You are on page 1of 113

T.C.

MLL ETM BAKANLII


ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ALTERNATF AKIM ESASLARI
522EE0014
Ankara, 2011
- Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
- Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
- PARA LE SATILMAZ.
i
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. Alternatif akm ..................................................................................................................... 3
1.1. Alternatif Akmn Tanm ............................................................................................. 3
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi .................................................................................. 4
1.3. Sins Dalgas ................................................................................................................ 6
1.3.1. Saykl ..................................................................................................................... 7
1.3.2. Periyot.................................................................................................................... 7
1.3.3. Alternans................................................................................................................ 8
1.3.4. Frekans................................................................................................................... 9
1.3.5. Asal Hz .............................................................................................................. 9
1.3.6. Dalga Boyu.......................................................................................................... 10
1.4. Alternatif Akm Deerleri........................................................................................... 11
1.4.1. Ani deer ............................................................................................................. 11
1.4.2. Maksimum Deer ................................................................................................ 12
1.4.3. Ortalama Deer.................................................................................................... 13
1.4.4. Etkin Deer.......................................................................................................... 14
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi ............................................................... 16
1.5.1. Sfr Faz ............................................................................................................... 17
1.5.2. leri Faz................................................................................................................ 17
1.5.3. Geri Faz ............................................................................................................... 18
1.5.4. Faz Fark .............................................................................................................. 18
1.6. Alternatif Akmn Etkileri ........................................................................................... 19
1.6.1. Is Etkisi............................................................................................................... 19
1.6.2. Kimyasal Etkisi.................................................................................................... 21
1.6.3. Manyetik Etkisi.................................................................................................... 22
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24
LME DEERLENDRME........................................................................................... 28
RENME FAALYET-2................................................................................................... 30
2. Alternatif akm devreleri .................................................................................................... 30
2.1. A.C Devrelerde Bobinler ............................................................................................ 30
2.1.1. Endktans ............................................................................................................ 31
2.1.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 32
2.1.3. A.Cde Seri ve Paralel Balantlar ..................................................................... 34
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi.................................................................................. 35
2.2. A.C Devrelerinde Kapasitrler ................................................................................... 36
2.2.1. Kapasitans............................................................................................................ 36
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 37
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar ...................................................................... 39
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri.................................................................................. 40
2.3.1. Seri Devreler........................................................................................................ 40
2.3.2. Paralel Devreler ................................................................................................... 47
2.3.3. Rezonans Devreleri.............................................................................................. 52
2.3.4. Alternatif Akmda G ........................................................................................ 60
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni ................................................ 61
NDEKLER
ii
2.3.6. G Katsays....................................................................................................... 63
2.3.7. Fazl Sistemler ............................................................................................... 65
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 69
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 72
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 75
3. Transformatrler................................................................................................................. 75
3.1. Transformatrn Yaps .............................................................................................. 75
3.2. Transformatrn alma Prensibi ............................................................................. 76
3.3. Transformatr eitleri ............................................................................................... 77
3.3.1. Nve Tipine Gre ................................................................................................ 77
3.3.2. Faz Saysna Gre................................................................................................ 79
3.3.3. alma Ortamna Gre ....................................................................................... 79
3.3.4. Kullanma Amacna Gre ..................................................................................... 79
3.4. Dntrme Oran....................................................................................................... 80
3.5. Transformatr Kayplar ............................................................................................. 81
3.5.1. Fuko Kayb .......................................................................................................... 81
3.5.2. Histerisiz Kayb ................................................................................................... 82
3.5.3. Bakr Kayb.......................................................................................................... 82
3.6. Transformatrlerde G.............................................................................................. 83
3.7. Transformatrlerde Verim .......................................................................................... 83
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 84
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 89
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 91
4. A.C motorlar....................................................................................................................... 91
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas...................................................... 92
4.2. A.C Motor eitleri..................................................................................................... 93
4.2.1. Bir Fazl Motor .................................................................................................... 93
4.2.2. Fazl Motor..................................................................................................... 95
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 98
LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 100
MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 101
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 105
KAYNAKA....................................................................................................................... 108
iii
AIKLAMALAR
KOD 522EE0014
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Alan Ortak
MODLN ADI Alternatif Akm Esaslar
MODLN TANIMI
Alternatif akm devreleri ve devre elemanlarnn
alternatif akmda davranlar ile ilgili bilgi ve becerilerin
kazandrld bir renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Bu modl iin nkoul yoktur.
YETERLK
Diren, kondansatr ve bobinden oluan A.C devreleri
kurup lmlerini yapabilmek, A.C devrelerde
transformatr kullanabilmek, A.C motor devreleri
kurabilmek
MODLN AMACI
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ara gerele donatlm laboratuvar
ortam salandnda alternatif akmda bobinin ve
kondansatrn davranlarn kavrayacak ve devre
zmlerini yapabileceksiniz. Transformatrlerin ve A.C
motorlarnn kullanm yerlerini seebileceksiniz.
Amalar
1. Alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini
kurarak sonularn deerlendirebileceksiniz.
2. A.C akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri/paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme
ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
3. Transformatrlerin, alma prensiplerini
kavrayarak devreye balantsn yapabileceksiniz.
4. Alternatif akm motorlarnn, doru akm
motorlarna olan stnlklerini kavrayacak,
kullanm yerlerini seebilecek ve devreye
balantlarn yapabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Atlye ortam
Donanm: Direnler, kondansatrler, bobinler, avometre
ve osiloskop gibi lm cihazlar, transformatrler, A.C
motorlar, deney bordu, iletken teller, balant kablolar
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
AIKLAMALAR
1
GR
Sevgili renci,
Elektrik enerjisi, evlerde ve i yerlerinde birok deiik ama iin kullanlabilen
yaygn bir enerji trdr. Gelecekte belki de btn binalar ve i yerleri gne hcreleri ya da
rzgr trbinleri kullanarak kendi elektrik enerjilerini retebilecektir. Ancak gnmzde,
dnyann ok byk blmnde termik, hidroelektrik ve nkleer santrallerin rettii elektrik
enerjisi, ihtiyac karlamaktadr.
Santrallerde retilen ve ehirlere, sanayi blgelerine insanlarn kullanm iin iletilen
elektrik enerjisi dairesel hareketle retildii iin sins erisi eklindedir ve bu formdaki
elektrik sinyallerine alternatif akm ya da ngilizce ksaltmasyla A.C denir.
Alternatif akm esaslar modlnde edineceiniz bilgiler, elektrik ve elektronik
teknolojisi alannda kariyer sahibi olmak isteyen herkesin edinmesi gereken ve daha sonra
karlaacanz karmak devre analizlerinde mutlaka kullanmanz gereken bilgilerdir.
Modl boyunca karlaacanz matematik ve trigonometrik eitliklerin okluu ylgnla
neden olmamaldr. Birka temel teoremin renilmesi veya tekrar gzden geirilmesi bu
modlde verilen bilgilerin kolaylkla zihninizde yer etmesine yardmc olacaktr.
GR
2
3
RENME FAALYET1
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm ile ilgili temel bilgileri edinecek ve
alternatif akmn temel deerlerini lerek hesaplamalarn yapabileceksiniz.
Alternatif akm retim ve iletim teknikleri hakknda aratrma yaparak
edindiiniz bilgileri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
Alternatif akmn elde edildii makineler olan alternatrler hakknda bilgi
toplayarak arkadalarnzla paylanz
Alternatif akm erisinin neden sinzoidal olduu hakknda bilgi toplayarak
edindiiniz bilgileri arkadalarnzla paylanz
Elektrikli cihazlarn prizlerin zerinde bulunan yazlarn (220Vac, 50hz vb.)
anlamlarn aratrnz.
1. ALTERNATF AKIM
1.1. Alternatif Akmn Tanm
Zaman ierisinde yn ve iddeti belli bir dzen ierisinde deien akma alternatif
akm denir. En bilinen A.C dalga biimi sins dalgasdr. Yine de farkl uygulamalarda
gen ve kare dalga gibi deiik dalga biimleri de kullanlmaktadr.
ekil 1.1: Doru ve alternatif akm
Doru akm ve alternatif akm devrelerinde akm ynleri ekil 1.1de grld
gibidir. D.C. gerilim kayna bulunan devrede akm retecin + kutbundan - kutbuna
doru diren zerinden geerek ular. A.C gerilim kayna bulunan devrede ise kaynan
sabit bir + ya da - kutbu yoktur. Kutuplar srekli deitii iin her kutup deiiminde
diren zerinden geen akmn da yn deiecektir. Bu ekilde zamana gre yn ve iddeti
RENME FAALYET1
ARATIRMA
AMA
deien akma alternatif akm denir. Alternatif akm
gerilim kaynana ise alternatif gerilim kayna denir.
ekil 1.2: Alternatif akm erileri
Bir alternatif gerilim kaynann ularndan birinin potansiyeli topraa gre sfr (0)
iken dier ucun potansiyeli srekli art (+) ve eksi (
Kaynan sfr potansiyelli ucu ntr olarak adlandrlrken dier u faz ya da canl u olarak
adlandrlmaktadr. ekil 1.2de farkl alternatif kaynaklarna ait gerilim erileri
grlmektedir.
retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara
sahiptir. rnein alternatif akm makinelerinin daha basit yapda ve daha az bakm
gerektirmeleri ve doru akm ihtiyac olan cihazlar iin kolaylkla doru akma
evrilebilmesi alternatif akmn balca stnlkleridir. Doru akmn alternatif akma
dntrlmesi ilemi daha karmak ve daha pahaldr.
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi
Alternatif akm ya da gerilimin elde edilmesinde alternatr denilen aygtl
Bir fazl alternatr modeli ve A.Cnin
4
denir. Alternatif akmn diren zerinden gemesini salayan
gerilim kaynana ise alternatif gerilim kayna denir.
ekil 1.2: Alternatif akm erileri
Bir alternatif gerilim kaynann ularndan birinin potansiyeli topraa gre sfr (0)
srekli art (+) ve eksi (-) eklinde farkl deerler almaktadr.
Kaynan sfr potansiyelli ucu ntr olarak adlandrlrken dier u faz ya da canl u olarak
adlandrlmaktadr. ekil 1.2de farkl alternatif kaynaklarna ait gerilim erileri
retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara
sahiptir. rnein alternatif akm makinelerinin daha basit yapda ve daha az bakm
gerektirmeleri ve doru akm ihtiyac olan cihazlar iin kolaylkla doru akma
evrilebilmesi alternatif akmn balca stnlkleridir. Doru akmn alternatif akma
dntrlmesi ilemi daha karmak ve daha pahaldr.
Alternatif Akmn Elde Edilmesi
Alternatif akm ya da gerilimin elde edilmesinde alternatr denilen aygtlar kullanlr.
nin elde edilmesi Resim 1.1 ve ekil 1.3te gsterilmitir.
n diren zerinden gemesini salayan
Bir alternatif gerilim kaynann ularndan birinin potansiyeli topraa gre sfr (0)
) eklinde farkl deerler almaktadr.
Kaynan sfr potansiyelli ucu ntr olarak adlandrlrken dier u faz ya da canl u olarak
adlandrlmaktadr. ekil 1.2de farkl alternatif kaynaklarna ait gerilim erileri
retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara
sahiptir. rnein alternatif akm makinelerinin daha basit yapda ve daha az bakm
gerektirmeleri ve doru akm ihtiyac olan cihazlar iin kolaylkla doru akma
evrilebilmesi alternatif akmn balca stnlkleridir. Doru akmn alternatif akma
ar kullanlr.
terilmitir.
Resim 1.1
Manyetik alan iinde tel ereve d
geen sre T ise bu sre iinde akmn zamana bal deiimi, aadaki ekildeki gibidir.
Tel erevenin harekete balad an
maksimum deerine ular. T/4 ile T/2 zaman aralnda akm maksimum deerinden en
kk deerine iner. T/2 ile 3T/4 zaman aralnda
ular. 3T/4 ile T zaman aralnda ise akm ters ynde maksimum deerinden balang
konumuna dner. Bylece tel ereve 360
deitirir.
ekil 1.3: Manyetik alan iinde hareket eden iletken
5
Resim 1.1: Bir fazl alternatr modeli
Manyetik alan iinde tel ereve dnerken bir tam devir iin (360lik dn iin)
ise bu sre iinde akmn zamana bal deiimi, aadaki ekildeki gibidir.
Tel erevenin harekete balad an ile T/4 zaman aralnda akm, sfrdan pozitif
maksimum deerine ular. T/4 ile T/2 zaman aralnda akm maksimum deerinden en
erine iner. T/2 ile 3T/4 zaman aralnda sfrdan negatif maksimum deerine
ular. 3T/4 ile T zaman aralnda ise akm ters ynde maksimum deerinden balang
konumuna dner. Bylece tel ereve 360 dnm olur. Akm bu esnada iki kez yn
Manyetik alan iinde hareket eden iletken
lik dn iin)
ise bu sre iinde akmn zamana bal deiimi, aadaki ekildeki gibidir.
ile T/4 zaman aralnda akm, sfrdan pozitif
maksimum deerine ular. T/4 ile T/2 zaman aralnda akm maksimum deerinden en
maksimum deerine
ular. 3T/4 ile T zaman aralnda ise akm ters ynde maksimum deerinden balang
olur. Akm bu esnada iki kez yn
ekil 1.4: A.C
A.C gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.
retilen bu A.C gerilim iletim hatlarnda meydana gelebilece
transformatrler ile ykseltilir. Gerilim ykseltilirken akm drlerek iletim hatlarnda
kullanlan iletkenlerin aplar da kltlm olur. Son kullancya ulatrlmadan nce bu
yksek gerilim tekrar transformatrler ile
ykseltilmi olur (ekil 1.4). Bu konuda ayrntl bilgi transformatrler konusunda
verilecektir.
1.3. Sins Dalgas
Alternatr ile A.C gerilim retilirken
srekli deitiinden daha nce bahsedilmiti.
gerilimin ekli sins dalgas (sinzoidal
ekil
Sins dalgas alternatrn dairesel dnme hareketinden dolay oluan bir ekildir.
ekil 1.5 incelendiinde birim ember iinde dnme hareketini temsil e
grlebilir. Vektrn balang noktas emberin merkezidir.
bir tam dnme hareketini yaptktan sonra tekrar balang noktasna (0
6
gerilimin retilmesi ve aktarlmas
gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.
gerilim iletim hatlarnda meydana gelebilecek kayplar azaltabilmek iin
transformatrler ile ykseltilir. Gerilim ykseltilirken akm drlerek iletim hatlarnda
kullanlan iletkenlerin aplar da kltlm olur. Son kullancya ulatrlmadan nce bu
yksek gerilim tekrar transformatrler ile drlr. Bu sefer gerilim drlrken akm
). Bu konuda ayrntl bilgi transformatrler konusunda
gerilim retilirken akm ynnn zamann bir fonksiyonu olarak
srekli deitiinden daha nce bahsedilmiti. Alternatr ile retilen bu alternatif akm ya da
sinzoidal sinyal) olarak isimlendirilir.
ekil 1.5: Sins dalgas
Sins dalgas alternatrn dairesel dnme hareketinden dolay oluan bir ekildir.
incelendiinde birim ember iinde dnme hareketini temsil eden birim vektr
alang noktas emberin merkezidir. Sfr noktasndan (0
o
) balayp
bir tam dnme hareketini yaptktan sonra tekrar balang noktasna (0
o
ya da 360
o
) dnmesi
gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.
k kayplar azaltabilmek iin
transformatrler ile ykseltilir. Gerilim ykseltilirken akm drlerek iletim hatlarnda
kullanlan iletkenlerin aplar da kltlm olur. Son kullancya ulatrlmadan nce bu
drlr. Bu sefer gerilim drlrken akm
). Bu konuda ayrntl bilgi transformatrler konusunda
zamann bir fonksiyonu olarak
akm ya da
Sins dalgas alternatrn dairesel dnme hareketinden dolay oluan bir ekildir.
den birim vektr
layp
) dnmesi
7
esnasnda vektrn ember zerinde kestii noktalar koordinat dzlemine aktarlr ve daha
sonra bu noktalar birletirilirse ortaya sins dalga ekli kacaktr. Sins sinyalinin
gsterildii dzlemde x ekseni hareket asn ya ada a zamann y ekseni ise oluan
alternatif akm ya da gerilimin genliini gsterir.
Birim emberde vektrn konumu (koordinat dzleminde x eksenine karlk gelir)
a, zaman ya da radyan cinsinden belirtilebilir. Tablo 1.1de belirli alarn radyan
karlklar verilmitir.
AI (derece) 0 30 45 60 90 180 270 360
RADYAN 0 /6 /4 /3 /2 2/3 2
Tablo 1.1: Belirli alarn radyan karlklar
1.3.1. Saykl
Saykl, alternatrn bir tam tur dnmesiyle meydana gelen dalga eklidir. Sins
dalgasnda bir saykl gerekletikten sonra sinyal kendini tekrarlamaya balar. ekil 1.6da
grld gibi bir saykl tespit edebilmek iin sins sinyalinde balang olarak kabul
edilen a deerinden (x dzleminde) 360 derece ileri ya da geri gidilir. Balang ve biti
noktalar arasnda kalan dalga ekli bir saykl gsterir.
ekil 1.6: Sins dalgasnda saykl
1.3.2. Periyot
Bir saykln gereklemesi iin geen sreye periyot denir. Periyot birimi saniye (s)dir
ve T ile gsterilir. ekil 1.7 incelendiinde periyodu T
1
ile gsterilen sins sinyalinin bir
saykln 4 saniyede tamamlad yani periyodunun T
1
=4s olduu grlebilir. Periyodu T
2
ile
gsterilen sins sinyali ise (ekil 1.8) bir saykln 2 saniyede tamamlamtr. Yani bu
sinyalin periyodu T
2
=2s olur.
ekil 1.
ekil 1.8
1.3.3. Alternans
Bir sins sinyalinde x ekseni
zerinde kalan ksm pozitif (+) alternans, altnda kalan ksm ise negatif
isimlendirilir.(ekil 1.9)
ekil 1.9
8
1.7: Sins dalgasnda periyot
ekil 1.8: Sins dalgasnda periyot
Bir sins sinyalinde x ekseni referans olarak kabul edilirse sinyalin x ekseninin
alternans, altnda kalan ksm ise negatif (-) alternans olarak
1.9: Sins dalgasnda alternans
t(sn)
x ekseninin
alternans olarak
t(sn)
9
1.3.4. Frekans
Frekans, sins sinyalinin bir saniyede tekrarlanan saykl saysdr. Bir A.C sinyalin
frekansndan bahsedebilmek iin o sinyalin bir periyoda sahip olmas gerekir. Dier bir
deyile bir A.C sinyal belirli bir saykl srekli tekrarlyorsa o sinyalin frekansndan sz
edilebilir.
Frekans periyodun matematiksel tersi olarak ifade edilir:
T
f
1
=
Bu denklemde f sinyalin frekansn belirtir ve birimi hertz (Hz)dir. En ok kullanlan
st katlar kilohertz (1KHz=10
3
Hz), megahertz (1MHz=10
6
Hz) ve gigahertz [(giga, ciga diye
okunur.) 1GHz=10
9
Hz]dir. T periyottur ve birimi saniye (s)dir. rnek olarak ekil 1.7deki
sins sinyallerinin frekanslar aadaki gibi hesaplanr.
rnek 1: T1 = 0,25 s periyoda sahip sinyalin frekans:
Hz
s
f 4
25
100
25 , 0
1
= = =
rnek 2: ekil 1.9daki sinyalin periyodu T2 = 0,5 s periyoda sahip sinyalin frekans:
Hz
s
f 2
5
10
5 , 0
1
= = = olacaktr.
Frekans, A.C sinyalleri ifade edebilmek iin kullanlan ok nemli bir parametredir.
Bu nedenle frekansn ve dier A.C parametrelerinin iyi kavranmas ileride ska
karlalacak bu terimlerin karklk yaratmasnn nne geecektir.
Alternatif gerilim santrallerde retilir ve insanlarn kullanm iin evlere ve i yerlerine
tanr. Kullanlan bu sinyalin sabit bir frekans vardr. Avrupa lkelerinde ebeke
geriliminin frekans 50Hz, ABDde ise 60Hzdir. Yani evlerde kullanlan A.C gerilim
saniyede bir saykl 50 ya da 60 kez tekrar eden bir dalga eklidir.
1.3.5. Asal Hz
Sins sinyalinde asal hz, sinyalin saniyede radyan cinsinden ka salnm yaptn
gsteren bir parametredir. Asal hz (omega) ile gsterilir. Zamann bir fonksiyonu olarak
sins sinyalinin matematiksel olarak genel formu aadaki gibidir:
) sin( . ) ( e + = t A t y
e
10
Burada:
A: Sinyalin genliini, yani sinyalin alabilecei en byk gerilim deerini,
e: asal hz,
: faz asn, yani t=0 anndayken sinyalin asal pozisyonunu belirtir.
f . 2t e = asal hz ifade eder.
1.3.6. Dalga Boyu
Dalga boyu, sins sinyalinin iki sayklnn birbirinin ayn olan iki noktas (rnein
saykl balanglar) arasndaki uzaklktr. ile gsterilir.(ekil 1.10)
ekil 1.10: Sins dalgasnda dalga boyu
Dalga boyu aadaki formlle ifade edilir:
Burada:
: dalga boyunu, metre (m),
v : dalga hzn, metre/saniye (m/s),
f : sinyalin frekansn, hertz (Hz) ifade eder.
Elektromanyetik radyasyon ya da k serbest ortamda, k hzyla yani yaklak 3x
10
8
m/sn. hzla hareket eder. Havadaki ses dalgalarnn hz ise oda scaklnda ve atmosfer
basncnda 343 m/sndir.
rnek 1.3 100MHz frekansa sahip elektromanyetik (radyo) sinyalinin dalga boyu:
m 3
10 . 100
10 . 3
6
8
= = olarak bulunur.
1.4. Alternatif Akm Deerleri
