T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

LOJK DEVRELER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. ANALOG VE SAYISAL (DJTAL) KAVRAMLAR......................................................3 1.1. Giri ..........................................................................................................................3 LME VE DEERLENDRME ...................................................................................6 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................7 RENME FAALYET-2 .................................................................................................8 2. SAYI SSTEMLER ........................................................................................................8 2.1. Decimal (Onluk) Say Sistemi ...................................................................................8 2.1.1. Decimal (Onluk) Tam Saylar.............................................................................8 2.1.2. Ondalkl Decimal(Onlu) Saylar ........................................................................9 2.2. Binary (kilik) Say Sistemi .......................................................................................9 2.2.1. Binary Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi.................................10 2.2.2. Ondalkl Binary Saylarn Decimal Saylara Dntrlmesi ...........................11 2.2.3. Decimal Saylarn Binary Saylara evrilmesi ..................................................12 2.2.4. Ondalkl Decimal Saylarn Binary Saylara Dntrlmesi ...........................13 2.2.5. Binary Say Sistemi Aritmetii.........................................................................14 2.3. Oktal (Sekizlik) Say Sistemi...................................................................................20 2.3.1. Octal Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi...................................21 2.3.2. Ondalkl Octal Saylarn Decimal Saylara evrilmesi.....................................21 2.3.3. Decimal Saylarn Octal Saylara evrilmesi ....................................................22 2.3.4. Ondalkl Decimal Saylarn Octal Saylara evrilmesi.....................................22 2.3.5. Binary Saylarn Octal Saylara evrilmesi.......................................................23 2.3.6. Octal Saylarn Binary Saylara evrilmesi.......................................................24 2.3.7. Octal Say Sistemi Aritmetii ...........................................................................25 2.4. Hexadecimal (Onaltl) Say Sistemi ........................................................................26 2.4.1. Hexadecimal Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi .......................27 2.4.2. Ondalkl Hexadecimal Saylarn Decimal Saylara evrilmesi .........................28 2.4.3. Decimal Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi ........................................28 2.4.4. Ondalkl Decimal Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi .........................29 2.4.5. Binary Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi...........................................29 2.4.6. Hexadecimal Saylarn Binary Saylara evrilmesi...........................................30 2.4.7. Hexadecimal Say Sistemi Aritmetii ...............................................................31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................35 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................36 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................37 3. LOJK KAPILAR ..........................................................................................................37 3.1. Doruluk Tablolar (Truth Table) ............................................................................37 3.2. Mantk Kaplar (Logic Gates).................................................................................38 3.2.1. VE Kaps (AND GATE) .................................................................................38 3.2.2. VEYA Kaps (OR GATE)...............................................................................41 3.2.3. Deil Kaps (Not Gate-Inverter) ......................................................................44 3.2.4. VE DEL Kaps (NAND GATE) ..................................................................46 3.2.5. VEYA DEL Kaps (NOR GATE)................................................................49 3.2.6. zel VEYA Kaps (XOR GATE) ....................................................................51

3.2.7. zel Veya Deil Kaps (XNOR GATE) ..........................................................55 3.3. Entegre Devre Mantk Aileleri.................................................................................58 3.3.1. TTL (Transistor-Transistor Logic)....................................................................58 3.3.2. CMOS (Tamamlayc MOS Lojik) ...................................................................59 3.3.3. Performans Karakteristikleri.............................................................................60 UYGULAMA FAALYET ...........................................................................................63 LME VE DEERLENDRME .................................................................................65 RENME FAALYET-4 ...............................................................................................67 4. BOOLEAN MATEMAT...........................................................................................67 4.1. Boolean lemleri ....................................................................................................67 4.1.1. Boolean Matematii Sembolleri .......................................................................67 4.1.2. Boolean Toplama ve arpma ...........................................................................68 4.2. Boolean Kanunlar ..................................................................................................68 4.2.1. Yer Deitirme Kanunu (COMMUTATVE LAWS)........................................68 4.2.2. Birleme Kanunu (ASSOCATVE LAWS) .....................................................69 4.2.3. Dailma Kanunu (DISTRIBUTIVE LAW).......................................................70 4.3. Boolean Matematii Kurallar .................................................................................70 4.3.1. VEYA zdelikleri (Kural 1) ...........................................................................71 4.3.2. VE zdelikleri (Kural 2).................................................................................71 4.3.3. ift Tersleme Kural (Kural 3) .........................................................................72 4.3.4. Yutma kural (Kural 4) .....................................................................................72 4.3.5. Kural 5.............................................................................................................73 4.3.6. Kural 6.............................................................................................................73 4.4. Demorgan Teoremleri .............................................................................................74 4.4.1. Teorem-1 .........................................................................................................74 4.4.2. Teorem-2 .........................................................................................................75 4.5. Saysal Devre Tasarm............................................................................................77 4.5.1. Boolean fadesinden Saysal Devrelerin izilmesi ............................................77 4.5.2. Saysal Devreden Boolean fadesinin Elde Edilmesi .........................................79 4.6. Boolean fadelerinin Sadeletirilmesi.......................................................................79 4.7. Boolean fadelerinin Elde Edilmesi .........................................................................81 4.7.1. Boolean Almlar ve Standart Formlar ...........................................................81 4.7.2. Dier Saysal lemler ......................................................................................90 UYGULAMA FAALYET ...........................................................................................93 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................94 PERFORMANS TEST .................................................................................................95 MODL DEERLENDRME...........................................................................................96 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................103 KAYNAKLAR ................................................................................................................107

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0019 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Lojik Devreler Bu modl lojik devre elemanlarn tantan bu elemanlarla tasarm yaparak ihtiyaca uygun devrelerin kurulmasna ve altrlmasna ynelik bilgi ve becerilerin verildii renim materyalidir. 40/32 n koul yoktur. Lojik devre elemanlarn kullanarak elektronik devreleri kurmak. Genel Ama Bu modl ile kk-orta ve byk lekli iletmelerde TSE, ISO, iletme standartlarna ve artnamelere uygun olarak lojik devre elemanlarn tanyarak, lojik devre elemanlarn kullanarak devreleri hatasz kurabileceksiniz. Amalar 1. Lojik devrelerde kullanlan malzeme, ara ve gereleri eksiksiz tanyabileceksiniz. 2. stenen almay gerekletiren lojik devrelerinin tasarmn doru olarak yapabileceksiniz. 3. Entegre standartlar ve artnamelere uygun devreyi hatasz kurabileceksiniz. 4. Kurduu sistemi, enerji vererek hatasz altrabileceksiniz. Dijital elektronik laboratuar, dijital elektronik devreler ile imalat yapan iletmelere gezi, internet ortamnda inceleme ve aratrma yapma. Lojik entegre kataloglar, temel dijital elektronik deney seti, Multimetreler (Avometre), Osilaskop, Ayarl g kayna, Frekans jenaratr. Modl iinde ve sonunda verilen retici sorularla edindiiniz bilgileri pekitirecek, uygulama rneklerini ve testleri gerekli sre iinde tamamlayarak etkili renmeyi gerekletireceksiniz. Srasyla aratrma yaparak, grup almalarna katlarak ve en son aamada alan retmenlerine danarak lme ve deerlendirme uygulamalarn gerekletirebileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Teknik elemanlar hzl sanayilemenin, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmann en nemli unsurudur. Hzl ve srekli retim teknik elemanlarn ayn dili kullanmalar ile salanr. Yaplan iin istenen zelliklerde olmas, teknik elemanlarn, devre tasarm yapabilmeleri ve emalarn eksiksiz okuyabilmeleri ve bunu birebir uygulamalarna baldr. Bu sebeple elektrik-elektronik devre emalarnda kullanlan lojik devrelerin sembollerini izimini ve tasarmn yapabilmelidir. ne srlen dncelere gre karar vermeye mantk denir. Elektrikli ve elektronik devrelerde iki olaslk sz konusudur. Yani retece bal lmba anahtar kapalyken yanar, anahtar akken ise sner. Devre anlatm yaplrken kolay anlamay salamak iin anahtarn kapal olmasna 1, ak olmasna ise 0 denir. Lmbann yanma durumu H (high), snk hli ise L (low) ile de gsterilebilir. Yar iletkenlerin ucuzlamas, retim tekniklerinin hzlanmas sonucu gnlk yaamda ve iyerlerinde kullanlan aygtlarn byk bir blm dijital elektronik devreli olarak retilmeye balamtr. Dijital devreler hassas alt, az yer kaplad, az g harcad iin tercih edilmektedir. Bilgisayar, yazar kasa, barkod (izgi kod) okuyucu, saat, telefon vb. gibi cihazlarn devrelerinin byk bir blm dijital esasldr. Sizlerde bu modl aldktan sonra dnya standartlarnda lojik devreleri tanyabilecek, tasarmn yapabilecek, lojik devrelerin sembolleri tanyp devre emalarn kolaylkla izebilecek ve izilmi olan devre emalarn da okuyabileceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Lojik devrelerde kullanlan malzeme, ara ve gereleri eksiksiz tanyabileceksiniz.

ARATIRMA
Analog dijital kavramlarnn ne olduunu aratrnz? Bu kavramlara rnekler bulmak iin tartnz? Lojik devrelerin nemini, hangi alanlarda niin kullanldn tartnz.

1. ANALOG VE SAYISAL (DJTAL) KAVRAMLAR

1.1. Giri
Gnmz Elektronii Analog ve Saysal olmak zere iki temel trde incelenebilir. Analog byklkler sonsuz sayda deeri iermesine ramen Saysal byklkler sadece iki deer alabilirler. Analog byklklere rnek olarak basn, scaklk gibi bir ok fiziksel bykl rnek olarak verebiliriz. ekil1.1 deki elektrik devresinde k gerilimi ayarl direncin deitirilmesi ile birlikte 0 ile 12 Volt arasnda sonsuz sayda deer alabilir. ekil 2.2deki devrenin k gerilimi sadece iki gerilim seviyesinde tanmlanabilir. Eer anahtar aksa 0 Volt, anahtar kapal ise 12 Volt devrenin k geriliminin alabilecei deerlerdir.

ekil 1.1: Analog deerler

ekil 1.1:Analog deerler

Saysal bir sistemde bilgiler sinyal ad verilen fiziksel niceliklerle temsil edilir. Saysal Sistemlerin ou sadece iki deeri olan sinyallerle alyorsa bir hesap makinesinin sadece iki voltaj seviyesini kullanarak nasl 1974 gibi bir sayy nasl tanmlayabilmektedir. 3

Byle bir sorunun cevab ise Saysal Sistemlerin normal hayatta kullandmz Decimal (Onluk) say sistemini deil Binary (kilik) tabanda kodlanm say sistemini kullanddr.

Not: Digit szcnn Trke karl saydr.

1.2. Saysal Mantk Seviyeleri ve Dalga Formlar

Saysal Sistem iki gerilim seviyesine gre alr. Her Saysal Sistemin bu iki gerilim seviyesine karlk gelen bir biimi olmaldr. Bu nedenle Saysal Devreler Binary (kilik) Say sisteminde kullanlan 1 ve 0 ile tanmlanmak zorundadr. Bu Saysal Sistemin girdilerinin ikilik koda dnmesini sa lar. Aadaki Pozitif Mantk ifadelerini kullanarak Saysal kavramlar tanmlayabileceiz. rnein bir anahtarn kapal olmas saysal sistemde 1 veya 5Va eit olacaktr. Pozitif Mantk

Bir kare dalgann ykseleme ve dmesinin ok kk zaman diliminde olduu dnlrse kare dalga saysal sinyallere gzel bir rnek olabilir. Aada bir kare dalga zerindeki Lojik seviyeler gsterilmitir.

ekil 1.3: Pozitif mantk saysal sinyal

Saysal devrelerde negatif mantk kullanm baz uygulamalarda tasarmcya byk kolaylklar salamaktadr. rnein elektriksel grlt problemi yaanan sistemlerin tasarmnda Negatif mantk kullanm grlt probleminin ortadan kalkmasn salayabilir.

Negatif Mantk

ekil 1.4: Negatif mantk saysal sinyal

Bir nceki blmde Saysal Sistemlerin sadece iki gerilim seviyesinde altn ve bu nedenle gndelik hayatta kullandmz say sistemleri yerine Binary (kilik) say sisteminin kullanldn anlatlmt. Bir tasarmc say sistemleri arasndaki ilikiyi kavrayabilmek ve dnmlere hakim olabilmek zorundadr. Bu blmde say sistemleri, dnmler, drt ilem ve saysal sistemlerde kullanlan saysal kodlar anlatlacaktr.

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
1. Analog sinyal ile dijital sinyallere rnek olabilecek birer sinyal eklini iziniz? 2. Pozitif lojik sinyal ile negatif lojik sinyalin ekillerini iziniz?

DEERLENDRME
lme sorularnn zm doru ise bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz cevap anahtarna uygun deil ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

PERFORMANS DE ERLEND RME PERFORMANS DE ERLEND RME

DEERLENDRME LTLER
Analog iaretin izahn yapabilmek Dijital iaretin izahn yapabilmek Analog ve dijital dalga formlarn doru bir ekilde izmek Analog ve dijital sinyallerin karlatrmasn yapmak

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnzn tamam evet ise dier faaliyete geiniz. Cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA

Dijital elektronik devrelerin tasarm, retim ve onarm srelerini anlayabilmek iin matematik kurallarn ve saylar bilmek arttr. Bu blmde dijital devrelerde kullanlan say sistemleri hakknda temel bilgiler verilmesi amalanmaktadr.

ARATIRMA
Gndelik hayatta kullandmz say sisteminin ne olduunu aratrnz? nternetten ktphanelerden ve evrenizden say sistemleri, eitleri hakknda bilgiler toplaynz, bu say sistemlerinin kullanld yerleri aratrnz?

