miskin bir gn tutulmas kimi cadu-ovsunun qarsnda bu cr aciz qalmazd. O, domino oyunu masas arxasnda ziz dostu, soyuqqanl v tmkinli general Rodriqo de Aqilarla zbz oturanda yen ryindn qara qanlar axd, bu general, hrbilrin iind inand, etibar eldiyi yegan adam idi; qaraqabaq, ayaqyaln, mhafizi-mlyi podaqra xstliyin tutulandan bri o z hyatn yalnz bu generala etibar elyirdi; o, generala baxr v fikirlirdi ki, blk d btn bu bdbxtliklr onun, z ziz dostuna hddn ox inandna, ona hdsiz byk slahiyytlr verdiyin gr ba verir. Bu ziz v sevimli dostumun llib-vuruduu mgr onun n deyildimi ki, mni l quzusuna evirsin, mgr o almrdm ki, mni kaudilyo nianlrindn mhrum elsin, bu frqlnm nianlarn lgclsin, sivirib atsn, ilri d qsdn el qururdu ki, ham mni lil, ikst hesab elsin, el arsiz ikst ki, mrlrini qulaqardna da vurmaq olar; bu ekiz tay mslsini d beynim o salmd, mhz onun frldayla, mn baqa bir adamn klgsind gizlnmy mcbur olmudum, i o yer glib atmd ki, o mni, bir sr keikinin hatsind bel xalq qarsnda grnmkdn kinmy mcbur etmk istyirdi, halbuki vaxt il birc hindu tk canya: Yol verin, qurumsaqlar, hkmdar glir!.. - bararaq, z maetesi il izdiham yara-yara, mn yol ard v he bir pis hadis ba vermirdi baxmayaraq ki, o vaxtlar biz, hl alqlarn kkrdiyi bu insan mesind, kimin sl vtnprvr, kimin mkrli xain v quldur olduunu myyn elmyi bacarmrdq v yalnz indi bilirik ki, Yaasn sl kii!.. Yaasn general! - deyrk, hamdan brk baranlarn oxu satqn v clafdr. Bir hindu is nhng izdihamn hdsindn asanlqla, tkbana glirdi, bu ziz dostuma is btv bir ordu da kifayt elmir ki, tlb eldiyim qz axtarb tapsn. Bel mqamlar - o, qzn nec srb aradan xdn, onun, qocalq hvtinin seyrk hasar arasndan nec asanlqla sividiyini dnnd, domino dalarn qzbl yer rpr, oyunu, n hlledici mqamnda yarmq ksir, dnyann n bidb sylrini sy-sy xb gedirdi; bir df oyunu belc yarmq saxlayanda o, qfildn iind drin sarsnt v zginlik duydu v fikirldi ki, bu dnyada hr ey gec-tez z yerini tutur, birc o he cr tslli tapa bilmir; o, nfsinin dzlmz tngitmlrl ksildiyini, boulduunu hiss eldi, gnn bu anda, adtn istinin sngidiyi bir vaxtda kynyinin, trdn islandna tccblndi, dnizdn buxarlanan buun iyind le qoxusunu duydu, nmiin brksndn kpn ii gynyib ttk ssi xartd o, n ba verdiyini anlaya
65

bilmdi v zn tslli ver-ver, z-zn: Brkdndi - dedi. Lakin bunu da nagman halda, mmkn olmayan bir ey haqqnda dnn tk, dnd hanssa qeyri-myyn, mchul bir duyu onu zb ldn salrd; o, pncrnin nnd dayanmd, ldn grnn qrib in n olduunu, ndn sadn anlamaa alrd hr sanki lmd, bir kims gz dymirdi, el bil hrd quzunlardan savay bir canl qalmamd lakin quzunlar da, hmi mrgldiklri yoxsullar xstxanasnn mhccrlrini trk etmkdydilr; deysn, hrd qalan yegan adam, de Armas meydannda dayanan hmin o kor kiiydi o, pncrdn ona zillnn qocann tviini sanki uzaqdan-uzaa duyaraq, liyini yuxar qaldraraq, ona hycanla tlsik iarlr verir, n is qqrr, ancaq n dediyini anlamaq olmurdu; o, bunu da, ba vermk zr olan hanssa nvbti bdliyin sirli lamti kimi yozdu, lakin yen z-zn: Bu, brkdndi - deyib uzand v pncrlri astaca dycly-dycly, adama yuxu gtirn yan zmzmsi altnda yuxuya getdi lakin ayq yatd yuxunun dumanl szgci arasndan n is uruna nfuz elmkdydi o, qorxu iind oynayb: Kim var burda? - dey bard. Bu, onun z ryinin dyntsyd, canna vicvic salan is, gnn bu anda xoruzlarn ndns susmas, banlamamasyd o susub sakitldi v hiss eldi nec min-amanlq gmisi aramla onu trk edrk, mchul bir krfzd yoxa xr; dumana brnm dniz qzbl dalalanr, kkryirdi qurunun v dnizin btn mxluqat lm duymaq qabiliyytin malik olan, kataklizmlrin yaxnladn, n drin insan elmindn daha tez grmyi bacaran btn canllar dht iind donub qalmd nfs almaa hava atmrd, vaxt-zaman dayanmd v i bu yer atanda o, ayaa qalxd, ayaa qalxanda hiss etdi ki, ryi iib v hr addm atdqca, bir az da iir, qulaq prdlri partlayb crlr, burnundan odlu mayey bnzr n is szlr v o, qana bulam kitelin baxb: Bu, lmd dnd. lakin ona etiraz eldilr: He cr yox, mnim generalm, bu siklondur, qasradr. Bu, bir vaxtlar vahid Qraib sltntini ayr-ayr adalara paralam qasralarn n dadcs, n dhtlisiydi bel bir flaktin yaxnladn is, btn insanlarn iindn yalnz o, z ibtidai instinktiyl - itlrin v toyuqlarn tvi dmsindn xeyli qabaq hiss elmidi; qasra el qfil balamd ki, qarma-qarqln iind ona ad tapmaa da macallar olmamd. Balarn itirmi zabitlr qorxu iind: Bu, hr eyin sonudur, mnim generalm! lk yerl-yeksan olur! - deyirdilr. Bel olanda, o, mr verdi ki, btn qap v pncrlri brk-brk balasnlar, keikilr buyurdu ki, zlrini dhlizlrd oturduqlar yerd qayla sarsnlar, gstri verdi ki, btn ink v toyuqlar birinci mrtbdki otaqlara salb orda saxlasnlar, btn yalar, olduu yerlrin mismarlasnlar v de Armas meydanndan balam, n ucqar gusindk qorxu iind susmu bu lm sltnti qasrann vahimli hrsi nnd lvbr salm gmiy evrildi; mr verilmidi ki, axnama lamti grnn kimi, at alsn, vvlc xbrdarlq n iki df havaya, bu da kmk etms, axnama salann zn at alsn; lakin siklonun qarsnda hr ey aciz idi; qasrann, quduzlam hmllrl hrlnn prlri birc dhtli zrbyl, ba darvazann zireh poladn yard, ba giri yolunu dadb inklri havaya sovurdu; o, bu
66

zrbdn el sarslmd ki, n ba verdiyini drk elmirdi rnaqlar gydn yox, yerl fqi vziyytd fqra-fqra gln selin su rmlar nriltiyl stn tkld; balkonlar, vulkan bombalar kimi partladaraq, uurdu frtnann, dnizin sualt cnglliklrindn qaldrd caib canllar havada qvs czaraq appltyla yer dydilr lakin o, bu flaktin miqyas v nticlri bard dnmrd; qasrann xaosunda o, qlbinin, kin v bdxahlq dvas dadan tamndan hzz almandayd:Haradasan, lnt glmi Manuela Sanes, eytan qz, harada gizlnmisn? Qisasmn qasrasndan harada nicat taprsan?! Qasra yatandan, sakit v mlayim havayla vz olunandan sonra is, dvlt urasnn iclas salonundan, prezidentin, z yaxn kmkilriyl oturduu avarl gmicik xd v hri xarabala evirn bulanq, lehm suyun zyl zd; karetlrin saxland tikilinin yanndan td, palmalarn uclar v de Armas meydanndak fnr dirklrinin iqlar arasndan burula-burula getdi burda, bu lal sularda, kils gnbzlrinin trfnda bitmi bu kiicik gld bizim generaln alna ildrm axntsyla ani bir fikir gldi qfildn anlad ki, bu hakimiyyti il o, he vaxt ali qdrt sahib olmayacaq nki dnyada el eylr var ki, ona tabe deyil, onun gcndn xaricddir, bu fikir ona mhkm yer eldi v o, uzun mddt bu dncnin sartindn azad ola bilmdi gmicik is z iindydi, kilslrin knc-bucaqlarna dy-dy irlilyirdi, gah zil qaranlqda gzdn itir, gah ksi, pncr lrinin bklrind gziir, gah da adda-budda grntlrl kilsnin zmrd dalarnn, qzl naxlarnn iartsnda sezilirdi; diri-diri basdrlm vitsekrallarn, drddn lm arxiyepiskoplarn qbir dalar snk bir ilmlarla iarr, Byk Admiraln bo srdabsi - zrind karavella hkk edilmi sarkofaqnn qraniti parldayrd o, bu mqbrni bu mqsdl tikdirmidi ki, arzu etdiyi tqdird Byk Admiraln sr-smy bizim lkd uyusun; mehrabn arxasnda ml glmi kanalla zb kilsnin i hytin xdlar; bura, iql akvarimua oxayrd, hrgl dibind balq srlri o ba-bu baa tyr, suyun iin dm gnbaxan zolarn yeyirdilr; avarl gmicik daha sonra zahidlrin rksxan msknin - biskay rahiblrinin monastrna sar ynldi v gmid oturanlar, suyun altnda qalm bo hcrlri, hovuza evrilmi musiqi salonunun ortasnda klavikordlarn sssizc yralandn, lal su qatnn altnda qalm monastr yemkxanasnda is onlar qzlar - monastrn btn rahiblrini grdlr onlarn hr biri z yerind, uzun masann arxasnda oturduqlar yerd boulub lmd; gmi, eyvann gircyindn keib monastr trk elynd is ham heyrtl baxb grd ki, hrin yerind, mavi smann altnda nhng bir gl lplnir. Olsun ki, qasra mni, Manuela Sanes adl zablardan qurtarmaq n qopmudu, lnt eytana, bu Allah-talann nec d vhi sullar varm Onunla mqayisd biz quzuymuuq!.. O, hri iind dfn elmi bulanq gl st, l toyuqlarla rtlm ucsuzbucaqsz sulara, zrind yalnz kils knbzinin, bir d mayak fnrinin grndy bulanq sulara, blg vitse-krallarnn da saraylarnn gnli eyvanlarna mmnuniyytl tamaa edirdi; bir vaxtlar qul alveri gedn liman razisind, qasradan xilas ola bilmi bir ovuc adamn snd adda-budda adacqlar gz dyirdi; adamlar, byrlrindn asta-asta zb tn avarl gmiy, onun, Sarqas dnizinin qrmzmtl sx yosunlarnn arasyla zrm kimi, gln
67

zn badan-baa rtm toyuq llrini yara-yara keib getmsin inanlmaz bir tccbl tamaa edirdilr; lakin budur, adamlar, milli bayraq rngind olan bu Nuh gmisind oturmu xsi axr ki, tandlar, onun kdrli gzlrini, qan qam dodaqlarn grdlr, gylrin tmizlnmsi, gnin iq samas namin drd bir trf xa kn tan li grdlr. V o, suda batb boulmu toyuqlara da nfs verdi, sulara, aa kmyi buyurdu v sular kd! V kims, kils znglrinin adyanalq dolu harayna, gurultulu bayram atfanlna balamaq v qasra jdahasn qarm insan z mahnlaryla rflndirmk n de Armas meydanna toplam izdihamn hay-hirinin sdalar altnda, onun qoluna girib eyvana sar apard. Ax bu dqiq xalq, hr eydn vvl, mhz sizin mbark sznz, onlara ruh verck nitqinizi eitmk istyir! O, dartnb, msahibinin lindn qurtulmaq istdis d, qurtula bilmdi v birc andan sonra sarayn eyvann dayandn v minlrl azdan yekdil sdayla gylr ucalan bartlar eitdi: Yaasn sl kii! - v bu yekdil sda qasra kimi canna ildi btn hakimiyyti boyu bu hrin nnd, ktl qarsnda niys hmi zn kmksiz duymudu, indi d beynindn ildrm kimi bir qddar fikir kediki, he vaxt onun, adi xalq ktllrindn ibart olan bu dibsiz uurumun qarsnda belc - btn vcuduyla, qorxusuz-hrksz dayanmaa csarti atmayb v bundan sonra da atmayacaq Bizlr aada, de Armas meydannda dayananlar, hmiki kimi, yen n is alasmayan, irreal bir mnzrnin ahidi olduq; biz, ba zrind mqddslik oreolu hl d iaran, a ktan libasl qocann sehrli simasn gr bildik; qoca, dayand eyvann ykskliyindn biz sssizc xeyir-dua verib, drhal da qeyb oldu; lakin bizlr n bu ani grnt d kifayt idi; n sas o idi ki, o orda z yerinddir, gec-gndz yorulmadan keiyimizi, qaymz kir, o hmi bizimldir; o is, anas Bendisyon Alvarado, balqabaqdan dzldilmi nimd mais dnini artlayarkn, hrknar malikansinin patiosunda ucalan tarixi tamarinlrin klgsi altnda, hrm yellnck-kresloda ylrk, lind, limonad dolu stkan, gzlrini yumub, n haqdasa dn-dn, artlanb tmizlnn mais toxumlarnn xltsn dinlyirdi; qzmar ilmn titrdiyi gnortann saat radlrind o, hl d yellnck-kreslosunda ylmirk, istinin arasndan anasn seyr etmyindydi. Bendisyon Alvarado is yan-yrsind hrlnn toyuqlardan, sayqln itirnini cld hrktlrl qamarlayb qoltuuna sxa-sxa, bir qdr nvazil quun boynunu geriy qarr, eyni zamanda olunu dil tuturdu ki, bu gn saraya getmy tlsmsin. Btn gn fikir elyirsn, dilin he n dymir, axrda vrm tutacaqsan! Anas, qoltuunda abalayan toyuqla onu tamaha sala-sala yalvard ki, axama qdr qalsn, yaxca am elsin; o da axrda buna raz oldu: Di bsdi, ay arvad, yax, qalram. -o, dedi v yellnck-kreslosunda aramla yellnyelln, qazanda qaynayan toyuun inc trini ciyrlrin k-k, talelrimizi dzb qomaa balad. Biz bilirdik ki, bu dnyada mvcudluumuzun yegan tminats odur, o var, o, z otandadr, vba da, qasra da, htta zamann z d onun nnd acizdir, onun varl duyulmayan hyat tsvvr gtirmk bel mmkn olan i deyildi o, bizim rifahmz, bizim sadtimiz namin drin qaylara qrq olmu Msihdi; bilirdik ki, o, he vaxt bizim ziyanmza i grmz,
68

ax biz n lazm olduunu da, dqiqdn dqiq o bilirdi v bildiyi n d, mhz el buna gr, indiycn rxi-flyin grdilrin davam gtir bilmidi; onun l meyar biz idik, bli, biz nyin grk olub-olmad mhz o bilirdi; nyin srfli, nyin srfsiz olduunu bizim hammzdan yax bilirdi; lknin uzaq rq srhdin zrind vtnin razi btvly urunda hlak olmu sonuncu sgrin ad, doum v lm tarixi hkk edilmi tarixi dan olduu yer sfrdn sonra onun bu biliyi bir az da mhkmlnmidi - Ana, mn axr ki, gedib oralara xa bildim! O, hmin yer atanda, dincini almaq n hmin o tarixi dan stnd oturdu v srhdin o biri taynda, qonu mmlktin razisind yerln, ba zrindn soyuq ya skik olmayan, hisli-pasl dumana brnm rksxan hri seyr elmy balad; o, soyuq hr baxr v klrd tyn tramvaylar, tramvaylarn salonlarnda zvql geyinmi adamlar, kimins tmtraql dfn mrasimini grrd: katafalkn arxasnca, ba llkli pereronlar* qoulmu karet dzm hrkt edirdi, o baxr v kilsnin stunlu eyvannda qzetlr brnrk yatm uaqlar grr v tccblnirdi: Lnt eytana, burda n qrib adamlar yaayr?! Olmaya bunlarn hams airdi?.. Lakin kims byrdn: He d yox, mnim generalm, bunlar air-zad deyil, kbarlardr, bu lkni onlar idar edir. dedi. Hmin sfrdn o, la hval-ruhiyyd qaytmd, nki z n kf elmidi ki, dnyada he bir yer, ona hdsiz hzz vern xarlam quayyavo** meyvsinin triyl, doma hr-kndlrin hay-kyl basabas il mqayis edil bilmz, bu dnyada he n, gnin qrub anda qlblr kn sirli qss v xifft duyusunu vz ed bilmz v o, bir d bu yoxsul lknin hdudlarndan knara qdm basmayacaq, ona gr ki dmnlrinin dediyi kimi kreslosunu itirmkdn qorxur, - Ona gr ki, ana, insan - z mesind bitn aacd, ona gr ki, insan el bir heyvand ki, z yuvasn yalnz bir halda zn yem tapmaq n trk edir. O, bu szlri slind, z-zn lmqaba - tvb smimiyytiyl deyirdi, siyestann mrgl saatlarnda is bu bard sadc dnr, uzaq-uzaq illrin arxasnda qalm ski avqust gecsini hakimiyytprstliyin d bir hddi olduunu, z lksini idar etmkdn o yana olan hanssa ayr bir iddias olmadn etiraf elmy mcbur olduu gecni xatrlayrd; bu, hmin o axam kabinetinin brkl alaqaranlnda qbul etdiyi gnc cnbi il coqun azadlq mbariziyl shbti zaman ona mlum olmudu; bu, hrtprst niyytlrl yaasa da, bdi tnhala mhkum edilmi utancaq bir olan idi onun bu mhkumluunu drhal sezmk olurdu, nki el insanlar var ki, artq doulduu gnndn yalqzlq damasn dayr; gnc fdai qapnn aznda trpnmz dayanmd, irli kemy rk elmirdi, nki gzlri hl, gnn bu qzmar anda qlisiniyalarn*** mxsusi, kskin tir sad alaqaranla almamd, bir ne dqiqdn sonra o, nhayt ki, kresloda ylmi qocan grd qocann sol yumruu masann stndydi, prezident, bu sad v solun grkmiyl, rsmi tsvirlrindn yer-gy qdr frqlnirdi; kabinetd keikilr yox idi, qoca, silahsz idi, kynyi trdn islanmd, bann arsn ovutmaqdan tr gicgahlarna alfet yarpa yapdrlm adi bir bnd idi Gncliyimin qiblgah, n iql ideallarmn canl mcssmsi olan bir adamn, iincn pas atm bu qoca olduunu drk etmkd tinlik kirdim! Nhayt, gnc mbariz masaya
69

yaxnlad, igzar adamn cingiltili v aydn ssiyl zn tqdim etdi, qoca da z nvbsind sst yepiskop lini uzadb onunla xoyana grd v hycanl nitql, onun gzlri qarsnda briyytin xbxtliyinin sehrli mnzrlrini yaradaraq, bu amansz mharibd, Alyaskadan tutmu Pataqoniyaya qdr, btn mhafizkar rejimlri birdflik devirmk n ondan siyasi kmk v silah istyn gnc cnbini, getdikc artan bir heyrtl dinldi: Lnt eytana, ax, sn n n ban bu cnclli i soxursan? Ax, nyin namin zn qurban vermk istyirsn?! Bu suala gnc cnbi duruxmadan qtiyytl bel cavab verdi: Vtnimin rfi namin, zati-alilri! Vtn namin! Onun urunda lmk byk sadtdi! Onda o, gnc, rhm edrk, z kdrli tbssmyl bel syldi: Sarsaqlama, bala, yer znd bir vtn var hyat! V sol yumruunu ab ovcundak krciyi ona gstrdi: Bax, bunu grrsn? O ya var, ya yoxdu v bunun sahibi yalnz o xs ola bilr ki, bu ya onda olsun, olan! Hyat v vtn mslsi d bel bir eydi! O bunu, qona kabinetdn xara-xara, liyl onun kryin astaca vura-vura syldi v onu belc, he bir ey - rk qoz bel vd elmdn, kabinetindn yola sald v gnc cnbinin arxasnca qapn rtn yavrin:Bu uaa dymyin, aydndr? Onu he izlmyin d bo yer vaxt itirmi olarsnz. O, thlkli deyil, lindn d he n glmir, bo-bouna xoruzlanr, be kimi, llklrinin dibi giciir. Bir ox illrdn sonra, qasrann tmsi mnasibti il siyasi dustaqlara amnistiya, srgn olunanlara (beyni olanlardan savay) - vtn qaytmaq icazsi veriln zaman da o, bunabnzr fikir sylmidi: Bu adamlara, he vaxt vtn qaytmaa icaz vermrm, cins xoruz tklnnd llklrinin dibi gicidiyi kimi bunlarda bel giciirlr. zlri d he ny yaramrlar, ny yarasalar da, inandrram sizi ki, siyastilrdn, keilrdn d iyrncdilr. Qalanlar is qoy qaytsn ham - drisinin rngindn asl olmayaraq, lk quruculuu, onlar bir crgd birldir bilr! Hakimiyyt, vvlki kimi, tamamkamal onun lind idi - hrbi qvvlr onu szsz dstklyirdilr, llxsus, o, rzaq v drman partiyalarn, hminin, sosial tminat fondundan daxil olan vsaitlri bir szl, tbii flaktdn zrrknlr yardm mqsdil xaricdn gndriln n varsa, hamsn ali komandanln arasnda bldrdkdn sonra onun hr bir mrin mntzir idi; nazirlri, onun bir szn iki elmirdi, nki aillri il birlikd, istiraht gnlrini Qzl Xa cmiyytinin hrbi-shra qospitallarnn imrliklrind keirirdilr; deyk ki, xarici ticart nazirliyi, xaricdn mft alnm qan plazmas v tonlarla quru sd shiyy nazirliyin satr, bu nazirlik d aldn, yoxsullar n xstxanalarda xrd elyirdi; ba qrargahn zabitlri is z ehtiyaclarn, sfir Uorrenin, bizim razi sularmzda qeyri-mhdud balqlq etmk hququ vzin, z ixtiyarmza verdiyi lahidd istiqraz vsaitlrinin hesabna hyata keiriln brpa ilri zr proqram rivsindki ictimai tikintinin podratlar hesabna tmin edirdilr. i, chnnm ki, qoy kpncn basb yesinlr! - dey o, hmin gn yola sald v o gndn sonra he kimin grmdiyi gnc xyalprvrl shbtini, ona, ovcundak rngli krciyi - kanikan gstrmyini, ona, bu kimd varsa, o, onda var - demsini xatrlayrd. O, lkd gedn brpa ilrindn ruhlanmd, bu msl il xsn z mul olur, n kiik detallarn bel mahiyytin varr, hakimiyytinin
70

ilk illrind olduu kimi, hr eyi tkbana z hll edirdi: seldn sonra lehm palqla rtlm hr klrind qfildn bataqlq kmlrind v lyapada peyda olur, hrin, onun niyytlrin uyun kild brpa edilmsini gz qoyurdu; istdiyi o idi ki, hr suyun altnda qalb boumu bir yalqzn yuxuda gr bilcyi kild dirldilsin, o, zavall yalqzn yuxusun grdy hmin hri millt atasnn hrtini gylr ucaldacaq zmtli, qnirsiz hri, ovcunun ii kimi, apaydn tsvvr edir, inaatlara z gstrilrini verirdi: Bu qllni iki metr d ucaldn ki, oradan okean gmilrini grmk mmkn olsun - v drhal qllni iki metr ucaldrdlar; mr edirdi: Bu ayn axarn ks smt evirin bu buyruq da drhal yerin yetirildi; o artq melanxoliya il qm-qssnin n olduunu unutmudu, ba tikintiy el qarmd ki, bir an bel dinclmk bilmirdi; dvlt ilrindn o qdr uzaqlamd ki, uaqlarla bal problem bard eidnd, el bil bana qaynar su ndrdilr. Bs bu uaqlar neynyk? husuzluu zndn ondan soruan yavri bu sual vermyydi ka. Lakin sual verilmidi v bu sual eidn generaln el bil bana qaynar su ndrmidilr, o, sanki indic gydn dbm kimi: Lnt eytana, n uaq, hans uaq?! dey sorumudu Bu yerd o, uzun mddt ondan gizldiln bir eyi eidib yrndi. Dem, nvbti lotereya tiraj keirilrkn, torbadan lotereya biletlri xaran uaqlar ordu kazarmalarnda hbsd saxlanlrlar, nki ehtimal olunur ki, uaqlar dillrini dinc qoymaya v lotereya oyunlarnn daimi qalibi olan prezidentin qlbsinini sirrini ab syly bilrrlr. - Valideynlr, uaqlarnn harda olmasn yrnmy alr, bizi gnahlandrrlar ki, balalarn balda saxlayarq. Biz hr df cavab veririk ki, bu bhtandr, mxaliftin murdar uydurmasdr, ancaq valideynlr he cr sakitlmirlr. Htta bir df, qiyam qaldrb kazarmalarn birin soxulmaq istdilr, i o yer glib atd ki, onlar minomyot atiyl geri oturtmal olduq. Qan su yerin axrd, mnim generalm, sl gllbaran idi, lakin biz bel xrda ilr gr sizi narahat elmk istmirdik. Uaqlar hqiqtn d qala zirzmisind balda saxlanlr. lbtt ki, onlar n hr cr rait yaradlb, zlrini gmrah hiss edirlr, lakin msl burasndadr ki, artq orda iki min qdr uaq ylb, indi bilmirik, bu mslni n cr hll elyk ki, n i yansn, n kabab, mnim generalm! Uduzma olmayan lotereya oyunu sulu qeyri-iradi bir fhml - zrind rqmlr qeyd edilmi bilyard arlar klind taplmd. deya, dahiyan drcd sad idi, el sad idi ki, onun hyata keirilmsini yubandrmaq olmazd odu ki, mummilli lotereya gn elan edildi. Hl gn gnortaya atmam, qzmar istiy baxmayaraq, bxtini snamaa can atan, lotereyann ncib tkilatsna alq sylyn oxminlik izdiham, de Armas meydanna toplamd; musiqiilr v kndirbazlar axb glmidilr, ticart kklri tkil edilmidi, fritanqi istiot v balqabaqla birg qzardlm pomidor satan alverilr camaatn arasyla o ba-bu baa vurnuxur, Nuh yyamndan qalma ruletka v bileti, oyununun vzin hanssa qoturun biri xard lotereya kimi bsit oyunlar oynayrdlar btn bu anoxronik frldaqlar, yoxa xm dnyadan qalan qlplri, nhng rxi-flyin tr-tknts hesabna ondan nvbti ilm pay qoparmaq chdi idi. Budur, gnorta saat d lotereyann oynanld taxta meydanaya, hl yeddi yana atmam, oyunun daltli keirilmsin bh qalmasn dey, tamaalarn zlri
71

trfindn seilmi uaq qalxd, hr uan lind, iind bilyard krciklri olan torba v bu mxtlif rngli torbalarn hr birind, xsusi nzartilrin tsdiq etdiyi, sfrdan nmrlnmi on bilyard krciyi vard. Diqqt, xanmlar v cnablar! Hr uaq, gzyumulu vziyytd torbadan bir dd krcik xaracaq. Uaqlar ilk vvl llrind tutduqlar gy torbadan, sonra qrmz torbadan, daha sonra sar torbadan kr xardlar. uaq bir-birinin ardnca lini torbaya salb, krciklri bir-bir lldirir v lhavasna, nisbtn soyuq olan xarrdlar bu bard onlara qabaqcadan gstri verilmidi. Hr torbada bir krcik, qalanlarna nisbtn ona gr soyuq olurdu ki, onu bir ne gn buzlu suda saxlayrdlar. Bellikl, uaqlardan hr biri z torbasndan bir krcik xarb camaata gstrir, krciyin stndki rqmi elan edir v elan edilmi nmr xo tsadf zndn prezidentin biletind gstrilmi rqmlr tam uyun glirdi. Bizim d he almza glmirdi ki, ax, uaqlar bunu baqalarna dana bilrlr?!. Bel bir thlknin olduunu anlayandan sonra onlar qapal yerd saxlamaqdan savay lacmz qalmad. vvlc n, sonra drdn, sonra beini; sonra uaqlarn say artb iyirmi oldu v belc, oxala-oxala getdi, mnim generalm! O, klfin ucundan tutmudu, odu ki, yavrini, hr eyi olduu kimi ab sylmy mcbur eldi v bel mlum oldu ki, lotereya frldanda ordu v donanma zabitlrinin hamsnn li var, yrndi ki, uaqlarn ilk be-on nfri ata-analarnn razlyla meydanaya qalxrmmlar v uaqlara, mhz hans krciyin xarlmas lazm olduunu hmin bu valideynlr, lotereya oyununun gediatna zy tuta-tuta yrdibmilr. Lakin sonrak oyunlarda, kyrciklri xaran uaqlar bu frldaa, zor v hd gcn mcbur edibmilr. Burada artq valideynlrin razl tlb olunmurdu, nki bel aiy gzirdi ki, meydanaya birc df xan uaqlar bir daha z aillrin qaytmr, izsiz-soraqsz yoxa xrlar. Nvbti lotereya oyununun keirilmsi n tlb olunan uaqlar tapmaq mqsdil xsusi hcum dstlri tkil edilrk, geclrl evlr soxulmaa, valideynlr is uaqlarn, bildiklri, bacardqlar kimi gizlmy alrdlar. Xsusi tyinatl qounlar, de Armas meydann, ona tqdim edildiyi kimi, he d ictimai emosiyalar tnzimlmkdn tr yox, heyvan srs kimi qabaa tpiln insan ktllrinin qaban saxlamaq n mhasiry almd. Dvlt mmurlar, yaranm bu mnaqid vasitilik etmk mqsdil prezidentin qbuluna dmk istyn diplomatlar, n mxtlif, z d sarsaq bhanlrl tovlayrlar. Onun, qribdn d qrib xstliklri bard khn nallar is, yenidn i salnr. Mmurlarn bir hisssi deyir ki, bs prezidenti yuxusuzluq ldn salb, nki biar, yalnz ayaq st yata bilir, nki onun fqr stununda, iquana krtnklsinin bel smy kimi di-di smk daraq ml glib, o biri hisssi bundan da sarsaq bhan gtirirdi: prezident sizi ona gr qbul ed bilmz ki, qarnndan ziyyt kir, nki zati-aillrinin iind qurbaalar ml glib. Onlar, ona, uaqlar azad etmk bard vurulan etiraz teleqramlarnn, xahilrin bircciyini bel gstrmirdilr, halbuki bel teleqram v xahilr dnyann hr yerindn axb glirdi. Htta Roma papasndan gln teleqram da ondan gizltmidilr, bu teleqramda Roma papas gnahsz krplrin ac taleyi il bal z apostol kdrini bildirirdi. Hbsxanalar, qiyama qalxm valideynlrl aznacan dolu idi, nvbti lotereya oyununu keirmk n birc uaq da tapmaq mmkn deyildi. Lnt eytana, biz ox pis ilimiik, mnim
72

generalm! Lakin o, ayaqlar altnda alan uurumun btn drinliyini, qsrin iri hytindki sallaqxanada sr kimi bir yer toplam zavall uaqlar grndn sonra hiss eldi, yzlrl uan, hmin o dhtli gecdn sonra zirzmidn xb, ne ayn qaranlq zlmtin yrmi gzlri gn indan tutula-tutula, srsm pilr tk, hara gldi, qadn grnd anlad. Onlar iqda azmdlar, sayca ox olsalar da, hm d el bir vhdt tkil edirdilr ki, o, bu uaqlarn hr birini ayr-ayrlqda yox, iki min qdr mxtlif uaq kimi yox, min siftli, nhng heyvan kimi grd onlardan, yanq yun v ncis iyi glirdi, onlar, yeralt sular kimi uuldayrd. Bu heyvan, drhal mhv edilmkdn, mhz onun min siftli olmas qorudu, nki bu saysz-hesabsz hyatlarn hamsn, yer zn lrzy salmadan qrmaq mmkn olan msl deyildi. - He n elmk mmkn deyil, lnt eytana! Lakin n is elmk lazm idi v o, ali komandaln zvlrinin hamsn yanna artdrd, onlar, onun qarsnda dayandlar zahirn csur v zhmli on drd nfr hrbi komandan v srkrd dhtli qorxu iind olsalar da, csur v zhmli grnmkdn savay llrindn ayr bir i glmdi. O, hrbiilrin hr birinin gznn iin zillndi v grd ki, onlar lbir, o is tkdir. Bunu grndn sonra ban dik tutub qtiyytli ssl onlar, hrbi qvvlrin namuslu ad v rfi bh altna alnd bir zamanda hdsiz zruri olan birliy ard. O, qtiyytl bildirdi ki, z srkrdlrinin tqsirsiz olduuna zrr qdr bh etmir v yumruqlarn sxaraq, masann stn qoydu, bununla da nagmanln, btn vcudunu sarm titrmni gizly bildi. O, hrbilr, z postlarnda qalmalarn, vzif borclarn, hmiki sy v qeyrtl yerin yetirmlrini, z nfuzlarn itirmkdn qorxmamalarn mr etdi: hesab edin ki, he n olmayb, senyorlar, iclas bal elan olunur, hr ey gr mn cavabdehm! Bundan sonra uaqlar qaladan xarb furqonlara ykldilr v gecnin zlmt qaranlnda, lknin ucqar, kimssiz bir yaltin gndrdilr ertsi gn is o, tntnli srtd rsmi byanat verrk bildirildi ki, guya ordu trfindn balda saxlanlan uaqlar bardki btn shbtlr hyasz bir yalandr, hkumt he ksi n uaqlar, n d, hr kim olur-olsun, hbsd saxlamr, mumiyytl, lkd bir nfr bel olsun, mhbus yoxdur, dustaqxanalar bombodur, ktlvi hbslr bardki sz-shbt is, xalqn vtnprvrlik ruhunu sastmaq istyn mrtdlrin iyrnc uydurmalardr - lkmizin qaplar hqiqti yrnmk istynlrin hamsnn zn aqdr, buyurub gl bilrlr! Bu ara cavab olaraq, lky Milltlr Birliyinin komissiyas trif buyurdu v burnunu soxmad deik qoymadan, hr yeri lk-vlk eldi, dindirmk istdiyini dindirdi, hr eyi btn tfsilat v tfrratyla saf-rk eldi, axtarlar aprad, htta Bendisyon Alvaradonu da soru-suala kdi, arvad sonralar ox tccblnirdi: Caducrlr oxayan o qanmazlar kim idi?.. Ev soxulub, iki min ua arpaylarn altnda, sap qutusunda, az qala fra qablarnda axtarmaa baladlar! Axrda komissiya min oldu ki, hqiqtn d mmlktd dustaqxanalar baldr, hr yerd qayda-qanun hkm srr, bilrkdn, ya bilmyrkdn, qsdli, ya qsdsiz kild insan hquqlarnn v humanizm prinsiplrinin pozulmasna, yaxud n vaxtsa pozulduuna dair he bir dlil-sbut yoxdur. Rahat yatn, general! Salqla qaln! O, pncrnin qabanda dayanmd, komissiyan geriy aparan gminin, krpdn aralanmana tamaa edirdi, onlara ilmli yayln yelly73

yelly ryind: lvida, ziz ktbeyinlr, siz sakit dniz v uurlu yol, xo getdiniz! - deyirdi. Sonra kks dolusu nfs drdi: Vssalam, bu hngam d bel bitdi! Lakin general Rodriqo de Aqilar bilirdi ki, hngam hl bitmyib: Uaqlar ki, qalb, mnim generalm! O, liyl alnn appldatd: Lnt eytana, uaqlar tamam yadmdan xmd. Dorudan da, indi bu uaqlar neylyk?.. Bu cansxc vziyytdn, mvqqti d olsa, qurtulmaq n gstri verdi ki, uaqlar, gizldiklri medn xarb, daim yalar yaan, klksiz vilaytlr gndrsinlr, nki klk smsi xatal msldi, uaq sslrini kimlrins qulana atdra bilr, mr eldi ki, uaqlar el bir yer gndrsinlr ki, orada heyvanlar, bdi nmilikdn diri-diri ryr, htta szlr d, nmilikdn kif atr aaclarn arasyla is, srkn drili, selikli osminoqlar srnr; mr eldi ki, uaqlar, And dalarnn o biri tayna iind daim dumanlar srnn oyuq maaralara aparsnlar, el bir yer ki, he ks onlar tapa bilmsin, o yerd olduqlar bir kimsnin alna bel glmsin, mr eldi ki, uaqlarn yerini tez-tez dyidirsinlr arann rk noyabrndan, datyinin qzmar fevralna dasnlar v ksin; uaqlarn, qzdrmadan titrtdiklrini eidnd is, onlara kin drman v isti odeyal gndrdi uaqlar qzdrma xstliyin, Qzl Xa Cmiyytinin mahidi tyyarlrindn gizlnib, bir ne gn ltik tarlasnda, boazlarnacan suyun iind dayanan vaxt tutulmudular; uaqlar, skarlatina xstliyindn ziyyt knd mr eldi ki, gnin gzqamadran alar uaqlarn gzlrini artmasn dey, alarn v ulduzlarn parltsn saxta qrmz iqla klglndirsinlr; inarln gnlri onlar yemsin dey, mr eldi ki, havan harat drmanyla tozlandrsnlar; uaqlarn bana vertalyotdan konfet ya, yal dondurma uqunu yar, yeni il hdiyylri gydn paratl atlrd o, btn bunlar onun n elyirdi ki, uaqlarn taleyin dair qti qrar qbul elyncn, onlar yax yaasnlar, keflrini pozmasnlar. Bu sayaq xeyirxah ilriyl o, tdricn z zn sakitldirirdi v qrzli: Bs bu uaqlar neynyk? - sual da daha onu incitmirdi; bir qdrdn sonra o, mumiyytl uaqlr unutdu, hznl yuxusuz geclr, bir-birin bnzr yeknsq gndzlr bataqlna gmld daha he bir ey onu narahat elmirdi v onun bu hal, axamlarn birin qdr davam etdi. rnb gnnn axam idi. Saat doqquzu vurdu v o, zamann metal cingiltisini eidib ayaa qalxd, saray pncrlrinin mhccrlrind mrglyn toyuqlar qovdu, qabana qatb hin sald, toyuqlar yerlrini tutandan sonra, adti zr onlar saymaa balad; bu vaxt iri, nvbti quabaxan - mulat qadn girib, gn rzind yumurtlanan yumurtalar ymaa balad; bu dmd o, xrclnmmi illrinin qaynar istisini hiss etdi, qadnn dlynn xlts onu cua gtirdi v o, qadna yaxnlad. Qadn btn bdniyl titryrk: Ehtiyatl olun, general, yumurtalar sndrarsnz - dedi. O is: Chnm ki - deyib kl kimi fsldad - qoy snsn v ruhunu saran anlalmaz duyudan qurtulmaq namin yatm toyuqlarn yal zilin bulam bu mbark rnb gnnd nyins ba vercyi fikrindn xilas olmaq midiyl, pncsinin bir zrbsiyl qadn yxb yer srdi, aya srd, ba gicllndi v o, tsvvrlr uurumunun dibin ani xilasn ilmvari drinliyin, adamboan tr dalalarnn, gcl qadn nfsinin tlatml dnizin, ona hr eyi unutdurma vd edn bolua udu - o, arxada, axar ulduzun qvsvari izini andran bir iz sala-sala, cingiltili, qzl mahmznn
74

iql izini qarla yaya-yaya, qaranl funtli fsltlaryla doldura-doldura, it kimi zingildy-zingildy uur, hyat adlanan dhtin hzzini duya-duya, gzqamadran lm od-alovunun, lal imklrin iindn t-t uurdu lakin uurumun dibind, dryann qurtaracanda onu yen hmin bu toyuq hin, yal toyuq zili, toyuqlarn yuxusuz mrgs, donu, snm yumurtalarn sarsna bulam, titrk bdnli mulat qadn gzlyirdi - Grrsz, dedim ax siz, general! Btn yumurtalar sndrdnz! O is, doymu mmnun heysizlikl, nvbti sevgisiz ey-irtdn pskrn ac qzbini iind zorla boa-boa ona:Say v qeyd el nesi snb, pulunu maandan xacaam - dedi v getdi. Saat onu gstrirdi. O, fermaya daxil olub, btn inklrin damaqlarn birbir yoxlad. Girov qadnlar yaayan tikilinin yanndan tnd, pncrdn iri boyland v dmy uzanm zah qadn grd mamaa, bir az vvl doulmu aan qucanda tutmudu, ona: Olan oldu, mnim generalm! Adn n qoyaq?! - deyirdi. N istyirsiz qoyun. - o cavab verdi. Saat on biri gstrirdi. O, adti zr, qarovulu sayd, qfllar yoxlad, qu qfslrinin stn rtk kdi, btn otaqlarn iqlarn sndrd. Gec, yarya yaxnlard lkd sakitlik idi, dnya yatrd o, z yataq otana gecnin bu zlmt qaranlnda yolland, dhlizi, mayakn ani parltyla hrlnib yoxa xan i altnda td, yataq otana atb lampan qapnn yanndak aslqandan asd qfildn qab aradan xmaq lazm glsydi, bu lampa ona grk olacaqd - qapn arxasnca balayb, qfl, cftni vurub, znciri kdi v ycam unitaznda oturub, zalm krpsini - heybtli iini nazlamaa, giziltisini ovutmaa balad, ltaq krpsi ovucunun iind kiriyib yatanacan, ars sngiyncn oturduu vziyytd qald. Lakin arnn sngimyi il yenidn ba qaldrmab bir oldu. Qfil qorxu onu ildrm kimi vurdu aq pncrdn iri klk doldu, uzaq or shrasndan sn klk, yataq otan, qum dnciklrin bnzr, saysz-hesabsz uaq sslriyl doldurdu. lm hrli shrada dolaan kimssiz uaqlarn qlbindn qopan mahn mhariby getmi cngavr bard idi Hardad cngavr? Hardad igid? Bu n drddr, bu n kdr Qlly qalx, onun gliin tamaa el, onda grcksn ki, mxmr zl tabutda qaydb o! Ah bu n bdbxtlik! Uzaqdan eidiln bu sslr xorunu, ulduz sayrmas da znn etmk v zn, bu sslrin, ulduz rqisi olduuna inandrb rahatca yuxuya getmk olard, lakin o, qzb iind ayaa srayb, var gcyl: Yetr daha, lnt eytana! Ya onlar, ya mn! - dey bard. Szsz ki, o zn sedi. Hl shrin gz almam mr verdi ki, uaqlar, sement yklnmi barjaya doldurub, mahn oxuda-oxuda, razi sularmzdan knarlara aparsnlar; orda barja dinamitl partladld v uaqlar, n ba verdiyini anlamaa macal tapmam, da kimi suyun dibin getdilr. zabit onun hzuruna glib, mrinin yerin yetirildiyini bildirnd, o ilk nvbd zabitlrin hr birinin rtbsini iki drc qaldtdrd v vtn sdaqtli xidmtlrin gr medalla tltif etdi, sonra da mr verdi ki, onlar cinaytkar kimi glllsinlr - nki el mrlr var ki, veril bilr, ancaq yerin yetiril bilmz, nki bu mrlrin yerin yetirilmsi cinaytdir, lnt eytana, zavall cocuqlar! Bu sayaq ar snaqlar onu bir daha min edirdi ki, n thlkli dmn - rejimin z daxilinddir, yni etimad qazanaraq, dvlt basnn ryin soxulmu xsdir; bir daha min olurdu ki, ilk baxda ona n
75

sadiq grnn, vaxt il vzif pilllri il yksltidiyi v bu sbbdn, daya bildiyi adamlar, gec-tez onlar yedizdirn li ksib atmaa alrlar o, bellrini pncsinin birc zrbsiyl yxr, onlarn yerin, yoxluqdan, ayrlarn tapb xarr, onlar yksk vziflr tyin edir, fhmi v barmann birc iarsi il onlara mxtlif rtblr verirdi: Sn kapitansan, sn polkovnik, sn general, qalanlar is leytenant! Daha n istyirsiz?! Sonra vaxt tdkc, bu adamlarn tdricn qarn balamana, enlnib-iib az qala tikilri crlan mundirlrin smamana tamaa ely-ely, ona sdaqtl xidmt etdiklrini dyrlndirrk, onlar gzdn itirirdi v yalnz iki min uaqla bal bu gzlnilmz hadisdn sonra o anlad ki, onu, bir nfr yox, hrbi qvvlrin btn komandanl aldadb. Birc onu bilirlr ki, sd xrclrinin artrlmasn tlb elsinlr, i tin dnd is, indic xrk yediklri nimy batrmaa hazrdlar, halbuki, onlarn hamsn mn, Adm Hvvan yaratd kimi, z qabramdan yaratmam! Bu, hqiqtn d bel idi, ancaq nolsun, o, bir an bel dinclik bilmir, onlarn naz-qozuyla oynamal, iddia v tkbbrlriyl hesablamal olurdu. n thlklilrini is yannda saxlayrd ki, onlara gz qoymaq asan olsun, digrlrini srhd qarnizonlarnda xidmt gndrirdi, lakin bu tdbirlr d onu, bhlrdn xilas ed bilmirdi. Vaxt il o, qrinqolarn dniz piyadasnn lky desant xarmasna, sfir Tomposunun rsmi mlumatnda deyildiyi kimi, he d sar qzdrmaya qar birg mbariz aparmaq n yox, yaxud siyasi mhacirlrin iddia etdiyi kimi, xalqn qzbindn qorxduuna gr yox, mhz onlarn, z zabitlrinin xatirin icaz vermidi. - Mn istyirdim ki, onlar bizim zabitlri adam elsinlr, onlara namuslu olma yrtsinlr, ana! Onlar da yrdirdilr, bizim zabitlr, ayaqqabn nec geymyi, prezervativ v tualet kazndan istifad etmyin qaydalarn yrdirdilr, btn yrtdiklri d bundan ibart idi. Hrbilrin mxtlif ynl dstlri arasnda ixtilaf, ya mnaqi ds, balar bir-birin qarar, mndn uzaq olarlar, mnim n milli thlksizlik idarsi, ba istintaq agentliyi, ictimai asayi zr milli departament v sair bu sayaq, bir-birindn mnasz v lazmsz o qdr tkilat v idar uydurub yaratdlar ki, indi oxunun ad yadmda deyil! slind, bunlar, milli thlksizlik xidmtinin mxtlif adlar idi, lakin ona, mnzrni bu cr tsvir etmk srfliydi, guya bunlar, mxtlif tkilatlar, mxtlif xidmtlr idi. Bu ona, tin vaxtlarda manevrlr etmk imkan yaradrd. Msln, o, milli thlksizlik orqannn mkdalarna tlqin edirdi ki, onlar, ba istintaq agentliyi trfindn izlnilir, slind is, bu tkilatlarn hr ikisi ictimai asayi agentliyinin mahid obyektlriydi. O, zabitlri bir-biriyl toqqudurur, etibarsz saylan hrbi hisslrin bartna dniz qumu qatlmas mrini verir, birin bir ey, o birin tamam baqa bir ey deyir, hamn el doladrrd ki, artq he ks onun sl niyytindn ba aa bilmiridi. Bununla bel, onlar qiyama qalxdlar: N kazarmas qiyam edib, mnim generalm! Onda o, kazarmaya cumub, az kpkln-kpkln:kilin yoldan, qurumsaqlar, burda hkmdar - mnm, hakimiyyt d mnimdir! - dey barrd. O, ayaq saxlamadan, zlrini itirmi, bec dqiq vvl onun portretlrini hdf serk, gll ata-ata mq edn zabitlrin yanndan saymazyana tb keir v ged-ged: Trk-silah olsunlar! dey mr verirdi. Onun hkm dolu ssind is, z gcn o qdr byk inam vard ki, zabitlrin zlri silahlarn yer atrdlar. O: Mundirlri xarn! - dey
76

mr edirdi. Bu paltar yalnz kiilr gey bilr! V zabitlr drhal mundirlrini soyunurdular. - San-Xeronimo bazas qiyama qalxb, mnim generalm! V o, bazann razisin ba darvazadan daxil oldu, iri, xst ayaqlarn ardnca qocafndi sry-sry, qiyama qalxm, lakin onu grck, quzu kimi sraya dzlm qvardiyalarn crglri arasndan kerk, qiyam qrargahnn ortasnda tk v silahsz halda peyda oldu amiran ssl: z st dmy, ddmlr! Dmy!.. Ddlrindn bixbr kpy uaqlar! V Ba Qrargahn on doqquz zabiti, mti halda az st yer dndi bir mddtdn sonra onlar dnizknar kndlr boyu gzdirir v torpaq yemy mcbur edirdilr ki, qoy ham grsn ki, mundiri xarlm zabit, qoyun qdrind d deyil. t uaqlar! sgrlrin ar ptyi kimi qaynad kazarmalarda qqrrdlar, ham, prezidentin tlb eldiyi kimi, qiyamn tbbskarlarnn glllnmsini, bundan sonra meyitlri od lyn gnn altnda ayaqlarndan aslmalarn tlb edirdilr ki, qoy ham grsn, Allaha tprnlrin aqibtini z gzlriyl grsn. Bax bel, quldurlar! Tlb yerin yetirildi, lakin btn bu qanl cza tdbirlri ona dinclik gtirmdi. Guya kkndn ksdiyi yoluxucu xstliklr yenidn yaylmaa balayr, qorxunc sui-qsdlr yrtcs caynaqlarn yenidn buraxr, hakimiyyt dhlizlrinin dam altnda zn yuva qura-qura, n qtiyytli zabitlrin imtiyazl klgsi altnda gc yrd. O, qidsin zidd gedrk, slahiyytlrinin artq-urtuunu onlarla blmy, bu adamlara etibar elmy mcbur idi. nki onlarsz kein bilmzdi, lakin msl burasndayd ki, onlarla birg yaamaq, onlarla bir havayla nfs almaq da mmkn deyildi, lakin bdi yaamaa mhkum edildiyindn, buna mcbur idi. Lnt eytana, bu ki, daltsizlikdi?!.. ziz dostu, general Rodriqo de Aqilarn niyytlri il laqdar qorxunc bhlr iind yaamaq qeyri-mmkn idi, bu adamn namusuna v sdaqtin bh elmk, szn sl mnasnda, igncydi, lakin O mnim kabinetim girnd, sifti meyit rngindydi sorudu ki, hmin o iki min uan aqibti nec oldu. Dourdanm, btn dnyann bildirdiyi kimi, biz uaqlar dnizd bomuuq? O, ssi bel titrmdn, general Rodriqo de Aqilara bilirdi ki, bu, yalnz aiydir, xainlrin uydurmasdr. Mn hr gec onlarn hardasa mahn oxuduunu eidirm! - o, deyib, liyl hanssa qeyrimyyn istiqamti gstrdi. Ertsi gn, sfir Evans da, uaqlar bard gzn btn bu sz-shbtin, bhtandan savay ayr bir ey olmadna inandra bildi: Baa dmrm, siz hans uaqlar deyirsiz? Ax, sizin lknizin Milltlr Birliyindki nmayndlri zlri dnya ictimaiyyti qarsnda rsmi kild bildirdilr ki, uaqlar sa-salamatdrlar v mktb gedirlr. Siz bundan artq daha n lazmd?.. Vssalam, hngam bununla da bitdi! Ancaq hngam hl bitmmidi. Gnlrin bir gn, gecnin bir yars onu yuxudan oyatdlar: ki, n byk qarnizon qiyama qalxb, mnim generalm! Bundan savay Konde kazarmalar da syan edib, bu kazarmalar is burdan cmi bir mhll araldadr! syana general Bonivento Barbosa balq edir. Grrsz, nec qudurub?! Onun ixtiyarnda, mkmml silahlanm min be yz sgr var. Btn silah v sursat onlar, mxaliftn trfin ken bzi sfirliklrin kmyi il ld ediblr. Vziyyt el d yax deyil ki, oturub barman sorasan, mnim generalm! Tcili tdbir grlms, hr ey mhv olacaq!
77

