You are on page 1of 9

1 O NEOFANTSTICO: UMA PROPOSTA TERICA DO CRTICO JAIME ALAZRAKI

Roxana Guadalupe Herrera Alvarez Prof Doutora Departamento de Letras Modernas IBILCE/UNESP, So Jos do Rio Preto

RESUMO: O crtico argentino Jaime Alazraki (1934-) apresenta no ensaio intitulado Qu es lo neofantstico? uma proposta terica que visa delimitar um novo gnero, relacionado intimamente com o fantstico tradicional, valendo-se da abordagem da obra de dois escritores argentinos: Julio Cortzar (1914-1984) e Jorge Luis Borges (1899-1986). A partir da anlise de contos dos escritores argentinos mencionados, empreendida ao longo de muitos anos de estudo, apresentada em diversas obras tericas e sintetizada no ensaio em questo, Alazraki prope a caracterizao de um novo gnero que guarda estreitas relaes com o fantstico tradicional sem, contudo, aderir aos temas ou estrutura narrativa vistas como tpicas do fantstico. Alazraki chama esse novo gnero de neofantstico. A caracterstica principal de obras pertencentes ao neofantstico seria a de tentar intuir e representar a realidade superando a barreira criada e imposta pela razo, cujos ditames esto diretamente ligados s convenes sociais e culturais. Constitui uma tentativa de subverter o real discretamente, prescindindo da ruptura abrupta muitas vezes encontrada em obras do fantstico tradicional. Sem dvida, Alazraki tomou essa caracterizao do gnero neofantstico das idias expostas por Cortzar e Borges em conferncias e escritos ensasticos e literrios. A partir dessa perspectiva, Alazraki prope um novo gnero capaz de descrever de forma mais adequada, segundo sustenta o crtico, obras produzidas a partir da Primeira Guerra Mundial no Ocidente.

PALAVRAS-CHAVE: Neofantstico - Literatura Fantstica - Literatura Hispano-Americana ABSTRACT: The Argentinian critic Jaime Alazraki (1934-) presents, in his essay entitled Qu es lo neofantstico? a theoretical proposal that aims at delimiting a new genre intimately related to the traditional fantastic, through the analysis of the work of two Argentinian writers: Julio Cortzar (1914-1984) and Jorge Luis Borges (1899-1986). After a long and extensive study of short stories written by these authors, published in several theoretical books and synthesized in the essay previously mentioned, Alazraki proposes the characterization of a new genre that maintains strong

2 links with the traditional fantastic without adhering to the themes or narrative structures seen as typical of the fantastic. Alazraki coined this new genre neofantastic. The main feature of neofantastic works would be to try to perceive and represent reality overcoming the barrier created and imposed by reasoning, whose rules are directly connected to social and cultural conventions. It is an effort to subvert the real in a discrete way, removing the abrupt rupture frequently found in writings of the traditional fantastic. Undoubtedly, Alazraki based this delineation of the neofantastic genre on the ideas expressed by Cortzar and Borges in conferences, essays and literary texts. From this perspective, Alazraki proposes a new genre capable of describing, in a more adequate form, works produced after World War I in the West.

