Elektriksel BÜyüklükler Ve Ölçülmesi

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS
ELEKTRKSEL BYKLKLER VE LLMES

522EE0017
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iv GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. L ALETLER ............................................................................................................... 3 1.1. lmenin nemi ............................................................................................................ 3 1.2. Elektriksel l Aletlerinin Tantlmas ........................................................................ 4 1.2.1. Yapsna Gre l Aletleri...................................................................................... 4 1.2.2. lt Bykl Gsterme ekline Gre............................................................. 5 1.2.3. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri..................................................................... 7 1.3. eitli Elektriksel l Aleti Tanmlar......................................................................... 8 1.4. l Aletlerine Ait Terimler ........................................................................................ 10 1.4.1. Doruluk Derecesi................................................................................................... 10 1.4.2. Duyarllk ................................................................................................................ 10 1.4.3. Sabite....................................................................................................................... 10 1.4.4. lme Snr ............................................................................................................ 11 1.4.5. lme Alan ............................................................................................................ 11 1.4.6. l Aletlerinin Enerji Sarfiyat ............................................................................. 11 1.4.7. l Aleti eimi ve Kullanm .............................................................................. 11 1.5. Analog l Aletleri .................................................................................................... 12 1.5.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri.............................................................. 12 1.5.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar ........................................................... 15 1.6. Dijital l Aletlerinin Genel Tanm.......................................................................... 17 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 21 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 23 2. DREN LME .............................................................................................................. 23 2.1. Diren ve letken .......................................................................................................... 23 2.2. letken Direncini Etkileyen Faktrler........................................................................... 23 2.2.1. Diren Deerinin letkenin Boyu ile Deiimi........................................................ 24 2.2.2. Diren Deerinin letkenin Kesiti ile Deiimi....................................................... 25 2.2.3. Diren Deerinin letkenin Cinsi ile Deiimi........................................................ 25 2.2.4. Direncin Scaklkla Deiimi .................................................................................. 27 2.3. Diren Deerinin llmesi......................................................................................... 27 2.3.1. Ohmmetre ile Diren lm ................................................................................. 27 2.3.2. Analog Ohmmetre ile lme .................................................................................. 27 2.3.3. Dijital Ohmmetre ile lme .................................................................................... 28 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 30 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 32 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 33 3. ENDKTANS LME..................................................................................................... 33 3.1. Bobinin Endktans ...................................................................................................... 33 3.2. Endktans Etkileyen Faktrler .................................................................................... 34 3.3. Endktans Deerinin llmesi................................................................................... 35 3.3.1. Lcrmetre ile Endktans Deerinin llmesi ......................................................... 35 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 36 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 38 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 39 i
4. KAPASTE LME.......................................................................................................... 39 4.1. Kondansatr Kapasitesi................................................................................................ 39 4.2. Kapasiteyi Etkileyen Faktrler..................................................................................... 39 4.3. Kapasitesinin llmesi............................................................................................... 40 4.3.1. LCR Metre ile Kapasite lm............................................................................. 40 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 42 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 43 RENME FAALYET 5 ................................................................................................... 44 5. AKIM LME .................................................................................................................. 44 5.1. Elektrik Akm ve Tanm ............................................................................................ 44 5.2. Doru ve Alternatif Akm ............................................................................................ 44 5.2.1. Doru Akm ............................................................................................................ 44 5.2.2. Alternatif Akm ....................................................................................................... 45 5.3. Ampermetre Yaps ve eitleri ................................................................................... 46 5.4. Ampermetreyi Devreye Balama ve Akm lme ...................................................... 47 5.5. Akm Trafosu Kullanarak Akm lme ....................................................................... 48 5.5.1. Akm Transformatrleri .......................................................................................... 48 5.6. Pens Ampermetreler..................................................................................................... 49 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 50 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 54 RENME FAALYET-6 ................................................................................................... 55 6. GERLM LME ............................................................................................................ 55 6.1. Gerilimin Tanm .......................................................................................................... 55 6.2. Voltmetrenin Yaps ve Tanm .................................................................................... 55 6.3. Voltmetreyi Devreye Balamak ve Gerilim lmek ................................................... 56 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 57 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 59 RENME FAALYET-7 ................................................................................................... 60 7. AVOMETRELER .............................................................................................................. 60 7.1. lme lkesi ve Kullanma Teknii .............................................................................. 60 7.2. Analog Avometre ile lm Yapmak.......................................................................... 61 7.3. Dijital Avometre ile lm Yapmak ........................................................................... 62 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 64 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 68 RENME FAALYET-8 ................................................................................................... 69 8. FREKANS LME........................................................................................................... 69 8.1. Frekansn Tanm.......................................................................................................... 69 8.2. Frekans Metrenin Yaps ve eitleri........................................................................... 70 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 71 LME VE DEERLENDRME...................................................................................... 73 RENME FAALYET-9 ................................................................................................... 74 9. VE G LME.......................................................................................................... 74 9.1. G lme.................................................................................................................... 74 9.1.1. Ampermetre ve Voltmetre Yardm ile G lmek .............................................. 74 9.1.2. Wattmetrelerin Yaps ve eitleri .......................................................................... 75 9.2. lmek ..................................................................................................................... 75 9.2.1. Sayalarn Yaps ve eitleri ................................................................................. 76 ii
UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 77 LME DEERLENDRME............................................................................................ 81 RENME FAALYET-10 ................................................................................................. 82 10. OSLASKOP .................................................................................................................... 82 10.1. Osilaskobun Tantlmas ............................................................................................. 82 10.2. Osilaskop ile Aadaki Deerler llebilir ............................................................ 83 10.3. Osilaskop ile lm Yapmak .................................................................................... 83 10.4. Gerilim lmek.......................................................................................................... 84 10.5. Frekans lmek.......................................................................................................... 84 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 86 LME DEERLENDRME............................................................................................ 91 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 92 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 95 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 99
iii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0017 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Elektriksel Byklkler ve llmesi Elektriksel byklklerin doru ve gvenli bir ekilde llmesine ynelik bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 Saat n koul yoktur. Elektriksel byklkleri tanmlayarak lmn hatasz olarak yapmak. Genel Ama Gerekli l aletleri ve ara gereler ile donatlm laboratuar ortamnda lmenin nemi, l aletlerinin ortak zelliklerini kavrayarak, elektriksel byklkleri doru ve gvenli bir ekilde farkl l aletleri kullanarak lebileceksiniz. Amalar 1. Elektriksel byklklerin hatasz ve gvenli bir ekilde lmn salayacak zeliklere sahip l aletini seebileceksiniz. 2. Diren deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak diren lmn ohmmetre ile hatasz yapabileceksiniz 3. Endktans deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak endktans lmn Lcrmetre ile hatasz olarak yapabileceksiniz. 4. Kapasite deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak kapasite lmn Lcrmetre ile hatasz olarak yapabileceksiniz. 5. Deiik deerlerdeki akm, uygun ampermetre ile gerekli balanty yaparak hatasz lebileceksiniz. 6. Deiik deerlerdeki gerilimi, uygun voltmetre ile gerekli balanty yaparak hatasz lebileceksiniz. 7. Deiik tipteki multimetrelerin (Avometre) gerekli blm ve kademe ayarlarn yaparak akm, gerilim, diren, endktans ve kapasite deerlerini teknie uygun ve hatasz lebileceksiniz. 8. Gerekli balanty yaparak frekans lmlerini hatasz yapabileceksiniz. 9. Farkl metotlara gre gerekli balanty yaparak i ve g lmlerini, hatasz yapabileceksiniz. iv
MODLN AMACI
10. Osilaskop ile gerekli ayarlamalar yaparak gerilim ve frekans lmlerini, hatasz yapabileceksiniz. lme laboratuvar, l aletleri imal edilen iletmelerde gezi, internet ortamnda inceleme ve aratrma yapma. Analog l aletleri, dijital l aletleri, pano tipi l aletleri, l aletleri kataloglar, deiik uzunluk kesit ve malzemeden yaplm iletkenler, analog-dijital ohmmetre, deiik endktansa sahip bobinler, analog dijital Lcrmetre, deiik kapasitelerde kondansatrler, ampermetreler, pens ampermetre, akm trafosu, voltmetreler, gerilim trafosu, multimetreler (Avometre), frekans metreler, wattmetre, elektrik sayalar, osilaskop, ayarl g kayna, frekans jeneratr, eitli gte alclar. Modl ile kazandrlacak yeterliin, renci tarafndan kazanlp kazanlmadn len bir uygulama modl sonuna konulmu olup bu uygulama ile elektriksel byklklerin llmesi modl ile hedeflenen yeterliklere ulalma dzeyi llebilir.
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
LME VE DEERLENDRME
vi
GR GR
Sevgili renci, Elektrik-elektronik alannda elektriksel byklklerin llmesi son derece nemli bir yer tutmaktadr. Gnmzde elektrik enerjisi dier enerji kaynaklarna gre tad stnlkler dolays ile son derece yaygn olarak kullanlmaktadr. Endstride ve konutlarda birok ara gere, makine ve tehizat elektrik enerjisi ile altrlmaktadr. zellikle sanayi alanlarnda elektrik enerjisinin verimli bir ekilde kullanlmas, alan cihazlarn alma ekli ve alma devamll kadar alma gvenlii ve kabilecek muhtemel arzalarn nlenmesi zerinde titizlikle durulan bir konudur. Bunun iinde alan elektrikli cihazlarn uygun elektriksel parametrelerde altrlmas gerekmektedir. Bu durum elektrik enerjisine ait byklklerin hatasz, doru ve tekniine uygun lmn gerektirmektedir. Elektriksel byklklerin llmesi ve doru olarak deerlendirilmesi endstriyel uygulamalarda sistemlerin doru ve gvenli olarak alma kontroln, hata analizi yapmay, meydana gelebilecek muhtemel arzalara kar nlem almay, olumu arzalarda ise arza sebebinin bulunmas ve tekrarnn nlenmesini salamaktadr. Bu yzden elektrik-elektronik alannda alan her seviyedeki teknik elemann nitelikli lme, l aletlerini kullanma ve elektriksel lmleri hatasz yaparak, lm sonularn deerlendirebilmelidir. Ayn zamanda her trl elektriksel byklk iin uygun l aletini uygun zelliklerde seebilmelidir. Ayr ca her trl l aletinin balantsn yapma ve llen deeri doru olarak okuma bilgi ve becerisine sahip olmaldr. Bu modl baar ile tamamladnzda siz de, elektriksel byklklerin lmnde kullanlan l aletlerini tanyacak, yaplacak lme uygun l aletini seebilecek, balantlarn teknie uygun kurarak lmleri hatasz yapabileceksiniz. Bu becerileri tam olarak kazanmanz, alannzda nitelikli bir teknik eleman olmanz iin son derece nemlidir.
RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1
AMA
Elektriksel byklklerin hatasz ve gvenli bir ekilde lmn salayacak zeliklere sahip, l aletini seebileceksiniz.
ARATIRMA
lme ve lm yapmann nemini, hangi alanlarda niin lmler yapldn tartnz.
Resim 1.1: lme hayatmzda nemli bir yeri var
lme, herhangi bir bykl kendi cinsinden kabul edilen bir birimle karlatrmak demektir. Resim 1.1de baz lmler resimlendirilmitir.
1. L ALETLER
1.1. lmenin nemi
lme, bugn gndelik hayatmzda oka kullandmz bir ilem olup uzunluu metre, arl kilogram, scakl santigrat ve sv hacimlerini litre ile lmekteyiz. Herhangi bir uzunluk miktar llrken dnyada herkes tarafndan kabul edilen 1 metrelik uzunluun llecek uzunluk ierisinde ne kadar bulunduunun karlatrlmas yaplr. Dier tm lme ilemlerinde mantk ayndr. Gnlk hayatta lm yapmak ve herhangi bir bykl, o bykln birimi ile karlatrmak ilemi ile farknda olarak veya olmadan ou kez karlap lme yapmadan birok ilemlerimizi sonulandramamaktayz. Alacamz rn standart birimi ile karlatrp miktarn ve fiyatn tespit etme ihtiyac, lme ilemini zorunlu klan bir faktrdr. Elektriksel byklklerinin llmesi, yani kendi birimi ile karlatrmasn da zorunlu klan faktrler mevcuttur. Bunlar: Harcanan elektrik enerjisini lmek, alcnn alma standartlarna uygun elektriksel byklkler ile alp almadn kontrol ederek srekli ve kesintisiz almay salamak, llen elektriksel bykln deerine gre istenmeyen durumlar iin nlem almak, elektrik ve elektronik elemanlarnn salamlk kontroln yapmak, devre veya devrelerde arza tespiti yapmak ve enerji olup olmadn kontrol etmek bu zorunluluu meydana getiren faktrlerden bazlardr. 3
Fiziksel byklklerin llmesinde, her byklk iin bir l birimi kullanld gibi, elektriksel byklklerin llmesinde de elektriksel birimler kullanlr.
1.2. Elektriksel l Aletlerinin Tantlmas
Resim 1.2: Tipik elektrik l aletleri
Elektriksel byklklerin llmesinde kullanlan l aletleri ok eitli tip ve modellerde olmasna karlk, (Resim 1.2) baz ortak zellikleri yn ile ayn at altnda gruplandrlabilirler. Bu gruplandrmalar, lt bykln doruluk derecesine gre, l aletlerinin gsterme ekline gre ve kullanma yerine gre yaplmaktadr.
1.2.1. Yapsna Gre l Aletleri

Yapsna gre elektriksel l aletleri, kendi aralarnda ikiye ayrlr. Bunlar analog l aletleri ve dijital l aletleridir. imdi bunlar sras ile inceleyelim. Analog l Aletleri
lt deeri skala taksimat zerinden ibre ile gsteren l aletleridir. Analog l aletleri ok deiik yap ve skala taksimatlarna sahip olarak imal edilirler. Bu l aletlerinde deer okumak daha zor gibi grnse de analog l aletleri daha hassas lmlere olanak salarlar. Resim 1.3te baz analog l aletleri grlmektedir. Analog l aletlerinin yaps ve kullanm ekli ilerideki konularda ayrntl olarak ilenecektir.
Resim 1.3: Analog l aletleri
Dijital l Aletleri
lt deeri dijital bir gsterge de saylarla gsteren l aletleridir. Bu l aletlerinin kullanm kolay olup zellikleri analog l aletlerine gre daha fazladr. Gnmzde dijital l aletleri ile ayarlanan deer aldnda sinyal alma, llen deerlerin bilgisayar ortamna tanmas ve kullanlmas gibi ilave ilemler yaplabilmekte olup yeni zellik ve nitelikler ilave edilerek gelitirilen l aletleridir (Resim 1.4).
Resim 1.4: Dijital l aletleri
1.2.2. lt Bykl Gsterme ekline Gre

lt bykl kiiye eitli ekillerde yanstan l aletleri kendi aralarnda e ayrlr. Bunlar; gsteren l aletleri, kaydedici l aletleri, toplayc l aletleridir. Gsteren l Aletleri Bu l aletleri ltkleri elektriksel bykln o andaki deeri skalasndan veya gstergesinden gsteren, baka bir lme geildiinde eski deeri kaybedip yeni lm deerini gsteren l aletleridir (Resim 1.5). Bu l aletlerinin ltkleri deerleri geriye dnk kendi belleine kaydetme zellii yoktur, ancak son zamanda gsteren l aletlerinde l aletleri ile bilgisayar arasnda yaplan balant ve bilgisayara yklenen yazlm ile bu l aletlerinin istenen gn, saat ve dakikada kaydettikleri deerler bilgisayar ortamnda grntlenebilmektedir.
Resim 1.5: Gsteren l aletlerine rnekler
Kaydedicili l Aletleri
Kaydedici l aletleri, llen bykln deerini zamana bal olarak grafik kad zerine izerek kayt ederler (Resim 1.6). Bu l aletlerinde geriye dnk llen deerlerin okunmas ve incelenmesi mmkndr. Bu tip l aletleri genellikle elektrik santrallerinde retilen enerjinin takibi iin kullanlr.
Resim 1.6: Kaydedicili l aletlerine rnekler
Toplayc l Aletleri
Toplayc l aletleri, ltkleri elektriksel byklk deerini zamana bal olarak toplarlar (Resim 1.7). Bu l aletlerinin ekrannda okunan deer, lme balad andan itibaren lt deerdir. Yani lt deeri bir nceki deerin stne ilave ederek lm yaparlar. Enerji kesildiinde llen deer sfrlanmaz. Elektrik sayalar bu tip l aletlerine verilebilecek en iyi rneklerden biridir.
Resim 1.7: Toplayc l aletlerine en iyi rnek sayalardr
1.2.3. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri

Kulanm ekline gre l aletleri tanabilir ve pano tipi olmak zere ikiye ayrlr. imdi bunlar sras ile aklayalm. Tanabilir l Aletleri
Bu tr l aletleri ounlukla atlye, iletme ve laboratuvar ortamlarnda pratik lm yapmak amac ile kullanlan sabit bir yere monte edilmeyen l aletleridir (Resim 1.8). Bu tip l aletleri kendine ait bir kapal kap ierisine alnm tanmaya uygun l aletleridir. Ancak arpma ve darbelere kar hassas olduklarndan kullanmnda gerekli zen gsterilmelidir.
Resim 1.8: Tanabilir l aletleri
Pano Tipi l Aletleri
Bu tr l aletleri sanayide, fabrikalarda ve atlyelerde, elektriki byklklerin s k sk kontrol edilmesi istenen yerlerde kullanlr. Pano veya tablo zerine zel montaj 7
malzemeleri kullanlarak sabitlenen bu l aletleri dik alacak ekilde tasarlanr (Resim 1.9). Gnlk lmlerde ve deney masalarnda kullanm iin uygun deildir. Pano tipi l aletleri sipari edilirken gsterme ekli ne olursa olsun 3 ayr lde imal edilirler. Bu ller 72x72, 96x96, 144x144 mm eklindir. Bu boyutlar arasnda teknik olarak bir farkllk olamayp grn ve okuma kolayl dikkat alnarak seim yaplr.
Resim 1. 9: Pano tipi l aletleri
1.3. eitli Elektriksel l Aleti Tanmlar

Elektrik elektronik alannda en ok kullanlan l aletleri aada belirtilmitir. Bu l aletlerinin tamamnn dijital ve analog modelleri mevcuttur. Bu l aletleri ve lt byklklere ksaca deinelim; Ampermetre: Doru veya alternatif akm devrelerinde alcnn ektii akm len l aleti olup devreye seri balanr. Ampermetreler (A) harfi ile belirtilir.
Voltmetre: Doru ve alternatif akm devresinin ya da devreye bal bir alcnn ularndaki gerilim deerini lmeye yarayan l aleti olup devreye paralel balanr. Voltmetreler (V) harfi ile belirtilir.
Lcrmetre: Elektrik devrelerinde deiik amalar iin kullanlan ve alc olarak grev yapan diren, bobin ve kondansatrn; diren, endktans ve kapasite deerlerini len l aletleridir. Lcrmetre ile doru lm yapabilmek iin uygun kademe seimi yaplmaldr.
Wattmetre: Doru ve alternatif akm devrelerinde alclarn ektikleri elektriksel gc len aletleridir. Wattmetreler akm ve gerilim bobinlerine sahip olup akm bobini devreye seri, gerilim bobini devreye paralel balanr. G hesaplamalarda (P) harfi ile ifade edilir.
Frekansmetre: Alternatif akm devrelerinde elektrik enerjisinin frekansn len aletlerdir. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve (Hz) eklinde ifade edilir.
Multimetre: Elektrik veya elektronik devrelerinde akm, gerilim, diren, frekans endktans ve kapasite lm yapar. Bunlarn yan sra elektronik elemanlarn salamlk kontrol ve u tespiti ilemleri yapabilen tmleik l aletleridir.
Osilaskop: Elektrik ve elektronik devrelerinde akm ve gerilimin deeri, frekans ve faz fark lmlerini dijital veya analog ekranda grafiksel olarak gsteren aletlerdir.
Elektrik Sayac: Elektrik devrelerinde alclarn harcad elektrik enerjisini, yani harcanan g ile zaman arpmn len l aletleridir. sayalarda akm ve gerilim bobini olmak zere iki bobin bulunur. Akm bobini devreye seri, gerilim bobine devreye paralel balanr.
1.4. l Aletlerine Ait Terimler

1.4.1. Doruluk Derecesi
l aletlerinin hibiri yzde yz doru lm yapamaz. Her l aletinin mutlaka belirli bir hata pay vardr. Bir l aletinin yapaca en byk hata, imalat firma tarafndan l aletinin zerine yazlarak belirtilir. Belirtilen bu hata miktarnn l aletinin lme snrnn almad srece geerli olduu unutulmamaldr. Ayrca aletin kullanm frekans, g katsays, llen akmn dalga ekli, lm yaplacak ortamdaki scaklk miktar, l aletinin kullanm ekline uygun kullanlmamas (yatay veya dikey) aletlerin lme hatasn artran faktrlerdir. lme hatasnn az veya ok olmas, l aletinin doruluk derecesini gsterir. l aletleri doruluk derecesine gre 0,1-0,2-0,5-11,5-2,5 olmak zere alt snfa ayrlr. 0,1 ve 0,2 snfna dahil olan l aletlerinin hata yzdesi az olup yaptklar lmlerin doruluu yksektir. 1,5 ve 2,5 snfna dahil olan l aletlerinde ise hata yzdesi fazla olup yaptklar lmlerin doruluu, yani gerek deerle llen deer arasndaki fark daha fazladr. 0,5 snf bir voltmetrenin son skala taksimat 1000 volttur. Bu l aletinin yapabilecei en byk lm hatasn bulacak olursak: %0,5x1000=0,005x1000=5 volt yani 0,5 snf, bu l aletinin 1000 volt deerinden 5 volta kadar fazla ya da 5 volta kadar az bir deer gsterebileceini ifade eder.
1.4.2. Duyarllk
l aletinde llen bykln ok kk deiimlerinin skala veya gstergede ifade edilebilmesidir. Btn l aletlerinin kadran taksimatlar eit aralkl deildir. Kadran taksimatlar eit aralkl olan l aletlerinde duyarllk ayndr. Yani herhangi bir lm deerinde ibre skala taksimatnn banda da sonunda da ayn oranda sapar. Dijital l aletlerinde duyarllk, 380,1 volt yerine 380,18 volt olarak ifade eden l aleti daha hassastr. nk daha kk byklk deiimlerini ifade edebilmektedir.
1.4.3. Sabite
Sabite, lme snr deerinin skala taksimatndaki blnt saysna orandr. Skala taksimat eit aralkl (lineer) olan l aletlerinde bu oran sabit olup skala taksimat eit aralkl olmayan (logaritmik) l aletlerinde bu oran sabit deildir.
10
Sabite: K= Aletin lme snr/ Alet skalasndaki blnt says olarak ifade edilir.
1.4.4. lme Snr

Bir l aletinin skala taksimatnda gsterdii en son deere, yani lebilecei en byk deere lme snr denir.
1.4.5. lme Alan

Bir l aletinin skalasnda gsterdii en kk deer ile en byk deer arasnda kalan ksm l aletinin lme alann verir. rnein, bir ampermetrenin skala taksimatndaki en kk deer sfr, en byk deer 5 A ise bu ampermetrenin lme alan (0 - 5 A) olarak ifade edilir. Bir voltmetrenin skala taksimatndaki en kk deer -10 mV en byk deer +10 mV ise bu voltmetrenin lme alan (-10 + 10 mV ) olarak ifade edilir.
1.4.6. l Aletlerinin Enerji Sarfiyat

l aletinin lme snrna kadar sapma yapmas durumunda kendisi iin harcad enerji miktardr. Bu enerji miktar analog l aletinin az ya da ok sapmasna gre deiir. Analog l aletleri lm iin balant yaplan noktadan enerji salarken dijital l aletleri g sarfiyatn kendi ierisinde bulunan pilden salarlar, ebekeden beslenen dijital l aletlerinde (pano tipi) ise sarfiyat llen deere gre deimez, sabittir.
1.4.7. l Aleti eimi ve Kullanm

Elektriksel byklklerin llmesinde kullanlacak l aletlerinin zelliklerinin yaplacak lme uygun seilmesi gerekir. Bu hem yaplacak lm sonucunun doru tespiti hem de l aletinin ve lm yapann gvenlii asndan nem tamaktadr. Bu yzden bir elektriksel bykln lm yaplmadan nce doru ve uygun l aleti seilmelidir. Seim yaplrken aada belirtilen zellikler ve llecek byklk ve l aleti iin uygun olmaldr. l aleti, lm yaplacak elektrik enerjisi eidine uygun olmaldr. (AC-DC) l aleti hem AC hem DC de lm yapabiliyorsa mutlaka doru ksm seilmelidir. l aletinin lme snr ve lme alan llecek bykle uygun olmaldr. Hibir koul altnda l aleti ile lme snrn aan lm yaplmamaldr. Bu hem l aleti hem de lm yapan iin sakncalar oluturabilir. lme balamadan nce, l aleti kademe seimi gerektiriyorsa mutlaka yaplmaldr. Aksi takdirde kademe seiminin yanl yaplmasndan kaynaklanan arzalar ile karlalabilir. 11
l aletinin hassasiyeti yaplacak lme uygun olmaldr. rnein; bir transistrn ekecei akm llrken kullanlan ampermetre ile bir elektrik motorunun ektii akm llrken kullanlacak l aletinin sahip olmas gereken hassasiyet farkldr.
1.5. Analog l Aletleri

Analog l aletlerinin tanmndan daha nce bahsetmitik, imdi bu l aletlerinin ortak zelliklerine ve yaplarna deinelim.
1.5.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri

Analog l aletlerinin ok eitli yap ve alma prensibine sahip olanlar bulunmakla birlikte bunlarn hepsinde de ortak olan zellikler bulunmaktadr. 1.5.1.1. altrma (Saptrma) Kuvveti l aleti devreye balandnda aletin ibresi bulunduu yerden ileriye doru sapar. Sapmay gerekletiren bu kuvvete altrma kuvveti denir. Saptrma kuvvetini elektrik akm meydana getirir. Saptrma kuvveti, l aletinin ibresini skala taksimat zerinde hareket ettiren kuvvettir. altrma kuvveti, l aletinin hareketli ksmnda meydana gelen srtnme kuvvetini yenip lm miktarna gre skalada gerekli sapmay gerekletirecek kadar olmaldr. Bu yzden l aletinin hareketli mekanizmasndaki srtnme kuvveti ok az olmaldr. Saptrma kuvveti, aletin hareketli ksmnn arl ile doru orantldr. l aleti ne kadar kk ise altrma kuvvetini meydana getirecek akm miktar o kadar azalr. Bu sayede aletin lm yaparken harcad enerji de o kadar klm olur. 1.5.1.2. Kontrol Kuvveti altrma kuvvetine kar koyan baka bir kuvvet bulunmazsa herhangi bir deer lldnde meydana gelecek altrma kuvveti srtnmeyi yendikten sonra ibrenin sona kadar sapmasna neden olur. Bu sebepten dolay l aletlerinde kontrol kuvveti ile altrma kuvveti snrlandrlr. altrma ve kontrol kuvvetinin birbirine eit olduu anda ibre, llen deerin ifade edildii noktada durmu olur. l aletlerinde kontrol kuvveti iki ekilde salanr.
ekil 1.1: Kontrol yay ve kar arlkla kontrol kuvveti
12
Yay ile Kontrol Kuvveti: Genel olarak spiral eklinde sarlm yaylar kullanlr. Spiral yayn bir ucu hareketli ksma; bir ucu ise sabit ksma tutturulur. altrma kuvvetinin etkisi ile hareketli ksm dnnce yay kurulur ve yayn skmas ile meydana gelen kuvvet ibreyi frenler, ayn zamanda yayda meydana gelen bu kuvvet lme ilemi tamamlandnda ibrenin sfra dnmesini salar. Kontrol yaylar ibrenin dnme ynne ters olacak ekilde monte edilirler. Kar Arlk ile Kontrol Kuvveti: l aletlerinin bazlarnda kontrol kuvveti kk arlklar ile salanr. Bu arlklar genellikle ibrenin arka ksmna doru ve birbirine dik gelecek ekilde yerletirilir. bre sfr konumunda iken arlklarn hibir etkisi yoktur, altrma kuvveti ile ibre saptnda denge noktas deien arlklar kontrol kuvveti grevi yaparlar. Bu teknikte kontrol kuvveti sapma as ile doru orantl olduundan sapma az iken kontrol kuvveti az, sapma ok iken kontrol kuvveti oktur. Bu yzden logaritmik skala taksimatna sahip l aletlerinde daha ok kullanlr. Bu arlklar vidal yaplarak kalibrasyon iin arlklarn alarnn ayarlanmas ve l aletlerinde meydana gelen lme hatalarnn azaltlmas salanr.
1.5.1.3. Amortisr Kuvveti Herhangi bir elektriksel byklk lldnde l aletinin ibresi meydana gelen altrma kuvveti etkisi ile sapar. Bu esnada meydana gelen kontrol kuvveti bu sapmay engellemek iin devreye girdiinden, ibre bir sre bu iki kuvvet arasnda gidip gelir. Bu durum ibrenin salnm yaparak lme sresinin uzamasna ve zaman kaybna neden olur. Bunun nne gemek iin l aletlerinde ibreyi frenleyen ve salnm yapmasn nleyen amortisr kuvvetleri oluturulur. Amortisr kuvveti ibre hareket ederken kendini gsterip hareket bittiinde etkisi ortadan kalkan bir kuvvet olup deiik ekillerde oluturulur.
Haval amortisr Svl amortisr Elektromanyetik amortisr Haval Amortisr: Bu amortisr sisteminde ibre, bir manivela kolu ile pistona baldr. Pistonun bir ucu l aletinin hareketli ksmna yani ibreye balanmtr. brenin hareketi pistonu hareketlendirir ve piston ierisinde skarak basnc ykselen hava ibrenin hareketine ilave bir diren gstererek ibre hareketini snrlandrr. Bylece ar sapmay ve salnm nler.
13
ekil 1.2: Haval amortisr
Svl Amortisr: alma prensibi olarak haval amortisr sistemine benzer. Aletin miline dili veya kanat taklmtr. Diskin ya ierisinde dnmesi esnasnda bir srtnme oluur. Bylece ibrenin sapma hz yavalam olur. Amortisrn gl olmas istenirse kanatl tipler tercih edilir. Svl amortisrn en byk sakncas dik kullanma mecburiyeti ve ya szdrma tehlikesidir.
ekil 1.3: Dik ve kanatl tip svl amortisr
ekil 1.4: Elektromanyetik amortisr
Elektromanyetik Amortisr: Bu amortisr eklinde daimi mknats kutuplar arasnda dndrlen bir disk zerinde oluan fukolt akmlarnn, kendini meydana getiren sebebe kar koyma etkisine dayanr. Disk, manyetik kuvvet izgileri ierisinde hareket ederken kuvvet izgilerinin diski kesmesi sonucu disk zerinde manyetik alan oluur. Lens kanuna gre oluan bu alann yn diski frenleyecek yndedir. Bu amortisr sistemi manyetik alandan etkilendiinden manyetik alann bulunduu ortamlarda kullanlamaz.
14
1.5.1.4. Atalet Momenti l aleti lm yaplacak noktaya baland anda, llen bykln etkisi ile l aletinin hareketli ksm ani bir hareketlenme kazanr ve ou zaman ibre gstermesi gereken deerden ileriye doru sapar. te bu ilk anda meydana gelen momente atalet momenti denir. Atalet momenti, daha sonra amortisr ve kontrol kuvveti tarafndan dengelenir ve ibre, gstermesi gereken deerde kalr. brenin dengelendii ve gstermesi gereken deerde kald bu kuvvet deeri de altrma kuvveti olarak nitelendirilir.
1.5.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar

Analog l aletlerinin mekanik ksmlar genel olarak; daimi mknatsllar skala taksimat ve ibreler, sfr ayar vidas ve ibrelerden olumaktadr. 1.5.2.1. Daimi Mknatslar Elektrik l aletlerinde kullanlan mknatslar ok yer kaplamakta ve arlk yapmaktadr. Bu nedenle l aletlerinde kullanlacak mknatslarn kk ebatta ve hafif olmas l aletlerinin arlnn azalmasna sebep olmaktadr. Daimi mknats yapmnda genellikle volframl elikler, kobaltl elikler ve alminyum nikelli elikler kullanlr. Alminyum nikelli elikten yaplan daimi mknatslar daha kuvvetli bir manyetik alan oluturur. 1.5.2.2. Skala Taksimat ve breler
a b c ekil 1.5: a-rnek skala taksimat, b- breler, c- Bir ampermetre skalas
15
Analog l aletlerinde, llen bykl bir ibre ve kadran taksimat belirler. llen bykln miktar kadar sapma yapan ibre, skala zerinde bir yerde durur. brenin kendisinin ya da ucundaki ince ksmnn skaladaki deerle tam akt yer o andaki llen bykln deeridir. Skala levhalar genellikle alminyum, sac, inko veya presbant kattan yaplrlar ve zeri beyaz boya ile boyanarak okunacak deerler siyah yaz veya iaretler ile taksimatlandrlr. Okuma hatasn azaltmak amac ile ibre ve skala taksimat izgilerinin mmkn olduu kadar ince (0,08 mm) olmas gerekir. Taksimat izgilerinin altna erit halinde bir ayna yerletirilir. Bu ayna ibrenin kendisi ile grntsnn st ste getirilerek ibreye tam kar dan baklmasn ve okuma hatasnn azaltlmasn salar. Analog l aletlerinin birounda tek bir skala olmasna karlk birden fazla kademe kullanlarak ayn bykln farkl deerlerinin veya farkl farkl byklklerin llmesi salanr. Her skala taksimatnn lt deerler zerine, byklklerin cinsi de yanna yazlmtr. Analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer kademe anahtarnn bulunduu konuma gre deiik arpanlar ile arplr. Analog l aletlerinin skala taksimatnda genellikle aada belirtilen bilgilere yer verilir: l aletini yapan firmann ad ve firmann amblemi Elektrik akmnn hangi cinsinde kullanlaca (AC-DC) Aletin lm yaplrken bulunmas gereken duru ekli Aletin duyarll l aletinin yaltkanlk kontrolnn ka volt ile yapld l aletinin sembol lme hatas retim ve seri numaras Kullanm frekans
1.5.2.3. Sfr Ayar Vidas ve Kalibrasyon Analog l aletlerinin, uzun zaman kullanlmasndan ve ani yklenmesinden dolay kontrol yay zelliini az da olsa kaybeder. Aletin sarslmas ve eiklii de sfr ayarn bozabilir. Byle durumlarda, lme sonunda gsterge tam sfr noktasna gelmez. Bunun iin l aletine sfr ayar vidas ilave edilmitir.
16
ekil 1.6: Sfr ayar vidas
Sfr ayar vidas, l aletinin d muhafazasnn n cephesi zerine konmu olup genellikle skala taksimatn hemen altndadr. A ayar vidasnn alt ucunda ise eksantrik B pimi mevcuttur. Bu pim, C ayar manivelasnn kanall ksmna geirilmi olduundan A ayar vidasn bir tornavida ile saa sola evirmekle gsterge sfr noktasna getirilir. C ayar manivelas dnd yerden izole edilmitir. Ayar vidas ile yaplm iyi bir ayar, mevcut gsterge blmleri toplamnn %6-12 arasnda olmaldr. Analog l aletlerinin sfr ayar; lmeye gemeden nce mutlaka kontrol edilmeli, gerekiyorsa dzeltilmelidir. ayet aletin sfr ayar, hareketli sistemin dengesizliinden dolay bozulmusa bu hatay, sfr ayar vidas dzeltmez.
1.6. Dijital l Aletlerinin Genel Tanm

Analog l aletleri ile yaplan lmde ibre sapmasyla ibrenin skala taksimat zerinde gsterdii deer llen deerdir. llen deerin okunmas srasnda okuma tekniini yeterince bilmemekten kaynaklanan okuma hatas yaplabilir. Ancak, gnmzde retilen dijital l aletleri ile yaplan lmlerde daha kolay sonu alnabilmekte ve okuma hatasndan kaynaklanan hatalar sz konusu olmamaktadr. Dijital l aletleri, lt deeri ayrntl olarak ast ve st katlarn belirterek saysal olarak lebilmektedir. Dijital l aletleri aynen analog l aletlerinde olduu gibi tek bykl lmek iin ampermetre, voltmetre, wattmetre vb. eklinde yaplmaktadr. Ayn zamanda birden fazla bykl lmek ve deiik test ilemlerini yapmak iin de dijital multimetreler yaplmaktadr. Dijital multimetreler ile akm, gerilim, diren ve endktans lmlerinin yan sra frekans, diyot kontrol, scaklk, transistr ya da akm kazanc vb. deerler de len dijital l aletleri retilmektedir. Bu yzden bu l aletlerine, ok sayda byklk ltnden multimetre denmektedir. Gnmzde dijital multimetrelerde llecek bykle uygun kademe seme art ortadan kalkmtr. Bu multimetreler ile akm llecekse kademe anahtar akm blmne getirildiinde multimetre mikro amper seviyesinden amper seviyesine kadar olan akm deerlerinin hepsini kademe seimi yapmadan lebilmektedir. 17
Analog ve dijital l aletlerinin birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Analog l aletleri lt deeri hemen gsterirken dijital l aletlerinde bu sre biraz uzamaktadr. Analog l aletlerinde zellikle kk deerlerde kademe kltlerek daha hassas lm yaplabilirken dijital l aletlerinde hassasiyet deimez, yani analog l aletleri ile daha hassas lmler yaplabilir. Analog l aletlerinin yaps basit, tamiri kolayken dijital l aletlerinin yaps daha karmaktr. Buna karlk analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer ile kademe anahtarnn konumuna gre hesaplama gerekebilir. Dijital l aletlerinde okuma hatas yapmak mmkn deildir. nk, lm deeri direkt olarak okunan deerdir. Manyetik alandan etkilenmez. lme hatalar analoglara gre daha azdr. Analog l aletlerinin skalas zerinde bulunabilecek semboller ve anlamlar aadaki tabloda verilmitir.(Tablo 1.1).
18
Tablo 1.1: l aletlerinin zelliklerini belirten semboller
19
l aletlerine ait semboller tablosu aada belirtilmitir.
Tablo 1.2: l aletleri sembolleri
20
LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. lme herhangi bir bykl kendi cinsinden bir birimle mukayese etmektir. 2. Pano tipi l aletlerinin tamam dijital l aletleridir. 3. lt deeri LCD ekrandan gsteren l aletlerine dijital l aletleri denir. 4. Doruluk derecesi 0,1 yerine 0,5 olan l aletleri ile daha hatasz lmeler yaplr. 5. Kaydedici l aletleri daha ok enerji retim merkezlerinde kullanlr. 6. Sayalar, toplayan l aletlerine bir rnek olarak gsterilebilir. 7. Tanabilir l aletleri darbelerden kesinlikle etkilenmez. 8. lt deeri skala taksimat ve ibre ile gsteren l aletlerine analog l aletleri denir. 9. Devre akm, ampermetre ile llr. 10. Voltmetre W harfi ile gsterilir. 11. Lcrmetre ile diren, endktans ve kapasite lmleri yaplr. 12. Wattmetrelerin hem AC hem de DC de g len tipleri mevcuttur. 13. Frekans metreler genellikle AC devrelerde kullanlr. 14. Osilaskoplar llen deeri rakamsal olarak gsteren l aletleridir. 15. Analog l aletleri ile dijital l aletlerinden daha hassas lmler yaplabilir. 16. l aletleri ile lme snrn aan lmeler yaplabilir. 17. Analog l aletlerinde ibrenin ince olmas okuma hatasn azaltr. 18. Analog l aletlerinde sfr ayar yapmadan lme balanabilir. 19. Dijital l aletlerinin tm eitleri lme iin gerekli enerjiyi i ksma ilave edilen pillerden salar.
21
20. l aletlerinin zellikleri ve kullanm ile ilgili baz artlar sembol olarak skalasnda belirtilir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile kontrol ediniz. Doru ve yanl cevaplarnz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplarnz yanl ise renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
22
AMA
Diren deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak, diren lmn ohmmetre ile hatasz ve tekniine uygun olarak yapabileceksiniz.
ARATIRMA
letken direncinin nemini ve sper iletkenlik konusunu aratrp rapor haline getirerek sonular arkadalarnzla tartp deerlendiriniz.
2. DREN LME
2.1. Diren ve letken
En basit ifade ile diren elektrik akmna kar gsterilen zorluk olarak ifade edilebilir. Direnci teknik olarak tanmlayacak olursak: 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda cva silindirin 0C' deki direncine 1 ohm () denir. Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Buradan u sonuca varabiliriz. Eer iletkenin direnci fazla ise geen akm miktar az, iletkenin direnci az ise geen akm miktar fazladr. Diren birimlerinin ast katlar pek kullanlmamakta olup ohm ve st katlar kullanlmaktadr. Bunlar: Ohm ()< Kiloohm (k) <megaohm (M) <Gigaohm (G)
2.2. letken Direncini Etkileyen Faktrler

Bir iletkenin direnci R (ohm), iletkenin boyu l (metre), kesiti S (mm) ve iletkenin yapld malzemenin z direnci olan (.mm/m) ya baldr. Direncin, boy kesit ve z direnle arasndaki banty veren forml:
.l 1 l dur. Burada K olduundan, forml R ohm () eklinde de S K .S
ifade edilebilir. R: letken direnci, ohm () l: letkenin boyu, metre (m) S: letkenin kesiti (mm) K: letkenin yapld malzemenin z iletkenlii (m/.mm) : iletkenin yapld malzemenin z direnci (.mm/m)
23
zdiren: Birim uzunluk (1 metre) ve birim kesitteki (1mm2) iletkenin direncine zdiren denir. zdiren ile gsterilir. ziletkenlik: zdirencin tersine ziletkenlik denir. K harfi ile gsterilir. Yukardaki formlde grld gibi: letkenin boyu uzadka direnci de artar, boyu ksaldka direnci azalr. zetle boy ile diren doru orantldr. letkenin kesiti artka direnci azalr, kesit azaldka diren artar. zetle kesit ile diren ters orantldr. zdiren iletkenin iletkenlik kalitesini gsterir. letkenin yapld metalin zdiren deeri kk ise diren kk, zdiren deeri byk ise diren deeri byktr. zetle zdiren ile diren doru orantldr.
2.2.1. Diren Deerinin letkenin Boyu ile Deiimi

Bu deerlendirmede; kesitleri ve cinslerinin ayn, boylar farkl iki iletkenin diren deerindeki boy farkndan kaynaklanan deer bulunarak, iletken boyunun deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.
ekil 2.1: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken
S1=0,20 mm I1=50 m =1,1 R1= ?
S2=0,20 mm I2=25 m 2=1,1 R2= ?
R1
.l1 1,1.50 55 275 S1 0,20 0,2
R2
.l 2 1,1.25 27,5 137,5 S2 0,20 0,2
24
Bu sonu bize gsteriyor ki uzunluk ile diren deeri arasnda doru orant vardr. Kesiti ve cinsi deimeyen bir iletkenin uzunluu artarsa diren deeri artar (R1), ksalrsa diren deeri azalr (R2).
2.2.2. Diren Deerinin letkenin Kesiti ile Deiimi

Bu deerlendirmede; boylar ve cinsleri ayn, kesitleri farkl iki iletkenin diren deerindeki kesitlerine gre bulunup kesitin deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.
ekil 2.2: Boylar ve cinsleri ayn, kesitleri farkl iki iletken
S1=0,20 mm I1=100 m 1=1,1 R1= ?
S2=0,10 mm I2=100 m 2=1,1 R2= ?
R1
.l1 1,1.100 110 .l 2 1,1.100 110 550 R 2 1100 S1 0,20 0,2 S2 0,10 0,1
Bu sonu bize gsteriyor ki kesit ile diren deeri arasnda ters orant vardr. Boyu ve cinsi deimeyen bir iletkenin kesiti artarsa diren deeri azalr (R1), kesit azalrsa diren deeri artar (R2).
2.2.3. Diren Deerinin letkenin Cinsi ile Deiimi

Bu deerlendirmede; boylar ve kesitleri ayn, cinsleri (zdirenleri) farkl iki iletkenin zdirenlerine gre diren deerleri bulunarak zdiren deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.
25
ekil 2.3: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken
S1=0,20 mm I1=100 m
S2=0,20 mm I2=100 m
=0,0178 (Bakr) =1,1 (Krom-Nikel) R1= ? R2= ?
R1
.l1 1,1.100 110 550 S1 0,20 0,20
R2
.l 2 0,0178.100 1,78 8,9 S2 0,20 0,2
Bu sonu bize gsteriyor ki iletkenin zdirenci ile diren deeri arasnda doru orant vardr. Boyu ve kesiti ayn olan iletkenlerden, zdirenci byk olann diren deeri byk (R1), zdirenci kk olann diren deeri kktr (R2). Tablo 2.1 de eitli iletkenler zdirenleri ve ziletkenlikleri verilmitir.
LETKEN CNS BAKIR ALMNYUM KROM-NKEL GM NKO ZDRENC() .mm/m ZLETKENLK(K)
0,0178 0,0285 1,1 0.016 0,063

Tablo 2.1: Baz iletkenlerin zdiren ve ziletkenlikleri
56 35 0,91 62,5 16
26
2.2.4. Direncin Scaklkla Deiimi

Tm iletkenlerin direnleri scaklk ile belirli bir miktar deiir. Bu deiim baz metallerde direncin artmas ynnde olurken baz iletkenlerde de diren deerinin azalmas ynnde olur. Direncin, scaklk faktrnden dolay deimesi byk akm deeri ile alan devrelerde ok nemli deildir. Ancak zellikle elektronik devrelerde dikkate alnmal ve direnlerin scaklktan dolay deerindeki deimeye bal olarak akmda da belirli bir miktar deiiklik olduu unutulmamaldr.
2.3. Diren Deerinin llmesi

2.3.1. Ohmmetre ile Diren lm
Diren deerini len l aletlerine ohmmetre denir. Yalnz diren len ohmmetreler bulunduu gibi bu ilem, birden fazla bykl lebilen, bu yzden daha pratik kullanm imkan salayan avometreler ile de yaplmaktadr. Ohmmetreler yap olarak akm len, dner bobinli l aletleridir. Bu l aletlerinin skalas akm deil de diren () lecek ekilde taksimatlandrlmtr. Ohmmetreler diren lmenin yannda elektrik elektronik devrelerinde ak ve kapal devre kontrollerinde de ska kullanlmaktadr. Ohmmetreler lm yapmak iin mutlaka kendine ait bir enerji kaynana ihtiya duyarlar. Bu gereksinim genellikle 9 V veya 1,5 V luk pillerin seri balanmas ile giderilir. Ohmmetre veya avometreler ile kesinlikle enerji altnda diren lm yaplmaz.
Ohmmetreler veya avometreler alan bir cihazda lm yaplrken problarnn ikisinin de elle tutulmamasna dikkat edilmelidir. Bu direncin yannda vcut direncinin llmesine zellikle de byk deerli direnlerin llmesinde, deerin yanl belirlenmesine neden olur.
2.3.2. Analog Ohmmetre ile lme

Her eyden nce analog ohmmetre ile lme balamadan nce sfr ayar yaplmaldr. Tm l aletlerinde olduu gibi ohmmetreler ile lm yaplrken analog ohmmetrelerde bykln tespiti iin: Kademe anahtarnn bulunduu konum ile skaladan okunan deer arplarak llen bykln deeri tespit edilir. rnein, kademe anahtar X100 kademesinde iken skalada okunan deer 100 ile arplarak llen bykln deeri bulunur. Bununla ilgili baz rnekler Tablo 2.2de verilmitir.
27
Resim 2.1:Avometre ile diren lm
Kademe seiminin doru ve uygun yaplmas lmedeki hata orann azaltan en nemli faktrlerden biridir. lme iin kademe anahtarnn konumu belirlenirken diren deerine gre kademe tayin edildikten sonra lme yaplr. Sapma miktar az ise kademe kltlr. Skalada okunan deer 20 50 120 47 2K Kademe anahtarnn konumu X1 X10 X100 X1K X10K llen bykln deeri 20 500 1200/1,2 K 47 K 20 M
Tablo 2.2: Skalada okunan deer ve kademe anahtarnn konumuna gre llen bykln deeri
2.3.3. Dijital Ohmmetre ile lme

Dijital ohmmetrelerle lm sonucunu tayin etmek daha kolaydr. Ancak, dijital ohmmetre veya avometreler ile diren lm yaplrken hatasz bir lm yapabilmek iin dikkat edilmesi gereken noktalar bulunmaktadr. Gnmzde kademe anahtar diren lme konumuna getirildikten sonra, kademe seimi (200, 2K, 20K2M) gerektirmeyen l aletleri bulunmaktadr. Ancak kademe seimi gerektiren ohmmetre veya avometrelerde doru kademe seimi yapmak nemlidir. Diren lm yaplrken uygun kademe seimini bir rnekle aklayalm:
28
a) b) c) Resim 2.2: Dijital avometrede doru kademe seimi
630 luk bir diren iin uygun kademeyi deneyerek tespit edelim. Burada dikkat edilmesi gereken nokta diren deerine en yakn ve kesinlikle diren deerinden kk olmayan kademeyi semektir. Bu diren lm yaplrken uyulmas gereken bir kuraldr. 630 luk diren deeri ohmmetre veya avometrede llrken seilmesi gereken kademe 2K kademesidir. Eer diren lm iin seilen kademe, diren deeri iin kkse deer ekrannda 1 ifadesi (Resim 2.2.a), seilen kademe ok bykse 0 ifadesi okunacaktr (Resim 2.2.b). Deer ekrannda 0 ifadesi grdnzde kademe anahtarn kltmeniz, 1 ifadesi grdnzde bytmeniz gerektiini unutmayn. Diren lmnde, okunan deerde hassasiyet arttrlmak isteniyorsa (0,190 K yerine, 199 gibi) kademe kltlerek bu hassasiyet arttrlabilir.
29
UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Analog l Aleti ile Okunan Deer Dijital l Aleti ile Okunan Deer
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 19 20 21 22 23 24 25
Diren Deeri 1 15 100 180 220 330 820 900 1,2 K 1.8 K 2 K 10 K 18 K 20 K 56 K 120 K 190 K 200 K 500K 900K 1,2 M 2.2 M 6 M 15 M
Aklama
Sonu D Y
Tablo 2.3: Diren lm uygulama tablosu
Yukarda verilen diren deerlerinin lmlerini, dijital ve analog ohmmetre veya avometreler ile grup oluturarak yapnnz. ltnz diren deerlerinin hepsini sras ile dijital ve analog l aletlerinden okuduunuz deerlerini karlatrnz. Burada dijital ve analog l aletlerinde, gerek deerlere ulap ulaamadnz kontrol ediniz. Daha sonra, dier grup arkadalarnzla beraber karlatnz problemler ve yaptnz hatalar ortaya koyarak karlaabileceiniz durumlarn tespitini yapnz.
30
lem Basamaklar
neriler
Analog ohmmetre veya avometre ile Sfr ayarn tam olarak yapamadnzda, lm yaplacaksa sfr ayarn yapnz. l aletinin pillerini kontrol ediniz. Ohmmetre ve veya avometreyi diren Enerji altnda lm yaplamayacan lme konumuna alnz. unutmaynz. Ohmmetre veya avometreyi llecek Kademe seiminiz uygun diren deerine uygun kademeye alnz. kademeyi byltp kltnz. deilse
bre deer gstermesine ramen sapma kk ise daha fazla sapma iin kademeyi kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltn. l aleti problarn diren ularna Problar iki elinizle tutmamaya dikkat balaynz. ediniz. l aleti deer ekranndaki deeri Analog l aleti ile lm yapyorsanz, okuyunuz. ibrenin konumunu daha net tayn etmek iin skaladaki ayna eridinden faydalannz.
31