2. SAYI SSTEMLER
2.1. Decimal (Onluk) Say Sistemi
2.1.1. Decimal (Onluk) Tam Saylar
Decimal(Onlu) Say sistemi gnlk hayatta kullandmz 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarndan oluur. Decimal(Onlu) Say sisteminde her say bulunduu basamaa gre deer alr. Sistemin taban 10'dur. rnek: 128 says ; 128 = 1x102 + 2x101 + 8x10 128 = 1x100 +2x10 + 8x1

128 = 100 + 20 + 8 eklinde yazlacakt r.

rnekten grld gibi Decimal(Onlu) bir sayda her basamak farkl stel ifadelerle gsterilmitir. Bu stel ifade o basaman arl olarak adlandrlr. O halde Decimal(Onlu) bir sayy analiz ederken basamaklardaki rakam ile basamak a rln arpmamz gerekiyor. rnekte 3. basamaktaki 1 says 100 ile, 2. basamaktaki 2 says 10 ile ve 1. Basamaktaki 8 says 1 ile arplr. Her basamaktaki arpm sonucu toplanarak analiz sonlandrlr. Not: 10=1 olduu unutulmamal.

stel deer Arlk rnek:

n. basamak.. ...4. basamak 10 n-1 10 3 n-1 10 ....... 1000 .....................

3. basamak 10 2 100

2. basamak 101 10

1. basamak 10 1

Decimal(Onlu) 2784 saysnn analizini yapalm; 2784= 2x103+7x102+8x101+4x10 2784=2x1000+3x100+8x10+4x1 2784=2000+700+80+4

2784=2784 eklinde tanmlayabiliriz. 2.1.2. Ondalkl Decimal(Onlu) Saylar

Eer verilen Decimal (Onlu) say ondalkl ise bu durumda normal analiz ilemi devam eder yalnz ondalkl ifadeyi 0' takip eden negatif saylarla tanmlarz.

rnek: 568,25 say s n n analizini yap n z. 568,25=5x102+6x101+8x10+2x10-1 +5x10-2 568,25=5x100+6x10+8x1+2x(1/10) +5x(1/100) 568,25=500+60+8+0,2+0,05 568,25=568,25 eklinde tamamlanabilir.

2.2. Binary (kilik) Say Sistemi

Binary (kilik) Say sisteminin taban 2'dir.Ve bu sistemde sadece "0" ve "1" rakamlar kullanlmaktadr. Binary Say sisteminde' de Decimal(Onlu) Say sisteminde olduu gibi her say bulunduu basaman konum arl ile arplr. Binary(kilik) Say Sisteminde bulunan her '0' veya '1' rakamlar BT (BInary DigiT) ad ile tanmlanr. Binary(kili) saylar yazlrken en sadaki basamaa en dk deerlikli bit (Least Significant Bit-LSB),en soldaki basamaa en yksek deerlikli bit (Most Significant Bit-MSB) ad verilir.

Decimal(Onlu) Sayllar sadece iki rakamdan oluan Binary (kilik) saylarla tanmlayabilmemiz saysal sistemlerin iki voltaj seviyesini kullanarak farkl byklkleri tanmlanmasnn anlalmasn salamaktadr.

2.2.1. Binary Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi

Binary saylarn yazmnda tabann iki olduu unutulmamaldr. Binary (ikili) saylar Decimal (Onlu) saylara dntrrken her bir bit basamak arl ile arplp bu sonularn toplanmas gerekir. n.basamak 2 n-1 2n-1 4.basamak 23 8 3.basamak 22 4 2.basamak 21 2 1.basamak 2 1

stel de er Arl

Birka rnekle hem Binary saylarn yazmn ve Decimal(Onlu) saylara dnmn inceleyelim. rnek: (1010)2=(?) 1 0 (1010)2 (1010)2 (1010)2 (1010)2 = = = = 1 x2 3 + 0x2 2 + 1 x2 1 + 0x2 1 x8 + 0x4 + 1 x2 + 0x1 8+0+2+0 10

rnek: (11001)2 = ( ?) 1 0 (11001)2 = 1x 24+1x 23+0x 22+0x 21+1x 2 ( 1 10 01 ) 2 =1 6 + 8 + 0 + 0 + 1 (11001)2 = 25

Not: Binary (kilik) saylarn Decimal(Onlu) karlklar bulunurken her basamak kendi basamak arl ile arplr. arpm sonular toplanarak dnm tamamlanr.
rnek: Aada verilen Binary(kilik) saylarn Decimal (Onlu) karlklarn bulunuz. a) b) c) d) (101)2 (1101)2 (10011)2 (01111)2 = = = = 10 ( ( ( ( )10 )10 )10 )10

e) f)

(1001001) 2 (11001100) 2

= =

( (

)10 )10

2.2.2. Ondalkl Binary Saylarn Decimal Saylara Dntrlmesi

Ondalkl Binary (ikilik) saylar Decimal (onlu) saylara dntrmek iin izlenilecek yol arpm iki metodudur. Ondalkl ksma kadar olan ksm normal analiz yntemini kullanarak dntrrken ondalkl ksmn basamak arl 0' takip eden negatif saylar olarak belirlenir. rnek: (111,101) 2 = (?)10 = = = = 1x22+1x2 1+1x2+1x2 -1+0x2 -2+1x2 -3 1x4+1x2+1x1+1x 1 / 2 +0x 1 / 4 +1x 1 / 8 4+2+1+0,5+0+0,125 (7,625) 10

(111,101 ) 2 (111,101 ) 2 (111,101 ) 2 (111,101) 2 rnek:

Aada verilen Ondalkl Binary (kilik) saylarn Decimal(Onlu) karlklarn bulunuz.

abcdef-

(10,01) 2 (101,10) 2 (1,1101) 2 (110,11 )2 (1001,101) 2 (11,001) 2

= = = = = =

( 0000,00 )10 ( 0000,00 )10 ( 0000,00 )10 ( 0000,00 )10 ( 0000,00 )10 ( 0000,00 )10

11

2.2.3. Decimal Saylarn Binary Saylara evrilmesi

Decimal(Onlu) saylar Binary(kilik) saylara evirirken "Blme-2" metodu kullanlr. kan sonu tersinden yazlr. rnek: (33)10 = ( ? ) 2

(33)10 = ( 100001)2 rnek: (172)10 = ( ? ) 2

(172)10 = (10111100)2 sonucu elde edilir. Aada Tablo 2.1'de 0'dan 15'e kadar olan Decimal (Onlu) saylarn Binary (kilik) karlklar verilmitir.

12

Tablo 2.1:0 ile 15 aras decimal saylarn binary karl

kili say sistemi, saysal sistemlerin bilgiyi tanmlayabilmesi iin yeterli olmasna ramen fazla sayda basamak kullanlmas, bu say sistemi ile ilgili ilemlerin ok uzun srmesi hata olasln beraberinde getirmektedir. rnek: Aada verilen Decimal saylarn Binary karlklarn bulunuz. a- (13)10 b- (78)10 c- (239)10 d- (256)10 e- (512)10 f- (1971)10 = = = = = = ( ( ( ( ( ( )2 )2 )2 )2 )2 )2

2.2.4. Ondalkl Decimal Saylarn Binary Saylara Dntrlmesi

Ondalkl Decimal (Onlu) Saylarn Binary (kilik) karlklar bulunurken ondalkl ksma kadar olan blm iin normal evirim yntemi uygulanr. Ondalkl ksm, kesirli ksmn sfra veya sfra yakn bir deere ulancaya kadar 2 ile arplr.

13

rnek: ( 7 , 8 1 2 5 ) 1 0 = ( ? ) yaznz.

Ondalkl decimal(onluk) saysnn binary (ikilik) karln

zm: lk nce tam ksmlar daha sonra ondalkl ksmlar evirelim.

rnek: Aadaki Ondalkl Decimal saylar Binary Saylara dntrn; a-(0,125)10 =( )2 b-(11,1451)10 =( )2 c-(125,65)10 =( )2

2.2.5. Binary Say Sistemi Aritmetii

2.2.5.1. Binary Saylarda Toplama Binary (kilik) say sistemindeki temel toplama kurallar;

eklinde belirtilebilir. Binary say sisteminde de iki say toplandnda eer sonu bir haneye smyorsa bir elde(cary) oluur. rnek: Aa daki iki Binary(kilik) Sayy toplaynz. (011 )2 +(001)2 =( ? )2 zm: ( 011 )2 +(001)2 Toplama ilemine Decimal (Onluk) Saylarda olduu gibi nce en dk basamaktan balar z.

14

Toplam Elde En sadaki stun Ortadaki stn En soldaki stun 1 + 1 = 1+ 1 1+ 0 + 0 = + 0 = 0 0 1 1 1 0 oluan elde bir st basamakla toplanr oluan elde bir st basamakla toplanr

Not: E er en yksek deerlikli basamaklar n toplamnda bir elde olu mu olsayd, bu toplam sonucunun en yksek deerlikli biti olarak karmza kard. rnek: Aada verilen toplama ilemlerini yapnz.

a)

(101)2 + (11)2 (1000)2

b)

(110)2 + (100)2 (1010)2

c)

(1111)2 + (111)2 (10110)2

d)

(1111)2 + (1111) (11110)2

e)

(100001)2 (11111)2 + (11)2

(100001)2
2.2.5.2. Binary Saylarda karma Binary (kilik) say sistemindeki temel karma kurallar; 0-0 =0 Bor 0 Sonu 0 1-1=0 Bor 0 Sonu 0 1-0=1 Bor 0 Sonu 1 0 - 1=1 Bor 1 Sonu 1 eklinde belirtilebilir. Binary say sisteminde de kk deerlikli bir basamaktan byk deerlikli bir basamak karldnda, bir stteki basamaktan bir bor (borrov) alnr ve karma ilemi tamamlanr. rnek: Aada verilen iki Binary(kilik) sayy karn.

15

Bir alt basamaa 1 bor verildiinden

Bir st basmaktan bor alndnda bu stun 10 olur

rnek: Aada verilen karma ilemlerini yapnz.

a)

(11)2 - (10)2 (0 1)2

b)

(100)2 - (011)2 (0 01)2

c)

(101)2 - (011)2 (0 10)2

d)

(1010)2 - (0011)2 (01 11)2

2.2.5.3. Tamamlayc (Komplementer) Aritmetii Say sistemlerinde direkt karma yaplaca gibi Tamamlayc (Komplementer) yntemiyle de karma yaplabilir Tamamlayc (Komplementer) yntemiyle karma ilemi aslnda bir toplama ilemidir. Bu ilemde bir st basamaktan bor alnmaz. Her say sistemine ilikin iki adet tmleyen (komplementer) bulunabilir. Bunlar; r say sisteminin tabann gstermek zere 1. r-1 Komplementer 2. r Komplementer olarak gsterilebilir. Taban yerine konduunda bu iki tmleyen (komplementer) Binary(kilik) saylarda 1. ve 2. Tmleyen (komplementer), Decimal(Onlu) saylarda 9. ve 10. Tmleyen (komplementer) adn alr. r-1 Tmleyen (komplementer) n haneli bir tamsay ksm ve m haneli bir kesiri bulunan r tabannda bir N pozitif say iin: r-1. Komplementeri = rn-rm -N olur. r. Tmleyen (komplementer) n haneli bir tamsay ksm bulunan r tabannda bir N pozitif say iin , N' in 16

r. Komplementeri = rn- N eklinde bulunur. Not: Binary saylarda kolay bir yntem olarak 2' ye tmleyen 1'e tmleyene "1" eklenerek elde edilebilir. 2'ye tmleyen = 1 e tmleyen +1 2.2.5.3.1. Bire-Tmleyenle karma lemi Bir Binary(ikilik) saynn 1. Komplementeri basite her bir bitin tersinin alnmas ile bulunur. ki Binary(kilik) sayy 1.Tmleyen (komplementer) yardm ile karmak iin; a) kan saynn 1. Tmleyen (komplementer)i bulunur. 1. Tmleyen (komplementer) bulunurken kan say ile karlan saynn basamak saysnn eit olmas gerekir. b) karlan say ile kan saynn 1. Tmleyen (komplementer)i toplanr. c) En byk deerlikli basamakta elde 1 oluursa bu ilem sonucunun pozitif olduu anlamna gelir d) Doru sonuca ula mak iin elde 1 buradan alnarak en kk de erlikli basamakla toplanr. e) Eer elde 1 olumam sa sonu negatiftir doru cevab bulmak iin sonu terslenerek yazlr. rnek: Aadaki iki Binary(kilik) sayy 1. Tmleyen (komplementer) yardm karn.

rnek: Aadaki iki Binary(kilik) sayy 1. Tmleyen (komplementer) yardm karn.

17

rnek: Aadaki karma ilemlerini gerekletirin.

1. Tmleyen (komplementer) yntemi ile

2.2.5.3.2. kiye -Tmleyenle karma lemi Binary saynn 2. Tmleyen (komplementer)i o saynn 1. Tmleyene (komplementer) 1 eklenerek bulunur. 2.Tmleyen (komplementer)= 1. Tmleyen (komplementer)+1 ki Binary sayy 2. Tmleyen (komplementer) yardm ile birbirinden karmak iin; a) kan saynn 2. Tmleyen (komplementer)i bulunur. kan say ile karlan saynn basamak saylar eit olmaldr. b) karlan say ile kan saynn 2. tmleyen (komplementer)i toplanr. c) Eer toplama i lemi sonucunda en yksek deerlikli basamakta bir elde olumusa kan sonu pozitiftir, elde atlarak gerek sonuca ulalr. d) Toplam sonucunda bir elde olu mam sa sonu negatiftir. kan sonucun tersi alndktan sonra 1 eklenerek gerek sonuca ulalr. rnek: Aadaki iki Binary(kilik) sayy 2. Tmleyen (komplementer) yardm karn. (10100)2 1. Tmleyen 10011 ------ 01100 + 1 18 -(10011) 2 (komplementer)

2.Tmleyen 10011 +01101

------

01101

10011 Eer elde 1 olu mu sa sonu pozitiftir ve gerek sonu eldenin atlmas ile (00110)2 olarak bulunur. rnek: Aadaki iki Binary(kilik) sayy 2. Tmleyen (komplementer) yardm karn.

rnek: Aadaki karma ilemlerini gerekletirin.

2. Tmleyen (komplementer) yntemi ile

2.2.5.4. Binary Saylarda arpma Binary(kilik) Saylarla arpma ilemi Decimal(Onluk) say sisteminin ayns olup temel arpma kurallar aadaki gibidir. 0x0 0x1 1x0 1x1 =0 =0 =0 =1

rnek: Aadaki iki Binary(kilik) Sayynn arpmn hesaplaynz.

