Analog Devre Elemanları

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ANALOG DEVRE ELEMANLARI

522EE0018
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. DRENLER ....................................................................................................................... 3 1.1. Tanm ve levi ............................................................................................................ 3 1.2. eitleri ......................................................................................................................... 4 1.2.1. Sabit Direnler....................................................................................................... 4 1.2.2. Ayarl Direnler ..................................................................................................... 7 1.2.3. Ortam Etkili Direnler ......................................................................................... 10 1.2.4. Gerilim Etkili Direnler (VDR-Varistrler) ........................................................ 12 1.3. Sabit Direnlerin Renk Kodlaryla Deerlerinin Bulunmas ...................................... 13 1.4. Analog ve Dijital l Aleti Kullanarak Farkl Diren eitlerinin llmesi ......... 16 1.5. Diren Balantlar ...................................................................................................... 17 1.5.1. Seri Balant ........................................................................................................ 17 1.5.2. Paralel Balant.................................................................................................... 18 1.5.3. Kark Balant ................................................................................................... 20 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 25 2. KONDANSATRLER ...................................................................................................... 25 2.1. Tanm ve levi .......................................................................................................... 25 2.2. eitleri ....................................................................................................................... 26 2.2.1. Sabit Kondansatrler ........................................................................................... 26 2.2.2. Ayarl Kondansatrler ......................................................................................... 28 2.3. Rakamlarla Kondansatr Deerinin Okunmas .......................................................... 30 2.4. Avometre ile Salamlk Kontrolnn Yaplmas ........................................................ 32 2.5. Kapasitemetre ile Kondansatrn Deerinin llmesi............................................. 32 2.6. LCRmetre ile Salamlk Kontrolnn Yaplmas ....................................................... 32 2.7. Kondansatrlerin Balantlar ..................................................................................... 33 2.7.1. Seri Balant ........................................................................................................ 33 2.7.2. Paralel Balant.................................................................................................... 33 2.7.3. Kark Balant ................................................................................................... 34 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 37 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 39 3. BOBNLER ........................................................................................................................ 39 3.1. Tanm, levi ve Yaps .............................................................................................. 39 3.2. eitleri ....................................................................................................................... 40 3.2.1. Sabit Bobinler ...................................................................................................... 40 3.2.2. Ayarl Bobinler .................................................................................................... 44 3.3. LCRmetre ile Endktans lm ............................................................................... 44 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 47 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 48 4. TEMEL YARI LETKEN ELEMANLAR, DYOTLAR .................................................. 48 4.1. letken, Yaltkan ve Yar letken Maddeler................................................................. 48
4.2. P ve N tipi Yar letkenler ........................................................................................... 51 4.3. P ve N tipi Yar letkenlerde Elektron ve Oyuk Hareketi ........................................... 52 4.4. P-N Yzey Birlemesi................................................................................................. 54 4.4.1. Polarmasz P-N Yzey Birlemesi....................................................................... 54 4.4.2. Polarmal P-N Yzey Birlemesi......................................................................... 54 4.4.3. Doru Polarma..................................................................................................... 54 4.4.4. Ters Polarma........................................................................................................ 55 4.5. Diyodun Tanm ve Yaps .......................................................................................... 56 4.5.1. eitleri................................................................................................................ 56 4.5.2. Kristal (Dorultma Diyotlar) Diyotlar................................................................ 56 4.5.3. Zener Diyotlar...................................................................................................... 57 4.5.4. Foto Diyotlar........................................................................................................ 59 4.5.5. Ik Yayan Diyotlar.............................................................................................. 60 4.6. Analog-Dijital l Aletiyle Diyodun Salamlk Kontrol ....................................... 63 4.7. Analog-Dijital l Aletleriyle Diyodun Ularnn Bulunmas ................................. 63 4.8. Diyot Uygulamalar..................................................................................................... 64 4.8.1. Kristal Diyot Doru ve Ters Polarma Karakteristiinin karlmas ................... 64 4.8.2. Zener Diyot Doru ve Ters Polarma Karakteristiinin karlmas .................... 65 4.8.3. Renkli LED Uygulamas ................................................................................ 67 4.8.4. Zener Diyot Uygulamas...................................................................................... 68 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 69 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 71 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 73 5. TEMEL YARI LETKEN ELEMANLAR (TRANSSTRLER)..................................... 73 5.1. BJT Transistrler ........................................................................................................ 74 5.1.1. PNP ve NPN Tipi Transistrlerin Yaps............................................................. 74 5.2. PNP ve NPN Tipi Transistrlerin Doru ve Ters Ynde Polarmalandrmas (ngerilimleme)................................................................................................................. 75 5.3. PNP ve NPN Tipi Transistrlerde Akm ve Gerilim Ynleri ..................................... 76 5.4. Transistrlerin Ykselte Olarak Kullanlmas ........................................................... 77 5.4.1. Akm Kazanc ...................................................................................................... 77 5.4.2. Gerilim Kazanc ................................................................................................... 78 5.5. Transistrlerin alma Kararlln Etkileyen Faktrler .......................................... 80 5.6. Transistrn Anahtarlama Eleman Olarak altrlmas .......................................... 81 5.7. Katalog Kullanarak Transistrlerin Bilgilerinin ve Karlklarnn Bulunmas .......... 82 5.8. Transistrlerin zerindeki Harflerin ve Rakamlarn Okunmas ................................. 83 5.9. SMD (Yzey Montajl) Transistrler.......................................................................... 85 5.10. Analog ve Dijital l Aletleriyle Transistrn Salamlk Kontrolunun Yaplmas85 5.11. Analog ve Dijital l Aletleriyle Transistrn Ularnn Bulunmas..................... 87 5.12. LDR ve Transistr ile Bir Rlenin Kumanda Edilmesi ............................................ 88 5.13. Darlington Balant ile Bir DC Motorun altrlmas Uygulamas ....................... 89 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 90 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 93 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 95 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 97 KAYNAKA ......................................................................................................................... 99
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK
MODLN AMACI
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
LME VE DEERLENDRME
522EE0018 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Analog Devre Elemanlar Elektronikte kullanlan analog devre elemanlar ile ilgili bilgi veren renme materyalidir. 40/32 Bu modln n koulu yoktur. Analog devre elemanlarn tanmak, salamlk kontrollerini yaparak devre ierisinde kullanabilmek Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, analog devre elemanlarn tanyp katalog bilgilerine uygun olarak elektronik devrelerde kullanabileceksiniz. Amalar 1. Direnlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyarak analog ve dijital l aletleriyle direnleri lebilecek ve istenen zellikte diren seimini yapabileceksiniz. 2. Kondansatrlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyarak, analog ve dijital l aletleriyle kondansatrleri lebilecek ve istenen zellikte kondansatr seimini yapabileceksiniz. 3. Bobinlerin yapsn ve eitlerini tanyarak analog ve dijital l aletleriyle bunlar lebilecek ve istenen zellikte bobin seimini yapabileceksiniz. 4. Diyotlarn yapsn ve eitlerini tanyarak diyotlar analog ve dijital l aletleriyle lebilecek, devrede kullanabilecek ve istenen zellikte diyot seimini yapabileceksiniz. 5. Transistrlerin yapsn ve eitlerini tanyarak bunlar analog ve dijital l aletleriyle lebilecek, devrede kullanabilecek ve istenen zellikte transistr seimini yapabileceksiniz. Ortam: Atlye ve laboratuvar ortam. Donanm: eitli analog devre elemanlar, avometre, LCR metre, devre kurmak iin breadboard, g kayna, zil teli, deiik katologlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Bu modl, elektrik-elektronik teknolojisinin temeli olan, analog devre elemanlarn iermektedir. Analog devre elemanlar diren, kondansatr, bobin ve diyot, transistr gibi yar iletkenlerden olumaktadr. Bu elemanlarn teknik zeliklerini tanyp ayrt edebileceksiniz. Ayn zamanda salamlk kontroln de yapabileceksiniz. Burada alacanz bilgiler, temel bilgiler olaca iin olduka iyi renmeniz gerekmektedir. Yoksa her almanzda tekrar tekrar geriye dnmek zorunda kalacaksnz.
RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Direnlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyacak, analog ve dijital l aletleriyle bunlar lebilecek ve istenen zellikte diren seimi yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Farkl tiplerde direnlerin fiziksel yaplarn inceleyiniz. Direnlerin grevlerini aratrnz.
1. DRENLER
1.1. Tanm ve levi
Direnler elektrik akmna zorluk gsteren elektronik devre elemanlardr. Diren deeri yksek olursa iinden geen akm deeri dk olur. Bu olay Alman bilim adam Ohm tarafndan 1827 ylnda bulunmutur (Resim 1.1). Diren R harfi ile gsterilir, birimi ohmdur. Omega simgesi ile gsterilir (). Bir iletkenden geen elektrik akmna kar iletkenin gsterdii direncin birimidir. Bir iletkenin iki ucu arasna 1 voltluk bir gerilim uygulandnda, bu iletkenden 1 amperlik akm geerse bu iletkenin direnci 1 ohmdur. 1983'teki Milletleraras Elektrik Kongresi'nde tarif edilen milletleraras ohm ise, 106,3 cm uzunluunda 0 C ve 14,4521 gram olan cvann bir doru akma gsterdii diren olarak tarif edilmitir. Burada cvann bir milimetre karelik kesite sahip olduu da kabul edilmektedir. Bir mikro ohm, 0,000.001 ohma ve bir mega ohm, 1.000.000 ohma e deerdedir.
Resim 1.1: George Simon Ohm
1.2. eitleri
Sabit direnler, ayarl direnler ve ortam etkili direnler olmak zere balk altnda toplanr.
1.2.1. Sabit Direnler

Diren deeri deimeyen direnlere sabit diren denir. Hassasiyetleri yksektir. Sembolleri aada gsterildii gibidir (Resim 1.2).
Resim 1.2: Sabit direncin sembolleri
1.2.1.1. Telli Direnler Telli direnler gerek sabit diren, gerekse de ayarlanabilen diren olmak zere deiik glerde ve deerlerde retilebilmektedir. Telli direnlerde, scaklkla diren deerinin deimemesi ve dayankl olmas iin nikel-krom, nikel-gm ve konstantan kullanlr. Telli direnler genellikle seramik gvde zerine iki katl olarak sarlr. zeri neme ve darbeye kar verniklidir. 10 ile 100 K arasnda 30 W'a kadar retilmektedir (Resim 1.3). Balca kullanm alanlar; telekomnikasyon ve kontrol dorultucularda kullanlr. Tellerin ift katl sarlmasyla endksiyon etkisi kaldrlabildiinden yksek frekans devrelerinde tercih edilir. Kk gllerde snmayla direnci deimediinden l aletlerinin ayarnda etalon (rnek) diren kullanlr. Dezavantajlar; diren telinin kopmas, ok yer kaplamas ve byk gl olanlarnn snmas gibi dezavantajlar vardr.
Resim 1.3: Telli diren
1.2.1.2. Karbon Direnler Karbon karm veya karbon diren, toz hlindeki karbon ve reinenin stlarak eritilmesi yolu ile elde edilir. Karmdaki karbon oran direncin deerini belirler. Byklklerine gre , , 1, 2, 3 W / 1dan 22 M'a kadar deerlerde retilir. Bu tr direnlerin deer hassasiyetleri % 5-% 20 aralndadr. Hlen en yaygn kullanlan trdr (Resim 1.4).
Resim 1.4: Karbon diren
1.2.1.3. Film Direnler Film kelimesi dilimize ngilizceden gemitir. Trke karl zar ve erit anlamna gelmektedir. Resim 1.5ten de anlald gibi diren, erit eklinde yaltkan bir gvde zerine sarlmtr. Bu durumu, bir fotoraf filminin sarlna benzetebiliriz. ki tr film diren vardr. nce film direnler ve kaln film direnler. nce film direnler u ekilde retilmektedir: Cam veya seramik silindirik bir ubuk zerine "saf karbon", "nikel - karbon", "metal - cam tozu" karm "metal oksit" gibi deiik diren sprey eklinde pskrtlr. Pskrtlen bu diren maddesi, ok ince bir elmas ula veya lazer nyla Resim 1.5te grld gibi belirli bir genilikte, spiral eklinde kesilerek erit sarglar hline dntrlr. erit sargdan biri karlarak dier sargnn sarmlar aras izole edilir. erit genilii istenilen ekilde ayarlanarak istenilen diren deeri elde edilir. Kaln film direnler, seramik ve metal tozlar kartrlarak yaplr. Seramik ve metal tozu karm bir yaptrc ile hamur hline getirildikten sonra seramik bir gvdeye erit hlinde yaptrlr ve frnda yksek scaklkta piirilir. Yukarda aklanan yntemle, hem sabit hem de ayarl diren yaplmaktadr. Film direnler tolerans en kk olan direnlerdir. Yani, istenilen deer tam tutturulabilmektedir. Bu nedenle hassas diren gerektiren elektronik devreler iin ok nemli bir direntir. Ayrca maksimum akmda bile deeri pek deimemektedir.
Resim 1.5: Film diren
1.2.1.4. Entegre Direnler ok sayda direncin tek bir paket altna alnmasyla elde edilen diren trdr. Bu nedenle entegre diren veya sra diren olarak adlandrlr. Paket iindeki tm direnler birer ayaklarndan ortak baldr. Dier ayaklar serbesttir. Bu tr direnlerin en nemli zellii tm direnlerin ayn deere sahip olmasdr (Resim 1.6).
Resim 1.6: Entegre diren
1.2.1.5. Smd (Yzey Montajl) Direnler Yzey montaj teknolojisi (surface mount technology-SMT) yzey montaj elemanlarn devre kartna dorudan balamak iin kullanlan teknolojidir. Delikler (through-hole technology) yardmyla yaplan eski monte etme yntemlerinden farkl bir ekilde bileenler yzeye monte edilir. Yzey montaj aygtlar (surface mount devices-SMDs) hafif, ucuz, kktrler ve ayrca devre kart zerinde birbirine yakn bir ekilde yerletirilebilirler. Direnler yzey montaj teknolojisine uyumlu, en ok kullanlan analog devre elemandr (Resim 1.7).
Resim 1.7: SMD diren
1.2.2. Ayarl Direnler