LME SORULARI
Aada size verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Diren, iletkenden geen akm miktarn etkileyen bir faktrdr. 2. Direncin st katlar kkten bye , K, G, M eklindedir. 3. zdiren her madde iin deiken bir deerdir. 4. Bir iletkenin yalnzca kesiti arttrlrsa diren deeri azalr. 5. Bir iletken tam ortadan kesilirse diren deeri yarya der. 6. zdirenci kk olan maddenin diren deeri, zdirenci byk olana gre daha azdr. 7. letkenlerin direncine yalnz boyu kesiti ve cinsi etki eder. 8. letkenlerin direnci yalnz ohmmetre ile llebilir. 9. Ohmmetrenin pili skldnde diren lm yaplabilir. 10. Analog ohmmetrelerde diren deeri, her zaman skaladan direkt okunarak belirlenir. 11. Analog ohmmetrelerde kademe anahtarnn olmas gerekenden byk ya da kk kademede olmas, lme sonucunu etkilemez. 12. Dijital ohmmetrelerde deer ekrannda 1 ifadesi varsa bu seilen kademenin gerekenden kk olduunu gsterir. 13. Dijital l aletlerinde deer ekrannda 0 ifadesi grldnde kademe anahtar kltlr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile kontrol ediniz. Doru ve yanl cevaplarnz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplarnz yanl ise renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. 32

AMA
Endktans deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak endktans lmn Lcrmetre ile hatasz ve tekniine uygun olarak yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Endktans lmnn nemini ve gereini aratrarak bir rapor halinde hazrlaynz.
3. ENDKTANS LME
3.1. Bobinin Endktans
Bobinler iletken tellerin yan yana veya st ste sarlmasyla elde edilen devre elemanlardr. Bobinlerin, elektrik akmnn deiimine kar gsterdikleri tepkiye endktans denir. Endktans, L harfi ile sembolize edilir ve birimi henry (H)'dir. Uygulamada daha ok endktans biriminin alt katlar olan H(Mikro Henri) ve mH (Mili Henri) kullanlr. 1 H= 103 mH=106 H dir. Bir bobinin endktif reaktansn (XL) bulabilmek iin endktans deeri bilinmelidir.
Resim 3.1: Bobinler
Bobinler DC ile beslenen bir devrede alrken akma sadece omik diren gsterirler. Yani, bobinin yapld metalin akma kar gsterdii zorluk sz konusudur. AC ile beslenen bir devrede ise bobinin akma gsterdii diren artar. Artn sebebi bobin etrafnda oluan deiken manyetik alann akma kar ilave bir kar koyma (diren) etkisi oluturmasdr. AC sinyalin frekans ykseldike oluan manyetik alann deiim hz da artacandan bobinin akma gsterdii diren de ykselir. Bu nedenle bobinler, direnleri frekansla birlikte ykselen eleman olarak nitelendirilebilir. Bobinlerin sarld ksma karkas, mandren ya da makara; iletkenin karkas zerinde bir tur yapmasna ise sipir, tur ya da sarm ad verilir. Bobinlerde ounlukla d yzeyi izoleli (vernikli) bakr tel kullanlr. 33
3.2. Endktans Etkileyen Faktrler

Uygulamada kullanlan bir bobinin endktans eitli faktrlere gre azalmakta ya da artmaktadr. Bunlar: Sarm says Nvenin cinsi Sarmlar aras aralk Tel kesiti Bobinin biimi Sarg kat says Bobinin ap Sarg tipi Uygulanan AC gerilimin frekansdr. Bobine doru gerilim uygulandnda, geen akma bobinin ( R ) omik direnci kar koyarken ayn bobine alternatif gerilim uygulandnda, alternatif akma gsterilen diren daha byk olur. Alternatif akmdaki bobinin bu direnci (XL) ile ifade edilir ve endktif diren olarak tanmlanr. Endktif reaktans: XL=2..f.L forml ile hesaplanr. Burada: XL=Endktif reaktans () f= Frekans (Hz) L= Endktanstr (Henry) rnek: 1 Henrylik bir bobinin frekans 50 Hz olan ebeke hatt zerinde almaktadr. Bu bobinin endktif reaktansn ve doru gerilim uygulandndaki endktif reaktansn bulunuz. XL= 2..f.L=2.3,14.50.1=314 XL= 2..f.L=2.3,14.0.1= 0 : Alternatif akmdaki endktif reaktans : Doru akmdaki endktif reaktans
Buradan da grld gibi bobinlerin alternatif akma kar gsterdikleri zorluk doru akmda olduundan ok daha fazladr. nk alternatif akmda zamana kar deiim sz konusudur. Bobinlerin hepsi endktansa sahip olduklarndan, endktansn etkisi ile alternatif akmn deiimine kar koymaya alr. Bu durum endktif reaktans oluturur. Doru akmda frekans deerinin 0 olmasyla akm deerinde herhangi bir deiiklik olmaz. Dolaysyla endktansn akm deiimi ile karlamad iin kar koyacak bir sebebi kalmamtr ve endktif reaktans deeri doru akmda sfrdr.
34
3.3. Endktans Deerinin llmesi

Endktans deeri de aynen diren deerinde olduu gibi kesinlikle enerji altnda olmadan Lcrmetre veya endktans lme zelliine sahip avometreler ile yaplabilmektedir. Endktans lerken aynen diren lmndeki teknikler uygulanmaktadr. Lcrmetre olmad durumda endktans lme zelliine sahip avometre ile aynen Lcrmetre de olduu gibi lm yaplabilir. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken husus, bu zellie sahip avometrelerde endktans llecek bobin, problara deil Lx olarak gsterilen balant noktasna balanmaldr (Resim 3.2).
Resim 3.2: Avometre ve Lcrmetre ile endktans lme
3.3.1. Lcrmetre ile Endktans Deerinin llmesi

Lcrmetreler ile endktans llrken llecek endktans deerine uygun kademe seilir, eer endktans deeri iin seilen kademe kk ise deer ekrannda 1, kademe byk ise 0 deeri grlr. Bu durumlarda seilen kademe bytlerek ya da kltlerek lm tamamlanr. Lcrmetre ile bobinin endktansn (L) ltnz, endktansnda alternatif akmn deiimine kar gsterilen zorluk olduunu unutmayn.
35

Endktans deerleri farkl bobinleri Lcrmetre veya endktans lme zelliine sahip avometre kullanarak lnz. Endktans deerini ltnz her bir bobinin endktif reaktansn hesaplayarak sonular aadaki tabloya yaznz. Deneyde alnan deerler:
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 LCRmetre ile llen Deer (H) alma Frekans (Hz) Forml Sonu ()
50 Hz
XL= 2**f*L
Tablo 3.1: Endktans lm uyguma tablosu
36
lem Basamaklar
neriler
Analog Lcrmetre veya avometre ile lm Sfr ayarn tam olarak yaplacaksa sfr ayarn yapnz. yapamadnzda, l aletinin pillerini kontrol ediniz. Lcrmetreyi endktans lme konumuna Enerji altnda endktans alnz. yaplamayacan unutmayn. lm
Lcrmetreyi llecek endktans deerine Kademe seiminiz uygun deilse uygun kademeye alnz. kademeyi bytn veya kltn. bre deer gstermesine ramen sapma kk ise daha fazla sapma iin kademeyi kltn. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltn. Lcrmetre problarn dokundurunuz. Lcrmetre deer okuyunuz. bobin ularna Problar iki elinizle tutmamaya dikkat ediniz. deeri Analog l aleti ile lm yapyorsanz ibrenin konumunu daha net tayin etmek iin skaladaki ayna eridinden faydalannz.
ekranndaki
37
LME ERLEND RME LME VEVE DEDE ERLEND RME

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Bobinin alternatif akmn deiimine kar gsterdii zorlua endktans denir. Bobin endktasnn birimi henrydir. mH ve H endktansn st katlardr. Sipir says deitirilen bir bobinin endktans deimez. Telin ap endktans etkileyen faktrlerden biri deildir. Endktans byk olan bobinin endktif reaktans da byktr. Endktans LCRmetre ile llr. Frekans arttka endktif reaktans azalr. Frekans, endktans deitiren faktrlerden biri deildir. Doru akm uygulanan bir bobinin endktans sfrdr. 0,02 H endktansa sahip bir bobinin endktif reaktans 20 dur.
DEERLENDRME
38
AMA
Kapasite deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak, kapasite lmn Lcrmetre ile hatasz ve tekniine uygun olarak yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Yksek kapasiteli ve dk kapasiteli kondansatrlerin kullanm yerlerini aratrnz. Bu aratrmanz bir rapor haline getiririniz.
4. KAPASTE LME
4.1. Kondansatr Kapasitesi
ki iletken levha arasna bir yaltkan malzeme konularak yaplan elektronik devre elamanlarna kondansatr denir. Kondansatrler elektrik enerjisini depo etmek iin kullanlr ve her kondansatrn depo ettii enerji miktar farkllk gsterir. Kondansatrlerin depo edecekleri enerji miktarn kapasitesi belirler. Tanm olarak, kondansatrn elektrik enerjisini depo edebilme zelliine kapasite denir. Kapasite C harfi ile ifade edilir ve birimine Farad(F) denir. Uygulamada farad byk bir deer olduundan daha ok ast katlar kullanlr. Bunlar, pikofarad (pF), nanofarad (nF), mikrofarad (mF), milifarad (mF) eklindedir. 1 F = 103 mF =106 F = 109 nF = 1012 pF eklinde kademelendirilir.
4.2. Kapasiteyi Etkileyen Faktrler

Kondansatrlerde kapasiteyi etkileyen, faktrler yaps ile ilgili zellikleridir. Bunlar: Kondansatr plakalarnn yzey alanna Plakalar aras mesafeye Araya konan yaltkan malzemenin cinsine baldr.
Kondansatr kapasitesi (sas), plakalarn yzey alan ve plakalar arasndaki mesafeyle ilikilidir. Ayrca plakalar arasndaki yaltkan maddenin yaltkanlk zellii de kondansatrn sasn etkiler. ekil 4.1de kondansatr yzeyinin ve plakalar aras mesafenin kapasiteye etkisi gsterilmitir.
39
ekil 4.1: Kondansatr kapasitesini etkileyen faktrler
ekil 4.1de grld gibi levhalarn yzeyi bydnde kapasite artar. Levhalar arasndaki boluk artarsa kapasite azalr. Son olarak levhalar arasndaki yaltkan maddenin dielektrik kat says ile kapasite doru orantldr. Kondansatrlerde kapasite arttka kondansatrn fiziksel boyutlar da artar.
4.3. Kapasitesinin llmesi

Kondansatr kapasitesi deiik l aletleri ve teknikler ile llebilir. Bunlardan en pratik olan yntem Lcrmetre ya da kapasite lm yapabilen avometre kullanmakt r. Ayrca sadece kapasite lm yapan kapasite metrelerde bulunmaktadr (Resim 4.1.b). Bu l aletlerin hepsinde de kademe seimi ve lme teknii ayn olup diren ve endktans lmnde olduu gibi uygun kademe seimi yaplr. Kondansatr ular Lcrmetrede problarna ya da lm noktasna, avometrelerde yalnz lm noktasna balandktan sonra deer ekranndan sonu okunur.
4.3.1. LCR Metre ile Kapasite lm

Lcrmetrelerde kapasite lm, endktans lmnden farkl deildir. Kapasite lm yaplrken burada da llecek deere uygun kademeyi semek ve lm bundan sonra balatmak hzl ve doru bir lm yaplmasn salayacaktr. Kademe seiminden sonra lm yapldnda deer ekrannda kapasite deeri yerine 1 ifadesi grmeniz aynen diren ve endktans lmnde olduu gibi kk bir kademe, 0 ifadesinin grlmesi byk bir kademe seildiini gsterir. Ayn zamanda okunan deerde hassasiyet arttrlmak isteniyorsa (100 f yerine, 99.2 f gibi) kademe kltlerek bu hassasiyet arttrlabilir.
40
a) b) Resim 4.1: Avometre ve Lcrmetre ile kapasite lm
41
UYGULAMA UYGULAMA FAALFAAL YETYET

Kapasite deerleri farkl kondansatrlerin Lcrmetre ya da avometre ile kapasite lmlerini yapnz. ltnz kapasite deeri ile kondansatr zerinde yazan deerleri aada verilen tabloya yaznz, arada fark var ise lmnz tekrarlaynz. Deneyde Alnan Deerler:
No 1 2 3 4 5 6 7 8 Tablo 4.1: Kapasite lme uygulama tablosu KONDANSATRN KAPASTES (F) L ALET LE LLEN DEER (F) SONU
lem Basamaklar
neriler
ayarn tam olarak Analog Lcrmetre veya avometre ile Sfr yapamad n zda, l aletinin pillerini lm yaplacaksa sfr ayarn yapnz. kontrol ediniz. Lcrmetreyi kapasite lme konumuna alnz. Enerji altnda kapasite yaplamayacan unutmayn. lm
Lcrmetreyi llecek kapasite deerine Kademe seiminiz uygun deilse kademeyi bytn veya kltn. uygun kademeye alnz. bre deer gstermesine ramen sapma kk ise daha fazla sapma iin kademeyi kltn. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltn. Lcrmetre problarn ularna dokundurunuz. Lcrmetre deer okuyunuz. kondansatr Problar iki elinizle tutmamaya dikkat ediniz. deeri Analog l aleti ile lm yapyorsanz ibrenin konumunu daha net tayin etmek iin skala ayna eridinden faydalannz.
ekranndaki
42
LME ERLEND RME LME VEVE DEDE ERLEND RME

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Kondansatrlerin elektrik enerjisini depo etme zelliine kapasite denir. 2. Kapasite birimi faraddr. 3. Farad biriminin ast katlarndan ok, st katlar kullanlr. 4. Kondansatr, iletken levhalar arasndaki mesafe arttrlrsa kondansatr kapasitesi artar. 5. Yaltkan maddenin dielektrik kat says, kondansatr kapasitesini etkileyen faktrlerden biri deildir. 6. Kapasite arttka kondansatrlerin fiziksel boyutlar da artar . 7. Kapasite Lcrmetre ile llr. 8. Yalnz kapasite lm iin kullanlan kapasite metreler mevcuttur.
DEERLENDRME
43
RENME FAALYET-5 RENME FAALYET 5

AMA
Deiik deerlerdeki akm, uygun ampermetre ile gerekli balanty yaparak hatasz ve tekniine uygun lebileceksiniz.
ARATIRMA
Akm lmenin nemini, hangi deerdeki akmn nasl lleceini aratrarak bir rapor haline getiriniz.
5. AKIM LME
5.1. Elektrik Akm ve Tanm
Birim zamanda, bir ynde meydana gelen elektron hareketine elektrik akm denir. Elektrik akm, iletkenlere uygulanan potansiyel farkn iletken atomunun son yrngesindeki elektronlar kendi yrngesinden koparp bir ynde telemesi ile meydana gelir. Elektrik akm I harfi ile gsterilir. Akm iddeti ampermetre ile llr.
5.2. Doru ve Alternatif Akm

5.2.1. Doru Akm
Yn ve iddeti zamana gre deimeyen akma doru akm (DC) denir. Doru akmn retilmesi ve iletilmesi alternatif akma gre daha zor olduundan ok yaygn kullanlmamaktadr. Akler, piller, DC dinamolar, DC kaynaklarna birer rnek olarak verilebilir.
ekil 5.1: Doru akm
44
5.2.2. Alternatif Akm