19

rnek: Aada verilen arpma ilemlerini gerekletirin.

rnek: Aada verilen arpma ilemlerini gerekletirin?

2.2.5.5. Binary Saylarda Blme Binary(kilik) Saylarda kullanlan temel blme kurallar aadaki gibidir. Binary(kilik) Saylardaki blme ilemi Decimal (Onluk) Say sisteminin aynsdr. rnek: Aadaki blme ilemini gerekletirin. (1100)2

rnek: Aada verilen blme ilemlerini gerekletirin?

2.3. Oktal (Sekizlik) Say Sistemi

Saysal Sistemler hernekadar ikilik say sistemini kullansalar da bir tasarmc iin Binary (kilik) saylarla ilem yapmak zahmetli bir ilem olmas nedeniyle farkl say sistemlerinin kullanm tasarmclar arasnda yaygnlamtr. Kullanlan bu say sistemlerinden Octal (Sekizli) Say sisteminin taban sekiz olup 0,1,2,3,4,5,6,7 rakamlar bu say sisteminde kullanlr.

20

2.3.1. Octal Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi

Octal (Sekizli) saylar Decimal(Onlu) saylara evirmek iin her say bulunduu basaman konum arl ile arplr. Bu arpm sonular toplanarak sonu elde edilir. n.basa ma k 1.basa ma k stel de er A rl k 8 n-1 8 n-1 4.basa ma k 83 512 3. basa ma k 82 64 2.basa ma k 81 8 8 1

rnek: ( 47 ) 8 =(?) 1 0 dn mn gerekle tirin? ( 47 ) 8 = 4x8 1 +7x8 ( 47 ) 8 = 4x8+7x1 ( 47 ) 8 = 32+7 ( 47 ) 8 = (39) 10 rnek: A a da ver ilen Octal (Sekizli) say lar n Decimal (Onluk) kar l klar n bulunuz.

2.3.2. Ondalkl Octal Saylarn Decimal Saylara evrilmesi

Ondalkl Octal(Sekizli) saylar Decimal (onluk) saylara dntrmek iin izlenilecek yol arpm 8 metodudur. Ondalkl ksma kadar olan ksm normal analiz yntemini kullanarak dntrrken ondalkl ksmn basamak arl 0' takip eden negatif saylar olarak belirlenir. rnek: ( 153,51 )8 = (?)10 dnmn gerekletirin? ( 153,51 )8 =1x82+5x81+3x8+5x8-1+1x8-2 ( 153,51) 8 = 1x64+5x8+3x1+5x0,125+1x0,0156 ( 153,51) 8 = 64+40+3+0,625+0,0156 ( 153,51 )8 =(103,6406)10 rnek: Aada verilen Ondalkl Octal(Sekizli) saylarn Decimal (Onluk) karlklarn bulunuz. a-(19,25)8 =( 21 ) 10

b-(137,45) 8 = (

) 10

2.3.3. Decimal Saylarn Octal Saylara evrilmesi

Decimal (Onluk) sistemden Octal (Sekizli) sisteme dnm "Blme-8 metodu ile yaplr. kan sonu tersinden yazlr. rnek: (247)10 = (?)
8

rnek: Aada verilen Decimal (Onluk) saylarn Octal (Sekizli) karlklarn bulunuz. a-(13)10 b-(78)10 c-(239)10 d-(512)10 e-(1971)10 =( =( =( =( =( )8 )8 )8 )8 )8

2.3.4. Ondalkl Decimal Saylarn Octal Saylara evrilmesi

Ondalkl Decimal (Onlu) Saylar Octal (Sekizli) saylara dntrrken ondalkl ksma kadar olan blm iin normal evirim yntemi uygulanr. Ondalkl ksm ise 8 ile arplr. Bu ilem kesirli ksm sfra veya yakn bir deere ulancaya kadar devam eder.

22

rnek: (153,513)10

= (?)8

lk nce tam ksmlar daha sonra ondalkl ksmlar evirelim.

rnek: Aa da verilen Ondalkl Decimal (Onluk) saylarn Octal (Sekizli) karlklarn bulunuz. a-(13,132)10 b-(1971,56)10 = ( = ( )8 )8

2.3.5. Binary Saylarn Octal Saylara evrilmesi

Binary (kilik) saylar Octal (Sekizli) saylara dn trrken, Binary say sa dan balayarak sola doru erli gruplara ayrlr. Her grubun Octal karl bulunarak evirme ilemi tamamlanm olur. rnek: (101110011)2 = ( ? ) 8 lknce Binary say sadan sola doru erli gruplara ayrlr:

Bu erli gruplarn Octal Karlklar yazlarak ilem tamamlanr. (101110011)2= (563)8 23

rnek: (10110)2 = (?) 8

(10110)2= ( 26 )8 dnm salanr. Tam ve kesirli ksm olan bir Binary say halinde tam ksm iin, virglden balayarak sola doru, kesirli ks m iinse virglden ba layarak sa a doru erli gruplar hazrlanr. rnek: (010111,101001)2= (?)8 Tam ksm sadan sola doru, ondalkl ksm soldan saa doru erli gruplara ayralm.

(010111,101001)2= (27,51 )8 rnek: Aadaki Binary (kilik) Octal dnmlerini gerekletirin?

2.3.6. Octal Saylarn Binary Saylara evrilmesi

Octal (Sekizli) saylar Binary (kilik) saylara; her Octal (Sekizli) saynn bitlik Binary (kilik) karl yazlmas ile evirim gerekletirilir. rnek: (237)8 =(?)2 Her Octal Sayy bitlik Binary karlklar ile ifade edelim.

( 237)8 =(010011111 )2 eklinde bulunur. 24

Aa da Tablo 2.3'de 0'dan 15'e kadar olan Decimal(Onlu) ve Binary(kilik) saylar n Octal (Sekizlik) karlklar verilmitir.

Tablo 2.2: Decimal- binary ve oktal saylarn karlklar

rnek: Aadaki Binary (kilik) Octal dnmlerini gerekletirin a-(16) 8 b-(110)8 c-( 1763)8 d-(37618) 8 = = = = ( ( ( ( )8 )8 )8 )8

2.3.7. Octal Say Sistemi Aritmetii

2.3.7.1. Octal Saylarda Toplama Decimal say sistemindeki btn toplama kurallar Octal say sisteminde de geerlidir. rnek: Aada verilen toplama ilemlerini gerekletirin. + ( 263 ) 8 ( 157 ) 8 (442)8 lemin yapl 1. Haneler 2. Haneler 3. Haneler 3+7=2 Elde1+6+5=4 Elde1+2+1=4 Elde1 Elde1

25

Bu aritmetik i lemi, sekizli sayy bilinen bir say sistemine dn trerek gerekletirebiliriz. Aada Octal saynn Binary karlklar yazlarak Aritmetik ilem gerekletirilmitir.

rnek: Aa da verilen toplama ilemlerini gerekletirin

2.3.7.2. Octal (Sekizli) Saylarda karma Decimal say sistemindeki btn karma kurallar Octal say sisteminde geerlidir. rnek: Aada verilen karma ilemini gerekletirin. a- (514)8 - (452) 8 ( 042) 8 lemin yapl 1. Haneler 2. Haneler 3. Haneler 4-2=2 (Bor8+1)-5=4 Kalan4 -4=0

rnek: Aada verilen karma ilemlerini gerekletiriniz.

2.4. Hexadecimal (Onaltl) Say Sistemi

Hexadecimal (Onaltlk) say sisteminin taban 16 olup,0-9'a kadar rakamlar ve A-F' ye kadar harfler bu say sisteminde tanmldr. Bu say sisteminde rakamlar bu sembollerin yan yana yazlmasndan elde edilir. Hanelerin basamak arlklar sadan sola doru 16'nn artan kuvvetleri belirtilir. Aadaki tablo 0-15 aras Decimal (Onlu) saylarn Hexadecimal karlklarn vermektedir.

26

Tablo 2.4: 0-15 aras decimal saylarn hexadecimal karlklar

2.4.1. Hexadecimal Saylarn Yazl ve Decimal Saylara evrilmesi

Hexadecimal (Onaltlk) saylar Decimal (Onlu) saylara evirmek iin her say bulunduu basaman konum arl ile arplr. Bu arpm sonular toplanarak sonu elde edilir .

rnek: ( 39 )16 = (?)10 dnmn gerekletiriniz. (39)16 = 3x161+9x16 (39)16 = 48+9 (39)16 = (57)10 rnek: ( 1A3) 16= (?)10 dnmn gerekletirin? A=10 ise (1A3)16 =1x256+10x16+3x1 (1A3)16 = 256+160+3 (1A3)16= (419)10 rnek: Aada verilen Hexadecimal (Onaltlk) saylarn Decimal (Onluk) karlklarn bulunuz. a- (13)16 b- (B8)16 c- (1C9)16 d- (ABF)16 = = = = ( ( ( ( ) 10 ) 10 ) 10 ) 10 ( 1A3 )16 = 1x162+Ax161+3x16

27

2.4.2. Ondalkl Hexadecimal Saylarn Decimal Saylara evrilmesi

Ondalkl Hexadecimal (Onaltlk) saylar Decimal (onluk) saylara dntrmek iin izlenilecek yol "arpm 16" metodudur. Ondalkl ksma kadar olan blm normal analiz yntemini kullanarak dntrlrken ondalkl ksmn basamak arl 0' takip eden negatif saylar olarak belirlenir. rnek: (A,3)16 = (?)10 dnmn gerekletirin? (A,3)16 =Ax16+3x16-1 (A,3)16 = 10x1+3x0,0625 (A,3)16 = 10+0,1875 (A,3) 1 6 =(10,1875)10

2.4.3. Decimal Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi

Decimal(Onlu) sistemden Hexadecimal (Onaltlk) sisteme dnm "Blme-16 metodu ile yaplr. kan sonu tersinden yazlr. rnek: (1357)10 = (?)16

rnek: Aa da verilen Decimal (Onluk) saylarn Hexadecimal (Onaltlk) karlklarn bulunuz. a- (13)10 b- (78)10 c- (239)10 =( =( =( )16 ) 16 ) 16 ) 16

d- (1512)10 = (

28

2.4.4. Ondalkl Decimal Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi

Ondalkl Decimal (Onlu) Saylar Hexadecimal (Onaltlk) saylara dntrrken ondalkl ksma kadar olan blm iin normal evirim yntemi uygulanr. Ondalkl ksm ise 16 ile arplr. Bu ilem kesirli ksm sfra veya sfra en yakn deere ulancaya kadar devam eder. rnek: (25,125) 10 = (?)16

lk nce tam ksmlar daha sonra ondalkl ksmlar evirelim.

2.4.5. Binary Saylarn Hexadecimal Saylara evrilmesi

Binary (kilik) saylar Hexadecimal (Onaltlk) saylara dntrrken, Binary say sadan balayarak sola doru drderli gruplara ayrlr. Her grubun Hexadecimal karl bulunarak evirme ilemi tamamlanm olur. rnek: (100111000011)2= (?) 16 lknce Binary say sadan sola doru drderli gruplara ayrlr:

Bu drderli gruplarn Hexadecimal karlklar yazlarak ilem tamamlanr. (100111000011)2= (9C3)16 Not: Drderli gruplandrmay salamak iin en sola gerektii kadar "0" ilave edilir.

29

rnek: (101110)2= (?) 16

(10110)2 = ( 2E )16 dnm salanr. Tam ve kesirli ksm olan bir Binary say halinde tam ksm iin, virglden balayarak sola doru, kesirli ksm iinse virglden ba layarak sa a doru drderli gruplar hazrlanr. rnek: (10110111,101001) 2 = ( ? ) 1 6 Tam ksm sadan sola doru, ondalkl ksm soldan saa doru drderli gruplara ayralm

rnek: Aadaki Binary (kilik) Hexadecimal (Onaltlk) dnmlerini gerekletiriniz. a- (17)2 =( )16 b- (101111)2 =( )16 c- (1110,101)2 =( )16

2.4.6. Hexadecimal Saylarn Binary Saylara evrilmesi

Hexadecimal (Onaltl) saylar Binary (kilik) saylara; her Hexadecimal (Onaltl) saynn drt bitlik Binary (kilik) karl yazlmas ile evirim gerekletirilir. rnek: (F7C)16 = (?)2 Her Hexadecimal Sayy drt bitlik Binary karlklar ile ifade edelim.

F7C)16 =(111101111100)2 eklinde bulunur.

30

rnek: Aadaki Hexadecimal (Onaltl) Binary (kilik) dnmlerini gerekletiriniz. a-(16)16 b-(CB1)16 c-(1763)16 d-(FA18)16 = ( = ( = ( = ( )2 )2 )2 )2

Aada Tablo 2.5'de 0'dan 15'e kadar olan Decimal (Onlu) ve Binary (kilik), Octal (Sekizlik) saylarn Hexadecimal (Onaltlk) karlklar verilmitir.

Tablo 2.5: 0 dan 15e kadar olan decimal saylarn binary, octal ve hexadecimal karlklar

2.4.7. Hexadecimal Say Sistemi Aritmetii

2.4.7.1. Hexadecimal Saylarda Toplama Hexadecimal saylarla iki ekilde toplama ilemini gerekletirebiliriz. Birinci yntem saynn direk toplanmas, dier bir yntem ise Hexadecimal saynn herhangi bir say sistemine dntrlmeden toplama ileminin gerekletirilmesi. Aa daki rnekte her iki ekilde gsterilmektedir. rnek: Aada verilen toplama ilemlerini gerekletiriniz.

Hexadecimal saylar da ikili saylara evrilerek toplama ilemi gerekletirilebilir.

31

rnek: Aadaki iki Hexadecimal sayy ikilik saylara evirerek toplaynz. (56B)16 + (47A)16 zm: lemler sras ile;

rnek: Aadaki iki Hexadecimal sayy ikilik saylara evirerek toplayn.