vvlki illrd siyasi vulkann bu sayaq partlay, onun mbariz zmini, risq etmk ehtirasn yalnz codura bilrdi, lakin indi Mgr o z yann btn arln bilmirdimi?.. Onun idarsinin, demk olar ki, btn gc, orqanizminin daxilind gedn gizli dantlarn brpasna srf olunurdu, ax, q geclrind ona dzlmz arlar vern z qddar krpsini soyuq havadan iib qarpza dnn dblk iini ovutmadan yata bilmirdi; Uyu, krpciyim, gnm, gnim mnim n sas is bu idi ki, o he cr myyn ed bilmirdi ki, kim kimdir, bu miskin sarayda qalmaz taleyin sna mqamnda kim bel balamaq olar. O bu saray, bu miskin evi, byk mmnuniyytl, buradan mmkn qdr uzaq olan dlr bir hindu kndindki tk bir komaya dyirdi, el bir yer ki, orada he ks onu tanmasn, sayn htta znn d itirdiyi uzun illr boyu bu lknin dyiilmz prezidenti olduunu bilmsin, bu, onun oxdank arzusu idi. Bununla bel, general Rodriqo de Aqilar, ona, hr iki trfi raz sala bilck kompromislr ld etmk mqsdiyl, qiyamlara z vasitiliyini tklif etmk niyytini bildirnd, rsmi qbullarda mrg dyn, olan-qalan aln da itirmi qocan yox, tn dvrlrin nhngini, csur bizonu grd v bu byk insan, birc an bel, trddd etmdn, ona dirsyini gstrib qtiyytl: Gl!.. dedi - El ey yoxdu, mn hakimiyytdn getmycm! General Rodriqo de Aqilar deynd ki, msl gedib-getmmkd deyil, msl ondadr ki, ham bir nfr kimi sizin leyhinizdir, mnim generalm, htta kils d! O, is yen etiraz eldi: Gzmn bei aydn, kils - hmi hakimiyytd olann trfind olub! General Rodriqo de Aqilar deynd ki, vasitilik zruridir, nki generallar artq qrx skkiz saatd ki, mvrt elyirlrs d, z aralarnda razla gl bilmirlr, o: Dxli yoxdu, qoy n qdr istyirlr boboazlq elsinlr, zn grcksn, kimin daha ox verdiyini eidnd, hans qrara glcklr! - Amma, vtnda mxaliftinin balar, zlrindn maskalar atblar v klrd aq-ana mitinq edirlr! - dey general Rodriqo de Aqilar, son dlil l atd. Buna da o: Lap yax, mr ver, de Armas meydanndak hr fnrdn bir nfri assnlar, qoy ham grsn ki, gc kimin trfinddir! - dey, bel cavab verdi, Bu, mmkn olan msl deyil ax?!.. - general Rodriqo de Aqilar etiraz etdi - onlarn arxasnda xalq dayanb! Yalandr, - prezident dedi - xalq mnim trfimddir, odu ki, burdan mnim, yalnz meyidim xacaq! V hmi qti qrar qbul elyndki kimi, yumruunu stola rpd v yatmaa getdi, inklri samaq vaxt atanda yuxudan oyand, ayaa qalxanda grd ki, dvlt uras iclaslarnn keirildiyi salon, qrqlar v da-kskl doludu mlum oldu ki, Konde kazarmalarnn sgrlri mancanan kmyi il ota daa basblar. Sonra da pncrlrin snq lrindn iri yanar krlr atblar. Btn gecni yatmamq, ora-bura qab, yann suyla, dyallarla sndrmkdn, ldn-dildn dmk yann is n gzlnilmz yerlrd ba verirdi, mnim generalm! O. bu xbri bigan grkml dinlyib, cansz ayaqlarn arxasnca sry-sry, iin qum dolmu dhlizlrl, yanm xalalarn, qobelenlrin styl addmlad Ax mn siz dedim ax, fikir vermyin! - Amma ax onlar kirimirlr?!.. - dey ona etiraz etdilr - xbr d gndriblr ki, yanar krlr hl yalnz xbrdarlqd, bir azdan saray top atlrin tutacaqlar! - Fikir vermyin, lnt eytana! - o bunu deyib baa xd
78

v he kim mhl qoymadan, yenic alm sbhn sssizliyind pardxlanan qzlgllrin xfif xltsn dinly-dinly xiyaban boyu yeridi, yeriy-yeriy hiss elyirdi ki, dniz trfdn sn kl onda xoruzvari bir istk oyadr. Bununla bel, indi biz neylmliyik, general? - Fikir vermyin, lnt eytana, ax bir sz n qdr tkrar elmk olar? Hmi gnn bu vdsind eldiyi kimi, fermaya - inklrin samna nzart elmy yolland v hr shr olduu kimi, iin alt sd llyi ylm, qatrl araba Konde kazarmalarna yan ald, sd gtirib gln araba, prezidentin szlrini qiyamlara atdraraq, dedi ki, prezident adti zr z fermasndan sgrlr n sd gndrib. - Taprb ki, sd siz atdrm, cnab general, baxmayaraq ki, siz, sizlri yedizdirn li dilyirsiniz! Araba bunu el rk aqlyla syldi ki, general Bonivento Barbosa, sd qbul etmyi mr etdi, ancaq rt qoydu ki, sddn, birinci araba dadmald ki, ham, sd zhr qatlmadna min olsun. Nhayt, dmir darvazalar ald v min be yz qiyam, eyvanlardan, arabann Konde kazarmalarnn qnbr dnmi mq meydanasna nec daxil olduuna v meydanann ortasnda dayandna tamaa elmy balad. Onlar, general Barbosann denikinin, sdn dadna baxmaq n lind bardaq v m nec arabaya drmadn, nec birinci llyin azn adn v hmin dqiq nec gzqamadran, qulaqbatran partlayn zrbsindn havaya uduunu grdlr v daha he n grmdilr v Axirt gnncn d gr bilmycklr: nki zavalllar, alt llk bartn mdhi partlayyla havaya sovrulan sar binann iindc, pskrn vulkann azna dn tk, birc ann iind yanb kmr dndlr gr n idi ki, bu partlaydan sonra uzun illr hmin yerd birc ik bel bitmdi! Bart, Konde kazarmalarndan lav, yaxnlqda yerln daha drd binan da uurmu v hrin ucqarlarnadk btn evlrdki qab-qaca sndrmd; partlayn dalasndan ynglc diksinn prezident: Vssalam! - deyib kks dolusu nfs almd; sursata qnat mqsdil iki crgy dzdrlb glllnmi on skkiz zabitin meyitini zibil furqonlarnda liman qalasndan xaranda is prezident: Vssalam - deyib kks dolusu nfs almd, general Rodriqo de Aqilar is onun qarsnda mil dayanaraq: Btn siyasi canilr yaxalanb, dustaqxanalarda yer atmr, mnim generalm! - dey hesabat vernd, prezident kks dolusu nfs alb yen: Vsslam! - demidi. Bu qlbnin nin alnan kils znglrinin nikbin harayn, bayram atfanlnn ss-kyn, onu vsf edn, slh v min-amanln nvbti yz ilinin gliindn xbr vern himnlrin tntnli melodiyalarn eidnd d: Vssalam! - deyib kks dolusu nfs almd. Vssalam, lnt eytana - demidi bununla da btn hngam sona yetdi! Bu hadisdn sonra onun. z gcn inam o qdr artmd ki, z xsi thlksizliyin d shlnkarlqla yanamaa balam, bu sahd btn hissiyat el koralmd ki, gnlrin bir gn sbh tezdn ink samndan sonra saraya qaydarkn, qzlgl kolunun arxasndan xb ona sar cuman czaml xstni bel drhal sez bilmmidi. Czaml, yalnz onun yolunu ksndn sonra, titrk barma, qara polad payz iskinind parldayan tapanann ttiyini basmaa chd ednd, yalnz o an aylmd sinsini irli vermb, llrini geni aaraq: rkli ol, qurumsaq, rkli ol! - dey barmd. Hm d bir vaxtlar grc-falnn
79

yozduu kimi, saf bulaq suyunda ks olunduu kimi yox, tamam baqa cr ldyn heyrtlnrk: Kiisns, vur! - deyrk, rmd. Czaml da zn itirib duruxmudu, trddd iind qalmd, gzlri snm, alt doda iradsiz ziflikl sallanmd bir qdr sonra is grz arlnda yumruun zrbsindn dmy srilmidi v orda anaya-anaya nsindn dhtli tpik zrblri almd, sui-qsd mruz qalan is, ba zrind snk-snk iaran yalqz ulduz grmd v qqrtmna qab gln mhafizilrin ayaq sslrini yuxudaym kimi, hardansa uzaqdan eitmidi. Nolub, mnim generalm?! Bu vaxt be gll ald, be gymtl parlt ba iqlandrd czaml xst, prezident qvardiyasnn - onun clladlarnn lin diri kemmk n daraqdak patronlarn beini d qarnna boaltmd. O, qan iind qvrlan czaml xstnin meyiti zrindn adlayb, l-ayaa dm saray sakinlrinin hay-hirini gur ssiyl batraraq, mr eldi ki, czaml xstnin meyitini aqqalasnlar, tini qaxac elsinlr, ban duzlayb hamya ibrt olsun dey, de Armas meydannda tamaya qoysunlar, mr etdi ki, sa ayan Santa-Mariya-del-Altar srhdin, sol ayan qrb srhdin or xarlan shraya gndrsinlr, mr etdi ki, bir qolunu aran sakinlrin, o biri qolunu, me sakinlrin nmayi etdirsinlr, quyruq yanda qzardlm tiklrini yeddi iqlimd, bu iyrnc yyaxanann btn vilaytlrind xalqa nmayi etdirsinlr, qoy ham bilsin ki, z atasna l qaldran xsi hans aqibt gzlyir. Bu mri verib, hl d qzbdn gyrmi vcuduyla qzlgl kolluuna girdi ki, keikilrin, czaml xstlri, bck, kpnk kimi, snglrin keirib kolluqdan xardqlarna tamaa elsin. - An znz, quldurlar! Sarayn pilllriyl qalxa-qalxa, iflic olmu xstlri tpiklyib oyadr, onlardan, onlar bu dnyaya kimin gtirdiyini, analarn kimin mayalandrdn soruurdu. Bic kpkua, bar bilirsiniz bunu kim elyib?! O, dhlizlrl gedged: kilin yoldan, lnt eytana, hakimiyyt glir! - dey qqrrd. Qorxuya dm mmurlarn, onu lmz adlandran soyuqqanl yaltaqlarn hatsind, zndn sonra arxasnca odlu vulkan axnn bnzr qzmar fsltsn qoya-qoya getdi v dvlt urasnn iclas salonunda ani imk sayrmasyla grnb, z yataq otanda gzdn itdi, otan qapsn qfl, cft, zncirl balayb, bulam alvarn barmaqlarnn ucuyla, iyrn-iyrn soyunub atd. V el hmin andan balayaraq, yen rahatln itirdi bir dqiq bel olsun, sakitl bilmdi, miyytindn kimlrin, yaxud kimin, czaml xstnin lin tapana verdiyini havann iyindn bilmy alaraq, hey z-zndn: onun mxfi dmni kim ola? dey sorudu. Hiss edirdi ki, bu dmn hardasa, lap yaxnlqda, onun lap yanndad kimdis, o qdr yaxn adamd ki, onun, z balqabaqlarn harda gizltdiyini d bilir, kimdis, gzlri btn qaplarn deiyindn onu izlyir, kimdis, qulaqlar btn divarlar dinyir v bu adam, gnn istniln vaxt sarayda, sarayn istniln otanda grmk mmkndr. Mnim z portretlrim kimi, lnt eytana! Dmn hr yerdydi, onun varl, yanvar klklrinin simind d, brkl geclrin jasmin trind d duyulurdu, bu adam onun yuxusuzluunun zyind, hmin o vahimnin canndayd, zlmt qaranln iiyl gzgrnmz, qorxunc kabus ayaqlaryla sarayn n gizli knc-bucaqlarn gzib dolar, belc, dolaa-dolaa, gnlrin bir gn, axam, domino oyunu zaman tqana doldu: havada bir anlq asla qalan qoa be dayla oyunu baa atdran l,
80

onun liydi v daxili bir ss ona dedi ki, bu l, hmin o dmnin, xainin lidir. Bu odu, lnt eytana, odu! O, bir anlq duruxdusa da, zn l ala bildi, ban qaldrd v masann zrindn aslm lampann gur inda z ziz dostunun - sadiq general Rodriqo de Aqilarn gzl v ifadli gzlrin baxd v: Bu, mmkn olan i deyil. fikirldi - Ax, Rodriqo de Aqilar mnim sa limdi, biz mqdds dostluq tellriyl balyq, o, hr bir id mn dayaq olub. Lakin hqiqtdn qamaq olmazd v o, hr eyi birdn-bir ayr rngd grd, illr uzunu ustalqla qurulmu, onu tora salb doladrdqlar oyunu, btn bu hiyl v klklri z fhmiyl, birc ann iind gr bildi! Bu illr rzind onun he alna da glmzdi ki, ziz dostu, slind, ona doma olan bir insan siyasi fahilr, bxti yeyin siyastbazlara nkrilik elyir! Bunun bir gnah da onun zndydi, z mnafeyi xatirin bu hoqqabazlar n ucqar dlm - deiklrdn gn ina o z xarmd, federasiya urundak mharibdn sonra onlara misli grnmmi imtiyazlar vermidi. z hr cr imkan yaratmd ki, onlar el onun zn dayaqlanaraq, yksk mnsb yetsinlr, srvt ysnlar, el bir mnsb v srvt ki, bir vaxtlar, liberal hrkatnn tufanyla yer zndn sprlm aristokratlarn he yuxusuna da girmzdi. Onlarn itahas, dndymdn d byk imi, lnt eytana, qudurmaa bir bax Gr bir, sn dem, bunlar Allahn sevimlisinin yerin mnim yerim gz dikiblrmi, yarmq doulmular! Bunun n d mnim tam etibarm qazanm, mn n yaxn olan, dvlt sndlrini mn imzalatmaa gtirn xsdn istifad etmk qrarna gliblr! Hqiqtn d dvlt sndlrini onun yanna imzalatmaa gtirmy yalnz bir xsin general Rodriqo de Aqilarn slahiyyti atrd, nki onun btn frmanlarn, xard btn qanunlar mhz Rodriqo de Aqilar rsmi dil salb mtnldirirdi, vvlc ifahi, prezidentin mbark dzlilrindn sonra is yazl kild ona imzalatmaa gtirirdi, o da hr bir sndin aasna z ba barman basrd bu, onun imzasyd; sonra bu qeyri-adi imzan dvlt mhryl tsdiqlyirdi; onun mhrzk ifrsi, yalnz z bildiyi xsusi seyfd saxlanlrd. O, imzalad kazlar Rodriqo de Aqilara qaytaranda, zarafata salb: Mnim gzldn d gzl, ziz dostum, - deyirdi - daha ayaqyoluna getmy kazn var. V belc, onun sonsuz etimadndan istifad edn general Rodriqo de Aqilar, z idarilik mexanizmini, dvlt daxilind yaratd dvltini bu minvalla idar edirdi; grnr, bu, ona, istdiyi qdr glir gtir bilmmidi. Onun gz bununla doymurdu, altdanaltdan Konde kazarmalarnn qiyamn hazrlayr, bu id ona, yaxn dostu, onun qlncoynatma mllimi - birg holland fahilrinin qona olduqlar sfir Norton kmk elyirdi, mhz hmin bu Norton, diplomatlar gmrkxana yoxla-masndan v rsum vermkdn azad edn qanundan istifad edrk, lky sursat gtirmidi, domino oyunu zaman is mni triflyib gylr qaldra-qaldra deyirdi ki, yer znd mnim hkumtimdn loyal, insaprvr v daltli hkumt tanmr! Saxta czamlnn lin tapanan da onlar vermidi. lli min pesoya danmdlar, qsdin muzdunu qatil vernd, hr pul baalamasndan pulun yarsn ksib gtrmdlr, hmin bu yarmq pul balamalar, sui-qsdinin evind axtar zaman taplmd v mlum olmudu ki, balamalar ourlanm hisssini qatil, mnim lmmdn sonra, ziz dostum general Rodriqo de Aqilar xsn z
81

tqdim etmliydi. Onlar sui-qsd pozulandan sonra da sakitlmdilr v baladlar plan czmaa ki, qan tkmdn, dinc yolla mni aradan nec gtrsnlr, gr i n yer atd ki, general Rodriqo de Aqilar mnim barmd ahid ifadlri toplamaa balad. ttihamlar da bundan ibart idi ki, guya mn geclr yatmram, gldanlarla danram, qaranlqda qhrmanlarn v arxiyepiskoplarn portretlriyl shbt elyirm, termometrl inklrin hrartini lrm, onlara crbcr davadrman, qzdrman salan hb verirm, sonra, guya byk admirala srdab tikdirmim v guya hmin o admiral, yalnz mnim xst tsvvrmd mvcuddur, halbuki, mn, pncrmin altnda lvbr salm karavellan z gzlriml grmdm! Dlil-sbut yrdlar ki, guya mn, klli miqdarda dvlt vsaitini hr cr mrkkb sistemli man v mexanizmlrin alnmasna srf etmim, guya astronomlar mcbur elmimmi ki, gn sisteminin qanunlarn el dyidirsinlr ki, gzllik kralias mn aiq olsun, guya o qz da zmdn uydurmuam, qocalqdan alm o qdr itirmim ki, iki min ua, sementl dolu barjaya mindirib, aq dnizd batrma mr elmim, grrsn bu kpyuan?!.. General Rodriqo de Aqilar btn bu zruri sbutlar toplayb prezident qvardiyasnn qrargahnda onun btn zabitlri il sazi girib v qrara alnb ki, prezident, qocalar evin gndrilsin; qayann banda tikilmi o evd kemi diktatorlar yaayrd; bu mliyyatn, bu ilin mart aynn birind, mhafizi v keikilrin himaydar saylan Mqdds Mhafizi Mlyin rfin tkil ediln nnvi axam yemyi zaman hyata keirilmsi qrara alnb. - Yni gndn sonra, mnim generalm! Onda o, birc hrktiyl bel sezdirmdi ki, sui-qsddn xbri var, birc hrkti il bel bir ksd bh oyatmad ki, hr eyi bilir v tyin olunmu gn, z qonaqlarn xsi qvardiyasnn ali zabitlrini qbul etdi, onlar banket stolunun arxasnda yldirdi v onlara iki tklif etdi. - General Rodriqo de Aqilar glib sas sal deyncn, bir az boazmz isladaq. O, btn qonaqlarla dostyana shbt edir, zarafatlar, zabitlr is bir-bir, guya tri tsadfl z saatlarna baxr, saat qulaqlarna tutur, silklyir, qurur, vaxt dzldirdilr artq saat on ikiy be dqiq qalrd, lakin general Rodriqo de Aqilar hl d grnmrd. Hava, gmi qazannn istisiyl qzmd, ancaq bu, tirli bir brk idi: qladioloslarn, qrnfillrin v tr qnlrin tri ota brmd, amma nfs almaa hava yox idi; kims qalxb pncrni ad - V biz hammz sin dolusu nfs aldq, sonra yen saatlarmza baxdq, aq pncrdn iri bayram yemklrinin itahaan qoxusu v meh doldu. Ondan baqa ham tr iindydi v bir anlq, ham zn necs naqolay hiss eldi v zn oturanlardan, oxdan tb kemi illriyl, qalxanla qorunan kimi qoruyan, qonaqlarna hardansa, z mkanndan - zamana dxli olmayan dnyasndan boylanan bu qoca heyvann geni alm, kiprik alan gzlrin baxmaqdan utandlar. O: Sizin salnza - deyib badsini, yuxulu zamba qaldran tk, yuxar qaldrd - sizin salnza! O, btn axam badsini, ikidn bir qurtum da almadan, birc-birc zabitlrin badsiyl toqqudurdu. V budur, tam sssizlikd, saat mexanizminin, sanki mum uurumun dibindn glirmi bouq zngi eidildi saat on ikini vurmaa balad. Lakin general Rodriqo de Aqilar hl d glmmidi. Kims ayaa qalxd, saolllaaraq, aradan xmaq istdis d, amiran baxlarn
82

tsirindn yerin mxland, daa evrilib dondu, prezidentin ssi eidildi: Xahi edirm, getmyin! Ham da baa dd ki, saat on ikini vurub qurtarmayanacan hrkt elmk, nfs almaq, zn diri gstrmk olmaz. Sonuncu zng zrbsi susanda is qaplarn prdlri ald v qonaqlar oxdan gzldiklri general Rodriqo de Aqilar - grkmli xadim, diviziya general Rodriqo de Aqilar btn vcuduyla, drd bir yan gl klmi salatlaryla bzdilmi, iin dfn yarpa v lvngi doldurularaq, tndird yaxca biirilib qzardlm vziyytd, ynin, be qzl badam dncikli, bo qolunda, igidliy gr tikii olan, sinsi, on drd funt arlnda medallarla bzdilmi parad geyimind, azndan cfri sapla aslm halda iri, gm mcmyid oturan yerd grdlr. Mcmyi bayram sfrsinin ortasna qoyuldu v iltifatl ofisiantlar, dhtdn daa dnm qonaqlara mhl qoymadan, sfry gtirilmi yemyi baqla dorayb blmy balad v hr qonan qabandak nimy, ii qoz lpsi v dviyyatla doldurulmu mdafi nazirinin tindn iri bir tik qoydular, axam yemyin balamaq iarsi verildi: Nu olsun, senyorlar! O, o qdr zlzllrdn, taleyin uursuz dnglrindn, odlu sma krlrinin saysz-hesabsz tkanlarndan sa- salamat xmd ki, bizim dvrlrd daha bir adam bel inanmrd ki, bir vaxtlar grc-fal qadnn dediklri hyata keck v haansa lck. Bir szl, daha onun lmn he cr inanmaq mmkn deyildi, bu, alasmaz, mmknsz bir msly evrilmidi, odu ki, akar edilmi csdin, sliqy salnb dfn edilmsin icaz sndldirilncn, aramzdan n qat mvhumatlar bel boyunlarna almasalar da, gzlyirdilr ki, gr bu csd hqiqtn onun bdnidirs, bir vaxt deyilnlr nhayt ki, hyata keck: onun lm gn durun bataqlqlarn kifsmi sular axar aylara dolub qalxacaq, qanl yalar yaacaq, toyuqlar beguli yumurtalar yumurtlayacaq, Yer zn bdi skut v qaranlq kck onun lm gn dnyann axr gn olacaq. Onun lmn bir d ona gr inanmaq mmkn deyildi ki, diktatura rejimi illrindn salamat xan bir ox qzetlr yen vvlki qaydada onun lmszlyndn yazr, tarixi xidmtlrini iirdrk, yazlanlar arxiv sndlriyl tsdiq edirdilr; onun portrelri hr gn qzetlrin birinci shifsind balqda grndkc, bizd zaman donuqluu ovqat yaranrd: biz, hr gn qzetlrd hmin z, paqonlarnda be hrt gni parldayan hmin o mundiri grrdk, z, faliyyt hrarti v salamlq saan lyaqtli bir adamn klini grrdk, halbuki, onun ya hddi oxdan hamnn yadndan xmd. Qzetlr bir ucdan eyni faktlar onun gah, artq oxdannan alm hanssa abidlrin, gah slind mvcud olmayan hanssa kommunal i ynml idarlrin alnda, guya dnn, slind is kemi srd sdrlik etdiyi iclaslarda kiln killrini drc edirdilr. Biz d ax bilirdik ki, bunlar qzetlrin nvbti yaland, nki o, Letisya Nasarenonun dhtli lmndn sonra adam arasna xmrd, z kimssiz saraynda tk-tnha yaayr, dvlt ilri is el z-zn, onun hdudsuz hakimiyyti dvrlrindn bu yana, z inersiyas hesabna gedirdi. Biz bilirdik ki, o, baxmszlqdan xarabala evrilmi bu binada rahib hyatn yaayr v indi bizim, kdr v qm-qssyl gecnin dmsin baxdmz hmin bu pncrlrdn, uzun-uzuad illr - z illziyalar taxtnda oturduu dvrlr,
83

rkzn, sxntl axamlarn dmyin, gecnin yaxnlamasna o da baxb: biz mayakn, hey gz vura-vura. ara-sra fsanvi yal dalalarla otaqlarn xarabalqlarnda zn in grrdk; nvbti tbii flakt vaxt sahilyan qsblri su basdndan, kasblarn ellikl tklb mskn sald nazirlik binalarnn snq-salxaq pncrlrind snk iartlarla iq saan miskin lampalar grrdk; bir az aada tsty brnm hri grrdk, bir vaxtlar cnbilr satlm dnizin dalaland, indi is qupquru, nhng alalar boyu sralanan gm kraterlrin zriyl snk qlcmlarla axan imklrin inda seiln fq grrdk; onun lmnn birinci gecsi biz birdn-bir onun nhng imperiyasnn hdudsuz mnzrsini onsuz grdk; bu imperiyann titrmli gllrini, aylarn qovanda yerldiyindn havasz, nmli buxarlar iind riyn kndlrini grdk, biz onun mlkiyytlrini acgz, tikanl mftillrl hasara alnm yaltlri, saysz-hesabsz mal-qara srlrini, prezidentin xsi mhryl vrsilik damasyla damalanm la nv cins inklrin otlad sahlri grdk. Biz, onun yayla bal crbcr zarafatlar elmkdn doymurduq, yeriini, qdim tsbaalarn, xsusn, qoca fillrin yeriil mqayis edirdik, qlyanaltxanalarda crbcr ltiflr qourduq ki, guya bir df dvlt urasna xbr atb ki, prezident lb v nazirlr qorxa-qorxa bir-birin baxa-baxa soruublar ki, indi bu haqda kim gedib ona xbr verck, ha-ha-ha! Yqin, o dvrlr bel xbrlr onu tin maraqlandrrd, tin ki, o, btn bu danlanlar ciddi shbt, yoxsa adi k anektodu olduunu anlayayd, nki o dvrlr onun yadda sandnda artq bir ne nimda xatirlrdn savay ayr bir ey qalmamd. Deyirdilr, o, yastdaban, heysiz ayaqlaryla tnha, yarqaranlq kabinetlrl lal gzg ksi kimi dolad an, kabinetlrdn birind qarsna xan niastal yaxalql, qsa gdkli adamn onu grck, lindki a yaylqla kims rti iarlr verdiyi gzn grnnd o: lvida! - deyibmi. Bu qrib tsadf, deyiln gr, sonradan rituala evrilmidi, saray xidmtilri hr onu grnd ayaa qalxb a yaylq yelltmli v lvida mnim generalm, lvida! demliymilr. Lakin msl burasndayd ki, o onlar qtiyyn eitmirdi. O dvrlr birdn-bir niys ona el glmidi ki, qularnn ssi, shr-axam oxumaqdan batr, odu ki, ehtiyatda saxlad be balndan qulara da yedirdir, onlarn daha gur ssl oxuma n dimdiklrin kantorin damlalarndan damzdrr v fikirlirdi ki, bu damlalar mtlq qularn ssinin almasna kmk etmlidi, sonra z d qulara qoulub khn, unudulmu mahnlardan oxuyurdu: Ah, yanvar Ay!.. v yen d he cr baa d bilmirdi ki, qularn ssi he d tutulmayb, sadc, onun qulaqlar pis eidir. , 8 2009 . Bir df is, gec yars qulandak vjlt ssi yerli-dibli yoxa xd, el bil ilikilik olub snd, qeyb kildi, bunun vzin is qulana, arada bir uzaqdanuzaa, hakimiyyt dumannn ilmnda zn gmilrin zif fitlri gcl eidiln yumaq hava doldu sonra o, hanssa qondarma klklrin ssini eitmy balad, klk ssinin iin qu civiltilri d doldu, qular el bil onun ryinin iind ckklddilr v bu ckklt onu, qularnn uzun-uzad facivi lall drdini kmkdn xilas eldi; o vaxt dvlt iqamtgahna buraxlan bir ne adamn, onu saat ikidn bu yana, gnn n isti saatlarn keirdiyi talvar
84

klgsind, hrm yellnck kresloda oturan yerd tapmaa ixtiyar atrd; o, z yellnck kreslosunda otura-otura, yuxularnn arasndan yaxnlqdak mktbd oxuyan qzlarn, sarayn bir o qdr d mhkm mhafiz olunmayan arxa darvazalarna drmab onu yuxusuz mrglr iind gicgahnda saralm mlhm otlar trpnmdn oturub qald vziyytini mahid etmyini, sapsar gn alarnn, talvarn yarpaqlar arasndan stn szldyndn, ala-plng bbir oxamana, manterrayann dniz iblisinin az kimi aq qalan azna baxdqlarn grrd. Qoca kaftar! - dey qzlar onu cinldir, o is onlarn n dediyini eitmir, onlara, havann titrk brksndn baxa-baxa, mehribanmehriban l elyirdi; o, mmalarn qulaqbatran vzltsn da eitmirdi, o mumiyytl he n eitmirdi, birc bataqlqlar v dniz xrnglrinin iyini eidirdi, bir d, toyuqlarn arada bir asta-asta dimdikldiyi ayaqlarnn barmaqlarn trprdirdi. Onun real dnyayla birc laqsi, cmi-cmltan bir ne qiymtli xatirlri idi, dvlt ilrindn uzaqlad gndn bri o, birc bu xatirlrl yaayr, he n fikirlmdn, dumanl hakimiyyt havasnda gicllnmkl mul olurdu: adamsz, tnha sarayn dhlizlriyl srnrk, bo kabinetlrd gizlndiyi geclr, orda mruz vrqlrinin knarlarn qopararaq, bo haiylrind zrif xttiyl snk xatirlrini - onu lmdn xilas edn xatirlrini yazd geclr, qocaln lm qorxusu yellrin sin grib davam gtirmy, ona yen yalnz v yalnz bu xatirlr kmk olurdu. Bel geclrin birind o, z zrif xttiyl: Mnim adm Sakariasdr! - szlrini yazd, sonra bu sz mayakn inda tri oxudu, sonra bir d v bir d oxudu; o qdr oxudu ki, z ad ona yad grnd. Sonra: Ax bu, snin nyin lazmd?... - dey z-zndn sorudu v kaz tik-tik crb yer tkd. Mn el mnm! Sonra ayr kaz gtrb orda yazd ki, yz ya tamam olub; bu, hmin o dvr idi ki, kometann ikinci glii d ba vermidi; slin qalsa, o z buna dqiq min deyildi, nki kometalarn glilrini hans dvrlr v ne df grdyn dqiq xatrlamrd; o biri kaz zolanda is: Namuslu dyd yaralananlara eq olsun, qsbkarlarn tapda altnda ln csur dylr eq olsun! yazd; bu yazlar el bir dvr aid idi ki, o dvr haqqnda indi n desn, yazmaq olard. Sonra o, bir para karton gtrb: Ayaqyolunda biabr mllrl mul olmaq qadaan edilsin. yazd v kartonu aparb ayaqyolunun qapsna yapdrd: hmin ayaqyolunun ki, bu yaxnlarda orda o, tamamil tsadfn yksk rtbli bir zabitin bidb l uluqluunun ahidi olmudu, sonra qaydb yen yadna dnlri bir-bir yazmaa balamd. Letisiya Nasareno, - o yazmd mnim yegan qanuni arvadmdr. Letisiya Nasareno hmin qadn idi ki, ona lap qoca vaxtlarnda yazb-oxuma yrtmidi, odu ki, indi yaddanda onun xatirsini oyatmaq istyirdi, cmiyyt iind milli bayra xatrladan ikirngli tiri il, boynundak qara tlk drisi il o biri qadnlardan frqlnn birinci xanmn obrazn gznn qarsnda canlandrmaq istyirdis d, arvad onun yadna yalnz bir vziyytd lpaq bdni il mitknin arasnda, gnorta brksnn aappaq i iind uzanan yerd drd; yadna, onun, elektrik ventilyatorunun srin vjlts altnda uyuyan yumaq, a bdninin yuxulu cizgilri drd; onun dnn brkliyini, it iyin bnzr iyini, i z grmyn stl qollarnn qoltuundan gln kskin tr iyini hiss edirdi; hmin o tr iyi ki, qoxusu
85

sd rdrd, qzl paslandrrd, gllri soldururdu, lakin sevgi anlarnda bu qollar n qdr gzl olurdu?!.. Letisiya Nasarenoya alasmaz bir mslni hll etmk myssr olmudu sevgi saatlarnda onu soyunmaa mcbur etmk. Sn Allah, o, uzunboazlarn xart o deyirdi yoxsa, mnim dkalarm bulayacaqsan. O da onlar soyunurdu. Sn Allah, o dbilqlrini d soyun, yoxsa dmir dymlrin ryimin ban deck. - o da onlar soyunurdu, Sn Allah, o qlncn da, qayn da xar, hamsn xar ki, sni hiss ely bilim, hyatm mnim. - v o, n vvllr, n d Letisiya Nasarenodan sonra dnyada he bir qadnla elmdiyi kimi, ynind n vardsa, hamsn xarb bir knara atrd. Mnim yegan v hqiqi mhbbtim - dey ah kir v ahlarn hmin o Nuh yyamnn uzun-uzun mruzlrinin knarlarndan soyub xard saralm kaz zolaqlarna yazr, sonra bu zolaqlar siqaret kimi brmlyib sarayn iini drd dolaaraq, n gizli yerlrind, dlm-deiklrd gizldirdi; onlar el yerlrd gizldirdi ki, sonradan tapa bilsin. Odu ki, bu yazlar he vaxt he kim trfindn taplmad. Letisiya Nasarenonun surti d, bir gn onun yadda borularndan szlb ha trfs axd v onun yaddanda tk bir xatir anas Bendisyon Alvaradonun xatirsi qald; onun son gnlrini, qayann stndki malikansind, yamyal artrmada, olu lmyini baa dmsin dey, qucandak lynd qardal dnlrini qardrb toyuqlar ara-ara, z yellnck kreslosunda oturan yerd lmyini, tamarinlrin klgsind aslm tor yellnckd yellnrkn, ardan gcl nfs aldn olu sezmsin dey, z ayaqlaryla gedib ona meyv irsi gtirmyini xatrlad; ona, he kimin kmyi v itirak olmadan hamil olan, onu tmtkc doan; diri-diri ryb irinldiyi xst vaxtlarnda dinib danmayan, yalnz arlar dzm kasasn dadranda, olundan, tbitin uyun olmayan bir yazqlqla: Bir kryim bax, gr, orda n var, niy ora el od tutub yanr, el yanr ki, daha dz bilmirm! - dey xahi edib kynyini soyunaraq kryini ona sar evirrkn, dhtdn nfsi tutula-tutula, iind qurdlar qaynaan funtli irinli yaralarn grdy anasn xatrlad. Ax o dvrlr, pis vaxtlar idi, mnim generalm, o vaxtlar el bir dvlt sirri deyiln el bir msl yox idi ki, camaat ondan xbr tutmasn, el bir mr yox idi ki, ona mmasz ml edilmsin. llxsus da bu, bayram sfrsin n ltif xrk kimi veriln general Rodriqo de Aqilarn qovurmasndan sonra mlum oldu. Lakin onu narahat elyn, hycanlandran, bu deyildi. Dvlt ilrindki tinliklr, Bendisyon Alvaradonun, olunun ota il bitiik otaqda, xstliyin araml alovunda qovrulduu vaxtlar btn hmiyytini itirmidi; onu bura, xstliyinin, ar vba, qoturluq, yaxud ayr bir namlum asiya zhrimar olmad, bunun hanssa hindu cadusu olduu v bu cadunun yalnz onu trdnlr trfindn aradan gtrlmsinin mmkn olduu, asiya xstliklrindn yax ba xaran hkimlr trfindn myynldirilndn sonra yerldirmidilr. Onda o, bunun lm olduunu anlamd v shr-axam zn anasna hsr elmy ithaf etmidi, o, otan qapsn isri zdn aarlayb, arvada sl ana qaysyla qulluq elyirdi; o, byk mmnuniyytl, z rmy hazr idi, tki he kim anasnn, diri-diri soxulcanlara yem olmasn grmsin; bu mqsdl mr d vermidi ki, anasnn btn toyuqlarn, tovuzqularn, digr qularn saraya gtirsinlr, tki
86

anas, z knd ilri n, evi n, hyti n darxmasn; anasnn bdnindn gln funtli irin iyini he kim hiss etmsin dey, bix aacnn tirli budaqlarn z llriyl yandrb tstldirdi, bu yaralara z llri il crbcr yaxmalar kir, anasnn, buna qdr kdiyi digr yaxmalardan qzarb saralan, gyrn bdnini, cadudan lm kimi qorxan shiyy nazirinin etirazlarna mhl qoymadan, trk balzamyla malic elmy alrd. Chnnm olsun hams, - o, deyirdi ikimiz d bir yerd lsydik, pis olmazd! Bendisyon Alvarado is baa drd ki, tk lr, oluna z kemiindn danmaa tlsir, olub kenlri, btn sirli ilrini he cr zyl qbir evin aparmaq istmirdi; oluna, doudan sonra iindn xarln ciftin donuzlara atlmasndan, kdn tb ken cavanlardan hansnn, uan atas olduunu myynldirmy aldndan, nec boylu olmandan qlyanaltxanann arxa otanda axr llklrinin arasnda vzldaan gm alarlarl gymtl milklrin lindn gz aa bilmdn, lyapasn bel bandan xarmaa macal tapmadan, ayaq st dayand yerd hamil olmasndan dand. Vaxtndan xeyli vvl, bir avqust shri, qadn monastrnn darvazalar altnda anadan olarkn, tiraha bnzr k fnrlrinin solun inda, krpnin yumurtalnn birinin ncil byklynd olduunu grdyndn dand. - Sn alayrdn v iyirdin, nfsin sinndn, tuluq zurnasnn ssin xara-xara, qrq-qrq xrd... Bazar gnlri anas onu meydana gtirir, monastr rahiblrinin ona balad skilri krpnin bdnindn ab lpaq ua camaata gstrirdi ki, blk kims dblikdn, raxitlikdn v sairdn malic n ona ucuz v etibarl drman ad mslht gr. Ona deyirdilr ki, hamsndan yaxs, ar bald, deyirdilr, aln yazsn pozmaq olmaz, deyirdilr, uaq byynd, nfsli altlrd almaqdan savay lindn hr i glck; gnlrin bir gn is tsadfn kdn ken qaraqqrq bir fal uaa yaxnlaaraq, vay-ivn qoparanacan, krpy bir o qdr d mhl qoyan olmad. Fal is uaa baxb tccbl: Bu uan ovcunda tale xtlri yoxdu ki?! Bu o demkdi ki, krp - padah olacaq! - demidi. Grrsn, demk o, shv elmmidi, oul - anas deyirdi; o is anasnn dand btn bu tarixi slnamlri, can vern adamn sayqlamalar hesab edrk, arvada yalvarrd ki, kemid olub-kenlri az eib-tksn, ondansa, bir az yuxulasn. O, anasna yalvara-yalvara, onu it dkaya sriyirdi v bu sayaq yaralar incitmyn oxlu nazik v yumaq dkalar tikdirmyi mr etmidi. Geclr anasn byr st uzadb, ona, krp ua yatran tk, lay-lay deyir, qadnsa gzn yuxu getmdn, li sinsind uzanb qalrd. Bax bel, anacan. Olubkenlri yada salmaq lazm deyil. Olan oldu, ken kedi, mn d, budu ha, gznn qabandayam. O alrd ki, anasnn bu cr diri-diri rmsindn saraydan knarda xbr tutmasnlar; rsmi dvlt mnblri Bendisyon Alvaradonun xstliyi bard saxta blletenlr nr edir, bu blletenlri ictimai yerlrd carlar brkdn-brkdn oxuyurdular, bu sbbdn, prezidentin anasnn sl xstliyi bard sz-shbtin qaban almaq he cr mmkn olmurdu. Carlar nvbti blleteni oxuyandan sonra ifahi surtd tsdiq edirdilr ki, can vernin otandan gln funtli rm iyi axr vaxtlar o qdr kskinlib ki, hytdki czaml xstlr bel bu iyidn ordan ba gtrb qablar. Onlar danrdlar ki, can vern xstni, ba, yenic ksilmi qoyunlarn qannda
87

imdirirlr, deyirdilr, arvadn altndan ylan dkzlrin irinli lklri qaynatmaqla da getmir, prezident z is he fermaya da ayaq basmr, n tin mqamlarnda ba kdiyi arvadlarna bel dymir, deyirdilr prezident, anas n dua oxumaa gln arxiyepiskopun zn bel qapdan qaytarararq: Burda lnzad yoxdu, mqdds ata! Camaatn bo aiylrin inanmayn! - deyib. O, funtli iy mhl qoymadan anasyla bir nimdn, bir qaqdan yeyir, hr axam yatmamdan vvl onu imdirir, onu n ncib itin piyindn biirilmi sabunla sabunlayr, anasnn vsiyytlrini lmndn sonra onun heyvanlaryla nec rftar edilmli olduu, onlara nec qulluq gstrilmli olduu bard dediklrini ryinin ba skl-skldinlyir v bu shbtlrdn kvrlirdi. Tovuzquularn llklrini qoparb lyapalara vurma qadaan edirm... deynd, axrnc klmd anasnnn ssi smidi. O is arvadn bdnini qtran ya il yalamana davam ed-ed, onun btn mrlrin: Yax, anacan. dey cavab verirdi. Qular bayramlarda oxumaa mcbur elmyin... - Yax, ana. - dey o, sz verirdi v arvad tmiz dkaya sriyirdi. Qasradan qabaq qu yuvalarndan yumurtalar ydrn, yoxsa tcbalalar qularn altnda qalb boular... Yax, ana. - o deyirdi v arvadn lini ryinin stn qoyurdu. Sn rahat yat. O, anasnn alnndan pr, arpaysnn yannda dmnin stn uzanr, zn dmy sykyyrk, arvadn yuxusunun istiqamtini izlyir, lm yaxnladqca, get-ged mntiq minn sonsuz sayqlamalarn xsusi bir diqqtl dinlyirdi. Gnlrin bir gn, sonsuz geclrl st-st ylan qzbi, kinkudurti, kdrli bir bazar ertsinin sbhnd, sbhn vahimli sssizliyind riyib yoxa xd. Hmin shr o, yuxudan, doma anas Bendisyon Alvaradonun nfsinin dayanmasna oyand. Ayaa qalxb, arvadn yara-xoral bdnin brdy dkan ad, bir mddt sbhn ssin ara-sra eidiln xoruz banlarna diqqt ksildi, sonra qfildn, shrin bozumtul ala-torannda, dkada, anasnn bdninin qalan izi - qadn bdninin heyrtamiz ksini salam, cavan qadn bdninin izini grd; bu, hm d onun anas Bendisyon Alvaradonun ne mddtdn bri li sinsind, byr st uzanb qalan anas Bendisyonun bdninin izi idi anasnn, eynil belc, o biri dkada da sanki yala kilmi hamar v aydn izi qalmd v bu gzl izdn, funt yox, otan eybcr, ar xstxana havasna bnzr havasn tmizlyn diri iklrin inc tri glirdi; sonradan bu dkalar sodayla qaynadaraq, ha crbcr sabunlarla yuyurdularsa da, arvadn bdninin izi, dkann n zndn, n d astarndan getmirdi ki, getmirdi; bu iz, parann az qala saplarnn canna yerimidi, onun ayrlmaz, silinmz hisssin evrilmidi. Lakin, binva oul bu mcznin mnasn v hmiyytini ilk anlar ona gr drk ed bilmdi ki, btn vcuduyla lm qar nifrt v qzbdn sarslmd; o, qzbdn boula-boula, qapn rpb anasnn otan trk etdi v bu zrb, topdan atlan yaylm ati kimi btn saray titrtdi. El hmin dqiq kilsnin matm znglri alnmaa balad, bu znglrin ssin o biri kilslr d qouldu v lknin drd bir yanndan gy matm znglri ucald. Bu znglr yz gn dalbadal yz gec v yz gndz, fasilsiz alnd. Znglrin el birinci alnmasndan camaat, bdnlri nn anlad ki, o, yen z taxtnda i bandad, anladlar ki, onun lm
88

qarsnda mvqqti olaraq, acizln dfolunmaz qlbi yenidn gc toplayb yer znd drrak v insan lyaqti deyiln hr n varsa, hamsna qar bir az da qddarlab v bu dfki qddarlamann sbbi iyirmi fevral, bazar ertsinin sbh a vfat edn Bendisyon Alvaradonun facili lmd. Bendisyon Alvaradonun lm il lk tamamil yeni - qarmaqarq, narahat bir sr qdm qoydu. Bizlrdn he birimiz o qdr qoca deyildi ki, onun anasnn dfn tarixini dqiq yadnda saxlasn, lakin bu dfn mrasimi haqda sz-shbtlr bizim vaxtlara glib atmd. Biz bilirdik ki, o, bir daha vvlki kimi, anasnn salnda olduu kimi olmayacaq z kemi hyat trzin qaydacaq. Onn bu yetimilik hvaln nyinki, hmin o yz gn rzind, sonralar da pozmaa he kimin crti amad v o, z d bu hznl sarayn bdi kdr qrq olmu bu qm sltntinin, matm znglrinin bdi olaraq donub qald, saatlarn, yalnz bir vaxt Bendisyon Alvaradonun lm vaxtn gstrdiyi, hamnn ar ar kks tr-tr dand, qarovulun ayayaln gzdiyi, rejimin ilk gnlrindn toyuqlara azadlq verildiyi, o matmli gndn sonra grnmz adama evriln, qlbi gcszlkdn v lmdn qan axdan monarxn icazsi olmadan, he bir hrkt icaz verilmdiyi sarayn sakinlrinin gzn grnmdi; hmin vaxtlar is, hyatn, lmn rd bilcyindn daha pis rtdy bdniyl buzla brkidilmi taxta tiliklri il dolu tabutda yatan anas tntnli matm izdihamnn iynind lknin n ucqar mhlllrin aparlrd ki, hr ks mrhumyl son vida grnn rfin nail ola bilsin. Klk, hr trfdn aslm matm bayraqlarn yelldir, cnazni, zhltkn, darxdrc matm musiqisi il, bir vaxtlar prezident qatarn dinmz zlrl qarlayan hmin camaat qarlad; cnaz, bir vaxtlar darvazalar nnd hanssa alveri-qadnn, sonradan padah olacaq krpsini doduu monastran gircyin d qoyuldu; bu mnasibtl, monastrn hmibal darvazalar, blk d yz il rzind birinci df taybatay ald, atl sgrlr hindular, mal srlrini qovan kimi, mbdin qaplarna sar qovdular, camaat tfng qundaqlaryla dy-dy srklyib monastrn iin saldlar, irid is camaat, pncrlrin bkli lrinin rnglrindn sxla-sxla, zr-xarl geyimli doqquz yepiskopun, mrhumnin ruhuna oxuduqlar dualar altnda dykb qaldlar. Kils xoru Allah drgahna dorunu oxuyur, mbdin lnd ya yar v yaa-yaa, bir vaxtlar padah olacaq uan doulduu gn tzc ccrmy balayan tirahlar sulayr, monastr xadimlri, rab v donuz qabralar, tsbeh v iin mqdds su ylm lr satr, alver hr pationun, dadan hrlm gircyind gedir, yemkxanalarda musiqi alnr, araksmlrd dr rqs gedirdi; sonu, qurtaraca olmayan bir bazar gn idi; uzun illrdn bri gzlniln bayram nliyi glib yetmidi; bu nlik, bir vaxt Bendisyon Alvaradonun gmrah vaxtlarnda, olunun ardnca federasiya urunda mbarizy getdiyi hmin gizli crlarla, dumanl drlrl irlilmkdydi. Hmin o odlu-alovlu mharib illri o, tersianann* odlu titrmsindn yer yxlanda, anas qoymamd ki, olu ordu atlarnn tapda altnda qalb zilsin, namlum, yad dnizin sahillrind yaayan hali n qorxulu olan thlklri vvlcdn duyub anlama da oluna anas yrtmidi; arvad vitse-krallarn abidlrindn, mumiyytl, heykllrdn yaman qorxurdu, bir d xrnglrdn qorxurdu, ona ny grs el glirdi ki, xrnglr
89

krplrin gz yan iir; hmin o taleykl gec, bomboz yalar duman iind riyib itn nhng Hkumt Evini grnd is arvadn, hycandan l-aya sib titrmidi v o gec arvadn he alna bel glmzdi ki, n vaxtsa bir gn o, el hmin bu binada, olunun, z st dmy drk, qzbdn boula-boula, dn-dn z-zn: Sn hara ilim-ilim itdin lnt eytana ana bu seyrk kolkosun iind nec azdn indi zn ylan milklri kim qovacaq? - dey inildycyi hmin bu mhtm sarayda lck. O, ar-ar kks trr, Bendisyon Alvarado is hmin mqam, z tabutunda platan yarpaqlarndan hrlm rtyn altnda funtli iylr saan bataqln ii il irlilyn izdihamn iyinlri st zr, z-z, arada bir gah hanssa knd mktbin, gah shralqdak or ylan baraka, gah da ucqar bir hindu kndin qonaq oldur, kndlrin n gzl evlrin daxil olurdu; tabutun nn, Bendisyonun gnclik illrinin portreti qoyulurdu: bu portretd Bendisyon ona gr gzl v ecazkar grnrd ki, portret kiln gn, zorla da olsa, yaxalna naxl diadema taxmaa, zn pudralamaa, dodaqlarn boyamaa icaz vermidi, mrnd ilk df lind zanbaq tutmudu. - linizdki gl el yox, bax bel tutun, senyora! Onu, guya bilmyrkdn tyiniz saln... - ona demidilr v hmin bu pozada klini, Avropa monarxlarnn klini kn venetsiyal fotoqraf kmidi; bu portreti d dvltin bir nmrli xanmnn portretini hmin o venetsiyal dzltmidi; portreti bu sbbdn tabutla yana qoyurdular ki, sbut olsun ki, tabutda yatan, hqiqtn Bendisyon Alvaradonun zdr v camaat, kill tabutdak z tutudurub uyunladra bilsin. Bir szl, hr ey vvlcdn dnlmd: meyitin vziyyti ciddi nzart altndayd, drisin kilmi kosmetika v parafin lay vaxt-vaxtnda dyiilir, yalar vaxt mrhumnin gz dliklrin ylan kif tmizlnirdi; ordu drzilri mrhumnin paltarna el nzart edirdilr ki, baxanda, adama el glirdi, meyiti indic geyindirib bzyiblr; meyitin bandak (qz vaxt taxmaa myssr olmad) aappaq bakirlik fatasnn tmizliyin d onlar nzart edirdilr. Qoy bu btprstlrdn bircsi bel desin ki, sn z portretin oxamrsan, ana! srlr tdkc, burda - hakimiyytin yalnz v yalnz ona mxsus olduunu unutmaa he kimin haqq olmad bu mmlktin n kasb kndlrind, n ucqar, ngllik melrind bel, hakimiyytin yen yalnz v yalnz ona mxsus olacana he kimin bh ely bilmdiyi kimi, buna da kimins bh elmy csarti atmazd. Gnlrin bir gn, gecnin bir yars, bu mmlktin gzdnknldn uzaq, sakit yerlrindn birind, sanki Nuh yyamndan qalm yelknli gmi peyda oldu, avarlarn suda appldada - appldada, gyrtsind ara-sra yanan iqlaryla qaranlqlarda grnb yox oldu; sahildki camaat, kemi, gzl gnlrin yenidn geriy dndyn znn edrk, gmini, bayram tbillrini vuravura qarlad. Yaasn sl kii! - yer-yerdn qqrqlar eidildi. Haqq namin geri dnn eq olsun! Sonra camaat suya doludu, z-z gmiy can atdlar ki, ora crbcr, irli meyvlr v ayr yemklr atdrsnlar. Onlar, gminin naxl haiyli mhccrlrin drmab ordan gyrty soxulurdular ki, zb gtirdiklri nemtlri, vtnin taleyini adtn domino oyunlarnda hll edn dvlt basnn ayaqlar altna dzsnlr; lakinin bunun vzin, onlar tabutun nn kib gtirdilr. Camaat heyrt iind, da duz v buz qrntlaryla bzdilmi tabutun
90