Yn ve iddeti zamana gre deien akma alternatif akm denir. Buradaki yn deiimiyle alternatif akmn zamanla hem pozitif hem de negatif deer almas vurgulanrken, iddetinin deimesiyle de sfrdan maksimum deere doru hzl bir deer art ve azal gstermesi ifade edilmektedir. Alternatif akmda devaml olarak deien akm ve gerilimin farkl baz deerleri vardr. Bu deerler; ani deer, maksimum deer, tepeden tepeye deer, ortalama deer ve etkin deer olarak adlandrlr.
ekil 5.2: Alternatif akm elektrik enerjisi
5.2.2.1. Ani Deer Akm veya gerilimin herhangi bir andaki deerine ani deer ad verilir. Akm ve gerilimin ani deeri i ve v ile gsterilir. 5.2.2.2. Maksimum Deer Alternatif akm erisinde akm veya gerilim deerinin ald en byk deere maksimum deer denir. Akm ve gerilimin maksimum deeri Im ve Vm ile gsterilir. Alternatif akm erisinde akm veya gerilim deerinin ald en byk deer ile en kk deer arasndaki fark tepeden tepeye deeri verir. Tepeden tepeye deer maksimum deerin iki katdr.
ekil 5.3: Ani ve maksimum deer
45
5.2.2.3. Ortalama Deer Akm veya gerilimin bir periyotta ald deerlerin ortalamas, ortalama deer olarak tanmlanr. Alternatif akmn ortalama deeri sfrdr. nk pozitif deer olarak ald deerlerin tamamn negatifte de aldndan toplam ve ortalama sfr deerine tekabl eder. Akm ve gerilimin ortalama deeri Iort ve Vort ile gsterilir. ekilde verilen sinyalin ortalama deeri:
Iort=0,636.Im, Vort=0,636.Vm forml ile bulunur
ekil 5.4: Ortalama deer
5.2.2.4. Etkin Deer Alternatif akmda, doru akmn yapt ie eit i yapan alternatif akm deerine etkin deer denir. Alternatif akmn en ok kullanlan deeri, etkin deerdir. l aletleri alternatif akmn etkin deerini ler. Akm ve gerilimin etkin deeri I ve V ile ifade edilir. Etkin deer RMS veya rsm eklinde de ifade edilir.
I=0,707.Im, V=0,707.Vm forml ile bulunur.
ekil 5.5: Etkin deer
5.3. Ampermetre Yaps ve eitleri

Elektrik akm iddetini lmede kullanlan l aletlerine ampermetre denir. Ampermetrelerin elektrik devrelerindeki sembol, daire iinde A ile ifade edilir. Ampermetreler devreye seri balanr, nk alc veya alclardan geecek akmn llebilmesi iin akmn tamamnn ampermetreden gemesi gerekmektedir. Ampermetreler devreye seri balandklarndan, lm yaptklar devrelerde bir yk gibi akm snrlandrc etki yapmamalar gerekmektedir. Bu yzden ampermetrelerin i direnleri ok kktr (0-1 ) ve yanllkla paralel balanmalar durumunda zerinden ok byk akm geeceinden ksa srede kullanlmaz hale gelebilirler. 46
Resim 5.1: a-Dijital pano tipi ampermetre
b-Analog ampermetre c- Pens ampermetre
Akm iddetini len bu aletler dijital, analog ve pens ampermetreler olarak eitlere sahiptir. Ampermetreler llecek deere gre mA seviyesinden kA seviyesine kadar lme alanna sahip olarak imal edilmektedirler. llecek akmn DC veya AC olmasna gre, DC ampermetresi veya AC ampermetresi kullanlmaldr.
5.4. Ampermetreyi Devreye Balama ve Akm lme

Akm lme ilemi yaplmadan nceki en nemli nokta lm yaplacak akma uygun ampermetre semektir. Ampermetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir: Ampermetreler devreye seri balanr. Akm eidine uygun(AC-DC) ampermetre seilmelidir. Ampermetrenin lme snr, llecek akm deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif akm lmelerinde ampermetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar dijital l aletlerinde deer nnde negatif ifadesi grnr. llecek akm deerine uygun hassasiyete sahip ampermetre seilmelidir. A seviyesindeki akm, amper seviyesinde lm yapan bir ampermetre ile llemez. Ampermetre lm yaplacak noktaya, alcnn veya devrenin ektii akmn tamam zerinden geecek ekilde, yani seri balanmaldr. Enerji altnda hibir ekilde ampermetre balants yaplmamal ve mevcut balantya mdahale edilmemelidir.
47
5.5. Akm Trafosu Kullanarak Akm lme

Endstride birok tesiste AC elektrik enerjisi kullanlr. Bu tesislerin koruma ve kontrol devrelerinde l aletleri ve rleleri vardr. Bu durum yksek gerilim ve byk akmlarn llmesini zorunlu klmaktadr, bu ilemin direkt olarak yaplmas ok zor ve tehlikelidir. nk l aletlerinin yksek gerilime ve byk akm deerlerine dayanacak ekilde yaplmas mmkn deildir. Bu gibi devrelerde belirli standartlarda yaplm, ucuz ve kk yapl l aletleri ve kontrol cihazlarnn yksek gerilim ve byk akml hatlara balanmasn salayan transformatrler kullanlr. Bu transformatrlere l transformatrleri denir. l transformatrlerinin sekonder ularna ampermetre, voltmetre, wattmetre, saya ve koruma rleleri balanr. l transformatrleri iki ksma ayrlr: Akm transformatrleri Gerilim transformatrleri
Gerilim transformatrleri ok yksek gerilimlerin llmesinde kullanldndan burada deinilmeyecektir.
5.5.1. Akm Transformatrleri

Byk deerli akmlarn llmesinde akm transformatrleri kullanlr. Akm transformatrlerinin primer sargsndan llecek akm sekonder sargsndan ise l aleti akm geer. rnein, 100/5 dntrme oranna sahip bir transformatrn primer sargsndan 100 A akm geerken sekonder sargsndan ve sekonder sargsna bal l aletinden 5 A akm geer. Dijital ampermetrelerde 5 Alik sekonder akm l aletinden getiinde, l aletine girilen akm transformatr oran 100/5 olarak ayarlanm ise l aleti gsterge ekrannda 100 A akm deeri gsterir. Burada akm transformatrnn grevi byk deerli akm l aletini tehlikeye sokmayacak deere drerek gvenli lme salamaktr. Akm transformatrlerinin primer ular K-L, sekonder ular k-l olarak gsterilir. Akm transformatrleri, hassasiyet snf ve dntrme oranlarna gre seilerek kullanlr. Akm transformatrlerinde sekonder sarg ular ak braklmamaldr. Bu durum akm trafosunun yanarak kullanlmaz hale gelmesine neden olabilir. 1000 A kadar akm transformatrleri aada verilmitir: 10-15-20-30-50-75-100-150-200-300-400-600-800-1000 / 5 eklindedir.
Resim 5.2: Akm transformatrleri
48
Akm transformatrnn primeri, akm deeri llecek enerji hattna; sekonder ular da l aleti ularna balanmaldr. Ayrca sekonder sarg ularndan birinin mutlaka topraklamas gerekir.
5.6. Pens Ampermetreler

Pens ampermetreler dijital ve analog olmak zere eitli tipte, deiik zelliklere sahip olacak ekilde retilmektedir. Pens ampermetreler, akm lme ilemini daha pratik hale getirmek iin ampermetre ve akm trafosu ayn gvde ierisinde birletirilerek oluturulmu l aletleridir. Aletin gvdesinden dar doru alan demir nvesi, pens gibi alp kapanacak ekilde yaplmtr. Bylece akm llecek iletken kesilmeden pens ierisine alnr. Pens ierisindeki iletken tek sipirlik primer sarg grevi grerek etrafnda oluan manyetik alan pens eklindeki nveden geerek alet ierisindeki sekonder sargda bir gerilim meydana getirir ve akm deeri bu ekilde tespit edilir. Pens ampermetrelerde pens ierisine yalnz akm llecek iletken alnmaldr. Pens ierisinde birden fazla iletken alnrsa llen akm deeri u ekilde yorumlanmaldr. letkenlerden ayn ynde akm geiyor ise llen deer bu akmlarn toplamna, zt ynl akm geiyor ise farkna eittir.
49

Aada verilen emaya gre gerekli ampermetre, ara ve gereleri seerek balanty kurun. retmeninizin gzetiminde devreye enerji verip reosta direncini deitirerek ampermetrede okuduunuz deerleri izelgeye yaznz. Ayn balanty doru akm kayna ve ampermetresi kullanarak da yapp balant asndan bir fark olmadn grebilirsiniz.
Resim 5.3: Ampermetre ile alc akmn lmek
Deney Balant ekli
A U
ekil 5.6. Ampermetre balants
Malzeme listesi: Malzemenin ad Ampermetre Ampermetre Reosta Balant kablolar AC g kayna DC g kayna Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-5 A) DC - (0-5 A) 0-100 Deiik uzunlukta AC, 0-220 V, 5A DC, 0-220 V, 5A
1 2 3 4 5 6
Tablo 5.1: Akm lme uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
50
lem Basamaklar
neriler
llecek akma uygun Ampermetrenin lme snr, llecek akm ampermetre ve devre elemanlarn deerinden kk olmamaldr. seiniz. Ampermetre lm yaplacak akm eidine uygun olmaldr(AC-DC). Ampermetrenin hassasiyeti llecek akm deerine ve lm amacna uygun olmaldr. Analog ampermetre ile lm Sfr ayar yaplmazsa lme sonucunun hatal yaplacaksa sfr ayarn yapnz. olacan unutmaynz. Ampermetreyi llecek akm Yanl akm kademesinde lm yapmak deerine uygun kademeye sonucun hatal olmasnn yannda, l aletine getiriniz. de zarar vereceini unutmaynz. Ampermetrenin yapnz. balantsn Ampermetreyi devreye seri balaynz. Kesinlikle enerji altnda balant yapmaynz, mevcut balantya mdahale etmeyiniz.
Devrenize retmen gzetiminde enerji veriniz. Ampermetrenin balantsn kontrol ettikten sonra devreye enerji ver. Reosta direncini Analog l aleti ile lm yaplyorsa deitirip akm skaladaki ayna eridinden faydalannz. deerlerini lerek aadaki izelgeye yaz.
Deneyde alnan deerler:

Gerilim(V)
50 V Sabit
Diren () 100 'luk reostann direncini en byk deerden balayp akm snrna dikkat ederek kltnz.
Akm (A)
Tablo 5.2: Akm lme uygulamasndan alnan deerler
51
Aadaki balant emasn gerekli malzemeleri temin ederek kurunuz. Akm transformatrnn dntrme orann l aletine giriniz. (bu ilem iin l aletinin kullanm klavuzundan faydalannz.) Gerekli kontrolleri yaptktan sonra akm deerini lnz. Malzeme listesi: Malzemenin ad Ampermetre Akm transformatr Istc Balant kablolar Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-5 A) 20/5 4000 W Deiik uzunlukta
1 2 3 4
Tablo 5.3: Akm trafosu ile akm lme malzeme listesi
lem Basamaklar
neriler
llecek akma uygun akm Akm transformatrnn primer akm hat veya transformatr, ampermetre ve alc akmna uygun olmaldr. dier malzemeleri zelliklerine Ampermetrenin lme snr yaplacak lme uygun olarak seiniz. uygun olmaldr. Devre balant emasn kurunuz. Akm transformatrnn balants yapldktan sonra sekonder sargs mutlaka topraklanmaldr.
Akm trafosunun dntrme Bu ilem dijital pano tipi ampermetreler iin orann l aletine giriniz. geerlidir. Bu ilem iin l aletinin kullanm klavuzundan faydalanabilirsiniz Devre balantsn kontrol ettikten Akm transformatrnn sekonder ular bota sonra devreye enerji veriniz. braklmamaldr. Alcnn ektii akm lnz. Analog ampermetre kullanyorsanz ampermetrede okunan deeri dntrme oran ile arparak ekilen akm hesaplaynz.
52
Mp R K k L l Yk
A
ekil 5.7: Akm trafosu ile akm lme
Pens ampermetre ile akm lmn devre balantsn yaparak gerekletirin. Malzeme listesi: Malzemenin ad Pens ampermetre Istc rezistans Balant iletkenleri AC kaynak Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-5 A) 220 V, 5 A Deiik boyda 0-220 V, 5 A
1 2 3 4
Tablo 5.4: Akm trafosu ile akm lme malzeme listesi
Resim 5.4: Pens ampermetre ile akm lmek
lem Basamaklar
neriler
Pens ampermetreyi llecek akm Seilecek kademe llecek akm deerinden deerine uygun kademeye alnz. kk olmamasna dikkat ediniz. Akm llecek ierisine alnz. Deeri okuyarak veriniz. iletkeni lme pens Pens ierisine yalnz akm llecek iletken alnmaldr. son
53

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Elektrik akmnn oluabilmesi iin elektron hareketinin olumas gerekir. Amperin st katlar A ve mAdir. 1,25 kA, 12500 Ae eittir. Ampermetrelerin i direncinin fazla olmas, elektrik devrelerinde herhangi bir etkisi olmaz. Devre akmn lmek iin ampermetreler devreye seri balanr. Ampermetreler lme iin gerekli enerjiyi lm balants ile salar. Pano tipi ampermetrelerde lm iin gerekli enerji, pil ile salanr. Alternatif akmda yaplan lm sonunda okunan deer, akmn etkin deeridir. DC lmelerinde, analog ampermetreye balanan +, - u balantlarnn yanl olmas durumunda ampermetre deer gsterir. AA ampermetresi ile DC lm yapldnda akm deerinin negatif iaretli deeri okunur. l transformatrlerine yalnz l aletleri balanr. Bir l transformatrne birden fazla l aleti balanabilir. l transformatrlerinin sekonder ularndan biri ve gvdesi mutlaka topraklanmaldr. Akm trafosunun primer ular k-l dir. Akm transformatrleri bota altrlabilir. Pens ampermetreler yalnz akm lecek ekilde tasarlanm ve retilmi l aletleridir. Pens ampermetrelerde, pens ierisinden biri birine eit; ama zt ynl akm geen iki iletken ile yaplan ln sonucu sfrdr. Pens ampermetrelerin en nemli zellii, hatt kesmeden akm deeri lebilmektir.
DEERLENDRME
54

AMA
Deiik deerlerdeki gerilimi, uygun voltmetre ile gerekli balanty yaparak hatasz ve tekniine uygun lebileceksiniz.
ARATIRMA
Gerilimi lmenin nemini, hangi deerdeki gerilimin nasl lleceini, yksek gerilim deerlerinin lmndeki zorluk ve sakncalar aratrarak bir rapor haline getiriniz.
6. GERLM LME
6.1. Gerilimin Tanm
Bir elektrik devresinde akmn geiini salayan etki olup iki nokta arasndaki potansiyel fark olarak ifade edilir. (V) harfi ile gsterilir. Gerilim birimi volttur.
6.2. Voltmetrenin Yaps ve Tanm

Elektrik devrelerinde gerilim lmeye yarayan l aletlerine voltmetre denir. Voltmetreler devreye paralel balanr ve V harfi ile gsterilirler. Voltmetreler devreye paralel olarak balandklarndan kaynan veya devrenin gerilimini drecek kadar akm ekmemelidirler. Bu da voltmetrelerin i direncinin yksek olmasn gerektirir. Elektrik devrelerinde voltmetrenin yanllkla seri balanmas durumunda i direnci ok fazla olduundan kaynak geriliminin byk bir ksm voltmetre zerinde deceinden alc dzgn olarak almaz. Eer alc yksek akml ise bu durumda voltmetre seri balanacak olursa yanarak kullanlmaz hale gelebilir.
Resim 6.1: a-Dijital pano tipi voltmetre
b-Analog voltmetre
55
6.3. Voltmetreyi Devreye Balamak ve Gerilim lmek

Gerilim lme ileminde en nemli noktalardan biri yaplacak gerilim lmne uygun voltmetre semektir. bu seimim doru yaplmas, lmn doruluu, lm yapan kiinin ve l aletinin gvenlii iin nemlidir. Voltmetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir:
Voltmetreler devreye paralel balanr.
Gerilim eidine uygun(AC-DC) voltmetre seilmelidir. Gerilimin lme snr llecek gerilimin deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif gerilim lmelerinde voltmetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar, dijital l aletlerinde gerilim deeri nnde () ifadesi grnr. llecek gerilim deerine uygun hassasiyet ve yapya sahip voltmetre seilmelidir. 10 mVluk gerilim, kV seviyesinde lm yapan voltmetre ile llemez. Voltmetre gerilimi llecek kaynak veya alcnn ularna balanmaldr. Enerji altnda, sabit voltmetrelerin balants yaplmamal ve yaplm balantya mdahale edilmemelidir. Ancak tanabilir ve problar vastas ile lm yaplabilecek voltmetreler ile gerekli nlemler alndktan sonra lm yaplabilir.
56

