SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2009, Say:19, ss.233-249.

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

Dilek GZE KAYA Aye DURGUN
ZET Bu almann amac 19231938 dneminde Atatrkn Trkiyede uygulad maliye politikalarnn ele alnarak incelenmesidir. almada maliye politikalarnn incelenmesi, bte uygulamalar ve vergi uygulamalar olarak iki ana koldan ele alnlmaktadr. Ayrca bte uygulamalar 19231929 ve 19301938 dnemleri itibariyle analiz edilmekte ve vergi uygulamalarndaki deiikliklerde ele alnmaktadr. alma 19231929 ve 19301938 dnemlerindeki mevcut koullarn Atatrkn maliye politikalar tercihine etkilerinin neler olduunu ve uygulanan maliye politikalarnn sonularnn neler olduunu ortaya koymaya almaktadr. Anahtar kelimeler: Atatrk dnemi maliye politikalar, bte politikalar, vergi politikalar

Fiscal Policies of Ataturk for the Period of 19231938: Budget and Tax Practces
ABSTRACT The aim of this study is to discuss and analyse the fiscal policies that Ataturk put into practice in Turkey during the period of 19231938. In the paper, the analysis of fiscal policies is discussed in two main categories; that is, budget practices and tax practices. Further, the budget practices are studied with respect to the periods 19231929 and 1930-1938, and the changes within the fiscal practices are also studied. This study tries to put emphasis on the effects of the existing conditions in the periods 19231929 and 19301938 on the fiscal policies of Ataturk and reveal the results of the practiced fiscal policies. Keywords: Ataturk period finances policies, budget policies, tax policies

Giri Osmanl devleti I. Dnya Sava sonunda hem mali hem de siyasi bamszln kaybetmitir. Daha sonra gerekletirilen kurtulu sava ile Trkiye Cumhuriyeti kurulmu ve bamszln ilan etmitir. Cumhuriyetle birlikte yenidnya ekonomisiyle btnleme srecinde Atatrk, ekonominin dzeltilmesi konusuna ncelik vermitir. Bu amala 17 ubat 1923te zmir ktisat Kongresinin toplayarak; lke iin kalknma

Ar.Gr., Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Maliye Blm, dgoze@iibf.sdu.edu.tr Ar.Gr.,Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, ktisat Blm, aysedurgun@iibf.sdu.edu.tr

234

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

strateji ve politikalarnn belirlenmesini, iktisadi hayatn bir an evvel dzenlenmesini salamak istemitir. Atatrk, Mali siyasetimiz halk tazyik etmeden ve ona zarar vermekten kanmakla beraber, mmkn olduu kadar darya muhta olmadan yeterince gelir salamak esasna dayanmaktadr diyerek; mali bamszln gerekliliini vurgulam ve uygulayaca mali politikann erevesini izmitir. Mali bamszln en nemli art olarak da devlet hazinesinin gl ve gvenilir olmasn gerekli grmtr. Bu erevede dnya konjonktrndeki gelimelerinde etkisiyle 192329 dneminde liberal politikalar uygulanarak zel giriim desteklenmi, 193038 dneminde ise karma ekonomi politikalar (devleti politikalar) uygulanarak devletin piyasay ynlendirmesi salanmtr. Bu almada Atatrkn maliye politikalar farkl boyutlaryla incelenmektedir. 1. Cumhuriyetin Devrald Ekonomik Yap Atatrkn uygulamaya koyduu maliye politikalarnn temellerini kavrayabilmek iin yeni kurulan Cumhuriyetin devrald ekonomik yap ve artlar da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bu anlamda, Osmanldan kalan sosyo-ekonomik miras bilmek nem arz etmektedir. Dorudan veya dolayl olarak nfusun 4/5i tarmla uraan Osmanl Devletinde, i ve d ticaretin neredeyse tamam aznlklarn elinde bulunuyordu. Sanayi retimi el sanatlarndan teye geemiyor ve sanayi rn ihtiyacn ithalatla karlyordu.1 Ayrca Osmanl dneminde Avrupa lkelerine tannan kapitlasyonlar zaman iinde genileyerek, tekel, demiryollar, madenlerin iletilmesi, deniz ulatrmas gibi iktisadi ve mali alanlar Avrupann denetimi altna sokmutu. Bask altndaki Osmanl ynetimi yabanclardan borlanmaya gitmi ve zaman ierisinde alnan borlar denemez hale gelmiti.2 Osmanl Maliyesi 1881de II. Abdlhamit dnemimde (18761909) yrrle giren Muharrem Kararnamesi ile yabanc alacakllar temsil eden be lke temsilcisi ve yerli alacaklar temsil eden iki temsilciden oluan, Dyun-u Umumiye daresinin denetimi altna girmitir. Bu dnemde Osmanlnn ekonomik ve mali kaynaklarn denetim altna alan Dyun-u Umumiye daresi ikinci bir Maliye Bakanl gibi uygulamada bulunabiliyordu. dare, vergileme hakkn devletin elinden alm ve on civarnda farkl vergiyi dorudan toplamaya balamt.3 Yaanlan bu dalgalanmalar ve byk borlanmalar altnda idari ve siyasi alanlarda skntlar yaayan Osmanl Devleti I. Dnya Savana da dahil olmu ve ar artlarda savamtr. Sava sonrasnda Osmanl Devleti, ekonomik ynden km bir lke grnmnde idi. Savalarn finansmannda i kaynaklar yetersiz kalm ve Osmanl ynetimi yksek miktarda borlanmaya girmitir. Yllar sren savalar sonrasnda, birok iyeri kapanm, retken erkek nfusu azalm, aileler paralanm,

Okan H. Aktan, Atatrkn Ekonomi Politikas: Ulusal Bamszlk ve Ekonomik Bamszlk, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cumhuriyetimizin 75. Yl zel Says,1998, s. 2930 2 Mehmet Ali Tesbi, Atatrk Dnemi Trkiyenin ekonomi Politikas, Anamur Akdeniz Postas, 28 Kasm 2001, http://www.tarim.gen.tr/tesbi/94.htm 3 Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (1914 1999), maj Yaynclk, Ankara, 1999, s. 20 ve Cihan Duru vd., Atatrk Dnemi Maliye Politikas I, TSA Matbaaclk, Ankara, 1982, s. 84-85
1