nnd donub qalrd; tabut is prezident kayutunun tn ortasnda, drd bir trfi gzgl otaqda qoyulmudu ki, gzgl divarlarda bir on ox grnsn. Belc, bu qdim gzinti gmisi bir ne ay, zamann yuyub Yer zndn sildiyi muvqqti adalarn yanndan tb ke-ke, el bir uzun-uzad syaht eldi ki, axrda saysz-hesabsz axnlarn tkldy vahimli, sulu nglliklr iind, hmiyal iklrin al badan xard yerd, zamann qurtaracaq nqtsind azd v el orda, dnyann axrnda dayazlqda lvbr sald, taxta arxlarnn prlri qzl qumda xrldayb snd, gmi yaryacan lehmy batd, dylm buz da, da duz da riyib axd, mrhumnin meyiti iib taxta tiliklrin arasnda yraland. - V el hmin o an mcz ba verdi, mnim generalm! Mhz hmin o dqiq biz baxb grdk ki, o, gzlrini ad grdk ki, onun gzlri yanvarda alan akonita iyi kimi, ay da kimi im-im ildayr. Biz hammz bir nfr kimi, onun nfsindn, tabutun ffaf li qapann trldiyini, z tr damclaryla rtldyn grdk sonra bir d baxb grdk ki, o, glmsyir... Siz tsvvrnz bel gtir bilmzsiniz, onda orda nlr ba verdi, mnim generalm, alnza bel gtir bilmzsiniz, biz hans tlatmlrin ahidi olduq, z gzlrimizl nlr grdk?!.. Qsr madyanlar el ordaca balaladlar, qupquru oranlqda apan-apan gllr ad, lal-karlar z sslrindn dykb qaldlar, Mcz! Mcz! Mcz! - dey bec dqiq qabaq lal-kar olan adamlar rd, camaat hcum kib tabutun qapan xncm-xncm skd, mrhumnin bdnini az qala tik-para eldi, nki hr adam tabutdan yadigar kimi n is gtrmk istyirdi: odu ki, bir batalyon sgr gndrmli olduq ki, al bandan xm ktlni bir thr sakitldirsinlr. Camaat drd bir yandan, btn Qraib adalarndan gmiy axmaa balad sizin ananz Bendisyon Alvaradonun, ilahidn ona verilmi, tbit qanunlarna sin gr biln sehrli qvv almas xbrini eidnlrin ard-aras ksilmirdi. Bu adamlar, ananzn kfninin saplarn bel satdlar, bu sapdan tikilmi dualar, tabutun iin ylm suyu, onun mqdds kralia libasnda tsvir olunmu kaz ikonalarn satdlar, camaat is bir ucdan el hey axb glirdi, dhtli basabas yaranrd, itl-itl zlrini gmiy tpnlr, sanki adam yox, qabana xan hr bir eyi tpiklyib dadan, ayaq sslri zlzl ssini xatrladan ursuz, vhi kz srs idi. Siz o sslri el indi d eid bilrsiz, mnim generalm, diqqtl qulaq assanz, el burdan eid bilrsiz. Qulaq asn! Onda o, ovuclarn bardaq kimi bkb, uultusu bir qdr azalan qulana tutdu, diqqtl sakitliy qulaq asd v gy gurultusunun uultusnu andran - lahi, anam mnim, Bendisyon Alvarado! - deyn sslri eitdi, sonra pncrdn, nhng adam ktlsini, fqcn yeri-gy tutan, iq seli kimi saraya yaxnlamaqda olan yanar am axnn gurultulu izdiham grd. Bu, onun anas idi, onun can-ciyri Bendisyon Alvarado doulub boya-baa atd, mr boyu qorxub kindiyi trpdn xatirlrindn bdni lrzy gldiyi aran yerlrin qaydrd; hr ilk df gldiyi kimi, yen iyinlrd daxil olurdu; o vaxt bu trif, drd bir yann qanl t iyi vern qzn mharib gnlrin tsadf elmidi, amma indi Bendisyon Alvaradonu hr dinc hali gtirib glirdi; bu hrd daha ndns qorxmal bir ey yox idi, nki olu mr vermidi ki, btn tdris kitablarndan vitse-krallar haqqnda yazlm shiflr qoparlsn, abidlr mhv edilsin, - V mumiyytl, snin yuxuna haram qatan btn
91

abidlr mhv edilck! Onu, tabutda yox, el-belc aq gyn altnda, yaln iyinlrind aparan dinc ktlnin arasnda daha qorxudacaq bir ey yox idi; cnaz, stn da hndrlynd ylan qzl hdiyylrin altnda itib bata-bata, uzunuzad vaxtlardan bri kdr iind uyuyan melrdn, dzlrdn, dalardan keib gedirdi; iflic xstlrin qzldan dzldilmi qoltuq aaclar, gmi qzalarndan qurtulanlarn qzl ulduzlar, uzun mddtdn bri sonsuzluq drdindn zldklri halda, birdn-bir yaxnlqdak kolluqda tcili surtd uaq doan qadnlarn Bendisyon Alvaradoya hdiyy etdiyi qzl glinciklr meyitin stn qalanmd. O yen hmin o mharib illrindki kimi, adam axnnn mrkzind, dnyan altst ed bilck mhtm izdihamn tn ortasnda idi, Bibliya krilrin bnzr insan dnizinin mal-qara srlrini bal-bana buraxb, qoltuqlarnda mtbx lvazimatlar, hyatlarnn qalan hisssini harda, nec keircklri zlrin d mlum olmayan aqn adamlarn arasndayd; bu adamlarn birc midi bir vaxt hadislrin n qzn anda bu yerlr federalizm ideyalarndan ox, dnizin n olduunu grmk arzusuyla gln v bana qrmz lent balayaraq: Yaasn liberal partiyas! Yaasn felderalistlr, lnt eytana! - deyib ran olunu glldn qoruyan Bendisyon Alvaradonun mczli dualarna idi. Bendisyon Alvaradonun meyitini hr gtirn dilnilr ordusu, lkni mtmadi olaraq, apb talayan o biri quldur dstlrinin hamsndan msuliyytsiz v ursuz idilr; Bu, sizin hakimiyytiniz dvrnd z gzlrimizl grdklrimizin n dhtlisi idi, mnim generalm! Dnya z hl bel ey grmmidi. - Siz bir baxn, mnim generalm, grn, bu, n mczdi! V o, nhayt baa dd ki, yer znd hqiqtn mcz var, odu ki, qolunda qara matm lenti, sapsar hiddtli hzn iind, anas Bendisyon Alvaradonun btn xeyirxahlqlarnn mqdds mczlr olduunu v bu mczni var gc v btn dvlt imkanlaryla sbuta yetirmyin vacib olduunu anlad. Bu mqsdl o, n savadl nazirlri Romaya gndrrrk, Roma Papasnn nunsisini z hzuruna - bir fincan okoladla peeniye imy dvt eldi. O, onu ox sad kild diri gllrdn ylan talvarn altndak tor yellncyind kynksiz-filansz oturan yerd, zn lyapasyla yelly-yelly qbul eldi; nunsi onunla zbz, tklif olunan yellnck kresloda yldi. Bu kresloda ylmyi mn yalnz siz tklif edirm, mqdds ata! - dey o, isti okaladla dolu fincan lin gtrb xrda qurtumlarla i-i shbt balad. Nunsi, tzc tlnmi sutanada* idi, ondan stl lavanda iyi glirdi; bu yerlr mxsus tropik sxntya, brky, tozanaa v rhmtlik Bendisyonun qularnn, ara-sra talvarn iql msamlrindn aa damzdrdqlar ncis mhl qoymadan, laqeyd zyl ona qulaq asrd. O, okolad qz utancaqlyla iir, peenyeni qsdn aramla eynyirdi ki, okaladn son qurtumunu udub shbt balayaca an bir qdr uzatsn. Nunsi, uzun illr bundan vvl, mkmcinin iklmy balad gzl gnlrin birind baqa bir nunsinin sadlvh qocann oturduu hmin kresloda ylmidi v z hmshbtinin diqqtini xristian dinin clb edrk, Foma Akvinskinin fitri vergilrini thlil etmkl mul idi. - ndi is mn sizi bir msldn agah elmliym, mqdds ata. Sn saydan say, gr flk n sayr! - deyirlr. el gtirdi ki, daha mn d dindar oldum... Daha mn d dindar olmuam. O, gzlrini bel qrpmadan, vvlki kimi n Allaha, n blis, mumiyytl, bu iql
92

dnyada he ny inanmasa da, tk birc ey inanrd: - anas Bendisyon Alvaradonun, btn hyat boyu nmayi etdirdiyi fanatikliyin v bu nmunvi hyat faliyytin gr mqdds simalar srasna daxil edil bilcyin. Anasnn mqddsliyni sbut etmk n o, n camaatn uydurduu iirdilmi fsanlr msln, guya mrhumnin meyiti aparlarkn, qtb ulduzunun, matm izdihamnn smtin ynlrk, onunla bir hrkt elmsin, n d, guya ayr-ayr yerlrd musiqi altlrinin z-zlrin almasna saslanmad. Onun arxaland sas dlil - Bendisyon Alvaradonun can st olarkn bdninin izi qald a dka idi, hmin bu nazik, it dka, qribydi ki, qadnn yara-xoral qoca vaxtnn yox, gzl cavanlq illrinin bdn izlrini - qadnn, salndak kimi, li sinsind, byr st uzanm vziyytini olduu kild qoruyub saxlamd; olu, onun, inc gllrin tirli qoxusunu andran canl tr qoxusunu duya-duya, bu mcznin sehrindn hycanlanb cua glrk, civildn qularn ssini dinlydinly, dkada qalan mczli izi barmayla sallayr, Bir baxn, mqdds ata! Mczdi! Qular da onu tanyr!.. deyrk, nunsiy, qadnn. dkann hm znd, hm astarnda qalan ksini gstrirdi; lakin nunsi diqqtcil v sayq idi, odu ki, dkada ustad rssamlarn l ilrini vulkan klndn dzldilmi tsvirlri, killrd sni atlar yaratmaq ustas olan ara rssamlarn sntkarln asanca sedi v bu tapntsna ryind birc gil bel olsun trddd elmirdi; btn bunlar, rnglrin oynaq alarlarndan blli olurdu; nunsi, dnyann harmoniyasn v gzlliyini, vaxtn getmk vzin, hzin-hzin zdy bir yerd tbit muzeyind, Yer krsinin dairvi cizgilrini lzztl mahid etdikc anlamd; odu ki, nhayt, gzn dkadan kmyi qrara alb mlayim, hm d konkret kild bildirdi ki, itin zrin hkk olunmu qadn bdni he d Allahn gizli niyytinin mhsulu deyil: Qtiyyn el deyil, la hzrtlri! Bu, z pesind olduu kimi, frldaqlq sntind d li gtirn hanssa evik rssamn l iidi. Rssam sizin sadlvhlynzdn istifad edrk, yal boyalarn yerin, divar rnglnn keyfiyytsiz rnglrl ilyib, la hzrtlri! Bu rnglri adi skipidardan dzldirlr, sonra ona tbii kauuk, gips lav edirlr... bu da onun qurumu qab... ktann hminmi vziyyti is, siz deyildiyi kimi, ananzn tri yox, rnglrin tnd ddy yerlrin zeytun yandan islanmasdr. Odur ki, mn rkdn tssf edirm, la hzrtlri! Sidq-rkdn kdrlnmi nunsi, tor yellncyind otura-otura gzn qrpmadan, birc df bel olsun, szn ksmdn, ona qrib, asiyasaya trkidnyalq vziyytind, dinmz-sylmz baxan, qulaq asdqca, donub dalaan qocaya bundan artq daha he n dey bilmdi. O, dkznn mczli evrilmlrini z gzlriyl, z iki gzyl grdyn baxmayaraq, nunsinin birc szn bel etiraz elmdi, azn amaq n dodaqlarn bel trptmdi: - Ax, sni o dkaya mn zm bkmdm, anam mnim, bax, bu llriml bkmdm, hmin o sbh a yuxudan oyananda, dnyan alt-t edib sanki dnizin dibin kdrn lmnn sakitliyind hmin o mcznin ahidi mn olmudum ax, lnt eytana!.. Btn bunlarn he birini o, nunsiy demdi, iquana kipriklrini almadan, gzn ikic df qrpd, zif-zif glmsdi, sonra iini kib yavaca: Yax, atacan, qoy siz deyn kimi olsun. Amma, sizi xbrdar edirm ki, dediyiniz bu szlrin
93

msuliyytini mrnzn son gnncn damal olacaqsz. Szbsz tkrar edirm: bir daha he vaxt, he yerd, qbir evincn, dediklrimi unutmayn: siz, btn mrnz boyu dediyiniz bu szlrin msuliyytini damal olacaqsz. Mn, daha siz cavabdeh deyilm, mqdds ata! - dedi. Hmin o bd hft el bil dnya nfsini iin kib dondu, o is btn hftni dilin rk vurmadan, tor yellnckd uzanb yelln-yelln, iynind oturmaa adt edn qular yelpikl qova-qova, arada bir talvarn msamlrindn dn gn alarn da qu bilib onlar da yelpikl hrkd-hrkd keirdi. O hft rzind n bir adam qbul edildi, n bir mr verildi; ictimai asayii qoruyan idarlrin faliyytsizliyi zndn is bir dst fanatiklr ordusu Apostolik nunsiaturaya basqn etdi, nunsiaturann muzeylrindki tarixi srvtlr darmadan edildi, siestann bu saatlarnda adti zr iri hytin hovuzunda dincln nunsiy hcum edildi, onu yaxalayb, lmlt soyundurdular, ky xarb orda, camaatn gz qarsnda bana min bir oyun adlar. Tsvvrnz gtirirsiz, mnim generalm? O, bu xbrlr, yen z tor yellncyind oturduu yerd, yerindn trpnmdn, qann ucunu bel trptmdn, qulaq asd, nunsinin, ey mindirilib, klr boyu gzdiril-gzdiril pncrlrdn bana irkab sular tkl-tkl, camaatn drd bir yandan ona: Ey, Vatikan xanm, blk bir uaq doasan, ay yekqarn! - deyib rmas xbrini d belc, sakit zl qarlad v nhayt, xbr glnd ki, nunsiyi yarmcan vziyytd srtlyib bazarn zibil ynana atblar v indi o, orda min bir funtli zir-zibilin iind lmcl vziyytd qalb, o, nhayt tor yellncyindn qalxb iynin qonan qular milk kimi stndn qova-qova iclas zalna yolland. O, ora, qolundak qara, matm lentini amadan, zndki hzr rtyn sanki llriyl soyub daxil oldu. Yuxusuzluqdan alt tuluqlanm gzlriyl drd bir yanna baxb, nunsi n xsusi sal qayrlmasn v onun, gnlk rzaq ehtiyatyla hmin sala mindirilrk, Avrop sardan gln gmilrin yolu stnd aq dnizin ortasna buraxlmasn mr etdi ki, vtnin qdrtin toxunan yadelli glmlrin axrnn n il qurtardn ham z gzlriyl grsn. Qoy Papa birdflik sra elyib assn qulandan ki, o, z Romasnda, qzl taxtnda Papad, daha burda yox, lnt eytana! Bu kskin tdbirin mlli-bal nticsi oldu v o biri ilin axrna yaxn Bendisyon Alvaradonun mqdds simalar srasna dmsi kanonizasiyas mslsin yenidn baxld. lmz bdnin ziyartin icaz verildi v tabut, kafedral kilsnin ba krssnd qoyuldu, xor hmd-sna oxudu, Vatikana elan edilmi mharib vziyytin son qoyuldu, Armas meydanna toplaan camaat Allaha kr edir, ld edilmi slh mnasibtiyl arlar sslndirirdilr; tcili surtd ritual konqreqasiya auditoru Mqddslr Mqddsindn, prokurordan v Bendisyon Alvaradonun mqddsliyin bh qalmasn dey, onun hyatn btn incliyincn yrnmk n gln eritreyallarn* postulatoru, monsenyor Demetrio Aldousdan msahiblr alnd. Siz burda istdiyniz qdr qala bilrsiz, - dey prezident eritreyalnn lini linin iind saxlaya-saxlaya, qhvyi drili bu afrikalnn qlbin yol axtara-axtara danrd; iin yax trfi o idi ki, hmin bu eritreyal, hyat ox sevirdi, iquana yumurtas yeyir, xoruz dy n, mulat qadnlarnn ehtirasl rqslri n, bir szl, hammzn hzz aldmz eylr n, mnim generalm, o da sino gedirdi. Odu ki, bu ilahiyyatnn zn bal qalan qap
94

olmad, stlik, bel bir srncam da verildi ki, ona he kim mane olmasn, qoy o, z gzlriyl grsn ki, bu sonsuz qm dryasna qrq olan vilaytd insan gzndn knarda qala bilck bir ey yoxdu, Bendisyon Alvaradonun, yuxar qvvlr trfindn bx edilmi mqddsliyini bh altnda saxlaya bilck bir ey yoxdur. Btn lk sizin ixtiyarnzdadr, mqdds ata buyurun, baxn! sgrlr qarsnda, z cavan, tmiz drilrini nmayi etdirmy gln czamllarla dolu Apostolik nunsiaturada sliq-shman ilri aparrdlar; mqdds Vitta rqsindn fa tapanlar, bu mczy inanmayanlara, iynlri gz qrpmnda saplamaqlarn nmayi etdirirdilr; ruletka oyunundan dvltlnnlr z udularnn sbbini, yuxularna girib onlara udu nmrlrini qabaqcadan sylyn Bendisyon Alvaradonun kmyi il izah edirdilr; nunsiaturann hytin, xbrsiz itnlrini axtaranlar, suda boulanlarn meyitlrini tapanlar, vvllr acndan gnorta duran, indi var-dvlti bandan aanlar glirdi v bu adam axn ard-aras ksilmdn, bir vaxtlar kanniballar qoall tfngl mhv edn Uolter Reylicin qdim tsbaa anaqlaryla bzdilmi kabinetindn keib gedir, hmin bu kabinetd oturan yorulmaz eritreyal, he kimdn he n sorumadan, he bir mkalimy girimdn, laqeyd zyl hamya qulaq asr, tr iind z-z, yzlrl adam bdninin iyin, kabinetin havaszlna mhl qoymadan, ucsuz siqaretlrdn birini o birin calaya-calaya, Bendisyon Alvaradonun mqddsliyinin ahidlrinin dediklrini diqqtl vrq krr, sonra onlarn hr birini ya adn yazmaa, ya hanssa iaryl, yaxud, barmann iziyl imza atmaa mcbur edirdi. Eynil sizin kimi, mnim generalm! Hr z imzasn bacard kimi atb hmin dqiq otaqdan xr, iri, bayaqkndan he nyi il frqlnmyn baqa birisi daxil olur v budu ha, balanrd: Mni vrm tutmudu, mqdds ata. Mni vrm tutmudu o biri sznn daln gtirncn eritreyal yazrd ndi is qulaq asn, grn, mn nec oxuyuram! Bir baqas daxil olur: Mn kiilikdn dmdm, mqdds ata. deyirdi. ndi is budur, baxn. ndi shr-axam el bu kkd d gzirm. Mn kiilikdn dmdm. eritreyal silinmyn mrkkbl yazrd ki, bu yazlar insanlq tarixinin sonunacan he kim poza bilmsin. Mnim qarnmda diri heyvan byyrd, mqdds ata. Mnim qarnmda diri heyvan byyrd. o biri tnd qhvdn iib gznn acsn ovuda-ovuda, nvbti siqarn odlu ktynn tstsn ciyrlrin k-k, yenilmz, trli sinsini qabaa verib yazrd. Bu kahin sl kiidi, mnim generalm! Bli, senyor, o, sl kii idi. Bel kiilr indi tin l dr. Auditor, birc dqiq ban yuxar qaldrmadan, axamacan fasilsiz-filansz alr, gec dnd bel istiraht elmir, imib, yama-yamaa calanan ktan cbbsind, acndan zln vcuduyla liman hamballarna qoularaq, uzun taxta stolun arxasnda oturub it yalna bnzr orbadan iir, qzardlm baln pulunu liyl tmizlyir, qaranla iq saan txlarn diiyl qoparr, orban hindular kimi qaqsz-filansz, elc kasadan bana kirdi. Siz bir onu grydiniz, mnim generalm, o qarmaqarn, o boyda milltin iind, marimonda* v yal qvineo ykn, dnizi olmayan Santyaqo-de-los Kabalyerosun, Kurasao v Quantanamonun** gzgl otellri n, dnyann n gzl v n qmli adalar n stl fahilr dayan, hmin o kirli yelknidnizilrin arasnda Bir yadnza saln, gmilr lngr vurub dniz xanda
95

biz n gnlr drdk. Matilda Arenelsin evindki tutuquunun tale sylmyi nec, yadnzdad?.. orba dolu kasalarnn iindn srnb xan dniz xrnglrini xatrlayn. Siz, mqdds ata, znz d dediniz ki, el bil biz el buralarda t Dy kvartalnn gbyind anadan olmuuq! Mqdds ata imrlikd futbol oynayr, akkardeonda, yerli virtuozlardan he d pis almr, hvskar mnnilrdn geri qalmr, bizim sy synlrin qabana be qoyaraq, qliz dnizi sylriyl latnca syr, xlaqsz bazar adamlarnn komalarnda dnizilrl iib keflnirdi; deyiln gr, htta bir df kimis kafirliyin gr tpiyinin altna salmd. Onlar bir-birini o ki, var yumruqladlar! ndi n mr edirsiz, n edk, mnim generalm? mr gldi ki, dalaanlar ayrmayaq, ksin, onlarn dy dairsini bir az da genilndirk ki, rahatca vurusunlar. V bilirsiz n oldu?! Kahin qalib gldi, mnim generalm! Kahin? Mn el d bilirdim. O, sl kiidi! O, hamnn znn eldiyi kimi el-bel, adi adam deyildi, Apostolik nunsiaturada keirdiyi btn kemkeli illr yrn bilmdiklrini o, hmin o qzn geclr yrnmidi. Hmin geclrin birind is yal bir axam o, prezidentin sayq thlksizlik xidmtini aldatdn znn edrk, gizlic gedib xd kndin knarndak qramtli malikand bildiklrindn daha ox ey baa dmd. Hmin o gec o, tavandan rharla szlb tkln yan altnda islana-islana, qorxudan s-s btn malikanni lk-vlk elmi, knc-bucaqlar gzdn keirmidi v bdni n ox, Bendisyon Alvaradonun, z qulluqular n ayrd, drd bir yan zhrli iklr basm yataq otanda sim-sim smidi. Ax o, ox xeyirxah qadn idi, ox tvazkar idi! Qulluqularnn yatana it dkalar srirdi, z is snq-skk sgr arpaysnda, qupquru hsirin stnd yatrd; o, onlara z gzinti paltarlarn lknin bir nmrli xanmnn paltarlarn geymy icaz verirdi; qulluqular vannada yuyunanda, onun tirli duzlarndan istifad edir, arvadn ba i qaranda - qularnn llklrini rnglynd, odunlu sobann st z trvz orabalarn biirnd, qonularna lazm olacaq fqtli otlar knd, lpaq bdnlriyl, brnc ir ayaqlar st dayanan nhng vannann rngli kpyn iind uzana-uzana sgrlrl mazaqlardlar. Qulluqular daim geclr onu yuxudan oyadrdlar. Mdmi sanclar dorayr, senyora! O da ayaa qalxb, xsty, eynmk n kress* toxumlar verirdi; Olumun gzlri plir! - v o, anaya epasot bimsi verirdi: Mn lrm, senyora! - dey onu yuxudan oyadrdlarsa da, ln olmurdu, nki btn qonularn can onun lind idi. O, el salndan mqdds idi, ata, zn btn irkabdan z bakirliyi il qoruyurdu, bu yad tmtran iind, hmin bu gnah dolu malikand z bakir dnyasna qaplb yaayrd; onu ordan prezident sarayna damndan, vedrdn axrm kimi ya tkn, ya damlalar royaln dillrini, dbdbli qonaq otann, Bendisyon Alvaradonun: Bu stolun arxasnda oturmaq mehrab thqir elmkdi. deyrk, he vaxt arxasnda oturmad aappaq stolunu tbil kimi alan xarabaya zorla gtirib gldik. Siz bir fikir verin, mqddsliyin fvqn bir baxn, ata! Lakin Bendisyon Alvaradonun qonularnn bu cnfanl, auditorun iblisan fhmini adra bilmdi v o qayann stndki malikannin sahibsinin btn bu hrktlrinin sbbinin, onun, xeyirxahlndan ox, yad mhitin qorxusu, kasblq vrdi olduunu, sadc, btn o qaralm palddan yonulmu
96

neptunlarn, yerli iblis qalqlarnn, bir vaxt rqs geclri tkil ediln bo zallarla szn hrbi mundirli mlklrin, bir szl, hr eyin Bendisyon Alvarado n anlalmaz v maraqsz olduunu anlad. Bellikl, auditor buralarda, Abissiniyann brkl shralarndan arxasnca srnb gln hqiqti zl vahid Allahn izini bel tapa bilmdi. - Ax, o, hqiqti, olmayan yerd axtarrd, mnim generalm, odu ki, he n tapa bilmdi, bel-bel ilr! Lakin monsenyor Demetrio Aldous bir hrd yrndiklri il kifaytlnmdi, ata minib lknin buzlu ucqarlarn gz-gz, Bendisyon Alvaradonun mqddsliyinin dlillrini hmin bu dvlt halsinin linin atmad yerlrd axtarmaa balad. Auditor, uzuntkli panosunda, yeddi arnlq uzunboazlarnda iblis ruhu kimi birdn-bir dumann iindn peyda olaraq, vvl hamn qorxuya salr, sonra z d, he vaxt bu cr qara drili adam grmyn camaatn marana tccblnirdi. O, hamya, ona llri il toxunma tklif edirdi ki, adamlar, ondan kmr iyi glmdiyini anlasnlar; o, qaranlqda camaata dilrinin parltsn nmayi etdirir, kiilr qoulub yyalq edir, pendiri qara camaat kimi, liyl qoparb yeyir, hamnn idiyi totuma cecsindn iirdi. Hiylgr eritreyal belc, ucqar kndlrin gzdn-knldn uzaq yemkxanalarnda yeyib i-i, camaata qaynayb qara-qara, bir vaxt bu trflrd, drd bir yanndan, boz qu balalar, qzl tkanalarla, quaarakalarla dolu qfslr asldndan gcl yeriyn qusatan qadn tanyan adamlarn inamn qazanmaq istyirdi; hmin bu quaarakalar, qu quu cildin salnan bu adi boz qular, matm haval lgn bazarlarda avam kndlilr srnmaq n rnglnirdi. O, adtn bax orda otururdu, ata, ocan lap yannda oturub gzlyirdi ki, blk kims onunla yemkxanann arxa otanda, axr llklrinin stndki hsird yatmaq istyr. O, qarnn doyuzdurmaq n, kiminl desn yatmaa hazr idi, ata. Birc nahara, vssalam. Ona birc o lazm idi, nki ban he cr dolandra bilmirdi; avam kndlilr srd qularn rngi d, birc df ya yaan kimi yuyulub gedirdi, tovuzquularn quyruqlar el yoldaca qopub drd. slin qalsa, bu ilrl d el avamlndan mul olurdu; bir szl, o, qularn hesabna yaayrd, bu dzngahn hesabna yaayrd, nec istyirsiz, el d baa dn, o ki qald adna, indi kimin yadndad o vaxt onun ad n idi, hr halda Bendisyon Alvarado deyildi, bu, bizim adlardan deyil, bu, dniztraf yerlrin add, mqdds ata! Sn buna bax bir!.. Bu yerincn hr eyi bitdi-bitdi yrnib bu qara iblis-prokuror, bunu da, o birilri d, el hey qurdalaya-qurdalaya axtarr, eritreyalnn yolunda min bir manelr yaradan prezident thlksizlik xidmtinin gizli agentlrinin btn sylrin, onun n ustalqla qurduqlar saxta torlara baxmayaraq, yeniyeni hqiqtlri ortaya xarrd. Nec bilirsiz, mnim generalm, onu, bu uurumun banda ovlaman vaxt atbm? Atnn bdrmk vaxt nec, atbm? Lakin yen eritreyalnn xsi thlksizliyi tmin edilmkl, gdlmsini davam etdirmk mri alnd, z missiyasn yerin yetirmk n ona tam azad rait yaradlmas xsusi bir ciddilikl taprld: Mn bunu inadla tdb edirm, bu, mnim ali isyimdir, yerin yetirin! Bu cr qrar vermkl o anlayrd ki, risk gedir, anas haqqnda yaranm fsanvi mifi Bendisyon Alvarado mifini thlk altna salr, eritreyalnn syi il uzaq kemiin damal xatirlrini bir
97

vaxtlar hyat eqi il, lakin cr-cndr iind, ayaqyaln yaayan, z bdnin hesabna dolanan, xoruz quyruunu rnglyib tutuquularn dalna calaya-calaya quakamaya* quu vzin satan, tk tklm xst toyuqlar, hindukann yelpincvari quyruqlaryla bzyib camaata, cnnt quu adyla sryan, bu yaraql v avam qadn biabr olmaq thlksind qoyur. Mlum mslydi ki, he kim bu qadna inanmrd; dumanl istiraht gnlri bazarda tk-tnha dolaan, bir qua yzc peso vern, qalan qular az qala, havay balamaa hazr olan bu tnha qu alverisinin avam bicliyin kim uyard ax?!.. Yaylaq yerlrind d bu srsm dilni qadn demk olar ki, ham yax tanyrd, lakin onun xsiyytini he cr dqiq myynldirmk mmkn olmurdu, nki xa suyuna salnd monastrlarda onun doum gn bard he bir snd taplmam, kils hadtnamsi bel ortaya xmamd; bunun vzin, olunun birdn-bir n az, n ox, hadtnamsi taplmd: doum gnn tsdiq edn fakt birdn; bel xrd ki, onun olunun mxtlif ad vard, sas df mxtlif raitlrd qoyulmudu, df tarixd vaxtndan vvl doulmudu. Btn bunlar, bizim lknin tarixilrinin bizim tarixi yaradanlarn, onun yaranma tarixinin rt-basdr edilmsi n hqiqti yalanla qardranlarn mllri idi; lakin btn bunlara baxmayaraq, eritreyal demk olar, mslnin kkn axtarb tapmd, btn o yalan dumanlarn yarb, axr ki, aydnla xmd; Bu sirri akar elmk bir o qdr d tin olmad, mnim generalm; boz Kordelyer drlrind, dzlrind ks-sda vern at ssi eidilnd v buzlaqlarn nndn, bdi qarlar iind uyuyan ykskliklrdn, axar aylarn nhng sularnn kkrdiyi yerlrdn, botanik ekspedisiyann alim-hkimlrinin, hindularn belind otura-otura, z sirrli otlarn topladqlar ucuiti qayalarn nndn, vhi maqnoliya gllrinin bitdiyi, bol yemk v isti geyim vern uzuntkl cins qoyunlarn otlad da mnzrlrindn, ucsuz-bucaqsz qhv sahlrindn, kimssiz eyvanlar kaz gllrl bzdilmi yaltlrdn, brkl shrayla da aylarnn gurultusu arasndak srhdd yaayan xstlr ynandan, dnlrindn okolad dzldiln, qrmz gilmeyvsi v gllri olan qaln yarpaql kakao aacyla xaincsin kryindn vurulub ldrln qocann l bdninin iyini axam klklri gtirn yerlrdn, gnin trpnmdiyi, yandrc tozun, qarpz-yemiin, iki yz millik razinin yegan orkestrinin, yegan mktbin yerldiyi Atlantiko departamentinin, arq, qmli ink srsnn yanndan uurumun sonsuzluuna yuvarlanan atn trpdn kinrtisi eidilnd, yazq heyvan, sulu qvanabano kimi drlanb dz uurumun dibin qvineo kollarnn arasnda yer dyib appldayaraq, qrqovullar hrktd, sonra drindn bir ah kdi. - Onu vurdular, mnim generalm, plng ovu tfngindn atdlar, AnimaSola* drsind! Mnim mhafiz tcrbm, qti mzmunlu teleqramlarma mhl qoymadan, kpk ua?.. Lnt eytana, indi grrlr mn kimm! - dey o, hirsindn sarala-sarala hdlyirdi; slin qalsa, o, hanssa agentlrin, onun szndn xmasndan ox, n is vacib, hmiyytli bir eyin ondan gizldilmsi il laqdar sbilmidi; Onun imk saan bu qzbini tez bir zamanda sakitldirmy rk elynlr tapld. O, hadis bard mlumat vernlrin nfsin bel diqqtl qulaq asr, yax bilirdi ki, yalnz sl hqiqti bilnlr yalan danmaa csart edrlr. O, kimin satqn olub-olmadn dqiqldirmk n
98

ilk nvbd zabitlrin qarnlarnn altndaklar anlamaa alrd. - Sn o adam deyilsn ki, he n olduun halda, sni hmin o he ndn yapb dzltmim? Sn o adam deyilsn ki, geclri qupquru dmd anayrdn, indi mnim hesabma qzl cqqal arpayda yatrsan? Sizi hans ana doub? O, kimins, onun xsn imzalad, zynn mhryl qtranlad teleqramn qulaqardna vurduunu yax baa drd; bu sbbdn d thlksizlik tdbirlri il xsn z mul olmaq qrarna gldi v bel bir mr verdi: mr edirm: qrx skkiz saat rzind Demetrio Aldous taplb diri vziyytd yanma gtirilsin, ls taplsa bel, mnim yanma diri vziyytd gtirilmlidir v idi, gr o, mumiyytl, taplmasa, onun, mnim hzrma gtirilmsi mtlqdir. mr o qdr aydn v qorxulu idi ki, elan olunmu vaxt baa atmam, bir-birinin ardnca xbrlr gldi: Onu drnin dibindn tapdlar, mnim generalm! Onun btn yaralar, hans mczyls, orda bitn qzl iklrin mlhmindn saalb. O, bizlrdn diridi, mnim generalm, sapsalam v zdsizdi v btn bunlar, xatirsini murdarlamaa chd edn adama bir daha z xeyirxahln v insanprvrliyini sbut edn ananzn, hmin bu gllr fa qabiliyyti vern sehrli qvvsinin nticsidir. Bu adam ipl qarya saryb qrendyorlar dstsinin mayiti il gizli hindu crlaryla dalardan z aa endiriblr; qabaqda atl apr, kils znglri cingildy-cingildy drd bir yana xbr yayrd ki, la hzrtlrin istyi yerin yetirildi, Demetrio Aldous tutulub diri gtirildi. Onu prezident sarayna gtirib, shiyy nazirinin xsi nzarti altnda, hrmtli qonaqlar n ayrlm yataq otanda yerldirdilr ki, orda z missiyasn baa atdra bilsin, hr biri, yz lli shif olacaq yeddi qorxulu cildi hazrlayb qurtara bilsin: Mn, Demetrio Aldous, Allahn mri il, Mqdds ritual konqreqatnn auditoru, prokuror v postulator, bu ilin aprel aynn on drdnc gn, yer znd daltin brpas namin, Allahn brqrar olmas namin imza atram v imzam z mhrml tsdiq edrk, bildirirm ki, burda yazlanlarn hams hqiqtdir, hqiqt v yalnz hqiqt. Budur, baxn, la hzrtlri! V hqiqtn, hr biri qtran mhrl mhrlnmi hmin bu Bibliyaya bnzr yeddi nhng cildlrd yazlanlarn hams hqiqt idi; bu aydn v qddar hqiqtlri, hsir kreslosunda oturub zn lyapas il yelly-yelly gzn qrpmadan oxunanlara qulaq asan v hr ldrc hqiqtdn sonra gcl seilck ssiyl aha deyn dasiftli, donuq qocaya, yalnz sblri tam sakit adam oxuya bilrdi. Aha - dey o, lyapasyla naharn qalqlarna yan aprel milklrini qovaraq, bzn ksv kimi yandrc hqiqti hqiqt dalnca udmal olurdu. Btn bunlar uydurmad, la hzrtlri, glmli bir mzhkdir - o, qulaq asr v yen sakitc aha - deyirdi, nki slin baxsan, btn bu yazlanlar hqiqtn el mzhk idi v bu tamaann mllifi, z d bilmdn, o, z olmudu; anasnn meyitinin mumxalq tamaasna xarlmasndan tutmu, Bendisyon Alvaradonun diri-diri rmsi bard yayalan sz-shbtlr birdflik son qoyulmasnacan; yaxud tabutun buz qrqlaryla doldurulub, oba-oba gzdirilmsi tamaa, sirk deyildimi?!.. Yaxud, anasnn lindn sonra, yaratd mczlrindn xbr tutanda, meyiti tntnli izdihamn mayiti il lknin, dindn-imandan uzaq, ucqar yerlrin gndrilmsi Ona birc ey lazm idi: ham baa dsn ki, anasna, btn bu uzun-uzad thqiramiz illrdn sonra mqddslik verilib v bu mqddslik ona,
99

zabl gnclik illrinin zab-ziyytl, min bir zhmtl qu quyruqlar rngldiyi illrinin, o fani gnlrinin vzin verilib. Mnim alma bel glmzdi ki, hmin bu matm izdihamndan, camaat aldatmaq n istifad edcklr! Sn dem, el birinci gndn izdiham yalan mayit edirmi - hr ey ondan balad ki, suiyi xaranlarn yaralar camaatn gz qarsnda, birdn-bir yoxa xb tmizlndi; mlum mslydi ki, pulun hesabna; sonra iki yz pesoya bir adam qbirdn xortlad az torpaqla dolu, vahimli cr-cndr iind izdihamn qarsnda yerin iindn xd; sonra btn bu mczlrin, dvlt dairlrinin frlda olduunu deyn qara qadna skkiz yz peso verdilr ki, o, camaatn gz qarsnda, dediyi o qlt gr cza lamti kimi ikibal uaq dosun. Bir nfr bel olsun, pul almayan mcz ahidi taplmad; n balcas is o idi ki, btn bunlarn, mrhumnin oluna yaltaqlqdan savay ayr bir ey olmadn Demetrio Aldous, hl istintaqn vvlind yqin etmidi. Xeyr, la hzrtlri, btn bunlar, sizin yanlarnzn murdar frldaqlard! Bu, onun hakimiyyti dvrnd ba vern n xlaqsz, n dinsiz-imansz, n gzarpan frldaq idi. nki, btn bu mczlri dzb-qoanlar, pullu ahidlr yanlar, sizin rejimin n sdaqtli ardcllar idi, la hzrtlri! - Aha! - zdiham aparanlar da onlar idi, ananz Bendisyon Alvaradonun paltarnn tiklrini camaata, mqdds tbrrik kimi satanlar da onlar idi Aha! - Ananzn z tsvir olunmu ikonalarn, profili hkk olunan medallarn istehsaln da onlar amd - Aha! Onun salarn satb dvltlnnlr d onlar idi - Aha! - tabutunun suyunu satanlar da - Aha! - Kl-ktr rnglrl mhrumnin bdninin yeri hkk ediln dkalar satanlar da - bu dkalar bir ldn, yz-yz hindu bazarlarnda altdan satrdlar - Aha! - Tabut, kilsnin ba nefesind qoyulduu zaman mrhumnin cnazsi nndn ken sonsuz adam axn dhtli surtd aldadlmd; mrhumnin csdi ona gr dyiilmz qalmamd ki, bu bdn, camaata izah olunduu kimi, mqdds idi, yaxud ona gr yox ki, olunun nin, meyitin drisi mum v kosmetikayla rtlmd, ona gr yox ki, bu csd sadc, tbit muzeylrin dzlm heyvan mqvvalar kimi, adi qaydada, iin saman tpilmi mqvva idi - Aha! - o dedi v tezlikl btn bu deyilnlri z gzyl grmk imkan qaznd: Mn, srdabnin qapan aanda, qara matm lentlri mnim nfsimdn ovulub tkld, cansz klly taxlm portaal gllrindn lngi xaranda is grdm ki, at tk kimi mhkm salarn, demk olar, hams, tbrrk kimi satlmas n kkndn qoparlb v onda mn, sni qucama gtrdm, ana; snin qurumu smklrini fatann crq-skk tiklri il birg gtrdm; sn gnn altnda qurudulmu balqabaq kimi ypyngl idin; sndn, qdim sandq dibinin iyi glirdi; mn, snin iind nyins qzdrmal titrmyl vurnuxduunu eidirdim v dnrdm ki, bu, snin ruhunun pltlard, lakin bu, z iti baqlarn irid oynada-oynada, sni yalaya-yalaya sni iindn yonan gv idi; odu ki, mn sni uzun mddt qucamdan yer qoymadm, nki sn el mnim llrimdc ovulub dalrdn, hiss-hiss sklrdn; ax, snin btn ialatn ovulub xarlmd; daha, li sinsinin st yatan xbxt anann bdnindn lamt qalmamd; bdnindn qalan kvrk toz duman llrimin iindc, smklrin, arada bir fosforlu qlcmlar ata-ata kl
100

evrildilr; qoyma gzlrins, qrub a kilsnin, al qrmz ia brnn mrmr dmsi boyu bir kimi atla-atla gzdilr; sn, he ny evrilmidin, ana, ovulmu ana tozuna dnmdn v sgrlr, bu tozu bellrl yb tabutun iin tkrdlr. Btn bunlardan sonra da bu fasq, donuq zalmn znn zlsi bel, trpnmdi, onun, iquana gzn bnzr hrktsiz gzlrind n onda, bu hadislr ba vern zaman, n d bu dnya znd onu hqiqt aynasyla zbz qoyan yegan adamla tkbtk qalanda he bir ifad yaranmad. Onlar, adi karetlrdn he nyi il frqlnmyn sad, gerbsiz karet oturub, prdlrin arasndan, bir vaxt dhtli lmlr v nakam sevgilr bard, zhrli gllr, istk ldrn sirli bitkilr bard kitablar satlan, indi is Bendisyon Alvaradonun bdninin mxtlif hisslri, yninin geyimindn tik-paralar yalan tbrrklr dzln giri darvazalarnn klgsind istiraht edn dilnilr srsn baxrdlar. Monsenyor Demetrio Aldous, gzn alver meydanndan kib, istintaqn msbt nticlri bard danmaa balayanda, o, z hmshbtinin fikrini o dqiq tutdu. Mn min oldum ki, bu kasb adamlar sizi, z hyatlar qdr sevirlr. Hqiqtn d ax, xyant deyiln n vardsa, Demetrio Aldous prezident saraynda grmd, yksk dvlt vziflrind ilynlrin, zn gz soxanlarn tamahkarlnn, ucsuz yarnmann, xbis yaltaqlnn ahidi olmudu, kasb ktllr arasnda, dilnilr iind, he nyi olmayan, z hkmdarlarndan da he n ummayan adamlarnsa, sadiq mhbbtini grmd; bu adamlar mumiyytl, he kimdn he n istmirdilr; onlar, balar st duran hkmdar, torpaq kimi grnn v lgln olduundan, ona toxuna bilcklrin gr ilahi bir sevgiyl sevirdilr. Allahn znn paxll tutas bir idi, la hzrtlri! Lakin la hzrtlrinin, bu etiraf eidndn sonra da qann ucu bel trpnmdi, halbuki ayr vaxt olsayd, onun ryi gizli bir sevincl irin-irin gizildyrdi, iini kib hycann iind boa-boa z-zn fikirlrdi: Sizs istyirdiniz ki, mni he kim sevmsin, mqdds ata, llxsus da indi, bu mmlktdn gedib z uydurma dnyanzn qzl qlllri altnda mnim bu biabr vziyytimdn v lmimdn hzz alacanz bir vaxt, mns burda - stm yxdnz hqiqt yk altnda, bu drdi mniml bl bilck qayke anasz, z istyiml semdiyim anadan olmamla qazandm hmin bu mmlktd srlrdn bri olduu kimi qalan vecsiz mnzrli, ncis iyli, razlm olmadan, adma yazlanlara dnyasnda inanlmayan bu tarixsiz mmlktd, prdli karetin iind bel qrx drc istisi, doxsan skkiz faiz nmiliyi olan, tozundan nfs tutulan, arada bir qhvdan kimi yngl fit vern iimin arsndan qovrulduun bir yerd, qbullarda birc partiya domino oynamaa adam taplmayan v btn bu hqiqtlr inana biln birc adamn olmad bir lkd tk tnha qalm, mqdds ata?.. znz mnim yerim qoyun, mqdds ata! O, gcl sezilck trzd iini kib, iquana kipriklrini ynglc qrparaq, monsenyor Demetrio Aldousdan xahi etdi ki, bu shbt aralarnda qalsn - Siz mn he n demmisiniz, ata. Mn hqiqti bilmirm, oldu? Monseyor Demetrio Aldous da sz verdi: lbtt, la hzrtlri, siz, hqiqti bilmirsiz. Bu shbt, z aramzda qalacaq, siz kii sz verirm. Bendisyon Alvaradonun mqddslik titulu almas haqqnda i, onun mqddsliyini sbut ed bilck faktlarn azl sbbindn, yarmq
101

dayandrld, Romann qraryla, hkumtin rsmi razl sasnda, onun amvonluqdan* xarld elan edildi, bu qrarla hminin, ictimai asayiin qorunmasna, hr hans syan xarakterli xlara nzart gclndirils d, yanlar dstsi, de Armas meydannda kafedral kilsnin darvazalarnn albanlarndan ocaqlar qalayanda, Apostolik nunsiatura saraynn, mlklr v cngavrlr tsvir olunmu rngli lrini dala sndrb tknd, yerli mhafiz qvvlri he bir mqavimt gstrmdi. - Onlar hr yeri dadb skrlr, mnim generalm! O, z yellncyind sakit-sakit yralanr, qann ucu bel trpnmirdi. Onlar, monastrlar mhasiry alblar, rahiblri acndan ldrmk istyirlr. Onlar, kilslri, missionerlrin evlrini yarr, din aid n varsa, mhv edirlr, mnim generalm! Yksk rtbli zabitlrin hams bir adam kimi, mrin yerin yetirilmsind aciz olduunu, bu ktlvi hycann, qan qrnn qarsn ala bilmdiyini boyunlarna almaynca, o, he bir tdbir grmdn, laqeyd zyl z yellncyind yelln-yelln, diri gllrdn hrlm talvarn klgsind oturub qald. Yalnz bu ktlvi etirafdan sonra o, yellnckdn qalxb, uzun aylarn dnclrin qrq olduundan, daxil ola bilmdiyi kabinetin sar addmlad, orda, xalqn yekdil ryini ifad elmk msuliyytini z zrin gtrdy bard qrar qbul etdi v bu qrar, silahl qvvlri xbrdar etmdn, nazirlrl mslhtlmdn, z fhmiyl yaratd dekretd ks etdirdi. Dekretin birinci maddsi azad v suveren xalqn ali istyi il Bendisyon Alvaradonun vtnda mqddsliyni elan edir, Bendisyon Alvaradoya Milltin Himaydar, zabkelrin faverni, Qularn Mrbbiysi titullarn verirdi, Bendisyon Alvaradonun andan olan gn is, hmin maddd mili bayram elan edilirdi. kinci madd bu dekretin rsmldiyi gndn, Vatikan dvltin v onun halisin, btn qayda-qanunuyla, hquq normalarna v beynlxalq konvensiyalara uyunladrlm saslarla mharib elan edirdi. nc maddd cnab yepiskopun tcili surtd lkdn xarlmas, o biri yepiskoplarn, apostolik prefektlrin, glm kahinlrin v rahiblrin, mumiyytl, din xadimlrinin, yaxud kils ilriyl hr hans bir laqsi olan yerli, yaxud, glm adamlarn qovulmas qrara alnrd. Bu adamlarn hamsna lknin razisind, yaxud hr hans bir bhanyl razi sularnn lli dniz milindk yaxnda olmaq qti qadaan edilirdi. V nhayt, drdnc madd btn kils mlaknn msadir edilmsini elan edirdi. Mbdlr v monastrlar mktblri, umluq sahlri, mk altlri v mal-qarasyla bir yerd, kilslr mxsus kr zavodlar, fabriklr, emalatxanalar, bir szl, hr ey din xadimlrinin ayanda olan, slind is kils mlkiyyti saylan hr bir ey msadir edildi. Btn bunlar, dekret ictimaiyyt atdrlandan, ucadan oxunandan v ali hkmdarn mhryl tsdiq edilndn sonra, Bendisyon Alvaradonun v onun qularnn lmndn sonrak mlak elan edildi. Tabe olun v ml edin! O, dekretd yer alm btn bu maddlrin yerin yetirilmsin, atfanln rngli finglrin, kils znglrinin, Bendisyon Alvaradonun vliyalar srasna kemsi rfin ald qlb marlarna mhl qoymadan, xsn z nzart edirdi ki, anasnn mqdds ruhu bir daha nvbti yalann qurbanna evrilmsin. O, hakimiyyt cilovlarn yenidn z lin ald, z atlas lckli inc llriyl kobud cilovlardan mhkm yapd; bir vaxtlar eldiyi kimi, kasb komalara girib toyuqlarn qrt oturuuna, yaxud klnin axtalanmana
102

baxarkn, camaat onu pillknlrd saxlayb, n vaxtsa hrin klrind keiriln atapma mrasimlrini, uvalii qa yarlarn brpa etmyini xahi edir, o da onlarn xahiini yerin yetirirdi. O, yen vvlki kimi, hr i z qarr, kils mlaknn inventarlama aktyla xsn tan olmaqdan boyun qarmr, msadirnin gediin z rhbrlik edir, gz qoyurdu ki, onun gstrilriyl hyata keirilnlr arasnda dvlt sndlrinin hqiqti il real hyatn dyikn hqiqtlri arasnda, xrdaca bel boluq olmasn. O, kraln saysz-hesabsz srvtlrini gizlic, ikidibli amadanlarda, xsusi mhartl tikilmi korsajlarn altnda lkdn xarmaq istyn mhtm kils icmalarnn srgnlrin d xsn z nzart edirdi. Kasblar qbiristanlnda basdrlan hmin bu srvtlr, uzun illrin axtarlarna baxmayaraq, Federasiya urunda dynlr trfindn d taplmamd. Odu ki, bel bir mr verildi: birc kils xadimi, bir dst alt paltar dyiyindn savay zyl yk apara bilmz; bundan savay, onlara, gmiy yalnz lpaq, lt anadanglm vziyytd minmy icaz verilirdi. Ham mr tabe oldu: he n qanmayan, yaxalarndan l ksinlr dey, mrlrinin axrnacan lmlt gzmy hazr olan kobud knd kahinlri, din dairlrinin, titrmdn heydn dm prefektlri, mtbr, kel yepiskoplar, onlarn ardnca qadnlar minilmmi madyan tbitli, utancaq rahiblr, shralqda trvz kmy yrn sad missioner qadnlar, inc bilkli bakir-selesiankalar* ham da lt anadanglm, dnyaya gldiklri drilrind; onlara baxdqca, bu adamlarn sinfi mnyi, sosial vziyyti v muliyyti haqqnda fikirlmy mcbur olurdun; onlar, mhtm axnla gmryn nhng binalar arasndan, kakao taylar v qarmaa keirilmi ay bal qaxaclaryla dolu uvallarn byrndn tb kedikc, hrkm qoyun srsn xatrladrdlar; ventilyatorlarn prlri yolularn salarn dalalandrr, qadnlar dlrini llriyl rt-rt, birbirinin arxasnda gizln-gizln, iquana gzlrinin ifadsiz baxn, nizamsz axnla yeriyn lpaq qadn bdnlrin zillyn, da heykl kimi donuq qocann qarsndan tb keirdilr. Sonuncu qadn lknin razisini trk edncn o, gednlri laqeyd zyl, tam ehtirassz baxlarla mahid edirdi. Hams, bir nfr kimi, rdd olub getdi, mnim generalm! O is hiss eldi ki, qadnlardan hans birisis o birilrindn he nyi il frqlnmyn, hrkm qadnlarn arasndan, ani baxyla sediyi bir qadn onun yaddana iliib qalb; bu, dolu v salam bdnli, tli yanaqlar, iri dlri olan adi, enlikrk bir qadn idi, klktr llri vard, salar baban qaysyla ksilmi, dilri, balta kimi iti v seyrk idi, burnu dik, ayaqlarnn alt yast idi; bir szl, o birilr kimi adi, sravi rahib idi; o, o dqiq anlad ki, btn bu qadn srsnn iindn, ryi tk bir onu istyir, birc o, ban qaldrb zn bel baxmadsa da, yanndan tb kend, zndn sonra rktitrdn, tnd me heyvan iyi qoyub getdi; onda onun az qald nfsi ksil, gzlrini azca pldirdi ki, o qadn bir d grsn v el bu vaxt gmiy minnlrin siyahsn oxuyan zabit ucadan; Nasareno Letisiya! - dey qqrd v qadn kobud kii ssiyl: Burda! - dey cavab verdi. Bu ad, iin belc daxil oldu v hmin o burda - yla qbir evincn, onun mrnn bir hisssin evrildi; bu qadn da belc hyatna daxil oldu v son, midsiz xyallar yadda uurumlarnda riyib itn dvrlrcn xatirind yaad; yadda onun surtini yerli-dibli yoxa xdqca, onu dn-dn xatirind
103