Ayarl direnler genel olarak trimpot, potansiyometre ve reostalardan oluur. 1.2.2.1. Trimpotlar Devre direncinin bir veya birka defa ayarlandktan sonra bu ayar deerinde sabit brakld yerlerde kullanlan direnlerdir. nce ulu tornavida ile ayar yaplr. Dk gce sahiptirler ve bu bakmdan elektronik devrelerde sklkla kullanlr (Resim 1.8 - 1.9).
Resim 1.8: Trimpotun sembol
Resim 1.9: Trimpotun d grnts
1.2.2.2. Potansiyometreler Devre direncinin ok sk deitirilmesi gerektii yerlerde kullanlr. Diren deerinin deiimi el ile deitirilmeye msait ince ayar ubuu sayesinde yaplr. Tpk trimpotlar gibi dk gce sahiptirler, bu bakmdan elektronik devrelerde kullanlmaya msaittir. Genelikle cihazlarn n paneline monte edilir. Potansiyometreler balk altnda toplanr. Bunlar; lineer potansiyometreler, logaritmik potansiyometreler, ok turlu potansiyometrelerdir (Resim 1.10-11).
Resim 1.10: Potansiyometrenin sembol
Resim 1.11: Potansiyometrenin d grnts
Lineer potansiyometreler Lineer potansiyometreler (dorusal), potansiyometre milinin evrilme asna gre Resim 1.12de olduu gibi direnci de dorusal olarak artar.
Resim 1.12: Lineer eri
Logaritmik potansiyometreler Logaritmik potansiyometrelerde dn asna gre diren deiim doru orantl deildir, logaritmik olarak artar. Resim 1.13ten de grl gibi mili evirirken nce diren deiimi kk, sona doru diren deiim artar. Anti-logaritmik potansiyometrelerde ise nce diren deiim yksek, sona diren deiim azalr.
Resim 1.13: Logaritmik eri
ok turlu potansiyometreler ok turlu potansiyometrelerde, her 360 derece bir tur olarak kabul edilir. Hassas ayar yapmak istenen yerlerde kullanlr. Tur says artka hassasiyeti artar (Resim 1.14).
Resim 1.14: ok turlu potansiyometre
1.2.2.3. Reostalar Bu tip ayarl direncin trimpotlar ve potasiyometrelerden ayrlan en byk zellii yksek gl devrelerde kullanlabilmesidir (Resim 1.15). Dolaysyla zerinden yksek akm geebilir. Diren ayar el ile yaplr, ayar yaplan ucu tel zerinde hareket ettirilerek istenilen deere sahip diren elde edilir. Ayrca reostalarn ebatlar trimpot ve potansiyometrelere gre olduka byktr (reosta).
Resim 1.15: Reosta
1.2.3. Ortam Etkili Direnler

Ortam etkili direnler, k etkili direnler (LDR) ve s etkili direnler (termistrler) olmak zere ikiye ayrlr. 1.2.3.1. Ik Etkili Direnler
Resim 1.16: LDR sembol
Resim 1.17: LDR d grn
LDR (fotodiren, light dependent resistance), aydnlkta az diren, karanlkta yksek diren gsteren devre elemanlarna denir (Resim 1.16-17). Baka bir deyile LDR'nin zerine den k deerine gre gsterdii diren deiimi ters orantldr. LDR'ler, CdS (kadmiyum slfr), CdSe (kadmiyum selinr), selenyum, germanyum ve silisyum vb. gibi a
10
kar ok duyarl maddelerden retilmektedir. LDR yapmnda kullanlan madde, alglaycnn hassasiyetini ve alglama sresini belirlemekte, oluturulan tabakann ekli de alglaycnn duyarlln etkilemektedir. LDR'ye gelen n odaklamasn salamak iin st ksm cam ya da effaf plastikle kaplanmaktadr. LDR'ler eitli boyutlarda retilmekte olup gvde boyutlar bydke g deeri ykselmekte ve geirebilecekleri akm da artmaktadr. 1.2.3.2. Is Etkili Direnler Is etkili direnler negatif katsayl diren (NTC-negative temperature coefficient) ve pozitif katsayl diren (PTC-positivie temperature coefficient) olmak zere ikiye ayrlr. NTC Negatif s katsayl termistrlerdir. zerindeki scaklk arttka direnci azalr, scaklk dtke direnci artar (Resim 1.18-19).
Resim 1.18: NTCnin sembol
Resim 1.19: NTC d grn
PTC Pozitif s katsayl termistrdr. zerindeki scaklk arttka direnci artar, scaklk dtke direnci azalr (Resim 1.20-21).
11
Resim 1.20: PTCnin sembol
Resim 1.21: PTC d grn
1.2.4. Gerilim Etkili Direnler (VDR-Varistrler)

Ularna uygulanan gerilim miktar ile ters orantl olarak diren deeri deien elemanlara varistr denir (Resim 1.22-23). Genellikle ar gerilimden korunmak veya frekans kaymasn nlemek amacyla gerilim sabitlemesi istenen rezonans devrelerine yardmc limitr devrelerinde kullanlr.
Resim 1.22: VDRnin sembol
12
Resim 1.23: VDR d grn
1.3. Sabit Direnlerin Renk Kodlaryla Deerlerinin Bulunmas

Sabit direnlerin deeri genellikle zerine yerletirilen renk bantlar yardm ile bulunur. Renk bantlar says 4 renk ve 5 renk olmak zere ikiye ayrlr. Diren zerindeki renkler okunarak direncin deeri ve tolerans okunabilir. Renklere karlk gelen saylar izelge 1.1de verilmitir. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
izelge 1.1: Diren renk kodlar
Resim 1.24te 5 renk ve 4 renk olarak 100Kluk direncin renk kodlar verilmitir.
13
Resim 1.24: Diren renk kodlar
rnek 1: Resim 1.25teki direncin deeri ve tolerans nedir?
Resim 1.25: Diren
14
zm: 1.Renk= Turuncu=3 2.Renk=Turuncu=3 3.Renk=Beyaz=9 arpan=Siyah=100 Tolerans=Kahverengi=%1 Sonu=339, Tolerans %1 rnek 2: Resim 1.26daki direncin deeri ve tolerans nedir?
Resim 1.26: Diren
zm: 1.Renk= Kahverengi=1 2.Renk=Siyah=0 arpan=Krmz=102 Tolerans=Gm = % 10 Sonu=1000, Tolerans %10 rnek 3: 27K , % 5 toleransl 4 renk kodlu direncin renkleri nelerdir? zm: 1.Renk= Krmz 2.Renk=Mor arpan=Sar Tolerans=Altn rnek 4: 184 , % 1 toleransl 5 renk kodlu direncin renkleri nelerdir? zm: 1.Renk= Kahverengi 2.Renk=Gri 3.Renk=Sar arpan=Siyah Tolerans=Kahverengi
15
1.4. Analog ve Dijital l Aleti Kullanarak Farkl Diren eitlerinin llmesi

Analog avometre ile lm yapmadan nce dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, l aletinin sfrlanmasdr. l aleti lm yaplacak kademeye alnr ve proplar ksa devre edilir. brenin en saa gittii grlr. Genellikle en stte, diren skalas bulunur, buradan ofset trimpotu ile ibrenin sfr zerine gelecek ekilde ayar yaplr. Bu ayar her lmden nce mutlaka, lm yaplacak kademe iin yaplmaldr. Bir dier nokta ise diren lm yaplrken her iki proba ellerimizle dokunmamaktr. Dokunulursa zelikle yksek deerli direnlerin yanl llmesine neden olur. lm yaplacak diren proplarn ularna balanr. l aleti en st kademeye alnr. bredeki sapma mmkn derecede skalann ortasna gelene dek kademe kltlr. brede sapma yakalandnda, skaladaki deer okunup l aletinin kademesi ile arplarak diren deeri bulunur. Kademedeki K harfi 1000 anlamna gelir. Analog l aletlerinde sa taraf sfr, sol taraf sonsuzu gsterir (Resim 1.27).
Resim 1.27: Analog avometre
Dijital avometrelerde sfrlama ayar yaplmasna gerek yoktur. Baz dijital avometrelerde kademe bulunmadndan diren balandnda dorudan kademeyi kendisi ayarlayarak lm yapar. Kademesi olan avometrelerde ise diren proplara balanr, ekranda en hassas deer okunana kadar kademe kltlr ya da byltlerek deer okunur. Yine okunan deer kademe ile arplarak diren deeri bulunur. Dijital avometreler analoglara gre okuma kolayl salar (Resim 1.28).
16
Resim 1.28: Dijital avometre
1.5. Diren Balantlar

Direnler seri, paralel ve kark olmak zere ekilde balanr.
1.5.1. Seri Balant

Direnler Resim 1.29daki gibi ard ardna balandnda seri balanm olur. E deer diren ise hepsinin aritmetik olarak toplanmas ile bulunur. Seri balantda devreden geen akm sabit, devre gerilimi devre direnleri zerine den gerilimlerin toplamna eittir (Resim 1.30).
Resim 1.29: Seri bal direnler
RAB = R1+R2+R3 rnek 1: Resim 1.29deki devrede R1=10k, R2=100 R3=1k RAB nedir? zm: RAB = R1+R2+R3 RAB =10k+0,1k+1k RAB =11,1K
17
Resim 1.30: Seri diren devresi
E = E1 + E2 + E3 En = I x Rn rnek 2: Resim 1.30deki devrede R1=1k, R2=2k, R3=3k, E=12V ise I=? ve E1=? zm: R = R1+R2+R3 R =1k+2k+3k R =6K I=E/R I = 12V / 6K I = 2 mA E1 = I x R1 E1 = 2mA x 1k E1 = 2 Volt
1.5.2. Paralel Balant

Direnler Resim 1.31deki gibi u uca balandnda paralel balanm olur. E deer diren ise hepsinin terslerinin toplamnn tersidir. Paralel balantda kol gerilimleri sabit, toplam akm kol direnlerinden geen akmlarn toplamna eittir (Resim 1.32).
Resim 1.31: Paralel bal direnler
18
1/ RAB = 1/R1 + 1/R2 + 1/R3 RAB =(R1xR2)/(R1+R2) (Sadece iki diren iin geerlidir) rnek 1: Resim 1.31deki devrede R1=10k, R2=100 R3=1k RAB nedir? zm: 1/ RAB = 1/R1 + 1/R2 + 1/R3 1/ RAB = 1/10k + 1/100 + 1/1k (Paydalar 10k eitlenir. 1/ RAB = 1/10k + 100/10k + 10/10k 1/ RAB = 111/10k RAB =10k/111=0,09k=90
Resim 1.32: Paralel diren devresi
I = I1 + I2 + I3 In = E / Rn rnek 2: Resim 1.32deki devrede R1=3k, R2=2k R3=6k R=?, I=?, I1=? nedir? zm: 1/ R = 1/R1 + 1/R2 + 1/R3 1/ R = 1/ 3k + 1/2k + 1/6k 1/ R = 6/ 6k R = 1k I=E/R I = 12V / 1k I = 12mA I1 = E / R1 I1 = 12V / 3 k I1 = 4mA
19
1.5.3. Kark Balant

Resim 1.33teki gibi direnlerin seri ve paralel balanmasna kark balant denir. nce paralel bal olan direnlerin e deeri hesaplanp seri direnlerle toplanr.
Resim 1.33: Kark bal direnler
rnek: Resim 1.33teki devrede R1=10k, R2=100 R3=1k RAB nedir? zm: RAB = R1 + (R2 x R3)/(R2+R3) RAB = 10k + (0,1k x1k)/( 0,1k +1k) RAB = 10k + 0,1(k)2/1,1k RAB = 10k + 0,09k RAB =10,09k
20
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Direnlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyarak analog ve direncin dijital l aletleriyle lmn ve istenen zellikte diren seimi yapnz. lem Basamaklar zerinde renk kodlar olan bir diren alnz. Renk kodlarn okuyarak direncin deerini ve toleransn tespit ediniz. Direncin gcn tespit ediniz. Bu uygulamay 4 ve 5 renk kodlu direnlerle er defa yapnz. neriler Okulunuz malzeme deposundan bir diren edinebilirsiniz. Resim 1.24teki tablo yardm ile direncin deerini ve toleransn tespit edebilirsiniz. Diren gcn katolog ya da gcn bildiiniz bir direnle kyaslayarak bulabilirsiniz.
21
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Direncin tipini tespit edebiliyor musunuz? Diren deerini belirleyebiliyor musunuz? Direncin gcn tespit edebiliyor musunuz? Kataloglar ierisindeki bilgileri anlayabiliyor musunuz? Kullanacanz devre iin uygun direnci belirleyebiliyor musunuz? Evet Hayr
1 2 3 4 5
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
22
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Telli diren yapmnda aadaki maddelerden hangisi kullanlmaz? A) Nikel-Krom B) Nikel-Demir C) Nikel-Gm D) Konstantan SMD nedir? A) Yzey montaj delii B) Yzey modl dizayn C) Yzey montaj aygt D) Yzey montaj plaketi Trimpot iin aadakilerden hangisi yanltr? A) Gc dktr. B) Az ayar yaplan yerlerde kullanlr. C) Boyutlar kktr. D) Mil yardm ile ayar yaplr.
2.
3.
4. A) NTC B) Telli diren C) Trimpot D) Potansiyometre 5.
Bu sembol, hangi elektronik elemann semboldr?
Aadakilerden hangisi LDR iin dorudur? A) Isndka direnci der. B) Isndka direnci artar. C) Ikla direnci der. D) Ikla direnci artar. Aadakilerden hangisi NTC iin dorudur? A) Isndka direnci der. B) Isndka direnci artar. C) Ikla direnci der. D) Ikla direnci artar.
6.
23
7.
Aadakilerden hangisi VDR iin dorudur? A) Gerilimle direnci doru orantl deiir. B) Isndka direnci artar. C) Ikla direnci der. D) Gerilimle direnci ters orantl deiir. Krmz-mavi-sar direncin deeri nedir? A) 26 4 B) 26 k C) 26 D) 260000 Hangi renk %10 tolerans anlamna gelir? A) Kahverengi B) Gm C) Altn D) Beyaz Paralel bal 3 k ve 6 k e deeri katr? A) 200 B) 2,2 k C) 2 k D) 20000 Seri bal 100 ve 220 e deeri katr? A) 120 B) 270 C) 220 D) 320 4 k ve 2 kluk iki direncin paralel bal olduu bir devre, 12 volt ile besleniyorsa 4 kluk diren zerinden ne kadar akm geer? A) 3 Ma B) 4 Ma C) 6 Ma D) 12 mA 8 k ve 4 kluk iki direncin seri bal olduu bir devre, 12 volt ile besleniyorsa 4 kluk diren zerinden ne kadar gerilim bulunur? A) 2 V B) 4 V C) 8 V D) 12 V
8.
9.
10.
11.
12.
13.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
24
RENME FAALYET2
AMA
RENME FAALYET2
Kondansatrlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyacak; kondansatrleri, analog ve dijital l aletleriyle lebilecek ve istenen zellikte kondansatr seimi yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Farkl tiplerde kondansatrler bulunuz. Fiziki yaplarn inceleyerek kullanld yerleri tahmin ediniz.
2. KONDANSATRLER
2.1. Tanm ve levi
ki iletken levha arasna di-elektrik ad verilen bir yaltkan madde konulmasyla elde edilen ve elektrik enerjisini depo edebilen devre elemanna kondansatr denir (Resim 2.1). C harfi ile gsterilir ve birimi farad (F)dr.
Resim 2.1: Kondansatrn i yaps
Kondansatr devrenin ilk alma annda kaynak gerilimine arj olmaya balar. Maksimum arj ilemi gerekleene kadar kondansatr zerinden geici olarak ve gittike azalan Ic akm akar. Bu akm kondansatr kaynak gerilimine arj olduunda durur.
Resim 2.2: Kutupsuz ve kutuplu kondansatr sembolleri
25
2.2. eitleri
Sabit ve ayarl olmak zere iki gruba ayrlr.
2.2.1. Sabit Kondansatrler

