TRBOLOJ

TRBOLOJ
Prof. Dr. rfan KAYMAZ
Atatrk niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm

Atatrk niversitesi

Giri

TRBOLOJ

Bu blm sonunda: Tribolojinin temel esaslarn Srtnme eitlerini Kuru Srtnme Snr Srtnmesi Sv Srtnmesi Yuvarlanma Srtnmesi Anma mekanizmalarn Yalayc eitlerini ve zelliklerini Viskozite kavram Petroff Denklemini renmi olacaksnz
Atatrk niversitesi

Triboloji

TRBOLOJ

Srtnme: Temas eden ve izafi harekette bulunan iki makine elamann temas yzeyinde ortaya kar Buna bal olarak scaklk ykselii ve snma, anma ve enerji kayb oluur.

Alnabilecek en yaygn tedbir: Bal hareket eden yzeyler arasna bir yalayc konulmasdr
TRBOLOJ: Srtnme, anma ve yalama ve bunlarla ilgili fiziksel olaylar inceleyen bilim daldr.
Atatrk niversitesi

Tribolojik Sitem
TRBOLOJK SSTEMDE ENERJ DENGES

TRBOLOJ

YATAK: Bir elemann veya parann dierine gre bal hareketine yardmc olan ve paralar bu harekete uygun bir ekilde konumlandran dzenek veya makine elamandr.
Atatrk niversitesi

Srtnme

TRBOLOJ

Srtnme, birbiriyle izafi hareket yapan iki kat yzeyin harekete ya da hareketin ihtimaline gstermi olduklar direntir.

En genel olarak: Kuru, Sv, Yar-sv srtnme ve Kayma-Yuvarlanmal Srtnme olarak snflandrlabilir.

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

Bal hareket yapan iki kuru para temas yzeylerinde meydana gelen srtnme tr olup birbirleri zerinden yzey przleri zerinden kayarlar. Kuru Srtnme Modeli: Coulomb-Amontons kanunu dikkate alnarak hareket ters doan srtnme kuvveti:

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme
W arlndaki bir cisme F kuvveti uygulandnda iki durum ortaya kar:

TRBOLOJ

I.

Cisimler hareket halinde deildir ancak statik veya durgun srtnme olarak tanmlanan diren oluur. Bu durumda =

II.

F kuvvetinin etkisinde yzeyler kayar ve kinematik srtnme ortaya kar. Bu durumda <

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme
Coulomb-Amontos kanunu dzenlenirse srtnme katsays: =

TRBOLOJ

Dinamik (kinetik) srtnme katsays

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

Srtnme kuvveti (veya srtnme katsays) nominal temas alanna bal deildir (Da Vinci 600 yl nce belirtti!!!)
Srtnme kuvveti kayma hzndan bamszdr Kinetik srtnme katsays statik srtnme katsaysndan daha dktr

Yksek hzlarda srtnmede bir azalma tespit edilmektedir

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

ki metal yzeye yk uyguladktan sonra yzeyler arasnda temas halindeki tabakalarn bir ksm kopar ve kk temas alanlarnda metal kaynama (kaynak balants) oluur. zafi hareket yapan yzeylerde srtnme metal kaynak balar ile tabii tabakalar arasndaki balantlarn oluturduu diren olarak tanmlanr. Srtnme kuvveti; hem kaynak balarn hem de balantlar koparan kuvvettir.

Ancak bu parametreleri belirlemek ok zor olduundan deneysel yollarla srtnme katsays belirlenir.
Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

Bu bantdan Srtnme ile ilgili aadaki sonular kartlabilir:

Metal kaynak ba oluturan temas noktalarnn kayma mukavemeti temas eden malzemelerin cinsine baldr.

Birbirleriyle kolay alam haline gelebilen demir, nikel ve krom gibi sert malzemeler arasnda kuvvetli kaynak balar olumaktadr. Baz durumlarda kaynama noktalar ok gl olur ve yzeyler birbirine kilitlenir. Hareket gereklese bile yzeyler tamamen bozulmu olur. Bu durum yenme (yalama) olarak bilinir.

Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

Birbiri ile ilgili olmayan ve birbirine benzeyen malzemeler arasnda daha hafif ve dzenli bir srtnme oluur ve yzeyler zerinde ok ince izler grlr.

