Ortadoudan Kafkasyaya Trkistana PETROL SATRANCI TANITIM Bu kitapda, petrol ve doalgaz sahibi ve nakil gzergahlarnda olan Ortadoudan Kafkas

lkelerine ve Trkistana kadar uzanan son 15 ylda petrol zerinde oynanan satran oyunlarn bulacaksnz. Bir tarafta ah ABD, Veziri ngiltere, Kaleleri Trkiye ve srail, Atlar Irak ve Azerbaycan, Filleri Ukrayna ve Grcistan ile petrol satrancnda Ermenistan, Krgzstan, Trkmenistan, Afganistan, zbekistan ve Kazakistan piyon olarak kullanyor; hamlelerini terrizmle sava, demokrasi, insan haklar ve zgrlkler sylemleriyle, kanl veya kansz kadife devrimleriyle yapyor. Rakibi ah Rusya, Veziri in, Kaleleri Hindistan ve ran, Atlar Kazakistan ve Trkmenistan, Filleri Ermenistan ve Beyaz Rusya ile satranta eenistan, Grcistan, Tacikistan, zbekistan, Moldovya ve Krm piyon olarak kullanmak istiyor; Karaba savan, defalarca karan Ermenistan, Abhazya, Acarya, Osetya , Ahalkeleki sorunlaryla ile keye sktrmaya alyor. Suikastla ldrlen een Liderler Cevher Dudayev ve Aslan Mashadovun umutsuz yem olmama mcadaleleri, petrol satrancnda yok edilen een milletinin dramn yanstyor. Satranta Kadife bir devrimle emekli edilen Cumhurbakan Eduard vardnadze ve Ukraynada ynetim deiimini salayan Kestane sivil devrimde aslnda ABDnin petrol boru hatlar gzergahlarn salama alma giriimiydi. Grcistanda krmz devrim ya da gl devrimi, Ukraynada kestane devrimi ya da turuncu devrim ve Krgzistanda sar devrim ya da lale devrimi, enerji imparatorluuna oynayan ABDnin petrol urunda oynad satranta rengarenk demokrasi darbeleriydi! ahn yardmclar, eylemleri destekleyen Batl sivil toplum kurulular; George Sorosun Ak Toplum Vakf ile Freedom House, ABDnin nde gelen demokrasi savunucusu kurulular, Ulusal Demokrasi Fonu (NED), Uluslararas Cumhuriyeti Enstits (IRI) ve Ulusal Demokrasi Enstits (NDI) bulunuyordu. Eylemler, rgtl niversite genlii tarafndan disiplinli bir ekilde yrtlmt. Genlik rgtleri birbirine benzese de isimleri lkeden lkeye deiiyordu: Srbistanda Otpor (Direni), Grcistanda Kmara (Yeter), Ukraynada Pora (Zaman), Krgzistanda Birge (Birlikte). Byk Ortadou Projesi ile petrol kaynaklarnn bana geip enerji yollarn kontrol altna almaya alan ABD-ngiltere-srail lsnn baarsnn en ok etkileyecei lkelerden biri de Vezir indir. in ve Rusyann kart ataklar, nakil gzergahlarnda yer alan topraklar kan glne evirebilir. inin barna haner saplamak iin igal edilen Afganistan ve ayaklandrlan Krgzstandan sonra Ermenistan, Moldova, Kazakistan ve zbekistanda renkli petrol darbeleri beklenebilir. ABDnin Byk Ortadou Projesi satran tahtasnda petrole endeksli aktlacak kann haritasn izmektedir. Ortadou, Kafkasya ve Trkistan petrol uruna yeni rengarenk demokrasi soslu devrimlere, darbelere, liberal veya kanl dnmlere gebedir. Petrol diplomasisi ve politikalarnn uzman yazar Faruk Arslan, size Ortadoudan Kafkasyaya Trkistana kadar aktlan petrol kanlarn bir satran ma izletir gibi aktaryor. FARUK ARSLAN KMDR? 12 Nisan 1969'de Ankara'da dodu. 3 yllk GATA Salk Astsubay Hazrlama Okulu'ndan

mezun oldu. Azerbaycan niversitesi Uluslararas likiler blmn bitirdi. Hazar'n Stats konusunda tez yazarak 1997'de Uluslararas hukuku nvann kazand. Kanadada Centennial College'de Sosyoloji eitimi grd. Karaba, eenistan ve Abhazya savalarn yakndan takip etti. Hazar'n enerji rezervleri ile ilgili yazd 3 binden fazla haber ve makale Trk ve yabanc basnda yaymland. 2000 ylnda Petroln Kan adl ilk kitabn yazd. Azerbaycan Zaman Gazetesi'nde muhabirlik, haber mdrl ve ke yazarl yapt. CHA Azerbaycan temsilciliini 3 yl yrtt. 2 yl sresince Trkiye'de yaymlanan Zaman gazetesinde Bak Mektubu adl keyi yazd. Azerbaycan'da yaymlanan ilk ocuk gazetesi Tomurcuk'un kurucularndan oldu. Zaman gazetesinde 2000 yl sonuna kadar Ankara'da diplomasi, d politika ve enerji muhabirliini yrtt. 14 lkede baslan Zaman'lara ynelik zel aratrma dosyalar hazrlad ve Trk dnyas muhabirlii yapt. Azerbaycan Gazeteciler Cemiyeti ve Ankara Diplomasi Muhabirleri Dernei yesidir. Kanada Zaman gazetesi temsilii grevini stlenirken, Toronto muhabiri olarak alt. Kanada Trklerinin posta ile dalan tek cretsiz haber dergisi Sunrise' kurdu ve bir yl boyunca editrln stlendi. 1998-2004 periyodunda Ali Alperen mahlasyla srasyla Gndz, Muhalif, Gelecek Gazetesi, Hr Gelecek gazetelerinde ke yazd. 2004 ylllarnda Metafizik Magazin dergisinde yazlar yaymland. 2000-2005 yllar arasnda www.sonsaniye.net de aralksz ke yazlaryla internet haberciliini srdrd. 11 Eyll 2001 faciasnn perde arkasn anlatan Matrixin 11 Eyll Kurgusu kitab Q-Matris yaynevi tarafndan Nisan 2004 de basld. Ayn kitabn ngilizce versiyonuda bulunuyor. Hazar'da petrol savan anlatan 'Hazarn Kurtlar Vadisi: Petrol mparatorluunda G Savalar ve Net Krlma kitaplar Karakutu Yaynlar tarafndan Nisan-Austos 2005 de yaymland. Evli ve iki ocuk babas olan Arslan, Kanada gmeni ve Kanada firmas Astra Canada Pulses Inc. irketinde hracat mdrl ve Astra Mart managerlii grevini, gazetecilik yaam ile birlikte yrtyor. Arslan, iyi derecede ngilizce, Almanca ve Azerice biliyor. NDEKLER NSZ : PETROL KANA DOYMUYOR

1. BLM : PETROL KANININ TARHES 2. BLM : GNEY KAFKASDA AKAN PETROL KANLARI 3. BLM : KANAYAN YARALAR ABHAZYA, ACARA OSETYAVE AHISKA 4. BLM : PETROLN KANLI FATURASI : KARABA 5. BLM : PETROL KURBANI EENLER 6. BLM : PETROL GZERGAHLARI KAN KOKUYOR 7. BLM : KAZAK PETROL KAVGASI 8. BLM : YEN RED LNE : BYK ORTADOU PROJES KAYNAKA

NSZ PETROL KANA DOYMUYOR Petrol, yirminci asrn en kymetli hammaddesi ... Milenyumda petrol yine herkesin gzdesi. Dnyann en kudretli ve rakipsiz hammaddesi haline getirildikten sonra, petroln yeryzne karlabildii her yerde ihtilaller, ktaller, hkmet darbeleri birbirini kovalam ve petrole sahip memleketlerin halklar hi bir zaman rahat nefes alamamtr. Bugn medeniyetin teknik inkiafnda hala en mhim hareket ve enerji kaynan tekil eden petrol, ayn zamanda, dnya siyasetinin de ak-kapal mcadele mevzularndan biri ve belki balcasdr. 20. asrn sonuna gelindiinde dnyada, o cmleden Kafkasya'da deien siyasi, ekonomik atmosfer ve olaylar yeni bamszln kazanm Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan jeopolitik, jeostrajetik ve ekostrajetik adan ok nemli bir konuma getirdi. Hazar'n tabi servetlerinin nakil ve datm merkezi haline gelecek Trkiye'nin ise stratejik nemi daha da artt. Azerbaycan petrolnn, yan sra Hazar'a kyda dier lkelere ait petrol ve gaz rezervlerinin uluslararas piyasalara nakli sorunu, dnyann gzlerini Hazar'a ve Trans- Kafkas'a evirdi. Herkes a kurtlar gibi petrol ve gaz rezervlerini paylama ve pazarlama peine dt. Yabanc petrol irketleri, petrol nakletmekten nce petrol paylamak iin amansz bir mcadeleye balad. Ve petroln kan, 70 yl aradan sonra blgeye dn yapt. Petrol pastasndan byk paray koparmak iin yar iine giren irketler, lkelerini ve istihbarat rgtlerini de hzla blgeye ekti. Bylece Hazar petrol, ABD, ngiltere, Fransa, Norve'ten Japonya'ya OPEC yelerinden srail'e, in'e kadar geni bir corafyay ilgilendirir hale geldi. 2004'e girerken pasta paylam tamamlanmt, sra petrol gzergahlarnda savaa gelmiti, ancak kan durmamt. Grcistann eski Cumhurbakan Eduard vardnadze'ye yaplan suikastn petrol suikastlar olduunu bizzat kendisi ifade etti. Yazlamam suikastlar ve darbeleri gerekletirenler, Rusya'nn d ve i istihbarat rgtnn kural tanmaz elemanlar ve karlar uruna herkesi harcayabilecek Batl petrolcler ve istihbaratlaryd. Olaylarn ahitleri ve kaynaklarn petroln kann takip ederek buldum, hi bir ayrnty atlamadan yazmaya altm. Afganistan'n ve Irak'n igali, Grcistan'da vardnadzenin en gvendii ABD tarafndan kadife bir darbe ile indirilmesi, 11 Eyll facias sonras resmen ahin politikalarla uygulamaya konmaya balayan yeni dnya dzeninin rndr. ABDnin Byk Ortadou Projesi petrole endeksli aktlacak kann haritasn izmektedir. Kimsenin barmad tektarafl ABD politikalar petrolclerin eseridir. Petrolcler kesinlikle Irak'a demokrasi gelmesi ile ilgili deiller. ABD, petroln denetimlerine girmesinin ardndan 11 Eylln asl gizli sulusu grlen Suudi Arabistan'a baml konumdan kurtulup cezasn vermeye hazrlanyorlar. 2000de balayan ABD Bakan Bush'un dneminde izlenen tm radikal politikalar, terrizmle sava ad altnda yutturulmaya allyor. Oysa gerekte petrolcler, petroln sahibi lkelerin kaprislerinden bktlar. 11 Eyll ve terr saldrlar bahaneleri ile yeni Red-Line izgileri iziliyor, haritalar deitirilmeye allyor. ran, Lbnan ve Suriye bu balamda kilit lkeler. 1990-2000 yllar arasnda Petrol diplomasisi ve darbelerin, kaoslarn her an ile birlikte yaadm. Son be yl ise Kanada'dan ABD'nin ve petrolclerin oyunlarn adm adm medyadan izledim. Tm bilgi ve haber kaynaklarna 10 yl birinci elden kendim ulatm. Petrolle ilgili 3000'den fazla habere imza attm, Kafkasya ve Rusya ile ilgili 2005e kadar binlerce haber ve keyazs kaleme aldm. Bu kitap petroln kanl tarihine ksaca gz attktan sonra Kafkaslar ve Trkistandaki son 15 yln petrol diplomasisi penceresinden inceliyor ve gayri resmi tarihinide yanstyor. Pek ok haberi bizzat kaleme aldm iin bu konuda aratrma yapan akademisyenlerden nemli bir farkm var: Ben ayn zamanda kendi bama bamsz bir kaynam. Kitab yazmaya 1995'de baladm. 2000 ylnda tasla bitirdim. 6 yllk uzun aratrmalarn sonucu ufak ufak toplanan

istihbaratlarla yazlan haberlerle btnn paralar olutu; eksik blmleri tamamlamak kolay olmad. Bir handikapla da kar karyaydm. Bitmemi bir mcadelenin yksn yazyordum. Diplomasi olaylarnn anlatm genelde insanlar skar. Bu nedenle bir film izletir gibi heyecan veren esrarengiz olaylar gizemli biimde anlatarak epik ykleme slubunu kullandm. Ancak sansasyona bavurmadm. Pek ok evreden tenkit ve gereklere yalanlama geleceini biliyorum. Benzer kitap ve almalar mutlaka olacaktr; ancak hi biri olaylarn canl tan olan bu satrlarn yazar kadar bu mcadeleye yakn olamazd. Umarm tarihe k tutan bu gazetecinin objektif izlenimleri tarihin izdmne kalc notlar brakacak. Bu alanda aratrma yapan master ve doktora rencilerine kaynak tekil edecektir. Rus-Amerikan, Amerikan-ngiliz Trk-ran nfuz mcadelesi, 20. yzyln sonunda balayan souk savan 21. yzyla tanmasna yol at. Rusya ve ran'a baml olmayan enerji otoyollar almas gerei bu savan temelini oluturuyordu. Trkiye bu mcadelelerin tam ortasna dt. lk roundu Rusya ve ran kazand. Trans-Hazar iptal edildi; Mavi Akm ve ran hatt yapld ve gaz nakli balad. Afganistanin igaliyle Trkmen gazna Unocaln sunduu Afganistan hatt projesi Bush dnemimde ncelik kazand. Baku-Ceyhan hatnn kullanma almasyla 2. roundu Bat kazand. Abcak petrol gzergahlar kan kokuyordu. Bundan sonra sava bu yollarda verilecekti. in ve Rusya ABDnin enerji imparatorluunun karsna kacakt. Rusya ve ran pes etmemiti. Kafkaslarda petrol yznden onurlu bir millet eenler yok edilirken dnya bu vahete seyirci kalyordu. Bu srete Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan defalarca kartrlyordu. Darbe, suikast, i sava , etnik atmalar olaan hale gelmiti. Kafkas'n kaderi petrol endekslemiti. Karaba direkt, Abhazya, Gney Osetya savalar dolayl olarak petrol kavgasnn komplikasyonlardr. 100 yl nce Bak'den ilk petrol kartan dinamitin mucidi olan Alfred Nobel tekerrr eden u tarihi szn sylemiti : " Kafkasya'da petrol, kan ve politika birbirine kark " Azeri petrolnn geliriyle Nobel kardeler, dklen kanlarn vicdanlarnda brakt zdrab azaltmas iin asrn banda Nobel dllerini tesis ediyordu. Bak petrol Nobel kardelere hret, para, servet her eyi getirmi ama asla mutluluk getirememiti. Bugn bar adna verilen Nobel dllerinin paras kanla, savala nefretle Bak petrolnden kazanlmt. Kafkaslar ve Trkistanda 1990'l yllarla balayan mcadeleyi masa banda izlemedim. Olaylarn yannda, iinde veya tam arkasndaydm. Hazar petrolleri iin imzalanan tm anlamalar imzalanp konsorsiyumlar kurulurken ben mutlaka oradaydm. Paris'te, Moskova'da, Bak'de, Akabatda, Almaatda, stanbul'da veya Ankara'da .. Hibirini karmadm. Petrol sava ile dorudan balantl tm olaylarn canl tanydm. Karaba savan, defalarca karan Ermenistan ve Abhazya, Acarya, Osetya , Ahalkeleki sorunlaryla ile keye sktrlmaya allan Grcistanda yaananlar bu kitapdan reneceksiniz. Kadife bir devrimle emekli edilen Cumhurbakan Eduard vardnadze ve Ukraynada ynetim deiimini salayan sivil devrimde aslnda ABDnin petrol boru hatlar gzergahlarn salama alma giriimiydi. Grcistanda krmz devrim ya da gl devrimi, Ukraynada kestane devrimi ya da turuncu devrim ve Krgzistanda sar devrim ya da lale devrimi, enerji imparatorluuna oynayan ABDnin petrol urunda gerekletirdii rengarenk demokrasi darbeleriydi. Barollerde eylemleri destekleyen Batl sivil toplum kurulular; George Sorosun Ak Toplum Vakf ile Freedom House, ABDnin nde gelen demokrasi savunucusu kurulular, Ulusal Demokrasi Fonu (NED), Uluslararas Cumhuriyeti Enstits (IRI) ve Ulusal Demokrasi Enstits (NDI) bulunuyordu. Eylemler, rgtl niversite genlii tarafndan disiplinli bir ekilde yrtlmt. Genlik rgtleri birbirine benzese de isimleri lkeden lkeye deiiyordu: Srbistanda Otpor (Direni), Grcistanda Kmara (Yeter), Ukraynada Pora (Zaman), Krgzistanda Birge (Birlikte). Byk Ortadou Projesi ile petrol kaynaklarnn bana geip enerji yollarn kontrol altna almaya alan ABD-ngiltere-srail lsnn baarsnn en ok etkileyecei lkelerden biri de

indir. in ve Rusyann kart ataklar, nakil gzergahlarnda yer alan topraklar kan glne evirebilir. inein barna haner saplamak iin igal edilen Afganistan ve ayaklandrlan Krgzstandan sonra Ermenistan, Moldova, Kazakistan ve zbekistanda renkli petrol darbeleri beklenebilir. Bu kitapda, petrol ve doalgaz sahibi ve nakil gzergahlarnda olan Ortadoudan Kafkas lkelerine ve Trkistana kadar uzanan son 15 ylda petrol zerinde oynanan satran oyunlarn bulacaksnz. Bir tarafta ah ABD, Veziri ngiltere, Kaleleri Trkiye ve srail, Atlar Irak ve Azerbaycan, Filleri Ukrayna ve Grcistan ile petrol satrancnda Ermenistan, Krgzstan, Trkmenistan, Afganistan, zbekistan ve Kazakistan piyon olarak kullanyor; hamlelerini terrizmle sava, demokrasi, insan haklar ve zgrlkler sylemleriyle, kanl veya kansz kadife devrimleriyle yapyor. Rakibi ah Rusya, Veziri in, Kaleleri Hindistan ve ran, Atlar Kazakistan ve Trkmenistan, Filleri Ermenistan ve Beyaz Rusya ile satranta eenistan, Grcistan, Tacikistan, zbekistan, Moldovya ve Krm piyon olarak kullanmak istiyor; Karaba savan, defalarca karan Ermenistan, Abhazya, Acarya, Osetya , Ahalkeleki sorunlaryla ile keye sktrmaya alyor. Suikastla ldrlen een Liderler Cevher Dudayev ve Aslan Mashadovun umutsuz yem olmama mcadaleleri, petrol satrancnda yok edilen een milletinin dramn yanstyor. ABDnin Byk Ortadou Projesi petrole endeksli aktlacak kann haritasn izmektedir. Ortadou, Kafkasya ve Trkistan petrol uruna yeni rengarenk demokrasi soslu devrimlere, darbelere, liberal veya kanl dnmlere gebedir. Faruk Arslan Regina, Saskatchewan, Kanada

1. BLM PETROL KANININ TARHES Babil Kral Mardukun tahta gemesinden sonra Asurlularla yapt savan sebeplerinden biri de Fratn sularn tutmak yannda, Hit civarndaki nafta pnarlarn ele geirme isteiydi. Ortadounun kaderini izecek, zaman zaman eklini deitirecek olan petrol ok eski zamanlardan beri sava nedeni olarak tarihte yerini almt. Ancak bu sebep kukusuz ki, Churchillin donanma gcn arttrmak iin yakt olarak kmr yerine petroln kullanlmasn nerdii andan itibaren ok daha fazla ve ok daha kanl hesaplamalarn balangcn oluturmutu. Nitekim Churchill, 1936da Avam Kamarasnda bir damla petrol, bir damla kandan daha kymetlidir diyerek gelecekte bu uurda pek ok kan dkleceinin haberini vermiti. 1950lerden itibaren, Exxon, Chevron, Mobil, Texaco, Gulf, Apoc, Shell adl yedi kzkardelerin Ortadou macerasnda arlklarnn artmasyla beraber dnya ekonomisinin kalbi de burada atmaya balam, blgede kan en hafif rzgar dnya ekonomisi iinde byk frtnalarn kopmasna neden olabilmiti. Bu anlamda, ABD Bakan Bushun 1991 Krfez Krizinden sonra vurgulad Ortadou petrollerinin ancak dost ellerde bulunduu takdirde zgr dnya lkelerine gven ierisinde akmasnn mmkn olaca gerei, uluslararas ilikileri ve ekonomik g dengelerinin oluumunu da ekillendirmekteydi. Dnya rezervlerinin bete ne sahip olmakla petrol piyasasnda nemli bir arl olan Ortadouya alternatif olarak gsterilen Orta Asya ve Hazar Denizi petrol yataklarnn da ciddi hesaplamalar yapldnda Ortadounun alternatifi olmaktan imdilik epey uzak olduu

grlrd. Orta Asya 27.5 milyar varili kantlanm, toplam 80 milyar varillik bir rezerv kapasitesine sahipti. Oysa ki Ortadoudan sadece 1995 yl itibariyle gnlk ortalama 17.7 milyon varil petrol ihra edilmiti. Yine 2000 ylnda Avrupann petrol ihtiyacnn te birinden fazlasnn, Japonyann ihtiyacnn bete drdnn Ortadou kkenli olduu gz nnde bulundurulursa Ortadounun kaderini daha uzun yllar petrol izecekti. Ortadounun yedei Hazar servetleri iin Kadife rengarenk devrimler dnemi balamt. amzn tartmasz ve alternatifsiz enerji kayna olan petrol, gnmzde ok daha paha biilmez olmakla birlikte, tarihin eski alarndan beri kullanlagelmekteydi. Kefi ve deeri 16., 17., 18. ve sonraki yzyllarda daha da artmakla beraber, sv halindeki ham petrol zellikle Smer, Asur ve Babil uygarlklarnda mozaikleri yaptrmada, yol yapmnda, gemi kalafatlamada, boya bileikleri hazrlamada vb. eylerde kullanlmt. Keza Yunan tarihi Herodot, petroln nemi zerinde olduka durmutu. Eserlerinde Babil duvarlarnn yapmnda da safrann yani petroln kullanldn yazm, ayrca Asur kraliesi olan ve Babil devletini kuran Remiramisin yaptrd asma bahelerinin inaatnda ziftin kullanldn da belirtmiti. Daha sonralar, ilkel bir ekilde de olsa aydnlatmada kullanlan petrol inliler tamak iin bambu aacnn dallarn birbirine ekleyerek gnmzn petrol boru hatlarn o zamanlardan itibaren oluturmulard. Fakat aydnlatma dnda duyulan ihtiyacn pek de fazla olmad petrol 1850lere kadar basit bir madde olarak grlm, sanayileme ve teknolojik gelimelerle birlikte ise, urunda byk mcadelelerin verildii, toplumlarn hayatn ve geleceini belirleyen, olmazsa olmaz denecek derecede bir can damar haline gelmiti. Hayatmzn her alannda, ulamdan temizlie, eczaclktan boya ve plastie kadar, petro-kimya maddeleri byk bir yer tutmakta, insan yaamnda enerjinin nemi de dnlrse, enerji retimindeki yeri ile petrol vazgeilmez bir unsur olarak insanlarn ve devletlerin hayatndaki zel konumunu korumaya devam edecekti. Daha nce de bahsettiimiz gibi balangta bu deerli maden pek itibar grmemi, 1857de Romanyada ve 1859da ABDde ticari amal petrol ileyen rafinerilerin kurulmasna kadar bu durum devam etmiti. te bu tarihlerden itibaren balayan petrol endstrisi, tm dnyann yapsn ve eklini deitirecek konuma gelinceye kadar baz aamalardan gemiti. Petrol endstrisi ve aamalarn yle sralamak mmknd. (1) Gazya Dnemi (1860-1885): Dier damtma rnleri henz uygulama alanna girmemiti. 1860da 66 bin ton civarnda olan dnya retimi, 1870lerde 800 bin ton civarna ykselmiti. Yalama Dnemi(1886-1900): Sanayide ve evlerde bitkisel yalarn yerini petrolden elde edilen yalar almaya balamt. 1900lerde dnya retiminin 20 milyon ton civarnda olduu tahmin edilmekteydi. Benzin Dnemi(1900-1914): Makine sanayinin gelimesi ve otomobilin yaygnlamaya balamas zerine yeni petrol yataklarnn bulunmas ve iletilmeye almasna ihtiya duyulmu ve sanayilemi lkeler 1900lerin bandan itibaren petrol blgelerinin paylalmas mcadelesine balayarak, sonunda Birinci Dnya Savana girmekten ve Osmanl topraklarn acmaszca paylamak iin ak ve gizli planlar yapmaktan kendilerini alkoyamamlard. 1915-1930 Dnemi: Teknolojik ilerlemeler sonucu fuel oillerin kullanm yaygnlam ve dnya petrol retimi gittike artmaya balamt. Birinci Dnya Sava galibi lkeler tarafndan petrol blgeleri kendi nfuz alanlarna geirilecek ekilde paylalm ve zellikle Ortadou, Batl lkelerin petrol iin mcadele alan haline gelmiti. 1930-1946 Dnemi: Petrol rnlerinin kalitesi gelien teknolojiye paralel olarak gelitirilmekle kalmad. Dnya petrol retimi miktarlarnda da artlar sratle ykseldi. Birinci Dnya Sava sonunda yeterince petrol alamayan lkeler, kinci Dnya Savan karmakta ve zellikle petrol alanlarna gz dikmekte hi gecikmediler. 1945 ve Sonras Dnemi: Bu tarihten sonra katalizrler yardmyla rafinaj ve petro-kimya domutu. 1995 ortalarna gelindii zaman dnya retimi 600 milyon ton civarna ykselmiti. 1960lardan sonra petrole dayal enerji tketiminin hzla artmasyla petroln neminin artmas

engellenemez hale gelmiti. Petrol dnyann en kymetli ve rakipsiz hammaddesi haline geldikten sonra, yeryznde karlabildii heryerde, ihtilaller ve hkmet darbeleri birbirini kovalam, petrole sahip olan lkelerin halklar hibir zaman rahat bir nefes alamamlard.(2) Gelien teknoloji ile birlikte petrol, ayn zamanda gcn ve bykln de sembol haline gelmi ve bu zenginlie sahip olmayan uluslarn g dengelerini ynlendirmede de etki sahibi olamayaca gerei ortaya kmt. phesiz bu gerein ortaya kyla beraber siyasal, ekonomik atmalarn barol oyuncusu da yine petrol olmutu ve sanayi geliiminin hz kazanmas, dnya nfusunun hzla artmasyla beraber gnmzde olduu gibi gelecekte de atmalarn ba aktr olmaya devam edecekti. zellikle sanayi devrimi ile balayan sreten gnmze kadar gelindiinde, dnya ekonomi pazar iinde pay sahibi olan lkelerin, bu sanayileme srecini tamamlayan ve hzla gelitirmeye devam eden lkeler olduu grlrd. Sanayileme kavramnn iinde yer alt zenginlikleriyle beraber endstiriyel zenginliklerin yerald ve bu endstriyel zenginliin byk ksmn da petroln oluturduu gz nne alnrsa petroln ekonomi zerindeki nemi bir kez daha ortaya kmt. 19.yzyln sonlarnda treyen byk endstriler iinde petrol en byk yeri almt. yle ki, daha yzyl bitmeden petrol endstrisine tamamen egemen olan Standard Oil, dnyann ok uluslu irketleri arasnda ilk kurulanlardan birisi ve en by konumuna gelmiti. 20. yzylda petrol kapsamnn bu derece genilemesi, onun iletmeciliinin serven dkn petrol arayclarndan, byk iverenlere, ok uluslu irket brokrasilerine ve devlet irketlerine kadar her alanda yaylmasna yol amt. Bu devrimde, byk irket stratejileri, teknik deime ve pazarlamadaki gelimeler, hem milli hem de uluslar aras ekonomiler teker teker ait olduklar yeri bulmulard. (3) Dev petrol irketleri rettikleri petrol tamak iin gerekli olan tanker filolarna, boru hatlarna ve bunlarn yaplmas iin gerekli olan demir elik fabrikalarna, maden alanlarna, demiryolu ebekelerine ve ulatrma vastalarna sahiptiler. Yine bu dev irketler dnyann belli bal byk banka kurulularnda bulunan byk kredi ve prestijleri dolaysyla, ticari ilemleri etkileyebilmekteydiler. (4) Petrol irketlerinin ynetim kurullarnn, devlet ynetim kademeleriyle de yakndan alakalar olmas nedeniyle, hem ait olduklar hem de petrolle ilgisi olmayan devletlerin ekonomik ve politik hayatlarn ynlendiriyordu. Yeni endstri kollarnn kurulmas, retilen rnlerin kalitesinin ykselmesi ayn zamanda petroln ekonomik deerini de ykseltmiti. Elbette bu kadar kymetli bir hale gelen yeil altnn her yerde bulunmay, bulunan yerlerde ise deerlendirilememesi, karlkl ibirlii anlayn getirmiti. Petroln bulunup karlmas, rafinerisi ve pazarlamas konusunda ibirliine katkda bulunan Batl lkeler semaye ve teknolojilerini ortaya koyarken, petrol zenginliine sahip, ancak bunu iletecek g ve ekonomiden yoksun devletler ise sahip olduklar petrol ortaya koymular ve bu nedenle de bir ibirlii gibi grnen durum aslnda hep nalnc keseri gibi Batnn lehine iler duruma gelmiti. zellikle ABDnin bugn nemli derecede petrol rezervlerine sahip bir lke olmamasna ramen ekonomisinin petrole dayal olmas, en bandan beri petroln nemli bir kazan kaps olduunu anlamasndan ve uluslar aras politikasnda petrole belirleyici ve hakim rol vermesinden kaynaklanmaktayd. Bir baka deyile ABD, Ortadounun geri kalm lkelerindeki bu zengin kayna eitli irketleri ve takip ettii politikalaryla hegemonyas altna alm ve bu nedenle de kendi lkesinde bulunmasa bile petroln eksikliini hi duymam, ekonomisinin iindeki yerini hi azaltmam, hatta birinci derecede yer vermiti. Duyulan ihtiyacn bu ekilde hzla artyla paralel olarak blgede nfuzunu da arttran ABD iin petrol, siyasi politikasn birinci derecede belirleyen bir faktr haline gelmitir ki, blgede nfuzunu glgeye drecek ve blgeden istikrarl bir ekilde petrol akn engelleyecek her hareket, karsnda ABDyi bulmutu. ABD ekonomisi petrole yle endekslenmitir ki, 1990 krizinde petrol fiyatlarnn krizden nceki

fiyatnn iki katna kmas (40 dolar) Amerikan ekonomisini byk bir duraklamaya itmiti. Nitekim gnmzde de halen 10 dolarlk artn ABD ekonomisini %1 dzeyinde kltmeye yeterli olduu gznne alnacak olursa, artk dnya ekonomisi ile e anlaml hale gelen ABD ekonomisinin petrole bamll daha net ortaya kmaktayd. Petrole sahip olmadan dnya imparaorluu yaatlamazd. Petrol sektr, youn ve byk lekli sermaye gerektirdiinden, bu endstride alan irketler byk bir ekonomik g oluturmakta, ulusal ve uluslar aras dzeyde strateji uygulayabilme imkanna sahip olabilmekte ve zellikle strateji uygulayabilme gcndeki firmalar piyasalarda belirleyici rol oynamaktaydlar. Bu tr firmalar kendi lkeleri dndaki dier bir ok lkede de retimden aramaya, artmadan datma kadar btn faaliyetleri kendi kontrollerine almlard. rnek olarak ABDdeki 15 byk firmadan 5i petrol firmas olup, akaryakt talebinin % 35ini karlyordu. Kendi aralarnda yatay olarak btnleen firmalar arama, retim, rafinaj, depolama, tama ve datm faaliyetlerinin byk bir ksmna sahip olduklar gibi petrol ve petro-kimya alannda ulusal ve uluslar aras bir etkinlie sahiptiler. Modern ekonomilerin temel unsurlarndan olan petrol ve endstrisi, ona sahip olan lkeyi de modern ve gl bir ekonomiye sahip klyordu. (5) Petrol irketleri ve bu irketlere sahip olan lkelerin ellerindeki gle istedikleri blgeye, istedikleri lkeye hkmedebildikleri, istedikleri yerde mali krizler yaratabildikleri, borsa oyunlar ve kredi kozlaryla tm dnyay dize getirebildikleri dnlrse, servet ad verilen zenginliin tartmasz kayna ve itici gcn de oluturan bu madde iin ksaca Daniel Yerginin de dedii gibi petrol paradr diyebiliriz. Ticari anlamda ilk petrol retimi, 1859da Amerikann Pennsylvania eyaletinde balamt. Petroln retim ve pazarlamasn denetleyen ilk byk irket de 1870de 1 milyon dolar sermaye ile kurulan Standart Oil irketiydi. Kuruluundan itibaren ABD iinde siyasal ve ekonomik adan glenen bu irket, d pazarlara almakla kalmam, 19. yzyln sonlarnda Avrupa, Rusya ve Uzak Dou pazarlarn etkileyebilecek dzeye de erimiti. Standart Oilin dnya pazarlarndaki stnl, 1911de bir Amerikan yarg organ kararyla 33 balantsz irkete blnnceye kadar devam etmiti. Uzak Dou pazarlar zerinde Standart Oille rekabet eden Royal Dutch irketi, 1907de Shell ile birleti. Bu birlemenin sonucunda ortaya Royal Dutch/Shell irketi ortaya kt. 1909 ylnda Kanadal mhendis William Knot Darcynin gayretleriyle kurulan Anglo-Persian Oil Company bir ngiliz irketi olup, kuruluundan itibaren dnya petrol pazarlarnda ve retim alanlarnda etkili olmaya balamt. 1901den itibaren ABDde Gulf ve Teksas adl iki dev petrol irketi kurulmakla kalmam ve giderek bu alanda etkisini arttrmt. 1911de paralanan Standart Oilin yerini Standart Oil of New Jersey, Sony Vacuum (daha sonra Sony Mobil olmutur) ve Standart Oil of California adn alan irket doldurarak daha ok pazar elde etme peinde komulard. 1920lere gelindiinde ad geen byk petrol irketleri dnya petrol retim ve pazarlamasnn byk ksmn ellerinde bulunduruyorlard. Birinci Dnya Savann etkisiyle, Avrupal irketler gibi Amerikan irketleri de kendi lkeleri dnda yeni petrol kaynaklarna ihtiya duyunca, petrol irketleri ve devletler arasnda dnyann petrol blgeleri zerinde bir hakimiyet ve nfuz mcadelesi balamt. (6) Bu hakimiyet ve nfuz mcadelesinin balad zamana baklrsa 19. yzyln balarn grmek mmkndr. 19. yzyla egemen olmak iin mcadele veren devletler bu yolda her yolu denemekten de kamamlar ve nihayet patlamal motorlarn kefiyle beraber donanmalar iin gerekli ekstra gc oluturmulard. Ancak donanma iin byk bir g oluturan bu motorlarn harekete gemesini salayan enerjinin petrol olmas, hakimiyet, daha doru bir deyile atma sahalarnn da ynn deitirmeye yetmi, bu da petrol irketlerinin ykmllklerini arttrmt. Kendi lkeleri dndaki petrol blgelerinden imtiyaz sahibi olmalar orannda petrol ihtiyacn karlayan irketler ayn zamanda kendilerini dier irketler, bu irketlerin ait olduklar devletler ve imtiyaz veren devletlerle de mcadele iinde bulmulard. Bir sre sonra ngiltere gibi, devletlerin bir ksmnn bu petrol irketlerinin hisselerini satn almalar irket karlaryla ulusal

karlarn zdelemesine ve de irketlerin imtiyaz elde etme yarnda devreye bizzat ait olduklar devletlerin girmesine neden olmutu. Petrol zenginliinin kefedilmesiyle beraber dev irketlerin pazar haline gelen Ortadounun siyasal ve ekonomik ynden geri kalml bu irketler iin ok byk bir nimet olarak deerlendirilmi, bu durum onlara blgeyi istedikleri gibi kullanma hakkn tanmt. te yabanc sermayeye byk ihtiyac olan Ortadou toplumlar asndan da byk bir frsat gibi grlen ayrcalk anlamalar bu artlar altnda imzalanm ve ilk petrol imtiyazn veren lkeler de siyasi bunalmlaryla paralel olarak Osmanl Devleti ve ran olmutu. Kendi petrol yataklar yabanc sermaye kontrolnde olan Rusya, ngiltere ve Almanya 19. yzylda Ortadou ve ran zerinde bu ayrcalklar iin mcadeleye balamlard bile 1872de ngiliz vatanda Reulere rann tm doal kaynaklar zerinde verilen iletme imtiyaz, Rusyann basksyla 1873de iptal edildi ve Reulere tazminat dendi. ngiliz Hkmetinin basksyla Reulere 1889da yeniden verilen 60 yllk imtiyaz 1890da ortadan kaldrld. (7) Rusya ile ngiltere arasnda ran zerindeki nfuz mcadelesi 1901de ngiliz vatanda Darcye randan 60 yl sreli imtiyaz verilmesi ile yeniden balamt. Rusyann tm itirazlarna ramen ngiliz Hkmetinin de desteini arkasna alan Darcy, be kuzey ili hari randa petrol arama, iletme, tama, ticaret yapma hakkn elde etmiti. 1907de ran topraklarnn Rusya ve ngiltere arasnda paylalmasndan sonra 1914de Anglo-Persian paylarnn ounu satn alan ngiliz Hkmeti irket karlarn ngiliz politikasyla da birletirmi oldu. Paylamdan sonra, Darcynin ayrcalk sahasnn dnda kalan be kuzey ilinin Rus hakimiyetine girmesiyle, burada ayrcal Rus vatanda olan A.M. Koshta-Ria 70 yllk bir sre ile elde etti. Ancak KoshtaRiann 1920de bu ayrcal Anglo-Persian irketine devretmesi ran zerinde ngiliz hakimiyetini kuvvetlendirirken buna ABD sessiz kalmad ve bu tarihten itibaren ran zerindeki ngiliz-Rus ekimesi yerini ngiliz-Amerikan ekimesine brakt. Nihayet 1921de bu ekimeden galip kan ABD oldu ve Standart Oil of Jersey, randaki be kuzey ilinin imtiyazn elde etti. Rusya ve ngilterenin kar kmalarna ramen de Anglo Persian ve Standart Oil 1922de bir anlama ile Kuzey ran ayrcaln kurduklar irketle ortakla evirdiler. Amerikan irketlerinin Ortadou zerindeki petrol politikalar sadece ranla snrl kalmad. Suudi Arabistanda ilk ayrcalk, 1923de Necdin El-Hasa yresinde Standart Oil of Californiaya (Socal) verilmiti. Bu ayrcaln yars 1936da Texas Corporationa (Texaco) devredilmi ve iki irket 1944de ARAMCO (Arabian-American Oil Company) adyla yeni bir ortaklk kurmulard. Ayn ekilde, Bahreynde de ilk ayrcalk 1927de bir Amerikan irketi olan Gulf Oil Corporationa verilmiti. Kuveytte ise, bir ngiliz irketi olan Anglo-Persian Oil Company ile bir Amerikan irketi olan Gulf Oil Corporation tarafnan kurulan Kuveyt Oil Company, 1934de Kuveyt eyhliiyle tm Kuveyt topran kapsayan bir ayrcalk anlamas yapmt. Daha sonra ARAMCO da Suudi Arabistanla 1939da yapt bir anlama ile Suudi Arabistan-Kuveyt arasndaki tarafsz blgede ayrcalk salamt. (8) Sonu olarak Suudi Arabistan ve Bahreynde ayrcaln %100, Kuveytte %50si, ayrca Iraq Petroleum Companynin %23.75i ve randa 1955de faaliyete balayan uluslar aras konsorsiyumun %40 ABDye ait oluyordu. Benzer ekilde, Amerikan irketleri elde ettikleri ayrcalklar erevesinde 1940larda Katarda, 1960 ve 1970de de BAE ve Ummanda petrol retimine balamlard. (9)Tm bu gelimelerin sonucunda Ortadounun iki haritas meydana gelmiti. Bunlardan birisi lkelerin snrlarn gsteren, fiziki atlaslarda gzken haritay ierirken, dieri ise petrol tekellerinin etki alanlarn, petrol arama-iletme imtiyaz blgelerini gsteren, efendilerin karlar dorultusunda izilen, barol oyuncularn da IPC, AOC, ARAMCO gibi isimlerin oluturduu haritayd. Almanyann Fransann Afrika zerindeki gcn lmek amacyla 1911 Temmuzunda Fasn Atlantik kylarna gndermi olduu kk bir sava gemisi ngilterenin byk lde endie duymasna neden olmutu. Birliini tamamlayan, sava ordularn glendiren Almanyann bu hareketi, ngiltere ve Fransaya meydan okumas anlamna geliyordu ve gnete bir yer kapma (10) gayretindeki Almanyaya kar dikkatli olunmas gerektiini ortaya

koyuyordu. O zamana kadar ngiliz donanmas iin fazla harcama yaplmasn eletiren Churchillin Donanma Bakanlna atanmas hem ngiliz hem de dnya tarihi asndan nemli gelimelerin yaanmasna yol aacakt. Byk Britanya egemenlii iin byk bir tehdit oluturmaya balayan Almanyann ekarte edilebilmesi iin Churchill ilk gnden itibaren askeri gcn artrmaya balad. Ancak Almanya sadece karada deil, denizlerde de ngiltereye byk bir tehdit ynelttiine gre derhal ngiliz donanma gcnn artrlmas gerekiyordu ki, bu da Churchillin kafasnda yeni bir fikir uyandrmt. Daha fazla srat salayacak, insan gcnn daha verimli kullanmna yolaacak bir kullanma sahip olan petrol, o zamana kadar kullanlan kmrn yerini almalyd. O halde yeni hedef belliydi; randan gelen petrol kullanlacak, donanma gc petrole dayandrlacakt. stnlk salamann tek alternatifi olarak grlen petroln bu ilevi bundan sonraki yllar boyunca daha da artarak srecekti. lk denemesini 1916da Jutland arpmasnda veren ngiliz donanmas, Alman filosunu Kuzey Denizinde hapsederek amacna ulam gzkyordu. ngilizlerin donanma gcnn stnl ayn zamanda petrol stnl anlamna geliyordu. Smrgecilik ve emperyalizm yarnn Avrupaya getirdii sonu 1907lerden itibaren tilaf ve ttifak adnda iki grubun domas olmutu. Bu kutuplamada da petrol sahalar, ekonominin kilometre talarn oluturduu iin temel ekime noktalarn meydana getiriyordu. Ancak bu yarn iinde, daha sonralar barole kadar ykselecek olan ABD henz yoktu. Darcy 1908de randa bir petrol yata buluncaya kadar kendi snrlarndaki petrol ile ilgilenen ABD bu tarihten itibaren kendi kaynaklarn tketmemek iin Ortadouya ynelecekti. Ancak ran iin ge kaldna gre Amerikann dier alternatifi, zellikle Ortadounun en zengin yataklarna sahip olan Musul ve Kerkk, dolaysyla da blgeyi elinde bulunduran Osmanl mparatorluu olmutu. stanbuldan eitli yollarla, rnein Colby Chester gibi sadrazama ykl rvetler vererek, (11) elde edilen imtiyazlarla beraber Amerikann Ortadou nfuzu da balam oldu. Avusturya veliahdnn bir Srpl tarafndan ldrlmesi bahanesiyle kan savan bylece zemini hazrlanm ve esas mcadele sahas da belli oldu. eitli gelimelerden sonra Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi ngiltere ve mttefiklerini endielendirmeye yetti. randaki ngiliz ve Rus petrol karlar ve Basra Krfezinin denetiminin tehlikeye dmesi ngiltereyi harekete geirdi. Iraktaki petrollerin askeri ve siyasi nemini kavram olan ngiltere nihayet 1917de Badat ele geirerek derin bir nefes alm oldu. Sonu olarak, Osmanl Devletinin savaa girmesi, Batl glere Osmanl Devletini paralayarak Ortadou petrollerini paylama imkann da vermi oldu. Petroln Batl Devletler arasnda byk bir rekabet konusu haline geldii dnemlerde henz Osmanl Devleti elindeki cevherin farkna varamamt. Gitgide ke yaklaan Osmanl Devleti her gelimeye olduu gibi petrole de gz kapal bakyor, iyi kullanabildii takdirde iinde bulunduu durumdan kurtulabilmesi iin byk bir frsat tekil eden bu madenin bulunduu topraklarn da deersiz olarak gryordu. Halbuki Osmanl Devletinin o zamanda hibir alanda sahip olamad g topran altnda yatyordu ve bu g ona, kyasya bir pazarlk frsatn sunuyordu. Petroln deerinin kefedildii, Osmanlnn Ortadou topraklarnn deerine deer katt dnemlerde Osmanl Devletinin ynetiminde ttihatlar bulunuyordu. Yaadklar dnyann gereklerini kavrayamayan ttihatlarn emperyalizm karsndaki teslimiyeti trajik sonu da hazrlamt. ttihatlarn nde gelen isimlerinden, Hareket Ordusu Komutan Mahmut evket Paann anlarnda anlattklar, petrole ve Ortadouya bak da ok net zetlemekteydi: 11 Mart 1913 gn leyin Harbiye Nezaretinden Babaliye geldim. Kabine toplantsnda ngilizlerin Kuveytten baka Katara da tasallut ettikleri meselesi grld. Bu topraklarn ngiltereye deilse bile ngilterenin nfuz ve himayesine braklmasndan baka are gremiyordum. Fakat uray Devlet Reisi Sait Halim Paa itiraz etti. Bu hususun hkmetin selahiyeti dnda olduunu, Meclis-i Mebusann toplanp karar vermedike toprak terkedilemeyeceini syledi. ngiltere Hkmetinin bile Avam Kamarasnn tasvibini almadan bu gibi iler yapt cevabn verdim. Kuveyt ve Katar gibi lden ibaret iki kaza yznden ngiltere

ile ihtilaf kamazdk. Bu ehemmiyetsiz topraklardan ne gibi bir istifademiz olabilirdi? (12) Mahmut evket Paa gibi bir devlet adamnn petrol zerinde dnen oyunlar farkedememi olmas, bir baka zaman Hicaz Valisi, Basra Valisi ve Ticaret Bakannn araclyla Badat ve Basrada petrol imtiyaz isteyen bir irketin teklifini reddettii gznnde bulundurulursa pek de inandrc gelmemekteydi. Paa, az da olsa petrol konusundan haberdard, ancak emperyalizme teslim olmaktan baka kar yol grememekteydi. Sorunun farkndayd, ama zm retmekten acizdi. Almanya ve ngiltere arasndaki ekimede Ortadou petrollerinin rolnn de farknda olan Mahmut evket Paa bu dorultuda ngiltereyi teskin etmekten de geri kalmamt: Badat ve Musul vilayetlerimizde ngilizlere verilecek petrol arama msaadesi hakknda konutuk. ngilizler, bu sahaya da Almanlarn el atmalarndan korkuyorlard. Vaktiyle Hseyin Hilmi Paa sadrazamken, Almanyaya bu yolda ifai vaatte bulunmutu. Bir Alman irketi de petrol aramak iin 17 bin altn harcadn iddia ediyordu. Bykeliyi Almanlara kar korkusu konusunda yattrdm. (13) Petrol zerinde rekabetle beraber stanbuldan ayrcalk koparmak iin rvetlerin de artt bu yllarda ttihatlar petrol alanlarndan sorumlu olmak zere bir komisyon kurdular. Komisyon bakanlna Maden Dairesi Mdr evet Bey getirildi. Ancak petrol irketleri dzenlerini ylesine oturtmulard ki, her irket bu komisyon iinde kendi adamn bulmu, kk hediyeler karlnda amalarna ulama yolunu denemiler, topraklar zerindeki rekabeti komisyon iine de tamlard. rnein Komisyon bakatibinin ngilizlere haber szdrmas Osmanl idaresinden ok Almanlar kzdrm ve harekete geirmiti. Yine Amerika da bu sralarda kendine Cemal Paay semi ve Cemal Paann cmertlii sayesinde Standart Oil of New York Filistinde petrol arama hakkna kavumutu. 1914 ylnda bu imtiyazlar Suriyenin baz blgeleriyle, Trakya, Van, Tercan, Boyabat gibi blgelere kadar genilemiti. ran zerindeki nfuzuyla beraber Ortadoudaki nfuzunu da artran ngiltere elbetteki burada yalnz kalmam, bir sre sonra Almanya Rusya, Fransa ve Amerika gibi devletler de pastadan pay alma yarna katlmlard. Bu yar aslnda daha 1850lerden itibaren balam, 1870li tarihlerde ise zellikle Musul zerinde odaklanmt. Bunun iin gerek ngiliz, gerek Alman petrol irketleri Osmanl Devletinden buralarda petrol arayp iletme hakkn elde edebilmek iin uramlard. Almanlarn Frat ve Dicle vadilerinde zengin petrol yataklarnn varln tespit etmi olmalar, ngilizlerin de yine bu civarda arkeoloji almalar ad altnda petrol kuyular amalar Osmanl padiahn da harekete geirmiti. Abdlhamid bir Ermeni tccarnn olu olan Glbekyan buraya aratrma iin gndermi, Glbekyann blgenin tam bir petrol cenneti olduu yolundaki raporlar zerine de Abdlhamid, 1888 ve 1898de kard emirnameler ve zel fermanla, Musul ve Badat vilayetlerindeki petrol alanlarn Hazine-i Hassaya balamt. Bundan sonra Almanya ngiltereyi ekarte etme yolunda en byk adm oluturan Ortadou zerinde sz sahibi olmak iin her trl yola bavurmaya devam etmi, 1888de Berlin-Badat Demiryollar projesi ile byk bir ayrcalk elde etmiti. zellikle demiryolunun iki tarafnda yirmier kilometrelik alandaki hammadde kaynaklarn karma ve iletme yetkisini de bylece elde etmi olmas Almanyaya byk bir ayrcalk kazandrm, hatta ngiltere bundan duyduu byk rahatszl Osmanl Devletine bildirmiti. Almanya Ortadouya yneldikten sonra 1901de Mezopotamyadaki petrol aratrmalarna devam etmi, burann bir petrol cenneti olduu gereinin ortaya kmasyla beraber 1904de, demiryolu planlaycs olan Deusche Bank, Frat ve Dicle vadilerinde petrol arama imtiyazn Osmanl Devletinden almt. Almanyann bu teebbsleri ngiltereyi de harekete geirmi, 1909da ngiltere de Badat ve Musuldaki imtiyazn bir ngiliz irketine verilecei garantisini almlard. Ancak Almanyann da ayn isteklerde bulunmas Osmanl Devletini iki g arasnda ok youn bir bask altna sokmutu. Nihayet Almanya ve ngiltere arasndaki bu rekabet 19 Mart 1913de bir anlamaya dnmt. Bu anlamaya gre; hisseleri Trkiye Milli Bankas (ngiliz-Alman), Deutsche Bank (Alman) ve Shell (ngiliz) ortaklndan oluan Osmanl Petrol irketi adn tayan ortakla yeni bir ekil