Sabit kondansatrler, ktl, plastik, seramik, mika, elektrolitik, smd olmak zere alt eittir. 2.2.1.1. Ktl Kondansatrler Yaltkanlk kalitesini artrmak iin parafin maddesi emdirilmi 0.01 mm kalnlndaki kdn iki yzne 0.008 mm kalnlndaki kalay ya da alminyum plakalar yaptrlarak retilmi elemanlardr (Resim 2.3). Kuru ktl, yal ktl, metalize ktl vb. modelleri bulunan ktl kondansatrler uygulamada yaygn olarak karmza kmaktadr. Kapasite deerleri genellikle 1 nF lle 20 f arasnda deien ktl kondansatrlerin alma gerilimleri ise 100 volt ile 700 volt arasnda deimektedir.
Resim 2.3: Ktl kondansatr i yaps
2.2.1.2. Plastik Kondansatrler Yksek frekansl devrelerde pek tercih edilmez. Hassas kapasiteli olarak imal edilirler. Genellikle zamanlama, filtre veya birka yz khzlik frekansl devrelerde kullanlabilir. Dielektrik maddelerine gre trdr. Bunlar; polyester, polistren ve polipropilendir. 2.2.1.3. Seramik Kondansatrler Di-elektrik maddesi olarak titanyum veya baryum kullanlarak imal edilir. Genellikle yksek frekansl devrelerde baypas kondansatr olarak kullanlr (Resim 2.4).
Resim 2.4: Seramik kondansatr
26
2.2.1.4. Mika Kondansatrler Di-elektrik maddesi mikadr (Resim 2.5). Yaltkan sabiti ok yksek ve ok az kaypl elemanlardr. Frekans karakteristikleri olduka iyidir ve bu zeliklerinden dolay rezonans ve yksek frekansl devrelerde kullanlr. Mikal kondansatrlerin kapasite deerleri 1 pikofarad ile 0,1 mikrofarad arasnda, alma voltajlar 100 V ile 2500 V arasnda, toleranslar ise % 2 ile % 20 arasnda deiir.
Resim 2.5: Mika kondansatr
2.2.1.5. Elektrolitik Kondansatrler Elektrolitik kondansatrlere kutuplu kondansatrler de denir. Pozitif ve negatif kutuplar bulunan, alminyum levhalar arasnda asit borik eriyiinin di-elektrik madde olarak kullanld kondansatrlerdir. Negatif u kondansatrn d yzeyini oluturan alminyum plakaya baldr (Resim 2.6).
Resim 2.6: Elekrolitik kondansatr
Bu tip kondansatrler byk kapasiteli olup en sk kullanlan kondansatrlerdir. Genellikle filtre, gerilim oklayclar, kuplaj - dekuplaj ve zamanlama devrelerinde kullanlr. Yksek frekans karakteristikleri kt olduundan yksek frekansl devrelerde tercih edilmez. Elektrolitik kondansatrlerin zerinde kapasite deeri dnda maksimum arj gerilimi de yazldr. lF/50 V gibi. Bu gerilime krlma gerilimi de denir. Kapasite seimi yaparken ayn zamanda gerilim deerleri de dikkate alnmaldr. Asla devreye ters balanmamal ve arj gerilimi zerine klmamaldr. Byle bir durumda kondansator di-elektrik zelliini kaybeder ve bozulur. Alminyum ve tantalyum plakal olmak zere iki tr elektrolitik kondansatr vardr. kisi arasndaki fark tantalyum oksidin yaltkanlk sabiti daha byktr. Alminyum elektrolitik kondansatr
Alminyum oksitli anot folyo ile alminyum katot folyodan oluan sent eklindeki iki plakann arasna elektrolitik emdirilmi kt ile sarlarak elde edilen kutuplu kondansatrler-
27
dir. Alminyum oksitli plakaya bal elektrot pozitif (+), alminyum plakaya bal elektrot ise negatif (-) kutup olarak isimlendirilir. Tantalyum elektrolitik kondansatr
Tantalyum oksitli folyo erit ile tantalyum folyo eritten oluur. Tantalyum oksitli plakaya pozitif (+), tantalyum plakaya ise negatif (-) kutup balanmtr (Resim 2.7).
Resim 2.7: Tantalyum elekrolitik kondansatr
Elektrolitik kondansatrlerin hacmine gre kapasitelerinin byk ve maliyetinin ucuz olmas bir avantajdr. Ancak kaak akmlar byktr ve ters balant hlinde bozulmalar birer dezavantajdr. 2.2.1.6. SMD Kondansatrler ok katmanl elektronik devre kartlarna yzey temasl olarak monte edilmeye uygun yapda retilmi kondansatrlerdir. Boyutlar dier kondansatrlere gre ok daha kktr ancak mercimek ve mika kondansatrlerle eriilen sa deerlerine sahip olarak retilir. zerindeki kodlarn okunular markadan markaya farkllk gsterir.
Resim 2.8: SMD kondansatr
2.2.2. Ayarl Kondansatrler

Varyabl ve trimer kondansatr olmak zere gruba ayrlr. 2.2.2.1. Varyabl Kondansatrler Bu gruba giren kondansatrler, ngilizce ad ile varyabl (variable) olarakta anlmaktadr. "Varyabl" kelimesinin Trke karl "deiken"dir. Varyabl kondansatrler paralel bal oklu kondansatrden olumaktadr. Bu kondansatrlerin birer plakas sabit olup dier plakalar Resim 2.10da grld gibi bir mil ile dndrlebilmektedir. Bylece kondansatrlerin kapasiteleri istenildii gibi deitirilebilmektedir. Hareketli plakalar sabit plakalar-
28
dan uzaklatka karlkl gelen yzeyler azalacandan kapasitede klecektir. Hareketli plakalara rotor, sabit plakalara stator denmektedir.
Resim 2.9: Varyabl kondasatrn sembol
Resim 2.10: Varyabl kondansatr
Plakalar genelde alminyum veya zel amalar iin gm kapl bakrdr. Plakalar arasnda yaltkan madde olarak genellikle hava vardr. Baz zel hllerde, mika plastik ve seramik de kullanlmaktadr. Bazen vakumlu (havasz) da yaplmaktadr. Haval ve yaltkanl kondansatrlerde bir miktar kaak (leakage) akm vardr. Vakumlu olanlarda hi kaak yoktur. Vakumlu kondansatrlerde; alma gerilimi 50 KV'a ve frekans 1000 MHz'e kadar kabilmektedir. Kapasitif deeri ise 50-250 pF arasnda deiir. Havallarda ise kapasite 400 pF'a kadar kabilmektedir. Varyabl kondansatrler ile byk kapasitelere ulalamamakla beraber, yukarda belirtildii gibi ok byk gerilimlerle ve frekanslarda allabilmektedir. Baz uygulamalarda, ayn gvdede iki varyabl kondansatr kullanlr. Bunlardan birinin rotoru, statordan uzaklatrlrken dierinin rotoru ters bir alma ekli ile statoruna yaklar. Varyabl kondansatrn kullanlma alanlar: Radyo alclar (Plakalar ok yakn ve kktr.) Radyo vericileri Byk gl ve yksek frekans reticileri (Plakalar aras 2,5 cm 'dir.) 2.2.2.2. Trimer Kondansatrler Kapasite deeri tornavida ile deitirilebilen ayarl kondansatrlerdir. Trimer kondansatrlerde ayar vidasna bal 360 derece dnebilen levhalar ile yzey alan deitirilmesiyle kapasite deeri azaltlp oaltlabilir. Trimer kondansatrlerin boyutlar ve kapasite deerleri kktr. Bu eit kondansatrler FM verici, telsiz vb. devrelerde kullanlr.
Resim 2.11: Trimer kondansatr sembol
29
Resim 2.12: SMD trimer kondansatr
2.3. Rakamlarla Kondansatr Deerinin Okunmas

Kondansatrlerin kapasite deerleri ve alma voltajlar arttka gvde boyutlar da artar. Gvde boyutu yeterli olduunda kondansatrn kapasite deeri ve alma voltaj kondansatr zerine yazlr. Kk gvdeli kondansatrlerde ise baz ksaltmalar kullanlrak bu deerler kodlanmtr. Kapasite deerlerinin kodlanmas iin rakamlar ya da renkler kullanlabilir. Kondansatrlerin rakamlar ile kodlanmas
Rakamlar ile yaplan kodlamalarda baz ksaltmalardan yararlanlr. rnein sfr yerine yalnzca . konur. Tolerans deerleri de harfler ile gsterilir. Bu durumda; B : % 0,1 C : % 0,25 D : % 0,5 F:%1 G:%2 J:%5 K : % 10 M : % 20 rnekler: p68 kodu = 0,68 pikofarad 470 kodu = 470 pikofarad 472 kodu = 4700 pikofarad 104 kodu = 100000 pikofarad 1n2 kodu = 1,2 nanofarad ,039 kodu = 0,039 mikrofarad 15 kodu = 15 pikofarad
152 kodu = 1500 pikofarad 103 kodu =10000 pikofarad 1n kodu = 1 nanofarad
33 n kodu = 33 nanofarad ,05 kodu = 0,05 mikrofarad
30
Kondansatrlerin renk bandlar ile kodlanmas
Kondansatrlerin kapasite, voltaj ve tolerans deerleri renk bantlar ile kodlanrken direnlerde olduu gibi tam bir standardizasyon olmadndan deiik ekillerde yaplan kodlamalar ile karlalabilir. Kondansatrlerin renk kodlarnn rakamsal karl bulunurken renkler yukardan aaya ya da soldan saa doru okunur. Bulunan deerler pikofarad cinsindendir. renk band ile yaplan kodlama: Bu ekilde yaplan kodlamalarda ilk iki bant birinci ve ikinci say, nc bant ise arpandr. Drt renk band ile yaplan kodlama: lk iki renk birinci ve ikinci say, nc renk arpan, drdnc renk ise tolerans deerini belirtir. Be renk band ile yaplan kodlama: lk iki renk birinci ve ikinci say, nc renk arpan, drdnc renk tolerans, beinci renk ise alma voltajn belirtir. Alt renk band ile yaplan kodlama: lk iki renk birinci ve ikinci say, nc renk arpan, drdnc renk tolerans, beinci renk alma voltaj ve altnc renk de scaklk katsaysn belirtir.
Resim 2.13: Film kondansatr renk kodlar
31
Renkler Siyah Kahverengi Krmz Turuncu Sar Yeil Mavi Mor Gri Beyaz Krmz/Mor Altn Gm
Say 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
arpan 100 101 10 10

2 3
Tolerans % 20 %1 %2 %3 %4 %5 %6 %7 %8 %9 -
alma Gerilimi (V) 10 V 100 V 200 V 300V 400 V 500 V 600 V 700V 800V 900 V -
104 105 106 10 10

7 8
109
-1 -2
10 10
%5 % 10
izelge 2.1: Kondansatr renk kodlar
rnek: Resim 2.13teki kondansatrn renkleri srasyla mavi, krmz, kahverengi, kahverengi, krmz ise bu renklerin anlam nedir? zm:62X101 = 620pF %1 = Tolerans 200 Volt deerindedir.
2.4. Avometre ile Salamlk Kontrolnn Yaplmas

Kondansatrn salamlk kontrol analog avometre ile ohm kademesinde yaplr. lk nce kondansatrn iki ucu ksa devre edilir daha sonra avometre ohm kademesine alnr. Avometrenin krmz ucu kondansatrn eksi ucuna, siyah ucu ise kondansatrn art ucuna balanmaldr. Salam kondansatrde ibre nce sapar sonra tekrar geri dner. Kk deerli kondansatrlerde sapma ve geri gelme hzl, byk deerli kondansatrlerde ise daha yavatr.
2.5. Kapasitemetre ile Kondansatrn Deerinin llmesi

Bu konuya 2.6. LCRmetre ile Salamlk Kontrolnn Yaplmas bal altnda deinilecektir.
2.6. LCRmetre ile Salamlk Kontrolnn Yaplmas

LCRmetre ile kondansatr deeri llr. Kondansatrn zrindeki deer ile LCRmetreden okunan deer ayn ise kondansatr salamdr. Farkl bir deer okunursa kondansatr bozuktur.
32
2.7. Kondansatrlerin Balantlar

Kondasatrlerde direnler gibi seri, paralel, kark olmak zere ekilde balanr.
2.7.1. Seri Balant

Resim 2.14teki gibi kondansatrlerin art arda balanmasna seri balant denir. Toplam kapasite kondansatrlerin terslerinin toplamnn tersine eittir. Kondansatrler seri balanrken zt kutuplar birbirine balanmaldr.
Resim 2.14: Kondansatrlerin seri balanmas
1/CAB = 1/C1 + 1/C2 + 1/C3 CAB =(C1xC2)/(C1+C2)(Sadece iki kondansatr iin geerlidir.) rnek: Resim 2.14teki devrede C1=10F, C2=20F C3=1F CAB nedir? zm: 1/CAB = 1/C1 + 1/C2 + 1/C3 1/ CAB = 1/10F + 1/20F + 1/1F (Paydalar 20F eitlenir.) 1/ CAB = 2/20F + 1/20F + 20/20F 1/ CAB = 23/20F CAB =20F/23=0,86F
2.7.2. Paralel Balant
Resim 2.15: Kondansatrlerin paralel balanmas
33
Kondansatr Resim 2.15teki gibi ard ardna balandnda paralel balanm olur. E deer kapasite ise hepsinin aritmetik olarak toplanmas ile bulunur. Kondansatrler paralel balanrken ayn kutuplar birbirine balanmaldr. CAB = C1+C2+C3 rnek: Resim 1.27deki devrede C1=10F, C2=100F C3=1F CAB nedir? zm: CAB = C1+C2+C3 CAB =10F +100F +1F CAB =111F
2.7.3. Kark Balant