2.4.7.2. Hexadecimal Saylarda karma 2.4.7.2.1. Hexadecimal Saylarda Genel karma lemi Temel karma kurallar geerli olmak zere Hexadecimal (Onaltlk) saylarla karma ilemi yaparken saylarn direk karlmas, tmleyen aritmetii gibi yntemler izlenebilecei gibi bilinen bir say sistemine dnm gerekletirerek bu say sisteminde karma ilemi yaplabilir. rnek: Aada verilen karma ilemini gerekletiriniz. zm:

Hexadecimal saylarda ikilik saylara evrilerek karma ilemi gerekletirilebilir. 2.4.7.2.2. Hexadecimal Saylarda Tmleyen Yntemi le karma lemi Hexadecimal saylar 15. ve 16. olmak zere iki adet tmleyen (komplementer)e sahiptir. Bu iki Tmleyen (komplementer) yardm ile karma ilemi gerekletirmek iin ;

32

a) Hexadecimal Saynn 15. Tmleyen (komplementer)i her basama n " F" saysndan karlmas il, b) Hexadecimal Saynn 16. Tmleyen (komplementer)i 15. Tmleyen (komplementer)e 1 eklenerek , Hexadecimal saylarn Komplementeleri bulunur. rnek: Aada verilen Hexadecimal saynn 15. Tmleyen (komplementer)ini bulunuz.

rnek: Aada verilen Hexadecimal saynn 16. Komplementerini bulunuz.

Hexadecimal (Onaltlk) saylar Tmleyen yardmyla karmak iin; 1) kan saynn 15. veya 16. Tmleyen (komplementer)i bulunur. 2) Ana say ile kan saynn15. veya 16. Tmleyen (komplementer)i toplanr. 3) Toplam sonunda bir elde olumusa sonu pozitiftir; a) lem 15. Tmleyen (komplementer) yardm ile yaplyorsa oluan elde en sadaki basamak ile toplanarak gerek sonuca ulalr. b) lem 16. Tmleyen (komplementer) yardm ile yaplyorsa oluan bu elde dikkate alnmaz. 4) Toplam sonunda bir elde olumamsa sonu negatiftir; a) lem 15. Tmleyen (komplementer) yardm ile yaplyorsa gerek sonu oplam sonucunun 15. Tmleyen (komplementer)idir. b) lem 16. Tmleyen (komplementer) yardm ile yaplyorsa gerek sonu toplam sonucunun 16. Tmleyen (komplementer)dir.

33

rnek: Aa da verilen Hexadecimal (0naltlk) saylar tmleyen (komplementer) yardmyla karn.

zm: Bu ilem iin ncelikle hangi tmleyen (komplementeri) kullanacamza karar vermeliyiz. Bu ilem iin 15. tmleyen (komplementeri) kullanalm.

Bir sonraki ilem olarak ana say ile kan saynn 15. tmleyeni (komplementer) ile toplayalm. 784 + 9D5 1159 lemin yapl 1. Haneler 2. Haneler 3. Haneler 5+4=9 8+D=5 1+7+9=1 Elde1 Elde1

Olu an bu elde sonucu pozitif oldu unu gsterir. 15. tmleyen (komplementer) kullandmzdan gerek sonu toplam sonucuna bu eldenin eklenmesi ile bulunur. 159 + 1 ----------Elde toplam sonucuna eklenir (15A)16

34

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
1- (0,375)10 saysn ikili say sistemine eviriniz. (0,375)10= ( ? )2 2- (101,01)2 eklindeki ikili sayy onlu sayya eviriniz. (101,01)2=( ?) 3- (707,1)8 saysn ikilik say sistemine eviriniz. (707,1)8=( ?)2 4- (AF,8)16 saysn onluk say sistemine eviriniz. (AF,8)16=( ?)10 5- (1100110,11)2 saysn onaltlk say sistemine eviriniz. (1100110,11)2=( ?)16

35

PERFORMANS DE ERLEND RME PERFORMANS DE ERLEND RME

DEERLENDRME LTLER
Dijital elektronikte kullanlan say sistemlerini biliyor mu? Say sistemlerinin birbirine dnmn biliyor mu? Say sistemlerine ait drt ilemi yapabiliyor mu? Say sistemlerinde ondalkl saylarla ilgili ilemleri yapabiliyor mu? Say sistemlerinde saynn tmleyenini kullarak ilem yapabiliyor mu? Evet Hayr

DEERLENDRME
Performans deerlendirmede tm sorulara cevabnz evet ise dier faaliyete geiniz. Performans deerlendirmede cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

36

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA

Dijital elektronik devrelerin tasarm, retim ve onarm srelerini anlayabilmek iin matematik kurallar n ve saylar bilmek arttr. Bu blmde dijital devrelerde kullanlan say sistemleri hakknda temel bilgiler verilmesi amalanmaktadr.

ARATIRMA
Lojik kaplar nedir? Nerelerde kullanlr, lojik kaplarn elektriksel edeer devrelerini aratrnz? Snfta arkadalarnz ile tartnz?

3. LOJK KAPILAR
Saysal devrelerin tasarmnda kullanlan temel devre elemanlarna Lojik kaplar ad verilir. Bir lojik kap bir k, bir veya birden fazla giri hattna sahiptir. k, giri hatlar nn durumuna ba l olarak Lojik-1 veya Lojik-0 olabilir. Bir Lojik kapnn girilerine uygulanan sinyale ba l olarak knn ne olaca n gsteren tabloya doruluk tablosu (truth table) ad verilir. VE(AND), VEYA(OR), DEL(NOT), VEDEL(NAND), VEYADEL(NOR), ZELVEYA(EXOR) ve ZELVEYA DEL(EXNOR) temel lojik kaplardr.

3.1. Doruluk Tablolar (Truth Table)

Doruluk tablolar saysal devrelerin tasarmnda ve analizinde kullanlan en basit ve faydal yntemdir. Doruluk tablosu giri deikenlerinin alabilecei olas btn durumlar iin k ifadesinin ne olduunu gsteren tablodur. Bir doruluk tablosunda eer n sayda giri deikeni varsa bu deikenler olas 2n sayda deiik durum alabilirler. rnein bir saysal devrenin iki (n=2) giri deikeni varsa bu deikenlerin alabilecei durum says 22=4 iken, giri deikeni (n=3) iin 23=8 farkl durum yazlabilir. Saysal devreleri tasarlarken en nemli ilerden birisi doruluk tablosunun oluturulmasdr. Doruluk tablosu olutururken belli bir ama iin tasarlanacak devrenin giri de i ken say s bulunduktan sonra bu giri deikenlerinin alaca olas durumlarda devre knn ne olmas gerektii tabloya yazlmaldr.

Aada Tablo 3.1'de A ve B iki giri deikeni, Q ise k gstermek zere iki giri deikeni iin oluturulmu olan doruluk tablosu verilmitir. 37

GRLER A B

IKI Q

0 0 1 1

0 1 0 1

0 0 0 1

Tablo 3.1: ki giri deikenli doruluk tablosu

3.2. Mantk Kaplar (Logic Gates)

3.2.1. VE Kaps (AND GATE)
VE kapsnn bir k, iki veya daha fazla giri hatt vardr. ekil 3.1'de iki giri, bir k l VE kap s n n sembol, doruluk tablosu ve elektrik e de er devresi verilmitir.

ekil 3.1: ki girili VE kaps

Bir VE kapsnn almasn elektrik edeer devresi yardm ile aklayalm Ir A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr (Q=0).

ekil 3.2: A ve B girilerinin 0 olduu durum

38

II- E er A anahtar a k (A=0), B anahtar kapal(B=1) ise, lamba yanmayacakt r. (Q=0) .

ekil 3.3: A giriinin 0, B giriinin 1 olduu durum

III-Eer A anahtar kapal (A=1),B anahtar ak (B=0) ise, lamba yanmayacaktr (Q=0) .

ekil 3.3: A giriinin 1, B giriinin 0 olduu durum

IV- Eer A ve B anahtarlar kapal (A=1,B=1) ise, lamba yanacaktr (Q=1).

ekil 3.3: A ve B girilerinin 1 olduu durum

k Boolen ifadesi eklinde Q= A. B yazlr. "Q eit A VE B" eklinde okunur. Buna gre bir VE kapsnn almas yle zetlenebilir; " Bir VE kapsnn girilerinin tamam lojik-1 ise k lojik-1, eer girilerden biri veya tamam lojik-0 ise k lojik-0 olur."

39

rnek: -girili bir VE kapsna ait Lojik ifadeyi yazarak doruluk tablosunu oluturunuz. zm: Girilere A,B,C dersek (n=3) oluturulacak doruluk tablosunda 23 = 8 farkl durumun yazlmas gerekir.
GRLER A 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1 IKI Q 0 1 0 1 0 1 0 1

Lojik ifade ise; Q=A.B.C eklinde olacaktr. rnek: Aada dalga ekilleri verilen A ve B iaretleri bir VE kaps girilerine uygulanrsa; a) k dalga ekli nasl olacaktr? b) LED hangi zaman aralklarnda yanacaktr?

40

zm: a- Kapsnn doruluk tablosu yardm ile k;

b- LED k ifadesinin Lojik-1 olduu zaman aralklarnda k verecektir.

3.2.2. VEYA Kaps (OR GATE)

Bir VEYA kapsnn iki veya daha fazla giri, bir k hatt vardr. ekil-3.6'da iki giri bir kl VEYA kapsnn lojik sembol, doruluk tablosu ve elektrik edeer devresi verilmitir.

ekil 3.6: ki giri bir kl VEYA kaps

41

Elektrik edeer devresi ile VEYA kapsnn almasn aklayalm; I- Eer A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr Q=0 ( ekil3.7).

ekil 3.7

II- Eer A anahtar ak (A=0), B anahtar kapal (B=1) ise, lamba yanacaktr Q=1 (ekil 3.8)

ekil 3.8

III-Eer A anahtar kapal (A=1), B anahtar ak (B=0) ise, lamba yanacaktr Q=1 (ekil 3.9).

ekil 3.9

42

IV- Eer A ve B anahtarlar kapal (A=1,B=1) ise, lamba yanacaktr Q=1 (ekil 3.10).

ekil 3.10

k Boolen ifadesi eklinde Q=A + B eklinde yazlr." Q eit A VEYA B " eklinde okunur. Bir VEYA kapsnn almasn yle zetleyebiliriz; "Eer bir VEYA kapsnn girilerinden biri veya tamam Lojik-1 ise k Lojik1,heriki giriin birden Lojik-0 olmas halinde k Lojik-0 olur." rnek: Aada dalga ekilleri verilen A ve B iaretleri bir VEYA kaps girilerine uygulanrsa; a) k dalga ekli nasl olacaktr? b) LED hangi zaman aralklarnda k verecektir.

43

zm: a- Doruluk tablosu yardmyla k dalga ekli izilirse;

b- LED, k dalga eklinin Lojik-1 olduu zamanlarda k verecektir.

3.2.3. Deil Kaps (Not Gate-Inverter)

DEL kaps bir giri ve bir k hattna sahiptir. k iareti giri iaretinin tersi (deili-tmleyeni) olur. ekil 3.11'de standart deil kaps sembol, doruluk tablosu ve elektrik edeer devresi verilmitir.

ekil 3.11: DEL (NOT) kaps

44

Elektrik edeer devresi yardmyla DEL kapsnn almasn aklayalm; I- Eer A anahtar aksa (A=0) akm devresini Q lambas zerinden tamamlayacandan lamba yanacaktr(Q=1).

ekil 3.12

II-Eer A anahtar kapal ise (A=1) akm devresini A anahtar zerinden tamamlayacandan lamba yanmayacaktr (Q=0)

ekil 3.13

k Boolen ifadesi olarak Q = A olarak yazlr. "Q eit A'nn deili" eklinde okunur. rnek: Aa da verilen dalga ekli bir DEL kaps giriine uygulanrsa k dalga ekli ne olur?

zm: DEL kapsnn doruluk tablosu yardm ile k dalga ekli aa daki gibi olacaktr.

45

3.2.4. VE DEL Kaps (NAND GATE)

VE DEL kapsnn en az iki giri ve bir k vardr. Lojik VE fonksiyonunun DEL'i olarak tanmlayabiliriz. ekil 3.14'te iki giri, bir kl VEDEL kapsnn sembol, doruluk tablosu ve elektrik edeer devresi verilmitir.

ekil 3.14: ki girili VE DEL kaps

Elektrik edeer devresi yardm ile VEDEL kapsnn doruluk tablosu elde edilebilir; I- E er A ve B anahtarlar a k (A=0,B=0) ise ak m devresini Q lambas zerinden tamamlar lamba yanar (Q=1).

46

ekil 3.15

II- Eer A anahtar ak(A=0), B anahtar kapal(B=1) ise akm devresini Q lambas zerinden tamamlar lamba yanar(Q=1).

ekil 3.16

III - E er A anahtar kapal(A=1), B anahtar a k (B=0) ise ak m devresini Q lambas zerinden tamamlar lamba yanar (Q=1).

ekil 3.17

47

VI - E er A ve B anahtarlar kapal ise(A=1,B=1) ise ak m devresini anahtar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz (Q=0).

ekil 3.18

k Boolen ifadesi olarak okunur.

yaz l r. "Q e it A VEDE L B" eklinde

"VEDEL kapsnn girilerinden birisi veya tamam Lojik-0 ise k Lojik-1, her iki giri birden Lojik-1 ise k Lojik-0 olur." rnek: Aada verilen dalga ekilleri bir VE DEL kaps girilerine uygulanrsa k dalga ekli ne olur.

zm: Girilere uygulanan dalga ekillerinin Lojik seviyelerine baklarak k dalga ekli aadaki gibi olacaktr

48

3.2.5. VEYA DEL Kaps (NOR GATE)

VEYA DEL kapsnn en az iki giri ve bir k hatt vardr. Lojik fonksiyon olarak VEYA fonksiyonunun DEL'i olarak tanmlayabiliriz. ekil 3.15'de iki giri, bir kl VEYA DEL kaps nn sembol, doruluk tablosu ve elektrik e deer devresi verilmitir.

ekil 3.19: ki girili VE DEL kaps

Elektrik edeer devresi yardm ile VEDEL kapsnn doruluk tablosu elde edilebilir; I - Eer A ve B anahtarlar ak (A=0, B=0) ise akm devresini Q lambas zerinden tamamlar lamba yanar Q=1 (ekil 3.20).

ekil 3.20

49

II - Eer A anahtar ak(A=0), B anahtar kapal(B=1) ise akm devresini B anahtar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz Q=0 (ekil 3.21).

ekil 3.21

III - E er A anahtar kapal (A=1), B anahtar a k ise ak m devresini A anahtar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz Q=0 (ekil 3.22).

ekil 3.22

IV - E er A ve B anahtarlar kapal ise (A=1,B=1) ise akm devresini anahtar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz Q=0 (ekil3.23).

ekil 3.23

k Boolen ifadesi olarak okunur.

yazlr. "Q eit A VEYA DEL B" eklinde

"VEYA DEL kapsnn girilerinden birisi veya tamam Lojik-1 ise k Lojik-0, her iki giri birden Lojik-0 ise k Lojik-1 olur

50

rnek: Aa da verilen dalga ekilleri bir VEYA DEL kaps girilerine uygulanrsa k dalga ekli ne olur.

zm: VEYA DEL kapsnn girilerinden birisi veya tamam Lojik-1 ise k Lojik0, her iki giri birden Lojik-0 ise k Lojik-1 oluyordu. Girilere uygulanan dalga ekillerinin Lojik seviyelerine gre k dalga ekli aadaki gibi olacaktr.