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

235

gler nedeniyle isizlik had safhaya varm, mevcut kaynaklar da nemli lde tkenmitir.4 Osmanldan kalan bu artlar altnda 192022 dnemi lkemiz iin Kurtulu Savann yaand zor yllar olmutur. Bu dnemde yorgun, maliyesi km, gzide evlatlarn drt cephede kaybetmi Trkiye5 kendi imkanlar ile yeterli olma yoluna gitmitir.6 Atatrk, bu ekonomik koullar altnda snrl kaynaklarla Cumhuriyeti kurabilmek iin tam bir bamszlk sava vermitir. Dolaysyla 192022 arasnda yeni Trk hkmetinin ekonomik politika retmesi ve kalknmaya ynelik admlar atmas olanaksz durumdadr.7 Tasvir edilen zor artlar altnda kazanlan Kurtulu sava sonrasnda 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Bar Antlamas ile Trkiyenin siyasi bamszl tannmtr. Ancak Lozan Antlamas ile elde edilen bu siyasal bamszln srdrlebilirlii, ekonomik bamszln da gereklemesi ile mmknd. Bu amala 17 ubat 1923te bamsz ekonomi iin Atatrkn destei ile ilk adm atlarak Trkiye ktisat Kongresi toplanmtr.8 2. 19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar Zaferle sonulanan Kurtulu Sava sonrasnda, ekonomik bamszlk iin ilk adm atlm ve bu amala zmir ktisat Kongresi dzenlenmitir. Atatrkn nderliindeki bu dnemde lke ekonomisinde ve maliyesinde iki farkl politika izlenilmitir. Trkiye Cumhuriyetinde izlenilen bu politikalar;1929 byk krizine kadar olan dnemde liberal yaklamda iken, 1929 sonras dnya konjonktrnde ortaya kan gelimelerin de yansmasyla devleti yaklama dnmtr. Liberal yaklamn hkm srd 192329 dneminde de, devleti yaklamn hkm srd 193038 dneminde de Atatrkn maliye politikasndaki amac deimemitir. Atatrk bir konumasnda; Binaenaleyh, usul- malmiz (maliye yntemimiz) halk tazyik ve izrar etmekten itinap (halka bask yapmaktan ve ona zarar vermekten kanmak) ile beraber mmkn olduu kadar harice arz- ihtiya ve iftikar etmeden (ihtiya ve yokluklar iin darya muhta olmadan) varidat- kfiye (yeterli gelir) temin etmek esasna mstenittir (salamak temeline dayanmaktadr) szleriyle maliye politikasndaki temel amacn; halk zorlamadan kanarak devlet btesi dengesinin salanmas olduunu ifade etmitir.9 Atatrkn maliye politikasnda devlet btesinin ak vermemesi gerekmektedir. Bu nedenle bteler, ylbalarnda denk olarak hazrlanmal, kesin hesaplar da denk olarak kapatlmaldr. Yl iinde ek deneklerle bte denkliinin bozulmasna izin
Ali Cokun, Cumhuriyetin lk Yllarnda Trkiye Ekonomisi , Atatrk Dnce Dergisi, Say: 4, Kasm 2003, s. 72. 5lber Ortayl, 15 Mays 1919, Milliyet Gazetesi, 20 Mays 2007, http://www.milliyet.com.tr/2007/05/20/pazar/yazortay.html 6 Durdu Mehmet Burak, Camlla Jacquartn Raporuna Gre Atatrk Dneminde Trk Ekonomisi, Kastamonu Eitim Dergisi, c:16, no:1, 2008, s.222 7 Cokun, a.g.m., s. 72. 8 Erdin Tokgz, a.g.e., s. 33. 9 Mustafa A. Aysan, Atatrkn Ekonomik Gr, Devletilik, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: 2, Say: 6, Yl: Temmuz 1986, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=982
4

236

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

verilmemelidir. Denklikten anlalan devletin normal gelirleri ile normal harcamalar arasnda denkliin salanmasdr. ve d borlanmadan salanan devlet gelirleri ile bte denkliinin salanmas kabul edilmemektedir.10 Bu ama erevesinde 192329 yllarnda ve 193038 yllarnda Atatrkn uygulad maliye politikalar kapsamnda bte ve vergi uygulamalar ele alnacaktr. 2.1. Bte Politikalar 2.1.1. 19231929 Dnemi Bte Uygulamalar 19231929 yllar arasnda iki dnm noktasndan sz etmek mmkndr. Bunlardan ilki dnemin banda toplanan zmir ktisat Kongresi dieri ise dnemin sonunda yaanan Byk Buhrandr. zmir ktisat Kongresi ifti, tccar, sanayici ve ii temsilcilerinden oluan toplam 1135 temsilcinin katlmyla 17 ubat 4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanmtr. Bu Kongre ile Trk Hkmeti bir yandan Lozanda karlalan zorluklar kamuoyuna duyurmak, dier yandan da ekonominin eitli sorunlarn tartmak istemitir.11 Ayn zamanda Trkiyenin siyasi ve iktisadi bamszln ilan etmek, halkn da katlm ile kalknma strateji ve politikalarn uygulamaya koymak amalanmtr. Liberal iktisadi grn hakim olduu zmir ktisat Kongresinde; piyasa ekonomisinin gelitirilmesi ve zel giriimciliin tevik edilmesi, milliletirme ve korumac politikalarn uygulanmas, vergi sisteminin modernletirilmesi ve vergilerin azaltlmas, alanlara yeni sosyal haklarn tannmas gibi konularda kararlar alnmtr.12 192329 dneminde ekonomik yap ve kurumlar, zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar dorultusunda oluturulmaya allmtr. Bu dnem ierisinde devlet, direkt olarak ekonomik yatrmlara girmemekle beraber eitli yasal ve kurumsal dzenlemelerle zel sektr yatrm yapmaya tevik etmitir. Ekonomik yatrmlar iin zel sektrn imkanlarnn kstl olmas sebebiyle genel menfaatleri ilgilendiren noktalarda devlet ekonomiye itirak etmek zorunda kalmtr.13 Bu anlamda devlet katksz bir liberal iktisat politikas yanls olmam ama ekonomik yaamn gereklerini bizzat gerekletiren de olmamtr.14 Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan maliye politikalarn belirleyen grler ise byk lde Trkiye ktisat Kongresinde kararlatrlmtr.15 Avrupadaki ulus devletlerin benimsedikleri iktisat politikalarndan esinlenen Cumhuriyet rejimi politikalar, giriimciliin mali disiplin bozulmadan tevik edilmesini ngrmtr. Mali disiplinin salanmas ise bte denklii ve kontroll para ynetimine dayandrlmtr. Kontroll para ynetiminde ise d ak veya demeler dengesinde ak vermemek suretiyle, dviz kurunun mutlak sabitlii esas alnmtr.
Mustafa A. Aysan, a.g.m. lker Parasz, Trkiye Ekonomisi 1923den Gnmze ktisat ve stikrar Politikalar, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998, s. 3 12 stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 20, Nisan 2008, s. 79-80 13 zer zelik - Gner Tuncer, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt IX, Say 1, Haziran 2007, s. 257 14 Hasan Sabr, Atatrkn ktisat Zihniyeti, D Ticaret Dergisi, Say: 28, Yl:8, Nisan 2003, http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/Ataturk.doc., s. 3 15 stiklal Yaar Vural, a.g.m., s. 79-80
10 11