Resim 2.16daki gibi kondansatrlerin seri ve paralel balanmasna kark balant denir. nce paralel bal olan kondansatrlerin e deeri hesaplanp seri kondansatrlerle toplanr.
Resim 2.16:Kondansatrlerin kark balanmas
rnek: Resim 2.16daki devrede C1=10F, C2=10F C3=10F CAB nedir? zm: CAB = C1 + (C2 x C3)/(C2+C3) CAB = 10F + (10F x10F)/( 10F +10F) CAB = 10F + 100(F)2/20F CAB = 10F + 5F CAB =15F
34
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kondansatrlerin yapsn, eitlerini, renk kodlarn tanyarak kondansatrleri analog ve dijital l aletleriyle lnz ve istenen zellikte kondansatr seimi yapnz. lem Basamaklar zerinde renk kodlar olan veya rakam bulunan birka tane kondansatr alnz. Renk kodlarn okuyarak kondansatrn deerini, toleransn ve gerilimini tespit ediniz. zerinde rakam varsa bu rakamlar okuyarak kondansatrn deerini belirleyiniz. Bu uygulamay farkl kondansatrlerle er defa yapnz. neriler Okulunuz malzeme deposundan bu kondansatrleri edinebilirsiniz. Resim 2.13 ve izelge 2.1deki tablo yardm ile kondansatrn deerini ve toleransn tespit edebilirsiniz.
35
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 Kondansatrn tipini belirleyebiliyor musunuz? Kondansatrn gerilim deerini belirleyebiliyor musunuz? Kondansatrn kapasite deerini belirleyebiliyor musunuz? Katalog bilgilerini okuyabiliyor musunuz? Devre iin uygun kondansatr seebiliyor musunuz. Evet Hayr
DEERLENDRME
36
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Kondansatr iin aada verilen ifadelerin hangisi yanltr? A) Elektrik enerjisini depo eder. B) ki yaltkan arasnda bir iletken bulunur. C) Birimi faraddr. D) Paralel bal kondansatrlerde toplam sa, kapasitelerin aritmetik toplamna eittir. Seri bal 6F ve 3F iki kondansatrn toplam nedir? A) 1F B) 2F C) 3F D) 4F Kt kondansatrler hangi gerilim deeri arasnda alr? A) 100V-200V B) 300V-500V C) 200V-400V D) 100V-700V Plastik kondansatrler hangi maddeden yaplmaz? A) Polyester B) Polipropilen C) Polireten D) Polistren Aadakilerden hangisi kutuplu kondansatrdr? A) Mika B) Elektrolitik C) Seramik D) Ktl zerinde 102 yazan kondansatrn deeri katr? A) 102F B) 100nF C) 1nF D) 0,1F
2.
3.
4.
5.
6.
37
7.
zerinde 1 n8 yazan kondansatrn deeri katr? A) 18 F B) 1.8 nF C) 18 nF D) 18 F zerinde p22 yazan kondansatrn deeri katr? A) 22 pF B) 2.2 pF C) 0,22 pF D) 0,022 pF zerinde krmz, mavi, kahverengi, krmz, sar renkle bulunan kondansatrn deeri nedir? A) 26 pF, %1, 200 V B) 260 pF, %2, 400 V C) 26 nF, %1, 600 V D) 2600 pF, %1, 800 V
8.
9.
DEERLENDRME
38
RENME FAALYET3
AMA
RENME FAALYET3
Bobinlerin yapsn ve eitlerini tanyarak analog ve dijital l aletleriyle bunlar lebilecek ve istenen zellikte bobin seimini yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Bobinlerin kullanld yerleri aratrnz.
3. BOBNLER
3.1. Tanm, levi ve Yaps
Genellikle nve ad verilen dayankl yaltkan zerine izoleli iletken tellerin sarmal bir ekilde yan yana ve st ste sarlmasyla elde edilen devre elemanna bobin denir. L harfi ile gsterilir ve birimi Henry (H)dir (Resim 3.1).
Resim 3.1: Bobin
Bobinler, eitli l ve grnmdeki paralar zerine sarlr. Bu paralara mandren ad verilir. Yine bobinlerde ise mandren ierisinde sabit veya hareketli bir para daha bulunur. Bobinin mandreni ierisinde bulunan paraya ise nve denir. Mandren ve nve kullanlmadan yaplm bobinler de mevcuttur. Bu tr bobinler hava nveli bobinler olarak tanmlanr. Bobin telinin her bir sarmna spir denir. Bobinler elektrik akmna diren gsterir. zerinden geen akm nedeniyle elektromanyetik bir alan ve akm ile gerilim arasnda faz fark oluturulur. Bu zelliklerden dolay bobinler kullanldklar devrelerde elektromanyetik etki ve faz fark meydana getirir. Bobinler DC ve AC devrelerde kullanlabilir. DC gerilim ile almada bobin zerinden sabit bir manyetik alan meydana gelir. Bu durumda bobin diren gibi davranr. Bobinin DCdeki direnci, sarmda kullanlan telin direnci kadardr. Bobine AC gerilim uygulandnda ise zerinden geen akm deiimine bal olarak deiken bir manyetik alan oluur. Bobinin alternatif akm deiimlerine kar gsterdii zorlua endktans ve alternatif akmda gsterdii diren deerine ise endktif reaktans denir.
39
3.2. eitleri
Sabit ve ayarl olmak zere iki tip bobin vardr.
3.2.1. Sabit Bobinler

Hava nveli, ferit nveli, demir nveli, smd (yzey montajl) bobinler olmak zere drt eit sabit bobin bulunmaktadr. 3.2.1.1. Hava Nveli Bobinler
Resim 3.2: Hava nveli bobin sembol
Resim 3.3: Hava nveli bobin
Nve olarak hava kullanlr. Sembol Resim 3.2de verilmitir. Yksek frekansl devrelerde, geneliklle AM-FM alc ve vericilerde, bant geiren filtre devrelerinde, test cihazlarnda kullanlr. Olduka kk endktans deerine sahip retilir (13 nH-132 nH). Omik direnleri olduka kktr (Resim 3.3).
40
3.2.1.2. Ferit Nveli Bobinler
Resim 3.4: Ferit nveli bobin sembol
Pirin, polyester veya demir tozundan yaplm nve zerine sarlr. Bu tip bobinlerin endktans genellikle H seviyelerindedir. G bobini olarak kullanlan trlerinin endktans mH seviyesindedir. Yksek frekansl devrelerde, radyo alc-vericilerinde kullanlr.
Resim 3.5: Ferit nveli bobin
Ferit nveli dolu ve hava oluklu olmasna gre ayrca iki tr vardr. i dolu ferit nveli bobinler byk, orta ve kk ebatl olarak retilir. Toleranslar % 15 ve DCdeki diren deeri 0,007 - 180 arasnda deiir. 20 mA ile 4 A arasnda alacak ekilde retilir. Anahtarlamal mod g kaynaklarnda, SCR ve triyak kontrolerinde kullanlr. Endktanlar 1H ile 150 mH arasnda deiir. Kk ebatl ferit nveli bobinlerin endktans deeri renk kodu ile okunur. Dierlerinde harf ve rakam kodlamas vardr. Daha ok dk g devrelerinde kullanlr. i oyulmu silindir eklindeki ferit nveli bobinler Resim 3.6da gsterilmitir. G kaynaklarnda, bataryalar arj etmede, filtre ve jeneratr devrelerinde kullanlr. 20 mA ile 27 A arasnda alacak ekilde retilir. Yksek gl devrelerde kullanlabilir. Ferit nve polyolefin maddesinden olumutur.
41
Resim 3.6: Ferit nveli bobin
Toroidal nveli bobinler (Resim 3.7), anahtarlamal tip g kaynaklarnda, radyo frekans devreleri gibi yksek frekansl devrelerinde kullanlr. Endktanslar 1H ile 1H arasnda deiebilir. DC direnleri ortalama 0,074dur. 25W-100W gce sahiptir.
Resim 3.7: Toroidal nveli bobin
3.2.1.3. Demir Nveli Bobinler
Resim 3.8: Demir nveli bobin sembol
42
Resim 3.9: Demir nveli bobin
Birer yzeyleri yaltlm ince demir saclarn art arda birbirlerine yaptrlmasyla elde edilen nvedir ve bobin bu nvenin zerine sarlr. Dk frekanslarda kullanlr. Bunlara rnek transformatrler verilebilir (Resim 3.8-9). 3.2.1.4. SMD Bobinler ok katmanl elektronik devre kartlarna yzey temasl olarak monte edilmeye uygun yapda retilmi bobinlerdir. Boyutlar dier bobinlere gre ok daha kktr. Saysal sistemlerde ska kullanlr. Farkl klf modellerinde retilir. zerine deeri rakam, harf veya renkler ile kodlanr.
Resim 3.9: SMD toroid demir nveli bobin
43
3.2.2. Ayarl Bobinler
Resim 3.10: Ayarl bobin sembol
Resim 3.11: Ayarl bobin sembol
Nvenin mandren iindeki hareketi ile endktif direnleri deiebilen bobinlerdir. Nve mandren ierisine girdike deer artar. Darya ktka deer azalr. Endktans deeri bir tornavida yardmyla nvenin aaya yukarya hareket ettirilmesi suretiyle deitirilir. Alc ve verici devrelerinde kullanlan muayyen denilen malzemeler bu zelliktedir. Ayarl bobinler endktanslar, yatay ve dikey ayarlanabilir ekilde, d yzeyi klfl veya klfsz olmak zere ikiye ayrlr. ounlukla drt pinli olmalarna ramen be pinli olanlar da bulunmaktadr.
3.3. LCRmetre ile Endktans lm

Bobinlerin endktanslar LCRmetre cihazlarnn endktans (L) kademesinde llr. LCR metrenin komtatr anahtar endktans lme konumuna getirilir. lme kk endktans deerli kademeden balanmas daha uygundur. Eer bobin endktans bykse ve sonu olarak ekranda deer okunmuyorsa kademe bir basamak yukar kartlabilir. Bu ileme ekranda uygun endktans deeri okunana kadar devam edilir. Bobinlerde kutup yn olmadndan proplarn bobine istenen ynde paralel olarak balanmas yeterlidir.
44
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Bobinlerin yapsn ve eitlerini tanyarak analog ve dijital l aletleriyle lnz ve istenen zellikte bobin seiniz. lem Basamaklar 1 mm2 kesitinde bobin, ferit nve ve kalem edininiz. Kalem ve ferit nve zerine 10 spir sararak ularn kesiniz. LCRmetre ile her iki bobininde endktanslarn lnz. neriler Okulunuz malzeme deposundan bu malzemeleri edinebilirsiniz. Bobinleri yan yana sk bir ekilde sarmalsnz. Bobin ularndaki emayeyi ise bir ak yardm ile kazyabilirsiniz. ki endktans arasndaki fark ve hangisinin neden byk olduunu rendiiniz bilgiler ile yorumlaynz.
45
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 Bobinin tipini belirleyebiliyor musunuz? Bobinin endktansn belirleyebiliyor musunuz? Bobin kataloglarn okuyabiliyor musunuz? Uygun bobini belirleyebiliyor musunuz. Evet Hayr
DEERLENDRME
46
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. ( ) Bobinin mandreni ierisinde bulunan paraya nve denir. ( ) Bobinler sadece AC devrelerde kullanlabilir. ( ) Torodial nveli bobinler, anahtarlamal tip g kaynaklarnda, radyo frekans devreleri gibi yksek frekansl devrelerinde kullanlr. ( ) Bobinlerin endktanslar LCRmetre ile llr. ( ) Ferit nveli bobinler, ok katmanl elektronik devre kartlarna yzey temasl olarak monte edilmeye uygun yapda retilmi bobinlerdir.
DEERLENDRME
47
RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
Diyotlarn yapsn ve eitlerini tanyarak analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, devrede kullanabilecek ve istenen zellikte diyot seimi yapabileceksiniz.
ARATIRMA
letken, yaltkan ve yar iletken maddeleri aratrnz. P ve N tipi maddelerin zeliklerini aratrnz. Diyot eitlerini ve devrede hangi amalarla kullanldklarn aratrnz.
4. TEMEL YARI LETKEN ELEMANLAR, DYOTLAR

4.1. letken, Yaltkan ve Yar letken Maddeler
Resim 4.1: Atom kesiti
Yeryzndeki btn maddeler, atomlardan olumutur. Atom ise ortada bir ekirdek ve bunun etrafndaki deiik yrngelerde hareket eden elektronlardan olumaktadr (Resim 4.1). Elektronlar, negatif elektrik ykne sahiptir. Bir etkime yolu ile atomdan ayrlan elekt-
48
ronlarn bir devre ierisindeki hareketi, elektrik akmn oluturur. Elektronlarn her madde ierisindeki hareketi ayn deildir.
Resim 4.2: Yaltkan, yar iletken, iletken enerji bantlar
Elektron hareketine gre maddeler e ayrlr: letkenler, yaltkanlar ve yar iletkenler. Resim 4.2de bu maddelerin enerji bantlar grlmektedir. letkenliin salanmas iin bu enerji bandnn almas gerekmektedir. letkenlerin balca zellikleri: Elektrik akmn iyi iletir. Atomlarn d yrngesindeki elektronlar atoma zayf olarak baldr. Is, k ve elektriksel etki altnda kolaylkla atomdan ayrlr. D yrngedeki elektronlara valans elektron denir. Metaller, baz sv ve gazlar iletken olarak kullanlr. Metaller, sv ve gazlara gre daha iyi iletkendir. Metaller de iyi iletken ve kt iletken olarak kendi aralarnda gruplara ayrlr. Atomlar 1 valans elektronlu olan metaller, iyi iletkendir. Buna rnek olarak altn, gm, bakr gsterilebilir. Bakr tam saf olarak elde edilmediinden altn ve gme gre biraz daha kt iletken olmasna ramen, ucuz ve bol olduundan en ok kullanlan metaldir. Atomlarnda 2 ve 3 valans elektronu olan demir (2 d elektronlu) ve alminyum (3 d elektronlu) iyi birer iletken olmamasna ve bakra kar daha az mukavemetli olmasna ramen ucuz ve bol olduu iin gemi yllarda kablo olarak kullanlmtr.
49
Yaltkanlarn balca zelikleri: Elektrik akmn iletmeyen maddelerdir. Bunlara rnek olarak cam, mika, kt, kauuk, lastik ve plastik maddeler gsterilebilir. Elektronlar atomlarna sk olarak baldr. Bu maddelerin d yrngedeki elektron saylar 8 ve 8 'e yakn sayda olduundan atomdan uzaklatrlmalar zor olmaktadr.
Yar letken maddelerin zellikleri: letkenlik bakmndan iletkenler ile yaltkanlar arasnda yer alr. Normal hlde yaltkandr. Ancak s, k ve magnetik etki altnda brakldnda veya gerilim uygulandnda bir miktar valans elektronu serbest hle geer, yani iletkenlik zellii kazanr. Bu ekilde iletkenlik zellii kazanmas geici olup d etki kalknca elektronlar tekrar atomlarna dner. Tabiatta basit eleman hlinde bulunduu gibi laboratuvarda bileik eleman hlinde de elde edilir. Yar iletkenler kristal yapya sahiptir. Yani atomlar kbik kafes sistemi denilen belirli bir dzende sralanmtr. Bu tr yar iletkenler, yukarda belirtildii gibi s, k, etkisi ve gerilim uygulanmas ile belirli oranda iletken hle geirildii gibi, ilerine baz zel maddeler katlarak da iletkenlikleri artrlmaktadr. Katk maddeleriyle iletkenlikleri artrlan yar iletkenlerin elektronikte ayr bir yeri vardr. Bunun nedeni izelge 4.1 'de grld gibi elektronik devre elemanlarnn retiminde kullanlmalardr.
Elektroniin iki temel eleman olan diyot ve transistrlerin retiminde kullanlan germanyum (Ge) ve silikon (Si) yar iletkenleri gelecek blmde daha geni olarak incelenecektir. ADI Germanyum (Ge) (Basit eleman) Silikon (Si) (Basit eleman) Selenyum (Se) (Basit eleman) Bakr oksit (kuproksit) (CuO) (Bileik eleman) Galliyum Arsenid (Ga As) (Bileik eleman) Indiyum Fosfur (In P) (Bileik eleman) Kurun Slfr (Pb S) (Bileik eleman) KULLANILMA YER Diyot, transistr, entegre, devre Diyot, transistr, entegre, devre Diyot Diyot Tnel diyot, laser, fotodiyot, LED Diyot, transistr Gne pili (Fotosel)
izelge 4.1: Elektronikte yararlanlan yar iletkenler ve kullanlma yerleri
50
Resim 4.3: Silisyum ve germanyum atomu
4.2. P ve N tipi Yar letkenler
Resim 4.4: Oyuun olumas
Bor maddesinin de valans yrngesinde 3 adet elektron bulunmaktadr. Silisyum maddesine bor maddesi enjekte edildiinde atomlarn kurduu kovalent balardan bir elektronluk eksiklik kalr. Bu eksiklie oyuk ad verilir (Resim 4.4). Bu elektron eksiklii, karma pozitif madde zellii kazandrr. P tipi maddeye bir gerilim kayna balandnda kaynan negatif kutbundaki elektronlar p tipi maddeki oyuklar doldurarak kaynan pozitif kutbuna doru ilerler. Elektronlar pozitif kutba doru ilerlerken oyuklarda elektronlern ters ynnde hareket etmi olur. Bu kaynan pozitif kutbundan negatif kutbuna doru bir oyuk hareketi salar.
51
Resim 4.5: Oyuun olumas
Arsenik maddesinin atomlarnn valans yrngelerinde 5 adet elektron bulunur. Silisyum ile arsenik maddeleri birletrildiinde arsenik ile silisyum atomlarnn kurduklar kovalent badan arsenik atomunun 1 elektronu akta kalr. Yukarda Resim 4.5te akta kalan elektronu grebilirsiniz. Bu sayede birleimde milyonlarca elektron serbest kalm olur. Bu da birleime negatif madde zellii kazandrr. N tipi madde bir gerilim kaynana balandnda zerindeki serbest elektronlar kaynan negatif kutbundan itilip pozitif kutbundan ekilirler ve gerilim kaynann negatif kutbundan pozitif kutbuna doru bir elektron ak balar.
4.3. P ve N tipi Yar letkenlerde Elektron ve Oyuk Hareketi
Resim 4.6: Elektron hareketi
N tipi yar iletken kristaline gerilim uygulandnda, kristal ierisindeki serbest elektronlar, Resim 4.6'da grld gibi gerilim kaynann pozitif kutbunun ekme kuvveti ve negatif kutbunun da itme kuvveti etkisiyle kaynan pozitif (+) kutbuna doru akar. Bu arada, kaynan negatif (-) kutbundan kan elektronlar da kristale doru hareket eder.
52
Resim 4.7: Oyuk hareketi
Pozitif elektrik yk (oyuk) bir elektron gibi hareket etmemektedir. Ancak anlatm kolayl bakmndan hareket ettii kabul edilmitir. Katk maddesi yokken Ge ve Si atomlarnn kovalan balarn krarak bir elektronunu almak ok zor olduu hlde, katk maddesi bu ilemi kolaylatrmaktadr. Gerilim uygulandnda akm iletimi salanmaktadr. P tipi bir kristale gerilim kayna balandnda Resim 4.7deki gelimeler olmaktadr. 1. Durum: Kaynan pozitif kutbuna yakn bulunan ve bir elektronunu katk maddesine vererek "+" elektrik ykl hle gelmi olan Ge ve Si atomu, kaynanda ekme kuvveti yardmyla bir sonraki atomun kovalan ban krarak 1 elektronunu alr. Ancak dengesi bozulmu olan atom bu elektronu sk tutamayacandan, kaynan pozitif kutbunun ekme kuvveti etkisine kaplan elektron atomdan ayrlarak kaynaa doru hareket eder. 2. Durum: Bir elektronunu kaybeden ikinci atom da ondan sonraki atomun elektronunu alr. 3. Durum: Bylece elektron bir atomdan dierine geecek ve son atom da kaybettii elektronu kaynan negatif kutbundan alacaktr. 4. Durum: Tekrar birinci duruma dnlmekte ve olay devam etmektedir. Sra ile bir elektronu kaybeden her bir atom, pozitif elektrik ykl hle geldiinden pozitif elektron yk (oyuk) hareket ediyormu gibi olmaktadr. Her ne kadar pozitif elektrik yk, yani bu yk tayan atom, elektron gibi bir noktadan kalkp dierine doru hareket edemese de, art arda oluan "+" elektrik ykl atomlar, "+" elektrik yknn (oyuun) hareket ettii grntsn vermektedir. Byle bir aklama ekli, diyotlarn ve transistrlerin alma prensibini daha ksa yoldan anlatmn salamaktadr. Elektronlarn atomdan atoma geii, hareket hzn drdnden P tipi kristaldeki akm hz N tipine gre daha yavatr.
53
4.4. P-N Yzey Birlemesi