canlandrr v eniz kaz zolanda: Mnim ruhumun Letisiya Nasarenosu, bir bax gr, mn snsiz n hala ddm - yazrd. O, bu kaz, be baln gizldiyi gizli divar mcrsnd gizldir, arada bir, dqiq min olanda ki, onu he kim grmr, xarb bir d oxuyur, yen brmliyib gizldir v yen hmin o unudulmaz, ffaf yal gn, bu bard he bir mr vermsin baxmayaraq, Letisiya Nasarenonun vtn qaytarldn biln gn, keirdiyi gzl anlar yaayrd. Bomboz yk gmisi fqd itdikc o, vvl z-zn el-bel: Letisiya Nasareno - dey pldad, sonra brkdn-brkdn: Letisiya Nasareno!!.. - dey qqrd ki, bu ad unutmasn v el birc bu, prezidentin thlksizlik xidmtinin, Letisiyan Yamayka monastrndan ourlayb vtn qaytarmas n kifayt oldu. Azn dsmalla balayb, ynin qolsuz kynk geyindirib, knclri qtranla mhrlnmi, am aacndan ylm v stnd qara hrflrl: ! Yuxar! Qaytanlanmasn! - yazlm konteyner taxta yeiy soxdular. Bu konteynerin, prezident zirzmisinin ampanlarndan imk n istifad olunacaq iki min skkiz yz dd bllur badni lky rsumsuz keirilmsi bard icazsi vard; konteyneri gmi gmrkxanasnn zirzmisind aparrdlar. Gcl yuxu drmanlaryla yatrlm Letisiya ordan birba saraya gtirilmi v lpaq vziyytd cansxc qonaq otann arpaysna uzadlmd; o, onu sonralar da el o vziyytd gnorta saat n aappaq inda, mitknin altnda lpaq bdniyl uzand yerd xatrlayrd. O, burda, mxtlif dvrlr yatan yzlrl qadn kimi bu yataa he bir istyi olamdan trln, lminal iirildiyindn, letargiya vziyytind olan v hmin yuxulu vziyytd yaad qadnlar kimi yatmd. Onda o, Letisiya Nasarenoya dymdi, qadn uzun mddt uaq heyrtiyl gzdn keirrk, bdninin bu qdr dyidiyin, bu bdnin, gmryn baraknda grdy qadn bdnin qtiyyn bnzmdiyin tccb eldi. Qadnn salar burulmu, bdninin bzi hisslri qrxlm, llrinin, ayaqlarnn drnaqlar qrmz lakla laklanm, dodaqlar, yanaqlar boyanm, kipriklrin srm kilmi, drisin crbcr triyyat vurulmudu dey, ondan sirli, cazibdar heyvan iyinin vzin, it kosmetika iylri glirdi. Btn bu kosmetika rty el bil onun lpaqln itirmidi - Heyvrlr hr eyi korlayblar, drd bir bax! O el hey Letisiyaya, onun narkotik yuxudan keyiyn zn, tdricn yuxu bataqlndan abalayb xmasna, oyanmasna baxr, onu, trafn tdricn grmyini mahid edirdi. Bu, mni dli edib alm bamdan xaran Letisiya Nasareno idi, ana! Letisiya is mitknin yngl duman iindn ona baxan da kimi donuq qocan grnd, qorxudan dik atld, bu anlalmaz, ar skutun vahimsindn dili tutuldu, he alna da glmdi ki, yann say, hakimiyytinin hdudu bilinmyn qoca, hmin an ondan daha ox qorxuya db. Qoca is hmin an zn, ilk df qadnla tmasda olduu lamtdar gndn daha tnha v kmksiz hiss elmy balamd, bir vaxtlar ayda - sgrlrin ylndiyi bir k qadnn imn yerd grnd ddy aqn vziyytdn betr gn dmd. Onda o, o qadn he mlli-bal grmmidi d, birc ssini eitmidi; qadnn, suyun altna girib-xdqca, ink kimi fnxrb tngimyini eidir, bdninin hdudsuz nhngliyini tsvvrnd canlandrr, qaranlqda onun tnha, sirrli gln eidir, immkdn uunan bdninin hzzini duyurdusa da, mharibd itirak edib artilleriya leytenant rtbsi almasna
104

baxmayaraq, qadn grmdiyindn, iflic vziyytd donub yerindc qalmd. Lakin ox kemmidi ki, mrnn axrnadk el-belc, bakir qalmaq qorxusu o biri qorxulara stn glmidi v o, ynindki pal-paltar, silah-sursat soyunmadan, qayl, corabl, ykl, silahl zn ayn iin atm, silah-sursatyla ayn ortasnda bir ss-ky qoparmd ki, qadn, vvl el znn elmidi ki, bu, yolu aydan ken hanssa atld, amma grnd ki, bu, cmi-cmltan aya dn, qorxaq, yazq bir kiidi, lini rhml ona uzadaraq, onu qaranlq skutun iiyl z ardnca apara-apara geriy qanrlb, qaranln iindn ana nvazii il ona: iynimdn brk yap, - demidi - yoxsa su aparar sni. z d barmaqlarnn ucunda dayanma, dizi st otur, rahat nfs al, yoxsa boularsan. O da onun dediyni elmidi; onda o, qadnn dediklrini uaq kimi yerin yetir-yetir, zlynd: Anam mnim Bendisyon Alvarado, bu qadnlara, zlrini hans an nec aparma, kii kimi olma kim yrdib? - dey fikirlirdi. O, bu fikirlrd ikn, qadn, onun ynindkilri dy n zruri olan, bu axnla zabl mbarizd is ona mane olan yalar soyundururdu; su xirtdyin atsa da, onu qorxudan, qadnn, qtranl sabun iyi vern bdni xilas edirdi. Sonra nec olmudusa, qadn, onun qaynn dymlrini adqca qfildn li, suyun iind frlm qurbaa kimi zn n is yek bir ey dymi v qadnn, vahimdn az qala ryi dayanmd, lini qorxu iind geriy kib ondan uzaqlam, aznn iind: Get anann yanna, qoy o sni ayrsna dyisin, yoxsa bu cr sn he ny yaramrsan! - dey-dey ondan uzaqlamd. ndi yen hmin o qorxu, blk ondan bir az da betri onu, Letisiya Nasarenonun bdnini grnd brmd v anlamd ki, bu qadnn rhmdil kmyi olamadan, he cr onun sirli sularnn qoynuna ba vura bilmyck. Odu ki, bu rhmdil kmyin intizarnda, qadnn stn dkayla rtb, qramafonda ona, bdbxt Delqadinann, gnahkar mhbbt haqda mahnsn, val yeyilndk oxutdururdu; o, Letisiya Nasarenonun yataq otandak gl vazlarna paradan dzldilmi yalan gllr qoyma mr etmidi, nki diri gllr, qadnn birc toxunuundan solurdu; o, Letisiyann hr ltaqlyla oynamaa raz idi, tki o, hmin o qaps bal otaqda lpaq vziyytd o qdr otursun ki, bu qoca, lakin imkanl adamn sevgilisi olmaqdan savay ayr lac olmadn anlasn. Letisiya is bunu hmin dqiq baa dd v mslni uzatmadan, mrlrini vermy balad: General, pncrni an havam atmr! Qoca bu mri yerin yetirn kimi, o dqiq ard glirdi: Balayn! Ay dz zm dr! Qoca itatl onun bu mrini d, o birilri d yerin yetirirdi v gndn-gn el bil daha itatkar olurdu; gnlrin bir gn is, ffaf yalar yaan gn, qoca rklnib, zn pallpaltarl Letisiyann yatana sald, qadna dyib-toxunmadan, yannda uzanb susdu. Belc, qadnla byr-byr uzana-uzana, uzun-uzad geclr keirdi, onun, get-ged isinn nfsini, bdninin sirli qorxusunu - vhi heyvan qoxusunu duydu. Arada bir, Letisiya yuxudan aylb onu yatanda grnd dik atlr: Gedin burdan, general! - dey stn mxrr, o, mdni surtd yataqdan drds d, qadn yuxuya gedn kimi, yenidn zn onun yanna salrd. Dz bir il o, belc Letisiyaya dyib-toxunmadan, yuxudan oyananda, onu z yannda grmy yrdirdi; qadn, bir mddt, hakimiyyt hzzlrini, min bir hyat sevincini onun bdnini seyr elmy dyin qocann qlbinin gizli arzularn anlaya bilmirdi.
105

Gnlrin bir gn nvbti ffaf yalar yaan gn, rkk qoca axr ki, yuxulu Letisiyayla tmasda olmaq qrarna gldi v bir vaxtlar eldiyi kimi, n vaxtsa bir k qadnnn imdiyi aya pal-paltarl girdiyi kimi, ynindkilri soyunmadan, niansz shra geyimind, qlnc qnnda, alvarnn cibind bir dst aar, sol taynda qzl mahmz parldayan sgr uzunboazlarnda zn Letisiyann yatana salb, qti hcuma kedi; Letisiya, vahim iind yuxudan dik atlb qocann qucandan xmaa aldsa da, onun qti inadn hiss edib biclikl yaxa qurtarma qrara ald. Yhr-qaynz xarn, general, yoxsa toqqalarnzla dm ksrsiz. Qoca lvazimatlarn xaranda, Letisiya ardn tlb eldi: Mahmznz an, general, yoxsa ulduzlar qoltuqlarm czar! Cibinizdki aarlar da xarn, onlar byrm dirnib. O da, qlncl qnn soyunmaq qrarna glmy ay vaxt getmsin baxmayaraq, onun btn tlblrini yerin yetirdi. Bunlar mni bour, general! - bir ay da freni soyunmana getdi. Bu dymlr adamn lap qlbini czr, general! Bu, Letisiya trfindn qsdl uzadlan, qocan qzblndirmdn, qarlql gztlr zrind qurulan uzunmddtli, tin, soyuq mharib idi v mharibnin sonunda Letisiyann ourlanmasnn nc ildnmnd axr ki, onlarn arasnda n is ba verdi, lakin n o, n d o biri baa d bilmdilr ki, ba vern n idi. Adi geclrin birind onun, tale xtlri olmayan yumaq ovuclar, rahibnin hanssa gizli qadn simlrin toxundu v Letisiya yuxudan, ehtirasdan titrd-titrd ayld, bdnin zli kimi sarlan vhi heyvan zndn uzaqladrma alna bel gtirmdi, birc yazq ssl: Uzunboazlarn soyun, yoxsa mnim holland dkalarm bulayarsan! - dedi. Sonra qoca onlar xardqca, ardn gtirdi: alvarn soyun, quran xar, hr eyini soyun, yoxsa sni hiss elmirm, hyatm mnim! V o, birdn-bir zn, bir vaxt anasnn onu o, anadan olan gn monastrn darvazas aznda, tirah gllrinin sayran yarpaqlar nnd doduu kimi - tam azad hiss eldi; sonra znd dy kznn gcn hiss edrk, birc hmly hr eyi alt-st edib, Letisiya Nasarenonun dilrinin, gmi dorunun crltsna bnzr crlts eidiln skut uurumunun dibin z st yxlb qald. Nasareno Letisiya!.. - Burda! V o, mnim salarmdan ikilli yapd ki, hmin o dibsiz burulanda mnim kimi, tk-tnha lb itmsin Lakin qoca, Letisiyan hmin o burulanda tmtk qoydu v unutdu, z d tk-tnha, frtlnn uzun-uzad, sulu saplar arasnda dolaa-dolaa, sarsntdan zl-zl, z-zn gz yalarnn or sularnda axtard: Anam mnim Bendisyon Alvarado, bu irin ziyyti dadmadan, bu qdr uzun mr nec yaamaq olard? Az qala barsaqlarnacan ilyn anlalmaz, zablirinli arlardan ban itir-itir, btn bdnini titrdn bu qzdrmann n olduunu, niy zn bu cr ba ksilmi heyvan kimi hiss eldiyini, bu ffaf rtkl yoran-dyin holland dkalarn bulayan ffaf cvhrin n olduunu, nhayt, hmin bu ffaf yal gn n ba verdiyini, bllur havann niy birdn-bir funtli iyl iylndiyini anlamadan, alayrd, siz anlamrdnz ki, sadc olaraq, qurtarmdnz, mnim generalm!..

106

Axama yaxn biz saraydan, iylnmi ink cmdklrini ydrdq, bu fantastik xarabalqda czi d olsa, n is sahmana oxar bir ey yarada bildik, amma yen tapdmz meyiti mvafiq grnn fsanvi hkmdar grnn salmaa qabiliyytimiz atmad; biz meyitin drisini balqtmizlyn baqla qadq, dnizin dibin batb qalan gmilrin stn rtn mamr qatna bnzr srkn rtyn birthr soya bildik, sonra onu qtran yayla yalayb duzlu mhlulda yuduq ki, rm lklri yoxa xsn, quzunlarn, meyitin znd oyub ad dlm-deiklr doldurulmu mumun stn quru niastayla pudraladq, yanaqlarna hray boya, dodaqlarna pomada kib, zn hyat rngi verdik, iibo gz oyuqlarna gzlr taxdqsa da, csdd, mumxalq nmayiin xarlmaq n zruri olan hkmdar simas yarada bilmdik. Bir yandan mhkmlr gedir, ilr oxunur, dvlt urasnn iclas zalnda, srlik despotizmin qalqlarna qar mbarizy, mumxalq birliyin, mrhumun qrmandan salamat xan mlkiyytin dnncn qorxunc qocann toxunulmaz mlak saylan n varsa, hamsnn azad surtd blnmsin sslyn arlar eidilirdi. Onun lm xbri, inadl kild gizldilmsin baxmayaraq, sehrli bir srtl gz qrpmnda lknin drd bir yanna yayld, bir vaxt vtndn didrgin gnlr geriy dndlr; uzunmddtli srgn illrind qarlql iddialarn unudan liberallar v konservatorlar, hakimiyyt iyi hl d burunlarndan getmmi ali rtbli generallar, axrnc mlki nazir, ba arxiyepiskop, bir szl, qoca despotun, qoz aacndan uzun stolunun arxasnda grmk istmdiyi camaat geriy qaytd, sonra hmin bu adamlar min cr tdbir tkmy baladlar ki, prezidentin lmn xalqa nec atdrsnlar ki, hay-ky qalxmasn, xalq ktllri kor-tbii surtd klr tklmsin. Nhayt, bu qrara gldilr ki, xbr, iki blleten klind xalqa atdrlsn: bir nmrli blletend prezidentin shhtinin ynglc pozulmas v onun, mhz bu sbbdn, bir sra rsmi ictimai tdbirlrd v audiensiyalarda xsn itirak ed bilmmsi aqlanrd; iki nmrli blletend deyilirdi ki, la hzrtlri, z yataq otandan, tbii bir sbb zndn qocalq zifliyindn xa bilmir. Hmin bu blletenlrin ardnca, brkl bir avqust gn, rnb gnnn sbh fqi hray rng brnn vaxt, kils znglrinin ssi hkmdarn lm xbrini elan etdis d, yen he kim onun lmn, lnin mhz o olduuna inana bilmdi. N idis, onun lm xbri bizi mhkm adrmd, funtli meyiti lqolumuzu keyitmidi, blk d biz ona gr bu gn dmdk ki, onda bu llam qocan vz ed bilck adamn kim ola bilcyini tsvvrmz bel gtir bilmirdik, ax o, xudbinliyindn, salnda zn davam semk haqqnda nyinki he fikirlmmidi, bu bard mumiyytl, eitmk bel istmirdi; qocalq hikksiyl, lmndn sonra olacaqlar mzakir etmkdn boyun qarr, llxsus da, dvlt aparat yeni, li beton binaya kndn v o, z iqamtgahnda tk-tnha qalandan bri bu bard sz dnd, yz bhanyl shbtin mvzusunu dyiirdi. O, orda, yuxunun ii il gzirmi kimi, tzklrin arasyla dolar, qzlgl kollarnn altnda, xstlikdn ox, qocalqdan ln korlardan, czamllardan v ifliclrdn savay kimsy mr vermy rk elmirdi. Amma el ki, sz yen davamdan, vtnin glck taleyindn drd, o dqiq trsliyi tutur, btn myynliklr qeyri-myynliy evrilir, btn cmllr mdrik bir uzaqgrnlikl mayit olunurdu. - Mndn sonra dnyada n ba
107

vercyi haqqnda fikirlmk, lmn z qdr qaranlq msldi! Sizin nyiniz lazmd ax? Ndn bel narahat olursunuz? Mn, bam yer qoyan kimi siyastilr yb bu andr lkni, bir vaxt bldklri kimi blcklr! Bax grrsiz, bu blm mrasimin keiilr d tklb glck, dvltlilr d zlrini yetirck v hr eyi apb talayacaqlar, kasblarasa yen d he n catmayacaq, onlarn gzran vvlkindn d pis olacaq. O bdbxtlrin taleyi beldi, ncis bec qpik vern taplsa, bu adamlar dalsz doulmaa balayacaqlar! El d olacaq, grrsiz! Sonra o, kimins, bir vaxt onun anhrtli dvrlrind dediyi klam misal gtirib, z-zn rixndl l salb glgl deyirdi ki, onu, lmndn sonra Yeruslimd, peymbrin mqbrsiyl yana yerldirmy zhmt kmsinlr, nki o, cmi c gn l qalacaq. Bir d, btn bu shbtlr bo cfngiyyatdr. Siz bu gn alasmaz grnn msllr, gn glck, hyata keck. Mn bdiym! Hqiqtn d o vaxtlar onun taleyi v xsiyyti il bal msllr he kim bhyl yanamrd. He nyi sbut elmk olmad kimi, he nyi rdd elmk d mmkn olmurdu. Biz htta, dqiq bil bilmirdik ki, bu, onun bdnidi, yoxsa yox. Biz, vtnimiz haqqnda, onun tarixini hat elyn tarixdn savay ayr bir tarix bilmirdik, onun, z istyin uyun yaratd Kainat llrinin dyiib, zamann zn bel, z istdiyi kild axmaa mcbur etdiyi vtndn savay, ayr bir vtn tanmrdq. Tarixin bu shiflri, lknin mnzrsiyl bir, onun xatirlr bulann lap emsind, yaddann dumanl, ucqar bir dngsind parlayb yox olurdu; o, bu xatirlrl sarayn iiyl mqsdsiz-filansz, daim alaqln yuva sald, birc df bel olsun, xobxtlik qlcm rtlamad dhlizlrl gzib dolar, yellncyin trafna qardal dni tk-tk toyuqlarn yedirdir, qulluqusunu lazmsz mrlrl rldir, gah limonad dolu stkan gznn qabanda ola-ola, buzlu limonad tlb edir, sonra ona barmann ucuyla bel toxunmur, gah hanssa stulu bir yerdn gtrb baqa bir yer qoydurur, sonra ksin, vvlki yerin gtirtdirirdi; - btn bu xrda ltaqlqlar, onun tamahkar hakimiyyt hrisliyi ocana atd son, miskin kmrlr idi; o, lkni, he n elmdn, mrg iind, uzaq uaqlq xatirlrind giclln-giclln idar edir, hrdn bir mrglrinin iind n is aydnlar, khn konstruktorun, hakimiyyt gldiyini qdrki dvrn hanssa detal onu mrgdn ayldr, bu nhg lky bu sonsuz tropik bitkilr, keilmz bataqlqlar, qdim, dibsiz uurumlar ahlna, bir vaxt csur ovularn, canavarlar yaln llrl tutduqlar yerlr nzr salr, Bax bel! deyrk, hadt barman azna soxub damana diry-diry fikr gedirdi. Sonra danrd ki, bir df - bir qaynar cm gnnn axam o, vvl klyin uultusunu eidrk, sonradan onun qrib qoxusunu kz iyini hiss edibmi v baxb grbm ki, sn dem bu, klk yox, gnn gnorta a gyn zn tutub, qabana xanlar dadb skn, zndn sonra mlpaq mnzrlr, aara-sra gy i qoya-qoya, yaxnlaan yirtk bulududu; yirtklrdn sonra Yer z, yarand gnn mnzrsini xatrladrd; o, bu flakti yax xatrlayrd, xoruzlarn ksik boazlarndan damc-damc yer szln qan xatrlayrd; o gn hmin o byk, qdim kndd bir qadn vfat elmidi; o, dfn mrasimind itirakn da yax xatrlayrd anasnn lindn tutaraq, crcndrla bzdilmi meyit uzadlan xryin ardnca ayayaln yeriyirdi, yirtklr is, el hey klk
108

kimi uuldaya-uuldaya bir ucdan uub glir, meyitin stn, saysz-hesabsz gllr kimi spilirdilr; - Bizim lk o vaxt bu vziyytd idi! Adamlar, llrini tabutsuz basdrrdlar, nki he nlri yox idi. O, bir df kimins artq istifad edib zn asd ipl, baqa birisinin znn asdnn da ahidi olmudu. Bu ip, knd meydannn tn ortasnda bitn aacn budandan asl vziyytd qalmd, ancaq o biri adam zn asandan sonra qrlb ona gr yer dmd ki, ip artq rmd, zn asan bdbxt is yer yxlb kilsy yollanan qadnlarn gz qarsnda n ata-ata rpnmaa, qadnlar qorxutmaa balamd. O, lmmidi. Onu, zn n n asmas il maraqlanmadan, dynkl dy-dy ayaa qalxmaa mcbur elmidilr. Bu, kim idis, qrib bir adam idi; qrib d o adam saylrd ki, onu yerli kilsy glnlr tanmasnlar. H, demk, onu dynkl dy-dy ayaa qaldrmdlar, ayaqlarna in qandallar vurub, qzmar gnin altna - yeddi klyin qovana, z kimi bdbxtlrin arasna atmdlar. Hmin o illr vziyyt bel idi, Allahn qdrti dvltdn stn olan o dvrlr hal-qzy bu cr idi! Hakimiyyt gln kimi, o, btn knd meydanlarndak aaclar kkndn ksmk mrini verdi ki, dar aaclar bazar gnlri camaat qorxutmasn, in qandallaryla aparlan ictimai ignclri lv eldi, tabutsuz dfnlri qadaan eldi, onun brqrar olacandan xbr vern o dvrlri xatrladan hr bir eyi qadaan eldi. Dalara dmir yolu kdirdi ki, heyvr qatrlarn ucbatndan ba vern qzalarn qaba birdflik alnsn, qhv plantasiyalarnda bal-maskaradlar keirmk n sahlr, otuz qatrn belind otuz royal gndrilnd ba vern bdbxt hadis bir d tkrarlanmasn. Bu qza haqqnda htta xaricd d ox yazrdlar v danrdlar, amma hadisnin sl mahiyytini ondan savay he kim bilmirdi; o da ona gr ki, hadis ba vern zaman birc o, tsadfn pncrdn boylanm v qarl zirvnin knarnda bdryib bir-birinin ardnca uurumun dibin yuvarlanan qatr karvann grmd. Bunu birc o grmd, uurumun dibin uan qatrlarn dhtli kinrtisini, royaln, karvann squtunu maiyt edn, gy gurultusuna bnzr akkordlarn birc o eitmidi; lknin yerd qalan hay-ky hvskarlar is gec-gndz, hl d da-ksyin st a toz duman dayanan uurumun trafnda vurnuxur, Avstriyadan gtiriln bu royallarn, hans mczyl tik-para olub uurumun dibin dalmasnn sbblrini aradrrdlar. Bu qzann ac mnzrsi, dill dey bilmdiyi ayr vaqiylr d dn-dn onun gzlri qarsnda canlanrd - kvrk xatirlri, bzi hyat lvhlri, yaxud qzdrmal vaxtlarnda eitdiyi hadislr. Blk d, ola bilsin, btn bunlar o n vaxtsa, siyasi v ictimai durunluq dvrlrind hzz alaala, syaht haqqnda oxuduu kitablarn shiflrind oxumu, bu kitablarda tsvir olunan qravrlri saatlarla beynin hkk elmidi?! Bir d ki, indi daha bunun n hmiyyti vard ki? Btn bunlar hqiqt idi, ya uydurma idi frqi n idi ki? Onsuz da zaman kedikc, hr ey hqiqt evrilck, hr hmiyytsiz ey nb ciddi hqiqt olacaq! - deyirdi v hqiqtn d, el bilirdi ki, onun sl uaql, uaqlq alar he d grndy qdr uzaqda - kvrk xatirlr bataqlnda, ink tzklrinin tstsndn yaranan v hmin dqiq d orda yoxa xan hanssa adda-budda, qrq-qrq assosiasiyalarda yox, el burdaca - onu hr gn saat ikidn drdcn gl-ikli talvarn altndak mktbli partasnn arxasnda oturdub oxuma yrdn yegan qanuni arvad Letisiya Nasarenonun
109

yannda keirmidi. Bu, qadnn byk cati idi; o, bu drslr btn rahiblik qabiliyytini, son gcn srf edirdi, qoca da onun bu sylrin, z nhng iradsinin gcyl, btn qldini v qabiliyytini tdris hsr etmkl, tknmz qocalq hvslsiyl cavab verirdi. Dnyada hr eyi unudub: Pncrnin nndki am aac yu-xu-lu ehin iin-ddir - dey, hccly-hccly z z ssini eitmdn, oxuyurdu; anasnn narahat qularnn ss-kyndn, onu mumiyytl, he kim eitmirdi, o da el hey ucadan oxuyurdu: Hin-du ma-z ban-ka-ya qoyur A-ta ql-ya-n tn-b-ki i-l dol-du-rur Se-si-li-ya pen-dir, ka-h, u-un-dur, xa-ma, do-nuz pi-yi, si-ynk, -kr sa-tr Sesiliya hr ey satr. - deyirdi v glrd, rahibnin ona, ibrtamiz ssl, uaqlara drs vern mllim dasyla syldiyi mtnin szlrini, mmalarn vzltsna uyun ritml oxuyur, sonra btn dnya, btn Yer z bu ss brnrd v bu hdudsuz, kdrli lkd mlum hqiqtlrdn savay, he bir ey qalmrd; gz dyn, l gln cmi bir ne ey gydki ay, qoyun v banan, don Viktorun kz, bir d Otiliyann gzl paltar qalrd Onun bu qirat drslri, shr-axam hr yerd, hr adamn qulann dibind sslnmy balayrd, portretlri kimi, hamn qarabaqara izlyirdi. Hollandiyann maliyy naziri, prezidentin rsmi qbulunda ba tutan shbtin igzar havasndan, z d bilmdn, ona gr azb xd ki, qaraqabaq qoca, ipk lckli linin hrktiyl nazirin szn ksrk, onu da zyl brabr: Mn ana-m se-virm s-ma-yl a-da-n ax-ta-rr-d Xanm po-mi-dor ye-yir-di - dey oxumaa mcbur eldi. Belc oxuya-oxuya, o, barman metronom kimi trpd-trpd, pauzalarn mddtini lr, bu rnb axamna veriln ev taprqlarn syl tkrarlayatkrarlaya, istyin nail olur - Hollandiyann tqdim eldiyi sndlrin dni vaxt uzadlrd. - Bu bard bir gn vaxt tapb shbt edrik, cnab nazir! Sbh tezdn qzlgl kollarnn altnda oyanan korlar, czaml, iflic xstlr, ibadt mrasimlrindki kimi oxuya-oxuya, onlar xan altndan keirn acql qocan grnd, mat-mttl qalrdlar: - Gylr sultanyam mn qanunu sevirm mn, bsirtli adamlar tnha shrada ulayar! Mayak hndr qaladr, iyla gmilri gecy yollayan qaladr! O, Letisiya Nasarenonun ona bx etdiyi bu gecikmi xobxtlikdn nln-nln, cmllrin hr birini df oxudu. Zamann z Letisiya Nasareno idi, - Mnim hyatm Letisiya Nasareno! Siestann brkl xrng iyi hopmu ar havasnda Letisiya Nasareno il byr-byr, trdn nmlnmi dkann stnd, elektrik ventilyatorlarnn, yarasa qanadna oxar prlri altnda uzanmaqdan savay ayr lzztli bir ey yox idi; Snin yanaqlarnn indan savay ayr iq yox idi, Letisiya, snin, totemik idollarn dn bnzr dlrinndn, yastdaban ayaqlarndan, fqtli sdfotu buda qoxuyan iyindn, bir d, bir vaxtlar, tnha bir sbh a dnyaya glib, bataqlq rntsnn iyini ciyrlrin kdiyin uzaq Antiqua adasnn canzn yanvar istisindn savay he n yox idi! Onlar, xsusi fxri qonaqlar n ayrlm yataq otana kilir, bel vaxtlar he kim onlara mane olmaa, otan qapsna bec metr yaxna getmy bel rk elmirdi. nki mn ox mulam mn oxuma v yazma yrnirm! Onu htta, knd camaatnn, Sar titrtmdn qrlb tklmsi xbriyl d, narahat elmy rk elmirdilr; o yrnirdi, ryinin dyntlri Letisiyann vhi heyvan iyindn hssaslab metronomun
110

zrblrinin ritmini tb keirdi, o yrnir v tkrar edirdi: Crtdan bir aya- st rqs e-dir! E-k d-yir-ma-na ge-dir! O-ti-li-ya yay-l--n ya-xa-la-yr! Yay-lq a hrfi il yazlr! Letisiya is bir qula onda, sevgi mllri zaman bulanm dkalar ydrr, onu ilq vannaya salr, tirli sabunla sabunlayb liflyir, sonra fqtli otlardan dmlnmi suya kir v onunla bir tkrarlayrd: x hrfi xor, xa, xrman v sair bu kimi szlrd vvld yazlr! Sonra o, onun ayaqlarnn quruyub qaxaclam qatlarn, qanmadan qzaran drisini kakao dnlrinin yayla yalayr, balaca krplri pudralayan kimi, ssqa yanaqlarn a tozla pudralaya-pudralaya, nvazil illlyir v: Bax, bu, Hollandiya maliyy nazirin gr! Al! Al! - deyirdi. Sonra Letisiya onu, gnahlarn yudurtmaq n, bir vaxt lkdn qovdurduu kils yanlarn geri qaytarmaa mcbur eldi; ax xstxanalarla, yetimxanalarla, digr Allaha yaxn yerlrl kims mul olmalyd?!.. bu yer atanda, bir mddt he bir ey alnmad, qoca ona kinli zn gstrib: He vaxt! -dedi. ctimaiyytin gz qarsnda bir df qbul olunmu qrar dyimy he kimin gc atmaz; lakin Letisiya, inadndan dnmdi, onu sevgi anlarnn n tngnfs dnglrind yaxalad, dil tutub: Birc bunu xahi elyirm snnn, hyatm mnim, birc bunu! Qoy bu zavall dindarlar z yerlrin qaytsnlar, ax, onlar he vaxt snin bir iin qarmayblar, he vaxt he bir iin burun soxmayblar! - dedi. O is hmiki hvslsiz ehtirasnda boula-boula: He vaxt, zizim, - deyirdi - ek vzin hindular minib gzn, ucuzlu muncuqlar qzl nariqerilr* v arrekadalara** dyin bu arvadazlarn geri qaytmasna icaz vermkdns, lrm! Buna cavab olaraq, Letisiya onun hvtli istklrini rdd edir, bdnin toxunmaa icaz vermir, inadla, dvltin musadir etdiyi kils mktblrinin ruhani idarlrin qaytarlmasn, kils mlkiyytindn sekvestrin gtrlmsini, kr zavodlarnn, kazarmaya evrilmi mbdlrin monastrlara qaytarlmasn xahi elmyin davam edirdi. Onda o, qtiyytl zn divara eviririb: Bu Allah quldurlarna, ne yzilliklr boyu lknin ciyrlrini yeyib skn bu quzunlara imkan vermkdns, snin bu sonsuz mhbbtinin lzztli zablarndan imtina elsm yaxd. He vaxt! Onlarn aya buralara dymyck! Lakin onlar geri qaytdlar, mnim generalm! Onlar lky sizin gizli mriniz sasn, n darsqal, gzgrnmz crlarla, gzdn-knldn uzaq limanlarda sakitc, gizlic dayana-dayana qaydrdlar. Letisiyann xahi eldiyi adamlarn, demk olar, hams geri qaydrd, onlara dyn zrr artqlamasyla dnilirdi, msadir olunmu mlak btn mlkiyyti kilsy qaytaranda, vtnda kbinlri v boanmalar haqqnda qanunlar lv edildi, mktbin kilsdn ayrlmas haqqnda qanun lv edildi. Bendisyon Alvaradonun mqddslr srasna daxil edilmsin etiraza qar cavab olaraq, qbul edilmi btn qrarlar lv edildi, Allah ona rhmt elsin! Sn daha n lazmd? Letisiya Nasarenoya is hl ox ey lazm idi, odu ki, gnlrin bir gn qocaya: Qulan qarnma qoy, dedi onda grrsn ki, qarnmda byyn uaq, ssin nec ss verir. Letisiya z d iindn, btnindn, dltraf bol sularn qoynunda yralanan cann ssindn qorxub diksindi. Snin qannd Letisiya dedi; onda qoca, eidn qulan onun qarnna diryib dinldi v krpnin
111

rk dyntlrini eitdi. Bizim gnahn vladd, - Letisiya dedi - gnah dolu sevgimizin vlad, bizim olumuz Emmanuel adlanacaq olumuz bu, mqdds add, onun alnnda, mnsub olduu sil-ncabtin iarsi parlayacaq, anasndan o, fdakarl, atasndan bykly mnimsyck, o da atas kimi, taleyin hkmyl, btn canl almin rhbri, aparc qvvsi olacaq, lakin gr atas mqdds altarn nnd, bu vaxtacan qadaal ey-irt, kafirlik saylan bu laqni qanunildirms, o, gylr trfindn lntlnib, bic doulan uaqlar srasnda, z vtni trfindn gzdn salnacaq! Onda o, yatan stndki naxl rty knara atb ayaa qalxd, nfsi, gmi sobasnn gurultusu kimi uuldaya-uuldaya, qzbl: He vaxt! dey rd lrm, evlnmrm! deyib nhng ayaqlarn dm boyu srtlyib xldada-xldada, gn-gndn yadlaan sarayn, Bendisyon Alvaradonun rsmi dfn matminin son gecsindn sonra xsusi ecazkarlqla vqlnn zallarndan kerk, gzdn itdi. Pncrdn matm prdlri almd dey, otaqlar gnin gur i brmd, dnizin nfsi iri dolmu, eyvanlarda gllr amd, ldn, hrbi marlarn ssi eidilirdi; btn bunlar, onun vermdiyi mrin rfin idi, bu mri o vermmidis d, bhsiz ki, bu, onun slubunda olan mr idi; mrd, onun tmkinli qtiyyti, slubu hiss olunurdu. Odu ki, o, mri qbul eldi. - Razyam! Sonra yen onun vermdiyi, lakin mtniyl razlad ayr bir mrl bal mbdlrin qaplar ald, monastrlar v qbristanlqlar mqdds atalarn ixtiyarna verildi, kils bayramlar v mqdds orucluq brpa edildi; aq pncrlrdn, ona dua edib diz kn camaatn xo ssi eidilirdi, onlar Allahn yerdki nmayndsinin lky qdm qoymas mnasibtiyl adyanalq edirdilr. Bu nmaynd, Letisiyann gstriiyl, gmilrdn birind gtirilirdi; bu, Letisiyann yataq otanda birdnbir alna glib, zbana qbul eldiyi v camaatn gz qarsnda hrmtini itirmmk n, rsmi surtd tsdiq etmy mcbur olduu qrarlardan biri idi. Letisiya, onun, pncrdn gizli tcbl mahid etdiyi ucsuz-bucaqsz dindarlar izdihamnn tkanverici qvvsi idi; bu izdiham, say etibaryla Bendisyon Alvaradonun kln sitayi etmk n, bir vaxt klr xan fanatiklr ordusundan qat-qat ox idi. Bendisyon Alvarado xatirsi hr cr sullarla mhv edilirdi; hmin bu mminlr ktlsi Bendisyon Alvaradonun kln, quruyub rm glinlik fatasnn ovuntularn kly verirdilr, ad yazlm qbirst lvh trs zn evrilib srdabnin z trfin divara hkk edildi ki, bu yerlrd mr boyu boz qular qu quuna evirmkdn tr fras lindn dmyn mrhum qu alverisini yada sala biln bir iz qalmasn. - V btn bunlar snin mrinl, snin istyinl ba verdi ki, ayr bir qadnn xatirsi, snin mn olan sevgin klg sala bilmsin, mnim drdim, Letisiya Nasareno, it qz! Letisiya onu el bir ya hddind dyidirmiidi ki, bu yada insan dyimk mmkn deyildi, bel yada insan yalnz lm dyidir bilrdi; evlnmkdn yz bhan il boyun qarb, uaq ltaqlyla dediyi: lrm - evlnmrm shbtini is Letisiya yataqdaca, irin sevgi dqiqlri rzind usta fndlrl kkndn ksmidi, stlik, onu, tz quraq taxmaa mcbur elmidi, yoxsa, qoca, qara quzunun drisind azm znqrovu kimi yelln-yelln qalmd; O, onu, bir vaxt gzllik kralialaryla vals oynad lakl uzunboazlar geymy, lncn ali hakimiyyt simvolu kimi taxmaa mhkum olduu qzl mahmz, uzunboazn
112

sol tayna keirmy, Byk Admiraln ona xsn balad, qzl saplarla, baftayla ilnmi epoletli ar kitelini - gn zn xmad uzun illrdn bri, prezident karetinin pncrsind drin fikirlr qrq olmu profilinin, qmli baxnn, ipk lckli linin hznl hrkti gz qrpmnda grnn vaxtlardan bri geymdiyi kitelini geymy, kii tri vurmaa, dy qlncn, btn ordenmedallarn, Roma Papasnn, msadir edilmi kils mlaknn geri qaytarlmasna gr onu tltif etdiyi Tanr Drgah ordenini, kavaler lentini taxmaa mcbur eldi. - Sn mni lap bayram yemii kimi bzdin! Sbh tezdn hmin bu grkmd Letisiya onu, tmtkc, mayitsiz-ahidsiz, tl fatasnn duman iind, yeddi aylq biabr qarnn ikimrtbli ktan tumannn gips tkr kimi kobud, qaln alt v srkn st tumann altnda gizld-gizld, mum amlarn v pncrlr boyu solan portaal budaqlarnn qarndan, qlyanalt iyi vern ala-qaranlq iclas zalna apard. Onlar, bdheybt zaln drd bir trfindn, usanmadan alxalanb uuldayan ucsuz-bucaqsz adam dnizinin sahilind don vurmu kimi key vziyytd, tr iind yana dayanmdlar. Zaln btn giri-xlar bal idi, pncrlr, dvlt gerbli qaln prdlrl tutulmudu; - zal, lm qoxusu saan, anlalmaz, l bir mrasim onlarn kbin mrasimin hazrlard; bu mrasim, dvlt sirri kimi gizlin saxlanlmal, dnyada birc adam bel bu haqda bir ey bilmmliydi. Letisiya, havaszlqdan boulur, btninin qaranlq sularnda zn krpsinin sbrsiz tpiklrindn ziyyt kirdi. - bu, onun krpsi idi, onun olu idi. - Ax sn zn istyirdin ki, olun olsun! Bu da olan! Tntnli geyimli arxiyepiskopun, harasndan xd mlum olmayan asta ssiyl Allahn rfin oxuduu dualar dhlizlr boyu mrglyn qarovululara bel gedib atmrd., Zhmli qocaya: - Sn, Letisiya Mersedes Mariya Nasareno il evlnmy razsanm? - sualn verrkn, az qala ryi dayanan arxiyepiskopun qorxusu, ana btninin drin sularnda azm dalcn qorxusu qdr anlalmaz v qaranlq idi. Bu vaxta qdr he kimin ona bu sual vermy csarti atmazd. Nec yni, o, kimis zn arvad elmy razdrm?! He vaxt he kim ona bel bir sual ver bilmzdi! Cavabnda o, gzn ynglc qrpb: Razyam! - dedi v ryinin dyntsndn sinsind trpnn orden-medallarn cingiltisi eidildi. Razyam! sz yenilmz qrurla sslndi v el hmin an Letisiya Nasarenonun btnindki krp dltraf sularda z istiqamtini myynldirib ia sar yn ald. Letisiya, ardan qat olub tngiy-tngiy: lahi, prvrdigara, snin mqdds qanunlarn, z hvtini doyurmaqla yerin yetirn sadiq rahhibni hv et! Snin czan qbul edirm, ilahi! - dey, anaq smklrinin crltsn gizlmk n, naxl paltarn crb skd v ikilayl tumannn dolandan, z yarmq bicini kib xartd. Krp, tz doulmu buzov lsnd, el buzov kimi d kmksiz idi. Letisiya krpni lin alb yuxar qaldrd, onu rngbrng altarn zif inda gzdn keirib olan ua olduunu dqiqldirdi. Siz nec istmidiniz, mnim generalm olan! Bu mqdds, Emmanuel ad damal olacaq, lakin he bir mli il Allahn adna rf gtir bilmyck bu krp, limsiz bir olan ua idi; atas onu, qurbanlq dann stn qoyub gbyini z qlncyla ksrk, yegan qanuni olu elan etdi v hmin gndn bri uaq, btn hquqlar onun ixtiyarna verilmi diviziya general tyin edildi. - Onu xa suyuna saln, mqdds ata!
113

Bu qrib hadis, qdm qoyan yeni dvrn mqddimsin evrildi, dhtli, ar dvrlrin balanc oldu. O dvrlr camaatn yadnda, klrin, hl shrin gz almamdan, xsusi karton lvhlrl dvry alnmasyla qalmd; ordu, bazar alverilrini tfnglrin qundayla o ba-bu baa qova-qova, hay-ky sala-sala, camaatn gznn odunu alrdlar ki, ham pncr v eyvanlarn kip balasnlar; he kim, klrdn gll kimi tn, qzl dstkli limuzini grmmliydi; damlarda, bacalarda hanssa tsadf zndn gizlnib orun-orun aa boylanmaq nsib olanlarsa, klrdn yel kimi vyldayan hkmt limuzinini, prezidentin xsi limuzinini mann iind, banda, knarlar gll fetr lyapa, boaznda bir djn tlk drisi oturan balacaboy rahibni grrdlr; grmmiin olu oldu, gnorta raq yandrd! Biz, hr rnb, shr tezdn, bazarn gircyind mandan db, balaca generaln lindn tutaraq, bir dst sgrin mayiti il bazara girn Letisiyan grrdk; o illr uan ya ancaq olard, hm d uaq o qdr arq v limsiz idi ki, olandan ox, qzl saplarla ilnmi hrbi mundir geyimli qza oxayrd; mundir uan ynin el kip otururdu, el bil o, el mundird doulmudu; bu mundiri o, di yeri tz-tz yarlandan Letisiya onu arabada, atasnn tmsil etdiyi rsmi mrasimlr gtirndn, anasnn qucanda otura-otura, z ordusuna tamaa elmy balayandan bri geyirdi; bu forma, hndbol oyunlarnn sonunda camaatn, gnc generaln rfin sslndirdiyi alqlar altnda, anasnn llri st gylr qaldrld vaxtlardan onun ynind idi; hmin bu formada o, milli bayram mnasibtil keiriln paradda, st aq avtomobild otura-otura, anasnn dn mirdi; Letisiya, camaatn, sddn frlnmi dn buzov kimi tpiln krp general oxmnal baxlarla sz-sz, bir-birin gz vurmasna qtiyyn mhl qoymurdu; diplomatik qbullarda is uaq, artq he kimin kmyin ehtiyac olmad vaxtlardan itirak etmy balamd; bu qbullara o, tkc hrbi mundir geymkl kifaytlnmir, atasnn mcrsndn z zvqn uyun sediyi dy medallarn da sinsin taxrd; bu, qrib tbitli, ciddi bir olan idi, artq alt yanda, cmiyyt iind zn lazmi sviyyd apara bilirdi, byk adamlarla, brabr trf mqabili kimi, ampan vzin, meyv irsindn qurtum-qurtum i-i, shbt edirdi; qribdi ki, o, adamlarla mnasibtd ox mdni v qlql idi, bu keyfiyytlri kimdn qazand mlum deyildi; dzd, bzn el d olurdu ki, qbul mrasiminin ab-havas, qara buludlarla dolmu kimi tutulur zaval vlihd snmy balayr v yuxulayrd. Onda sanki zaman dayanr, shbtlr, cmlnin yarsndn qrlb havadan asl qalr, hrktlr donur v kimins: Sakit, balaca general yuxuya gedib! - deyn asta plts eidilirdi; sonra adyutant onu, mzmmt dolu tbssmn yelpiclrinin arxasnda gizld-gizld: Biabrlq! la hzrtlrin gzndn iraq! - deyn rsmiyytprst xanmlar v sall casuslar ynan yara-yara otana aparrd; general is beynin yeritmidi ki, guya bunlardan xbrsizdi, htta z-zn inandrmd ki, ona, yzlrl bic uan arasndan seib yegan olu elan eldiyi bu balaca uan hoqqalarna fikir vermk dzgn deyil, bel xrda mit msllrin mhl qoymaq, Letisiya Nasarenonun saysz-hesabsz iddialarna mhl qoymaq kimi bir eydi. H, demk, rnb gnlrinin sbh a o, z oyuncaq generalnn lindn tutaraq, bir sr kazarma abaz v sgr formas geymi baksn quldurlarn mayiti il hr
114

bazarna glirdi. Bu adamlar, sbhn kal fqlri altnda canl adamlardan ox, l ruhlara oxayr, gnin, Qraib dnizinin sonsuz sthi zrind yaratd ani, sehrli mnzr qdr gzlnilmz tsir balayrdlar; onlar, bellrincn limann funtli sularna girir, ordan birba bu ticart limanna, Martinikidn gl-ik, Paramaribodan zncfil gtirib gln kili yelknli gmilr soxulub, onlar tarmar edirdilr; qabaqlarna xan hr ksi talayb soyur, gzlrin dyn hr bir eyi hcumla l keirirdilr; balqlarn ovunu llrindn alrdlar; htta satdq donuzlara yem vzi veriln tullant balqlar bel qamarlayrdlar; donuzlar tfngin qundayla dyr, bir vaxt qullarn kisi lldy Nuh yyamndan qalan, lakin hl d ilyn trzilrin iinl ylm tullant balqlar da ydrrdlar; hmin bu trzid, onun hakimiyytin qdrki qdim dvrlrd, Seneqaldan gtiriln ilahi gzlliy malik qul qadnlar v onlarn arlnda qzl llrd. Onlar hr eyi skb talan eldilr, mnim generalm! Bunlar yirtkdn d qorxulu hratd! Qoca, gnbgn yetiib sulana-sulana, nvbsini gzlyn bu shbti, hmin o rnbdn sonra amad; bu shbt, o biri rnbdn sonra da almad; Letisiya, xsn onun elmy csart elmdiklrini elyndn sonra da. Letisiya boynundak tlknn parldayan gzlrin hrn bir sr k itlrinin mayiti il zn qu v trvz satlan pitaxtalarn arasna salr, hrmy mhl qoymadan, dal yeriiyl ticart zalnn nhng araksmlri il, bdii tsvirlrl ilnmi dmir stunlarn arasyla, sar dn dzldilmi nhng yarpaqlarn v dmir budaqlarn, hray dn tklm nhng almalarn, mavi dn tklm, ii fsanvi bitki sltntiyl dolu bolluq buynuzlarnn altyla gzmyin davam edirdi. O, n irli, yemli meyvlri, n tz, travtli trvzlri seib gtrrds d, li dyn meyv o dqiq z tzliyini, travtini, gzlliyini itirib solurdu; bu, onun linin qrib, namlum xsusiyyti idi toxunduu hr bir eyi mhv edib korlamaq. Onun ani toxunmasndan, tz, isti rk quruyub kiflnirdi, barmandak nian zynn qzl is qaralrd. Lakin, o, bu xsusiyytini he cr boynuna almaq istmir, bazar alverilriyl mbahis edib hay-ky salrd ki, guya onlar tz mallarn gizldib, qsdn pislrini, rklrini ona sryrlar. Bu eybcr manqolar ancaq donuzlara yedirtmk olar! Frldaqlar! Auyamalarn* mn el soxudururlar, el bil mn kar-zadam, bunun, dk musiqii kimi z-zn cingildmyini eitmirm! Bir qdr sonra bazarn o biri bandan onun ayr rts glirdi: Guya indi, bu mal tidi? Qancqlar! Bu, ii qurd basm tzkdi, tzk! Baxan kimi, grnr ki, bu qaban qabralar yox, xoleradan gbrmi eyin smklridi, it qzlar! O, belc, qoltuu znbilli abazlaryla, li vedrli sgrlriyl drd bir yan apb-taladqca, dil boaza qoymur, ssi batanacan uluyurdu. Letisiyann bu quldursaya rtlar, ahzad Edvard adasnn qar basm tlk yuvasnn iyini hl d znd saxlayan boynundak tlk drilrin qsqran itlrin hrndn daha trpdn, sylri, danan tutuquularn, sahiblrinin byk mmnuniyytl Letisiyann zn demk istdiklri, lakin he cr dey bilmdiklri sylri mnimsyn qrmz quakamayalarn sylrindn daha qliz v kobud idi. Onlar lzztl Letisiyann zn: Oru Letisiya, fahi-rahib! - deyib rrdlar. Hmin bu szlri, bazarn qllsi altndak dmir stunlarda, tozlu yarpaqlarn
115

stnd oturan tutuquular rrd; burda onlar, bazarn iin dn quldursaya axnamadan, hr rnbnin sbh a tkrar olunan bukanyer sambapalosundan** ox-ox yuxarda - latmaz bir yerd otururdular; btn bu mnzr, ssi gn-gndn mlayimlib mehribanlaan, hrktlri bidikc, oyuncaq qlncn zorla da olsa, arxasnca sry-sry, zn kiiy oxatmaa alan, l boyda oyuncaq generaln uaqlq dvrnn n yaddaqalan lamti idi. Uaq, btn bu soyunuluun ba verdiyi bazar qalmaqalna tam sakit v laqeyd idi, zn, anasnn yrtdiyi kimi, alicnab kkdn hesab olunmas n qrur v lyaqtl aparrd; Letisiya is, balarna al-lvan paradan alma sarm, dinmz, qarabuday qarlarn gz qarsnda hyasz lr kimi n pis k sylrini i salb, hamn bazarn irkabna salb-xarrd; qarlar, onun yeddimrtbli sylrin dinmzc qulaq asr, bu biabr talan laqeyd zlrl, mqdds simalarn portretlrindki tk, gzlrini bel qrpmadan, zlrini yelpiclriyl yelly-yelly mahid edirdilr; adama el glirdi, onlar nfs bel almrlar; sonu, Letisiya Nasarenonun, balaca generaln lindn tutaraq, sablrinin mayiti il, quduz itlri yara-yara: Hesab dvlt gndrrsiz, hams dnilck! - dey-dey, xa sar addmlamasyla bitn btn bu biabrl, bu abrsz soyunuluu sakitc qbul etmk n btn bu ba vernlr, tnbki yarpana bklm koka yarpann mstedici krlrini azlarnn iind eyny-eyny baxr, ilrini gz dymdn, ynglc kib: lahi! gr btn bunlar general bilsydi!?.. Ka he olmasa, ucundan-qulandan ona atdraydlar! - deyirdilr. Zavall qarlar el bilirdilr ki, general, az qala btn dnyann bildiyi bu biabrlqdan xbrsizdi, arvad Letisiya Nasarenonun hindu pitaxtalarndan, eybcr qu-quularndan tutmu, balqqulandan ylm rivli gzglrcn, mrcan klqablaracan, rblrin dkanndan, matm lentlri n nzrd tutulmu taftan, ticart ksind, k zrgrlrinin pitaxtalarndan qzl balq, yumulu yumruq qurululu amuletli, qzl boyunbalar rpdrdn bilmir; yazq zrgrlrin lindn is, Letisiyann zn: Sn, boynundak o tlklrdn d betrsn. - demkdn savay ayr bir ey glmirdi. O, ac gzlrin dyn hr eyi qamarlayr, rahiblik hyatndan mnimsdiyi yegan xasiyytini - pis, sviyysiz zvqn v lazm oldu-olmad, dilnmk ehtiyacn belc tmin edirdi. Frq birc burasndayd ki, gr bir vaxtlar o, vitse-kraln, jasmin qoxuyan kvartalnn girilrind dilnrk, xrda-xuru yrdsa, indi nhng hrbi furqonlar, xouna gln qiymtli yalarla doldurub, haqq-hesabn hkmt gndrilmsi bhansiyl aradan xrd. Bu, pul hesabnn, Allahn zn tqdim olunmasna oxar bir ey idi, nki artq oxdannan bri idi, lkd bir kims dqiq bil bilmirdi ki, bu trflrd mumiyytl, dvlt adnda bir ey var, yoxsa grnnlr, onun klgsidi. Biz, de Armas meydannn qarsndak tplikdn qala divarlarn grrdk; bir vaxt tarixi nitqlrin sslndiyi, naxl prdli pncrlri v gl vazlaryla mhur eyvanlar olan hakimiyyt evini grrdk. Geclr bu bina, gy znd zn gmiy bnzyirdi v ninki, hrin istniln kncndn dnizin yeddi minlik msafsindn grnrd; bu bina, sasn, mhur air Ruben Darionun lky glii mnasibti il a rngl rnglnib, drd bir yanndan ar kimi dyirmi fonarlarla iqlandrlandan bri gz
116