verilmi, bununla Osmanl Petrol irketinin hisselerinin yzde yetmibeinin ngiliz irketine, yzde yirmibeinin de Alman Deutsche Banka ait olduu kabul edilmiti. (14) Bylece 1914 ylna gelindiinde artk ngilterenin ngiliz karlar iin Osmanl Devletinin toprak btnln koruma siyaseti oktan ngiliz petrol karn korumak iin Osmanl devletini paralamak, petrol alanlarndan karmak siyasetine dnmt. I. Dnya Savana Alman tehlikesine kar Hindistan korumak ve Irak petrollerine sahip olmak iin giren (15) ve bu siyaset dorultusunda harekete geen ngiltere nce Ortadouda Araplar kkrtmak suretiyle ayaklanmalarn salad, sonra da Mekke erifi Hseyine verdii kralln karl olarak Arabistan petrollerine sahip oldu. erifin olu Faysala verilen Byk Suriye Krallnn karl da yine Iraktaki zengin petrol yataklarnn imtiyaz hakk oldu. I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi ngiltere ve Fransay derhal harekete geirdi ve Ortadou nfuzunu Almanyaya kaptrmamak iin bir ibirliine girerek 1916 Sykes Picot Anlamas ile blgeyi aralarnda paylatlar. Bylece Irakta denetim salayan ngiltere, ayn zamanda Manchester fabrikalar iin pamuk, ngiliz filolar iin de petrol elde etmi oluyordu. (16) Nfuz alann korumak iin Irakta bir cephe aan ngilizlerin askeri harektlarda pek de baar salayamamas, hatta Kut-l Amarede byk ve modern ngiliz ordularnn Osmanl askerlerince yenilgiye uratlmasna ramen, ngiltere Mart 1917de Badat ele geirdi ve bylece Musul yollarn da am oldu. Mondros Mtarekesi imzalandnda ngiltere Musulun 30 km gneyinde bulunuyordu. Sava, ngilterenin petrol ihtiyacn had safhaya karm, donanmann petrole olan bamll, ngilterenin Mezopotamyaya olan bamlln da arttrmt. Bu nedenle Sava Bakannn Arthur Balfaura yazd mektupta, lerideki savalarda petrol, bugnk durumdan daha ok nem kazanacaktr. Byk miktarda petrol bulabileceimiz yer ran ve Mezopotamyadr. Bu nedenle, petrol kayna olan bu iki yer zerindeki kontrolmz ngilterenin savatan bekledii birinci hedef olmaldr demiti. (17) Bu amacn salanmasn garantilemek iin, Musul igal edilmiti. ngiltere Musul zerinden amalarna ulaabilmek iin bu tezini destekler durumda iken baka tezler de gelitirmiti ki, bu tez, Anadolu topraklar zerinde ngiliz gzetiminde bir Krdistan ve Ermenistan Devleti kurdurma yolundayd. Bylece Ortadouya giden yollar kontrol altna almak isteyen ngilterenin bu planlar, Mustafa Kemal nderliindeki Trk stiklal Mcadelesi ile sekteye uraynca, bu kez Sevr Anlamasnn yrrle girmesini salamak iin Yunanllar ne srerek, Anadolu zerindeki Trk-Yunan savam zerinden Ortadou ve Musuldaki petrol karlarn askeri ve siyasi bakmdan gvence altna almak istemilerdi. Ancak bu macerann Yunanistan, dolaysyla da ngiltere aleyhine sonulanmasna ramen, Irak petrolleri Lozan Konferansndan sonraki gelimeler iinde ngiltereye kalmt. Yzyl boyunca can ekien Osmanl Devleti can verdiinde, ngiltere, Ortadoudaki Osmanl topraklar zerinde dnyada eine ender rastlanr bir lkeler parselasyonu gerekletirdi. Bu kadavra kadastrosu yle zetlenebilirdi: Bol su kaynaklarna sahip, ancak petrol olmayan (veya ok zor elde edilen) Trkiye; Byk petrol rezervleri olan fakat suyu olmayan Suudi Arabistan ve Emirlikler; Yksek kaliteli ve byk petrol rezervleri olan fakat denize k olmayan Irak; Petrol, eitli rn ve zengin doal hammaddeleri olan, ancak komularyla ihtilafa dmesi halinde (srekli ihtilafl) Avrupaya ulaabilmek iin Arap Yarmadasn veya Gney Afrikay dolamak zorunda olan ran; Tarma elverili geni topraklar olan fakat su kaynaklar Trkiyeye bal Suriye; bu lkelerin orta yerine sktrlm, Abadan Limanndaki tek noktayla denize ulaan rdn; Irak, Trkiye, ran, Suriye ve Rusya topraklarna datlm Krt halk topluluklar; Her dinden, mezhepten ve etnik kkenden oluan Trk, Trkmen, Arap, Krt, Hristiyan, Musevi, Sryani, Keldani vb. halk topluluklarnn Ortadou lkeleri arasndaki darmadank yerleimi, Ve nihayet en nemlisi Mslman Araplarn oluturduu lkeler denizinin ortasnda kk bir Yahudi adac olan srail Devletinin kurulmas. (18) Blgenin ulusal niteliine gre deil, petrol kuyularna gre cetvelle izilen bu snrlar Ortadou iin, gnmze kadar gelen, bitmek tkenmek bilmeyen i ve d savalarla dolu bir gelecek

hazrlam, bu durum da ngilterenin blgedeki karlarna uygun bir ortam temin etmiti. BATILI GLERN ORTADOUYA BAKII Herkese gre farkl bir tanm olan Ortadou, Batnn, zellikle de ngiltere ve Amerikann kendi stratejik menfaatleri dorultusunda izdikleri ve dolaysyla da herkese gre farkl snrlardan oluan bir corafyay kapsyord. 1900lerin bandan itibaren petrol ile zdeleen bir blge olan Ortadou, sahip olduu bu cevher sayesinde, dnya g dengelerinin ve devletlerin bu dorultudaki politikalarnn belirlenmesinde de birebir rol oynamt. II. Dnya Savana kadar gelen srete blgedeki ngiliz hegemonyas tatmasz stnln korurken, sava srasnda ve sava sonras dnemde Amerikann bu stnl ngiltereden devraldn grlyordu. Sava sonlanrken, gelecek dnemde ABD, gvenlik ve refahn garantileyecek politikalar ve kurumlar gelitirme siyasetini belirlemiti. Bu politikalar, Birlemi Milletlerin kurulmasn, dnya mali kurumlarnn inasn ve en nemlisi, yeterli petrol stoklarnn teminini ieriyordu. Amerikal strateji uzmanlar, petrole ulamaya zel nem veriyorlard, nk petrol, Mttefiklerin ttifak zerindeki zaferinin asli bir unsuru olmutu. Sava Hiroima ve Nagazakiye atlan nkleer bombalar sona erdirmiti ama Almanya ve Japonyay dize getiren ordulara yakt salayan ey petrold. Petrol Mttefik glerine, gvenilir kaynaklara eriimden yoksun dmanlar karsnda tayin edici bir stnlk salayan muazzam sayda gemiye, tanka ve uaa yakt salamt. Bu nedenle, geni petrol rezervlerine eriimin, ABDnin gelecekteki herhangi bir atmada baarl olmasnda kilit nemde olaca konusu geni kabul grmt. Birinci ve kinci Dnya Savalar boyunca ABD, kendisinin ve mttefiklerinin ihtiyalarn Amerikann gneydousundan ve Meksika ve Venezuelladan gelen petrolle karlamt. Ama ABDli analistlerin ou, bu stoklarn sava sonras dnemde ABD ve Avrupann ihtiyalarn karlamakta yetersiz olacana inanyordu. Bunun sonucunda ABD Dileri Bakanl, baka petrol kaynaklar saptamak iin youn bir alma balatt. Bu alma, ihtiya duyulan petrol sadece bir blgenin karlayabilecei sonucuna vard. Tm ibreler sadece bir noktay gsteriyordu (19) ki, tahmin edilecei zere bu nokta Ortadou, Ortadounun iinde de daha nce el atlmam ve dnyann en zengin petrol rezervlerinin bulunduu Suudi Arabistan Krallyd. Balangta, ABD Dileri Bakanl, ABD hkmetinin kuraca bir petrol irketinin Suudi Arabistanda hisse almas ve Kralln rezervlerini karmasn nerdi. Ama bu plan fazlasyla tek tarafl grld ve bunun yerine ABD yetkilileri bu grevi, balca ABDli petrol irketlerinin bir ittifak olan Arap-Amerikan Petrol irketine (ARAMCO) aktard. Ama Kralln uzun vadeli istikrar phe konusu olduundan ve bu durum petrol irketinin gelecei asndan birinci derecede nem tadndan, endieleri gidermek iin, ABD Bakan ve Suudi Kral, Yalta Konferansnn ardndan ubat 1945te Svey Kanalnda bir ABD sava gemisinde bulutu. Bulumann sonucunda ABD, Suudi petrolne ayrcalkl eriim karlnda Krala ABD korumas sz vererek tereddtleri gidermi oldu. II. Dnya Savann sona ermesiyle daha da stratejik bir unsur haline gelen petrol, gerek blge lkeleri ve gerekse uluslar aras toplum ilikilerinde nemli bir dnem amt. Savatan sonra Bat Avrupa lkelerinin ve Japonyann petrole olan bamllklar artnca, Souk Sava Dnemine girmi olmann da etkisiyle, zgr bat dnyasnn liderliini stlenen ABD, Ortadouda Batl lkeler lehine kazanlm olan ayrcalklar korumak ve yeni olanaklar elde edebilmek iin, aktif bir tutum iine girmiti. nk ikinci savatan sonra, dnya politikasna Avrupal Devletlerce yn verme devri kapanarak Sovyetler Birlii ile ABD gibi iki sper gcn uluslar aras ilikileri ynlendirdii aa girilmi, uluslar aras ilikilerde iki kutupluluk dnemi balamt.(20) Bylece 1950li yllarda ngiltere de Ortadou zerindeki nfuzunu Rusya ve Amerikaya terketmek mecburiyetinde kalmt. Bundan sonra temel hedefi, petroln istikrarl bir ekilde retimi ve dnya pazarlarna dzenli olarak akmas olan Ortadou politikas, deimez bir politika olarak zellikle ABDnin d siyasetinde tartmasz yerini alm, bu uurda ABD, zellikle de Rusyaya kar blgenin

koruyucu gc haline gelmiti. Esasen Rusya, kendi snrlar iinde zaten zengin petrol rezervlerine sahip olduundan onun Ortadouya bak petrolden ziyade, gney blgesinde bir gvenlik kua meydana getirme isteiydi. te Rusyann bu amalarna ulamasn engellemek zere Amerikaya bundan sonra den grev, Ortadou lkelerinin ekonomik, mali ve teknik bakmlardan glendirilmesiydi ki, bu sayede bu devletler Rusyaya kar koyabilirler, Amerika da istedii dzenli petrol getirisini srdrebilirdi. Souk Sava Dneminde kurulan, daha sonralar CENTO adn alacak olan Badat Pakt ve SEATO Ortadounun geri kalm devletleri arasnda ibirliini ngren ve Bat destekli olarak meydana getirilmi birliklerdi. Marshall ve Truman Yardmlar da hep bu politika dorultusunda gerekletirilmi olan paketlerdi. Nitekim bu dnemlerde ABD Bakan Trumann yapt bir aklama, ABDnin tm bu politikalarn ve blgeye bakn da zetliyordu: Gzlerimizi Yakn ve Ortadouya evirdiimiz zaman ok tehlikeli sorunlar gsteren bir blgeyle karlayoruz. Bu blgede geni doal kaynaklar bulunmaktadr. En ilek kara, hava ve deniz yollar buradan gemektedir. Bu bakmdan ekonomik, stratejik nemi vardr. Fakat bu blgedeki uluslarn hibiri ne yalnz, ne de beraberce, kendilerine yneltilecek bir saldrya kar koyabilecek kadar gldr. Byle olunca da Yakn ve Ortadounun bu blgenin dndaki byk devletler arasnda bir rekabet alan olacan ve bu rekabetin birdenbire atmaya yol aabileceini kestirmek g deildir. (21) ran petrollerinin kefedilmesi, Ortadouya olan ilgiyi de beraberinde getirmiti. 20. yyn balarndan itibaren randa denetimini kuran ngiltere, ran petrollerini de Anglo-Iranian Oil Company adl bir irket araclyla iletmekteydi ve bu iletme hakk en son ran ile ngiltere arasnda 29 Nisan 1933de imzalanan anlama ile dzenlenmiti. II. Dnya Savandan sonra ran bu anlamann deitirilmesini istedi. nk irketin rana dedii para ok azd, bunun iin ek olarak yaplan 17 Temmuz 1949 Anlamas da ran memnun etmemiti. Bu srada Amerika irketlerinin Venezuela ve Suudi Arabistan ile yaptklar anlamalarda, retimden elde edilen kr yar yarya paylalmaktayd ve ran da en az bu kadar hakk kendinde gryordu. ngiliz irketine petrol iletme hakkn tanyan bu anlamann ran Meclisince de onaylanmas gerekiyordu ancak ran petrollerinin devletletirilmesini savunan, Milli Cephe grubu ve lideri Musaddk anlamaya kar kt. Aralk 1949da Meclis tarafndan Anlamann reddi zerine randa petroln milliletirilmesi yolunda youn gsteriler yapld. Gsterilerin Komnist Tudeh Partisi ile ar sac Molla Kaninin fanatik iileri tarafndan desteklenmesi ile tepkiler daha da artt. Bundan sonra irket rana yzde 50 pay vermeyi kabul etse de milliletirme isteklerinin nne geemedi ve ubat 1951de ran petrollerinin milliletirilmesi meselesi Mecliste ele alnd. Ancak Babakan Ali Razmarann, bu durumun ekonomik ve politik sebeplerle gerekleemeyeceini syledikten drt gn sonra camiden karken ldrlmesi olaylarn rndan ktnn bir gstergesi oldu. Bunun zerine ran ah, Musaddk Babakanla getirmekten baka are bulamad ve Musaddkn Babakan olmasyla beraber de 30 Nisan 1951de ran petrollerinin milliletirildii kabul edildi. Elbetteki bu durumdan en byk zarar gren ngiltere ksa sre iinde randaki bu gelimelere kar kt. ngiltere ve ran Hkmetlerinin kar karya kalmas, bir savan da habercisi oluyordu ve blgenin zaptiyesi olan Amerikann da bu duruma seyirci kalmas beklenemezdi. Nitekim Amerika arabuluculuk yapmak istediyse de, irketin ran petrollerini tekelinde bulundurmak istemesinden, rann ise ancak belli bir miktarn sat hakkn verebileceini sylemesinden dolay abalar karlk bulmad. Anlamazln srmesi zerine ngiltere baka yollar denemekten de geri kalmad ve ilk olarak, gzda vermek amacyla ran sularna bir kruvazr ve bir miktar askeri g gndererek gvde gsterisi yapt, ancak 1921 ylndaki ran-Sovyet anlamas gereince Sovyetlerin iin iine girmesinden korkarak daha ileri gidemedi. Bu sralarda rann i ynetiminde de alkantl gnler yaanyordu. 1952de Musaddkn Milli Cephesi ve Tudehin Meclis ounluunu oluturmas, ipleri Musaddka verdi ve Musaddk frsatlar deerlendirerek ah Romanyaya kartt. Ardndan ran diktatr oldu.

Ancak bundan sonra iin iine Ordunun dahil olmasyla Austos 1953de Musaddk drlerek ahn yeniden lkesine dnmesi saland. Bu arada Babakanla getirilen darbe lideri General Zahidi, petrol anlamazlnn zm iin Amerikann tekrar aracln istedi ve Amerikann aracl ile, Anglo-Iranian Oil Company ile Amerikan petrol irketlerinin oluturduu bir komisyon ve ran arasnda 5 Austos 1954de bir anlama imzaland. Konsorsiyumda Anglo-Iranian irketinin hissesi %40, Hollandaya ait Royal Dutch Shell irketi %16, Fransz Petrol irketi %6 ve geriye kalan dier be Amerikan irketinin herbiri de %8er hisseye sahip olacak ve ran petrolleri bu irketler tarafndan ortak olarak iletilecekti. (22) Ortadounun stratejik nemi genel anlamda Batnn karlarna bal olarak belirleniyordu. Emperyalist lkelerin karlar ise, Ortadou lkeleri zerinde uzlamaz atmalar ve militarizmin varln gerektirmekteydi. Bu anlamda Ortadou lkelerinde silahlanma yarnn hzlandrlmas, atmalarn sreklilii ve bar srecinin engellenmesi Bat asndan istenir bir durumdu. Petrol ve ona bal olarak ortaya kan gvenlik kaygs, Ortadou politikalarnn hem istikrarszlk, hem de ynlendiricilik faktr oldu. Ortadouda her atma silah talebini uyandrd, bu talep de gelimi kapitalist lkelerce baaryla ynlendirildi. (23) Souk Sava Dneminde Amerika tarafndan Ortadounun silahlandrlmas politikasna daha fazla bir younluk verildi. Rusyann Ortadou blgesine doru yaylmasnn engellenmesinin yegne aresi olarak, blgedeki askeri ynden gsz olan devletleri ekonomik yardmlar ve teknolojik silahlarla besleyerek Rusyaya kar koyma gcn kazandrmak olarak gren Amerika, bu dncesini uygulamaya geirdi. Elbetteki Amerikann tek kar Rusyaya kar gelecek gl bir Ortadou ile snrl deildi. Bu silah satnn arkasnda yatan en nemli etkenlerden birisi de, ekonomik ynden olduka zayf olan bu devletlerin tek satn alma gcnn petrol olmasyd. Amerika silah sattka, bunun karln petrol olarak geri alyordu. Bu da, ne kadar ok silah o kadar ok petrol anlayn beraberinde getiriyordu. 1960-1970 arasnda bozulan ekonomisini Ortadouya silah satarak kurtarmaya alan ABD, 1973 savandan sonra Ortadoudaki silah pazarn da artrmt. zellikle 1973 krizi ile artan petrol fiyatlar ile Amerikann silah sat arasndaki paralellik, silah ekonomisini gzler nne sermekteydi: 1973-1977 arasnda ABDnin blgeye yapt toplam silah transferi iinde rann pay %42ye ykseldi. Suudi Arabistann pay ise 1663-1973de %16 iken, 1973-77de %24e kt. 1974de Avrupa, Japonya, Kanada ve Avustralyann pay %14e derken, ran 1974 ylnda petrol ithalatnn %45ini ABDden alyordu. (24) Bu oranlar gznne alndnda blge zerinde kurulan stratejilerde petroln karlnn silah olduu gerei daha net ortaya kmaktayd. 1980de kan ran-Irak Sava yine bu dorultuda Amerikan karlarna hizmet etmiti. Sava boyunca silaha duyulan ihtiyacn artmas, talebi de arttrm, bunun iin daha ok petroln satnn gerekli olmas da, petrol fiyatlarndaki hzl d beraberinde getirmiti. Yar yarya den petrol fiyatlar karsnda Bat, daha az dviz deyerek daha ok petrol elde etti ve bunun arkasndan da dedii dvizleri ran ve Iraka silah satarak tekrar geri ald. Zavall Irakla zavall ran, yllar yl savatlar. Birisi biraz stn gelecek olsa, tekine, para daha dorusu petrol karlnda biraz daha ok silah verildi. (25) 1990da ve 2003de yine petrol oyunlar yznden balayan, ABDnin Irakla yapm olduu savata Irak tarafndan kullanlan silahlarn byk bir ksmnn Amerikadan alnm olmas, Amerikann kendi silahlaryla vurulmas asndan ilginti. Yine 2003 saldrsnn gerekesini oluturan ar silahlanmann da bizzat Amerika tarafndan oluturulduu gerei, Amerikann askeri ekonomi politikasnn bir sonucuydu. 1. Petrol Silah ve OPECin Kurulmasna Giden Yol II. Dnya savandan sonra petrole artan talep Ortadouyu da kalabalklatrm, Japon, talyan ve Fransz irketleri de petrol arenasnda bir ke kapmak iin harekete gemiler, bylece Ortadou ve dnya pazarlarnda yerlerini almlard. Ucuz petrol elde etmenin yolunu bulan bu irketler petrol pazarnda yarabilmek iin Ortadouda, %75lere varan kr salayan

ortaklk anlamalar yapmlar, ayrca mteri bulabilmek iin de petrol fiyatlarn drmlerdi. Buna ilaveten, en byk alc durumunda olan Amerikada Bakan Eisenhowern 1959da, ham ve ilenmi petrol iin yerli retime ve yerli rafineri irketlerine ncelik tanyaca yolundaki kararlar ABDye giren petrol kstlamt. ABD dnda pazar arayna giren yeni irketler byk irketlerle yarabilmek ve onlarn pazar alanlarna girebilmek iin fiyatlar daha da drdler. Bu dte, yeni petrol alanlarnn retime geirilmesi, bamsz irketlerin petrol piyasasna girmesinin yannda, Sovyetlerin komnist blok dna ihracatn arttrmas sonucu oluan arz fazlalnn da rol bykt. 1957de 2.08 dolar olan ham petroln fiyat 1959da 1.90, 1960da 1.80 dolara inmiti. Fiyatlarn dmesi, hemen hemen tek gelir kayna petrol olan ihracat lkeleri ok zor duruma drmt. Buna kar klmad halde ok daha kt sonularla karlaabilecekleri endiesine kaplan petrol ihracats lkeler, petrol fiyatlarndaki d engellemek iin, ortak bir ama etrafnda birlemeyi ngrdler ve bunun iin de Arap Petrol Kongreleri oluturarak Nisan 1959da ilk toplantlarn yaptlar. Bu lkeler, ellerindeki petroln ok byk bir yaptrm gc olduunun ve bunu doru kullanabildikleri halde karlarn koruyabileceklerinin nihayet farkna varabilmilerdi. Aslnda petroln bir silah olarak kullanlmas fikri ilk olarak 1948de srail Sava srasnda gndeme gelmi, ancak Arap Birliinin Riyaddan tutumunu sertletirmesi yolundaki istekleri Kral tarafndan olumlu karlanmamt. Kral Sizi anlamyorum, petrol eskiden de vard, ama hibir zaman byle bir ey sylenmemiti. Biz bunu ila olarak ve salk amacyla kullanrdk. Daha sonra yabanclar geldi ve sondajlara baladlar. Yabanclar petrol ayklad ve temizledi, daha sonra ihra etti ve bana da cretini dedi. imdi ben neden kalkp onlar cezalandraym? (26) diyerek tutumunu gstermiti. Ancak bu son durum Suudi Arabistan dahil tm lkelerin ekonomisini derinden sarsmt ve dolaysyla tutumunu da deitirmiti. Petrol fiyatlarnn dnden en ok etkilenen lkelerden birisi de Venezuellayd. Venezuellann petrol retim maliyeti Ortadouya gre daha yksekti ve yllk retim miktarn arttrabilmesi de sz konusu deildi. Bu yzden gelirlerinde nemli bir d olan Venezuellann Petrol Bakan, Nisan 1959da Kahirede toplanan Arap Petrol Konferansna katlarak, ran, Birleik Arap Cumhuriyeti (Msr ve Suriye), Suudi Arabistan, Kuveyt ve Irak Devletleri arasnda bir Dayanma Komitesi kurulmasn salam, bu be devletin arasnda bir petrol anlamas yaplmasn nermiti. Austos 1960da petrol irketlerince fiyatlarda tekrar bir dn uygulanmas bu neriye daha scak baklmasna neden olmu ve bu tek tarafl politikaya kar bir tavr almak zere ad geen lkeler bir araya gelmilerdi. te bu artlar altnda, Irak Petrol Bakanl tarafndan, Suudi Arabistan, Kuveyt, ran, Venezuella ve Irak temsilcileri Badatta toplanarak 10 Eyll 1960da OPEC oluturuldu. Dnya petrol ihracatnn %80inden sorumlu olan bu lkelerin kurduu Petrol hra Eden lkeler rgt ya da uluslar aras ad ile Organization of Petroleum Exporting Countries/ OPEC, bu kurulu toplantsnda nemli kaarar ald: lki, fiyatlar tek yanl dren irketlere kar klmaldr. kincisi, fiyatlar eski dzeye karmak iin irketler zorlanmaldr. Sonuncusu da, OPEC yesi lkelerin fiyatlarn dmesini nlemek zere retimi dzenleyici bir sistem kurma almalar yaplmaldr. (27) Bunu takip eden toplantlarda da, rgtn yaps ve alma esaslar belirlenmi, oybirlii ile karar alma, rgte katlmak iin nemli derecede ham petrol ihra etme ve OPEC lkeleriyle ayn karlar paylama vb. kriterlerin aranmas koullar tespit edilmiti. Bu esaslar dorultusunda 1975e kadar OPECin ye says 13e ykselmi, kurucu yelerden sonra rgte Katar, Libya, Endonezya, Birleik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Ekvator ve Gabon katlmtr. OPEC lkeleri kendi kaynaklarn kendilerinin kontrol etmelerini egemenlikten gelen bir hak olarak gryorlard. Zamanla OPEC lkelerinin petrol retimindeki paylar artmaya balad. 1946'daki %18'lik pay, 1960 ylnda %50'ye ve 1970'de, %70'e ykseldi. Bununla, OPEC lkeleri petrol retimini kontrolleri altna almaya baladlar. Balangta OPECin pek baarl olduunu sylemek mmkn deildi. OPECin ilk yllarda etkili bir rol oynayamamasnn nedenlerinden birisi Nijerya, Katar gibi lkelerle Umman ve Abu Dabi gibi eyhliklerde petrol yataklarnn bulunmas ve bu lkelerin henz o sralarda OPEC

dnda bulunmasyd. (28) Yine OPEC lkelerinin arasnda tam anlamyla bir beraberliin olamay da bunda etkiliydi. srailin 1967de igal ettii Arap topraklarnan ekilinceye ve Filistinlilerin yasal haklar gvenceye kavuturuluncaya kadar petrol retimini her ay %5 ksma kararlar bile tm ye devletler tarafndan koulsuz desteklenmemiti. (29) Nitekim 1967de srailin Msra, Suriyeye ve rdne saldrmas zerine ambargo iin arlar yaplmasna ramen, ilk etapta herhangi bir karar alnamad. Austos 1967de dzenlenen Arap Zirvesinde tekrar ele alnan konu zerinde yine Suudi Arabistan Kral Faysaln yapt Ben petroln bir silah olduunu sanmyorum, bu bir deerdir (30) eklindeki deerlendirmesi gr ayrln ortaya koydu. 1967 Arap-srail Sava, petroln Batya ve zellikle de Amerikaya kar siyasi bir silah olarak kullanlmasn gndeme getirdi. Hatta bunun iin ban Suudi Arabistan, Libya ve Kuveytin ektii petrol reten Arap lkeleri 9 0cak 1968de, Petrol hra Eden Arap lkeleri Tekilatn yani OAPECi (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries) kurdu. Ancak gzden kaan baz noktalar vard ki, hereyden nce Amerikann tek alternatifi Ortadou deildi. Amerikann kendi rezervleri dnda, Venezuella, Nijerya ve Endonezya gibi Arap olmayan lkeler de bu alternatiflerin iindeydi ve tm bu lkelerle ortak bir dayanmay oluturmak ok zordu. Hatta Arap olmayanlar bir yana, Arap lkeleri iinde de, petroln fiyatnn dk olduu bu dnemde en byk gelir kaynandan yoksun kalmak pek de kabul gren bir durum deildi. Gr birliinin olmay, tekilatn da etkinliini azaltrken, bu arada Batya kar bir baka hamle gerekleti ve 1970ten itibaren hemen hemen btn Ortadou lkelerinde milliletirme hareketleri balatld. Irak tarafndan 1972de Iraq Petroleum Companye el konurken, ran da benzer bir uygulama ile yabanc petrol irketlerinin etkinliini azaltarak, retimi tamamen ran Milli irketine (INOC) devretti. Dier Arap lkelerinde de hisseleri arttrma ynnde eilimler grld. Bu artlar altnda durum, 1967de olduundan daha ciddiydi ve petrol reticisi Arap lkelerini dayanmaya sevkedecek, bylece de 1973 petrol krizi oluarak dnya gndemine oturacakt. Arap lkelerinin Batya bir dayatma uygulayabilmesi, dier bir deyile petrol silahn dorultmas iin, ihracat ksmak ya da fiyatlar ykseltmek gibi iki seenei vard. hracat azaltmak kendi gelirlerini azaltmalar anlamna geldii ve artk tamamen petrole dayanan Avrupa sanayisinin byk bir tepkisine yol aabileceinden korkulduu iin, tercih petrol fiyatlarnn ykseltilmesinden yana kullanld. Bu metodun baarl olduu sylenebilirdi. Zira, 1973 Ocak aynda varili 2.59 dolar olan Arap petrol, 1973 Ekiminde 5.11 ve 1974 Ocak aynda da 11.65 dolara kt. Bu, bir yl iinde drt mislinden fazla bir art demekti. (31) Ve bu artn etkisi ksa zamanda, beklendii gibi gerekleti. Avrupa ktisadi birlii Konseyi (Ortak Pazar), srailin 1967de igal ettii topraklardan ekilmesi gerektii konusunda bir bildiri yaynlad. Yine petrol artndan en ok zarar gren Japonya da Araplar destekleyerek sraile kar bir tavr sergiledi. ngiltere balangta OPECin tutumuna kar bir tavr alarak Ortadouya silah ambargosu uygulasa da daha fazla direnemedi. srailin esas destekisi ABDye kar uygulanan petrol ambargosu ise ABDyi dize getirmekten ziyade zerinde ters bir etkiye yol amt ki Amerika, petrol silahnn Bat sanayisini kertecek dzeyde kullanld takdirde, Basra Krfezine silahl bir mdahelede bulunabilecei tehdidini bile savurmutu. Petrol krizinin 1973-74de Batda yapt ilk oktan sonra, petrol meselesi, yani her alt ayda bir OPEC lkelerinin ham petrol fiyatlarna zam yapmalar, normal bir hadise mahiyetini ald. Baka bir deyile, Batnn sanayilemi ve gelimi lkeleri fiyat artndan doan sarsnty ksa srede atlattlar. nk, sanayilemi lkelerin korktuu, retimin azalmasyd. Aslnda fiyat artlarna kolay ayak uydurmulard, nk, eski adyla dolar, yeni adyla petrodolarlar sonunda sanayilemi lkelere dnmeye balamt. Birka rnek vermek gerekirse; OPEC lkelerinin 1973den sonra artan fiyatlar dolaysyla, 1974-78 yllar arasnda petrolden elde ettikleri gelirin toplam 573 milyar dolar tahmin edilmiti. Yine bu tahminlere gre de, bu lkelerin 1978 yl sonunda d lkelere yaptklar yardmlarn

toplam da 188 milyar dolar bulmutu. Amerikan Hazine Bakanlnn tahminlerine gre, petrol reticisi lkelerin Amerikadaki yatrmlar 1972de 1 milyar dolarken, 1977de bu miktar 32 milyar dolara ve 1978 sonunda da 52 milyar dolara kmt. Bu 52 milyar dolarn 32 milyar dolar banka mevduat ve 20 milyar da hazine tahvilleri, irketlerin hisse senetleri ve irket tahvillerine yatrm eklindeydi. (32) Bunun dnda, Batnn bu petrol krizini atlatmasndaki bir baka etken de, Batnn artan petrol fiyatlarn, kendi ihra mallarna yanstarak urad zararn karln buradan karmak eilimiydi. Zira, ekonomik ynden kalknmaya muhta olan, ayn zaman da kazand petrodolarlar ile savunmasn glendirmek isteyecek olan lkeler, yine bu petrol reticisi lkelerdi. O halde u gerek ortaya kyordu ki, petrol iin Bat Ortadouya ne kadar muhtasa, Ortadou da teknoloji ve mamul madde, zellikle de silah ihtiyac bakmndan Batya o kadar muhtat. Ksa sre iinde bunun farkna varan Bat dnyas yeni dzenlemelere intibak etmekte pek zorlanmad. Ksacas petrol reticisi lkeler pahalya sattklar petroln karln da pahal dediler, pahal sattlar, pahal aldlar. ngilterenin 1970de blgeden kmasyla kontrolden uzaklam olan iki komu lke ran ve Irak arasnda, gemiten gelen etnik ve dini ekimeler, farkl iktidar rejimlerinin birbirlerine kar tavrlar gibi nedenlerle gerginlik artm, bu gerginlik Basra Krfezi ve attlarap Nehri zerindeki egemenlik mcadelesi dolaysyla, iki lkeyi bir savan eiine getirmiti. Irak, ran yenilgiye uratarak, Tahrandan sonra lkenin ikinci sanayi blgesi olan ve Ahvaz, Hurremehr, Abadan, Bender Hmeyni gibi petrol ve doalgaz merkezlerinin bulunduu Kuzistan blgesinde yaayan bir buuk milyon dolaylarndaki Arap halkn zerkliine kavuturulmasn amalyordu. Bylece hem bu nemli petrol ve endstri merkezi rann elinden km olacak, hem de bu arada Krtlere yaplan ran destei, Kuzistan Araplarnn yapaca destekle dengelenmi olacakt. (33) ran ah dneminde petrolden ettii gelirlerin hemen hemen tamamn savunmaya ayrm, silah ve dier sava ara gerelerinin miktarn arttrmak suretiyle byk bir ordu kurma hazrlna girimiti. Bunu takiben cesaretini de arttran ran, bir taraftan Hrmz Boaz yaknlarndaki adalar igal ederken, dier yandan da attlarap zerindeki ortak kontrol tanmadn ilan etmi, Iraktaki i karklklardan da yararlanarak 1975 ylnda bu lkeyle yapt Cezayir Anlamas ile kontrol tek bana ele geirmiti. Ancak buna kar atak Iraktan fazla gecikmeden gelmi, 1979da randa yaplan slami hareket ve ah rejiminin yklmas Irakn Basra Krfezindeki etkinliini arttrabilmesi iin vazgeilmez bir frsat yaratmt. Bylece, uzun bir sre devam edecek ve sadece savaan lkeleri deil, blge zerinden kar salayan tm devletleri derinden etkileyecek ran-Irak Sava, 22 Eyll 1980de Irakn Hava ve Kara Kuvvetlerinin rana girmesiyle balamt. Bu arada, dnyann en zengin petrol yataklarnn ve retim kapasitesinin bulunduu blgede meydana gelen bu savan, Basra Krfezinden dnya piyasalarna sunulan petroln akn engllemesi, Batl devletleri de karlar gerei harekete geirdi ve ran ile Irak arasnda balayan savan iine ksa bir sre sonra bata ABD olmak zere ngiltere, Fransa ve dier baz Avrupa lkeleri de dahil oldular. Petroln olduu her yerde Batl Devletler de olduuna gre, petrolle ilgili bir savata da bulunmalar kanlmazd. Nitekim 4 Kasm 1979da ABDnin Tahran Bykelisinin, Humeyniye bal slami kktenciler tarafnda rehin alnmas, Avrupa Topluluu yelerinde de slami radikalizme kar bir korku yaratm ve hayat damarlar olan Ortadou petrolnn byle bir ran yerine, nispeten daha ilerici nitelendirdikleri Saddam Hseyin tarafndan kontrol altna alnmasn karlar asndan daha uygun grmler ve savata Iraktan yana bir tutum sergilemilerdi. Sava srd yllarda, en byk endiesi Krfez petrollerinin Batya sevkini tehlikeye drecek bir durumun olumas olan ABD, bu endielerine ramen Ortadou karlar asndan savata tarafsz kalmaya gayret etmi, ancak bu arada Sovyetler Birliinin Hrmz Boaznda etkinlik kurmasn nlemeyi ve Basra Krfezinin ulam ve ticarete ak kalmasn salamak iin

Krfez zerinde fiili bir kontrol uygun grm ve bu politika da savan sonlarna doru onu, Iraktan yana tavrlar iine sokmutu. Fazla bir etkinlik gsteremeyen Sovyetler ise daha nceki Irak-Sovyet Anlamalarna aykr hareket ederek Afganistan meselesinden dolay rana yaklam, ekonomik olarak byk bir k yaad bu yllarda olaylar izlemekten baka bir yol bulamamt. Bu arada ran-Irak savan yakndan takip eden ve Ortadoudaki her sorundan mutlaka bir pay alan Trkiye, ABD ve AT lkelerinin rana kar uygulanan ambargoya kar kendisinden istenen destei vermekten kand. (34) 1980de yaanan i skntlar takiben ekonomik alanda meydana gelen bunalmlar amak iin, rann iinde bulunduu durumdan yararlanmak isteyen Trkiye, 1981 ve 1982de imzalad takas anlamalaryla, randan yllk ihtiyacnn te biri olan 16 milyon ton ham petrol almay ve karlnda da rann ihtiyac olan hammadde ve tketim mallar salamay kabul etmiti. Trkiye ile ran arasndaki bu ticari gelimeler Trkiyenin ihracatnda nemli derecede bir art meydana getirirken ayn zamanda, RCD (Kalknma in Blgesel birlii Tekilat), ECO (Ekonomik birlii Tekilat) gibi ekonomik tekilatlar da beraberinde getirmiti. Trkiyenin tarafsz kalmasn tm gcyle destekleyen ran, bunun iin sadece ticareti kullanmakla kalmam, Ahvaz-skenderun doal gaz ve petrol boru hatlar projesini de canlandrmaya almt. Ancak ran sava boyunca srdrd bu strateji ile Trkiyeye srf savata tarafsz kalmas iin dost yzn gstermi, bunun dnda, savatan sonra da grlecei gibi,(35) Trkiyeye kar gerek bir dostluk politikasn asla takip etmemiti. Savan zerinden alt yl gemesine ve halen bir sonu alamamasna karlk Saddam 1986 ylndan itibaren strateji deitirerek ran masa bana oturtmaya alt, bunu ksa zamanda gerekletirmek iin de ran zerinde kimyasal silah kullanmaya balad. Saddamn bu yoldaki ikinci plan, sava uluslar aras platforma ekerek bir an nce sona ermesini salamak ve masa banda da kazand zaferi onaylatmakt. Bunun iin 1986da yaklak 100, 1987nin ilk aynda toplam 30 gemi ran ve Irakn saldrsna urad. 1986daki ilk kurban Kuveyte ait bir tankerdi ve ran tarafndan vurulmutu. Kendini ve petrol sevkiyatn korumak isteyen eyh El Sabah, ABDden Kuveyt tankerlerinin Amerikan bayra altnda sefer yapmalarn istedi. Olumsuz cevap alan eyh, bu defa Sovyetlerden yardm istedi. eyhin teklifini kabul eden Sovyetler, gemisini Kuveyte kiralad. Bu durum karsnda, Krfezdeki emirliklerin tm tanker filosunun yarsna eit sayda ve ABD petrol ithalatnn te birini tayan 11 adet tanker, ABD donanmasnn korumas altnda petrol sevkiyatlarna devam etti. Bylece, ran-Irak Sava bir bakma uluslar aras bir nitelie brnm oldu.(36) Balangta tarafsz kalmay yeleyen ABD, savan son zamanlarna doru tamamen Irak yanls tavrlar alarak, Krfezde ran gemilerine tehditkr davranmaya, uydular vastasyla Iraka bilgi aktarm yapmaya balad ve bu tutumu ABDyi ran ile kar karya getirdi. Yani aslnda bakarsak ran bu savata Iraka deil, ortak karlar, yani petrol etrafnda birleen Batl Devletlere yenilmiti. nk Irakn kimyasal silahlar kullanmasna bile kar kmayan gerek Krfez lkeleri, gerekse de dnya kamuoyu, rann tankerlere ate amas karsnda onu saldrgan ilan etmilerdi. BM ve slam Konferans rgt de ayn ekilde savan durdurulmas konusunda rana bask yapmaya balamlard. ran bir yandan youn bir ittifakn karsnda kalrken, dier yandan da 290 kii tayan bir yolcu uann Amerika tarafndan drlmesi (her ne kadar Amerikal yetkililer radarlarn kendilerini yanlttn, ua askeri uak sandklarn syleseler de) karsnda byk bir kayba uramt. 1988 ortalarna doru silah ve techizat eksiklii de duymaya balamasyla beraber geri adm atmak zorunda kalan ran, Saddama ABDnin nkleer silah vermesi sonras Humeyninin zehir imekten de beter (37) diye nitelendirdii kararn aklamak zorunda kalm ve BM kararlarn kabul ederek sekiz yllk ranIrak Savana birden bire son vermiti. KRFEZ KRZ VE PETROLN OYNADII ROL Irak, 1921de Osmanl mparatorluunun Badat, Musul, Basra eyaletlerinin

birlemesinden olumu ve bana da Faysal getirilmiti. Ancak 1922de Suudi Arabistan, Irak ve Kuveytin snrlarnda baz deiiklikler yaplm ve ngilizlerin istekleri dorultusunda yeniden dzenlenmiti. Sir Percy Cox tarafndan belirlenen yeni snrlarda gznnde tutulan tek ey, gerek nfusu ve gerekse de toprak zenginlii asndan ileride glenebilme sinyalleri veren Irakn byle bir konuma gelmesini engellemekti. Bunun iin de Irakn Basra Krfezine ulamas ve denize kmasn engelleyecek tampon bir devlet, yani Kuveyt oluturulmutu. Aslnda Kuveytin gemii 1700l yllara kadar dayanyordu. Suudi Arabistandan g eden birka aile tarafndan, 1756da Sabah ailesinden bir eyh baa geirilmi ve Osmanl Devletine vergi ile balanm, fakat 1899da ngilizlerle yapt anlama ile, bu devletin izni olmadan hibir devletin temsilcisini kabul etmeme ve bir baka lkeye toprak veya baka bir imtiyaz vermeme (38) kararn kabul ederek ngiltere gzetimine girmiti. 1934 ylnda ngiliz irketi Anglo-Persian Oil Company ile Amerikan Gulf Oil Companynin ortaklaa kurduklar Kuveyt Oil Company buradaki ngiliz denetimini daha da pekitirmi ve anlamlandrmt. ngilizlerin hesabna gre, ngilizlerin denetiminde bulunan Kuveyt, ileride bir gn ngiliz boyunduruundan kurtulmu olsa bile, Irakn Krfez kn engelleyecek ve bu zengin petrol blgesinde Irakn ngiltereye rakip olmasn nleyecekti. Bu hesabn sonunda, Iraka Basra Krfezinde byk bir ksm bataklk olan sadece 18 kilometrelik ksa bir sahil eridi braklmt. te bu tarihlerden itibaren de ran ve Kuveyt arasnda skp kalan Irak, srekli olarak bu dar su geidini geniletebilecei uygun zamann gelmesini bekleyecekti. (39) Kuveyt 1961de bamszlna kavutuunda, bekledikleri zamann geldiine inanan General Kasm bu devleti tanmadn ve Kuveytin Irak topraklarnn bir paras olduunu ileri srm ve Kuveyti ilhak ettiini aklamt. Ancak bu srada Krtlerle uramak zorunda olan Irak konuyla pek ilgilenememi, ilhak sadece kt zerinde kalm, General Kasmdan sonra baa gelen ksa yeni hkmet dneminde de Kuveyt zerindeki haklardan vazgeildii grlmt. Bubiyan Adasnn derin sularnn petrol terminali kurmak iin olduka elverili olmasnn yansra Irakn, Kuveyte ait olan Bubiyan ve Warba Adalarna sahip olarak bu adalarn kara sular ve kta sahanl iindeki petrol yataklarna ulamak istemesi 1972de yeni bir kriz yaratm, ancak Arap Birliinin diplomatik temaslar sonucu Irakn hedefleri yine ertelenmiti. 1980-1988 ran-Irak Savanda, rann ii ve teokratik slami rejimi blge asndan byk bir tehlike olarak alglandndan, Arap dnyasnn byk ounluu ve Sovyetler dahil sosyalist lkeler Iraka destek vermilerdi. Ancak bu destein Irak martarak blgede byk g haline gelme hesaplar yapacan pek de hesap etmemilerdi. Nitekim sava sonunda Irak Batnn ve silah tccarlarnn katklaryla bir milyon isizi silahlandrm ve byk bir ordu meydana getirmiti. Yani aslnda 1990 Krizi ani olmam, batan beri geliyor olduunun sinyallerini vermi, ite bu artlar altnda Austos 1990da Irakn Kuveyti ilhak ettiini aklamasyla balayan Krfez Krizi ortaya kmt. Badat, 16 Temmuz 1990da Arap Birlii Genel Sekreterliine gnderdii mektupta Kuveyti ilhak fikrini merulatrmaya alyordu. Badat Kuveytin 1980den beri, Iraka ait olan Rumeyla blgesinde petrol kuyular amak suretiyle petrol retimini artrdn ve petrol fiyatlarn drerek Irak ekonomik ynden 14 milyar dolar gibi byk bir zarara urattn iddia ediyor, 2.4 milyar dolar tazminat istiyordu. 1989da petrol geliri 7.7 milyar dolar olan Kuveyti kendi topraklarna katmas durumunda Irak, bylece Suudi Arabistandan sonra en byk petrol rezervine sahip olacak ve elbette ki Krfezde durdurulamayacak bir g haline gelecekti. Ancak Irak byle bir davrana iten baka nedenler de vard. Bunlar birka noktada toplamak gerekirse, ncelikle ABDnin ran-Irak Savanda kendisini desteklemi olmas ABDnin bu konuda da kendisine toleransl davranaca midini vermiti. Ayrca, sekiz yl sren savan Irakn askeri gcn artrm olmas, savatan rann askeri anlamda zayflayarak kmas nedeniyle bu devletin kendisine yeni bir cephe aamayacan dnmesi, sava ncesinde 35 milyar dolar dviz rezervine sahip olan Irakn savatan 80-100 milyar dolar borlu olarak kmas ve son olarak, ran tehlikesinden Arap dnyasn kurtaran bir devlet olarak Kuveyti

igaline blge devletlerinin ses karmayacaklarn dnmesiydi. zellikle iin ekonomik boyutu zerinde biraz daha durmak gerekirse, Irak Kuveyti igal ederek hem Kuveyte olan borlarndan kurtulmu olacak, (40) hem bu devletin petrol dahil ekonomik kaynaklarn ele geirecek, hem de dnya petrol fiyatlarn belirleyebilecek bir konuma gelecekti. (41) Ancak burada Irak ok byk bir gerei gzden karyordu ki o da, gerek blgede bulunan gerekse de blgede snrlar deil ama karlar bulunan devletlerin Irakn baat g olmasn istemeyecekleri gereiydi. Yani Ortadouda hikimse kendi elleriyle besledikleri bir canavar yaratmak istemeyecekti. 2 Austos 1990da Irak Kuveyte girdiinde arkasnda hibir destek kalmamt. Ancak bunu tam olarak kavrayamayan Irak, ilk gnden itibaren BMnin bar iin aracln kabul etmemiti. Kendisine kar uygulanan ekonomik ambargoya kar direnen Irak 28 Austos 1990da Kuveyti 19. ili olarak ilan etti. 16 Ocak 1991e kadar srdrlen giriimlere Irakn olumlu bir yant vermemesi Ortadounun gvenliinden kendini birinci derecede sorumlu tutan ABDnin duruma el koymasna ve 17 Ocakta Suudi Arabistandan kalkan Amerikan uaklarnn Irakn askeri hedeflerini bombalayarak l Frtnas operasyonunu balatmasna neden oldu. ounluunu Amerikan glerinin oluturduu Uluslararas Ge ngiltere, Fransa, talya, spanya, Hollanda, Belika, Danimarka, Norve, Yunanistan, Sovyetler Birlii, Msr, Suriye, Suudi Arabistan, Fas, Pakistan, Banglade, Kanada, Arjantin ve Avustralya askerleri de katld. Irakn sraile att Scud fzesi ile Arap dnyasn tekrar yanna ekmeye alarak son bir deneme yapmasna ramen, srailin buna karlk vermemesi bu giriimi de sonusuz brakt. ABDnin son derece modern ve teknolojik silahlarnn hava taarruzlar karsnda daha fazla direnemeyen Irak 28 ubatta Kuveyti boaltacan ilan etti. Irak, Kuveyti igal etmekle yapt stratejik hatay, BMnin arlarna uymayp zamannda Kuveytten ekilmemekle tekrar etmi, yapt yanln farkna varamamt. Sonular itibariyle bakldnda Irak bu sava sonunda ok byk bir askeri ve ekonomik g kaybna uramt. Eer ksa zaman iinde barl yollarla Kuveytten ekilmi olsayd hem bu g kaybn asgari dzeye indirebilir, hem de dnya kamuoyunun tepkisini bu denli zerine ekmez ve zaman iinde de Kuveyt ile ilgili taleplerini hukuka uygun duruma getirerek devam ettirebilirdi. Krfez Sava Irakn blgesel etkinliini azaltrken, blgedeki dengeleri yeniden deitirmi ve petrol fiyatlarnn ykselmesinden faydalanan ran ekonomik kapasitesini arttrarak blgenin en gl devleti haline gelmiti. Trkiyenin Krfez Krizi nedeniyle taknd tavr, Batnn blgeye ynelik beklentilerinin bekisi imajn vermiti. Kriz Dneminde Trkiyeye mavi boncuk datan ABD ve Bat, sonradan tm vaatlerin unutmakla kalmam, Trkiyenin bana PKK ve eki G vastasyla Kuzey Irak ve Gneydouda problemler karmt. Ambargo nedeniyle urayaca zararlarn karlanmas, ABD, petrolc Krfez lkeleri ve AB lkeleri tarafndan unutulup gitmiti. I. Dnya Savanda alevlenen Krt Devleti kurma planlarnn baarsz olmas, Krtleri bir devlet kurma hayalinden hibir zaman uzaklatrmam, gnmze kadar gelen ve Trkiye, Irak ve ran yakndan ilgilendiren Krt Sorununun da balangcn oluturmutu. Bu anlamda I.Dnya Sava ile gerekletirilemeyen politikann, Krfez Sava sonrasnda ABDnin Krtlere bak asn da ekillendirdiini sylemek hi de zor deildi. Dolaysyla Kuzey Iraktaki Krt sorunu Krfez Krizi ile kmam, blgeye ynelik her trl kar atmasnn karmakl, Musul ve evresinin Krfez Blgesi gibi petrol yataklar ile dolu olmas, blge d glerin etkisiyle blgeyi istikrarszla yneltmiti. Krfez Krizinden sonra Irakta meydana gelen otorite boluundan en fazla yararlanan ya da yararlandrlan Krtler olmutu. 1991de Kuzey Irakta balayan ve tevik edilen Krt ayaklanmasna kar Saddam Hseyinin Halepe Olay ile sert ve acmasz bir cevap vermesi ve bir milyona yakn pemergenin ran ve zellikle Trkiye snrlarn zorlamas, Ortadouda istikrarszl krklerken, blge petrol zerinde oynanan oyunlar da baarya ulatryordu. Ortadounun daima kontrol altnda tutulabilmesi iin burada paralanm ve zayf bir yap oluturmak isteyen Bat ve ABD bylece Kuzey Irak eki G (Operation Provide Comfort) denetimine alarak, yine kendi karlar dorultusunda Krtleri kullanm, Krtler tarafndan ilan

edilen Federe Krt Devletini bata ABD olmak zere desteklemilerdi. Petroln dost ellerde bulunmas elbette ki ABD asndan ok mhimdi. Sanayi devriminden sonra dnya hkimiyeti teorisinin netlemesini salayan Alman stratejist Frederich Ratzel, Almanlar'n Hayat Alan Teorisi'nde Devlet, bir hcreden meydana gelen bir organizmadr. Devlet, gelime ve yaylmay arzu eder. Devletin yaylmac politikas, ilkel ve kk devletlere dardan istil yoluyla mmkn olur. Bu kk gezegende, sadece bir byk devlet iin gerekli yer mevcuttur. demiti. Ratzelden etkilenen Mackinder, Spykman, Mahan, gibi birok stratejist dnya hkimiyeti iin eitli teoriler gelitirmilerdi. Bu teorilerin hepsinin temelinde enerji ve hammaddeye sahip olan dnya pazarna sahip olur, pazara sahip olan ise dnyaya hakim olur fikri yatmaktayd. (42) te bu anlay etrafnda ekillenen ABD d politikas 1991 Krfez Krizinin sona ermesinden sonra da ABDnin blgede kalma yollarn aramasna neden olmutu. 2000li yllara gelindiinde ABDnin ayn amalar dorultusunda ve farkl bahanelerle yine Irakta bulunmas hep bu siyasetin bir uzantsyd. 11 Eyll saldrsndan sonra bu kez Bush Doktrini olarak ilan edilen, ABDnin dnyann neresinde olursa olsun terr destekleyen her trl gcn karsnda olacan ieren politikas gereince, saldrdan sorumlu tuttuu Usame Bin Ladini saklad ve koruduu gerekesiyle Afganistana yerlemesinin asl amac Hazar Havzas petrol yataklar ile inin arasna girmekti. Bunun devam olarak da, hzla tkenen petrol rezervlerini telafi etmek zere Ortadouya ynelecekti. Dnya enerji rezervinin neredeyse te birini tek bana tketen ABD, rezervlerinin tkenmeye balamasyla beraber Teksasta kard petrol rafinerilerde saklamaya ve bunun iin de petrol kolay temin edecei Iraka kar planlar yapmaya balamt. Bu yzden ABD her ne kadar Iraka dzenledii operasyonun gerekesini, Irakn potansiyel bir terr blgesi olmas ve Irak rejiminin blgeyi tehdit etmesi olarak aklamsa da asl nedenin Irak halkna demokrasi salamaktan ziyade ekonomik olduu ok ak bir ekilde ortaya kmt. Zira Irak, dnyada Suudi Arabistandan sonra en byk petrol rezervine sahip lkeydi. ABDnin petrol ihtiyac hi bitmeyeceine gre Ortadouya ynelik giriimleri de sona ermeyecekti. Bugn Irak bahane ederek ulat durumu korumak iin ABD gelecek te de baka bahaneleri oluturarak Ortadounun yumuak yapsn elleriyle ekillendirmeye devam edecekti. Ortadou gemite ok byk medeniyetlere ev sahiplii yapm, dnya kltr ve uygarlnn kalbi saylan bir blge olmakla beraber, zaman iinde nemini yitirerek Dounun geri kalmln gzler nne seren, sadece l, deve ve Arap kavramlarnn meydana getirdii bir corafya olarak tanmlanmaya balamt. Yzyllar sonra Ortadouyu yeniden dnyann merkezi haline getiren ise petrol olmu, sanayinin gelimesi ile artan hammadde ve enerji ihtiyacn karlayacak alternatifsiz tek madde petrol, l olarak tanmlanan corafyaya hayat veren bir membaa haline gelmiti. te bugnlere kadar gelen, bitmek tkenmek bilmeyen savalarn, kar kavgalarnn, g atmalarnn temel sebebi de bylece olumu, petrol Ortadou tezghnda ama Bat tarafndan dokunan bir hal olmutu. Dnya petrol rezervlerinin %70ine sahip olan Ortadounun bu zenginlii karsnda, donanma gcnden gndelik ihtiyalarna kadar petrole baml hale gelen Batl Devletler elbette ki keyfiyeti blgedeki var olan glere brakmayacaklar, blgedeki gc bizzat kendileri oluturacaklard. nce randa balayan, ayrcalklar ve petrol irketleri vastasyla petrole el koyma giriimleri dier blgeler iin de geerli olacakt. Ortadounun byk bir ksmna sahip olan Osmanl Devletinin I. Dnya Sava ile paralanmas ve blge topraklarnn paylalmas bu amaca giden yolda byk bir aamayd. I. Dnya Sava sonrasnda Batl glerce izilen Ortadounun yapay snrlar burada blgesel bir gcn olumasn engellemeye ve bylece blgenin ekonomik ynden kontrolnn salanmasna ynelikti. Bylece oluan manda rejimleriyle uzunca bir sre Ortadou lkelerinin petrol, Amerikan, ngiliz petrol irketleri, dolaysyla da bu irketlerin ait olduu devletler tarafndan rahat rahat kullanld. Bu lkelerin bamszlklarna kavumas da ok bir ey deitirmedi, nk Batdan uzanan eller buralarda asla bir dzen ve istikrarn olumasna izin vermediler.