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

237

Yani para arznda, devlet btesinde ve d demelerde denge salanmaya allmtr. zellikle devlet gelir ve giderlerinin denklii esas alnm, bte a ve bundan kaynaklanan i ve d borlanmadan kanlmtr.16 Yani 192329 dneminde uygulanan maliye politikalarnn dayand klasik (liberal) iktisat yaklamnn da ana ilkelerinden biri olan ve altn kural olarak adlandrlan ilkeye gre; devlet btesinin denk olmas ve yatrmlarn finansman dnda kesinlikle borlanlmamas17 amalanmtr. Grld gibi Cumhuriyetin ilk yllarnda zellikle mali disiplini salamada bte etkin bir ara olarak kullanlmtr. Cumhuriyetin ilk btesi olan 1924 btesi ve daha sonraki bteler, bte ilkelerine uygun olarak yaplmaya allm, 1927 ylnda ise Muhasebe-i Umumiye Kanunu, kamu btelerini disiplin altna almak ve modern bir bte uygulamas salamak amacyla yeniden dzenlenmitir.18 Tablo 1de 19231929 dnemi bteleri asndan; 1923,1924 yl btelerinin ak vermesi, 1925,1927,1929 yl btelerinin fazla vermesi ve 1926,1928 yl btelerinin ise denk olmas tahmin edilmitir. Fakat kesin hesap sonular gz nne alndnda 1925 yl btesi dnda kalan tm bteler fazla vermitir (Tablo 1). 1925 ylnda ise gelir zerinden alnan en nemli vergilerden biri olan Aarn yrrlkten kaldrlmas19 ile 31,1 milyon TL yani o yln btesinin % 15,4 orannda bir ak verilmitir. Tablo 2de ise, 192329 dnemi bte denekleri ve kesin hesaplarn sonular gsteriyor ki, kambiyo kstlalarnn olduka dk bir dzeyde olduu, para basma yetkisinin yabanclarda olduu ve para politikasn belirleyecek bir merkez bankasnn bile olmad koullarda denk bte politikasnn i istikrarn salanmasnda etkili bir ara olarak kullanlm ve bte uygulamalarnda "samimilik" ilkesine uyularak gereki bteler hazrlanmtr.20 Bylece 192329 dneminde Atatrkn maliye politikasnda izledii; i ve d itibar yksek hazine ile denk bte hedefi hemen hemen gerekletirilmitir. Tablo 1: 19231929 Dnemi Btenin Kesin Hesap Gelir-Gider ve Ak Kalemleri (Cari Fiyatlarla) Yllar Gelir Gider Ak 1923 111 271 945 105 926 111 -5 345 034 1924 138 416 828 131 628 038 -6 788 790 1925 170 391 263 201 449 722 31 058 459 1926 180 363 257 172 186 885 -8 176 372 1927 202 239 236 198 951 159 -3 288 077 1928 222 030 788 201 132 997 -20 897 791 1929 224 143 619 213 367 359 -10 776 260
Aziz Konukman, Cumhuriyetin Kurulu Yllar ve 80 Sonras Dnemin Bte Politikalar Uygulamalar: Devletin nasndan Devletin Tasfiyesine, Gazi niversitesi ..B.F. Dergisi, 2/2003, s. 30 17 stiklal Yaar Vural, a.g.m., s. 82 18 stiklal Yaar Vural, a.g.m., s. 82 19 Esfender Korkmaz, Mali Yap Mali Politikalar , Yeni Trkiye Dergisi, Say:23-24, Cumhuriyet zel Says V, Eyll-Aralk 1998, s. 3414 20 stikll Yaar Vural, 1923-1929 Dnemi Maliye Politikalar, Afyon Kocatepe niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt:1, Say:2, 1999, s. 143
16

238

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

Kaynak: http://www.ceterisparibus.net/veritabani/1923_1990/butce.htm Tablo 2: 19231929 Dnemi Tahmini ve Kesin Hesap Bte Gelir-GiderAklar (Cari Fiyatlarla)
Tahmini Bte Yllar Geliri Milyon TL Tahmini Bte Gideri Milyon TL Kesin Hesap Bte Geliri Milyon TL Kesin Hesap Bte Giderleri Milyon TL Kesin Kesin Hesap GSMH Hesap Ak Milyon Bte Milyon TL Geliri/ TL GSMH % Kesin Hesap Bte Gideri/ GSMH % Kesin Hesap Ak/ GSMH %

1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929

94 129 191 190 195 207 221

113 140 184 190 194 207 220

111,3 138,4 170,4 180,4 202,2 222 224,1

105,9 131,6 201,4 172,1 199 201,1 213,3

-5,3 952,6 -6,8 1203,8 31,1 1525,6 -8,2 1650,5 -3,3 1471,2 -20,9 1632,5 -10,8 2073,1