Aada verilen emaya gre gerekli voltmetre, ara ve gereleri seerek balanty kurun. retmeninizin gzetiminde devreye enerji vererek ayarl g kayna ile gerilimi deitiriniz. Voltmetrede okuduunuz deerleri izelgeye yaznz. Ayn balanty doru akm kayna ve voltmetresi kullanarak da yapp balant asndan bir fark olmadn grebilirsiniz.
Resim 6.2: Voltmetrenin devreye balanmas
Uygulama devresi
ekil 6.1: Voltmetre ile alc gerilimini lmek
Malzeme listesi Malzemenin ad 1 Voltmetre 2 Voltmetre 3 Lamba 4 Balant kablolar 5 AC g kayna 6 DC g kayna
Malzemenin zellikleri AC - (0-5 A) DC - (0-5 A) 100 w Deiik uzunlukta AC, 0-220 V, 5A DC, 0-220 V, 5A
Tablo 6.1: Gerilim lme uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
57
lem Basamaklar
neriler
llecek gerilime uygun Voltmetrenin lme snr, llecek gerilim voltmetre ve devre elemanlarn deerinden kk olmamaldr. seiniz. Voltmetre lm yaplacak gerilim eidine (AC-DC) uygun olmaldr. Voltmetrenin hassasiyeti llecek gerilim deerine ve lm amacna uygun olmaldr. Analog voltmetre ile lm Sfr ayar yaplmazsa lme sonucunun hatal yaplacaksa sfr ayarn yapnz. olacan unutmaynz. Voltmetreyi llecek gerilim Yanl gerilim kademesinde lm yapmak deerine uygun kademeye sonucun hatal olmasnn yannda, l aletine getiriniz. de zarar vereceini unutmaynz. Voltmetrenin balantsn yapnz. Voltmetreyi devreye paralel balaynz.
Balanty kontrol ettikten sonra Devrenize retmen gzetiminde enerji veriniz. devreye enerji veriniz. Varyak ile gerilim deerini Analog l aleti ile lm yaplyorsa deitirerek gerilim deerini l ve skaladaki ayna eridinden faydalannz. izelgeye yaznz. Deneyde alnan deerler: Alc Gerilim(V) . Aklama
100 w lk lamba
Tablo 6.2: Gerilim lme uygulamasndan alnan deerler
58

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Elektik akmn oluturan etkiye, gerilim denir. DORU ( ) YANLI ( ) 2. Voltmetreler devreye paralel balanr. DORU ( ) YANLI ( ) 3. Doru gerilim llrken l aletinin +, ular ters balanmamaldr. DORU ( ) YANLI ( ) 4. Voltmetrenin ast ve st katlar kkten bye mV, V, V , kV eklinde sralanr. DORU ( ) YANLI ( ) 5. Voltmetrelerin i direnci kktr. DORU ( ) YANLI ( ) 6. Tm voltmetreler lm yapmak iin gerekli enerjiyi lm balantsndan salarlar. DORU ( ) YANLI ( ) 7. Hem DA hem de AA len voltmetreler mevcuttur. DORU ( ) YANLI ( ) 8. 200,5 v yerine 200,55 v len voltmetre daha hassastr. DORU ( ) YANLI ( ) 9. Dijital voltmetreler gerilimin etkin, analog voltmetreler gerilimin ortalama de erini ler. DORU ( ) YANLI ( )
DEERLENDRME
59

AMA
Deiik tipteki avometrelerle (multimetrelerle) gerekli blm ve kademe ayarlarn yapp uygun balant eklini kurarak akm, gerilim, diren, endktans ve kapasite deerlerini hatasz ve tekniine uygun olarak lebileceksiniz.
ARATIRMA
Avometrelerin yap, ekil ve eitlerini aratrarak bir rapor haline getiriniz.
7. AVOMETRELER
7.1. lme lkesi ve Kullanma Teknii
Akm, gerilim ve diren deerini len aletlere avometre denir. Avometrelerin analog ve dijital tipleri mevcut olup analog olanlar yap olarak dner bobinli l aletleridir. Avometre ile diren deeri llmeden nce sfr ayar yaplmal ve daha sonra lme geilmelidir. Dijital avometrelerin zellikle son zamanda kan modelleri akm, gerilim, diren yannda kapasite, endktans, frekans, scaklk deerlerini lmek ile birlikte transistrlerin u tespitlerini de yapabilmektedir. Avometrelerin genellikle 2, 3, 4 prob balant soketi bulunmaktadr. Soket says arttka aletin zellikleri de artmaktadr. lme srasnda kolaylk salamas iin siyah prob COM soketine, krmz prob ise lm eidine gre uygun sokete balanr.
Resim 7.1: Analog ve dijital avometreler
Avometre ile lm yaplrken aada belirtilen noktalara dikkat etmek gerekir: llecek bykln cinsine gre AC veya DC seimi yaplmaldr. llecek byklk avometrenin lme snrndan byk olmamaldr. 60
Kademe anahtar en doru lme iin llecek bykle en yakn, ama kk olmayan kademeye getirilmelidir. llecek bykln deeri net olarak bilinmiyorsa kademe anahtar en byk deere getirilmelidir. Avometre, llecek bykln gerektirdii balant ekline gre balanmaldr. DC lmelerinde ibre ters sapar ise ular ters evrilmelidir. l aletinin ibresi ok az sapyor veya deer ekrannda 0 ibaresi varsa kademe kltlr. Deer ekrannda 1 ibaresi varsa kademe byltlmelidir. lmede kolaylk salamak iin krmz prob lme iin uygun sokete, siyah prob ise COM (ortak) soketine balanmaldr. Yksek deerli akm lm yaplrken (10-20 A) siyah prob COM soketine, krmz prob yksek akm soketine balanr.
7.2. Analog Avometre ile lm Yapmak

Analog veya dijital avometre ile lm yapmak birbirinden farkl teknikler gerektirmez. Aradaki fark yalnzca kademe seimi ve analog avometrelerde skalann tek olmasndan kaynaklanan okuma zorluudur. ekil 7.1.bde grld gibi tek skalada birden fazla taksimatlandrma yaplm, her taksimatn yanna hangi bykln llmesinde kullanlaca belirtilmitir. llecek byklk uygun kademe seildikten sonra yalnz ait olduu skala taksimatndan okunmaldr (,V,A gibi). Ayrca aadaki ekilde grld gibi, skala taksimatnn blmlendirilmesinde ayn noktada alt alta birden fazla deer yazlmtr. Bu deerler llecek bykln kademesi deitike, o kademe iin skala taksimatndaki noktann yeni deeridir. zetle skaladaki bir nokta gerilim lerken kademenin biri iin 250 volta, ayn nokta daha kk bir kademe iin 50 volta karlk gelir. Bu durum llen bykln kademeye gre hangi taksimattan ve hangi deer ile lleceinin doru tespit edilmesini gerektirir.
ekil 7.1: a-Prob balants
b- Analog avometre skalas
Analog l aletlerinde seilen kademe ile okunan deer arasnda sonuca ulamak iin ilem yapmak gerekebilir. AC 1000 V kademesinde alternatif gerilim llecek bir 61
avometrede ibre 4 rakamnn zerinde durmu ise llen bykln deeri skalann en son deeri 10 yerine 1000 V kabul edildiinde 4 deerinin de 400 V olmas gerektii orant ile hesaplanarak bulunur. Diren lm yaplrken ise X100 kademe seiminde ibre skalasnda 10 rakamn gsteriyorsa sonu 10X100 = 1000 = 1K eklinde tespit edilir.
Resim 7.2: Analog avometre ile gerilim lme
7.3. Dijital Avometre ile lm Yapmak
Resim 7.3: a-Dijital avometre
b-Tekli kademeye sahip avometre
Dijital avometreler ile lm yapmak daha kolaydr. Ancak baz deerlerin llmesinde analog avometrelerdeki kadar hassas lm yaplamaz. Dijital avometreler ile lm yaplrken deer ekrannda grnen deer, llen deerin kendisidir; ayrca hesaplama ilemi yaplmasn gerektirmez. Dijital avometrelerde diren, endktans ve kapasite lm aynen Lcrmetreler de olduu gibi yaplr. Akm ve gerilim lerken, ACDC seimi kademe anahtar ile uygun kademe seimi yaplrken baz avometrelerde ayr bir komtatr anahtar aracl ile yaplmaktadr (Resim 7.3.a). lm yaplrken bu seim unutulmamaldr. Dijital avometrelerin bazlarnda llecek A, , V ksmlar tek 62
kademelidir. Bu avometrelerde yanz lm yaplacak kademenin seilmesi yeterlidir (Resim 7.3.b). Avometreler ile diren endktans ve kapasite lm aynen Lcrmetreler de olduu gibi yaplr. Bu blmde bu lmler ile uygulama yaplmayacaktr. Bilgi tekrar iin renme Faaliyeti 1-2-3e baknz.
63
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki tabloda verilen deerlerin lmn dijital ve analog avometreler ile aadaki balant ekillerine gre ilem basamaklar ve nerileri takip ederek gerekletiriniz.
G Kayna
AVO
Avometre Reosta Gerilim kademesinde
G Kayna
AVO
Avometre Frekans kademesinde
b
AVO
Avometre akm kademesinde G Reosta Kayna
c ekil 7.2: a Avometre ile alc gerilimini lme b- Avometre ile frekans lm teknii Avometre ile akm lmek
c-
Malzeme listesi: 1 2 3 4 5 6 7 Malzemenin ad Dijital Avometre Analog Avometre AC g kayna DC g kayna Balant kablolar Frekans jeneratr Reosta Malzemenin zellikleri AC - (0-5 A) DC - (0-5 A) AC, 0-220 V, 5A DC, 0-220 V, 5A Deiik uzunlukta 0-100
Tablo 7.1: Avometre ile lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
64
lem Basamaklar
neriler
llecek byklklere uygun Avometrelerin lt byklkler, kademe lme snrna sahip avometre saylar ve kademe deerleri biri birinden farkl seiniz. olabilir.
Avometre ile Gerilim lmek

llecek gerilimin eidine gre Avometrelerde AC-DC seimi kademe seimi kademe anahtar AC veya DC ile yaplabildii gibi zellikle dijital konumuna alnz. avometrelerde AC-DC seimi iin ayr bir komtatr anahtar bulunur. AC-DC seiminin yanl yaplmas llen deerin yanl tespit edilmesine neden olur. Avometreyi llecek gerilim Gerilim lmnde seilecek kademe deerine uygun kademeye kesinlikle llecek gerilim deerinden kk getiriniz. olmamaldr. llecek gerilim deerinin l aletinin lme snrnda olduunu biliyor; ancak tam deerini kestiremiyorsanz en byk kademeyi seerek lme balayn, gerekiyorsa kademeyi kltnz. AC-DC seimi kademe anahtar ile yaplyorsa, gerilime uygun kademe seilmelidir. Gerilim deeri llecek noktalara Gerilim lmelerinin tamamn retmeninizin avometre problarn dokundurunuz. gzetiminde yapnz. lm yaparken problarn metal ksmna kesinlikle dokunmaynz. Prob ular kademe seimi kontrol edildikten sonra balanmaldr. Gerilim lerken avometre ular paralel olarak balanmaldr. Analog avometre ile DC gerilim llecek ise l aletinin problar balanrken + ve ular doru balanmaldr. Aksi durumda ibre ters sapar. llen deeri deer ekranndan Analog avometrelerde skaladan okunan deer veya skaladan okuyunuz. ile kademe arasnda ilem yaplmas gerektiini unutmaynz. Analog avometrelerde skaladan daha doru lme yapmak iin skaladaki erit aynadan faydalannz.
65
Avometre ile Akm lmek

llecek akmn eidine gre Avometrelerde AC-DC seimi kademe seimi kademe anahtar AC veya DC ile yaplabildii gibi zellikle dijital konumuna alnz. avometrelerde AC-DC seimi iin ayr bir komtatr anahtar bulunur. AC-DC seiminin yanl yaplmas llen deerin yanl tespit edilmesine neden olur. Avometreyi llecek akm Akm lmnde seilecek kademe kesinlikle deerine uygun kademeye getir. llecek gerilim deerinden kk olmamaldr. AC-DC seimi kademe anahtar ile yaplyorsa akma uygun kademe seilmelidir. llecek akm A, mA Akm lmelerinizin tamamn, retmeninizin dzeyinden byk ise kademe gzetiminde yapnz. anahtarn Amper kademesine al ve probu yksek akm soketine lm yaparken problarn metal ksmna kesinlikle dokunmaynz. bala. Amper dzeyindeki akmlar llrken problardan birinin COM balant noktasnda, dier probun yksek akm soketine bal olmas gerektiini unutmaynz. Avometrenin prob Prob ular kademe seimi kontrol edildikten ularn, seri balant sonra balanmaldr. oluturacak ekilde yap. Avometrenin skalas veya Analog avometrelerde skaladan okunan deer deer ekranndan llen ile kademe arasnda ilem yaplmas gerektiini akm miktarn oku. unutmaynz. Analog avometrelerde skaladan daha doru lme yapmak iin skaladaki erit aynadan faydalannz.
66
Avometre ile Frekans lmek

llecek frekans deerinin ok yksek frekanslar iin zel frekansmetreler avometrenin lme snrna kullanmak gerekebilir. uygunluunu kontrol ediniz. Avometreyi frekans kademesine Analog avometrelerde frekans lme konumu alnz. bulunmayabilir. Avometre problarn frekans Frekans lm yaplrken avometre devreye lm yaplacak devre veya paralel balanmaldr. kaynaa balaynz. lm yaparken problarn metal ksmna kesinlikle dokunmaynz. Frekans deerini skala veya deer Analog avometrelerde skaladan daha doru ekranndan okuyunuz. lme yapmak iin skaladaki erit aynadan faydalannz. Deneyden alnan deerler LLECEK DEER DC 1,5 V DC 9 V DC 12 V DC 24 V DC 50 V DC 100 V DC 200 V AC 12 V AC 24 V AC 50 V AC 100 V AC 150 V AC 200 V AC 220 V AC 250 V DC 20 mA AC 2 A 10 Hz 25 Hz 40 Hz 50 Hz DJTAL AVOMETRE LE ANALOG AVOMETRE LE SONU
Tablo 7.2: Avometre ile lme uygulamasndan alnan deerler
67

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Avometreler ile diren lmek Lcrmetre ile diren lmeden ok farkl teknikler gerektirir. DORU ( ) YANLI ( ) 2. Dijital avometrelerde endktans ve kapasite lm prob balants ile yaplr. DORU ( ) YANLI ( ) 3. Dijital ve analog avometrelerin her ikisi de enerji kayna olarak pil kullanr. DORU ( ) YANLI ( ) 4. DC gerilim llrken analog avometrenin +, ular ters balanabilir. DORU ( ) YANLI ( ) 5. Btn avometrelerin DC-AC akm seimi kademe anahtarndan yaplr. DORU ( ) YANLI ( ) 6. Avometreler ile her seviyedeki akm llebilir. DORU ( ) YANLI ( ) 7. Analog avometrelerin pili sklse bile gerilim lm yaplabilir. DORU ( ) YANLI ( ) 8. Avometrelerde amper seviyesinde akm llrken problarn avometre balant noktalar deiir. DORU ( ) YANLI ( ) 9. Dijital avometrelerin scaklk len modelleri mevcuttur. DORU ( ) YANLI ( ) 10. llecek gerilim seviyesi avometrenin lme snr ierisinde, ancak deeri tam bilinmiyorsa en kk kademeden lme balanr. DORU ( ) YANLI ( ) 11. Btn avometreler lm bittikten sonra KAPALI konuma getirilmelidir. DORU ( ) YANLI ( )
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile kontrol ediniz. Doru ve yanl cevaplarnz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplarnz yanl ise renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. 68

AMA
Frekansmetre balantsn yaparak frekans lmlerini hatasz yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Frekansmetrelerin yap ve eitleri ile frekans lmnn nemini aratrarak bir rapor haline getiriniz.
8. FREKANS LME
8.1. Frekansn Tanm
Frekans, yn ve iddeti deien alternatif akm iin geerli bir terimdir. Doru akmda yn ve iddette bir deime olmad iin frekansta sfrdr. Burada alternatif akmn yapsn inceleyerek frekans tanmna geelim. Saykl: Alternatif akm veya gerilim sfrdan balar, maksimum deerini alr ve sfra dner, ters ynde de ayn ilem gerekleerek tekrar balang noktas sfra dner. Akm veya gerilimin her iki yndeki btn deerleri almasna saykl denir. Alternans: Her bir yarm saykla alternans denir. Gerilim veya akmn ald deerler bulunduklar blgelere gre pozitif ve negatif olarak adlandrlr. Peryot: Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana peryot denir. T harfi ile gsterilir. Bu tanmlar ekil 8.1deki sinsoydal eri zerinde gsterilmitir.
ekil 8.1: Sinsoidal eri zerinde, deerlerin gsterilmesi
Frekans: Bir saniyede oluan saykl saysna frekans denir. f harfi ile gsterilir. Frekansn birimi hertzdir. AC nn frekans, gerilimi reten alternatrn devir says ve kutup saysna baldr. Dnyada genelde lkelerin ebeke frekanslar 50 veya 60 Hz olup lkemizdeki frekans deeri 50 Hzdir. 50 hz lk frekans, 1 saniyede 50 saykln olumas anlamna gelir (ekil 8.2). 69
ACda frekansnn deimesi, bobin ve kondansatrlerin endktif ve kapasitif reaktanslarnn deimesine, alternatif akm motorlarnn devir saylarnn deimesine neden olmaktadr.
ekil 8.2: 50 Hzlik ebekede 1 sn oluan saykllarn grnm
Peryodu bilinen bir alternatif akmn frekans, f gibi frekansmetre ile direkt olarak da llebilir.
1 forml ile hesaplanabildii T
rnek: Peryodu 0,01 saniye olan alternatif akmn frekans deerini hesaplaynz.
1 1 = 100 Hz, olarak frekans deeri hesaplanr. T 0,01
8.2. Frekans Metrenin Yaps ve eitleri