2. BLM GNEY KAFKASDA AKAN PETROL KANLARI Pazar ekonomisine dayal ve komularnn egemenliklerine saygl bir demokratik sistemi benimsedii varsaylan Rusya, Sovyetler Birlii'nin dalmasndan bu yana Transkafkasya'da saysz karanlk eyleme karmt. Moskova'nn karanlk eli Grc hkmetinin basks altnda, Rus bar gc kuvvetlerinin Grcistan'n Gney Osetya ve Abhazya blgelerine gnderilmesini talep etmesine yol aan bu blgelerde ortaya kan ayrlk ayaklanmalarda belirgindi. Etnik Ermeni kuvvetlerinin Azerbaycan'n yzde 20'sini igaline yol aan ve Bak'de kronik siyasi istikrarszla katkda bulunan Azerbaycan'a kar askeri harakatnda Ermenistan' Rusya daima destekledi. Bu tr eylemlerin ak hedefi Transkafkasya cumhuriyetini zayflatmakt ve bu lkelerin milli karlarn Rusya'nn karlarndan ayrabilecek tam egemen devlet olma yolunda gelimekten alkoymakt. 1993 yl ortalarnda blgedeki enerji kaynaklar zerinde tekelciliini srdren Rusya faaliyetlerinin itici gc olarak petrol rezervlerini gryordu. Bu nedenle imzalanacak bir petrol anlamasna hi tahamml yoktu. Azerbaycan'da siyasal yaam Dalk Karaba iin verilen savan glgesi altndayd. Haydar Aliyev, 1987'de Moskova'daki son grevini ( Bakanlar Konseyi Bakan Yardmcs ) kaybettiinde Azeriler hemen Gorbaov'un Aganbekyan gibi Ermeni danmanlarn sulamlard, nk Dalk Karaba'n Ermenistan'a balanmasn isteyen dileke tam bu tasfiyeden sonra aklanmt. ubat 1988'de Karabal Ermeniler Erivan'a balanmak iin gsteriler dzenlediler. Ertesi ay bu blgeden kaan Azeri snmaclar Rus istihbaratnn provakasyonu ile gya Sumgayt da Ermenilere kar kyma giriiyordu. iddet sreci balamt, milletlerin ayrtrlmas Rus politikas icabyd. Eski bykeli, Moskova'nn adam Ayaz Muttalibov Ocak 1990'da babakanlk grevinden ayrlarak Komnist Parti birinci sekreteri oldu, babakanla ise Hasan Hasanov geldi. Gzden den Aliyev, ancak Nahvan Meclis bakan olabilmiti. Ekim 1990'daki Yksek Sovyet seiminde muhalefet sandalyelerin yzde 10'unu ald. Austos'da Muttalibov, Moskova'da yaplan darbeyi onaylad ve hemen ardndan 31 Austos'da bamszl ilan etti. Eyll 1991'de ise bakan seildi. Karaba'daki sava komnistlerle muhalefeti grlmedik biimde biraraya getirdi. Ekim aynda 25 hkmet yanls ile 25 muhalefet yanls milletvekilinden oluan bir Ulusal Konsey kuruldu. Ermenilerin Hocal katliam ve uann igali Muttalibov rejiminin sonunu getirdi. Muttalibov'un Moskova'ya snmas ile Azerbaycan'n siyasal yaamn etkileyecek darbeler serisi balam oluyordu. 1992nin Mays aynda Halk Cephesi iktidar gayriresmi olarak ele geirdi. Alparslan Trke'in 'varisim' dedii skender Hamidov, 7 haziran'da yaplan seimde Elibey seilmezse sand banza geiririm. ' derken Elibey'in en ciddi rakibi Nizami Sleymanov, ekmein fiyatn 2 kpk yapacan vaadinde bulunuyordu. Elibey, salt ounluk oyunu Sleymanov karsnda zorlanarak alm ve cumhurbakan olmutu. MHP'liler artk Elibey'in danman, Toprak bakan, hatta korumasyd. Ancak Ruslarn destekledii Ermenilere kar ard ardna alnan baarszlklar halkn honutsuzluuna yol amt. Elibey'in sava aas Suret Hseynov tarafndan devrilmesinin ardndan Aliyev, Bak'ye Elibey'in gnderdii uakla getirilmiti. Elibey akca, ' aykla pirincin tan ' diyordu. Rus ayak oyunlar karsnda sadece Aliyev'in lkeyi ate emberinden kurtarabileceine inanmt. Rusya'nn atekesi salayabilecek ve zamanla blgeye tarafsz gler gnderebilecek bir lke konumunda olmas nedeniyle Haydar Aliyev, ilk nce bu gl komusuyla ilikilerini dzeltmek mecburiyetindeydi. Zaten iktidara geldikten sonra Haydar Aliyev'in ilk kararlar Azerbaycan' Rusya arlkl Bamsz Devletler Topluluu'na ( BDT ) sokmak ve petrol anlamas mzakerelerini devam ettirmek oldu. Rusya'nn o dnemdeki Dileri bakan Anderev Kozirev,

bu kararlar, Azerbaycan'n yeniden Rusya'nn yrngesine girmesini gsterdiinden '' zamanl ve olumlu '' olarak karlamt. Dnya kamuoyu, bu durumu Moskova'nn mdahalesinden istediini koparmas olarak alglamt. 1993 yaz ve sonbaharnda Ermeni saldrlar sonucu Azerbaycan'n tm gneybat blgesinin elden kmas, Rusya'nn bar karl bedel istediini ortaya karmt. Ermenistan karsnda Moskova'nn yardmnnn ilk bedeli Azerbaycan'a Rus askeri gcnn konulandrlmasyd. Ekim 1993'de Aliyev'e Rusya tarafndan lkeye bir Rus parat birliinin gelmesini ve Azerbaycan-ran snr boyunca Rus snr muhafzlarnn konulandrlmasn salayan teklif gtrld. Rus bar glerinin Dalk Karaba'da bir atekesin uzun mrl garantr olacada varsaylyordu. Moskova, Azerbaycan'n gvenliinin salanmasn bir Rus askeri varlna baml klarak, petrol zengini bu cumhuriyette baskn bir g konumuna gelmeyi ummutu. Haydar Aliyev, Moskova'nn Azerbaycan' kendi korumas altnda bir lke konumuna sokmak iin yapt giriimlere kar koydu. Aliyev 1993-1994 knda kk toprak kazanlar getiren ve kendisine Rusya karsnda biraz nefes aldran askeri bir harakat balatt. Aliyev, kendisinin nisbeten glenmi konumunu Azerbaycan'n blgedeki tek potansiyel mttefiki Trkiye ile ilikilerini gelitirmek ve Azerbaycan'n nemli petrol rezervlerinin gelitirilmesi ve ihracat konusunda Batl petrol irketleri konsorsiyumu ile mzakereleri yeniden balatmak iin kulland. Aliyev'in Rus planlarna kar sert biimde kar kmas Moskova iin nemli bir tahrik edici unsur oldu. Dalk Karaba'da tamamen Rus askerlerinden oluan Pax Rus bar gcnn konulandrlamamas ve Rus askeri glerinin Azerbaycan'a sokulamamas, Rusya''nn Transkafkasya ve blgenin enerji kaynaklar zerinde hegemon g olma yeteneini esasl biimde zayflatt. Aliyev'in Trkiye'ye yaklamas ve Batl petrol konsorsiyumu ile grmeleri tekrar balatma karar Kremlin odalarnda byk aknlkla karland. Azerbaycan'da nemli bir Batl ekonomik varlnn olumasnn byk oranda Transkafkasya'da Rusya'nn hakim g olma yeteneini zayflatacan anlayan Moskova, Azeri petrol grmelerini baltalamak iin harakete geti. Rusya Yakt ve Enerji Bakan Yuri afranik Kasm 1993'de Rusya'nn karlarna uygun ekilde petrol mzakerelerini etkilemek iin Bak'ye gnderildi. afranik, bir yandan Azeri petroln Trkiye zerinden bir boru hattyla Akdeniz'e ulatrlmas planlarnn Rusya'nn Karadeniz'deki liman Novorasisk'e bir kuzey boru hatt lehine rafa kaldrlmasnda srar etti. Dier yandan Bakan, petrol sahasnn iletilmesi plannda Rus petrol irketi Lukoil'e yzde 20 pay verilmesini, yerine iki petrol sahasn kapsamas iin yeni belirginleen petrol anlamasnn ieriinin yeniden mzakere edilmesini nerdi. afranik'in tekliflerinin arkasndaki mantk akt. Trkiye zerinden geecek bir boru hatt Azerbaycan' Rusya'dan uzaklatrabilecekken, Rus topraklar zerinden geecek bir boru hatt Azerbaycan'n ekonomik refahn byk oranda iyiniyetine balayarak Moskova'ya Bak zerinde nemli bir koz verecekti. stelik konsorsiyuma Lukoil'in yzde 20'lik pay almas, irketin hisselerinin yzde 80' ine Rusya Bakanlar Konseyi'nin kontrol ediyor olmas nedeniyle, Moskova anlama mzakerelerini etkileyibilecek bir pozisyona sahip olacakt. Rusya, konsorsiyumu iletecek olan petrol sahalarnn saysn kstlayarak, blgeye Bat'nn ekonomik adan nfuz etmesini snrlamay amalamt. 1993 Sonbaharnda Aliyev Azerbaycan'da Rusya'nn askeri kuvvetlerine s kurma giriimlerinden saknd gibi Rusya Yakt ve Enerji Bakannca ileri srlen tekliflerede benzer endieyle yaklat. Bak, Moskova'nn anlamada yzde 20'lik pay alma isteine direnmi ve afranik'in yerine iki petrol sahas zerinde konsorsiyumun alannn kstlanmas teklifini de reddetmiti. Ancak Aliyev'in Rusya'y tamamen dlamaktan kand Lukoil irketine Mega Proje'de yzde 10 pay verilmesinden belliydi. Bu anlamada Hazar petrollerinin hangi gzergahla nakledilecei de ak seik biimde belirtilmiyor, tm alternatiflerin incelenmesi iin karar erteleniyordu. Dolaysyla Trkiye zerinden bir boru hatt geirilmesi ibaresi anlamada yer almayarak Rusya'nn tepkiside ekilmemi oluyordu. Aliyev'in petrol sorunuyla ilgili snrl tavizleri Transkafkasya'da hakim g olma araynda olan Rusya'y fazla tatmin etmemiti. 12 Mays 1994'de Azerbaycan Ermenistan

savan durduran Bikek atekesinin imzalanmasnn ardndan Rusya, diplomatik srete arabuluculuk misyonunu tek bana stlenmeye kalkt. 1994 yazndan itibaren Rusya'nn garantrlge hedefleyen, siyasi zm bulma araylar saldrgan bir talepkarla kadar vard. Rusya , yine bar karlnda Azerbaycan topraklarnda yerletirecei bir Rus ssn bedel olarak istiyordu. Aliyev, Rusya'nn talepleri karsnda, Moskova'nn Dalk Karaba zel temsilcisi Vlademir Kazimirov'a, Rus bar gleri, '' ilk olarak benim l vcudumu inemeleri gerekir. '' diyerek uzlamaz bir tutum izledi. Gney Kafkasya'nn bamsz lkesi Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'n 1990 ve 2005 yllarnda bana gelenleri izleyenler yeni bir ' petrol sendromu 'ile kar karya olunduunu fark ediyordu. ' Kurtlar sofras'nda vals eden kar ve nfuz savan yrten dairelerin hazrladklar tezgahlar art arda son bir umudla sahneye konuyordu. Hastalk belliydi, belirtileri ortadayd, dermann ise hemen bulunmas artt. Trkiye, Kafkas'n hastalna ifa bulacak gte deildi. Senaryo Kafkas'da hep aynyd : Darbe, suikast, terr, etnik tehdit silahlar artk basmakalplat; Kafkasya yaayan her fert oynanan oyunun ne maksatla kimler tarafndan organize edildiini azok biliyordu, ayn filmi grmekten canlar epey sklyordu. Tarihin tekerrr etmemesi iin ura veren Azerbaycan'da Cumhurbakan Haydar Aliyev, Grcistan'da Eduard vardnadze, Sovyetlerin en st merdivenlerini alnterlerleriyle trmanm, kendi milletleri iin yakndan tandklar eski gcn ayak oyunlarn bertaraf etmeyi baaran iki kurt liderdi. ki dost lider arasndaki dayanma, dostluk ve lkeleri arasndaki stratejik ibirlii, lkelerindeki i istikrara da yansynca, Gney Kafkasya'y dnyaya gvensiz, terr ve etnik tehlikenin kol gezdii bir mekan olarak lanse eden odaklar, umduklarn bulamad, ancak tarihi kararlarn verilme arafesinde yine harakete geti. KGB'den yetimi iki liderde lkelerini yetitikleri istihbarat taktikleri ile ynetiyordu. Aliyev, ok zel bir program olmazsa saat 12.00'ye kadar kimseyi kabul etmiyordu. Bu saate kadar ne yapyordu? Aliyev, gne istihbaratlarn dinleyerek balyordu. lk nce devletin resmi istihbarat organ Azerbaycan Gvenlik Tekilat'dan brifing alyor, lke iinde ve dnda ulusal gvenlik ve rejim muhaliflerinin son durumlarn irdeliyordu. Daha sonra Aliyev Cumhurbakanl stihbarat dairesinin getirdii bilgileri alyordu. Bu bilgilerle resmi organn bilgileriyle karlatrlyordu. Aliyev, bununla da yetinmiyordu. Sadece kendisine bal, kimsenin tanmad zel istihbarat elemanlarn en son dinliyordu. Bu nc elemanlar iki istihbarat biriminin almalarn bir nevi rapor ediyordu. kaynaktan gelen bilgilerin birbirini tutmas halinde Aliyev, gelen bilginin doruluuna inanr gibi oluyurdu. Ancak asl olan ariv ve dosya bilgileriyle gelen bilgilerin rtmesiydi. Herkes hakknda dosya tutuluyor; sevaplar, gnahlar yazlyordu. Dosyas kalnlaan, Aliyev'e ihanet eden devlet grevlisinin ipi, kamuoyu nnde rezil edilerek ekiliyordu. Bu nedenle Azeri halknda ' Aliyev her eyi bilir ' gr yaygnd. Aliyev, mkmmel hafzas ile bir defa grt, grd insanlar bir daha unutmuyordu. evardnadze 'de benzer taktiklerle lkesindeki ipleri eline almt. Aliyev'in bu zelliini bilen Batllar ve Ruslar, onun resmi beyanlarndan kuku duyuyordu. Aliyev, ok iyi bir satran ustasyd. Savata hile caizdi; ak oyun oynanrken, yem kullanlabilirdi. Ama ah' almakt. Aliyev, aa yukar her toplantda, her diplomat ve devlet adamn kabulnde apak '' Hazar petrollerinin ana hatt Bak-Ceyhan'dr. Kazak petrolde Hazar'n dibinden ekilecek boru hattyla buradan akacaktr. Trkmenistan gazda Transhazar boru hatt ile paralel bir hatla Azerbaycan-Grcistan zerinden Trkiye'ye nakledilecektir '' diye srarla vurguluyordu. Aliyev'in, '' Bak-Novorasisk'te kalacak, bu Ruslara yeter, byk hacimde petrol tabii birden gazla hatla ekonomik, gvenli yollarla dnya piyasalarna kartmak isteriz. '' gndermesini artk net alglayan Moskova ynetimi iin, hatlarn geecei gzergah gvensiz klmak, iktidarlar sarsarak tarihi projeleri belki geciktirmekten baka alternatif kalmamt. Aliyev'e 3 ubat 1998'de dzenlenen suikast artk beinci teebbsd. darbe giriimini nlemi, lkesini bee ayrlmaktan kurtarm Aliyev'in fiziki bedeninin ortadan kaldrlmas da fiyasko ile sonulanmt. Rusya bir yandanda Ekim 1998'de yaplacak cumhurbakanl

seiminde eski Meclis bakan Resul Guliyevi el altndan desteklerken, bir yandanda komu lkelerde istikrar bozma giriiminde bulunuyordu. Ancak baz suikast giriimleri Aliyevin kendisinin uydurduu hilelerdi. Bir defasnda byle bir giriimi, sahte bir suikast abartmas eklinde bir Trk televizyonuna geerken telefonum kesilmiti. GRC LDER VERDNADZE SUKASTLARLE KTRLD Sovyet sonras dnemde Tiflis ve Moskova arasnda artan gerginliin kkleri 1990'l yllarn balarnda Grc ounluun biran nce Moskova'dan ayrlp bamszlk kazanmak iin rgtlenmeleriyle balayan gelimelere kadar gitmekteydi. Sovyetler Birlii'nin dalmadan nceki son yllarnda komnizm kart milliyeti Grc muhalefet, Grcistan'daki komnist gcn kurumsal temellerini sarsmak iin grevleri ve dier sivil bakaldr hareketlerini kullandlar. Bu olaylar, Cumhuriyetin Sovyetler Birlii'nden bamszln kazanmasnda nemli bir rol oynamt. Ancak bu bamszlk mcadelesi stratejisindeki farkllklar Sovyet-sonras dnemde Grcistan halknn blnmesine yol at. Radikal Grcler, i siyasette Sovyet dneminin Grc ynetici evreleriyle ve d siyasette de Moskova ile her trl uzlamaya karydlar. Ilml Grcler ise, bu eski g odaklarna kar daha dikkatli ve lml bir yaklam izlemeyi tercih ediyorlard. 1991 yl Mays aynda yaplan ilk Cumhurbakan seimlerinde Zviad Gamsakhurdia'nn oylarn % 86'sn alarak seimleri kazanmasyla radikaller stnlk kazanm oldular. Grcistan'a Cumhurbakan olmasndan sonra Gamsakhurdia, elikili politikalar nedeniyle gerek lmllarn, gerekse daha nceki mttefiklerinin kendisinden uzaklamalarna yol at. Gamsakhurdia'nin bu kendine has liderlii karsnda muhalefet liderleri bir Askeri Konsey erevesinde rgtlendiler ve Gamsakhurdia'y Grcistan' terk etmeye zorladlar. Hemen bunun akabinde, daha kararl bir liderlik iin bir Politik Danma Konseyi ve daha geniletilmi Devlet Konseyi tekil edildi. 1992 yl Mart aynda, Sovyet-sonras Grcistan'a uluslararas meruiyet kazandrmak amacyla, Askeri Kurulun daveti zerine Eduard Shevardnadze Grcistan'a davet edildi. Shevardnadze hkmete reformcular getirirken, ynetimine kar gl bir muhalefetin gelimesini nlemek iin baz yerel liderleri grevlerinde brakt. Shevardnadze, baz politika hatalarna ve eitli suikast giriimleriyle karlamasna karn iktidarn zaman iinde iyice salamlatrd. Grcistan'n Sovyet-sonras dnemdeki gszlnden yararlanmak isteyen balca zerk blgeler olan Gney Osetya ve Abhazya'daki ayrmc hareketler Tiflis ynetiminden ayrlmak iin teebbslerde bulundular. Tiflis'e ilk nemli kar k Gney Osetya'dan geldi. Tiflis 1990 yl Aralk aynda Grcistan iindeki blgenin otonom statsn kaldrnca, Gney Osetya Parlamentosu ayrmc bir tutumla, Rus Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) iinde otonom bir cumhuriyet olan Kuzey Osetya'yla birleme karar ald. Bu karar, Grc milliyeti glerin blgeyi istila etmelerine yol at. Bu istilann sonucunda, 1991 yl sonlar itibariyle binden fazla insan ve on binlerce gmen hayatn kaybetti. Bu atma Rus Devlet Bakan Boris Yeltsin'in 1992 yl Temmuz aynda atekes iin arabuluculuk yapmasyla sona erdi. Rusya Federasyonu, Gney Osetya ve Grcistan'a bal askeri glerin katlmyla salanan bu atekes hala yrrlkteydi. Tiflis'in otoritesine kar dier bir bakaldr da Grcistan'n SSCB dneminde zerk bir cumhuriyeti olan Abhazya'dan geldi. Abhazya'nn bamszlk talepleri blgede etnik Grclerle Abhazya'llar arasnda iddetli atmalarn kmasna yol at. 1992 yl Temmuz aynda, Abhazya Yksek Sovyeti Abhazya'nn Grcistan'dan ayrlarak bamsz olduunu ilan etti. Buna tepki olarak da Grcistan Ulusal Muhafzlar Abhazya'nn bakenti olan Sukhumi'yi 1992 yl Austos aynda ele geirdiler. Bu saldr Abhazya hkmetini Sukhumi'den ayrlmaya zorlamsa da, Tiflis buradaki otoritesini tam olarak tesis edemedi. Sonu olarak, 1993 yl Eyll aynda Abhazya gleri Sukhumi'yi geri alarak oradaki Grc kuvvetlerini Abhazya'dan kardlar. u anda Abhazya ve Grcistan arasnda yrrlkte olan atekes anlamas Inguri nehri snr olacak ekilde atmalar dondurmutu.

Moskova, Grcistan'daki bu ayrlk hareketlere kar ok sempatik bir tavr sergilerken, Tiflis'e kar da Sovyet-sonras Rus d politikasnn Rusya'nn gney snrnn gvenlii iin, Grcistan'n istikrarl ve bamsz bir lke olmasna byk nem verdiini dile getirmekten geri kalmyordu. Rus d politikas, Rusya'nn konumunu "Yakn evre" doktrini ile mazur gsterme abasndayd. Bu doktrine gre, Grcistan, Rusya'nn etki alan iinde olan Kafkaslarda stratejik konuma sahip nemli olan bir lkeydi. Dolaysyla, Rusya, Grcistan dahil, Kafkasya'daki blgesel sorunlar Rusya Federasyonundan baka hi bir devletin zemeyeceini belirtiyordu. Rusya Federasyonu'nun bu tezine paralel olarak, Moskova Grcistan'n Abhaz, Oset ve Acar aznlk halklarnn Tiflis ile olan sorunlarnda arabululucu olarak devreye girmeyi teklif etmiti. Moskova, bu gruplarn artan otonomilerinin Grcistan'n istikrarna katks olacan iddia etmekteydi. Ancak, Tiflis'teki yaygn inan baz Rus askeri personelinin hala Abhaz glerine askeri destek verdii eklindeydi. ok zayf bir konumda olan Grcistan Moskova'nn Sukhumi'ye olan desteini azaltmak iin Rusya'nn dikte ettirdii artlara uyarak 1993 ylnda Bamsz Devletler Topluluu (BDT)'na dahil olmutu. Shevardnadze, Grcistan'n BDT yeliini bamsz bir devlet olarak yaamn srdrebilmesinin kanlmaz bir koulu olarak savunmutu. Trkiye'nin sorunu olmad tek komusu belki de Grcistand. Trkiye iin bu lke Orta Asya'ya alan bir gei kapsyd; Grcistan iin ise Trkiye, Bat'ya alan bir kpryd. Snr komusu olmasna ramen Trkiye'nin Grcistan'la ilikileri Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra balad. 9 Mart 1990'da bamszln ilan etmesinden sonra geen srede, deien jeopolitik ve jeoekonomik politikalar nedeniyle iki lke arasndaki ilikiler stratejik zemine oturdu. Ankara, Grcistan'n nemini Hazar'n enerji rezervlerinin zerinde bulunan koridor haline gelmesinden sonra daha iyi fark etti. eenistan sava ve enerji savann ate hattnda yer alan lkesi olan Grcistan'a, askeri, siyasi, ekonomik teminatlar, Ankara tarafndan Washington'un devreye girmesiyle 8 yl gecikerek verildi. NATO, st rtl biimde Grcistan' koruma kapsamna ald. Grcistan Savunma Bakan David Tevsadze de Grcistan askeri sisteminin 2004 ylnda NATO standartlarna uygun olacan sylyordu. Putin'in Rus liderliine seilmesinin hemen ardndan Tiflis'de evardnadze ile gren CIA Bakan George Tenet, muhtemel Rus provokasyonlarna kar teyakkuza getiklerini Tiflis'e bildirdi. Bu srada arka bahesini kaybetmenin acsn yaayan Moskova, Grcistan' kartrmak iin geleneksel etnik ayrmclk kartlarn yeniden at. Grcistan, gerekten drt bir yandan ate hattnda yer alyordu. Trkiye'nin blgedeki kaderini etkileyecek Grcistan' bu nedenle her ynyle daha iyi tannmalyd. Eduard evardnadze Trkiye Grcistan Dostluk ve Dayanma Vakf ile bu lkeye 2000 Austos'unda yaptm 10 gnlk gezide, bu yakn; ama mehul kalm 'uzak komu'muzu tanmtm. 1. yzyldan 17. yzyla kadar sadece Hristiyan olan Grcler, bir blm, Mslman olduktan sonra iki ayr corafyada iki ayr dinde yaamlarn srdrdler. Trkiye'deki Mslman Grclerin gemii 300 yllkt. Artvin'in Borka ilesinin Murgul kasabasnda Grcler tarafndan ilk cami yapld. Grcleri de devirmek isteyen Osmanllar, yetenekli ocuklar devirerek Mslman Grclerin atalarn yetitirdi. Daha sonra Mslmanlaan bu Grcler, Trkiye iin kanlarn dktler ve Trk kimlii ile bu vatann ayrlmaz harc haline geldiler. Hatta en iyi Trk milliyetileri Grc Mslmanlar arasndan kt. Trkiye'deki Grc akrabalar ile Sovyetler'in dalmasndan sonra buluan Grcler, iki farkl kltrle bym soyda olarak kucaklat, birbirlerinin farkllna sayg duydu. Trkiye ile Grcistan arasndaki ilikiler son dnemde her alanda dorua kt. Halktan halka dostluk kuran Trkiye'de yaayan Grcler, Abhazya'dan gelen 300 bin mltecinin dertlerine bir nebze olsun deva olabilmek iin Grcistan'a insani yardm gtrd. 26 kiilik kafile ile Grcistan'a turistik bir gezi dzenleyen Eduard evardnadze TrkiyeGrcistan Dostluk ve Dayanma Vakf Ynetim Kurulu yeleri, zor artlar altnda yaayan Grc mltecileri de unutmad. Kobuliti, Batum, Poti, Kutaisi, Bakaroni, Borjomi, Gori, Mestheka,Telavi ve Tiflis'in tarihi ve turistik mekanlarn gezen heyeti yerel yneticiler trenlerle karlad. Yllar nce ayrlmak zorunda kaldklar akrabalar ile

bulutu, ata baba topraklarn tand. 93 Rus harbinden sonra 2. Abdlhamit ile Rus ar Aleksandr arasnda yaplan anlamaya gre Batum, Rusya'ya braklm, ancak halk nerede yaamak istiyorsa tercih yapmas iin serbest braklmt. Trkiye'deki Grclerin ounluu bu hazin terk edi yksnn ocuklar, torunlaryd. Trk ordusu, uzun zamandr Grc ordusunu eitiyordu. Grcistan Savunma bakanl'na hediye edilen Tiflis'deki 5 milyon dolara mal olan askeri orduevinde 3 gn konakladm. Konutuum Trk subaylara gre, ABD, Grcistan' Trk ordusunun kapsama alanna brakmt, direkt askeri g gndermeye niyetli deildi. Gezi boyunca Grc istihbarat peimize 70 yalarnda bir casus takmt. Abhazya snmaclarna getirilen yardm vardnadzenin eine verdik. Grc asll eski milletvekilimiz Refaaddin ahin ve emekli albay Mevlt bey Grcistan-Trkiye Dostluk Dernei vastasyla yardm elini uzatyordu. ahin'in pek ok akrabas o dnemde Grc hkmetindeydi. Polis korumas ile gezerken vardnadze yanmza Badanman ve Tiflis Emniyet Mdr Antonyi Grc polis mafyalarnn gazabna uramamamz iin vermiti. Son gn Abhazya ve Grcistan'n toprak btnl ile ilgili Abhazya savan ynetmi komutan olan Antonynin evinde yaptm konuma, Cumhurbakan danman bu ahs ok etkilemiti. Bana kartvisitini imzalayarak verdi. Grcistan'da bundan sonra siyasi, ekonomik, diplomatik dokunulmazlm olduunu bildiriyordu. Grc asll Trkler, konumamdan ok etkilenmi, gzyalar iinde Demirel bile byle gzel konuamazd diye beni barlarna basmlard. Bizi takip eden casusla ilgili konumam srasnda okuduum yeni yazdm hiciv iiri ertesi gn Grc devlet gazetesinde yaynland. Ankara'ya dnmde Abhazya'da grev yapan bir Trk retmenin Grc sahil gvenlik botlar tarafndan yakalanmas Tiflis'i kartrmt. retmenin serbest braklmas iin arabulucu olmakta bana dmt. Grc dernei ve Badanman vastasyla yaptm giriim Grc muhalefetinin parlamentoyu kartrmasna yol amt. Abhazya'dan gelen Trk retmen onlara gre casustu ve aslmalyd. 2000 Eyll'nde Bakde izlediim Trk zirvesinden bacanama yeni aldmz arala karayolu ile Grcstan'dan Ankara'ya dnerken Tiflis'de Grc istihbarat yakama yapt. Dokunulmazlk kartm ie yaramt. Ancak Acarya'da dokunulmazlm olmadn anlamam gecikmedi. Acaristan'a girite gya gmrk kurmu Acarlar, snra kadar bana escortluk yapmak iin 300 ABD dolar rvet istedi. Dokunulmazlk kartm grnce istedikleri rvet artt, zira onlara gre bu badanman dmand. Rvet vermeyi reddederek snra doru giderken her 5 km'de bir yol kesen polislere sigara datarak snra geldiimde 5 karton sigara bitmiti. Asl oku ise snrda yaadm. Gmr parsellemi memurlar her adm ba 50 dolar rvet almadan brakmad. Sinir krizi geiriyordum; o srada elimde silah olsa hepsini vurabilirdim. Kanuni hakkm ancak rvet ile satn alabiliyordum. 275 dolar param gitmiti. Sarp kapsndan girince ilk iim Trk topran pmek oldu. Kovboy filimlerindeki vahi bat bile Grcistandan daha gvenliydi. Grcler, Rus tarihine ekil veren nemli ahsiyetleri yetitirdi. Kk bir Moskova prensliinden Rus imparatorluunu kuran Deli Petro, Sovyetleri kurup ayakta tutan Stalin ve en son olarak Rusya'y yeniden kalkndrmak isteyen Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin birer Grcyd... Moskova'da ' pazar mafyas'n elinde tutan Grcler, kendilerine zg dil, alfabe, kltr ve medeniyet anlaylaryla Slavyen kkenli olmadklar iin deyimin tam ifadesiyle ' iki arada, bir derede ' kalm durumdaydlar. Kafkasya tarihi, kltrel bir kavram olmaktan ok corafi bir kavramd. Bu blgede yaayan birok ulusun ne tarihi, ne rk ne de kltrel bakmndan ortak deerleri ve gemileri vard. Blge, deiik adet, dil ve kltrlere sahip ulus, milliyetler ve kabilelerden meydana gelen bir etnorafya mzesini andrmaktayd. Ancak Grcler, ar denebilecek milliyetilik duygular ile vatanlarna olduka balyd. Nitekim Stalin, lm deinde ayakkab tamircilii yapan babasna gnderdii vasiyet niteliindeki mektupda, "Baba, ben SSCB'yi ynettiim dnemde ve hayatmda hibir zaman Grc milletine ihanet etmedim." diye yazyordu. 2. Dnya Sava'nda 600 bin Grc'nn n cephede lmne yol amakla sulanan Stalin, ne olursa olsun Grcistan'da yzde 90'a yakn bir ounluun takdiriyle milli kahramand. Sava srasnda Almanlara esir

den olu Yakubov ile Almanlarn generalini ' birbirlerinin dengi deiller' diye deimeyen ve olunun kuruna dizilmesine gz yuman Stalin, bu anlamda adil, idealleri uruna kan dkmekten ekinmeyen bir dava adam olarak grlyordu. Ancak kz Svetlana ayn fikirde deildi ve ABDye iltica etmiti. Bin eit elmas ile mehur Gori kentinde doan Stalin'in doduu ev mze yaplmt. Stalinin doduu yataa oturunca birden bir atrd geldi. Grc mze yetkilsi, milli servetimizi yok ediyorsun diye neredeyse beni dvecekti. Stalin'i 2. Dnya Sava srasnda gezdiren 80 ton arlndaki kurun, top geirmez zrhl trene girenlerin 'Komnist ' kt esprisi yaplyordu. Bende girdim, ama hibir ey olmad! 15 yanda devrim iin faaliyete balayan Stalin tam 6 defa hapse atlm, kam; 7 defa ise srgn edilmi, ama ylmamt. Lenin lm deinde Stalin'e, "Biliyorum yerime gemek istiyorsun. Ancak halk arkandan gelmez." deyince gz kara ahin adam Stalin, hazr olan cevabn vermiti: "zlmeyin. Onlar arkamdan gelmezse, ben onlar senin yanna gnderirim." Poltbro'daki toplantlarnda haprarak sessizlii bozanlar kuruna dizdiren, aksrann ortaya kmasndan sonra ise "Gemi olsun" diyen ilgin bir otoriteydi. Stalin olmasa idi, Sovyetler'in ksa srede dalaca, atom silahnn olmayaca, uzaya klamayaca ve Ruslarn 2. Dnya Sava'n kaybedecei grn eski Sovyet topraklarnda herkes kabul ediyordu. 1918 Mays'nda bamszln ilan eden Grc Cumhuriyeti'ne ubat 1921'de igalci Kzlordu son verdiinde Bolevik ynetiminin Rus oyunlar da start alyordu. 1922'de SSCB'ye giren Grcistan'da zerk ynetim yoktu. Rus yanls Grc lider, Sovyet lideri Grc asll Stalin'in habersiz 5 Aralk 1936'da Abhazya ve Acarya ile Gney Osetya'ya zerklik stats verince kzlca kyamet koptu. Stalin'den ar fra yiyen Grc lider, o gn intihar ederek yaamna son verdi. Sovyetler'de ilk bamszlk rzgarlar Baltk lkeleri ile birlikte Grcistan'da balad. 9 Nisan 1989'da Tiflis'te bamszlk isteyenlerin zerine tanklar sren Rus birlikleri 21 kiiyi ldrd. Bu dklen ilk kan bamszlk ateini tm SSCB'de yakt. 31 Mart 1991'de yaplan referandumda halk yzde 98 orannda 1918'deki cumhuriyetin onarlmasn istedi. 9 Nisan 1991'de Gamsahurdia, parlamentoya bamszlk deklarasyonu sundu ve kabul edildi. Halkn yzde 86,5 oyuyla mays aynda cumhurbakan olan Gamsahurdia, muhalefete bal birliklerin parlamentoyu kuatmas zerine 6 Ocak 1992'de lkeyi ailesi ile terk etti. Daha sonra bir suikasta kurban gitti. Ekim 1992'de yaplan seimlerde yklan Sovyetler'in son Dileri bakan Eduard evardnadze devlet ve parlamento bakan, 1995'de ise resmen cumhurbakan oldu. 9 Nisan 2000'de yeniden devlet bakan seilen evardnadze, Rusya, Trkiye, ran, Ukrayna, ABD ve Azerbaycan'la dengeli ilikiler kurarak kurtlar sofrasna dnen lkesine istikrar getirmeye alt. AB'nin TRACEKA program erevesinde planlad Avrasya koridoru Byk pekyolu projesi ve ABD'nin BakCeyhan ile BakSupsa'ya verdii destekle hayat bulan evardnadze, 9. cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan ortaya atlan Kafkas stikrar Pakt'na umutlarn balad. 30 Austos 1995 tarihinde verdnadze urad ilk suikastten yaralarla kurtulmutu. Bir gn sonra ba bandajl ve hl kanl evardnadze'yi zamann Babakan iller Tiflis'de ziyaret etmiti. Grc lider kapal kaplar arkasnda illere bu iin arkasnda Ruslarn olduunu anlatmt. Grcistan'n bamsz olmasndan sonra ba dertten hi kurtulmad. Bata Abhazya olmak zere Gney Osetya ve imdi de Acaristan ayrlma peindeydi. Rusya elini Kafkaslardan ekmedi. Kafkaslarda istikrarszl, blgeye egemen olmak iin elzem grd. Bu suikast ve bundan sonra yaplanlar Grc lidere zamannda bildiren Lila Gagasvili adnda bir kahindi. verdnadze bu kadn sarayna alarak batac etmiti. 2000 yl kehanetleri iinde Demirel'in leceini veya iktidardan dp tekrar dnemeyeceini, 5+5 gemeden 6 ay nce Grc gazetesine verdii demete syleyen Gagasvilinin dier kehaneti Trkiye'nin 10. cumhurbakan ile ilgiliydi. smini A. Sezer veya M. Sezer olarak veren Gagavili, henz Sezer'in ad san gemezken 1999 yl sonunda bunlar sylemiti. Ona gre Trkiyenin 10.

cumhurbakan dneminde Trkiyenin ekli tamamen deiecek, adeta Trkiye yeniden kurulacak ve ok geliecekti. Atatrk ve zal dnemlerinde yaplan reformlar sollayacakt. Gagasviliye gre, Haydar Aliyev, suikastlardan kurtulabilirse 80 veya 82 yanda lecekti. Nitekim kurtulamad ve 80 yanda ld. Bakan Clinton Yeltsin'e Grcistan'a dokunmayn diye krmz izgi ekmiti. Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze'ye 9 ubat 1998'de dzenlenen suikast sonrasnda ortaya kartlan su rgt, Kafkaslar'da istikrarsz bir dzen hedefleyenlerin i yznde ortaya koyuyordu. Cumhurbakan vardnadze, suikastn asl nedenini, '' Hazar petrolnn lke arazisinden tanmasn istemeyen glere '' balad. Grcistan Vatanda Birlii parti bakan rina arevili'ye gre ise, Kafkaslar iin ayn merkezden ynetilen bir tezgahn dmesine baslm, petroln Grcistan'dan gememesi iin suikast dzenlenmi, Ermenistan'da ynetim ise bu nedenle deitirilmiti. Grcistan ileri bakan Kaha Targamadze'nin aklad su rgtnde kimler yoktu ki; eski Cumhurbakan Zviad Gamsuhirdia'nn taraftarlar, eski Gvenlik Tekilat gor Georgidze taraftarlar ve eenistan savanda bulunmu Kuzey Kafkasyallar. 20 kiiden oluan bu rgtn Kafkasya'da bir askeri sde talim grd, yakn bir komu tarafndan finanse edildii ve ortak maksadnn Eduard vardnadze'yi ortadan kaldrarak ynetimi ele geirmek olduuna dikkat ekildi. Suikast giriiminin zanllar arasnda bulunan bir eski Grc bakan Rusya'da tutukland. evardnadze'nin Rusya'y, kendisine suikast giriimi dzenleyen terristlere snma imkan vermekle sulamas, bu nedenle Moskova ile ilikileri gerginletirmesi sonrasnda, Rus gvenlik gleri, Grc makamlarnn arad kiilere kar ilk operasyonu gerekletirdi. Grcistan'n nceki lideri Zviad Gamsahurdiya dneminde maliye bakanl yapm olan Guram Absandze, Rusya'nn Smolensk blgesinde tutukland. Grcistan ileri Bakanl basn merkezine gre, Rusya, Absandze'yi Grcistan'a iade etmeyi planlyordu. Absandze'nin, evardnadze'ye suikast giriiminin arkasndaki kiilerden biri olduu, ayrca devlete ait para ve mallar zimmetine geirdii ne srlyordu. 17 ubat 1998'de Abhazya-Grcistan'da grev yapan svire, ek Cumhuriyeti, Urugay uyruklu 4 BM personelini Zugdidi kenti yaknlarnda karan Gamsuhirdia taraftarlar, bu defa terr eylemlerinin dnya kamuoyunda ses getirmesi iin bu yola tevessl ettiler. lk nce ellerindeki rehinlere karlk varnadze'nin suikastnda pheli olarak tutuklanan 13 Gamsuhirdia taraftarnn serbest braklmasn talep eden terrislerin daha sonraki istekleri olduka elikiliydi: Grcistan'dan Rus askerleri ve sleri kartlsn, hapisteki siyasi mahkumlar serbest braklsn. steklerinin kabul edilmeyeceini bile bile byle bir eylemde bulunulmas, blgenin gvenliine Bat'llarn kuku duymasn hedefliyordu. Aslnda Grcistan'da aktif bir rol oynayan muhalefette, Tiflis ynetimide Rus askerlerinin lkeden kartlmasndan yanayd. Cumhurbakan vardnadze'ninde destekledii plana gre, halen Rus kontrolnde olan Poti, Batum liman ve havaalanlar ile Trkiye snr Grc gvenlik birimlerine terk edilmeli, Abhazya'daki bar gcnn sresi ise bu artla uzatlmalyd. Grcistan Meclisi'de lkede bulunan Rus slerinin statsn onaylamad gibi, slerin derhal lkeyi terketmesi iin defalarca bavuruda bulundu. Supsa limannn Bak-Supsa hatt nedeniyle inas sratle srerken, Poti limannn yeniden yapandrlmas iin Japonya'nn 160 milyon dolar, Avrupa kalknma Bankasnn 150 milyon dolar kredi vermesi, Grcistan'n da alan kaplarna artk egemen olmaya altnn gstergesiydi. Ancak Grcistan'n yumuak karnlar Abhazya, Osetya sorunlar hala srncemedeydi. Tiflis ynetiminin tepkisine ramen 1997'de parlamento ve cumhurbakanlna giden ve 1999'de bu defa halk tarafndan seilen Abhazya lideri olan Vladislav Arzinba'y uana alarak Tiflis'de vardnadze ile ayn masaya oturtan Rusya Dileri Yevgeni Primakov, aka ov yapm, Rusya'nn arabuluculuu olmadan sorunun zmlenmeyeceini fsldamt. Ayn Primakov, 1997'de Azeri ve Ermeni esirlerin tmne tm prensibiyle deitirilmesi iin ataa gemi karlkl olarak 12 esir deiimini salamt. Ermenilerin elinde Azerilere gre 5000 esir olmas gerekirken bu rakam Kzlha'n bizzat yerinde tesbitlerine gre, 900 Ermenilere gre ise, birka yz idi. Azeri tarafnn fazla Ermeni esiri olmad iin Primakov'un deiim diplomasisi

kursaklarda kald. Ancak Primakov burada Rusyasz zm yok mesaj vererek aslnda petrol bata olmak zere her meselede halen sz sahibi olduklarn ima ediyordu. ABD'NN KADFE DARBES Grcistan'da ABD'nin yetitirdii, nl Yahudi para speklatr George Soros'un paralar datt sivil toplum rgtlerince sokak gsterileriyle Kasm 2003'de balatlan kadife darbe sreci, Ruslarn deil Amerikallarn 11 Eyll saldrs sonras ekillenen politikasnn eseriydi. Darbecilerle iktidara gelen Eduard vardnadze yine darbecilerle gtrld. in ilginci bir lkede darbe oluyor, demokrasi, insan haklar havarileri ABD, AB bu darbeyi hemen kabul ediyor ve ynetimi onaylyorlard. IMF hemen bir kredi kartyordu. Ermeni asll bir kii babakan olarak atanyor; 200 bin Ermeni, Grcistan bayran indirerek Ermenistan bayra asyordu ve Ermenistan'la birleme istekleri gndeme geliyordu. Grcistan'da yine neler oluyordu? evardnadzenin rejimi lkede 1992 ylnda Tengiz Kitovaninin Ulusal Muhafzlar ve Caba oselianinin Mhedrioni eteleri lkede devrim yaptktan sonra baa geldi ve Zviad Gamsahurdiay mevkisinden indirdiler. Ayn anda Eduard evardnadze, eski SSCBnin eski D leri bakan olarak Moskovada yayordu. O, Grcistann bana geilmesi iin teklif edilen figr oldu. Fakat, cuntac arkadalarn evresinde kendisini iyi his etmiyordu. Kremlin entrikalarnda tecrbeli evanardze onlar 1995 ylna doru bandan att. Fakat, her gc baka bir g alt edebilirdi. evarnadze kime dayanabilirdi? Muhalefet iin o diktatr idi, ve kendisine kar isyan kartmaya altlar Megreliyada( 1993). evarnadze ayn ylda Moskovaya oynad ve BDTye girip, Rus sleri kendi topraklarna tad. Ama Moskova kart sadece evardnadze iin iyi idi, Grcistan iin deil. Rus idaresi Abhazlar 1992 1993 ylnda aka destekledi ve imdi Grcistann blnmesinde garanti rol oynuyordu. 1990'l yllarn ortasnda Azeri petrolnn Batya satlmak zere boru fikri ortaya atld. Hazar madenleri dnyada en byklerindendi. Petrol nasl nakliye edilcekti. ran zerinden yol Bat iin kabul edilemez idi. Taliban ile anlap boru hatt Trkmenistan ve Pakistan zerinden geirmek iin ABD ortaya girdi, ama kendisi de 1998 ylnda ideolojik engellerden dolay bu projeyi engelledi. Azerbaycan-Ermenistan-Trkiye yolu, Azerilerle Trkler bir taraftan ve Ermeniler dier taraftan gerginlii yznden imkansz idi. Rakip iki hat Bak-Novorossiysk ya da Bak-Tiflis-Ceyhan Rusyann Grcistan kartrmasnn ana nedeniydi. Rusyann etelemesi ve Kafkasyada ksa grl siyaseti ile corafik sebepler, Grcistan seeneini daha ekici kld. 18 Eyll 2002 tarihinde evardnadzenin de katld Bak-TiflisCeyhan boru hattn trenli al yapld. Daha nce Rus kaynakl suikastla ldrlemeyen Grc lider dmand, ancak bu sefer ipini ekenler Ruslar olmad. evardnadze'yi istifaya zorlayan kadife ihtilalin liderlerine Ruslar poplist dediler ve milliyeti diye adlandrdlar. Nino Burdjanadze, eer Rus uaklar Grcistan hava sahasn geerse, Grcistann o uaklar indirecei konusunda sert deme vermiti. Mihail Saakaviliye Grclerin Jirinovskisi dediler. Kadife ihtilalinde Batnn dostu bunlard. Tiflisin kontrol altnda olmayan Abhazya, gney Osetya ve Acaristan liderleri Moskovaya acilen arld. Dier taraftan Moskova Grcistanda durumun istikrarsz olmasndan yana idi. Grcistan'daki kadife ihtilali sadece ABD iin faydalyd. Aslnda darbe sreci 21 ubat 2003'de iki askeri kargo uayla zel gler ve lojistik destek glerinden oluan 40 Amerikan askerinin ncirlik ss'nden alnp Grcistan'a gtrlmesi ile balad. Baz kaynaklar bu lkede alt yz Amerikan askerinin bulunduunu, Pankisi Vadisi'ne snan een mcahitlere kar hava saldrlarnn balayacan belirtiyorlard. CIA ve Mossad'a gre El Kaida elemanlar burada gizleniyordu. Asl neden ise petrold. Amerika iin byk bir stratejik zafer, Rusya iin ise tarihi bir hezimet olan operasyonun amac basitti: ABD ordusu Hazar'dan Bat'ya ynelecek boru hatlarnn geecei blgelerde sleniyordu. Bu, Hazar enerji kaynaklarnn youn olarak batya akacana, Rusya ve in'in by-pass edildiine iaret ediyordu. Grcistan'daki sler, ABD'nin Irak ve Ortadou'ya ynelik operasyonlar iin Trkiye dnda bir baka hareket noktas olacakt.

Grcistan'da balayan sre Ermenistan'la devam edecekti. Bir ABD askeri heyeti bu amala Ermenistan'a gitti. Yaknda, Erivan zerindeki Rus nfuzunun nemli lde zayflatldna, Ermenistan'n "Rusya kamburu"ndan kurtulma isteine ahit olunacakt. Ermeni igali altndaki Karaba ok nemli derecede boru hatt gzergah olarak belirlenmiti. Dolaysyla Azeri-Ermeni sorunu zlmeliydi. Muhtemelen Karaba Ermenilere braklacak, Ermeniler igal ettikleri dier blgelerden ekilecekti. Amerikan zel birliklerinin Grcistana gelmesi -Afgan sava sahasndan bu kadar uzaa-Petrol Oyunu konusundaki speklasyonlar canlandrd. Hazar blgesindeki petrol sektrne yaplan bunca Batl yatrm, durumun nemini aklyordu: Batl irketler, 1993ten bu yana Kazakistana yaklak 13 milyar dolar, 1994ten bu yana Azerbaycana 9 milyar dolar yatrm yapt, oysa ki Rusyadaki yatrmlar, 1993ten bu yana toplam 5 milyar dolar buluyordu. Moskovann enerji kaynaklarnn ynetimini veya mlkiyetini yabanclara vermediini gz nnde bulundurmak gerekiyordu. ABD, Grcistann 90 milyon dolarlk gaz faturas borcu karlnda Grc gaz datm irketini satn alma giriimlerine kar koymutu. Trkiye'ye Ermenistan snrn ama emri verildi. Ermenistan Lider Koaryan, dnya basnna Trkiye snrlar yaknda aacak diye bir aklama yapt. AB Dileri Bakanlar toplantsnda Ermenistan Dileri bakan Oskanyan 2003 sonlarnda aklama yapyor; "Trkiye hava sahasn (charter seferleri) at; tm snrlar aacak" diyordu. ABD'nin hedefi Kafkaslar'da Ermenistan' gelitirmek ve Grcistan' dntrmekti. ABD askeri danmanlarnn Grcistan'a varmasyla, gzler Ankara, Bak ve tabii ki Moskova'ya evrildi. Blgenin "terre kar sava"ta yeni cephe olduunu ilan eden ABD, gerekte Hazar petroln Rusya'nn geleneksel hakimiyet alanndan kartmak iin alyordu. Washington'a baklrsa; 10 sava helikopteri ve 150 askeri danmandan oluan eitim ve donatm glerinin blgede konulandrmasnn nedeni, kanunsuz "Pankisi Geidi" blgesiydi. Bu blgenin, El Kaide milisleri ve onlarn een mttefiklerinin saklanmalar iin uygun ortam oluturduu, eriat terr gruplar tarafndan kullanld ileri srlyordu. Fakat dier nedenler de gitgide belirginleiyordu. Bat medyas, Grcistan Savunma Bakanl yetkilisi Mirian Kiknadze'nin 27 ubat 2003de Hr Avrupa radyosuna "ABD ordusu, lkemizin stratejik blgelerini koruma konusunda hzl mdahale gcmz' eitecek, zellikle petrol boru hatlarmz" demesini grmezden geldi. Kiknadze, proje halinde olan ve Grcistan ve Azerbaycan'n Rusya'ya enerji bakmndan bamlln azaltacak ve Gney Kafkasya'y ABD'nin arka bahesine evirecek Bak-Tiflis -Ceyhan (BTC) boru hatt ina projesini kastediyordu. Rusya Devlet Bakan Putin konuya fazla tepki gstermedi, nk ABD'nin Afganistan' bombalamasna destek verme karlnda, eenya harektnn "terrle mcadele" ilan edilmesinden memnundu. Ama Rusya ordusu ve kamuoyu, fkeliydi. ABD, petrol ve doalgaz zengini Orta Asya'y Moskova'nn ayann altndan ekmek iin "terre kar sava" baarl bir ekilde kullanyordu. Ama Gney Kafkasya bu kadar kolay lokma olmayabilirdi. Pankisi Tiflis'in otoritesinin dndaki tek blge deildi. Ayrlma yanls Abhazya ve Osetya blgesi, ABD yaylnn kendilerine kar da kullanlabileceinden ekiniyordu. Rusya Federasyonu ile ibirlii yapabilecekleri ynnde sinyal verdiler. Bat yanls Grcistan'n Cumhurbakan Eduard evardnadze'yi zayflatacak byle bir manevra, Rus parlamentosu ile halkndan destek gryordu. Dahas, Ermeni aznln bulunduu Acaristan da vard. Buradaki Ermeniler, "en byk dmanlar" Trkiye ve Azerbaycan'n petrol gelirlerini sekteye uratmaya alabilirdi. "evardnadze'nin Grcistan'n kontroln kaybetme tehlikesi vard. Rusya blgedeki etkinlii iin daha ok mcadele edecekti.' diyordu siyasi analizci Otar Kharabadze. Mart banda st dzey bir Rus general, "Grcistan, Rusya olmadan var olamayacan anlasa iyi olur" diyordu. Bu rtl tehdit pratie geirilirse, Washington'un Gney Kafkasya'daki Byk Oyun'u pek ho sona ermeyebilirdi. verdnadze'yi emekliye ayran Washington, gen, dinamik, cesur bir lider bulmutu. 35 yandaki Mikhail Saakavili, ABD'nin gz kapal gven duymasn salayacak zelliklere sahipti.