A.Cde sinyalin genlik deeri srekli olarak deitiinden akm ve gerilim deerleri
iin birden ok ifade belirlenmitir. Pratikte
deer ve etkin deer olmak zere eitli parametreler kullanlmaktadr.
1.4.1. Ani deer
Sins ekline sahip ve iddeti srekli deien alternatif akm ya da gerilimin herhangi
bir t anndaki genlik deerine ani deer denir.
gsterilir. Ani gerilim v ile ani akm ise
edilir:
Akmn ani deeri:
t I i
m
e sin . =
Gerilimin ani deeri:
t V v
m
e sin . =
Burada
m
V ve
m
I , gerilim ve ak
ekil 1.11
rnek 1: Hz f 50 = frekansa sahip ve maksimum deeri
ms t 20 = anndaki ani deeri bulunmak istenirse;
t V v
m
50 . 2 sin( . 220 sin . = = t e
( 0 360 sin 2 sin = = t dr)
rnek 1: Bir alc ularndaki 50 Hzlik gerilimin maksimum deeri 310 Vtur. Alc
ularnda t = 0,00166s anndaki gerilimin ani deerini hesaplayalm.
18000 50 . 360 . 360 = = = f e
t Vm v 18000 sin( . 310 sin . = = e
11
Alternatif Akm Deerleri
de sinyalin genlik deeri srekli olarak deitiinden akm ve gerilim deerleri
iin birden ok ifade belirlenmitir. Pratikte A.C iin ani deer, maksimum deer, ortalama
deer ve etkin deer olmak zere eitli parametreler kullanlmaktadr.
Sins ekline sahip ve iddeti srekli deien alternatif akm ya da gerilimin herhangi
anndaki genlik deerine ani deer denir. (ekil 1.11)Ani deerler kk harflerle
ani akm ise i ile gsterilir. Ani deerler u ekilde ifade
gerilim ve akmn maksimum deerleridir.
1: Sins dalgasnda ani deer
frekansa sahip ve maksimum deeri V V
m
220 = A.C gerilimin
unmak istenirse;
V 0 ) 2 sin( . 220 ) 100 / 2 . 50 = = t olarak bulunur.
Bir alc ularndaki 50 Hzlik gerilimin maksimum deeri 310 Vtur. Alc
limin ani deerini hesaplayalm.
18000
V 155 5 , 0 . 310 ) 30 sin( . 310 ) 00166 , 0 . 18000 = = =
de sinyalin genlik deeri srekli olarak deitiinden akm ve gerilim deerleri
iin ani deer, maksimum deer, ortalama
Sins ekline sahip ve iddeti srekli deien alternatif akm ya da gerilimin herhangi
Ani deerler kk harflerle
ile gsterilir. Ani deerler u ekilde ifade
gerilimin
Bir alc ularndaki 50 Hzlik gerilimin maksimum deeri 310 Vtur. Alc
12
1.4.2. Maksimum Deer
Maksimum deer, alternatif akm ya da gerilimin ani deerlerinin en bydr.
Gerilimin maksimum deeri
m
V , akmn maksimum deeri
m
I ile gsterilir. Sins dalga
ekline sahip alternatif akm ya da gerilim, pozitif maksimum deerini (
m m
I V + + , ) 90
o
ya da
/2de, negatif maksimum deerini (
m m
I V , ) ise 270
o
ya da 3/2de alr.(ekil 1.12)
ekil 1.12: Sins dalgasnda maksimum deer
Sins dalgasnda pozitif ve negatif maksimum deerler arasndaki genlik deerine
tepeden tepeye gerilim denir ve V
pp
( pp, ngilizce peak to peak pik tu pik diye okunur-
teriminin ksaltmasdr) olarak isimlendirilir. (ekil 1.13)Pozitif maksimum deer +V
p
,
negatif maksimum deer de -V
p
olarak da isimlendirilir.
ekil 1.13: Sins dalgasnda Vpp ve Vpdeerleri
13
1.4.3. Ortalama Deer
Sins dalgasnn ortalama deeri hesaplanmak istenirse btn periyotlar birbirinin
ayns olduundan sadece bir periyodun ortalama deerini bulmak yeterli olacaktr. Ancak
ekil 1.14te grld gibi ortalama deer hesaplanrken periyot boyunca btn genlik
deerleri toplanmal ve hesaba katlan genlik saysna blnmelidir. Toplama ilemi
yapldnda periyodun yars pozitif, dier yars da negatif deerler aldndan sonu sfr
kacaktr.
ekil 1.14: Sins dalgasnda ortalama deer
Ancak pratikte A.C bir gerilim kaynann ularna yk olarak bir diren balanrsa
akmn yn diren zerinden yaylan sy etkilemez. Is sadece akmn iddetine baldr.
Bu nedenle uygulamada A.C akm ya da gerilimin ortalama deeri bulunurken btn
alternanslar pozitif olarak kabul edilir (ekil 1.15) ve hesaplama buna gre yaplr.
ekil 1.15: Sins dalgasnda ortalama deer
ekil 1.14teki sadece pozitif alternansn ortalama deeri hesaplanacak olursa da
0, 636.
ort m
V V =
0, 636.
ort m
I I = eitlikleri elde edilir.
14
ort
V ifadesi yerine
avg
V (avg/ average evrc diye okunur.) ifadesi de kullanlabilir.
rnek 1: ekil 1.15teki sins sinyalinin maksimum deeri 10V ise bu sinyalin
ortalama deerini hesaplayalm.
V V V
m ort
36 , 6 10 . 636 , 0 . 636 , 0 = = = olarak bulunur.
1.4.4. Etkin Deer
Etkin deer, A.Cnin bir alc zerinde yapt ie eit i yapan D.C karldr. rnek
olarak belirli bir zaman aralnda bir stcya verilen alternatif akmn salad s miktarn
elde etmek iin ayn stcya ayn srede uygulanan doru akmn deeri alternatif akmn
etkin deeridir.
ekil 1.16: Sins dalgasnda etkin (efektif) deer
ekil 1.16da etkin deeri 10V olan bir alternatif gerilim kayna ve 10V D.C gerilim
kayna ularna 50W deerinde bir lamba balanmtr. Bu gerilim kaynaklarndan her ikisi
de lamba zerinden 5A RMS akm geirir ve direnler zerinde 50W g etkisi yaratr.
Dolaysyla her iki diren de ayn miktarda k enerjisi yayar.
A.C ampermetrede llen akm ve A.C voltmetrede llen gerilim etkin deerdir.
Etkin gerilim V ya da V
eff
(V
e
) ile ve etkin akm deeri ise I ya da I
eff
(I
e
) ile gsterilir.
Alternatif akm veya gerilim deeri sylenirken aksi belirtilmediyse sylenen deer etkin
deeri ifade eder.
RMS=Karesel ortalama deer (root mean square) anlamna gelir ve etkin deer, efektif
deer olarak da isimlendirilir.
rnein, ebeke gerilimi 220V denildiinde bu deer ebeke geriliminin etkin
deeridir.
Sins dalgasnn etkin deeri aadaki gibi hesaplanr:
m eff
V V . 707 , 0 =
m eff
I I . 707 , 0 =
15
rnek 1: 10V maksimum deere sahip bir gerilim kayna 1 diren ile seri
balanmsa diren zerindeki gerilimin RMS deeri;
V V V
m eff
07 , 7 10 . 707 , 0 . 707 , 0 = = =
Diren zerinden geecek akmn RMS deeri ise;
A
V
R
V
I
eff
eff
07 , 7
1
07 , 7
=
O
= = olarak bulunur.
rnek 2: ehir ebeke gerilimi 220 V olduuna gre maksimum deeri hesaplanacak
olursa;
V
V
V
V V V
eff
m m eff
17 , 311
707 , 0
220
707 , 0
. 707 , 0 = = = = olarak bulunur.
ekil 1.17 incelendiinde kare ve gen dalga ekillerine sahip ve her ikisinin de
maksimum deeri 10V olan sinyallerin ayn diren ularna uyguland grlmektedir. Kare
dalgada
p eff
V V = , gen dalgada ise
p eff
V V . 577 , 0 = olduundan ularna kare dalga
uygulanan diren daha fazla s yayacaktr.
Sins, kare ve gen dalgalarda etkin deer eitlikleri incelendiinde, byklk
bakmndan sralamann kare dalga, sins dalgas ve gen dalga eklinde olduu
grlecektir.
Sins dalgasnda
p eff
V V . 707 , 0 = olduunu hatrlaynz.
ekil 1.17: gen ve kare dalgada etkin deerler
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi
Bir yn, dorultusu ve iddeti
Vektrel byklkler aritmetik olarak toplanamaz
arasndaki a farklar dikkate aldnda, alternatif akmn da vektrel bir byklk olduu
kolaylkla anlalabilir.(ekil 1.18)
ekil
D.C bir gerilim kaynann genlik deeri ya da bir direncin ohm cinsinden deeri birer
skalar byklktr. A.C bir gerilim kaynann genlik deeri ise hem byklk hem de yn
gsterilmesi gerektii iin vektrel bir byklktr.
ekil 1.19: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi
16
Vektrlerle Gsterilmesi
Bir yn, dorultusu ve iddeti (genlii) olan byklklere vektrel byklkler denir.
r aritmetik olarak toplanamaz. Alternatif akmn sins erisi ve eriler
arasndaki a farklar dikkate aldnda, alternatif akmn da vektrel bir byklk olduu
1.18: Vektr gsterimleri
bir gerilim kaynann genlik deeri ya da bir direncin ohm cinsinden deeri birer
bir gerilim kaynann genlik deeri ise hem byklk hem de yn
iin vektrel bir byklktr.
: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi
(genlii) olan byklklere vektrel byklkler denir.
Alternatif akmn sins erisi ve eriler
arasndaki a farklar dikkate aldnda, alternatif akmn da vektrel bir byklk olduu
bir gerilim kaynann genlik deeri ya da bir direncin ohm cinsinden deeri birer
bir gerilim kaynann genlik deeri ise hem byklk hem de yn
17
Bir doru akm devresinde devre elemanlarndan geen akm ya da elemanlar zerinde
den gerilim deerleri skaler byklklerdir. Alternatif akm devrelerinde ise akm ve
gerilim deerleri devre elemanlarnn cinslerine bal olarak skaler ya da vektrel olabilir.
ayet bir alternatif akm devresinde yalnzca sabit direnler varsa akm ve gerilim deerleri
skaler; sabit direnlerin yannda bobin ya da kapasitr(ler) bulunuyorsa bu devrede akm ve
gerilim deerleri vektrel byklklerdir.
Alternatif akm devrelerinde bobin ve kapasitrler faz farkna neden olurlar.
Aralarnda faz fark bulunan akm ve gerilim deerleri aralarnda belli bir a bulunan
vektrlerle ifade edilirler. Bu konuda ayrntl bilgi devre hesaplamalarnda verilmitir.
ekil 1.19da farkl sins sinyalinin vektrlerle gsterimi verilmitir. Sins
sinyallerinin nn de pozitif alternans 0
o
de balamtr. Bu nedenle her birinin vektr
ayn dorultudadr. Ancak vektrlerin uzunluklar farkldr. Genlii (maksimum deeri) en
byk olan sinyalin vektr en uzundur.
1.5.1. Sfr Faz
Eer sins sinyali t=0 annda, x ekseni referans olmak zere sfr genlik deerinden
balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale sfr fazl sins sinyali denir. e asal hz ile
saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt a sfr
ise bu vektre sfr faz vektr denir.(ekil 1.20)
ekil 1.20: Sfr fazl sins sinyali
1.5.2. leri Faz
Eer sins sinyali t=0 anndan nce, x ekseni referans olmak zere pozitif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale ileri fazl sins sinyali denir. e
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan byk ise bu vektre ileri faz vektr denir. ekil 1.21de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden (alfa) as kadar ileri fazdadr.
18
ekil 1.21: leri fazl sins sinyali
1.5.3. Geri Faz
Eer sins sinyali t=0 anndan sonra, x ekseni referans olmak zere negatif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale geri fazl sins sinyali denir. e
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan kk ise bu vektre geri faz vektr denir. ekil 1.22de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden as kadar geri fazdadr.
ekil 1.22: Geri fazl sins sinyali
1.5.4. Faz Fark
Faz fark, iki ya da daha ok sinyalin fazlar arasndaki ilikidir. Sins ekline sahip
iki sinyalin faz farkndan bahsederken iki sinyalden birinin dierinden ileride ya da geride
olduu belirtilir ve bu fark a, radyan veya zaman cinsinden llendirilir. ekil 1.23te A
ve B gibi iki sins sinyali arasndaki faz ilikileri ve vektrel gsterimleri verilmitir.
19
ekil 1.23: A ve B sinyallerinin faz ilikisi
1.6. Alternatif Akmn Etkileri
Alternatif akmn etkileri doru akma kyasla farkldr. Bunun nedeni, alternatif akm
genliinin yn ve iddetinin srekli deimesidir. Bobinli ve kapasitrl devrelerde
alternatif akmn etkileri akmn frekans ile dorudan ilikilidir.
1.6.1. Is Etkisi
Elektrik enerjisinin s etkisinden bahsedebilmek iin nce iletkenlerin direnleri
zerinde durmak gerekir. Her iletkenin ap, uzunluu ve yapld malzemenin zdirenci ile
ilikili bir direnci vardr. Bu iletkenden elektrik akm getii zaman eer iletken akm
geiine fazla zorluk gsteriyorsa bu zorluk iletken zerinde s enerjisi olarak ortaya kar.
Resim
Alternatif akmdan klasik stma cihazlarndan
alan ark frnlar ve indksiyon frnlarnda da faydalanlmaktadr.
Resim 1.3: Bir ark frnnda ergitme ilemi
Ark frnlar demir ve elik
alma prensibi elektrot-elektrot ya da elektrot
Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak
madde byk bir bobinin ierisinde duracak ekilde yerleti
transformatrn tek sipirlik sekonder sargs durumuna geer
Bobinden yksek frekansl akm geirilince malzemede indksiyon
bu gerilim de malzemeden yksek deerli akmlar (fuko akm) dolatrr. Malzemenin
elektriksel direncine gre malzeme snr, hatta eriyebilir de
stmann en nemli avantaj klasik stmaya gre daha az zamanda daha fazla stmann
gerekleebilmesidir.
20
Resim 1.2: Elektrikli stclar
Alternatif akmdan klasik stma cihazlarndan faydalanld gibi fazl akmla
ndksiyon frnlarnda da faydalanlmaktadr.
: Bir ark frnnda ergitme ilemi
ergitme ilerinde kullanlr (Resim 1.3). Bu frnlarn
elektrot ya da elektrot-malzeme arasndaki arklara dayanmaktadr.
Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak
madde byk bir bobinin ierisinde duracak ekilde yerletirilir. Bylece malzeme bir
sekonder sargs durumuna geer (Resim 1.4).
Bobinden yksek frekansl akm geirilince malzemede indksiyon gerilimi oluur ve
bu gerilim de malzemeden yksek deerli akmlar (fuko akm) dolatrr. Malzemenin
eme snr, hatta eriyebilir de (Resim 1.4). Endksiyonla
stmann en nemli avantaj klasik stmaya gre daha az zamanda daha fazla stmann
faydalanld gibi fazl akmla
Bu frnlarn
malzeme arasndaki arklara dayanmaktadr.
Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak
rilir. Bylece malzeme bir
gerilimi oluur ve
bu gerilim de malzemeden yksek deerli akmlar (fuko akm) dolatrr. Malzemenin
Endksiyonla
stmann en nemli avantaj klasik stmaya gre daha az zamanda daha fazla stmann
Resim 1.4
1.6.2. Kimyasal Etkisi
Alternatif akmla, doru akmla yapld gibi elektrol
Bunun nedeni alternatif akmn srekli yn deitirmesidir.
ekil 1.24
ekil 1.24te grld gibi alternatif akm pozitif ynde geerken anyonlar (
iyonlar) kaynan faz ucuna bal elektroda giderken katyonlar ise kaynan nt
elektroda gider. Alternans deitiinde yani negatif alternansa geildiinde akmn yn
deieceinden iyon hareketi bu defa tam tersi ynde olur.
21
4: ndksiyon frnyla stma
Alternatif akmla, doru akmla yapld gibi elektroliz ileminden faydalanlamaz.
Bunun nedeni alternatif akmn srekli yn deitirmesidir.
.24: Alternatif akmla elektroliz
te grld gibi alternatif akm pozitif ynde geerken anyonlar (- ykl
iyonlar) kaynan faz ucuna bal elektroda giderken katyonlar ise kaynan ntr ucuna bal
ernans deitiinde yani negatif alternansa geildiinde akmn yn
deieceinden iyon hareketi bu defa tam tersi ynde olur.
iz ileminden faydalanlamaz.
ykl
r ucuna bal
ernans deitiinde yani negatif alternansa geildiinde akmn yn
Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland
takdirde baz gazlarn elde edilmesi mm
kyaslanamayacak kadar dk olur. Bu nedenle de gaz ayrtrma ilemlerinde alternatif
akmla elektroliz kullanlmaz.
Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif
akmla elektrolizle gerekletirilemez. Yukardaki ekilde de grld gibi bir metalden
kopan iyonlar akmn bir sonraki alternansnda geri metale dneceklerdir.
Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak
depolanamaz.
1.6.3. Manyetik Etkisi
Bir elektromknats bobininden doru akm geirildiinde akmn ynne bal olarak
elektromknatsn kutuplar sabittir. Bir kutbu doal mknatsn bir kutbunu ekerse dier
kutbu doal mknatsn ayn kutbunu iter.
Bir telden alternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn
deien bir manyetik alan oluur. Bu nedenle bir elektromknats bobininden alternatif akm
geirilirse elektromknatsn kutuplar srekli yer deitirir.
Resim 1.
Alternatif akmda bir elektromknats kutuplarnn srekli yer deitirmesi
elektromknatsn metal ve alamlarn ekmesinde bir sorun tekil etmez. Bu konuda doru
akmdan tek fark elektromknats nvesinin tek para deil de birer yz yal
saclarn preslenmesi ile yaplmasdr.
22
Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland
takdirde baz gazlarn elde edilmesi mmkn olabilse de sistemin verimi, doru akmla
dk olur. Bu nedenle de gaz ayrtrma ilemlerinde alternatif
Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif
akmla elektrolizle gerekletirilemez. Yukardaki ekilde de grld gibi bir metalden
kopan iyonlar akmn bir sonraki alternansnda geri metale dneceklerdir.
Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak
Bir elektromknats bobininden doru akm geirildiinde akmn ynne bal olarak
elektromknatsn kutuplar sabittir. Bir kutbu doal mknatsn bir kutbunu ekerse dier
kutbu doal mknatsn ayn kutbunu iter.
ternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn
deien bir manyetik alan oluur. Bu nedenle bir elektromknats bobininden alternatif akm
geirilirse elektromknatsn kutuplar srekli yer deitirir.
1.5: eitli transformatrler
Alternatif akmda bir elektromknats kutuplarnn srekli yer deitirmesi
elektromknatsn metal ve alamlarn ekmesinde bir sorun tekil etmez. Bu konuda doru
akmdan tek fark elektromknats nvesinin tek para deil de birer yz yaltlm metal
saclarn preslenmesi ile yaplmasdr.
Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland
kn olabilse de sistemin verimi, doru akmla
dk olur. Bu nedenle de gaz ayrtrma ilemlerinde alternatif
Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif
akmla elektrolizle gerekletirilemez. Yukardaki ekilde de grld gibi bir metalden
Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak
Bir elektromknats bobininden doru akm geirildiinde akmn ynne bal olarak
elektromknatsn kutuplar sabittir. Bir kutbu doal mknatsn bir kutbunu ekerse dier
ternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn
deien bir manyetik alan oluur. Bu nedenle bir elektromknats bobininden alternatif akm
Alternatif akmda bir elektromknats kutuplarnn srekli yer deitirmesi
elektromknatsn metal ve alamlarn ekmesinde bir sorun tekil etmez. Bu konuda doru
tlm metal
23
Resim 1.6: Motor
Alternatif akmn bu karakteristik zelliinden en ok transformatrler ve asenkron
motorlarda faydalanlr. Is etkisi konusunda belirtildii gibi indksiyon frnlar da alternatif
akmn manyetik etkisi ile alr.
24
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak Alternatif akm temel deerlerini lebilecek ve
hesaplamalarn yapabileceksiniz.
Transformatrl uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi
breadboard zerine kurunuz.
Deney emasnda verilen devreye ait byklkleri hesaplayarak sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
I
R
V
R
Hesaplanan
Deney emasnda verilen devrenin giriine 220V 50Hz A.C uygulaynz.
Devreden geen akm ve diren zerine den gerilimi lerek sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
I V
R
llen
Hesaplama ve lm sonularn devre elemanlarnn toleranslarn da gz nnde
bulundurarak kyaslaynz.
neriler
Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.
Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm yapacanz voltmetre ve ampermetrenin A.C konumunda olduundan emin
olunuz.
UYGULAMA FAALYET
25
Transformatrl uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi
breadboard zerine kurunuz.
Osilaskop ekrannda grnty tam olarak grmek iin gerekli ayarlar yapnz.
Osilaskop ekranndaki grnty iziniz.
Volt/Div, Time/Div ve prob deerlerini not alnz.
Volt/Div:..
Time/Div:.
Prob kademes: 1x 10x
Voltmetrede okunan deeri not alnz.
Devrenin enerjisini kesiniz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin periyodunu ve frekansn hesaplaynz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin tepeden tepeye, maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
Voltmetrede ltnz deerle nceki ilem basamanda bulduunuz deerleri
karlatrnz.
neriler
26
gvenlii tedbirlerini alnz.
Osiloskop kullanm ile ilgili bilgilerinizi tazeleyiniz.
A.C voltmetrenin etkin deer ltn hatrlaynz.
Sinyal grnts ve Time/div bilgisini kullanarak periyodu (T) daha sonra f=1/T
formln kullanarak frekans hesaplaynz.
Sinyal grnt ve Volts/div bilgisini kullanarak tepeden tepeye gerilimi hesaplaynz.
V
m
=V
pp
/2 ve V
eff
=V
m
.0707 formllerini kullanarak maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
27
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Alternatif akmda temel deerlerin lmn ve hesaplamalarn
yapabildiniz mi?
2. Alternatif akm vektrel olarak gsterebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
28
LME DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Zaman ierisinde yn ve iddeti deien akma ne denir?
A) Alternatif Akm B) Eri Akm C) Dzgn Akm D) Doru Akm
2. Aadakiler hangisi ehir ebekesinde kullanlan alternatif akm sinyalidir?
A) Testere B) Sins C) gen D) Kare
3. Aadakilerden hangisi alternatif akmn avantajlarndan deildir?
A) Kolay retilmesi B) Kolay depolanmas
C) Kolay drlmesi D) Kolay ykseltilmesi
4. Pozitif ve negatif alternans bir oluturur. ifadesinde bo braklan
yere aadakilerden hangisi gelmelidir?
A) Periyot B) Frekans C) Hertz D) Saykl
5. Pozitif alternansn 0,1msde tamamlayan alternatif akmn periyodu hangisidir?
A) 2s B) 0,1s C) 0,2s D) 1s
6. Periyodu 10 ms olan alternatif akmn frekans ka hertzdir?
A) 100Hz B) 50Hz C) 1000Hz D) 20Hz
7. 50 Hzlik alternatif akmn bir periyodu ne kadar srer?
A) 20 ms B) 50 ms C) 25 ms D) 1 s
8. Etkin deeri 20V olan alternatif akmn maksimum deeri ka volttur?
A) 20 V B) 10 2 V C) 20 2 V D) 10 V
9. Etkin deeri 20 V olan alternatif akmn ortalama deeri olarak ka volttur?
A) 10 V B) 12,56 V C) 18 V D) 25 V
10. Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi uygulamada kullanlmaz?
A) Manyetik etkisi B) Is etkisi C) Ik etkisi D) Kimyasal etkisi
LME VE DEERLENDRME
29
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
30
RENME FAALYET-22
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini
kurarak sonularn deerlendirebilecek, alternatif akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri-paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
Bobin ve kondansatr elemanlarnn A.C devrelerdeki davranlarn aratrnz
ve ulatnz sonular snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
Bobinler iin endktans ve kondansatrler iin kapasitans kavramlarn,
kapasitans ve endktans etkileyen fiziksel faktrleri aratrarak snf ortamnda
arkadalarnzla tartnz.
Evde kullanlan prizler ile sanayi tesislerine kullanlan prizler niin farkldr?
Elde ettiiniz sonular rapor hlinde sununuz.
2. ALTERNATF AKIM DEVRELER
Bildiiniz gibi alternatif akm srekli yn ve iddeti deien bir akmdr. Alternatif
akmda baz devre elemanlar (bobin, kapasitr, yar iletken devre elemanlar) doru akm
devrelerinde olduundan farkl davranrlar.
Bu konuyu basit bir rnekle aklayabiliriz. rnein bir kapasitr doru akm
devresinde zerinden geen akmn miktarna bal olarak belli bir zaman sonra dolar.
Dolduktan sonra da zerinden akm geirmez. Oysa alternatif akm devresinde akm srekli
yn deitirdiinden bir kapasitrden srekli akm geer.
imdi bobin ve kapasitrn alternatif akm devrelerindeki karakteristik zelliklerine
daha yakndan bakalm.
2.1. A.C Devrelerde Bobinler
Bobinler alternatif akmdaki zelliinden dolay A.C motorlar, transformatrler,
dorultma devreleri, floresan lambalar, endksiyon frnlar vb. yerlerde ve elektroniin
farkl dallarnda farkl amalar iin kullanlmaktadr.(Resim 2.1)
AMA
ARATIRMA
RENME FAALYET2
2.1.1. Endktans
Bobin doru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir
zorluk gsterir. Ancak ksa bir sre sonra bu zorluk telin direncinden ibaret olur.
ularna alternatif akm uygulandnda ise durum byle olmaz. Alternatif a
ularnda yn ve iddeti srekli deien
bobin zerinden geen akm ynne ters ynde bir akm geirmek ister.
ularnda akm aniden ykselmez. Buna telin endktans etkisi ya da bobi
denir. Endktans birimi Henry (H)dir.
1 mili Henry = 1mH = 10
-3
H ya da 1H = 10
1 mikro Henry = 1H = 10
-6
H ya da 1H = 10
ayet bobinden geen akm sabit bir akmsa bobin etrafnda oluan man
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
(elektromotor kuvvet) indkler. ndklenen bu EMKye zt EMK denmek
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
kapasitesi olarak da tanmlanabilir.
Resim
Bir bobinin endktans aadaki gibi hesaplanabilir:
Bu formlde;
L : Bobin endktansn, Henry (
: Manyetik geirgenlii Henry/metre
N : Sarm saysn,
A: Bobin kesit alan, santimetrekare
31
ru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir
zorluk gsterir. Ancak ksa bir sre sonra bu zorluk telin direncinden ibaret olur. Bir bobin
uygulandnda ise durum byle olmaz. Alternatif akm bobin
yn ve iddeti srekli deien bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan
bobin zerinden geen akm ynne ters ynde bir akm geirmek ister. Bu nedenle bobin
ularnda akm aniden ykselmez. Buna telin endktans etkisi ya da bobinin endktans
Endktans birimi Henry (H)dir. Uygulamada Hnin ast katlar kullanlr.
H ya da 1H = 10
3
mH
H ya da 1H = 10
6
H
ayet bobinden geen akm sabit bir akmsa bobin etrafnda oluan manyetik alann
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
(elektromotor kuvvet) indkler. ndklenen bu EMKye zt EMK denmektedir.
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
Resim 2.1: eitli bobinler
bobinin endktans aadaki gibi hesaplanabilir:

A N
L
. .
2

=
Henry (H),
Henry/metre (H/m),
, santimetrekare (m
2
),
ru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir bir
ir bobin
km bobin
bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan
Bu nedenle bobin
nin endktans
yetik alann
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
: Tel uzunluunu, santimetre
rnek 1: Nvesinin bal geirgenlii
10 = N , bobin kesit yarap r
geirgenlii m H
o
/ 10 . 256 , 1
6
= ise
A N
L
r A
o r


t
10
100 . 10 . 251 . .
10 . 256 , 1 . 200 .
314 01 . 0 . 14 , 3 .
4 2
6
2 2
= =
= =
= = =

olarak bulunur.
2.1.2. A.Cde Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bahsedilmiti. ekil 2.1deki saf endktif
devrenin toplam gerilimine, bobin akm
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr.
gsterildii gibi bobin akm bobin geriliminden 90
ekil
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
Burada kaln srekli izgi
L
v bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise
akmn ifade eder.
L
i bobin akm v
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla (
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebil
32
, santimetre (m) ifade eder.
Nvesinin bal geirgenlii 200 =
r
olan bir bobinin sarm says
1 = cm, tel uzunluu cm 10 = havann manyetik
ise
H
cm H m H
cm
81 , 78
10 . 314 . 100
/ 10 . 251 / 10 . 251
10 . 314
6
4 6
2 6
=
= =

de Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
ki saf endktif devre incelenecek olursa bobin gerilimi
devrenin toplam gerilimine, bobin akmnn da devrenin akmna eit olduu grlr. Ancak
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr. ekil 2.1deki vektr diyagramda
obin akm bobin geriliminden 90
o
( 2 / t ) geridedir.
ekil 2.1: Saf endktif devre
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise
L
i bobinin ani
L
v bobin geriliminden 90
O
geridedir.
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla ( p =
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebilir.
olan bir bobinin sarm says
havann manyetik
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bobin geriliminin
. Ancak
deki vektr diyagramda
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
bobinin ani
i v. )
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
ekil 2.2: Saf endktif devrede akm
Her bobin, alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir.
birimi ohm ( ) O dur. A.C devrelerde endktif reaktans;
X
L
=
Burada;
L
X :endktif reaktans, ohm (
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz
L : bobin endktansn, Henry (
rnek 1: ekil 2.3te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
hesaplanmak istenirse;
ekil
= = . 10 . 50 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
A
X
V
I
L
18 , 3
14 , 3
10
= = = olarak bulunur.
33
: Saf endktif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir. Endktif reaktans
L
X ile gsterilir ve
devrelerde endktif reaktans;
L f . . 2t = forml ile hesaplanr.
O),
geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
bin endktansn, Henry ( H ) ifade eder.
te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
ekil 2.3: A.C bobin devresi
O =