3.2.6. zel VEYA Kaps (XOR GATE)

Bir ZEL VEYA kapsnn iki veya daha fazla giri, bir k hatt vardr. ekil3.24'de iki giri bir kl ZELVEYA kapsnn lojik sembol, doruluk tablosu ve elektrik edeer devresi verir.

51

ekil 3.24: ki girili ZELVEYA kaps

Elektrik edeer devresi yardm ile ZEL VEYA kapsnn doruluk tablosu elde edilebilir I- Eer A ve B anahtarlar ak (A=0,B=0) ise akm devresini tamamlamaz ve lamba yanmayacaktr Q=0 (ekil 3.25).

ekil 3.25

II- Eer A anahtar ak(A=0), B anahtar kapal(B=1) ise akm devresini tamamlar Q lambas yanarQ=1 (ekil 3.26).

ekil 3.26

52

III- Eer A anahtar kapal (A=1), B anahtar ak (B=0) ise akm devresini tamamlar Q lambas yanar Q=0 (ekil 3.27).

ekil 3.27

IV- E er A ve B anahtarlar kapal ise(A=1,B=1) ise akm devresini anahtar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz Q=0 (ekil 3.28).

ekil 3.28

k Boolen ifadesi olarak; veya eklinde VEYA B" eklinde okunur.

yaz lr, "Q e it A ZEL

ZEL VEYA kaps DE L-VE-VEYA kaplar ile ifade edilebilir. Bu durumda bir ZEL VEYA fonsiyonunu; eklinde tanmlayabiliriz.

ekil 3.29: DEL-VE-VEYA kaplar ile oluturulan zel VEYA kaps

"ZEL VEYA kapsnn girileri ayn lojik seviyede ise k Lojik-0, her iki giri farkl lojik seviyede ise k Lojik-1 olur." 53

rnek: a) Aa da verilen dalga ekilleri bir ZEL VEYA kaps girilerine uygulanrsa k dalga ekli ne olur. b) ka bir LED balanrsa hangi zaman aralklarnda LED k verecektir.

zm: a- ZEL VEYA kapsnn girileri ayn Lojik seviyede ise k Lojik-0, her iki giri farkl lojik seviyede ise k Lojik-1 oluyordu. Girilere uygulanan dalga ekillerinin Lojik seviyelerine gre k dalga ekli aadaki gibi olacaktr.

b - LED kn Lojik-1 olduu zaman aralklar nda k verecektir

54

3.2.7. zel Veya Deil Kaps (XNOR GATE)

Bir ZEL VEYA DEL kapsnn iki veya daha fazla giri, bir k hatt vardr. Lojik fonksiyon olarak ZEL VEYA i leminin deildir. ekil-3.17'de iki giri bir k l ZEL VEYA DEL kapsnn lojik sembol, doruluk tablosu ve elektrik e deer devresi verilmitir.

ekil 3.30: ki girili ZEL VEYA DEL Kaps

Elektrik edeer devresi yardm ile ZEL VEYA kapsnn doruluk tablosu elde edilebilir; I- Eer A ve B anahtarlar "0" konumunda ise akm devresini lamba zerinden tamamlar Q=1 (ekil 3.31).

ekil 3.31

55

II- Eer A anahtar "0"konumunda, B anahtar "1" konumunda ise akm devresini anahtarlar zerinden tamamlar Q lambas yanmaz Q=0 (ekil 3.32).

ekil 3.32

III- Eer A anahtar kapal(A=1), B anahtar ak (B=0) ise akm devresini tamamlar Q lambas yanar Q=0 (ekil 3.33).

ekil 3.33

VI- Eer A ve B anahtarlar "1" konumunda ise akm devresini lamba zerinden tamamlar Q=1 (ekil 3.34).

ekil 3.33

k Boolen ifadesi olarak ; ZEL VEYA DEL B" eklinde okunur.

eklinde yazlr. "Q eit A

ZEL VEYA-Deil kaps DEL-VE-VEYA kaplar ile ifade edilebilir. Bu durumda bir ZEL VEYA- Deil fonksiyonunu; eklinde tanmlayabiliriz. 56

ekil 3.34: DEL-VE-VEYA kaplar ile ZEL VEYA DEL kaps

"ZEL VEYA DEL kapsnn girileri ayn lojik seviyede ise k Lojik-1, her iki giri farkl lojik seviyede ise k Lojik-0 olur." rnek: Aa da verilen dalga ekilleri bir ZEL VEYA DEL kaps girilerine uygulanrsa k dalga ekli ne olur.

zm: k dalga ekli doruluk tablosu yardm ile izilirse aadaki gibi olacaktr.

57

3.3. Entegre Devre Mantk Aileleri

Bir nceki blmde saysal devrelerin tasar mnda kullanlan temel lojik kaplar inceledik. Lojik kaplar saysal sistemlerin temel elemanlardr. Bir ok lojik kapnn oluturduu bir saysal devre bir silisyum yonga zerine entegre devre (integrated circuit IC) olarak yaplr. Tek bir yonga iersine yerletirilen kap saysna gre entegre devreler entegresyon leini gstermesi asnda drt ayr grupta incelenebilirler. I. SSI (Kk lekli Entegrasyon - Small Scale Integration) En fazla 20 lojik kap ieren entegre devrelerdir. II. MSI (Orta lekli Entegrasyon - Medium Scale Integration) 1000 bellek bitinden daha az ve 20 ila 100 kap ieren entegre devrelerdir. rnein; sayclar, kaydrmal kaydediciler, kod zcler v.b. III. LSI (Byk lekli Entegrasyon-Large Scale Integration) 1000'den 16000'e

kadar bellek biti, 100 ila 5000 lojik kap ieren entegre devreleridir. rnein 8bitlik mikroilemci, bellek yongalar v.b. IV. VLSI (ok Byk lekli Entegrasyon-Very Large Scale Integration) 5000 lojik kapdan daha fazla kap ieren entegre devreleridir. rnein 16-bitlik mikroilemci, yksek younluklu bellek yongalar v.b. Bu blmde ise saysal devre tasarmlarnda en fazla kullanlan iki farkl tip TTL ve CMOS mantk aileleri devreleri incelenecektir.

3.3.1. TTL (Transistor-Transistor Logic)

Terim olarak TTL transistor-transistor logic ifadesinin k salt lmas olarak kullanlmaktadr. Entegre devrelerinin tasarmnda bipolar transistorler kullanlmtr. TTL mantk ailesi hz ve g parametreleri asndan yedi alt gruba ayrlrlar: I. Standart TTL II. Yksek - Gl TTL III. Dk-Gl TTL IV. Schottky TTL V. Dk-Gl Schottky TTL VI. Geli mi Dk-Gl Schottky TTL VII. Gelimi Schottky TTL 58

TTL mantk ailesi 54 veya 74 numaral nekine sahiptirler. 54 serisi askeri amaldr. alma scakl aral -55C ile +125C arasnda iken, 74 serisi entegreler iin bu aralk 0C ila +70C arasndadr. Bu mantk ailesindeki entegreler genellikle AA74YYXXX eklinde tanmlanrlar. AA harfleri entegreyi reten firmay gsteren harf veya harflerdir. Texas Insturuments n ek olarak 'SN', National Semiconductor 'DM, Signetics 'S' ksaltmalar n kullanmaktadrlar. YY harfleri entegrenin hangi TTL alt grubuna ait olduunu gsterir. XXXentegrenin fonksiyonunu gsteren iki veya basamakl bir saydr.

Tablo 3.1 de TTL Alt Gruplarna Ait Ksaltma Tablosu Verilmitir.

Tablo 3.1: TTL alt guruplarna ait ksaltmalar

3.3.2. CMOS (Tamamlayc MOS Lojik)

CMOS terim olarak tamamlayc MOS Lojik (Complementary Metal Oxide Semiconductor) ifadesinin ksaltlmas olarak kullanlmaktadr. Entegre devrelerinin tasarmnda alan etkili transistrler kullanlmtr. Lojik fonksiyonlar ayn kalmakla beraber TTL ve CMOS yapm teknolojilerinde kullanlan aralar farkldr. Devre teknolojileri lojik fonksiyonlarda de il sadece performans karakteristiklerinde deiiklik gsterir. CMOS ailesi temel olarak metal kapl CMOS ve silikon kapl CMOS olmak zere iki ayr ilem teknolojisi katagorisine ayrlr. Eski metal kapl teknoloji 4000 serisinden oluurken, yeni silikon kapl teknolojiler ise 74C, 74HC, 74HCT serisinden oluur. CMOS ailesine ait btn 74 serisi, TTL' ler ile bacak ve fonksiyon uyumludur. Yani TTL ve CMOS entegreler ayn sayda ve benzer giri, k, besleme gerilimine (Vcc) sahiptir. Ayrca 74HCT serisi TTL ile voltaj seviyesi uyumludur. 74HCT serisinin 74C ve 74HC serileri ile ba lanmas iin zel bir gereksinim yoktur. TTL ile CMOS ailesi arasndaki farkllklar performans karakteristiklerinde yatar. 59

3.3.3. Performans Karakteristikleri

Yaylm Gecikmesi (Propagasyon Delay) lojik devrelerde karlalan en nemli karakteristiklerden biridir. Lojik devrenin veya kapnn hz limitleri bu karakteristik ile belirlenir. Lojik devrelerde kullanlan yksek hzl veya dk hzl terimleri yaylm gecikmesi referans alnarak belirlenir. Eer bir lojik devrenin veya kapnn yaylm gecikmesi ne kadar ksa ise devrenin veya kapnn hz o kadar yksektir. Yaylm gecikmesi saysal devrenin veya kapnn girilerindeki deiime bal olarak kta meydan gelen dei im arasndaki zaman farkdr. Mantk kaplar nda iki yaylm gecikmesi sresi tanmlanr. tPHL: k sinyalinin Lojik-1'den Lojik-0'a geme sresi. Bu sre giri sinyali zerinde belirlenen genel bir referans noktas ile k sinyali zerindeki ayn referans noktas arasndaki fark olarak belirlenir. tPLH : k sinyalinin Lojik-0'dan Lojik-1'e geme sresi. Bu sre giri sinyali zerinde belirlenen genel bir referans noktas ile k sinyali zerindeki ayn referans noktas arasndaki fark olarak belirlenir. ekil-3.35 Bir DEL kapsnda yaylm gecikme srelerinin gstermektedir

ekil-3.35: DEL kaps yaylm gecikme sreleri

G Harcamas (Power Dissipation): Bir lojik kapda harcanan g miktardr. Harcanan g dc besleme gerilimi ile ekilen akmn arpm ile elde edilir ve 'mW cinsinden ifade edilir. Bir lojik kap tarafndan ekilen akm kn durumuna gre dei eceinden harcana g, kn Lojik-1 ve Lojik-0 oldu u iki durum iin hesaplanan glerin ortalamas alnarak bulunabilir.

60

k Kapasitesi (Fan Out): Bir lojik kapnn ayn entegre ailesinden srebilecei maximum yk saysna k kapasitesi (Fan Out) ad verilir. rnein bir standart TTL kapsnn k kapasitesi 10 ise bu kapnn srebilecei maximum yk says standart TTL ailesinden 10 adet kap giriidir. Bundan fazla kap giri i balanmas durumunda giriin srlmesi iin yeterli akm salanamayacaktr.

ekil 3.36: Standart TTL ailesinde Fan-Out gsterimi

Hz-G retimi (Speed Power Product): Saysal devrelerin performansn lmek zere reticiler taraf ndan zel olarak eklenen bir karakteristiktir. Yay l m gecikmesinin ve zel ferkanslardaki g harcamasnn arpmndan elde edilir. Hz-G retimi(SPP) Joule ile tanmlanr, J sembol ile gsterilir. rnein TTL ailesine ait 74LS serisi iin 100kHz frekansndaki Hz-G retimi aadaki gibi hesaplanr;

SPP=(10ns).(2mW)=20pJ
Aada Tablo 3.2 TTL ve CMOS ailelerine ait performans karakteristiklerini vermektedir.

61

Tablo 3.2: TTL ve CMOS Ailelerine Ait Performans Karakteristikleri

Not: CMOS ailesinde yaylm gecikmesi (propagasyon delay) besleme gerilimine (Vcc) baldr. G harcamas(power dissipation) ve k kapasitesi (fan out) ise frekansn bir fonksiyonudur.