ABD'de hukuk renimi grm, New York'ta bir hukuk brosunda almt, mkemmel ngilizce biliyordu. Asl ok ie yarayacak gereke ise, rm bir iktidarn karsnda o gerekten temiz bir isimdi. Tiflis Belediye Bakanl dneminde, bizzat atlara kp yoksul halkn damn aktarmay, asansrlerini onarmay tercih etmiti. Sonra Adalet Bakanl'na getirilmi, bu grevde yolsuzluun boyutlarn daha iyi grmt. Hatta Bakanlar Kurulu'nda "Halk ekmek bulamazken, sizler nasl bu kadar lks malikaneler yaptrabiliyorsunuz" diye bararak masaya evardnadze ve bakanlarn birbirinden grkemli villalarnn fotoraflarn frlatm, kapy arpp gitmiti. O, yeni Kafkas savanda aranan kand. DARBE NASIL OLUTU Peki 1928 doumlu, 20 yanda Komnist Parti'ye girmi, 1972'de Grcistan Komnist Partisi Birinci Sekreterlii'ne ykselmi, 1985'te Perestroyka devrimini balatan Sovyet lideri Gorbaov tarafndan Dileri Bakanl'na getirilmi, onunla Souk Sava dnemini bitirerek tarihe gemi, 1990'da "lke komnist diktatrle gidiyor" diyerek istifay basm, 1991'de Sovyetler Birlii'nin dalmas ve bir dizi cumhuriyetle birlikte Grcistan'n da bamszln ilan etmesinden bu yana bu kk ama nemli lkeyi yneten "Kafkaslar'n yal tilkisi" evardnadze nasl hznl bir veda noktasna geldi? Grcistan'da yaplan parlemanto seimlerin sonular 19 gn sonra aklanrken, muhalefet yanllar Cumhurbakan Eduard evardnadze'nin konuma yapt srada parlamento binasn basmasyla darbenin ciddiyeti anlalmt. evardnadze taraftarlar tarafndan karlrken, parlamento binasnn evresi ve baken Tiflis'in sokaklar seimi ikinci srada tamamlayan Burjanadze-Demokratlar Bloku lideri Nino Burjanadze taraftarlarnca ele geirildi. evardnadze'nin parlamento genel kurulu salonunda al konumasn yaparken, gnlerden bu yana parlamento binasnn nnde adeta karargah kuran yaklak 40 bin kiinin arasndan bir grup, muhalefetin nde gelen liderlerinden Mihail Saakavili ile birlikte genel kurul salonuna girdi. Saakavili ve taraftarlar parlamentoya ellerini kollarn sallayarak girerken, evardnadze, taraftarlar tarafndan arka kapdan karld. Grcistan Cumhurbakannn karlmasndan habersiz muhalefet yanllar protesto gsterilerini srdrrken, ieri girenler baz koltuklara ve meclis krssne saldrd. Mihail Saakavili, parlamento genel kurul salonunda krsden yapt aklamada, muhalefet yanllarna, salonu yava yava ve sakin bir ekilde terk etmeleri arsnda bulundu. Burjanadze, Grcistan ynetiminin halk lgna evirdiini syledi ve daha fazla taknla sebebiyet verilmemesini istedi. Grcistan parlamentosunun bundan byle Grc halk tarafndan seileceini syleyen Burjanadze, d glerin kendilerine engel olmamas gerektiini kaydetti. Saakavili-Ulusal Hareket Bloku'nun lideri Mihail Saakavili, ``Koullar ne olursa olsun diktatrlk rejimi gidecek'' dedi. Parlamento baskn ardndan Grcistan Cumhurbakanl nnde toplanan gstericilere seslenen Burjanadze, iktidara kar baladklar mcadelede toplumun her kesimini yanlarnda grmek istediklerini belirterek, ``evardnadze, istifa dilekesini imzalamad srece buradan ayrlmayacaklarn'' kaydetti. Taraftarlar tarafndan parlamento binasndan karlan Grcistan Cumhurbakan Eduard evardnadze, parlamento binas knda kendisini desteklemek iin Acaristan'dan gelen yaklak 5 bin yandana seslendi. Cumhurbakan evardnadze, ``Gitmeyeceim. Bundan sonra da yasalarn ngrd ekilde hareket edeceim'' dedi. evardnadze kalabalk gsterici grubunun arasndan geerek makam aracna bindii belirtildi ancak, nereye gittii bildirilmedi. Bakent Tiflisteki sokak ve caddelerin tm muhalefetin eline geerken, gvenlik gleri kendilerine hibir mdahalede bulunmad. Zaman zaman kentten silah sesleri ykselirken, ambulanslar da, yaral tad. Bakent Tiflisin patlamaya hazr bomba halinde olduu belirtilirken, uzun sre aklanmayan seimlerde 150 milletvekilinden 38ini Eduard evardnadze nclndeki grubun kazand belirtilmiti. Muhalefet ise, seime hile kartrldn ve bunu tanmadn aklamt. Burjanadze-Demokratlar Bloku lideri Nino Burjanadze ile taraftarlarnn Grcistan Cumhurbakan evardnadze, krsde konuurken yaptklar baskn, devlet televizyonu Georgia

TV, Bamsz Rustavi-2 ile Grcistan'a bal zerk Acara Cumhuriyetinin televizyon kanallarndan da canl yaynland. Basknn duyulmas ile dnya televizyonlar iki TV kanalna balanarak, baskn saniye saniye izleyicilerine aktard. Grcistan Cumhurbakanl Basn Merkezi muhalefetin parlamentonun kontroln ele geirmesinin `silahl darbe' olduunu aklad. Yaplan aklamada, ``Cumhurbakan'na silahl saldr, bir kayba yol amadan sonuland. Cumhurbakan Eduard evardnadze hayatta. Grcistan'da silahl bir darbe olmutur'' denildi. Muhalefet gruplar, kentte yer yer taknlklar yaparken, evardnadze, parlamentodan ktktan Savunma Bakanl'na bal Kodjori zel gler eitim merkezine gtrld. Grcistan'daki olaylar zerine olaanst hal ilan edildi. Cumhurbakan evardnadze, ``Bu bir darbedir, devlet bakann devirmeyi amalamaktadr. Olaanst hal ilan etmekten baka arem kalmad'' dedi. Askeri ve polis glerinin bu emre uymalar ars yapan evardnadze, ``Bu zel bir emirdir ve Savunma Bakanl ile ileri Bakanl'n kapsamaktadr. Dzeni salayacaz'' dedi. Grcistan'da Cumhurbakanl nndeki muhalif liderlerden Mihail Saakavili'ye bal bir grup gsterici, ieriye girme giriiminde bulunmaya balad. Gstericiler meclisi ikinci kez ele geirmek isterken, tansiyonun giderek ykseldi. Saakavili, yapt aklamada gvenlik glerince blgeden uzaklatrlan Cumhurbakan Eduard evardnadze'nin gvenliini garanti ettiini syledi. evardnadze'nin yannda bulunan ileri Bakan Koba Naremavili, televizyonda Grc liderle birlikte yapt aklamada, Cumhurbakan'nn tm emirlerine uyacan lkede dzeni salayacaklern belirtti. PETROL YNE PETROL The Guardian gazetesi 1 Aralk 2003'de sansasyonel bir haber yaymlad. (43) Rusya gvenlik glerinde grevli baz kaynaklara atfta bulunan gazete, "Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattna sabotaj dzenlemek" amacyla Rus istihbarat kurumlarnn byk miktarda para tahsis ettiini bildirdi. The Guardian, "Plan henz gerekletirilmemitir, ama Rusya askeri istihbarat, muhtemelen bu eylemin yerine getirilmesi iin birka grup yetitirmeye balamtr" diye yazd. Projenin balca operatr olan BP'nin temsilcileri bu konuda yorum yapmak istemiyorlard. Fakat Azerbaycan petrolnn Grcistan zerinden Trkiye'ye ve Bat pazarlarna nakledilmesini salayacak "byk boru hatt" zerinde gerekten bir glge olutu. Bilindii gibi, ilk aamada inaatn finansman konusu, bu projenin gerekletirilmesinde yaanan ilk sorun oldu. Daha sonra dier bir etken ortaya kt: Sz konusu boru hatt, i siyasi durumlar karmak olan devletin topraklar zerinden geiyordu ve yatrmclar sermayelerinin gvenlii konusunda gvence almak istiyorlard. Fakat sonunda uluslararas finans kurumlar, Azerbaycan'daki cumhurbakanl seimlerinden sonra paralar tahsis edeceklerini bildirdiler. Ekim aynda lham Aliyev Azerbaycan Cumhurbakanl'na seildi ve bu olaydan herkes memnun kald. Tiraj 44 bin olan Nezavisimaya Gazeta'nn 08 Aralk 2003 tarihli NG Dipkuryer ekinde, Anatoli Gordiyenko ve Bak muhabiri Yaln Aliyev, kasmda Grcistan'daki siyasi durum deiikliinin petrole etkisini farkl yorumluyordu (44) Bak'deki politikaclar, Grcistan'da yaanan iktidar deiikliinin Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt ve Bak-Tiflis-Erzurum doalgaz boru hatt gibi ortak projeleri etkileme ihtimalini dlamyorlard. Grcistan'daki gelimeleri yorumlayan lham Aliyev, bu lkede siyasi istikrarn bozulmasnn, sz konusu projelere olumsuz etki yapabileceini kaydetmiti. Ancak Cumhurbakan Aliyev, "Grcistan'daki krizin yaknda zlecei ve durumun istikrar kazanaca midini de ifade ediyordu. Bu arada Grcistan zerinden nakledilen Azerbaycan petrolnn miktar imdiden nemli derecede azald. Petrol tamacl pazarnda alan yabanc irketler, bunun nedeninin siyasi olmaktan ziyade, stanbul Boaz'ndaki tkanmadan kaynaklandn belirterek, herkesi teskin etmeye alyorlard. stanbul Boaz'ndaki tkanma yznden, Grcistan limanlar yaknlarnda, trenlerle getirilen ve halen petrolle dolu olan 1.000'den fazla vagon tanker boaltlmay bekliyordu. Balca operatrn (BP'nin) iyimserlii, kredi verilmesi eklinde de ciddi bir destek kazand: Avrupa mar ve Kalknma Bankas, toplam maliyeti 3.6 milyar dolar olan Bak-Tiflis- Ceyhan

petrol boru hattnn inas iin 125 milyon dolar byklnde ilk krediyi tahsis etti. Ticari bankalar da o miktarda kredi verecek. Yani i, l noktadan ileriye doru hareketlenir gibi oldu. Ancak tam bu srada "byk boru hatt" zerine Rus glgesi dt. Rusya, Azerbaycan petrolnn Bak-Novorossiysk petrol boru hattyla nakledilmesi konusunda daha ok srar etmeye balad. Moskova ile Bak bu boru hattyla ilgili anlamay 1996'da imzalamlard. Halen Azerbaycan, bu boru hattyla her yl 2.5 milyon ton petrol pompalyordu. Moskova bu miktarn yetersiz olduunun iaretini verdi. Rusya Babakan Yardmcs Viktor Hristenko'nun Ebakanlk yapt "Azeri-Rus Hkmetleraras Ekonomik birlii Karma Komisyonu"nun toplantsnda Rus taraf, Azeri ortaklarna, hkmetleraras anlamada ngrlen "2002 ylndan itibaren Bak-Novorossiysk boru hattyla nakledilen petrol miktarnn iki katna kartlmas" gereini hatrlatt. Viktor Hristenko, anlamann aksine, iki yldr bu boru hattyla nakledilen petrol miktarnn iki misli azaldn vurgulad. Buna karlk Azerbaycan Devlet Petrol irketi Bakan Natk Aliyev "Rusya topraklar zerinden daha byk miktarda nakledilebilecek petrol u anda yok" dedi. Natk Aliyev, Azerbaycan Devlet Petrol irketi'nin Rusya'ya maksimum ylda 2.5 milyon ton petrol nakledebildiini bildirdi. Ayrca Bak'de, Rus heyetine, Bak-Novorossiysk boru hattyla petrol naklinin artrlmasnn mmkn olmamasnn, dorudan Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattyla balantl olduunun iareti verildi. Zira ilk nce Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattnn doldurulmas gerekiyordu. Petrol sahiplerinin Moskova'yla tartmalarnda baka gerekeleri de vard. rnein Natk Aliyev, "Azerikrude" tipi yksek kaliteli Azeri petrolnn Novorossiysk'te Rus URALS tipi petrolle kartrlarak daha ucuz fiyatla satlmasnn Azerbaycan' kayglandrdn belirtti. Anlalan, Bak bu tr kayplara raz deildi. Bak-Tiflis-Ceyhan projesini ilk balatanlarn, bu projeden en ok kar elde edecekleri belliydi. Bu proje sayesinde Azerbaycan, 20 yl iinde 30 milyar dolar, Grcistan petroln Grc topraklar zerinden transit naklinden 500 milyon dolar, Trkiye ise topraklarndan geen petrol boru hattnn nakil cretinden ve Ceyhan'daki terminalin iletilmesinden 1.5 milyar dolar kazanacakt. Bu hesaplamalarda Rusya yoktu. Belki de Moskova, Bak-Novorossiysk boru hattyla nakledilen petrol miktarnn artrlmasnda srar ederek durumu dzeltmeye alyordu. Bu durumda The Guardian gazetesindeki "sansasyonel" haber, o kadar da akl almaz bir iddia gibi alglanmamalyd. Afganistan igali sonrasnda ABD'nin askeri denetimine ve irketlerinin kazand imtiyaza ramen, sanldnn aksine, Rusya'nn eski nfuz alanlarnda insiyatifi kaybetmedii ve yapt 25-50 yllk anlamalarla bir adm ne getii grld. Ve Rusya bu admla, ABD'nin elindeki kart adeta ekip alm gibi oldu. nk ABD, petroln tanabilmesi konusunda hala nemli avantajlar elde edebilmi deildi. Ve Rusya ile ABD arasnda yakn ibirlii varm gibi grnse de, gerekte pek ok konuda bir kar kavgasnn yaanmakta olduu biliniyordu. Grcistan, bu kavgann dnda bir corafya deildi. te bu nedenle, Grcistan'daki son olaylar; Hazar petrollerinin ABD'nin istedii tarzda batya gvenli tanmasnn aralarnn yaratlmas ya da baka bir ifadeyle, Hazar Havzas petrolleri zerinde ABD'nin egemenliinin pekitirilmesi kavgasyla dorudan ilintiliydi. ABD, Irak operasyonunun ilk etabnda Trkiye zerindeki konumlanmaya ok nem vermi, Karadeniz'de dahi s talebinde bulunmu ve talep ettii hava koridorlaryla, Kafkasya'ya ynelik hesaplarnn da olduu izlenimi vermiti. O hesaplar bugn farkl aralar zerinden davurmu grnyordu. Zamanlama asndan ise, Grcistan'a ynelik bu mdahaleyi, ABD'nin Irak'taki fiyaskosu ile de ilikilendirmek mmknd. Irak'ta adeta bo bir kuyuya ta atm duruma den ve baarszlkla anlr hale gelen ABD, zellikle seimler ncesinde, byle biimsel bir baarya ihtiya duymu olabilirdi. Grcistan'da yukarda erevesini izdiimiz dinamikler zerine oturan olay, genelde ABD sermayesi, zelde Soros'un oluturduu fondan finanse edilerek gereklemiti. Bu operasyon iin gl miktarda para aktarld, gerek evardnadze gerekse batl bykelilikler tarafndan dorulanmt. ABD'nin, pek ok lkede, uygun aralar oluturup mevzilendii ve gerektiinde harekete geerek, hkmetler devirdii, hkmetler kurdurduu ve bu tr admlara kitlesel destek

salamak zere, ynlendirilebilir sivil toplum kurulular oluturduu bilinmekteydi. Grcistan'daki operasyon ile Yugoslavya'da Milosevi hkmetine kar dzenlenen Ekim 2000 darbesi arasndaki benzerlikler, Grcistan'da harekete geen kitlelerin, hakl talepler ierse de hareketinin spontane olmadn ve hatta emperyalist amalarla smrldn gsteriyordu. rnein bugn ABD'nin Tiflis Bykelisi olan Richard Miles, 1996'dan 1999'a kadar, yani Yugoslavya'daki darbenin hazrlk aamasnda, Belgrad'ta diplomat sfatyla bulunmutu. ABD'nin adeta darbelerden ve kaos retmekten sorumlu bakan gibi hareket eden Miles'in Yugoslavya'da kurdurduu Otpor (Direni) adl rgt ile bugn Grcistan'da ortaya kan ve ambleminden sloganlarna kadar hemen her eyi ayn olan Kmera (Yeter); ABD'nin Irak'taki tarzla yetinmediini ve parann gcyle alg ynetimini birletirerek sonu almaya altn gsteriyordu. Pentagon, alg ynetimini yle tanmlard: duygularn, gdlerini ve muhakemelerini etkilemek amacyla, yabanc izleyicilere, seili enformasyonu ve sinyalleri tayan ya da inkar eden faaliyetler... Farkl durumlarda, alg ynetimi, gerein gsterimini, operasyonlarn gvenliini, aktarmay, aldatmay ve psikolojik harekatlar birletirir. Kendisini bir alg yneticisi (perception manager) olarak tanmlayan, Amerika'da yasal bir halkla ilikiler irketi olan Rendon Group, Irak'taki propaganda iini kendisine vazife edinmi ve Ahmet elebi'nin INC'sinin kuruluundan, kitle imha silah yapmn itiraf eden mhendisler ortaya karmaya kadar pek ok yalann ve onun devam olan kurumlamann altna imza atmt. Bu sadece bir rnekti. ABD'nin, hedefe varmak iin her yolu mbah grd; bunun iin yalana, paraya ve iddete bavurmaktan kanmad biliniyordu. Amerika'nn Grcistan'daki iei burnunda temsilcisi Mikhail Saakavili de, USAID (Amerikan Kalknma Ajans) tarafndan desteklenen zgrlk Enstitsnin bakanln yapmaktayd. Ve darbeyi, Bykeli Richard Miles ile beraber organize ettii hemen herkese biliniyordu. Aslnda Grcistan'da diplomasinin grnen yanndan ok grnmeyen yannda daha etkili gelimeler yaanyordu. Rusya, ksa vadede nleyemeyecei Grcistan'daki olaylarn kanl biimler alarak kontrolden btnyle kmasndansa, zamana yaylm bir srete etkili olabilmeyi barnda tayan bir olasl tercih etti. Dikkat edilirse, olaylar boyutlannca Rus Dileri Bakan Tiflis'e alelacele indi ve her iki tarafla grtkten sonra, evardnadze'yi istifaya, kar taraf da evardnadze'nin can gvenliinin salanmasna ikna etti. Ayrca Rusya'nn oradaki birlikleri de evardnadze iin bir gvence ve farkl gelimelerde rol almak zere sakl bir dinamikti. Bu adm, evardnadze'nin yarn tekrar bir politik g olarak kullanlabilmesi iin elde tutulmas anlamna geliyordu. Esasen orada sular durulmu deildi ve Rusya'nn kozlar da kmsenmeyecek boyutlardayd. Bugn bir anlamda geri ekilen ve sorunu uzun vadeye yayarak ama eiliminde olan Rusya'nn kayabilecei sorunlardan biri de, bir blm Rusya'da dier blm Grcistan'da kalan Osetya zerk Cumhuriyeti'ydi. Rusya, bu cumhuriyette bulunan Pankisi Vadisi'nde een militanlarn barnd iddiasyla sk sk Grcistan' uyarm ve Kuzey Osetya'da een militanlar tarafndan gerekletirilen eylemlerden Grcistan' sorumlu tutmutu. eitli halklarn yaad Grcistan'da blgesel nfus younluklar sz konusu. Acarya'nn kuzeyindeki verimli topraklarda younlukla Grcler bulunurken, Kafkaslarn gney eteklerindeki dalk blgelerde dier halklar yayordu. Grclerin yaam standartlar dierlerinden daha iyiydi. Rusya'nn hesab, varolan elimelerden yararlanp, uzun vadede sonu almaya ynelikti. Rusya, ABD'nin orada hibir sorunu zemeyeceini, halklarn beklentilerini karlamayacan ok iyi biliyordu. Dolaysyla sreci zamana yaymakla ilerde rahatlkla zerinde politika yapabilecei baka bir muhalif dinamiin oluabileceinin ve ABD'yi tehir etme frsat doacann beklentisini tayordu. Tabii bu arada bilinmek durumundadr ki, ABD'nin Grcistan hakkndaki dncesi ne denli emperyalist politikaysa, Rusya'nn Grcistan hakkndaki politikas da o denli emperyalistti. Eer sz konusu olan, Hazar petrollerinin batya gvenli biimde tanmasyla ilgili uygun bir mekanizma oluturmaksa, ABD'nin yapt hamlenin yeterli olduu sylenemezdi. nk bugn

artk szleme yaplrken en az 25 yl sonras gvenceye alnyordu. rnein Rusya, in'e 25 yl sreyle 15 milyar dolarlk petrol vermeyi garanti ediyordu. Ayrca Trkmen doalgazn Trkmenistan'dan alp batya tama konusunda da 25 yllna gvence veriyordu. Hatta herhangi bir aksamay kendi doalgaz ile karlamay taahht ediyordu. te bu kadar uzun verimli anlamalarn yapld bir dnemde, Kafkasya gibi belirsiz bir corafyada gvence, bir sorun olmaya devam ediyordu. Mesela Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattyla ilgili gven sorunu sebebiyle hala pek ok irket buradan petrol alm iin talepte bile bulunmuyordu. Ve bu nedenle bu hat iin l domu bir hat yaktrmas yaplyordu. ABD'nin mdahalesinin, byk oranda Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattn canlandrmay, gven sorununu amay veya alternatif yeni hatlar oluturmay amalad sylenebilirdi. Ancak blgede zemin ylesine kaygan ki, ABD'nin bu garantiye alma eilimine, baka bir g, engelleyici/bozucu bir politika ile mdahale edebilirdi. Ve bunun da aralar olduka zengindi. nk orada Ermenistan ve zlememi bir Karaba sorunu vard. Ayn ey Azerbaycan iin de geerliydi. Haydar Aliyev'in olu, iktidarda yeni ve henz hangi dengelerin zerine oturaca belli deildi. nemli bir Amerikan ssnn kurulmas kararlatrlmt. Bu da ABD'nin ilgisinin Grcistan'la snrl olmadn gsteriyordu. Ancak blgede hibir ey kadife elli yumuak hamlelerle alabilecek cinsten deildi. Paylalacak pastann bykl, atmalar da byten bir faktrd. Rusya'nn diren kabiliyeti hafife alnmamalyd. Grcistan'da her ey daha yeni balyordu. Moskova'nn Tiflis'e kar kulland bir dier bask unsuru da Grcistan'daki Rus askeri slerini kapatmadaki gecikmeydi. 1995 ylnda Moskova ve Tiflis arasnda yaplan bir anlamaya gre, Rusya, Grcistan'daki Sovyetler Birlii zamanndan kalan drt askeri ssn yasal haklarn 2020 ylna kadar kazanmt. Zaman iinde Tiflis bu anlamada baz deiiklikler istemi ve bu Rus slerinin kapatlmasn talep etmiti. 1999 ylnda stanbul'da yaplan Avrupa Gvenlik ve birlii Zirvesinde, Rusya zerinde younlaan uluslararas basklar sonucunda 1 Temmuz 2001'de Vaziani (Tiflis yaknnda) ve Guduata'ki (Abhazya'da) askeri slerini kapatmay kabul etmiti. stanbul Anlamas'na gre, 2003-2004 yllarnda da Batum (Acaristan'da) ve Akhalkalaki'deki (Gney Grcistan'da) slerin de kapatlmas iin grmelerin balatlmas ngrlmt. Bu askeri slerin kapatlmasn finanse etmek amacyla Washington Moskova'ya 10 milyon dolar yardmda bulunmay vaat etmiti. Rusya Vaziani ve Gudauta'daki slerindeki askeri ekipmann Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas (CFE) snrlarna uygun olarak 2000 yl sonuna kadar ekmesine ramen, son zamanlarda Moskova bu iki ss kullanmaya devam etmek istediini dile getirmeye balamt. Hatta, daha nceki vaatlerinin aksine, Batum ve Akhalkalaki'deki askeri slerin kapatlmasyla ilgili grmeleri kesmiti. Moskova bu durumuna gereke olarak Grcistan'n politik adan istikrarsz ve gvensiz ortamnda bu askeri slerin bir istikrar unsuru olduunu ileri srmekteydi. Rus askeri slerinin kapatlmasndaki gecikme, Rusya'nn NATO'nun bu slerin kontroln ele geirmesine kar ald bir nlem olarak da grlebilirdi. Gerekten de, NATO'nun iki yesi Trkiye ve ABD, Vaziani'deki eski Rus askeri slerini imdiden modernize etmeye balamlard. Moskova'nn Rus askeri slerini kapatmadaki isteksizlii Abhazyal yetkililer tarafndan da Grcistan'da yeni silahl atmalara yol aaca gerekesiyle desteklenmekteydi. Abhaz yetkililer ayrca Gudauta askeri ssndeki ekipmann Abhazya'ya transferini talep etmekteydi. Ayn ekilde, Batum askeri ssnn bulunduu Acaristan kendi temsilcilerinin Batum askeri ssnn kapanmasyla ilgili Rusya-Grcistan grmelerinde mutlaka yer almalarna izin verilmesini talep etmekteydi. Bu ekilde Moskova, Grcistan'daki slerin kapatlmasndaki gecikmenin kendi karlarna hizmet eden bencil bir davran olmadn iddia ederken bu tutumunu Grcistan'n balca etnik gruplar arasndaki bar ve istikrarn devam ile ilgili endielerinden kaynaklandn grn yayarak meruluk kazanmaya alyordu. Moskova bu sleri Grcistan'daki aznlk milliyetiliini kamak iin kapatmyordu. Rusya'nn Grcistan zerinde giderek artan basklarna kar bir denge oluturmak iin, Tiflis

ABD ile ilikilerini glendirmeye ynelmiti. Bu nedenle, Nisan 2002'de Grcistan'n snr gvenliinin salanmas ve silahl kuvvetlerinin modernizasyonu iin 64 milyon dolar bteli "Eit ve Donat" program erevesinde ABD ile ilikilerini younlatrmt. Ancak, "Eit ve Donat" program, olduka kk bir askeri yardm olduundan, Grcistan'n bunu Abhazya ve Gney Osetya zerinde yeniden kontroln tesis etmesi iin kullanabilmesi ok zordu. Programn amalarna paralel olarak, yalnzca 1600 Grcistan askeri eitilecekti ve bu say Abhazya ve Gney Osetya'daki ayrlk hareketleri Grcistan'n kontrol altna almas iin yeterli deildi. Grcistan'daki bu yeni durum Irak krizi nedeniyle Grcistan'n desteine ihtiya duyan Washington'un Moskova ile olan ilikilerini de sarsabilecek boyutlara ulamt. Ancak ABD, Putin'in tehditlerine kesin bir dille kar km ve Grcistan'daki een asi slerine saldrmak istemekle sulamt. Bu kriz esnasnda, Tiflis'i destekledii iin, Grcistan Parlamentosu Irak Sava srasnda ABD ordusunun tm askeri tesislerini kullanmasna izin vermiti. Grcistan Parlamentosu ayrca, 21 Mart 2003 tarihinde Grcistan'da bulunan tm ABD grevlilerine diplomatik dokunulmazlk vermiti. Tepki olarak Rusya Parlamentosu Grcistan Parlamentosunun bu kararlarn Moskova ve Tiflis ilikileri iin zararl bir nitelik tadn bildirmiti. Grcistan'n ABD ile giderek artan ibirlii Tiflis'i NATO yelii iin 2002 ylnn Sonbaharnda resmen bavurmak iin cesaretlendirmiti. Rusya Grcistan'n, Rus topraklar zerinde keif operasyonlar yapabilecek NATO casus uaklarna hava sahasn amasn istiyordu. Bu nedenle, Rusya Dileri Bakanl szcs Aleksander Yakovenko "NATO radarlarnn ve keif uaklarnn (AWACS) Grcistan'da olas konulandrlmas, Rusya'nn ulusal karlarna aykrdr ve Moskova'y koruyucu kar nlemler almaya zorlar" demiti. Grcistan, er-ge NATO iine alnmalyd. Vladimir Putin'in Rusya Devlet Bakanlna ykselmesinden sonra hz kazanan Moskova ve Tiflis arasnda gerginliin artmas gerek Rusya, gerekse Grcistan iin kark sonu dourmutu ve Putin 2008 ylna kadar bakanl garantiledii iin ate hattnda souk sava devam edecekti. ERMENSTAN NEDEN KARITIRILDI? 4 ubat 1998'de Ermenistan Cumhurbakan Levon Ter Petrosyan'n istifas ve Tanaklarn lkeye hakim olmasyla Karaba sorunun zmnde yze yze kuyruuna gelinen AGT Plan'nn rafa kaldrlmas sayesinde 1998'de evlerine dnmeyi 4-5 yldr adrlarda, vagonlarda bekleyen gmenlerin ve Azeri kamuoyunun Aliyev ynetimini sarsaca da hesaplanmt. Ancak Aliyev'in tartlmaz yneticilik kabiliyeti ve fitnelere kar uyankl, karklk isteyenlerin planlarn alt st ediyordu. Petrosyan' deviren g Karaba sorununu zdrmek istemeyen Karaba terristi Robert Koaryand. Koaryan, 1954 ylnda Dalk Karaban bakenti Stepanakertte dodu. 1972-1974 yllar arasnda Sovyet ordusunda grev ald. 1982de Erivan Politeknik Enstitsnn elektronik ve teknoloji blmnden mezun oldu. Siyasi hareketlere katld. Karaban Ermenistana katlmas yolunda yrtlen eylemler de rol ald. 1992de Dalk Karaba Babakan olarak atand. Ermenistan Devlet Bakan Levon TerPetrosyan dneminde Trkiye ve Ermenistan, aralarndaki tm farkllklara ramen gayri resmi yollardan ilikilere bir ivme kazandrdlar, resmi yollardan birbirlerine kar sert herhangi bir saldrda bulunmadlar. Saldrgan bir ekilde szde Ermeni soykrmn tannmas iin Koaryan cumhurbakan olduktan sonra Ermenistan anayasasna girerek kurumlat. Amerika ve Avrupadaki Ermeni Diasporas tarafndan Koaryan desteklendi. Tm bu deiimler de Dalk Karaban lideri Robert Koaryann Ermenistan babakan olmas ve ubat 1998de de TerPetrosyann iktidarna son vererek devlet bakanl koltuuna oturmak iin yola koyulmasyla balad. nce Karaba', sonra Ermenistan' kartran, cumhurbakan Levon Ter Petrosyan' istifaya gndermesinin ardndan Tanaklarn glgesinde iktidara yryen, 16 Mart 1998 seimlerinde cumhurbakanln vekaleten yrten Babakan Robert Koaryan aslnda Azerbaycanlyd. 12 adayn yart seimin aibesi iin banda ortaya kt. Seim Kanunu'na ve 1995'te kabul edilen anayasaya aykr olarak Koaryan'n adayl uzun sren tartmalardan sonra 6 Mart'ta

Merkezi Seim Komisyonu (MSK) Bakan Haatur Beziryan tarafndan onayland. Halbuki Seim Kanunu adaylarn en az 10 yl Ermenistan vatanda olmasn gerektiriyordu. Koaryan, nceleri Ermenistan'n 1 Aralk 1989'da Karaba' ilhak kararn aday olabilmesine gereke gsterse de, hukuki adan bu imkanszd; Koaryan da zaten tepkilerden ekinerek bu yola tevessl etmekten vazgeti. nk bu karar henz lavedilmemi olsa bile, Karaba' resmen tanmayan Ermenistan'n byle bir adm atmas dnya kamuoyu nndeki 'masumluk' iddialaryla eliki oluturuyordu. Cumhurbakan adaylarndan Grant Haaturyan, mevcut elikiyi "Koaryan eer adaysa, niye Karaba Ermenileri semen deil?" biiminde zetliyordu. Koaryan'n, "Erivan ile Hankendi arasndaki hukuki iliki Karaballar semen yapar" iddias, seim sonras izleyecei radikal izgiden haber veriyordu. Dier adaylardan Vazgen Manukyan ve David ahnazaryan da, Koaryan'n adayln anayasann delinmesi olarak niteliyordu. Adaylardan Aot Bleyan'n Koaryan hakknda Anayasa Mahkemesine su duyurusunda bulunmas, aibenin boyutunu ortaya koyuyordu. Merkezi Seim Komisyonu, onay gerekesinde, yabanc lkelerin Koaryan'a Ermenistan'n diplomatik pasaportlu vatanda olarak verdii vizeleri esas gsteriyordu. Koaryan, Mays 1997'den beri Karaba'n szde Cumhurbakanlndan Ermenistan babakanlna terfi etmi olsa da, szkonusu gereke 10 yl artnn stn rtmyordu. Kanuna gre, seime katlabilmek iin 25 bin imza toplamas gereken Koaryan'n, ksa srede 56 bin imza toplamas da pheliydi; aday olmayacan aklam biri, nasl bir anda bu kadar imza toplayabilirdi? Koaryan'n AGT gzetimine ynelik yasal engellerin kaldrlmasna destek olmamas da, seime glge dryordu. Koaryan'n cumhurbakanlna vekalet ettii 4 ubat'tan beri geen 40 gn iinde 1994'te kapatlan rk Tanak Partisi'ni amas, siyasi sulular serbest brakmas, Tanaklarn 6 yldr srgnde yaayan lideri Eduard Ohenasyan'n dnne izin vermesiyle verdii 'seim rveti', lkenin en byk gc Tanak Partisi'nin Koaryan'a seimde tam desteiyle sonuland. Byk Ermenistan hayalinden bir an olsun vazgemeyen Tanaklar, Kars, Ar ve Van' Ermenistan snrlar iinde gryordu. Azerbaycan'n igal altnda bulunan Karaba dndaki 6 kenti, bu haritadan daha geni snrlar kapsasa da bu onlar tatmin etmeye yetmiyordu. Halbuki, eskiden Karaba'da yaayan 80 binlik nfuslaryla yzde 70 ounluu oluturan Ermeniler, bugn ou Bak'den gme snt Ermenilerden oluan 50 bin kiiyi Karaba'da zorla iskan etmiti. Kimse Karabada yaamak istemiyordu. gal edilen Azerbaycan'a ait dier 6 kente yerleimci bulmalar imkanszd. Karaba konusunda realist, Ermeni karlarna uygun ve bar yol izleyeceklerini dile getiren Koaryan'n, savatan ve yol at kt yaam koullarndan bezmi halkn nabzn tutarak sava partisi olmadklarn vurgulamas ilgi ekiciydi. Koaryan'n, daha nceden dileri bakanl ve Milli Aratrmalar Merkezi Bakanlnda da bulunan ABD vatanda Raffi Ovanesyan', Basn ve Enformasyon bakan atamas ABD'ye gz krptn gsteriyordu. Bamsz Logos Sosyoloji Merkezi'nin yapt seim ncesi aratrmasnda yzde 35 oyu alarak ilk srada yer alan Koaryan'n en byk rakibi, Ermenistan' 1974-1988 arasnda ynetmi ve Komnist Parti Bakanln yapm olan srpriz aday Karen Demirciyand. Sovyetler'in son lideri Gorbaov'un ekonomiden sorumlu yardmcs Ermeni asll Agabekyan'n basksyla, Karaba konusunda lml politika izledii iin ynetimden uzaklatrlan Demirciyan, yzde 34 oyla Koaryan' izliyordu. Petrosyan'n taraftarlarnn yan sra eskiye nostaljik zlem duyan komnist semenin de oylarn alan Demirciyan, 'eski tfek'lerden olmas hasebiyle Bak'nn tercihiydi. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'le konuarak anlaabilecek, sava istemeyen, sorunlarn diplomatik yolla zmnden yana lml bir isimdi. Demirciyan' renci Sendikalar Birlii'nin adalet tekilat ile Genler Akademisi destekliyordu. Kamuoyu aratrmalarnda nc gsterilen Vazgen Manukyan'n ise toplad imza rakam 303 bindi. Manukyan'n poplerlii, eskiye nazaran olduka azalmt. Eyll 1996'da yaplan seimde sabk cumhurbakan Petrosyan'n rakibi olmu, seimi yzde 41 oy alarak klpay kaybetmi, seimde sahtekarlk yapld gerekesiyle seimi tanmam ve tm muhalefeti rgtlemiti.

Ynetimi devirmek iin mitinglerden mitinglere komu Milli Demokrat Parti Bakan Manukyan'n oylarnn yzde 20'lere gerilemesinin sebebi Tanaklarn daha radikal bir aday olan Koaryan' desteklemesiydi. lkenin durumu hi de iac deidi. Ermenistan'n ekonomik durumu BDT lkeleri iinde en kt olanyd. Dnya Bankas ve IMF'nin sunduu reetelerin hi birini yerine getiremeyerek, sonunculua demir atan Ermenistan, insani yardmlarla yayordu. Her kiiden birinin insani yardm ald, szde 3.5 milyon nfusa sahip lkeyi terkeden 900 bin kiiyi ounluu yksek renim grm, meslek ve sanat sahibi yetikinlerden oluturuyordu. G edenlerin yzde 90'nn Rusya'da yaamas nedeniyle seimde oy kullanabilmeleri maksadyla Moskova, Stavropol, Krm, Sen-Petersburg gibi kentlerde de seim sand kuruldu. Ermenistan' terkeden ebeveynler, ka nedenlerini yaam koullarnn kt olmasnn yan sra ocuklarn askerden kararak anlamsz bir savata lmelerini nlemeye balyordu. Bu nedenle seim, sava istemeyen, bezgin ounluk ve Byk Ermenistan hayaliyle lkeyi ekonomik ve siyasi adan d glere muhta duruma dren, ancak 'Karaba'da galip geldik' edebiyatn kullanan Tanak zihniyetli aznlk arasnda, Ermeni halknn tercihini belirlemesi asndan tarihi bir nem arz ediyordu. Erivan ynetimini Karaballarn ele geirmesi, Ermenistanllar rahatsz ediyordu. Sonuta seimde sahtakarlk yaplm Demirciyan kazanmasna ramen iki adaynda ilk turu geemedii aklanmt. Ermeni milliyetilerinin gznde adeta bir Sava Kahraman olan Robert Koaryan, Ermenistanda 30 Mart 1998'de yaplan ikinci tur seimlerde, oylarn yzde 60n alarak Ermenistan Devlet Bakan seildi. Koaryan, TerPetrosyann yasaklad Trkiye kart Tanak Partisini hkmetine ald. Onun hkmeti soykrmn tannmasn Ermenistan d politikasnn resmi bir hedefi haline getirdi. O dnemden sonra Ermenistann Avrupa ve ABD zerindeki basks, uluslararas kamuoyunun da soykrm iddialarn tanmas iin Trkiye zerindeki basks artmaya balad. Trkiye'nin igal sona ermeden Ermeni snr kapsn amama politikas doru bir karard. Zira Koaryan asla bar taraftar deildi. Ekim 2002de Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev, Ermenistana ran snrndaki drt Azeri eyaletinden ekilmesi karlnda ticari ilikilerin onarlmasn teklif etti. Karaba sorununu zme kavuturmak ve Ermeni halk iin ekonomik artlar gelitirmeye ynelik en erefli zm yolu olan bu neriyi Koaryan reddetti. 27 Ekim 2002 parlamento baskn lkede bir anda travmaya neden oldu. Meclis Bakan Karen Demirciyan ldrld. lk kez Ermeni Ermeni'yi katlediyordu. Bu, utan vericiydi. Bu nedenle halk, ynetimle muhalefet arasnda gerginliin nereye kadar gidebileceini kestiremedii iin susuyordu. Bu srada Azeri lider Aliyev, "Karaba'da Lain koridoruna kar Nahcivan'la Meri koridorunu vereceklerdi, ama Koaryan sonradan vazgeti," dedi; zaten karm olan Ermenistan' bir de en zayf noktasndan yani "Karaba'da taviz" noktasndan vurmak istedi. 27 Ekim parlamento baskn tartmasna bir de bu eklenmi oldu. Karaba sorunundaki zmszlk, Trkiye'yle zmszl getiriyordu. Ama ABD artk o blgede sorun istemiyordu. Bu nedenle 2003de AKP ynetiminden Ermeni snr kapsn almas talep edilmiti. 19 ubat 2003'de yaplan devlet bakanl seiminde 9 aday arasnda Koaryan' yine ansl klan etkenlerden biri, muhalefetin 1998'da olduu gibi tek aday evresinde birleememesiydi. 6 muhalif partinin ittifak pek ie yaramamt. Adaylar arasnda, Ermenistan' 1974-1988 aras yneten ve 27 Ekim 1999'da bakan olduu parlamentoya yaplan baskn srasnda ldrlen Karen Demiryan'n olu Stepan Demirciyan ve Sovyet dneminde Erivan'n son belediye bakan olan Artaes Gegamyan dikkat ekiyordu. Kamuoyu aratrmalarna gre, drdnclk iin yaracak adaylar arasnda ise eski babakanlardan Vazgen Manukyan ve bilim adam Aram Karapetyan'n ad geiyordu. Ksa sre ncesine kadar aday olmas durumunda seimlerin favorilerinden birinin de eski devlet bakan Levon Ter-Petrosyan olaca syleniyordu. 1998'de Karaba davasna ihanet' sulamalaryla istifa ettirildiinde susma karar alan ve suskunluunu koruyan Ter-Petrosyan'n, aday olmas yolundaki basklara kar cevab da sessizlik oldu. Ermenistan da devlet gittike 'derinleiyordu', ama orduya, brokrasiye, kapitalist mafyalamaya

dayal bir derinlemeydi bu. Ekonomik olarak snf farklar gittike keskinleiyordu. Devletleme sadece derinliine gerekleiyordu. Demokrasi denilen yatay devletleme, ufukta gzkmyordu. lke Koaryan-Serj Sarkisyan ikilisinin inisiyatifi altndayd. Sarkisyan, Savunma Bakan olarak gvenlik glerini kontrol ediyor, ekonominin ketalarn elinin altnda tutuyordu. 80'den fazla muhalif parti vard. Bu iktidarn muhalefeti bl-ynet politikasnn tipik rneiydi. Seime kadar rakam 100' buldu. Bu i dinamikler asndan olumsuz bir tabloydu. lke i ve d politikada ciddi bir dnemece girmek zereydi. Ermenistan 1991'den bu yana ABD-Rusya dengesine endekslenmiti. 11 Eyll'den sonra dengeler ok deiti. Rusya, NATO'ya gzlemci statsnde de olsa girdi. ABD, Grcistan'a girdi. Rusya'y, srail'i ve Trkiye'yi de yanna alarak blgede tm arln hissettiriyordu. Ermeniler, Ruslarn kendilerine Grcistan stnden Karadeniz'e alma olanan vereceini dnyordu. Ama imdi Rusya Grcistan' ABD'ye teslim etti. imdi baz "ahin" Ermeniler, "Grcistan' nasl kartrrz," hesaplar yapabilirdi. Koaryan partisiz olmasna karn 20 kadar partinin ve Tanak Partisi ile Babakan Andranik Margaryan'n liderliini yapt Cumhuriyeti Parti'nin desteine sahipti. Koaryan'n bakanlk kampanyasn Savunma Bakan Serj Sargsyan yrtt. Ermenistan'da silahl kuvvetlerin destei kilit nem tayordu. Karaba'n muzaffer lideri' olarak baa getirilen Koaryan'n izledii ahin politikalar en bata ordu tarafndan destekleniyordu. 3 milyonu biraz aan nfusunun yaklak yars yoksulluk snrnn altnda yaayan Ermenistan'da, 2002 yl kalknma hznn yzde 12 civarnda gerekletii akland. Dnya Ticaret rgt'ne resmen ye oldu. 11 Eyll sonrasnda ABD ile ilikileri glendiren Koaryan ayn zamanda Rusya'yla stratejik balarn da korumaya dikkat ediyor ve yaknda Avrasya Ekonomik Topluluu'na da katlacaklarnn sinyalini veriyordu. ABD, bakanlk seimleri ve 25 Mays 2003'teki parlamento seimleri iin Ermenistan'a 1 milyon dolar gnderdi. Ocak ortasnda Moskova'da Putin tarafndan kabul edilmesi, Koaryan' Rusya'nn da destekledii anlamna geliyordu. Moskova Belediye Bakan Lujkov'un Erivan ziyareti ve Rus edebiyat dlnn Koaryan'a verilmesi de destein ifadeleri arasndayd. TerPetrosyan Trkiye'ye kar lml bir izgi izlemiti. Ankara'nn bu frsat kullanabildiini sylemek zordu. Belki bir para da bu yzden onun yerine sertlik yanls Koaryan geldi. Koaryan d politikada saldrgan bir izgi izledi. Dnyann eitli lkelerindeki Ermeni diyasporalarn harekete geirebilmek iin soykrm' konusunu aktif kulland. Koaryan hkmeti ierde giderek zayflyordu. Bu seimi Koaryan ciddi suiistimal iddialar altnda ok zor kazand. Ermenistan'daki tartmal seimlerde Robert Koaryan'n oylarn yzde 67.5'ini alarak yeniden Devlet Bakan seildii akland. Yksek Seim Kurulu, seimlerin ikinci turunda muhalif lider Stepan Demirciyan'n yzde 32.5'lik bir oy aldn ilan etti. Muhalefet, seimlerde yolsuzluk yapldn ileri srerek sonular kabul etmedi. Oy kullanma srecinde eitli sahtecilik ve usulszlk yaptn savunan muhalefet temsilcileri, protesto gsterisi yapsalarda sonu deimedi. Koaryan'n en byk rakibi Stepan Demirciyana ynelik halk desteinin seviyesi Ermeni politik sahnesindeki uzmanlar bile akna evirdi. Demirciyann poplaritesi Ermenistan iinden gelen baz sinyalleri de doruluyordu: Koaryan hkmetine destek veren halkn duyduu hsran gittike gleniyordu. Son on ylda Ermenistan nfusunun yaklak yarsn oluturan 1 milyondan fazla Ermeni lkeyi terk etti. Zayf bir durumda bulunan Koaryan bamsz medyaya kar artan bir ekilde bask uygulamaya, parti programnda Trkiye ile Grcistandan toprak talebi bulunan Tanak Partisinin desteine de eskisinden daha fazla gvenmeye balad. Ermenistan Devlet Bakan Koaryan, bakanlk seimleri srasnda kendisini destekleyen partilere, zellikle de Tanaklara, ciddi taahhtlerde bulunmutu. imdi meclis seimleriyle istedikleri siyasi gc elde edemeyen Tanaklar, Koaryan'n szlerini tutmasn bekleyecek ve kendisini sktracakt. Koaryan'n, siyasi gcn kullanarak seimlerden nce Tanaklara mecliste 30 sandalye sz verdii iddia edilmekteydi. Tanaklarn Ermeni siyasi sistemindeki konumu analiz edildiinde unlar ifade edilebilirdi. ncelikle Kafkasya'daki her cumhuriyet de kendilerini 1918-1920 aras kurulmu ilk

cumhuriyetlerin varisi kabul etmekteydi. Buna bal olarak da 28 Mays 1918'de kurulan cumhuriyetin kurucusu ve 2 Aralk 1920'deki yklna kadar iktidarn sahibi olan Tanaklar, kendilerini 23 Eyll 1991'de bamszln ilan eden bugnk Ermenistan cumhuriyetinin varisi saymakta ve iktidara 2 Aralk 1920'de kaldklar yerden devam etmek istemekteydi. Ermenistan cumhuriyetinin resmi ideolojisi saylabilecek "Byk Ermenistan" projesinin de ideolojik anlamda mimar olan Tanak partisinin lkedeki konumu, "devlet iinde devlet" grnts arz etmekteydi. Tanaklarla Koaryan arasndaki iliki de ilginti. Sovyetler birlii dneminde yasakl olan ve diasporada faaliyet gsteren Tanaklar, nce Gorbaov dnemiyle birlikte el altndan, Ermenistan'n bamszln kazanmasyla birlikte aka lkede faaliyet gstermeye balamlard. Petrosyan dneminde merkezi yurt dnda bulunan rgtlerin faaliyetlerinin yasaklanmasyla birlikte Tanak partisi de Ermenistan'da kapanm ve partinin nde gelen yeleri tutuklanmt. Koaryan'n 1998'de bakan seildiinde yapt ilk icraatlardan birisi ise Tanaklar zerindeki bu yasa kaldrmak olmutu. Bu sebeple Tanaklar zgrlklerini bir anlamda Koaryan'a borlu durumdaydlar. Tanaklar ise Karaba sorunuyla elde ettii karizma sayesinde Erivan'da ynetime bir nevi tepeden inme gelen Koaryan'a Ermenistan'da doal bir sosyal ve siyasi taban oluturmulard ve partisi olmayan Koaryan'a gnll partilik yapmlard. Koaryan'a destek vermenin kendilerini de glendirerek hedeflerine yaklatracana inanmlard. Aralarndaki illikiyi karlkl bir vefa ve kar ilikisi olarak deerlendirmek mmknd. Bu sebeplerle Koaryan, seimlerden sonra yeni hkmet kurulurken Tanaklar'n muhakkak kabineye girmesi konusunda srarc olmu ve nitekim Tanaklar da, Babakan Andranik Margaryan bakanlnda oluturulan yeni kabineye girmeyi kabul etmilerdi. Meclisde 8 milletvekili ile temsil edilen Tanak-Sutyan Partisi'nin basn brosu efi Gegham Manukian, partilerinin Sevr szlemesini temel aldn belirtiyordu. Ermenistan Dileri Bakan Vartan Oskanyan, Paris'te 24 Ocak 2003'te Pro-Armenia Konferans'nda yapt "21.Yzylda Ermenistan ve Ermeniler" konulu konumasnda, Ermenistan'n iyi ilikiler kurmak istemesine ramen Trkiye'nin ileriyi grmeyen kat siyaseti yznden yaknlamann salanamadn, 1915 soykrmnn btn dnya Ermenilerini birletirdiini belirtmiti. Ermenilerin ou bugn Trkiye'nin batl bir lke olabilmesi ve Avrupa Birlii'ne girebilmesi iin 1915 soykrmn tanmasnn art olduunu belirtmekteydi. Avrupa Birlii nezdinde almalarda bulunan "European Armenian Federation for Justice and Democracy" (ANC) de Trkiye'nin saldrgan ve ar silahlanm bir lke olarak Kafkasya ve Balkanlarn gvenlii asndan bir tehdit olarak gstermekte ve bu ynde propagandalar yrtmekteydi. Azerbaycan ve Grcistan'n ekonomik bamszlklarn ispatlayarak, petrol hatlaryla artk tamamen ayaklar zerinde durmas iin petrol kukusuz ok nemliydi. Ancak blgede kalc istikrar nleyen Azerbaycan'da Karaba, Grcistan'da Abhazya sorunlarnn zm Moskova'ye endeksli gzkmesi, Ruslarn gzard edilmemesi gereini ortaya karyordu. Abhazlara Konfederasyon sz veren Moskova, Karaba Ermenilerine de 20 ubat 1998'de Hankend'inde dzenledikleri '' savan 10. yl enliklerinde (!) ayn ynde destei verdi. lerinde Rusya Gvenlik tekilat eski bakan Aleksandr Lebed ve Rus Duma'sndan milletvekillerinin olduu 30 kiilik Rus heyetinin Hankendi'nde yasad ynetime destek vermesine Bak, sert tepki gsterdi. Rusya'nn Grcistan' Federasyon yapt gibi, Azerbaycan' da niter devletden federasyona evirme giriimleri, 200 yllk kkl bir politikayd. Rusya tay yksek tutarak Grcistan' ve Azerbaycan' Karaba ve Abhazya ihtilaflar vesilesiyle konfederasyon haline getirmeye alyordu. Alicenaplk yaparak Moskova'nn taviz vermesi ve Federasyon formulne onay vermesi petrol meselesine balyd. Hazar petrol Rus arazisi dnda tanrsa, Rusya bu sorunlar kamay srdrmeye devam edecekti. Aka ve gizli toplantlarda Rus diplomatlar Azeri ve Grc yetkililerin kulana hep bu nakarat mrldand. Grcistan, Rusya ve Bat arasnda bocalayp durdu. Aralk 1999 AGT stanbul zirvesi srasnda