14 , 3 10 .
3
olarak bulunur.
alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
le gsterilir ve
te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
2.1.3. A.Cde Seri ve Paralel Balantlar
Bobinlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e
endktif reaktanslar, diren devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
ekil 2.4: Seri bal bobinlerin devrede
ekil 2.4te grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
rnek 1: ekil 2.4teki devrede bobinin endktanslar sras ile L
2.10
-2
H ve L
3
= 5 mH eklindedir. Devrenin to
L
2
= 2.10
-2
H = 2.10
-2
.1000 = 20mH
L = L
1
+ L
2
+ L
3
= 2 + 20 + 5 = 27mH
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur.
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
daha kk olur.
ekil 2.5: Paralel bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans
ekil 2.5te grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
34
de Seri ve Paralel Balantlar
devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer endktanslar ve
devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
: Seri bal bobinlerin devredeki toplam endktans
e grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
n
L L L L + + =
2 1
eki devrede bobinin endktanslar sras ile L
1
= 2mH, L
= 5 mH eklindedir. Devrenin toplam endktans hesaplanacak olursa;
.1000 = 20mH
= 2 + 20 + 5 = 27mH elde edilir.
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur. Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans
e grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
deer endktanslar ve
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
e grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
= 2mH, L
2
=
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
e grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
rnek: 2.5teki devrede bobinin
Devrenin toplam endktans hesaplanacak olursa;
Cevap:
1 2 3
(2) (3) (2)
1 1 1 1 1 1 1 7
L L L L 2 4 6 12
= + + = + + =
1 7 12
L.7 1.12 L 1.71
L 12 7
= = = =
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi
Endktans etkileyen faktrlerden biri
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
manyetik alan izgileri says, nve olarak hibir malzeme
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgiler
Nvenin endktansa etkisi, nvenin manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
ekil 2.6: Hava nveli ve
Malzeme /(H /m )
Ferrit U60 10
-5
Ferrit M33 9,42.10
-4
Nikel (%99 saf) 7,54.10
-4
Ferrit N41 3,77.10
-3
Demir (% 99,8 saf) 6,28.10
-3
Ferrit T38 0,0126
Silikon GO elik 0,0503
Spermaloy 1,26
Tablo 2.1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
35
n
L L L L
1 1 1 1
2 1
+ + =
eki devrede bobinin endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
enin toplam endktans hesaplanacak olursa;
(2)
1 1 1 1 1 1 1 7
L L L L 2 4 6 12
= + + = + + =
1 7 12
L.7 1.12 L 1.71
L 12 7
= = = = mH olarak bulunur.
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi
s etkileyen faktrlerden biri, bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde oluan manyetik alan iddeti artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
ve olarak hibir malzeme kullanlmayan, yani nvesi hava
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgileri saysndan daha fazladr.(ekil 2.6)
manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
Hava nveli ve demir nveli bobinler

r
Uygulama
8 UHF bobinleri
750 Rezonans devresi
600 - -
3000 G devreleri
5000 - -
10000 Geni bant transformatrler
40000 Dinamolar, transformatrler
1000000 Kayt kafalar
1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
vesi hava
(ekil 2.6)
2.2. A.C Devrelerinde Kapasitrler
D.C. akm devrelerinde akm depolama zellii bulun
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz
devrelerde kapasitrlerden kompanzasyon sistemlerinde, el
devrelerde faydalanlr.(Resim 2.2)
Resim
2.2.1. Kapasitans
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti
depolanmasnda bir l olarak tanmlanabilir.
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir.
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.
2.7)Bu ekilde bir kapasitrde depolanan ele
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr.
A.C devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
gerilimdeki deiimlere kar zorluk
ekil 2.7
36
de Kapasitrler
akm devrelerinde akm depolama zellii bulunan kapasitrler A.C devrelerde
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz. A.C
kompanzasyon sistemlerinde, elektronikte filtre ve seici
Resim 2.2: eitli kapasitrler
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti ya da elektrik enerjisinin
olarak tanmlanabilir. Elektrik enerjisini depolayabilme zelliine
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir. Elektrik enerjisini
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.( ekil
Bu ekilde bir kapasitrde depolanan elektrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr. Kapasitans birimi Farad (F)dr
devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
mlere kar zorluk gsterir.
2.7: Paralel plakal kapasitr
devrelerde
A.C
ektronikte filtre ve seici
ya da elektrik enerjisinin
ik enerjisini depolayabilme zelliine
Elektrik enerjisini
ekil
ktrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
C c =
Bu formlde:
C: Kapasitans deerini, Farad
: c Plakalar arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn
A: Plakalarn alann, metrekare (
d : Plakalar aras mesafeyi, metre (
rnek 1: Alan 0,1m
2
olan plakalarn birbirine uzakl 0,01
bal dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
m F / 10 . 854 , 8
12
0

= c ) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
d
A
C
k
10 . 708 , 17 .
10 . 854 , 8 . 2 .
0
= =
= =
c
c c
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler
Kapasitrler A.C gerilimin de
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akm
gerilimi kaynak gerilimine eittir. Ancak kondansatr gerilimi devr
deildir. Gerilim akm 90
o
geriden takip eder.
gsterilmitir.
ekil
ekil 2.9 incelendiinde 0
O
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn (
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90
geridedir.
37
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
d
A
. c forml ile hesaplanabilir.
Farad (F),
arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn, Farad/metre (F/m)
alann, metrekare (m
2
),
aras mesafeyi, metre (m), ifade eder.
olan plakalarn birbirine uzakl 0,01 m ve plakalar arasnda
dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
nF F
m F
177 , 0 10 . 708 , 17
01 , 0
1 , 0
. 10
/ 10 . 708 , 17 10
11 12
12 12
= =
=


Gsterdii zellikler
gerilimin deiimine kar zorluk gsterir. ekil 2.8deki saf
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akmdr ve kapasitr
Ancak kondansatr gerilimi devre akm ile ayn fazda
geriden takip eder. Bu durum, ekil 2.8de vektrel olarak
ekil 2.8: Saf kapasitif devre
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn ( i ) ayn noktada
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90
O
dir ve gerilim akmdan
F/m),
m ve plakalar arasnda
dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
ki saf
dr ve kapasitr
e akm ile ayn fazda
vektrel olarak
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
) ayn noktada
dir ve gerilim akmdan
ekil 2.9: Saf kapasitif devrede akm,
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
(ekil 2.9)Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir (
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi nega
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans
birimi ohm ( ) O dur. A.C devrelerde kapasitif reaktans;
C
X =
Burada;
C
X :Kapasitif reaktans, ohm (
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz (
C: Kapasitans, Farad ( F ) ifade eder.
rnek 1: ekil 2.10da grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
akm hesaplanmak istenirse;
ekil 2.10
38
2.9: Saf kapasitif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir ( i v p . = ). Akm ve gerilimden
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi negatif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans
C
X ile gsterilir ve
devrelerde kapasitif reaktans;
C f . . 2
1
t
forml ile hesaplanr.
( O),
geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
) ifade eder.
grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
2.10: A.C kondansatr devresi
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
). Akm ve gerilimden
tif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
olarak deien bir
ile gsterilir ve
grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
= =
50 . 14 , 3 . 2 . . 2
1
C f
X
C
t
X
V
I
C
31
= =
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar
Kondansatrlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
Seri balant
ekil 2.11: Seri kapasitr devresinde e
Kapasitrler seri balandklarnda devrenin
kapasite deerinin terslerinin toplanmas ile bulunur
C
rnek 1: ekil 2.11deki kapasitr
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
Cn C C
C
6
1
3
1
1
1
2
1
1
1
1
+
=
+ +
=
olarak bulunur.
Paralel balant
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
39
O = = =

84 , 31
4 , 31
10
10 . 5 . 28 , 6
1
10 . 100 . 50
1
3
3 6
mA 314
84 , 31
10
= olarak bulunur.
Paralel balantlar
devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer kapasitanslar
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
: Seri kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
Kapasitrler seri balandklarnda devrenin e deer (toplam) kapasitesi, her bir
slerinin toplanmas ile bulunur (ekil 2.11).
Cn C C
C
1
2
1
1
1
1
+ +
=
kapasitr deerleri srasyla 3F, 6F ve 9Fdr. Devrenin
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F C 63 , 1
11
18
18
11
1
9
1
6
1
3
1
1
9
1
6
1
1
) 2 ( ) 3 ( ) 6 (
= = =
+ +
=
+
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
deer kapasitanslar
(toplam) kapasitesi, her bir
Fdr. Devrenin
ekil 2.12: Paralel kapasitr devresinde
C
rnek 1: ekil 2.12deki kapasitr deerleri srasyla 10
Devrenin toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F C C C C 10
3 2 1
= + + =
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri
2.3.1. Seri Devreler
Seri R-L devresi
Seri R-L devresinde diren ve bobin elemanlar
- Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
- Diren akm ve gerilimi arasn
- Bobin akm bobin gerilimini 90
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
- Devrenin toplam gerilimi
A.C devrelerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
devrenin e deer reaktans (akma kar gsterilen zorluk)
Z ile gsterilir, birimi ohm ( O)dur.
kolaylk da admitans olarak adlandrlr
(S)dir.
40
: Paralel kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
C C C + + =
2 1
deki kapasitr deerleri srasyla 10F, 150F ve 220Fdr.
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F F F F 380 220 150 = + + olarak bulunur.
Alternatif Akm Devre eitleri
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Bobin akm bobin gerilimini 90
o
geriden takip eder. Bu durumda ekil
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akmI dan as kadar ilerdedir.
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
(akma kar gsterilen zorluk) empedans olarak isimlendirilir ve
dur. Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
kolaylk da admitans olarak adlandrlr ve Y ile gsterilir (
1
= Z Y ). Birimi siemens
Fdr.
gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
geriden takip eder. Bu durumda ekil
s kadar ilerdedir.
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
empedans olarak isimlendirilir ve
Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
Birimi siemens
ekil 2.13: Seri R
ekil 2.13te grlen seri R-L devresinde;
Vektr diyagramdan
2
V =
ohm kanunundan V
R
=
I =
V
I =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
izilebilir.(ekil 2.14)
ekil 2.14: Seri R-L devresinde
Gerilim ve empedans genlerinden
kullanlarak bulunabilir.
R
X
= o tan
41
: Seri R-L devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
L devresinde;
2 2 2 2
L R L R
V V V V V + = + = (Pisagor Teoremi)
R I. = ve
L L
X I V . =
2 2
) . ( ) . (
L
X I R I V + =
2 2
L
X R
V
+
2
2
L
X R Z
Z
V
+ =
Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
L devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
R
X
L
Z
R
= o cos
Z
X
L
= o sin
Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
farkl trigonometrik fonksiyonlar
ekil 2.1
rnek 1: ekil 2.15teki seri R
= = . 10 . 50 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
+ = + = 14 , 3 ( 5
2 2
2
L
X R Z
A
Z
V
I 69 , 1
9 , 5
10
= = =
Z
R
Z
R
cos cos
1
= = =

o o
olarak bulunur. Akm gerilimden 32
ekil 2.16: Seri R-L devresinde ani akm ve ani gerilim
Seri R-C devresi
Seri R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar
balanr.
- Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
- Diren akm ve gerilimi arasnda faz
- Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90
ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
- Devrenin toplam gerilimi
42
ekil 2.15: Seri R-L devresi
ki seri R-L devresinde verilen deerlere gre;
O = =

14 , 3 10 . 500 . 28 , 6 10 .
3 3
O = = + = 9 , 5 85 , 34 85 , 9 25 ) 14
2
o
32 84 , 0 cos
9 , 5
5
cos
1 1
= =

o
Akm gerilimden 32
o
geridedir.(ekil 2.16)
L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile seri
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90
o
geriden takip eder. Bu durumda
ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akmI dan as kadar geridedir.
gerilim kayna ile seri
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
geriden takip eder. Bu durumda
s kadar geridedir.
ekil 2.17: Seri R
ekil 2.17de grlen seri R-C
Vektr diyagramdan
2
V =
ohm kanunundan V
R
=
I =
V
I =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
ekil 2.18: Seri R-C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden
kullanlarak bulunabilir.
R
X
= o tan
43
: Seri R-C devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
C devresinde;
2 2 2 2
C R C R
V V V V V + = + = (Pisagor Teoremi)
R I. = ve
C C
X I V . =
2 2
) . ( ) . (
C
X I R I V + =
2 2
C
X R
V
+
2
2
C
X R Z
Z
V
+ =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
R
X
C
Z
R
= o cos
Z
X
C
= o sin
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
farkl trigonometrik fonksiyonlar
ekil 2.1
rnek 2: ekil 2.19daki seri R
= =
100 . 60 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
C f
X
C
t
+ = + = 26 ( 5
2 2
2
L
X R Z
mA
Z
V
I 370
27
10
= = =
Z
R
Z
R
cos cos
1
= = =

o o
olarak bulunur. Gerilim akmdan 79,63
ekil 2.20: Seri R-L devresinde
Seri R-L-C devresi
Seri R-L-C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar
seri balanr.
1. Diren zerindeki
R
V gerilimi ak
2. Bobin gerilimi
L
V ile akm aras
fazdadr.
3. Kapasitr zerindeki
C
V gerilimi ise ak
44
ekil 2.19: Seri R-C devresi
2.19daki seri R-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = =

53 , 26
68 , 37
1000
6 . 28 , 6
10
10 . 100
3
6
O = = + = 27 08 , 729 08 , 704 25 ) 53 , 26
2
o
63 , 79 18 , 0 cos
27
5
cos
1 1
= =

o
Gerilim akmdan 79,63
o
geridedir.(ekil 2.20)
L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
gerilimi akmla ayn fazdadr.
m arasndaki faz fark 90dir. Gerilim akmdan 90 ileri
gerilimi ise akmdan 90 geridedir.
gerilim kayna ile
ileri
4. Bu duruma gre izilen ekil 2.21
gerilimlerinin vektrleri ayn do
diyagram
C L
V V > kabul edilere
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda
ekil 2.21: Seri R-L
ekil 2.22de grlen seri R-L
2 2 2
) (
C L R
V V V V V + =
R I V
R
. = ,
L L
X I V . = ve
C
V
2 2
) ( .
C L
X X R I V + =
2
(
L
X X R Z
Z
V
I + = =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
ekil 2.22: Seri R
45
ekil 2.21deki vektr diyagramnda grld gibi
L
V ve
dorultuda fakat aralarnda 180
o
faz fark vardr. Bu vektr
kabul edilerek izilmitir.
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda as kadar faz fark vardr.
L-C devresi ve akm-gerilim faz ilikileri
L-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2
) (
C L R
V V V + = (Pisagor Teoremi)
C
X I. =
2 2
) . . ( ) . (
C L
X I X I R I V + =
2 2
) (
C L
X X R
V
I
+
=
2
)
C
X
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
: Seri R-L-C devresinde empedans geni
C
V
. Bu vektr
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
46
Empedans geninden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar kullanlarak
bulunabilir.
R
X X
C L

= o tan
Z
R
= o cos
Z
X X
C L

= o sin
ekil 2.23: Seri R-L-C devresi
rnein ekil 2.23teki seri R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = = =

92 , 244 39 . 28 , 6 10 . 650 . 60 . 14 , 3 . 2 . . 2
3
L f X
L
t
O = = = = =

K
C f
X
C
769 , 1
2 , 565
10
90 . 28 , 6
10
10 . 5 , 1 . 60 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
6 6
6
t
O = + = + = + = K X X R Z
C L
54 , 1 2322819 62500 ) 1769 92 , 244 ( 250 ) (
2 2 2 2
mA
Z
V
I 77
10 . 54 , 1
120
3
= = =
V R I V
R
25 , 19 250 . 077 , 0 . = = =
V X I V
L L
85 , 18 92 , 244 . 077 , 0 . = = =
V X I V
C C
58 , 118 1540 . 077 , 0 . = = =
o
Z
R
Z
R
65 , 80 16 , 0 cos
1540
250
cos cos cos
1 1 1
= = = = =

o o o
Kapasitr gerilimi
C
V , bobin gerilimi
L
V den byk olduu iin faz as negatif
kmtr. Bu durum devrenin kapasitif zellik gsterdii anlamna gelir. Eer bobin gerilimi
kapasitr geriliminden byk olsayd devre endktif zellik gsterirdi. Bulunan sonular ile
empedans geni ekil 2.24deki gibi izilebilir.
ekil 2.24: rnek seri R
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gemektedir. Bu durum rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
2.3.2. Paralel Devreler
Paralel R-L devresi
Paralel R-L devresinde diren ve bobin elemanlar
balanr. ekil 2.25teki vektr diyagram incelenecek olursa;
- Diren ve bobin elema
gerilimi olduu grlr.
- Bobin akm
L
I , toplam devre
- Toplam akm ( I ),
ekil 2.25: Paralel R
ekil 2.25teki paralel R-L devresin
2 2 2 2
R L R
I I I I I + = + =
R
V
I
R
= ve
L
L
X
V
I =
47
2.24: rnek seri R-L-C devresinde empedans geni
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
tr diyagram incelenecek olursa;
iren ve bobin elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
, toplam devre akmndan ( I ) 90
o
geri fazdadr.
), diren akmndan (
R
I ) as kadar geridedir.
2.25: Paralel R-L devresinde akm-gerilim faz ilikisi
L devresinin vektr diyagramndan;
2
L
I + (Pisagor Teoremi)
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gerilim kayna ile paralel
nlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
48
I
V
Z = ya da
2 2
.
L
L
X R
X R
Z
+
=
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm ile
bulunabilir.
R
L
I
I
= o tan
I
I
L
= o sin
I
I
R
= o cos
ekil 2.26: Paralel R-L devresi
rnek 1: ekil 2.26daki paralel R-L devresinde verilen deerlere gre
Z I I I X
L R L
, , , , ve devrenin faz as aadaki gibi hesaplanabilir.
O = = = =

768 , 3 10 . 600 . 28 , 6 10 . 10 . 60 . 14 , 3 . 2 . . 2
3 3
L f X
L
t
A
R
V
I
R
2
5
10
= = =
A
X
V
I
L
L
65 , 2
768 , 3
10
= = =
A I I I
L R
31 , 3 02 , 11 02 , 7 4 ) 65 , 2 ( 2
2 2 2 2
= = + = + = + =
O = = = 02 , 3
31 , 3
10
I
V
Z
o R
I
I
98 , 52 6 , 0 cos 6 , 0
31 , 3
2
cos
1
= = = = =

o o
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 52,98
o
geridedir.
Paralel R-C devresi
Paralel R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.27deki vektr diyagram incelenecek olursa;
- Diren ve kapasitr elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
- Kapasitr akm (
C
I ), devre akmndan ( I ) 90
o
ileri fazdadr.
- Devre akm ( I ), diren akmndan
ekil 2.27: Paralel R
ekil 2.27deki paralel R-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2 2 2
R C R
I I I I I + = + =
R
V
I
R
= ve
C
C
X
V
I =
I
V
Z = formlleri elde edilebilir. Faz as
ile bulunabilir.
I
I
= o tan
ekil 2.2
rnein ekil 2.28deki paralel
= =
100 . 100 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
C f
X
C
t
A
R
E
I
R
2
5
10
= = =
A
X
E
I
C
C
62 , 0
9 , 15
10
= = =
49
), diren akmndan (
R
I ) as kadar ileridedir.
: Paralel R-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
devresinin vektr diyagramndan;
2
C
I + (Pisagor Teoremi)
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm
R
C
I
I
I
I
C
= o sin
I
I
R
= o cos
ekil 2.28: Paralel R-C devresi
deki paralel R-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = =

9 , 15
28 , 6
100
28 , 6
10
10 . 100
2
6
trigonometrik fonksiyonlar yardm
I I I
C R
62 , 0 ( 2
2 2 2
+ = + =
O = = = 78 , 4
09 , 2
10
I
E
Z
R
I
I
95 , 0
09 , 2
2
cos = = = o
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47
Paralel R-L-C devresi
Paralel R-L-C devresinde diren, bobin ve kapasitr elema
paralel balanr. Btn devre elemanlarnn zerinde
- Diren akm
R
I devre gerilimi ile ayn
- Bobin akm
L
I , devre geriliminden 90
- Kapasitr akm I
Bu duruma gre izilen ekil
akmlarnn vektrleri ayn dorultuda
diyagram
C L
I I > olduu kabul edilere
gerilimi arasnda as kadar faz fark vardr.
ekil 2.29: Paralel R
ekil 2.29da grlen paralel R
2 2 2
) (
C L R
I I I I I = + =
R
V
I
R
=
C
C
X
V
I =
I
V
Z = formlleri elde edilebilir. Faz as
R
C L
I
I I
= o tan ,
I
L
= o sin
50
A 09 , 2 39 , 4 39 , 0 4 ) 62
2
= = + =
o
8 , 16 95 , 0 cos
1
= =

o olarak bulunur.
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47
o
ileridedir.
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
Btn devre elemanlarnn zerinde A.C kaynak gerilimi vardr.
devre gerilimi ile ayn fazdadr.
, devre geriliminden 90 geridedir.
C
I , gerilimden 90 ileridedir.
2.29daki vektr diyagramda grld gibi
L
I ve
ltuda fakat aralarnda 180
o
faz fark vardr. Bu vektr
kabul edilerek izilmitir. Devrenin toplam akm ile toplam
s kadar faz fark vardr.
: Paralel R-L-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
grlen paralel R-L-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2
) (
C L R
I I I + =
L
L
X
V
I =
formlleri elde edilebilir. Faz as ,
I
I
C

,
I
I
R
= o cos eitlikleri ile bulunabilir.
gerilim kayna ile
C
I
. Bu vektr
Devrenin toplam akm ile toplam
51
rnein ekil 2.30daki paralel R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
ekil 2.30: Paralel R-L-C devresi
O = = = =

2 , 408 65 . 28 , 6 10 . 650 . 100 . 14 , 3 . 2 . . 2
3
L f X
L
t
O = = = = =

K
C f
X
C
06 , 1
942
10
150 . 28 , 6
10
10 . 5 , 1 . 100 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
6 6
6
t
A
R
V
I
R
48 , 0
250
120
= = =
A
X
V
I
C
C
113 , 0
1061
120
= = =
A
X
E
I
L
L
293 , 0
2 , 408
120
= = =
A I I I I
C L R
511 , 0 032 , 0 23 , 0 ) 113 , 0 293 , 0 ( ) 48 , 0 ( ) (
2 2 2 2
= + = + = + =
O = = = 83 , 234
511 , 0
120
I
V
Z
o R
I
I
56 , 21 93 , 0 cos 93 , 0
511 , 0
48 , 0
cos
1
= = = = =

o o olarak bulunur.
Paralel R-L-C devresinde e deer empedans, e deer admitans yardmyla da
bulunabilir.(ekil 2.31) Paralel R-L-C devresinde e deer admitans btn admitanslarn
toplamdr. E deer admitans bulunduktan sonra tersi alnarak empedans bulunabilir.
ekil 2.31: Paralel R-L-C devresinde admitans
n T
T
Y Y Y Y Y
Z
+ + + + = = ...
1
3 2 1
52
Admitans kavramyla birlikte A.C devre analizlerinde kullanlan iki kavram daha
vardr. Bunlardan biri kondktans dieri de sseptanstr. Kondktans direncin tersidir. G ile
gsterilir ve birimi siemens (S)dir. Sseptans ise reaktansn tersidir. B ile gsterilir ve
birimi siemens (S)dir.
Z
Y
1
=
R
G
1
=
C
C
X
B
1
=
L
L
X
B
1
=
Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri ekil 2.32de
gsterilmitir.
ekil 2.32: Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri
2.3.3. Rezonans Devreleri
Bobin veya kondansatrlerden oluan devrelerde frekans deitike bobinin endktif
reaktans ve kondansatrn kapasitif reaktans deieceinden bu durum devredeki btn
akm, gerilim ve empedans parametrelerinin deimesine neden olur.
A.C gerilim kaynann frekansnn yle bir deeri vardr ki devredeki kapasitif ve
endktif bileenlerin etkisi ortadan kalkar. Bu frekans deerine rezonans frekans denir ve
r
f ile gsterilir. Rezonans devreleri elektronikte kullanlan en nemli devrelerdendir.
Televizyon ve radyolarda belli frekanstaki sinyallerin seilmesinde ve A.C filtreleme
ilemlerinde kullanlrlar.
Seri rezonans devresi
r
f
frekansnda rezonans etkisi gsteren seri R-L-C devrelerine seri rezonans devresi
denir.
Rezonans kavramn anlayabilmek iin ncelikle bobin ve kondansatr elemanlarnn
frekans deiimlerine nasl tepki gsterdiklerini tam olarak bilmek gereklidir. Bu noktada
endktif ve kapasitif reaktans matematiksel ifadelerini hatrlamakta yarar vardr.
X
L
. 2t =
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
ilikileri aka grlmektedir.
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan
frekans artrldka
L
X deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yakl
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
ekil 2.33: Seri rezonans devresi ve
Kapasitif reaktans, frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan
frekans artrldka
C
X deeri azalacaktr.
davranmasna, frekansn azalmas ise kondansatrn ak devre gib
olacaktr.
ekil 2.34: X
ekil 2.33teki devrede eer
kapasitif davranacaktr.
C L
X X = durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
olacaktr.
53
L f . .
C f
X
C
. . 2
1
t
=
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan A.C gerilimin
deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yaklatka, baka bir deyile D.C
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
Seri rezonans devresi ve e deer devresi
frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan A.C gerilimin
deeri azalacaktr. Frekansn artmas kondansatrn ksa devre gibi
ise kondansatrn ak devre gibi davranmasna neden
L
X ve
C
X nin frekansla deiimi
ki devrede eer
C L
X X > ise devre endktif,
C L
X X < ise devre
durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
gerilimin
deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
Cye
gerilimin
kondansatrn ksa devre gibi
davranmasna neden
ise devre
durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
C L
X X = olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. B
durumda devre rezonanstadr.
C L
X X = olduunda A.C gerilimin
frekans-reaktans grafiinde
L
X erisinin
rezonans frekansnn deerini gsterir.
ekil 2.35
L
X ve
r
f rezonans frekansnda
L
X ve
f
L f X X
C L
. 2
1
. . 2
t
t = =
f
C L
f
. . ) 2 (
1
2
2
2
t
= =
C L
f
r
. . 2
1
t
=
Bu eitlikte
r
f : Rezonans frekansn, Hertz (
L : Bobin endktansn, Henry
C: Kondansatr kapasitansn, Farad (
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan
Rezonans devresinde g Z I P .
2
=
54
olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. B
gerilimin
r
f frekans rezonans frekansdr. ekil 2.35t
erisinin
C
X erisini kestii nokta, frekans dzleminde
rezonans frekansnn deerini gsterir.
C
X nin rezonans frekansnda durumu
ve
C
X eit ise aadaki eitlikler yazlabilir.
C f .
C L. ) 2 (
1
2
t
ezonans frekansn, Hertz (Hz)
: Bobin endktansn, Henry (H)
: Kondansatr kapasitansn, Farad (F), ifade eder.
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan g A.C gerilimin frekans ile ilikilidir.
ile bulunabilir.
olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. Bu
teki
frekans dzleminde
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
gerilimin frekans ile ilikilidir.
ekil 2.36: Seri rezonans devresinde frekans
Seri rezonans devresinde ortalama g
frekans deeri arasnda harcanr.(ekil 2.36)
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr.
noktadaki frekans alt kesim frekans (
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii (BG ya daBandwidth, BW) denir.
ekil 2.37: Seri rezonans devresinde
ekil 2.37den yararlanarak bant
eitlikler yazlabilir.
1 2
f f BG = ,
2
1
BG
f f
r
=
55
Seri rezonans devresinde frekans-akm grafii
Seri rezonans devresinde ortalama g
r
f rezonans frekansnn stnde ve altnda iki
(ekil 2.36) Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr.
r
f frekansnn altnda kalan
ekans (
1
f ), stnde kalan frekans ise st kesim frekans (
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
) denir.
Seri rezonans devresinde bant genilii-akm ilikisi
bant genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
BG
ve
2
2
BG
f f
r
+ =
rezonans frekansnn stnde ve altnda iki
Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
frekansnn altnda kalan
)
2
f
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite
faktr Q ile gsterilir ve rezonansta
rezonans devresinin
r
f ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir.
devresinin seicilii ne kadar iyi ise
yksektir.
Kalite faktr Q aadaki eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
BG
f
Q
r
= Q =
ekil 2.38: Seri rezonans devresinde seicilik
rnek 1: ekil 2.39daki seri rezonans devresinde
ve A.C kaynak gerilimi V V 9 = ise;
ekil 2.39
56
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite faktrdr. Kalite
rezonansta seiciliinin bir lsdr. (ekil 2.38)Seicilik
ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir. Bir rezonans
lii ne kadar iyi ise bant genilii o kadar kk ve kalite faktr de
eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
R
X
L
C
X R
Q
.
1
=
C
L
R
Q .
1
=
: Seri rezonans devresinde seicilik
daki seri rezonans devresinde O = 30 R , mH L 20 = , C 2 =
il 2.39: Seri R-L-C devresi
faktrdr. Kalite
Seicilik,
Bir rezonans
ve kalite faktr de
F
57
Rezonans frekans:
Hz
C L
f
r
796
2 , 0 . 28 , 6
10
. 04 , 0 28 , 6
10
10 . 2 . 02 , 0 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
3 3
6
= = = = =

t
Rezonans frekansnda endktif reaktans = O = = = 100 02 , 0 . 796 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
Rezonans frekansnda kapasitif reaktans:
O = = = = =

100
10
10
2 . 796 . 14 , 3 . 2
10
10 . 2 . 796 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
4
6 6
6
C f
X
C
t
Devre akm = mA
R
V
I 300
30
9
= = =
Rezonans frekansnda bobin ve kapasitr zerindeki gerilimleri:
V X I X I V V
C L C L
30 100 . 3 , 0 . . = = = = = ( hatrlaynz, kaynak gerilimi 9V)
Kalite faktr = 33 , 3
30
100
= = =
R
X
Q
L
Bant genilii = Hz
Q
f
BG
r
238
33 , 3
796
= = =
Alt kesim frekans = Hz
BG
f f
r
677
2
239
796
2
1
= = =
st kesim frekans = Hz
BG
f f
r
915
2
239
796
2
2
= + = + = olarak bulunur. Ayrca
bant genilii-akm grafii ekil 2.40deki gibi olur.
ekil 2.40: rnee ait
Paralel rezonans devresi
Paralel rezonans devresi seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda bir
etkisini yok edecektir. Tank devresi
kapasitr, rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
geirirler. Bylece A.C gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu dur
elemanlarndan oluan tank devresi ak
ekil 2.41
ekil 2.42deki grafikte grld gibi paralel rezonans devresinde
frekansnda devrenin toplam akm minimumdur.
58
: rnee ait bant genilii akm grafii
rezonans devresi
seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda birbirinin
Tank devresi olarak isimlendirilen paralel L-C devresinde bobin ve
rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu durumda L
arndan oluan tank devresi ak devre gibi davranr.
41: Paralel rezonans devresi
grld gibi paralel rezonans devresinde
r
f rezonans
frekansnda devrenin toplam akm minimumdur.
L
X ve
C
X bileenleri tank devresini ak
(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
birinin
bobin ve
rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
umda L-C
rezonans
bileenleri tank devresini ak
devre hline getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
akmdan fazla akm geer.
ekil 2.42: Paralel rezonans devresinde akm
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel R
ve seri rezonanstaki
r
f eitlikleri ile ayndr.
X R Q
L
/ = =
rnek 1: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde
mH, 120 = C F ve A.C. kaynak gerilimi
C L
f
r
200 14 , 3 . 2
. . 2
1
= =
t
= = 0 . 5 , 32 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
46 , 1
82 , 40
60
= = =
L
X
R
Q
Hz
Q
f
BG
r
2 . 22
46 , 1
5 , 32
= = =
BG
f f
r
2
2 , 22
5 , 32
2
1
= =
BG
f f
r
2
2 , 22
5 , 32
2
2
+ = + =
59
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
: Paralel rezonans devresinde akm-frekans ilikisi
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel R-L-Cdeki akm ve gerilim
eitlikleri ile ayndr. Ancak kalite faktr;
L C R X R
C
/ . / = eitlikleri ile bulunur.
: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde 60 = R O, 200 = L
F ve A.C. kaynak gerilimi 100 = V V ise;
32
89 , 4 . 28 , 6
10
10 . 24 28 , 6
10
10 . 120 . 10 . 200
1
3
6
3
6 3
= = =

O = 82 , 40 2 , 0
Hz 4 , 21 =
Hz 6 , 43 =
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
Cdeki akm ve gerilim
200
Hz 5 , 32
60
A
R
V
I
T
67 , 1
60
100
= = = (rezonans annda toplam akm)
A
X
V
I
L
L
45 , 2
82 , 40
100
= = = (rezonans annda bobin ya da tank devresinin akm)
2.3.4. Alternatif Akmda G
Alternatif akm devrelerinde g birim zamanda yaplan elektrik iidir. A.C devrelerde
g devre gerilimine ve devrede dolaan akma baldr. Bununla beraber A.C devrelerde
g, endktif ve kapasitif yklerin de bulunmas, akm ve gerilimin genliinin devaml
olarak deimesi ve aralarnda faz fark bulunmas nedeniyle birden fazla bileene sahiptir.
A.C devrelerdeki bu g bileenleri aktif g, reaktif g ve grnr gtr.
Aktif (i yapan) g (P)
Aktif (gerek) g, reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif
eleman (diren) zerinde harcanan gtr. P ile gsterilir. Birimi watt (W)tr. Aktif g
devrede harcanan enerjinin lsdr.
cos . .I V P =
: P Aktif g watt (W)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
Reaktif (kr) g (Q)
A.C devrelerde kaynak sinyalinin yn ve iddeti zamanla deiir. Endktif ve
kapasitif devre elemanlar enerji depolayabilme zelliine sahiptir ve depolanan bu enerji
kaynaa tekrar aktarlr. A.C devrelerde enerji kaynana geri aktarlan gce reaktif g
denir. Q ile gsterilir. Birimi volt-amper-reaktif (VAR)tir.
sin . .I V Q = ile hesaplanr.
: Q Reaktif g volt-amper-reaktif (VAR)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
61
Grnr (zahir, bileke) g (S)
Pratikte A.C devrelerde rezistif ve reaktif ykler bir arada bulunur. Rezistif yklerde
harcanan aktif g ile reaktif yklerde harcanan reaktif gcn vektrel toplamna ya da
bilekesine grnr g denir. S ile gsterilir. Birimi volt-amper (VA)dir.
I V S . = ile hesaplanr.
: S Grnr g volt-amper (VA)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
Grnr g, alternatif akm kaynaklarnn glerinin belirtilmesinde kullanlr.
nk kaynaklarn i slar, akmn gerilimle olan faz ilikisine bal olmayp kaynaktan
ekilen toplam akm ile ilgilidir.
rnek 1: Bir elektrik motoru 220 Vluk alternatif akm kaynandan 10A ve 30
geri fazl akm ekmektedir. Motorun kaynaktan ektii aktif, reaktif ve grnr gleri
hesaplanacak olursa ( 5 , 0 30 sin =
o
, 866 , 0 30 cos =
o
);
cos . .I V P =
30 cos . 10 . 220 = P
W P 2 , 1905 =
sin . .I V Q =
30 sin . 10 . 220 = Q
VAR Q 1100 =
I V S . =
10 . 220 = S
VA S 2200 = bulunur.
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni
Bir bobin omik ve endktif olmak zere iki eit dirence sahiptir. Uygulamada saf
bobin zellii gsteren devre eleman yoktur. Asenkron motorlar, transformatrler ve bobinli
ziller yani iinde bobin olan tm cihazlar endktif yktr. Bu cihazlarda kullanlan
bobinlerin omik ve endktif direnleri vardr. Bu tr yklerde gerilim akmdan ileridedir.
Pratikteki uygulama devreleri R-X
L
devresi olarak isimlendirilir.
Seri R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar seri balanr ve A.C devrede yk
oluturur. ekil 2.43teki R-L devresinin g bileenleri;
ekil
R I P 365 , 119 60 . 98 , 1 .
2
= = =
X I Q 119 319 , 60 . 98 , 1 .
2
= = =
Z I S , 169 48 , 85 . 98 , 1 .
2
= = =
Bu sonular yardm ile seri R-
izilebilir.
ekil 2.44: Reaktif ykl
Paralel R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve
yk oluturur. ekil 2.45teki R-L devresinin g bileenleri;
62
ekil 2.43: Seri R-XL devresi
W 365
VAR 998 , 119
VA 256 , olarak bulunur.
-XL devresinin g geni ekil 2.44deki gibi
: Reaktif ykl seri R-XL devrede g geni
XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve A.C devrede
L devresinin g bileenleri;
devrede
ekil 2.45
60 60
, 60 . 60 .
2 2 2
+
=
+
=
L
L
X R
X R
Z
240
60
120
.
2 2
2
= = = =
R
V
R I P
28 , 60
120
.
2 2
2
= = = =
L
L
X
V
X I Q
338
5 , 42
120
.
2 2
2
= = = =
Z
V
Z I S
= = 7 , 0
66 , 338
240
S
P
= Cos
Bu sonular yardm ile paralel R
izilebilir.
ekil 2.46: Reaktif ykl
2.3.6. G Katsays
Endstride kullanlan yklerin ounluu
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
63
2.45: Paralel R-XL devresi
52 , 42
28 , 60
28 ,
2
= O
240 W
88 , 238 = VAR
66 , 338 VA ve
= 57 , 45 Cos
1 -
olarak bulunur.
Bu sonular yardm ile paralel R-XL devresinin g geni ekil 2.46daki gibi
: Reaktif ykl paralel R-XL devrede g geni
Endstride kullanlan yklerin ounluunu bobinli cihaz ya da makineler oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
64
gleri yannda, reaktif glerini de karlamak zorunda kalmaktadr. yapma zellii
olmayan reaktif g, ebekeleri gereksiz yere ykler ve verimini drr. Bu yzden g
katsaysnn dzeltilmesi gerekmektedir. Bu ilemlere kompanzasyon denir.
G katsaysnn dzeltilmesinin faydalar:
- Alternatrn ve trafonun grnr gleri der.
- Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
- Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
- Ayn gc iletmek iin daha az iletken kullanlr ve buna bal olarak yatrm
maliyetleri der.
- Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
G katsaysn dzeltmek iin yani endktif reaktif gc yok etmek iin devreye
ounlukla paralel kondansatr gruplar balanabilir.
Faz as
Reaktif yklere sahip A.C devrelerde g geninde bulunan as, A.C gerilim
kaynandan ne kadar g ekildiini veya kaynaa ne kadar g aktarldnn orann
gsterir. G geninde bulunan bu aya faz as denir. asnn kosins yani cos ise
aktif gcn grnr gce orandr ve g katsays olarak isimlendirilir.
S
P
= cos
ekil 2.45teki paralel R-XL devresinin faz as ve g katsays hesaplanacak olursa;
7 , 0
339
240
cos = = =
S
P