KEYWORDS: Neofantastic - Fantastic Literature - Hispanic-American Literature

No ensaio Qu es lo Neofantstico includo na antologia Teoras de lo Fantstico (2001) organizada pelo crtico espanhol David Roas, o crtico argentino Jaime Alazraki (1934) apresenta uma abordagem do fantstico contemporneo, que ele prope denominar neofantstico. A partir da anlise de contos e ensaios dos escritores argentinos Julio Cortzar (1914-1984) e Jorge Luis Borges (1899-1986), empreendida ao longo de muitos anos de estudo, apresentada em diversas obras tericas e sintetizada no ensaio em questo, Alazraki prope a caracterizao de um novo gnero que guarda relaes muito estreitas com o fantstico tradicional sem, contudo, aderir aos temas ou estrutura narrativa vistas como tpicas do gnero. Segundo o crtico, h a necessidade de buscar uma nova caracterizao para obras contemporneas que buscam uma expresso literria harmonizada com as inquietaes prprias de sua poca. Por esse motivo, Alazraki situa o incio dessa nova forma de encarar o fantstico nas dcadas que viram surgir a Primeira Guerra Mundial, os movimentos de vanguarda, a psicanlise de Freud, o surrealismo e o existencialismo, entre outros. (ALAZRAKI, 2001, p. 280). Esse perodo histrico possui caractersticas prprias e distintas da poca em que apareceram as primeiras obras do fantstico tradicional, isto , os sculos XVIII e XIX e, por esse motivo, seria necessrio buscar uma nova forma de abordar e caracterizar essas novas obras, da a denominao neofantstico. Com o objetivo de apresentar sua proposta terica, Alazraki alude, de incio, ao problema que tem rondado o estudo do fantstico com respeito delimitao do gnero. O crtico observa que, para alguns tericos e escritores das primeiras dcadas do sculo XX, bastava encontrar um elemento sobrenatural para classificar qualquer narrativa dentro do gnero. Tal perspectiva criava, evidentemente, um grave problema, uma vez que diversas narrativas que inclussem elementos maravilhosos ou sobrenaturais poderiam considerar-se relatos fantsticos. Desse modo, seriam inseridos, dentro da literatura fantstica, relatos como a Odissia, de Homero, Sonhos de uma Noite de Vero, de Shakespeare e outros. O crtico argentino observa que, somente a partir de 1951, quando a obra de P. G. Castex intitulada O Conto Fantstico na Frana publicada, nota-se o surgimento de obras crticas que submetem o fantstico a um estudo mais sistemtico. Nessa e noutras abordagens tericas do gnero, possvel perceber que, na delimitao do fantstico, houve uma espcie de consenso: a maior parte dos crticos e escritores coincidia em apontar a capacidade prpria do gnero fantstico de gerar algum medo ou horror. Isso seria o que o distingue de outros gneros. Alazraki cita, ainda, Roger Caillois. Segundo o autor francs, h de se fazer uma diferenciao importante: o maravilhoso um gnero autnomo porque nele no h lugar para o espanto e o horror, esses seriam elementos prprios do fantstico. Cabe somente ao relato fantstico oferecer um vislumbre das trevas por meio da irrupo do elemento sobrenatural, gerador do medo e do calafrio, elementos