4.4.1. Polarmasz P-N Yzey Birlemesi
Resim 4.8: Polarmasz p-n yzey birlemesi
Resim 4.8den takip edilirse N tipi kristalin birleme yzeyine yakn ksmndaki serbest elektronlar, P tipi kristaldeki pozitif (+) elektrik yklerinin, yani pozitif elektrik ykl atomlarn, ekme kuvveti etkisiyle birleme yzeyini geerek bu yzeye yakn atomlardaki elektron boluklarn doldurur. Ve kovalan ba kurarak P kristali ierisinde ntr (etkimesiz) bir blge oluturur. N tipi kristalin belirli bir blmndeki elektronlarn tamam P tipi kristale getiinden, N tarafnda da ntr bir blge oluur. P kristali ntr blgesinin gerisinde kalan pozitif elektrik ykl atomlarn ekme kuvveti, N tipi kristalin ntr blgesinin br tarafnda kalm olan elektronlar ekmeye yetmeyeceinden belirli bir geiten sonra elektron ak duracaktr. Sonuta, birleme yzeyinin (jonksiyonun) iki tarafnda hareketli elektriksel yk bulunmayan bir boluk blgesi oluur.
4.4.2. Polarmal P-N Yzey Birlemesi

Gerilim uygulanm olan diyoda, polarmal diyot denir.Yaplan ileme de, diyodun polarlmas denir. "Polarma"nn Trke karl "kutuplandrma"dr. Yani, gerilim kaynann "+" ve "-" kutuplarnn balanmasdr. Gerilim kaynann balan ekline gre polarma u iki ekilde olur: Doru polarma Ters polarma
4.4.3. Doru Polarma

Gerilim kaynann akm aktacak ynde balanmasna, doru polarma denir. Doru polarmada, Resim 4.9'da grld gibi; gerilim kaynann pozitif (+) kutbu, diyodun anoduna (P blgesi), negatif (-) kutbu, diyodun katoduna (N blgesi) balanr. Diyodun ular arasndaki gerilim iin de "polarma" veya "polarizasyon" gerilimi deyimleri kullanlr.
54
Resim 4.9: Doru polarma
Resim 4.9dan da anlalaca gibi doru ynde polarlm diyotta, N blgesindeki serbest elektronlar, gerilim kaynann negatif kutbu tarafndan itilir, pozitif kutbu tarafndan ekilir. Benzer ekilde, P blgesi pozitif elektrik ykleri de kaynan pozitif kutbu tarafndan itilir, negatif kutbu tarafndan ekilir. Bu srada, pozitif elektrik yklerinin tersi ynde hareket eden elektronlar da, P blgesinden karak kaynan pozitif (+) kutbuna doru akar. P blgesinden kaynaa giden her elektrona karlk, kaynan negatif kutbundan kan bir elektron da N blgesine gelir. Bylece devrede bir akm doar.
4.4.4. Ters Polarma
Resim 4.10: Ters polarma
Resim 4.10'da grld gibi gerilim kaynann negatif (-) ucu, diyodun anoduna (P tarafna) yani + ucuna; gerilim kaynann pozitif (+) ucu ise diyodun katot (N) yani - ucuna gelecek ekilde balant yaplrsa diyot ok byk bir diren gsterecek ve akm akna engel olacaktr. Ancak ok kk bir kaak akm akar. Bu hlde diyot ters polarmaldr veya ters balantldr denir. Byk diren ynne de diyodun ters yn ad verilmektedir.
55
4.5. Diyodun Tanm ve Yaps
Resim 4.11: Diyot sembol
Diyot, basit olarak tek ynl akm geiren yar iletken, iki ulu bir devre elemandr (Resim 4.11). Bu iki u anot (A), katot (K) ulardr. Burada anoda art, katoda eksi ular balanarak gerilim verilirse diyot doru polarize olur ve bir akm akmaya balar. Ters ynde balanrsa (anot eksi, katot art) bir akm geii olmaz. Buna ters polarizasyon denir. Ters polarizasyon yntemi sadece baz zel diyotlarda uygulanr. Diyotlar genel olarak "D" harfi ile gsterilir. Germanyum ve silisyum tipi maddelerden yaplmtr. Germanyum tipi diyotlar anahtarlama ve dedektr olarak kullanlr. letime geme gerilimleri 0,2-0,3 V arasdr. Silisyum tipi diyotlar ise dorulma devrelerinde (ACyi DCye evirmek iin) kullanlr. letime geme gerilimleri 0,6-0,7 V arasdr. Diyoda ters polarizasyonda zamanla artan bir gerilim verilirse belli bir zaman sonra diyot yanar, delinir veya ksa devre olur. Bundan sonra diyottan ok byk akm gemeye balar.
4.5.1. eitleri
Diyotlarn gelien teknoloji ile beraber eitllii ve kullanm artmtr. Modlmzde sadece kristal diyotlar, zener diyotlar, foto diyotlar ve k yayan diyotlar anlatlacaktr.
4.5.2. Kristal (Dorultma Diyotlar) Diyotlar

Kristal diyotlar genellikle dorultma diyotlar olarak anlr ve dorultma devrelerinde kullanlr. Piyasada en ok kullanlan diyotlardan biri dorultma diyotlardr. Ebatlar glerine gre deiir. Byk ebatta yaplanlar byk gldr. ok yksek gte yaplanlarn d muhafazas metal olup soutucu plakalara monte edilir. Sembol Resim 4.11de verilmitir.
Resim 4.12: Diyot d grn
56
Germanyum g diyodunun maksimum alma scakl 75 0C kadardr. Silisyum g diyotlar yksek scaklklara dayanabilir. Bu yzden zerinden yksek akm geirilebilir. Silisyum diyotlarn maksimum dayanma scakl 175 0C civarndadr. Bu yzden g diyotlar soutucu plaka zerine monte edilmelidir. Diyotlarda iki eye dikkat edilmelidir. Aksi takdirde diyot bozulur (Ksa devre olur.). Ters dayanma geriliminin zerine klmamaldr. Maksimum tama akmndan daha fazla akm ekilmemelidir. Aada kristal diyodun karakteristik erisi grlmektedir.
Resim 4.13: Diyot karakteristik erisi
Dorultucu diyotlarn yksek akml olanlarna g diyotlar denir. G diyotlarnn ou daha yksek akm ve scaklk deerlerinden dolay silisyumdan yaplmaktadr. Diyotlarn akm kapasitesi diyotlar paralel balayarak ters tepe dayanma gerilimleri ise diyotlar seri balayarak artrabilir. G diyotlar oluan ar akm ve s nedenlerinden dolay soutucu zerine monte edilmektedir.
4.5.3. Zener Diyotlar
Resim 4.14: Zener diyot sembol
57
Zener diyotlar, diyota uygulanan gerilimin belirli deere ulamas hlinde, ters ynde akm geirmesi prensibine gre imal edilmitir. Zener diyot sembol Resim 4.14te gsterilmitir. Devrede ters polarmalandrlacak ekilde kullanlr. Ularna uygulanan gerilim (V), deise de zener gerilimi (Vz) daima sabit kalr. Bunun iin Vgiri Vz olmaldr. Aksi takdirde gerilim Vzye ulaamazsa zener akm geirmez (Resim 4.15).
Resim 4.15: Zener diyot uygulama devresi
Zener blgesinin zellii, katklama orannn deitirilerek ayarlanmasdr. Katklama orannda art yaplrsa zener potansiyeli der. Zener potansiyeli 2,4 V arasnda bulunan ve 1/4 ile 50W arasnda deien g deerine sahip zener diyotlar retilmektedir. Zener diyotlarn yapsnda daha yksek scaklk ve akm kapasitesi nedeniyle genellikle silisyum kullanlr. alma ortam scakl arttka zener gerilimi klr. Zener diyotlar ularndaki gerilimi sabit tutma zelliklerinden dolay genellikle regle devrelerinde kullanlr. Zener diyotlar doru polarlamalandrlrsa normal diyot gibi alr. Zener diyodun karakteristik erisi Resim 4.16da gsterilmektedir.
Resim 4.16: Zener diyot karakteristik erisi
58
4.5.4. Foto Diyotlar
Resim 4.17: Foto diyot sembol
zerine k dtnde iletken olarak katot ucundan anot ucuna doru akm geiren elemanlardr. Foto diyotlar dorultma diyotlarna benzer. Tek fark Resim 4.17de grld gibi foto diyotlarn birleim yzeyinin aydnlatlabiliyor olmasdr. Bu elemanlar devreye ters balanr ve k ile ters yndeki sznt akmlarnn artmas suretiyle kontrol yapar. Bu kontrol, kla yar iletkenin kristal yapsndaki balarn baz noktalarnda kopmas sonucu elektron ve oyuklarn hareketiyle doan akm ile oalmasyla olur.
Resim 4.18: Foto diyot akm-k erisi
Resim 4.18de a bal olarak foto diyotlardan ters ynde geen akmn deiim erisi verilmitir. Foto diyotlarda mercekli ksma gelen a gre katottan anoda doru akan dk deerli akm deiir. Geen akm, n iddetine bal olarak 100 mA ila 150 mA, gerilim ise 0,14 ila 0,15 volt arasnda deimekte olup ok kktr. Foto diyotlarn alma hz son derece yksektir (yaklak 1 nsn. ila 0,2 msn.). Bu hzl davranlar ve boyutlarnn kk olmas sayesinde fiber optik kabloyla veri iletiminde kullanlmaktadr.
59
Resim 4.19: Foto diyodun devreye balan
Foto diyotlar enfraruj nlara kar da duyarldr. Bunu salamak iin diyodun gvdesindeki alc ksmn mercei renkli cam ya da plastikten yaplarak normal nlarn etkide bulunmas nlenir. Foto diyotlar, k lm aygtlarnda, k dedektrlerinde, elektronik alarm dzeneklerinde, elektronik flalarda, optokuplrlerde vb. kullanlr.
4.5.5. Ik Yayan Diyotlar