o
45 7 , 0 cos
1
= =

olarak bulunur.
G katsaysnn 1e yakn bir olmas istenir. Bunun anlam aktif g ile grnr
gcn birbirine yakn ve reaktif gcn ise nispeten kk olmasnn istenmesidir. Bir
sistemin g katsays artrlarak sistemin verimi artrlabilir.
Gerek bobinin incelenmesi
deal bir bobinin sabit direncinin olmad varsaylr. Bu nedenle bir A.C devresinde
ideal bir bobinin toplam direnci endktansndan kaynaklanan direncidir (X
L
).
Oysa gerekte bir bobinin az ya da ok sabit bir direnci vardr. (ekil 2.47)Sonuta
bobin bir iletkendir ve hemen her iletken yaps, kesiti ve uzunluuna bal olarak bir diren
deerine sahiptir.
Bir bobinin sabit direnci yksek akml devrelerde ihmal edilemez.
ekil
2.3.7. Fazl Sistemler
Alternatif akm retmek iin
imdiye kadar incelenen elektrik devrelerindeki
Eer bir alternatr, birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir
ekil 2.48de grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece a
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
derece faz fark vardr.
ekil 2.48
65
ekil 2.47: Gerek bobin
Alternatif akm retmek iin alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
elektrik devrelerindeki A.C kaynaklar hep bir fazl kaynaklard.
birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir.
e grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece aralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
ekil 2.48: fazl alternatr modeli
alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
fazl kaynaklard.
birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
ralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
Elektrik enerjisinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistem
sistemlere stnlkleri vardr. Bunlar
- Ayn boyuta sahip iki veya fazl alternatr
verir.
- ok fazl alternatrlerde kilowatt
olanlardan daha dktr.
- ok fazl enerji iletim hatlar bi
enerji iletim hattnn bakr
kadardr.
Faz farklar
Bir alternatr dzeneinde N
bobini 120er derece faz farkl olarak yerletirilerek dndrlrse
fark olan sinzoidal sinyal elde edilir.
120er derece faz farkl sins erileri grlmektedir
ekil 2.49
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
Faz gerilimi
ekil 2.48de R, S ve T bobinlerinin sarm
gerilimlerin maksimum deerleri, dolaysyla
olur. 120 derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri
aadaki gibi ifade edilir.
t E e
m R
e sin . =
) 3 / sin( . t e = t E e
m S
66
iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemlerin bir fazl
vardr. Bunlar:
iki veya fazl alternatrler bir fazl olanlardan daha fazla g
de kilowattsaat bana enerjinin maliyeti bir fazl
dktr.
im hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur. rnein fazl
enerji iletim hattnn bakr arl e deer bir fazl hattn arlnn 3/4
N-S kutuplar arasndaki sabit manyetik alana sarg
ak yerletirilerek dndrlrse aralarnda 120 derece
elde edilir. ekil 2.49te A, B ve C bobinlerinde indklenen
rileri grlmektedir.
2.49: faz sins sinyalleri
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
bobinlerinin sarm saylar birbirine eit olursa indklenen
maksimum deerleri, dolaysyla bu gerilimlerin etkin deerleri de bir birine e
derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri matematiksel olarak
bir fazl
daha fazla g
saat bana enerjinin maliyeti bir fazl
rnein fazl
3/4
ndaki sabit manyetik alana sarg
aralarnda 120 derece faz
indklenen
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
it olursa indklenen
etkin deerleri de bir birine eit
matematiksel olarak
) 3 / 2 sin( . t e = t E e
m T
ekil 2.48de grld gibi
aldktan 120 sonra S bobininde indklenen gerilim
120 sonra T bobininde indklenen gerilim maksimum
gerilim R bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
iki farkl ekilde balanr. Bunlar yldz (Y) ve gen (
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
isimlendirilir. (ekil 2.50)
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin
akm faz akmna eittir (
F H
I I = ). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
f
V V = ) ve hat akm faz akmnn
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi
V V V
f
05 , 381 220 . 73 , 1 . 3 = = = olarak bulunur.
ekil 2.50
rnek: Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bi
bulunmak istenirse;
3 / . 3 = =
H F F H
V V V V
Sfr noktas
Yldz bal fazl sistemlerde
birletirilir.(ekil 2.51) Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ular arasna balanr.
67
e grld gibi R bobininde indklenen gerilim maksimum deerini
bobininde indklenen gerilim maksimum deerini alr. S bobininden
bobininde indklenen gerilim maksimum deerine ular. T bobinindeki
bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr.
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
Bunlar yldz (Y) ve gen ( A ) balantlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin 3 katna eittir (
f
V V . 3 = ) ve hat
). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
3 katna eittir (
F H
I I . 3 = ).
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi 220 =
f
V V ise hat gerilimi
olarak bulunur.
2.50: Yldz ve gen balant
Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bir motorun faz gerilimi
110 = 190/1,73 3 = V olur.
Yldz bal fazl sistemlerde her faz sargsnn birer ucu bir noktada
Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
deerini
bobininden
bobinindeki
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
tlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
) ve hat
). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
V ise hat gerilimi
r motorun faz gerilimi
sargsnn birer ucu bir noktada
Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ekil 2.51: Yldz balantda sfr noktas
fazl sistemlerde g
fazl sistemlerde yldz ve gen balantlarda
empedanslarda ykler) varsa g aadaki eitlikle hesaplanr.
cos . . . 3 I V P =
: P Dengeli ykl sistemde g (
: V Fazlar aras gerilim (hat gerilimi) (
: I Hat akm (amper, A)
: Hat gerilimi ve hat akm arasndaki a
Dengeli fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
yaplar dolaysyla dengeli gerilim retir
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir
datm ebekelerindeki bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
Dengeli fazl g sistemlerinde yk
dengelidir. Akmlar ve gerilimler sinzoidaldir
admitanslar (Y
R
= Y
S
= Y
T
) e deer
kabul edilir ya da uzun iletim hatlar hari ihmal edilir.
68
: Yldz balantda sfr noktas
stemlerde g
de yldz ve gen balantlarda eer dengeli yk (eit
g aadaki eitlikle hesaplanr.
ykl sistemde g (watt, W)
aras gerilim (hat gerilimi) (volt, V)
gerilimi ve hat akm arasndaki a
fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve datm srasnda
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
syla dengeli gerilim retir. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir yolu tesisleri, ark frnlar, alak gerilim enerji
bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
emlerinde yk akmlar, sistemin besleme ve u gerilimleri
sinzoidaldir. Fazlarn empedanslar (Z
R
= Z
S
= Z
T
) ve
e deerdir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
hatlar hari ihmal edilir.
eer dengeli yk (eit
datm srasnda
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
alak gerilim enerji
bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
istemin besleme ve u gerilimleri
) ve
dir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak
devrelerinde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
lem Basamaklar
Seri R-L devresini breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Voltmetre ve ampermetre zerinde okunan deerleri not alnz.
I:..
V
T
:.
V
R
:
V
L
:
Devrenin enerjisini kesiniz.
Diren deerini Ohm Kanununa

Direncin deeriyle bulduunuz deeri karlatrnz.


Bobinin endktif reaktans deerini

Bobinin endktif reaktansn X


L

Bulduunuz deerleri karlatrnz.


UYGULAMA FAALYET
69
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparakAC akmda diren, bobin, kondansatr seri/paralel
nde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
Seri R-L devresi
L devresini breadboard zerine kurunuz.
mpermetre zerinde okunan deerleri not alnz.
Ohm Kanununa gre hesaplaynz.

Direncin deeriyle bulduunuz deeri karlatrnz.


deerini VL/I Ohm Kanununa gre hesaplaynz.

= 2..f.L formlne gre hesaplaynz.

Bulduunuz deerleri karlatrnz.


UYGULAMA FAALYET
AC akmda diren, bobin, kondansatr seri/paralel

70
Devrenin empedansn V/I forml ile hesaplaynz.

Devre empadansn
2 2
Z R XL = +
formlne gre hesaplaynz.

Bulduunuz deerleri karlatrnz.


Devrenin akmn faz asn hesaplaynz.

Devreden ekilen toplam gc, diren ve bobin zerinde harcanan gleri


hesaplaynz.

Hesapladnz gleri karlatrnz.