4 perturbadores da ordem das coisas. V-se o medo como possibilidade de derrubar as certezas que as cincias impunham como valor. O medo uma espcie de compensao pelo excesso de racionalidade num mundo pretensamente explicado pelas cincias, pela ordem racional, por um determinismo de causas e efeitos. (ALAZRAKI, 2001, p. 267-270). Ento, a partir das reflexes de Caillois, possvel afirmar que o fantstico nasce precisamente quando o mundo parece suficientemente explicado, quando tudo parece conhecido, quando j no possvel acreditar nos milagres. Situa-se o auge dessa perspectiva no perodo compreendido entre 1820 e 1850, poca em que surgem algumas obras importantes do gnero, de autoria de Hoffmann, Irving, Balzac, Hawthorne, Mrime, Poe e outros. No entanto, se os crticos europeus j tinham esboado sua perspectiva em relao ao fantstico, tentando afast-lo do maravilhoso, outro gnero autnomo, para melhor o caracterizar, Alazraki aponta o caso hispanoamericano citando o estudioso argentino Emilio Carilla, autor de El Cuento Fantstico, publicado em 1968. Carilla afirma que, sob a denominao de literatura fantstica, alude-se a um mundo que toca o maravilhoso, o extraordinrio, o sobrenatural, o inexplicvel, em suma, inclui tudo o que se afasta de uma viso cientfica e realista do mundo. (ALAZRAKI, 2001, p. 266). Evidentemente, tal afirmao esbarra no problema da delimitao clara do gnero, uma vez que se convencionou considerar o maravilhoso e o estranho (inexplicvel) gneros autnomos e diferenciados do fantstico. Como possvel notar, tal postura entrava em rota de coliso com a proposta de Caillois, que diferenciava o maravilhoso do fantstico enquanto gneros. Diante disso, Alazraki observa que, apesar da tentativa de manter o fantstico como gnero autnomo, cuja caracterstica principal corresponde, segundo diversos autores, capacidade de provocar o medo e o calafrio, h um tipo de narrativas que no provocam essas sensaes. E o crtico argentino se pergunta o que fazer com textos que desafiam as certezas do real, sem, contudo, provocar medo ou calafrio. O que fazer com as obras de Kafka, Borges e Cortzar, por exemplo? Indiscutivelmente, para Alazraki, esses textos se afastam dramaticamente das narrativas fantsticas do sculo XIX porque o medo substitudo pela perplexidade e a inquietao. Essa constatao bastaria para corroborar a certeza de que se est diante de obras que no podem ser eficientemente descritas pelas caractersticas atribudas ao gnero fantstico tradicional. Haveria de se empreender a busca por uma nova perspectiva terica e crtica, capaz de explic-las. preciso observar que Alazraki faz objees tentativa de delimitar o gnero fantstico a partir da sensao de medo ou calafrio que os textos provocariam no leitor. No entanto, no escapa que ele tambm apresenta uma explicao similar, s prope a substituio do medo ou calafrio pela perplexidade e a inquietao. Em relao a essa importante questo, oportuno dizer que faltam perspectivas de anlise que possam avaliar tanto o papel do medo ou horror, da inquietao ou perplexidade nos relatos fantsticos e neofantsticos, quanto os instrumentos de anlise

5 adequados, capazes de tornar compreensvel o funcionamento dos mecanismos que fazem emergir essas sensaes a partir da elaborao do discurso. Tambm no h dvida de que, ao delegar a essas sensaes o poder de delimitar o gnero fantstico, esbarra-se num grande e insolvel problema. Talvez valesse a pena retomar a proposta de Todorov, apresentada no captulo Definio do Fantstico do livro Introduo Literatura Fantstica. Nesse captulo, Todorov se refere ao emprego e importncia do pretrito imperfeito e da modalizao, dois processos de escritura, como ele os denomina, capazes de instaurar a ambigidade no texto, um dos quesitos do gnero, segundo sua concepo. (TODOROV, 2003, p. 43-46). Voltando ao comentrio do ensaio em pauta, Alazraki apresenta sua abordagem da obra do escritor argentino Julio Cortzar com o propsito de mostrar textos que constituem uma forma diversa de tratar o fantstico. O crtico observa que o escritor argentino, numa de suas conferncias, proferida em 1962, afirmou: casi todos los cuentos que he escrito pertenecen al gnero llamado fantstico por falta de mejor nombre. 1 (CORTZAR, apud ALAZRAKI, 2001, p. 272). Nessas linhas, patente a insatisfao de Cortzar em relao a uma denominao incapaz de dotar de identidade sua literatura. Em outra conferncia proferida pelo escritor argentino em 1975, Alazraki observa que a viso de Cortzar sobre a prpria obra aponta para a certeza de que seus contos, apesar de filiar-se aos de Poe, afastam-se do conceito de literatura fantstica tradicional. Reconhece que nos seus contos a irrupo daquilo que altera a realidade um dado prosaico, de tal modo que no chega a instaurar o horror maneira do gnero fantstico tradicional. Essa explicao do mecanismo de composio de seus textos se origina na crena de que a realidade cotidiana encobre uma segunda realidade profundamente humana e, por isso mesmo, resistente a ser classificada como misteriosa, transcendente ou teolgica. Essa segunda realidade, que est encoberta por outra, prfabricada pela cultura e pelas convenes sociais, pode ser vislumbrada em momentos raros e especiais. A partir dessa perspectiva, Cortzar oferece um conceito do gnero:

Para m lo fantstico es la indicacin sbita de que, al margen de las leyes aristotlicas y de nuestra mente razonante, existen mecanismos perfectamente vlidos, vigentes, que nuestro cerebro lgico no capta pero que en algunos momentos irrumpen y se hacen sentir. 2 (CORTZAR, apud ALAZRAKI, 2001, p. 276).