Grcistan paragraf uzun sre tartlmt. Rusya biri Abhazya dieri Acaristan'daki iki ssn boaltma konusunda ykmllk kabul etmiyordu. Neticede Rus malzemelerinin azaltlacana dair bir paragraf konabildi. Esas sknt Avrupa'da Kuvvet ndirimleri Antlamas idi; Grcistan'daki Rus varl AKKA'daki snrlamalar ihlal ediyordu. Neticede, AKKA'nn sonuna bir Rus-Grc bildirisi eklendi. Buna gre Rus birliklerinin saysnn azaltlmasna dair takvim konduu gibi Rus slerinin gelecei konusunda da 1 Temmuz 2001 tarihine kadar anlamaya varlaca belirtiliyordu. Bu anlama hl ortada yoktu; Grcler 4-5 yldr gidin diyordu; Rusya 10-11 yl daha istiyordu! Trkiye- Grcistan askeri dayanmas Ruslar korkutuyordu. Savunma Bakan Sebahattin akmakolu, Grcistan Savunma Bakan David Tevsadze ile Mart 2000'de Tiflis'te yapt grmesinin ardndan dzenlenen ortak basn toplantsnda, Grcistan' Trkiye'nin douya alan penceresi olarak grdklerini belirterek, iki lke arasnda askeri alandaki ibirliinin devam edeceini kaydetti. akmakolu, Tevsadze ile grmesinde, askeri eitim alannda gerekletirilen mterek almalar gzden geirdiklerini belirtti. ki lke arasnda devam eden dostluk ve ibirliinin eski dnemlere dayandn ifade eden akmakolu, Grcistan'a her trl destei vermeye hazr olduklarn vurguluyordu. Tevsadze de Grcistan askeri sisteminin 2004 ylnda NATO standartlarna uygun olacan belirterek, Grc subaylarn Trkiye'de staj greceklerini syledi. akmakolu ile iki lke arasndaki askeri ilikilerin gelitirilmesi konularn ele aldklarn ifade eden Tevsadze, Trkiye'nin Grcistan'a yardmlarnn sreceini dile getiriyordu. Trkiye, Grc ordusunun 2004'de NATO standartlarna uyum salamas iin ABD desteiyle elinden geleni yapyordu. ABD, gerek NATO olarak gerekse askerleri ile Kafkasya'da grnmek istemiyordu. Trk askeri ABD'nin yapaca ii bu topraklarda yerine getiriyordu. 26 Mart 2000'da Rusya devlet bakanlna Putin'in seilmesinin ardndan Kafkasya'ya Rusya'nn radikal dn yapma eiliminde olmas Amerikallar endielendirmiti. Putin'in seilmesinin hemen ardndan Tiflis'de evardnadze ile gren CIA Bakan George Tenet, olas Rus provakasyonlarna kar teyakkuza gemiti. Rusya, petroln Tiflis'ten tanmamas izin Grcistan' etnik atmalarla kartrmaya hazrlanyordu. Grcistan'da hafta sonunda dzenlenen seimle yeniden Cumhurbakan seilen Eduard evardnadze, lkesinin 2005 ylnda NATO'nun kapsn alacan, ancak Rusya ile stratejik ortaklktan vazgemeyeceklerini syledi. 9 Nisan 2000'de oylarn yzde 80'ini alan evardnadze ikinci defa cumhurbakan seiliyordu. Grcistan'n 2005 ylnda NATO'nun kapsn alacan doruluyorum" diyen vardnadze, "Rusya ile stratejik ortaklk formlnde srar ediyorum" demeyi de ihmal etmiyordu. evardnadze, bu ortakln, ayrlk hareketlerin reddedilmesi, toprak btnl ve karlkl karlara sayg ilkesine dayal olacan kaydediyordu. evardnadze, Kafkaslar'da meydana gelen olaylarn, Rusya ve Grcistan'n birbirine byk lde bal lkeler olduu inancn glendirdiini belirtirken kilitin aacak forml sylyordu :, "Putin ile Abhazya sorununu zmeyi baarmamz halinde Kafkaslar'daki sorunlar da zlr." KAFKAS'A NATO SS Aslnda Azeri lider Aliyev'de vardanadze gibi Karaba sorunu zmlenirse Kafkaslarda sorunlar zmlenir grndeydi. NATO'ya Aliyev'de scak bakyordu. Ruslar ise NATO'nun 10 yldan nce Kafkaslara uzanamayacan hesaplyor, ilk genileme hedefinin Romanya ve Bulgaristan olacan biliyordu. 1999'un ilk gnlerinde Azerbaycan'n D Politikasndan sorumlu Devlet Maviri Vefa Guluzade'nin ilk defa tarafma yapt aklamalar, Azeri, Trk ve Rus kamuoyunda NATO tartmalar balatt. Guluzade, NATO gelsin Aberon'da kendilerini s verelim diyordu. Tepkiler byk olunca Guluzade, nce yapt aklamay tekzip etme yoluna tevessl etti. Ancak ertesi gn kp NTV televizyonunda aklamasn teyit etti. Artk ok yaydan kmt. NATO mttefiklerinin Aberon Yarmadas'nda bir askeri s kurmas talebini ilk nce Ocak 1999'da Ankara'ya gelen Azerbaycan Savunma Bakan Tmgeneral Sefer Abiyev, 'alak sesle', daha sonra ise Azerbaycan'n D Politika

Maviri Vefa Guluzade , 'yksek sesle' kez dile getirmiti. Azeri kamuoyu NATO slerine scak bakyordu. Azeri Milletvekili Mbariz Gurbanl, Nahvan'a Trk askerinden oluan bir NATO ssnn kurulmas iin resmen Azerbaycan Meclisi'ne bavuruda bulundu. NATO ss Azerbaycan'a getirilecekse en uygun yerin Aberon deil Nahvan olduunu savunan Gurbanl, '' Trkiye Kars anlamasna gre Nahvan'n garantrdr. Uluslar aras hukuk buna imkan veriyor. Ermenistan'da Tanaklarn Nahvan'a ynelik igal planlarn ancak byle durdurabiliriz. Ermenistan' silahlandran Rusya'ya tepkimizi en gzel biimde gstermi oluruz. '' diyordu. Bu scak gnlerde Ankara'ya gelen Azeri Dileri Bakan Tevfik Zulfikarov'la iki lkenin ilikilerinin derinletirilmesi konusunda mutabakata varld. Kabul edilen ortak bildiride Ankara'dan NATO uyars yapld. Azerbaycan'n NATO yesi olmayan eski Sovyet lkelerinin katld Bar in birlii ( BO ) programnn tmne katlmak istedii akland. ABD'li yetkililer Azerbaycan'dan bu ynde bir talep almadklarn ifade etmesine karn, ABD uzun sredir Azerbaycan'la dirsek temasndayd. NATO'nun Kafkas ve Hazar politikasnn belirlendii Eyll 1998 toplantsna katlan Uluslararas Bilimsel Aratrma rgt (NAIC) Avrasya uzman Willen Howard, '' Bak-Ceyhan petrol boru hattnn Kafkaslara NATO'yu ardn '' vurgulad. Howard, Azerbaycan'n 144'e ulaan BO programlarnn hepsine katlmasyla NATO yeliininde ilerisi iin kapy aralayaca mesajn verdi. Azerbaycan'n Ankara Bykelisi Memmed Nevruzolu Aliyev'de Rusya'nn Ermenistan' ar silahlarla donatarak 'Kafkasya'nn Jandarmas' haline getirmeye altn belirtirken, kendilerininde buna karlk bir NATO lkesi olan Trkiye ile denge istediklerini sylyordu. Bir NATO lkesinin dier bir NATO lkesini igalinin, nc bir NATO lkesinin ise taraf olarak dierine silah vermesinin mmkn olmadn vurgulayan Aliyev, ''Rusya, Ermenistan'a ilerinde S-300 ve Mig-29 sava uaklar da dahil olmak zere karlksz olarak 2 milyar dolar tutarnda silah verdi. Yzde 75'i Ermenilerden oluan 40 bin kiilik ordu kurdu. BDT iinde bunlar oluyor. Eer Rusya bu tavrn srdrr, verdii silahlar geri almazsa, Azerbaycan'n toprak btnln ve bamszln korumak iin Trkiye ile askeri ibirlii de dahil tm imkanlarmz sonuna kadar kullanacaz. '' diye aba altnda sopa gsterdi. Kk bir lke olan Ermenistan'n silahlandrlmasnn Trkiye'ye kar olduunu savunan Aliyev, bu durum karsnda Trkiye ile Azerbaycan arasndaki ibirliinin askeri eitim anlamas snrlarn amas gerektiini kaydetti. Karaba sorunun zmnde AGT'de ebakan olan Rusya'nn bu tavrnn bar grmelerinide olumsuz ynde etkilediine dikkat eken Aliyev, blgede bar istemeyen glere kar mutlaka caydrc olmak gerekeceini vurgulad. Ermenistan' maa olmaktan kurtulmaya aran Aliyev, Azerbaycan ve Ermenistan'n silahlanmasndan ve savamasndan sadece silah satan lkelerin kazandn, Ermenistan'n petrol boru hatlar, ipek yolu gibi pek ok projenin dnda kalarak yoksullatn sylyordu. NATO Bar in birlii (BO) program erevesinde eski Sovyet lkelerinin bamszln kazanmasndan sonra 27 lke ile ibirliine balad. 1997 ylndan sonra ise Ukrayna, Grcistan ve Azerbaycan'a zel ilgi gsterdi. NATO Genel Sekreteri Javier Solana ve NATO Kuvvetleri Komutan yardmcs Bak'y ziyaret etti. Cumhurbakan Aliyev, basna szdrlmamasna karn NATO'ya scak mesajlar gnderdi. Azerbaycan'n D Politikas'ndan sorumlu Devlet Maviri Vefa Guluzade, Azerbaycan'a NATO ss konulandrlmas teklifini 'mitsiz feryad' olarak nitelendirdi. Guluzade, buna kendilerini Rusya'nn izledii yanl politikalarn zorladn ifade ediyordu. Rusya'nn Ermenistan' S-300 ve F-16 ayarnda modern sava uaklar Mig-29'larla donattna dikkat eken Guluzade, "Asl hedef kk bir lke olan Azerbaycan deil, Trkiye'dir. Azeri petrolnn Trkiye yerine eskisi gibi Rusya'ya aktlmas iin mthi bir tezgah kuruluyor. Bu gidile Karaba sorunu da 4 yl daha zmlenmez. Artk diplomatik lisan brakarak aka sylyorum. Mesele Rusya-Trkiye souk savadr. Azerbaycan, buna kar Rusya-Ermenistan arasnda mevcut olan savunma ibirlii anlamas gibi Trkiye ile anlama imzalamak istiyor. Hi kimseden ekinmemize gerek yok. Trk Silahl Kuvvetleri, kendi gvenlii asndan Azerbaycan'a daha fazla yardm etmeli"

diyordu. Rusya Liberal Demokrat Parti Bakan, Vlademir Jirinovski'nin son yazd, "Dou'ya Doru Sray" adl kitabnda bu planlara aka deiniyordu. Rusya Meclisi'nin Alt Dumas Bakan Yardmcs Babrin tam bu srada Duma'da yapt konumada, "Birinci dnya sava srasnda hata yaptk. Kars, Erzurum ve Van' Trkiye'ye brakmayacaktk; bu topraklar Ermenistan'n olmal." szleriyle Trkiye'ye satayordu. Rusya'da yaymlanan Nezamisnaya Gazeta'ya 10 Nisan 1999'da Vefa Guluzade, ''Azerbaycan NATO ss istiyorsa Rusya bundan sonu karmaldr. Buna bizi zorlayanlar suludur. Rusya blgedeki politikasnda kkl deiiklik yapmaldr.'' uyarasn yapt. Azerbaycan'n topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmesinin arkasnda Rusya'nn bulunduunu akca ifade eden Guluzade, ''Azerbaycan, Trkiye, ABD ve NATO'da Bar in birlii (BO) programlar erevesinde ibirliine zorland. Tm partilerimizde bunu ve s isteimizi destekliyor. Mutlaka herhangi bir gvenlik sistemi iinde yer almalyz. Ermenistan Rusya ile Austos 1997'de savunma ve gvenlik ibirlii yapt. Topraklarmz igalden kurtulur, gmenlerin yurtlarna dnn Rusya salarsa, bu dost mnasebet bizi mutlu eder.'' diye Moskova'dan beklentilerini dile getirdi. Rusya'nn Ermenistan'daki ar silahlandrmas ve Hazar Denizi'ndeki 'enerji kaynaklarnn gvenliini' gereke gsteren Bak, Ankara'y bu konuda ikna etmiti. Zulfikarov'un Ankara ziyaretinin hemen ardndan Bak'de Sefer Abiyev'le biraraya gelen Trk askeri heyetinden General brahim Tulun, Orgeneral Orhan Tiryaki ve Trkiye'nin Bak askeri ateesi Tugeneral Salih Ercan, iddiaya gre Azerbaycan'a s konusunun tekniki detaylarn masaya yatrd. Bu arada Rusya Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Anatoli Kornukov, 4' Mays 1999 ortasnda olmak zere Ermenistan'a 8 adet Mig-29 sava ua gnderileceini aklyordu ve gnderiyordu. Ermenistan'la Rusya'nn askeri ibirliini derinletireceini ifade eden Kornukov, "Kimse Kosova gibi Ermenistan'a mdahale edemeyecek. NATO bunu aklndan geirmesin, aksi halde Ermenistan'a yardm edeceiz." diyordu. NATO'nun Gney Kafkaslarda etkisini artrmaya altna dikkat eken Anatoli Kornukov, "Azerbaycan ve Grcistan NATO ile ibirlii yapmak istiyor. NATO'nun blgeye gelii dnyaya istikrar getirmez. Bu lkelerin devlet bakanlar ve Kafkas halklar iyi dnmeli, mantkl hareket etmeli." diye uyaryor; Azerbaycan ile Grcistan'n Ermenistan gibi Rusya ile askeri ibirlii yapmaya mecbur kalacan ne sryordu. Ermenistan Genelkurmay Bakan Michael Arutyuryan'da yapt aklamada, Rusya ile askeri ibirlii iin henz bir balang yaptklarn, bunun derinletirileceini belirterek, kimsenin 1992'deki gibi Ermenistan' hava saldrs ile bombalayamacan ileri sryordu. Kafkasya'da neler oluyordu ? Rusya, bu ilikileri nlemek iin Kafkasya'da Ermenistan'a askeri ynden glendirerek Jandarma haline getirmeye alt. 29 Austos 1997'de Rusya-Ermenistan arasnda imzalanan savunma ibirlii anlamas ve Rusya'nn Ermenistan'a yasad silahlar gndermesiyle saflar netleti. Ayrca Rusya, 1990'da imzalanan AKKA anlamasna uymayarak konvansiyonel silahlar Kafkasya'da snrlandrmad. NATO'nun genilemesine kar karak Kafkasya'daki etnik savalar krkledi. Bir yandanda eski Dou Bloku lkesinin NATO'ya yelik srecini koz olarak kullanarak Kafkasya'da AKKA'ya uymamak iin taviz koparmaya alt. Nisan 1998'de eski Genelkurmay Bakan Orgeneral Hakk Karaday'nn Bak ve Tiflis, eski Kara Kuvvetleri halen Genelkurmay Bakan olan Orgeneral Hseyin Kvrkolu'nun Bak ziyareti srasnda NATO'nn Bak-Ceyhan hattn korumak iin devreye girdii konuuldu. Ayrca Trkiye'nin Azerbaycan'a F-16 sava uaklar satarak hava gvenlik sistemini glendirmek istedii ne srld. Bu giriimden 6 ay sonra Rusya, Ermenistan'a 5 adet Mig-29 gnderdiini ve S-300 sevkedeceini resmen aklad. AGT Zirvesi'nde youn eletirilere maruz kalan Moskova, Gney Kafkasya'da kalc bar ve istikrarn Rusya'nn da iinde olduu altl bir gvenlik pakt ile salanmas konusunda ataa geti. Aslnda neriyi ortaya atan Cumhurbakan Sleyman Demireldi. AGT zirvesindeki bu giriimin hemen ardndan Moskova'da biraraya gelen Rusya Savunma Bakan Igor Sergiyev, Azerbaycan

Savunma Bakan Sefer Abiyev ve Ermenistan Savunma Bakan Vager Jan Artrunyan'n altl pakt bata olmak zere Karaba sorununun zm ve Gebele radyo link istasyonun stats konusunu masaya yatrd. Azerbaycan CumhurBakanl D likiler ube Bakan Nevruz Memmedov, Kafkaslarda oluturulacak altl paktn kalc ve istikrarl bir bar temin edebilmesi iin Rusya'nn da bu gvenlik sisteminin iinde aktif biimde yer almas gerektiini syledi. Moskova'da savunma bakanlarnn bu konuda gr alveriinde bulunduunu belirten Memmedov, " Karaba sorunun zm dorultusunda savunma bakanlarnn srekli gr teatisinde bulunmas faydal olacaktr. AGT MNSK Grubu sreci devam edecektir. Ancak bu l grmelerinde yararl olaca inancndayz. Ayrca Gebele RLS istasyonunun stats halen belirlenemedi. Ruslar ya bu ss resmen kiralasnlar veya bugne kadar biriken 13 milyon dolar elektrik borlarn desinler istiyoruz. " diyordu. Cumhurbakan Sleyman Demirel Kafkas stikrar Pakt'n ortaya atarken, 12 devlet bakanna mektup yazarak destek istemiti. ABD Bakan Bill Clinton, hemen ardndan Fransa Cumhurbakan Chirac, Almanya Babakan Schrder desteklerini iletmiti. Rusya devlet Bakan Putin'de destek mektubu gndermekte gecikmedi. Putin acaba samimiydi? Vefa Guluzade'ye gre, Kafkas stikrar Pakt'na Ruslar, yrtlp bir kenara atlacak kat paras, bir paavra gibi bakyordu. Putin, ii sulandrmak iin olumlu yant vermiti. Batl lkelerin bulunduu bir istikrar pakt kesinlikle istemiyordu. Sadece blge lkeleri olursa katlr ve kurumu ilevsiz hale getirirdi. Karaba'da igal sona ermeden blgede hi bir paktn yrmeyecei aikard. Ruslar, bu paktn oluacana hi inanmad. Bak ise ilerinin ii olduunu dnyordu. 3. BLM KANAYAN YARALAR: ABHAZYA, OSETYA, ACARA VE AHISKA 25 Austos 1990da Abhazya Yksek Sovyeti Abhazya SSCnin Devlet Egemenlii Deklarasyonunu kabul etti. Deklarasyon Abhazyay akit edilen antlamalar temelinde gnll olarak SSCBye ve Grcistan SSCye devredilen hukuk alanlar dnda, kendi topraklarnda iktidarn tamamna sahip, egemen, sosyalist bir devlet olarak ilan ediyordu. Grcistan Yksek Sovyet Prezidyumu deklarasyonu geersiz sayd. Bu, Tiflis ynetiminin, Suhumda kabul edilen btn kararlar ve yasalar kendi kararnameleriyle iptal ettii yasalar savann ilk adm oldu. Buna ramen 1991 ylndan itibaren Abhazya Tiflis ynetiminin kontrolnden de facto olarak daha fazla kmaya balad. Balarnda Zviad Gamsahurdiyann bulunduu radikal milliyetilerin Ekim 1990da iktidara gelmesinden sonra Grcistanda gelien olaylar, taraflarn tutumlarnda kutuplamay artrd. Birok siyasi ve dini liderin aka seslendirmekten ekinmedii Grcistan Grclerindir, Grcler Tanrnn setii ulustur sloganlar eliinde ulusal aznlk mensuplar cumhuriyetten zorla karld, sava ilan edilerek Gney Osetyann zerklii kaldrld, ayn eyi Abhazya iin de yapma tehditleri balad. Hatta, silahl muhalefetin darbesiyle devrilen Gamsahurdiya, iktidarnn son haftalarnda parlamentodan asi Abhazyay yola getirmek iin ek yetkiler istemiti. Mart 1992de Eduard evardnadzenin Tiflise gelii olaylarn olumlu ynde gelimesi umudunu dourdu. Ancak beklentiler gereklemedi. Bir konumasnda evardnadze aka Abhazya meselesinin Tiflisde zleceini belirtti. Grcistan ynetiminin somut yasama ve yrtme faaliyeti ise, Tiflisin devletin bnyesinde Abhazya SSC diye bir yapnn bulunduu gereini grmezden geldiini gsteriyordu. Durum, ubat 1992de Grcistan ynetiminin cumhuriyetin 1978 Anayasasn yrrlkten kaldrmas ve Sovyet ncesi 1921 Anayasasna dnldn ilan etmesiyle daha da ktleti. Abhaz tarafnn kar adm, Yksek Sovyetin 1978 Abhazya SSC Anayasasnn yrrlkten kaldrlmas karar oldu (23 Temmuz 1992). Yeni anayasa kabul edilinceye kadar Abhazyann zerklik ncesi statsn tespit eden 1925 Anayasasna dnld ilan edildi.

O srada Abhazyada, idari snrlara gre blnen Sovyet sonras corafyann gereklerinin kendilerini Grcistanla bir ekilde devlet birlii biimi aramaya zorlayacan biliyorlard. Bu nedenle 1925 Anayasasna geilmesi kararn alrken Abhazya Yksek Sovyeti, Grcistanla bir antlama tasla hazrlanmas iin alma grubu kurulmasna karar verdi. Ayrca Abhazya basnnda, hukuk bilimleri doktoru Taras amba tarafndan hazrlanan, Abhazya Cumhuriyeti ve Grcistan Cumhuriyeti arasnda karlkl ilikilerin esaslar hakknda bir antlama tasla yaynland. Bu belgenin maddeleri Grcistan ve Abhazyadan egemen devletler olarak bahsediyordu. Ayn zamanda bu cumhuriyetlerin devlet birlii, federatif ilikiler kurulmas esasna gre teklif ediliyordu. rnein 3. maddede yle deniyordu: Abhazya Cumhuriyeti Grcistan Cumhuriyeti ile gnll olarak birleir ve Grcistan ve Abhazya anayasalaryla Grcistan Cumhuriyetinin ynetimine braklan yetkiler dnda kendi topraklarnda yasama, yrtme ve yarg erklerine tam olarak sahiptir. Yasama inisiyatifi olarak antlama tasla Abhazya Yksek Sovyeti oturumlarnn gndemine alnd. Parlamentonun 14 Austos 1992 tarihli oturumunda grlecekti, fakat o gnn afanda Grc birlikleri Abhazyaya girdi. lk bata baar Grc birliklerinden yanayd; daha ilk gnn ortalarnda Suhumun kenar mahallelerine ktlar, ardndan ehre girdiler. Hkmet binalarn, televizyon merkezini, en nemli ulam yollarn ele geirdiler. Abhazya Hkmeti ve Yksek Sovyeti Gudautaya gemek zorunda kald. 15 Austosta Grcler Gagra blgesine denizden karma yaparak direni gstermeye alan Abhaz sahil gvenlik birliklerini dalara doru ekilmek zorunda braktlar. Ancak daha sonraki olaylar Tiflisin senaryosuna gre gelimedi. Grc birlikleri savan ilk gnnde, daha sonra gnden gne artan bir direnile karlatlar. Suhumdan ekilen Abhaz birlikleri Gumsta nehrinin sol kysnda tutundular ve buras Bat Cephesi Hatt oldu. Grc birliklerinin gerisinde, esas olarak Oamira blgesinde gerilla hareketinin merkezi olan Dou Cephesi kuruldu. En nemli faktr ise, Abhazyay savunmak iin savan ilk gnlerinde balayan ve gittike glenen gnll hareketi oldu. Gnlllerin kadrosu enternasyonaldi: Adeler, Abazalar, eenler, Ermeniler, Ruslar v.d. atmalar gn getike srekli bir sava nitelii kazand, bu da g gsterisi veya blitzkrieg (yldrm harekat) hesaplar yapan Tiflis ynetimi iin tatsz bir srpriz oldu. O srada Rusya Grcistanla mutabk olarak bar salama inisiyatifle ortaya kt. 3 Eyll 1992de Moskovada Boris Yeltsin, Eduard evardnadze ve Vladislav Ardznbann grmesi oldu. Zorlu geen grmeler bir sonu belgesinin imzalanmasyla sona erdi. Bu belgeye gre atekes yaplmas, Grc birliklerinin ekilmesi, sava esirlerinin deiimi, o sralarda saylar 20-30 bin kiiye ulaan snmaclarn dnnn salanmas, Abhazya iktidar organlarnn faaliyetinin tm cumhuriyet topraklarnda yeniden kurulmas ngrlyordu. Ancak antlamann hibir maddesi yerine getirilmedi ve Grc birlikleri nceki mevzilerinde kalmaya devam ettiler. Sava nceki younluuyla yeniden iddetlendi. Ksa sre sonra Abhazlar ilk askeri baarlarn elde ettiler: 2-6 Eyllde Abhaz silahl gleri Gagray geri alarak Psou nehrinde Rusya-Abhazya snrna ktlar; bylece Gudauta evresindeki askeri ablukay yarm oldular. Sava bundan sonra da devam etti, fakat taraflardan hibiri kesin bir stnlk salayamad. 1992 yl sonunda, savan balamasyla pratikte Abhazyann kalan blmnden kopmu olan dalk maden ehri Tkuaralda durum iyice arlat. Gudauta ile irtibat ancak insani hava koridoru yardmyla salanyordu, fakat 14 Aralk 1992de Grc tarafnn abluka altndaki ehirden ayrlan snmaclar tayan helikopteri drmesinden sonra d dnyayla her trl balant kesildi. Rusya MSnin 1993 yaznda yrtt olaanst insani yardmla Tkuaral halk alktan ve aclardan kurtarld. 1993 yaznda sava yeniden iddetlendi. 2 Temmuzda Dou Cephesi (Oamira) sahilinin bir blmnde Abhazlar denizden karma yaptlar. Dou Cephesindeki baarl operasyon Bat Cephesindeki faaliyetlerin aktiflemesi iin de iaret oldu. Gumsta nehrini geen Abhaz birlikleri Suhumun kuzeyinde bulunan yerleim yerlerini birbiri ardna kurtararak ehrin kaplarna dayandlar. Grc birliklerinin iine dt umutsuz durum Rusya hkmetini Abhaz tarafna bask yapmaya zorlad. 27 Temmuz 1993de Soide atekes antlamas imzaland.

Antlama sava sona erdirme imkan veriyordu, zira antlamann temel noktasn Grc birliklerinin ve btn gnlllerin Abhazya topraklarndan kmas ve cumhuriyet topraklarnda Abhaz iktidarnn yarg gcnn yeniden kurulmas oluturuyordu. Ancak iki taraf da kar tarafn belgenin altndaki imzasna itimat etmiyordu. 16 Eyll 1993de, Rusyada anayasa krizi yaanrken Abhazyada sava yeniden balad. Abhazlar Dou Cephesinde Grc mevzilerine hcuma getiler; ayn anda Bat Cephesinde de muharebe hatt atlar ve Suhuma hakim tepeleri kontrolleri altna aldlar. Abhaz kuvvetleri taaruza devam ederek, 20 Eyllde ehri tamamen kuattlar; 22sinde havaalann ele geirdiler, 27 Eyllde Suhum tamamen Abhazlarn kontrolne geti. O srada ehirde bulunan Eduard evardnadze Boris Yeltsinin zel emriyle Karadeniz Filosu denizcileri tarafndan kurtarld. Abhaz kuvvetleri gnlllerle birlikte geri ekilen Grc birliklerini kovalayarak 30 Eyllde, bir yl nce savan balad ngur nehrindeki Abhazya-Grcistan snrna ktlar. GRME SREC Grcistan ve Abhazya arasnda karlkl kabul edilebilir bir zme ulamak iin grmeler, muharebe faaliyetlerinin sona ermesinden iki ay sonra balad. lk raunt 1 Aralk 1993de, o dnem iin olduka iyimserlik uyandran bir dizi karar ieren Anlay Memorandumunun imzaland Cenevrede oldu. Taraflar, anlamazln tam siyasi zm iin grmeler devam ettii dnemde birbirlerine kar g kullanmayacaklarna veya kullanma tehdidinde bulunmayacaklarna dair ykmllk stlendiler. Herkese kar herkes prensibiyle sava esirlerinin deiimi, snmaclar probleminin zm konusundaki ykmllkler ve Abhazyann siyasi stats konusunda tavsiyeler hazrlanmas iin uzman gruplarn almalara balamas hakknda anlama saland. Daha sonra da grmelerin younluu azalmad, aylk olarak yetkili heyetlerin toplantlar gerekleti, bu da bir sonraki belgenin imzaya almas olana verdi. 4 Nisan 1994de Moskovada Grcistan-Abhazya anlamazlnn siyasi zm tedbirleri hakknda Bildiri yaynland. Bu aamada taraflar d politika ve d ekonomik ilikiler, snr hizmeti, gmrk hizmeti, enerji, ulam, haberleme, ekoloji ve doal afetlerin sonularnn giderilmesi, insan ve vatanda hak ve zgrlklerinin, ulusal aznlklarn haklarnn salanmas alanlarnda ortak faaliyet iin yetkiler konusunda karlkl anlaya ulatlar. Tam lekli zme ulama abalarn srdrme konusunda anlamaya varan taraflar aamal faaliyet program hazrlanacan, devlet-hukuk ilikilerinin yeniden kurulmas konusunda neriler hazrlanacan kayt altna aldlar. Hemen sonrasnda grme terminolojisine, 21 Aralk 1991 dnemindeki Grcistan SSC snrlaryla kurulacak Grc-Abhaz devlet yapsn ifade eden birlik devlet terimi girdi. Bu tanmlama baz ara grme belgelerinde yer alyordu ve Grc tarafndan farkl olarak Abhaz taraf bunda srekli srar ediyordu. Grc taraf ubat 1995de yeni bir forml ortaya att; buna gre Abhazya bileik yapl (federal) devletin Grcistan Cumhuriyetinin znesi oluyordu. Ayn yln temmuz aynda, grmelerdeki arabulucu -RF- taraflara Grcistan-Abhazya anlamazlnn zm protokoln grmeleri iin neride bulundu. Bu arada Rusya Dileri Bakanl tarafndan bu belgenin grme srecinin bundan sonraki aamalar iin esas olmas gerektii ilan edildi. nceki antlamalarla karlatrldnda, bu protokolun birok bakmndan gelecekte Grcistanla ortak devlet yaps iinde yer alacak Abhazyann haklarnn dozunu artrd grlyordu. Protokoln syleminde birlik terimi kaybolmu ve onun yerini tek federatif devlet forml almt. Federatif ynetimlere, nceki belgelerle anlamaya varlan yetkiler braklmt, ancak bunlar ortak ynetim alanlar deildi. Bundan sonraki grmelerin problemli konusu ise yetkilerin belirlenmesiydi. Tek federatif devletin yaps, yetkilerin belirlenmesi, federal organlarn yaps ve ilevleri gibi sorunlar da keza gelecekteki mzakerelerin konusu oldular. Protokol gelecekte tek para biriminin, bankaclk sisteminin, silahl kuvvetlerin, snr ve gmrk hizmetlerinin var olmasn ngryordu.

Federal yasama organ, Abhazyaya belli sayda kontenjan ayrlan parlamento olarak anlyordu. nceki belgelerde yasama organnn Abhazya ile ilgili kararlarnn ancak Abhazyann onayndan sonra yrrle girecei belirtiliyordu. Protokolde bu norm korunuyordu, ancak tartmal problemin dorudan Abhazya ile ilgili olup olmad sorununun zm daha sonraki grmelerin konusu olarak brakld. Protokol metninin 22 Austos 1995de Abhazya Parlamentosunda grlmesi, onun Abhazlar iin kabul edilemez olduunu gsterdi. Parlamento, Abhazya Cumhuriyeti Anayasasna dayanarak bir karar ald; buna gre Abhazya egemen bir devlet ve uluslararas hukukun znesidir ve bu sfatyla dier devletlerle, ki buna Grcistan da dahildir, antlama ilikisine girebilir. Bundan sonra grme sreci kesildi ve uzun bir sessizlik dnemi yaand. Yeni bir hareket ayn yln yaznda, taraflara yeni bir zm protokol teklif edildiinde ortaya kt. Bu protokoln maddeleri nceki protokolde yer alana kat federatif yapy nemli lde gevetiyordu. lk nce protokol tasars iki tarafa da heyecanla karland, zellikle evardnadze onu takdirle karlad. Ancak sonradan yine Grc taraf belgenin mzakere edilmesini reddetti. Sonraki diplomatik faaliyet 1997 yaznda zirveye ulaan, anlamazln bar zm yolunda ciddi ilerleme umutlar douran, Grcistan ve Abhazya yneticilerinin Tiflisdeki sansasyonel austos bulumas oldu. Ancak geen aylar umutlar boa kard. ki taraf da balatlan hareketlilii durdurdular, o kadar heyecanla ve amal olarak bu ie soyunan arabulucu beklenmedik ekilde yeniden glgeye ekildi; grme sreci allan durgunluk evresine geti. Genel olarak, yazn yaanan diplomatik karklk yarardan ok zarar getirdi. Sadece sonusuz bitmekle kalmayp taraflarda birbirlerine kar gvensizlik iin yeni gerekeler dourdu. evardnadzenin ve Ardznbann yeniden grme masasnda bulumalar iin ok byk diplomatik abalar gerekliydi, ya da iki lideri reel anlama dzeyine kmaya zorlayacak koullar olumalyd. Ancak taraflardan hibirinin bundan sonraki uzlamalara hazr olmad grlyordu. Hem Suhum hem de Tiflis kendi taraflarndan taviz limitinin artk dolduundan eminlerdi ve bu yolda bundan sonraki ilerleme olanaksz olarak deerlendiriliyordu. Dier yandan hi kimse ngurun iki tarafndaki karlar uzlatracak yeni, tarafsz bir zm nerisinde bulunma durumunda deildi. evardnadze tarafndan Kiinevdeki BDT bakanlar toplantsnda (Ekim 1997) Rusya tarafna iletilen sert talepler, Grcistan devlet bakannn Rusyayla uyutuu zm yollarndan ayrldn aka gsteriyordu. Buna bal olarak Cenevre grmelerinin canlanmas hi de tesadf deildi. Grmelerin son raundunda (17-19 Kasm 1997) mevcut problemlerin operatif zm iin koordinasyon konseyi kurulmas kararlatrld. Konseye taraflardan baka, istiari oy hakkyla Rusya ve BM Genel Sekreteri Grcistan Dostlar yesi lkeler girdiler. Koordinasyon Konseyinin bnyesinde alma grubu -gvenlik, snmaclarn dn ve sosyo-ekonomik sorunlar- bulunuyordu. 25 Aralk 1997de yaplan ilk toplantda Koordinasyon Konseyinin faaaliyetlerinin organizasyonu, ayrca ayda iki kez yaplmas planlanan toplantnn periyodu grld. Ancak Abhaz tarafnn teklifiyle Gal blgesindeki terrizm sorununa ayrlacak sradaki grme henz yaplmad. Grcistan-Abhazya savann sonularndan biri de Abhazyadaki Grc nfusun ounun cumhuriyetin snrlar dna, en bata da Grcistana yer deitirmesi oldu. Snmac problemi, Grcistan ve Abhazyann sava sonras tutumlarnda en keskin ve tartmal, zmnn birok bakmdan anlamazln genel zmne bal olduu problemlerden biriydi. stelik bu evrede, popler sylemde Grcistan taraf iin snmaclar problemi Abhazyann siyasi stats probleminden bile daha nemliydi. evardnadze de dahil Grcistan liderleri srekli olarak snmaclarn dnnn asl problem olduunu, btn dierlerinin ondan sonra zlebileceini tekrarlyorlard. Tiflis zorunlu gmen durumuna denlerin saysn aka abartyordu. Grc ynetiminin iddiasna gre snmaclarn says 300 binden fazlayd. Ancak 1989 saymna gre Abhazyada yaayan Grclerin says 239 bindi. Bunlardan 20 bini Abhazya topraklarn terk etmedi. Gal

blgesinde durumun nispeten istikrara kavumasndan sonra oraya, Bar Gc Komutanlnn verdii bilgilere gre 70 binden fazla kii dnd. 2 bin civarnda Svan da Abhazyann Kodor vadisinde bulunuyordu. Ayrca, Abhazyal 20-30 bin Grcnn imdi, sava srasnda ve savatan sonra gittikleri Rusya Federasyonu topraklarnda yaadn gz nnde bulundurmak gerekirdi; dolaysyla onlar imdi Grcistan topraklarnda bulunan snmaclara dahil edilemezlerdi. Snmaclar probleminin Tiflisin siyasi abalarnn ilk plannda olmas bir dizi nedenle aklanyordu. Kukusuz snmaclar Grcistan ekonomisine ar bir ek yk getirdiler. Tiflis makamlar hkmetin zorunlu gmenlerin ihtiyalarna hassasiyetle yaklatn, baba ocaklarna dnnceye kadar yaamlarn kolaylatrmak iin mmkn olan her eyi yaptn yorulmadan tekrarlyorlard. Ancak Grcistann u andaki ekonomik durumunda verilen btn szlerin yerine getirilmesi olanakszd. Bu nedenle snmaclarn sosyal rehabilitasyon programlar son derece kstl, bunlarn gerekletirilmesi ise yaplan planlardan bile geride kalyordu. Dier taraftan snmaclarn varl ve saylarnn olduundan yksek gsterilmesi, eitli biimlerde ve trlerde btesinin te ikisi kadarn oluturan Batnn insani yardmn almak iin Grcistana gerekliydi. Sosyo-psikolojik alanda problemler de mevcutdu. Snmaclar ve yerliler arasnda honutsuzluk duygularnn hzla artt gzleniyordu. Snmaclara kar arlklar hem Tiflisde hem de dier blgelerde gittike daha sk duyuluyordu. Snmaclar bakasnn srtndan geinmekle, kendi problemlerini dier Grclerin zerine ykmakla, Abhazyadaki evlerini korumay becerememekle v.b. suluyorlard. Snmaclarn dierlerinin ekmeine ortak olduu sulamas gndelik hale geliyordu. Grcistanda Abhazyadan gelen snmaclarn yaratt kriz durumunun baz glerin karna olduu grlyordu. Snmac faktr, zellikle muhalefet iin siyasi mcadelenin aralarndan biri haline dnt. Muhalefet problemin zmnde ilerleme olmamasn devlet bakannn aczi olarak gstererek evardnadzeden zorunlu gmenlerin Abhazyaya derhal geri dnn talep ediyordu. Elbette, Abhazya probleminin zora dayal zm sz konusu olduunda umutsuzluk iindeki snmaclarn duygularyla oynamak da mmkn olacakt. Ankarann Kafkasya elinde, Trkiyenin nfus bileiminde kalabalk Kafkas, en bata da AbhazAde diasporasnn varl kaytsz kalmasn engelliyor, ancak sessiz kalmasn salyordu. Bu nedenle Ankara d politik konularn i politik istikrarszlk ve huzursuzluk faktrne dnmesini hi istemiyordu. yle ki Ankara, Abhazya ile Trkiyenin Karadeniz limanlar arasnda aktif ticari ilikiler olduu, oralardan Abhazyaya yakt ve yiyecek maddeleri gtrld konusunda geni lde bilinen gereklere gzn kapyordu. Trkiye, abluka altndaki Abhazyaya kltrel ve ticari szmay, orada Trke eitim veren okullar almasna gz yumuyordu. Petrol zerine kurulu yeni hesaplar Baty genel olarak Kafkasyaya ve zellikle de Grc-Abhaz anlamazlk blgesindeki duruma yeniden bakmaya zorluyordu. Petrol boru hattnn geme ihtimali olan blgede huzur ve istikrar, ilgili btn taraflar iin ok arzu edilen, fakat henz ulalabilirlii az bir hedefti. Paradoks unda ki BDT adna abluka uygulayarak Rusya Abhazyay kendi eliyle BDT iin yabanc olan Trkiyeyle ilikilerini gelitirmeye itiyordu. NATO lkesi ve Grcistandan geecek petrol boru hattnn lobicisi olarak Trkiyeyle kar ilikisi olan Grcistan, Abhazyaya Trk szmasna sessizce katlanyordu. Abhazyann petrol potansiyeli veya topraklarndan geerek Novorossiyske balanacak petrol boru hatt sylentilerine bal olarak BM Genel Sekreteri zel temsilcilii misyonu ile ABD Kongresinin Abhazyaya dorudan insani yardm yaplmas planlarnn korunduunu ve hattta geniletildiini de belirtmek gerekirdi. Bugne kadar Abhazlara gore, Grcistan-Abhazya anlamazlnn btn aamalarnda askeri rtbelilerin Rusyann karlarn diplomatik rtbelilerden ok daha iyi temsil ettikleri izleniminin domas tesadf deildi. Her eyden nce bu, Kozrev ve Primakov dneminde Rusyann arabuluculuunun yanl metodolojisiyle balantlyd. Dileri Bakanlnn balca abalar, Rusyann potansiyel mttefiki Abhazyaya baskyla ifadesini buldu. Bu bask altnda Abhazya, ablukann kaldrlmas vaadine karlk siyasi zmde mterek Rusya-Grcistan seeneine

doru adm attka Grcistan taraf yeni talepler ileri srd. Abhazlara gore Ruslar Tiflisin tarafn tutuyordu, Grclere gre ise, Abhazya sorununu canl tutan Moskovayd. ACARA SORUNU Acara, uzun yllar Osmanl devletinin bir paras olan Batum ve havalisini anlatan bir blge addr. Trk medyasnda blge ve burada yaayanlar iin birbirinden farkl szcklerin kullanlmas zc olmann tesinde gemile olan balantnn kopukluunu yanstmas bakmndan ibret verici bir rnekti. Acara herhangi bir blge deil asrlarca Trkiye'nin bir paras olmu, insanlar kaynam, karlkl youn ilikilerin bulunduu bir blgeydi. Biz bugn bu blgenin ve burada yaayanlarn adlarn bile doru drst telaffuz edemiyoruz. Kimisi Acara diyor, kimisi Acarya diyor, kimisi Acarlar diyor, kimisi Acarallar diyor.. nk burayla ilgili bilgiler Bat'dan bize geliyor. Acara blgesinin merkezi olan Dou Karadeniz kysndaki liman kenti Batum, trklere, arklara bile girmi bir yerdi. Trkiye'nin her tarafnda yaayanlarn burasyla ilgili zengin hatralar, akrabalar, ilikileri vard. Batum'u Hopa'ya balayan Sarp Snr Kaps alana kadar Acara blgesi Trkiye'den tamamen izole olmu durumdayd. Hatta snrda ikiye blnm kyler arasnda bile bir iletiim yoktu. Karlkl olarak birbirine bakmak, haberlemek, iaretlemek bile imkanszd. Souk Sava dneminin sembollerinden biri burasyd. Nihayet Souk Sava dnemi Sovyetler'in kmesiyle kapand ve karlkl geiler de imkan dahiline girmi oldu. Acara Grcistan Cumhuriyeti iinde bir zerk cumhuriyet. 1921 tarihli Kars Antlamas Mslmanlar'n ounlukta olduu bu blgeye zerk bir stat vermiti. O gn bugndr buras zerk konumunu korumutu. Aslnda bugn Tiflis ynetimi ile Batum ynetimi arasnda yaanan atma yeni deildi. lkenin bamszln kazanmasndan sonra daha sklkla olmak zere Sovyetler dneminde de benzer sorunlar yaanyordu. Sorun Tiflis ynetiminin Acara blgesinin zerkliini ortadan kaldrarak Grcistan' niter bir yapya kavuturmak istemesinden kaynaklanyordu. Grcistan federal yapda bir cumhuriyetti. Acara ve Abhazya birer zerk cumhuriyet iken Gney Osetya da zerk blge olarak Grcistan ierisinde yer almaktayd. zerk cumhuriyet ve blgelerin kendi siyasi otoriteleri, meclisleri, hkmetleri, bakanlar vard. lkenin savunma ve d politikalar Tiflis'ten ynetilmekle birlikte dier ulusal hizmetler zerk cumhuriyet tarafndan ynlendiriliyordu. te sorun olan bu yapyd. Grcistan ynetimi Acara halkna zerkliklerini srdrmelerini gerektirecek hibir sebebin bulunmadn, etnik bakmdan Grc olduklarn, farkl bir kltrleri bulunmadn, Mslmanlklar'n srdrmelerini gerektirecek bir basknn olmadn, Grcler'in dini olan Ortodokslua dnmeleri gerektiini, artk Tiflis ynetiminden ayr olmamalar gerektiini sylyordu. Acara halk ise kendilerinin Acaral olduklarn, kltrlerin, geleneklerin farkl olduunu belirtmekte ve zerkliin devam etmesinden yana olduklarn savunmaktayd. Bu blgeyi ziyaret edenler bilirler, Acara Grcistan'dan farkl bir yerdi. Kltr, gelenekleri, halk ve yaama ekli ile ayr bir dnyayd. Her eye ramen Osmanl/Trk kltrnn kesin etkisi altndayd. Sovyet dneminde dine kar yrtlen politikalar ve saldrlar nedeniyle Mslmanlk etkisini kaybetmise de son yllardaki abalarla yeni bir dirili ve ayaa kalk ierisindeydi. zellikle sahilden yukarlara doru kldka dinin etkisinin arttn gryordu. Kylerde camiler yeniden ina ediliyor, ocuklar camiye gidiyor, genlikte giderek dini bir hassasiyet geliiyordu. Bunun yannda Acara'nn her tarafnda misyonerler fink atyordu. Grnr ve etkin yerlerde kiliseler daha bir hzla dikiliyor, halkn Hristiyanla gemesi iin akla hayale gelmedik tevikler ve propagandalar yaplyordu. Aslan Abaidze'nin liderliindeki Batum ynetiminin de desteiyle Hristiyanlk blgede giderek geliiyor ve blgenin Mslman kimliini keye sktryordu. Polisin Batum Mftl'n bast, dini derneklerin almalarn engelledii, Mslmanlar' bilgilendirmek iin fedakar insanlar tarafndan yrtlen faaliyetlerin bask altna ald basna

yansmt. Acara blgesinin yz her zaman Trkiye'ye dnkt. Buradaki Mslman halk Trkiye'nin himayesini hissetmek istiyordu. Trkiye sadece siyasi bakmdan gelimeleri izlemekle kalmamal Trk vatandalaryla akrabalk balaryla kenetlenmi blge halknn her trl sorunuyla ilgilenmeliydi. u ak bir gerek ki slam, Trkiye'nin Osmanl hinterlandndaki nfuzunu artran en nemli faktrd. Acara bir baka yer deil corafi, kltrel, dini ve insani bakmdan Trkiye'nin adeta bir czyd. ( 46) Mart 2004de Grcistan Devlet Bakan Saakavilinin Acaristana sokulmamasyla balayan krizde Tiflisi Moskova tehdit etmi, Abahidze soluu Ankarada deil Moskovada almt. Yaanan olaylar nedeniyle sorulmas gereken en nemli soru Acara'nn Bakan Aslan Abaidze Moskova'ya gitmeden nce niin Ankara'ya gelmediiydi? Tiflis ynetimi ile iyi ilikiler iinde olan bir Trkiye'nin buradaki olaylar yattrma gc daha fazla olurdu. Moskovann devreye girmesiyle yaklak 6 saat sren toplantnn ardndan bir aklama yapan Saakavili, 18 Mart 2004den itibaren Acaristan'a uygulanan ekonomik ambargonun kaldrldn syledi. Saakavili, mevcut krizin bir siyasi anlamazlk olduunu belirterek, bundan Grc halknn ve Grcistan devletinin milli karlarnn zarar grmemesi gerektiini belirtmiti. Saakavili, Grcistan genelinde yaplacak olan parlamento seimlerinin Acaristan'da da yaplmas ile ilgili, Abaidze ile anlamaya vardn aklyordu. Saakavili, Tiflis merkezi ynetiminin hakl isteklerinin de Acaristan tarafndan yerine getirilmesi gerektiini savunuyordu. Saakavili, Batum Liman, Sarp Snr Kaps ve Acaristan-Grcistan snrnda kontroln hem Acaristan hem de Grcistan resmi yetkilileri tarafndan yaplaca anlamasna varldn duyurdu. Mevcut noktalarda, kontrol halen Acaristan yetkilileri elinde bulunduruyordu. Acaristan lideri Aslan Abaidze ise, toplant sonrasnda Saakavili'yi yolcu etmeye gelirken, herhangi bir aklamada bulunmamt. Grme sonrasnda Batum Havaliman'na hareket eden Saakavili, belediye binas nndeki meydan dolduran binlerce taraftarna bir konuma yapt. Batumlular tarafndan byk sevgi gsterileri ile karlanan Saakavili, bir evin balkonundan megafonla halka hitap etti. Saakavili, taraftarlarna, Acaristan ve tm Grcistan'da barn korunmasnn nemine dikkat ekerek, "Gzel yurdumuzun gzbebei olan Acaristan'da; demokrasi ve insan haklarnn korunmas, ekonomi ve halkn refah dzeyinin ykseltilmesi temel amacmzdr" dedi. Batumlular, Saakavili'nin makam aracnn zerine iekler atarak liderlerini destekledi. Saakavili, daha sonra Slovakya'nn bakenti Bratislava'ya gitmek zere Batum Havaliman'na hareket etti. Acaristan sorunu zlebilirdi, ancak Abhaz sorunu Moskovann Grcistan kartracak en nemli petrol kart olarak duruyordu. ABDnin Grcistana elini koymas petroln gvenliini salamak iindi. Trkiye kilit lkeydi. Acara gibi Abhaz sorununu ancak Trk Abhazlarn desteiyle balans yaplabilirdi; Rusya baka trl by-pass edilemezdi. ERMEN VE AHISKA SORUNU Grcistandan bir sava sonucu kopup bamszln ilan eden ama bugne kadar hibir lkenin tanmad Abhazyann, Rusya ile btnlemek isteyen ayrlk Gney Osetyann, Grc merkez ynetimine mesafeli ve souk duran Acara blgesinin yeniden merkez ile balarn kurmalar, merkezi ynetimi tanmalar, bu suretle Grcistann yeniden btnlemi bir lke olmas artk hayal haline gelmiti. 2004 banda yeni Grc ynetiminin lkeyi yeniden btnletirme abalarn zayflatacak bir baka gelimenin ilk iaretleri ortaya kmt: Ermeniler. Bu gelime Grcistann gneybatsnda bulunan problemli Cevahati (Javakheti ya Ahlkeleki) blgesinde yaayan Ermeni gruplarn merkezden yllardr talep edip durduklar otonomi (muhtariyet) talepleriyle ilgili olduka ciddi bir gelimeydi. Bu blgede yaayan Ermenilerin temsilcileri yeni Cumhurbakan Mihail Saakaviliye gnderdikleri tebrik mesajnda Saakaviliden Grcistan Anayasasnda Cevahatinin federatif ya da konfederatif bir devlet yaps iinde geni otonomiye sahip olmasn mmkn klacak deiikliklerin yaplmasn desteklemesini istemiler ve kazanlacak otonomiyle

blgenin ekonomik ve sosyal problemlerinin zleceini ifade etmilerdi. Cevahati Ermenilerinin geni otonomi talepleri esasen yeni bir gelime de deildi; bunlar yllardan beri bu talepte bulunuyorlar; ama bu talepleri artk daha sesli kmaya balam bulunuyordu. Bunun sebebi de Cevahati Ermenilerinin 4 Ocak 2004 bakanlk seimlerinde Saakaviliye verdikleri muazzam destekti. Bundan dolay Cevahati Ermenileri Saakaviliye Bak, biz seni desteledik, seilmene byk katk yaptk, imdi sra sende; bize geni otonomi tannmasna destek ol diyorlard. Cevahati Ermenilerinin bu otonomi talepleri iki siyasi grup tarafndan dillendirilip destekleniyordu. Bunlardan birisi Javahi denen siyasi hareket, dieri ise bir siyasi parti hviyetindeki Virki'ydi. Nitekim, Virkinin lideri David Rastakyan 2003 ylnn aralk aynda yeni Grc ynetimi ile otonomi konusunda grmelere balayacaklarn, yeni ynetimden ya otonomi ya da federalkonfederal sistem iinde bir zm isteyeceklerini bir aklamada bildirmi, ayn aklamann bir yerinde Otonomi bizi Ermeni klan, Ermeni olarak hissetmemizi salayan dil, kltr, gelenek gibi unsurlar korumamza muhakkak yardmc olacaktr; ama bu mahalli Ermeni nfusu tatmin etmekte yeterli de olmayabilir. demiti ve Grc ynetiminin kapatlmasnda srar ettii blgedeki Ahlkelek Rus ssnn kapatlmasna kar km, Bu s Cevahati Ermenilerinin fiziki garantisi olarak bulunmakta, bu amaca hizmet etmektedir. eklinde bir de ifadede bulunmutu. Cevahati blgesinde bulunan Ahlkelek ss hem askeri ve hem de ekonomik bakmdan blge Ermenileri iin ok nemli bir varlkt. Bu ste 2000 civarnda Rus askeri personeli, 40 kadar tank, 120 civarnda zrhl ara, 60 kadar ar top, seyyar kpr sistemleri ve baka nemli askeri malzeme, silah vard. ste 2000 kadar da mahalli Ermeni alyor ve s ekonomisi ok zayf olan blgeye byk ekonomik katkda bulunuyordu. Ayrca, bu ste bulunan Rus subaylarn ou da Ermeni asllyd. Cevahati Ermenileri esasen bizim 93 Harbi dediimiz 1877 Osmanl-Rus Savandan sonra blgeye g etmi Erzurum ve Hemin Ermenilerinden meydana geliyordu. Cevahati blgesi de esasen byk lde Ahska Trklerinin yurduydu bir zamanlar. Ahska, Trkiye snrna 12-30 km. mesafede Grcistan'n gneybatsna den blgenin adyd. Rusya'nn Trkiye ve ran zerinden dzenledii Ermeni g Kafkasya'daki etnik dengeleri bozmu ve istikrar yok etmiti. Birinci Dnya Sava Ahska Trkleri asndan gerekten ok zor bir dnemdi. Blgedeki Trk varlna son vermek isteyen Grc, Ermeni ve Rus milletleri, Ahska'da binlerce Trk kylsn katletmilerdi. Dnya kamuoyu ise Ahska Trkleri'ne yaplan mezalim karsnda sessiz kalmt. 1930'lu yllarda dini ve kltrel basklarn dnda, iktisadi ve siyasi basklara da hedef olan Ahska Trkleri'ni Ruslarn iinde eritme politikalarna younluk kazandrld. Bu yllarda ok saydaki Ahska Trk' snr geerek Trkiye'ye snd. Bu gelime SSCB'yi rahatsz etti. 1937 ylndan itibaren de Ahskallar SSCB tarafndan "Rejim Dman" ilan edildi. 1937'de dorua ulaan Stalin zulmne Ahska Trkleri de maruz kaldlar. Aydnlarn ou tutukland ve idam edildi. Bu yllarda SSCB ileri Halk Komiserlii zel Soruturma Blm Bakan B. Kabulov, Ahska'ya atanmt. B. Kabulov o zaman ihtiyar ve hasta olan Ahska'l lider mer Faik'i hapse attrm ve "Trkiye Casusu" olarak eitli ikencelere tabi tutturmutu. 31 Temmuz 1944 gn 6279 sayl Devlet Savunma komitesinin ''gizli'' kararyla top yekn srgne tabi tutulan Ahskallarn ou, bu zor yolculuk artlarna dayanamayarak hayatlarn kaybettiler. Ahska Trkleri'nin neden srgne tabi tutulduklar tam 47 yl gizli tutuldu. Ahska Trkleri tarafndan ,, vatana dn'' mcadelesi veren bir ok cemiyet oluturulmu ise de eitli lkelerdeki srgn hayat hala devam ediyordu. Ahskal Trkler, Erzurum ivesi ile konuuyorlard. Evlerinde tam bir Anadolu kltr yaanrd. Trk rf ve detlerine, Mslmanla sk skya balydlar. 1968 ylnda, Sovyet ynetimi, Ahska Trkleri'nin SSCB'nin herhangi bir blgesine yerleebileceklerine dair bir karar ald. Ama "herhangi bir blge" tarifi iinde, vatan olarak benimsedikleri Grcistan topraklar yoktu. Ahska Trkleri, bu dnemde Stalin zulmnden sndklar yerlerde hep vatan zlemi ekiyorlard. Son 70 ylda 3 defa srgne urayan ve 1944 ylnda kanl diktatr Stalin tarafndan srgne tabi

tutulan Ahska Trkleri bu dnemde binlerce ehit vermilerdi. Ahska Trkleri bugn 13 Cumhuriyetin 264 deiik blgelerinde yayordu. Rusya Federasyonu'nun 28 yerleim biriminde 70 bin, Kazakistan'da 145 bin, Azerbaycan'da 106 bin, Krgzistan'da 57 bin, zbekistan'da 30 bin, Ukrayna'da 18 bin, Trkiye'de 200 bin, eitli lkelerde 3 bin olmak zere 629 bin Ahska Trk' vard. Bunlarn sosyal, kltrel ve eitimle ilgili pek ok problemleri mevcuttu. Trk topluluklar ierisinde kendi ynetimi olmayan tek Trk topluluu olan Ahska Trkleri'nin kendi okullar ve yayn organlar da yoktu. Yeni yeni kltr merkezleri, dernek veya cemiyet kurmaya balamlard. Geni bir alana srldkleri halde Trklklerinden hibir ey kaybetmemilerdi; bugne kadar Trk adn an ve erefle yaatmlard. Soydalarmz, 1991'den bu yana, ksmen iyi artlarda yayorlard. Fakat onlarn hedefi ata yurtlar olan Ahska'ya dnmek veya Trkiye'ye yerlemekti... Tarihin her dneminde zulme uram ve vatanlarndan uzak yaamaya mahkum edilmi tek Trk topluluu, Ahska Trkleri'ydi. Krm ve Kazan Trkleri, eenler ve dierleri; hepsi kt artlarda da olsa eski vatanlarna dndler. Bu hak yalnzca Ahska Trkleri'ne verilmedi. Ahska Trklerinin sa kalabilenleri, 1944de binlerce llerini geride braktklar ileli bir yolculuktan sonra, yalnzca zerlerindeki elbiselerle Fergana Vadisine gelebilmilerdi. Sovyet idaresi; onlarn alktan, hastalktan, souktan ve mikroptan-bakmszlktan lmeleri iin her trl artlar hazrlamt. Buna ramen sa kalanlar, almaya koyuldular. Ksa zamanda i ve meslek, diploma ve ev-araba sahibi oldular. yi bir dzen kurup rahat yaamaya balamlard ki, 1989da Ermeni istihbaratlarn provakasyonuyla balayan Fergana olaylarnda zbekistanl kan ve din kardelerinin saldrsna uradlar. atmalar yaklak bir ay srd. zbek kardelerimiz, ta ve sopalarla Ahska Trkleri kardelerimize saldrdlar. Be yz Ahskal ld. Binlercesi yaraland. atma gazetelerde zbek-Meshet/Misket Kavgas balklaryla yer ald. Nereden kmt bu Meshet-Masket-Misket ismi? Ahska ve evresine, blgede bulunan Ruslarn verdii coraf isim: Mesketya idi. Blge halkna da Mesketler deniliyordu. Grcler de bu ismi benimsemilerdi. Daha sonra blgenin Trke ismi renildi ve dorusu kullanlr oldu. zbekistandan onlar uzaklatracak organize bir imkn bu defa yoktu. Orta Asya llerinde aylar sren yrylerle, bulabildikleri ot ve aa kklerini yiyerek, hayvan derilerini giyerek ve ayaklarna sararak Kazakistan, Krgzistan ve Azerbaycana g ettiler. O sralarda Azerbaycan bamszln yeni iln etmiti. Yeniden yaplanma almalar sebebiyle yerli halk da isiz ve zor durumda idi. Ahska Trklerinin ilesi dolmamt. Yeni yerleim blgesinde de onlar zdrapl gnler bekliyordu. Ahska Trkleri'nin Trkiye'ye kabulne dair 3835 sayl kanun 2 Temmuz 1991de kabul edilmiti. Ancak yasada Trkiye'ye gelmek isteyenler, en zor durumda bulunanlardan balamak zere, Bakanlar Kurulunca belirlenecek yllk sayy amamak kaydyla, serbest veya iskanl gmen olarak kabul olunabilirler. Bunlarn kabulleri ve iskanlar, bu Kanun ile 2510 sayl skan Kanunu hkmlerine dayandrlmas nart getirilmesi nedeniyle pek az bu kanundan yararlanabildi. SSCB pasaportunda etnik kimlikleri Trk yazan tek milletti. Bu kimlii sildirmemek iin tm ilelere katlanmlard. Tiflis ynetiminn kimliklerini Grc yazmak artyla eski topraklara dn nerisini reddetmilerdi. ounluu Bursada olmak zere son yllarda Trkiyeye dzensiz ekilde g eden ve birok ynden Krm Trkleriyle benzer kaderi paylaan Ahskal Trklerin says lkemizde yaklak 29.000 kiiye ulat halde, bu ie gnl vermi baz yurtseverler ve dernekler dnda konuya ilgi gsteren yoktu. Orta Asyada sosyal, kltrel ve eitimle ilgili pek ok etkinlik sunan kltr merkezlerinde Ahskallar kimliklerini koruma mcadelesi veriyordu. Rusya, Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan ve Krgzistan'da Ahska Trklerinin kurduu ok sayda Trk Kltr Merkezinde bu abay gsteriyordu. Rusya'nn Moskova, Smolensk, Orel, Belgorod, zbekistan 'n Fergana, Takent , Krgzistan'n Bikek, O, Celal-Abad, Kazakistann Almat, Jambl ( Taraz ), Trkistan ve Kentav ehirlerinde yayorlard.

