Professional Documents
Culture Documents
A N
L
. .
2
=
Henry (H),
Henry/metre (H/m),
, santimetrekare (m
2
),
ru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir bir
ir bobin
km bobin
bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan
Bu nedenle bobin
nin endktans
yetik alann
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
: Tel uzunluunu, santimetre
rnek 1: Nvesinin bal geirgenlii
10 = N , bobin kesit yarap r
geirgenlii m H
o
/ 10 . 256 , 1
6
= ise
A N
L
r A
o r
t
10
100 . 10 . 251 . .
10 . 256 , 1 . 200 .
314 01 . 0 . 14 , 3 .
4 2
6
2 2
= =
= =
= = =
olarak bulunur.
2.1.2. A.Cde Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bahsedilmiti. ekil 2.1deki saf endktif
devrenin toplam gerilimine, bobin akm
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr.
gsterildii gibi bobin akm bobin geriliminden 90
ekil
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
Burada kaln srekli izgi
L
v bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise
akmn ifade eder.
L
i bobin akm v
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla (
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebil
32
, santimetre (m) ifade eder.
Nvesinin bal geirgenlii 200 =
r
olan bir bobinin sarm says
1 = cm, tel uzunluu cm 10 = havann manyetik
ise
H
cm H m H
cm
81 , 78
10 . 314 . 100
/ 10 . 251 / 10 . 251
10 . 314
6
4 6
2 6
=
= =
de Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
ki saf endktif devre incelenecek olursa bobin gerilimi
devrenin toplam gerilimine, bobin akmnn da devrenin akmna eit olduu grlr. Ancak
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr. ekil 2.1deki vektr diyagramda
obin akm bobin geriliminden 90
o
( 2 / t ) geridedir.
ekil 2.1: Saf endktif devre
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise
L
i bobinin ani
L
v bobin geriliminden 90
O
geridedir.
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla ( p =
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebilir.
olan bir bobinin sarm says
havann manyetik
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bobin geriliminin
. Ancak
deki vektr diyagramda
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
bobinin ani
i v. )
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
ekil 2.2: Saf endktif devrede akm
Her bobin, alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir.
birimi ohm ( ) O dur. A.C devrelerde endktif reaktans;
X
L
=
Burada;
L
X :endktif reaktans, ohm (
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz
L : bobin endktansn, Henry (
rnek 1: ekil 2.3te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
hesaplanmak istenirse;
ekil
= = . 10 . 50 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
A
X
V
I
L
18 , 3
14 , 3
10
= = = olarak bulunur.
33
: Saf endktif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir. Endktif reaktans
L
X ile gsterilir ve
devrelerde endktif reaktans;
L f . . 2t = forml ile hesaplanr.
O),
geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
bin endktansn, Henry ( H ) ifade eder.
te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
ekil 2.3: A.C bobin devresi
O =
14 , 3 10 .
3
olarak bulunur.
alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
le gsterilir ve
te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
2.1.3. A.Cde Seri ve Paralel Balantlar
Bobinlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e
endktif reaktanslar, diren devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
ekil 2.4: Seri bal bobinlerin devrede
ekil 2.4te grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
rnek 1: ekil 2.4teki devrede bobinin endktanslar sras ile L
2.10
-2
H ve L
3
= 5 mH eklindedir. Devrenin to
L
2
= 2.10
-2
H = 2.10
-2
.1000 = 20mH
L = L
1
+ L
2
+ L
3
= 2 + 20 + 5 = 27mH
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur.
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
daha kk olur.
ekil 2.5: Paralel bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans
ekil 2.5te grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
34
de Seri ve Paralel Balantlar
devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer endktanslar ve
devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
: Seri bal bobinlerin devredeki toplam endktans
e grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
n
L L L L + + =
2 1
eki devrede bobinin endktanslar sras ile L
1
= 2mH, L
= 5 mH eklindedir. Devrenin toplam endktans hesaplanacak olursa;
.1000 = 20mH
= 2 + 20 + 5 = 27mH elde edilir.
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur. Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans
e grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
deer endktanslar ve
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
e grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
= 2mH, L
2
=
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
e grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
rnek: 2.5teki devrede bobinin
Devrenin toplam endktans hesaplanacak olursa;
Cevap:
1 2 3
(2) (3) (2)
1 1 1 1 1 1 1 7
L L L L 2 4 6 12
= + + = + + =
1 7 12
L.7 1.12 L 1.71
L 12 7
= = = =
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi
Endktans etkileyen faktrlerden biri
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
manyetik alan izgileri says, nve olarak hibir malzeme
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgiler
Nvenin endktansa etkisi, nvenin manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
ekil 2.6: Hava nveli ve
Malzeme /(H /m )
Ferrit U60 10
-5
Ferrit M33 9,42.10
-4
Nikel (%99 saf) 7,54.10
-4
Ferrit N41 3,77.10
-3
Demir (% 99,8 saf) 6,28.10
-3
Ferrit T38 0,0126
Silikon GO elik 0,0503
Spermaloy 1,26
Tablo 2.1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
35
n
L L L L
1 1 1 1
2 1
+ + =
eki devrede bobinin endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
enin toplam endktans hesaplanacak olursa;
(2)
1 1 1 1 1 1 1 7
L L L L 2 4 6 12
= + + = + + =
1 7 12
L.7 1.12 L 1.71
L 12 7
= = = = mH olarak bulunur.
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi
s etkileyen faktrlerden biri, bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde oluan manyetik alan iddeti artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
ve olarak hibir malzeme kullanlmayan, yani nvesi hava
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgileri saysndan daha fazladr.(ekil 2.6)
manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
Hava nveli ve demir nveli bobinler
r
Uygulama
8 UHF bobinleri
750 Rezonans devresi
600 - -
3000 G devreleri
5000 - -
10000 Geni bant transformatrler
40000 Dinamolar, transformatrler
1000000 Kayt kafalar
1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
vesi hava
(ekil 2.6)
2.2. A.C Devrelerinde Kapasitrler
D.C. akm devrelerinde akm depolama zellii bulun
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz
devrelerde kapasitrlerden kompanzasyon sistemlerinde, el
devrelerde faydalanlr.(Resim 2.2)
Resim
2.2.1. Kapasitans
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti
depolanmasnda bir l olarak tanmlanabilir.
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir.
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.
2.7)Bu ekilde bir kapasitrde depolanan ele
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr.
A.C devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
gerilimdeki deiimlere kar zorluk
ekil 2.7
36
de Kapasitrler
akm devrelerinde akm depolama zellii bulunan kapasitrler A.C devrelerde
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz. A.C
kompanzasyon sistemlerinde, elektronikte filtre ve seici
Resim 2.2: eitli kapasitrler
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti ya da elektrik enerjisinin
olarak tanmlanabilir. Elektrik enerjisini depolayabilme zelliine
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir. Elektrik enerjisini
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.( ekil
Bu ekilde bir kapasitrde depolanan elektrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr. Kapasitans birimi Farad (F)dr
devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
mlere kar zorluk gsterir.
2.7: Paralel plakal kapasitr
devrelerde
A.C
ektronikte filtre ve seici
ya da elektrik enerjisinin
ik enerjisini depolayabilme zelliine
Elektrik enerjisini
ekil
ktrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
C c =
Bu formlde:
C: Kapasitans deerini, Farad
: c Plakalar arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn
A: Plakalarn alann, metrekare (
d : Plakalar aras mesafeyi, metre (
rnek 1: Alan 0,1m
2
olan plakalarn birbirine uzakl 0,01
bal dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
m F / 10 . 854 , 8
12
0
= c ) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
d
A
C
k
10 . 708 , 17 .
10 . 854 , 8 . 2 .
0
= =
= =
c
c c
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler
Kapasitrler A.C gerilimin de
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akm
gerilimi kaynak gerilimine eittir. Ancak kondansatr gerilimi devr
deildir. Gerilim akm 90
o
geriden takip eder.
gsterilmitir.
ekil
ekil 2.9 incelendiinde 0
O
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn (
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90
geridedir.
37
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
d
A
. c forml ile hesaplanabilir.
Farad (F),
arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn, Farad/metre (F/m)
alann, metrekare (m
2
),
aras mesafeyi, metre (m), ifade eder.
olan plakalarn birbirine uzakl 0,01 m ve plakalar arasnda
dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
nF F
m F
177 , 0 10 . 708 , 17
01 , 0
1 , 0
. 10
/ 10 . 708 , 17 10
11 12
12 12
= =
=
Gsterdii zellikler
gerilimin deiimine kar zorluk gsterir. ekil 2.8deki saf
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akmdr ve kapasitr
Ancak kondansatr gerilimi devre akm ile ayn fazda
geriden takip eder. Bu durum, ekil 2.8de vektrel olarak
ekil 2.8: Saf kapasitif devre
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn ( i ) ayn noktada
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90
O
dir ve gerilim akmdan
F/m),
m ve plakalar arasnda
dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
ki saf
dr ve kapasitr
e akm ile ayn fazda
vektrel olarak
de kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
) ayn noktada
dir ve gerilim akmdan
ekil 2.9: Saf kapasitif devrede akm,
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
(ekil 2.9)Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir (
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi nega
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans
birimi ohm ( ) O dur. A.C devrelerde kapasitif reaktans;
C
X =
Burada;
C
X :Kapasitif reaktans, ohm (
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz (
C: Kapasitans, Farad ( F ) ifade eder.
rnek 1: ekil 2.10da grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
akm hesaplanmak istenirse;
ekil 2.10
38
2.9: Saf kapasitif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir ( i v p . = ). Akm ve gerilimden
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi negatif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans
C
X ile gsterilir ve
devrelerde kapasitif reaktans;
C f . . 2
1
t
forml ile hesaplanr.