Ik yayan diyotlar LEDler ve enfraruj diyotlar olarak iki balk altnda incelenecektir. 4.5.5.1. LEDler
Resim 4.20: LED diyot
Ik yayan flamansz yar iletken (diyot) lambalara LED (light emitting diode, k yayan diyod, solid state lamp) denir (Resim 4.20). Bu elemanlar eitli boyutlarda (1-1,9-2-2,13-5-10 mm vb.) retilir. 2-20 mA gibi ok az bir akmla altklarndan ve sarsntlara dayankl olduklarndan her trl elektronik devrede karmza kar. Ik, bir yar iletkende, P tipi madde iine enjekte edilen bir elektronun oyukla birlemesi ya da N tipi madde iine enjekte edilen bir oyuun elektronla birlemesi sonucunda oluur. Bu olaydaki temel esas, elektronlarn enerji kaybnn ma olarak ortaya kmasdr (Resim 4.21).
60
Resim 4.21: LED diyot i yaps
LEDlerin yayd nlarn renkleri krmz, sar, yeil, turuncu, mavi, pembe vb.dir. Bunlardan krmz LED en yksek verimli olan tiptir. Ayrca LEDler normal koullarda yaklak 100.000 saat boyunca k verebilir. Led diyodlarn yapsnda kullanlan galyum arsenik (GaAs), galyum arsenik fosfat (GaAsP), galyum fosfat (GaP), inko, nitrojen vb. gibi maddelere gre ortaya kan n rengi de farkl olmaktadr. Yani yar iletken iine konan elementler LEDin yayd n rengini belirlemektedir. Yeil renk veren LEDlerin iinde nitrojen bulunmaktadr. Nitrojen miktar artrldka k sar olmaktadr. Krmz renk elde etmek iin ise inko ve oksijen kullanlmaktadr.
Resim 4.22: LED devreye balan
Krmz LED en az 1,5 - 1,6 volt ile alrken turuncu 1,7 volt, sar 1,8 volt, yeil 2,2 2,4 voltta k yaymaya balar. Yaklak 2,5 ile 4 volttan yksek gerilimler LEDlerde bozucu etki yapar. LEDlerde uzun ayak anot, ksa bacak katottur. Yksek DC gerilimlere balanacak LEDlere seri olarak n diren balanr. Lede balanmas gereken direncin deeri: Rseri = (Besleme gerilimi - Led gerilimi)/Led akm (Pratikte LED akm 10mA ile 20mA arasnda bir deer seilir.)
61
Resim 4.23: Analog devre elemanlar
renkli LEDlerde katot ucu ortak kullanlmak zere toplam bacak bulunur. Bu tr LEDler ekilde grld gibi yeil ve krmz olmak zere iki adet LED birleiminden olusa da yeil ve krmz bir arada kullanldnda sar renk de oluacandan renkli LED olarak anlr.
A2 A1 K
Resim 4.24: renk LED diyot ayak balants
ekilde A1 ve A2 ular anotlar ifade ederken, K ise katodu simgeler. ekle dikkat edilirse renkli LEDlerde bacak uzunluu sralamas katot, A1 ve A2dir. Bu tr diyotlarda sadece A1 ve K arasna ya da sadece A2 ve K arasna enerji verilebilecei gibi tm bacaklara ayn anda da verilebilir. A1 ve K arasna enerji uygulandnda krmz renk oluurken A2 ve K arasna enerji uygulandnda yeil renk oluur. Bu zelliklerinden dolay renkli LEDler genellikle kontrol sistemlerinde on/off durumunu belirtmek amacyla kullanlrlar (Resim 4.24).
62
4.5.5.2. Enfraruj Diyotlar Galyum arsenit yar iletken maddeden yaplan, doru polarma altnda alarak k yayan diyot eidine enfraruj diyot denir. Yar iletkenlere eitli maddeler eklenerek insan gznn gremeyecei frekanslarda (kzl tesi) k yayan LED elde edilmitir. PN birlemesiyle elde edilen infrared LEDlere doru polarma uygulandnda, foton ad verilen birbirinden ayr paketler hlinde k enerjisi yayarlar. D grnm olarak LED diyotlara benzeyen enfraruj diyotlar en ok, uzaktan kumanda (TV, video, mzik seti, otomatik altrlan endstriyel makineler vb.) sistemlerinde kullanlr.
4.6. Analog-Dijital l Aletiyle Diyodun Salamlk Kontrol

Avometre Resim 4.25te gsterilen yar iletken lmleri kademesine alnr. Eer analog avometre kulanyorsak ohm () kademesine alnr. l aletinin proplar diyot ularna dedirilir. l aletinin deer gsterip gstermediine baklr. Ular yer deitirilir ve ilem tekrarlanr. lemlerin, sadece birinde l aleti deer gsteriyorsa diyot salamdr. Deer gsterdii durumda, dijital l aletinin (+) probuna bal diyot ucu anot, (-) probuna bal u katottur. Analog l aletinde diyot ular proplara gre tam ters olarak isimlendirilir. l aletinde okunan deer diyodun eik gerilimidir. Her iki durumda da deer gsteriyorsa (diyot ksa devre) veya gstermiyorsa (diyot ak devre) bozuktur.
Resim 4.25: Dijital avometre ile diyot salamlk kontrol
4.7. Analog-Dijital l Aletleriyle Diyodun Ularnn Bulunmas

Avometre Resim 4.25te gsterilen yar iletken lmleri kademesine alnr. Eer analog avometre kulanyorsak ohm () kademesine alnr. l aletinin proplar diyot ularna dedirilir. l aletinin deer gsterip gstermediine baklr. Ular yer deitirilir ve
63
ilem tekrarlanr. lemlerin, sadece birinde l aleti deer gsteriyorsa diyot salamdr. Deer gsterdii durumda, dijital l aletinin (+) probuna bal diyot ucu anot, (-) probuna bal u katottur.
4.8. Diyot Uygulamalar

4.8.1. Kristal Diyot Doru ve Ters Polarma Karakteristiinin karlmas
Resim 4.26: Kristal diyot doru ve ters polarma karakteristik deneyi
lem basamaklar: Resim 4.26daki devreyi kurarak enerji veriniz (Bu devre ile diyodun doru yn karakteristii karlr.). Ayarl g kaynan tabloda belirtilen gerilim deerlerine gre deitirerek her bir kademe iin diyot ularndaki gerilimi ve bu deere karlk gelen ampermetrede okuduunuz akm deerini aadaki tabloya kaydediniz.
0,2 0,4 0,6 0,8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
G Kayna (V) Voltmetre (V) Ampermetre (mA)
Elde ettiiniz akm ve gerilim deerlerini bo olarak verilen grafie taynz. Her bir gerilim deerine karlk gelen akm deerinin kesitii noktay iaretleyiniz. Sfrdan balayarak noktalar birletirmek suretiyle diyodun doru yn karakteristiini iziniz (grafiin sa st ksm). Devredeki diyodun ynn ters eviriniz. Ayarl g kaynan tabloda belirtilen gerilim deerine ayarlayarak bu deerlere karlk gelen diyot zerindeki voltmetrenin gsterdii gerilim deerlerini ve ampermetrede okuduunuz akm deerlerini tabloya kaydediniz (Bu devre ile diyodun doru yn karakteristii karlr.).
20 40 60 80 100 120
64
Elde ettiiniz akm ve gerilim deerlerini bo olarak verilen grafie taynz. Her bir gerilim deerine karlk gelen akm deerinin kesitii noktay iaretleyiniz. Sfrdan balayarak noktalar birletirmek suretiyle diyodun tes yn karakteristiini iziniz (grafiin sol alt ksm).
Resim 4.27: Diyodun karaktreristik tablosu
4.8.2. Zener Diyot Doru ve Ters Polarma Karakteristiinin karlmas
Resim 4.28: Zener diyot doru ve ters polarma karakteristik deneyi
lem basamaklar: Resim 4.28deki devreyi kurarak enerji veriniz (Bu devre ile zener diyodun doru yn karakteristii karlr.).
65
Ayarl g kaynan tabloda belirtilen gerilim deerlerine gre deitirerek her bir kademe iin diyot ularndaki gerilimi ve bu deere karlk gelen ampermetrede okuduunuz akm deerini aadaki tabloya kaydediniz.
0,2 0,4 0,6 0,8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Elde ettiiniz akm ve gerilim deerlerini bo olarak verilen grafie taynz. Her bir gerilim deerine karlk gelen akm deerinin kesitii noktay iaretleyiniz. Sfrdan balayarak noktalar birletirmek suretiyle diyodun doru yn karakteristiini iziniz (grafiin sa st ksm). Devredeki zener diyodun ynn ters eviriniz. Ayarl g kaynan tabloda belirtilen gerilim deerine ayarlayarak bu deerlere karlk gelen diyot zerindeki voltmetrenin gsterdii gerilim deerlerini ve ampermetrede okuduunuz akm deerlerini tabloya kaydediniz (Bu devre ile diyodun doru yn karakteristii karlr.).
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Elde ettiiniz akm ve gerilim deerlerini bo olarak verilen grafie taynz. Her bir gerilim deerine karlk gelen akm deerinin kesitii noktay iaretleyiniz. Sfrdan balayarak noktalar birletirmek suretiyle diyodun tes yn karakteristiini iziniz (grafiin sol alt ksm).
66
4.8.3. Renkli LED Uygulamas

renkli LEDler genellikle RGB LED olarak isinlendirilmektedir. Resim 4.29da bir RGB LED uygulamas verilmitir. DSW1 anahtar yardm ile renkler ayr ayr grlecei gibi renklerin karm da grlebilir. RGB LEDin ayak balantsn yaparken Resim 4.30 dikkate alnmaldr. Kesinlikle LEDler diren ile kullanlmaldr.
Resim 4.29: RGB LED uygulamas
Resim 4.30: RGB LED ayak balants
67
4.8.4. Zener Diyot Uygulamas

Resim 4.31deki devre 12 voltluk DC bir rlenin gerilimini 24 volta karmak iin kullanlmtr. Giri gerilimi sfrdan balayarak artrlr. 24 volta geldiinde zener zerinden akm akmaya balar, rle bobini enerjilenir, LED k verir. Bu ekilde rle gerilimi artrlm olur.
Resim 4.31: Zener yardm ile rle geriliminin ykseltilmesi
68
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
12 V gerilimde seri bir direnle LEDin k vermesini istenirse ne kadarlk bir diren balanmaldr (Led gerilimi= 2 V, Led akm=20mA)? Bulunuz. lem Basamaklar Ohm Kanunundan diren deerini belirleyiniz. 500luk diren ile LEDi seri balayarak gerilimi uygulaynz. Farkl gerilim deerleri iin uygulamay tekrarlaynz. neriler R= (12 V Led Gerilimi)/Led Akm R= (12 V 2)/20 mA R=500 diren balaynz. 500 luk diren bulunamazsa yakn deerli direnler kullanabilir. LEDleri seri balayarak birden fazla LEDi ayn altrabilirsiniz.
69
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 Diyodun eidini belirleyebiliyor musunuz? Diyodun alma gerilimini belirleyebiliyor musunuz? Diyodun tipini belirleyebiliyor musunuz? Kataloglar okuyabiliyor musunuz? Devre iin uygun diyodu seebiliyor musunuz? Evet Hayr
DEERLENDRME
70
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Atomlarn en d yrngedeki elektronlarna ne ad verilir? A) Ntron B) Proton C) Valans D) letken Son yrngede atom says 4 olan atomlara ne denir? A) Yar iletken B) letken C) Yaltkan D) Valans Aadaki maddelerin hangisi yar iletken yapmnda kulanlmaz? A) Germanyum B) Demir C) Silisyum D) Selenyum Silisyum maddesine bor maddesi enjekte edildiinde atomlarn kurduu kovalent balardan bir elektronluk eksiklik kalr. Bu eksiklie ne ad verilir? A) Elektron B) Oyuk C) Negatif atom D) Pozitif atom Hangi diyot eiti doultmada kullanlr? A) Kristal diyot B) Zener diyot C) LED D) Foto diyot Zener diyotlar iin verilen bilgilerden hangisi yanltr? A) Ters polarmada alr. B) Gerilimi sabitlemek amacyla kullanlr. C) Ters polarmada eik noktas vardr. D) Doru polarmada kristal diyot gibi alr.
2.
3.
4.
5.
6.
71
7.
Enfraruj nlara kar duyarl diyot hangisidir? A) Kristal diyot B) Zener diyot C) LED D) Foto diyot Diyot iin verilen ifadelerden hansi yanltr? A) Tek ynl akm iletir. B) Ters polarmada iletken deildir. C) P ve N maddelerinde oluur. D) Direnci 1dur. LEDe seri diren balanmasnn amac nedir? A) Akm snrlamak B) Isy drmek C) LEDin daha parlak k vermesine salamak D) Gerilimi sabitlemek zerine k dtnde iletken olarak katot ucundan anot ucuna doru akm geiren eleman hangisidir? A) Kristal diyot B) Zener diyot C) LED D) Foto diyot
8.
9.
10.
DEERLENDRME
72
RENME FAALYET5
AMA
RENME FAALYET5
Transistrlerin yapsn ve eitlerini tanyarak transistrleri analog ve dijital l aletleriyle lebilecek, devrede kullanabilecek ve istenen zellikte transistr seimini doru olarak yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Transistrlerin hangi amala kullanldn aratrnz. Farkl transistrler bularak d yaplarn karlatrnz.
5. TEMEL YARI LETKEN ELEMANLAR (TRANSSTRLER)
Resim 5.1: lk transistr
Yirminci yzyln en nemli bulularndan biri olarak kabul edilen ve elektronik devrelerin can damar olan transistrler, 1947 ylnda icat edildi. Dnyann en byk telefon irketi olan Bell kurulularnn aratrma laboratuvarlarnda, Willian Shockley bakanlnda John Bardeen ve Walter Brattainden oluan ekip, teknolojide yepyeni bir r aan bu bulularndan dolay, 1956 ylnda Nobel dln paylat. Bardeen ve Brattain, radyo ve telefon sinyallerinin alnmasnda, glendirilmesinde ve yanstlmasnda kullanlan termiyonik kapaklara kar bir seenek bulmak iin urayorlard. abuk krlabilen ve pahalya mal olan bu lambalarn snmas iin belirli bir srenin gemesi gerekiyordu. Ayrca bir hayli de elektrik tketiyordu.
73
Ekip ilk transistr, ince bir germanyum tabakasndan yapt. 1947 Noelinden iki gn nce bu transistr bir radyo devresine takld ve Brattain, defterine u satrlar yazd : "Bu devre gerekten ie yaryor. nk ses dzeyinde hissedilir bir ykselme saland." Transistr, tpk lamba gibi, ses sinyalini glendiriyordu. Ama hem boyut olarak ok daha kkt hem de daha az enerjiye ihtiya duyuyordu. nceleri kck bir aygtn o koca lambalarn yerini alabileceine pek az kimse inand. Ama Shockley ve ekibi, drt yl iinde byk gelimeler salad. 1952 ylnda transistr orijinal boyutunun onda birine indirildi ve ok daha glendi. 1957de ylda 30 milyon transistr retilebilecek aamaya gelindi. Bu alanda gelimeler yine de srdrld. Bilim adamlar, germanyum tabakas yerine, ok daha byk scaklklara dayanabilen silisyum kullanmaya baladlar. Akm saniyenin 100 milyonda biri kadar ksa bir zamanda iletebilen transistrler imal edildi. Bunlarn sayesinde cep tipi hesap makineleri, dijital saatler yapld. Radyo ve TV alclarndaki lambalarn yerini de transistrler ald. Eer bu kk harika aygtlar olmasayd, uydu haberlemeleri, uzay aralar ve ayn insan tarafndan fethi de mmkn olmayacakt.
5.1. BJT Transistrler
Resim 5.2: PNP ve NPN transistr sembol
Transistr imalatnda kullanlan yar iletkenler, birbirlerine yzey birleimli olarak retilmektedir. Bu nedenle bipolar jonksiyon transistr olarak adlandrlr. Bipolar transistrler de PNP ve NPN olarak iki tiptir. PNP tipinde base negatif emiter ve kollektr pozitif kristal yapsndadr. NPN tipinde ise base pozitif, emiter ve kollektr negatif kristal yapsndadr. letimde olmas iin base, emittere gre daha pozitif olmaldr. Buradaki gerilim fark 0.7 (silisyum) - 0.3 (germanyum) volt veya daha fazla olmaldr.
5.1.1. PNP ve NPN Tipi Transistrlerin Yaps