Ahska Trklerine manevi borcumu Azerbaycann Krdemir ehri Mollakend kynden iki Ahska gencini evime alp, onlarn okumalarna nayak olarak bir nebze dedim. 1992-1994 arasnda Mollakend ve Saatlide Adgn kynde yaayan Ahskallara her hafta urayp aclarn paylamaya almtm. Manevi evladm saylan Seyfi Muradov, hem Dastanda Arapa retmenlii, hemde Ankarada Dil ve Tarihde Trkoloji fakltelerini bitirerek iki diplomal aydn bir Ahska Trk oldu. ounluu kyl olan ve ocuklarn okutmayan Ahskallarn sorunu eitimsizlikti. Stalin dneminde Kafkasya'daki anavatanlarndan, Trkiye snrndan uzak olmalar iin Orta Asya'ya srlen, SSCB'nin dalma dnemlerinde ise geri dnmeye alan Ahska Trkleri, 2002 martnda Orta Asya'ya yeni bir srgnle kar karyayd. Rus zvestiya'nn haberine gre, Kuzey Kafkasya'daki blgelerden biri olan ve Rus nfusunun youn olduu Krasnodar blgesine gelen Ahska Trkleri'nin 'toplum iinden ayklanarak uaklarla Orta Asya'ya geri gnderilmesi' planlanyordu. Krasnodar Valisi Aleksandr Tkaov'un kampanya ilan ettiini yazan gazete, 'Temizlik' baln kullanmt. Soyadlarna baklarak ayklanacak 17 bin Ahskallarla ilgili kampanyay Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin de destekliyordu. Ahskallar, Trkiyeye alnmal ve GAP blgesine yerletirilmeliydi. Veya Tiflis ile anlalarak asl vatanlar Ahskaya g ettirilmeliydi. Bak-Ceyhan hatt bu blgeden geiyordu. Ermenilerin Rus desteiyle ileride dzenleyecei sabotajlar nlemenin baka yolu yoktu. Blgeye NATO emsiyesi altnda Trk veya Amerikan askeri gc bile yerletirilse, yerli halk destei olmadan uzun soluklu gvenlik salanamazd. alkan iftiler olan Ahskallar, Trkiyenin Orta Asyadaki tek sadk, gvenilir parasyd. GNEY OSETYA SORUNU 26 Mays 1918 tarihinde, lkedeki btn aznlklara eit siyasi ve sosyal haklar ile kendilerini serbeste gelitirme imkan tanm olan Grcistan, 1919 ylnda yerel meclisleri kapatarak Gney Osetleri kendi kaderlerini tayin hakkndan mahrum brakt. Gney Osetyadaki Grc hakimiyeti ise 25 ubat 1921 tarihinde Kzl Ordunun Grcistana girmesiyle sona erdi. Gney Osetya, Nisan 1922de Gney Osetya zerk Blgesi olarak Grcistana baland. SSCB dnemindeki artlar gerei ayrlk hareketlerin ba gstermesi sz konusu olmadndan durgun bir dnem geiren blge, Sovyet Rusyann dalma srecinin ardndan pek ok otonomi ve bamszlk hareketlerine sahne oldu. RFye bal Kuzey Osetya ile birlemeyi isteyen Gney Osetya ve Grcistan arasndaki gerginlik de 1989 yl sonlarndan itibaren art kaydetti. Gney Osetyann 20 Eyll 1990 tarihinde kendisini Demokratik Gney Osetya Sovyet Cumhuriyeti olarak ilan etmesine, Grcistan Aralk 1990 aynda sz konusu blgenin zerk statsn kaldrdn aklayarak tepki gsterdi. Bu gelimeden sonra Ocak 1991de Grc birliklerinin bakent Tsinhvaliye girmesiyle atmalar balad. 14 Temmuz 1992de Rus, Grc, Kuzey ve Gney Osetlerden oluan 4.000 kiilik Bar Gc birlikleri blgeye girerek atekes salad. Atekesin denetlenmesi iin taraflar arasnda RFnin de katlmyla bir Ortak Kontrol Komisyonu oluturuldu. 39.000 Oset, 11.000 Grc evlerini terk etti. 10 Kasm 1996 tarihinde Gney Osetyada cumhurbakanl ve parlamento seimleri dzenlendi, cumhurbakanlna Ludvig Cibirov seildi. Dnem itibariyle, Grcistan merkezi ynetimi Gney Osetya ile diyalog kanallarn ak tutmaya alt, taraflar arasnda oluturulan ortak komite toplantlarnda gmenlerin evlerine dnebilmeleri ve G.Osetyann ekonomik durumunun iyiletirilmesi konularnn yan sra, soruna siyasi bir zm bulunmas konular da ele alnd. Gnmze gelindiinde, Gney Osetya'da 23 Mays 2004 tarihinde yaplan parlamento seimlerinde 25.000 semen toplam 74 sandkta 30 milletvekilini belirlemek zere oy kulland. Ancak seimlerde, krsal kesimlerde yaayan Grcler iin 4 milletvekillii ayrlm olmasna ramen, Grcler oy kullanmayarak, seimi boykot ettiler. Gney Osetyada gerekletirilen parlamento seimlerini, seim kampanyalarnda "Grcistan'dan Ayr Rusya le Birlik" slogann

kullanan ve Devlet Bakan Eduard Kokoev'in liderliini yapt YEDNSTVO Partisi kazand. Seimlerin ardndan yaplan aklamalarla Gney Osetya sorunu yeniden alevlenmeye balad. Parlamento seimleri sonrasnda Gney Osetyada Devlet Bakan Eduard Kokoev, 23 Mays 2004 tarihinde yapt basn aklamasnda; 1) Gney Osetya'nn ayn kltr ve tarihi paylaan Kuzey Osetya ile birlikte Rusya Federasyonu iinde yer almas gerektiini, 2) Grcistan hkmetinin bugne kadar sorunun zlmesi ynnde ciddi bir adm atmadn, kendilerine kar sert bir tavr sergilendiini, 3) Grcistan Cumhurbakan Mihail Saakavili'nin sorunun zmnde eski liderlere gre daha avantajl olduunu, ancak bunu iyi kullanamadn, Saakavili'nin avantajnn, nceki Grc liderler gibi elini kana bulamam olmas olduunu, 4) Tiflis hkmetinin taknd sert tavrn sorunun zmne darbe vurduunu, ayn zamanda Grcistan-Gney Osetya Denetim Komisyonu e bakannn 6 aydr belirlenemediini, 5) Grcistan'dan sorunun zmne ynelik gereki bir teklif almadklarn, 6) Birok Grc iadam ve yardm kuruluunun, zm araylar srecinde ekonomik yardmda bulunmak istediini, ancak davalarnn hibir ekilde parayla alnp satlamayacan, Gney Osetya ve Abhazya'nn dnda, Grcistan'n toprak btnlnn salanlmas taraftar olduunu, 7) Gney Osetya'nn, eski SSCB daldktan sonra Grcistan gibi bamszln ilan ettiini, 1992'de yaplan referandumda Gney Osetya halknn byk ounluunun Kuzey Osetya ile birlemeden yana oy kullandn, 8) Grcistan'da demokrasinin ilemediini, Gney Osetya halknn dnda dier etnik aznlklarn da ciddi bask altnda tutulduunu, 9) Grc Parlamentosunun 1989-1993 yllar arasnda Gney Osetya halkna ynelik soykrm tanmas halinde, grme yapabileceklerini, 10) Grc gleriyle kan byk atmalardan sonra 100 bin kadar Gney Osetyalnn Kuzey Osetya'ya sndn" ifade etti. Blgede meydana gelen bu hareketlilik zerine Grcistan Ynetimi, Haziran 2004 ay banda, Gney Osetya blgesinde grev yapan "Grc Bar Gc" asker saysn 100'den 500'e kartt, Grcistan ile Gney Osetya arasndaki snr blgelerine de 2000 Grc askeri konulandrd. Eduard Kokoev, Grcistan ynetiminin askeri tedbirleri devreye sokmas zerine 3 Haziran 2004 tarihinde yapt yeni bir basn aklamasyla; "Grcistan Merkez Ynetiminin, Moskova memorandumu ve Dogomis antlamalarn ihlal ettii, Grcistan Merkez Ynetimine ait tank ve ar silahlarn halen snrda bekletildii, snrn Rus Bar Gc, Grcistan Bar Gc ve Gney Osetya silahl kuvvetlerince 3 tarafl kontrol altnda tutulmas gerektii, Grcistan Merkez Ynetiminin Oset halkna gndermek istedii gbre ile halk kendi tarafna ekmeye alt" syledi. Gney Osetya Parlamentosu ise 05 Haziran 2004 tarihinde Rusya Federasyonu Parlamentosu alt kanad olan DUMA'ya gnderdii mektupta; 1) Son gnlerde Gney Osetya etrafnda dnen olaylarn yeni bir silahl atma oluturabilecek nitelikte olduu, Grcistan ynetiminin gerilimi artran ve tehlikesi siyasi provokasyonlara neden olan hareketlerinin son derece ar neticeler douraca, 2) Kaaklkla mcadele kapsamnda barl ve insancl olaylarn bahane edilerek Gney Osetya Cumhuriyeti snrlarna askeri g transfer edilmesi ve Grcistan'n baz st dzey yneticilerinin Gney Osetya'y tehdit eden ifadelerinin Gney Osetya Cumhuriyeti'ne siyasi, askeri ve ekonomik basknn dnda baka bir ey olmad, 3) Gney Osetya'nn Grcistan tarafndan saldr hedefi olduu, Gney Osetya halknn tamamen yok edilmesi teebbsnn 1989-1992 senelerinde balad, Osetya halknn kendi zgrlk ve yaama hakkn savunduu ve yaplan anlamalara dayanarak Gney Osetya'nn bamszlk ilan edilmesini istedii, 4) Rusya Federasyonu'nun, 1992 ylnda Osetya halknn Grcistan tarafndan gerekletirilen soykrma maruz kalmasn eletirerek Gney Osetya topraklarnda kan dklmesinin nn

kesmesine ve i savan bitmesine ramen, Grcistan tarafnn Gney Osetya'ya kar yrtt siyasetini deitirmediini ortaya koyduu, 5) Gney Osetya halkna kar sava kendisinin balattn kabul eden Grcistan'n vermi olduu zarar telafi etmek ve insanlar sokmu olduu zor durumdan kurtarmak iin hibir ey yapmadn, 12 senedir Gney Osetya'nn Grcistan'dan tamamen bamsz bir ekilde kendi abasyla ve Rusya'nn yardmyla varln srdrd, 6) Tarihi deneyimin Osetya halknn seiminin doruluunu ortaya kardn, 1774 senesinde Gney Osetya halknn gnll bir ekilde Rusya ile birletiini, Osetya halknn bir paras olan ve SSCB daldktan sonra halknn geri kalanndan snrla ayrlm olan Gney Osetyallarn kendilerini Rus olarak kabul ettii, 7) Gney Osetya halknn byk bir blmnn Rus vatanda olduunu ve Gney Osetya'da Osetya dilinin yannda Rusa'nn da yasal bir dil olarak kullanld ve bu nedenle Gney Osetya'nn kendisini Rusya'nn milli ve kltrel alannn bir paras olarak grd, 8) Gney Osetya halknn kendi gvenliinin yegane gvencesi olarak Rusya Federasyonu'nu kabul ettiini ve Gney Osetya ynetiminin Rusya Federasyonu'yla yakn ilikiler oluturmak iin Osetya halknn tam desteini ald, 9) Bu arada Tiflis'teki siyasilerin Gney Osetya'nn zorunlu bir ekilde Grcistan'n ynetimine getirileceine dair srekli klar yapt, Grcistan-Gney Osetya krizinin dengelenmesinin ancak Rusya Federasyonu ve Kuzey Osetya'nn zmleyeceini hibir zaman Grcistan'n i meselesi olarak ele alnamayacann hesaba katlmadn vurgulad. Mektupta Rusya ile olan tarihsel iliki ve Ocak 1992 aynda yaplm olan referandumda ortaya kan halkn iradesine dayanarak, Gney Osetya Parlamentosu'nun Rusya Federasyonu DUMA'sna Gney Osetya Cumhuriyeti'nin bamszlnn tannmas ve buradaki Rus vatandalarnn korunmas iin bir mracaat nitelii tad da belirtildi. Ve nihayet, Gney Osetya .B.Parlamentosu, 09 Haziran 2004 tarihli oturumunda, Rusya Federasyonu (RF) ile birleme karar ald. Eduard Kokoev de 12 Haziran 2004 tarihinde Moskova'da yapt basn aklamasnda; Osetya halknn blnm bir halk olduunu, uluslararas camiann Gney Osetya problemini blnm halk kapsamnda ele almas, ayrca toprak btnlne ilikin kanun ve taleplerin yan sra bir milletin kendi seimini yapma hakkn da gz nnde bulundurmas gerektii, yakn bir tarihte Osetlerin Gney ve Kuzey blmlenmesinden kurtularak Osetya'nn Rusya Federasyonu'na dahil olacana inand, Gney Osetya'nn Rusya Federasyonuna dahil edilmesi iin gerekli olan mracaatn DUMA'ya ve Rusya Federasyonu Hkmetine yapld aklamasnda bulunarak, bilinen taleplerini yineledi. Bu arada, Rusya Federasyonu (RF) silahl kuvvetlerine bal 160 askeri aratan oluan bir konvoy, 12.06.2004 tarihinde Gney Osetya .B.ndeki Tsinvali ve Cava'ya intikal etmi, bunun zerine Grcistan Merkez Ynetimi, 13.06.2004 tarihinde RF'ye bir nota vererek, Gney Osetya .B'ne intikal eden askeri birliin geri ekilmesini talep etti. RF Dileri Bakan Sergei Lavrov, ayn gn yapt aklamada; "RF silahl kuvvetlerinin Gney Osetya .B'ne yeni bir askeri birlik gndermediini, Gney Osetya .B'de grev yapan RF Bar Gcne adr ve gda malzemesi gnderildiini" ifade etti. Kokoev 15.06.2004 tarihinde yapt yeni bir aklamayla, "Grcistan Merkez Ynetiminin 30 milyar Ruble tutarndaki sava tazminatn demesi halinde grmelere balanabilecei" ynnde bir kta bulundu. Tm bu gelimeler cereyan ederken, Grcistan ynetiminin ilikileri gerginletirmeye ynelik aklamalardan uzak durmaya alt, Saakavilinin konuyla ilgili beyanatlarnda, "ayrlma taraftarlar ile mnasebetleri ynetmede soukkanllk ve sabra ihtiya olduu, ayrlma taraftar kuvvetler ile d kuvvetlerin dayatmak istedikleri ihtilafn trmandrlmasna gz yumulmayaca" hususlarna deinirken, Grcistan ayrlk blgelerden sorumlu devlet bakan Giorgi Haindravann, Rus bar gcnn 12 yldr blgede grev yapt, ancak sorumluluklarn yerine getirmekten uzak olduu, Grcistan'n kendi imkanlar ile anlamazlk blgesini denetim

altnda tutabilecei aklamasnda bulunarak, blgedeki karklklarn d merkezli olduu mesajn verdi. Rusya Federasyonu cephesine bakldnda ise Devlet Bakan Kokoevin Moskova'ya giderek Gney Osetya Parlamentosunun ald yazl karar DUMA'da aklamak istemesi zerine RF Devlet Bakan Putinin "Grcistan'a bal zerk cumhuriyetlerde yaanan sorunlara RF'nin mdahil olmayaca ve Grcistan'n i ilerine karmayacaklar" aklamasnda bulunarak, uluslararas camiaya Gney Kafkasyada yaanan sorunlarn kayna olmadklar imajn yaratmaya alt gzlemleniyordu. Oysa, seimleri izlemek amacyla Tsinvali'ye gelmi olan RF/DUMA milletvekili Viyaeslav Zatulin, seimler nedeniyle yapm olduu bir aklamada; "Grcistan' birletirme arzusunda olan Cumhurbakan Mihail Saakavili'nin yanldn, Cevahati blgesindeki Ermeniler ile Kvemokartli blgesindeki Azerilerin zerklik istediini, nmzdeki srete Grcistan'da hassas gelimelerin olabileceini, Grcistan'n elinde sadece Tiflis'in de kalabileceini" ifade ettii, RF Liberal Demokrat Parti Bakan Yardmcs Mihail Ragozin bata olmak zere DUMA'daki pek ok milletvekilinin de Gney Osetya konusunda Kokoeve destek verdikleri biliniyordu. Dier taraftan, 09 Haziran 2004 tarihinde Gney Osetya'daki son gelimelerin tartld st Meclis'te, blgedeki gerginliin tm Kafkaslar iin ciddi bir tehdit ve istikrarszlk unsuru tekil ettiini savunan Rus senatrler, Grcistan-Osetya anlamazlnn giderilmesi iin barl bir zm yolunun bulunmadn vurgulad. RF Dileri Bakanlnn 15 Haziran 2004te yapt resmi aklamasnda ise, Grcistann anlamalara aykr davrand, Sohumi ve Tshinvaliye yry yaplmas ve Gl Devriminin G.Osetya ve Abhazyada tekrarlanmas dncesinden endie duyduklar ve bu admlardan vazgeilmesi gerektii hususlarna yer verildi. Rus basnnn ise konuyla ilgili olarak Grcistan st kapal biimde tehdit etmeye ynelik yaynlar yapt,Grcistan Cumhurbakan Saakasvilinin baz i ve d nedenlerle eski zerk cumhuriyetler zerinde Grcistan'n egemenliini yeniden kurma abalarndan vazgemeyeceinin dnld, ancak kan dkld takdirde, Saakasvilinin lke iinde kendisine verilen destei koruyamayabilecei, bylece d siyasi destekten de yoksun kalaca, yalnzca Rusyann deil, ABD ve Trkiyenin de Grcistan'a srt evirebilecekleri yorumlarna yer verildii grlyordu. RFde yaanan tm bu gelimeler karsnda Grcistan mutedil tavrn srdrmeye alrken Gney Osetya, anlamazln zme kavuturulmas iin 14-15 Haziran 2004 tarihleri arasnda Tiflis'te gerekletirilmesi planlanan drtl (Rusya, Grcistan, Kuzey ve Gney Osetya) grmelere katlmayacan aklayarak, barl abalarn nn tkad. Tm bu gelimeler erevesinde diplomatik gzlemciler, RFnin Gney Kafkasyadaki karlarn ve hakimiyetini koruyabilmek amacyla -anlamalara ramen- askeri slerini boaltmaya yanamamasna ve zellikle Grcistann NATO bata olmak zere Batl organizasyonlara yaklamasndan byk rahatszlk duyduuna vurgu yapmak suretiyle, blgedeki ayrlk hareketlerin taleplerinin kesilmeyecei deerlendirmelerinde bulunuyordu. 4. BLM PETROLN KANLI FATURASI : KARABA 1988 ylnda Sovyet ynetiminin gzyummas ile Tanaklarn organize ettii Ermeni milliyetilerinin Azerbaycan' paralamak maksadyla kanl kampanya'ya balamasnda petrol savannda pay vard. Karaba savan bilmeden blgedeki petrol kavgasn anlamak mmkn deildi. Azeri ve Ermeniler byk petrol oyununun en ok madur olan kesimleridir. Petrol mcadelesinde ' Beyaz Kurt' safd edilmeden barn salanmas hayaldi. Kanayan yaraya merhem bu nedenle bir trl bulunamad. Savata 35 bin insan ld, 5 kii kayboldu, 10 kent ve

yzlerce ky tamamen, yakld, ykld. Azerbaycan 40 milyar dolar zarar grd. 1 milyonu akn Azeri kendi yurdunda mlteci, gmen durumuna dt. Sert Sovyet diktatrl dneminde, Azeri Trkleri'nin beynine yerletirilmi ' halklarn dostluu ve etnik sorunlarn baarl zm ' fikirleri nedeniyle sorunun bu denli byyp, srekli igale dnecei hi hesap edilmemiti. 1992- 1994 yllar arasnda yakndan cephede izlediim scak atmalarda blgedeki Rus gcnn Ermenilere gerek asker gerekse silah, srsat, askeri lojistik destek salamas nedeniyle Azerbaycan topraklarnn yzde 20'si igal edildi. 12 Mays 1994'de Bikek protokolu ile atekes anlamas imzalanmasna ramen Rus askeri destei srd. Ermeniler aleyhine BM'lerin 4 knama karar almasna ve AGT belgelerinde onlarca uyarya karn, iin ilgin yan Ermenistan hala igalci olarak nitelenmedi. Erivan, Dalk Karaba'n bamszln resmen tanmayarak masum rolne brnd. Szde atmalar Karaba'n bakenti Hankendi ile Bak arasnda cereyan ediyordu. Bugne kadar AGT erevesinde zellikle Rusya, ABD ve Fransa'nn aktif mdahaleleriyle aranan zm, zm yollarn kmaza sokmaktan baka ie yaramad. AGT'in sunduu alternatifsiz iki aamal zm paketi Ermenistan'da hakimiyeti Tanak glgesinde Karaba Ermenilerinin ele geirmesiyle fiyaskosu ile sonuland. 1994'de ilk AGT Bar gcnn Karaba'a yerletirilmesini kararlatran AGT, tek telime ile baarsz oldu. AGT'in Ermeni yanl tekliflerini Bak'nn kabul etmemesi nedeniyle diplomatik zm kmaza girdi. te tam bu srada Eyll 1998'de Suriye'deki yuvasndan kartlan PKK eleba Abdullah calan'n Karaba'a yerlemek istedii ortaya kartld. Rusya'da yaymlanan Kommersant Gazetesi'nin, 'Apo, Yukar Karaba'a gidecek' iddias ile dnya kamuoyunun gz, Ermenistan'n bile tanmad Azerbaycan ile Ermenistan arasnda tampon blge grevi gren Karaba blgesine evrildi. Ermenistan Yazarlar Birlii yesi olan ve kitaplar Ermenice'ye evrilen Apo'nun havada gezdii dnemde gizlendii adresin Ermenistan'n sorumluluk kabul etmedii Yukar Karaba ve kimsenin denetim altnda olmayan igal altndaki 7 Azeri kentinden oluan tampon blge olduu iddialar arlk kazanmt. Gerektende calan, PKK'nn BDT temsilcisi Mahir Welat' Ermenistan'a gndermi, bu lkede yaayan Hristiyan 70 bin Yezidi Krt'n kendisini barndrmalar iin ikna etmeye alyordu. Lain ve Kelbecer blgesinin ahalisi Azeri vatanda Krtlerdi. Rus istihbarat KGB, daha 1920'de Lenin ve Stalin'in talimatyla blgede Kzl Krdistan kurdurulmas almas balatmt. Bu propaganda ie yaram Azerbaycan'n Zengezur blgesi Stalin tarafndan Ermenilere 1922'de hediye edilirken Kzl Krdistan projesi rafa kaldrlmt. Ruslar Azerilere lm gsterip stmaya raz etmiti. Ancak Zengezur blgesinin Ermenistan'a verilmesi nedeniyle Nahvan ile Azerbaycan'n karasal balants kopartlmt. Karaba sava 1988'den itibaren yava yava balaynca Ermeni ve Rus istihbarat, 1992'den itibaren Kzl Krdistan plann raftan tekrar indirmiti. Azerbaycan'daki Krt aslllar tahrik ederek kendileri iin alan ' satlk adamlar'da bulmulard. Bunlardan biride Nahvan ileri Bakan yardmcsyd. Kzl Krdistan'n Azerbaycan'dan kopartlaca ve kendisinin zerk ynetimin babakan olaca vaadi yetmiti. te calan KGB'nin bu Krt kartndan yararlanmak istemiti. Ancak calan'n bu blgeye yerlemesi halinde Trkiye'nin Karaba sorunun zmnde aktif rol oynayacandan, TSK'nin iin iine gireceinden korkan Rus KGB'si calan'n hevesini kursanda brakacakt. calan, 15 ubat 1999'da Kenya'da yakalandnda Rus KGB'sinn kendisini gzden kararak CIAMOSSAD ikilisiyle birlikte MT'e ihbar ettiini ok ge renecekti. Halbuki 1983'de Suriye'de Beka vadisi kurulurken Primakov'un bakanlndaki Rus KGB heyeti her trl desteini calan'dan esirgememiti. Markist Leninst rgtn Trkiye'yi zayflatmas en ok Rusya'nn iine gelecekti. CIA, MOSSAD, KGB hatta son ipini eken Yunan istihbarat belkide tarihinde ender rastlanan biimde yllardr kullandklar calan' istenmeyen adam ilan ediyordu. Peki Karaba sorunu neydi? Petrol savalarndaki nemi nereden kaynaklanyordu ? AA KESME LE BALAYAN SAVA Karaba sorunu, 14 ubat 1988'de Azerbaycan'a bal Dalk Karaba zerk

Vilayeti'nde yaayan Ermenilerin Azerbaycan'dan ayrlarak Ermenistan'la birlemek istediklerini resmen aklamalaryla balad. Ermenistan Meclisi bu tarihte Karaba ilhak karar ald. Azerbaycan Parlemantosu da ayn gn karar lagvetti. 22 ubat'da, Karaba ormanlarnn yerleim yeri almas iin Ermeniler tarafndan kesilmesine miting yaparak tepki gsteren 2 Azeri gencinin Tanaklar tarafndan ldrlmesi ile Ermeni ve Azeri kamuoyunda sava tam tamlar almaya balad. Erivan'da meydanda toplanan kalabalk ' Karaba bizim ' diye pankart atarken, Azerbaycan'n Azatlk ( o tarihte Lenin meydan ) meydannda toplanan bir milyona yakn Azeri, '' Karaba bizim, iki gencin intikamn alacaz '' diye karlk veriyordu. Ne kadar paradoks olsa da Karaba sava, grnrde Karaba'da aalarn kesilmesine ynelik protestolarn kvmlcmdan aleve dnmesi sonucu balamt. Yukar Karaba'da 42 bin Azeri 80 bin Ermeni birlikte yayordu. Birbirlerinden kz alp veriyor, ilikilerin bu denli kopacan hi tahmin etmiyorlard. uadaki Azerilerin yzde 70i Ermenilerle akrabayd. Savan asl sebebi ise eskiye dayal Trk dmanl ve Tanak terrnden kaynaklanyordu. Ermeniler, Azerileri Trk diye ldryordu. Rus kuvvetleri 1915 Mart'nda Van'a doru haraket ederken Ermeniler Van'da isyan balatm, Van Ruslarn eline dmt. Rus ar II. Nikola Ermeni etelecilere mektup gndererek teekkr ederken, ABD'de yaymlanan Ermeni gazetesi Gonak'n 24 Mays 1915 tarihli nshasnda " Van'da sadece 1500 Trk kald " iftiharla bildiriliyordu. Ermenilerin mslman nfusunu katletmeye ynelik tavr devam edince Osmanl hkmeti 24 Nisan 1915'de 235 Ermeni komiteci tutuklatt. Hkmet, sava blgesindeki Ermenilerin daha gneydeki Osmanl topraklarna Suriye'ye Ermenileri tehcir karar ald. Tehcir srasnda, ar iklim koullar, yolda intikam peindeki etelerin meydana getirdii ktallerin halk arasnda oluturduu kin bitmeden devam ediyordu. Ayrca Ermeniler, tifs salgn nedeniyle ok kayplar verdi. Kayp miktar iddia edildii gibi 1.5 milyon deil 300 bin civarndayd. Blgedeki Trk kayplar ise 1 milyon 400 bini buluyordu. Erivan aslnda bir Ermeni kenti deildi. Ermenistan diye bir devlet yoktu. Ermeniler, soykrm diye yaygara kopardklar tehcir sayesinde ilk defa biraraya gelebilmilerdi. Osmanl dneminde Revan hanl olan ve yzde 70'ni Trklerin oluturduu vilayet bilinli Rus politikas ile Ermeniletirilmiti. Ermenilerin bir blm ise Karaba blgesine yerleti. Karanlk gnler ne kadar unutturulmak istense de, yine de zihinlerden silenemiyordu. Ermenilik konusunda yaplan tarafsz aratrmalar, 1915 Tehcir olaynn Trk Milleti'ne fatura edilmesi gayretlerinin yanlln ortaya koyuyordu. Asl sulu, Ermeni toplumunu kkrtan ve aldatan emperyalist devletler idi. imdi ki savalar cephede deil cephe gerisinden yrtlyordu. Gnmzdeki gen Ermeni nesli kin iinde kan davas gtmek iin yetitirmek isteyenler, Ermenileri tekrar maa olarak kullanmak isteyen ayn emperyalist glerdi. New York Times'n stanbul muhabiri Stephan Kinzer'in lkemizden giderayak Erzincan'dan tanklarla yapt sylei sonras yazd makalade Ermenileri hakl kard. Radikal yazlar ile tannan Kinzer, nedense Trklerin katliamna tanklk yapm insanlarla konumad. Trklerin katledildiini grmezlikten gelerek hakikatlere gzlerini yumdu. Bir haberci taraflar dinlemeden haberin sacayaklarn oturtmu olamazd. Tek tarafl haber, yanldr. Kinzer'in yazamadklarn bilmek her Trk gencinin bir grevidir. ARKADAN HANERLEYEN " MLLET- SADIKA " Aslnda herey 1870'lerde Tanak ve Hncak Ermeni Komitelerinin kurulmasyla balad. 1876-77 Osmanl-Rus savanda yenilmemizle birlikte Ermeni kabusu ortaya kt. Galip devlet Rusya ile anlama yapmamzda Ermeniler arabulucu idi. Ayastefanos ve Berlin anlamalarna gre Ermeniler artk Osmanl'y paralamak isteyenlerin Truva Atlar idi. Bamsz Ermenistan hayali o dnemde hatta Rus, ngiliz ve Franszlara dahi topya geliyordu. "Milleti Sadka" sanlan Ermenilerin ihanet edeceine Osmanl aydnlar bir trl inanmak istemedi. 1914 ylna kadar yaanan srtmeler geitirildi. 1905'de 2. Abdulhamit'e suikast dzenlemeleri bile uyanmamz salamad. Ancak Birinci Dnya Sava ile birlikte Ermeniler silahlar ile birlikte Osmanl

ordusundan firar ettiler. 1914-1916 yllarnda genel bir isyan balatan Ermeniler, Rus komutanlarn emrinde Mslmanlarn cellatlar oldular. Asker kaaklarnn yakalanmas ve celp iin kylere giden Jandarmalara ate aarak karlk veren Ermeniler artk zivanadan kmt. Dman saflarna getikleri yetmiyormu gibi askerlik grevini yapmak isteyen askerlere yollarda saldrdlar. Ermeni piskoposu ve Tanaklar, Ermeni katilleri cinayet ilemeleri ve haydutluk yapmalar iin tevik ediyordu. Seferberlik ilan zerine, Van blgesinin idaresini mehur komitecilerden Van milletvekili Vremyan'a, Bitlis ve Mu evresini de yine Van milletvekili Vahan Papazyan'a verdiler. Mu vadisinde ankl Manastr, Kzl Manastr ve Kepenek cephanelie dnmt. Bitlis ve evresinde isyanlar organize edildi. Van'da isyan balatan Ermeni Komiteciler Erci ve Adilcevaz'a dadandlar. Rus ve ran'dan giren 400 Ermeni haydut aka 'Ermenistan kuruldu' pankart tayordu. Bu blgelere Msr ve ABD'den bombalar getirildi. Kylere varncaya kadar eteler rgtlendi. Mslman halk hi bir zaman Ermeniler kadar silaha sahip olamad. lk saldry hep Ermeniler yapt. Kan davasn onlar balatt. Bitlis, Mu,Van, Hakkari, Siirt, Erzurum, Erzincan ve Trabzon illerinde masum Trkler'e ve Krtler'e kar yaplan Ermeni ve Rus mezalimi belgelerle ve dkmanlarla ispatlanmt. Sivil halka ynelik katliamlar o denli dehetli idi ki, toplu mezarlarn hepsi henz bulunamad. Ermenilerin bu isyanlardan amac, askeri muhabere, ulam ve haraketlere ihlal, askeri kuvvet ve birlikleri megul etmekti. Ermeni komitecilerin en samimi dostlar, akl hocalar ngiliz, Rus ve Fransz konsoloslar idi. Ermeniler artk devleti deil komiteyi tanyordu. Osmanl hkmetinin bu durum karsnda 1915'te ald Tehcir karar yerindeydi. Hangi lke olsa 14 ayr cephede savaan ordusunun ve cephe gerisindeki milletinin selameti iin bu yola tevessl ederdi. Aslnda biraz ge kalnmt. Tehcir ilemi balanana kadar Ermeniler bir milyondan fazla mslman ldrmt. Bu artk bir kan davas haline gelmiti. Tehcir srasnda gvenlik glerinin tm dikkatine ramen kan davasnn ksasnn alnmasna engel olmak gt. Ayrca tifo salgn da tehcir srasnda lmlere yol at. Ancak bu rakam kesinlikte Ermenilerin iddia ettii gibi 1,5 milyon olmad. Bu tarihte bu rakam dnyadaki toplam Ermeni saysna yaknd. len Ermeni says 300 bin iken ldrlen Trk ve Krtlerin says bu rakamn en az drt kat idi. Sava mteakip tilaf devleti stanbul'u igal ettiklerinde Ermeni katliam iddiasn ispat edemediler. Amerikan arivleri ve belgeleri Ermenilerin iddialarnn tersini sylyordu; bu nedenle soy krm, katliam komedisi daha 1920'de bitmiti. galci gleri tatmin etmek iin "Gnah Keisi " ilan edilerek idam edilen Boazlyan Kaymakam'nn dramn her anmsadmda boazmda bireyler dmlenir. Ermenilerin ldrdkleri Talat ve Cemal paalar ile Ermeni terr rgt ASALA tarafndan ehit edilen 34 diplomatmz, yzyln yalannn kurbanlardr. Uluslaras hukuk kurallarna gre, soykrmn suunun varln ya da yokluunu parlamentolar ya da tarihiler belirleyemez; soykrm suunun ilendiini tesbit edecek makam yargdr; hangi mahkemenin yetkili olduu hususu da 1948 Lahey szlemesinde belirtilmitir. Ermeniler, yarg karsnda elleri zayf olduu iin Ankara'nn konunun Lahey Adalet Divanna gitmesine yllardr kar kyor ve bel altndan alyorlar. Bu nedenle derneklerin ya da parlamentolarn alacaklar soykrm kararlarnn hi bir hukuki sonucunun bulunmamas gerekirdi. Yahudilere uygulanan soykrm konusunda eitli lke parlamentolarnn kararlar aldklar ve o suun inkarn cezalandracak eylem saydklar bir gerek ise de, o Parlamentolar, varl bir yarg organ (Nrnberg Mahkemesi) tarafndan karara balanm soykrm suuna dayanarak mezkur kararlar alm ve yasalar karmlard. Bu nedenle yetkili yarg tarafndan varl karara balanmam bir jenosit suu olmadan, siyasi organlarn veya derneklerin aldklar kararlar yok saymak gerekirdi. Ayrca karar vermeden nce Osmanl arivlerini inceleme zahmetinde bulunmayan parlamento yelerinin tavr, Ermeni oy avclna ynelik bir siyaset irkinliinden te gitmiyordu. Szde 1915 soykrm iin 50 yl sonra 1965'de ilk defa iddilar gndeme getirmeye balayan Ermeniler, szkonus dnemde ka Trk ve Krd katlettiklerini gizliyordu. Yahudi olayndan farkl olarak karlkl kayplarn bulunmas Trk tezlerini gl klarken, Ermenilerin

mahkemeden kamasna neden oluyordu. Tarihi belgeler aleyhlerinde olmasna ramen faaliyetlerini artran ve hayallerini meru klmak iin var gleriyle alan Ermenilere kar Trklerin demokratik yollarla, zellikle sivil toplum olarak dorular anlatmalar icap ediyordu. Szde soykrm iddialar ABD'nin 52 eyaletinden 30'undan fazlasnda yasa olarak kabul edildi. ABD'de tasarnn kabul edildii eyaletler: Arizona, Arkansas, California, Alaska, Illinois, Colorado, Connecticut, Florida, Georgia, Minnessota, Maine, Maryland, Massachuesetts, Michigan, Nevada, New Hampshire, New Jersey, New Mexico, New York, Oklahoma, Oregon, Pennsylvania, Rhode Island, South Carolian, Virginia, Washington, Wisconsin. 1960larda balatlan Ermeni soykrm iddialar ilk defa 1985 ylnda BM nsan Haklar Alt Komisyonunda benimsendi, 1987de Avrupa Parlamentosunda bu konuda bir karar tasars kabul edildi. Dnyada szde soykrm iddialarn kabul eden lkeler ve kurumlar ise unlard: Avrupa Parlamentosu, Vatican, Fransa Ulusal Senatosu, talya Parlamentosu, Lbnan Parlamentosu, sve Parlamentosu, Yunanistan Parlamentosu, Kanada'da Ontario ve Quebec Asambleleri, Quebec parlamentosu, Rusya Parlamentosu, Arjantin Parlamentosu, ABD Temsilciler Meclisi, Gney Kbrs Rum Kesimi Temsilciler Meclisi, Uruguay Senatosu ve Temsilciler Meclisi, Fransa, ngiltere ve Rusya ortak bildirisi. Szde yasa tasars ayrca Avustralya'da da New South Wales Eyalet Meclisi'nde, 2004de Kanadada, hatta 2005de Polonyada da kabul grd. 1950lerden beri, NATO ats altnda Trkiye ile Fransa birlikte, Dou blokuna kar ayn politikalar uygulam, ekonomik, siyas, asker ve teknolojik ibirlii iinde bulunmasna ramen, Ermeni lobisi, Fransann siyas gcn Trkiye aleyhine kullanmay baarmt. Nitekim, 16 yl sren aba sonucunda ve 2001 yl banda, Fransa Meclisinde bu iddiasn, 55 kiilik bir milletvekili grubu ile yasalatrmt. Trkiyenin, Fransa ile olan karlkl menfaatlere dayal ilikilerini bir avantaj olarak Ermeni lobilerine kar kullanamamasnn, ad olan brokratik ynetim yapsnn bozukluuna bal olduu, maalesef henz alglanamamt. 1915'de Osmanl hkmetinin ald Ermenileri tehcir karar ile Hitler'in Yahudi katliam arasnda hi benzerlik olmamasna ramen Ermeniler, Almanya'nn iledikleri suu kabul ederek Yahudilere 200 milyar dolar tazminat demeye mahkum olmasyla tarihi yalanlarn ortaya attlar. in ilgin taraf bu cinlik akllarna tam 50 yl sonra 1965'de geldi. Yurtdndaki Ermenileri yolmak iin kin ve intikamlarn kullanan Ermeni Kiliseleri ve zengin Ermeni lobileri, dindalklarn malzeme yaparak etkin olduklar tm lkelerde Osmanlnn mirascs Trkiye'ye kar diplomatik sava atlar. Bir yandanda ASALA adl Ermeni terr rgt, 34 diplomatmz ldrd. Ermeni lobilerine kar Yahudi lobilerine ve srail'e yaslanmamz, suni Ermeni sorununun bir komplikasyonuydu. Ermenistan Anayasasnn 12nci maddesine, Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesi tarafndan 1915te Bat Ermenistanda ilenen soykrmn, uluslararas alanda kabul edilmesi iin srdrlecek abalar destekleyecektir, hkm yazld. 1998'de Ermenistan'n bana 1870'lerda kurulmu ve Osmanly arkadan hanerleyen Tanaksutun adl terr yaplanmasndan Karaba terristi Robert Koaryan'n gelmesinin ardndan soykrm taknts Ermeni resmi politikas haline geldi. Trkiye ile ilikileri szde soykrmn kabullenilmesine endeksledi. Ankara, ise snrn kapatarak Azeri igali bitmeden almayacan bildirdi. Hali hazrda Ermenilerin igali altnda tutulan Azerbaycan'n yzde 20'si ve Karaba'da katledilen 35 bin Azeri Trknn dram daha scak iken, pek ok lke parlamentolarnda kendilerine yardak bulabilmeleri dndrc bir ayrmclkt. 24 Nisan 1915'de gerekten ne olduunu aleyhimizde karar alanlar sorgulamaya yanamyor, hi merak etmiyorlard. Osmanl arivlerine ve Genelkurmay belgelerine bavuran yabanc says yok denecek kadar azd. Hi olmazsa o dnemde grev yapan Amerikan, Rus, ngiliz ve Alman diplomatlarn, askerlerin yazmalar ve hatratlarna baksalar gerei net olarak greceklerdi. 1. dnya sava balar balamaz ngiliz ve Ruslarla ibirlii yaparak Anadolumuzda Trk ve Krt vatandalarmz arkadan vurduu tesbit edilmi Ermeni komiteleri kapatlm ve yneticilerinden 2345 kii, 24 Nisanda "devlet aleyhine faaliyette bulunmak" suundan tutuklanmt. Ermenilerin

her yl "szde soykrm anma gn" olarak andklar 24 Nisan, bu tarih olup tehcirle alakal deildi. Komitelerin kapatlmas, ele balarnn ve baz terristlerin tutuklanmas, olaylar yattracana daha da iddetlendirmiti. Osmanl Hkmeti son insani are olarak; sava blgelerindeki halk ile Osmanl Devleti'ne kar casusluk ve hiyanetleri grlenlerin, ayr ayr veya birlikte sava alanlarndan uzak yerlere "sevk ve iskan" iin 27 Mays 1915'de "tehcir kanunu"nu kard. Uygulan da 3 Haziran 1915de oldu. Askeriyeye gnderilmi olan emri uygulayanlar, o zaman grevli olan Alman genel kurmayyd. Ordu birliklerine bakyorsunuz kurmay bakan Alman yahut ordu komutan Almand. O srada byle bir olay olduuna dair bunlar hatralarnda ya da yazlarnda hibir kelime yazmamlard. 25 Nisan 1915'de ise ngiliz, Fransz mttefik karmalarnn 250 bin kii ile anakkale'ye youn karmas vard. Bu karma haberi alnd iin orduyu arkadan vurmalarn nlemek iin sadece Ermeni liderleri tutukland. anakkale'de 18 Mart'da bombalama , 25 Nisan'da ise askeri kartma olmutu. 1915'de Van civarnda Ruslar ayrca Ermeni destei ile ilerlemekteydi. O zaman Trkiye iki ordu arasnda skm durumdayd. 250 bin kiiyi anakkale'ye ymt. Douda Ruslarla byk bir mcadele iindeydi. Bu zamanda 1915 ylnda Orta Dou cephesinde ordu Cemal Paa ve Kemal Paa ile bir hareket yapmaktayd. Yani e blnm ordunun ieride byle bir katliam yapmas mmkn deildi. Aslnda i blgelerde sadece ufak bir jandarma gc kalmt. O zaman mecburen sava alanndan Ermenileri aaya ekmilerdi. Bu arada atma blgesinden aaya kaydrlanlar sadece Ermeniler deildi. Trk ve Krt airetleri ve baz dier unsurlar da Osmanl'nn Mezopotamya blgesine doru kaydrlmt. Bu bir boaltma olayyd. G ettirme emri 27 Mays 1915'de verilmiti. Liderlerinin tutuklanmas olay nedeniyle Ermeniler tarafndan 24 Nisan esas alnyordu. 24 Nisan tarihinde stanbul ve zmir'deki Ermenilere dokunulmamt. Hatta o zaman anakkale savalarnda savaan Ermeni birlii bile vard. Bu g olay kar tarafa yataklk eden bir grubun ayrm yaplmakszn aaya kaydrlmasyd. Ayrca atmalar srasnda yerinden olmamak iin "convert" olan yani Mslmanla dnen Ermeniler de vard. Bunlarn kimler olduklarn bilemiyoruz. Saylar 300-400 bin kiiydi. Mesela Hakkari'deki Alevi kardelerimiz dnm Ermenilerdi. Ayrca dnm Museviler ve dnm Rumlar da vard. Bunlar maalesef Trkiye Cumhuriyeti kendi vatandalarn rahatsz etmemek iin aklamyordu. Douda bir yangn olduu zaman askerlik ve nfus ubeleri ilk nce yanard. Belkide devletin iinde de yksek rtbeye gelmi Ermeni kkenli dnm insanlarmz vard. Kim olduklar bilinmiyordu. Genelde Ermeni meselesinde dnmelerden hi bahsedilmiyordu. Bu arada kar tarafa gemi olanlar olduu gibi, g etmi olanlar da vard. 1914 yl resmi verilerine gre, Osmanl Devleti'nde 1.234.671 Ermeni nfusu bulunuyordu. Bu say Ermeni patrikhanesi'ne gre 2.5 milyon, Lozan konferans Ermeni heyetine gre 2.2 milyon, Fransz Mavi Kitab'na gre 1.5 milyon, Britannica'ya gre 1.5 milyon, ve ngiliz yllna gre 1 milyondu. Buna gre en fazla 700.000 kiinin ge tabi tutulduu bir yer deitirme olaynda, Ermenilerin iddia ettii gibi 2-3 milyon kiinin ldrlmesi mmkn deildi. nk, zaten Osmanl devleti iinde 1.230.000 civarnda Ermeni bulunuyordu. Bunun da tesinde eer Osmanl devleti Ermeni tebaasndan kurtulmak isteseydi, bunu asimilasyon yoluyla halledebilirdi. Bilindii zere Ermeniler, imparatorluk ierisinde Trklerden bile rahat bir yaam srdrmlerdi. Nitekim ABD'li Ermeni profesr Hovannsan, 1982 ylnda Mnih'te yaplm olan "dnya Ermenilerinin problemleri kongresi'nde bu gerei, "Ermeni soykrm ispatlanamamtr. Soykrm hukuken geersizdir ve zaten zaman amna da uramtr" eklinde dile getirmiti. Ayrca, 1998 Haziran ay ierisinde ngiliz Hkmeti, Lordlar kamarasnda Ermeni soykrmna ilikin sorulara maruz kalm ve bunlara yazl olarak, "Trk Hkmeti'nin Ermeni tebasn yok etmeye dair bir kararnn mevcudiyetine ilikin bir kant bulunamadndan, ngiliz Hkmeti, 1915 olaylarn soykrm olarak tanmamtr" yantn vermiti. Nitekim, stanbul'u igal eden ngilizler, Malta'ya srgn ettikleri Trk asker ve sivil yneticileri, Ermeni katliamyla sulamak iin 30 ay sreyle var gleriyle kant aradktan sonra, die dokunur hibir ey bulamaynca serbest braktlar.