arpmaa balamd. Lakin, btn bunlar da cm halda yen bizi, prezidentin, hmin bu a divarlarn arasnda, hmin bu hkmt evind yaadna inandra bilmirdi. ksin, bizim limizd dqiq sasmz vard, bel gman edk ki, btn bunlar, vur-tut gzdn prd asmaqd; hrb mannn, prezidentin qocalqdan mistisizm almin qrq olmas, ictimai tdbirlrdn, ylnclrdn uzaqlamas, znn z zrin epitimya* qoymas, mrnn son gnlrind btn qabiliyytlrini itirdiyini gizltmsi, ruhunu drvi basyla sakitldirrk, cann yz cr dmir avadanlqlarla rahatlamas bard sz-sbtlr son qoymas n normal hyat bard tamaa dzltmsi idi; hm d danrdlar ki, o, tk bir qara rk v quyu suyuyla dolanr, yataq hzzlrini is, biskay monastrlarnn, drvi bas geymi lpaq xidmtilri dyir; deyirdilr, o, belc, zorla cinsi laqy girdiyi bir qadna gr, birc Allahn kmkliyi il hl btn ali ordenlri ala bilmyn bu rahibnin ondan uaq domann gnahn yuyanacan, bu vziyytd d qalacaq. Lakin btn bu sz-shbtlr, shbt olaraq da qalr, hr ey, z vvlki qaydasnda - onun hdudsuz kdr sltntind olduu kimi, yen z yoluyla davam etmkdydi, nki hakimiyytin aarlar hl d Letisiya Nasarenonun lindydi v o, pul hesablarnn dvlt trfindn dnilcyini bildirnd, onu da bildirmyi unutmurdu ki, bu, xsn prezidentin z arzusudu. Hesab hkumt dyck! - ilk gnlr bu ifad azca da olsa, mid i yaradrdsa, gnlr tdkc, z dyrini, ciddiliyini itirirdi: Hesab hkumt dyck! Hadislr bu minvalla davam etmyindydi ki, uzun-uzad illrdn sonra gnlrin bir gn, csartli kreditorlar, llrind amandanlar, zlrini prezident saraynn qbul blmsin yetirdilr. n qribsi o idi ki, biz n h, n d yox deyn olmad. Nvbti bizi, ox qanacaql v cavan bir zabit oturmu ycam qbul otana trd, orda zabit z nvbsind, biz glr zl qhv tklif etdi: Prezidentin z mhsulundad, cnablar! Bundan sonra o, biz, pncrlri dmir rivli, tavanlar ventilyatorlu, gur iql, a kabinetlri gstrdi; bu kabinetlr el tmiz, el iql idi, hr ey o qdr saf v insanprvr idi ki, bizlrdn hr birimiz zmz itir-itir biri-birimizdn: Bs deyiln o rk hakimiyyt havas han? z ilri il tlsmdn, sakitc mul olan bu ipk kynkli mmurlar, bu mlayim adamlar nec qddar v simic ola bilrlr ax? dey soruduq. Cavan zabit is bizi hey saray otaqlaryla gzdirirdi; o bizi, Letisiya Nasarenonun, sbh ehi v shrin tmiz havas, kor v iflic xstlrin funtindn korlanmasn dey, dibindn ksiln qzlgl kollaryla bznmi iri hyt apard v biz, bir vaxt knizlrin yaadqlar hinbnzr baraklar gstrdi pas atm tiki manlarn, hrmxana sakinlrinin iki-iki, bzn - yatd kazarma arpaylarn gstrdi v izah eldi ki, bu qfsbnzr biabr barak skb, yerind kiik kils tikcklr; o, biz prezident saraynn n mqdds yerini gnorta gninin indan qzl rng alan diri gllrdn hrlm talvarn altnda dayanan, yal taxtalardan ylm stolu, prezidentin, Letisiya Nasareno v oluyla - bu stolun arxasnda oturmaa ixtiyarlar atan yegan adamlarla tzc nahar eldiyi yeri gstrdi; fsanvi seyban prezidentin, siestann n brkl saatlarn, ikirngli paradan tikilmi milli bayran klgsind keirdiyi yellncyi, sd fermasn, pendir dzldiln dzgahlar gstrdi; biz, prezidentin,
117

hr shr sd samna nzart etmk n gldiyi yolla geriy qaydanda is cavan zabit ayaq saxlayaraq, paln iind qalan uzunboaz kmnin izini gstrib: Baxn, bu, onun izidir! - dedi. V biz, nhng kmnin izin baxabaxa, yerimizdc donub qaldq. Bu izdn mhtmlik v zmt duyulurdu; bu, tnhala yrn bbirin, hkmranl izi idi; bu iz baxdqca, bizim hr birimiz zmz, prezidentin zndn ox, ecazkar hakimiyyt havasnn biz mlum olmayan gizli sirlrinin yaxnlnda hiss etdik v hr ey onunla bitdi ki, yksk rtbli hrbilr, ali komandanln, dvltin, nhayt, prezidentin znn hquqlarndan daha byk imtiyazlara malik olan zndnraz, yekxana qadna qar syana qalxd. hrtdn ba gicllnn, zndn sni surtd kralia dzldn Letisiya Nasareno hddini o qdr ad ki, axrda ba qrargah daha dz bilmyib, bizlrdn birini la hzrtlrin yaxnlna buraxmaa mcbur oldu: Yalnz bir adam, - biz dedilr, - qoy, o, generaln kryi arxasnda ba vernlr bard, he olmasa, ucundan-qulandan da olsa, bir aray versin. - Msl d bax, bel alnd ki, mn onu grdm. O, z qar kimi aappaq otanda tk idi. Divarlardan cins ingilis atlarnn qravrlri aslmd. O, yumaq kresloda sykncy ehmalca syknmi vziyytd oturmudu, bann st ventilyator prlri hrlnirdi. O, orden-medalsz, brnc dymli, a, zik, ktan formadayd, ipk lckli li, stnd ct eyni qzl rivli eynkdn savay he n olmayan yaz stolunun zrind idi. Kryinin arxasnda, ii insan drisin bnzr cilidli, tozlu mhasibat kitablaryla dolu rflr vard; sa trfind, dmir tor vurulmu aq pncrdn btn hr, dniz qdr birc qu grnmyn buludsuz, aq sma grnrd. Mn zm ox yngl hiss edirdim, nki onun, shablrin nisbtd, ox sad grkmi vard; portretlrindkindn frqli olaraq, ev grkmind idi, blk d buna gr ona ryim ard; ona aid olan hr bir ey nimda v qoca idi; o z is arsiz xstlikdn zlm xstlr kimi o qdr zif idi ki, ylin demy bel, gc atmad v o, ipk lckli linin hrkti il mn oturma tklif etdi v harasa knara baxa-baxa, nfsindn gln amonyak iyi kabinetin iini doldura-doldura, ar xlt il nfs ala-ala, mni dinlmy balad; sonra uzun mddt pul sndlrini gzdn keirdi. Abstrakt tfkkr ona yad olduu n mn, mktb drsliklrind kediklrimdn istifad edrk, bu kazlarda ndn yazldn sad szlrl ona izah etdim. Mn ondan baladm ki, Letisiya Nasarenonun borca gtrdy taftann uzunluu, burdan Santa Mariya-del-Altaracan gedib-qaytmaq qdrdir, yni yz doxsan dniz milindn ox; onda o: Aha - dedi; ed dedi, el bil bu sz z-zn dedi. Szm onunla bitirdim ki, Letisiyann borclar, sizin, la hzrtlrinin gztini nzr alsaq, son on ild lotereya oyununun alt n byk uduuna brabrdir. Onda o, yen: Aha - dedi v ancaq onda gz gzm satad. Onun gznd eynk yox idi v mn grdm ki, onun gzlri rkk v qmlidi, dananda is ssi el qrib xrd, el bil sinsind fisqarmon alnrd. Sizin gtirdiyiniz dlillr inandrc v daltlidir! - o dedi. Bli, o dvrlr o, mhz bel idi; Letisiya Nasareno onu istdiyi kimi dyiib, Da dvrndn qalan vhi Bendisyon Alvaradonun maara trbiysini canndan xartd dvrlr, onu yalnz bu sviyyd grmk olard. Letisiya ona, sfr arxasnda yox, ayaq st yeriy-yeriy, bir lind kasa, o biri lind qaq, dala118

qabaa var-gl ely-ely, nahar etmk adtini trgitmidi, indi onlar lkd, ikli sarmaqlardan hrlm talvarn altndak ba stolunun arxasnda nahar edirdilr; nahar vaxt o, uaqla zbz otururdu, Letisiya z is byrd oturub hr ikisin sem dalar, yemyin bdn daha ox fayda vermsi n xsusi qbul qaydalarn yrdirdi; Letisiya onlara, stol arxasnda dzgn vziyytd kryi stulun sykncyin sykyib oturma, ngli sol, ba sa ld tutma, tikni dzgn eynmk qaydasn ban dik tutaraq, azn amadan on be df bir ovurdunda, on be df o biri ovurdunda eynmyi yrdirdi v rinin, arada bir btn bunlarn kazarma intizamna oxadn demsin qtiyyn mhl qoymurdu. Nahardan sonra Letisiya onu, rsmi dvlt xbrlrini xsusi tsisisi v fxri redaktoru xsn z olduu qzeti oxumaa mcbur edirdi. Letisiya bu qzeti ona nahardan sonra, pationun nhng artrmasnda, klgdki yellnckd uzanb mrglmk istyn vaxt oxutdururdu. - Dvlt bas, dnyada ba vern btn hadislrdn xbrdar olmald. Letisiya qzl rivli eynyini onun burnuna taxr v o, z xbrlr mjdisinin, iirdilmi sulu cmllrl dolu shiflrin yola dzlirdi; Letisiya, olunun idman mllri il mul olur, monastrda yrndiyi top-top oyununu uaa yrdir, la hzrtlri is bel mqamlar qzetlrd nr olunmu qdim foto-killrini nzrdn keirirdi; bu killr o qdr qdim idi ki, oxunda o, z-zn oxamrd, el bil n vaxtsa, lap oxdannan onun vzin lm kiz tay idi; kometann gliindn bu yana, birc iclasn keirilmdiyi, ken rnb is nazirlr urasnn iclasnda sdrlik etdiyi zaman kiln klin baxr, burnunu az qala, stirlr diry-diry, yksk rtbli nazirlrin, onun adndan yazdqlar aforizmlrl, tarixi fikirlriyl tan olur, sonra tutqun avqust gnnn istisindn zl-zl: Bu n zay qzetdi, lnt eytana! Bu yazq camaat bunu nec oxuyur?! - dey-dey, siestann boanaq havasnda yuxuya gedir, hr bel duzsuz qiratdn beynind azca da olsa, n is qalrd v hmin o czi olan n is, onun beynind yeni ideyalarn yaranmasna tkan verirdi, onda o, qsa, dayaz yuxusundan aylb Letisiya Nasareno vasitsi il z nazirlrin mxtlif taprqlar gndrirdi; nazirlr d z nvblrind, onun fikirlrini, bu xanmn dediklri sasnda myynldirmy chd edrk, cavablarn el Letisiya vasitsi il verirdilr. nki mnim rmmalm sn idin, birc sn mnim fikirlrimi oxuya bilirdin, demk istdiyimi dey bilirdin, mnim n qliz fikirlrimi yalnz sn nizamlaya bilirdin, sn, mnim ssim idin, mnim urum v qvvm idin, sn - mnim, dnyann drd bir yandan daim stm odlu axnla yeriyn sonsuz uultu iind lazm olanlar eidn n iti qulam idin. O, bel deyirdi, slin qalanda is, bhrlnib istiqamtlndiyi n etibarl xbrlr mnbyi mumi saray tualetlrinin divarlarnda yazlan anonim xbrlr idi; bu informasiyalardan o, he kimin, Htta Letisiya, snin znn bel, demy crt elmdiyi hqiqtlri yrnirdi; o bu informasiyalar sbh tezdn, inklrin shr samndan sonra, gndz nvbtilri onlar divarlardan yuyanacan oxuyur v tualetlrin divarlarn hr gn aartdrma mr edirdi ki, he kim z qlbinin irkabn, iinin acn byaz divarlara tkmy heyfslnmsin; hmin bu imzasz mktublardan o, z zabitlrinin drdlrini yrnir, onun kmyi il yksk rtby atb z dnnlri, ryind ona nifrt ednlri birc-birc tanmaa balayr v mhz belc, insan qlblrinin gizli gulrin ba vurduqca, zn tam qvvtli
119

hiss edirdi; bu qlblr o, ox asanca, ifa gzglrin tualetlrin divarna boylandqca, ba vururdu. O dvrlr o, uzun-uzad illr bundan vvl trgitdiyi mahnlarn yenidn oxumaa balad; yen mitknin duman iind Letisiya Nasarenonun, lpnin vurub dayaza atd balina cmdyin bnzr bdnini nzrdn keir-kemr: Di oyan, Letisiya, mnim qlbimd artq shrdir! Hyat davam edir! Dniz sahilini sallayr! - oxuyurdu. Hyat belc davam edir, Letisiya Nasarenonun birc bo bir eydn savay shrlr onunla bir yataqda oyanmaqdan savay, istdiyi hr bir eyi ondan ala biln yegan qadnn qrib hvalatlar davam edirdi. Hr axam o, sevgi nlrindn doyandan sonra z otana gedir, z subay yataq otann qapsndan, idi, birdn qovhaqov drs, ona mtlq lazm olacaq yanar lampasn asr, kilidi df aarlayb, znciri, cftni balayr, Letisiya Nasarenoya qdr olduu kimi v Letisiyadan sonra, mrnn son gecsindk olaca kimi, geyimli-keimli, z st dmy db, suda boulan tnha adamn yuxusunu grrd. Lakin hr shr o, inklrin salmasna nzart elyndn sonra Letisiyann digr, yeni arzularn hyata keirmkdn tr - onun tamahkar gzn, rhmtlik anas Bendisyon Alvaradonun hdudsuz vrsliyi mqayisy bel glmyn bahal hdiyylrl doldurmaqdan tr yenidn Letisiyann yataq otana hl d vhi heyvan iyi qoxuyan otaa qaydrd. Lakin msl, tk Letisiya il qurtarmrd, Letisiyann hanssa antil adalarndan tklb gln qohumlarnn da tamahkar gzn doyurmaq lazm glirdi; bu, bir sr, he nyi olmayan, birc Nasareno nslin aidiyyat olan youn ssli, acyalavac ogz dstsi idi. Letisiyann qohum-qrabas, btn duz, ttn, imli su satn l keirdilr, ordu rhbrlrinin arasnda bldrlm ticart sahlrin d soxuldular. Demk, msl belydi ki, ac-yalavac Nasareno slalsi onunbunun tiksini lindn qamarlaya-qamarlaya camaatn hesabna dvltlnmy baladlar v guya btn bunlar prezidentin razlyla hyata keirilirdi; slind is qrar Letisiya verir, prezident d bu qrarla razlamal olurdu. Hmin o dvr o, Letisiyann tkidiyl, vhi edamlar adamlar drd atn arasnda aqqalamaq czasn lv etdi v bu dhtli cza nvn, yadelli desantn lkd olduu illr, desantn komandannn xsn ona balad elektrik stulu il vz etmy chd etdi; yni ki, bizd d lm czasnn n masir nvndn istifad edirlr. Bu mqsdl o, liman qalasnn dustaqxanalarna n cansz siyasi dustaqlarn tcrb dovan kimi saxlanld dhtli laboratoriyalara ba kdi: i salnanda btn hrin elektrik enerjisini udan lm taxtnn idar sistemi bu adamlarn bdnind snaqdan keirilmliydi; biz bu eksperimentlrin vaxtn dqiq bilirdik; bunu tyin elmk bir o qdr d tin deyildi, iqlar qfil snrd v biz, dhtdn itn nfsimizl qaranlqda donub qala-qala, liman qlyanaltxanalarnda lnlrin ruhunu, bad qaldraraq, bir dqiqlik skutla yad edirdik v bilirdik ki, bu adamlar, bir df yox, bir ne df lrlr; biz bilirdik ki, dustaqlarn oxu birinci dfdn lmrd, yarmcan vziyytd kabab kimi tstln-tstln qaydan aslb qalr, clladlardan hanssa mliyyat iki- df tkrar edndn sonra, bu yazqlar gllyl vurub ldrmyinc, dhtli arlardan xr-xr xrldayrdlar. - Hr ey snin istyin namin idi, Letisiya! Trm kameralar
120

snin istyin namin boaldlmd, snin namin mn dmnlrimi fv edib vtn qaytmalarna icaz verdim! Pasxa qaba o, vicdan azadln brqrar edn, zidd fikirliliy gr czalar qadaan edn qrar rsmildirdi, nki mrnn payznn yetkin a o, smimi qlbdn anlad ki, n qat dmnlrinin bel, fsanvi yanvar geclri Letisiya Nasareno il onu gyrtd, birc alt tumannda oturan vziyytd, ayn ildatd nhng qarnn grmk rfin nail olan yegan qadnla keirdiyi xobxtliyin n xrdaca payna da olsa hquqlar atr; onda o, Letisiya il birlikd Vavilon hkmdarlarnn gndrdiyi, Yalar Banda kiln gm sydlri, leysan yan, gnin bllur alaryla ksilmsini, yal cnglliklr iind itib-batan Qtb ulduzunu seyr edir, radiolarn, dnyann btn pataxtylarnn ad v meqagerts rqmlriyl dolu olan kalasn gzdn keirir, Letisiya il birlikd dnyann qarmaqarq sslri v z orbitlri trafnda trpdn uultu yaradan planetlrin ssi iind hr axam Santyaqo de Kubadan veriln, hr fsli rk kvrldn Tki sabaha sa xaydq szlri il bitn radioromann nvbti fslin qulaq asrd. Geclr, yatmamdan vvl is o, uaqla mul olur, ona silahlar bard, hans silahn harda ildilmsi bard danrd; ax bu, onun xrdalqlarna qdr bld olduu yegan sah idi?!.. Siyasi mdriklik drslrin gldikd is o, hr df uaa eyni eyi tkrar deyirdi: gr sznn yer dcyindn bhlnirsns, he vaxt mr verm! hr df d ua, bu klam onunla birlikd tkrar elmy mcbur edirdi ki, o birdflik baa dsn ki, yksk vzify malik olan xsin yegan shvi yerin yetirilcyin dqiq min olmad vziyytd mr vermyidi; mlum mslydi ki, bu, yetkin dvlt xadimindn, hyat tcrbsi grm mdrik atadan ox, nfsindn artq sd iyi gln heysiz qocann mslhtiydi v idi, gr Allah-tala uaa da bu qdr mr bx etmli olsayd, o, bu mslhti qbir evincn yadndan xarmayacaqd, nki bu dsturu ilk df alt yanda - atasnn rhbrliyi altnda ar qurudan at ad gn eitmidi, odu ki, yaddana, hmin bu dhtli gurultuyla bir hkk olunmudu; biz is o dqiq baa ddk ki, hmin bu ar qurudan alan at, yaxn tezlikd ba verck thlkli tbii flaktin xbrdarlq lamtidi, nki atdn sonra dhtli bir qasra yasz, lakin imkli, gurultulu bir qasra balad; bir gurultu qopdu, el bil yeralt vulkanlarn hams birdn oyand, Komodoro Rivadavia trfindn is vahimli qtb klyi smy balad; klk dnizi alt-st edib, btn sularn alxalad, khn ticart liman meydannda mskn salan kri sirki, saman p kimi hrlyib zyl apard v biz, bir qdr sonra su boyu trapessiyalarda zn fillri, suda boulmu klounlar v zraflri torla tutmaa baladq; onlar buralara, qasrann ilk hmlsindn dmdlr, klk onlar ordan, trapessiyaqarq, dniz salmd; hmin bu dlisov qasra az qala, lvbrind, sonradan Ruben Dario ad il mhurlaan gnc air Feliks Ruben Qarsia Sarmento gln banandayan gmini d batracaqd; gmi yalnz qasra qutarandan, dz bir saat sonra bizim limana daxil ola bildi. Gnorta saat drd olard, qasrann tzldiyi hava, cclrin n vzltsyla dolmudu, dniz sakitlmidi; la hzrtlri, z yataq otann pncrsindn boylanaraq, qasrann alxalayb sa byr st yxd v indi heysiz-heysiz limann, qzl, hamar sularyla zn a gmiciyi grd; skann arxasnda kapitan
121

dayanmd v gminin geriy yan almasna, xsn z rhbrlik edirdi, kapitann yannda is, ynind tnd mahud gdkc v ikibortlu jilet olan srniin dayanmd; general bu adam haqqnda, nvbti bazar gnndk he n eitmmidi, bazar gn is Letisiya Nasareno, rindn alasmaz bir ey xahi eldi: styirm, biz bu axam Milli teatra, poeziya gecsin gedk! O, Letisiya il bu poeziya gecsin getmy razlq verdi. Hmin axam biz prezidenti, dz saat ayaqst dayana-dayana, havasz zaln istisindn tr tk-tk, gecdn bir ne dqiq vvl mcburn ynimiz geydiriln parad kostyumlarnda boulaboula gzldik. V nhayt, budur, milli himn sslndi v biz l ala-ala, tafta paltarn stndn boynuna qara tlk drisi taxm, buruq llkli lyapal, dolubdnli rahibnin grndy dvlt lojasna sar ndk; qadn, alqlara mhl qoymadan, general mundiri geymi olan uan yannda oturtdu, olan is, zanbaq rngin alan lcyini xarb camaata l eldi; anasna gr, qdim vaxtlarn ahzadlri camaat bu cr salamlayrm; hkumt lojasnda daha he kim gz dymirdi, lakin, o, ordad, biz onun gzgrnmz itirakn dinc qlbimizin sakitliyini poeziyann syankar havasndan qoruyan insann itirakn hiss edirdik ax bizim sevgi hissimizin lsn, mumiyytl, hisslrimizin lsn, az qala lm vaxtmz bel o myynldirirdi. Bli, o, ordayd, lojann, bizlr grnmyn, qaranlq kncnd, airin gr bilmdiyi yerd oturmudu, air, zmtli ssiyl onun gzn mhtm minotavr kimi grnrd; bu ssin ahngi, sanki darsqal zaldan yox, aq dnizdn glirdi; bu ss, qeyri-ixtiyari la hzrtlrini, oturduu lojadan da, bu zaldan da btn bu yer llrindn yuxarya qzl eypurlarn alnd yerlr qaldrd, eypurlarn bu gm sdalar altnda Marsn v Minervann triumfal girilri hrt sltntinin triumfal girii grnd. - Sizin hrtinizin yox, mnim generalm! O, phlvan-cngavrlri, adam lmcl qapan qara itlri, dmir nall dy altarn, kobud llkli lyapal, linizli, cssli bayraqdarlar, bu cngavrlrin qrib, yad bayra zbt etdiyini grd. - Sizin silahnzn hesabna zbt etmdilr, mnim generalm! O, vtnda mharibsind ayaqyaln sgr kimi dydy vaxtlar, qzdrmal sayqlamalarda duyub hiss etdiklrin - vtnin rfi v bdiliyi namin qzmar yay gnin, soyuq qn qarna v klyin, gecy, axtaya, lm meydan oxuyan btv bir qzbli gnclr ordusunu grd, gurultulu alq partlay iind zn xrda v miskin hiss etdis d, z qaranlq kncndn camaata qoulub l ala-ala, z - zn: Anam mnim, Bendisyon Alvarado, zfr, buna deyrlr! Buna baxanda, camaatn mnim n eldiklri he ndi! O, zn tnha v atlm, brknn v uzunayaql acaqanadlarn duman altnda zilmi hiss edir, fxri lojasnn qzl naxl stunlarna, rngi itmi mxmrin gr xcalt kirdi. - Lnt eytana, ax bu, nec ola bilr ki, bu hindu daln yuyan l bel bir gzl sr yazsn? Qoca, ona tam aydn olmayan bu poetik dildn, qlbinin drinliklrincn riqqt glrk, zn yer tapa bilmir, yek ayaqlarn mhtm stirlrin tntnli ritmin uyunladrmaa alaraq, qzbli fil kimi o ba-bu baa var-gl edir, arada bir Letisiya Nesarenonun, pationun nhng aaclarnn budaqlarndan ylm triumfal giriind tkil etdiyi ehtirasl, zil ssli xorun ritmi altnda yuxuya gedirdi; o, qlbini riqqt gtirn bu eirlri
122

tualetlrin divarlarnda yazr, poemann yadnda qalan paralarn sd fermasnda, isti tzk dann stn xb birnfs zbrdn oxumaa hazrlard ki, bu mqam, karet saraynda dayanan prezident limuzininin arxasnda qoyulmu dinamit, nzrd tutulan vaxtdan vvl partlad - Bu, dht idi, mnim generalm, el mhkm partlay olmudu ki, biz mann dmir-dmrn hl bir ne aydan sonra hrin mxtlif kvartallarndan taprdq. Mhz bu manda, Letisiya Nasareno hr rnb eldiyi kimi, bazar apb-talamaa yollanacaqd. Odu ki, sui-qsd onun n hazrlanmd, mnim generalm, ayr bir ks n yox! Burda o, alnna vurub: Lnt eytana, nec olub ki, mn bunu hiss elmmim? Hqiqtn d, onun fsanvi duyumu hara yoxa xmd?! Ax, son bir ne ay tualet divarlarndak yazlar da, hmi olduu kimi ona qar, yaxud nazirlrdn hansnasa qar yox, mhz, dilrini, generalitetin mnafeyin, kils knyazlarna qcyan hyaszlam Nasarenolara qar ynlmidi. Dzd, o, bel hesab elyirdi ki, bir vaxtlar bu divarlarda anasnn mqddsliyi leyhin yazlan thqiramiz yazlar kimi, bu yazlarn da el bir thlksi yoxdu, btn bunlar, tdricn adi sy evriln tutuquu kklmsindn savay, bir ey deyil, tualetin isti havasndan yaranan acn nticsidir; o, bu acn byyb irk, bir gn bel bir hay-ky sbb olmasna slind o z rait yaradrd ki, camaat, iindki ac belc xarb soyusun, amma daha bel yox ki. bir dinamitin vzin ikisini bir qoysun?!.. bir bax ki, dinamit gr bir glib hara xmd?!.. Hakimiyytin gbyin! Bu, nec ola bilrdi ax, nec ola bilrdi?!.. Poeziyann qanadl stirlrin bu drcd uyaraq, z inc plng duyumunu nec itir bilrdi? Nec olmudu ki, o, bu khn tan qoxunu thlk hissinin qoxusunu vaxtnda duymamd? Bu n biabrlq idi?.. O, tcili surtd btn generaliteti tvi iind aaran on drd zabiti yanna ard; uzun illrin mcburi xidmtindn sonra onlar yenidn iki addm yaxnlqlarnda, adi insan bdnin malik olmas daim heyrt douran qocan grdlr. - O, bizi iclas zalnda sravi sgr formasnda z taxtnda, prezident kreslosunda oturduu yerd qbul eldi; ondan skunsdan gln sidik iyi glirdi; gznd nazik, qzl rivli eynk vard; son gnlrin portretlrind onn znd bu eynk tsvir edilmmidi; o hdsiz drcd qoca v bizdn alasmaz drcd uzaqdayd; ipk lcklrini soyunanda, biz grdk ki, onun llri he d qoca hrbi llrin oxamr, bu llr qadn llri kimi inc idi v bu adamdan qat-qat cavan, incqlbli adamn llrin oxayrd; qalan hr bir ey is perqament kaz kimi sni v bdheybt idi; biz diqqtl baxdqca grdk ki, hyatnn son nfsi onun etibarsz mvqqti bdnind dolamaqdadr, bu nfs inadkar hakimiyytprstlik, blnmz, mtlq hkmranlq hvsi idi; iind qara tst kimi dolaan bu xbis iblisi saxlamaq, vhi atn cilovunu kib saxlamaq qdr tin idi; bizim hr birimiz onunla, ba komandanla rsmi gr qaydasyla grrdk; o is birc klm bel olsun, danmr, ban bel trptmirdi; sonra hamlqla onun hatsin yarmdairvi kild dzln kresloda yldikd is o, eynyini xarb snayc nzrlrl bir-bir bizim hr birimizi gzdn keirmy balad; o, bizim gizli fikirlrimizin xlvt dnglrini, bu gizli fikirlrin aramla z xlvt yuvalarna srnmlrini grr, onlar dinmzsylmz, bir-birinin ardnca qddarcasna ifa edirdi; bu proses onun, bir dumanl axam barmann iarsiyl bizlr hrbi rtblr tyin etdiyi gndn bu
123

yana, kimin n qdr dyiildiyini myynldirmsin srf etdiyi vaxt qdr vaxt lazm oldu. O z baxlaryla n qdr bu zabitlrin beyinlrini oyurdusa, sui-qsdin mhz bu on drd gizli dmnin arasnda tkil olunduuna bir o qdr min olurdu; sonra n oldusa o, birdn-bir zn bu adamlarn arasnda o qdr tnha v kmksiz hiss eldi ki, kirpiklrini iquana kimi qrpb ban qaldrd v onlar birliy ssldi. - Bu gn birlik qdr biz lazm olan ayr bir ey yoxdu, nki shbt, vtnin taleyindn v hrbi qvvlrin qeyrtindn gedir! O, onlara tmkinli olma, zrlrin dn fxri vziflri layiqinc yerin yetirmyi tvsiyy etdi; suiqsdin tkilatlar tcili surtd taplb, hrbi dliyyy thvil verilmliydi. Bu qdr, cnablar. - dey o, sui-qsdin tkilatlarnn bu adamlardan biri, yaxud hamsnn birlikd olduuna qti min olaraq, szn yekunladrd. Letisiya Nasarenonun hyatnn, Allahn yox, mhz onun lind olduunu, onu, vvl-axr, lnt eytana, mtlq ba verck thlkdn yalnz mdrikliyi qoruya bilcyini anladqca, qlbinin qanla dolub tik-tik skldyn hiss edirdi. O, Letisiyan, ictimai tdbirlrd itirak etmkdn imtina etmy, n tamahkar qohumlarn, hrbi generalln mnafe dairsindn rdd olmaa mcbur edirdi; azox qananlar konsul tyin edir, n ltlri is, bazarn yaban kollar arasndan axb gedn irkab sularn iind grnrdlr; bir gn o, uzun illr itirak etmdiyi nazirlr kabinetinin iclasnda yenidn peyda oldu, z kreslosuna ylrk, ruhani idarlrin dvlt ilrin qarmasn qti qadaan etdi. - Sni dmnlrdn qorumaq n, Letisiya! Sonra z generalitetini bir daha diin vurub bu qnat gldi ki, o grdn sonra yeddi hrbi ris ona ortabab mnasibtddi; o ki, qald mdafi nazirin, o, onun khn tan idi; bellikl, onun bel balamad alt nfr hrbi ris qalrd, onun geclrini uzun-uzad uzadan, Letisiya Nasarenonun lm mhkumluuna mhr vuraraq, yuxularna zhr qatan alt tapmaca qalrd; bzn ona el glirdi ki, onun tlb etdiyi btn thlksizlik tdbirlrin baxmayaraq, llxsus ryin iindn balq tx xandan sonra btn yemklrin dadna baxdrma mcbur etmsin baxmayaraq, Letisiya Nasarenonu onun gzlri qarsnda ldrrlr; Letisiyann yaad otaqlarn havas hr gn yoxlanrd, nki o qorxurdu ki, zhr, cclri qrmaq n ildiln aerozol sin d doldurula bilr; nahar vaxt Letisiyann rnginin saralmasndan diksinirdi, yataqda sevidiyiklri yerd ssinin xrldamasndan titryib sirdi, ona el glirdi ki, Letisiyann idiyi suya, sar titrm mikroblar, gzn tkdy damclara is kuporos qata bilrlr; mxtlif nv qsd sullar bard qramtli fikirlri, o gnlr onun hyatnn hr dqiqsin zhr qatr, gecnin bir almi, ona hqiqt kimi grnn vahimli yuxularndan Letisiyann, hindu cadugrlrinin cadusundan qan-qltan iind zdyn grdy yuxularndan dik atlrd. O, Letisiyann bana gl bilck yzlrl tsadfi, real thlklrdn az qala havalanrd, odu ki, Letisiyaya, hr bhli xs gll amaa hququ olan n amansz qvardiyalarn mayiti olmadan, ky xma qti qadaan etdi. Btn bunlara baxmayaraq, Letisiya yen hr rnb saraydan xr, o, pncrnin qarsnda dayanaraq, Letisiyann, balaca oluyla, yenic zirehlnmi avtomobil minmyin tamaa edir, thlklrdn qorunma duasn liyl havada
124

czaraq, ryind: Anam mnim, Bendisyon Alvarado, onlar qoru! Ona tulanan glllri geri qaytar, zhrl dolu piyalni knar el, gizlini akar el! - deyirdi. O, Letisiya Nasarenonu mayit edn qvardiyalarn, de Armas meydanndan verdiyi siqnaln eidincn, Letisiya oluyla, mayakn sbh indan qzaran pationun yolu st grnncn, birc dqiq bel olsun, rahat olmurdu. Letisiya is sfrdn, hycanl v xobxt hval-ruhiyyd qaydr, rahat ssiyl, mandan diri hindukalar, Enviqado orxideyasn, yeni il axam yandrlacaq rngli iqlar v sairni drn mhafiz dstsinin sgrlrin mxtlif mrlr verirdi; bel gnlr klr, adtn, generaln srncamyla, crbcr iqlar v transparantlarla qsdn bzdilirdi ki, onun narahatl btn bu al-lvanln iind riyib itsin; o, Letisiyan pilknin banda, boynundak tlk drisinin naftalin iyini, turumu tr qoxusunu, yal salarnn iyini ciyrlrin k-k, qarlayr, hyat yoldann sa-salamat olmasna sevinirdi; o, Letsiyaya, talayb gtirdiyi nvbti ikarn yataq otana trmkd kmk edir, zn son drc xobxt hiss edir v bel hesab edirdi ki, bu cr xobxtliyin dadn, mumiyytl, bilmsn yaxd! Bu bdbxtliyin qarsn almaq tdbirlri bir-bir tapldqca, onu bir az da drin kdr hissi bryrd, btn qoruyucu dualar el bil bu flakti bir az da yaxnladrrd; hr gn hmin o dhtli rnbni Letisiya Nasarenonun hyat n bdi qorxu v tvilrdn yorulan o gn yaxnladrrd, odu ki, o, hvslsi darala-darala: Axr olacaa ar yoxdu, n olur-olsun, lnt eytana! Qoy lap bir az da tez olsun! - dey fikirldi. O, beynindn ken bu ani fikrin frqin varmam, fikri, mr alm kimi ildrm surtiyl yerin yetirildi kabinet iki adyutan daxil olub Letsiyann v uan, indic bazarda quduzlam itlr trfindn paralanb yeyilmsi bard hesabat verdilr. tlr onlar diri-diri yedilr, mnim generalm! Amma bu, bizim adi k itlri deyildi, drilri kpk balnn drisi kimi hamar, sar gzl, vhi qoyun itlri idi! Kims onlar Letisiyann boynundak tlk drisin qsqrtmd! Altm it, mnim generalm, altm eyni siftli, eyni biimli it! He kim gzn bel amaa macal tapmam, onlar trvz pitaxtalarnn arxasndan atlb Letisiyayla uan stn cumdular. Bizs gll amaa rk elmdik ki, glllr itlrin vzin, onlara dy bilrdi, mnim generalm! Bu, iblisin qanl qiyamti idi, dhtli lm burulan idi, iindn, gah Letisiyann, gah da uan llri yalvarla gy uzanan vahimli it yuma idi; hr iki qurban gz qrpmnda, itlrin acgzlkl tpidirdiyi t paralarna evrildilr v btn bunlar bazar camaatnn gz qarsnda - yzlrl adamn qarsnda ba verdi; bzilrinin z dhtdn yilmidi, o birilr intiqam hissiyl alb-yanan gzlrinin sevincini gizld bilmir, bzilri is rk arsyla alayrdlar; ox kemdi ki, bu qanl tamaa sona yetdi v ham, yerd, Letisiyadan qalan fetr bnvlrl bzdilmi lyapan grd st-balarna qan sram, dhtdn yerlrind donub qalan gyrtisatan arvadlar sssizc: lahi, generaln razl olmasayd, bu, he vaxt ba ver bilmzdi! - deyib ilrini kdilr. Btn bu mnzr, qanl trvzlrin arasndan yalnz tsiz smklri yb-ydrmaa macal tapan prezident qvardiyasnn biabr gcszlyn nmayi etdirdi. Tk bir aappaq smklr, mnim generalm! Dzd, smklrdn savay uan medallar, oyuncaq padahn balaca qlnc, Letisiya Nasarenonun ny grs,
125

bazardan bir mil aralda, liman sularnn qoynunda zn tumac ayaqqablar, rngbrng lrdn ylm muncuq v zireh parasndan dzldilmi pul kissi d tapld - Bu yalar biz siz tqdim edirik, mnim generalm, hm d bax, bu aar, qaralm qzl nian zyn v bu lli sentavonu be onluq sentavonu. Buyurun, sayn, xahi edirik! Bundan savay orda he n taplmad! gr o bilsydi ki, cmi bir ne ildn sonra hmin bu taleykl rnb gn ba vernlri unudacaq, btn bu facinin onun n bir qara qpik hmiyyti olmazd, amma o gec o, qzbdn hnkr-hnkr alaya-alaya, shri, adamyeyn itlrin ulamas altnda ad, uzun mddt he cr bu itlr hans nv cza vercyini tyin ed bilmdi, nki bel hesab edirdi ki, itlrin ldrlmsi, Letisiya il uan tkrar lmd, nki onlar hl ki, bu heyvanlarn qarnndadlar; o, trvz bazarnn dmir pavilyonunu skdrb yerind, shlb iklri kilmi ba saldrma, ban ortasnda, mrmr xa ucaldlmasn mr etdi, xa, mayakdan uca v parlaq olmalyd ki, glck nsillr, generaln znn, abid sklmmidn ox-ox vvl unutduu bu tarixi qadn bard unutmasnlar; bu abidni is adi geclrin birind partlatdlar v bu partlay he kimi tccblndirmdi; shlb iklrini is donuzlar yedilr; ba, durun v funtli gl evrildi; lakin general bu mnzrni he vaxt grmdi, tkc ona gr gmdi ki, z srcsn mr vermidi ki, man, lap dnyann bana hrlnmli olsa da, bir vaxt trvz bazarnn yerldiyi o razidn srmsin, hm d ona gr ki, nazirliklri li binaya krndn v sarayda bir ovuc xidmtisiyl tmtk qalandan bri o, mumiyytl, hr xmrd; sarayda saraylq lamti qalmamd, o, Letisiya Nasarenonun sarayda ahlq iddiasyla qurub dzltdiyi n vardsa, hamsn mhv elmyi mr etmidi; bu hadisdn sonra o, generalitet zr ara-sra xrda-xuru gstrilr vermkl, nazirlr kabinetinin, arada bir, qliz msllr hll olunan v prezidentin ryi tlb olunan iclaslarnda itirak etmkl vaxtn keirir, qalan vaxtlar, tk-tnha, kimssiz dhlizlrd, bo otaqlarda mqsdsiz-mnasz gzib-dolard; bundan savay, o, gecdn kendk, seybann klgsind oturub, Baltimordan gtirdiyi konfetlr qonaq ely-ely, lpaq qadn killriyl dolu jurnallardan drtdr-drtdr, onu, xarici borclarn, lknin razi sularnn hesabna dmy raz salmaa alan sfir Uilsonun xbis triflrin d dzmli olurdu; o, sfir doyunca danmaa rait yaradr, z is lazm olanlara qulaq asr, lazm olmayanlar is sadc, eitmirdi; sfirin rnlmsi hddindn artq darxdrc olanda is o, bu mnasz sz axnn qulaqardna vurur, bunun vzin, ara-sra, yaxnlqda yerln qzlar mktbindn axb gln qzlar xorunun, yal aacda oturan qrmz qu haqqnda oxuduu mahnlarna qulaq asrd; hava qaralanda is o, sfiri patiodan yola sala-sala, qona baa salmaa chd edirdi ki, o ondan, bir dnizdn savay, ryi n istyir, tlb ely bilr. Dnizsiz pncrlr mnim nyim grkdi? Bu boyda tnha evd dnizsiz mn n edrm? Sbh, yaxud, qrb a dnizin, yanar bataqla oxad mnzrni grmsm, nec yaayaram? Dekabr geclri mayakn yal ina mhl qoymadan, snq lrdn uultuyla iri dolan klklrsiz nec yaaya bilrm? Mn o adam ki, z dumanl shraln ataraq, qzdrmal titrmtdn zl-zl, zm vtnda mharibsinin alovuna, trcmeyihalmda yazld kimi, drin vtnprvrlik hissindn, yaxud, bzilrinin hesab
126

eldiyi kimi, frldaq mqsdi il, yaxud federalizm ideyalar urunda da yox, tkc bu dnizi grmk n saldm! Qalan hr ey bo msldi, mnim zizim, Uilson, odu ki, siz ayr bir ey fikirlin. - dey o, lini ynglc sfirin iynin toxunduraraq, onunla xudahafizlirdi. Sfiri yola salandan sonra is geri z iqamtgahna qaydr, bir vaxt rsmi idarlr mnsub olan bo kabinetlrin iqlarn yandrrd; gnlrin bir gn is axama o, sarayn dhlizlrind, hans tsadf zndns buralarda azb qalan iny rast gldi, onu pillknlr sar qovdu, heyvan, aya xalann dlm-deiyin ilidiyindn kll-mayallaq ab, ba gzn partlatd v bununla da acndan zln czaml xstlri alasmaz drcd sevindirdi; xstlr cumub cmdyi bldrdlr; Letisiya Nasarenonun lmndn sonra btn czamllar v ifliclr, korlar geri qaydaraq, vvlki kimi, bada, qzlgl kollarnn altnda yaayrdlar, yen vvlki kimi, ondan bir imdik fqt duzu dilnir, ulduzlu geclrd mahnlar oxuyurdular; o da onlara qoulub: Susanna, yanma gl, Susanna! -n oxuyurdu; axamst saat bed is tvlnin pncrsindn yola boylanb mavi dlkd, qsa corablarda mktbdn qaydan hrkl qzlara baxr, tamahdan nfsi darala-darala, lckli barmaqlarn pncrnin dmir qfsind oynada-oynada onlar yanna arrd: Ay qz - ay qz, bir bura gl, gl, sni llyim! - deyirdi. Vay dd, vay! Biz ondan ilan gzl iblisdn qaan kimi qardq! O is qzlarn qadn grb: Anam mnim Bendisyon Alvarado, indiki qzlar nec d cavand?! - dey fikirlirdi; ona, zn glmkdn savay, he ny yaramadn boynuna almaqdan savay he n qalmrd; daim nahara dvt eldiyi shiyy naziri gznn iin baxb nbzini yoxlamaqla qane olmayb, qocalq sklerozunun qarsn almaq, yaddann durun kanallarn balamaq n ona sulu drman yazanda is o, onun azndan vurub: im-gcm yoxdu, drman icym! deyirdi. Mn, birc mharib illri tutulduum titrtm xstliyindn savay he bir xstliy tutula bilmrm! Axr vaxtlar is o, btn dnyaya arxa evirib, dnydan ksm adamlar kimi, tm-tkc nahar elmy balamd; byk zka sahibi, sfir Meyrilendin dediyin gr, qdim Mrake krallar mhz bu cr nahar edirdilr; o, nahar vaxt, dmdz, ba dik oturmaa alr, ngli sol, ba sa lind tutaraq kemi mlliminin qoyduu qayda-qanunla, tikni yax-yax eyny-eyny yeyirdi; sonra btn saray badan-baa gzib dolaaraq, bal gizltdiyi gizli divar hcrlrini axtarr, tapd yeri ikic saatdan sonra yenidn itirir v axtara tzdn balayrd; ordan bal vzin, bir vaxt siqaret kimi bkb dlm-deiy soxduu kaz bkmlrini taprd ox-ox qdimlrd, kemi dvrlrd o, bu kaz zolaqlarn, artq ox illr kediyindn v n yazdn unutduu cmllri yenidn yazmaq n kazlarn haiylrindn qoparrd: Sabah rnb axamd - zolan birind yazlmd, o birind is: Snin a yaylnda qrmz saplarla kimins adnn ba hrflri yazlb, amma bu, snin adn deyil, mnim hkmdarm - yazlmd; o, bundan he n anlamad v o biri zola ab oxudu: Canm Letisiya Nasareno, gr bir snsiz n gnlr qalmam Letisiya Nasareno - bu ada o, demk olar, hr kaz zolanda tsadf edirdi v he cr baa d bilmirdi ki, zndn sonra bu qdr yazl ah-uf, bu qdr drdqm qoyub getmi bu bdbxt kimdi. - z d mnim xttimin bura n dxli var, lnt eytana? Bu onun xtti idi, zn sakitldirmk n tualetlrin divarlarn:
127