62

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Aada verilen uygulamay ilem basamaklarna uygun olarak gerekletiriniz. Deneyde Kullanlacak Malzemeler: a) b) c) d) e) f) g) DC 5 Volt g kayna Bread Board 1 Ad. 7408 TTL Entegre. 3 Ad. 220 Watt diren. 2 Ad. Yeil LED diyot. 1 Ad. Krmz LED diyot. Balant kablolar.

ki girili AND lojik kap deney ba lant emas

ki girili AND lojik kap entegresinin U Balant yaps (TTL serisi)

Doruluk tablosu

Giri-k sinyalleri

63

lem Basamaklar Deneyi yaparken ncelikle entegreyi (7408) bread boarda yerletiriniz. emaya uygun olarak dier devre elemanlarnn montajn yapnz. Deneyi yaparken 5 voltluk DC besleme kaynann (+) ucunu 7408 evtegresinin 14 numaral ayana,(-) ucunu ise 7 numaral ayana balaynz. A,B anahtarlarn giri konumlarn yukardaki doruluk tablosuna uygun ekilde yaparak deneyi yapnz. Doruluk tablosunu deney sonularna gre doldurunuz. A, B giri dalga formlar verilmi olan devrenin, k sinyali dalga formunu iziniz. ki girili AND lojik kapsnn matematiksel ifadesini yaznz. ki girili AND lojik kapsnn edeer elektrik devresini iziniz. ki girili AND lojik kapsnn Alman (DIN) ve Amerikan (ANSI) standartna gre sembollerini iziniz. ki girili AND lojik kaplaryla girili AND lojik kapsnn elde edilmesinin eklini iziniz.

neriler

64

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

DEERLENDRME LTLER
Devre doru kuruldu mu? Devre hatasz alyor mu? Devre ile ilgili sorulara verilen cevaplar doru mu? alkanlklar uygun mu? istenilen srede tamamland m? Sonular cevap anahtarna uygun mu? Tertip dzeni uygun mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme izelgesindeki tm sorularn cevab evet ise dier faaliyete geiniz. Cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

65

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS TEST

DEERLENDRME LTLER
Lojik kaplar tanyor mu? Lojik kaplarn sembollerini biliyor mu? Lojik kaplarn elektriksel edeer devresini biliyor mu? Lojik kaplarn doruluk tablolarn karabiliyor mu? Lojik sinyallere ait diyagramlar biliyor mu? Lojik kaplar kullanabiliyor mu? Lojik entegre devreleri tanyor mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Tm sorulara cevabnz evet ise bir sonraki faaliyete geiniz. Cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

66

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET-4

AMA
Dijital elektronik devrelerin tasarm, retim ve onarm srelerini anlayabilmek iin Boolean matematik kurallarn bilmek arttr. Sadeletirme ilemleri de kullanlarak dijital devrelerin daha az kap ile gerekletirilmesini salar. Bu blmde dijital devrelerde kullanlan boolean matematii hakknda temel bilgiler verilmesi amalanmaktadr.

ARATIRMA
Boolean matematii nedir? Nerelerde kullanlr, Boolean matematik kurallarn aratrnz? Aratrma sonularn arkadalarnz ile tartnz?

4. BOOLEAN MATEMAT
ngiliz matematiki George Bole tarafndan 1854 ylnda gelitirilen BOOLEAN matematii saysal devrelerin tasarmnda ve analizinde kullanlmas 1938 ylnda Claude Shanon tarafndan gerekletirildi. BOOLEAN matematii saysal devrelerin k ifadelerinin giri deikenleri cinsinden ifade edilmesi ve elde edilen ifadenin en basit haline ulamas iin kullanlr.

4.1. Boolean lemleri

Boolean matematii saysal sistemlerin analizinde ve anlalmasnda kullanlan temel sistemdir. Bu blmde temel Boolean ilemleri ve bunlarn saysal devrelerde nasl kullanld anlatlacaktr.

4.1.1. Boolean Matematii Sembolleri

Boolean matematiinde kullanlan deikenler veya fonksiyonlar byk harfler kullanlarak gsterilmitir. Saysal olarak bir deiken veya fonksiyon iki deer alabilir. Bu deerler 1 veya 0 olacaktr. Deikenlerin veya fonksiyonlarn ald bu deerler saysal devrelerde eer "1" ise YKSEK gerilim seviyesi , "0" ise ALAK gerilim seviyesini gsterecektir. Deil veya tmleyen (komplement), boolean matematiinde deikenin zerine izilen bir izgi ile gsterilir. rnein ifadesi "A' nn deili veya A'nn komplementi" eklinde okunur. Eer A=1 ise =0, A=0 ise =1 olur. Tmleyen (komplement) veya deil iin A' eklinde yazm kullanlabilir. A ve B girilere uygulanan iki deikeni gsterirse VE fonksiyonu Boolen ifadesi olarak 'A.B' eklinde yazlrken, VEYA fonksiyonu iin'A+B'eklinde yazlacaktr. 67

4.1.2. Boolean Toplama ve arpma

Boolean toplamaya ilikin temel kurallar aada verilmitir.

Boolean matematiinin saysal devre uygulamalarnda Boolean toplama VEYA fonksiyonu ile tanmlanacaktr. Boolen arpma ilemi ise VE fonksiyonu ile ifade edilir. Boolean arpma ilemine ilikin temel kurallar aada verilmitir.

4.2. Boolean Kanunlar

Boolen matematiinin temel kanunu: Yer deitirme kanunu (Commutative Laws), Birleme kanunu (Associative Laws) ve Dalma Kanunu (Distributive Laws) adn alrlar.

4.2.1. Yer Deitirme Kanunu (COMMUTATVE LAWS)

ki giri deikeni iin Boolean toplamaya ait yer deitirme kanunu aadaki gibi yazlr A+B = B+A ki girili bir VEYA kapsnn girilerine uygulanan deikenler yer deiirse k deeri deimez. Yer deitirme kanunun VEYA kaps uygulamas ekil 4.1'de verilmitir.

ekil 4.1: Yer deitirme kanunun VEYA kaps uygulamas

ki giri deikeni iin Boolean arpmaya ait yer deitirme kanunu aadaki gibi yazlr 68

ki girili bir VE kapsnn girilerine uygulanan deikenler yer deiirse k deeri deimez. Yer deitirme kanunun VE kaps uygulamas ekil 4.2'de verilmitir. A.B = B.A

ekil 4.2: Yer deitirme kanunun VE kaps uygulamas

4.2.2. Birleme Kanunu (ASSOCATVE LAWS)

Boolean toplama ilemine ilikin birleme kanunu A,B,C giri deikenlerini gstermek zere aadaki gibi yazlr. A + (B + C) = (A + B) + C Bir VEYA kapsnn girilerine uygulanan deikenlerin gruplandrlmalar deiirse k de eri de i meyecektir. ekil 4.3 birle me kanununun VEYA kap s uygulamasn gstermektedir.

ekil 4.3: Birleme kanununun VEYA kaps uygulamas

Boolean arpma ilemine ilikin birleme kanunu A,B,C giri deikenlerini gstermek zere aadaki gibi yazlr. A. ( B . C) = ( A . B ) . C Bir VEYA kapsnn girilerine uygulanan deikenlerin gruplandrlmalar deiirse k deeri deimeyecektir. ekil 4.4 birleme kanununun VE kaps uygulamasn gstermektedir.

ekil 4.4: Birleme kanununun VE kaps uygulamas

69

4.2.3. Dailma Kanunu (DISTRIBUTIVE LAW)

A,B,C giri deikenlerini gstermek zere dalma kanunu aadaki gibi yazlr. A. (B + C) = A. B + A . C VEYA' lanm B,C dei kenlerinin A ile VE' lenmesi ile elde edilen ifade, A deikeninin B, C deikenleri ile VE' lenmesi sonucu VEYA' lanmasndan elde edilen ifadeye eittir. ekil 4.5 dalma kanununu gstermektedir.

ekil 4.5: Dalma kanununun mantk kaplar ile uygulanmas

4.3. Boolean Matematii Kurallar

Tablo 4.1 Lojik ifadelerin indirgenmesinde kullanlan temel Boolean kurallarn gstermektedir.

Tablo 4.1: Temel boolean kurallar

70

4.3.1. VEYA zdelikleri (Kural 1)

a) Bir VEYA kapsnn girilerinden biri "0" ise k ifadesi A' nn durumuna baldr. Eer A=0 ise k "0", A=1 ise k "1" olur. b) Bir VEYA kapsnn girilerinden biri "1" ise, A' nn durumu ne olursa olsun k daima "1" olur. c) Bir VEYA kapsnn girilerine deikenin deili ile kendisi uygulanrsa k A'nn durumu ne olursa olsun daima "1" olur. d) Bir VEYA kapsnn her iki giriine ayn deiken uygulanrsa k A'nn durumuna baldr. Eer A=0 ise k "0", A=1 ise k "1" olur.

ekil 4.6: VEYA zdelikleri

4.3.2. VE zdelikleri (Kural 2)

a. Bir VE kapsnn girilerinden biri "0" ise, A' nn durumu ne olursa olsun k daima "0"olur. b. Bir VE kapsnn girilerinden biri "1" ise k ifadesi A' nn durumuna baldr. Eer A=0 ise k "0", A=1 ise k "1" olur. c. Bir VE kapsnn girilerine deikenin deili(tmleyeni) ile kendisi uygulanrsa k A'nn durumu ne olursa olsun daima "0" olur. d. Bir VE kapsnn her iki giriine ayn deiken uygulanrsa k A'nn durumuna baldr. Eer A=0 ise k "0", A=1 ise k "1" olur.

71

ekil 4.7: VE zdelikleri

4.3.3. ift Tersleme Kural (Kural 3)

Bir Lojik ifadenin veya deikenin iki defa deili alnrsa (terslenirse) lojik ifadenin veya deikenin asl elde edilir.

ekil 4.8: ift tersleme kural

4.3.4. Yutma kural (Kural 4)

Bu kural dalma kanunu ve VEYA, VE zdelikleri yardm ile aklayalm. Eer ifadeyi A ortak parantezine alrsak aadaki dnm salanm olur. A + A.B= A( 1+B) = A .1 = A Dalma kanunu, VEYA zdelikleri VE zdelikleri

Tablo 4.2' de A + A.B ifadesine ait doruluk tablosu gsterilmitir. Giri deikenlerinin durumuna bal olarak k ifadesi yazlabilir. A+A.B knn A giri ifadesine e it oldu u Tablo 4.2'den grlmelidir.

72

Tablo 4.2: A + A.B=A fadesinin doruluk tablosu

4.3.5. Kural 5
Bu kural yutma, VE, VEYA zdelikleri, ift tersleme kurallar yardm ile aklayalm.

Kural-5'e ait doruluk tablosu Tablo 4.3'de verilmi tir. Giri de i kenlerinin durumlar na ba l olarak ifadesi ve A+B ifadesi yazlrsa, bu iki ifadenin eitlii Tablo 4.3den grlebilir.

Tablo 4.3 : A+A.B=A+B ifadesinin doruluk tablosu

4.3.6. Kural 6
Bu kural dalma kanunu, VE zdelii, VEYA zdelii yardm ile aklayalm:

73

Tablo 4.4: (A+B).(A+C)= A+B.C ifadesinin doruluk tablosu

Tablo 4.4'de girilerin durumuna bal olarak (A+B).(A+C) ile A+B.C ifadelerinin durumlar yazlmtr. Bu iki ifadenin eitlii tablodan grlebilir.

4.4. Demorgan Teoremleri

DeMorgan teoremleri Boolean matematiinin en nemli teoremleridir. ki deiken iin DeMorgan teoremleri aadaki gibi yazlr.

4.4.1. Teorem-1
Bu teoremi aklamadan nce Boolean arpma ve Boolean toplama ilemi arasndaki ilikiyi aklayalm. "Boolean matematiinde arpma ileminin komplementeri toplama ilemine eittir." A, B gibi iki deikenin VEDEL kapsna uygulanmas ile elde edilen ifade bu iki deikenin deilinin alnmasndan sonra VEYA'lanmas ile elde edilen ifadeye eittir. 74

ekil 4.9da Teorem-1'e ait kap eitliini ve doruluk tablosunu gstermektedir

ekil 4.9: Teorem-1'e ait kap eitlii ve doruluk tablosu

4.4.2. Teorem-2
"Boolean matematiinde toplama ileminin komplementeri arpma ilemine eittir." A, B gibi iki deikenin VEYA DEL kapsna uygulanmas ile elde edilen ifade bu iki deikenin deilinin alnmasndan sonra; giriler VE lojik iemi ile elde edilen ifadeye eittir.

ekil 4.10da Teorem-2'ye ait kap eitliini ve doruluk tablosunu gstermektedir.

ekil 4.10: Teorem-2'ye Ait Kap Eitlii ve Doruluk Tablosu

rnek: Aadaki Lojik ifadelere DeMorgan teoremlerini uygulaynz.

E er verilen lojik ifade fazla sayda dei ken ve i lem ieriyorsa bu durumda ifadenin basitletirilmesi iin lojik ifade iersindeki farkl deiken tanmlayarak DeMorgan teoremleri uygulanabilir. 75

rnek: Aadaki Lojik ifadeye DeMorgan teoremini uygulaynz.

zm: lemi adm adm anlatalm. I. Adm: Lojik ifade iindeki ilemleri farkl bir deiken kullanarak tanmlayalm dnmleri yaplr. II. Adm: Basitletirilmi eitlik olur. III. Adm: BU ifadeye DeMorgan teoremini uygularsak Y deikenlerini fonksiyona tekrar yazarsak Q eitlii olur. IV. Adm: V. Adm: ifadesinde ve dnm yaplrsa olacaktr. X ve

olacaktr. Q ifadesi ise;

olacaktr. rnek: Aadaki lojik ifadelere DeMorgan teoremini uygulaynz. a) b) zm:

76

a)

b)

4.5. Saysal Devre Tasarm

Boolean ifadesinden mantk kaplar arasnda uygun balantlar yaplmas ile saysal devrenin elde edilmesi ilemine saysal devre tasarm ad verilir. Bu blmde verilen bir Boolean ifadesinden saysal devrenin izimi ve saysal devrelerden Boolean ifadesinin elde edilmesi anlatlacaktr.