( O),
geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
) ifade eder.
grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
2.10: A.C kondansatr devresi
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
). Akm ve gerilimden
tif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
olarak deien bir
ile gsterilir ve
grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
= =
50 . 14 , 3 . 2 . . 2
1
C f
X
C
t
X
V
I
C
31
= =
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar
Kondansatrlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
Seri balant
ekil 2.11: Seri kapasitr devresinde e
Kapasitrler seri balandklarnda devrenin
kapasite deerinin terslerinin toplanmas ile bulunur
C
rnek 1: ekil 2.11deki kapasitr
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
Cn C C
C
6
1
3
1
1
1
2
1
1
1
1
+
=
+ +
=
olarak bulunur.
Paralel balant
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
39
O = = =
84 , 31
4 , 31
10
10 . 5 . 28 , 6
1
10 . 100 . 50
1
3
3 6
mA 314
84 , 31
10
= olarak bulunur.
Paralel balantlar
devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer kapasitanslar
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
: Seri kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
Kapasitrler seri balandklarnda devrenin e deer (toplam) kapasitesi, her bir
slerinin toplanmas ile bulunur (ekil 2.11).
Cn C C
C
1
2
1
1
1
1
+ +
=
kapasitr deerleri srasyla 3F, 6F ve 9Fdr. Devrenin
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F C 63 , 1
11
18
18
11
1
9
1
6
1
3
1
1
9
1
6
1
1
) 2 ( ) 3 ( ) 6 (
= = =
+ +
=
+
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
deer kapasitanslar
(toplam) kapasitesi, her bir
Fdr. Devrenin
ekil 2.12: Paralel kapasitr devresinde
C
rnek 1: ekil 2.12deki kapasitr deerleri srasyla 10
Devrenin toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F C C C C 10
3 2 1
= + + =
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri
2.3.1. Seri Devreler
Seri R-L devresi
Seri R-L devresinde diren ve bobin elemanlar
- Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
- Diren akm ve gerilimi arasn
- Bobin akm bobin gerilimini 90
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
- Devrenin toplam gerilimi
A.C devrelerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
devrenin e deer reaktans (akma kar gsterilen zorluk)
Z ile gsterilir, birimi ohm ( O)dur.
kolaylk da admitans olarak adlandrlr
(S)dir.
40
: Paralel kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
C C C + + =
2 1
deki kapasitr deerleri srasyla 10F, 150F ve 220Fdr.
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
F F F F 380 220 150 = + + olarak bulunur.
Alternatif Akm Devre eitleri
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Bobin akm bobin gerilimini 90
o
geriden takip eder. Bu durumda ekil
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akmI dan as kadar ilerdedir.
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
(akma kar gsterilen zorluk) empedans olarak isimlendirilir ve
dur. Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
kolaylk da admitans olarak adlandrlr ve Y ile gsterilir (
1
= Z Y ). Birimi siemens
Fdr.
gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm
geriden takip eder. Bu durumda ekil
s kadar ilerdedir.
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
empedans olarak isimlendirilir ve
Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
Birimi siemens
ekil 2.13: Seri R
ekil 2.13te grlen seri R-L devresinde;
Vektr diyagramdan
2
V =
ohm kanunundan V
R
=
I =
V
I =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
izilebilir.(ekil 2.14)
ekil 2.14: Seri R-L devresinde
Gerilim ve empedans genlerinden
kullanlarak bulunabilir.
R
X
= o tan
41
: Seri R-L devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
L devresinde;
2 2 2 2
L R L R
V V V V V + = + = (Pisagor Teoremi)
R I. = ve
L L
X I V . =
2 2
) . ( ) . (
L
X I R I V + =
2 2
L
X R
V
+
2
2
L
X R Z
Z
V
+ =
Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
L devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
R
X
L
Z
R
= o cos
Z
X
L
= o sin
Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
farkl trigonometrik fonksiyonlar
ekil 2.1
rnek 1: ekil 2.15teki seri R
= = . 10 . 50 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
+ = + = 14 , 3 ( 5
2 2
2
L
X R Z
A
Z
V
I 69 , 1
9 , 5
10
= = =
Z
R
Z
R
cos cos
1
= = =
o o
olarak bulunur. Akm gerilimden 32
ekil 2.16: Seri R-L devresinde ani akm ve ani gerilim
Seri R-C devresi
Seri R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar
balanr.
- Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
- Diren akm ve gerilimi arasnda faz
- Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90
ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
- Devrenin toplam gerilimi
42
ekil 2.15: Seri R-L devresi
ki seri R-L devresinde verilen deerlere gre;
O = =
14 , 3 10 . 500 . 28 , 6 10 .
3 3
O = = + = 9 , 5 85 , 34 85 , 9 25 ) 14
2
o
32 84 , 0 cos
9 , 5
5
cos
1 1
= =
o
Akm gerilimden 32
o
geridedir.(ekil 2.16)
L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile seri
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90
o
geriden takip eder. Bu durumda
ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akmI dan as kadar geridedir.
gerilim kayna ile seri
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam
geriden takip eder. Bu durumda
s kadar geridedir.
ekil 2.17: Seri R
ekil 2.17de grlen seri R-C
Vektr diyagramdan
2
V =
ohm kanunundan V
R
=
I =
V
I =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
ekil 2.18: Seri R-C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden
kullanlarak bulunabilir.
R
X
= o tan
43
: Seri R-C devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
C devresinde;
2 2 2 2
C R C R
V V V V V + = + = (Pisagor Teoremi)
R I. = ve
C C
X I V . =
2 2
) . ( ) . (
C
X I R I V + =
2 2
C
X R
V
+
2
2
C
X R Z
Z
V
+ =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar
R
X
C
Z
R
= o cos
Z
X
C
= o sin
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
farkl trigonometrik fonksiyonlar
ekil 2.1
rnek 2: ekil 2.19daki seri R
= =
100 . 60 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
C f
X
C
t
+ = + = 26 ( 5
2 2
2
L
X R Z
mA
Z
V
I 370
27
10
= = =
Z
R
Z
R
cos cos
1
= = =
o o
olarak bulunur. Gerilim akmdan 79,63
ekil 2.20: Seri R-L devresinde
Seri R-L-C devresi
Seri R-L-C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar
seri balanr.
1. Diren zerindeki
R
V gerilimi ak
2. Bobin gerilimi
L
V ile akm aras
fazdadr.
3. Kapasitr zerindeki
C
V gerilimi ise ak
44
ekil 2.19: Seri R-C devresi
2.19daki seri R-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = =
53 , 26
68 , 37
1000
6 . 28 , 6
10
10 . 100
3
6
O = = + = 27 08 , 729 08 , 704 25 ) 53 , 26
2
o
63 , 79 18 , 0 cos
27
5
cos
1 1
= =
o
Gerilim akmdan 79,63
o
geridedir.(ekil 2.20)
L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
gerilimi akmla ayn fazdadr.
m arasndaki faz fark 90dir. Gerilim akmdan 90 ileri
gerilimi ise akmdan 90 geridedir.
gerilim kayna ile
ileri
4. Bu duruma gre izilen ekil 2.21
gerilimlerinin vektrleri ayn do
diyagram
C L
V V > kabul edilere
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda
ekil 2.21: Seri R-L
ekil 2.22de grlen seri R-L
2 2 2
) (
C L R
V V V V V + =
R I V
R
. = ,
L L
X I V . = ve
C
V
2 2
) ( .
C L
X X R I V + =
2
(
L
X X R Z
Z
V
I + = =
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
ekil 2.22: Seri R
45
ekil 2.21deki vektr diyagramnda grld gibi
L
V ve
dorultuda fakat aralarnda 180
o
faz fark vardr. Bu vektr
kabul edilerek izilmitir.
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda as kadar faz fark vardr.
L-C devresi ve akm-gerilim faz ilikileri
L-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2
) (
C L R
V V V + = (Pisagor Teoremi)
C
X I. =
2 2
) . . ( ) . (
C L
X I X I R I V + =
2 2
) (
C L
X X R
V
I
+
=
2
)
C
X
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
: Seri R-L-C devresinde empedans geni
C
V
. Bu vektr
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
46
Empedans geninden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar kullanlarak
bulunabilir.