Yaasn general! - yaza-yaza bzyn solaxayn tkrarolunmaz kalliqrafiyas idi. O, artq z zqqlna gr, sviyysinin, quru qoun qvvlrinin, yaxud dniz donanmasnn sravi sgrdn d aa dmsin gr, kaz zolaqlarnda karandala yazlm adndan savay he nyi qalmayan adi monastr rahibsindn tr zlmyin gr sbilmirdi; sadc, btn bunlarn, hmin o taleykl rnb gnndn sonra, adyutantlarn onun yaz stolunun stn qoyduu yalar Letisiyann v uan eylrin l vurmaqdan imtina etdiyindn sonra n olduunu xatrlamrd; onda o, zn yana evirib: Bu kmlri aparn burdan, bu medallar da, lnlri yadma sala biln n varsa, ydrn burdan. - demidi. Odu ki, onlara aid btn yalar Letisiyann yataq otana onun bir vaxtlar ehtirasl siesta saatlarn keirdiyi otaa ymdlar. - O otaqlarn btn qappncrlrini mxlayn ki, lnt eytana, mn mr elsm bel, he kim ora gir bilmsin. Bu mri verdikdn sonra o, uzun illr dhtli qcolmalar iind qovrulaqovrula, Letisiyan uayla bir gmirn itlrin ulamasna qulaq asr, hr hans itlrin, dri soyulan mntqlr gndrilmsin rk elmir v yen fikirlirdi ki, onlara zab vermk ziz mrhumlarna zab vermk demkdi; gnlrl tor yellncyin prim olub, domalarnn qatillrini unutmaa alaraq, qzbini iind bour, qatillri evinin iind grdkc, alalb thqir olunurdusa da, bu miskin vziyyt o sbbdn dzmy mcbur olurdu ki, o gnlr, hl qatillrin boynunu sndrmaq gc yox idi; o, zizlri n tntnli dfn mrasimi tkil etmdi, yanna basal vermy glmyi d qadaan etmidi; matm elan etmmidi nhng seybann klgsind, z yellncyind, acndan dil-dodan gmir-gmir, z saatn z vaxt - vdsini gzlmidi; bir df is yaxn tanlardan biri hmin seybann altnda, generalitetin ryini ifad edrk, ona, guya generalitetin, xalqn, bu dhtli facini sakit dzml keirdiyin gr fxr etdiyini demidi. Hr yerd sakitlik v sliq-sahman hkm srr. Onda o, azca sezilck trzd glmsnb: Axmaq-axmaq danmayn, dostum! dedi. El n pisi d odu ki, sakitlik v minamanlqd! Demk, bu bdbxt facinin adamlara zrr qdr d tsiri olmayb! O gnlr o, btn qzetlri stirbstir, soldan-saa, sadan-sola oxuyur, orda rsmi xbrlrdn savay daha n is tapmaa alr, rdioqbuledicini yanna qoydururdu ki, birc vacib xbri bel trmsin v nhayt, gnlrin bir gn arzusuna atd Verakurs radiostansiyasndan Riobambaya qdr btn radiostansiyalar xbr verdi ki, milli thlksizlik xidmti sui-qsd tkilatlarnn izin db. Bs nec, krtnkl ua! - o zzn, dodaqalt dedi, radio is ardn xbr verirdi ki, sui-qsdin tkilatlar, hrknar fahixanalarn birind, minomyotdan at alan binada akar edilib. Bax bel, - dey o drindn nfsini drdi - yazq insanlar! Lakin btn bunlardan sonra, o yen donuq zyl, fikrindn kenlri, azacq da olsa, zn buraxmadan, z tor yellncyind uzanb qald v z-zn: Anam mnim, Bendisyon Alvarado, sn mni intiqam n qoru, limdn tut, mn ilham ver! dey-dey yalvard. O, anasnn, onun yalvarlarn eidib xahiini yerin yetircyin o qdr arxayn idi ki, tez bir zamanda zn l alb, drd-qm ykn axr ki, bir knara ata bildi. Bunu, ba qrargahdan onun yanna hesabata gln ictimai asayi msul milli thlksizlik zabitlri o dqiq hiss etdilr. Mnim generalm, sui-qsdin
128

tkilatsnn d, ictimai asayiin mhafiz dstlri il atmada ldrldlr, ikisi hbs edilib San-Xeronimo kameralarnda yerldirilib! O is lind meyv irsi, z tor yellncyind otura-otura: Aha. - dedi v srrast atc li il hamya meyv irsi szd. - O, hmikindn bir az da mdrik v hssas idi, o qdr hssas v diqqtcil idi ki, bizim ryimizdn kenlri o dqiq hiss eldi v biz siqaret kmy icaz verdi. Bu, n is, alasmaz bir ey idi vzif banda siqaret kmy icaz vermk! Bu aacn altnda biz hammz brabrik. - o dedi v bazarda ba vern cinaytin nec qurulmas v hyata keirilmsi bard, otlandiyadan, ayr-ayr partiyalarla sksn iki ov itinin gtirilmsi bard, bu sksn iki itin iyirmi ikisinin mxtlif sbbdn lmsi bard, qalan altmnn cinayt mqsdi il tkc Letisiya Nasarenonun boynundak tlk drisin yox, Letisiyann zn v uana qsqrdlmas n xsusi tlim kemsi bard trafl mruzni sakitc dinldi. tlr bax, bu yalar iyldiblr, mnim generalm! Onlara saray amarxanalarndan ourlanm bax, bunlar Letisiya Nasarenonun korsajn, bax, bu yayl, bu corablar, uan bu mndirini iyldiblr, mnim generalm! Siz bu yalar tanyrsz? O, ona tqdim ediln yalara baxmadan, sakitc: Aha! - dedi v diqqtl izahatn ardna qulaq asd: Hmin bu altm it, hrmk lazm glmynd, susma yrdibmilr, onlar insan tin dadandrbmlar, mnim generalm, Allahn ina hsrt qoyub bal saxlaybmlar; onlarla bir ne il, paytaxtdan yeddi mil araldak baxmsz cin formasnda tlim keiribmilr; bu fermada Letisiya Nasarenonun v uan boyu ld, onlarn geyimi geydirilmi mqvvalar taplb, bundan savay itlr, bu portretlri v qzet foto-killrini gstrrk, ua v Letisiyan zdn tanma yrdibmilr. - dey hrbilr ona, shiflrin hmin killr yapdrlm albomu gstrdilr ki, o, grln iin dyrini baa dsn. - Hr z xidmti borcunu yerin yetirir, mnim generalm! O is, yen onlara baxmadan birc z Aha - sn dedi v onda onlar ona, shbtin n vacib yerini adlar; guman var ki, tkilatlar zbalarna hrkt etmirdilr, onlar, mrkzi xaricd yerln hanssa gizli tkilatn agentlri olublar. - Bu, onlarn emblemidi, la hzrtlri! V onlar ona, gizli tkilatlarn emblemini qaz llyi il arpazlanm xncr emblemini gstrdilr, o da: Aha! - dedi. Daha sonra onlar z mruzlrin davam edrk, bildirdilr ki, btn tkilatlar, vvlki cinaytlrin gr dalt mhakimsi orqanlarndan gizlnn adamlard. Sonra hrbilr ona, bu adamlarn, polis mntqlrindn ylan crbcr foto-killri yapdrlm albomu gstrdilr: Bax, bu ldrlb, bu ikisi is hbs edilrk, San-Xeronimonun zirzmilrind saxlanlr, mnim generalm! Onlarn taleyini nec hll etmk bard qrar siz vermlisiz! Bu, iyirmi skkiz v iyirmi yal Maurisio v Qumaro Ponse de Leon qardalardr. Onlardan biri, silahl qvvlr sralarndan qab, daimi yaay yeri yoxdur, he yerd ilmir; o biri, knd mktbind dulusuluqdan drs deyir; bu adam grnd, hmin itlr sevincdn quyruqlarn hrlyir, btn davranlaryla ona z sdaqtlrini gstrirlr v bizc bu, hmin o xsin gnahkar olmasna ksiz sbutdur, mnim generalm! O, bu szdn sonra da z ahasn dedi, stlik gnn nticlri bard rsmi gstrilrind, istintaq aparan bu zabitin rfin trifli szlr d qeyd etmyi unutmad v onlar: Vtn sdaqtli hrbi sgr xidmti medal il tltif etdi; o, bu medal zabitlr
129

xsn z tqdim etdi v el hmin tqdimat mrasimind d, Maurisio v Qumaro Ponse de Leon qardalarna glllnm hkm ksn hrbi mhkmni yaratd: mr, la hzrtlri fikrini dyimzs, oxunduu dqiqdn qrx skkiz saat rzind yerin yetirilmlidir! Btn bu qrx skkiz saat o drin fikirlr iind, z tor yellncyind tk-tnha uzana-uzana, fv bard dnyann drd bir smtinindn axb gln yalvarlara kar vziyytd qald; radioyla Milltlr cmasnda gedn mnasz rnlmlr, bir qisim lklrd unvanna yadrlan sylr, digr lklrd triflnib mdafi edilmsin qulaq asd; sonra z nazirlrini qbul edib, rhmdillik bard dananlara da, qti qrar qbul edilmsini tlb ednlr d eyni diqqtl qulaq asd; yolunu azm iki qoyunun taleyindn narahat olan Roma Papasnn xsi gstriiyl qbuluna can atan nunsini qbul etmkdn imtina etdi; btn lknin, onun susmasndan narahat olub tlaa dmsi bard xbrlr, uzaqdan eidiln gll-barann ssin qulaq asan tk, dinmz-sylmz qulaq asd. - On bir ln, sksn iki yaralanan var, mnim generalm, gmi tam yararsz vziyytddi! Yax. - dey o, yataq otann pncrsindn, limann gircyind alovlanan tonqala baxa-baxa dedi. Bu, San-Xeronimo hrbi bazasnda lm czas ksilmi qardalar n hkmn yerin yetirilmsini gzldiklri son gecnin balanc idi. Hmin o dqiqlr rzind o, onlarn foto-kild grdy zlrini eyni qalar, bir ct su damlas tk, bir-birin bnzyn zlri tsvvrn gtirdi; onlar, qorxudan sim-sim titryn bdnlriyl, tnha, kmksiz zlrl, boazlarnda nmr yazlm lvhciklrl, lm mhkumlar kamerasnn fasilsiz, gur i altnda tsvvrn gtirdi v hiss eldi ki, onlarn da fikri bu dqiq ona ynlib, hiss eldi ki, onlar, fv edilcklrin mid bslyir v Allaha yalvarrlar; onun birc hrktindn bel n edcyini myyn elmk mmkn olmurdu; o, z adi i gnn hmiki qaydada baa vurdu, yataq otann qaps aznda, onun hr dqiq qbul ed bilcyi yeni qrarn ictimaiyyt atdrmaq n nvb kn nvbti zabitl grrkn, zabit baxmadan, etinaszcz halda: Gecniz xeyr qalsn, kapitan. - dedi, lampasn qrmaa keirib qfl, kilidi balad, znciri kib z st dmy uzand v hkmn qddarlndan nfsini iin kib qaralan hrin klrind, ara-sra hytlrd hrn itlrin ssini, sanitar manlarnn sirenasn, hanssa bhli bayram nliyind atlan finglrin v musiqinin ssini dinly-dinly, hssas bir yuxuya getdi; gecnin bir almi kils znglrinin ssin yuxudan ayld sonra bu ss ikinci df ayld, nc df, pncrlrin lrini v dmir rivlrini crmaqlayan yan ssin ayld, yerindn, qaban trpniin bnzr dolama-dolaq, ar bir hrktl vvl daln qaldrb qabaq ayaqlarna dirnrk, sonra ban qaldraraq, ayaa qalxd; belc, ar qaban hrkti il ayaa qalxandan sonra zabit mr verdi ki, vvla itlri onun pncrlri altndan ydrb hara istyirlr aparsnlar ki, onlarn ssini bir daha eitmsin, amma ldrmsinlr, heyvanlar qocalb ldn dncn, dvltin hesabna saxlanlsn; ikinci mr bu idi ki, Letisiya Nasarenonu v ua hmin o taleykl rnb gn mayt edn gnahkar sgrlr azad edilsin; nc mr Maurisio v Qumaro de Leon qardalarnn tcili surtd edam edilmsi bard idi; z d hrbi-shra mhkmsinin qrarndak kimi, glllnm yoluyla yox, drd ata balanb aqqalanmaqla; Ponse de Leon qardalar, mrd yazld kimi,
130

atlarla aqqaland, bdnlrinin ayr-ayr hisslri nhng matm sltntimizin ayr-ayr mhlllrind gzgrnn yerlrdn asld ki, camaatn canna vlvl salsn. Yazq uaqlar - o, nhng fil ayaqlarn srtly-srtly z-zn deyirdi, sonra qfildn ehtirasl bir ssl z-zn: Anam mnim, Bendisyon Alvarado, mn kmk el, limdn tut, apar! Mn, bu gnahsz qana gr qisas ala bilck bir adam bx et. - dey yalvarrd. z d gec-gndz bel bir adam arzulayrd; el bir adam ki, fitri gdmk qabiliyytin malik olsun. O, bu adam z sayqlama xyallarnda tsvvrn d gtirmidi; gizli bir hycanla onu, rastna xd adamlarn arasnda - onlarn gzlrinin drinliklrin ba vura-vura tapmaa alr, trafndaklarn ssin diqqt ksilib onu, ssinin hanssa bnzrsiz ahngindn tanmaq istyirdi; arada bir, z iin qlbinin ssin d diqqt ksilirdi, yaddann knc-bucan ely-ely, onu orda da tapmaq midini zmk zrydi ki, hmin bu adam onun gzlri qarsnda qfil bir gzlnilmzlikl, z ecazkar gzlliyi il z peyda oldu. - Bu, mnim gzlrimin bu vaxta qdr grb sediyi adamlarn n bnzrsizi idi, anacan! O, kemi zadganlar saya geyimdydi; ynind, ilgklrin qardeniyalar taxlm Henri Poul frak, Pekover alvar v parldayan gm paradan jilet vard; bu, buzov byklynd, adamgzl, qaraqabaq dobermanyla Avropann n kbar salonlarnda parlamaa alm bir adam idi - Xose qnasio Saens de la Barra. dey o, zn tqdim etdi Qulluunuzda olum, la hzrtlri! Bu, kbar cmiyytinin azad fikirli nmayndlrindn sonuncusu, bizim vtnda mharibsinin qasrasnda riyib itn, federalist kaudilyosu ordusu trfindn darmadan ediln vtn torpaqlarndan, byklk iddias, nhng, melonxolik torpaqlar v fransz lhcsiyl bir silinmi otuz yeddi yal, yeddi xarici dil bilmsindn, Dovil msabiqsind qazand drd ov prizindn savay he nyi olmayan, sil-ncabtli, gzl kapral idi; orta boylu, qdd-qamtli, drisi dmir rngin alan, salar, bir kkilini xmaqla, qara rngl rnglnmi bu iradli adam, mhkm dodaqlaryla, son drc iti, qtiyytli baxlaryla salon salon qobelenlrind tsvir olunan idillik bahar peyzajlarnn fonunda rngli foto-killr n poza qurma xolayrd; kapral grck, la hzrtlri sinsi dolu rahat nfs drdi: Bu, odur! Mn lazm olan adam - budu! V Xose qnasio Saens de la Barra, birc rtini ksdikdn sonra bizim generaln yannda xidmt dzldi: la hzrtlri mn sksn be milyon peso hcmind pul vsaiti ayrr ki, hmin bu mbl bard mn, sizdn savay, he kim tabe olmadm kimi, sizdn savay he ks d hesabat vermirm. z trfimdn d sz verirm ki, iki il mddtin siz, Letisiya Nasarenonun v olunuzun sil qatillrinin balarn tqdim elycm! rt qbul olundu. Razyam! General, Xose qnasio Saens de la Barran qsa mddt rzind bir ox snaqlardan keirrk, qlbinin gizli labirintlrin ba vurub, iradsinin n drcd qvvtli olmana, sdaqtin min oldu, onun, he nyi irtmdn i grdynn ahidi oldu, xarakterinin n zif chtinin ahidi oldu v bu n zif chti dqiqldirdi; n sonuncu snaq - Xose qnasio Saens de la Barrann, dnlmmi bir csartl general udduu amansz domino oyunlar idi. Bu, mnim grb tandm csur adamlarn n csartlisi idi, anam mnim! O, son drc sbrli idi, qhvnin yetmi iki dmlm sulunu
131

bilirdi, malyuskalarn cinsini ayrd edirdi, not qrammatikasndan, korlarn lifbasndan ba xrd, o, uzun-uzad, dinmz-sylmz mnim gzlrimin iin baxa bilirdi v mn, bu sakit baxlarn altnda bilmirdim, bam hara soxub gizldim; el barmandak saf sulu almazn ildadan inc l hrktlrinin qarsnda ab zm itirirdim; bilmirdim, onun qddar v sayq bir dayla, ayann altnda mrg vuran, arada bir drisini diri mxmr rtyn trpdn nhng itinin lindn canm hara qoyum, losyon tri qoxuyan bu adamn lindn hara qam, bdn zizlmkdn v lmdn qorxmayan bu heyrtamiz gzllik sahibinin lindn hara qam v bir gn mn, qtiyyn hrbiy oxamadm, yalnz hanssa ali mqsdlr gr hrbi olduumu demy bu adamn crti atd. - Siz bu hrbilrin tay deyilsiz, general! Bu adamlar, xrda ambissiyal, sravi, primitiv adamlrd. Onlar n rtb hakimiyytdn irlidi, onlar idar etmkdn ox, mr vermyi xolayrlar, ny yox, kims xidmt edirlr, odu ki, onlar idar elmk o qdr asand ki, xsusn birinin arasn o biriyl vuranda. o dedi v mn, birc ziz dostum, Allah ona rhmt elsin, Rodriqo de Aqilar xmaq rtiyl, btn idarilik dvrmd he kim vermdiyim hquqlar verdiyim bu parlaq adamdan z fikirlrimi he cr gizld bilmycyimi fikirlib glmsndm. V belc, general z-zlynd Xose qnasio Saens de la Barran z daxili, gizli imperiyasnn sahibi elan etdi. Bu, gizli repressiyalar v qtllr xidmti idi, bu xidmtin dqiq yeri d mlum deyildi; bu proses btn lk boyu gedirdi v eyni zamanda he yerd he n ba vermirdi, hm d hr ey el bil irreal idi, nki bu ilr gr msuliyyt dayan yox idi, lakin, hm d btn olanlar mvcud hqiqt, bu dhtli fantastika hm d ac reallq idi; o z grnmz qvvsiyl, hl ali hrbilr onun yksk sviyyli siraytedici qvvsini hiss edndn ox-ox vvl, dvltin digr reqressiv orqanlarn zn tabe elmidi - general z d bu qorxulu proesesin n il nticlncyini vvlcdn bilmirdi. - Mn, ahzad geyimli iblisin fitvasna uyub, bu acgz adamyeynin caynana n vaxt kediyimi hiss elmdim. Gnlrin bir gn is o, prezident sarayna, ii kokos qozuyla dolu qaln uval gtirib gldi v onu, layaa dolamasn dey, bir knara qoydurma mr eldi. - Bunu, lazmsz arxiv materillar ylan kafa soxun! uval kafa soxdular v bu bard unutdular, gndn sonra is, sarayn divarlarna hopub, buxar kimi gzglrin zn kn meyid iyindn nfs almaq olmurdu; biz, bu eybcr funtin kkn mtbxd axtardq, tvllri yoxladq, bu iyi kabinetlrdn siqaret tstsyl qovmaa aldq, o is mavir zalna doldu. rm qzlgl iyini xatrladan bu funti, n gizli dlm-deiklr he vaxt he bir iyin gedib atmad, htta vba illri xstlikl yoluxmu klyin havas bel dymdiyi yerlr dolurdu; iy bizim almza glmyn yerdn arxiv materiallaryla dolu kafn iindn - Xose qnasio Saens de la Barrann gstriiyl qoyulmu, guya kokos qozuyla dolu, kobud uvaldan glirdi; mlum oldu ki, bu uval, onun generalla razlad kimi, ilk dniin gr doldurulmudu; hr bir yiysinin lm sbbi gstriln hadtnamsi olan alt dd ksik ba. Burda, rk damarlarnn qocalq sklerozundan on drd may tarixind vfat etmi, radikallar partiyasnn bnvrsini qoymu sonuncu byk mharib lili, da dvrnn nmayndsi, patrissiyalar nslindn olan doxsan drd yal
132

Nepomuseno Estraln, onun olu, atasyla eyni gnd, hmin rk xstliyindn lli yeddi yanda vfat edn qomeopat - hkim Nepomuseno Estrad de la Fuentenin, hadtnamsind gstrildiyi kimi, srxoluq lbyaxasnda itiuclu altl ar bdn xsarti alm iyirmi bir yal Eliser Kastorun, gizli abort nticsind otuz iki yanda hlak olmu Lidise Santyaqonun, o birilrin ldy gn alkoqol zhrlnmsindn ln otuz skkiz yal, rngli ar istehsals Roke Pinsonun yni gzgrnmz Xasintann, On yeddi oktyabr gizli hrkatnn lideri, lm hadtnamsind gstrildiyi kimi, nakam mhbbti urunda zn, azna dirdiyi tapanadan atb ldrn otuz iki yal Natalisio Ruisin balar vard. Bellikl, alt ba, la hzrtlri! Bu qbzi qbul etmniz bard imza atn! O, ciyri dhtdn v funtdn az qala azna gl-gl qbzi imzalamd: Anam mnim, Bendisyon Alvarado, bu adam vhiymi! Onun, o sem inc dalar hara, ilgyindki gl hara, bu qaninlik hara? ona is ucadan: Mn bir d tasaxo* gndrmyin, nao**; ifahi izahlarnz kifaytdi. - demidi. Lakin Xose qnasio Saens de la Barra bu sz etiraz edrk: Bizim sizinl baladmz mqavil kii szd, la hzrtlri! Yox, gr sl hqiqtin gznn iin dik baxmaa sizin bir yeriniz atmrsa, onda gtrn, bu da sizin qzlnz, glin xudahafizlk! Bu n hrktdi?!.. xsn mn zm, idi, gr tlb olunarsa, doma anam bel glllyrm! - demidi. Di yax, Nao, - dey general slhprvr ssl demidi - bu qdr drin getmk lazm deyil, z vzif borcunuzu yerin yetirin! Odu ki, yen bir ucdan saraya, iin guya kokos doldurulmu, ii bala dolu hmin bu kobud paral uvallar daxil olmaa balad. Generaln da ialat az qala azna glirdi v o: Bunlar burdan rdd edin! - dey mr edirdis d, balara lav olunan hadtnamlrd yazlanlara qulaq asb nvbti qbzi imzalayrd; bu minvalla o, mumi say doqquz yz on skkiz dd n barmaz siyasi dmnlrinin bann alnmas bard qbzlr imza atd v hmin gec, balarn say bu rqm atanda, yuxuda zn, shralqda yeridikc, arxasnca ba barmann uzun-uzad uzanan izini qoyub gedn hanssa eybcr bir heyvann simasnda grd v yuxudan, az d dada-dada aylb, sbh a fermada ba ver bilck hanssa tlatmdn xoflanaraq, snk xatirlr dryasna qrq olaraq, ksik balar hesablayr, hesabladqca da el bil qocalr, qulann dibind crldayan zhltkn crcramann ssini, rk otlarn arasndan eidiln cclrin czltslaryla qarq salrd; - Anam mnim, Bendisiyon Alvarado, - o fikirlirdi ax, ny gr mnim bu qdr dmnim olmald? sl gnahkarlarsa bir yanda qalb! Dmnlrin sayna gldikd, Xose qnasio Saens de la Barra ona izah etmidi ki: Altmna gr alt yzn, alt yzn gr alt minini, alt minin gr altm milyonunu qazanacaq! Bu ki, btn lkdi, lnt eytana, - dey o, rmd bel gets, biz bu ii he vaxt baa atdra bilmycyik! - Lakin Xose qnasio Saens de la Barra sakitc: Rahat yatn, general! Bizim iimiz, onlar bitib tknnd sona bitck!!! - dedi. Vhinin dediyi sz bir bax! Bu adamn he ny, zrr qdr olsun, bhsi yox idi, z niyytlrindn birc addm bel geri kilmk, beynin girmi fikirlrini ayrlar il vz elmy, iq ucu boyda bel yeri yox idi; o, iti doberman kimi, daimi itirakyla sahibind zninam v arxaynlq yaradrd; Xose qnasio ilk df onun kabinetin, dnyada
133

yegan qorxmaz v n qddar adama tk bir sahibin tabe olan, civ kimi parlaq zlli, srkn drili nhng iti il, hmin bu yekpr dobermanla daxil olanda general: ti qapnn o znd qoyun. - demidi. Lakin Xose qnasio Saens de la Barrann generaln szn ml elmk fikri yox idi: Bu mmkn deyil, general! Dnyada hl el bir yer yoxdur ki, ora mn Lord Kxelsiz ayaq basm! Odu ki, it daim z yiysi il bir kabinet daxil olur, sahibi generalla ksilmi balarn gndlik hesabatn rdncn, sakitc onun ayaqlar altnda mrglyir, general ssini ucaldanda, diklib btn vcuduyla amansz sraya hazr vziyyt alrd; Onun, dhtli drcd qadn gzn bnzr, insan gzlri mn fikirlmy mane olurdu, mn onun insan nfsindn diksinirdim; nvbti uvalda z khn adyutantlarmdan birinin ban taparkn, qzb iind yumruumu stola rpanda, onun z gz qrpmnda buland, bdni, qaynar qazan kimi pqqldad, dilrini qcd v o mnim stm atld. Bu adyutant, onun snaqdan xm, oxdank domino mqabili, hm d demk olar, tan, dostu idi, odu ki, qzbini he cr gizld bilmdi: Daha bsdi, lnt eytana! Ydrn bu hrc-mrcliyi! Lakin Xose qnasio Saens de la Barra, hmiki kimi onun hirsini, hanssa dlil-sbutla yox, vhi itlrin qddar tlimisi sullaryla yatrtd. Geclr general, onunla, vassal kimi rftar edn bu yegan adama - Saens de la Barraya tabe olduuna gr zn min bir lnt yadrr, bu tipin, onun daxilind qurduu imperiyaya qar zzlynd, tkbana syan edir, tdricn btn dvlt strukturlarno sirayt etmy balam kl tabeiliyini canndan xartmaa alrd. - Gn sabah bu biabrla son qoyulacaq o, aznn iind deyirdi daha bsdir, lnt eytana! Hr ey bir yana, Bendisyon Alvarado mni, mr yerin yetirmk n yox, mr vermk n yaradb! Lakin btn gecni fikirlib qurduqlar, Xose qnasio Saens de la Barra z itiyl onun hzurunda peyda olduu an birc dqiqnin iind darmadan olurdu v general yenidn, ilgyin diri qardeniya taxlm gur ssli, losyon tri qoxuyan, niastal qolaqlarnda zmrd sancaqlar brq vuran, zhmli likli, inc dalarndan gz qamaan, bu n lazml v n dzlmz adamn ikarna evrilirdi; - Gzm dyn adamlar iindn! - dey fikirlirdis d, onu grn kimi: iirtmk lazm deyil, nao, z vzif borcunuzu yerin yetirin! - deyirdi v yen bir ucdan, ii ksik balarla dolu uvallar qbul edir, nvbti qbzlr imza atr, ayann altn hiss elmdn, sonsuzlua kn tk, etibarsz hakimiyyt qumluunun iiyl harasa aa enir, dib krd; shrlr is hr addmda, hr birindn yalnz dniz grnn pncrlrin qarsnda ayaq saxlayb z-zn: Bu dnyada nlr ba verir? deyirdi. Saat artq on birdir, bu evd is birc adam bel gz dymir! Burda kims var?.. - dey ucadan arrdsa da, ssin ss vern olmurdu. Sarayda tamam tk idi dey, ox vaxt ona el glirdi ki, z saraynda yox, hardasa yad bir yerddi. - Eklrin belindn ar yklri boaldb yaln ayaqlaryla dhlizlr boyu, ii trvz v toyuqla dolu znbillri dayan bir djn sgrim hara yoxa xd?, geclrl solan gllrin vzin, tzlrini qoymaq n gldanlarn iyli sularn l tkb, funtli glmlr yaradan rni arvadlarm han?; Susanna, yanm gl, Susanna sevginin hsrtindym mahnsn oxuya-oxuya, qu qfslrinin havasn dyiib iini tmizlyn, eyvanlarda sprglriyl xllr rpan qadnlarm han?; hr qapnn arxasnda ayaq stnd iyn v sidiyiyl mavirlr zalnn divarlarnda
134

dv killri kn ssqa, bic uaqlarm han?; yaz stollarnn siyirtmlrind yumurtlayan toyuqlar qova-qova otaqlardan xaran hycanl mmurlarm han?; mumi tualetlrd sgrlrl ey-irtl mul olan fahilrim han?; diplomatlara hrn saysz-hesabsz itlrim han?; mnim iflic xstlrimi pillknlrdn qovub, qzlgl kollarnn altnda yatan czamllar rdd elyib, yaltaq yanlarm mndn kim uzaqladrb..? O, generalitetdn olan-qalan yaxn dostlarn, o birilrdn gcl ayrr, onlara, cangdnlrin, yeni yaxnlarnn kryi arxasndan baxrd; ona, trkibi tamamil ayr bir adam trfindn tsdiq olunan Nazirlr Kabinetinin iclasnda x elmy byk minntl icaz verirdilr; - bu, onun fikirlrini qabaqlayaraq, btn dvlt ilrini, onunla mslhtlmdn, hll edn qara, hznl penckli, niastal yaxalql alt elmlr doktoru idi. Lnt eytana! Hkumt mn zmm! - dey o, arada bir zndn xrdsa da, Xose qnasio Saens de la Barra ona sakitc: Qtiyyn, general! Siz, hkumt yox, hakimiyytsiniz! - dey izah edirdi. Axamlar o, darxmaqdan zl-zl, domino oynayr, trf mqabillrinin n usta oyunu olmasna baxmayaraq, zc darxmadan xilas ola bilmir, ha bic fndlrl zlirdis d, birc partiya bel uduzmaq ona myssr olmurdu. Nahar hr df, n az bir saat ona gr gzlmli olurdu ki, nzartilr, hr tiknin dadna birc-birc baxmadan, onu stola yaxn buraxmrdlar; gizli divar mcrlrindn, ii bal dolu bankalar yoxa xmaa balamd, odu ki, o, Saens de la Barraya ikaytlnrki: Bu n hakimiyytdi? Mgr mn bel hakimiyyt deyirdim? - deyirdi. Saens de la Barra da cavab verirdi ki, ayr cr hakimiyyt olmur. - Olan budur, general! Bir zamanlarn bsatl cnnt hyat - istiraht gnlrinin bazarn xatrladan saray hyat onun letargik yuxusuna evrildi v o, yeni hyatn, gnd-gnd drdc saat, yerli radisostansiyann verdiyi bdbxt sevgi bard romana qulaq asman intizarnda yaamaa balad; o, romann hr fslini, top yellncyind uzanauzana, lind, iilmmi meyv irsiyl dolu stkan tuta-tuta dinlyir, gzlri dolur, nvbti fsil baa atanadan sonra, radioromann ba qhrman olan cavan qzn lb-lmycyi sualyla zn zb ldn salrd. Xose qnasio Saens de la Barra, bu bard d onun n informasiya toplayb xbr veridi ki: Bli, general, qz lck! - Qoy lmsin, lnt eytana! - o, mr etdi - qoy btn adamlar kimi r gedib uaq dosun, sonra qocalb lsn! V Saens de la Barra, generaln, hakimiyyt illuziyalarnda rahatl n ssenarini dyidirmyi mr etdi. O gndn sonra radioromanlarn qhrmanlar, onun icazsi olmadan, lmr, srin kemi fsillrind lm personajlar onun arzusuyla dirilir, mnfi qhrmanlar vaxtndan vvl czalandrlr, msbt qhrmanlar xobxt olurdular; bu xobxtliklr, onun mriyl ba tuturdu; btn bunlar, faliyyt illuziyas yaradaraq, onun hyatna n is bir dolunluq gtirirdi; ax, lap oxdannan, n ils mul olmaa zn i tapmrd; axamlar, saat skkizd, lind lampa, z malikansind gzib doladqca, bel mlum olurdu ki, artq kims itlri yemlyib v prezident qvardiyasnn otlaqlarnn in sndrb, kims qulluquya yatmaq mri verib v o yatb; mtbx - trtmiz ydrlm, dmlr yuyulmu, stnd t doranan taxtalar, qanb karbolla drmanlanmd; kims onun grcyi ilri artq yerin yetirmidi; sonra mlum olurdu ki, kims pncrlrin pinqaletlrini d endirib, kabinet qaplarnn aarlarnn yalnz v yalnz onda
135

olmasna baxmayaraq, btn qaplar da aarlamd; vestibuldn, onun yataq otanacan aslan divar iqlar, o lini dymy uzatmaa macal tapmam, bir-bir snrd v o, qaranlqda sir dm monarx kimi, ayaqlarn ar-ar k-k, izin he kim d bilmsin dey, qara mxmrin iindki mahmzn ardnca sry-sry, ksi gzglr dmdn, yeriyirdi; pncrlrin nndn keib getdikc, hmin dnizi yanvar aynn Qraib dnizini grrd; o, dniz dz iyirmi df baxd v iyirmi dfnin iyirmi nd d onu z yanvar mnzrsind zn qrmz rtk kilmi cnnt bataqlna oxar vziyytd grd. O, hr axamn belc, bu minvalla keirdi; hmin o avqust axam da yen hr ey olduu kimi idi; qaranlqda ayaqlarn xldada-xldada z otana getdiyi yerd o, yolst, hl d melisa kolu bitn dibk, oxdan lm qularn qfslri, anasnn, diri-diri ryb cann taprd zablar kcavsi hmiki yerind dayanan otaa Bendisyon Alvaradonun yataq otana ba kdi. Gecn xeyr qalsn, ana! - sssizc deyib uzun mddtdn bri eitmdiyi: Gecn xeyr qalsn, Allah amanatnda, oul! - cavabn yen d eitmdi. Anasnn otandan xb, idi, gr qalmaqal drs, qab aradan xmaq n karna glck lampayla yoluna iq saa-saa, z yataq otana gedirdi ki, birdn-bir bdni qorxudan qc olub grildi lampann i, hardasa qaraln dibind, Lord Kxelin, ksv kimi iaran bbklrind kzrirdi kii odekalonu tri gldi v general bu odekalon tri gln adamn ona olan nifrtini, hakim gcn hiss etdi. O, zlmt qaranlqda durann kim olduunu, ynin parad kostyumu geyib bura, bu gecnin tarixi bir gec olduunu ona xatrlatmaq n gln adamn, Xose qnasio Saens de la Barra olduunu gzl bils d: Kim var burda? - dey sorudu. Bu gn on iki avqustdur, general! Byk, tarixi bir gndr! Sizin hakimiyyt gliinizin dz yznc ildnmdr! Odur ki, general, dnyann drd bir trfindn qonaqlar trif buyurub! Bs nec?! Ax bel bayramda, n uzun mr rzind bel, cmi birc df itirak etmk myssr olur. Bu gn btn lk qeyd edir, bs siz?! O, Xose qnasiyonun inadkar tlblrin - bu yaddaqalan gecni, xalqn gurultulu alqlar v odlu mhbbtinin arlar altnda keirmk bard btn xahilrin cavab olaraq, z yuxu kamerasna hmikindn bir az da tez kilib, kilidi v qfl balad, znciri kib soyunmadan, ordenmedalsz, kobud ktan formasnda, sol tay qzl mazmzl uzunboazlarnda dmy uzanaraq, zn bala basan kimi, ovuclarna basd v el bu vziyytdc z bdi vziyytind, bizim, onu bir vaxt tapacamz vziyytd quzunlarn didib-datd, drisi min bir hrat v dniz yosunlar basd vziyytd donub qald v yuxusuz gzlrinin iiyl, dumanl ehin arasyla uzaqdan eidiln bayram atfanlnn, n musiqinin, tntnli kils znglrinin cingiltisini, arlar ra-ra, lil axn kimi irlilyn ktllrin ssini eitdi; o, btn bunlar eidir, qmlnmkdn ox, tccblnir v z-zn: Anam mnim, taleyim mnim, Bendisyon Alvarado! O vaxtdan artq dz yz il keir! Lnt eytana, vaxt nec d tez gedir! - dedi. Demli o, el ordayd, z d bu, onun oxar yox, mhz zyd, qbul salonunda, ziyaft masasnn stnd, dnyasn dyimi Papa kimi tmtraql geyimd, tpdn-drnaacan gl-iyin iind, bir df n vaxtsa lb uzand
136

kimi, hmin bu stolun stndc rdy kimi, salndak kin-kdurtindn bir az da qat, kinli lmyl, iin pambq txanm ikin, ipk lcklrd, sinsi, abrsz laltlarnn dzb-qoduu ldqayrma mhariblrdki uydurma qalibiyytlrin gr qazand saysz-hesabsz orden-medallarla dolu, tovuzquuna bnzr, al-lvan parad mundirind, uzunboaznn sol tayndak qzl mahmzyla, inlrindki on dd Kainat Generalnn qmli gniyl (bu rtbni ona lap lmqaba vermidilr) hamnn gr bilcyi el yaxn bir yerd uzanmd ki, ilk df onun real varlna bizd birc damla bel bh yeri qalmad; hrnd ki, slin qalsa, ictimaiyytin nmayiin xarlan, bizim mavir zalnda hl d axracan inana bilmdiyimiz rsmi xbrin hr szn gtr-qoy eldiyimiz vaxt, qonu zalda amlarn aram odunda el bil get-ged prtb qzaran bu meyit qdr bu dnyada ona az oxayan, hr dasyla ondan seiln ikinci bir adam yqin ki, taplmazd. Mni hrbi yk manlarnn bouq uultusu oyatd: silah-sursatn, boyunlarndan asl avtomatlarn arlndan beli bkln yal dbilqli sgrlr dst-dst, hl d adamsz skilrl addmlayr, girilrd gizlnir, yol ayrclarnda dayanr, dvlt binalarnn darvazalar nnd ayaq saxlayrdlar; onlardan bzilri gnn altnda brq vuran lllrini byrlrin qoyub, al-veri ksindki pitaxtalarn altna uzanmdlar, o birilr, ar pulemyotlarn vitse-kraln mhllsindki evlrin damna xartmdlar; butun bunlar mn z gzlriml grdm; patioadan ydm tr qrnfil dstsini qoymaa yer axtara-axtara, eyvann qapsn aanda is sgrlrin kmlrinin kt tappltsn v kobud danqlarn eitdim; leytenantn bal altnda bir dst patrul onun-bunun qapsn dyclyib, alver balamaq istyn dkanlar balama tlb edirdi. mri yuxarlar verib! Bu gn milli bayramd! Qrnfilin birini leytananta tullayb sorudum ki, bu n hay-hirdi, niy klrd bu qdr sgr var?!.. Leytenant gl havadaca tutub vvl iyinlrini kdi: Biz d he n bilmirik, zizim. dedi, sonra mn gz vurub uzun-uzad qhqh kdi, Blk rhmtlik dirilib, h? Bu szlrd qrib he bir ey yox idi, ksin, bizlr, onun bu dnyadak varlnn sona yetmsi, drkolunmaz v tccbl glirdi v biz onun, dvlt ilriyl maraqlanmad uzun illrdn sonra lm yatandan qalxb hakimiyyt cilovlarn yenidn lin ydna, tan raqlarn, vvlki vaxtlardak kimi yandrld ecazkar Hkumt qamtgahnn, ucu-buca grnmyn, dmsi xall dhlizlriyl enli, yast dabanlarn hmiki qaydasyla, hl vvlkindn bir qdr d vql srdyn daha asanlqla inanrdq; biz asanca inanrdq ki, inklri qovan, ayr bir ks yox, mhz o zdr; de Armas meydannn atlaq plitlri arasndan rtlayan otu qrpb yeyyey aramla yeriyn, hmin o plitlrin stnd, palma klgsinin altnda oturaotura, inklrin yeriini sgr kmsinin ssiyl qarq salan korun yanndaca otlayan inklri d o qovmudu, klrdn hl d inklrin ayaq sslri eidilirdi v o, lm sin grrk, evin qlbyl dnn xobxt cngavr haqqnda er sylmy balad; eri, llrini, yarmq tikililrin byr-banda qvrlan itillri laqeyd zlriyl gvyn inklr aaraq, birnfs dedi onlar n - yem n saray pilllrini qalxb-enmy yrmi inklr n oxudu; buralar inklrin ryin yatrd, odu ki, heyvanlar burda l kameliyalarndan lng taxm musiqi ilahlrinin v Milli teatrn uuq-skk binasn bzdiyi, liralarndan
137

meymunlar salland yerlrd yem axtarmaa yrmidilr; susuzluqdan zln inklr, vitse-kral mhllsinin, yarqaranlq, srin girilrin el ss-kyl cumurdular, el bil girilrd bir yn gl dibyi yer dyib ilik-ilik olurdu, sonra da, susuzluqdan yana-yana balarn patiodak nohura soxurdular; heyvanlar n qdr su islr d, onlar buralardan qovan olmurdu, nki inklrin hr birinin boynunda prezident mhrnn izlri gz dyirdi; ham bu heyvanlara, mqdds canllar kimi baxrd, htta sgrlr bel, n dar, qzn alver gedn klrd onlara yol verirdilr. K, hmiki n karnaval ovqatn, z iblisan clbediciliyini oxdannan itirmi, bupritlr dvrndn bu yana zaman-zaman gmirilrk, snq qabraya bnzmy balayan panqout v dorlarn, bir vaxtlar, dnizimiz olanda, gmilrin, az qala alver pitaxtalar arasnda lvbr sald, tz balq v trvz satlan razilrd yaranm funtli bataqlqlarda rmkd olan lazmsz avadanlqlarn zibilliyin evrilmidi; onun prezidentliyinin ilk illri, hind bazarnn, evik alveri aparld bo pavilyonlardan axan qat funti havadan asl qalmd; sonra hindlilr d buralardan xb getdilr, ona he sa ol da demdilr; Bunlara bir bax! - dey o, onlarn ardnca, qocasaya, sbrsiz hikkyl rd: - tilin, ingilislrin yanna, onlarn zir-zibilini tmizlmy! Hindlilr onun szlrini eitmdilr, onlardan sonra bazarda, birdn-bir hardansa - tilsimli boyunbalar, ilan zhrin qar tmrinlr satan alverilr peyda oldu, rntdn, zir-zibildn mnbitlmi yaxn torpaqlarda is, bir-birinin ardnca isi, nazik araksmlrl blnn, gec-gndz yeyilmi patefon vallarnn zhltkn xrlts altnda eq macralar altnda crldayan arpaylarn ssi eidiln xrda komalar bitmy balad; bu arpaylar, kils znglri milli matmin balanmasn elan edncn, sgr qundaqlar altnda darmadan olub getdi. Bli, kim n deyir-desin, bu, sl matm idi v kdr d saxta deyildi, nki onun, uzun mddtdn bri hsrtl gzldiyimiz lm, bizim zmzd d ox eyi akar elmidi v hr eydn vvl, onun tutulduu hanssa monarx mrzindn gbrcyini, dflrl azdanaza gzn, hr df d yalan xan lm xbrinin, nhayt ki, hqiqt olacan midsizlikl gzlyirdik ki, bunu gzly-gzly, zmz az qala ldk, quruyub qaxaca dndk v indi biz, onun son gediin, bunun, yen hqiqt olmadna gr yox, ona gr inanmrdq ki, daha buna, zmz inanmaq istmirdik, nki artq qlbimizin drinliyind onun lmn istmirdik; biz artq tsvvrmz bel gtirmirdik ki, ondan sonra nec yaayacaq, mumiyytl, onun sasl yer tutduu hyatmz, onsuz nec davam edck. - O, mnim n hr ey idi bu adam mn, he bir kiinin ver bilmdiyi, on iki illik xobxtlik bx etmidi! Onu lap oxdannan fermann xrda pncrsindn orgz-orgz bizlr saat bed mktbdn qaydan mavi paltarl qzlara baxb: Ah, anam mnim, Bendisyon Alvarado, bu stl bdnlr nec d gzldi!? - dediyi vaxtlardan yadmda saxlamam. Biz onun ac gzlrini, sfir Fourbisin gndrdiyi nabatlarn cingiltisini qzlara eitdirmk n, ii nabatla dolu yaraql bankan cndr lckli lind oynada-oynada atb-tutduunu grrdk v nb qaa-qaa, ordan uzaqlardq; tk birc df - he ksin grmdiyini dqiqldirib, orun-orun pncry yaxnladm, limi gll bankaya uzatdm, nabatlarn ssi ox clbedici idi; o, mnim llrimi mhkmc, eyni zamanda inc-inc sxd, mni, yumaq
138

plng hrktlriyl havaya qaldrd, he bir ar vermdn, pncrdn iri el sald ki, formamn birc qrn bel zilmdi; sonra mni, qat sidik iyi vern samanla uzadb, mn n is demk n azn adsa da dana bilmdi; onun dili, el bil damana yapmd, mn el gldi ki, o, mndn ox qorxuya db; ryi el vururdu ki, hr dynts, sinsin yapm kynyindn hiss olunurdu; rngi aappaq aarmd, gzlri yaarmd; bu gz yalarn, sonralar mniml yatan he bir kiinin gznd grmdim; o, qrmaq kimi iti barmaqlaryla mnim titrk bdnimi dinmz-sylmz, el qvvtl, el ehtiras v inclikl lldirirdi ki, bu hzzi mn bir daha he kimdn duymadm; barmaqlar qarnm boyu zyuxar srr, arada bir, qcolmu kimi grilirdi v mn, bu llrin altnda dlrimin gillrinin byyb qn kimi aldn hiss edir, samanln iind anaya-anaya, yad kii tri qoxuyan nm kyny bir az da brk sxlrdm; daha ona sfir Beyldriin nabatlar lazm olmad indi daha mn zm, samanlqda mni lind, ii yemkl dolu znbill gzlyn qmli, lakin, salam rkli bu adamn qucana yetimk dqiqlrini bir daha yaamaq xobxtliyi il tvlnin pncrsindn iri soxulurdum; o, mnim bdnimin iylrini ox sevirdi, mn d bu iylri sevmyi yrtmidi; o, bizim yediyimiz yemklr d, iyimin hopmasn istyirdi: Lzztlisn, - o pldayrd cb dizin var snin z irnd bimi byrklrini, trinin duzuna batrb el yeyrdim ki... O, sabah olmayan hr eq axam, bdnimi badan-ayaa ehtirasnn ac istiotuyla, dfn yarpaqlaryla dvalayr, yalvarlarnn aram odunda biirirdi; mni sxavtl yedirdib doyuzdurur, z d yeyirdi; sonralar daha mn, n bu hvti, n bu sxvti he bir kiid grmdim; yeyib doyandan sonra, sulu tikanl dillriyl bizi yalamaq istyn inklri qovub, z haqqnda, arada bir ryinin sxldndan, hr ey tprb, ba gtrb, buralardan getmk istdiyindn danard; z d bu bard sakitc, taleyindn ikaytlnmdn, he ndn umub-ksmdn, yalnz midsiz bir rtnn poza bilcyi tmkinl, el bil z-zyl danrd; ssi aram idi, drnaql barmaqlar yen bdnim toxunurdu; bir szl, o, mrd v yenilmz idi mnim hyatmn yegan mnas idi. On drd yam yenic tamam olmudu ki, evimiz, paqonlarnda oxlu ulduz parlayan iki hrbi gldi; onlar, ii qzl dublonlardan* iib arlam amadanlarla gldilr; mni valideynlriml birg, gecnin bir yars hanssa cnbi gmiy oturtdular v mn belc, qrbtd yaamal oldum. Onun lm xbrini eidncn - onun auunu z darxdrc, miskin hyatm boyu xatrladqca, gnd yz df lb-dirilmyimdn, hr qarma xanla yata-yata, bu dnyada ondan yax kiinin olub-olmadn yoxlayaraq, bir adam kimi hamdan z evirdiyimdn xbrsiz ldyn eidn gncn, uzun-uzad illr el orda da qaldm; vtn - qocalb qartm vziyytd, mxtlif kiilrdn doduum bir djn uaqla, onun, lm ayanda, dumanl xatirlrl d olsa, mni xatrlayaca mdl qaytdm... Lakin general onu, fermann pncrsind grmdiyi gnn shrisi unudub, ayr birisini, sonra daha bir ayrsn l keirdi... bellikl, hr axam, bir-birindn seilmyn, eyni formal mktbli qzlarla mul oldu; bu qzlarn hams, el bil bir-birin bnzyirdi, byrndn mavi sryl tdkc, ona iti dillrini gstrir, Qoca kaftar! - dey qqrb, n-n glr, sfir Rimpelmeyerin hdiy verdiyi nabat sin yri-yri baxrdlar; o is iindn qalmrd, qzlar bir-bir pncry arr, lin
139

kenin, dnnki, yaxud tzsi olduuyla he maraqlanmr, onlarn hamsn, dnizi yaxalql, mavi paltarl, vahid canl klind tsvvr edirdi; bu tsvvr gn-gndn artb oxalan borcunun vzin, razi sularnn verilmsi tlbini eitmmk n, ona elektron gclndiricili qrammofon ruporu balayan sfir treymberqin zhltkn, yeqnsq mlahizlrini, mrgly-mrgly qulaqardna vurduu dqiqlr ruhunu irin-irin oxayrd. O, bu tlbi v bu tlbin byr-bandaklar zbr bilirdis d, yen melanxolik bir yeqnsqlikl: Qtiyyn, zizim Stivenson! Dnizdn baqa n istyirsn, gtr. - deyir v metal ssli gclndiricini sndrrd ki, onun, iqtisadiyyatdan az-ox ba xan iqtisadlarnn, oxdannan bri: Biz ltk, mnim generalm, qpiyimiz bel yoxdu. - dey-dey ona baa salmaa aldqlarn bir d, dn-dn tkrar elmsin. Amma o, onsuz da, bilirdi ki, xzin bombodu, bilirdi ki, ehtiyatlar oxdannan dadlb, lk borc hesabna yaayr; yax yadndayd ki, mstqillik urunda mhariblr dvrndn bu yana ylan borclar dmkdn tr ilk vvl istiqraz almd, sonra gecikdirilmi dniin faizlrini dmk n ayr istiqrazlar gldi, sonra faizlrin dnii xirtdy dirndi, sonra pul atmazlndan qzblnmi kreditorlar sakitldirmk n, pulun vzin, nlris vermk mcburiyyti ortaya xd, kin aac v ttn ingilislr, kauuk v kakaonu hollandlara, dmir yolu tikintisi konsepsiyasn v su yollarn almanlara, bir szl, hr eyi, gizli, ya aq kild sasn lbtt ki, gizlic bu yadelli qrinqolara vermli olduq; bzn bu ilr o qdr gizli gedirdi ki, bunlar bard o, z sonradan - Xose qnasio de la Barrann biabr ifasndan v ictimai kild qtlindn sonra xbr tuturdu. Allah onu, bdi olaraq, chnnm odunda yandrsn! Buna baxmayaraq, hmin o tin ildn balayaraq, Hamburq bankirlrin xirtdyin ken bu xsislr dnilck haqqn txir salnmas bard mr verdiyi hmin o tin ildn balayaraq o, yen hr maliyy nazirindn: Bizim ayr yolumuz yoxdu, mnim generalm! - szn eidirdi; bu, alaman eksadrilyasnn liman mhasiry ald dvrlr idi; qfildn reyd xan ingilis zirehli gmisi xbrdarlq ati amd v mrmiyl kilsnin qllsini datmd; lakin bu top atlri d onu qorxutmad. O: ngilis kralnn lap bel... Rdd olsun kayzer! lrm, tslim olmaram! - dey bard v onun kimi ehtirasl domino hvskar olan sfir arlz U.Treykolerin kmyi il, lap axr mqam - hr eyin bitdiyi gman ediln son anda xilas edildi; sfirin tmsil etdiyi bu dvlt zn, generaln Avropa zr msuliyytlrinin tminats elan edrk, vzind, bizim tbii srvtlri istismar etmk hququ qazand. Hmin bu msldn sonra lk mflis vziyyt dd, bizs mrlk dilniy evrildik. Biz, mnim generalm, ynimizdki alt paltarna gr d borcluyuq. Onu he n adrmad, vvlki vaxtlarda olduu kimi, sfiri zmtl, pillknlr qdr trr, onunla, btn sfirlrl xudahafizldiyi qaydada, bir xeyli rnlyndn sonra iynini appldadaraq: Xeyr a-a-a, zizim Beykster! lrm, amma dnizi vermrm! dnilmyn btn borclardan ox onu, etimadn he cr dorultmayan, lntglmi Xose qnasio Saens de la Barrann - Letisiya Nasareno v onun krpsini mhv edn bdxahlarn balarndan savay, hamnn ban bdnindn ayrtdran bu qatilin gnah zndn, iind qbiristanlq skutu v kimssizlik
140

hkm srn saray narahat edirdi. O, tutuquularn boazna n qdr fqtli drmanlardan damcladrdsa da, qularn ssi xmrd ki, xmrd; qonuluqdak mktbin qzlar da daha yal aaca qonan opur qucuazn mahnsn oxumurdular; birc o qalrd ki, bir knara kilib hr eyi unudasan; vaxtn qalan hisssi is, dlri kal limon kimi balaca, brk mktbli qzlarn yolunu gzlmy v onlarla mzlnmy gedirdi; ya da, siestann brkl saatlarnda yamyal talvarn altnda tmtkc oturub, oxlu, dadl yemklr yey-yey, ryin yatan televizya filmind ba vern hvalatn ipini ldn buraxmamaqdan tr, arada bir, yarmrgnn iindn oyanb, yenidn mrgly-mrgly keirirdi; bu filimlrd hr ey hyatdak kimi deyildis d, ona el glirdi ki, sl hyat, yaxud n az, onun tsvvrnc hyat - el-bel d olmald; uzun mddt onun alna bel glmirdi ki, bu yax sonluqlu yngl filmlri clafln xeyirxahla tslim olduu, mhbbtin r qalib gldiyi bu filimlri biz, onun zvqn oxamaqdan tr - Xose qnasionun tapr il, xsusi radiotrclrl, ya da, televizya verlilrini ksib, ayrca kanalla verirdik; biz, hr eyi bil-bil, onu vicdanszcasna aldadrdq ki, o, zn xobxt hiss etsin; o da zn son gnlrincn, qocalb lap heydn dncn, xobxt hiss edirdi; axr-sonu grnmyn, uzun-uzad qocalq illrind o bir d, yinlrindki dnizi formalarnda tir-tir titryn, balaca qzlar lldirnd, zn bel xobxt hiss edirdi; lakin gnlrin bir gn, o soruanda ki: Sn mktbd n yrtdilr?, mn d cavab vernd ki: Mn he n yrtmdilr, senyor, ax mn liman fahisiym! - o dqiq mni, qulana dediyimi tkrar elmy mcbur eldi olsun, el bilmidi ki, shv eidib; onda mn, dediyimi heca-heca tkrar eldim ki, mn mktbli deyilm, liman fa-hi--si-ym!; dedim ki, mni qtranl sabunla yuyub, liflyib dnizi yaxalql mavi paltar geydirib, hr axam saat bed onun pncrsi nndn qama mr ediblr; z d mn tk qamrdm, byrml, sanitar polisinin yaxalayb l keirdiyi, yuyundurulub mnim kimi, mktbli formas v olan botinkalar geydirildiyi, balarna, at quyrndan hrklr taxlm fahilr d qard; baxn, bu salar, baa adi sancaqla taxlr; bizi xbrdar etmidilr ki, lindn he bir i glmyn, bdbxt, sfeh qocadan qorxmaa dymz, birc onu edck ki, soyundurub, hkim kimi ora-buranza baxacaq, ola bilsin, ynglvari lldirck bir szl, sizin eldiklrinizi dedilr, mnim generalm, bizs gzlrimizi yumub, guya ehtirasdan alovlana-alovlana: Ax mnim sevgilim... sevgilim mnim... - demliydik, nec ki, hr axam mn deyirdim, sizin d cannza ya kimi yaylrd; pulu biz vermzdn vvl, bu shnni oynamaq n bir ne df mq eltdirirdilr, pul da n pul be-on qara qpik, vssalam: sanitar vergisini v serjant n komisyon xrclrini xanda, biz cmi drd tk peso qalr. Btn bunlar, mn gzn qrpmadan qulaq asan qaraqabaq qocann zn dedim. Ah, anam mnim, Bendisyon Alvarado, bu qdr zlm kmk olar?.. - dey o, z-zn fikirlirdis d, n bir szyl, n hrktiyl sarsntsn biruz vermir, vziyyti dolays yollarla aydnladrmaa, xrdalqlar dqiqldirmy alrd v ox kemdi ki, o, Dvlt Evinin qonuluundak qzlar mktbinin artq oxdan balandn dqiqldirdi; balaca, mktbli qzlar hmin indi qabamzdak banket stolunun stnd, n ils, sousun iind zyuxar zn
141