Elektrik devrelerinde frekans, frekansmetreler ile llr. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve frekansmetrenin gsterdii deer bir saniyedeki saykl saysdr. Frekansmetreler yap olarak analog, dijital ve dilli olmak zere snflara ayrlr. Analog ve dijital frekansmetrelerin yaps dier l aletleri ile ayn olup dilli frekansmetrelerde skala ve deer ekran yerine belirli frekans deerlerini temsil eden metal ubuklarn titreimi ile frekans deeri tespit edilir. Resim 8.1de eitli frekansmetreler grlmektedir.
Resim 8.1: Frekansmetreler
70

Sinyal jeneratrne frekansmetreyi balayarak deiik frekans deerleri iin lmleri gerekletirerek verilen tabloya deerleri kaydediniz. Malzeme listesi:
Malzemenin ad 1 2 Frekansmetre Malzemenin zellikleri 10-90 Hz
Frekans jeneratr Tablo 8.1: Frekans lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
Frekans Jenaratr
Frekansmetre
ekil 8.3: Frekansmetrenin balants
lem Basamaklar
neriler
zel
llecek frekans deerine uygun ok yksek frekanslar iin lme snrna sahip frekansmetre ve frekansmetreler kullanmak gerekebilir. frekans jeneratrn temin ediniz. Frekansmetreyi, frekans Analog avometrelerde jeneratrnn kna balaynz. konumu bulunmayabilir. frekans
lme
Frekans jeneratrnn k Frekans lm yaplrken avometre devreye frekansn deitirerek kdaki paralel balanmaldr. frekans deerini okuyunuz. Okunan frekans deerini verilen Yaptnz lmlerde okuyamadnz izelgeye kaydederek peryotlarn frekans deerlerini retmeniniz ile tekrar hesaplaynz. lnz.
71
Deneyden alnan deerler llen Frekans Deeri (Hz) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Forml Peryot (T) Saniye
1 T
Tablo 8.2: Frekans lme, uygulamasnda alnan deerler tablosu
72

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Frekans deiimi elektrik ve elektronik devrelerde herhangi bir deiiklik meydana getirmez. DORU ( ) YANLI ( ) 2. Dnyadaki deiik lkelerde deiik frekans deerleri kullanlr. DORU ( ) YANLI ( ) 3. Frekansmetreler devreye paralel balanr. DORU ( ) YANLI ( ) 4. Dilli frekansmetreler ile ok geni frekans aralklar llebilir. DORU ( ) YANLI ( ) 5. Frekansmetrenin gsterdii deer saniyedeki saykl saysna eittir. DORU ( ) YANLI ( ) 6. DC akmda frekans deeri sfra eittir. DORU ( ) YANLI ( ) 7. Saykln tamamlanmas iin akm veya gerilimin yalnz pozitif deer almas yeterlidir. DORU ( ) YANLI ( ) 8. Peryot ksaltlrsa frekans deeri artar. DORU ( ) YANLI ( )
DEERLENDRME
73

AMA
Farkl metotlara gre, gerekli balanty yaparak i ve g lmlerini hatasz yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Elektrik devrelerinde g lmnn nemini, alclarn gcn etkileyen faktrleri, i lmnde kullanlan sayalarn eit ve balantlar ile harcanan elektrik enerjisinin farkl tarifeler zerinden fiyatlandrlmasnn avantaj ve dezavantajlarn aratrarak bir rapor haline getiriniz.
9. VE G LME
9.1. G lme
Elektrik enerjisi ile alan alcya elektrik enerjisi uygulandnda s, k, hareket vb. ekilde i elde edilir. Elektrik enerjisi bir i yaptrdna gre bir gce sahiptir. Buradan da grld gibi birim zamanda yaplan ie g denir. Gcn birimi watttr. Bu g devreye uygulanan gerilim ve ekilen akmla doru orantldr. Elektriksel g: P = V x I eklinde ifade edilir. P= Elektriksel g (watt), V= Gerilim (Volt), I= Akm (Amper) rnek: 220 volt gerilimle alan bir t 4.8 amper akm ekmektedir, bu tnn gcn hesaplaynz. P= V x I = 220 x 4,8 = 1056 watt Alclar genellikle standart gerilimlerde altklarndan ayn gerilimle alan alclardan fazla akm eken daha fazla g harcayacaktr.
9.1.1. Ampermetre ve Voltmetre Yardm ile G lmek

P = V x I formlnde grld gibi elektrik devrelerinde akm ve gerilimin arpm elektriksel gc verir. Burada elektrik devresinin ektii gcn bulunabilmesi iin akm ve gerilim deerlerinin llmesi gereklidir. Ancak, alternatif akmda omik direnlerin ektii g aktif, bobin ve kondansatrlerin ektii g reaktiftir. (Bu konu ileriki modllerde detayl olarak ilenecektir). Bu yzden P= V x I forml ile gcn hesaplanmas, yalnz DC devrelerde ve omik direnli AC devrelerinde mmkndr. 74
ekil 9.1: Ampermetre voltmetre ile g lme
9.1.2. Wattmetrelerin Yaps ve eitleri

Dorudan doruya g len aletlere wattmetre denir. Wattmetrelerin dijital ve analog tipleri bulunmakta olup seviye olarak genelde W ve KW seviyelerinde snflandrlrlar. Wattmetreler ile doru ve alternatif akmda g llebilir. Ancak AC ve DC wattmetre seimine, AC ve DCde g lebilen wattmetre de ise AC-DC kademe seimine dikkat edilmelidir. G akm ve gerilimin arpmna eit olduundan wattmetreye alcnn akm ve gerilim deerleri ayn anda girilmelidir. Bu gereksinim wattmetrenin akm bobini g lm yaplacak devreye seri, gerilim bobini paralel olacak ekilde balanarak karlanr. Wattmetrelerde kk g llecekse akm bobininin sonra, byk g llecek ise akm bobininin nce balanmas lme hatasn azaltacaktr.
ekil 9.2: Wattmetre ve devreye balanmas
9.2. lmek
Elektrik enerjisinin zaman ierisinde kullanm ii oluturur. W P.t forml ile i hesaplanr. Elektriksel ii len aletlere elektrik sayalar denir. Elektrik sayalar abonenin harcadklar elektrik enerjisini kilowatt saat (KWh) olarak ler.
75
9.2.1. Sayalarn Yaps ve eitleri

Elektrik sayalar, harcanan elektrik enerjisini KWh cinsinden len, bir ve fazl alternatif akm devrelerinde kullanlan indksiyon tipi ve elektronik tip olarak retilen l aletleridir. Gnmzde elektronik elektrik sayalar olarak isimlendirilen elektrik sayalar, gnn farkl saatlerinde ve hafta sonlar farkl cretlendirme yapabildiklerinden kullanm zorunlu koulmutur. Analog sayalarda akm ve gerilim bobini mevcut olup sayaca bal devreden akm getiinde oluan manyetik alan saya ierisindeki alminyum diskin dnmesini salar. Diskteki hareket bal olduu bir numaratre aktarlr, bylece harcanan elektrik enerjisi miktar numaratr ile ifade edilir. Elektronik sayalarda llen i dijital bir ekrandan okunur. Bu sayalarda llen deer, tarih, gerek zaman saati dnml olarak dijital ekranda ifade edilir. Elektronik sayalar farkl tarifeler zerinden cretlendirme yapmann yannda optik port vastas ile okuma kolayl saylamaktadr. Kalibrasyona analog sayalara gre daha az ihtiya gstermektedir.
Resim 9.1: Analog ve elektronik sayalar
ekil 9.3: Saya balant emas
76

Aadaki tabloda verilen malzemeleri temin ettikten ve emaya gre devre balantsn kurduktan sonra reostann direncini azaltarak her akm deeri iin ekilen gc hesaplaynz. Malzeme listesi: Malzemenin ad Ampermetre Voltmetre DC g kayna Balant kablolar Reosta Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri DC - (0-5 A) DC - (500 V) DC, 0-220 V, 5A Deiik uzunlukta 100 , 2 A
1 2 3 4 5
Tablo 9.1: Ampermetre voltmetre ile g lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
77
lem Basamaklar
neriler
Tabloda verilen malzemeleri Ampermetre ve voltmetrenin lme snr belirtilen zelliklerde temin ediniz. yaplacak lme uygun olmaldr. Yukarda verilen devre balant Devrede alcnn ektii akm yksek ise emasn kurunuz. ampermetre nce ekilen akm kk ise voltmetre nce balanmaldr. Devredeki l aletleri ve alcnn Reostann direnci balangta en yksek balantsn kontrol ederek devreye deerinde olmaldr. enerji veriniz. Devreye mutlaka retmeninizin gzetiminde enerji veriniz. Reostann direncini belirli aralklar Akm ve gerilim deerlerini Tablo 9.2ye ile azaltarak akm gerilim kaydediniz. deerlerini not ediniz. Kaynaktan ekilen akm ampermetre ve reostann snr deerlerini gememelidir. Gerekli deerleri aldktan sonra devrenin enerjisini keserek malzemeleri kaldrnz. Aldnz deerleri ve g Hesaplama iin P = U x I formln kullannz. formln kullanarak reostann hangi akm deerinde ne kadar g ektiini hesaplaynz. Deneyde alnan deerler: Alc Gerilim(V) Akm (A) Aklama
100 lk reosta
Tablo 9.2: Ampermetre voltmetre ile g lme, uygulamasndan alnan deerler tablosu
78
Aada verilen balant emasna gre devrenin balantsn kurarak alclarn harcadklar gc lnz. Malzeme listesi: Malzemenin ad Wattmetre Lamba grubu AC g kayna Balant kablolar Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri 1000 w 3 X 100 w AC, 0-220 V, 5A Deiik uzunlukta
1 2 3 4
Tablo 9.3: Wattmetre ile g lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
lem Basamaklar
neriler
llecek g deerine uygun llecek g wattmetrenin lme snrn lme snrna sahip wattmetre ve ayorsa l aleti zarar grebilir. frekans jeneratrn temin ediniz. AC ve DC g lmlerinde uygun wattmetre kullannz ya da wattmetrenin kademe seimini uygun yapnz. Devrenin balantsn uygun olarak yapnz. emaya Yaplan balanty enerji vermeden mutlaka kontrol ediniz. retmeninizin
Devreye enerji vererek lambalar Devreye enerjiyi mutlaka sra ile devreye alnz. kontrolnde veriniz. Okunan g deerini izelgeye kaydediniz.
verilen Yaptnz lmlerde alc (lamba) says artka ekilen g deerinin artn yorumlaynz.
Analog ve elektronik sayalarn balantlarn aada verilen emaya gre yaparak alclarn harcad elektrik enerjisini lnz. Malzeme listesi: Malzemenin ad Analog saya Dijital saya Lamba grubu Balant kablolar Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri 1 fazl 1 fazl 3 X 100 w Deiik uzunlukta
1 2 3 4
Tablo 9.4: Saya ile i lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
79
lem Basamaklar
neriler
nce analog sayacn akm ve Analog sayalarda akm bobininin ular yanl gerilim bobin balantsn yapnz. balanmamaldr. Ters balantda saya diski ters dner. Balanty kontrol ederek devreye Devreye enerjiyi mutlaka enerji veriniz. kontrolnde veriniz. Elektronik yapnz. saya retmeninizin
balantsn Elektronik sayalar ile analog sayalar arasnda balant olarak fark yoktur. retmeninizin
Balanty kontrol ederek devreye Devreye enerjiyi mutlaka enerji veriniz. kontrolnde veriniz.
80
LME VE DEERLEND RME LME DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Elektrik devrelerinde harcanan g akm ve gerilimle doru orantldr. DORU ( ) YANLI ( ) 2. Wattmetreler lm yapabilmek iin akm ve gerilim deerine ihtiya duyar. DORU ( ) YANLI ( ) 3. Wattmetreler reaktif g ler. DORU ( ) YANLI (
4. Kk gler llrken akm bobinin ular sonra balanmaldr. DORU ( ) YANLI ( ) 5. Analog sayalar ile farkl tarifeler zerinden cretlendirme yaplabilir. DORU ( ) YANLI ( ) 6. Analog sayalarda akm ve gerilim bobini olmak zere iki bobin bulunur. DORU ( ) YANLI ( ) 7. Analog sayalarda akm bobini ularnn ters balanmas herhangi bir sorun oluturmaz. DORU ( ) YANLI ( ) 8. Sayalar elektriksel ii ler. DORU ( ) YANLI (
9. Bir fazl sayalar ile fazl sayalar arasnda balant ve yap fark yoktur. DORU ( ) YANLI ( ) 10. Sayalar her akm deeri iin uzun sre i lm yapabilir. DORU ( ) YANLI ( )
DEERLENDRME
81

AMA
Osilaskop ile gerekli ayarlamalar yaparak gerilim ve frekans lmlerini hatasz yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Osilaskop eitlerini ve zelliklerini, osilaskoplar ile yaplabilecek lmler ve osiloskopun l aletlerine gre kazandrd avantajlar aratrarak rapor haline getiriniz.
10. OSLASKOP
10.1. Osilaskobun Tantlmas
Elektriksel byklkleri len aletleri, ltkleri byklkleri saysal veya analog olarak ifade ederler. Osilaskoplar ise lt bykln dalga eklini gstererek maksimum deerini ler. rnein, bir voltmetre ile llen 12 V AC gerilim osilaskop ile lldnde yaklak 16,97 V gibi bir deer okunur. Bu deerlerin farkl olmasnn sebebi l aletlerinin ACde etkin deeri, osiloskobun ise ACnin maksimum deerini lmesidir. Osilaskoplar, dier l aletlerine gre daha pahal olmalarna karlk bir sistemdeki arzann tespiti osilaskoplar ile daha kolaydr. nk televizyon veya daha karmak sistemlerin belirli nokta ve katlardaki klar sabittir ve bu klar sisteme ait kataloglarda nokta nokta belirtilir. Osilaskop ile yaplan lmlerde katalogdan farkl k veren katta arza var demektir. Resim 10.1de deiik osilaskoplar grnmektedir.
Resim 10.1: Osilaskoplar
Osilaskoplarn dijital ve analog eitleri mevcuttur. Standart olarak iki kanall olan bu cihazlarn daha fazla kanala sahip olan modelleri de bulunmaktadr. rnein; 3 kanall, 8 nl, 200 Mhz lk bir osilaskop ile 3 kanaldan sinyal girilip, bu sinyaller ve tabi tutulduu ilemler sonucunda oluan 8 deer ayn anda grntlenebilir ve 200 Mhz kadar olan 82
sinyaller lebilir. Son retilen dijital osilaskoplar ile llen byklk renkli olarak izlenebilmekte, llen deer hafzaya alnp bilgisayara aktarlabilmektedir (Resim 10.2) .
Resim 10.2: Osilaskopda yaplan baz lmler ve bilgisayar ortamna aktarlm hali
10.2. Osilaskop ile Aadaki Deerler llebilir

AC ve DC gerilim deerleri Deien elektriksel byklklerin dalga ekilleri Devreden geen akm Faz fark Frekans Diyot, transistr gibi yar iletken elemanlarn karakteristikleri Kondansatrn arj ve dearj erileri
Test sinyali osiloskopun test sinyalinden alnr. Genellikle 1 KHz frekansl ve 0,2-2 V gerilime sahip bir osilatr sinyalidir. Kondansatr, diren, diyot ve transistr gibi elektronik elemanlarn salamlk kontrolnde kullanlaca gibi harici sinyal jeneratrnn olmad durumlarda bu sinyal kullanlabilir. Osilaskop ile doru ve gvenli lm yapabilmek iin komtatr, anahtar ve prob balant ekillerinin tam olarak bilinmesi gereklidir.
10.3. Osilaskop ile lm Yapmak

Osilaskop ile lm yapmaya gemeden nce, osiloskopu lmeye hazrlamak gerekir. Bunun iin: Osilaskop besleme kablosu uygun gerilime balanr. POWER on/off dmesine baslarak osilaskop alr. INTEN dmesi ile ekrandaki iaretin parlakl ayarlanr. FOCUS dmesi ile ekrandaki iaretin netlii ayarlanr. Eer ekrandaki iaret saa veya sola kaymsa X-POS dmesi ile iaret ekran ortalayacak ekilde ayarlanr. Eer ekrandaki iaret aa veya yukar kaym ise Y-POS dmesi ile iaret akran ortalayacak ekilde ayarlanr. Bu ayarlar yapldktan sonra lmlere geilmelidir.
83
10.4. Gerilim lmek