11,7 11,5 11,2 10,9 13,7 13,6 10,8

11,1 10,9 13,2 10,4 13,5 12,3 10,3

0,6 -0,6 2 0,5 0,2 -1,3 -0,5

Kaynak: TK (statistik Gstergeler 19232006) ve http://www.ceterisparibus.net/veritabani/1923_1990/butce.htm den yararlanarak 2.1.2. 19301938 Dnemi Bte Uygulamalar 1929da yaanan byk kriz Cumhuriyet dnemi Trk ekonomisi iin bir dnm noktas olmu, tm dnyada olduu gibi lkemizde de devleti, mdahaleci ve korumac politikalara geilmitir.21 1929 dnya ekonomik buhrannn yan sra 1930 arifesinin Cumhuriyet Trkiyesi iin dnm noktas tekil eden baka hususlar da vard. Bunlardan biri Lozan antlamasnn gmrk tarifeleri iin koyduu be yllk snrlamann 1928'de bitiyor olmas, dieri ise yine Lozana gre Osmanl'dan devralnan te ikilik borcun 1929'da balyor olmasdr. Dolaysyla ekonomik buhran olmasa bile 1929 yl Trkiye iin bir dnm noktasdr.22 193038 dneminde uygulanan maliye politikalar, yukarda saylan nedenlerden nemli lde etkilenmi ve liberal ekonomi anlayndan karma ekonomik anlaya (devletilik politikas) bir gei olmutur. Bu dnemde; piyasa ekonomisinin esas alnmas, iktisadi krizden kmak ve sanayileip kalknabilmek iin devletin daha ok yatrm yapmas ve ekonomiye mdahalede bulunmas gerektiini kabul edilmitir. Gerekli alanlarda (sanayi, altyap..) devletin yatrm yapmas, kamu iktisadi teebbsleri ile mal ve hizmet retmesi, devletin dzenleme-planlama yoluyla piyasay ynlendiren nc-ynetici olmas gerektii kabul edilmitir. Fakat Atatrkn devletilik ilkesi merkezi ve kat planlamaya dayanan, zel teebbs geri planda brakan, retim faktrleri mlkiyetini byk lde devlete aktaran bir sistemi ngrmemitir. Yani bu
Ali okun, a.g.m., s. 75 mer aha, Atatrk dnemi ktisat Politikalar, (Krkkale niversitesi Atatrk Anma Sempozyumu, 10 Kasm 1993, http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/Makaleler/Turkce%20Makaleler/Turkiyenin%20siyasal%20yapisi%20ile%20ilg ili%20makaleler/AtaturkIktisat.DOC, s. 4-5
21 22

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

239

lml devletilik ilkesi sayesinde zel sektrn gerekli sermayeye, teknolojiye, gce ulamasndan sonra devlet, piyasaya mdahaleden vazgeecektir.23 Devleti bir sanayileme modeli benimseyen Trkiye Cumhuriyeti, bu modelin hayata geirilmesinde nemli rol oynayan ve dnyadaki ilk planlama deneyimlerinden kabul edilen sanayi planlar dorultusunda planl bir sanayileme srecine girmitir. 1930 tarihli ktisadi Vaziyetimize Dair Raporla balayan almalar ile Sovyet uzmanlarn ve Amerikal uzmanlarn hazrlad raporlardan yararlanlarak sanayide planl yllar balatlmtr.24 Bu kalknma hamlelerinin finansman daha ok vergiler ve i borlanma ile karlanm, ayrca 1934te Sovyet Rusyadan 8 milyon dolar, 1938de ngiltereden 13 milyon sterlin d borlanmaya gidilmitir. 25 Atatrk Birinci Be Yllk Sanayi Plan'n 19331938 yllar, kinci Be Yllk Sanayi Plan'n ise 19381944 yllar iin hazrlatmtr. Her iki kalknma plannn da amac, hammaddesi Trkiye'de olmasna karn dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini salamak olmutur.26 Bu bakmdan uygulamaya konulan ilk Kalknma Plan, temel tketim maddelerinin yurt iinde retilmesini ngren bir ithal ikamesi aygt niteliini tamtr.27 kinci Sanayi Plannn temel felsefesi ise, nemli yatrmlar yapmak yannda, hammaddesi Trkiye'de bol olan fakat sermaye yetersizlii nedeniyle retime dahil edilmesi g olan hammaddeleri, yurt dna ihra etmek ve dviz girdisini arttrmak olmutur.28 Yllar itibariyle bte verilerini incelediimizde 193038 dneminde de, mali disiplinden taviz verilmedii, bte denklii ve para istikrarnn salanmasna ynelik politikalarn srdrld grlmektedir. Kesin hesap gelir ve giderlerinin gayrisafi milli hsladaki paylar baz alndnda byk buhran sonrasnda bile mali disiplini salama ynnde gl bir kararlln varl gze arpmaktadr. Byk buhrann etkisini atlatmak iin 1929dan itibaren uygulanan politikalar sonucunda 1930da kesin hesap gelirlerinin giderlerden daha fazla olduu grlmektedir. 1933 hemen hemen denk gereklesen bte uygulamas bir yana braklrsa 1933- 1936 arasnda btenin ak verdii; 1936dan sonra ise btenin fazla verecek ekilde uyguland grlmektedir. 193038 dneminde ortaya kan bte ann ise iki ana nedeni vardr. Bunlar; byk buhrann bte zerinde oluturduu olumsuz etkiler ve devletilik ilkesi gerei yaplan kamu yatrmlarnn finansman olarak sralanabilir. Ayrca batl lkelerin krizi nleme ve ufukta grlen savaa hazrlk nedeniyle komuyu fakirletirme politikalar erevesinde d ticaret artan lde takasa balanmtr. Bu durum 1925ten itibaren d ticaret hadlerini srekli olarak Trkiyenin aleyhine deitirmeye balam ve Osmanldan kalan d borlarn da ilk taksitinin deme tarihi gelmitir.29 Atatrk dneminde denk bteyi amalayan maliye politikasna nem verilmitir. Tablo 3 ve 4te grld zere, 1925 ylnda aar
stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi, s. 96-98 Alkan Soyak, Trkiyede ktisadi Planlama: DPTye htiya Var M?, Dou niversitesi Dergisi, Cilt 4, Say 2, Temmuz 2003, s. 172 25 Ali okun, a.g.m., s. 76 26 Hasan Sabr, Atatrk'n Ekonomi Anlay, Saytay Dergisi, Say 62, 2006, s. 12 27 Alkan Soyak, a.g.m., s. 172 28 Esat elebi, Atatrk'n Ekonomik Reformlar Ve Trkiye Ekonomisine Etkileri (19232002), Dou niversitesi Dergisi, Say 5, Ocak 2002, s. 24 29 stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi, s. 99101
23 24

240

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

vergisinin kaldrlmas, 193132de Lozan antlamas gerei Dyun-u Umumiye bor taksitlerinin balamas ve 193435 ylnda da devlet yatrmlardaki art nedeniyle oluan aklar haricinde bte hep fazla vermitir.30 Tablo 3: 19231929 Dnemi Btenin Kesin Hesap Gelir-Gider ve Ak Kalemleri (Cari Fiyatlarla)
Yllar 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Gelir 217 451 343 165 227 843 186 816 681 174 296 035 207 277 524 231 391 323 271 078 532 314 170 811 322 933 849 Gider 210 129 655 181 861 013 212 011 107 173 608 829 228 858 736 259 589 193 252 402 010 287 183 747 303 888 954 Ak -7 321 688 16 633 170 25 194 426 -687 206 21 581 212 28 197 870 -18 676 522 -26 987 064 -19 044 895