neriler
gvenlii tedbirlerini alnz.
Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.
Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm cihazlarnzn A.C kademesinde olduundan emin olunuz.
71
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Alternatif akmda bobin balantlarn yapabildiniz mi?
2. Alternatif akmda kondansatr balantlarn yapabildiniz mi?
3. Alternatif akmda seri devre zmlerini yapabildiniz mi?
4. Alternatif akmda paralel devre zmlerini yapabildiniz mi?
5. fazl alternatif akm sistemlerinde zmleri yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
72
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Bir bobinin alternatif akma gsterdii zorluk aadakilerden hangisidir?
A) Kapasitif reaktans B) Empedans
C) Diren D) Endktif reaktans
2. Sadece bobinli A.C devresinde akm ve bobin gerilimi iin aadakilerden hangisi
sylenebilir?
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr. B) Akm 90
o
geri fazdadr.
C) Akm 90
o
ileri fazdadr. D) kisini faz fark 180
o
dir.
3. 3 mH ve 6 mH endktans olan iki bobin seri balanrsa e deer endktans ne olur?
A) 2 mH B) 6 mH C) 9 mH D) 18 mH
4. Kapasitrl bir A.C devresinde devre akm ve kapasitr gerilimi iin aadakilerden
hangisi sylenebilir?
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr. B) Akm 90
o
ileri fazdadr.
C) Akm 90
o
geri fazdadr. D) kisini faz fark 180
o
dir.
5. 10Fluk iki kondansatr birbirine seri balanrsa e deer kapasite ne olur?
A) 1 F B) 2 F C) 4 F D) 5 F
6. Seri R-L devresi iin aadakilerden hangisi sylenemez?
A) Omik direndeki gerilim dm akmla ayn fazdadr.
B) Endktif reaktansda den gerilim akmdan 90 geri fazdadr.
C) Devre akm I= V/Z fomlyle bulunur.
D) Devreden geen akm, gerilimden kadar geri kalr.
7. Seri R-C devresi iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
A) Devre akm, devre geriliminden faz as kadar ileri fazdadr.
B) Devrenin empedans Z, R, ve X
C
direnlerinin toplamna eittir.
C) Devre akm I= Z/ V fomlyle bulunur.
D) Kondansatrn ularndaki kapasitif reaktans gerilim dm akm 180 geri
fazdadr.
LME VE DEERLENDRME
73
8. Maksimum gerilimi 100V olan bir A.C kaynak direnci 10 olan bir devreye akm
vermektedir. A.C kaynan frekans 40Hz olduuna gre akmn denklemi
aadakilerden hangisidir?
A) t i . 80 sin 10 t =
B) t i . 80 sin 5 t =
C) t i . 40 sin 5 t =
D) t i . 80 sin 4 t =
9. Seri R-L-C devresinde O =15 R , O = 24
L
X , O = 4
C
X ve alternatif gerilim
kaynann etkin deeri 100V ise devreden geen akmn etkin deeri ka amperdir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 8
10. Seri R-L devresinde diren zerindeki gerilimin bobin zerindeki gerilime oran
4 / 3 / =
C
X R
V V ise bu devrede faz asnn kosins ( cos ) aadakilerden
hangisidir?
A) 3/5 B) C) 1 D) 4/3
11. Seri R-C devresinde O = 4 R , O = 3
C
X , A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V
ve akmn etkin deeri
1
I , seri bir R-L-C devresinde O = 3 R , O = 7
L
X , O = 3
C
X
, A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V ve akmn etkin deeri
2
I ise
2 1
/ I I oran
aadakilerden hangisidir?
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1
12. Seri R-L-C devresinde O =15 R , O =10
L
X ve O =10
C
X ise aadaki
yarglardan hangisi ya da hangileri dorudur?
i. Devre rezonanstadr.
ii. Bobin gerilimi kondansatr gerilimine eittir.
iii. Devrenin empedans diren deeri kadardr.
A) i B) i ve ii C) i ve iii D) i, ii ve iii
13. Reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif eleman (diren)
zerinde harcanan g aadakilerden hangisidir?
A) Aktif g B) Pasif g C) Grnr g D) Reaktif g
14. Rezonans devrelerinde kalite faktr aadakilerden hangisi ile gsterilir?
A) K B) G C) BW D) Q
74
15. Alt kesim frekans 60Hz st kesim frekans 150Hz olan bir rezonans devresinde bant
genilii aadakilerden hangisidir?
A) 80Hz B) 90Hz C) 100Hz D) 210Hz
16. st kesim frekans 1,5KHz ve bant genilii 500Hz olan bir rezonans devresinin
rezonans frekans aadakilerden hangisidir?
A) 2KHz B) 750Hz C) 1,25KHz D) 1,75KHz
17. Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin ka katna eittir?
A) 3 B) 2 C) 1,5 D) 10
18. Alternatif akm devresinde i yapan g hangisidir?
A) Reaktif g B) Grnr g C) Aktif g D) g
19. Aadakilerden hangisi kompanzasyonun faydalarndan deildir?
A) Alternatrden veya trafodan ekilen grnr g artar.
B) Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
C) Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
D) Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
75
RENME FAALYET3
Bu renme faaliyeti sonunda transformatrlerin, alma prensiplerini kavrayarak
devreye balantlarn yapabileceksiniz.
Transformatrlerin retim teknikleri, trleri, yaplar ve elektrik devrelerinde
kullanm amalarn aratrarak snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
3. TRANSFORMATRLER
Transformatrler daha ok, enerji iletimi ve datmnda kullanlr. Bunun yan sra
birok cihazda gerilim dntrc olarak kullanlr.
Elektrik enerjisinin santrallerden, kullanm alanlarna iletimi srasnda hatlarda s
eklinde g kayb ve gerilim dm olur. Bu durumu asgariye indirmek iin g sabit
tutulup gerilimin ykseltilmesi gerekir. Bu akmn drlmesi demektir. Bylece hatlarda
kullanlan iletkenlerin kesitleri klr, kayplar azalr ve iletken maliyeti dolaysyla da
iletim maliyetleri der.
3.1. Transformatrn Yaps
Transformatr, A.C sistemlerde gerilimin seviyesini frekans deitirilmeden manyetik
indksiyon yoluyla dntrmek iin kullanlan ve hareketli paras bulunmayan bir elektrik
makinesidir. Transformatrler; ince, silisli (silis, oksijen ve silisyumdan oluan ok dayankl
bir malzemedir) saclardan oluan kapal bir manyetik gvde ile bunun zerine sarlan
yaltlm iletken sarglarndan oluur. ekil 3.1 de Transformatrn yaps grlmektedir.
Temelde transformatrde iki sarg bulunur. Bu sarglardan biri primer (birincil) sarg
dieri ise sekonder (ikincil) sargdr. Primer ve sekonder sarglarnn elektriksel bir balants
yoktur.
Transformatrlerin primer ve sekonder sarglar birbirlerinden elektriksel olarak
yaltldklar gibi nveden de yaltlr. Yaltkan olarak pres bant, kt, mika, baz plastik
maddeler, eitli yalar, pamuk reine, aa takozlar ve pertinaks gibi baz maddeler
kullanlr.
RENME FAALYET3
ARATIRMA
AMA
ekil
3.2. Transformatrn alm
Transformatr, enerjinin deiken manyetik ak yoluyla bir iletkenden d
aktarlmas prensibine gre alr.
oluturulur. Primer sargs ularna A.C
akm geer. Bu alternatif akm nve zerinde yn ve iddeti srekli deien bir manyetik
ak oluturur. Nve zerinde oluan manyetik ak sekonder
indklenmesine neden olur. Bylece primer ularndaki
gerilim indklenmesi salar. ekil 3.2 de demir nveli Transformatrde manyetik ak
izgileri grlmektedir.
ekil 3.2: Demir nveli transformatr ve manyetik ak izgileri
Transformatrler alternatif
uygulamalarda da kullanlabilir.
uygunlatrma ve bir devreyi baka bir devreden elektriksel olarak yaltmaktr.
76
3.1: Transformatr yaps
Transformatrn alma Prensibi
Transformatr, enerjinin deiken manyetik ak yoluyla bir iletkenden dierine
alr. Manyetik ak bir A.C gerilim kayna tarafndan
A.C gerilim uygulandnda sarg zerinden bir alternatif
alternatif akm nve zerinde yn ve iddeti srekli deien bir manyetik
ve zerinde oluan manyetik ak sekonder sargs ularnda bir A.C gerilim
n olur. Bylece primer ularndaki A.C gerilim sekonder ularnda bir
ekil 3.2 de demir nveli Transformatrde manyetik ak
3.2: Demir nveli transformatr ve manyetik ak izgileri
rler alternatif gerilimin seviyesini dntrme dnda baka
da kullanlabilir. Bu uygulamalardan en yaygn olanlar empedans
bir devreyi baka bir devreden elektriksel olarak yaltmaktr.
ierine
gerilim kayna tarafndan
gerilim uygulandnda sarg zerinden bir alternatif
alternatif akm nve zerinde yn ve iddeti srekli deien bir manyetik
gerilim
gerilim sekonder ularnda bir
ekil 3.2 de demir nveli Transformatrde manyetik ak
seviyesini dntrme dnda baka
Bu uygulamalardan en yaygn olanlar empedans
77
3.3. Transformatr eitleri
Uygulamada ihtiyalar ok farkl olduundan transformatr eitleri de fazladr. Bu
sebeple transformatrler farkl gruplar altnda incelenmektedir.
3.3.1. Nve Tipine Gre
Transformatr nvelerinin trne gre ekilde snflandrlr. Bunlar ekirdek tipi,
mantel tip ve datlm tip nveye sahip transformatrlerdir.
ekirdek tipi
ekirdek tip nveli transformatrlerde yaltm iin daha fazla yer ayrlmtr. Bu tip
transformatrler byk glerde ve yksek gerilimlerde kullanlr. Sarg kontrol kolaydr.
ekil 3.3te ekirdek tip nve grlmektedir.
ekil 3.3: ekirdek tip nveli transformatr ve sac ekiller
78
Mantel tipi
Mantel tip trafolar alak gerilimlerde kullanlr. Sarglar manyetik nve tarafndan
sarlm durumdadr. Demir yolu ksa ve mknatslanma akm kktr. Bu nedenle mantel
nveye sahip olan transformatrler zayf akm uygulamalarnda kullanlr. Sarglar d
etkilere kar iyi korunur.ekil 3.4 de mantel tipi transformatr ve sac ekilleri gsterilmitir.
ekil 3.4: Mantel tip nveli transformatr ve sac ekiller
Datlm tip
Datlm tip nveye sahip transformatrler stten bakldnda + iaretine benzer.
(ekil 3.5)Bu nveye sahip transformatrlerde kaak alanlar kk olduu iin bota alma
akm ve i gerilim dmleri azdr. Soutulmas daha kolaydr.
ekil 3.5: Datlm tip nveli transformatr
79
3.3.2. Faz Saysna Gre
Transformatr faz saysna gre iki ekilde snflandrlr. Bunlar tek fazl ve ok fazl
transformatrlerdir.
Tek fazl transformatrler
Tek fazl transformatrlerde tek primer sargs bulunur. Primer sargs tek fazl giri
sinyali iindir. Sekonder sargs amaca gre bir veya birden fazla olabilir.
ok fazl transformatrler
ok fazl transformatrlerde iki veya ikiden fazla primer sargs bulunur. Sekonder
sargs amaca gre iki veya ikiden fazladr. ok fazl transformatrler ounlukla fazl
sarlrlar. Primer ve sekonder sarg saylarna gre;
- Primer ve sekonderi ayn sayda faza sahip olanlar (bir, iki, , alt, on iki
fazl transformatrler),
- Primer ve sekonderi farkl sayda faza sahip olanlar ( fazl sistemi, iki,
alt veya on iki faza dntren transformatrler) eklinde snflandrlr.
3.3.3. alma Ortamna Gre
Transformatrler boyutlar bakmndan belki de en ok eitlilie sahip elektrik devre
elemandr. Elektrik enerjisi ve bu enerjinin dntrlmesine her alanda ihtiya duyulur. Bu
nedenle transformatrlerin her alma ortamnda kullanlmas zorunlu hle gelmitir.
Transformatrlerin kullanldklar ortama gre souk hava artlarna, yalara, toza, suya, su
basncna ve scakla kar iyi ekilde korunabilmektedir. Transformatrlerin balca
alma ortamlarna gre;
Platform tipi transformatrler,
Yer alt tipi transformatrler,
Su alt tipi transformatrler,
mekn tipi transformatrler eklinde snflandrlr.
3.3.4. Kullanma Amacna Gre
Drc tip transformatr
Kullanm alan en yaygn transformatr tipidir. Bu tip transformatrlere alaltc tip
transformatrler de denir. Primer sargya uygulanan alternatif gerilimden daha kk bir
alternatif gerilim sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere drc tip
transformatr denir.
Drc tip transformatrler evlerimizdeki gece lambalarnda, arjl sprgelerde,
cep telefonlarnn arj aletlerinde vb. cihazlarda kullanlr.
80
Ykseltici tip transformatr
Primer sargsna uygulanan alternatif gerilimden daha byk bir alternatif gerilim
sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere ykseltici tip transformatr denir.
Televizyonlarda ve enerji nakil hatlarndaki yksek gerilim bu tip transformatrler ile
oluturur.
l transformatrleri
Alternatif akmda yksek gerilimlerin ve byk akmlarn l aletleri ile llmesi
zordur. Bu nedenle yksek gerilim ve byk akmlarn llmesi iin l transformatrleri
kullanlr. l transformatrleri yardm ile yksek gerilimler ve byk akmlar,
transformatrn sekonder sargsnda l aletlerinin lebilecei deerlere drlr. l
transformatrleri, lmelerin gvenli bir biimde, kolay ve doru bir ekilde yaplmasn
salar.
ki ayr zellikte l transformatr vardr. Bunlar;
- Akm transformatrleri,
- Gerilim transformatrleridir.
Yaltm (izolasyon) transformatrleri
Yaltm trafolarm ama gerilim dnm deildir. Bu transformatrlerin kullanm
amac iki devreyi elektriksel olarak birbirinden yaltmaktr. Bu tip transformatrlerde primer
sargsna uygulanan gerilim sekonderden ayn iddette alnr.
Bahsedilen eitlerin dnda hat transformatr, empedans uygunlatrma
transformatr, oto transformatr vb. eitleri de bulunmaktadr.
3.4. Dntrme Oran
Transformatrlerin primer ve sekonder sarm saylar, gerilimleri ve akmlar arasnda
sabit bir oran vardr. Bu orana dntrme oran denir. Dntrme oran:
P
S
S
P
S
P
I
I
V
V
N
N
K = = =
: K Dntrme oran
:
P
N Primer sarm says
:
S
N Sekonder sarm says
:
P
V Primer gerilimi, volt (V)
:
S
V Sekonder gerilimi, volt (V)
:
P
I Primer akm, amper (A)
:
S
I Sekonder akm, amper (A)
81
Dntrme oranna gre primer sarm says ve gerilimi sabit kabul edilirse sekonder
sarm says artrlrsa sekonder gerilimi artar ve sekonder akm der. Sekonder sarm says
az olursa sekonder gerilimi der.
ekil 3.6: rnek transformatr devresi
rnek 1: ekil 3.6daki transformatr devresinde 120 Vluk primer gerilimi sekonder
ularnda 6 V olarak grlmektedir. Primer sargs 360 tur ise sekonder sargsnn tur says
hesaplanacak olursa;
18
120
6 . 360
6
120
360
= = = =
S
S S
P
S
P
N
N V
V
N
N
olarak bulunur.
rnek 2: ekil 3.6daki transformatr devresinde dntrme oran K=1/4, sekonder
sargs 5000 tur ve sekonder gerilimi 60 V ise primer gerilimi ve primer sargsnn tur says
ne olur?
60 5000 4
1
P P
S
P
S
P
V N
V
V
N
N
K = = = =
1250
4
5000
= =
P
N
V V
P
15
4
60
= =
3.5. Transformatr Kayplar
3.5.1. Fuko Kayb
Bir nve zerine sarlm bir bobinden deiken akm geirildiinde nve zerinde
gerilim indklenir. Bu gerilim nvede kapal evrimler halinde ok sayda akm yollarnn
olumasna neden olur. Bu olay yalnzca nve yzeyinde deil iinde de meydana
gelir.(ekil 3.7) Kapal minik halkalar eklinde oluan bu akmlara fuko akmlar (eddy edi
diye okunur- akmlar) denir. Her bir kapal akm yolundaki akm iddeti dorudan
indklenen gerilim ile orantldr. Akm iddeti bu akm yolunun elektriksel direnci ile ters
orantldr.
82
Fuko akmlar nvelerde ar snmaya neden olur. Isnma ise enerjinin kayb
anlamna gelir. Fuko akmlarn nleyebilmek iin transformatrlerde nve iin ince saclar
kullanlr, bu saclar birbirlerinden yaltlr ve zdirenci yksek iletkenler kullanlr.
Alternatif gerilimin frekans ykseldike fuko akm iddeti de artar. Doru akm
devrelerinde frekans bileeni olmad iin fuko akmlarndan sz edilemez.
ekil 3.7: Fuko akmlarnn olumas
3.5.2. Histerisiz Kayb
Demir gibi baz ferromanyetik maddeler haric manyetik alana maruz kaldklarnda
geici ya da kalc olarak manyetiklik sergilemeye balar. Bu manyetiklik transformatr
zerinde var olan manyetik alana ters yndedir ve s olarak enerji kaybna neden olur. Bu
kayba histerisiz kayb denir.
Histerisiz kayb, nve molekllerinin frekansa bal olarak yn deitirmesi srasnda
molekllerin birbirleri ile srtnmeleri sonucu s eklinde ortaya kar.
3.5.3. Bakr Kayb
Bakr kayb genellikle transformatr sarglar veya dier elektrikli cihazlarn
iletkenlerinde elektrik akmnn rettii s iin kullanlan bir terimdir. Transformatrlerdeki
bakr kayplar sargda kullanlan iletkenin direnci ve iletkenden geen akmn karesi ile
doru orantldr. Dk frekansl uygulamalarda kaln kesitli ve dk direnli iletkenler
kullanlmas ile bakr kayb minimum seviyelere ekilebilir.
Transformatrn sekonderine bir yk baland zaman hem primerden hem
sekonderden bir akm geer. Geen akmlar primerde I
P
2
.R
P
ve sekonderde I
S
2
.R
S
2
eklinde
bakr kayplar oluur.
Bakr kayplar 1000 kVAnn altndaki glerde transformatrn grnr gcnn %
3 ile % 4 kadardr.
83
3.6. Transformatrlerde G
deal bir transformatrde kayplar gz nnde bulundurulmadan primer sargsnda
bulunan enerjinin dorudan sekonder sargsna aktarld dnlr. Yine kayplar gz ard
edilip transformatr sekonder ularna bir yk balandnda aktarlan enerjinin tamam yk
zerinde bir g harcanmasn salar. Transformatrlerde g, sekonder ularndaki ykn
empedansna dolaysyla ykn ektii akma ve sekonder ularndaki gerilim deerine
baldr.
Enerjinin kaypsz aktarlaca dnlrse;
S P
P P = ve
S S P P
V I V I . . = eitlikleri yazlabilir.
Burada
P
P primer gcn,
O
P sekonder gcn ifade eder. Eitlikten yararlanlarak
sekonder ularna balanan bir ykn ekebilecei en fazla akmn, dolaysyla harcayaca
en fazla gcn ve transformatr gcnn primer akm ve gerilimine de bal oluu grlr.
Primer gerilimin sabit ebeke gerilimi olduu varsaylrsa primer akm da transformatr
gc iin nemli bir parametredir.
rnein kayplar nemsenmeyen bir transformatrn primer gerilimi V V
P
220 = ,
primer akm A I
P
045 , 0 = ve sekonder gerilimi V V
S
12 = ise sekonder akm ve
transformatrn gc;
W P I V I V P P
P S S P P S P
10 045 , 0 . 220 . . = = = = =
A I I I V P
S S S S S
83 , 0
12
10
. 12 110 . = = = = olarak bulunur.
3.7. Transformatrlerde Verim
Bir transformatrn verimi k gcnn giri gcne orandr. Fuko, histerisiz ve
bakr kayplar her ne kadar kk gl transformatrlerde nemsenmese de byk gler
sz konusu olduunda ka aktarlan g miktarn drmektedir. Yani kayplar verimin
yzde yz olmasn engellemektedir. Verim q (eta) ile gsterilir ve birimi yoktur. Yzde
olarak verimlilik aadaki eitlikle bulunabilir.
100 . %
P
S
P
P
= q
rnein W 100 lk bir transformatrde W 2 kayplara harcanyorsa bu
transformatrn yzde verimlilii;
98 % 100 .
100
2 100
100 . % =

= =
P
S
P
P
q olarak bulunur.
84
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak transformatr seimini yapabilecek ve devreye
balayabileceksiniz.
Transformatr uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
l aletlerinde okunan deerleri not alnz.
I
1
=..
V
1
=.
I
2
=...
V
2
=.,
Devrenin enerjisini kesiniz.
Transformatrn dntrme orann hesaplaynz.

Transformatrn primer gcn hesaplaynz.

Transformatrn sekonder gcn hesaplaynz.

Transformatrn verimini hesaplaynz.