Osilaskop ile alternatif akm doru akm ve yksek frekansl sinyaller maksimum 400 Va kadar llebilir. Osilaskop ile gerilim lme ileminde VOLTS/DIV anahtar llecek gerilime uygun konuma getirilir. Hangi giriten lm yaplacaksa o giri iin AC-DC seimi yaplr. Osilaskop ular gerilim llecek ulara balanr. Ekrandaki gerilimin genlii rahat okunabilecei deere kadar VOLTS/ DIV kademesi ayarlanr. Ekrandaki grnt hareketli, yani kayyor ise TME/DIV anahtar ile ekrandaki grnt sabitlenir. Bu ilemler yapldktan sonra gerilimin osilaskopta meydana getirdii sinyalin ykseklii (H) tespit edilir. Bu andaki VOLTS/ DIV anahtarnn gsterdii deer (D) V/cm veya mV/cm cinsinden okunur. Bu deerler yardm ile llen gerilimin deeri aadaki gibi hesaplanr. Utt = H (cm) x D (V/cm) Volt, Um = Utt (V) / 2 Volt, U = 0,707 x Um Volttur. Burada: Utt: llen gerilimin tepeden tepeye deeri. Um: llen gerilimin maksimum deeri. U : llen gerilimin etkin deerdir. AC gerilim llm ise hesaplanan bu deerin maksimum deer olduu unutulmamaldr. rnek:
H= 6,6 cm
Resim 10.3: llen gerilim deerinin ekrandaki grnts ve volt/dv anahtarnn konumu
Resim 10.3te grld gibi osilaskopta llmek istenen gerilimin ykseklii H=6,6 cm VOLT/DIV anahtarnn konumu D=5 Volttur.
10.5. Frekans lmek

Her osiloskopun bir frekans lme snr vardr. Yksek frekanslar llrken bu snra dikkat edilmelidir. llecek frekans deerine uygun osilaskop seildikten sonra frekans llecek noktaya osilaskop balants yaplr. Ekrandaki frekans genlii rahat okunana kadar VOLTS/DIV kademesi kltlr veya byltlr. Ekrandaki sinyal hareketli ise TIME/DIV anahtar ile uygun kademe seilerek sinyal sabitlenir. Bu anda ekrandaki bir 84
peryodun boyu (L), ekrandaki karelerden faydalanlarak tespit edilir. Bu anda TIME/DIV anahtarnn seilmi olan deeri (TC) s/cm, ms/cm veya s/cm cinsinden tespit edilir. Bu deerler vastas ile llen frekans deeri aadaki gibi tespit edilir. T= L (cm) x Tc (s/sn) F= 1 / T Burada : T: llen gerilimin peryodu F: llen gerilimin frekansdr. rnek: saniye Hz
L= 2,3 cm
Resim 10.4: llen frekans deerinin ekrandaki grnts ve TIME/DIV anahtarnn konumu
Resim 10.4te grld gibi llen frekansn ekrandaki bir peryodunun boyu L= 2,3 cm dir. TIME/DIV anahtarda Tc= 50 s/cm konumundadr. Buna gre llen frekans deeri: T= L (cm) x Tc (s/cm) = 2,3 x 50 =115 s = 115 x 10 -6 saniye f = 1 / T = 1 / 115 x 10 -6 = 8695,65 Hz = 8,69565 KHz olarak bulunur.
85
llen gerilim deeri: Vtt = H (cm) x D (v/cm) Vtt = 6,6 x 5 = 33 V Vm = Vtt / 2 = 33 /2 = 16,5 V V = 0,707 x Vm = 0,707 x 16,5 = 11,66 V olarak bulunur.
Malzeme Listesi Malzemenin ad 1 2 3 4 Osilaskop Diren veya reosta AC g kayna Malzemenin zellikleri 20 MHz 250 AC, 0-220 V, 1A
DC g kayna DC, 0-220 V, 1A Tablo 10.1: Osilaskop ile gerilim lme uygulamasnda kullanlacak malzemeler tablosu
V
G Kayna
OSC Osilaskop
ekil 10.1: Oslaskop ile gerilim lmek
86
lem Basamaklar
neriler
VOLT/ DIV anahtarn llecek Byk gerilim deerleri llrken prob gerilim deerine uygun konuma zerindeki anahtar, X1 konumundan X10 getiriniz. konumuna alnmaldr. llecek gerilime gre lm AC veya DC gerilim llrken aradaki tek yaplacak girie ait anahtar ile ACfark girie ait AC-DC seimini yapmaktr. DC seimini yapnz. ki farkl giriten iki ayr gerilim deeri girilerek ayr ayr grntlenmesi ve bu gerilimlerin osilaskop tarafndan toplanmas salanabilir. Osilaskop problarn gerilim Balanty retmeninizin gzetiminde yapnz. llecek noktalara balaynz. Balant paralel olarak yaplmaldr. Ekrandaki gerilimin genliini rahat okuyana kadar VOLTS /DIV anahtarnn kademesini klt veya byltnz. Grntde hareket var ise, TIME/DIV anahtar ile ekrandaki grnty sabitleyiniz. Bu anda ekrandaki sinyaln tepe llen gerilimin maksimum deeri H /2 ve D deerini (H) ve VOLTS/DIV deerlerinin arpm ile bulunur. Etkin deer anahtarnn kademesini (D) tespit ise maksimum deerin 0,707 ile arpmna ediniz. eittir. Kendi belirlediin gerilim Seilen gerilim deeri lme snrn deerlerini ayn ilem srasn takip amamaldr. ederek lnz. llen gerilim deerlerini aada verilen tabloya yaznz.
87
Deneyde alnan deerler: Gerilim eidi AC AC AC AC AC AC AC AC AC AC DC DC DC DC DC DC DC DC DC DC llen Gerilim Deeri (Volt) Gerilimin ekrandaki (H) Tepe Deeri VOLT/DIV Anahtarnn Kademe Deeri llen gerilimin Etkin deeri (V, Volt)
DC gerilim
Tablo 10.2: Osilaskop ile gerilim lme, uygulamasndan alnan deerler tablosu
88
Malzeme listesi: Malzemenin ad 1 Osilaskop 2 Frekans Jeneratr Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri 20 MHz
Tablo 10.3: Osilaskop ile frekans lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi
lem Basamaklar Ekrandaki gerilimin genliini rahat okuyana kadar VOLTS /DIV anahtarnn kademesini klt veya byltnz.
neriler
Osilaskop problarn frekans Balanty retmeninizin gzetiminde yapnz. llecek noktalara balaynz. Osilaskop ile frekans lm yaplrken ular paralel balanmaldr. Grntde hareket var ise TIME/DIV anahtar ile ekrandaki grnty sabitleyiniz. Ekrandaki sinyalin bir peryodunun Osilaskop ekranndaki her bir kar 1 cmdir. boyunu (L) ekrann karelerinden faydalanarak tespit ediniz. (L) deeri Okunduu andaki TIME /DIV anahtarnn kademe deerini (Tc) s/cm, ms/cm veya s/cm cinsinden tespit ediniz. Alnan deerlere gre sinyalin frekansn hesaplaynz. T= L (cm) x Tc (s/sn) f = 1 / T Hz, Formllerini kullannz.
89
Deneyde alnan deerler: llen Peryodun Boyu (cm) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Formller Frekans Deeri
T= L (cm)x Tc (s/cm)
f = 1 / T (Hz)
Tablo 10.4: Osilaskop ile frekans lme, uygulamasndan alnan deerler tablosu
90
LME VE DEERLEND RME LME DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Osilaskoplarn analog ve dijital tipleri mevcuttur. DORU ( ) YANLI ( ) 2. Osilaskoplar yalnz akm, gerilim ve frekans lmelerinde kullanlr. DORU ( ) YANLI ( ) 3. Osilaskop ile gerilim lerken gerilim gerilim deeri attka sinyal dikeyde ykselir. DORU ( ) YANLI ( ) 4. Osilaskop ile frekans llrken frekans deeri arttka sinyal yatay eksende daralr. DORU ( ) YANLI ( ) 5. Osilaskoplarda llecek gerilim deerine uygun kademe VOLTS/DIV anahtar ile seilir. DORU ( ) YANLI ( ) 6. Osilaskoplarda frekans deerine uygun kademe TIME /DIV anahtar ile seilir. DORU ( ) YANLI ( ) 7. Osilaskoplar ile yar iletken elemanlarn karakteristikleri incelenemez. DORU ( ) YANLI ( ) 8. Osilaskoplar arza analizinde l aletlerine gre daha hzl zm imkan sunar. DORU ( ) YANLI ( ) 9. Osilaskoplarda n says arttka ayn anda grntlen sinyal says artyor, demektir. DORU ( ) YANLI ( ) 10. Osilaskoplar llen akm veya gerilimin etkin deerini ler. DORU ( ) YANLI ( )
DEERLENDRME
91
MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen emay, ilem basamaklarn takip ederek ve nerileri dikkate alarak kurunuz ve gerekli lmleri yaparak izelgeye kaydediniz. Malzeme listesi: Malzemenin ad Ampermetre Voltmetre Wattmetre Frekans metre Lcrmetre Fluoresant lamba G kayna Balant iletkenleri Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC, 0-5 A AC, 0-250 V AC 1000 w 10-90 Hz 40 w balants yaplm 0-250 V, 2 A eitli boyda
1 2 3 4 5 6 7 8
Fluoresant Lamba
Mp Modl deerlendirme uygulamas balant ekli
92
lem Basamaklar
neriler
Malzeme listesinde verilen l l aletlerinin verilen zelliklerde seilmesine aletlerini temin ediniz. dikkat ediniz. l aletlerinin ve alcnn l aletlerini balanty rahat ve dzenli yerleimini balant emasna yapabileceiniz ekilde yerletiriniz. uygun olarak yapnz. Rlcmetre ile balansn endktans Endktans deerini lp kaydediniz. deerini lnz. l aletleri ve alc arasndaki Balanty yaparken nce seri, sonra paralel balanty yapnz. balantlar yapmanz size kolaylk salayacaktr. Devrenin ediniz. balantsn kontrol emaya gre balantnn kontroln yapnz.
Devreye enerji vererek l Devreye retmeninizin gzetiminde enerji aletlerinden okunan deerleri veriniz. kaydediniz. l aletlerinin gsterdii deerleri hatasz okumak iin gerekli nlemleri alnz. Alnan deerler: Ampermetre ile llen deer (Amper) Voltmetre ile llen deer (Volt) Wattmetre ile Frekansmetre ile llen deer llen deer (Watt) (Hz) Lcrmetre ile llen deer (Ohm)
93
DERECELENDRME LE
Modln Ad Elektriksel byklkler ve llmesi rencinin Ad Soyad Snf No
DEERLENDRME LTLER
l aletlerinin lme snrn uygun semek l aletlerini AC-DC zelliine uygun semek l aletlerini, yaplacak lmn genel zelliine uygun seim yapmak l aletlerinin alma zelliine uygun konumda yerletirmek l aletlerini, balant ve lme kolayl salayacak yerleimi yapmak Endktans lmek Rlcmetre kademe seimini doru yapmak Rlcmetre ile lm gerekletirecek balanty yapmak Endktans deerini lme hatasz ve doru lmek Ampermetre balantsn doru yapmak Voltmetre balantsn doru yapmak Wattmetre balantsn doru yapmak Frekans metre balantsn doru yapmak Alc balantsn doru yapmak Balant kontrol ve dzen Kontrolleri tekniine uygun yapmak Balantnn geretirdii uzunlukta kablo kullanmak Devre balantsnn genel tertip ve dzeni lme Akm deerinin lme hatasz tespiti Gerilim deerinin lme hatasz tespiti G deerinin lme hatasz tespiti Frekans deerinin lme hatasz tespiti gvenlii Gerekli kontrolleri yaparak devreye enerji vermek lmleri tamamladktan sonra enerjiyi keserek balanty skmek Sre Devreyi retmen tarafndan verilen srede kurmak lmleri retmen tarafndan verilen srede lme hatasz tamamlamak Tavr ve davran ekli alma sresince gerekli tutum ve davranlar sergileme 94
Evet
Hayr
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 D Y D Y D D Y D D Y D D D Y D Y D Y Y D

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 D Y D D D D Y Y Y Y Y D D
95

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 D D Y Y Y D D Y D Y Y

1 2 3 4 5 6 7 8 D D Y Y Y D D D

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 D Y Y Y D D Y D Y Y Y Y D Y Y Y D D
96

1 2 3 4 5 6 7 8 9 D D D Y Y Y D D Y

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Y Y D Y Y Y D D D Y D

1 2 3 4 5 6 7 8 Y D D Y D D Y D
97

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D Y D Y D Y D Y Y

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D D D D Y D D Y
98
KAYNAKLAR KAYNAKLAR
Soydal, Osman. lme teknii ve laboratuvar, Ankara: MEB, 2000. Nacar, Mahmut. Laboratuar 1, K.Mara: Ocak, 2000. zcan, Necati. Sadk Cimbar,. Elektrik-Elektronik laboratuvar, Ankara, 1997. Nayman, Muhsin. Laboratuar 1, Ankara, 2000. Anasz, Kadir. Elektrik l Aletleri ve Elektriksel lmeler. Ankara: MEB 1992. Netes, Test ve l aletleri katalou, 2005. Protel, rn katalou, 2005. Ermi Oktay, nder Durgun, Hasan anlda. Elektrik makineleri deney kitab, Ankara, 2002. GNDODU, smail. Ders Notlar, Bursa, 2005.
99

Elektriksel BÜyüklükler Ve Ölçülmesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektriksel BÜyüklükler Ve Ölçülmesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTRKSEL BYKLKLER VE LLMES

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

Resim 1.1: lme hayatmzda nemli bir yeri var

1.2. Elektriksel l Aletlerinin Tantlmas

Resim 1.2: Tipik elektrik l aletleri

1.2.1. Yapsna Gre l Aletleri

Resim 1.3: Analog l aletleri

Resim 1.4: Dijital l aletleri

1.2.2. lt Bykl Gsterme ekline Gre

Resim 1.5: Gsteren l aletlerine rnekler

Resim 1.6: Kaydedicili l aletlerine rnekler

Resim 1.7: Toplayc l aletlerine en iyi rnek sayalardr

1.2.3. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri

Resim 1.8: Tanabilir l aletleri

Pano Tipi l Aletleri

Resim 1. 9: Pano tipi l aletleri

1.3. eitli Elektriksel l Aleti Tanmlar

1.4. l Aletlerine Ait Terimler

1.4.4. lme Snr

1.4.5. lme Alan

1.4.6. l Aletlerinin Enerji Sarfiyat

1.4.7. l Aleti eimi ve Kullanm

1.5. Analog l Aletleri

1.5.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri

ekil 1.1: Kontrol yay ve kar arlkla kontrol kuvveti

ekil 1.2: Haval amortisr

ekil 1.3: Dik ve kanatl tip svl amortisr

ekil 1.4: Elektromanyetik amortisr

1.5.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar

a b c ekil 1.5: a-rnek skala taksimat, b- breler, c- Bir ampermetre skalas

ekil 1.6: Sfr ayar vidas

1.6. Dijital l Aletlerinin Genel Tanm

Tablo 1.1: l aletlerinin zelliklerini belirten semboller

l aletlerine ait semboller tablosu aada belirtilmitir.

Tablo 1.2: l aletleri sembolleri

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

2.2. letken Direncini Etkileyen Faktrler

.l 1 l dur. Burada K olduundan, forml R ohm () eklinde de S K .S

2.2.1. Diren Deerinin letkenin Boyu ile Deiimi

ekil 2.1: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken

S1=0,20 mm I1=50 m =1,1 R1= ?

S2=0,20 mm I2=25 m 2=1,1 R2= ?

.l1 1,1.50 55 275 S1 0,20 0,2

.l 2 1,1.25 27,5 137,5 S2 0,20 0,2

2.2.2. Diren Deerinin letkenin Kesiti ile Deiimi

ekil 2.2: Boylar ve cinsleri ayn, kesitleri farkl iki iletken

S1=0,20 mm I1=100 m 1=1,1 R1= ?

S2=0,10 mm I2=100 m 2=1,1 R2= ?

2.2.3. Diren Deerinin letkenin Cinsi ile Deiimi

ekil 2.3: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken

=0,0178 (Bakr) =1,1 (Krom-Nikel) R1= ? R2= ?

.l1 1,1.100 110 550 S1 0,20 0,20

.l 2 0,0178.100 1,78 8,9 S2 0,20 0,2

0,0178 0,0285 1,1 0.016 0,063

2.2.4. Direncin Scaklkla Deiimi

2.3. Diren Deerinin llmesi

2.3.2. Analog Ohmmetre ile lme

Resim 2.1:Avometre ile diren lm