Transistrn temel yaps Resim 5.3te gsterilmitir. BJT transistrler katklandrlm P ve N tipi malzeme kullanlarak retilir. Transistrler NPN ve PNP olmak zere iki temel yapda retilir. NPN transistrde 2 adet N tipi yar iletken madde arasna 1 adet P tipi yar iletken madde konur. PNP tipi transistor de ise 2 adet P tipi yar iletken madde arasna 1 adet N tipi yar iletken madde konur. Dolaysyla transistr 3 adet katmana veya terminale sahiptir. Transistrn her bir terminaline ilevlerinden tr; emiter (emitter), beyz (base) ve kolektr (collector) adlar verilir. Bu terminaller; genelde E, B ve C harfleri ile sembolize edilir. Emetr blgesi (Yayc): Akm tayclarn harekete balad blge Beyz blgesi (Taban): Transistrn almasn etkileyen blge
74
Kollektr blgesi (Toplayc): Akm tayclarn topland blge Bu blgelere irtibatlandrlan balant iletkenleri de elektrot, ayak veya balant ucu olarak tanmlanr.
Resim 5.3: PNP ve NPN transistrn i yaps
5.2. PNP ve NPN Tipi Transistrlerin Doru ve Ters Ynde Polarmalandrmas (ngerilimleme)
Transistrn almasn salayacak ekilde, emiter, beyz ve kollektrnn belirli deerdeki ve iaretteki (), DC gerilim ile beslenmesine transistrn kutuplanmas (kutuplandrlmas) denir. N Tipi transistrn polarmalandrlmas: NPN transistr iki diyodun yan yana gelmesi eklinde dnlr: "NP" Emiter - Beyz diyodu "PN" Beyz - Kollektr diyodu
75
Resim 5.4: PNP ve NPN polarmalandrlmas
NPN veya PNP transistr altrabilmek iin Resim 5.4te grld gibi polarmalandrmaldr. Emiter - Beyz diyodu, doru polarmalandrlr. Beyz - Kollektr diyodu ise ters polarmalandrlr.
5.3. PNP ve NPN Tipi Transistrlerde Akm ve Gerilim Ynleri

PNP ve NPN transistrlerin akm ve gerilim ynleri Resim 5.5te verilmitir. IE akm, IC+IBye eittir. Akm yn artdan eksiye dorudur. Gerilim ynleri ise bir nceki blmdeki ngerilimlendirmeye gre yaplmaldr.
Resim 5.5: PNP ve NPN tipi transistrlerde akm ve gerilim ynleri
76
5.4. Transistrlerin Ykselte Olarak Kullanlmas

Resim 5.6da akm ve gerilim gerilim ynleri verilmitir. Burada; IB: Beyz akm, IC: Kollektr akm, IE: Emiter akm, VBE: Beyz-emiter arasndaki gerilim, VCB: Kollektr-beyz arasndaki gerilim, VCE: Kollektr-emiter arasndaki gerilimi gsterir.
Resim 5.6: Transistrlerde akm ve gerilim kazanc
5.4.1. Akm Kazanc

Kollektr akmnn beyakmna oran (Beta)y verir. ayn zamanda transistrn akm kazanc olarak da isimlendirilir. Katologlarda genelikle hFE olarak sembolize edilir, birimi yoktur. Akm kazanc 20-200 arasnda deiir. Kollektr akmn emiter akmna oranlanmasda (alfa)y verir.
= hFE= IC/IB = IC/IE

rnek 1: IB akm 10mA, IC akm 800mA ise nedir? zm: = hFE= IC/IB = hFE= 800 mA/20 mA = hFE=40 rnek 2: Resim 5.7deki devre iin VCE gerilimini hesaplaynz (=150, VBE=0,7V).
77
Resim 5.7: rnek 2nin devresi
zm IB = (VBB-VBE)/RB IC = . IB IB = (5-0,7)/10 k = 0,43 mA
IC = 150 . 0,43 mA = 64,5 mA VCE= 10-(100 . 64,5 mA) = 3,55 V
VCE= VCC-(RC . IC)
5.4.2. Gerilim Kazanc

Transistrler ykselte olarak kullanldnda gerilim kazanc hesaplanr. Av ile gsterilir. k geriliminin giri gerilimine oran ile bulunur. Resim 5.8de devre iin gerilim kazanc formlleri aada verilmitir. Transistrn kollektr emiter arasndaki direnci re ile gsterilir. VB = IE . re VC = IC . RC yaklak IE . RC Av = VC / VB Av = (IE . RC) / ( IE . re) Av = RC / re VOUT= VIN . AV rnek: Resim 5.8deki devre iin,
78
Gerilim kazancn hesaplaynz (RC = 1 k, re = 50). Giri gerilimi 100mV ise k gerilimi ka volttur.
Resim 5.7: Transistrde gerilim kazanc
zm Av = RC / re Av = 1 k / 50 Av = 20 VOUT = VIN . AV VOUT = 100 mV . 20 VOUT = 2 volt
79
5.5. Transistrlerin alma Kararlln Etkileyen Faktrler

Bir transistre kararl bir alma yaptrabilmek iin ncelikle karakteristik deerlerine uygun bir devre dzeni kurmak gerekir. Bunu iin de daha nceden belirtilmi olduu gibi, katalog deerlerine ve karakteristik erilerinde verilen bilgilere uyulmaldr. Transistrn kararl almasn etkileyen faktrler:
Scaklk Ar snan transistrn alma dengesi bozulur, gc der. Daha da ok snrsa yanar. Isnan transistrlerde elektron says anormal artacaktr. Bu art nedeniylede belirli giri deerleri iin alnmas gereken k deerleri deiir. Bu da kararl almay nler. Daha ok snma hlinde ise kristal yap bozulur. Bu durumda transistrn yanmasna neden olur. Isnma transistrn kendi almasndan kaynakland gibi scak bir ortamda bulunmasndan dolay da olabilir. Frekans Her transistr, her frekansta almaz. Bu konuda yine katalog bilgilere bakmak gerekir. rnein: NPN transistrler, PNP transistrlere gre yksek frekanslarda almaya daha uygundur. Nedeni de NPN transistrlerde elektrik yk tayclar elektronlardr. PNP transistrlerde ise tayclar pozitif elektrik ykleridir. Elektronlar, pozitif elektrik yklerine gre ok daha hzl ve serbest hareket edebildiklerinden yksek frekanslar iin NPN transistrler daha uygundur. Limitsel karakteristik deerleri Her transistrn ayr alma deerleri vardr. Bu alma deerlerinden bazlarnn kesinlikle almamas gerekir. Bunlara, "limitsel karakteristik" denir. Limitsel karakteristik deerleri yle sralanr: Maksimum kollektr gerilimi Maksimum kollektr akm Maksimum dayanma gc Maksimum kollektr Beyz jonksiyon scakl Maksimum alma (kesim) frekans Limitsel deerler gerek birbirlerine, gerekse de giri deerlerine baldr. Yukarda sralanan maksimum deerlerin ne olmasnn gerektii transistr kataloglarndan ve karakteristik erilerinden saptanr. Polarma yn Polarma gerilimini uygularken ters polarma balants yapmamaya zellikle dikkat edilmelidir. Byle bir durumda, transistr almayaca gibi normalden fazla uygulanacak olan ters polarma gerilimleri jonksiyon diyotlarnn delinmesine yani kristal yapnn bozulmasna neden olacaktr. Ar toz ve kirlenme Transistrlerin toza kar ve zelliklede metalik ilemlerin yapld ortamlarda ok iyi korunmas gerekir. Ar toz ve kirlenme elektrotlar aras yaltkanl zayflatacandan kaak akmlarn artmasna neden olacaktr. Bu da transistrn kararl almasn engelleyecek-
80
tir. Eer metal ve karbon (kmr) tozlaryla kark bir tozlanma varsa transistr elektrotlarn n ksa devre olma ihtimalide mevcuttur. Tozlu ortamda altrlmas zorunlu olan transistrlerin ve btn elektronik devrelerin toza kar iyi korunmalar gerekir. Zaman zaman devrenin enerjisi kesilerek yumuak bir fra ile aspiratr tozlar temizlenmelidir. Tozlardan arndrma ilemi, elektrik sprgesiyle kesinlikle yaplmamaldr. Zira yapkan tozlar daha da ok yaparak kirlilii artrr, buradan kalkan tozlar dier cihaz ve devrelere konarak baka devrelerin de tozlanmasna neden olur. Nem Transistrler ve btn elektronik devreler, neme kar ok iyi korunmaldr. Gerek su buhar, gerekse de baz ya ve boya buharlar, elektrotlar arasnda ksa devre yapabilecei gibi tozlarn da yapp younlamasna neden olur, cihazlarn kararl almasn engeller. Sarsnt Sarsntl ortamda kullanlan cihazlarda, daima balantlarn kopmas ihtimali vardr. Ar sarsnt, i gerilmeleri artracandan kristal yapnn bozulmas da mmkndr. Sarsntl ortamlarda altrlacak cihazlara reticiler tarafndan zel sarsnt testi uygulanr. Bu gibi altrmalarda, reticisinden sarsnt testleri hakknda bilgi almak gerekir. Elektriksel ve magnetik alan etkisi Gerek elektriksel alan gerekse de magnetik alan serbest elektronlarn artmasna ve onlarn ynlerinin sapmasna neden olur. Bu da kararl almay nler. Bu gibi ortamlarda kullanlacak cihazlar faraday kafesiyle ve anti magnetik koruyucularla korunmaldr. In etkisi Rntgen nlar, lazer ve benzeri ok yksek frekansl nlar kararl almay etkiler. Bu gibi yerlerde kullanlacak cihazlar zel koruma altna alnmaldr. Kt lehim (souk lehim) Transistrn ve btn elektronik devre elemanlarnn ok ustaca lehimlenmesi gerekir. Souk lehim, dardan bakldnda cihaz lehimliymi gibi gsterir. Souk lehim, elektriksel iletimin iyi olmamasna neden olacandan btn bir sistemin kararl almasn engelleyecektir. Bu tr arzalarn bulunmas da ok zordur. Ayrca ar stlarak lehim yaplmas da devre elemanlarn bozar. Belirli bir lehim pratii olmayanlarn transistr ve benzeri elektronik devre elemanlarnn lehimini yapmamas gerekir.
5.6. Transistrn Anahtarlama Eleman Olarak altrlmas

Sayclar (counters), bilgisayarlar (computers), ateleme devreleri (trigger circuit) gibi bir ksm devrenin ok hzl almas (on) ve sukunete gemesi (off) gerekebilir. Bu gibi hllerde ok hassas bir anahtarlama yaplmas gerekir. Bu devrelerde, transistrden anahtar olarak yararlanlmaktadr. Transistr ile nano saniyelik yani 10-9 saniyelik (sn.) bir alma hz salanmaktadr. Transistrn ak olduu durum (Cutoff), kapal olduu durum (Doyum-Saturation) olarak isimlendirilir. Transistrn doyum hlinde almas, ksa bir an iin tayabilecei maksimum akmda grev yapmas demektir (Resim 5.8).
81
Resim 5.8: Transistrn anahtarlama eleman olarak altrlmas
5.7. Katalog Kullanarak Transistrlerin Bilgilerinin ve Karlklarnn Bulunmas

Bir transistr hakknda bilgi edinmek gerektiinde zerindeki ve katalogdaki bilgilerden yararlanlr. Daha geni bilgi iinde, retici firmadan yaynlanan tantm kitabna baklmas gerekir. Resim 5.9da BC 237 transistrnn katolog bilgileri (DataSheet) verilmitir. Bu transistrn yerine baka bir transistr kullanlmas iin yerine kullanlacak transistr bilgilerinin bu katolog bilgileri ile ayn olmas gerekir. Deerlerin kk olmas problem oluturaca gibi byk olmas da problem oluturabilir. Transistr hangi amala kullanlyor ise zellikle o parametreler dikkate almaldr.
82
Resim 5.9: BC 237 Transistrnn katolog bilgileri
5.8. Transistrlerin zerindeki Harflerin ve Rakamlarn Okunmas

Transistrlerin kodlanmasnda birtakm harf ve rakamlar kullanlmaktadr. AC187, BF245, 2N3055, 2SC2345, MPSA13 vb. gibi birok transistr sayabiliriz. Kodlamada kullanlan bu harf ve rakamlar rastgele deil, uluslararas standartlara gredir ve anlamldr. Gnmzde kabul edilen ve kullanlan balca 4 tip standart kodlama vardr. Birok retici firma bu kodlamalara uyarak transistr retimi yapar ve tketime sunar. Yaygn olarak kullanlan standart kodlamalar aada verilmitir: Avrupa Pro-electron Standard (Pro-electron) Amerikan Jedec Standard (EIA-jedec) Japon (JIS) Firma Standartlar
83
Avrupa Standard (Pro-Electron Standard)
Avrupa lkelerinde bulunan transistr reticilerinin genellikle kullandklar bir kodlama trdr. Bu kodlama trnde reticiler transistrleri; AC187, AD147, BC237, BU240, BDX245 ve benzeri ekilde kodlar. Kodlamada genel kural, nce iki veya harf sonra rakamlar gelir. Kullanlan her bir harf anlamldr ve anlamlar aada ayrntl olarak aklanmtr. lk harf: Avrupa (Pro Electron) standardna gre kodlamada kullanlan ilk harf, transistrn yapm malzemesini belirtmektedir. Germanyumdan yaplan transistrlerde kodlama A harfi ile balar. rnein AC121, AD161, AF254 vb. kodlanan transistrler germanyumdan yaplmtr. Silisyumdan yaplan transistrlerde ise kodlama B harfi ile balar. BC121, BD161, BF254 vb. kodlanan transistrler silisyumdan yaplmtr. kinci harf: Transistrlerin kodlanmasnda kullanlan ikinci harf Avrupa Standardna gre, transistrn kullanm alanlarn belirtir. rnek kodlamalar aada verilmitir. AC: Avrupa (Pro Electron) Standardna gre, dk gl alak frekans transistrdr. Germanyumdan yaplmtr. AC121, AC187, AC188, AC547 gibi. BC: Avrupa (Pro Electron) Standardna gre, dk gl alak frekans transistrdr ve silisyumdan yaplmtr. BC107, BC547 gibi. nc harf: Avrupa (Pro Electron) standardnda baz transistrlerin kodlanmasnda nc bir harf kullanlr. nc harf, ilk iki harfte belirtilen zellikler ayn kalmak kouluyla o transistrn endstriyel amala zel yapldn belirtir. BCW245, BCX56, BFX47, BFR43, BDY108, BCZ109, BUT11A, BUZ22 gibi. Amerikan (Jedec) Standard
Amerikan yapm transistrler 2N ifadesi ile balayan kodlar ile isimlendirilmilerdir. Bu kodlarda; Birinci rakam : Elemann cinsini gsterir. Birinci harf : Transistrn yapm malzemesini belirtir. Son rakamlar : Tipini ve kullanma yerini gsterir. rnein 2N3055teki 2 rakam transistr olduunu, N harfi transistrn silisyumdan yapldn ve 3055 imalat seri numaralarn belirtir. Japon Standard
Japon yapm transistrler 2S ifadesi ile balayan kodlar ile isimlendirilmilerdir. Bu kodlarda; Birinci rakam : Elemann cinsini gsterir. Birinci harf : Transistrn yapm malzemesini belirtir. kinci harf : Tipini ve kullanma yerini gsterir.
84
rnein 2SC1384de 2 rakam elamann transistr olduunu, S harfi transistorn silisyumdan yapldn, C harfi NPN tipi yksek frekans transistr olduunu ve 1384 imalat seri numaralarn belirtir.
5.9. SMD (Yzey Montajl) Transistrler