Kaynak: http://www.ceterisparibus.net/veritabani/1923_1990/butce.htm Tablo 4: 19301938 Dnemi Tahmini ve Kesin Hesap Bte Gelir-GiderAklar (Cari Fiyatlarla)
Tahmini Bte Yllar Geliri Milyon TL 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Tahmini Bte Gideri Milyon TL Kesin Kesin Kesin Kesin Kesin Kesin Hesap Hesap Hesap Hesap GSMH Hesap Hesap Bte Bte Bte Ak Ak/ Milyon Bte Geliri Giderleri Geliri/ Milyon TL GSMH Gideri/ Milyon Milyon GSMH TL GSMH % % TL TL % 223 217,5 210,1 -7,3 1580,5 13,8 13,3 -0,5 187 165,2 181,9 16,6 1391,6 11,9 13,1 1,2 169 186,8 212 25,2 1171,2 15,9 18,1 2,2 170 174,3 173,6 -0,7 1141,4 15,3 15,2 0 184 207,3 228,9 21,6 1216,1 17 18,8 1,8 195 231,4 259,6 28,2 1310 17,7 19,8 2,2 213 271,1 252,4 -18,7 1695 16 14,9 -1,1 231 314,2 287,1 -27 1806,5 17,4 15,9 -1,5 250 322,9 303,9 -19 1895,7 17 16 -1

223 187 169 170 184 195 213 231 250

Kaynak: TK (statistik Gstergeler 19232006) ve http://www.ceterisparibus.net/veritabani/1923_1990/butce.htm den yararlanarak 2.2. Vergi Politikalar 2.2.1. 19231929 Dnemi Vergi Uygulamalar Cumhuriyetin kurulduu yllarda, Osmanl'dan kalan vergi sistemi byk lde tarma dayal vergilerden olumutur. Dolaysz vergiler ierisinde; bina ve arazi vergileri,
30

Ozan Bahar, Trkiyede Atatrk Dneminde (19231938) Uygulanan Para Politikalar, Ynetim ve Ekonomi, Cilt 11, Say 1, 2004, s. 160

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

241

temett vergisi, hayvanlar (anam) vergisi, aar ve madenlerden alnan vergiler yer alrken, tmbeki bayilerinden alnan vergiler, gemi harlar, salk harlar, deniz ve kara avcl vergileri ile gmrk vergileri dolayl vergiler grubunu oluturmaktadr. Araziden salanan tarmsal rnler zerinden genellikle onda bir orannda ayn olarak alnan Aar vergisi ise en nemli dolaysz vergilerden birini oluturmaktadr.31 Atatrkn maliye politikas, devlet hazinesinin yurt iinde ve dnda gl olmas temeline dayanmaktadr. Bu amac gerekletirirken vergilerin, halka kar ikenceye dnmesini nlenmeye ve vergi artlarnn halkn gelir dzeyi artlar ile oranl olmasna allmtr. ada maliye politikasnn temel amac olarak gsterilen bu ilkeye gre; Atatrk dneminde halka ar gelen ve sosyal zararlar ok olan btn vergi, resim ve harlar kaldrlm, onlarn yerine halkn gelir dzeyine gre ayarlanabilen vergiler getirilmitir.32 Yine ada maliye politikalarnn amalar arasnda olan, vergilerin ekonomik etkilerinin retimi azaltmasnn nlenmesi ilkesi de Kemalist maliye politikasnn temel amalarndan biridir ve zellikle retim zerinde olumsuz etkileri olan neredeyse btn vergi, resim ve harlar da kaldrlmtr.33 Trkiyede vergi reformunun balangc da Atatrk dnemi vergi politikalar ile olmutur. Atatrk tarafndan 192330 dneminde alnan en nemli ekonomik nlem 17 ubat 1925de 552 sayl yasa ile34 ifti kesimine ynelik olarak aar vergisi35 nin kaldrlmas olmu ve bununla beraber Trkiyede vergi reformu da balatlmtr. Btenin yaklak te birini oluturan Aar vergisi, bir arazi rn vergisidir.36 1924 btesinde ky vergileri yzde 27,5 civarnda gerekleirken, ky vergilerinin de yzde 21,3n Aar vergisi tekil ediyordu. Ve kent vergileri de yzde 5,5 civarndayd. Devlet bu vergi gelirinden vazgeerek tarma nemli bir kaynak brakm olacakt. te yandan aarn toplanmasn stlenen mltezimler ve adamlar kyl zerinde, bu vergi yoluyla bir soygun hkmranlna da sahipti. Bu nedenle aarn kaldrlmas sadece mali ynden deil, ayn zamanda kylye bu yolla yaplan zulmn kaldrmasnda da son derece nemli olmutur. Buna karlk sadece koyun ve keiden alnan saym vergisi (anam vergisi) kapsamna 1925 ylnda deve ve domuz, 1926 ylnda da tm hayvanlar alnmtr. Daha sonra 192630 dneminde hayvan saym vergisi 1,52 kat arasnda bir art gstermitir. Nitekim 1931den itibaren bu vergilerde az da olsa dler grlmektedir.37 Aarn kaldrlmasndan sonra, vergi gelirleri bileiminde gelir zerinden alnan vergilerin pay nemli lde dmtr. Aarn kaldrlmas ile meydana gelen boluk zellikle harcamalar zerinden alnan vergilerle doldurulmak istenmitir. te bu nedenle 1926 ylnda Umumi stihlak Vergisi (muamele vergisi) uygulamaya konulmutur. Bu vergi ile, vergi yk kyden ehir ekonomisine kaym ve bu vergi
stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi, s. 86 Mustafa A. Aysan, a.g.m. 33 Mustafa A. Aysan, a.g.m. 34 T. Ayhan kn, Atatrk Dnemi Trkiye Tarm (1), Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, Atatrk zel Says, 1981, Say :1,2,3, s. 1-12, http://www.elelebizbize.com/t.ayhancikin/detay.php?id=145 35 Erdin Tokgz, a.g.e., s. 36. 36 H.Hakan Kvan, Vergi Reformunun erevesi Ve Trkiyedeki Geliimi, E-Yaklam Dergisi, Say 177, Eyll 2007, http://www.alomaliye.com/2007/hakan_kivanc_vergi_reform.htm, 23 Temmuz 2007 37 T. Ayhan kn, a.g.m. s. 1-12
31 32