sabalo baln xatrladan bdni il uzanm qaraqabaq, orgz qocann caynandan qurtarmaq n, xsn maarif nazirin znn, yepiskopun xeyirduas altnda, var-dvltli, adl-sanl ail balaryla lbir olaraq, dniz knarnda yeni, mrtbli mktbin tikintisin vsait ayrdn yrn bilmidi; solun malvlarn, kimssiz dznliklrin, ay kraterlrinin snk alar - onsuz alan ilk shrin zif iartlar, stn spiln aappaq gl-ik meyitin rngini bir qdr d saraldrd o nhayt ki, azad idi, z hakimiyyt sartindn, siri kim olduu dqiq bilinmyn Hakimiyyt Evinin cansxc klliyindn qurtulmudu! Bir vaxtlar bu srdab, hmin bu saray tmir olunanda, sahibinin razl alnmadan, iri v l trfdn a rngl boyananda o, otaqlarn, dhlizlrin divarlarna sykn-sykn, knar bir adam kimi, rngsazlarn iin tamaa edir, orda onu tanmayan rngsazlar: - Burda sizlik bir i yoxdu, senyor, rngi korlayrsz! dey stn qqrrdlar. O da, tzc aardlm divarlara toxunmadan, ehtiyatla siviib gedirdi. Aa dmyin, senyor, taxtabndlr banza uar! - dey o biri yandan rrdlar v o, dinmzc yuxarda dayanb qalrd. Burda, hmin bu yerd, balta ssindn, bnnalarn qzbli rtlarndan qulaq batrd. kil, kaftarn biri kaftar, yoxsa gil yaparsan! - o da sravi sgr itati il deyiln tabe olur, geri kilir, guya rahatl n aparlan bu sfeh yenidnqurmann dzlmz mliyyatlarna sbrl dzrd; z zn mxsus olmadna gr, cangdnlrinin baxlarndan he cr qurtara bilmirdi; cangdnlrin kinli baxlar, el bil onu qorumaqdan tr yox, gdmkdn tr ardnca zillnirdi; onlar, onun yeycyi btn xrklrdn dadr, yemklrin yarsn korlayr, bal ehtiyatlarnn xlvti yerlrini dyiir, yeriynd cingildmsin dey, qzl mahmza z kir, crbcr ehtiyat tdbirlri grrdlr; btn bu ilr, olsun ki, khn dostun - Saturno Santosa yaman glmli glrdi; on bir baksnin, shrdn-axamacan sirk kndirbazlar kimi, byr-bana hrlnmsi, lli metrlik msafdn silahn nvn hiss edn, yanb-snn yal-qrmz lampal cihazlar, dorudan glmliydi; avtomobil karvan is el srtl gedirdi, yeddi eyni markal man bir-biril el trd, el bil onlar qovan vard; bu tmd general bzn tez-tez yerini dyin manlarn arasnda, znn hans manda olduunu qardrrd; lakin btn bu ehtiyat tdbirlri, quzuna gll atmaq kimi, mnasz bir i idi; mann prdsini kib l boylananda grd ki, zn knll surtd dustaq etdiyi bu qdr uzun-uzad matm illrindn sonra da, prezidentin limuzinlr karvannn lotusaya manevrlri he ksin vecin deyil; o, kils qlllrindn d yksklr ucalan qayaya bnzr nazirlik binalarna baxd, divarda frayla yazlm hanssa ar pozub tmizlyn hrbi patrula gz qoydu; orda n yazldn soruanda dedilr: Yeni vtn qurucusuna eq olsun!; arn badan-ayaa yalan olduunu anladsa da, ban trptdi, yoxsa silmzdilr fikirldi; dniz qdr alt bulvar uzunluunda uzanan kokos palmal, gl-ikli, geni bulvar grd; vvllr bu yerlr bataqlyd; qdim stunlu eyvan, birbirin bnzr yeni villalar salnm, yeni hrtraf qsbni grd; bir vaxtlar zibilxana olan yerd sx amazon yallqlaryla dvrlnmi otellri grd; yriyr klrl tsbaa gediiyl yeriyn sonsuz avtomobil srsn grd; skinin gn dn trfiyl veyillnn, gnortann brksndn gicllnn adamlar grd; skinin klg hisssind is vergi idarsinin, harn-harn o ba-bu baa gzin
142

mmurlar, skinin klg yerind dayanmaa gr haqq alrdlar; odu ki, yazq camaata, gnn altnda qovrulmaqdan savay bir ey qalmrd! Amma onu n ox, getdikc trafna cod hakimiyyt dalas yayan, nhng dmir tabuta bnzr prezident limuzininin, he ksin tkn bel trptmmyi heyrt gtirdi. Onun donuq gzlrini, hycan v tcbdn syriyn dodaqlarn da he ks tanmad; onun lin ona hmiyyt vermyn camaata trf yelltdiyi mhur lin d diqqt yetirn olmad; man irlildikc, qzet v boyunba satanlarn haray-hiri, dondurma arabalarnn crlts, lotereyalar bayraq kimi yelldn lotereyasatanlarn trpdn rtlar k dnyasnn btn uultular arxada qald; Anam Bendisyon Alvarado, gr bir, mnim hrim n gn qalb? - deyn qocann qlbind nlr ba verdiyinin, bu k dnyasna he bir dxli yox idi. Buralar el dyimidi ki, he haran tanmaq mmkn deyildi: bir vaxtlar paltarlar eyvanlarn mhccrind qurudan, am yemyin bir-iki balq ld elmk n, qrub a xrda dkanlara girrk, alverilrl syn rsiz qadnlar dngsi hardayd? z dkanlarnn qaps aznda mlib bayra xan hindlilr han? Darxdrc mahnlarla lm ovsunlayan arvadlar han? Valideynlrin qulaq asmadqlarna gr qrb evriln qorxunc qz kli han? Han, funtli bataqla evriln quldur yuvalar?.. Man, kni buruldu v onun gznn qabana, boynubkk qutanalar gldi, birdn-bir ryi sxld: liman! Bs liman han? Han o qaaqmal qayqlar? Bir vaxt desantlarn atb getdiyi zirehli gmi han? Bs o zibil iyi hara yoxa xb? Yoox, bu dnyaya n is olub, gr limuzindn db vaqona mindikdn sonra da, onun pncrd grnn zrif lin mhl qoyan yoxdusa, bu hakimi-mtlq qocann lini he kim tanmrsa, bu dnyada n is ba verib. ndi bu l aran yerlrin yeni dmir yolu xttini aan ilk qatarn yarmq pncrsindn kims hdr yer yelldiln mnasz bir l idi. Qatar, bir vaxtlar malyariya bataql olan tirli llrdn keib, qara-qqrq bataqlq qularnn dolad dy zmilrinin yanndan trk, prezident mhr vurulmu ink srlrini hrkdrk, alasmaz mavi alarl dznliklrl sar tyrd; o is vaqonun, syahtdn ox matm mrasimlrin daha ox yarayan, qara, mxmr zl kupesind oturaraq, z-zn: Lnt eytana, bs mnim khn, drdayaql qatarm han? Hey ran meymunlar han? Han cnnt qularnn nmsi? Han yenilmz jdahal lkm, han vtnim? Btn bunlar hara yox oldu, anam mnimcan? Kemi vaxtlar, birc stansiyalar v ingilis lyapalar taxm, qaradinmz hindu qadnlar oturan yarmstansiyalar yada salrd: bu qadnlar, mxtlif heyvanlar klind biirilmi krli meyvlr, kartof v qzardlm toyuq satrdlar; glikdn ylm Vtnin byk atasna bdi eq olsun! - ar grnn araksmlr boyu qzn alver gedirdi; o, yen vvlki mhtmliyind, vvlki qdrtind idi v yen he ks onun harda olduunu bil bilmirdi; onun ad yen vvlki qaydada hamn diksindirirdi; ax, lkd ba vern hr ey yen onun adyla balyd; o z d son vaxtlar qorxu iindydi, ox vaxt zn, tqib olunan qaqn kimi hiss edirdi, sbr kasas daanda is: Bel yaamaq lmdn d betrdi! - dey Xose qnasio Saens de la Barrann stn mxrr, cavabnda is: El deyil, general, bu, qanun rivsind gedn Trqqidir! - klamn eidirdi, bu cmlnin ardnca, mlahtli tbssml mayt olunan, min cr n alasmaz,
143

sirli v inandrc szlr glirdi. V o, onsuz, zn tamamil tnha hiss etdiyi bu lntglmi Saens de la Barrayla bir df tslim olub razlad kimi, bu yrtcyla - yuxusuz geclrd ryind sydy, shrlr is yen hakim-mtlq v grkli olan bu qddar adamla razlamal olurdu; bu adamn, az qala ayaqyoluna gednd bel, ondan ayrlmad insan gzl, insan adl, gzl kpyi Lord Kxell birg, gnn gnorta a zndki mlayim tbssml peyda olmayla, bizim generaln gecki qzbinin sovuma bir olurdu; general, hmin dqiq btn acn, kin-kidurtini unudur, onun tklif eldiyi hr bir eyi rkdn bynir v deyilnlr el dinmzc, el tlsknlikl ml elyirdi ki, sonradan buna gr, ryinin drinliyind z zlindn sbilirdi. Di gl ki, bu sbiliyin z d ox kmirdi, Saens de la Barra onun daxilind yaranmaq istyn hr hans czi bir dyiikliyi tutan kimi, general o dqiq Saensi sakitldirmy balayr, hr eyi, z vvlki yerin qoyurdu: Narahat olmayn, Nao, z vzif borcunuzu yerin yetirin! - deyirdi. V Xose qnasio Saens de la Barra yenidn z yenilmzliyi v dolunmazlyla z zindanna - prezident sarayndan cmi be yz metr aralda quradrlm cza kombinatna, bir vaxtlar holland dlixanas olmu, kolonial memarlq binasna qaydrd. Sizin saray kimi, mhtm bir saraya, mnim generalm. Bu, badam phrlrinin arasnda itib-batan, qaba, l bnvlriyl dolu yal mnlik olan bir bina idi; birinci mrtbsind, axtar xidmti v vtndalq aktlar qeydiyyat brosu yerlirdi, qalan mrtblrd is vhi ignc manlar quradrlmd; bu manlar el inc v trpdn fantaziyayla hazrlanmd ki, o, bunlara baxmaq bel, istmdi v Saens de la Barraya: Nao, vtn qarsndak borcunuzu daha yksk sviyyd yerin yetirmyinizd olun v unutmayn: mn he n bilmirm, he bir ey grmmim, idarnizd d he vaxt olmamam! dedi. Xose qnasio Saens de la Barra, onun qarsnda drin ehtiramla tzim edib, kii kimi sz verdi ki, prezidentin dediklrini qbul edir, valideynlrinin dilini amaqdan tr, be yal uaqlarn cinsi orqanlarna elektrik cryan buraxmaq kimi cza nvn son qoymaq mrini dinmzc yerin yetirdiyi kimi, bu sznn d stnd dayanacaq; mrin yerin yetirilmsin xsusi nzart lazm idi; la hzrt qorxurdu ki, lotereya hvalat vaxt onu heydn salan zalm yuxusuzluq, btn bu iyrncliklrdn sonra yen stn hcum ksin. mr yerin yetirildis d, o yen, hardasa, yaxnda ilyn dhtlr emalatxanasn unuda bilmdi; bir d ax nec unudayd ki, sssiz, ayl geclr, yaxndan tb ken qatarlarn taqqltsna, imk gurultusuna aylrd; bu qatar v imk sslri is slind, Bruknerin vallarna yazlmd, bu sslri o, gec yars ignc verilnlrin iniltilrini batrmaqdan tr i salrd; bu chnnm qasras sbh ann sel kimi tyan edir, zndn sonra, bir vaxtlar holland lunatiklrinin yaad bu vahimli dlixanann binasna cza evin dn cavan glinlrin fatalarndan badam aaclarnn budaqlarna iliib qalan cr-cndr vahimli-vahimli aardrd Bli, zat-alilri, hyatlarn ignclr iind itirn insan iniltilrinin v lntlrinin yuxusuzluunun iin dolmandan qorxur, z iini yorulmadan grn bir adam haqda - Xose qnasio Saens de la Barra haqqnda israrla dnrd. Saens de la Barrann birc nqsan vard: o, zahiri parltn sevirdi, sinsi qrib, monoqraml ipk kynklr, gzl tikilili, bahal ayaqqablar, xsusi qutulara
144

ylm diri qardeniyalar, etiketlrind cr gerblr dydrlm fransz losyonlar alr, qalan msllrd is zn srt qadaalar qoyurdu; muqsi yox idi, ltfkar, arvadsift olanlarla da maraqlanmrd, dostu-filan, htta z evi bel yox idi, mminlr kimi, drd divarn arasnda yaayr, gec-gndz o qdr ilyirdi ki, axamlar yorunluqdan, i otandak divana pall-paltarl srilir, saatdan ox yatmrd; qapsnn aznda onu qorumal olan mhafizsiz, tapanasz, deyiln gr, yediyi yegan qida ba bdnindn tzc ayrlan adamlarn isti barsaqlarn almayanda, az qala z drisini yrtb xmaa hazr olan, ayq-sayq, yuxubilmz Lord Kxel qoruyurdu. Kimins kabinet yaxnladn hiss edn kpk, hmin dqiq qaynar qazan kimi qaynayb, drhal sahibini oyadrd; kabinet sar yaxnlaann kim olmann he bir frqi yox idi: Saens, onsuz da he ks inanmrd, gzgd z ksin d bhyl baxrd; btn qrarlar, he kiml mslhtlmdn, yalnz oxsayl casuslarnn tqdimatlarn dinldikdn sonra z qbul edirdi; lkd ba vern n mnasz hadis bel -, dnyann hr hans gusind n adi qaqnn nfs almas da, Xose qnasio Saens de la Barraya, gzgrnmz hrmk toru tellriyl blli olurdu; o, qorxu, antaj v sxavtli rvtlr hesabna, az qala, btn Yer krsini bu torun iin salmd; dzd, o sxavtliydi, amma dvltin hesabna yox; z iin o qdr sdaqtliydi ki, xbr gtirnlri, ox zaman z puluyla mkafatlandrrd; bu cr tmannasz xidmtl tk birc o mul deyildi; boboaz rnilr orda-burda pldardlar ki, guya onun muzdla tutduu clladlar, xfiyylr v casuslar, camaatdan fantastik mbld haqq aldqlarna gr, hr cr cinayt getmy hazrdlar; bu adamlarn bir oxu, z xidmtin gr haqq istmirdi; bu adamlar, z analarn bel aqqalayb, qanl tiklrini donuzlara yedirdmy hazr idilr, tki, bu knll halda yarndqlar xfiyynin diqqtini clb etsinlr; onlar, vhiliklrin v kiicik mrhmt hissindn bel mhrum olduqlarna gr ad xarm, fransz clladrasionalistlrinin linin altnda ilmk n, nmunvi davran bard zmant mktubu v aray vzin, trtdiklri claflqlar haqda sndlr gtirirdilr; bu knll xfiyylr, clladlar, Sanesin dediyi kimi, hmin o qanun rivsind trqqi shbtini adi bir msly evirmidilr; dondurma kafelrinin taxtapular altna uzanb srinlynlr, in restorannda qzetlri gzdn keirnlr, ucuz kinolarda mrg vuranlar, avtobuslarda z yerlrini hamil qadnlara vernlr d onlar idi; elektrik v santexnik ilynlr, hyatlarnn yarsn paytaxt qanqsterlri v yalt quldurlaryla yana yaayanlar, okean laynerlrind, beynlxalq barlarda ilyn qulluqularn v fahilrin tsadfi rlri d onlar idi; Qraib cnntin ekskursiya tkil edn Amerika turist agentlrinin mkdalar, Belika xarici ilr nazirinin xsi katibi, bir szl, he ksin alna bel gtir bilmdiyi, bir ox ilrl yen onlar mul idi; qiyam yatrmaa kmk ednlr, thlkli adamlar aradan gtrnlr, hddn artq ln v qtiyytli beyinlrd, hl tam yetimmi sui-qsdlrin stn aanlar da onlar idi. Onlar, z ilriyl inamla, hyasz bir arxaynlqla mul olurdular, szn sl mnasnda, vtnprvrlr is min idilr ki, btn bu mllrdn prezidentin xbri yoxdu: gr bilsydiniz ah, birc bilsydiniz, mnim generalm dey rklrind ona z tutur, btn bu dhtlr bard shbtlri dn-dn xatrlayr v uaq sadlvhly il el gman elyirdilr ki, onlarn szlri
145

generaln qulana atsayd, Saens de la Barra, oxdan bu satqnlar liman qalasnn yanndak qbirstanla srtlyrdi; odu ki, sl vtnprvrlrdn biri, nhayt ki, zn generaln yanna atdrd, btn bunlar bard csartl dand v sarsld general ona diqqtl qulaq asb demidi ki, qoy o sra elyib qulandan assn ki, bu bard he vaxt he n bilmyib, bilmir v bilmyck, o, he ksl he bir ey haqda danmayb; - bunlar deyndn sonra qoca, snayc baxlarla bir mddt hmin bu vtnprvri seyr edibmi; bu msldn sonra qoca bir azca sakitlmidi, amma bu sakitlik ox az kdi; ksilmi balarla dolu kislr, bir ucdan saraya daxil olmaqda idi; - kislr o qdr oxalmd ki, daha Xose qnasio Saens de la Barrann, bu qdr insan qann, he bir xsi mqsd gdmdn, tkdyn inanmaq mmkn deyildi; qoun komandirlrinin, z miskin gcszlklriyl bel asanlqla barmalar, mvaciblrinin qadrlmasn bel istmmlri, ona lap mntiqsiz glird; hrbilrin mmmal itatkarlnn, syan etmmlrinin, bu cr azn hrktlr edn bu adamn aradan gtrlmsini tlb etmmlrinin sl sbbini yrnmk n, hrbilrin vziyytiyl daha yaxndan tan olamq qrarna gldi; bir df n uzaqgrn, csur hrbidn sorudu ki, silahl qvvlrin lyaqtini tapdalayan bu qanin lotunun ban bdnindn ayrmaq vaxt hl atmaybm? Cavab onu tccblndirdi: Ah, yox, mnim generalm, bir az iirdirsiniz. O vaxtdan bri o, hr df ona, lotereyalarla bal bdbxt uaqlarn taleyini xatrladan, bu lm qoxulu qanun rivsind Trqqi adl bic quruda, kimin kim trfind olduunu, kimin kim zidd olmasn he cr ayrd ed bilmirdi; Xose qnasio Saens de la Barra da ayq-sayq idi: hkmdarnn qzn hycanlarn tlimi bacaryla yatrdrd: Rahat yatn, mnim generalm, dnya sizindi! - dey Saens tez-tez tkrarlaya-tkrarlaya general yen inandrrd ki, ona v yalnz ona mxsus olan bu dnyada hr ey ox sad v aydnd v bu aydnl dyimy dymz; odu ki, hyat z axaryla gedirdi; o, hmin qbiristanlq zlmtli kimssiz evind mhtm prezident srdabsinin qaranlq dhlizlrind vurnuxur, tez-tez bu vurnuxmadan bezir v midsizlikl z-zn: Lnt eytana, ax mn kimm insanam, yoxsa insann gzgdki ksi? gr shrin bu vdsi, saat on bird trafda ins-cins yoxdusa, onda mn kimm? Bu kimssiz saray shrasnda Allahn dilsiz-azsz toyuu bel yoxdu - dey fikirlir, sonra z-zyl dana-dana, irin xatirlri sbhn ala-toranlndan, yemk artqlar st itlrl lbyaxa savaan czaml v iflic xstlrin hay-ky eidiln dvrlri, camaatn, pillknlr tklb-qalm ink tzklrinin styl srdy, uzaq-uzaq yerlrdn tklb gln, kiili-qadnl, saysz-hesabsz adamn, qarsnda diz kb, yaralarn saaltma, uaqlarn xalama, yaxud qarn arsndan qurtarma xahi edib, yalvaran gnlri yadna sald: linizi verin, mnim generalm, ryim sakitlik gtirin kksm dolmuh bu qorxunc zlzlni yalnz siz yatra bilrsiz! Bir dniz baxn, mnim generalm, qasralar tkc sizin qarnzda ram olur! Smaya fikir verin, buludlarn prdsini yalnz siz yrta bilrsiz! Yer diqqt edin, vba, yalnz sizdn qorxur! deyirdilr. Hzuruna can atan minlrl adam, onun hr ey qadir olduuna, klyi bel, z iradsin tabe etmk qabiliyytin, btn Yer znd qayda-qanun yaradmaq qabiliyytin, lazm glrs, lap Allahn zyl d ba-baa gl bilmk qabiliyytin malik olduuna qti min idilr; o z d yava-yava bu
146

mvhumat inama qaplr, camaatn istyini yerin yetir-yetir, hr ks, imkan daxilind, onun istdiyini verir, ona tklif olunanlar qbul edirdi; nki ona bu boyda fdakarlqla inananlar, onun sl v uydurma zmtini trnnm ednlri, azca da olsa, sevindirmy bilmzdi; amma indi bir ks ondan, n is istmirdi, he adic: Sabahnz xeyir, mnim generalm! Nec yatmsz? - deyn d yox idi. Pncr lrini ilik-ilik ed-ed, ordunun canna vlvl salsa da, onu, hl ki, sa olduuna inandran gec partlaylar da yox idi sarayn, geclr onu yatmaa qoymayan bu l sakitliyindn, o partlaylar yaxyd; indi o, guya hakim-mtlq idi, amma divardak klgsindn d gcszyd; verdiyi, yaxud vermy hazrlad btn mrlr, o, hl azn amaa macal tapmam yerin yetirilirdi; alna yenic gln gizli arzular, artq kimins trfindn icra olunurdu; siesta saatlarnda adti zr tor yellncyind uzana-uzana, oxuduu rsmi qzetlr d bu bard yazrd. Yek-yek hrflr, onun hr addm, havan nec udmas, btn niyytlri bard bar-bar barrd; killrd, onun tikdirmk niyytind olduu, lakin bu bard mr vermyi unutduu krp, uaqlara, yalnz k sprmk qaydalar yrdiln mktb v nhayt, onun zn d mlum olmayan nyins tntnli alnda, samal inyin v rk aacnn yannda, ordenli, brbzkli formasnda lent ksdiyi mqam hkk olunmudu; o, he cr rahat olmur, iri, ar ayaqlarn, kimssiz, bo otaqlar boyu qoca fil kimi sry-sry yeriyir, el hey nyi is axtarr, nyis itirmk qorxusu canndan l kmirdi; otaqlar gzdikc is bel mlum olurdu ki, yen kims qu qfslrinin stn tnd rtk kib; fermadak inklri sayb, btn pncrlrdn grnn dniz baxd: hr ey yerind v salamat idi dey, ra lin alb yataq otana getdi, bir df is, dhlizd gzirkn, qfildn prezident qvardiyasnn qarovul otanda qulana z ssi gldi; orun-orun ora boylananda, tstdn dumana brnm otaqda, televizor ekrannn tutqun i altnda mrglyn bir qrup zabiti grd; ekrandak o zyd, indikindn bir az arq, sliqli geyimd: Hr halda, bu mn idim, ana! Dvlt gerbinin qarsnda, stnd ct qzl rivli gzlk olan masa arxasnda fal arvadn dediyi lmli olduu kabinetind oturmudu; slind, he vaxt dilin gtir bilmdiyi tin elmi terminlrl danaraq, dvlt ilrinin analiziyl bal x edirdi; bu mnzr onu, bir vaxt gl-ik iind itib-batan meyitinin tamaasna baxd andan daha ox hycanlandrd: Bu diri adam zm idim, ana, utandmdan, camaatn zn xa bilmyn, xalqn qarsnda x etmkdn xoflanan adam, indi z ssiyl danrd!.. Bu douru, adi insan mn idim, ana! Bu mcznin n demk olduunu ha gtr-qoy eldims d, bir ey anlamadm, yerimdc donub qaldm! Hmin bu televizya verilii, generalda byk qzb partlay, rejimin sonsuz illri rzind yegan narazlq partlay oyatd; Xose qnasio Saens de la Barra, onun hzurunda zn soyuqqanl aparrd: iirtmy dymz, general - Xose qnasio irin ssiyl deyirdi - bu qanunsz yollara, qanun rivsind trqqi adl gmimizi qzadan qurtarmaq namin l atmal olduq. Bu, ilahidn gln buyruq idi, general, onun kmyil d xalqn, canl insann hakimiyytin, sizin varlnza olan bhlrini azalda bildik, general! Camaat bilmlidi ki, hr ayn son rnbsi, siz hkumtin faliyyti bard mruz edirsiz. Onlar bunu, dvltin radio-televiziyasyla eidib147

grmlidirlr. Ax, bu sayaq mruzlr mumi qm-qssni aradan qaldrr?!.. Msuliyyti z zrim gtrrm, general! Mikrafonlu gnbaxana oxayan bu vaz bura mn qoymuam. Btn dediklriniz, cm gnlri sizdn soruduum suallarn cavablar bu mikrafonla yazlrd. Verdiyiniz sadlhv cavablarn, hr ay millt olan mracitlrinizin bir hisssini tkil etdiyi he alnza bel glmirdi! Amma onu da deyim ki, sizin vziniz, zgsinin kli istifad olunan kadrlarda, demdiyiniz szlrdn istifad olunmayb. Buna znz d min ola bilrsiz: bu da kino-lentlri v qrammofon yazs olan vallar! Xose qnasio Saens de la Barra, kino lentlrini v vallar, bir d grdy ilrin siyahs yazlm vrqi stolun stn qoydu: General, bu vrqi el yannzda imzalayram ki, taleyimi istdiyiniz kimi hll edsiz! O, gzlrini heyrtl Xose qnasio Saens de la Barraya zilldi v birdn-bir anlad ki, Xose qnasio onun yanna, ilk dfdi ki, kpksiz, silahsz, l kimi solun siftd glib ah kib: Yax, Nao, vzifnizi icra edin. - dedi v hmikindn bir az da qoca, hdsiz yorun vziyytd, yumaq kreslosuna yayxanb, killrdki qhrmann satqn gzlrin baxmaa balad; qoca qmli v tutqun idi, siftind, mmmal niyytlrinin bdi ifadsi donub qalmd; hmin bu dalam ifadni, Xose qnasio Saens de la Barra iki hft sonra - z dobermann zorla sry-sry, onun kabinetin, tqdimatsz-filansz girnd grd: Mhm xbr var, la hzrtlri! Silahl syan hazrlanr! Bunun qaban ancaq siz ala bilrsiz! General axr ki, uzun illrdn bri bu divar kimi yarlmaz adamn, cadgar qlbi kimi, sirli qlbind arad kiik at grd: Anam mnim, Bendisyon Alvarado bu bdbxt-qurumsaq qorxusundan lr ki! - dey ryind fikirldis d, iindkini biruz vermdn, Saens de la Barran nvazil qarlad v: Narahat olmayn, Nao, vaxtmz oxdu hl, biz, bu qarmaqarq xbrlrin iindn, sl hqiqti tapmaa mane olan yoxdu! - dedi. Bunu eidn Saens de la Barra, cib saatna baxb: Yeddiy az qalb, general! Bu dqiq qoun komandirlri z evlrind, arvad-uaqlaryla am yemyini baa vururlar, am yemyini evd yeyirlr ki, evdkilr d he ndn bhlnmsin; onlar evlrinin arxa qapsndan, adi geyimd, mhafizisiz-filansz xb, onlar qaplarnn aznda gzlyn xidmti avtomobil mincklr; bu manlar onlar, onlar izlyck adamlarmz adrmaq n, teleyfonla artdrblar. Onlarn srclri bizim adamlard, general, amma bu, onlarn allarna da glmir! Aha! general glmsdi. Bel hycanlanmaq lazm deyil, Nao! Bir mni yax-yax baa saln grm, ksdiyiniz balarn reyestrin sasn, bel xr ki, dmnlrimizin say, sgrlrdn oxdu, gr beldis, onda nec olub ki, siz indiy qdr sa-salamat qalmsz? Saens de la Barra is cib saatnn zif qqltlarna qulaq asrd, nki hyat bu dqiq bu qqltlarndan aslyd: saatdan az qalb, general! Piyada qounlarnn komandiri, indi Kondedki kazarmalara, hrbi dniz qvvlri komandiri, liman qalasna, hava donanmas komandiri is San-Xeronimo bazasna yola dr. Onlar hl ki, l keirmk olar. Komandirlrin ardnca, trvz furqonu cildind, milli thlksizlik furqonlar db. Generaln hval bu szdn sonra da dyimdi; general hiss edirdi ki, Xose qnasio Saens de la Barrann getged artan bu hycan onu, bu adamn, ar yk evrilmi xidmtindn - onun hakimiyytprstlik ykndn d ar olan xidmtindn azad edir. Sakit olun,
148

Nao, - o dedi - sakit olun v mni baa saln ki, niy siz, znz gmi boyda nhng bir mlk almrsz? gr sizi pul maraqlandrmrsa, onda niy gec-gndz uzunqulaq kimi ilyirsiz? Niy sgr kimi, kazarmada yaayrsz, ax, n xlaql qadnlar bel, sizinl bir yataqda yatmaqdan tr sinov gedir. Ndi bu, Nao, siz monarxlardan da mqddssiz? Xose qnasio Saens de la Barra is boulurdu, bdnini buz kimi soyuq tr basrd, otan, kremasiya sobas kimi chnnm alovlu, onun soyuqqanllq maskasn ridib trldirdi. Saat on birdi, - o dedi frst ldn xd! Bu dqiq onlar, btn lk boyu qiyam qaldrmaq n rti siqnallar teleqrafla btn qarnizonlara trrlr! Hmin vaxt hqiqtn, qiyam generallar, hakimiyyt glck xunta n kil kdirmy hazrlar, ordenlrini parad mundirlrin taxr, generallarn yavrlri, bu rqibsiz dyd onlarn adndan son mrlri verirdilr; dy mliyyatlar onunla nticlndi ki, ordu, rabit mrkzi v mhm hkumt binalar zrind z nzartini brqrar etdi. Prezidentin otanda is, la hzrtlri gzn qrpmaa macal tapmam, mxmr drili Lord Kxel, thlk duyub, zllri titry-titry, aznn suyu szlszl dmdn qalxd. Qorxmayn, Nao, - general dedi, - yaxs budu, baa saln grk, niy lmdn bu qdr qorxursuz? Xose qnasio Saens de la Barra, trdn islanm sellloid boyunluunu kib qopartdsa da, daa dnm bariton mnnisi siftini dyi bilmdi. Bu, tbiidi, lmqaba xof - xobxt hyatdan miras qalan kzrmi kmrd. Bu hiss, sizin n latmazd, odu ki, onu duya bilmzsiz, general! - o dedi v adti zr, kils znginin zrblrini sayb ayaa qalxd: On iki! Hr ey bitdi! Bu dnyada siz sadiq olan daha he ks qalmad! Mn sonuncuydum, general! Lakin general, de Armas meydan boyu irlilyn ar tanklarn ssindn titryn yerin gurultusunu eidncn, kreslosundan trpnmdi, tanklarn uultusu eidilnd is: Shviniz var, Nao, mnim xalqm var. - deyib glmsnd. Bu, hqiqtn d belydi! Onun hl xalq vard yenilmz qocann gizli planyla, sbh andan xeyli vvl klr xan yoxsul, sdaqtli xalq; o, dvlt radio v televiziyasyla btn xalqa - siyasi qidsindn asl olmayaraq, btn vtnprvrlr hycanla mracit edib bilirdi ki, xsi mriyl, xalqn suveren iradsini ifad edn btn qoun dstlri, rejimin qdrtli ideallarndan ruhlanaraq, hmiki kimi, ktllrin haql qzbin glmi bu qanahris adamn terror mann, bu tarixi gec birdflik darmadan etmilr!; bu adam xalq z mhakim edib czalandrd. Siz, llri qana batm bu clladn, cnbi sfirliklrin he birind gizln bilmmsi, siyasi snacaq istmmsi n, uzaqgrnlik edib biz, sfirliklr olan rayonu mhasiry almaq mrini vernd, mnim generalm, Xose qnasio Saens de la Barra, sizin bir vaxt dediyniz kimi, de Armas meydandak fnrdn - cinsi orqan aznda, ayaqlarndan baaa asld. Aslmamdan qabaq camaat onu daa basd, amma bundan vvl biz, drd mlki adamn ialatn yeyib-tkn, drd sgri lmcl dilyn yrtc kpyi glllyib, aszn dndrmli olduq; btn bunlar, bu yaramaz clladn iqamtgahna hcum zaman ba verdi. Camaat onun pncrlrindn, iki yzdn ox, etiketli zrxaral, tptz jilet, geyilmmi min italyan ayaqqabs min, mnim generalm, dvltin pulunu gr bir, bu ny xrclyirmi!.. Allah bilir, n qdr qardeniya qutusu, ax onun ilgklrind hmi tz qardeniya olurdu
149

v Bruknerin btn vallarn bayra tullad. Sonra adamlar, zirzmilri ab dustaqlar l buraxdlar, Generala eq olsun, yaasn sl kii! Yaasn hqiqti z xaran! - dey ham qqra-qqra, kemi holland dlixanasnn ignc kameralarn yandrdlar ax, ham el bilirdi ki, siz he n bilmirdiz, mnim generalm, ryiyumaqlnzdan, thlksizlik xidmtinin xbis clladlar istifad ediblr. syan vaxt onlar, siovullar tutan kimi tutduq, mnim generalm, sizin kmyinizl tutduq, nki, thlksizlik xidmtinin uzun srn hkmranl zaman, camaatn st-st ylan nifrtini z xarmaq n, onlarn hr hans mdafi v mhafizdn mhrum olunmas mrini d siz verdiniz, mnim generalm. O, xalqn btn hrktlrini byndi Razyam! - Ona minntdarlq edn camaatn istiqlal nmlrindn, adyanalqla alnan zng sslrindn v sevinck hay-kylrdn kvrldi; de Armas meydanna toplaan adamlarn llrind iri transparantlar vard; lahi, bizi terror zlmtindn qurtaran dahilr dahisini hifz et! Zng sdalar v camaatn uultusu ona, oxdank, xo xatirlri xatrlatd. Bu, hmin o gzl illrin efemer ks-sdas idi; o, bu sslr, uultuya qulaq asa-asa, hakimiyyt daxilind yaranan katorqa zncirlrini qrmaqda ona kmk etmi zabit kadrlarn z patiosuna yd, barmann birc iarsiyl, gcdn dm rejiminin son ali komandanln bu zabitlrdn tkil etdi. Onlar, Letisiya Nasarenonun v uann qatillrini siyasi snacaq almaa alarkn, cnbi sfirliklrin qaplarndaca, alt paltarnda tutulan generallar vz etdilr. ndi o, onlarn he birini xatrlamrd, adlarn da unutmudu; n sas is o idi ki, lncn ryind saxlamaq istdiyi qzbin kzn axtararkn, alaq xudbinliyinin klndn savay he n tapa bilmdi. Bu kl frb alovlandrmaa dymzdi: Qoy rdd olsunlar! - dey mr verdi. Qatil generallar gmiy mindirdilr v gmi el bir yer yn ald ki, orda onlar he kim lazm deyildilr, orda bu bdbxt qurumsaqlar he ksin yadna bel dmyckdilr. O, yeni hkumtin ilk iclasn yeni srin yeni nslinin btn bu say-sem nmunlrinin, vvlki tozlu srtuklu, sst mlki nazirlrindn ibart olduunu hmin dqiq hiss edrk, bu yenilrin, vvlkilrindn daha hrstprst, daha qorxaq v yaltaq, daha faydasz v yararsz oldunu anlayaraq, ciddi msuliyyt hissi il aparrd. Matm iind olan lknin xarici borclar, satlas hr bir eyin dyrinin qiymtini tb kemidi. Sonunucu qatar, arandan ken dmir yolundan uuruma, shlb iklrinin arasna yuvarlanb, mnim generalm, indi onun yumaq oturacaqlarnda bbirlr mrglyir. Nuh yyamndan qalma tkrli gminin snqlar, ltik zmilrin dalb. Mktublar, gminin apard pot kislrind ryb. Bir ct Steller inyi* prezident kayutunun gzglri arasnda mzlnmkddi. Sizins bundan xbriniz yoxdu, mnim generalm! lbtt, qanun rivsind Trqqiy inanmaq, sizinn cmi bir nsx tirajla ap olunan bu qzetd, sizi cazib v hzz dnyasna bu adi, zhltkn siestadan frqli alm aparan srfli xbrlr, xounuza gln foto killr, reklam v elanlar da drc olunub! Mn, he ny inanmayan bu gzlriml, nazirlik binalarnn mhtm parlts arxasnda, hmin limann - tplr boyu sralanan alabzk, znci komalarnn gizlndiyini, dnizin sahil xaraq, bulvar boyu kilmi palma v eyvanlar bir150

birin oxayan, klassik slublu, yalan mlklri, saysz-hesabsz qasralarla dadb tkdy xaraba mhlllri grmsydim, prezident vaqonunun pncrsindn grdym dnyan mn, anam Bendisyon Alvaradonun bir-birin oxayan boz qucuazlarn rngldiyi akvarel boyalar kimi bu cr alabzk gstrmkn, dmir yolunun hr iki trfi boyu uzanan gl-iklrin doruu olduuna inana bilmzdim! Yeni yanlar, bir vaxt general Rodriqo de Aqilarn eldiyi kimi ona yarnmaq mqsdil, yaxud Letisiya Nasareno kimi, sevgidn ox, rhmdillikdn, yaxud onu artq narahatlqdan qurtarmaq, slind is sonradan onu z hakimiyytinin quluna evirmk mqsdil aldatmrdlar; hr ey, illziya v yalan idi, htta mktbli qzlarn xoru, onlarn yal aaca qonan opur qucuaz haqqnda oxuduqlar mahn da saxtayd; bir szl, doruu olan bir ey yox idi. Bu, hyat deyil, Allah bilir ndi! O, dvltin iklnmsi namin, lknin, kin v baqa drmanlar istehsal edn mssislrinin brpas haqda dekret imzalad v btn yalanlar unutmaa, reallqla barmaa ald, reallq is onun gzlmdiyi sprizlrl dolu idi; dnyann bu qdr dyidiyi, hyatda ona tabe olmayan nyins olduu alna bel glmzdi. Snayemizi nec dirldk, mnim generalm, ax, yalnz sizin, smrsiz yer dadlan saysz-hesabsz, xsi srvtlrinizdn savay n kin aacmz, n kakaomuz, n indiqomuz, n d ayr bir eyimiz qalmayb! O bu mqamda da zn itirmdi, qoca sfir Rauksberiy kskin mtnli bir mktub gndrdi ki, blk sfir, domino oyunu rfsind, xilas n, he olmasa, bir ey tapa; sfir d ona, el onun slubunda cavab verdi: He n ely bilmycksiz, zat alilri! Dnizi xmaqla, bu lk qara qpiy d dymz. Dniziniz o qdr ffaf v itah aand ki, btn dnyan doyura bilck xrng orbas biirmk n birc, altn odlamamaq qalr. Bax bel, zat alilri, odu ki, fikirlin, borclarnzn vzin, dnizi qbul etmy hazrq, yoxsa borclarnz, sizin kimi, zat alilri, igzar qhrmanlarn he yz nsli d dy bilmyck! O, Rauksberinin tklifini ciddi qbul etmdi, onu pillkncn tr-tr, zzn: Anam, Bendisyon Alvarado, bax bir gr, bu qrinqolar nec vhidilr! dey fikirldi. Bunlarn beynind birc ey var, nec olursa-olsun, dnizi hzmrabedn keirtmk. O, qonaqla adti zr, onun iynini appldada-appldada ayrld, yen tk-tnha xyallar dumanna qrq oldu, xyaln yaylaqlarn dumanlqlarna z qoydu, azm adamlar kimi, drd bir yan bombo sarayda dolad; camaat is artq de Armas meydann boaltmd, standart plakatlar zlriyl aparm, hkumtin verdiyi trafaret arlar gizlmidi ki, bir d bel bir hadisy bnzr n is ba vernd, istifad etsinlr. Camaat, sgrlr piklr ara verilnd, payladqlar pulsuz yemk-imk bitn kimi xb getdi; indi, tkc de Armas meydan yox, onun, hr bir ksin, istdiyi vaxt iri gir bilmsi n qaplar aq qoyma mr etmsin baxmayaraq, sarayn z d bom-bo idi; bir vaxtlarsa, bura hamnn eviydi, daha indiki kimi dfn kontoruna oxamrd. Bir d ki, lap el d tk deyildi; czaml xstlri, ifliclr, korlar bir szl, uzun illrini iqamtgahn divarlar dibind yola salanlar Yeruslim darvazalarnn nnd, gnn altnda qaralan Demetrio Aldousun, bu arsiz xstlrin bura qaytdn sanki gzlriyl grdy kimi geri qaytmdlar; onlar bilirdilr ki, taleyin btun zrblrini dadan, n srt ehtiraslara yilmyn, unutqanln n mkrli
151

tllrindn, lmz olduuna gr yaxasn qurtaran bu adamn lindn fa duzu istycklr. H, Demetrio Aldousun tsvvrn gtirdiklri dz xd; shr samndan sonra fermadan qaydarkn, general, btn bu mslkdalarn yenidn grd; onlar krpiclrdn ocaabnzr n is dzldrk, konserv qablarnda zlrin zir-zibildn nahar hazrlayrdlar; btn patio onlarla doluydu; yaraxorallar, yaralarnn irsindn zlb crlan hsirlrini tirli qzlgl kollarnn altna srib, llri qoyunlarnda uzanmdlar; onlara yemk hazrlamaqdan tr mlli-bal ocaq atma taprd, tz hsirlr ald; xstlrin iqamtgaha daxil omas n pationun iri hisssind palma yarpaqlarndan talvar hazrlama taprd; amma xeyri yox idi, yen el bir gn olmurdu ki, gah bu czamln, gah o birini, ran xalalarnn stndn durquzmasnlar, ya hanssa kor, sarayn iind azb qalmasn, ifliclrdn biri, pillknlrdn yumalanb lmcl zilmsin; o, czamllarn, iri girrkn, divarlara sykn-sykn, z irin v qan lklrini ora-bura yaxmamas n qaplar balama mr etdi; saray yyalarnn, karbol turusu iyi vermsini qadaan etmsin baxmayaraq, sanitar xidmti binaya, hmin o turudan spdi; xidmtilr, czamllar, korlar v ifliclri, bir ucdan hey qovur, onlar is el hey iqamtgaha, saray otaqlarna soxulurdular; grnr, onlar bura yen, artq he kimin he n umub gzlmdiyi kmksiz qocann ecazkar sovqatlaryla fa tapacaqlarna olan yenilmz, qdim, vhi bir inam srklyirdi. Qoca, yuxulu adamalarsaya, z xatirlr bataqlnda veyillnir, hara gldi drtdy yadda kazlarnn kmyil, haraya gedcyini l havasna tapr, tor yellncyind keirdiyi saatlarda, yeni sfir Fierdn yaxasn nec qurtarmaq bard dnrd; sfir, lkd sar qzdrma epidemiyasnn balandnn elan edilmsini tlb edirdi; sfirin tkidi, slind z lksinin gmilriyl, burann razisin dniz piyadalarnn yeridilms n bir bahan idi; qarlql yardm mqavilsin gr, dniz piyadalar qeyri-myyn mddt - can vern lkmiz yeni nfs glncn burada qalmalydlar. O, n edcyini gtr-qoy edir, yadna, rejimin ilk illrini salr v xatrlayrd ki, o vaxt o epidemiyaya saslanaraq, z zrin btn fvqlad slahiyytlri gtrmd, xalq ktllrinin tlatmndn yaranan ciddi thlky cavab olaraq, hrbi qanunlar ttbiq etmidi. Lakin onda o, lkd sar qzdrma yox, taun olduunu elan etmi, mayakn stnd sar bayraq qaldrlm, liman balanm, istiraht gnlri lv edilmi, lnlr n ellikl gz ya tkmk, dfn zaman hznl marlar sslndirmk qadaan edilmidi; prezidentin fvqlad taprqlarnn icrasn tmin elmy clb olunmu silahl qvvlr, yoluxmu adamlarla istdiklrini etmk hququ qazanmdlar; qollarnda sanitar sars olan sgrlr, mxtlif mvqeli adamlar ktlvi kild qtl yetirir, rejimdn narazlqda bhlndiklri sakinlrin mnzillrinin qaplarna qrmz dairlr czr, cinaytkarlarn, kiisift lesbiyankalarn v narkomanlarn alnlarn, mal-qaran nianlayan tk, iarlyir; sfir Mitelin tkidiyl gln sanitar missiyas, prezident saray sakinlrini tauna yoluxmaqdan xilas etmkl mul olurdu; missiyann zvlri, dmnin zir-zibilini analiz adyla yb, onu lupayla tdqiq edir, su qablarna dezinfeksiya hblri atr, laboratoriya heyvanlarna, hanssa rkbulandrc horra yedizdirirdilr, generalsa, glmkdn uunub, trcmiyl onlara: Axmaqlq elmyin, canablar, burda sizdn baqa xst-filan yoxdu! - deyirdi. Onlarsa: Yox-yox, var, zat alilri!
152

Yuxardan mr almq ki, var. mr almq ki, olmaldr! - deyirdilr. Onlar, n is yal rngli, balaoxar, malicvi mhlul hazrlayb bu zhrimardan, bir ucdan, sarayn btn sakinlrinin zlrin bel baxmadan, hamnn n arqlarn v n adl-sanllarn bdnlrin yaxrdlar; prezidentin qbuluna glnlr, hamlqla myyn msafy riayt etmliydilr; o, salonun el bir kncnd otururdu ki, qbula glnlrin bura nfsi yox, ancaq sslri atrd; o, burda, yksk rtbli lpaq adamlarla igzar msllri ucadan qqra-qqra mzakir edirdi; kandarda dayanan adamlarsa bir llrini ona uzadb: Zat alilri - deyir, o biri llriyl iyrnc maz yaxlm sallaq zvlrini rtmy alrdlar; btn bunlar yuxusuzluqdan ziyyt kdiyindn uydurduu yoluxucu xstlik flaktinin gediini, btn xrdalqlarna qdr ilyib quran, camaatn canna vlvl salan ayilr buraxdra-buraxdra, camaat az anladqca, ox qorxacaq qidsin saslanaraq, onlar, z axr-zaman peymbrliyin inanmaa mcbur edn bu adam xstlikdn qorumaqun idi. Odu ki, qorxudan rngi, meyit rngi alan yavrlrindn biri ona: Mnim generalm, hali arasnda taundan lnlrin say yaman oxdu. - dey mlumat vernd, onun qann ucu bel trpnmdi. Prezident karetinin tutqun lrindn, bombo, adamsz klri, onun mriyl dayanb-dondurulmu zaman deyiln mnzrni, l kimi sallanan bayraqlar grd; qrmz dairyl nianlanm evlrin qaplar mhkm mxlanmd; evlrin pncrlrin qonmu tox quzunlar, bir d hlak olanlar, hlak olanlar v yen hlak olanlar grd... Drd bir trf, adam csdlri il dolu idi, o qdr csd vard ki, saymaqla qurtarmazd; meyitlr, funtli bataqlqlarda da gz dyirdi, gnin as dn skilrd bir-birinin stn qalanm meyitlr, bazarn tn ortasnda, trvzin arasndaca ryrd; meyitlrin say he kim mlum deyildi, hr halda, onun, gman olunan dmnlrinin sayndan ox idi, onun grmk istdiyindn xeyli ox idi; bir oxunu, gbrmi kpk kimi zibil yeiklrin tullamdlar; o, qoturluq qoxusunu sl taun qoxusunu, ryn meyitlrin funtindn, klrin hmiki, bagicllndirn funti iindn yax duyurdusa da, yen zn, hadislrin mtlq sahibi, sahibi-mtlq hiss edncn, bu dhtli flakti dayandrma, btn bunlara son qoyma tlb edn yalvarlar eitmirdi, geriy kilmirdi v yalnz bu qanl qrn dayandrmaa, n bndnin, n d Allahn qdrti atmad bilinnd, klrd namlum karet grnd: bunun, buz kimi qorxunc hakimiyyt kareti olmasna vvlc he ks fikir vermdi; irisi, qara, matm mxmrli karetin pncrsindn donuq gzlr, nazik, sbi dodaqlar, bir d evlrin qaplarna bir imdik duz atan a lckli l grnrd; biz, qardeniya cnglliklrinin arasyla, bbirlri hzrkd-hrkd tyn, sanki drna st ucqar da kndlrin drmanan, milli bayraq rngli qatar grdk; vaqonun prdsi arxasndan grnn tutqun gzlri, yasl hrni, artq he bir hyat lamti olmayan li grdk; qramafonun ux mazurkalar yadra-yadra qumsal dayazlqlarn, meni byr st yxan bahar selinin qrb tkdy aac ynaqlar arasyla gc-blayla irlilyn, Nuh yyamndan qalma, tkrli paraxodu grdk; prezident kayutunun pncrsindn biz, qrub gni kimi snm gzlri, solun dodaqlar, susuzluqdan inildyn kndlr bir imdik fa duzu spn bu lin, ancaq bir barmaan grdk; bu dz dadanlar, yaxud, duzlu yeri yalayanlar,
153

drhal saalr, min bir xstlikdn, gzdymdn, bir szl, btn drd-bladan uzaq olurdular. ndi - axr gnlrinin yaxnlad bir vaxtda o, yen, hmin ilnmi, khn, saxta bhanlrl lknin yenidn ialna razlq vermk tkliflrin tccblnmdi, amma: Qoyun, dniz piyadalar qaytsn, general, qoy onlar, insan mrn yz ilcn uzadan, a binal xstxanalarn nndki yal mnliklr pestisid spn fvvarli manlarla glsinlr. Qoyun, glib, n istyirlr gtrsnlr! - deyn sarsaq nazirlrin gtirdiyi dlil-sbutlar rdd etdi; sfir Mak-Kuin onun dz gznn iin: Bundan sonrak mbahislrin xeyri yoxdu, zat alilri, sizin rejim - vdlr, nifrt, htta terror zrind d yox, khnlmi talt zrind dayanb v gndn-gn, qarsalnmaz bir kild dalr, zat-alilri, yaxs budu, klr xb, hqiqtin gzn baxasz, bu, sizin sonuncu dngdsiniz ya dniz piyadalar glmlidi, ya da biz, dnizi gtrcyik, baqa x yolu yoxdu. deyncn, o, yumruunu masaya rpr, he cr buna raz olmurdu. Ayr yol yoxuydu, ana, onlar Qraib dnizini zlrin gtrdlr! Sfir Euinqin mhndislri dnizi hiss-hiss bldlr, sonra hisslri, bizim frtnalardan uzaqlarda - Arizona smas altnda ymaq n nmrldilr v dnizi, mnim generalm, btn nemtlriyl bir, hrlrimizin ksi dn sularyla, dlisov sellrimiz v suda boulanlarmzqarq apardlar. O, bu soyunulua qar milli etiraz partlay yaratmaq n, z zngin biclik kolleksiyasnn hans inc klaviin toxundusa da, klr, balayn, mnim generalm, he ks xmad, n hd-qorxunun, n zor iltmyin xeyri olmad; bunun, yen hakim dairnin arzusuyla hyata keirildiyi, nvbti, sravi manevr olduu almza bel glmzdi; qoy n olur-olsun, lap dnizi aparsnlar, chnnm ki, qoy jdaha gerbli milli bayra olan bu lkni zbt elsinlr! - biz fikirlirdik, mlki geyimlrd evlrimiz glib, bu soyunuluun qaban almaq n bizdn, vtn namin klr xma, Rdd olsun, qrinqolar! - dey ucadan qqrma yalvaran hrbiilr, onlarn yd-nsihtlrin, yaltaq szlrin qar kar olmuduq; hmin bu adamlar da bizi, yadellilrin dkanlarn, villalarn qart etmy, yandrmaa arr, pul verirdilr ki, orduyla lbir olub, onun mhafizsi altnda hrbi tcavz qar nmayi xaq; klr is bir adam da xmad, mnim generalm, nki camaat, hrbilrin, bir vaxtlar kii kimi sz verib sonra, guya xalq arasna soxulmu txribatlarn hrbi blmlr at amas bhansiyl adamlar glllmsini unutmamd: Bli, mnim generalm, bu df xalq sizinl deyil. V mn, bu ar qrar qbul etmk ykn z zrim gtrmli oldum: lky desant yeridilmsindns, anam mnim, Bendisyon Alvarado, dnizsiz qalman daha mqsduyun olduunu hamdan gzl anlayan adam kimi, bu akt imzaladm. Ax, zlrindn gnd bir mr toqquduran, hmin bu dniz piyadalaryd, lky bibliyan v sifilisi gtirn d onlar idi, artistlri pederasda evirn d, hyatn asan olduunu, anacan, hr eyin satlb-alndn, zncirlrin iy verdiyini d camaatn beynin yeridn onlar idi. sgrlrimi, harada ox pul varsa, orann vtn olmasna, hkmtin, qounlarn pulsuz dymsi n, Hrbi rf adl bo bir mkafat uydurduunu baa salan da onlar idi. V btn bunlar tkrar olunmasn dey, onlara, razi sularmzdan, briyytin maraqlar v
154