R
X X
C L
= o tan
Z
R
= o cos
Z
X X
C L
= o sin
ekil 2.23: Seri R-L-C devresi
rnein ekil 2.23teki seri R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = = =
92 , 244 39 . 28 , 6 10 . 650 . 60 . 14 , 3 . 2 . . 2
3
L f X
L
t
O = = = = =
K
C f
X
C
769 , 1
2 , 565
10
90 . 28 , 6
10
10 . 5 , 1 . 60 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
6 6
6
t
O = + = + = + = K X X R Z
C L
54 , 1 2322819 62500 ) 1769 92 , 244 ( 250 ) (
2 2 2 2
mA
Z
V
I 77
10 . 54 , 1
120
3
= = =
V R I V
R
25 , 19 250 . 077 , 0 . = = =
V X I V
L L
85 , 18 92 , 244 . 077 , 0 . = = =
V X I V
C C
58 , 118 1540 . 077 , 0 . = = =
o
Z
R
Z
R
65 , 80 16 , 0 cos
1540
250
cos cos cos
1 1 1
= = = = =
o o o
Kapasitr gerilimi
C
V , bobin gerilimi
L
V den byk olduu iin faz as negatif
kmtr. Bu durum devrenin kapasitif zellik gsterdii anlamna gelir. Eer bobin gerilimi
kapasitr geriliminden byk olsayd devre endktif zellik gsterirdi. Bulunan sonular ile
empedans geni ekil 2.24deki gibi izilebilir.
ekil 2.24: rnek seri R
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gemektedir. Bu durum rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
2.3.2. Paralel Devreler
Paralel R-L devresi
Paralel R-L devresinde diren ve bobin elemanlar
balanr. ekil 2.25teki vektr diyagram incelenecek olursa;
- Diren ve bobin elema
gerilimi olduu grlr.
- Bobin akm
L
I , toplam devre
- Toplam akm ( I ),
ekil 2.25: Paralel R
ekil 2.25teki paralel R-L devresin
2 2 2 2
R L R
I I I I I + = + =
R
V
I
R
= ve
L
L
X
V
I =
47
2.24: rnek seri R-L-C devresinde empedans geni
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
tr diyagram incelenecek olursa;
iren ve bobin elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
, toplam devre akmndan ( I ) 90
o
geri fazdadr.
), diren akmndan (
R
I ) as kadar geridedir.
2.25: Paralel R-L devresinde akm-gerilim faz ilikisi
L devresinin vektr diyagramndan;
2
L
I + (Pisagor Teoremi)
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gerilim kayna ile paralel
nlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
48
I
V
Z = ya da
2 2
.
L
L
X R
X R
Z
+
=
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm ile
bulunabilir.
R
L
I
I
= o tan
I
I
L
= o sin
I
I
R
= o cos
ekil 2.26: Paralel R-L devresi
rnek 1: ekil 2.26daki paralel R-L devresinde verilen deerlere gre
Z I I I X
L R L
, , , , ve devrenin faz as aadaki gibi hesaplanabilir.
O = = = =
768 , 3 10 . 600 . 28 , 6 10 . 10 . 60 . 14 , 3 . 2 . . 2
3 3
L f X
L
t
A
R
V
I
R
2
5
10
= = =
A
X
V
I
L
L
65 , 2
768 , 3
10
= = =
A I I I
L R
31 , 3 02 , 11 02 , 7 4 ) 65 , 2 ( 2
2 2 2 2
= = + = + = + =
O = = = 02 , 3
31 , 3
10
I
V
Z
o R
I
I
98 , 52 6 , 0 cos 6 , 0
31 , 3
2
cos
1
= = = = =
o o
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 52,98
o
geridedir.
Paralel R-C devresi
Paralel R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.27deki vektr diyagram incelenecek olursa;
- Diren ve kapasitr elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
- Kapasitr akm (
C
I ), devre akmndan ( I ) 90
o
ileri fazdadr.
- Devre akm ( I ), diren akmndan
ekil 2.27: Paralel R
ekil 2.27deki paralel R-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2 2 2
R C R
I I I I I + = + =
R
V
I
R
= ve
C
C
X
V
I =
I
V
Z = formlleri elde edilebilir. Faz as
ile bulunabilir.
I
I
= o tan
ekil 2.2
rnein ekil 2.28deki paralel
= =
100 . 100 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
C f
X
C
t
A
R
E
I
R
2
5
10
= = =
A
X
E
I
C
C
62 , 0
9 , 15
10
= = =
49
), diren akmndan (
R
I ) as kadar ileridedir.
: Paralel R-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
devresinin vektr diyagramndan;
2
C
I + (Pisagor Teoremi)
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm
R
C
I
I
I
I
C
= o sin
I
I
R
= o cos
ekil 2.28: Paralel R-C devresi
deki paralel R-C devresinde verilen deerlere gre;
O = = =
9 , 15
28 , 6
100
28 , 6
10
10 . 100
2
6
trigonometrik fonksiyonlar yardm
I I I
C R
62 , 0 ( 2
2 2 2
+ = + =
O = = = 78 , 4
09 , 2
10
I
E
Z
R
I
I
95 , 0
09 , 2
2
cos = = = o
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47
Paralel R-L-C devresi
Paralel R-L-C devresinde diren, bobin ve kapasitr elema
paralel balanr. Btn devre elemanlarnn zerinde
- Diren akm
R
I devre gerilimi ile ayn
- Bobin akm
L
I , devre geriliminden 90
- Kapasitr akm I
Bu duruma gre izilen ekil
akmlarnn vektrleri ayn dorultuda
diyagram
C L
I I > olduu kabul edilere
gerilimi arasnda as kadar faz fark vardr.
ekil 2.29: Paralel R
ekil 2.29da grlen paralel R
2 2 2
) (
C L R
I I I I I = + =
R
V
I
R
=
C
C
X
V
I =
I
V
Z = formlleri elde edilebilir. Faz as
R
C L
I
I I
= o tan ,
I
L
= o sin
50
A 09 , 2 39 , 4 39 , 0 4 ) 62
2
= = + =
o
8 , 16 95 , 0 cos
1
= =
o olarak bulunur.
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47
o
ileridedir.
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
Btn devre elemanlarnn zerinde A.C kaynak gerilimi vardr.
devre gerilimi ile ayn fazdadr.
, devre geriliminden 90 geridedir.
C
I , gerilimden 90 ileridedir.
2.29daki vektr diyagramda grld gibi
L
I ve
ltuda fakat aralarnda 180
o
faz fark vardr. Bu vektr
kabul edilerek izilmitir. Devrenin toplam akm ile toplam
s kadar faz fark vardr.
: Paralel R-L-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
grlen paralel R-L-C devresinin vektr diyagramndan;
2 2
) (
C L R
I I I + =
L
L
X
V
I =
formlleri elde edilebilir. Faz as ,
I
I
C
,
I
I
R
= o cos eitlikleri ile bulunabilir.
gerilim kayna ile
C
I
. Bu vektr
Devrenin toplam akm ile toplam
51
rnein ekil 2.30daki paralel R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
ekil 2.30: Paralel R-L-C devresi
O = = = =
2 , 408 65 . 28 , 6 10 . 650 . 100 . 14 , 3 . 2 . . 2
3
L f X
L
t
O = = = = =
K
C f
X
C
06 , 1
942
10
150 . 28 , 6
10
10 . 5 , 1 . 100 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
6 6
6
t
A
R
V
I
R
48 , 0
250
120
= = =
A
X
V
I
C
C
113 , 0
1061
120
= = =
A
X
E
I
L
L
293 , 0
2 , 408
120
= = =
A I I I I
C L R
511 , 0 032 , 0 23 , 0 ) 113 , 0 293 , 0 ( ) 48 , 0 ( ) (
2 2 2 2
= + = + = + =
O = = = 83 , 234
511 , 0
120
I
V
Z
o R
I
I
56 , 21 93 , 0 cos 93 , 0
511 , 0
48 , 0
cos
1
= = = = =
o o olarak bulunur.
Paralel R-L-C devresinde e deer empedans, e deer admitans yardmyla da
bulunabilir.(ekil 2.31) Paralel R-L-C devresinde e deer admitans btn admitanslarn
toplamdr. E deer admitans bulunduktan sonra tersi alnarak empedans bulunabilir.
ekil 2.31: Paralel R-L-C devresinde admitans
n T
T
Y Y Y Y Y
Z
+ + + + = = ...
1
3 2 1
52
Admitans kavramyla birlikte A.C devre analizlerinde kullanlan iki kavram daha
vardr. Bunlardan biri kondktans dieri de sseptanstr. Kondktans direncin tersidir. G ile
gsterilir ve birimi siemens (S)dir. Sseptans ise reaktansn tersidir. B ile gsterilir ve
birimi siemens (S)dir.
Z
Y
1
=
R
G
1
=
C
C
X
B
1
=
L
L
X
B
1
=
Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri ekil 2.32de
gsterilmitir.
ekil 2.32: Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri
2.3.3. Rezonans Devreleri
Bobin veya kondansatrlerden oluan devrelerde frekans deitike bobinin endktif
reaktans ve kondansatrn kapasitif reaktans deieceinden bu durum devredeki btn
akm, gerilim ve empedans parametrelerinin deimesine neden olur.
A.C gerilim kaynann frekansnn yle bir deeri vardr ki devredeki kapasitif ve
endktif bileenlerin etkisi ortadan kalkar. Bu frekans deerine rezonans frekans denir ve
r
f ile gsterilir. Rezonans devreleri elektronikte kullanlan en nemli devrelerdendir.