242

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

katma deer vergisinin Trkiyedeki ilk ekli olarak kabul edilmitir. Ancak Trkiye ekonomisinin o gnk yaps bu verginin baarl bir biimde uygulanmasna elverili olmadndan 1927 ylnda bu vergi kaldrlarak yerine Muamele Vergisi getirilmitir. Yine bu dnemde yaplan bir dier nemli deiiklik, sanayi ve ticaret alannda temett vergisinin kaldrlarak yerine kazan vergisinin kabul edilmi olmasdr. 1926 ylnda kabul edilen kazan vergisi, o tarihte uygulanmasna balanlan en nemli vergilerden biridir. Kazan vergisi, temett vergisine nazaran daha geni kapsaml ve gerek geliri kavramaya ynelik bir vergi olup gnmz gelir vergisine olduka yakn bir yap gstermektedir. Kazan Vergisi Kanununun gemie gre gerek kazanc vergilemede iyi bir adm olduu sylenebilir. Ancak hem kanundaki baz eksiklik ve yetersizlikler, hem de vergi idaresinin gelimemilii dolaysyla vergi umulan lde baarl olamamtr.38 Aarn kaldrlmasndan sonra yaplan reform almalar sonucu olarak 1926 ylnda 797 sayl Kanunla ilk defa Veraset ve ntikal Vergisi yrrle girmitir. Bu vergi, menkul mallardan terekenin tahriri (yazm) srasnda alnan tereke tahrir harc ile gayrimenkullerden intikal muamelesinin yapld srada alnan intikal harc kaldrlmas sonucu dzenlenmitir.39 Ayrca Aarn kaldrlmasndan nce uygulamaya giren yol vergisi alnmaya devam edilmitir. Bu vergi ile 1860 ya arasndaki tm erkekler ya yol inaatnda almak ya da bunun yerine vergiyi parasal olarak demekle ykml klnmtr.40 1929 ylna kadar devletin gmrk vergileri zerindeki hakk ertelendii iin d rekabete kar sanayisini koruyamaz duruma gelmitir. Gmrk vergilerinin ykseltilememesi devleti nemli bir gelirden mahrum brakmtr. 41 Aarn kaldrld, Lozan Antlamas uyarnca 192329 dneminde gmrkleri ykseltme yetkisinin hkmetten alnd bu ortamda vergi politikasnda Atatrkn yapm olduu bu radikal deiimlere gidilmeseydi denk bte ilkesinin gereklemesinin mmkn olmayaca anlalmaktadr.42 Tablo 5te 192329 dnemini incelediimizde genel bte gelirlerinin %80ler civarnda vergi gelirleri ile karland grlmektedir. 1925 ylnda Aarn kaldrlmas ile 1926 ylnda gelir zerinden alnan vergiler %15 oranndan %9 oranna dm ve bu ak servet zerinden ve mal ve hizmetler zerinden alnan vergilerdeki artlarla telafi edilmitir.

H.Hakan Kvan, a.g.m. Veraset ve ntikal Vergisi Kanunu Veraset ve ntikal vergisinin Tarihesi , http://www.bdodenet.com.tr/veraset/ver01.pdf, 10.08.2008 40 lker Parasz, a.g.e., s. 14 41 Okan H. Aktan, a.g.m., s. 34 42 Aziz Konukman, a.g.m., s. 36
38 39

Tablo 5: Genel Bte Vergi Gelirleri Tahsilatnn Dalm (1923-1929)

GENEL BTE GELRLER VERG GELRLER DOLAYSIZ VERGLER (2)

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN DOLAYLI VERGLER (3) MAL VE HZMETLER 1000 TL(%) 23.729 25 31.831 28 50.718 36 72.604 49 91.747 56 98.021 54 87.493 48 DI TCARET

243

GELR

SERVET

TOPLAM

TOPLAM

YILLAR 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929

1000 TL 111.272 138.416 170.390 180.363 202.239 220.168 224.144

1000 TL(%) 95.354 86 115.186 83 138.270 81 149.366 83 163.355 81 180.059 82 182.535 81

1000 TL(%) 1000 TL(%) 1000 TL (%) 35.059 36 43.979 38 20.496 15 13.998 9 11.164 12 10.426 9 46.223 48 54.405 47 44.157 32 41.868 28 41.757 26 23 23 45.262 25

1000 TL(%) 1000 TL(%) 25.402 27 28.950 25 43.395 32 34.894 23 29.851 18 40.278 23 49.780 27 49.131 52 60.781 53 94.113 68 107.498 72 121.598 74 138.299 77 137.273 75

23.661 17 27.870 19 25.611 16 25.901 14 30.412 17

16.146 10 15.859 14.850 9 8

Kaynak: Gelir daresi Bakanl GENEL BTE VERG GELRLER TAHSLATININ DAILIMI (1) (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_2.xls.htm, GENEL BTE GELRLER TAHSLATI (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm, ve GENEL BTE VERG GELRLER TAHSLATININ YZDE DAILIMI (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_3.xls.htm, den yararlanlarak

244

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

192329 dneminde dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki pay artan bir seyir izlemektedir. Dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki pay 1923 ylnda %50ler civarnda iken, 1929 ylna varldnda %75ler civarna ulamtr. Bilindii gibi dolayl vergiler geliri hangi dzeyde olursa olsun tketiciler tarafndan denen bir vergi tr olduu iin adil olmayan bir vergi tr olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla btenin yknn giderek dolayl vergilere kayyor olmas vergi adaletin giderek bozulduu anlamna gelmektedir. Dneme damgasn vuran olumsuz saylabilecek tek bte gstergesi bu olmutur. Ancak dolayl vergilerden kaynaklanan bu adaletsizlik servet vergileri ile belirli bir lde giderilmeye allmtr.611 2.2.2. 19301938 Dnemi Vergi Uygulamalar 19301938 yllar arasndaki dnemde; 1929 ylnda yaanan dnya ekonomik buhran Trkiyede izlenen vergi politikalarnda (devletilik dnemi) da etkili olmutur. ktisadi buhrann bte dengesini bozmas sonucu, birok yeni vergi getirilmi ve uygulanan vergilerde de dzenlemelere gidilmitir. Bu dnem iinde genellikle mali amal bir vergi politikas izlenmitir.612 1926 ylnda Aar Vergisinin kaldrlmasndan doan boluu doldurmak iin getirilen ve ticaret ve sanat ile uraan gerek ve tzel ahslarn gelirini konu edinen Kazan Vergisi uygulamadaki glkler nedeniyle 1934 ylnda deitirilmitir. 1929 buhrannn bte zerindeki olumsuz etkilerini azaltmak iin iki yeni vergi yrrle konmutur. 1931 tarihinde yrrle giren ktisad Buhran Vergisi, ticaret ve sanat sektrne kyasla iktisadi durumlar daha az etkilenen maa ve cretlilerin cretleri zerinden alnan ve % 10 dzeyinden balayan artan oranl bir vergiydi. Benzer ekilde 1932 ylnda, btedeki a kapatmak amacyla tm istihkak ve tediyelerden, Kazan ve ktisad Buhran Vergileri karldktan sonra geriye kalan tediye miktarnn % 10u orannda Muvazene Vergisinin alnmas kararlatrlmtr. Her iki vergi de geici vergiler olmak zere yrrle konulmular fakat uygulama sreleri uzatlarak 1951 ylna kadar yrrlkte kalmlardr. 1931 ylnda ise nc Muamele Vergisi iktisadi faaliyetleri olumsuz etkileyen ynlerini ortadan kaldrmak amacyla yaplan deiiklerle yrrle girmitir. Bu dnemde vergi politikasndaki deiikliliklerden bir de vergi sisteminin mali ve iktisadi amalar gerekletirecek ekilde modernletirilmesi olmutur.613