Tehcir srasnda hayatlarn kaybedenlerin says konusunda ok farkl veriler ne srlyordu. Trk Tarih Kurumu eski Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolunun verdii net belgeli bilgiye gre, tehcir srasnda 438.758 Ermeninin yeri deitirilmi, bunlardan 382.148i istenilen nakil noktalarna ulam; geriye kalan 56.610 Ermeniden 10 bini ekiya tarafndan katledilmi (Ermeni komitelerin 700 bine yakn ou kadn, ocuk, yal sivil insan blgede katlettii hesap edilirse ucuz bir kan davas diyeti saylr), 30.000nin dizanteri, tifo gibi hastalklardan lm, geriye kalan 16.000 Ermeni yurt dna kmt. Buna gre, Ermeni kayplar eski milletvekili ve Bykeli Kamuran Grnn kitabnda ileri srd gibi 300-350.000 veya baka kaynaklarn tahmin ettii gibi 600-800.000, hele Ermenilerin ileri srdkleri 1.500.000 hi deildi; sadece 40.000 kadar Ermeni tehcirde hayatn kaybetmiti. Hangi yalan dzeltelim bilemiyorum. in kt taraf, bu uydurduklar yalanlara sonradan kendileri bile inandlar. Gnmzde szde Ermeni soykrm ad ile btnlemi olarak grnen Ermeni sorununun; Trkiye'den tazminat almak ve ardndan toprak talep etmek, PKK terr rgtne rtl de olsa destek vermek ve Trkiye'ye dost olmayan evre lkelerle ittifak kurmak suretiyle lkemiz aleyhine faaliyetlerde bulunmak ve yukar Karaba ile Azerbaycan konusunda uzlamaz bir tutum ierisinde olmak gibi boyutlar bulunuyordu. Bu masal, blgede gl bir Trkiye arzu etmeyenlerin, eitli ynleriyle birlikte scak tutulan sun'i bir sorun olarak daha ok bamz artacak gzkyordu. AZER TRKLER'DE KATLEDLD Azeri kardelerimizin bana Ermeni komiteciler tarafndan getirilenler ise tam bir facia olmakla kalmad, son yzylda Azerbaycan topraklarn gaspeden Ermenistan bydke byd. 1905-1907 yllarnda Erivan valiliine bal 100 bin Azeri Trk'nn yaad 199 ky yakld, ykld, 1919'da ise ayn havalide iki ay iinde 99 Azeri ky yaayanlaryla beraber yok edildi. Bak'de en korkun katliam ise 18 Mart 1918'de, Rus ordusunu Azerbaycan' antikomnistlerden kurtarmak iin aran Stephan amuyan bakanlndaki 24' Ermeni olan 26 Bak komiseri tarafndan gerekletirildi. gn iinde sadece Bak'de 10 bin Azeri Trk katledildi. Guba ve amah kentlerinde toplu kymlar yapld. Guba'da iki gn iinde 2800 kii ldrld, 105 ev yakld, 122 ky datld. amah'da da 40 ky yakld, ykld. amuyan 13 Nisan 1918'de Lenin'e yazd mektupda, ' Dman yok edildi. '' diyordu. Byk Britanya'nn Bak bykelisi, Londra'ya gnderdii telgrafnda deheti yle zetlemiti : '' Bak'de llerden baka mslman kalmad. '' Soykrm'n boyutlar, yedi dvelle savaan Osmanl ordusunun zorlu gnlerde dahi kardelerine yardm elini uzatmasyla bymeden durduruldu. Dou Cephesi komutan Kazm Karabekir, Enver paa'nn kardei, Nuri Paa komutasnda 15 bin Mehmetii Nahvan zerinden Bak'ye gnderdi. Bak'y ele geiren Ermenilere kar Gence'de Mehmet Emin Resulzade'nin baniliini yapt, babakanln ise Fethali han Foyinski'nin stlendii Msavat hkmeti kurulmutu. Austos 1918'de Ermeni-Rus ordusunu malup eden Enver paa, eyllde Bak'ye girerek Msavat hkmetini buraya tad. 1800 Mehmetiin ehit olduu bu savan kahramanlar halen Bak'de ehitler mezarlnda anlarna ykseltilen antta yatyor. Bu antn yaplmasna kar kanlar oktu ve engellerin almasnda o dnemdeki Azerbaycan Zaman ekibiyle birlikte zel abam vard. Trkiye kart Kafkas slam daresi Bakan ii lider Allahkr Paazade ve ngiliz askerlerine ant yaplmasna izin verirken, ald rvet nedeniyle Trk antna kar kan Bak Valisi Rafael Allahverdiyevi 1998 Martnda Genelkurmay Bakan Orgenaral smail Hakk Karadayya Bina havaalanndaki karlama treninde ihbar eden haberi Azeri muhabir Samed Melikzade ile birlikte yazmtm. Dorusu Azerbaycanda hi bu kadar sert bir haber kaleme almamtm; birinci adam Aliyev dnda tm sulular ifa etmitik. Tam sayfaya manet haberin pazarlanmas da bana dmt. Bazlarna gre skandal, bazlarna gre ov olan 10 dakikalk ayak st brifingimde olay kavrayan Karaday, Aliyev nezdinde kararl bir giriimde bulunmutu. Tabii, nceden kameramanlar ve fotograflar ova hazrladm iin o gn Azeri

ve Trk televizyonlarna manet olduk. Gazetemizin ertesi gnk maneti Karadaydan projemize destek idi. Bu tarihe kadar Bak bykeliliinin 3 giriimi baarszlkla sonulanmt; Bak Askeri Ateesi Saldray Berkten Karaday beklerken havalimannda tafsilat renmitim. stersen daha fazla bilgi ve belge vereyim diyen Atae Berk, karlama protokoluna girip durumu Karadayya anlatacamdan habersizdi. Bykeli Kadri Ecvet Tezcan, niyetimi anlam, tam yedi defa protokolden beni zorla karmt. Ancak Karaday el skma merasimine balad iin sekizinci giriimimi grememiti. Karadayya kim olduumu anlatrken yznn ald ekimsi hali unutulmazd. Koynumdan gazeteyi kardm nazik bir dille anlatrken, Azeri Savunma Bakan Sefer Abiyev ve protokoldaki herkes kulaklarn am, bu delilii yapan bendenizi hayran hayran izliyordu. Hibireyden habersiz konumda gzken Aliyev, masum rol yaparak Karadaynn ricasn geri evirmedi ve engel olanlar halad. Aksi halde bu haber bana pahalya patlayabilirdi. Neticede ehitler Hyabanndaki modern mimarda ina edilmi Trk ant Mays 2000de Dileri Bakan smail Cem tarafndan ald. Aslnda arkadalarla ortaya kardmz proje, 1920 Msavat hkmeti Bakanlar Kurulunun kabul ettii, ancak Rus igali nedeniyle yaplamam orjinal bir mimaride Trk ehitleri antyd. Bakye giden her Trk yetkilinin elenk koyuunu televizyondan izlediimde bu anm hatrlar, gurur duyarm. Trk mehmetiine fatiha okunacak bir ant yaplmasna vesile olmay nasip ettii iin Allaha binlerce krederim. Olay grntleriyle Samanyolu televizyonunda etraflca aktaran Tahir Karanfil, Yayn Ynetmenimiz Enis znk ve temsilcimiz Ersin Demircide sanrm benle ayn duygular ve onuru paylayorlardr. Diplomatlarn aamad engelleri medya ite byle amt. Nuri Paann ordusunda babaannemin birinci kocas, vey dedem Arslan lakapl demirci ustas Abbasda vard ve geri dnmediine gre ehit olanlar iindeydi. 30 Eyll 1918'de imzalanan Mondros mtarekesi, Enver paa'nn Bak'y Enzeli'de oturan ngiliz General Thomson'a devretmesini ngrsede, Ermeni terristleri ksmen temizlenmiti. Thomson, Msavat hkmetini tanmakla kalmad, mart katliamnn bamimar amuyan kamasna karn, 25 Bak komiserini Trkmenistan'n Agcakum lnde kuruna dizdirerek, lkede Ermeni komitecilerin ykselttii tansiyonu drd. Ancak komiteciler Bak dnda rahat durmadlar. 1918-1919 yllarnda Nahvan'la Azerbaycan arasndaki Zengezur blgesinde 115 ky datld, 7730 sivil ahali vahice ldrld. 28 Nisan 1920'de Azerbaycan' resmen igal eden 11. Rus kolordusu komutan Kirov'un ilk ilerinden biri 1920'de Zengezur blgesini Ermenistan'a birletirmek iin siyasi karar almak oldu. 1923'de ise Karaba'a zoraki bir zerklik stats verildi. 1948-1953 ve 1988'de Ermenilerin soykrm sendromu deiik tarzda nksetti. Sovyet brokrasinin damarlarna szan Ermeni hastalar, sistemin kuralclna ramen, 250 bin Azeri Trk'n bu defa ldrmeden tarih boyu yurt edindikleri topraklardan kovdu. Eim Suna nn ailesi bu srgn sonucu Bakye gelmiti. Azerbaycanda bu Azerilere lakap olarak Erivandan g ettikleri iin Yeravan-Azeri birleimi Yeraz denir. Azerbaycanda bir sz vardr, nerelisin diye sorana henz evlenmedim diye mukabele edilir. Dolaysyla nerelisin diyenlere evlendiime gre Yerazm demeye balamtm. Bu topraklar birzamanlar Trklerindi. Sevan (Asl ad Gye) glnn evresi Gye blgesi olarak anlan eski bir Trk diyaryd; bu gn mezar kadar sessizdi. Ermenistan'n tek milletli monopolis'e evrilmesi dorultusunda yrtt sistemli katliamlar, Karaba kazannda kaynatt. Karaba'da yaayan 41 bin Azeri g etmek zorunda kald. Karaba savanda 35 bin kii ld, 50 bin kii sakat kald. 26 ubat 1992'de Rus 7. ordusuna bal 366. tugayla beraber 7 bin Azeri'nin yaad Hocal kentini basmt. Soykrm sendromuna yakalanm Ermeni hastalar, ehri yakmakla kalmad, 485 kiiyi de katletti. Bu katliamn fotoraflarn Karaban Kara Gnleri sergilerine tayarak, dnya kamuoyunun dikkatini Zaman gazetesi eksede kimse tnmad. Karaba'n ua ve Lain kentleri dnda igal edilen 6 Azeri kentlerini boaltan bir milyonu akn Azeri gmen, Tanak komitecilerin ve 50 bin Rus askerinin konuland Ermenistan'da hayatn normale dnmesini bekliyordu. Rus askeri istihbarat ve Tanaklar lkeyi manipule ettii iin hayat bir trl normale dnmyordu. Gnmzde de Ermeni soykrm yalann gndeme getiren ama hi bir zaman Trk katliamlarn

grmek istemeyenlerin ulamak istedikleri nihai hedef Ermeni diasporasn Anadolu'ya getirmekti. Baz Ermeni rgtlerinin izledii bu politikay, Ermenistan devlet politikas haline getirdi. Sovyetler'in dalmasndan sonra szde bamszln ilan eden gerekte Rus idaresinden kurtulamayan Ermenistan, 1998'den itibaren Tanaklarn kontrolne girdi. Oysa 1994'de bu parti rk ve zararl grlrek Ermenistan Eski cumhurbakan Levon Ter Petrosyan tarafndan kapatlmt. Terr Ermenistan' teslim ald. Cumhurbakanlna Tanak komitecilerin ellerinde gelen Karabal Robert Koaryan, soykrm iin Trkiye'nin kendilerinden zr dilemesini isteyecek kadar kstahlat. Hatta UNESCO'ya mektup gndererek Osmanl'nn kuruluunun 700. yldnmnn uluslararas dzeyde kutlanmasna engel olmaya alyordu. Galiba baard da.. 1999 depremi nedeniyle kutlanmasn ertelediimiz 2000de ise 'artk ge oldu' bahanesiyle kutlamaktan vazgetiimiz 700. yl leni trenleri, etkinlikleri esrarengiz biimde balamadan bitti. Osmanl miras zerine kurulmu 35 devletden temsilcilerin arld etkinlie gya fazla ilgi olmamas nedeniyle tren iptal edildi. Osmanl'ya gemiine ksm bir milletin temsilcileri, dnya kamuoyu nnde oynanan szde Ermeni soykrm komedisine gemiine sahip kmadan nasl, ne kadar engel olabilirdi ki? Yllardr Amerika'daki gl lobileri ve dnya sermayesindeki paylar nedeniyle yakn iliki iinde olduumuz srail bile az deitirmiti. 24 Nisan' her yl soykrm gn diye anan Ermenilerin imdatna 2000 ylnda Yahudiler yetiti. srail Milli Eitim Bakan Yossi Sarid ve Adalet Bakan Yossi Beilin'in arka arkaya yapt ok aklamalar Ankara'y derinden sarst. Yahudi bakanlar, " Trkler Ermeni soykrmn tansn, bu olay ders kitaplarna alalm." diyordu. Bu olay mnferit, ahsi gr diye geitirmeye alan Tel Aviv'den Ankara'nn talep ettii resmi zr gelmedi. Oysa srail'de Ermeni diasporas bulunmuyordu. O halde ne oluyordu? Ermeniler yllardr Amerikan Kongresinde, Fransz Senatosunda Rus Dumasnda, talyan, Belika, sve ve Danimarka parlamentolarnda Ermeni soykrm yasas kartmak iin tm glerini kullanyordu. Bunlardan bazlarnda belli lde baarlda oldular. Baarl olunmad sanlan lkelerin ynetimleri, bu kozu Trkiye'ye kar kullanyordu. 2000 ylnda Ermenilerin zellikle ABD'de taktik deitirdikleri gzlemleniyordu. Virginia'da amalarna ulaan Ermeniler, ABD'nin dier eyaletlerinde artk Yahudilerle ibirlii yapmaya baladlar. New York'un drt byk parasndan biri olan New Jersey parlamentosunda Yahudiler ve Ermeniler ortak bir soykrm tasarsn gndeme getirdiler. Bu tasarda dnyadaki tm soykrmlarn tannmas ngrlyordu. Tutsilerden, Bosnallara, eenlerden Yahudi, Asuri ve Krtlere kadar pek ok milletin ad tasarda geiyordu. Bu tasar ile Ermeniler, imdiye kadar karlarna kan Yahudileri de cenahlarna ektiler. Ancak Trk lobisinin kar kmas ile yine tasarya geiremediler. Bu nedenle Yahudi bakanlarn srpriz klar aslnda Ankara iin srpriz olmamalyd. Yahudi diye Genital Line irketine sonra Global lobisine bugne kadar Trkiye lehine lobi almas yapmas iin ylda 3 milyon dolar deyen Ankara, ne zaman ABD'de yaayan Trkleri hatrlayacakt? Yahudilerde dneklik yaptna gre Trk'n hakkn hukukunu Trk'ten baka kimsenin laykyla savunmayaca akt. Azeri Trk'nn yaad katliamlar halen scakln koruyordu. Trkiye Trklerinin yaad katliamn tanklarn da bulmak mmknd. ahitler, tanklar, madurlar hl yayordu. Trkiye uzman olarak lkesine dndn sanan Amerikal gazeteci Stephan Kinzer, Ermenilerin nasl katliam yaptn merak etmiyebilirdi. Ancak Trkler, bunlar unutmamak zere hafzalarna kazmak zorundayd. 27 Mays 1918'de Ermenistan 28'inde Azerbaycan bamszln ilan ediyordu. 28 Nisan 1920'de 11. Kzlordu Rus Kirov komutasnda Azerbaycan' igal ederken, Ermenilerin tevikiyle Kirov tarafndan ilk defa Azerbaycan'dan toprak kopartma oyunu sahneye kondu. Kirov,Lenin ve Stalin Azerbaycan Devlet Bakan Neriman Nerimanov'a oynad oyunla 1920'de Zengezur Azerbaycan'dan koparlarak Ermenistan'a baland. Trkiye'nin Azerbaycan'la karasal balants kopartld. Anlama, Moskova'da parafe edilirken Nerimanov, Nahvan ile Azerbaycan' birletiren Zengezur blgesininde Ermenilere verildiini grerek aknln gizlemedi. '' Byle konumamtk '' diye tepki gsterdi. Ama, artk ok geti. Ruslarn Kzl

Krdistan kartda Nerimanov'un direnmesine engel olmutu. 1921-22 ve 23 'te imzalanan Gmr, Kars ve Moskova anlamalaryla Karaba'a Azerbaycan terkibinde zerklik verildi. Zengezur'un Ermenistan'a verilmesine rza gsteren Azeriler, Ermenilere Karaba'n Azerbaycan'da kalmasn kabul ettirmilerdi. Bu mutabakata ramen Ermenilerin Azeri topraklar lehine genileme politikas zamana yaylarak hi durmad. Ermeniler Karaba'da 1850'den sonra izlenen politikalarla ilk defa ounluu oluturmutu. Trkiye Nahvan'a garantrlk verilmesi artyla Karaba' aslnda henz bu tarihte gzden karmt. Atatrk, Karaba'da taviz verilmemesini savunuyordu, ama realitede ortadayd. Sovyetler gibi bir g ortaya km iken Trkiye, ' yurtta sulh, cihanda sulh ' ilkesiyle iine kapanyordu. Atatrk, Karaba'n ve Nahvan'n Ermenilere verilmemesi ve Zengezur oyunun bozulmas iin blgedeki Trk birliklerine talimat gndermiti. Buna nail olamaynca Atatrk 1933'te Trk genlerini yle uyaryordu : " Bir gn Sovyetler dalacak, oradaki kardelerimiz zgrlklerine kavuacak, o gn iin hazrlkl olun. " te 12 - 18 Ekim 1988'de Azerbaycan tarihine dirili gn olarak geen ve 2 milyon insan Azatlk meydanna toplayan mitinglerle, Azeri kamuoyu hem Karaba ormanlarn sorumsuzca yok eden Ermenilere hem de bu bahaneyle Karaba'da bamszlk isteyen Ermenilere tepki gsteriyorlard. Sovyet lideri Gorbaov ekonomi den sorumlu Ermeni yardmcs Agabekyan'n etkisiyle Karaba' Ermenilerin idare etmesine 1988'de gzyummu, Karaba'da Ynetim Konseyi Bak'ye sorulmadan ortadan kaldrlmt. Rus tanklar Bak'de halk sakinletirirken, iki halk arasndaki dmanlk bireylere srad. Azerbaycan'da 300 bin, Ermenistan'da 250 bin Azeri Trk yayordu. 1988'de Sumgayt yaayan Ermenilerin, KGB oyunu ile ldrlmesi ve suun Azerilerin zerine atlmas sonucu Ermeni kamuoyu heyecanlanm, iddetli tepki gstermiti. Azerbaycan'daki Ermeniler lkeyi terketmeye balamt. Ermenistan'da Tanaklar, 250 bin Azeri'yi gn iinde hi bir eya almalarna izin vermeden otobs ve trenlere doldurarak Azerbaycan'a kovdu. Bu srgnde katliam yapmamalar ayn akibetin Bakdeki Ermenilere uygulanmasndan endie duymalarndand. Misilleme olarak Azerbaycanda Bak'de yaayan Ermenileri gnderdi. Artk iki milletin birarada yaamas imkansz hale gelmiti. 1997de zbek lider slam Kerimovun kulana Aliyevin fsldarken duyduum ifadeyle dersek; yine de st dzey Azerilerle evli olan 35 bin Ermeni kadn, Azerbaycan'a gvenlerini gstererek lkeyi terketmedi. 21 Eyll 1991'da Dalk Karaba Ermenilerinin bakenti Hankendine Ermenileri ikna etmek amacyla bir Azeri heyeti ile giden Zaman gazetesinin Azerbaycan'daki ilk temsilcisi Ylmaz Polat, 40 bin Ermeninin miting yapt meydanda Trk olduu farkedilince birden dvlmeye baland. Fotoraf makinesi elinden alnd, kameras krld, deri ceketi yrtld. Polat' Azeri heyetindekiler kurtarak lmesini nledi. Ylmaz beye Ermenilerin saldrmas grntlenmiti. Azerbaycan devlet Televizyonu bu olay defalarca gndeme getirdi. Ylmaz Polat 15 defadan fazla televizyona karak olay anlatt. Artk en cra Azeri kyne kadar tm Azerbaycan Ylmaz Polat' tanmt. Trkiye'den gelmi bir kahraman olarak gryorlard. Ylmaz'da her gn bei yaplan sokak mitinglerinde ateli konumalar yapyor, halk savamak iin coturuyordu. Dnemin cumhurbakan Ayaz Muttalibov, Ylmaz Polat'a Ermenilerin krd fotoraf makinesi yerine makine ve yrtlan deri ceketi yerine ceket hediye etti. Babakan Hasan Hasanov, Ylmaz Polat'a manevi evlat olarak benimsemiti, bir dediini iki etmiyordu. Ylmaz her yere istedii gibi girip kyordu, herkesde byk sayg gsteriyordu. Hatta milli kahraman nvan verilmesi bile teklif edilmiti. Herkes tarafndan sevilirken zbekistana gitmek zorunda kalan Ylmazn tek hatas nl gazeteci Osman Mirzayevin kz gazeteci Seville evlenmek iin fazla srar etmesiydi. Dillere destan bir akla balayan bu evlilik 3 ay srmt. Aklara araclk yapan bendenizde piman olmutu. Kavgayla biten evlilik sonras 3 yl Takentde yaayan Ylmaz, tekrar Bakye dnecek, BBCye alan Sevilin evlendiini renecekti. Azeri kamuoyu Ylmaz bu baarsz ak giriimi nedeniyle unutmutu. Bir Trk hanmla evliliini, 2 ocua ramen 3 ylda noktalayan Ylmaz, yine bir Azeri olan doktor hanmla evlenecek ve 2 ocuk sahibi daha olarak

Bak macerasna devam edecekti. SICAK SAVA 1992 ylnda scak sava balad. 1992- 994 yllar arasnda cereyan eden scak atmalarda blgedeki Rus gcnn Ermenilere gerek asker gerekse silah, srsat, askeri lojistik destek salamas nedeniyle Azerbaycan topraklarnn yzde 20'si igal edildi. 26 ubat 1992'de Rus 7. ordusuna bal 366. tugayla beraber 7 bin Azeri'nin yaad Hocal kentini basan Ermeniler, ehri yakmakla kalmad, 485 kiiyi de katletti. Savalar, blgenin dalk ve ormanlk olmas nedeniyle gerilla sava eklinde yapld. 2 Nisan 1993'de Kelbecer'in igali ile sava ilk defa Karaba dna tat. Ermeniler, Yukar Karaba'n ua ve Lain kentleri dnda, Cebrail, Fizuli, Gubatl, Zengilan, Agdam ve Kelbecer'i de igal ederek, bar grmelerinde koz elde etti. Ayrca Ermenistan ile Karaba'n tek karasal balant yolu Lain koridoru gvenlik altna alnrken, Azerbaycan ve Ermenistan arasnda tampon bir blge oluturuldu. nk iki lke arasnda 1000 kilometrelik uzun snrn korunmas hite kolay deildi. 12 Mays 1994'de Bikek protokolu ile atakes anlamas imzalanmasna ramen Rus askeri destei srd. Rusya eski Savunma Bakan Pavel Graov'un 1997'ye kadar Ermenistan'a 1 milyar dolar turarnda 80 Adet T-80 tank ve 10 adet S- 125 fzeleir gnderdii ortaya kt. Bu skandal aklayan Rusya alt Meclisi Duma'nn Savunma Komisyonu bakan General Lev Rohlin daha sonra ldrld. Skandaln st rtld. Rohlin'in kendini vurarak intihar ettii sylendi. 29 Austos 1997'de ise Rusya ile Ermenistan arasnda savunma i birlii anlamas imzaland. 1998'de bu anlamalar iki lke parlamentosunda da onayland. 1999'da ise Rusya Savunma Bakanl Ermenistan'a 5 adet Mig-29 sava ua gnderirken, 10 adet de S-300 fzesi gndermek istemiti. Ermenistan'da Rus slerinde resmi olarak 30 bin aslnda ise 50 bin asker bulunuyordu. Bu birliklere Rus ordusundaki Ermenilerin gnderilmesi saland iin yzde 70'i Ermeniletirilmi durumdayd. Bugne kadar yaplan katliamlar, Rus - Ermeni ibirlii ile gerekletirildi. Ermeniler aleyhine BM'lerin 4 knama karar almasna ve AGT belgelerinde onlarca uyarya karn, iin ilgin yan Ermenistan hala igalci olarak nitelenmedi. Erivan, Dalk Karaba'n bamszln resmen tanmayarak masum rolne brnd. Szde atmalar Karaba'n bakenti Hankendi ile Bak arasnda cereyan ediyordu. Ermeniler , geleceklerini belirleme hakkn kullanyordu. Ermenilere gre bu hak, BM ve AGT prensipleri erevesinde yasald! Azerbaycan, bu propaganda sayesinde hem igal edilen, madur hem de Ermenilere hakkn vermeyen lke konumuna itildi. Uluslararas kamuoyunun lakaytl Ermenileri daha da cesaretlendirdi. Bu arada bo durmayan Erivan, Karaba'n yutulma srecine hz verdi. ua ve Lain kentleri onarld, Lain koridori denilen yol asfatland. gal edilen Azeri kentlerinde tm kltrel eserler yok edildi, mezarlar dmdz edildi, isimler Ermenice ve Krte olarak deitirildi. Sanki bu topraklarda hi Trk yaamam imaj oluturuldu, tarihi belgeler ortadan kaldrld . 12 asrlk Trk topra Ermeniletirildi. Azeri kentlerini boaltan bir milyonu akn Azeri gmen, kendi yurdunda gmen, mlteci durumuna dt. Yaadklar adrlarda, vagonlarda topraklarna kavumay bekleyenlerin yan sra yerleik dzene geenlerde oldu. Sava srasnda iki taraftandanda 25 bin kii ld. 5 bin kii halen kayp. Binlerce fiziki yaralnn yan sra, binlerce insann psikilojisinde onulmaz yaralar ald. Azerbaycan savatan 40 milyar dolar zarar grd. KIZIL KRDSTAN PLANI AGT 'in taraflara sunduu Karaba sorununun zm paketine gre, Ermenistan'n Azerbaycan'a Lain ve Kelbecer'i iadesi gerekirken, teslime yanamad ve bu kentlere bir sredir Yezidi Krtlerini yerletirmeye balad ortaya kt. Bu kentlerde Kzl Krdistan zerk ynetimi kurdurmak iin bir sredir alan Rus ve Ermeni istihbarahat birimlerinin, bir yandan oluturulan tampon blge ile Azerbaycan'a kar Ermenilerin gvenliini salamay hedeflerken,

bir yandan da Krtlerin devlet kurma plannda Hiristiyan Krtleri nplana karmay amalyordu. Eskiden Krt kkenli Azerbaycan vatandalarnn youn olarak yaad igal altndaki Azeri kentleri Lain ve Kelbecer'e, Ermeniler Sovyet ynetimi ile birlik olarak 1920'lerde 'Kzl Krdistan' zerk ynetimi kurulmas talebinde bulunmulard. Krtlere zerklik vererek Azerbaycan'dan koparmay daha nce baaramayan Erivan'n ,imdi bu silah yeniden sahneye koymak iin konjonktrn olumasn bekliyordu. Azerbaycan'da vatan haini ilan edilen Krt kkenli bir Azeri vatanda Vekil Mustafayev szde Kzl Krdistan zerk blgesinin babakan olarak Erivan'da hazr tutuluyordu. Gvenlik asndan ikameti daha sonra Kazakistan'a kaydrld. PKK lideri Abdullah calan, PKK'nn Moskova temsilcisi Mahir Welat' Ermenistandaki 70 bin Hiristiyan Yezidi Krt'n ziyaret ettirerek, PKK'nn din ayrm yapmadan Krt haklarnn savunucu olduu mesajn gnderdi. Welat, Bak-Ceyhan petrol boru hattnn zerinde Krt halk bulunduunu savunuyor, bu projenin gereklemesinin kendilerine bal olduunu akca duyuruyordu. Ruslar bu hattn sabote edilmesi iin PKK'y kiralamay planlyordu. Welat'a gre Trkiye'de PKK'ya ynelik TSK'nin yapt operasyonlan boru hattnn yolunu temizlemek iindi. Welat, ne olursa olsun boru hattnn kaderinin kendi elllerinde olduu tezini ileri sryordu. calan'n mral'da misafir edilmesinin ardndan PKK'nn tm bu tehditleri suya dt. calan rgtne silah braktrarak bar yoldan siyasilemeyi tavsiye etti. Petrol boru hattnn iin artk PKK'nn artk tehlike olmad ynnde Ankara'ya gvence verildi. Trkiye, 21 yzyla PKK belasndan terr asndan emin girerken, AB adaylnn ardndan Avrupa lkelerinden gelen PKK'nn siyasilemesine izin verilmesi basks karsnda bunalyordu. Karaba'n ans hi yaver gitmedi. Sorununun uluslararas ihtilaf haline gelmesi , ' barc zm ' denilen diplomatik srece nc lkelerin katlm ile gerekleti. Bugne kadar AGT erevesinde zellikle Rusya, ABD ve Fransa'nn aktif mdahaleleriyle aranan zm, zm yollarn kmaza sokmaktan baka ie yaramad. AGT'in fiyaskosu ile zm kmaza girdi. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in cumhurbakan seilmesinin ardndan izledii kararl politikalar Karaba sorunun zmnde nemli mesafeler katedildi. Bunda Aliyev'in karizmatik kiilii ve d politikada usta olmas nemli rol oynad. Azerbaycan hakl davasnda petrol servetininde koz olarak kullanlmas sayesinde destekiler bulmaya balad. Ancak AGT ve bu kurumda en tecrbeli diplomatlarn grevlendiren ABD, Rusya, Fransa ve Trkiye, Aliyev'in bar iin salam olduu imkanlar yeterince kullanamad. Hazrlanan planlarda k yolu bulunmu iken, Ermenistan'n Tanak terrne mahkum olmas, AGT'i ve bar zora soktu. AGT'in 1992 Helsinki zirvesinde Karaba sorunu gndeme getirilmi olmasna karn AGT'in Karaba'da mdahil duruma gelmesi , Cumhurbakan Aliyev'in 1993'de Agdam'n igalinden sonra AGT ve BM'e resmen bavurusuyla balad. Rusya, bu giriimden rahatsz oldu . Daha nce Karaba'a Vlademir Kazimirov'u zel temsilci olarak atayarak Bak'y oyalama taktii izleyen Moskova bu oyunu daha fazla artk srdremeyecekti. 1994'de Budapete'de geirilen AGT devlet bakanlar zirvesinde Karaba iin bugne kadar uygulanamasa da tarihi bir karar alnd. AGT'in ilk bar gc Karaba'da konulandrlacak, AGT , ihtilafa taraf lkeleri bartrmak iin MNSK Grubu kurarak arabulucu misyonu stlenecekti. Bu arada ABD Josef Pressel'i Trkiye ise Kemal Ayhan' Karaba zel temsilcisi tayin ederek diplomatik arenada ortaya kt. MNSK Grubu'nun Rus ve Finli ebakanlar, grubtaki 9 lkeyi temsil eden diplomat, Erivan, Bak ile Dalk Karaba' temsil eden Azeri ve Ermeni topluluun temsilcileri iki ayda bir biraraya gelmeye balad. Bu kadar diplomat yetmiyormu gibi yine AGT erevesinde bir de AGT Konferans diye bir kurum ihsas etti. AGT Konferans'nn ebakanln uzun sre Finli orta ile beraber Rus Valentin Lozinski yrtt. Erivan ve Hankendi uzlamaz tavr ile toplantlarda diplomatlar ileden karyordu. MNSK Grubu ebakanlarnn sk sk blgeye gelerek izledikleri mekik diplomasisi de sonu vermiyordu. 8 Austos 1995'de Trkiye'nin Karaba zel temsilcisi Kemal Ayhan, Karaba sorunun zmne ilikin Demirel'in mektubunu

Aliyeve sundu. MNSK Grubunun baarszl zerine Aliyev, Demirel'den daha aktif olunmasn istemiti. 2 Aralk 1996'da Lizbon'da gerekletiren AGT devlet bakanlar zirvesi Karaba sorunun zmnde dnm noktas oldu. Ermenistan Cumhurbakan Levon Ter Petrosyan ve Cumhurbakan Aliyev, son dakikaya kadar toplantda Karaba konusunda veto blf yapt. AGT'de kararlarn konsensus esas ile alnmas nedeniyle, AGT toplants Erivan - Bak souk savana dnd. En sonunda kazanan Aliyev oldu. AGT bakanlndan yaymlanan Ermenistan dnda 53 devletin imzasn tayan belgede Karaba sorunun iin zm prensibi belirleniyordu. ABD, bu zirveden nce tecrrbeli Amerikal diplomat Strobe Talbott'u AGT Konferans bakanlna, zirveden sonra ise AGT MNSK Grubu ebakanlna yine tecrbeli bir diplomat olan Lin Pasco'yu tayin ederek Ermenileri keye sktrmay baard. Bu srada Bak-Novorasisk hatt iin Bak'nn Moskova'y sktrmas sayesinde Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, Babakan Viktor ernomirdin bile Ermeniler aleyhine beyanatlar vermeye, Karaba'da adil zme armaya balad. Ermeniler MNSK Grubu'nda aleyhlerine dnen dengeyi Gruba nc ebakan olarak Fransz Georg Vaujer'i tayin ettirmeleri ile deiik bir renk ald. Fransa'da Karaba oyunun iine girdi. Cumhurbakan Aliyev, Fransz irketleri Total ve Elf Akiten'e Ocak 1997'de Lenkeran Deniz ve Tal Deniz yataklarnda petrol paylar vererek, Paris'in sorunun zmnde olumsuz tavr izlemesinin nlemeye alt. Amerikan, Rus ve Fransz ebakanlar ile almaya balayan MNSK Grubu'na Karaba iin alternatifsiz son zm plann sunan AGT Konferans ebakan Strobe Talbott, bu plan 15-18 Haziran'da taraflarn nne gizlice koydu. Plan, iki aamal olarak 6+2 formulyle igal altndaki Azeri topraklarnn boaltlmasn, Karaba'a ok uluslu AGT bar gcnn konulandrlarak, Karaba halknn gvenliinin salanmasn ve Karaba'a Azerbaycan terkibinde en yksek stat verilmesini ngryordu. Bak'nn hemen kabul etii plana Hankendi ve Erivan kar ksada uluslararas basklara daha fazla dayanamayan Cumnurbakan Ter Petrosyan 26 Eyll'de bir basn toplants dzenleyerek, bar kabul etti. 10 Ekim 1997'de Aliyev'le Strasbourg'da ortak bir deklarosyona imza ederek bu grn belgelerde teyit etti. Hatta, Moskova'da kalc bar anlamasnn Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, Fransa ve ABD devlet bakanlarnn katlmyla imzalanaca bile basna szdrld. Ne olduysa bundan sonra oldu. ki ay sonra blgeye gelen AGT MNSK Grubu ebakanln Rus temsilci Kazimirov'dan devralan Rus Yuri Yukalov, Bak'ye Ermenilerin bir ak birde kapal art ile geldiini sylyordu. 6 Azeri kenti boaltlrken Ermeni ordusu'nun Karaba'da kalmak istediini ileten Yukalov, muhtemelen Karaba'n stats ile ilgili istei ise kamuoyu nnde aklamaktan ekiniyordu. Aslnda Rusya, kendi artlarn yineliyordu. Moskova, sesiz kald AGT plannda Amerikallar tarafndan by-pass yaplmaktan holanmamt. nk Rusya blgeye AGT bar gc gelirse Kafkasya'da Rus etkinliinin sona ereceini ileri sryordu. Daha iin bandan beri AGT gcnde Rus askerinin , Abhazya'daki BM bar gcnde olduu gibi en az yzde 70'ini oluturmasn istiyordu. AGT bar gcnnn bir trl blgeye gelemeyiinin temelinde Rus inad bulunuyordu. Petrosyan'n bar plann kabul etmesi, Ermeni kamuoyunu etkileyen Tanaklarn organizesi ile tam bir infiale yol at. Tanaklar yine sahneye kmt. Petrosyan'n yakn evresine ynelik terr eylemleri gerekletirildi. 1998'e Ermenistan kanl girdi. Petrosyan'n yakn adal Erivan valisi Vano Sradekyan'n istifas, hemen ardndan Dileri bakan Aleksandr Arzumanyan'n istifas ve Meclis'de 50 iktidar partilinin taraf deitirmesi ile yklan Petrosyan 5 ubat'da istifa ettiini ve sava partisinin kazandn aklad. Tanaklar, Karaba savan kazandklarn, masada kaybetmeye niyetli olmadklarn savunuyordu. TANAKLARIN KANSIZ ZAFER Ermenistan Cumhurbakan Levon Ter Petrosyan 5 ubat 1998'de istifa m etti, yoksa kansz biimde devrildi mi tartladursun, Karaba sorunun zmnde asl engel tekil eden

Tanaklarn legalleerek ynetimi tamamyle ele geirmesi, Karaba'da drt yldr sren atekes ve bar srecini, balad noktaya getirmiti. Erivan bu tarihe kadar Ermenistan Milli Harakatnn 11 adam ynetiyordu. Levon Ter Petrosyan onlardan biriydi. Petrosyan'n ynetime gelii Ermenistanl olmasndand; aslnda harakat ynlendirenlerin tamamna yakn Karaba Ermenisiydi. Petrosyan' deviren radikal kesimin tamamnn Karabal olmas, Ermenistan'n Karaba deil, Karaba'n Ermenistan' ilhak (!) ettiini gsteriyordu. Petrosyan'da 1 Aralk 1989'da Ermenistan parlemantosu'nu Karaba' ilhak karar almas iin zorlam, halk rgtlemiti. 1989'da bu nedenle bir yl Moskova hapishanesinde yatt.7 dili anadili gibi konuan Petrosyan, Tanaklar sayesinde sava iin rgtledii orduyu Karaba dna da taarak Azerbaycan'n 6 kentini igal ettirmek iin kulland. lkesinde 30 bin askeriyle 2 Rus ss konulandran, Rusya ile askeri ibirlii anlamas yapanda Petrosyan'd. Pekala onu kim devirdi ? Moskova m, Tanaklarn desteini alm Karaballar m? 1991 ve 1996'da yaplan cumhurbakanl seimlerini Petrosyan, sz konusu haraketin aday olarak kazanmt. Ancak Petrosyan 28 Aralk 1994'de Tanak partisini, terr eylemlerinde bulunduu ve d lkelerden yardm ald gerekesiyle kapattrd, liderini ve yelerini hapse attrd. Zaten Eyll 1996 seiminde de yzde 52 oy alarak klpay cumhurbakan olan Petrosyana kar Tanaklar ana muhalefetteki Demokrat parti bakan Vazgen Manukyan' desteklemi, adaylar kazanamaynca 26 Eyll 1996'da parlemantoyu basarak 1 kiinin lmne 20 kiinin yaralanmasna yol amt. Seimde sahtekarlk yapldn ne srerek anayasa mahkemesine bavuran Manukyan, hem muhalefetin hem de ABD'de Ermeni lobilerinden destek alsada sonu elde edemedi. Petrosyan, bu olaydan sonra ileri bakan ve Gvenlik Tekilat bakan silahda Karen ahnazaryan' grevinden azlederek, Karabal Serj Sarkisyan' bu greve getirerek ilk hatasn iledi. Babakan Grant Bagranyan'nn istifasnn ardndan ise Petrosyan, mays 1996'da bu greve Karaba'n szde Cumhurbakan seilmi Robert Koaryan' getirerek ikinci hatasn yapt. Karaba Harakatnn lideri olan imdi Erivan'da ipleri ele geiren Robert Koaryan' Petrosyan, muhalefetle iyi diyalou olduu, lke ii btnl salamak iin tercih etmiti. Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in baarl mekik diplomasisi neticesinde uluslararas baskya dayanamayan Petrosyan, bardan baka yol olmadn kavram, ancak bunu halka nasl anlatacan, daha nemlisi, Karabal Ermenileri nasl ikna edeceini armt. Karaba konusunda riskli karar vermek istemeyen ve Karaballar da bu karara ortak etmek isteyen; bu amala Erivan ynetimine Karaballar doldurarak sonunu hazrlayan Petrosyan, Tanaklar unutmutu. Karabag sorunun zmnde AGT MNSK Grubu'nun sunduu iki aamal plana scak bakan ve ortak bir deklarasyona Cumhurbakan Haydar Aliyevle beraber 10 Ekim 1997'de Strassbourg'da imza atan Petrosyan'a kar darbe sreci geni bir platforma yaylarak balatld. Petrosyan'n ' baka zm yolu yok '' diye srar etmesi zerine Tanaklar yine terrle sahneye kt. Erivan ve Hankendi'nde srekli mitingler dzenleyen muhalif grublara, Ermeni basn ve darda Ermeni lobisi de elik etti. 18-19 Ocak 1998'te Cumhurbakanl Koruma mdr Romik Kazaryan, ileri ve Gvenlik birimleri bakan Artsrun Markaryan ve Erivan'n Avan ilesi bakan Ruben Ayrapetyan'a art arda suikastlar dzenlenmesi barda tard. Ermenistan Gvenlik Konseyini toplayan Petrosyan gvenlik birimlerini seferber etti. Terr olaylarnn Erivan ile Hankendi arasnda AGT'in Karaba plan konusunda grayrlndan kaynakland belirtilsede, Petrosyan'n yakn evresine kar dzenmi terr olaylarn Tanaklarn ilediini herkes iyi biliyordu. Karaba liderleri bu iddialara sert tepki gsterek Erivan'a ltimatom verdi. Petrosyan'n en yakn adam, Ermeni Milli Harakatnn halen lideri olan Erivan valisi Vano Sradekyan'n istifas zerine iin ciddi oldugunun farkna varld. nk Ermeni kamuoyu, lkeyi glge cumhurbakan gibi Sradekyan'n ynettiine inanyordu. 2 ubat'da Dileri bakan Aleksandr Arzumanyan'n istifa etmesi ve parlemanto'da 50 milletvekilinin muhalefete gemesi ardndan, kendisine kar darbe dzenleyen l grubu yanna ard.Babakan Robert

Koaryan, ileri bakan ve Gvenlik Tekilat bakan Serj Sarkisyan ve Savunma bakan Vazgen Sarkisyan'a Petrosyan, kan dklmeden istifa edeceini aklad... Ve ertesi gn 3 ubat da Ermenistan Televizyonundan istifa ettiini duyururken, bar arsnda bulunmay ihmal etmedi. Petrosyan, Sava partisinin kazandn ifade ediyordu. Ama unutmutu ki, o da o parti sayesinde Tanaklar kullanarak ynetime gelmiti; geldii gibide gitmiti. Ermenistan Meclis bakan Babken Aratsiyan ve yardmclarnn Petrosyan'n istifasnn parlamento'da onaylanmasnn ardndan istifa etmeleri ve yeni Meclis Bakan setirilen Koaryan'n maviri Hosrov Artunyan'n cumhurbakanl vekilliini Koaryan'a teslim etmesi, Ermenistan'a bundan sonra Koaryan takmnn yani Karaballarn hkmedeceini gsteriyordu. 16 martta yaplacak cumhurbakanl seiminde Koaryan aday olmayabileceini aklasada kanunlarn hali hazrda buna imkan vermiyordu. Koaryan Azerbaycan vatandayd. Kanuna gre ise en az 10 yl sresince cumhurbakan adaynn Ermenistan vatanda olmas gerekiyordu. Meclis'in anayasa da deiiklik yapmas veya parlemantonun 1989'da ald hkm halen lagvedilmemi Karaba' ilhak kararnn yrrlkte kabul edilmesi, Koaryan' aday yapabilecekti. Koaryan, beklenenin aksine sava karar almad; Petrosyan'n imzalad anlamalarn ve Karaba'da AGT MNSK Grubu srecinin devam edeceini duyurdu. Bak'de Haydar Aliyev'de bartan yana tavr koydu. AGT srecine midini ve gvenini ifade etti. Bu 40 gnlk aamada sava beklenmesede, yeni Cumhurbakannn izleyecei politika durumu daha da netletirecekti. Koaryan, Karaba'a nce stat verilsin, sonra topraklar boaltrz diyordu. Pazarla yukardan balyaca ise kesindi. Bamszlk iddiasndan balayarak Karaba'a konfederasyon statsnde srar edecek Koaryan'la Bak'nn uzlamas mmkn deildi. BM Gvenlik Konseyi'nin yaptrm uyulamayacan iyi bilen Koaryan, AGT'in tavsiye kararlarna da aldr etmeyerek, Filistin ve Kbrs rneklerinde olduu gibi sorunu yllarca srncemede brakmas da muhtemeldi. nk Karaba konusunda verecei riskli bir karar onunda sonu olurdu. Koaryan'n en radikal adm kendisini baa getirenleri unutmayarak Tanak partisinin faaliyetini legalletirmesi ve siyasi mahkumlarn tmn serbest brakmas oldu. Bu seimde Petrosyan'a kar Demokrat parti bakan Vazgen Manukyan' destekleyen Tanaklar artk Koaryan' destekleyecekti. Seim iin adayln koyan Vazgen Manukyan ciddi bir rakipti. Dier aday Komnist Parti bakan Sergey Badalyan'a yine fazla ans verilmiyordu. Ksacas, Tanaklar destekli Karaballar Ermenistan'a hakim olarak kansz bir zafer kazand. Karaba sorunun iyice dmleyecek yeni ynetim tabii ki Rusya ile iyi ilikiler kuracakt. Bak-Ceyhan petrol hattna karar verilecei Ekim 1998 ncesi, Kafkasyadaki istikrarsz ve gvensiz tablo Moskova'ya hizmet ediyordu. Ermenistan petrol oyunun dnda kalmak istemiyordu. Bu hattn kendi arazisinden gemesini istiyordu. Bara karlk boru hatt tavizini Bak verirse, pekela Moskova bu ie girerdi. Bu denklemin cevabn Erivan'da ki yeni ynetim vermeliydi. nce Karaba', daha sonra Ermenistan' kartran Karaba harakat'nn lideri olan ve kamuoyunun basks zerinie Petrosyan'n babakan yapt Koaryan seime kadar cumhurhurbakanlna vekalet ettii 40 gnlk sre iinde, kendisini zirveye tayan 1994'de kapatlan Tanak partisini at, siyasi sulular serbest brakt. 6 yldr srgnde bulunan Tanak lider Eduard Ohenasyan' kendisine Badanman yapt. 16 Mart'da yaplan seimde Karen Demirciyan ile ikinci tura kalan Koaryan iki hafta sonra yaplan ikinci turda cumhurbakan seildi. Bylece bar iin umut balanan iki aamal AGT plan suya dt. nk Koaryan, Karaba'n bamszlnda taviz vermedii gibi, sorunun tek aamada blgeye bar gc getirilmeksizin, Ermlenilerin gvenliini garantiye alacak bir formle zmlenmesini istiyordu. Bu uzlamaz tavr neticesinde diplomati bar yolu tkand. Cumhurbakan Aliyev'le Moskova 'da 1998'de biraraya gelen Koaryan'la bar prensipleri zerinde anlama salanamad. Azerbaycan hkmeti, Ermenistan igali altndaki Karaba topraklarnn diplomasi yoluyla geri alnmas fikrini ilk planda tuttuu ve aksi taktirde topraklarn savaarak alnaca eklindeki politikasna 1999 ve 2000 yllarnda da devam etti. Azerbaycan'n belli blgelerinde kurulan

gmen kamplar, ''Karaba bir gn geri alnacak ve gmenler evlerine geri dnecek'' dncesiyle varlklarn korudu ve zm, AGT Minsk Grubu'nun getirecei tekliflerde arand. Savama ikinci plana itildi. Ermenistan ile Azerbaycan arasnda yaanan Karaba sorununa zm getirme araylarna devam eden Minsk Grubu, Kasm 1998'de blgede bir ''Ortak Devlet'' kurulmasn teklif etti. MNSK Grubu'nda Amerikal Lin Pasco'nun yerine Donald Kaiser atanmt. Ermenistan, baz maddelerde deiiklik yaplmas halinde teklifin deerlendirilebileceini aklarken, Azerbaycan taraf teklifi komik ve adaletsiz bulduunu bildirdi. Bu tarihten sonra Azeri ve Ermeni lider babaa grmeler diplomasisine balasada uzlama yolu bulanamyordu. Minsk Grubu'nun tekliflerini adaletsiz bularak geri eviren Azerbaycan, topraklarn geri almak iin biraz daha sreye ihtiyac olduu izlenimi veriyordu. Minsk grubu bakan yine deimi ABD'li Covana gelmiti. Ama AGT fiyaskosu devam ediyordu. Ancak bunca yln adrlarda geiren yzbinlerce insann ve bir milyonu akn gmenin daha fazla sabr kalmamt. Bundan sonra Hankendi by-pass edilerek Azeri ve Ermeni liderler arasnda balayan ikili grmelerde ilerleme salanm, kalc bar anlamas iin son noktaya gelinmiti ki, yine Ermenistan kart... Karaba'n tam bamszln savunan Tanaklar, Karaba savann komutan Babakan Vasken Sarkisyan ve Meclis Bakan Karen Demirciyan'nda iinde olduu 8 parlamenteri 27 Ekim 1999'de Meclis baskn srasnda ldrerek gzda verdiler ve Cumhurbakan Robert Koaryan'n Karaba barna imza atmamasn istediler. Gya baskn halkn ekonomik patlama noktasna geldii iin uyar iin yapmlard. Gerek neden ise kukusuz Karaba'd. Moskova, Karaba barnn imzalanmasn istemiyordu.Hele bu barta arabulucu ABD ise bu anlama kesinlikle imzalanamazd. Trkiye'de yaymlanan Ermeni gazetesi AGOS'un Genel Yayn Ynetmeni Hrant Dink'e gre baskn organize eden Tanaklara destek veren Ermenistan derin devletiydi. Ermenistan derin devleti Karaballardan oluuyordu. Karaballara destek veren ise Karaba Genelkurmay Bakan Samuel Babayan'dan bakas deildi. Babayan, Karaba'da askeri gcnn yan sra blgedeki ticaretin gelirini de elinde bulunduruyordu. Silah ve uyuturucu ticareti Babayan' blgesel bir kral yapmt. Ama Babayan' Erivan'da takan yoktu. Bir trl Ermenistan politikasnda etkin konuma gelememiti. D basklarla Karaba'da bir bar anlamas imzalanmas Babayan'n blgesel krallnn sonu anlamna geliyordu.Buna msade edemezdi. Kendi vatandalarn ldrtr, yine elindeki gc vermezdi. Nitekim kimsenin ne olduunu aklayamad Meclis basknnn perde arkasnda Babayan'n olduunu Erivan anlamt. Yaplan soruturma da oklar Babayan' ve Ermenistan parlamentosunda ki temsilcilerini gsteriyordu. Soruturma rtbast edilmeli, kamuoyu durumu bilmemeliydi. Ermenistan'daki i mcadele, lkenin imajn bsbtn sarsmt. Azerbaycan ve Ermenistan'n siyasi ve ekonomik durumu ve gelecei Karaba sorunun zmne ipotekliydi. ki dman komu, Karaba endeksli i ve d politikalar ile ynetiliyor; halk ise srekli ekonomik faturalar dyordu. Sorunu zmek iki lkenin politikaclar iinde fobi haline getirildi.Taviz denilince ortam gerginleiyor, kalc bar bilinmiyen tarihe erteleniyordu. Azerbaycan ynn 1995'ten itibaren net biimde ABD'ye evirdi. Ermenistan ise Rusya ile ABD arasnda kald. Karaba sorununun zmnde Azeri ve Ermeni taraflarnn verdii karlkl tavizlerle sona gelindi. AGT Minsk Grubu'nun tekniki detaylar tamamlad, 17-19 Kasm 1999da AGT stanbul zirvesinde imzalanacak bar anlamasnn, hukuksal olarak Azerbaycan'n niter devlet yapsndan federatif devlet yapsna dnmesini zorunlu klaca belirtiliyordu. Ancak bu beklenti gereklemedi. 12 Kasm 1995'de yaplan referandumla kabul edilen Azerbaycan anayasasn hazrlayan Azeri hukuk profesrlerinden milletvekili Sefa Mirzayev, imzalanacak bar anlamasndan sonra Azerbaycan anayasasnda deiiklik yaplmas gerekeceini sylyordu. Karaba'a verilecek en yksek statnn anayasada yer bulmas gerekeceine deinen Mirzayev, Azerbaycan'n artk niter deil federatif bir devlet olacannn altn iziyordu. Sefa Mirzayev, Karaba anlamasnda Azeri ve Ermeni liderlerin inisiyatifini kullanarak yaptklar son deiikliklerin Azerbaycan ve Ermenistan'da siyasi kaosa ve deiimlere yol