Televizyon ve radyolarda belli frekanstaki sinyallerin seilmesinde ve A.C filtreleme
ilemlerinde kullanlrlar.
Seri rezonans devresi
r
f
frekansnda rezonans etkisi gsteren seri R-L-C devrelerine seri rezonans devresi
denir.
Rezonans kavramn anlayabilmek iin ncelikle bobin ve kondansatr elemanlarnn
frekans deiimlerine nasl tepki gsterdiklerini tam olarak bilmek gereklidir. Bu noktada
endktif ve kapasitif reaktans matematiksel ifadelerini hatrlamakta yarar vardr.
X
L
. 2t =
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
ilikileri aka grlmektedir.
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan
frekans artrldka
L
X deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yakl
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
ekil 2.33: Seri rezonans devresi ve
Kapasitif reaktans, frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan
frekans artrldka
C
X deeri azalacaktr.
davranmasna, frekansn azalmas ise kondansatrn ak devre gib
olacaktr.
ekil 2.34: X
ekil 2.33teki devrede eer
kapasitif davranacaktr.
C L
X X = durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
olacaktr.
53
L f . .
C f
X
C
. . 2
1
t
=
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan A.C gerilimin
deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yaklatka, baka bir deyile D.C
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
Seri rezonans devresi ve e deer devresi
frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan A.C gerilimin
deeri azalacaktr. Frekansn artmas kondansatrn ksa devre gibi
ise kondansatrn ak devre gibi davranmasna neden
L
X ve
C
X nin frekansla deiimi
ki devrede eer
C L
X X > ise devre endktif,
C L
X X < ise devre
durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan
gerilimin
deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
Cye
gerilimin
kondansatrn ksa devre gibi
davranmasna neden
ise devre
durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
C L
X X = olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. B
durumda devre rezonanstadr.
C L
X X = olduunda A.C gerilimin
frekans-reaktans grafiinde
L
X erisinin
rezonans frekansnn deerini gsterir.
ekil 2.35
L
X ve
r
f rezonans frekansnda
L
X ve
f
L f X X
C L
. 2
1
. . 2
t
t = =
f
C L
f
. . ) 2 (
1
2
2
2
t
= =
C L
f
r
. . 2
1
t
=
Bu eitlikte
r
f : Rezonans frekansn, Hertz (
L : Bobin endktansn, Henry
C: Kondansatr kapasitansn, Farad (
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan
Rezonans devresinde g Z I P .
2
=
54
olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. B
gerilimin
r
f frekans rezonans frekansdr. ekil 2.35t
erisinin
C
X erisini kestii nokta, frekans dzleminde
rezonans frekansnn deerini gsterir.
C
X nin rezonans frekansnda durumu
ve
C
X eit ise aadaki eitlikler yazlabilir.
C f .
C L. ) 2 (
1
2
t
ezonans frekansn, Hertz (Hz)
: Bobin endktansn, Henry (H)
: Kondansatr kapasitansn, Farad (F), ifade eder.
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan g A.C gerilimin frekans ile ilikilidir.
ile bulunabilir.
olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. Bu
teki
frekans dzleminde
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
gerilimin frekans ile ilikilidir.
ekil 2.36: Seri rezonans devresinde frekans
Seri rezonans devresinde ortalama g
frekans deeri arasnda harcanr.(ekil 2.36)
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr.
noktadaki frekans alt kesim frekans (
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii (BG ya daBandwidth, BW) denir.
ekil 2.37: Seri rezonans devresinde
ekil 2.37den yararlanarak bant
eitlikler yazlabilir.
1 2
f f BG = ,
2
1
BG
f f
r
=
55
Seri rezonans devresinde frekans-akm grafii
Seri rezonans devresinde ortalama g
r
f rezonans frekansnn stnde ve altnda iki
(ekil 2.36) Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr.
r
f frekansnn altnda kalan
ekans (
1
f ), stnde kalan frekans ise st kesim frekans (
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
) denir.
Seri rezonans devresinde bant genilii-akm ilikisi
bant genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
BG
ve
2
2
BG
f f
r
+ =
rezonans frekansnn stnde ve altnda iki
Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
frekansnn altnda kalan
)
2
f
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite
faktr Q ile gsterilir ve rezonansta
rezonans devresinin
r
f ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir.
devresinin seicilii ne kadar iyi ise
yksektir.
Kalite faktr Q aadaki eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
BG
f
Q
r
= Q =
ekil 2.38: Seri rezonans devresinde seicilik
rnek 1: ekil 2.39daki seri rezonans devresinde
ve A.C kaynak gerilimi V V 9 = ise;
ekil 2.39
56
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite faktrdr. Kalite
rezonansta seiciliinin bir lsdr. (ekil 2.38)Seicilik
ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir. Bir rezonans
lii ne kadar iyi ise bant genilii o kadar kk ve kalite faktr de
eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
R
X
L
C
X R
Q
.
1
=
C
L
R
Q .
1
=
: Seri rezonans devresinde seicilik
daki seri rezonans devresinde O = 30 R , mH L 20 = , C 2 =
il 2.39: Seri R-L-C devresi
faktrdr. Kalite
Seicilik,
Bir rezonans
ve kalite faktr de
F
57
Rezonans frekans:
Hz
C L
f
r
796
2 , 0 . 28 , 6
10
. 04 , 0 28 , 6
10
10 . 2 . 02 , 0 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
3 3
6
= = = = =
t
Rezonans frekansnda endktif reaktans = O = = = 100 02 , 0 . 796 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
Rezonans frekansnda kapasitif reaktans:
O = = = = =
100
10
10
2 . 796 . 14 , 3 . 2
10
10 . 2 . 796 . 14 , 3 . 2
1
. . 2
1
4
6 6
6
C f
X
C
t
Devre akm = mA
R
V
I 300
30
9
= = =
Rezonans frekansnda bobin ve kapasitr zerindeki gerilimleri:
V X I X I V V
C L C L
30 100 . 3 , 0 . . = = = = = ( hatrlaynz, kaynak gerilimi 9V)
Kalite faktr = 33 , 3
30
100
= = =
R
X
Q
L
Bant genilii = Hz
Q
f
BG
r
238
33 , 3
796
= = =
Alt kesim frekans = Hz
BG
f f
r
677
2
239
796
2
1
= = =
st kesim frekans = Hz
BG
f f
r
915
2
239
796
2
2
= + = + = olarak bulunur. Ayrca
bant genilii-akm grafii ekil 2.40deki gibi olur.
ekil 2.40: rnee ait
Paralel rezonans devresi
Paralel rezonans devresi seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda bir
etkisini yok edecektir. Tank devresi
kapasitr, rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
geirirler. Bylece A.C gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu dur
elemanlarndan oluan tank devresi ak
ekil 2.41
ekil 2.42deki grafikte grld gibi paralel rezonans devresinde
frekansnda devrenin toplam akm minimumdur.
58
: rnee ait bant genilii akm grafii
rezonans devresi
seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda birbirinin
Tank devresi olarak isimlendirilen paralel L-C devresinde bobin ve
rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu durumda L
arndan oluan tank devresi ak devre gibi davranr.
41: Paralel rezonans devresi
grld gibi paralel rezonans devresinde
r
f rezonans
frekansnda devrenin toplam akm minimumdur.
L
X ve
C
X bileenleri tank devresini ak
(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
birinin
bobin ve
rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
umda L-C
rezonans
bileenleri tank devresini ak
devre hline getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
akmdan fazla akm geer.
ekil 2.42: Paralel rezonans devresinde akm
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel R
ve seri rezonanstaki
r
f eitlikleri ile ayndr.
X R Q
L
/ = =
rnek 1: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde
mH, 120 = C F ve A.C. kaynak gerilimi
C L
f
r
200 14 , 3 . 2
. . 2
1
= =
t
= = 0 . 5 , 32 . 14 , 3 . 2 . . 2 L f X
L
t
46 , 1
82 , 40
60
= = =
L
X
R
Q
Hz
Q
f
BG
r
2 . 22
46 , 1
5 , 32
= = =
BG
f f
r
2
2 , 22
5 , 32
2
1
= =
BG
f f
r
2
2 , 22
5 , 32
2
2
+ = + =
59
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
: Paralel rezonans devresinde akm-frekans ilikisi
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel R-L-Cdeki akm ve gerilim
eitlikleri ile ayndr. Ancak kalite faktr;
L C R X R
C
/ . / = eitlikleri ile bulunur.
: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde 60 = R O, 200 = L
F ve A.C. kaynak gerilimi 100 = V V ise;
32
89 , 4 . 28 , 6
10
10 . 24 28 , 6
10
10 . 120 . 10 . 200
1
3
6
3
6 3
= = =
O = 82 , 40 2 , 0
Hz 4 , 21 =
Hz 6 , 43 =
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
Cdeki akm ve gerilim
200
Hz 5 , 32
60
A
R
V
I
T
67 , 1
60
100
= = = (rezonans annda toplam akm)
A
X
V
I
L
L
45 , 2
82 , 40
100
= = = (rezonans annda bobin ya da tank devresinin akm)
2.3.4. Alternatif Akmda G
Alternatif akm devrelerinde g birim zamanda yaplan elektrik iidir. A.C devrelerde
g devre gerilimine ve devrede dolaan akma baldr. Bununla beraber A.C devrelerde
g, endktif ve kapasitif yklerin de bulunmas, akm ve gerilimin genliinin devaml
olarak deimesi ve aralarnda faz fark bulunmas nedeniyle birden fazla bileene sahiptir.