Aziz Konukman, a.g.m., s. 37 H.Hakan Kvan, a.g.m. 613 stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi, s. 102-103
611 612

Tablo 6: Genel Bte Vergi Gelirleri Tahsilatnn Dalm (1930-1938)

GENEL BTE GELRLER VERG GELRLER DOLAYSIZ VERGLER (2)

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

245

DOLAYLI VERGLER (3)

GELR

SERVET

TOPLAM

MAL VE HZMETLER

DI TCARET

TOPLAM

YILLAR1000 TL 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 217.451 186.008 214.323 201.720 241.218 266.774 224.092 261.595

1000 TL(%) 164.607 76 141.360 76 162.348 76 156.483 78 143.571 60 154.957 58 135.420 60 163.083 62

1000 TL(%) 1000 TL(%) 1000 TL(%) 14.114 9 28.801 17 23.930 17 23.032 15 22.171 14 23.156 17 24.126 16 15.701 11 17.678 11 42.915 26 42.291 30 59.264 37 56.891 36 62.456 44 68.287 44 72.284 53 45.560 28

1000 TL(%) 60.694 37 51.024 36 59.549 37 56.040 36 37.750 27 38.589 25 50.396 37 49.732 31

1000 TL(%) 1000 TL(%) 60.998 37 48.045 34 43.535 26 43.552 28 43.365 29 48.081 31 12.740 10 67.791 41 121.692 74 99.069 70 103.084 63 99.592 64 81.115 56 86.670 56 63.136 47 117.523 72

18.361 13 36.232 22 34.720 22 39.300 27 44.161 28 56.583 42 27.882 17

322.934 203.174 63 64.011 32 16.466 8 80.477 40 58.339 29 64.358 31 122.697 60 Kaynak: Gelir daresi Bakanl GENEL BTE VERG GELRLER TAHSLATININ DAILIMI (1) (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_2.xls.htm, GENEL BTE GELRLER TAHSLATI (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm, ve GENEL BTE VERG GELRLER TAHSLATININ YZDE DAILIMI (1923-1938) http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_3.xls.htm, den yararlanlarak

246

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

Yukardaki tabloda da grld zere; 193038 dneminde liberal iktisat dnemine kyasla, bte gelirlerinin yaps daha adil bir hal almtr. Dolaysz vergilerin bte gelirleri ierisindeki paynn dnem banda %26larda olduu 1938e gelindiinde %40lara ykseldii grlmektedir. Bte gelirlerinin yaklak yarsn oluturan dolayl vergilerde bu vergileri yklenen kesimin piyasa ekonomisine ak olan kesimler olduu, dnem boyunca piyasa ilikilerine girme oran artan tarm kesiminin dolayl vergilerdeki paynn bir miktar artt; ancak, Aar Vergisinin kaldrlmasndan sonra tarmsal kazanlarn byk lde vergi d kalmas nedeniyle toplam vergi yk asndan tarmsal kesimin dier birok kesime gre daha avantajl olduu sylenmektedir. Bu dnemde, Arazi ve Hayvan Vergisini kyl kesim, dier vergileri kentli kesimin stlendii; kyl kesimde vergi yknn hayvan besleyen kesim aleyhine olduu; Kazan Vergisini ise irketler, serbest meslek sahipleri, ticaret kesimi, kk reticiler ve alanlarn dedii ileri srlebilir. 1930lu yllarn balarnda bte gelirlerinin arlkl olarak dolayl vergilere dayanmas ve vergi yknn adaletsiz bir ekilde dalmas vergi politikasnn yeniden gzden geirilmesini gerektirmitir. Nitekim bu gereksinim 1930 ylnda hazrlanan Rist Raporunda da dile getirilmektedir. Rist Raporuna gre ykmllerin vergi yk olduka yksektir; vergi sistemi byk lde dolayl vergilere dayand iin vergi ykn hafifletmek amacyla dolaysz vergilerin kamu gelirleri ierisindeki paynn ve mevcut vergilerin verimliliinin artrlmas gerekmektedir. Ancak 1929 buhran, kalknma abalarna hz verilmesi ve sava ncesi hazrlklar nedeniyle vergi gelirlerinin artrlmas ihtiyac ortaya kt iin vergi ykn daha da arlatracak vergisel dzenlemeler yaplmtr. 614 Sonu Bu alma ile 192338 yllar arasndaki dnemin iktisad, sosyal, siyasal ve ekonomik koullar dikkate alnarak Atatrkn uygulad maliye politikalar, bte ve vergi uygulamalar gelimelerle birlikte ele alnmaya allmtr. ncelikle iinden klan sava sonras ekonomik yap ele alnm, ardndan sz edilen dnemde uygulanan maliye politikalar incelenmitir. Bu anlamda Atatrkn uygulad maliye politikalar temelde; bte denkliine dayanmakta ve zulmetmeden vergilendirmeyi amalamaktadr. 19231929 dneminde zmir ktisat Kongresinde alnan kararlarn da etkisiyle, Trkiyenin klasik tarm kltr ve ekonomisinden karak sanayileme yolunda hzla deimesi ngrlmtr. Bu dorultuda uygulanan maliye politikalar liberal iktisat politikalar ile uyumlu bir ekilde yrtlmtr. Bu amala giriimcilik ve piyasa ekonomisi glendirilmek istenmitir. Ayrca bu dnemde modern vergi sistemi kurulmas yolunda ilk adm atlarak Aar Vergisi kaldrlmtr. Bununla tarmsal retimi artrmak ve iftinin zerindeki vergi ykn hafifletmek amalanmtr. Aarn kaldrlmas sonucunda oluan a kapamak iin yerine modern vergiler konulmutur. 19301938 dneminde ise; zellikle 1929 krizinin etkisi ile lkede karma ekonomi politikasna geilmitir. Krizin daha kolay atlatabilmesi iin kt kaynaklarla halkn ihtiyalarnn en iyi biimde karlanmasna ynelik olarak devlet mdahalesinin
614