Birbiri zerinde izafi kayan malzemelerin biri sert dieri yumuak (kalay, kurun ve bunlarn alamlar) olduunda yumuak malzeme dier malzemeyi kendi paracklarndan oluan ince bir tabaka ile kaplar ve bu ekilde iki yumuak malzeme birbiri zerinde kaym gibi olur. Uygulamada kalay alamlar bu nedenle yatak malzemesi olarak tercih edilmektedir.
Kk bir srtnme katsays elde etmek iin malzemeler ayn veya birbirleriyle kolayca alam haline gelebilen cinsten olmamaldr. Malzemelerden birinin yumuak dierinin sert olmas gerekir.
Atatrk niversitesi

Kuru Srtnme

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

Snr Srtnmesi

TRBOLOJ

Yzeyleri oluturacak paralarn tamamen ayrlmad , yzeyler arasnda bulunan yalayc yzeylere ait przlerin srtnmesini nleyemedii durumda yar sv srtnme veya snr srtnmesi ortaya kar.

Pratikte en fazla rastlanlan srtnme halidir ve srtnme katsays 0.03-0.1 arasnda deiir.

Atatrk niversitesi

Sv Srtnmesi

TRBOLOJ

zafi hareket eden iki kat cismin yzey przllklerin temas etmeyecek ekilde ince bir yalayc film oluturulduunda sv srtnmesi meydana gelir. Srtnme yalayc svnn tabakalar arasnda meydana gelir. Yzey Przll dikkate alndnda geometrik bakmdan sv srtnmesi: 0 > 1 + 2

Atatrk niversitesi

Sv Srtnmesi

TRBOLOJ

Viskoz bir akkanda kayma gerilmesi Newton kanununa gre:

: :

Srtnme kuvveti:

A: hareketli yzeyin yala temas eden alan

Sv srtnmesinde srtnme katsays:

Srtnmeyi oluturan ana faktr yalaycnn viskozitesidir
Atatrk niversitesi

Sv Srtnmesi

TRBOLOJ

Sv srtnmesinin olumasnda rol oynayan esas etken ya tabakasndaki basntr.

Yalamada ya filmindeki basn iki trl oluur: Hidrodinamik: Ya filmindeki basn elemanlarn izafi hareketinden doar.

Hidrostatik: Dardan bir pompa vastasyla gerekli basn oluturulup yzeyler birbirinden ayrlr.

Atatrk niversitesi

Sv Srtnmesi

TRBOLOJ

hidrodinamik

hidrostatik

Atatrk niversitesi

Sv Srtnmesi

TRBOLOJ

Srtnme katsaysnn hz ile deiimi (Stribeck Erisi)

Atatrk niversitesi

Yuvarlanma Srtnmesi

TRBOLOJ

Yuvarlanma hareketine kar temas yzeylerinde oluan diren yuvarlanma srtnmesi olarak tanmlanr. Baka bir ifadeyle yuvarlanma srtnmesi veya direnci yuvarlanan cismin temas ettii yzeyde oluturduu deformasyondan doar. Teorik olarak rijit ve yzeyi przsz bir silindir veya kre eklindeki elemann rijit przsz bir dzlem zerinde serbest yuvarlanmasnda hibir srtnme kuvveti olumaz.

Atatrk niversitesi

Yuvarlanma Srtnmesi

TRBOLOJ

W arlndaki cisim veya d yk altndaki cisim yatay kuvveti ile B noktas zerinden atlatlmak iin ekildii varsaylrsa W kuvvetinin B noktasna gre dengelenmesi gerekir ( ile denge salanr). Kuvvetlerin B noktasna gre moment dengesi yazlrsa.

Yuvarlanma srtnme katsays (yuvarlanma mukavemeti)

Atatrk niversitesi

Yuvarlanma Srtnmesi
Yuvarlanma srtnme katsays: =

TRBOLOJ

Yuvarlanma harekete kar direnci veren srtnme kuvveti: =

Statik srtnme kuvveti

Kaymadan yuvarlanma art: < Yuvarlanmadan kayma art: >

Atatrk niversitesi

AINMA

TRBOLOJ

Srtnen yzeylerde malzemenin, mekanik etkilerle istenmeyen bir ekilde kopmas ve ana paralardan ayrlmasdr.

Anma; zamanla gelien ani oluan alarak ikiye ayrlr.

Atatrk niversitesi

AINMA
Zamanla gelien: I: rodaj blgesi II: esas alma blgesi III: iddetli anma blgesi

TRBOLOJ

rodaj: Paralarn birbirine altrma safhas Yksz ve normal hzdan daha dk hzlarda yaplr Bu safhaya ait zel yalar kullanlr.
Atatrk niversitesi

Anma Mekanizmalar

TRBOLOJ

Anma temas yzeylerinde d etkiler altnda oluan fiziksel ve kimyasal deimelerin sonucunda ortaya kar. Pratikte bir anma hali deil, birok anma hali vardr.