A.C devrelerdeki bu g bileenleri aktif g, reaktif g ve grnr gtr.
Aktif (i yapan) g (P)
Aktif (gerek) g, reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif
eleman (diren) zerinde harcanan gtr. P ile gsterilir. Birimi watt (W)tr. Aktif g
devrede harcanan enerjinin lsdr.
cos . .I V P =
: P Aktif g watt (W)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
Reaktif (kr) g (Q)
A.C devrelerde kaynak sinyalinin yn ve iddeti zamanla deiir. Endktif ve
kapasitif devre elemanlar enerji depolayabilme zelliine sahiptir ve depolanan bu enerji
kaynaa tekrar aktarlr. A.C devrelerde enerji kaynana geri aktarlan gce reaktif g
denir. Q ile gsterilir. Birimi volt-amper-reaktif (VAR)tir.
sin . .I V Q = ile hesaplanr.
: Q Reaktif g volt-amper-reaktif (VAR)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
61
Grnr (zahir, bileke) g (S)
Pratikte A.C devrelerde rezistif ve reaktif ykler bir arada bulunur. Rezistif yklerde
harcanan aktif g ile reaktif yklerde harcanan reaktif gcn vektrel toplamna ya da
bilekesine grnr g denir. S ile gsterilir. Birimi volt-amper (VA)dir.
I V S . = ile hesaplanr.
: S Grnr g volt-amper (VA)
: I Akm, amper (A)
: V Gerilim, volt (V)
Grnr g, alternatif akm kaynaklarnn glerinin belirtilmesinde kullanlr.
nk kaynaklarn i slar, akmn gerilimle olan faz ilikisine bal olmayp kaynaktan
ekilen toplam akm ile ilgilidir.
rnek 1: Bir elektrik motoru 220 Vluk alternatif akm kaynandan 10A ve 30
geri fazl akm ekmektedir. Motorun kaynaktan ektii aktif, reaktif ve grnr gleri
hesaplanacak olursa ( 5 , 0 30 sin =
o
, 866 , 0 30 cos =
o
);
cos . .I V P =
30 cos . 10 . 220 = P
W P 2 , 1905 =
sin . .I V Q =
30 sin . 10 . 220 = Q
VAR Q 1100 =
I V S . =
10 . 220 = S
VA S 2200 = bulunur.
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni
Bir bobin omik ve endktif olmak zere iki eit dirence sahiptir. Uygulamada saf
bobin zellii gsteren devre eleman yoktur. Asenkron motorlar, transformatrler ve bobinli
ziller yani iinde bobin olan tm cihazlar endktif yktr. Bu cihazlarda kullanlan
bobinlerin omik ve endktif direnleri vardr. Bu tr yklerde gerilim akmdan ileridedir.
Pratikteki uygulama devreleri R-X
L
devresi olarak isimlendirilir.
Seri R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar seri balanr ve A.C devrede yk
oluturur. ekil 2.43teki R-L devresinin g bileenleri;
ekil
R I P 365 , 119 60 . 98 , 1 .
2
= = =
X I Q 119 319 , 60 . 98 , 1 .
2
= = =
Z I S , 169 48 , 85 . 98 , 1 .
2
= = =
Bu sonular yardm ile seri R-
izilebilir.
ekil 2.44: Reaktif ykl
Paralel R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve
yk oluturur. ekil 2.45teki R-L devresinin g bileenleri;
62
ekil 2.43: Seri R-XL devresi
W 365
VAR 998 , 119
VA 256 , olarak bulunur.
-XL devresinin g geni ekil 2.44deki gibi
: Reaktif ykl seri R-XL devrede g geni
XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve A.C devrede
L devresinin g bileenleri;
devrede
ekil 2.45
60 60
, 60 . 60 .
2 2 2
+
=
+
=
L
L
X R
X R
Z
240
60
120
.
2 2
2
= = = =
R
V
R I P
28 , 60
120
.
2 2
2
= = = =
L
L
X
V
X I Q
338
5 , 42
120
.
2 2
2
= = = =
Z
V
Z I S
= = 7 , 0
66 , 338
240
S
P
= Cos
Bu sonular yardm ile paralel R
izilebilir.
ekil 2.46: Reaktif ykl
2.3.6. G Katsays
Endstride kullanlan yklerin ounluu
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
63
2.45: Paralel R-XL devresi
52 , 42
28 , 60
28 ,
2
= O
240 W
88 , 238 = VAR
66 , 338 VA ve
= 57 , 45 Cos
1 -
olarak bulunur.
Bu sonular yardm ile paralel R-XL devresinin g geni ekil 2.46daki gibi
: Reaktif ykl paralel R-XL devrede g geni
Endstride kullanlan yklerin ounluunu bobinli cihaz ya da makineler oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
64
gleri yannda, reaktif glerini de karlamak zorunda kalmaktadr. yapma zellii
olmayan reaktif g, ebekeleri gereksiz yere ykler ve verimini drr. Bu yzden g
katsaysnn dzeltilmesi gerekmektedir. Bu ilemlere kompanzasyon denir.
G katsaysnn dzeltilmesinin faydalar:
- Alternatrn ve trafonun grnr gleri der.
- Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
- Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
- Ayn gc iletmek iin daha az iletken kullanlr ve buna bal olarak yatrm
maliyetleri der.
- Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
G katsaysn dzeltmek iin yani endktif reaktif gc yok etmek iin devreye
ounlukla paralel kondansatr gruplar balanabilir.
Faz as
Reaktif yklere sahip A.C devrelerde g geninde bulunan as, A.C gerilim
kaynandan ne kadar g ekildiini veya kaynaa ne kadar g aktarldnn orann
gsterir. G geninde bulunan bu aya faz as denir. asnn kosins yani cos ise
aktif gcn grnr gce orandr ve g katsays olarak isimlendirilir.
S
P
= cos
ekil 2.45teki paralel R-XL devresinin faz as ve g katsays hesaplanacak olursa;
7 , 0
339
240
cos = = =
S
P
o
45 7 , 0 cos
1
= =
olarak bulunur.
G katsaysnn 1e yakn bir olmas istenir. Bunun anlam aktif g ile grnr
gcn birbirine yakn ve reaktif gcn ise nispeten kk olmasnn istenmesidir. Bir
sistemin g katsays artrlarak sistemin verimi artrlabilir.
Gerek bobinin incelenmesi
deal bir bobinin sabit direncinin olmad varsaylr. Bu nedenle bir A.C devresinde
ideal bir bobinin toplam direnci endktansndan kaynaklanan direncidir (X
L
).
Oysa gerekte bir bobinin az ya da ok sabit bir direnci vardr. (ekil 2.47)Sonuta
bobin bir iletkendir ve hemen her iletken yaps, kesiti ve uzunluuna bal olarak bir diren
deerine sahiptir.
Bir bobinin sabit direnci yksek akml devrelerde ihmal edilemez.
ekil
2.3.7. Fazl Sistemler
Alternatif akm retmek iin
imdiye kadar incelenen elektrik devrelerindeki
Eer bir alternatr, birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir
ekil 2.48de grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece a
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
derece faz fark vardr.
ekil 2.48
65
ekil 2.47: Gerek bobin
Alternatif akm retmek iin alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
elektrik devrelerindeki A.C kaynaklar hep bir fazl kaynaklard.
birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir.
e grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece aralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
ekil 2.48: fazl alternatr modeli
alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
fazl kaynaklard.
birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
ralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
Elektrik enerjisinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistem
sistemlere stnlkleri vardr. Bunlar
- Ayn boyuta sahip iki veya fazl alternatr
verir.
- ok fazl alternatrlerde kilowatt
olanlardan daha dktr.
- ok fazl enerji iletim hatlar bi
enerji iletim hattnn bakr
kadardr.
Faz farklar
Bir alternatr dzeneinde N
bobini 120er derece faz farkl olarak yerletirilerek dndrlrse
fark olan sinzoidal sinyal elde edilir.
120er derece faz farkl sins erileri grlmektedir
ekil 2.49
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
Faz gerilimi
ekil 2.48de R, S ve T bobinlerinin sarm
gerilimlerin maksimum deerleri, dolaysyla
olur. 120 derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri
aadaki gibi ifade edilir.
t E e
m R
e sin . =
) 3 / sin( . t e = t E e
m S
66
iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemlerin bir fazl
vardr. Bunlar:
iki veya fazl alternatrler bir fazl olanlardan daha fazla g
de kilowattsaat bana enerjinin maliyeti bir fazl
dktr.
im hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur. rnein fazl
enerji iletim hattnn bakr arl e deer bir fazl hattn arlnn 3/4
N-S kutuplar arasndaki sabit manyetik alana sarg
ak yerletirilerek dndrlrse aralarnda 120 derece
elde edilir. ekil 2.49te A, B ve C bobinlerinde indklenen
rileri grlmektedir.