xalqlar arasnda slhn yaradlmas rivsind istdiklri kimi istifad etmk hququ verdim! O, tkc yataq otann pncrsindn fqcn grnn fiziki sular yox, bu sularn fauna v florasn, klklr rejimini v atmosferini, sonuncu millibarna* qdr, btn hava ltaqlqlaryla bir verdi; onlarn sonradan neylycklri is onun alna bel glmmidi; onlar, bizim qdim dnizimizin, ahmat lvhsisaya nmrlnmi lplrini nhng nasoslarla, lzlr kib apardlar dey, dnizin, snm vulkanlarla dolu dibi z xd v biz, nhng kraterlrdn birind, dnizin n vaxtsa qfildn udduu hrin, qdim Santa-Mariya-delDarienin xarabalqlarna rast gldik. Sonra btn dniz v okeanlarn dahi admiralnn flaqman gmisini grdk: Mn onu elc, pncrmdn grmdm, ana! - gmi, hl tarixi gmi qzasna mvafiq status verilmmidn vvl - bir vaxt bombalarn qoparb yerin dibindn xard mrcanlarn arasnda liib qalmd. Onlar, onun hkmranlnn sasn tkil edn, mhariblrinin mnas olan hr eyi apardlar; zlrindn sonra birc, Ay shralna oxar qupquru dzngah qoydular; o, pncrlrin qabandan kedikc bu mdhi mnzrnin seyrin dalr, iini kib kks trrd: Anam Bendisyon Alvarado, z mdrikliyinin iyla qoru mni! O, yatd yerd, vtn urunda hlak olanlarn, bir gn qbirlrdn qalxb, satlm dniz gr ondan haqq-hesab tlb edcklri fikri il yuxudan dht iind dik atlrd. Yuxuda, onlarn, divarlar boyu srnsrn zyuxar drmamaqlarn, o biri dnyadan gln bouq sslrini aydnca eidir, aar drinliyindn, bataqla kn kimi, saray divarlarnn dibiyl srdy nhng klz ayaqlarna dikiln baxlar altnda, bir vaxtlar sfir Ebergeytin ona balad, dniz klklrini vz edn xsusi klk manlarnn passat v mistral klklri altnda otaqlarda gziir, qayann zirvsind, kemi diktatorlarn snanda kzrn i grnd: Kefddilr, mn burda zablar iind qovruluram, bu harn donuzlarsa yatrlar! - dey z-zn deyinirdi. Anas Bendisyon Alvaradonun, lmqaba guruldayan xorultusunu, bu zhmtke qadnn, oreqano kolunu bsldiyi otaqdak rahat yuxusunu xatrlad: Taundan qorxmayan, sevgidn ehtiyat etmyn, lmdn kinmdn, rahat yatan anamla olsaydm! El zlmd ki, mayakn, dnizsiz mayakn iarts da ona bhli, llrin qbirdn xortlamaq lamti kimi grnd, mayakn, frlana-frlana trafa, llrin iliyindn alnan iql toz alar spdiyini tsvvrn gtirib dht gldi v bu yazq ildaqudan qaa-qaa: Sndrn! - deyib bard; mayak sndrdlr; o, mr eldi ki, evin btn dlm-deiyini iridn txayb yamasnlar ki, birc deik bel qalmasn; qoy, gecnin lm qoxulu zrrsi bel, ev gir bilmsin; o, bu qaranlq zlmtd tk-tnha dayana-dayana, evin nmili, ar havasndan boula-boula, btn gzglr nifrt eldi, gzglrin nndn, onlara trf nb baxmadan, onlar duya-duya kedi; gzglrs, ona tnhaln unutdurub, otaqda tk olmadn dnmy mcbur eldilr; o, qurumu dniz vulkanlarnn krateri boyu apan atln grd; onun atnn ayaqlarndan qrib, iri qlcmlar xrd, yoxsa bu, a rngli solun ayn ksiydi?!.. Rdd elyin onu! dey rd. Ulduzlar sndrn, lnt eytana, Allahn adyla mr edirm! Onun bu rtlarna bir ks hay vermdi, he ks onu eitmdi, birc kemi nazirliyin otaqlarnda mrglyn ifliclr, pillknlrd yatan korlar, paltarlar
155

ehdn nm kn czamllar sksnib ayldlar, onun qaban ksib, fqtli lindn fa duzu dildilr; ax, btn bunlar olmudu, ay nainsaflar, o, byrmzdn tb ke-ke, hammzn ban sallayr, z mdrik liyl hqiqt saan liyl hr birimizin yarasna toxunur v biz, hmin dqiq bdnimizd cryan edn salam hyat qvvsinin - ruhumuzda sakitliyin v hyat eqinin artdn duyurduq; biz, gzlri alan, lakin, yen qzl gllrin lsindn kor olan korlar grrdk, pillknlrl o yan-bu yana qaan ifliclri grrdk, bax, bu da mnim drim, krp drisi, saalan yaralarmn yeri, erkn zanbaqlarn tri hopmu bu dri, dnyann btn bazarlarnda kafirlri rsvay edib, pozunlar xbrdar elmk n nmayi etdirdiyim dri! Bu szlri, hr v kndlri veyilln-veyilln, xeyir-r mrasimlrind ranlar, bu mczy inamdan savay, hm d canmza qorxu yeridirdilr; onlara oxdandan he kim inanmrd; biz, bir vaxtlar onlar, frmanlar xalqa atdrmaa gndriln saray hlin oxadb bhlnmidik; demk, indi onlar istyirdilr ki, biz, artq inanlas olmayan bir ey onun, czamllar saaltmasna, korlarn gzn nur bx etmsin, ifliclri yeritmsin inanaq; biz el glirdi ki, bu yolla onlar prezidentin real mvcudluu tssratn yaratmaa alrdlar. Onun xsi mriyl i yenic xan mhafiz patrullar ixtisar edilmidi; dvlt urasnn zvlri hamlqla bu qrarn leyhin xmdlar; Yox, mnim generalm, daha bu, karabinyerlr rotasndan da azdr, ehtiyat ldn vermk olmaz.; o is buna inadla etiraz edrk: Sizin kimi bivec nazirlrdn, bir d avara komandirlrimdn savay mni ldrmy, he ksin n ehtiyac var, n d hvsi. Siz d mni ldrmy crt etmzsiz, nki bilirsiz ki, mni aradan gtrn kimi, bir-birinizi z aranzda qracaqsz. - deyir v belc, inklrin, vestibll, dvlt urasnn iclas salonu arasnda gicllndiyi bu baxmsz sarayda birc, b yeri tzc trlyn gnc patrullar qald. - nklr, mnlik mnzrli divar xalasn eyndilr, arxivlri yeyib-tkdlr, mnim generalm! - o is he n eitmirdi, tkc bir df oktyabr leysanlarnn hrkdb saraya sald inklri qovmaa ald, nk... ink... - dey-dey, hardansa ink sznd k hrfinin olduu yadna dd v dayand; bir df d, dnyann dz vaxtnda, trafa nur spn ran abajurunu eynyn bir ink grmd v fikirlmidi ki, heyvanlar, pillknlr boyu ayaq dy-dy qovmaa dymz; ziyaft salonunda, bellrinin gnsini toyuqlar dimdiklyn bir ct inkl rastlaanda da tccblnmdi; bel geclr biz, bzn pncrlrin arxasnda yanb-snn i grdk, sarayn iindn yaylan iri heyvanlarn ar ayaq sslrini eidirdik bu, lind gmi fnri, inklr yatacaq yeri axtaran generaln ayaq sslriydi. lknin rsmi hyat, z vvlki axarnda onsuz davam edir dvlt qzetlri onun, qbullarn xarakterin uyun, crbcr mundirlrd peyda olduu tntnli mrasimlrdn saxta killr ap edir, radio mntzm surtd onun, ox-ox uzun illr vvl, milli bayramlarda eitdiyimiz xlarn verirdi; o, vvlki qaydada, biziml birg yaamaqdayd fotokillr sasn, guya o, saraydan ky xr, kilsy daxil olur, yatr, yeyib-iirdis d, ham onun, hmiki uzunboazlarnda, xarabala evrilmi saraynda zorla yeridiyindn xbrdar idi. Onu yedizdirn v bal ehtiyat grn xidmtilrdn, sarayda cmi -drd denikin qaldndan xbrdar idik; bir df is xidmtilrin
156

qovduu inklr, ba qrargah otana girib oran darmadan etdilr v bir vaxtlar, falnn dediyi, onun lcyi gizli kabinetind btn ini marallar yer salb sndrdlar; deniklr hycanla onun n mr vercyini gzldilr v yalnz o, fnri kandardan asdqdan sonra, havas dnizsiz he cr dyiilmyn yataq otann qapsndan qfln v zncirin qqlts v cingiltisi eidilndn sonra, onun sbh qdr l kimi yataca midi il, birinci mrtbdki otaqlarna getdilr, o is tez-tez sksnib yuxudan aylr, yuxusuzluunun keiyini kir, ar ayaqlarn sry-sry zlmt qaranlq saray boyu yeriy-yepiy, yanyrsindki inklrin araml gvmyin, vitse-kral aslqanlarnda yatan toyuqlarn qaqqltsna mhl qoymadan, kabus kimi gzirdi; zamann axar ona, kemi dnizin yerind bitn ay iql llyn klyini xatrladrd; o, grkmli latinist, general Lautaro Munyosun (Allah bu axmaa rhmt elsin), zlrini mhv etdiklri sonuncu barrikadalar hl klrd mqavimt gstrn vaxt, Korneli Nepotun birinci nrinin yanm vrqlrini, unudulmu ritoriklrin - Livio Andronikonun v Sesiliya Estatonun kitablarnn vrqlrini, z yal budaql sprgsiyl sprn anasn - Bendisyon Alvaradonu grd. Onun n boaldlan iqamtgaha daxil olarkn, anas Bendisyon Alvaradoyla birg, xsi mhafizsinin meyitlri zrindn keib pationu tdlr, zlmt qaranlqda, prezidentin cins ilx atlarnn csdlrin ili-ili, vestbldn yuxar aparan pillknl qalxdlar v iclas salonuna atdlar; qat, ac bart iyindn v at qan qoxusundan nfs almaq olmurdu: - Biz orda, yaln ayaqlarn qanl izlrini grdk, grnr, burdan, at qanndan ylan glmlri tapdayb glnlr kemidilr; dhlizlrin divarlarnda da biz, eynil bu cr qanl l izlri grdk, iclas salonunda is, sinsin dy qlnc sanclm, yaraql bir florensiyalnn qana bulanm bdnini grdk bu, prezidentin arvadnn kliydi; sonra alnna gll axlm, aarla burulub i salnan, balerinayaoxar oyuncaq qz grdk bu da prezidentin doqquz yal qzyd. V nhayt biz, on bir il rzind hakimiyyt urunda qanl mbarizlrd bir-birin qalb gln on drd federalist generallardan n ziryi v allsn - haribaldi sezar, prezident Latuaro Munyosun meyitini grdk bu, ingilis konsuluna z ana dilind yox demy rk elmyn yegan adam idi, el buna gr d indi czasn kirdi; Britaniya eskadriliyasnn clladlarna qismt olmasn dey, vvl arvadn qlncla vurub qzn glllmi, sonra qrx iki dd ndlus atn mhv etdkdn sonra z z azna ad glldn, banda dlik, yaln ayaqlaryla yerd uzanmd; o vaxt onlarn komandan Kitener meyiti gstrrk, generalmza: Grrsn d, general, atasna l qaldranlarn aqibti ndi?! N vaxtsa vzif banda olsan, btn bunlar yadndan xmasn! - demidi. O, n vaxtsa - dedi, amma mn, uzun-uzad, yuxusuz, intizarl geclrdn sonra artq lkd min-amanl brpa etmk v iqtisadi sabitlik yaratmaq n lazm olan mddt btn qoun nvlrinin ali ba komandan v respublikann prezidenti elan olunmudum. Bu qrar, senatn v deputatlar palatasnn razlyla, sonuncu federal ura, yekdillikl qbul etmidi dey, qrar, ingilis eskadras trfindn d tsdiq olundu v geclrin birind, konsul Mak-Doneyll oynad domino dalar arasnda apa imzaland. vvl-vvl n mn, n d baqalar bu iin alnmana inanmrdq. Kim inanard ax?! Hmin o dhtli gecnin hrc-mrcliyind qbul olunan bu qrib
157

qrara, Bendisyon Alvaradonun z d inanmrd; o, lap axr gnlr qdr - lm yatanda da, dvlt idariliyin ndn balayacan qtiyyn bilmyn oluna inanmrd; onlar, mebelsiz-yasz, bombo otaqlarda, kemi ispan hkmranl dvrndn qalm vitse-kral v arxiyepiskoplarn, milklr bulam portretlrindn savay qiymtli bir ey olmayan bu evd, titrmdn yaxa qurtarmaq n dmlmy ot axtarsalar da, tapa bilmdilr; evin qalan yalar, vvlki prezidentlr trfindn danb aparlmd, mhur tarixi hadislr tsvir olunan divar xalalarnn yeri, artq oxdandan, asld divarn rngin uyunlamd, yataq otaqlar, irkli sgr kazarmalar kimi zibil iindydi, divarlarda, prezidentlrin qanl barmaqlaryla mxtlif tarixlr yazlmd; brnb qznmaa birc hsir bel yox idi: Odu ki, anam Bendisyon Alvarado pncrnin tozlu prdsini qoparb mn sridi v mni ba pillknin kncnd uzatd, z is yal budaql sprgsiyl, ingilis desantnn soyub talamaa artq bir ey qalmad otaqlar sprmy balad.; qaplarn arxasnda, cann, onu zorlamaq istyn quldurlardan sprgsiyl qurtara-qurtara, dmlri tmizldi, shr az qalm, sas pillknin yuxar pillsind tr-su iind, mxmr prdy brnm olunun yannda oturdu, onun alovlu qzdrmasn rk-dirk vermkl soyutmaa alaraq, dedi ki, bu qarmaqarla fikir vermy dymz, bir-iki ucuz dri ktil alb onlar gl-ik v crbcr heyvan killriyl rnglmk lazmd: - Bunu zm elyrm. Bir-iki dn d tor yellnck alarq, n sas tor yellnckdi, nki bu ev yqin ki, oxlu qonaq glck. Sonra nahar stolu, dmir qaq-ngl, alminium nimlr alarq. sgr hyat n baqas yaramaz. mli su n qng bardaq v kmr sobas alarq. Hamsn da dvlt hesabna. - dey-dey, olunu belc sakitldirirdi. O is anasn eitmirdi shrin gz alar-almaz, ilk mkmcilr iklnmidi, qrmz, a mkmcilr, qan kimi al qrmz, bu gec qan axan bdn kimi aappaq - bu nhng iq seli altnda el bil hqiqtin sl gizli mahiyyti z xd, v bel mlum oldu ki, o, pillknd qzdrmadan titry-titry, fikr dalan miskin qocadan savay ayr bir ey deyil. El bu? tlm at tinin iyi, mnvi puluq, qzaya uram gmiy oxayan bu ev, btn on iki avqust sbhlrinin eyni olan bu sbh a hakimiyyt el budu?.. Bu n zibil idi ddk, ana! Dnizin sahilind sbhn almasndan xohallanan xoruzlarn banlamana, ingilislrin, saray boyu srilmi meyitlri ya-ya, n mahnlar oxumasna baxmayaraq, onu qfil zlmt qarsnda ulayan heyvani bir qorxu brd; Bendisyon Alvarado is z hesablamalarndan tslli dolu ntic xarb dedi ki, sas narahatlq bir dst dka mslsidi, vssalam, ayr he bir narahatlq yoxdu, onlar da yaxca yuyub tmizlmk lazmd; myusluun n sonuncu nqtsind birdn-bir el bil ayaqlarnn altnn mhkmliyini duydu v anasn sakitldirmy balayaraq: Eybi yox, rahat yat, ana, onsuz da prezidentlr bu sarayda ox oturmurlar. Allah elsin, burada he olmasa, yarm ay yaaym. dedi. Bu szlrin o, tkc onda yox, indi d, uzunuzad, qddar drvi mrnn btn anlarnda olduu kimi, yen sidq-rkdn inanrd; hkmdarlarn bir gnnn o birin oxamadna n qdr ox min olurdusa, zn bir o qdr ox inanrd, tez-tez yadna ba nazirin, hanssa gizli mqsd gdn, yalan dolu, frlm mruzlri ddkc, ynglc glmsyib: Mn hqiqti demyin, litsensiat*, risq edirsiz siz inana bilrm! - demyini
158

xatrlayrd. El bu szlrl d dvlt urasnn, onun soru-sualsz imza atacana arxayn olduu btn nhng strategiyasn pua evirdi. O he zaman mn bu qdr frastli grnmmidi. Rsmi qbullarda, guya zndn asl olmadan, alvarna imyi il bal ayilrin get-ged inandrc olduu vaxtlarda da. Mnc, o qocaldqca, daha srt olurdu, yaln ayaqlarn appldada-appldada, qulaqcnn biri sapdan olan eynkl gzirdi. Get-ged daha dzml, daha duyulu olurdu, odu ki, bir qucaq kaz-kuuzun iindn lazmlsn seib, baxboxumadan, imza atr, N istyirsiz? Onsuz da qulaq asan yoxdu. deyib glmsyirdi. Tsvvr edin ki, o, inklrin sarayda veyillnmmlri n fermada iri taxtadan rz dzltmyi mr elmidi. Sonra grd ki, onlardan biri, yni ink?... ink?... - ban kabinetinin pncrsindn iri soxub yaz masasnn, bu vtn mehrabnn stndki kaz iklri eynyir, glmsdi: Grrsz, litsensiat, siz demidim ax. Bu lknin bana n bdbxtlik glirs, hams, mn qulaq asmaman nticsidi. - deyirdi. Bu yada zkann qeyri-adi aydnlna bir bax. Sfir Kipplinq is, qadaan olunmu memuarlarnda yazrd ki, onu, uaqlna qaplb-qalm v lindn he bir i glmyn bir adam kimi tanyr, yazrd ki, onun bdninin btn msamlri, aramsz halda zndn maye buraxr, bdni, suda batm adamn bdni kimi ikindi, hrktlri is, dalalarn atb-tutduu lnn hrktlri kimi sst v lngdi. O, kynyinin yaxasn ab, dniz hratlarnn, sallaq dri qatlarnn arasna ylan sulu sinsini d mn gstrmidi.; o z d deyirdi ki, kryind remoralar*, qoltuqlarnn altnda polip v xrda qrblr var v o, btn bunlar, zizim Conson, aldnz dnizin tbii surtd geri qaytmas lamtlri kimi qbul edirdi, nki dniz d, piiklr kimi hmi geri qaydr; o min idi ki, qasndak xrngbnzr hrat yna, yataq otann pncrsini ab, briyyt tarixind btn dahi adamlarda olduu kimi, onun da ovcunun hamar, qrsz olmasnn sbbini yrnmk n dnyan axtarmaqdan yorulduu, dniz v okeanlar admiralnn karavellasn grdy xobxt shrin mjdsidi. H, o, onu axtarrd, htta dnizilrdn, onun, qonu dnizlrin saysz-hesabsz adalarn xritldirmkdn, bunlara konkistadorlarn vzin, krallarn v mqddslrin adlarn vermkdn savay, hm d yerli qbillrin elmiyl maraqlanaraq, dazlama leyhin drman axtardn eidnd, mr elmidi d ki, zorla da olsa, onu tapb gtirsinlr. Fransiskan monaxnn qhvyi basna brnn, lindki x-xla istiraht gnnn gnorta a bazar camaatnn arasnda gzn bu tvbli mqssiri he prezidentin z d tanmamd. Biz onu yenidn grmk midini itirmidik v he cr inana bilmirdik ki, bir vaxt sahil boyu qaliblr kimi hrbi addmlarla addmlayan, qbul salonunda qrmz kamzolda, qzl mahmzda grdymz o adam odu; amma onu limuzin otuzdurmaq mri verilnd, mnim generalm, gz qrpmnda onun izi-tozu da qalmad el bil bu adam yerin iin girdi gah deyirdilr, guya o, mslmanl qbul elyib, guya Seneqalda peleqra xstliyndn vfat edib v dnyann mxtlif hrind, eyni vaxtda, qbird dfn olunub; slind is, deyirdilr, o, he basdrlmamd da, nki torpaq, onu he bir qbr buraxmamd, demk, o, Qiyamt gnn qdr bir qbirdn o birin syaht
159

elmliydi; Allah ona min cr yri ilrin gr bu cr cza verirdi, nki bu adam frldaq idi, mnim generalm, pulun zndn d murdar idi; lakin general, bu deyilnlr he vaxt inanmr, el hey, prsti eldiyi bu adamn gliini gzlyirdi; qocaln lap axr gnlrind bel - shiyy nazirinin, onun bdnindn gnlri maqqala qopard vaxtlarda da bu hsrtl yaayr v naziri inandrmaa alrd ki, bdnin yapan bu hrat, gn deyil, dnizin geriy qaytmas lamtidi; z d o qdr mntiql, inamla danrd ki, nazir z-zn fikirlirdi ki: O, he d zn camaata gstrdiyi kimi sadlvh deyil. Amma yaman qocalmd, hrtrfli tdqiqatlar gstrirdi ki, damarlar tamam lgnlib, byrklrind d o qdr qum var, el bil imrliyin btn qumunu udub, ryi is sevgisizlikdn atlayb, odu ki, qocaman hkimi, dost mnasibtlrindn istifad edib onun zn el bel d demidi: Daha vaxtnz atb, general! Hakimiyyti kim vercyinizin dnmk vaxtd. Bizi, taleyin ixtiyarna bal-bana buraxmaq olmaz ax?!.. O is tccb iind: Ax, niy siz el glir ki, mn lmy hazrlaram, zizim doktor? Bu n cfngiyyatd? Qoy baqalar lsn, mn hl tlsmirm. demidi, sonra zarafatla: sraagn axam zm televizorda grdm. Grkmim hmikindn yaxd. Lap korrida kz kimi! - Bunu deyib, qh-qh kdi, yadna, bir axam banda ya dsmal, burnunu k-k, sssiz televizorun qabanda oturub, qtiyytli dalarna - Fransadan, Trkiydn, yaxud svedn gln qng xanmlarla cavansaya davranmana baxa-baxa, z-zn tccblnmyi dd; bu xanmlardan, he eytann z d ba amazd; onlarn hams, indi onun n eyni siftd idi, bir d ki, o vaxtlardan, bu kadrlarn kildiyi gnlrdn o qdr vaxt kemidi ki, bu qng xanmlarn arasnda hqiqtn olub-olmamasn yadna sala bilmirdi, xatrlaya bilmirdi ki, axam qbulunda grndy bu gzl mundird, lind iilmmi ampan qdhi tutan, hakimiyyt glmyinin nvbti ildnmn - on iki avqust, ya on drd yanvar qlb gn, ya da on mart doum gn rfin bu tarixlrdn eytan da ba amaz! keiriln ziyaftlrd grnn bu adam zd, ya yox. Onun hakimiyyti illrind bel tarixi gnlr o qdr idi ki, indi a-ba qalb, hansnn n n olduunu he cr yadna sala bilmirdi; bu tarixi gnlri xatrlamaq n, bir vaxt sliqyl bkb crbcr dlmdeiy drtdy, zaman kedikc, ona hr eyi xatrlamata kmk edck kazlar da kara glmdi; o, bu kazlara arxayn olub hr eyi unutmudu dey, tsadfn lin keni oxuyurdusa da, he n anlamrd; msln, bal gizltdiyi divar mcrlrinin birindn tapd vrqi hcclyhccly bel oxuyurdu: Ap-re-lin yed-di-si dok-tor Mar-kos de Le-on-un doum g-n o-na h-diy-y ki-mi bir ne- ya-qu-ar gn-dr-mk la-zm-dr. Xtt, szsz ki, onunku idi, amma shbtin kimdn getdiyini, bu doktor Markosun kim olduunu qtiyyn baa dmrd v fikirlirdi ki, insana, z varlnn vfaszlndan, bdninin v yaddann ziflmsindn alaq v eyni zamanda daltli cza yoxdu; slind bunu, Xose qnasio Saens de la Barrann unudulmaz dvrndn xeyli vvl - hdudsuz mmlktinin mxtlif rayonlarndan, knd v qsblrindn gln knd sakinlrinin adlarn, familiyalarn, n vaxtsa bircbirc yadnda saxlad, hamsn zdn tand halda, qfildn, he ksi tanmad, kimin kim olduunu xatrlamadn hiss etdiyi dvrlr anlamd; i o
160

yer glib xmd ki, karetinin pncrsindn grdy tan zl olan hardan tandn he cr xatrlaya bilmdi, husuzluundan xoflanb, mhafizilr, olan tutma mr etdi: Onu hardan tandm yadma salanacan, qoy otursun. Bu bdbxt kndli balas, mhkm mmurlarnn vvlcdn myynldirib tam uyunladrd szlri gndn-gn tkrar ed-ed: dz iyirmi iki il hbsxanada oturdu; olan shr-axam eyni szlri tkrar edirdi; ad - Braulio Linares Moskotedir, ay donanmasnn dnizisi Markos Linaresin v Delfina Moskotenin yaquar ovlayan itlr yetidirnlrin, kbindnknar oludur, onlarn hr ikisi Rosale del Virreyd yaayr, o z d orda yaayr v paytaxta, mrnd birinci dfdi glir; bura da ona gr glib ki, camaatn mart gzintilri vaxt, anasnn bytdy kklrdn ikisini ortaya qoyub satsn; o, paytaxta, kirayy gtrdy ekd gldiyini, hmin cm axam tutularkn, ynindki paltardan savay ayr paltarlarnn olmadn, hmin gn bazar qlyanaltxanasnda ktan gnlyn altnda oturub ucuzlu qhv idiyini, alverilrdn, yaquar ovularn iki cins kk almaq istyn bir adam tanyb-tanmadqlarn soruduunu, onlarn bel bir adam tanmadqlarn syldiyini, el bu snada vurnuxma v qahaqa ddyn, tbillrin vurulduunu, eypurlarn sslndiyini, gy rngbrng raketlr buraxldn, bazarn yanndak adamlarn: Glir! Glir! sl kii glir! Budur o! - deyib rdn tkrarlamaqdan yorulmurdu; alverilrdn is o sorumudu ki, bu sl kii kimdi? Ona demidilr: Nec yni kimdi? Hakimiyyt banda olan adamd! Onda olan, kklri qutuya basb, alverilrdn xahi elmidi ki, o qaydana kimi onlara baxsnlar, z is ky qab, kimins pncrsin, taxaya drmab, camaatn ba stndn, qapsnda jdaha kli olan kareti mayit elyn atl dstsini, qzl pullu, parlaq kkilli atlar, karetin pncrsindn yellnn ipk lckli li grmd; hkmdarn solun hrsini, sallaq, tbssmsz dodaqlarn, onun hznl gzlrini grmd v bu gzlr qfildn minlrl adamn iindn olana zillnmidi, onu, iynni dnizin iindn tapan kimi, tapmd, karetin pncrsindn l uzanan barmaq, duz ona tulanmd: Bax bunu, pncrdkini hbs edin onu! Onu harda grdym yadma salanacan qoy irid otursun. Bellikl d, olan tutdular, hkmdarn, onu harda gr bilcyini boynuna almas n qlncla drisini soymaa, zalarn kmrn st yandrmaa baladlarsa da, liman qalasnn divarlar arxasndak dhtlr kamerasnda veriln ignclr, dusta mqdds hqiqtdn baqa zg bir ey demy mcbur ely bilmdi; o, hqiqti yorulmadan el inam v yilmz csartl tkrarlayrd ki, axrda general z shvini boynuna almaa mcbur oldu v etiraf eldi ki, Braulio Linares Moskoteni vvllr he vaxt grmyib. Amma indi baqa x yolu yoxdu qoy otursun! Ax, onunla el pis rftar ediblr ki, dmn olmasa da, dmn evril bilr. Odu ki, bu bdbxt z kamerasnda ryr, general is yen z yaddasz xatirlriyl el hey tutqun iqamtgahda gicllnir, z-zn: Anam mnim, yax gnlrimin Bendisyon Alvaradosu, mn kmk el, mantilyan knara kib mn bax ki, zn gr bilim! Kmk el mn, ana. gr qocalq bataqlna kb, ndns tslli taparaq, qvv toplamaq n he nyi xatrlaya bilmirsns, bu qddar, anl hadislrdn, bu qdr zfrlrdn tr zab kmy dyrdimi? Hyatnn n ac msibtlri d, n irin anlar da, zmtinin n anl dqiqlri d hams bir161

birin qarb qapqara yaddaszlq dliyin yuvarland. Gizli divar mcrlrinin birindn tsadfn, onun xtti il yazlm kaz paras taplmasayd, o, krallara layiq tntnyl dfn edilmsini taprd doxsan alt yal Fransisko Lineronun kim olduunu he vaxt yadna sala bilmyckdi; hl bu bir yana, grm qabilliytini d itirmidi dey, hakimiyyti kor-koran idar elmk mcburiyytind qalmd; st-st taxd on bir ct eynk d ona kmk ed bilmirdis d, yen onlar taxrd; o, yaz masasnn siyirtmsindn, istdiyi eynyi xarb burnunun stn ilidirirdi v beld, shbt eldiyi adam guya yax grn adam tsir balayrd, slind is, msahiblrinin ssini bel eitmir, qarsnda oturann kimliyini yalnz hissiyatyla myyn edir, onlar bdnsiz ruh kimi hiss edirdi; bir szl, el vziyytdydi, adama el glirdi ki, el indic cann tapracaq; onun bu hal, audiyensiyalarn birind mdafi nazirini d yaman qorxutmudu; general qfildn asqranda, mdafi naziri: Salam olun, general! - demidis d, general yen asqrmd, onda nazir ikinci df: Salam olun! demidi, generalnsa asqrann aras ksilmmidi. Doqquzuncu df asqranda, daha he n demdim onun prtb kprm siftindn, yala dolu, brlmi gzlrindn, o dnyann dibindn mn zillnmi kinli baxlarndan qorxdum, can xan kaftar heyvann dili kimi l prtlayan dilini grdm v gzmn qabanda ba vern bu lm shnsind, gnahszlm sbut edck he bir ahidin olmadndan xoflanb cld otaqdan srmk qrarna gldim ax, yanmzda birc nfr bel yox idi. Tez qab canm qurtarmaq istyirdim ki, o, asqrtlarn arasndan: Aciyr olmayn, general Rosendo Sakristan! Dinc durun, lnt eytana, mn bir o qdr gic deyilm ki, sizin yannzda lm! - dey rd. Mdafi naziri yerind donub qald, o is hqiqtn lml burun-buruna vurub, az qala huunu itir-itir asqrmana davam edirdi; qarsnda milyardlarla ildabcybnzr qlcmlar qaynardsa da, o, btn varlyla inanrd ki, anas Bendisyon Alvarado bel bir biabrla yol vermz, qoymaz ki, o, asqrmaqdan, hl stlik tabeliyind olan bir adamn qabanda lsn: Eybi yox, biz hl yaayacaq! He bir ey mnim qddimi y bilmz! Bu hadisdn sonra o, bel bir nticy glmidi ki, insann lyaqtsiz lmn rait yaradan adamlarn arasnda yaamaqdansa, inklrl birg mr srmk daha yaxd. - Niy onlar hamlqla tslim oldular? O, Papa nunsisini (Roma Papasnn nmayndsi) qbul etmyi, onunla Allah haqqnda hctlmyi ona gr trgitdi ki, okolad krp uaq kimi qaqla imy mcbur idi v istmirdi ki, nunsi bunu grsn; domino oynaman da ona gr trgitmidi ki, qorxurdu, kimins ona yaz glr v oyunu ona qsdn uduzar; he kimi grmk istmirdi, nki zn mlli-bal idar ed bilmir, yast dabanlarn sry-sry gzirdi; mr boyu ayaqlarn belc sry-sry gzmsin baxmayaraq, indi bunu gizltmk ba tutan i deyildi; istmirdi ki, qocaln gizld bilmdiyini kims grsn; zn, qayann bandak malikand snacaq hququ qazanm adamlardan yox, dustaq kimi saxlad sonuncu bdbxt diktatorlarn yerind arsizlik uurumunun knarnda hiss edrk, yandan da utanmaa balamd. Bu diktatorlar, dnyan heyvrlik taunuyla yoluxdurmamaq n orda - qayadak snacaqda zlrdlr; hmin o znt hissini o, iri hytdki hovuzda malicvi suyun iind tk-tnha uzanb mrgldiyi hmin uursuz gn duydu v
162

z gcszlyndn iyrndi: Sni yuxuda grdm, ana grdm ki, iklri bamn stnd pardaqlanan badam aacnn yarpa st oturub crldayan crcramalar sn yaratmsan, nmkar sarkynklrin alabzk sslrini, z franla sn rnglmisn amma mn, barsaqlarmn qfil ifrazatndan ayldm, ana, bu biabr, murdar sularn, gcsz qzbin iind ayldm: bu murdar sularda oreqano v malvalarn tirli lklri, portaal aacndan tkln lklr zrd; ikotea tsbaalar, sevin-sevin, ialatmdan pskrn qzl mhlula sar zrdlr, bax bel ana! - o qartm bdninin bu hrktin, yann baqa iyrncliklrin d dzd, xidmtilrin sayn da bu mqsdl lap azaltd ki, bu sayaq murdar vziyytlrinin gnd bir hoqqann ahidi olmasnlar, bir szl, ban nm dsmalla saryb, heysiz midsizliyi iind zl-zl, divarlara sykndiyini, mal ibinlrindn bezib dzlmz ba arlarndan aln itirib, kimssiz iqamtgahda veyillndiyini he ks grmsinlr; bann ard haqda o z xsi hkimin bel, he n demdi, nki bilirdi ki, bu ar da qocalqdand; ar hissi, ilk vvl ona ar duyumuyla glirdi, ona, smada tufanqaba buludlar grnmmidn vvl guruldayan imk axntlaryla yaxnlard; onda o, mr elyirdi ki, onu he ks narahat elmsin; bir qdr sonra is - ar gicgahlarn oymaa balayanda, o, qqrrd ki, n olur-olsun, ev he ksi buraxmasnlar; beyni, iindki polad turniketin dnndn dalmaa balayanda is o, barrd ki, Allahn z gydn yer ds bel, he ksi ev buraxmasnlar. - Lap lsm bel, buralara bir ks buraxlmasn! Ar onu qddar bir inadla, bir anlq da olsa, nfsini drmy qoymadan, yandrb-yaxr, Qiyamt gnnn midsizliyin qaplmaa bel, imkan vermirdi; amma el ki, leysan ya tkrd, ar ram olurdu, onda o, bizi yanna arrd; bel mqamlar o, el grnrd, el bil dnyaya tzdn glmidi; televizorun qabanda, yemk stolunun arxasnda otururdu; biz ona am yemyi verirdik; lobyal bekon bozartmas, srtgcdn keirilmi kokos v qzardlm banan bu yada adam n alaglmz yemklr! Amma am yemyin ox vaxt l dyilmirdi, o, Nuh yyamndan qalma televizya filmin baxrd; bu filmin, televiziyann xsusi kanalyla tkrar-tkrar verilmsi, z d tlsiklikdn lentin ba-ayaq getmsi, dvlt ilrind n is xoaglmz vziyyt yarandndan xbr verirdi; o, hkumtin, yen nyis aq-akar rt-basdr etmkl mul olduunu anlayr: Bu n hoqqad, bunlar xarar? - dey deyinir v el o dqiq d zn inandrd ki, ondan he n gizld bilmzlr, gr ciddi bir ey olsayd, oxdan bilrdi; bu fikirlrl tk-tnha otura-otura o, am yemyini d soyudurdu, kils saatnn znglri saat skkizi vuranda is, uzun mddtdn bri axam saatlarnda eldiyi kimi, ayaa qalxb nimdki yemklri unitaza boaldrd ki, ddy bu miskin vziyytindn he ks xbr tutmasn; mdsi daha he n gtrmrds d, alrd camaat el bilsin ki, o, el vvlki adamd, anl alarn fsanlrinin tsvir eldiiyi hmin adam bu fsanlrl d tslli tapr, zn qar duyduu nifrtdn, bdninin hr nvbti pozun nmrsindn sonra iini bryn ikrah hissini bununla dadrd; artq zorla yaadn unutmaa alr, zn, ayaqyolunun divarlarnda: Yaasn general! Yaasn sl kii! - szlrinin, znn yazdn unutdurmaa, bir gecd qadnla df olmaq n gizli trkar drmann idiyini, sonra bu sfehliyin gr ac gcszlyn gz
163

yalarn tkdyn yaddan xarmaa alr, btn bu biabrlqlara gr ayaqyolunda oturub suaxdann qulpundan yaparaq: Anam, ryim, Bendisyon Alvarado, nifrt el mn, z yanar suyunda pak el mni! - deyib alayrd. Bir d bu biabrln kk ona blliydi; dflrl uursuzlua dar olmasnn sbbi d ona mlum idi; o, yax baa drd ki, hr eyin gnah, hmiki kimi kiilik gcszly yox, sevgisizliyi idi dostunun ba nazirin ona drtdrdy qadnlardan, azca da olsa, soyuq olmayan qadnlarn atmamazl idi. O, bu qadnlar mnim n, qonuluqdak qzlar mktbi balanandan sonra gndrirdi: Bu cananlarn, sanki smy yox idi. Mxsusi sizinn, mnim generalm! Bu qadnlar, tyyaryl Amsterdam vitrinlrindn, Budapet kino festivallarndan, Aralq dnizinin taliyadak mavi sahillrindn gtirilirdi. Bir baxn, general, bu mczy tamaa edin! Bunlar, dnyann n gzl qadnlard! Bu qadnlar onu, yarqaranlq, kimssiz kabinetind, utancaq nm mllimi pozasnda gzlyir, ustalqla soyuna-soyuna, gzl bdnlrini onun tamaasna tqdim edirdilr, imrlik paltarlarnn cizgilri, bal rngin alan isti drilrind, fotoyla ap olunmu kimi grnrd; onlar, nanli di tozu v ik losyonu tri saan bdnlriyl mxmr zl divanda, beton parasna oxayan nhng kzn yannda uzanrdlar. O is he cr formasn ynindn xartmaq istmir, soyunma alna bel gtirmirdi. Mn o qdr aldm, daha n hoqqalar xarmadm?! Xeyri olmad ki, olmad! - Bu gzl, soyuq, l baln zarafatlar mni boaza yd, ona dedim ki, daha bsdi, qzm, sn rahibliy getsn, pis olmaz! H, haqlar n yksk qiymtlrl dniln bu yadelli gzllrl bel alnd; amma gnlrin bir gn, axam saat skkiz radlrind o, saray camarxanasnda sgr alar yuyan qadna rast gldi v birc hmly onu bo tkny yxd; qadn, vurnuxub aradan xmaq istdi v qorxa-qorxa zn haqq qazandra-qazandra: Bu gn bacarmaram, general. zrl sbbim var. - dedis d, o, he n eitmirmi kimi, qadnn belini yib, zn paltar yuyulan taxtaya el dirdi ki, yazq qadnn kryi xrldad, arvad inildyib: Siz lap vhisiniz ki, general?!.. Yqin bunu eklrdn yrnmisiz! dedi; bu inilti ona, trafnda dolaan pekar yaltaqlarnn n tmtraql mdhiyylrindn daha ox lzzt eldi, odu ki, bu qadna, glck uaqlar trbiy etmsi n mrlk mavint tyin eldi; bir mddtdn sonra is inklr gec yemyi hazrlaya-hazrlaya, yen d: Ah, yanvar Ay! mahnsn oxumaa balad; o oxuyur, lm haqqnda qtiyyn fikirlmirdi, dqiq bilirdi ki, hyatnn son gecsind bel, ziflik gstrmyck; inklri bir-bir sayb zzn: Sn zlmt yollarmn nurusan, sn dan ulduzusan - mahnsn oxudu. ki df sayandan sonra bildi ki, inklrin drd atmr v saraya yolland, burda vitse-kral dvrndn aslqanlarn stnd yatan btn toyuqlar sayd, qu qfslrinin rtklrini xarb, onlar da sayd qrx skkiz. Sonra inklrin gn rzind sarayda veyilln-veyilln yer tkdklri quru peyinlri yandrd; yanq mal peyininin iyi v tsts, yen hmiki kimi, uaqlq xatirlrini oyatd; bu dfki grntlr ani v dumanl deyildi, ksin, ox aydn idi; o, yaylaqdan sib gln bumbuz klyinin soyuundan titryn bdniyl anas Bendisyon Alvaradonun lindn tutub dayanmd anas, iliyincn tir-tir sn olunu
164

yedizdirmk n, zibillikd elnn quzunlarn dimdiyindn aslm qoyun ialatn kib xartd... Saat on biri vurdu v o, dhlizin, bo otaqlarn iqlarn sndrmy balad; ra lin alb, saray bir d badan-baa dolad, on drd gzgd on drd df z ksini lind yanar raq olan on drd eyni general grd; gzglrdn birinin drinliyind - konsert salonunda, gzlri arxaya diyirlnmi, ayaqlar yuxarya uzanm iny satad v o: nk, ink! - dey ard, sonra z-zn - Bu nec eydi?.. Deysn bu, lb ax?!.. - dedi. Sonra mhafizilrin yataq otana getdi ki, indic gzgd l ink grdyn onlara desin: Sabah sbh tezdn mtlq onu burdan rdd elmk lazmd, yoxsa burda, qanadl jdahalarn lindn trpnmk olmyacaq! Bu mri vern kimi, ra lin alb, atmayan o biri inyi d birinci mrtbd axtarmaa balad; onlar ayaqyollarnda, stollarn altnda, hr gzgnn iind axtard, sonra bir mrtb d yuxar qalxd, orda da btn otaqlara ba kib inklri aradsa da, adn oxdannan unutduu hanssa rahibnin arpaysnda, hray naxl rtyn altnda krt yatan qrt toyuqdan savay he yerd he ny rast glmdi, sonra adti zr, yuxudan vvl udduu bir qaq baln yeyib, bankasn z yerin - gizli divar mcrsn qoyanda, orda saysz-hesabsz yazl kazlarndan birini tapd; kazda, grkmli air Ruben Darioyla bal hanssa lamtdar tarix yazlmd; Allah onun o dnyadak yerini uca elsin! Kaz oxudusa da, he n anlamad, onu brmlyib vvlki yerin qoydu v dua eldi: Atamz, gylrin sehrkar hakimi, aeroplanlar havada, gmilri dnizd saxlayan... v belc, yuxusuzluq zillti iind dua ely-ely yeridi, mayakn son, ani yal fqlri, son yal iq seli onun nhng fil ayaqlarn iqlandrd; satd dniz n a deyn klklrin vyltsn, zamann xyali uzaqlqlarnda, Allahn ehtiyatszl ucbatndan, az qala kryin baq sanclacaq hanssa toy gzintisinin musiqisini eitdi... v birdn, azm iny rast glib yolunu ksrk: nk, ay ink, x get burdan! - dey, heyvan yolundan qaytarb, yataq otana sar yeridi; iyirmi pncrnin hr birindn, dnizindn mhrum edilmi hrin iqlarn grd; btn pncrlrdn onu, hr iinin xlvt yerlrinin brkl iylri vurdu minlrl adamn sirli nfsi hrin nfsi glirdi; btn pncrlrdn iyirmi df, ad xalq olan bu nhng, lyglmz okeann byk v qorxunc dyiikliyini, hmikikimi, yeni qvvyl hiss eldi; xalq li ryinin st, xyallar qoynuna qrq olmu vziyytd tsvvr elyirdi; sn dem, onun z generaln guya hamdan ox sevnlrin nifrti nec drin ola bilirmi! Ax onun n, mqdds adamlar n ediln kimi, am yandrrdlar, adn, doan qadnlarn, ar yklrindn rahat qurtarmas namin kirdilr ki, lm yatanda olan qadnlardan lm uzaqlasn, amma hm d, onu doana lnt yadrrdlar onun qdim somnambulik* limuzininin, gll keirmyn sindn iquana kimi qmli gzlrini, hznl dodaqlarn, qz li kimi inc lini grnd, anasn lntlyirdilr uzunboaz kmsinin palqda yeri qalan izini prdlr, sonra da arxasnca lnt yadrrdlar; hrin hr patiosundan, kimssiz iqamtgahn laqeyd pncrlrindn l szln solun iqlar grnnd, bir azdan ona lm dilyirdilr; Bizi he ks sevmir - dey o, kksn trb, rhmtlik qu sntkarnn, sarkynklr rssamnn anas Bendisyon Alvaradonun yataq
165

otana ba kdi; anasnn, dfn zirzmisind saxlanlan bdni oxdan rmd. lmn xeyr qalsn, ana - o pldad. lmn xeyr qalsn, olul - anas qbirdn ona cavab verdi. Bdnini bryn dhtli arlardan qovrula-qovrula, ra yataq otann qapsndak qarmaqdan asanda saat, dz on iki idi; ar hr yeri, btn dnyan, fzan tutmudu; dnyada ardan baqa he n yox idi qapnn aarn, qfln, zncirini kib balad; axrnc df gcnib, z kiik ayaqyoluna son qurbann verdi, sonra ynindilri soyunmadan, btn qbul v audiyensiyalar lv olunandan sonra daim geydiyi, cod paral alvarnda, yaxasz, zolaql kynyind, miskin yolu bamaqlarnda zqoylu vziyytd yaln dmy srildi, zn ovcunun iin, yasta basan kimi gizldib drhal yuxuya gntdi on dqiq ilmi is yuxudan, arlam dumanl bayla, hmi tufanqaba olduu kimi, tr-su iind ayld; Kimdi? - titrk ssl sorudu v yadna dd ki, kim idis, onu yuxuda arrd, amma z adyla yox, belc: Nikanor!.. Sonra bir d: - Nikanor! Bu kim idis, qfllara toxunmadan, divarlarn iindn kemyi bacaran mxluq idi; diqqtl baxb grd ki, bu - lmd. O ynind, tvbli gnahkarn cr-cndr, lind, ucu qarmaql sa olan - sizin lmnz idi, mnim generalm kllsin, mzarlq otlar sarlm, smklrinin daraqlar arasndan yeralt iklr ccrmi, gz dliklrind qdim falnn snayc gzlri yanb-snrd Onu badan-ayaa grnd is o, onu niy Nikanor! Nikanor!** arldn anlad. Ax, ryin yatan hr bir adam, lm el bu adla arr. O is brkdn: Dayan bir, lm! Vaxtm hl atmayb ax! Mn yuxuda, yarqaranlq kabinetimd lmliym. Bunu mn, sularn aynasna baxan kor fal qadn deyib - dedi. lm is: Yox, general! Bu indi, z d burda ba verck. Siz, yninizdki bu dilni paltarnda - meyitinizi tapanlar, sizi bu kabinetd, paqonsuz hrbi formada, sol tay qzl mahmzl uzunboazlarda tapdqlarn deslr d, el belc, ayaqyaln lcksiz. Onlar, grm fsansinin ziddin getmmk n, buna inam itmmsi n bel deycklr. - dey ona cavab verdi. O, lmn dediyi qaydada lm, hmikindn az istdiyi bir vaxt - uzun illrin bhrsiz illziyalarndan, z-zn aldatmasndan sonra nhayt, insanlarn yaamadqlarn, yalnz mvcud olduunu drk eldiyi n uzun v yaradc hyatnn yalnz sonunda - insan hyatn yaama yrnmy atdn anlayan vaxt ld. O, hyatnn mumi nticsini bir vatxlar, fallarn kart v xttsiz ovuclarnn lamtin gr, sevmk qabiliyytindn mhrum olduuna inandndan, insan sevgisini hakimiyyt sevgisi il vz etdiyini, mr boyu qlbind hakimiyyt iblisini yetidirrk, hr bir eyi ona qurban verdiyini, zn knll qurbana evirdiyini anlayan bir vaxt ld. O, z krciyini dnyann lap sonunacan ovcunda brk-brk saxlamaq n, btn mrn yalan v cinaytlrl qidalana-qidala, qddarlq v rfsizlik zrind ucalmd, simiclik titrtmsini, anadanglm qorxusunu boub gizltmidi v anlamd ki, hakimiyyt tamah - hakimiyytin d iddtli hakimiyyt yans dourur, lakin, baa dmmidi ki, hakimiyytdn, tkc bizim dnyann yox, he o biri dnyalarn da axrnacan doymaq mmkn deyil, mnim generalm! Amma lap ilk gnlrdn bilirdi ki, onu aldadan - ilk nvbd, trafndak yaltaqlard; o, onlarn, hr trif gr qabaq ddklrindn xbrdar idi, onu
166

sevin-sevin triflyn v bdi hyat arzulayan ktllrin silah gcn saxlandn bilirdi; btn bunlar yax bilirdi v zn bu yalanla, miskin, alaq hrt hzlzriyl yaamaa yrdirdi; ax, uzun-uzad illrin tcrbsindn dflrl min olmudu ki, yalan bhdn srfli, sevgidn faydal, hqiqtdn uzunmrld; hkmranlnn biabr mrhlsin glib atanda is, artq o, he ny tccblnmir, he kim ona tabe olmayanda, yen hkm elmyin davam edir, he bir nfuzu qalmayanda, he olmasa, yan-yrsindkilrin ona tabe olmasndan tslli taprd. O, yalnz z payznn sar xzan illrind min oldu ki, he bir vaxt hqiqi hakimiyyt sahibi olmayacaq, he bir vaxt hyat btnlkl qavraya bilmyck, nki onun yalnz astar trfini drk ed bilr, bnvrsinin bnd yerlrini gr bilr, hanssa balarn ab, illziya qobeleninin - bu qalmaz reallq qobeleninin naxl dynlrini sk bilrdi; o, lap son gnlrincn anlamad, alna bel glmdi ki, onun sl, hqiqi hyat, hamnn gz qabanda keib; biz, onun bu hyatn tamam ayr gzl grrdk, mnim generalm, mzlumlarn gzyl; biz onu, ar-aclarmzn bitib-tknmyn illri arasndan uzun-uzad payznn qzl xzan illrinin arasndan gr-gr, el el d yaayrdq; bdbxtliyimiz bdbxtlik, xobxt anlarmz is, ani d olsa, xobxtlik idi; bilirdik ki, siz olan sevgimiz, lm viruslu sevgidi, amma sl sevgidi, bdi sevgidi, mnim generalm! Vaqon pncrsinin tozlu si araxasndan grnn dumanl xyalnz, hyat mliydi; tri grnn msum, titrk solun dodaqlar, ipk lckli lin ayrlq iarsi tale xtlrindn mhrum qoca lin iarsi hyatmzn yanar mliydi. Biz, bu qocann slind kim olduunu he vaxt yrn bilmdik; onun, tsvvrn gtirmy bel hnri atmad, bizims, tknmz ehtirasla sevdiyimiz bu hyatn arxa v z trflrini ayrd ely bilmyn bu cllad, bizim mifimiz idi blk?.. O, bizim anladmz hqiqti hyatn tin v ani olduunu v bundan savay ayr bir hyatn olmadn drk elmy qorxurdu; bizs, bu yegan gerk hyatmzdan xoflanmrdq, nki kimliyimizi yax drk edirdik, onun is ikin qarnn zorla sry-sry gzn bu qocann kimliyi, son gncn n biz, n d zn aydn olmad v axr ki, o, lm qaynn rk yelknlrindn yaparaq, bitibtknmz zamannn nhayt ki, sona yetdiyi xbrini insanlara, btn dnyaya car kn tbillrin gurultusunu, kils znglrinin ssini, bayram atfanln, klr tklb qlblri, frh v qalibiyyt dolu sevincl mahnlar oxuyan xalq ktllrinin ssini eitmdn, z payznn son, donuq xzl axaryla qaranlq bdiyyt yolland

Azrbaycan Yazlar Birliyinin zv, 1990-c ildn Respublika Trcm v dbi laqlr Mrkzinin sdri, Xzr dnya dbiyyat jurnalnn ba redaktorudur. srlri rus, ingilis, fransz, alman, polyak, fars, zbk dillrin trcm v nr edilib.

167

nc mrtbd (1976), nb gecsi (1980), Keid (1984), zdiham (1991), Subbotniy veer (Moskva 1984) Azadlq (1997), Yaz (2005) kitablar nr edilib. Can st, O mni sevir, Yol st pyeslrinin mllifidir. Q.Q.Markesin Patriarxn payz, T.Vulfun Dnyann hrmk toru romanlarn, qdim sufi lyazmalarn M.Nsifinin Mvcudluq haqqnda hqiqt, .Qzalinin Sadt iksiri, Oluma mktub, lahi bilik, bn rbinin Mkk aqlamalar v sair srlri azrbaycan dilin trcm edib. srlri sasnda Srlr v Qonaqlq televiziya tamaalar Gec, Cza filmlri kilib. Can st, O mni sevir pyeslri Yu Dvlt teatrnda shny qoyulub. 2001-ci ild Vyana Universitetind A.Msud yaradcln tdqiq edn doktorluq ii mdafi edilib (S.Dohan Avropa rqnaslnda qadn yazarlar). Humay Milli Akademiyas mkafat laureatdr. E-mnb / link: http://afagmasud.blogspot.com/2009/06/bir-df-is-gec-yarsqulagndak-vjlt-ssi.html

168