Adezyon Anmas

Abrazyon Anmas
Mekanik Korozyon Anmas Yzey Yorulmas Anmas

Erozyon ve kavitasyon

Atatrk niversitesi

Yalama-Yalayclar
Yalayclar maddelerin kullanm nedenleri: Srtnmeyi azaltmak Anmay ksmen veya tamamen nlemek Scakln ykseliini nlemek
Yalayc eitleri: Kat Yalayclar Gaz Yalayclar Yar kat yalayclar Sv Yalayclar (Yalar) Organik Yalayclar Sentetik Yalar Madensel Sv Yalar

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

Yalama-Yalayclar

TRBOLOJ

Kat Yalayclar: Snr srtnme durumunda srtnmeyi azaltmak ve anmay nlemek iin madensel yzeylere kuvvetli olarak yapan bir tabaka oluturulmas gerekir. Bu en iyi ekilde kat yalayclar ile salanr. Yalnz balarna veya sv yalar veya gresler kartrlarak kullanlmaktadrlar. Uygulamada en ok kullanlan kat yalayclar grafit, molibden dislfit(MoS2), talk gibi toz eklindeki yalayclardr. Poliamid (PA), Poliasetal (POM) Politetrafloretilen (PTFE) gibi plastik malzemeler de kaygan zelliklerinden dolay deiik makina elemanlarnn (klavuz, yatak ve dililer gibi) yalanmasnda kullanlrlar.
Atatrk niversitesi

Yalama-Yalayclar

TRBOLOJ

Sradan yalayclarn yeterli olmad aadaki gibi durumlarda kat yalayclar kullanlr: Dili ark veya zincir mekanizmalar gibi, yalarn ortamdan uzaklaabilecei durumlarda. Polimer ve seramik yzeyler Sv yalayclarn dayanamayaca kadar yksek scaklklarda Yksek kontak basncna sahip, metal ekillendirme ilemleri gibi.

Atatrk niversitesi

Yalayclarn zellikleri
Viskozite

TRBOLOJ

Akkanlarn ekil deitirmeye kar, yani kendi moleklleri ve tabakalar birbiri zerinden kayarken kaymaya kar gsterdikleri direntir.

Srtnmenin oluturduu kayma gerilmesi Newton kanuna gre: =

Temel Kabuller:

Atatrk niversitesi

Viskozite
=
/

TRBOLOJ
/ /

A: hareketli dzlemin slanan yzeyi olmak zere = yazlarak

: viskozite katsays veya mutlak viskozite Birimi : 1

2

()

1 100

= 1 (centi-poise) kullanlr.

Viskozite: birim alandaki bir dzlem yzeyi kendisine paralel ve birim mesafedeki ikinci bir dzlem yzeye gre birim hzla hareket ettirmek iin gerekli kuvvet. Metrik sistemde 1 cm2 yzey alanl bir plakaya 1 cm mesafeli sabit bir plakaya gre 1 cm/sn hz vermek iin gerekli kuvvetin 1 dyn olmas halinde araln viskozitesi 1 dyn s/cm2 (Poise) olan viskoz bir akkanla dolu olduu sylenir.
Atatrk niversitesi

Viskozite

TRBOLOJ

DNAMK VSKOZTE BRMLER

Atatrk niversitesi

Viskozite

TRBOLOJ

Baz Maddelerin Ortam Scaklndaki viskoziteleri

Atatrk niversitesi

Viskozite

TRBOLOJ

Kayma gerilmesinin kayma oranna (du/dy'ye) gre lineer deiim gsterdii akkanlar Newtoniyen (Newtonumsu) akkan olarak adlandrlr. Ancak gres gibi baz yan sv akkanlar bu kurala uymaz. Bu tr akkanlar Bingham akkanlar olarak adlandrlr.

Atatrk niversitesi

Kinematik Viskozite
Kinematik viskozite: dinamik viskozitenin ya younlua orandr.

TRBOLOJ

Birimi cm2/sn= 1 stokes = 1st Uygulamada 1/100 st = 1 cst kullanlr.