2.49: faz sins sinyalleri
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
bobinlerinin sarm saylar birbirine eit olursa indklenen
maksimum deerleri, dolaysyla bu gerilimlerin etkin deerleri de bir birine e
derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri matematiksel olarak
bir fazl
daha fazla g
saat bana enerjinin maliyeti bir fazl
rnein fazl
3/4
ndaki sabit manyetik alana sarg
aralarnda 120 derece faz
indklenen
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2
it olursa indklenen
etkin deerleri de bir birine eit
matematiksel olarak
) 3 / 2 sin( . t e = t E e
m T
ekil 2.48de grld gibi
aldktan 120 sonra S bobininde indklenen gerilim
120 sonra T bobininde indklenen gerilim maksimum
gerilim R bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
iki farkl ekilde balanr. Bunlar yldz (Y) ve gen (
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
isimlendirilir. (ekil 2.50)
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin
akm faz akmna eittir (
F H
I I = ). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
f
V V = ) ve hat akm faz akmnn
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi
V V V
f
05 , 381 220 . 73 , 1 . 3 = = = olarak bulunur.
ekil 2.50
rnek: Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bi
bulunmak istenirse;
3 / . 3 = =
H F F H
V V V V
Sfr noktas
Yldz bal fazl sistemlerde
birletirilir.(ekil 2.51) Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ular arasna balanr.
67
e grld gibi R bobininde indklenen gerilim maksimum deerini
bobininde indklenen gerilim maksimum deerini alr. S bobininden
bobininde indklenen gerilim maksimum deerine ular. T bobinindeki
bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr.
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
Bunlar yldz (Y) ve gen ( A ) balantlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin 3 katna eittir (
f
V V . 3 = ) ve hat
). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
3 katna eittir (
F H
I I . 3 = ).
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi 220 =
f
V V ise hat gerilimi
olarak bulunur.
2.50: Yldz ve gen balant
Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bir motorun faz gerilimi
110 = 190/1,73 3 = V olur.
Yldz bal fazl sistemlerde her faz sargsnn birer ucu bir noktada
Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
deerini
bobininden
bobinindeki
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
tlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
) ve hat
). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
V ise hat gerilimi
r motorun faz gerilimi
sargsnn birer ucu bir noktada
Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ekil 2.51: Yldz balantda sfr noktas
fazl sistemlerde g
fazl sistemlerde yldz ve gen balantlarda
empedanslarda ykler) varsa g aadaki eitlikle hesaplanr.
cos . . . 3 I V P =
: P Dengeli ykl sistemde g (
: V Fazlar aras gerilim (hat gerilimi) (
: I Hat akm (amper, A)
: Hat gerilimi ve hat akm arasndaki a
Dengeli fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
yaplar dolaysyla dengeli gerilim retir
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir
datm ebekelerindeki bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
Dengeli fazl g sistemlerinde yk
dengelidir. Akmlar ve gerilimler sinzoidaldir
admitanslar (Y
R
= Y
S
= Y
T
) e deer
kabul edilir ya da uzun iletim hatlar hari ihmal edilir.
68
: Yldz balantda sfr noktas
stemlerde g
de yldz ve gen balantlarda eer dengeli yk (eit
g aadaki eitlikle hesaplanr.
ykl sistemde g (watt, W)
aras gerilim (hat gerilimi) (volt, V)
gerilimi ve hat akm arasndaki a
fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve datm srasnda
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
syla dengeli gerilim retir. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir yolu tesisleri, ark frnlar, alak gerilim enerji
bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
emlerinde yk akmlar, sistemin besleme ve u gerilimleri
sinzoidaldir. Fazlarn empedanslar (Z
R
= Z
S
= Z
T
) ve
e deerdir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
hatlar hari ihmal edilir.
eer dengeli yk (eit
datm srasnda
faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
alak gerilim enerji
bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
istemin besleme ve u gerilimleri
) ve
dir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak
devrelerinde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
lem Basamaklar
Seri R-L devresini breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Voltmetre ve ampermetre zerinde okunan deerleri not alnz.
I:..
V
T
:.
V
R
:
V
L
:
Devrenin enerjisini kesiniz.
Diren deerini Ohm Kanununa
70
Devrenin empedansn V/I forml ile hesaplaynz.
Devre empadansn
2 2
Z R XL = +
formlne gre hesaplaynz.
= =
P
S
P
P
q olarak bulunur.
84
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak transformatr seimini yapabilecek ve devreye
balayabileceksiniz.
Transformatr uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
l aletlerinde okunan deerleri not alnz.
I
1
=..
V
1
=.
I
2
=...
V
2
=.,
Devrenin enerjisini kesiniz.
Transformatrn dntrme orann hesaplaynz.
UYGULAMA FAALYET
85
neriler
gvenlii tedbirlerini alnz.
Np Vp Is
Ns Vs Ip
= =
I V P . =
100 . %
P
S
P
P
= q
86
Transformatr uygulama devresi
lem basamaklar
ekildeki devreyi emada gsterilen malzemeleri kullanarak breadboard zerine
kurunuz.
Transformatre enerji verilmemi ve S anahtar ak durumda iken primer ve sekonder
sarglarnn direncini avometre ile lnz.
S anahtar ak durumda iken devreye A.C 12V uygulayarak yksz primer ve
sekonder gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz.
S anahtarn kapatarak sekonder ykn devreye alnz. Ykl primer ve sekonder
gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz. Potansiyometreyi ayarlayarak yk deiiminin
sekonder gerilimine etkisini inceleyiniz.
lm sonularn kaydediniz.
Primer sarg direnci
Sekonder sarg direnci
Yksz lmler
Ykl lmler
87
lem basamaklar
Devreyi kurarken kesinlikle enerji altnda almaynz.
Transformatrde giri gerilimi olarak ebeke gerilimi kullanyorsanz primer
terminallerini gerilim uygulamadan nce elektrik band ya da benzeri bir malzeme
kullanarak yaltnz.
Osiloskopta lm yaparken Volts/Div ve Time/Div kademelerini sinyalleri en iyi
gzleyebileceiniz pozisyona getiriniz.
88
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Devreye uygun transformatr seebildiniz mi?
2. Transformatr devreye balayabildiniz mi?
3. Transformatr lmleri yapabildiniz mi?
4. Transformatr hesaplamalar yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
89
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Transformatr iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
A) Manyetik indksiyon prensibine gre alr.
B) almak iin haric gerilim kaynana ihtiya duyar.
C) Hareketli paralar vardr.
D) Gerilim dntren bir motoru vardr.
2. Transformatrn elektrik devrelerinde grevi nedir?
A) Frekans deitirmek B) A.Cyi D.C ye dntrmek
C) A.Cnin seviyesini deitirmek D) A.C faz deitirmek
3. Transformatrde nve ne ie yarar?
A) Gerilimi dorultur.
B) Ksa devrelerden korumak iin empedans salar.
C) Sarglardaki harmonikleri yok eder.
D) Manyetik aknn geii iin yol salar.
4. Transformatrlerde dntrme oran nedir?
A) Gteki deiim orandr.
B) Nve ile sarmlar arasndaki g orandr.
C) Primer ve sekonder sarglarnn tur saylarnn orandr.
D) Bakr kayplarnn fuko kayplarna orandr.
5. Transformatrn verimi aadakilerden hangisidir?
A) Primer geriliminin sekonder gerilimine oran
B) Primer akmnn sekonder akmna oran
C) Primer empedansn sekonder empedansna oran
D) Sekonder gcnn primer gcne oran
6. Aadakilerden hangisi nve tipine gre transformatrlerden deildir?
A) Mantel tip B) Datlm tip C) ekirdek tip D) Tek fazl tip
7. Sekonder sargs 500 ve sekonder gerilimi 20 V olan bir transformatrn primer
gerilimi 150 V ise primer sargs aadakilerden hangisidir?
A) 3750 B) 37500 C) 375 D) 37,5
8. Transformatrde verim aadaki simgelerden hangisi ile gsterilir?
LME VE DEERLENDRME
90
A) B) q C) t D)
9. 200W gce sahip bir transformatrde 5W bakr, fuko ve histerisiz kayplarna
harcanyorsa bu transformatrn verimi yzde ka olur?
A) 95,5 B) 97,5 C) 92 D) 90
10. Aadakilerden hangisi kullanm amacna gre transformatrlerden deildir?
A) Sabit gerilim transformatrleri B) Ayarl gerilim transformatrleri
C) Sabit akm transformatrleri D) Deiken yk transformatrleri
11. Transformatr, giriine uygulanan sinyalin hangi zellii kesinlikle deimez?
A) Gerilim B) Frekans C) Akm D) G
12. Transformatrn almas alternatif akmn etkilerinden hangisine baldr?
A) Ik B) Manyetik alan C) Is D) Kimyasal
13. Hangisi nve eitlerine gre transformatr eitlerinde deildir?
A) Drc tip B) Datlm tip C) ekirdek tipi D) Mantel tip
14. Bir transformatrn yapsnda aadakilerden hangisi vardr?
A) Primer sarg B) Sekonder sarg C) Nve D) Hepsi
15. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) Sekonder gerilimi B) Sekonder gc
C) Dntrme oran D) Kayplar
16. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgar kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Fuko kayb
91
RENME FAALYET4
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm motorlarnn, doru akm motorlarna
olan stnlklerini kavrayacak, kullanm yerlerini seebilecek ve devreye balantlarn
yapabileceksiniz.