Desse modo, Alazraki, valendo-se da concepo cortazariana do gnero, constri o conceito de neofantstico. Para ele, os textos neofantsticos no desejam devastar a realidade por meio da

Quase todos os contos que escrevi pertencem ao gnero chamado fantstico por falta de nome melhor. (CORTZAR, 1993. p. 148.)

Para mim, o fantstico , simplesmente, a indicao sbita de que, margem das leis aristotlicas e da nossa mente racional, existem mecanismos perfeitamente vlidos, vigentes, que nosso crebro lgico no capta, mas que em certos momentos irrompem e se fazem sentir. (GONZLES BERMEJO, Ernesto. 2002. p. 37).

6 introduo abrupta de um fato sobrenatural, como acontecia no fantstico tradicional. Os textos neofantsticos desejam propiciar a oportunidade de conhecer e intuir a realidade ultrapassando a fachada racionalmente construda que a esconde, valendo-se de um fato corriqueiro ou despojado de seu potencial assustador.

O Neofantstico Segundo Alazraki, os fatos produzidos a partir do advento da Primeira Guerra Mundial no Ocidente tm afetado a cultura, gerando novos conflitos e dilemas humanos, que afloraram devido s novas foras em jogo. Ao perceber essa nova perspectiva posta em cena por escritores como Borges e Cortzar, o crtico argentino comeou a esboar a caracterizao do novo gnero, o neofantstico, em meados da dcada de setenta do sculo XX. Desde ento, vem se dedicando ao aprimoramento de sua tese. Sem dvida, o conceito de neofntstico constitui um avano nos estudos dedicados ao gnero fantstico, pois pretende reunir uma srie de obras do sculo XX e contemporneas, cuja organizao textual corresponde a uma nova forma de lidar com o surgimento do inslito num cenrio pretensamente normal. A partir do estudo desse conjunto de obras, ser possvel estabelecer uma srie de caractersticas prprias que permitam delimitar o novo gnero, sempre em dilogo com o fantstico tradicional. Alazraki tem empreendido essa tarefa e conseguiu apontar trs caractersticas que distinguem os relatos neofantsticos dos fantsticos tradicionais por meio do tratamento dado viso, inteno e modus operandi. No que diz respeito viso, Alazraki observa que o relato neofantstico v o real como uma mscara que oculta uma segunda realidade. Essa segunda realidade o cenrio apresentado pelo escritor em suas obras e tambm a zona de lucidez a partir da qual cria sua arte. A irrupo do fato inslito rapidamente digerida pelas foras em jogo, de tal modo que impossvel isolar o fato inslito do todo da narrativa, a qual pretensamente espelha uma situao cotidiana. Para Alazraki, a inteno, no relato neofantstico, no tenciona provocar medo, mas sim inquietao ou perplexidade. Segundo Alazraki, os relatos neofantsticos so, em sua mayora

metforas que buscan expresar atisbos, entrevisiones o intersticios de sinrazn que escapan o se resisten al lenguaje de la comunicacin, que no caben en las celdillas construidas por la razn, que van a contrapelo del sistema conceptual o cientfico con que nos manejamos a diario. 3 (ALAZRAKI, 2001, p. 277).

metforas que buscam expressar vislumbres, entrevises ou interstcios de sem-razo que escapam ou resistem linguagem da comunicao, que no cabem nos casulos construdos pela razo, que vo em linha oposta ao sistema conceitual ou cientfico com o qual lidamos diariamente. (ALAZRAKI, 2001, p. 277, traduo nossa).