4.5.1. Boolean fadesinden Saysal Devrelerin izilmesi

Bu ksmda verilen bir Boolean ifadesinden saysal devrelerin izilmesi anlatlacaktr. Devre tasarlanrken ilk nce Boolean ifadesinde ka tane giri deikenin olduu, daha sonra bu deikenlerin hangi Boolean ilemine uyguland bulunmaldr. izim srasnda Boolean matematii ilem sras takip edilmelidir. lem sras parantez, DEL, VE, VEYA eklindedir. rnek: Q = A.B + C ifadesini gerekletirecek saysal devreyi tasarlaynz.

77

zm: Q = A.B + C ifadesinde A,B,C giri dei kenini, Q ise k dei kenini gstermektedir. lemin gerekletirilmesine Boolean arpma ile balanr. Boolean arpma ilemi VE kaps ile gerekleeceinden, ilk admda A ile B deikenlerinin VE kapsna uygulanmas gerekir. Boolean arpma ilemi ile elde edilen ifade (A. B), dier giri deikeni ile Boolean toplama ilemine tabi tutulur. Boolean toplama ilemi VEYA kaps ile gerekleeceinden A.B ifadesi C ile VEYA kapsna uygulanr.

ekil 4.10: Q=A.B+C ifadesine ait saysal devre

Verilen Q = A.B + C boolean ifadesi " A VE B VEYA C "eklinde okunur. rnek: Q = .B + A.B.C ifadesini gerekletirecek saysal devreyi tasarlaynz. zm: Verilen Boolean ifadesinin izimine ncelikle VE kaplar ile ifade edilen Boolean arpma ilemi ile balarz. Ancak VE kaplarna uygulanacak deikenlerden DEL olan varsa, ncelikle bu deiken DEL kapsna uygulanarak bu ilem () gerekletirilir. DEL'i alnan deiken dier deiken(B) ile VE kapsna (.B) uygulanr. Elde edilmek istenen A.B.C ifadesinde dei kenin VE kapsna uygulanmas gerektiinden girili bir VE kaps ve iki girili iki VE kapsnn ard ardna balanmas ile bu ilem gerekletirilir. Elde edilen bu iki ifade VEYA kapsna uygulanarak devrenin izimi tamamlanr. ekil 4.11'de Q = .B +A.B.C ifadesine ait saysal devre hem iki ve girili VE kaplar ile hemde sadece iki girili VE kaplar kullanlarak izilmitir.

a) girili VE kaplar kullanarak b) ki girili VE kaplar kullanarak ekil 4.11: Q = .B + A.B.C ifadesine ait devre izimleri

78

4.5.2. Saysal Devreden Boolean fadesinin Elde Edilmesi

izilmi bir saysal devreden Boolean ifadesinin elde edilebilmesi iin ilk nce kap girilerine uygulanan deikenler belirlenir. Her kap kna ait Boolean ifadesi yazlr. Bu ilem devredeki en son kapya kadar srdrlr. rnek: ekil 4.12de verilen saysal devrenin kna ait Boolean ifadesini bulunuz.

ekil 4.12: rnek uygulama

zm: Her bir kap giri ve k ifadesi devredeki son kapya kadar yaz larak ifade elde edilir.

4.6. Boolean fadelerinin Sadeletirilmesi

ou zaman saysal bir devre iin elde edilen Boolean ifadesi uzun ve karma k olabilir. Devreyi bu haliyle tasarlamak ilemin maliyetinin artmasn ve hata yapma olasln beraberinde getirmektedir. Boolean teorem, kural ve kanunular yardm ile ifadeler sadele tirilerek daha az sayda mant k kap s ile say sal devreler tasarlanabilir. rnek: fadesini Boolean teoremleri yardm ile indirgeyiniz. zm:

79

olacaktr. ekil 4.13de ifadenin indirgenmemi ve indirgenmi haliyle devreleri gstermektedir.

ekil 4.13: Boolean ifadelerin devre emalar

80

4.7. Boolean fadelerinin Elde Edilmesi

Bir doruluk tablosu tasarmc tarafndan saysal devrenin almasna ynelik oluturulmu ve giri dei kenlerinin durumuna ba l olarak kn ne olmas gerektii anlatan tablodur. Tasar m a amasnda en nemli ilemlerden biri olan doruluk tablosunu oluturduktan sonra ifadenin mantk kaplar ve bu kaplarn birbirleriyle olan ba lantlar nn elde edilebilmesi iin tablodan Boolean ifadesinin elde edilmesi gerekmektedir. nceki ksmlarda bu ifadelerin sadeletirilmesi ve devrelerin izilmesi anlatld. Bu blmde Boolean ifadelerinin doruluk tablosundan elde edilmesi konusu anlatlacaktr.

4.7.1. Boolean Almlar ve Standart Formlar

Boolean ifadeleri fonksiyonun doruluk tablosundan elde edilen iki temel almdr. Bu ifadeler eer bir sadeletirme ilemi uygulanmazsa az sayda deiken iermesi ender olarak karlalan bir durumdur. Boolean ifadelerinin yazld iki temel alm minterimlerin toplam ve maxterimlerin arpm olarak gsterilebilirler. 4.7.1.1. Minterim ve Maxiterim kili bir deiken Boolean ifadesi olarak deikenin kendisi (A) veya deikenin deili ( A ) eklinde gsterilebilir. VE kapsna uygulanan A ve B deikenlerinin iki ekilde Boolean ifadesi yazlabileceinden bu deikenlerin alabilecei drt durum sz konusudur. Bu drt durum minimum terim veya standart arpm adn alr. Benzer ekilde n sayda deiken iin 2n kadar minimum terim yazlabilir.Tablo 4.5 deikene ait minimum terimleri gstermektedir.

Tablo 4.5: Minterimler

deikenin alabilecei sekiz (23) durum olduundan 0'dan 7'ye kadar olan onluk saylarn ikilik karlklar, yazlabilecek durumlar vermektedir. Her bir deiken ikilik sayda eer "0" ise deili "1" ise deikenin kendisi yazlarak bulunur. Minimum terim 81

Boolean ifadesini "1" yapan terimdir.Her bir minimum terim mj eklinde gsterilir. Burada j indisi ilgili ikilik saynn onluk karldr. Benzer biimde n kadar dei ken iin dei kenin kendisi ve deili olmak zere VEYA ilemini ile birletirilmi 2n kadar durum yazlabilir. VEYA ilemi ile birletirilmi bu durumlar ise maksimum terimler veya standart toplama adn alrlar. deikene ait maksimum terimler Tablo 4.6'da verilmitir. Her maxterim deikenin VEYA ilemi ile birletirilmi halinden elde edilir ve burada ikilik sayda deiken 0 ise deikenin kendisi, 1 ise deikenin deili yazlarak bulunabilir.

Tablo 4.6: Maxterimler

4.7.1.2. Miniterimlerin Toplam Bir nceki konuda n sayda deikene ait 2n sayda minimum terim yazlabileceini ve bu minimum terimlerin fonksiyonu T yapan terimler olduu anlatlmt. Boolean fonksiyonunu minterimlerin toplam (arpmlarn toplam) cinsinden ifade edebilmek iin fonksiyonun T olduu her durum iin minimum terimler bulunur. Bulunan bu minimum terimler VEYA'lanarak fonksiyon minterimlerin toplam(arpmlarn toplam) cinsinden yazlabilir.

82

rnek: Aadaki doruluk tablosundan lojik ifadeyi minterimler cinsinden bulunuz.

zm: Doruluk tablosunda k ifadesinin '1' olduu her duruma ait miniterim bulunduktan sonra bu terimler VEYA' lanarak lojik ifade elde edilir.

Yaz lan minterimlerin her birisinin k 1 yapan terimler oldu u do ruluk tablosundan grlmelidir. Miniterimlerin VEYA 'lanmas ile elde edilen ifade kn 1 olduu tm durumlar kapsayacaktr.

Veya

eklinde yazlabilir 83

ou durumda doruluk tablosunu vermek yerine aadaki gsterimde kullanlabilir.

Burada Y. sembol parantez iinde verilen minimum terimlerin VEYA ' lanmas ile lojik ifadenin elde edileceini anlatr. k ifadesini gsteren terimden (Q) sonra gelen parantez bu fonksiyonda ka deikenin (A,B,C) olduunu gstermektedir. Baz durumlarda Boolean ifadesi minterimlerin toplam formunda olmayabilir. Fonksiyonu VE terimlerinin VEYA' lanmas ile bu forma dntrlr. Daha sonra her terimde eksik deiken olup olmad kontrol edilir. Eer terimde eksik deiken veya deikenler varsa, A eksik deikeni gstermek zere A+.ifadesi terimle VE'lenerek eksik deiken eklenmi olur. Bu ilem terim iinde eksik deiken kalmayana kadar devam eder. Not: Eksik bir deiken veya deikenlerin terime eklenilmesi ileminde;

Teoremleri kullanlmaktadr.

rnek: Fonksiyonunu minterimlerin toplam eklinde ifade edin.

84

zm: Fonksiyon A,B ve C olmak zere deikene sahiptir. lk terim 'de B ve C deikenlerinin ikisi bulunmamaktadr. Bu deikenleri terime eklemek iin:

rnek: Aada verilen Boolean ifadelerini minterimlerin toplam formunda yaznz. a) b) c) d) 4.7.1.3. Maxiterimlerin arpm Boolean fonksiyonlar maxterimlerin arpm olarak da ifade edilebilirler. n sayda deikene ait 2n sayda maxterim yazlabilir. Bu maxterimler fonksiyonun '0' olmasn salayan terimlerdir. Boolean fonksiyonunu maxterimlerin arpm formunda yazmak iin fonksiyonun '0' oldu u her duruma ait maxterimler bulunur. Bulunan bu maxterimler VE 'lanarak fonksiyon maxterimlerin apm formunda yazlabilir.

85

rnek: Aadaki doruluk tablosundan lojik ifadeyi maxiterimler cinsinden bulunuz.

zm: Doruluk tablosunun k ifadesinin 0 olduu her duruma ait maksimum terim bulunduktan sonra bu terimler VE' lenerek lojik ifade elde edilir.

Yazlan minimum terimlerin kn '0' olmasn salayan terimler olduu doruluk tablosundan grlmelidir.

yazlabilir. ou durumda doruluk tablosu yerine

86

 eklinde fonksiyon verilebilir. sembol parantez iindeki maxiterimlere VE ileminin uygulanacan gsterirken, k ifadesini (Q) takip eden parantez deikenleri (A,B,C) gstermektedir. Boolean fonksiyonlarn maxterimlerin arpm (toplamlarn arpm) olarak ifade edebilmek iin fonksiyonu VEYA terimleri haline getirmek gerekir. Bu ilem: (A+B).(A+C) =A+B.C dalma kanunu kullanlarak gerekletirilir.Daha sonra her bir VEYA teriminde eksik deiken varsa, A eksik deikeni gstermek zere, terim A. ile VEYA ilemi yaplr..

87

rnek: Aada verilen Boolean ifadelerini maxterimlerin toplam formunda yaznz. a) b) c) 4.7.1.4. Boolean Almlarnn Birbirlerine Dntrlmesi ki temel Boolean almda kullanlan minterim ve maxterimler ifade edili bakmndan birbirlerinin tmleyeni oldu u grlebilir. Bunun nedeni fonksiyonu 1 yapan terimlere ait minimum terimler bulunurken, fonksiyonu '0' yapan minimum terimlerin tmleyeninin fonksiyonu 1 yapmasdr. rnek: F(A,B,C)= (0,2,5,7) fonksiyonu minterimlerin toplam eklinde aadaki gibi yazlabilir. F(A,B,C)= m0+m2+m5+m7 Bu fonsiyonun tmleyeni aadaki gibi olacaktr: F'(A,B,C)= m1+m3+m4+m6 Elde edilen fonksiyona DeMORGAN teoremi ile F' fonksiyonun deilini alarak F fonksiyonu elde etmek istersek : F(A,B,C)=( m1+m3+m4+m6)' F(A,B,C)= m1'.m3'.m4'.m6' Minterim ve maxterimlere ait Tablo 4.5 ve Tablo 4.6 incelenirse mi' = Mj olduu kolaylkla grlebilir. F(A,B,C)=M1.M3.M4.M6 F(A,B,C)=(1,3,4,6) eklinde olacaktr.Bu durumda mi' = Mj ilikisi yazlabilir.Yani bir maksimum terim ayn alt indise sahip bir minterimin tmleyenine eittir. Bu ifadenin terside dorudur.

88

Boolean almlarnn birbirleri arasndaki dnmde aada verilen admlar takip edilebilir. I- Dnm ilemine gre a) Eer minterimden maxterime dnm isteniyorsa . Sembol ile sembol ile deitirilir. b) Eer maxterimden minterime dnm isteniyorsa sembol ile sembol ile deitirilir. II- Fonksiyonda saylar seklinde verilen terimlerin yerlerine fonksiyonda bulunmayan saylar yazlr. rnek: Aa da minterimler cinsinden verilen fonksiyonu maxterimler cinsinden yaznz. Q(x,y,z,w)=(0,2,3,7,9,11,12,13,15) zm: Dnm ilemi maxterimden minterime olduuna gre sembol sembol ile yer deiecektir. Fonksiyonda olmayan saylar yazlarak dnm ilemi tamamlanm olur. Q(x,y,z,w)= (1,4,5,6,8,10,14) 4.7.1.5. Standart fadeler Boolean fonksiyonlarn elde etmenin bir dier yolu standart formlardr. Bu formda fonksiyonu oluturan terimler deikenlerin tamam iermetebilir. ki temel tip standart form vardr, arpmlarn toplam (Sum of Product-SOP) ve toplamlarn arpm (Product of Sum-POS). arpmlarn toplam formu, bir veya daha fazla deikenden oluan arpm terimleri olarak adlandrlan VE terimlerinden olumu Boolean ifadesi gsterimidir.Toplam, elde edilen VE terimlerinin VEYA 'landn gstermektedir.Bu forma bir rnek aada gsterilmitir.

Boolean ifadesi A,B,C,D gibi drt dei kene sahip olup ,srayla bir,iki ve deikenden olumu VE teriminin VEYA' lanmasndan olumutur. Toplamlarn arpm formu ise, bir veya daha fazla deikenden oluan toplam terimleri olarak adlandrlan VEYA terimlerinden olumu Boolean ifadesi 89

gsterimidir.arpm, elde edilen VEYA terimlerinin VE 'lendiini gstermektedir.Bu forma bir rnek aada gsterilmitir.