stiklal Yaar Vural, Atatrk Dnemi, s. 103-105

Dilek Gze KAYA & Aye DURGUN

247

art olduu ngrlmtr. Bu dorultuda devlet klasik grevleri dnda iktisadi byme ve kalknmay salamak gibi grevleri de stlenerek mdahaleci Keynezyen iktisat politikalarn uygulamaya balamtr. Bu gelimeler sonucunda modern Trkiyenin kurucusu Atatrkn derliinde planl kalknma dnemine girilmi ve Atatrk 19331938 yllar iin Birinci Be Yllk Sanayi Plan'n, 19381944 yllar iin kinci Be Yllk Sanayi Plan'n hazrlatmtr. Hazrlanan Sanayi planlar erevesinde zel kesime nclk yaparak ekonomik kalknmay hzlandrmak ve hammaddesi lkemizde olmasna karn dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini salamak amalanmtr. Ayrca 193038 dneminde vergi adaletini salamak iin modern vergi uygulamalarna gidilmitir. Bylece dolaysz vergilerin toplam vergiler iindeki pay artmtr. Sonu olarak; 192338 dneminde 15 yl boyunca Atatrkn maliye politikalar dorultusunda vergilerin daha adaletli alnmas iin yasal dzenlemeler yaplm, devlet gelirleri halkn gelir artna uygun olarak dengeli bir ekilde arttrlm ve en nemlisi bte aklarndan kanlmtr. Bylece ieride ve darda itibar yksek bir hazine salanmtr.
KAYNAKA AKTAN, Okan H., Atatrkn Ekonomi Politikas: Ulusal Bamszlk ve Ekonomik Bamszlk, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cumhuriyetimizin 75. Yl zel Says,1998, s. 2936 AYSAN, Mustafa A., Atatrkn Ekonomik Gr, Devletilik, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: 2, Say: 6, yl: Temmuz 1986, <http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=982> BAHAR, Ozan, Trkiye de Atatrk Dneminde (19231938) Uygulanan Para Politikalar, Ynetim ve Ekonomi, Cilt 11, Say 1, 2004, s. 155166 COKUN, Ali, Cumhuriyetin lk Yllarnda Trkiye Ekonomisi , Atatrk Dnce Dergisi, Say: 4, Kasm 2003, s. 7277 AHA, mer, Atatrk dnemi ktisat Politikalar, (Krkkale niversitesi Atatrk Anma Sempozyumu, 10 Kasm 1993, <http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/Makaleler/Turkce%20Makaleler/Turkiyenin%2 0siyasal%20yapisi%20ile%20ilgili%20makaleler/AtaturkIktisat.DOC> ELEB, Esat, Atatrk'n Ekonomik Reformlar Ve Trkiye Ekonomisine Etkileri (1923 2002), Dou niversitesi Dergisi, Say 5, Ocak 2002, s. 1750 IKIN, T. Ayhan, Atatrk Dnemi Trkiye Tarm (1), Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, Atatrk zel Says, 1981, Say:1,2,3, s. 1-12, <http://www.elelebizbize.com/t.ayhancikin/detay.php?id=145> DURDU, Mehmet Burak,Camlla Jacquartn Raporuna Gre Atatrk Dneminde Trk Ekonomisi, Kastamonu Eitim Dergisi, c:16, no:1, 2008, s. 221236 DURU, Cihan, Kemal Turan, Abdurrahman ngeolu, Atatrk Dnemi Maliye Politikas I, TSA Matbaaclk, Ankara, 1982, s. 84-85 KIVAN, H.Hakan, Vergi Reformunun erevesi Ve Trkiyedeki Geliimi, E-Yaklam Dergisi, Say 177, Eyll 2007, <http://www.alomaliye.com/2007/hakan_kivanc_vergi_reform.htm> KONUKMAN, Aziz, Cumhuriyetin Kurulu Yllar ve 80 Sonras Dnemin Bte PolitikalarUygulamalar: Devletin nasndan Devletin Tasfiyesine, Gazi niversitesi ..B.F. Dergisi, 2/2003, s. 2965 KORKMAZ, Esfender, Mali Yap Mali Politikalar, Yeni Trkiye Dergisi, Say:2324, Cumhuriyet zel Says V, Eyll-Aralk 1998, s. 34123417

248

19231938 Dnemi Atatrkn Maliye Politikalar: Bte ve Vergi Uygulamalar

ORTAYLI, lber, 15 Mays 1919, Milliyet Gazetesi, 20 Mays 2007, <http://www.milliyet.com.tr/2007/05/20/pazar/yazortay.htm> ZELK, zer ve Gner Tuncer, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikalar, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt IX, Say 1, Haziran 2007, s. 253266 PARASIZ, lker, Trkiye Ekonomisi: 1923den Gnmze ktisat ve stikrar Politikalar, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998 SABIR, Hasan, Atatrkn ktisat Zihniyeti, D Ticaret Dergisi, Say: 28, yl:8, Nisan 2003, <http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/Ataturk. doc> ---------, Atatrk'n Ekonomi Anlay, Saytay Dergisi, Say 62, 2006, s. 319 SOYAK, Alkan, Trkiyede ktisadi Planlama: DPTye htiya Var M?, Dou niversitesi Dergisi, Cilt 4, Say 2, Temmuz 2003, s. 167182 TESB, Mehmet Ali, Atatrk Dnemi Trkiyenin ekonomi Politikas, Anamur Akdeniz Postas, 28 Kasm 2001, <http://www.tarim.gen.tr/tesbi/94.htm> TOKGZ, Erdin, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (19141999), maj Yaynclk, Ankara, 1999 Vural, 19231929 Dnemi Maliye Politikalar, Afyon Kocatepe niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt:1, Say:2, 1999, s. 133146 VURAL, stiklal Yaar, Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 20, Nisan 2008, s. 77114 Gelir daresi Bakanl, Genel Bte Vergi Gelirleri Tahsilatnn Dalm (1) (1923-2007), <http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_2.xls.htm> ---------, Genel Bte Gelirleri Tahsilat (1923-2007) <http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm> ---------,, Genel Bte Vergi Gelirleri Tahsilatnn Yzde Dalm (1923-2007) <http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_3.xls.htm> TK, statistik Gstergeler 19232006, <http://www.tuik.gov.tr/yillik/Ist_gostergeler.pdf> Veraset ve ntikal Vergisi Kanunu, Veraset ve ntikal Vergisinin Tarihesi, <http://www.bdodenet.com.tr/veraset/ver01.pdf>