7 O crtico atribui um carter metafrico aos textos neofantsticos porque pensa que a metfora, a chamada linguagem segunda, a nica forma de aludir a essa segunda realidade, na qual acreditam os autores neofantsticos como Borges e Cortzar. Levanta-se a suspeita de que h algo oculto que no possvel enxergar com clareza e que acaba se manifestando no meio das atividades cotidianas, sem aviso e sem explicao, e o texto literrio mimetiza essa condio de alheamento. Quando a personagem e o leitor se defrontam com o fato oculto, discretamente revelado na narrativa, gera-se neles a perplexidade e inquietao, pois no sabem ao certo como lidar com o novo dado que vem revelar algo impactante do modo mais sutil. Nesse cenrio se originam, segundo Alazraki, a perplexidade e a inquietao. A ltima caracterstica, o modus operandi, funciona no texto neofantstico desde o comeo, pois se conta com a aceitao do fato inslito, incorporado ao cenrio que vai sendo construdo na narrativa, a partir das primeiras linhas do texto. Nisso se diferencia muito da narrativa fantstica tradicional. O texto neofantstico no se concentra em apresentar um simulacro de realidade que possa ser destrudo pela irrupo abrupta de um fato sobrenatural. Ao contrrio, parte do fato inslito e o vai tornando aceitvel, uma vez que est fortemente imbricado na tessitura dos eventos referidos. Personagens e leitor esto presos numa teia vagarosa e habilmente tecida, sem sobressaltos, surpresas ou reviravoltas contundentes. Sem dvida, a proposta de abordar, como pertencentes a um novo gnero o neofantstico, os textos literrios que desafiam, em suas bases, o fantstico tradicional, revela-se oportuna e proporciona mais possibilidades de compreender essas obras. A seguir, sero comentados brevemente os trs elementos que diferenciam o neofantstico do fantstico tradicional, segundo Alazraki, a partir da abordagem de um conto de Cortzar intitulado Lejana (Distante). Distante, publicado no livro Bestirio, de 1951, estrutura-se seguindo o formato de um dirio ntimo, no qual Alina Reyes registra impresses sobre sua vida de menina rica. Tudo parece narrado num tom superficial, de algum vtima do tdio. No entanto, misturada a essas impresses fteis, h a certeza de Alina de que existe outra mulher, em algum lugar distante, que sofre e passa frio e fome. Alina sente e intui a existncia dessa outra e experimenta uma sensao incmoda, chega a odiar e ter piedade dessa mulher distante porque sente seu ser vinculado ao dela. No decorrer da leitura do dirio, toma-se conhecimento da inquietao de Alina diante da sua capacidade de se identificar to plenamente com a mulher distante que sofre. Mas tal impresso vem sempre junto com a narrativa dos acontecimentos fteis da menina rica, de tal modo que o leitor parece defrontar-se com mais uma das excentricidades da personagem que narra suas experincias no dirio. possvel notar que o conto instaura, j nas primeiras linhas, o fato que vir a se revelar importante no decorrer da narrativa. A identificao com a mulher distante parece mais um capricho, mas o dado que sutilmente vir a alterar a realidade apresentada no relato.

8 A narrativa de Alina continua e se fica sabendo, entre outras coisas, que vai se casar. J em viagem de lua de mel, Alina diz que vai encontrar a outra mulher numa ponte da cidade de Budapeste. Sua inteno tir-la da vida miservel que leva e som-la a sua zona iluminada, isto , a sua existncia de rainha. Nesse ponto, o dirio acaba e um narrador em terceira pessoa conclui o relato: Alina se deparou, no meio da ponte, com uma mulher desconhecida, mas vida pelo encontro entre as duas. Alina e a mulher se abraaram. Ao se separarem, o narrador diz:

Pareceu-lhe, docemente, que uma das duas chorava. Devia ser ela porque sentia molhadas as faces (...). Ao abrir os olhos (...) viu que se haviam separado. Agora, sim, gritou. De frio, porque a neve estava entrando por seus sapatos furados, porque andando a caminho da praa ia Alina Reyes lindssima em seu vestido cinzento, o cabelo um pouco solto contra o vento, sem voltar o rosto e andando. (CORTZAR, 1986, p. 46)

Pelos fatos narrados no conto, possvel entender que houve uma troca de identidades entre Alina Reyes e a outra quando se encontraram na ponte. O abrao propiciou essa pretensa mudana. Alina, na sua existncia de menina rica, sempre pressentiu a existncia da outra, experimentava sensaes difusas, sabia que a outra sofria. A troca de identidades aliviaria a outra, a mulher distante, e deixaria Alina afundada numa vida miservel. No entanto, tambm possvel notar que a pretensa troca de identidades pode corresponder, na verdade, a uma mudana no ponto de vista. Se, at ento, tinha-se conhecimento dos fatos por meio do olhar de Alina, ao trocar o ponto de vista pelo da mulher distante, logicamente, ter-se- a narrativa de seu sofrimento, como se mostra no trecho citado. Sem dvida, essa hesitao faz parte da estratgia narrativa que suscita no leitor uma sensao estranha e incmoda, como quer Alazraki. Isso corresponde ao modus operandi do relato neofantstico. Tambm se deve observar que a presena do duplo, um elemento importante em muitas narrativas do fantstico tradicional, recebe, no conto de Cortzar, uma nova abordagem. A inteno e a viso deste relato neofantstico propiciar no leitor a sensao de que se est diante de um acontecimento que poderia revelar uma sutil conexo entre seres de diversas latitudes e procedncias. Qui todo ser humano est conectado intimamente com outro, apesar da falta de percepo dessa possibilidade no dia a dia. Mas, nos momentos de solido, de silncio, talvez seja possvel pressentir na prpria vida a latncia da vida do outro. Qual ser a reao de cada um diante dessa possibilidade? Como possvel perceber, o conceito de neofantstico, elaborado por Jaime Alazraki, constitui uma nova forma de abordar textos contemporneos que guardam uma estreita relao com o fantstico tradicional. Desse modo, ao adotar essa nova proposta terica, empreende-se a tarefa de manter o elo que une diversos textos, elaborados a partir do sculo XVIII, num contexto de caractersticas prprias, com outros textos do sculo XX, numa perspectiva que deseja guardar a noo de continuidade e de tradio dentro de um gnero to controverso.

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS

ALAZRAKI, Jaime. Qu es lo neofantstico? In: ROAS, David (Org.). Teoras de lo fantstico. Madrid: Arco/Libros, 2001. p. 265-282. ALAZRAKI, Jaime. Cuento: introduccin. In: ____ Hacia Cortzar: aproximaciones a su obra. Barcelona: Anthropos, 1994. p. 57-74. CORTZAR, Julio. Alguns aspectos do conto. In: ____ Valise de cronpio. 2. ed. Traduo de Davi Arrigucci Junior e Joo Alexandre Barbosa. So Paulo: Perspectiva, 1993. p. 147-163. CORTZAR, Julio. Distante. In: ____ Bestirio. Traduo de Remy Gorga Filho. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1986. p. 33-46. GONZLES BERMEJO, Ernesto. O fantstico irrompe no cotidiano, pode acontecer agora, neste meio-dia de sol em que voc e eu estamos conversando. In: ___Conversas com Cortzar. Traduo de Luis Carlos Cabral. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed., 2002. p. 36-50. TODOROV, Tzvetan. Definio do Fantstico. In: ___ Introduo literatura fantstica. 2. ed. Traduo de Maria Clara Correa Castello. So Paulo: Perspectiva, 2003. p. 29- 46.

You might also like