Boolean ifadesi A,B,C,D gibi drt deikene sahip olup ,srayla bir,iki ve deikenden olumu VEYA teriminin VE' lenmasinden olumutur. Baz durumlarda verilen ifade her iki formda olmayabilir. rnein:

fonksiyonu her iki formda de ildir. Bu ifade da lma kanunu kullan larak parantezlerin kaldrlmas halinde standart forma dntrlebilir.

4.7.2. Dier Saysal lemler

n Kadar deikene sahip bir Boolean fonksiyonu iin 2n olas durum yazlabildii iin, n kadar deiken iin yazlabilecek fonksiyon says olduundan yazlabilecek fonksiyon says 16'dr. X ve y gibi iki deikene ait yazlabilecek 16 fonksiyona ait doruluk tablolar Tablo 4. 7'de verilmitir. Tabloda F0'dan F15'e kadar olan 16 stndan her birisi x ve y deikenlerinden oluan fonksiyonlardan birinin doruluk tablosunu gstermektedir. Fonksiyonlar F'in alabilecei 16 durumdan elde edilmitir. Fonksiyonlarn bazlarnda i lemci sembol vardr. rmein F1, Ve i lemine ili kin doruluk tablosunu vermektedir ve ilem sembol "." olarak verilmitir kadardr. ki deiken iin n=2

Tablo 4.7: ki girisli onalti fonksiyona ait dogruluk tablosu

Tablo 4.8 doruluk tablosu verilen 16 fonksiyona ait Boolean ifadelerini gstermektedir. Boolean ifadeleri en az sayda dei ken ierecek biimde sadeletirilmitir. Tabloda grlen fonksiyonlarn bir blm (VE,VEYA,DEL vb.) Boolean i lemcileri ile ifade edilebilmelerine ra men dier fonksiyonlar n ( zel VEYA, x deil ve y vb.) ifade edilebilmeleri iin zel ilem sembol kullanlmtr. zel-Veya ilemi dndaki ilem sembolleri tasarmclar tarafndan pek kullanlmaz. 90

Tablo 4.8'de verilen 16 fonksiyon ana gurupta incelenebilir: I. II. III. ki fonksiyon '0' veya 1 gibi bir sabit retir. Drt fonksiyon tmleyen ve transfer ilemini verir. On fonksiyon VE, VEYA, VEDEL, VEYADEL, zel-VEYA, zel-VEYA DEL, engelleme ve ierme olmak zere sekiz ilemi gsterir.

Tablo 4.8: Onatl fonkisyonlu ifadenin incelenmesi

kilik bir fonksiyon sadece 1 veya '0' deerlerini alabilir. Tmleyen fonksiyonu ikilik deikenlerden (x,y) her birisinin tmleyenini(x',y') verir. Giriin deikenlerinden birine eit olan fonksiyona transfer fonksiyonu denir. Engelleme ve ierme ilemleri saysal tasarmclar tarafndan kullanlsa da bilgisayar mantnda nadiren kullanlr. VE, VEYA, VE deil, VEYA deil, zel-VEYA ve zel-VEYA deil ilemleri saysal sistemlerin tasarmnda yaygn olarak kullanlmaktadr.

91

Tablo 4.9: Boolean zdeliklerinin elektrik devresiyle gsterilmesi

Tablo 4.10: Boolean kanunlarnn elektrik devreleriyle gsterilmesi

92

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

UYGULAMA SORUSU

1. 2. 3. 4. 5.

denklemini Boolean kurallarn kullanarak sadeletiriniz? denklemini Boolean kurallarn kullanarak sadeletiriniz? denklemini Boolean kurallarn kullanarak sadeletiriniz? denklemini Boolean kurallarn kullanarak sadeletiriniz? denklemini Boolean kurallarn kullanarak sadeletiriniz?

93

PERFORMANS DE ERLEND RME PERFORMANS DE ERLEND RME

DEERLENDRME LTLER
Verilen ifadelerin zmn yapabiliyor mu? lemleri doru sralamada yapabiliyor mu? Boolean matematii kurallarn kullanarak lojik ifadeleri sadeletirebiliyormu? lemleri verilen srede yapabiliyor mu? lemlerde tertip ve dzene uyuyor mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme ltlerinin tamamna evet cevab vermi iseniz dier faaliyete geiniz. Cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

94

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

PERFORMANS LTLER
Boolean matematii nedir, biliyor mu? Boolean matematiinin kullanld yerleri biliyor mu? Boolean matematii kurallarn biliyor mu? Boolean matematii kurallarn kullanarak lojik ifadeleri sadeletirebiliyor mu? Devre emasndan lojik ifadeleri karabiliyor mu? Lojik ifadeyi kap devresi olarak izebiliyor mu? Minterim ve maxterim almlarn yapabiliyor mu?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Tm sorulara cevabnz evet ise bir sonraki modl deerlendirmeye geiniz. Cevaplarnz arasnda hayr var ise ilgili konuyu tekrarlaynz.

95

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

MODL LME SORULARI 1- Analog ve dijital sinyallere rnek dalga ekilleri iziniz? 2- Dijital devreler kartma ilemini nasl yapmaktadr. a. 1111 ikili saysndan 111 ikili saysn klsik karma kurallarn uygulayarak karnz? b. 1111 ikili saysndan 111 saysn karma ilemini 2'ye tmleyen say yntemini kullanarak yapnz. 3- Aada verilen deneyi ilem basamaklarna gre gerekletiriniz?

ki girili EX-OR lojik kap deney balant emas ki girili EX-OR lojik kap entegresinin yaps (CMOS serisi-yukarda TTL serisi aada)

Doruluk tablosu

Giri-k sinyalleri 96

lem Basamaklar Deneyi yaparken ncelikle entegre bread boarda yerletiriniz emaya uygun olarak dier devre elemanlarnn montajn yapnz Deneyi yaparken 5 voltluk DC besleme kaynann (+) ucunu 7486 entegresinin 14 numaral ayana,(-) ucunu ise 7 numaral ayana balaynz. A,B anahtarlarn giri konumlarn yukardaki doruluk tablosuna uygun ekilde yaparak deneyi yapnz

neriler

Doruluk tablosunu deney sonularna gre doldurunuz. A, B giri dalga formlar verilmi olan devrenin k sinyali dalga formunu iziniz ki girili EX-OR lojik kapsnn matematiksel ifadesini yaznz ki girili EX-OR lojik kapsnn edeer elektrik devresini iziniz ki girili EX-OR lojik kapsnn Alman (DIN) ve Amerikan (ANSI) standartna gre sembollerini iziniz. ki girili EX-OR lojik kapsnn rleli edeer elektrik devresinin eklini iziniz

4- Boolean matematiindeki kurallardan A + A.B = A eitliinin isbatn doruluk izelgesini hazrlayarak yapnz?

97

CEVAPLAR: 1.

2.

a.

b. Grld gibi klsik karma yntemi kullanlarak 1000 sonucu kolayca bulunmutur. Ayn ilem 2'ye tmleyen yntemiyle yaplmak istenirse, u kurallara uyulur: kar lan sayyla kan saynn basamaklar eit hle getirilir. kan saynn 2'ye tmleyeni bulunur. kar lan say ile son bulunan say toplanr. Sonu olarak bulunan saynn basamak says ilem yaplan saylardan fazla kmsa en soldaki say atlr (yok saylr).

Yukar da verilen drt kuraldan hareket ederek 1111 saysndan 111 saysn karmay 2'ye tmleyen yntemiyle yapalm. nce 111 saysnn soluna 0 eklenerek bu say da drt basamakl hle getirilir. Sonra 0111 saysnn 2'ye tmleyeni bulunur. 0111 saysnn 1'e tmleyeni 1000'dr. 1000 saysnn 2'ye tmleyeni ise 1001'dir. Daha sonra 1111 saysyla 1001 says toplanr. Toplamann sonucunda bulunan 11000 say s be basamakl olduu iin 11000 saysndaki en byk basamak (sol bataki) atlr. En soldaki basamak atlnca 1111 ve 1001 saysnn fark olan 1000 says belirlenmi olur. Yaplan aklamalarda grld gibi a ve b klar nda yaplan iki zm ynteminde de ayn sonu bulunmaktadr. rnekte b kknda aklanan ikinci yntem biraz karmaktr. Ancak ikinci yntemin bir faydas vardr. yle ki; toplama yapmak zere tasarlanm dijital bir devre ile 2'ye tmleyen kural uygulanarak karma da yaplabilmektedir. 98

3.

ki girili kapsnn ifadesi Doroluk tablosu Giri k Sinyalleri

EX-OR lojik matematiksel

ki girili EX-OR lojik kapsnn kapsnn edeer elektrik devresi (DIN) sembol

ki girili EX-OR lojik Alman

ki girili EX-OR lojik kapsnn Amerikan (ANSI) sembol ki girili EX-OR lojik kapsnn Rleli elektrik devresi

99

3. SORU UYGULAMALI LME ARALARI (PERFORMANS TESTLER) Dersin Ad Lojik Devreler ki girili EX-OR lojik kap deneyinin yaplamas ve EX-OR kapsyla ilgili tm bilgilerlin uygulanmas ki girili EX-OR lojik kap deneyinin yaplmas rencinin Ad Soyad e balama Tarihi

Ama

i bitirme sresi

Kullanlan sre Konu AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencide gzleyemedi iseniz (0), zayf nitelikte gzlediniz ise (1), orta dzeyde gzledi iseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediniz ise (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. Snf No DEERLENDRME LTLER Devrenin doruluu, almas Devre ile ilgili sorularn cevaplarnn doruluu 3 alkanl tertip dzen 4 in bitim sresi TOPLAM 1 2 DEERLENDRME Verilen deerlendirme ltlerinin tamam ikinin zerinde ve toplamda on ve zeri puan alm iseniz dier faaliyete geiniz. Deerlendirme ltlerinden ikinin altnda ve toplamda onun altnda sonu alm iseniz modl tekrar ediniz. 4. Yanda verilen izelgede grld gibi A'nn deerleriyle A + A.B ifadesinin deerleri ayndr. O hlde A + A.B = A sonucu yazlabilir. Deer lei 1 2 3

100

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

A.B 0 0 0 1

A+A.B 0 0 1 1

101

MODL LME SORULARI UYGULAMALI LME ARALARI (PERFORMANS TESTLER) e Balama Dersin Lojik Devreler renci Tarihi: Ad Kk-orta ve byk lekli iletmelerde TSE, ISO, i Bitirme iletme standartlarna ve Ad Ama artnamelere uygun olarak Tarihi: Soyad lojik devreleri tanyp kurabilecektir. Snf Lojik devreleri tanyp Kullanlan Sre: Konu kurabilmek No AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencide gzleyemedi iseniz (0), zayf nitelikte gzlediniz ise (1), orta dzeyde gzledi iseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediniz ise (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. DEERLENDRME LTLER 1 2 Analog dijital kavramlarn biliyor mu? Dijital elektronikte kullanlan say sistemleri ile ilgili tm matematik ilemleri hatasz yapabiliyormu? Entegre standartlar ve artnamelere uygun devreyi kurabiliyor mu? Her trl lojik kaplar tanyp deneylerini yaparak doruluk tablolarn kartarak edeer devrelerini izebiliyor mu? Boolean matematik kurallarn bilip her trl ilemi hatasz yapabiliyor mu? TOPLAM Deer lei 2 1

DEERLENDRME Verilen deerlendirme ltlerinin tamam ikinin zerinde ve toplamda on ve zeri puan alm iseniz dier faaliyete geiniz. Deerlendirme ltlerinden ikinin altnda ve toplamda onun altnda sonu alm iseniz modl tekrar ediniz.

102

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1 CEVAP ANAHTARI 1.

2.

Pozitif Lojik Sinyal

Negatif Lojik Sinyal

103

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

1. (0,375)10= ( ? )2

2.

(101,01)2=( ?)10

3. (707,1)8=(?)2 ZM: Her bir sekizlik rakam 3 dijitlik ikilik say diziliine sahiptir. Bu kurala gre;

eklinde yazabiliriz.

( (

7 111

0 000

7 111

, ,

1 001

)8 )2

Sonu : (707,1)8=(111000111,001)2 4. (AF,8)16=(?)10 ZM: =A.161 + F.160 + 8.16-1 ( Onaltlk say sisteminde A=10 ve F=15 olduu unutulmamaldr.) =10.16 + 15. 1 + 8 (1/16) =160 + 15 + 0,5 =(175,5)10 Sonu : (AF,8)16=(175,5) 10 (AF,8)16

104

5- (1100110,11)2=( ?)16 ZM: Verilen ikilik sayy ilk nce drt rakamdan oluacak ekilde sralayalm. Bu ilem yaplrken tam say ksmnda iklik say drtl gurup yaplamyorsa en sola, ondalk ksmda ise en saa yeteri kadar sfr 0 konulur. = 0110 0110 , 1100 0110 = 6 1100 = 12 ( Onaltlk say sisteminde C ile gsterilir) Sonu : (1100110,11)2=( 66,C)16

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI

1. ki girili AND lojik kapsnn;
a) Matematiksel ifadesi Y=A.Bdir

b) Doroluk tablosu

c) Giri k Sinyalleri

d) Elektrik Edeer Devresi

e) Alman (DIN) sembol

f) Amerikan (ANSI) sembol

105

2.ki girili AND lojik kaplaryla girili AND lojik kapsnn elde edilmesinin ekli

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI

1.

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME Deerlendirme sorularn doru olarak zmlediyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. Cevap anahtarna uygun olmayan zmleriniz var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

106

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
BAHADIR Ali, Dijital Elektronik Ders Notlar, Bursa. ASLAN Recai, Dijital Elektronik ve Uygulamalar, Yce Yaynlar, stanbul 2003. YARCI Kemal, Dijital Elektronik, Yce Yaynlar, stanbul, 2004. EKZ Hseyin, Saysal Elektronik, Deiim Yaynlar, Sakarya, 2001. DERN Ouz, Saysal Elektronik Ders Notlar, Mersin.

107