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi

TRBOLOJ

Viskozite scaklkla byk lde deimektedir. 20oC ile 50oC arasnda 5 kat fark oluabilmektedir. Deneysel almalar neticesinde viskozite-scaklk arasnda iliki kurulmutur.

Vogel Denklemi:

1 1 = +

Bu denklem dzenlendiinde SAE tarafndan nerilen viskozitescaklk ilikisi: = 9.8 / a,b, ve c: yan zelliine gre sabitler T: scaklk (oC)
Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi

TRBOLOJ

SAE ; yalama yalarn viskozitelerine gre snflandrm ve bir numara vermitir (5W, 10W, 20W, 20, 30, ) SAE numaras byk olan yan viskozitesi de byktr Referans deerler 0 oF (-18 oC) ve 210 oF(99oC) scaklk deerlerinde belirlenmitir.

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi

TRBOLOJ

Viskozitesi 0 oF tespit edilen yalarn numaralarnn yannda W iareti vardr (SAE 5 W, SAE 10 W) zel tipte olan yalar (multigrade oil) ok dereceli olarak kodlanmtr. SAE 10 W/30: 0 oF 10 W zellii gsterirken 210 oF 30 zellii gstermektedir.

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi
Motor Yalar: SAE 5 W ile SAE 50 W aras Transmisyon (Dili) Yalar: SAE 75 ve sonras

TRBOLOJ

SUS: Saybolt Universal Viskometre Kinematik viskozite ile arasndaki iliki:

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi
SAE

TRBOLOJ
Viskozite scaklk deiimi farkl standartlar iin hazrlanm grafikler

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi

TRBOLOJ
Viskozite scaklk deiimi farkl standartlar iin hazrlanm grafikler

ISO-VG

Atatrk niversitesi

Viskozite-Scaklk Deiimi

TRBOLOJ
Viskozite scaklk deiimi farkl standartlar iin hazrlanm grafikler

ASTM

Atatrk niversitesi

Viskozite ndeksi

TRBOLOJ

Viskozitenin scaklkla deiimini gsteren birok yntemden pratikte en fazla kullanlan Dean ve Davis yntemidir ve Viskozite ndeksi(VI) olarak adlandrlr. Viskozitesi scaklkla en az deien yan VI=100 Viskozitesi scaklkla en fazla deien yan VI=0

L: VI=0 olan yan 1000F deki kinematik viskozitesi H: VI=100 olan yan 1000F deki kinematik viskozitesi U: VI bulunmayan yan 1000F deki kinematik viskozitesi
Atatrk niversitesi

Viskozite ndeksi
SUS cinsinden VI hesabndaki byklkler

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

Viskozite ndeksi
cst cinsinden VI hesabndaki byklkler

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

Petroff Denklemi

TRBOLOJ

lk tasarm aamasnda srtnme kayplarn belirlemek iin kullanlr. Hafif yklenmi bir yatakta srtnme katsaysn hzlca belirlemek iin kullanlabilecek basit bir yol ierir.

= ve milin evresel hz: =

Kayma Gerilmesi:

2 60

Srtnme Kuvveti = olduundan silindirik yzey alan: = 2 yazlrsa

Atatrk niversitesi

Petroff Denklemi
Viskoz Srtnme Momenti:

TRBOLOJ

Srtnme Katsays:
W: yataa etki eden radyal kuvvet Srtnme Katsays: po: yatak basnc Petroff Denklemi

Atatrk niversitesi

Petroff Denklemi

TRBOLOJ

Petroff Denklemi aadaki kabullere dayanr: Mil ile yatak arasnn yala dolu olduu ve metal-metal srtnmesinin olmad Tam bir sv srtnmesinin olutuu Mil ile bur eksenlerinin akk olduu Viskoz g kayb: asal hz ile dnen bir milde srtnme momentinde dolay meydana gelen kayp:

Atatrk niversitesi

rnekler:

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

rnekler:

TRBOLOJ

Atatrk niversitesi

Kaynaklar

TRBOLOJ

1. Prof. Dr. Erdem KO, Makin Elemanlar 2, Nobel Yaynevi 2. Prof. Dr. Mustafa AKKURT, Makine Elemanlar Cilt 2, Birsen Yaynevi 3. Fatih C. BABALIK, Makine Elemanlar Ve Konstrksiyon rnekleri, Nobel Yaynevi 4. Joseph E. Shigley, Mechanical Engineering Design, Seventh Edition, McGraw Hill

Atatrk niversitesi

Gelecek dersin konusu

TRBOLOJ

Kaymal Yataklar

Atatrk niversitesi