UYGULAMA FAALYET
85
neriler
gvenlii tedbirlerini alnz.
Np Vp Is
Ns Vs Ip
= =
I V P . =
100 . %
P
S
P
P
= q
86
Transformatr uygulama devresi
lem basamaklar
ekildeki devreyi emada gsterilen malzemeleri kullanarak breadboard zerine
kurunuz.
Transformatre enerji verilmemi ve S anahtar ak durumda iken primer ve sekonder
sarglarnn direncini avometre ile lnz.
S anahtar ak durumda iken devreye A.C 12V uygulayarak yksz primer ve
sekonder gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz.
S anahtarn kapatarak sekonder ykn devreye alnz. Ykl primer ve sekonder
gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz. Potansiyometreyi ayarlayarak yk deiiminin
sekonder gerilimine etkisini inceleyiniz.
lm sonularn kaydediniz.
Primer sarg direnci
Sekonder sarg direnci
Yksz lmler
Ykl lmler
87
lem basamaklar
Devreyi kurarken kesinlikle enerji altnda almaynz.
Transformatrde giri gerilimi olarak ebeke gerilimi kullanyorsanz primer
terminallerini gerilim uygulamadan nce elektrik band ya da benzeri bir malzeme
kullanarak yaltnz.
Osiloskopta lm yaparken Volts/Div ve Time/Div kademelerini sinyalleri en iyi
gzleyebileceiniz pozisyona getiriniz.
88
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Devreye uygun transformatr seebildiniz mi?
2. Transformatr devreye balayabildiniz mi?
3. Transformatr lmleri yapabildiniz mi?
4. Transformatr hesaplamalar yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
89
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Transformatr iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
A) Manyetik indksiyon prensibine gre alr.
B) almak iin haric gerilim kaynana ihtiya duyar.
C) Hareketli paralar vardr.
D) Gerilim dntren bir motoru vardr.
2. Transformatrn elektrik devrelerinde grevi nedir?
A) Frekans deitirmek B) A.Cyi D.C ye dntrmek
C) A.Cnin seviyesini deitirmek D) A.C faz deitirmek
3. Transformatrde nve ne ie yarar?
A) Gerilimi dorultur.
B) Ksa devrelerden korumak iin empedans salar.
C) Sarglardaki harmonikleri yok eder.
D) Manyetik aknn geii iin yol salar.
4. Transformatrlerde dntrme oran nedir?
A) Gteki deiim orandr.
B) Nve ile sarmlar arasndaki g orandr.
C) Primer ve sekonder sarglarnn tur saylarnn orandr.
D) Bakr kayplarnn fuko kayplarna orandr.
5. Transformatrn verimi aadakilerden hangisidir?
A) Primer geriliminin sekonder gerilimine oran
B) Primer akmnn sekonder akmna oran
C) Primer empedansn sekonder empedansna oran
D) Sekonder gcnn primer gcne oran
6. Aadakilerden hangisi nve tipine gre transformatrlerden deildir?
A) Mantel tip B) Datlm tip C) ekirdek tip D) Tek fazl tip
7. Sekonder sargs 500 ve sekonder gerilimi 20 V olan bir transformatrn primer
gerilimi 150 V ise primer sargs aadakilerden hangisidir?
A) 3750 B) 37500 C) 375 D) 37,5
8. Transformatrde verim aadaki simgelerden hangisi ile gsterilir?
LME VE DEERLENDRME
90
A) B) q C) t D)
9. 200W gce sahip bir transformatrde 5W bakr, fuko ve histerisiz kayplarna
harcanyorsa bu transformatrn verimi yzde ka olur?
A) 95,5 B) 97,5 C) 92 D) 90
10. Aadakilerden hangisi kullanm amacna gre transformatrlerden deildir?
A) Sabit gerilim transformatrleri B) Ayarl gerilim transformatrleri
C) Sabit akm transformatrleri D) Deiken yk transformatrleri
11. Transformatr, giriine uygulanan sinyalin hangi zellii kesinlikle deimez?
A) Gerilim B) Frekans C) Akm D) G
12. Transformatrn almas alternatif akmn etkilerinden hangisine baldr?
A) Ik B) Manyetik alan C) Is D) Kimyasal
13. Hangisi nve eitlerine gre transformatr eitlerinde deildir?
A) Drc tip B) Datlm tip C) ekirdek tipi D) Mantel tip
14. Bir transformatrn yapsnda aadakilerden hangisi vardr?
A) Primer sarg B) Sekonder sarg C) Nve D) Hepsi
15. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) Sekonder gerilimi B) Sekonder gc
C) Dntrme oran D) Kayplar
16. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgar kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Fuko kayb
91
RENME FAALYET4
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm motorlarnn, doru akm motorlarna
olan stnlklerini kavrayacak, kullanm yerlerini seebilecek ve devreye balantlarn
yapabileceksiniz.
Alternatif akm motorlarnn kullanld alanlar aratrnz.
Alternatif akm motorlarnn doru akm motorlarndan farklarn aratrarak bir
rapor hlinde snf ortamnda arkadalarnza ve retmeninize sununuz.
4. A.C MOTORLAR
Bir elektrik motoru, elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde etmeye yarayan bir
makinedir. ekil 4.1de elektrik motorlar iin basit bir snflandrma tablosu verilmitir.
ekil 4.1: Elektrik motoru eitleri
A.C motorlar asenkron ve senkron olmak zere genel olarak iki gruba ayrlabilir.
Asenkron motorlarda temelde iki ksmdan oluur.(ekil 4.2) Bunlardan birisi stator dieri
rotordur. Statora uygulanan alternatif gerilim bir manyetik alan oluturur. Rotor ise bu
manyetik alan iinde bulunur ve stator manyetik alan rotor zerinde bir indksiyon akm
meydana gelir. Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile hareket enerjisi oluur.
RENME FAALYET4
ARATIRMA
AMA
92
ekil 4.2: Asenkron motor
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas
D.C. ve A.C motorlarn kullanm alanlarna gre birbirlerine birtakm stnlkleri
vardr.
Alternatif akm motorlar, D.C. motorlara gre daha basit yapda ve daha ucuz
olmalar, ark oluturmamalar, momentlerinin yksek olmas nedeniyle doru akm
motorlarna gre daha ok tercih edilir.(ekil 4.3)
ekil 4.3: Temel D.C. ve A.C motor
93
4.2. A.C Motor eitleri
Alternatif akm motorlar temelde senkron ve asenkron olmak zere iki eittir.
Senkron motorun rotorunda sarglar bulunur ve bu sarglardan bir kaynak vastasyla akm
geirilir. Bu nedenle bu motorlarn rotor devir saylar stator dner alan devir saysna eittir.
Asenkron motorlarda ise enerji sadece stator sarglarna verilir. Stator sarglarndaki dner
alan rotor sarglar ya da ksa devre ubuklarnda endksiyon yoluyla akm dolatrarak
rotorun dnmesini salar. Bu motorlarda rotor devri dner alann devrine ulatnda
indkleme olmayacandan rotor devri dner alann devrinden daima kktr.
Faz saysna gre ise asenkron motorlar genelde bir fazl ve fazl olarak yaplr.
4.2.1. Bir Fazl Motor
Bir fazl motorlarda iki eit sarg bulunmasna karn sarglar ayn gerilimle beslenir.
Sarglar faz fark oluturacak ekilde farkl zelliktedir.
Bir fazl A.C motorlarn kullanm alanlar olduka fazladr. Bunun nedeni
bakmnn ve maliyetinin dk olmasdr. Evlerde kullanlan amar ve bulak
makinelerinde ve dier baz ev aletlerinde ounlukla bir fazl asenkron motorlar
kullanlr.
Tanm ve eitleri
Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl(Resim 4.1) ve glge
kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlr.
Resim 4.1: Yardmc sargl bir fazl A.C motor
altrlmas
Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
Stator sargsna uygulanan tek fazl alternatif akm sarg zerinde deiken manyetik alan
oluturur. Bu indksiyon dolays ile rotor enerjilenir. Bu durum motorun hareket retmesine
yetmez sadece bir titreim oluturur. Dolaysyla motora ilk hareketi dardan tatbik etmek
gerekir. lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur. Motora ilk
hareket verildikten sonra yardmc sarg devreden kar.
ekil 4.4te bir fazl motor devrelerinde
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki
annda 90 derecelik faz farkn olutur
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve
anahtar kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr
dnmenin etkisi ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr
ekil 4.4: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
Dn ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlard
birinin akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
uygulanr. Sarg ular stator iinde balanarak darya
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
4.5deki iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan
deitirmek iin Y1 ve Y2 ular yer
ekil 4.5: Bir fazl motor balant emas
Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi mo
dner. Bu nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
94
e bir fazl motor devrelerinde yardmc sarg motorun ilk anda hareketini
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki C kondansatr ise ilk hareket
annda 90 derecelik faz farkn oluturabilmek iindir. Motor ilk hareketten ve normal
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve C kondansatrn devre d brakmak iin
kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr. Motor yeterli devri aldktan sonra
ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr.
: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
arg ular stator iinde balanarak darya tane u kartlr. Ulardan ikisi
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir yn
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr. rnein ekil
iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan bir fazl motorun dn ynn
deitirilir.
: Bir fazl motor balant emas
Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi motorlar, daima bir ynde
nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
hareketini
hareket
ve normal
devre d brakmak iin S
aldktan sonra
bobinlerden
akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
u kartlr. Ulardan ikisi
u santrifj anahtara balanr. Devir yn
ekil
dn ynn
torlar, daima bir ynde
nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
95
4.2.2. Fazl Motor
Tanm ve eitleri
fazl motorlar, basit tasarma, yaps gerei yksek ilk hareket torkuna ve
verimlilie sahip olduu iin endstride en ok tercih edilen motorlardr. Kullanm alanlar
arasnda endstriyel fanlar, havalandrma sistemleri, kompresrler ve konveyr sistemleri
saylabilir.
fazl motorlar yapsal olarak bir fazl motorlarla benzer.(Resim 4.2) Manyetik
alann oluturulduu bir stator ve mekanik enerjinin alnd rotora sahiptir. fazl
motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 120
o
farkla konumlandrlr.
Resim 4.2: fazl motor
Stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu motor elemanlar yksek
mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir. Statorda indklenen manyetik ak rotora
havadan iletilir. Rotorda indklenen manyetik alan ile stator manyetik alan arasndaki itme-
ekme kuvveti hareketin olumasn salar. Dnme hareketi, rotor manyetik alannn stator
dner manyetik alannn peinden srklenmesi ile gerekleir.
altrlmas
fazl A.C motorlar altrmann (yol vermenin) en kolay ekli dorudan yol
vermedir. Motorun sarg ular birer alter zerinden (ekil 4.8de kontaktr) direkt olarak
ebekeye balanr. Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn yaklak
kat fazlasn ebekeden eker. Dorudan yol verme ynteminde motor ilk anda bota
altrlmaldr. Direkt yol verme, yksek gl motorlarda (5 kWn stnde) ar snma
nedeniyle sarglarn zarar grmesine neden olabilir. Bu nedenle yksek gl motorlara
dk gerilimle yol verilir(ekil 4.6).
ekil 4.6: fazl
ekil 4.7: fazl motorun gen devre balants
ekil 4.8de fazl bir asenk
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
dolatrarak motorun almas salanr.
ekil 4.8: fazl motora dorudan yol verme
96
fazl motorun yldz devre balants
fazl motorun gen devre balants
de fazl bir asenkron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
anr.
: fazl motora dorudan yol verme
ron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
97
Dn ynnn deitirilmesi
fazl A.C motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn
balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir (ekil 4.9).Ayrca
fazl motorlarda dn ynnn deitirlimesi iin motor klemens tablosu balants ekil
4.10 da gsterilmitir.
Dn yn deitirme ilemi genellikle kontaktrlerle yaplr. Dn ynn
deitirmek iin baz durumlarda zel paket alterler de kullanlmaktadr.
ekil 4.9: fazl motorda dn ynnn deitirilmesi
ekil 4.10: faz motor balants ve dn ynnn deitirilmesi
98
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak AC motor seimini yapabilecek ve
altrabileceksiniz.
Paket alterle motora yol verme devresi
Paket alterle motorun dn ynn deitirme devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Enerjiyi kesiniz.
Klemens tablosunda S ve T fazlarn yer deitiriniz.
Devreye tekrar enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Devrenin enerjisini kesiniz.
Bir nceki balantdaki dn ile karlatrnz.
Motorun dn ynn deitirmek iin deiik balant ekillerini belirleyip rapor
olarak yaznz.
neriler
gvenlii tedbirlerini alnz.
fazl sistemde 380V A.C gerilim olduunu hatrlaynz. retmeniniz olmadan
sisteme enerji vermeyiniz.
UYGULAMA FAALYET
99
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Bir fazl A.C motor seimini yapabildiniz mi?
2. Bir fazl A.C motoru devreye balayabildiniz mi?
3. Bir fazl A.C motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
4. fazl A.C motor seebildiniz mi?
5. fazl AC motoru devreye balayabildiniz mi?
6. fazl AC motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
100
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
1. ( ) Elektrik enerjisini kullanarak mekanik enerji elde eden makinelere elektrik motoru
denir.
2. ( ) Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile kimyasal enerjisi oluur.
3. ( ) Evlerde kullanlan amar ve bulak makinelerinde ounlukla fazl asenkron
motorlar bulunur.
4. ( ) Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
5. ( ) lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur.
6. ( ) Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
birinin akm ynn deitirmek gerekir.
7. ( ) fazl motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 100
o
farkla konumlandrlr.
8. ( ) fazl motorlarda stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu
motor elemanlar yksek mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir.
9. ( ) Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn 15-20 kat fazlasn
ebekeden eker.
10. ( ) fazl AC motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn
balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
LME VE DEERLENDRME
101
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi asal hzn semboldr?
A) o B) f C) D)T
2. Aadaki frekanslardan dalga boyu en kk olan hangisidir?
A) 50 Hz B) 60 Hz C) 6 kHz D) 5 MHz
3. Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi kullanlmaz?
A) Is etkisi B) Ik etkisi C) Manyetik etki D) Kimyasal etki
4. Aadakilerden hangisi bydnde bir bobinin endktans artar?
A) Bobin ap B) Nve C) Sipir says D) Hepsi
5. Aadakilerden hangisi arttka bir kapasitrn kapasitesi azalr?
A) Plakalarn yzey alan B) Dielektrik katsays
C) Plakalar arasndaki mesafe D) Hibiri
6. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin empedans ne olur?
A) 3 O B) 4 O C) 5 O D) 7 O
7. .4 Oluk bir diren ve 3Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin faz as ne olur?
A) 37
O
B) 47
O
C) 53
O
D) 63
O
8. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin aktif gc ne olur?
A) 1936 W B) 88 W C) 4 W D) 1550 W
9. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin reaktif gc ne olur?
A) 3 VAR B) 1452 VAR C) 871 VAR D) 66 VAR
10. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin grnr gc ne olur?
A) 5 VA B) 1778 VA C) 2420 VA D) 110 VA
e
MODL DEERLENDRME
102
11. fazl yldz bal bir motorun hat akm 173 Ai gstermektedir. Motorun faz akm
aadakilerden hangisidir?
A) 122 A B) 110 A C) 100 A D) 173 A
12. Bir asenkron motorun ebekeden ektii aktif g 3 kW ve reaktif g de 4 kVARtir.
Motorun g katsays aadakilerden hangisidir?
A) Cos = 0.6 B) Cos = 0.7 C) Cos = 0.8 D) Cos = 0.9
13. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) k gerilimi B) k gc C) Dntrme oran D) Kayplar
14. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgr kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D)Fuko kayb
15. Aadakilerden hangisi transformatrlerde kullanlan nve eitlerinden deildir?
A) Yumuak demir B) ekirdek tip C) Datlm tip D) Mantel tip
16. Primer sargsnn sarm says 10 ve sekonder sargsnn sarm says 100 olan bir
transformatre 100 V uygulanrsa sekonderinden ka volt gerilim alnr?
A) 10 V B) 100 V C) 1000 V D) 10000 V
17. Giri gerilimi 120 V ve k gerilimi 6 V olan bir transformatrn dntrme oran
aadakilerden hangisidir?
A) 6 B) 20 C) 40 D) 120
18. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn verimi aadakilerden
hangisidir?
A) % 5 B) % 95 C) % 100 D) Hibiri
19. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn toplam kayb ka Wtr?
A) 19,5 W B) 10 W C) 9,5 W D) 0.5 W
20. Bir transformatrn tel direncinden kaynaklanan kayb aadakilerden hangisidir?
A) Fuko kayb B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Hepsi
21. Bir fazl motorlarda yardmc sargnn kullanm amac aadakilerden hangisidir?
A) Motor gcn artrmak B) Faz fark yaratmak
C) Motor momentini artrmak D) Hibiri
103
22. Aadakilerden hangisi A.C motorlarn stnlklerinden deildir?
A) Ucuz olmalar
B) Verimlerinin yksek olmas
C) Devir saylarnn kolay ayarlanmas
D) Yaplarnn basit ve bakma az ihtiya gstermeleri
23. Aadakilerden hangisi bir fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirme
yntemlerinden biri deildir?
A) Ana sarg ularn ters balamak B) Yardmc sarg ularn ters balamak
C) Btn sarg ularn ters balamak D) Hepsi
24. 380 Vluk ebekeye yldz bal bir fazl bir asenkron motorun faz sarglarnn
gerilimleri aadakilerden hangisidir?
A) 220 V B) 240 V C) 310 V D) 380 V
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
25. ( ) Bir akmn sinzoidal olabilmesi iin akmn elde edildii bobinler manyetik alan
ierisinde dorusal hareket ettirilmelidir.
26. ( ) Bir sins erisinin balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde ise bu eri ileri
faz erisidir.
27. ( ) Bir bobinin nvesi bydke bobin endktans artar.
28. ( ) Bir kapasitrn plakalar uzaklatrlnca kapasitesi artar.
29. ( ) fazl dengeli yldz bal devrelerde hat gerilimi faz gerilimine eit ve hat
akm da faz akmnn 3 katdr.
30. ( ) Bir transformatrn manyetik kaaklarn azaltarak transformatrn verini
artrlabilir.
31. ( ) 10/100 Vluk bir transformatrn dntrme oran 10dur.
32. ( ) Bir transformatrn kndan, giriine gre daha dk gerilim alabilmek iin
k sargsnn girie gre daha az sarml olmas gerekir.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
33. Alternatif akm santrallerde .. ile ykseltilerek iletilir.
34. Alternatif akmn maksimum deeri, etkin deerinin .. katdr.
104
35. Bir alternatr rotorunun birim zamandaki dn says arttka frekans .
36. Frekans 50 Hz olan bir akmn periyodu .. milisaniyedir.
37. Balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde olan sins erisine .faz
erisi denir.
38. Bir bobin ierisindeki . hareket ettirilerek bobin endktans ayarlanabilir.
39. Seri R-L-C devresinde devre geriliminin ileri fazl olmas iin devredeki endktif
reaktansn kapasitif reaktanstan . olmas gerekir.
40. Bir rezonans devresinde kalite kat says ile bant genilii arasnda ..
orant sz konusudur.
105
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 A
2 B
3 B
4 D
5 C
6 A
7 A
8 C
9 C
10 D
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 C
4 B
5 D
6 B
7 A
8 A
9 C
10 A
11 D
12 D
13 A
14 D
15 B
16 C
17 A
18 C
19 A
CEVAP ANAHTARLARI
106
RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI
1 A
2 C
3 D
4 C
5 D
6 D
7 A
8 B
9 B
10 D
11 D
12 B
13 A
14 D
15 D
16 A
RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Yanl
3 Yanl
4 Doru
5 Doru
6 Doru
7 Yanl
8 Doru
9 Yanl
10 Doru
107
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 D
3 D
4 D
5 C
6 C
7 C
8 A
9 B
10 C
11 D
12 A
13 D
14 A
15 A
16 C
17 B
18 B
19 D
20 C
21 B
22 C
23 C
24 A
25 Yanl
26 Yanl
27 Doru
28 Yanl
29 Yanl
30 Doru
31 Yanl
32 Doru
33 Transformatr
34 1,41( 2 )
35 Artar
36 20
37 Geri
38 Nve
39 Byk
40 Ters
108
KAYNAKA
AKAR Feyzi, Mustafa YAIMLI, Alternatif Akm Devreleri ve Problem
zmleri, Beta Basm Yaym Datm A, stanbul, 2008.
ARFOLU Uur, Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri
Alternatif Akm Devreleri Cilt: 2, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2007.
CEYLAN Murat, Alternatif Akm Devre Analizi, Sekin Yaynclk, Ankara,
2010.
IRWIN J. David, Basic Engineering Circuit Analysis 8th Edition, John Wiley
& Sons Inc., West Sussex, UK, 2001.
ALTINSALI Adem, Elektrik Makineleri, Halim Yaynlar, Kahramanmara,
1998.
AKAN Ahmet Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri, Birsen
Yaynevi, stanbul, 2000.
GVEN M. Emin, MARTI . Baha, Eletroteknik Cilt II, MEB Yaynlar,
stanbul, 1984.
GVEN M. Emin, OKUN ., Elektroteknik ve Laboratuvar II, MEB
Yaynlar, Ankara, 2003.
KARA Sadk, Elektrik Eleketronik Rehberi, Ufuk Kitap, Krtasiye,
Yaynclk, Kayseri, 2004.
BAYRAK Mehmet, Temel Elektrik ve Manetizma, Atlas Yayn Datm,
stanbul, 2002.
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt-1,
MEB Yaynlar, stanbul, 1997.
PENT M. Adnan, Senkron Makineler, Yksek Teknik retmen Matbaas,
Ankara, 1975.
BADUR zdemir, Elektrik Kumanda Devreleri, Mill Eitim Genlik ve
Spor Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978.
RICHARDS, SEARS, WEHR, ZEMANSKY, Modern niversite Fizii,
alayan Basmevi, stanbul, 1982.
OUZ Necati, Muhittin GKKAYA, Elektrik Makineleri I, Mill Eitim
Basmevi, stanbul, 1991.
PENT M. Adnan, Abdullah RKMEZ, Elektrik Makineleri II
Transformatrler, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1992.
KAYNAKA

You might also like