Yzey montajl transistrler genelikle ok yer kaplamad iin tercih edilir. Tm gleri mevcuttur. Soutucu, yksek gl olanlarn zerine yaptrlr ya da bakr plaket soutucu olarak kullanlr (Resim 5.10).
Resim 5.10: SMD Transistrler
5.10. Analog ve Dijital l Aletleriyle Transistrn Salamlk Kontrolunun Yaplmas

Transistrn salamlk kontrolnn yaplabilmesi iin aadaki ilem basamaklar adm adm takip edilmelidir.
Resim 5.11: Transistrn salamlk kontrol
85
lem basamaklar lmn yapacanz transistrn ayaklarn rastgele numaralandrnz. Dijital avometreyi diyot konumuna (veya analog avometreyi X l konumuna) alnz. Aada anlatld gibi verilen tablolar doldurunuz.
nce eksi probu 1 nu.l ayaa tutunuz. Art probu 2 nu.l ayaa dedirerek ekranda okuduunuz deeri tabloya kaydediniz. Eksi probu ayrmadan art probu 2. ayaktan alp 3. ayaa dedirerek okuduunuz deeri tabloya kaydediniz. Eksi probu 2. ayaa tutunuz. Art probu 1. ve 3. ayaklara dediriniz. Eksi probu 3. ayaa, art probu nce 1. sonra 2. ayaa dediriniz. Her defasnda okuduunuz deeri tablodaki ilgili yere kaydediniz. Proplarn yerini deitirerek ilemleri tekrarlaynz (Resim 5.11). Okunan iki deer tabloda dikey ya da yatay olarak kesitiinde hangi satr ya da stuna geliyorsa oras beyz, yksek deer emiter, dk deer kolektrdr. Eer bir ya da hi deer okunamyor, okunan deerler apraz kmsa ve ayaklar arasnda ksa devre varsa transistr bozuktur. Tabloda elde ettiiniz deerlere gre transistrn ayak isimlerini ve tipini Resim 5.12deki tablonun altnda belirtilen yerlere yaznz. Dier transistrler iin de yukardaki ilemleri tekrarlaynz.
Resim 5.12: Transistrn salamlk kontrol tablosu
86
rnekler
Resim 5.13: rnek lm tablolar
5.11. Analog ve Dijital l Aletleriyle Transistrn Ularnn Bulunmas

Analog l aleti X1 kademesine veya dijital l aleti diyot kademesine alnr. Proplardan biri herhangi bir ayakta sabit tutulurken dier prop ayr ayr botaki dier ayaa dedirilir. Salam bir transistrde prop bir uta sabit iken, dier prop her iki ayaa ayr ayr dedirildiinde deer gstermelidir. Deer okunmuyorsa sabit ucu tespit etmek amacyla lm ayaklar deitirilerek ilemler tekrarlanr. Deer gsterdii andaki sabit u beyz, yksek deer okunan u emiter (Resim 5.14A), ve az deerlikli ayak ise kolektrdr (Resim 5.14C). Resim 5.14C-Dde ise l aleti ak devre gstermektedir. bre hi sapmamal ya da sonsuz deer gstermelidir.
87
Resim 5.14: Transistrlern ularnn bulunmas
5.12. LDR ve Transistr ile Bir Rlenin Kumanda Edilmesi

Resim 5.15te verilen devrede LDRnin balan ekline gre k geldiinde almaktadr. 10 kluk trimpot ile gelen n iddeti ayarlanabilir. LDRnin zerine k dmedii zaman direnci yksektir. T1 transistrnn beyz polarmas 10 kluk trimpot zerinden negatif potansiyelde tutulur. Dolays ile bu transistr kesimdedir. T2 transistr 2,2 kluk diren zerinden pozitif beyz polarmas alr ve iletimdedir. T3 transistr ise, T2 iletimde olduu iin beyz polarmas alamaz, yaltkandr. LDR, zerine k geldii anda direnci der ve T1 transistr pozitif polarma salar. T1 iletime geer. T2yi kesime gtrr. Bu anda T3 de iletime geerek rle kontaklarn eker ve bal bulunan cihaz altrr.
88
Resim 5.15: LDR ve Transistr ile bir rlenin kumanda edilmesi
5.13. Darlington Balant ile Bir DC Motorun altrlmas Uygulamas

Transistrlerin Resim 5.16daki gibi kolektrleri ortak art arda balanmasna darlington balant denir. Toplam akm kazanc iki transistrn betasnn arpmna eittir. Bu yzden yksek akm kazanc istenen devrelerde tercih edilir. Resim 5.16daki devrede potansiyometre Q1 transistrn beyz akmn ayarlar, Q1 transistr de Q2 transistrn srer, motor akm kazanc orannca dnmeye balar. Bylelikle motorun hz kontrol yaplm olur. Diyot ile zt EMKnin transistr bozmas engellenir. Q2 transistr mutlaka soutucuya balanarak soutulmaldr. TIP31C ile 3 ampere kadar motorlar srlebilir.
Resim 5.16: Darlington balant ile bir DC motorun altrlmas uygulamas
89
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Transistrlerin yapsn ve eitlerini tanyarak transistr analog ve dijital l aletleriyle lebilecek, devrede kullanabilecek ve istenen zellikte transistr seimi yapabileceksiniz. lem Basamaklar lmn yapacanz transistrn ayaklarn rastgele numaralandrnz. neriler lceiniz elemann transistr olduunu mutlaka nceden renmelisiniz. Malzemelerin klflarna bakarak transistr olduuna hemen karar vermeyiniz. l aletiniz analog ise mutlaka sfr ayar yaptktan sonra lmeye balaynz. Doru lm yapp yapmadnz katolog bilgilerinden faydalanarak kontrol ediniz.
Dijital avometreyi diyot konumuna (veya analog avometreyi X l konumuna) alnz. Aada anlatld gibi Resim 5.11de verilen tabloyu doldurunuz.
nce eksi probu 1 nu.l ayaa tutunuz. Art probu 2 nu.l ayaa dedirerek ekranda okuduunuz deeri tabloya kaydediniz. Eksi probu ayrmadan art probu 2. ayaktan alp 3. ayaa dedirerek okuduunuz deeri tabloya kaydediniz. Eksi probu 2. ayaa tutunuz. Art probu 1. ve 3. ayaklara dediriniz. Eksi probu 3. ayaa, art probu nce 1. sonra 2. ayaa dediriniz. Her defasnda okuduunuz deeri tablodaki ilgili yere kaydediniz. Proplar yer deitirerek ilemleri tekrarlaynz (Resim
90
Okunan iki deer tabloda dikey ya da yatay olarak kesitiinde hangi satr ya da stuna geliyorsa oras beyz, yksek deer emiter, dk deer kolektrdr. Eer bir ya da hi deer okunamyorsa, okunan deerler apraz kmsa, ayaklar arasnda ksa devre varsa transistr bozuktur. Tabloda elde ettiiniz deerlere gre transistrn ayak isimlerini ve tipini Resim 5.12deki tablonun altnda belirtilen yerlere yaznz.
lm pratiinizi artrarak bir sre sonra tablo izmeden de lm yapabiliyor olmalsnz.
91
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Transistrn eidini belirleyebiliyor musunuz? Transistrn alma gerilimini belirleyebiliyor musunuz? Transistrn tipini belirleyebiliyor musunuz? Katalog bilgilerini okuyabiliyor musunuz? Devreye uygun transistr seebiliyor musunuz? Evet Hayr
1 2 3 4 5
DEERLENDRME
92
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Silisyum transistrlerin iletime gemesi iin ka volt gereklidir? A) 0,3 V B) 0,5 V C) 0,7 V D) 0,9 V Aadakilerden hangisi transistrn ayak isimlerinden deildir? A) Beyz B) Geyt C) Emiter D) Kolektr Transistrn almas iin gerekli besleme yn hangi kta doru verilmitir? A) B-C aras ve B-E aras doru ynde kutuplanr. B) B-C aras ters, B-E aras doru ynde kutuplanr. C) B-C aras doru, B-E aras ters kutuplanr. D) B-C aras ve B-E aras ters kutuplanr. Bir transistrl devrede Ic=100mA ve Ib=10mA ise Ie akm ne kadardr? A) 10 mA B) 20 mA C) 110 mA D) 1000 mA Bir transistrn betas 100 ve beyz akm 1 mA ise emiter akm Ie ne kadardr? A) 1 mA B) 2 mA C) 100 mA D) 101 mA Bir transistrn Av=5 ve Vin=2 Volt ise Vout=? A) 1 V B) 2 V C) 5 V D) 10 V re hangi anlama gelir? A) Akm kazanc B) Gerilim kazanc C) Kollektr-emiter aras direnci D) Beyz-emiter aras direnci
2.
3.
4.
5.
6.
7.
93
8.
Aadaki faktrlerden hangisi transistrn kararl almasn engellemez? A) Scaklk B) Frekans C) Nem D) Fiyat Aadaki transistr kodlarndan hangisi japon kodudur? A) 2S B) BD C) AC D) 2N Transistrn kolektr emiter arasnda l aletinde hangi deer okunmaldr? A) Ksa devre B) Ak devre C) 0,7 Volt D) 0,2 Volt
9.
10.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
94
MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Paralel bal 20k ve 5k direnlerin e deeri nedir? A) 1 k B) 2 k C) 3 k D) 4 k Aadakilerden hangisi LDR iin dorudur? A) Isndka direnci der. B) Isndka direnci artar. C) Ikla direnci der. D) Ikla direnci artar Krmz-mavi-krmz direncinin deeri nedir? A) 264 B) 2,6 k C) 26 D) 26000 Kondansatr iin aada verilen ifadelerin hangisi yanltr? A) Elektrik enerjisini depo eder. B) ki yaltkan arasnda bir iletken bulunur. C) Birimi faraddr. D) Paralel bal kondansatrlerde toplam sa, kapasitelerin aritmetik toplamna eittir. Aadakilerden hangisi kutuplu kondansatrdr? A) Mika B) Elektrolitik C) Seramik D) Ktl Bobinin mandreni ierisinde bulunan paraya ne denir? A) Kmr B) Bakr C) Nve D) Karkas Aadaki maddelerin hangisi yar iletken yapmnda kullanlmaz? A) Germanyum B) Demir C) Silisyum D) Selenyum
2.
3.
4.
5.
6.
7.
95
8.
Hangi diyot eidi dorultmada kullanlr? A) Kristal diyot B) Zener diyot C) LED D) Foto diyot Bir transistrn betas 150 ve beyz akm 1 mA ise emiter akm Ie ne kadardr? A) 15 mA B) 30 mA C) 150 mA D) 151 mA Bir transistrn Av=10 ve Vin=1 Volt ise Vout=? A) 1 V B) 2 V C) 5 V D) 10 V
9.
10.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
96
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 B C D D C A D D B C D A B
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 B B D C B B C B

1 2 3 4 5 Doru Yanl Doru Doru Yanl
97

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C A B B A C D D A D

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C B C C C D C D A B
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D C B B B C B A C D
98
KAYNAKA KAYNAKA
BOYLESTAD Robert, Elektronik Elemanlar ve Devre Teorisi, MEB Yaynlar, Ankara, 1994 FLOYD Thomas, Elektronic Devices, Macmillan Yaynlar, New Jersey, 1996. BEREKET Metin, Atlye ve Laboratuvar 1, Mavi Kitaplar, zmir, 2004.
99

Analog Devre Elemanları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analog Devre Elemanları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ANALOG DEVRE ELEMANLARI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

Resim 1.1: George Simon Ohm

1.2.1. Sabit Direnler

Resim 1.2: Sabit direncin sembolleri

Resim 1.3: Telli diren

Resim 1.4: Karbon diren

Resim 1.5: Film diren

Resim 1.6: Entegre diren

Resim 1.7: SMD diren

1.2.2. Ayarl Direnler

Resim 1.8: Trimpotun sembol

Resim 1.9: Trimpotun d grnts

Resim 1.10: Potansiyometrenin sembol

Resim 1.11: Potansiyometrenin d grnts

Resim 1.12: Lineer eri

Resim 1.13: Logaritmik eri

Resim 1.14: ok turlu potansiyometre

Resim 1.15: Reosta

1.2.3. Ortam Etkili Direnler

Resim 1.16: LDR sembol

Resim 1.17: LDR d grn

Resim 1.18: NTCnin sembol

Resim 1.19: NTC d grn

Resim 1.20: PTCnin sembol

Resim 1.21: PTC d grn

1.2.4. Gerilim Etkili Direnler (VDR-Varistrler)

Resim 1.22: VDRnin sembol

Resim 1.23: VDR d grn

1.3. Sabit Direnlerin Renk Kodlaryla Deerlerinin Bulunmas

izelge 1.1: Diren renk kodlar

Resim 1.24: Diren renk kodlar

rnek 1: Resim 1.25teki direncin deeri ve tolerans nedir?

Resim 1.25: Diren

Resim 1.26: Diren

1.4. Analog ve Dijital l Aleti Kullanarak Farkl Diren eitlerinin llmesi

Resim 1.27: Analog avometre

Resim 1.28: Dijital avometre

1.5. Diren Balantlar

1.5.1. Seri Balant

Resim 1.29: Seri bal direnler

Resim 1.30: Seri diren devresi

1.5.2. Paralel Balant

Resim 1.31: Paralel bal direnler

Resim 1.32: Paralel diren devresi

1.5.3. Kark Balant

Resim 1.33: Kark bal direnler

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

4. A) NTC B) Telli diren C) Trimpot D) Potansiyometre 5.

Bu sembol, hangi elektronik elemann semboldr?

Resim 2.1: Kondansatrn i yaps

Resim 2.2: Kutupsuz ve kutuplu kondansatr sembolleri

2.2.1. Sabit Kondansatrler

Resim 2.3: Ktl kondansatr i yaps

Resim 2.4: Seramik kondansatr

Resim 2.5: Mika kondansatr

Resim 2.6: Elekrolitik kondansatr

Resim 2.7: Tantalyum elekrolitik kondansatr

Resim 2.8: SMD kondansatr

2.2.2. Ayarl Kondansatrler

Resim 2.9: Varyabl kondasatrn sembol