Alternatif akm motorlarnn kullanld alanlar aratrnz.
Alternatif akm motorlarnn doru akm motorlarndan farklarn aratrarak bir
rapor hlinde snf ortamnda arkadalarnza ve retmeninize sununuz.
4. A.C MOTORLAR
Bir elektrik motoru, elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde etmeye yarayan bir
makinedir. ekil 4.1de elektrik motorlar iin basit bir snflandrma tablosu verilmitir.
ekil 4.1: Elektrik motoru eitleri
A.C motorlar asenkron ve senkron olmak zere genel olarak iki gruba ayrlabilir.
Asenkron motorlarda temelde iki ksmdan oluur.(ekil 4.2) Bunlardan birisi stator dieri
rotordur. Statora uygulanan alternatif gerilim bir manyetik alan oluturur. Rotor ise bu
manyetik alan iinde bulunur ve stator manyetik alan rotor zerinde bir indksiyon akm
meydana gelir. Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile hareket enerjisi oluur.
RENME FAALYET4
ARATIRMA
AMA
92
ekil 4.2: Asenkron motor
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas
D.C. ve A.C motorlarn kullanm alanlarna gre birbirlerine birtakm stnlkleri
vardr.
Alternatif akm motorlar, D.C. motorlara gre daha basit yapda ve daha ucuz
olmalar, ark oluturmamalar, momentlerinin yksek olmas nedeniyle doru akm
motorlarna gre daha ok tercih edilir.(ekil 4.3)
ekil 4.3: Temel D.C. ve A.C motor
93
4.2. A.C Motor eitleri
Alternatif akm motorlar temelde senkron ve asenkron olmak zere iki eittir.
Senkron motorun rotorunda sarglar bulunur ve bu sarglardan bir kaynak vastasyla akm
geirilir. Bu nedenle bu motorlarn rotor devir saylar stator dner alan devir saysna eittir.
Asenkron motorlarda ise enerji sadece stator sarglarna verilir. Stator sarglarndaki dner
alan rotor sarglar ya da ksa devre ubuklarnda endksiyon yoluyla akm dolatrarak
rotorun dnmesini salar. Bu motorlarda rotor devri dner alann devrine ulatnda
indkleme olmayacandan rotor devri dner alann devrinden daima kktr.
Faz saysna gre ise asenkron motorlar genelde bir fazl ve fazl olarak yaplr.
4.2.1. Bir Fazl Motor
Bir fazl motorlarda iki eit sarg bulunmasna karn sarglar ayn gerilimle beslenir.
Sarglar faz fark oluturacak ekilde farkl zelliktedir.
Bir fazl A.C motorlarn kullanm alanlar olduka fazladr. Bunun nedeni
bakmnn ve maliyetinin dk olmasdr. Evlerde kullanlan amar ve bulak
makinelerinde ve dier baz ev aletlerinde ounlukla bir fazl asenkron motorlar
kullanlr.
Tanm ve eitleri
Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl(Resim 4.1) ve glge
kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlr.
Resim 4.1: Yardmc sargl bir fazl A.C motor
altrlmas
Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
Stator sargsna uygulanan tek fazl alternatif akm sarg zerinde deiken manyetik alan
oluturur. Bu indksiyon dolays ile rotor enerjilenir. Bu durum motorun hareket retmesine
yetmez sadece bir titreim oluturur. Dolaysyla motora ilk hareketi dardan tatbik etmek
gerekir. lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur. Motora ilk
hareket verildikten sonra yardmc sarg devreden kar.
ekil 4.4te bir fazl motor devrelerinde
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki
annda 90 derecelik faz farkn olutur
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve
anahtar kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr
dnmenin etkisi ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr
ekil 4.4: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
Dn ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlard
birinin akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
uygulanr. Sarg ular stator iinde balanarak darya
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
4.5deki iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan
deitirmek iin Y1 ve Y2 ular yer
ekil 4.5: Bir fazl motor balant emas
Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi mo
dner. Bu nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
94
e bir fazl motor devrelerinde yardmc sarg motorun ilk anda hareketini
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki C kondansatr ise ilk hareket
annda 90 derecelik faz farkn oluturabilmek iindir. Motor ilk hareketten ve normal
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve C kondansatrn devre d brakmak iin
kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr. Motor yeterli devri aldktan sonra
ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr.
: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
arg ular stator iinde balanarak darya tane u kartlr. Ulardan ikisi
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir yn
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr. rnein ekil
iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan bir fazl motorun dn ynn
deitirilir.
: Bir fazl motor balant emas
Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi motorlar, daima bir ynde
nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
hareketini
hareket
ve normal
devre d brakmak iin S
aldktan sonra
bobinlerden
akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
u kartlr. Ulardan ikisi
u santrifj anahtara balanr. Devir yn
ekil
dn ynn
torlar, daima bir ynde
nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
95
4.2.2. Fazl Motor
Tanm ve eitleri
fazl motorlar, basit tasarma, yaps gerei yksek ilk hareket torkuna ve
verimlilie sahip olduu iin endstride en ok tercih edilen motorlardr. Kullanm alanlar
arasnda endstriyel fanlar, havalandrma sistemleri, kompresrler ve konveyr sistemleri
saylabilir.
fazl motorlar yapsal olarak bir fazl motorlarla benzer.(Resim 4.2) Manyetik
alann oluturulduu bir stator ve mekanik enerjinin alnd rotora sahiptir. fazl
motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 120
o
farkla konumlandrlr.
Resim 4.2: fazl motor
Stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu motor elemanlar yksek
mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir. Statorda indklenen manyetik ak rotora
havadan iletilir. Rotorda indklenen manyetik alan ile stator manyetik alan arasndaki itme-
ekme kuvveti hareketin olumasn salar. Dnme hareketi, rotor manyetik alannn stator
dner manyetik alannn peinden srklenmesi ile gerekleir.
altrlmas
fazl A.C motorlar altrmann (yol vermenin) en kolay ekli dorudan yol
vermedir. Motorun sarg ular birer alter zerinden (ekil 4.8de kontaktr) direkt olarak
ebekeye balanr. Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn yaklak
kat fazlasn ebekeden eker. Dorudan yol verme ynteminde motor ilk anda bota
altrlmaldr. Direkt yol verme, yksek gl motorlarda (5 kWn stnde) ar snma
nedeniyle sarglarn zarar grmesine neden olabilir. Bu nedenle yksek gl motorlara
dk gerilimle yol verilir(ekil 4.6).
ekil 4.6: fazl
ekil 4.7: fazl motorun gen devre balants
ekil 4.8de fazl bir asenk
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
dolatrarak motorun almas salanr.
ekil 4.8: fazl motora dorudan yol verme
96
fazl motorun yldz devre balants
fazl motorun gen devre balants
de fazl bir asenkron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
anr.
: fazl motora dorudan yol verme
ron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
97
Dn ynnn deitirilmesi
fazl A.C motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn
balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir (ekil 4.9).Ayrca
fazl motorlarda dn ynnn deitirlimesi iin motor klemens tablosu balants ekil
4.10 da gsterilmitir.
Dn yn deitirme ilemi genellikle kontaktrlerle yaplr. Dn ynn
deitirmek iin baz durumlarda zel paket alterler de kullanlmaktadr.
ekil 4.9: fazl motorda dn ynnn deitirilmesi
ekil 4.10: faz motor balants ve dn ynnn deitirilmesi
98
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak AC motor seimini yapabilecek ve
altrabileceksiniz.
Paket alterle motora yol verme devresi
Paket alterle motorun dn ynn deitirme devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Enerjiyi kesiniz.
Klemens tablosunda S ve T fazlarn yer deitiriniz.
Devreye tekrar enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Devrenin enerjisini kesiniz.
Bir nceki balantdaki dn ile karlatrnz.
Motorun dn ynn deitirmek iin deiik balant ekillerini belirleyip rapor
olarak yaznz.
neriler
gvenlii tedbirlerini alnz.
fazl sistemde 380V A.C gerilim olduunu hatrlaynz. retmeniniz olmadan
sisteme enerji vermeyiniz.
UYGULAMA FAALYET
99
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Bir fazl A.C motor seimini yapabildiniz mi?
2. Bir fazl A.C motoru devreye balayabildiniz mi?
3. Bir fazl A.C motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
4. fazl A.C motor seebildiniz mi?
5. fazl AC motoru devreye balayabildiniz mi?
6. fazl AC motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
100
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
1. ( ) Elektrik enerjisini kullanarak mekanik enerji elde eden makinelere elektrik motoru
denir.
2. ( ) Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile kimyasal enerjisi oluur.
3. ( ) Evlerde kullanlan amar ve bulak makinelerinde ounlukla fazl asenkron
motorlar bulunur.
4. ( ) Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
5. ( ) lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur.
6. ( ) Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
birinin akm ynn deitirmek gerekir.
7. ( ) fazl motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 100
o
farkla konumlandrlr.
8. ( ) fazl motorlarda stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu
motor elemanlar yksek mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir.
9. ( ) Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn 15-20 kat fazlasn
ebekeden eker.
10. ( ) fazl AC motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn
balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
LME VE DEERLENDRME
101
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi asal hzn semboldr?
A) o B) f C) D)T
2. Aadaki frekanslardan dalga boyu en kk olan hangisidir?
A) 50 Hz B) 60 Hz C) 6 kHz D) 5 MHz
3. Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi kullanlmaz?
A) Is etkisi B) Ik etkisi C) Manyetik etki D) Kimyasal etki
4. Aadakilerden hangisi bydnde bir bobinin endktans artar?
A) Bobin ap B) Nve C) Sipir says D) Hepsi
5. Aadakilerden hangisi arttka bir kapasitrn kapasitesi azalr?
A) Plakalarn yzey alan B) Dielektrik katsays
C) Plakalar arasndaki mesafe D) Hibiri
6. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin empedans ne olur?
A) 3 O B) 4 O C) 5 O D) 7 O
7. .4 Oluk bir diren ve 3Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin faz as ne olur?
A) 37
O
B) 47
O
C) 53
O
D) 63
O
8. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin aktif gc ne olur?
A) 1936 W B) 88 W C) 4 W D) 1550 W
9. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin reaktif gc ne olur?
A) 3 VAR B) 1452 VAR C) 871 VAR D) 66 VAR
10. 4 Oluk bir diren ve 3 Oluk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin grnr gc ne olur?
A) 5 VA B) 1778 VA C) 2420 VA D) 110 VA
e
MODL DEERLENDRME
102
11. fazl yldz bal bir motorun hat akm 173 Ai gstermektedir. Motorun faz akm
aadakilerden hangisidir?
A) 122 A B) 110 A C) 100 A D) 173 A
12. Bir asenkron motorun ebekeden ektii aktif g 3 kW ve reaktif g de 4 kVARtir.
Motorun g katsays aadakilerden hangisidir?
A) Cos = 0.6 B) Cos = 0.7 C) Cos = 0.8 D) Cos = 0.9
13. Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) k gerilimi B) k gc C) Dntrme oran D) Kayplar
14. Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?
A) Rzgr kayplar B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D)Fuko kayb
15. Aadakilerden hangisi transformatrlerde kullanlan nve eitlerinden deildir?
A) Yumuak demir B) ekirdek tip C) Datlm tip D) Mantel tip
16. Primer sargsnn sarm says 10 ve sekonder sargsnn sarm says 100 olan bir
transformatre 100 V uygulanrsa sekonderinden ka volt gerilim alnr?
A) 10 V B) 100 V C) 1000 V D) 10000 V
17. Giri gerilimi 120 V ve k gerilimi 6 V olan bir transformatrn dntrme oran
aadakilerden hangisidir?
A) 6 B) 20 C) 40 D) 120
18. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn verimi aadakilerden
hangisidir?
A) % 5 B) % 95 C) % 100 D) Hibiri
19. Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn toplam kayb ka Wtr?
A) 19,5 W B) 10 W C) 9,5 W D) 0.5 W
20. Bir transformatrn tel direncinden kaynaklanan kayb aadakilerden hangisidir?
A) Fuko kayb B) Histeresiz kayb C) Bakr kayb D) Hepsi
21. Bir fazl motorlarda yardmc sargnn kullanm amac aadakilerden hangisidir?
A) Motor gcn artrmak B) Faz fark yaratmak
C) Motor momentini artrmak D) Hibiri
103
22. Aadakilerden hangisi A.C motorlarn stnlklerinden deildir?
A) Ucuz olmalar
B) Verimlerinin yksek olmas
C) Devir saylarnn kolay ayarlanmas
D) Yaplarnn basit ve bakma az ihtiya gstermeleri
23. Aadakilerden hangisi bir fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirme
yntemlerinden biri deildir?
A) Ana sarg ularn ters balamak B) Yardmc sarg ularn ters balamak
C) Btn sarg ularn ters balamak D) Hepsi
24. 380 Vluk ebekeye yldz bal bir fazl bir asenkron motorun faz sarglarnn
gerilimleri aadakilerden hangisidir?
A) 220 V B) 240 V C) 310 V D) 380 V
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
25. ( ) Bir akmn sinzoidal olabilmesi iin akmn elde edildii bobinler manyetik alan
ierisinde dorusal hareket ettirilmelidir.
26. ( ) Bir sins erisinin balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde ise bu eri ileri
faz erisidir.
27. ( ) Bir bobinin nvesi bydke bobin endktans artar.
28. ( ) Bir kapasitrn plakalar uzaklatrlnca kapasitesi artar.
29. ( ) fazl dengeli yldz bal devrelerde hat gerilimi faz gerilimine eit ve hat
akm da faz akmnn 3 katdr.
30. ( ) Bir transformatrn manyetik kaaklarn azaltarak transformatrn verini
artrlabilir.
31. ( ) 10/100 Vluk bir transformatrn dntrme oran 10dur.
32. ( ) Bir transformatrn kndan, giriine gre daha dk gerilim alabilmek iin
k sargsnn girie gre daha az sarml olmas gerekir.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
33. Alternatif akm santrallerde .. ile ykseltilerek iletilir.
34. Alternatif akmn maksimum deeri, etkin deerinin .. katdr.
104
35. Bir alternatr rotorunun birim zamandaki dn says arttka frekans .
36. Frekans 50 Hz olan bir akmn periyodu .. milisaniyedir.
37. Balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde olan sins erisine .faz
erisi denir.
38. Bir bobin ierisindeki . hareket ettirilerek bobin endktans ayarlanabilir.
39. Seri R-L-C devresinde devre geriliminin ileri fazl olmas iin devredeki endktif
reaktansn kapasitif reaktanstan . olmas gerekir.
40. Bir rezonans devresinde kalite kat says ile bant genilii arasnda ..
orant sz konusudur.
105
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 A
2 B
3 B
4 D
5 C
6 A
7 A
8 C
9 C
10 D
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 C
4 B
5 D
6 B
7 A
8 A
9 C
10 A
11 D
12 D
13 A
14 D
15 B
16 C
17 A
18 C
19 A
CEVAP ANAHTARLARI
106
RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI
1 A
2 C
3 D
4 C
5 D
6 D
7 A
8 B
9 B
10 D
11 D
12 B
13 A
14 D
15 D
16 A
RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Yanl
3 Yanl
4 Doru
5 Doru
6 Doru
7 Yanl
8 Doru
9 Yanl
10 Doru
107
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 D
3 D
4 D
5 C
6 C
7 C
8 A
9 B
10 C
11 D
12 A
13 D
14 A
15 A
16 C
17 B
18 B
19 D
20 C
21 B
22 C
23 C
24 A
25 Yanl
26 Yanl
27 Doru
28 Yanl
29 Yanl
30 Doru
31 Yanl
32 Doru
33 Transformatr
34 1,41( 2 )
35 Artar
36 20
37 Geri
38 Nve
39 Byk
40 Ters
108
KAYNAKA
AKAR Feyzi, Mustafa YAIMLI, Alternatif Akm Devreleri ve Problem
zmleri, Beta Basm Yaym Datm A, stanbul, 2008.
ARFOLU Uur, Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri
Alternatif Akm Devreleri Cilt: 2, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2007.
CEYLAN Murat, Alternatif Akm Devre Analizi, Sekin Yaynclk, Ankara,
2010.
IRWIN J. David, Basic Engineering Circuit Analysis 8th Edition, John Wiley
& Sons Inc., West Sussex, UK, 2001.
ALTINSALI Adem, Elektrik Makineleri, Halim Yaynlar, Kahramanmara,
1998.
AKAN Ahmet Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri, Birsen
Yaynevi, stanbul, 2000.
GVEN M. Emin, MARTI . Baha, Eletroteknik Cilt II, MEB Yaynlar,
stanbul, 1984.
GVEN M. Emin, OKUN ., Elektroteknik ve Laboratuvar II, MEB
Yaynlar, Ankara, 2003.
KARA Sadk, Elektrik Eleketronik Rehberi, Ufuk Kitap, Krtasiye,
Yaynclk, Kayseri, 2004.
BAYRAK Mehmet, Temel Elektrik ve Manetizma, Atlas Yayn Datm,
stanbul, 2002.
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt-1,
MEB Yaynlar, stanbul, 1997.
PENT M. Adnan, Senkron Makineler, Yksek Teknik retmen Matbaas,
Ankara, 1975.
BADUR zdemir, Elektrik Kumanda Devreleri, Mill Eitim Genlik ve
Spor Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978.
RICHARDS, SEARS, WEHR, ZEMANSKY, Modern niversite Fizii,
alayan Basmevi, stanbul, 1982.
OUZ Necati, Muhittin GKKAYA, Elektrik Makineleri I, Mill Eitim
Basmevi, stanbul, 1991.
PENT M. Adnan, Abdullah RKMEZ, Elektrik Makineleri II
Transformatrler, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1992.
KAYNAKA