atn sylyordu. Karaba bar iin iin bandan beri aba gsteren D Politika Maviri Vefa Guluzade ve Minsk Grubu'nda 1992'den beri Azerbaycan' temsilen katlan son Dileri bakan Tevfik Zlfikarov srpriz biimde istifa etti. Azerbaycan'n son verdii tavizin altna imza atmak istemediler. Drt yldr Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in en byk yardmcs ve kilit adam olan Eldar Namazov'un istifas da bir tepkinin sonucuydu. Ermenistan'da ise Karaba'n tam bamszln savunan Tanaklar, Karaba savann komutan Babakan Vazken Sarkisyan ve Meclis Bakan Karen Demirciyan'nda iinde olduu 8 parlamenteri ldrerek gzda verdiler ve Cumhurbakan Robert Koaryan'n Karaba barna imza atmamasn istediler. nk onlar destekleyen Moskova ynetimi blgede kalabilmek iin Karaba'da zmszl zm olarak gryordu. zmszlk Rusya'ya yarard, kesinlikle zme deil Basna szmamasna zen gsterilen imzalanacak bar plannnda iddialara gre taraflarn banda savunduu daha sonra taviz verdii hususlar yleydi : Karaba'a bamszlk verilmesini isteyen Erivan, Azerbaycan'a nisbi bir ballkla Karaba'a en yksek stat verilmesine raz oldu. Bak, Ermenistan Parlemantosunun 1988'da kabul ettii Karaba' ilhak kararnn geersiz saylmasn karar altna aldrd. En eski Azeri kentleri ua'nn yan sra Lain'in bir blmne Azeri gmenlerin dnmemesi konusunda taviz ald. Savatan nce burada 30 bin Azeri yayordu. Ayrca Ermeniler, Ermenistan ile Karaba' birletiren Lain koridorunun Karaba ynetiminde kalmasn salad Karaba dnda igal edilen 7 Azeri kentinin iade edilmesinde Erivan sorun karmad. Bunlar iinde altn madenleri ile mehur Kelbecer kentide yer alyor. Bir milyona yakn Azeri gmenin yurtlarna dnne ok uluslu bar gcnn konulanmasndan sonra balanmas kararlatrld. ok uluslu bar gcnn terkibi konusundaki sorun ald. Rus gcnn yzdesinin yzde 30 olmas konusunda srar eden Erivan, dier lkelerle eit miktarda Rus askeri bulunmasn kabul etti. Buna karlk bar gcnn Lain koridoruna kontrolne izin verilmedi. Bu gcn tampon blgede yeil bir hat oluturmas kararlatrld. Esirlerin karlkl olarak iadesine karar verildi. ki lke arasndaki ilikilerin yeniden balamas, abluka ve snr kapatlmasnn kaldrlmasna karar verildi. Ancak AGT stanbul Zirvesi'nde imzalanmas umutla beklenen Karaba Bar Anlamas, yine zmszl zm grenlerin rettii kaosun kurban oldu. Ermenistan'da provakatrlerin sayesinde hl Karaba'da taviz verecek adamn bir gn bile iktidarda kalamayaca gr hakimdi. Bu arada Ermeniler, refah dzeylerindeki durumun srekli ktlemesinden de ikayetiydi. 27 Ekim'de Meclis'i basarak 8 kii ldren caninin gerekesi ekonomide kt gidiatt. Ermenileri zor bir karar bekliyordu. Ya alktan elimsiz Afrikallarn haline decekler ya da Karaba'n Azeri topra olduunu er ge kabulleneceklerdi. Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev, izledii baarl diplomasi ile iki defa Erivan' bara zorlamasna ramen ikisinde de Ermenistan'n karmas, bu zor kararn alnmasn engelledi. Halbuki Aliyev, Karaba'a ' en yksek stat' vererek tavizin snrlarn zorlad. En yakn yardmclarnn istifalarna gs gerdi. Azerbaycan bu dneme kadar 6 ylda yabanc petrol irketleri ile imzalanan 19 petrol anlamas nedeniyle yaplacak 30 milyar dolar yatrm gvencesinden dolay gelecee umutla bakyordu. Zira petrol ekonomiye yansdnda lkeye 20 yl iinde 115 milyar dolar girecekti.Yeni iyerleri alacak, istihdam salanacakt. Bugn petrol geliri olduka dkt. retilen 9 milyon ton petroln sadece 2 milyon tonu ihra ediliyordu. 2003'den sonra ekonomi piyasasnda petroln etkisi grlmeye balayacakt. Yani Azerbaycan'n Karaba ve Ermeni igalinden kaynaklanan eksilere dayanmas mmknd; bir ans vard. Aliyev, halkn ikna ederek uzun soluklu diplomasi ile bu krediyi kullanyordu. AGT'de imzalanan Bak-Ceyhan projesinden dlanan Erivan, mttefiki Rusya'ya artk eski kadar gvenmiyordu.Bu arada Ermeni karlarn korumak iin lobi almalarnda bulunan Dnya Ermeni Kongresi Yerkrapa Birlii, Erivan ynetimine Karaba sorununun zmnde halk refarandumuna gidilmesini nerdi. Ermenistan'n ubat 1998'de istifa eden Amerikan vatanda cumhurbakan Levon Ter Petrosyan' 1990'da lkeye getirten, onun sendelemesinden sonra reytingi yksek olan Robert Koaryan'n cumhurbakan olmas iin destek verdii bilinen Yerkrapa Birlii'nin Karaba'da

referandum nerisine Ermenistan Dileri Bakanl tepki gsterdi. Dileri szcs Aram Papiyan, yapt aklamada, Ermenistan parlamentosunda da zaman zaman baz gruplarn Karaba'da referanduma gidilmesi nerisini gndeme getirdiklerini belirterek, Azeri ve Ermeni liderler arasnda dorudan grmelerin srdn, AGT Minsk grubunun arabuculuk giriimlerine ise gvenlerini yitirmediklerini bildirdi. Papiyan, Yerkrapa Birlii'nin, Cumhuriyeti Parti Bloku ile sz konusu neriyi grtklerini dorulad. Erivan, AGT'in ' halklarn kendi kaderini belirlemesi prensibini'nin Karaba'da uygulanmasn savunuyordu. Ancak Karaba'daki Azeri nfus sava nedeniyle ge mecbur edildii iin burada yaplacak bir referandumun bir anlam bulunmuyordu. Bak, yine AGT'in ' toprak btnlnn deimezlii ' ilkesine gre, Karaba'n Azerbaycan terkibinde kalmas kaydyla en yksek staty vermeyi kabul ediyordu. Referanduma deiik biimde scak bakan Azeri ve Ermeni liderler ise, AGT stanbul zirvesinde, Karaba'da bar anlamas imzalanmadan nce mutlaka Ermenistan ve Azerbaycan'da anlamann halk referandumuna sunularak onaylatlacan ifade etmilerdi. Peki Ermenistan'n neyi vard, neye gveniyordu? Ermenistan, Bamsz Devlet Topluluu lkeleri iinde en fakir lkeydi. Yaplan bir aratrma Ermeni vatandalarnn yzde 95'inin dardan gelen insani yardmlarla yaamlarn srdrdn gsteriyordu. Ermenistan'n petrol yok, yabanc yatrmclar ekecek cazip bir zenginlii de yoktu. Ermenistan, blgedeki Rus slerinin askeri desteiyle savata galip gelmi gzksede bara mahkumdu. Rusya Ermenistan'n ekonomisini dzeltemezdi. Nihayet bu ac gerein farkna varan Ermeni yneticiler,' sosyal patlama ' endiesi ile imdi bu zor kararn eiindeydiler. Ermeni halk, Karaba'n faturasn artk demek istemiyor, insanca yaamak istiyordu. Erivan politikasna Karaba kahramanl edebiyatyla sinen Karaballarn hakimiyeti, Ermenistanllarn iine sinmiyordu. Radikal grleri ve taviz vermeyen tutumu ile tannan Ermenistan Dileri Bakan Vartan Oskanyan, 2000'den nce son dzenledii basn toplantsnda bu ikilemi yle aa vurdu : " Ya Rusya'ya yaslanacaz ya ABD'ye. " Ermeniler tarih boyu birilerine yaslanarak bugnlere geldiler; kendi kararlarn kendileri vermediler, bakalar tarafndan srekli ynlendirildiler.100 yldr ise Ermeniler Ruslarn maasyd. Ama Rusya eski Rusya deildi. Rusya, Osmanl imparatorluunun k zamannda olduu gibi milli devletini aryordu. Ruslar Atatrk'n bulduu zaman bu radikal adm atacaklar; bugn buna hazr deillerdi. te o zaman arka bahe Ermenistan'a ihtiyalar kalmayacakt. Oskanyan, yeni dnya dzeninde dnya jandarmalna oynayan ABD'nin 21. yzylda kendilerine Rusya'dan daha fazla yararl olacan anlamaya balyordu. Bu deiim gerekleirse Azerbaycan'n kar ne olurdu ? Bu deiim 2000 yl banda gittike belirginleiyordu. ESKMEYEN YEN : GOBL PLANI 1999 ve 2000 yllarnda Karaba'da kalc barn salanmas iin aba gsteren Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev ve Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan'n yedi defa yaptklar ikili grmelerde " Gobl plan " olarak bilinen neri zerinde durduklar ortaya kt. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in onayn alan plana Rusya Bakan Vekili Vladimir Putin'in Demirel'e 29 ubat 2000'de gnderdii mektup ile Kafkas stikrar Pakt ile birlikte Karaba ihtilaf zm nerisine de olumlu yant vermesi, taraflar bar masasna daha da yaklatrd. Azatlk Radyosu eski Mdr Yardmcs ve Kafkasya uzman bir Amerikal olan Paul Gobl, tarafndan henz souk sava dneminde ortaya atlan neriye gre Karaba ile Zengezur blgesinin Azerbaycan ve Ermenistan arasnda deitirilmesi neriliyordu. lk defa merhum Cumhurbakan Turgut zal'n daha sonra eski Babakan Blent Ecevit'in de destekledii ' Gobl plan ' olarak bilinen bu neriden Koaryan'n ek yaplmas iin direttii " Bak -Ceyhan hattnn uzunluunu 1700 kilometreden 1100 kilometreye dren ve maliyetini 1.5-2 milyar dolara eken Hazar petrolne Ermenistan gzergah " art kapsam dna alnd.

Bunun yan sra plan zerinde baz rotler yaparak gncelletiren Azeri ve Ermeni liderlerin toprak deiimi yerine koridor deiimi esasn kabul ettii, bunu ilke olarak imzalamak istemilerdi. Buna gre Ermenistan ile Karaba' birbirine balayan 20 km'lik Lain koridorunun geniletilerek 40 km yaplmas ngrlrken karlnda Erivan Azerbaycan ile Nahvan' birbirine balayan ve sava ncesi demiryolu hatt bulunan koridoru, karayolu ulam da salanacak biimde kullanma aacak ve koridor Azerbaycan mlkiyetine verilecekti. Bu arada sorunun zm iin arabuluculuk yapan AGT Minsk Grubu'nun Ermenistan'da Koaryan hakimiyetinden sonra taraflara nerdii, ancak Bak'nn kar kt " Karaba'da ortak devlet " planda yumuatld. mzalanacak ilke anlamasndan ortak devlet ifadesi kartld. Bunun yerine Karaba Cumhuriyeti'nin hukuki olarak Azerbaycan terkibinde kalaca belirtildi. ki lkede bu anlamayla birbirlerinin toprak btnln tanyacan ilan edecekti. Ancak, anlamaya gre Karaba ynetimine iileri, dileri, savunma, ekonomik ilikilerde serbestiyet tannyordu. Anlama metninde bayra, paras, mar olacak Karaba Cumhuriyeti'nin bamsz olmayaca, cumhurbakan ve parlamentosunu kendisinin seecei kaydedildi. Erivan, bu ilkeler erevesinde ncelikli olarak igal ettii 7 Azeri kentini boaltarak buraya Azeri gmenlerin dnmesini imkan tanyacakt. Gmenlerin dn srasnda gvenliin salanmas iin geici olarak ok uluslu bar gcnn Karaba ile dier 7 kent arasndaki tampon blgeye yerletirilmesi salanacakt. Karabal Azeri mltecilerin ise dn kendi isteklerine braklacakt. Bu bar gcnde Rus askeri saysnn oran konusunda ise henz anlamaya varlamad. te yandan liderlerin grt Gobl plannn szmas zerine harekete geen Azeri muhalefeti kendi aralarnda bu plana kart bir birlik oluturdu. Azerbaycan Aydnlar Birlii nderliinde 26 ubat 2000'de biraraya gelen 210'a yakn parti, dernek, vakf tipindeki sivil toplum rgtleri tarafndan Milli Mukavamet Harakat kuruldu. Elibeyin bu politikasn yrten Aliyev'e darbeler dzenlemi Trkiye masas efi Babakan Maviri Yasin Aslandan bakas deildi. Bu haraketin banda Ebulfeyz Elibey bulunuyordu. Elibey iktidar dneminde de Gobl planna scak bakmamt. Topraa toprak deimek Ermenilerin igalci tutumuna hakllk kazandrmak anlamna geliyordu. ABD'nin, Karaba'da bar iin nerilen "toprak deiimi" projesini kabul etmesi iin Ermenistan ynetimine, bu lke ekonomisine 3 milyar dolar yatrm yapmay vaat ettii ileri srld. Rusya'n n zvestiya gazetesinin, Ermenistan'n Aravot gazetesinde yer alan bir habere dayanarak verdii habere gre, Ermenistan ynetimi de toprak deiimi karl yatrm nerisini "kabul etme eiliminde" bulunuyordu. Haberde, "Aravot gazetesi, iyi haber alan kaynaklara dayanarak, Ermenistan ynetiminin, Karaba sorununun zm konusunda ABD tarafndan nerilen seenei kabul etme eilimi ierisinde bulunduunu bildirdi. Bunun karlnda ABD, Ermenistan ekonomisine 3 Milyar dolar yatrm yapmay vaadettii kaydedildi" denildi. zvestiya'nn haberinde, Azeri ve Ermeni heyetleri arasnda yarn, ABD'nin de katlm ile Washington'da toplantlar balatlaca, bu toplantlarn balatlacak olmasnn da ABD'nin toprak deiimiyle ilgili nerileri konusundaki haberlerin dolayl bir teyidi anlamna geldii kaydedildi. zvestiya gazetesi, ABD'nin bu plannn kabul edilmesi halinde, Rusya'nn Kafkasya'daki tek dayana olan Ermenistan' da yitireceini ve Kafkasya'daki roln tamamen kaybedeceini ne sryordu. Haberde, plann uygulanmaya konulmas halinde Rusya'nn, "Azerbaycan'n ana petrolnn uluslararas pazarlara aktarlmasnda rol almas olaslnn da tamamen ortadan kalkaca" kaydedildi. Plann uygulanmasnn, Azerbaycan ve Trkiye arasnda dorudan bir koridor aacak olmas dolaysyla Rus basn, nerinin, Rusya'nn blgedeki karlarn sarsacan savunuyordu. Toprak deiimi nerisi yllardr gndemde bulunuyordu. Rus ve Ermeni basnnn iddialarna gre, ABD'nin de artk resmen stlendii, Dileri Bakan Yardmcs Strobe Talbott'n sahip kt bu plan, "Karaba'n bamszlnn Azerbaycan tarafndan kabul edilmesini, Karaba ve Ermenistan arasnda kalan Azeri topraklar zerinde bulunan Lain koridorunun Ermenistan'a verilmesini, bunun karlnda da Nahvan blgesi ile Azerbaycan arasnda kalan Ermeni topra Zangezr blgesinin Azerbaycan'a verilmesini,

bylece Nahvan ve Azerbaycan'n balanmasn" ngryordu Ayn plana kar kan Karaba Genelkurmay Bakan Samuel Babayan ise Tanaklar ve yasad Dro rgt ile birlikte Erivan ynetimini sz konusu artlarda anlamann imzalanmamas iin bask yapyordu. Meclis baskn ile bu barn imzalanmasna fiili olarak engel olan Babayan'n arkasnda kimin olduunu Bak ve Erivan iyi biliyordu. Bara engel olan asl g Rusya idi. Nitekim 3 Mart 2000'de Rusya ile Ermenistan, Rusya Federasyonu'na bal askeri ssn Ermenistan'da 25 yl daha faaliyet gstermesine ilikin bir anlama imzalad. Ermenistan'n bakenti Erivan'da imzalanan anlama, Rusya'ya ait 102. birliin Ermenistan'da 25 yl daha kalmasn ngryordu. Anlama, taraflar arasnda 16 Mart 1995'te imzalanan askeri ibirlii anlamasnn bir paras olarak deerlendiriliyordu. Ermenistan'da askeri s bulunduran ayn Rusya, bu lke ile Azerbaycan arasndaki Yukar Karaba sorununu zmek iin Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat bnyesinde oluturulan Minsk grubunun ebakanln yapyordu. Ermenistan, Azerbaycan topraklarnn halen yzde 20'sini igal altnda tutuyordu. Rus askeri gc, herhangi bir bar anlamasnn imzalanmas halinde anlamay provoke etmek iin hazr bekliyordu. Rus derin devletinin sahibi Rus askeri ve istihbarat gc, Moskova'nn resmi d politikas ile hi uyumayan biimde haraket ediyordu. Rutin d davranyordu. Ermenistan'da 27 Ekim 1999'da parlamentoya yaplan kanl saldryla ilgili soruturma nedeniyle Devlet Bakan Robert Koaryan ile parlamento arasnda gerilim yaanyordu. Parlamento, 25 Nisan 2000'de ald kararla Koaryan'a kar azil srecini balatmay benimsemiti. Gerilim, dnemin babakan Vazgen Sarkisyan, parlamento bakan Karen Demirciyan, parlamentonun iki bakan yardmcs, bir bakan ve milletvekilinin ldrld kanl basknn soruturmasn yrten askeri basavc Gagik Cihangiryan nedeniyle trmand. Parlamento, olayla ilgili dzenledii oturuma Cihangiryan' da davet etti. Ancak Koaryan, Cihangiryan'n parlamentoyu etkileyebileceini, parlamentoya bask yapabileceini gereke gstererek, askeri basavcnn oturuma katlmasn bir kararnameyle yasaklad. Bunun zerine Cihangiryan, protesto amacyla istifa ettiini aklad, parlamento oturumuna da sradan bir vatanda olarak katld. lerleyen saatlerde de parlamentonun, Koaryan hakknda azil soruturmas balatma karar ald. Parlamentonun, azil iin 3'te 2 ounlukla karar alarak, bunu Anayasa Mahkemesi'ne gtrmesi gerekiyordu Anayasa Mahkemesi'nin de bir ay ierisinde bu konuda karar vermeliydi. Koaryan'n parlamentoyu fesih hakk da bulunuyordu, ancak azil sreci baladnda bu yetkisini kullanamazd. Cihangiryan, 27 Ekim olaylarn "darbe giriimi" olarak tanmlam, soruturmas erevesinde Koaryan'n yakn evresinden kiileri de tutuklamt. Koaryan, ya yakn evresini korumaktan vazgeecek yada azledilmeyi gze alacakt. Karaba sorunun Erivan'da oluturduu derin devlet yine bar ve Ermenistan ynetimi teslim almt. Susurluk bu defa deiik versiyonu ile Ermenistan'da hortlamt. ABD, bu elikiler yumanda Kafkas'a askeri gcn sokmak istiyordu. Bak-Ceyhan ve boru hatlarnn gvenlii bunu zorunluluk haline getirdi. ABD-Ermenistan ilikilerinin gelimesi, Amerikan politikalarnn uygulanmasn kolaylatracakt. Amerikal uzmanlara gre Ermenistan Trkiye ile ekonomik ilikilerini gelitirerek sosyal patlamadan kurtulacakt. Karaba bar erevesinde blgeye yerletirilecek ok uluslu bar gc, ABD'nin Kafkaslara askeri adan el uzatmasnn en aklc yoluydu. Karaba barnn bir trl gereklememesinde en nemli etken Rusya'nn bu istee direnciydi. Ermenistan'da bulunan resmi rakamlara gre 30 bin esasen 50 bin olan Rus askeri says Erivan' yn deitirme konusunda zorluyordu. Ancak 20 yzyln son ylnda bu gcn konuland slerde grev yapan Rus askerlerinin gittike Ermeni kkenlilere dntrlmesi ilemi tamamland. Rusya'daki bir milyon Ermeninin erkekleri askerliklerini bu slerde yapyor ve geri gnderilmiyordu. Ermenistan, Rus askerini lkesinden gnderme karar ald gn ste kalan Rus askeri says ortaya kacakt. ABD, Ermenistan'n temaylnn samimiyetine ancak bu radikal karardan sonra inanabilirdi. Blgede Rusyasz bar olmuyordu; ancak bugne kadar Rusyal da olmad. Rusya, 1999-2003 yln kapsayan eenistan operasyonu ile gerek yzn gsterdi. Rusya Devlet

Bakan Vekili Vladimir Putin'in, bakan seilmeden nce 5 Mart'da Rusya'nn bir gn NATO'ya eit ortak olarak katlabileceini aklamas, Bak'de aknlk ve kuku ile karlanyordu. Azerbaycan Cumhurbakanl D likiler Mdr Nevruz Memmedov, Rusya'nn NATO'ya alnmasnn dnya politikalarna olumlu biimde yansyacan ifade ederken, kukularn da dile getirmeden edemedi. Putin'in ciddi olup olmadnn aratrlmasn isteyen Memmedov, " Bu srpriz kn ardnda yatan gerek nedenler ve sr perdesi aralanmal. " diye ikaz ediyordu. NATO'nun ncelikli olarak Varova Pakt karsnda kurulduunu, ancak bugn ayn fonksiyona sahip olmadn hatrlatan Memmedov, NATO'nun artk Avrupa'da gvenlik ve istikrarn salanmas iin aktif rol oynadna dikkat ekti. Memedov, Rusya'nn NATO yesi olmasnn Kafkaslarda bara da olumlu etki yapacana iaret ediyordu. Putin'in ciddi olmad daha sonraki beyanatlarnda NATO'nun genilemesine kar kmasndan anlalacakt. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra ounluu eski Sovyet lkelerinde olmak zere Bar in birlii ( BO) program erevesinde Rusya ile de ilikiler kuran NATO, en son Balkanlarda Kosova operasyonu ile Rusya'y blgede by-pass yapmt. BO programlar kapsamnda alnan kararlara katlan Rusya, aleyhinde olabilecek giriimleri bugne kadar srekli engelledi. NATO d lkelerin yaptklar toplantlarda daima veto hakkn kulland. Bu nedenle Dnyster ve Karaba sorunu gibi bar gc gerektiren konularda Rusya, Ukrayna, Moldovya, Grcistan ve Azerbaycan'n fonksiyonel askeri g kullandrlmas nerilerine oy vermeyerek bugne kadar konsensusu bozdu. NATO'nun douya doru genileme politikasna da kar kan Rusya, NATO'nun Kafkaslarda da etkinliini artrmamas iin youn aba harcyordu.. SUKASTLAR PEPEE Ermeni Parlamentosu'na dzenlenen baskndan sonra 21 Mart 2000 geceside Yukar Karaba'n szde cumhurbakan Arkadi Gukasyan'a suikast dzenlendi. Gukasyan, Karaba'da saldrya urayan ilk lider deildi. Nisan 1992'de selefi Artur Mkryan hl akla kavumayan bir suikasta kurban gitmiti.Gukasyan'n ar yaraland suikastn eski genelkurmay bakan taraftarlarnca dzenlendii ortaya kyordu. Rus istihbarat ve Samuel Babayan yine sahnedeydi. 1991 ylnda igal ettikleri Yukar Karaba'da ayr ynetim ilan eden Ermenilerin szde "cumhurbakan" Arkadi Gukasyan'n urad suikast giriiminde ar biimde yaralanmt, ama hayati tehlikesi bulunmuyordu. Suikast giriiminde parma olduu gerekesiyle eski savunma bakan ve Genelkurmay bakan Samvel Babayan gzaltna alnd. Babayan'n 28 adamda gzaltna alnmt. Babayan, Yukar Karaba'da Aralk 1999'da meydana gelen i hesaplamalar srasnda, Savunma Bakan General Seyran Oganyan tarafndan, Genelkurmay bakanl grevinden alnm, yerine general Mofses Akopyan atanmt. Arkadi Gukasyan'a dzenlenen suikast giriimi, cumhuriyette sivil ve askeri ynetim arasnda son aylarda trmanan gerginliin had safhaya ulatn ortaya koyuyordu. Gerginlik, 1999'da Gukasyan ile dnemin hem "savunma bakan", hem de "genelkurmay bakan" olan Samvel Babayan arasnda kan ihtilafla balam, Babayan nce "savunma bakanl" grevinden, bir sre sonra da "genelkurmay bakanl" grevinden azledilmiti. Babayan'n azli gerginlii daha da trmandrm, ardndan ordunun ileri gelen komutanlarndan bazlar, zellikle de Babayan'n destekileri, yolsuzluk iddialaryla tutuklanm veya grevlerinden alnmlard. Babayan'n grevden uzaklatrlmasnn asl sebebi Meclis basknyd. Tanak terrist gazeteci Naira Unanyan' kullanan Babayan ve Rus istihbarat, Karaba anlamasnn imzalanmas arifesinde terr eylemi ile bara engel oluyordu. Babayan tutuklandktan sonra verdii ifadelerde Rus istihbarat ile planladklar karanlk eylemleri bir bir anlatt. Ermeniler Rusya'nn lkelerini srekli kartrmasndan anlalan usanmamt! Koaryan ile Gukasyan arasnda iyi bir diyalo vard. Gugasyan, Babayan'a ynelik operasyonu, "cumhuriyette demokrasi ve hukuka dayal dzen kurulmasna ynelik abalar" olarak deerlendiriyor ve "bar dneminde ordunun siyasete karmasna izin verilemeyeceini" sylyordu. Gukasyan'n, Karaba savandaki baarda byk pay olan Babayan ile ekimesi, gerek Ermenistan'da, gerekse Karaba'daki baz siyasi evrelerde rahatszlk oluturmu, Babayan

parti kurup siyasete atlacan ilan edince, endieler biraz olsun giderilmiti. Yukar Karaba'da 18 Haziran'da parlamento seimleri yaplmas planlanyordu. Babayan'n parlamentoda ounluk oluturma ihtimalinin gl olmas, dolaysyla Gukasyan'a kar gl muhalefet oluturmas Koaryan'nda iine gelmiyordu. Ancak seimlerin parti listeleriyle deil, sadece bamsz adaylarn katlmyla yaplacann birka gn nce aklanmas, Babayan ve yandalarnn planlarn altst etti. Suikast giriimi sadece Gugasyan'a ynelik deildi; asl hedef Koaryand. Arkadi Gukasyan, Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan'n Ermenistan ordusunun st ynetiminde yapt deiiklikleri rnek alarak, kendisine bal isimleri Karaba ordusunda kilit noktalara getirmiti. Bu da, sinirlerin biraz daha gerilmesine yol at. Bu gerginlie 18 Aralk 1999'da dikkat eken zvestiya manetten verdii haberinde Karaba'da darbe olabileceini yazmt. Ayrca Ermenistan'da, hem de Karaba'daki karklklarn balamasnn nedeni, Ermeni diasporasndan gelen paralarn paylamndaki atmalard. Ermeni diasporas, Ermenistan'a ve Karaba'a yardm yadryordu. stelik Rus istihbarat tarafndan kullanan Babayan, ok tehlikeli bir konuma gelmiti. Gugasyan'a suikast ters dnm Babayan'n siyasi hayatn bitirmiti. Rus askeri Ermenistan' terkettii gn Karaba bar yakn demekti. Ermeni yneticiler, bu zor karar almalyd. Azerbaycan ve Ermenistan, siyasi ve ekonomi hayatlarn ipotek altndan baka trl kurtaramazd. Karaba'da kalc bar salanmadan ne Bak-Ceyhan hatt nede Azeri petrolne yaplan yatrmlar gvencede olmayaca aikard. ARKA BAHEYE DN Rusya, devlet bakanlna Vladimir Putin'in seilmesiyle eenistan'da ' imha ilemi' nin tamamlanmasnn ardndan eski 'arka bahe' olan Gney Kafkasya'daki Azerbaycan ve Grcistan'a radikal dn yapmaya hazrlanyordu. Eski bir Sovyet brokrat olan ve son 10 yldr d politikadan sorumlu devlet maviri hviyetiyle bamszlktan sonraki tm Azerbaycan Cumhurbakanlarnn Badanmanln yapan Vefa Guluzade, Ankara'y uyararak " Karaba'da bar anlamas imzalanmayacak. Yeni bir Karaba sava iin hazrlkl olun. Bak-Ceyhan ve Hazar geili Trkmen gazna vize vermeyecekler. Kafkas stikrar Pakt'na Ruslar bir paavra gz ile bakyor. " mesajn verdi. Gerekleri akca ifade edebilmek iin resmi grevinden istifa ederek Amerikal stratejistlerle birlikte Hazar Aratrmalar Fonu'nu kuran Guluzade, Ankara'y uyaran ok nemli aklamalarda bulundu. Guluzade'nin net uyarsn tarihe dmesi asndan ZAMAN iin yaptm rportajdan aynen alntlyorum: (47) - Karaba bar anlamas AGT zirvesinde imzalanacakt. Ne oldu; bar kimler istemiyor? V.Guluzade : Anlama hazrd. Ermenistan Cumhurbakan Robert Koaryan ikna edilmiti. Ermenistan parlamentosuna dzenlenen basknla Babakan Sarkisyan ve Meclis bakan Karen Demirciyan'n ldrlmesi bara sklan kurundu. Suikastta urayan szde Karaba cumhurbakan Arkadi Gugasyan'da grmelere katlm ' olur' vermiti. Bar isteyen herkesin ortadan kaldrlmas iin talimat verildi. Sradaki suikast Koaryan'a yaplacak. Bu nedenle Koaryan bar anlamasn imzalamak iin ekinik davranyor. Rusya Savunma Bakanl, dileri bakanl gibi grev yapyor. Rus ordusunun st dzey yetkilileri bar istemiyor. Ermenistan'da 4 Rus ssnde 50 bin Rus askeri var. 25 yl daha burada kalnmas iin anlama imzaland. sterlerse bir haftada bunun katn blgeye getirirler. Ermenistan'n i politikasn kartryorlar. Eski cumhurbakan Levon Ter Petrosyan bar istedi diye gnderildi. Erivan ynetiminin srekli radikallerden olumas iin suikastlar yaplyor. Ilml hale gelenler gidiyor, bar konusunda uzlaylmayacak radikal politikaclar getiriliyor. imdi Koaryan gidecek, Zori Badalyan gibi bar gremeyeceimiz biri ynetime getirilecek. - Azeri ve Ermeni liderler arasndaki grmeler tkandna , AGT Minsk Grubu'da devre d kaldna gre bar ok uzakta m grnyor ? V. Guluzade : Allah bir, iki deil. Ayr Azeri ve Ermeni Allahlar yok ki, aralarnda anlasnlar. ki cumhurbakan artk biraraya gelemiyorsa durum ok ciddi demektir. Azerbaycan'a tekrar geri dnmek isteyen Rus ordusu sava kmas iin provakasyonlar

hazrlyor. Putin cumhurbakan seildikten sonra sahneye konacak. nce eenistan'da imha ilemi bitirilecek. Sra Azerbaycan ve Grcistan'a gelecek. Bu blgeden Hazar petrol ve gaz rezervlerinin Moskova'nn inisiyatif olmadan nakledilecek olmasn hazmedemiyorlar. Haydar Aliyev ok gl bir politikac. Ruslar, O var iken kirli ilerini gremiyor. Aliyev'den sonras iin planlarn yapyor. Ka defa suikast dzenlendi. ldremediler. Salk durumunu yakndan takip ediyorlar. Aliyev sonras iin sanld gibi eski cumhurbakan Ayaz Muttalibov'u deil, Azerbaycan Gvenlik Tekilatnn eski bakan Vakf Hseynov'a getirmek istiyorlar. Barn olmayaca ortaya knca Azeri kamuoyu ayaklanacak. Sava kacak. Ancak bu sava yine Azerbaycan'n aleyhine olabilir. Ermeni ordusu bizim ordudan gsz: ama savaan ilk savata olduu gibi Rus ordusu. ilk savata 35 bin kii ld, 700 kasaba ve kymz talan edildi. Burasnn yzlm iki eenistan kadar. Sava balatp, Gence'yi, Kazak' igal etmek, Rus ordusunu Azerbaycan'a yerletirmek istiyorlar. Bildiklerim var, bu ciddi bir uyardr. Trkiye ile Azerbaycan'n ilikileri 1993'deki gibi deil. Artk stratejik ortaz. Askeri alanda dahil her alanda ibirliimiz var. Ankara, ikinci savata ilkinde olduu gibi davranamaz, lakayt kalamaz. Bu defa tepki gstermeye ve savaa hazrlkl olmal. nk bu sava balarsa ne Bak-Ceyhan kalr nede Hazar geili Trkmen gaz projesi. - Trkiye ne yapabilir; NATO gc blgeye gelebilir mi ? V. Guluzade: Trkiye, Rusya ile ilikilerini gelitirmeli ve Kafkasya'daki sorunlar ilikilerinin bir numaral meselesi yapmal. eenistan'da gerek Trkiye, gerekse Bat dnyas ve ABD yaanan insanlk dramna i sorun diye seyirci kald. Ermenistan, Trkiye'ye muhta fakir bir lke. Rusya'nn elinden kendilerini kurtaramyor, bamsz karar alamyorlar. Halbuki bar en ok bu lkeyi kalkndracak. Trk i adamlar lkelerini ihya edecek. Bu koz kullanlmaya devam etmeli, Trk-Ermeni snr almamal. Ermenistan' bara yaklatran bu unsurdur. Rusya'nn en byk korkusu blgeye ok uluslu bir bar gcnn gelmesi. NATO gelsin Aberon'da s verelim nerisini yaparken bir krlmann artk olmas isteini dile getirdim. Rusya, Bak'de ynetimine Rus yanllarn getirerek Bat yanllarn uzaklatryor. Bat dnyas, enerji rezervlerinin merkezi olan Azerbaycan' yalnz brakamaz. Er ge blgeye bar gc gelecek. Rusya, karanlk eylemlere kararak geleceini karartyor. Bar iin ibirlii yapsa, bu kendi yararna da olur. Demirel'e ikinci cumhurbakanl yolunun kapandktan sonra 5 Nisan 2000'de MHP'liler Azerbaycan'n eski cumhurbakan Ebulfeyz Elibey'i Ankara'ya getirmiti.. ktidardaki MHP, artk Demirelli blge politikalar istemiyordu. Elibey, Trkiye'de Demirel dnda st dzey yetkililerden 7 yldan sonra youn bir ilgi grd. Elibey, Kafkaslarda Rusya'nn lkeleri kartrmaya devam edeceini belirterek, yrtc dmanlarna kar Azerbaycan'n Trkiye'nin yardm ile NATO'ya ye olmasn istiyordu. Azerbaycan'n gvenliinin NATO erevesinde salanabileceini, Kosova bar gcnde grev alan 50 Azeri askeri ile bu srecin balattn syleyen Elibey, Ermenistan'la sren ihtilaf nedeniyle NATO'nun yeliklerine yant vermediini ifade ediyor ve ekliyordu: " Azeri ordusunun Avrupa tipli olmas iin aba gsteren Trkiye'nin desteiyle bu konuda olumlu bir karar alnacak." Karaba'a bar bir zm bulunmazsa kaybedilen topraklarn savaarak geri alnmas iin 210 sivil toplum rgtnn birlemesiyle Milli Mukavamet Haraketi'ni kurduklarn dile getiren Elibey, haraketin amacna ynelik bir soruyu, " Kbrs'ta da byle bir haraket olmutu, tm dnyada vardr.Dzenli orduya ve iktidara kar deiliz. Halkn tabanndaki gcn d glere kar birletirmeyi hedefliyoruz. Karaba gibi nemli bir konuda iktidar-muhalefet konsensusu salyoruz. " diye cevaplandryordu. ran'daki 30 milyon Azeri Trk ile Azerbaycan'n birleerek 40 milyonluk bir blge gc olmas tezini savunan Elibey, Trkiye ile konfederasyona gidilmesini de nererek, bylece 110 milyon nfusa sahip bir gcn ortaya kacan ileri srd. Bir milyonu akn Azeri gmen yokluk ekerken dnyann buna sustuuna dikkat eken Elibey, BM'de Azerbaycan'n toprak btnlnn korunmas ile ilgili karar onaylanrken, Azerbaycan'dan byk petrol paylar koparm ABD, Fransa ve ngiltere'nin tasarya ekimser kalmasn sert bir dille eletirdi. Elibey,

btn petrol ve doal gaz boru hatlarnn Trkiye'den gemesini desteklediklerini ifade ederken 1993'de devrilmesine yol aan isyan konusundaki bir soruya, " Rusya, ran ve Ermenistan istihbarat ortak bir planla iktidarm devirdiler. Karde kan dklmemesi iin Rus oyununu bozarak geri ekildim. Rus askerini lkemden gnderirken 10 gn sonra devrileceimi biliyordum. " diye ifaatda bulundu. Elibeyin siyasi koordinatr MHP Sivas Milletvekili Mehmet Ceyland. Daha sonra MHP ile anlaamayarak BBPye gemiti. MHP'nin Azerbaycan'n eski Cumhurbakan Ebulfeyz Elibey'i Ankara'ya getirmesinin ardndan ANAP stanbul Milletvekili Blent Akarcal'nn bakan olduu Trk Demokrasi Vakf'da Azerbaycan Meclis'inde 6 milletvekili ile ikinci byk parti olan Azerbaycan Demokrat Parti lideri, Azerbaycan eski Adalet Bakan lyas smailov'u Ankara'ya getirdi. ANAP milletvekili Sleyman elebi refektnda haraket eden smailov, ileri Bakan Saadettin Tantan, Devlet Bakan Edip Safter Gaydal ve Devlet Bakan Rt KazmYcelen ile biraraya geldi. Elibey gibi Demirel dnda tm siyasilerle grt. smailov'da Karaba sorununu da gndeme getireceklerini, sorun eer bar yolla zmlenmezse savala kaybedilen topraklarn geri alnmas iin mcadaleye hazr olduklarn ifade ediyor, 11 Mart 1999'da Avrupa Parlamentosunun bir karar kabul ederek " Ermeni topra " Karaba ile Azerbaycan'n ortak devlet esasna gre anlama salamasn istemesine kar kyordu. Azerbaycan'dan petrol paylar kopartan ABD,ngiltere ve Fransa gibi lkelerde Azerbaycan'n toprak btnlne halel getiren bu zme ses karmamt. Ermeni Dileri Bakan Oskanyan, AP'nin bu kararndan cesaret alarak ortak devlet nerisine scak bakyordu. Dnya 21. Yzyln eiinde bir toprak igaline daha gzyummu, BM ve Wilson ilkeleri yine inenmiti. Daha ak konuabilmesi iin Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in direktifi dorultusunda istifa ettirilmi eski Badanman, Hazar Uluslar aras Aratrmalar Fonu Bakan Vefa Guluzade, Rus Lider Vladimir Putin'in Rusya Gvenlik Konseyi'nde ortaya koyduu yeni Kafkas askeri doktrini zerine yine radikal konumaya balyordu. Rusya 'nkleer silah ilk kullanan bizde olabiliriz ' diye aklama yaparak Bat'nn gzn korkuturken, ofsayta dyordu. NATO'daki Daimi Temsilcimis Onur ymen bu srada Bak'de NATO'nun Bak ofisinin almas iin giriimde bulunuyordu. Amerikallar Kafkasya'da tan altna hemen ellerini koymak niyetinde deildi.Trk askerini kullanmak istiyordu. Trkiye ise temkinli davranyordu. Trkiye'nin Azeri ordusunu eitmesinin yeterli olmadn belirten Guluzade, ' NATO'ya Aberon'da s verelim' teklifi geri tepince bu defa Trk Silahl Kuvvetlerine Azerbaycan'da s verilmesini nerdi .Azerbaycan ve Grcistan iin tehdit oluturduuna dikkat eken Vefa Guluzade, " Rusya'nn Azerbaycan'a basklar artacak. Armavir'de 2 bin askerle ortak askeri eitimde bunun hazrl yapld. Ermenistan-Rusya ittifakna kar Azerbaycan-Trkiye askeri ittifak karsna kmaldr. Uyank ve hazr olmalyz " diyordu. eenistan'daki 41. Rus kolordusunun glendirildiini, ancak Gence ve Yevlak'a ynelik saldrnn Ermenistan zerinden geleceini ileri sren Guluzade, " Ksa srede gl ordu kurmamz zor. Ermenistan Rusya'dan silah alyor;Azerbaycan ise kk ve zayf bir lke. Trkiye bu ileri artk stlenmelidir. Moskova maden Trkiye'yi rakibi gryor, o halde Trkiye askeri glerini lkemize konulandrsn. Aksi halde Bak-Ceyhan petrol boru hatt gibi stratejik projelerin gelecei olmayacak. " eklinde konumutu. gal altndaki topraklarn geri alnacan, ancak bugn Azerbaycan'n igal altnda olmayan topraklarn korumak zorunda braklacan ne sren Guluzade, " Moskova, Bat'nn basksndan kayg duymuyor. ABD ve Avrupa devletlerini tepkilerini ortaya koymallar. Rusya sadece Kafkasya'da deil, Orta Asya ve kaybettii Baltk lkelerine de dn yapmak istiyor. Buna askeri,ekonomik ve siyasi gleri yetmez. Bu k Putin'in sonu olacak. Ancak bu ykntlarn altnda kalabiliriz. Bundan korkuyorum. " diye endielerini dile getiriyordu. Guluzade, Putin'in arka bahce adlandrlan blgelere " nce i adam sonra bykeli gider " szlerine u ekilde bir yorum getirdi : " nce askerleri ve generalleri gider; i adamlar hi gitmez. Generalde vali olur. " Guluzade'nin hakl olduunu tarih gsteriyordu...

ELBEYLE SON RPORTAJ Azeri bykeli Nevruzolu, beni cepten arayp Aliyev'in GATA'da yatmakta olan Elibey'e iek gnderdiini, oraya gelip haber yapmam istediinde Elibey'in lme yaklatn anlamtm. 20 Austos Cuma gn idi. Hemen cepten Elibeyin korumasn aradm. Elibey'in Sovyet diplomasisinde dmanna gle-gle cehenneme demek olan bu jesti Elibey'in kabul etmediini rendim. Pazar sabah 22 Austos'da Elibey vefat etti. Halbuki daha be ay nce ok diri grnyordu. Mays 2000'de Ankara'da onunla uzun uzun dertlemitik. Cumhurbakanl dneminde igzar MHPliler ve Dileri nedeniyle Glen Grubuna ektirdiklerinden tr zr dilemiti. 35 lkede okul atran dnyann her eit milletine Trke reten bir insan vmek ' Fethullahlksa' yaz bende Fethullahym demiti. Keleki'de 4 yl boyunca Samanyolu Tv'den vaazlarn dinledii Glen'in Mevlanavari ufkuna hayran olmutu. 1992-1993'de kendisini etkileyen evreleri affetmiyordu. O, herkesi kendi gibi sanyordu. Safd, temizdi, politikac olamyacak kadar drstt. Ancak Zaman yayn yetkilileri konuma kaseti elimde dememe ve hala bu kaseti saklamama ramen Elibey'in ' Bende Fethullahym' szlerine inanmam, Anadolu basksnda yer alan ifadeler ehir basksndan kartlmt. Elibey, yaklak 2 aydr salk nedenleriyle Trkiyede tedavi altnda tutuluyordu. Prostat tmr nedeniyle nce Ankara Hastanesinde tedavi altna alnan Elibey, hastalnn belirli bir evreye ulamas ve kemik tutulumu nedeniyle radyoterapi gerektii iin 9 Austos aramba gn GATAya radyoterapi grmek zere kaldrlmt. Eski Cumhurbakannn Trkiyeye "metabolik durumunun ok bozuk ve septik komada, uuru kapal olarak" geldii, Trkiyede kald srece durumunun iyiye gittii, ancak nefes darl, akcier enfeksiyonu, prostat kanseri hastalklarn birarada tad belirtilmiti. Azerbaycan eski Cumhurbakan Ebulfez Elibey, 1938 ylnda Nahvann Keleki kasabasnda dodu. Asl ad, Ebulfez Kadir Glolu Aliyev olan Elibey, Azerbaycan Bak Devlet niversitesi Arap Dili ve Edebiyat blmnden mezun oldu. Elibey, 1970li yllarda, eski SSCB topraklarna dahil olan Azerbaycann bamszl iin mcadele etmeye balad. 1976 ylnda Sovyetlere kar propaganda yapt gerekesiyle tutukland ve 1978 ylnda artl olarak serbest brakld. Ebulfez Elibey, 1988-1989 yllarnda Azerbaycan halkna bamszlk mcadelesi yolunda nclk ederek, halkndan byk destek grd. Elibey, aktif siyasi hayatna 1989 ylnda, Azerbaycan Halk Cephesi Partisinin (AHCP) bana geerek balad. Azerbaycan, SSCBnin 1990da dalmasnn ardndan 18 Ekim 1991 ylnda bamszln resmen ilan etti. Ayaz Muttalibovun ksa sren cumhurbakanlnn ardndan, Ebulfez Elibey 7 Haziran 1992de bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinin ikinci Cumhurbakan oldu. Elibey, daha nce "Milli Kahramanlk dl"n verdii Suret Hseyinovun Haziran 1993de ayaklanmasndan sonra cumhurbakanl grevini terkederek doum yeri olan Kelekiye dnd. Azerbaycann eski Cumhurbakan, 31 Ekim 1997de Kelekiden Bakye dnd ve AHCPnin banda aktif siyasi hayatna devam etti. Elibey, 1998 ylnda yaplan cumhurbakanl seimlerine, "demokratik ve adil olmad" gerekesiyle boykot ederek katlmad. Elibey, zaman zaman Haydar Aliyev iktidarna kar verdii sert demelerle kamuoyunun dikkatlerini zerine ekti. Azerbaycanda 5 Kasmda yaplan 2. dnem parlamento seimlerine katlma karar alan Elibey, bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinin parlamentosuna girebilmek iin ilk defa milletvekilliine adayln koydu. Hayat boyunca, Trk dnyasnn birlemesi ve kardelii iin mcadele eden Elibey, bu ynde "Btn Azerbaycan Yolunda" isimli bir kitap kard. 62 yanda len Ebulfez Elibey, iki ocuk babasyd. lmnden ok ksa bir sre nce son rportajn ZAMAN'dan bana veren Ebulfez Elibey, yine dobra dobra konumutu. Azerbaycan'n eski Cumhurbakan ve Azerbaycan Halk Cephesi Partisi (AHCP) Genel Bakan Ebulfez Elibey son rportajnda, lkesindeki ve blgedeki gelimeleri deerlendirdi. 'Bunlar birinin aka sylemesi gerek.' diyerek, her zamanki ak slubunu srdren Elibey, Trkiye ve Azerbaycan'n snrlar kaldrarak konfederasyona gitmeleri gerektiini sylemiti. Bu tarihi rportaj buraya

alntlyorum. ( 48) Azerbaycan Halk Cephesi liderliiniz bir bamszlk hareketi olarak balad. Amacna ulat, nce iktidar sonra parti oldu. inden birok parti kt; ayn izgideki bu partiler neden birleemiyor? Elibey: Bu tabii bir sretir. Azerbaycan iin bir eyler yapmak isteyen milliyeti milyonlar bir araya toplanarak bamszlk iin mcadele etti. Bamszlmz kazandktan sonra devlet kurmak iin iktidar olmak gerekliydi. Halk Partisi, eer tek parti olarak kalsayd buna izin vermezdim. O zaman yine Komnist Parti'nin yerine oturmu olur, tek hakimiyetlik devam ederdi. Demokrasi, ok partililikten balar. nsanlar niye byle bakyor? Ayn izgide birok partinin kmas, bunlarn birbiri arasndaki ihtilaflar, tartmalar gayet normaldir. ABD'de esasen 30'a yakn parti vardr; bunlarn ikisi ndedir. Rusya'da da 6'dan fazla Komnist parti var; niye birlemiyorlar? Kim bilir, Azerbaycan'da da zaman gelecek iki parti kalacak. Toplumun tabii akn kimse engelleyemez, kendisi hareket eder, iinden liderler karr. ktidarnzn ksa srmesini nasl izah ediyorsunuz? Peinizden koan milyonlar siz yklrken neden arkanzda deildi? Elibey: Ben yklacam biliyordum. Rus askerini Azerbaycan'dan kardm gn arkadalarma dedim ki, benim artk iktidarda kalacama inanmayn. Rus KGB'si bizi ykt. Rus ve ran istihbarat ortak alt; 100 milyon dolarlk bteleri vard. Azerbaycan'dan Rus askerini kovmaya muvaffak oldum. Evet, kovdum onlar, 'k git' dedim. Tam 75 bin Rus askeri vard. Kafkasya'da Bak, Rus asker slerinin merkeziydi. Gence'de hava komando tugay vard ki, bir gnde Azerbaycan' igal edebilirdi. Kolay olmad. Hadi imdi kartn Rus askerini bir yerden de grelim. kmyorlar. Ne Grcistan'dan ne Tacikistan'dan. Bunun sistemi var. Rus ordusu kark milletlerden olumutu. Ordunun yzde 60' Rus'tu, Bunlarn iinde birbiri ile geinemeyen Ukraynallar da vard. Nahcivan'da snr koruyan Rus askerinin asl grevi Trkiye'de casusluk yapmakt. Operasyonlar yapyor, Anadolu'da trl trl iler gryorlard. Rus askerini gndermekle Trkiye'yi de kurtardk. Gence isyann bastrmak yerine neden Keleki'ye, kynze gittiniz; Trkiye neden sizi desteklemedi? Elibey: syanc Albay Suret Hseynov Bak'ye yrdnde karde kan dklmesini istemediim iin Keleki'ye gittim. Hseynov, Karaba'da savayordu, baarlar kazanmt, askeri evrelerin telkiniyle ona kahramanlk nvan verdim. Keleki'den iki gn nce Ankara'da arlandm yalandr; bir ay sonra Trkiye'den maslahat almaya gittiim de doru deil. Bir halk, mcadelesini kendi yapmaldr. Trkiye'nin ban niye buraya sokalm ki? Trkiye, diplomatik adan bizi desteklesin saol deriz. Yeterli destek oldu, olmad tartmas abestir; yeterli ifadesinin snr yoktur. Azerbaycan halen Rus tehdidi altnda bulunuyor. Bak-Ceyhan projesi bu riski artryor. Azerbaycan ile Trkiye arasnda nasl bir iliki hayal ediyorsunuz? Elibey: Bir kere Trkiye ile Azerbaycan arasnda vize olmasn kabul edemiyorum. Vize kalkmal. ki tarafta da kartlan brokratik engeller nedeniyle ilikilerimiz istediimiz noktada deil. Trkiye ile Azerbaycan konfederasyona gitmeli, birlemeli. Snrlar kaldrmalyz. ki lkenin vatandalar serbeste alabilmeli. Bak-Ceyhan hattnn yaplmasn Rusya hazmedemiyor. Azerbaycan'n petrol var, dar satamyor. Biz karde Trkiye ile petrolmz paylamak isteriz. Trkiye ve Azerbaycan arasnda askeri ibirlii Rusya ile Ermenistan arasnda olan seviyeye kartlmal. Saldrmazlk anlamas, Rusya'nn Azerbaycan'a mdahale imkanlarn ortadan kaldrr. TSK ve NATO Azerbaycan'da askeri slerini kurmal. Azerbaycan NATO yesi olmal. Azeri ordusu en modern silahlarla donatlmal. ki lkenin halk birdir, ayn duygu ve dncelere sahiptir. Trkiye'yi vatanm kabul ediyorum. Ben Atatrk'n askeriyim. Karaba sorununa nasl zm bulunabilir? Elibey: Kanla verilen toprak ancak kanla alnabilir. AGT, yllardr diplomatik oyunlarla bizi oyalyor. Kadim topramz Karaba'n masada satlmasna gzyummayz. Bunun iin 239 tekilat birletirerek Milli Mukavamet Hareketi'ni kurduk. Bunun amac halkmz psikolojik

olarak muhtemel bir savaa hazrlamaktr, siyasi bir maksad yoktur. Kafkasya'da ikinci Ermeni devleti kurulmaya allyor. Ermenistan zaten Rusya'nn oyunca, maas. Dnyada bir milletin yan yana iki devlet kurduu grlmemitir. Bu oyun tutmayacak. Ermenilere, Karaba'da ancak kltrel zerklik verilebilir. Son dnemlerde ran'daki Azeri Trkleri iin almalarnz hzlandrdnz? ran, 21. yzylda nasl bir deiim geirecek? Elibey: Dnyann deiik lkelerinde yaayan 40 milyon Azeri Trk'nn hibir yerde kayd yok. Ne BM'de ne de K'de. Ortada bir vurdumduymazlk var, bunu ortadan kaldrmaya alyoruz. Trk folklor ve kltrn korumak benim grevimdir. Asimilasyon politikalarna ramen ran'daki Trkler, Trklk uurunu yitirmedi. Tahran rejiminin dlad ou entelektel 4 milyon Trk, deiik lkelere dald. ran'da bir grup kltrel zerklikten yana. Bir ksm ise bamszlk istiyor. Gney Azerbaycan hareketi getiimiz yzylda defa kanl biimde bastrld. ran'da da bir eit KGB rejimi var. Rus sistemi nasl ktyse insan ftrat ile uyumayan bu bask rejimi de son bulacaktr. ABD de ran'daki rejimi ykmak deil yumuatmak, liberalletirmek istiyor. ranllar da demokratik dnyann dnda kalamayacaklarn anlamaya baladlar. Sovyetler Birlii dalacak dediimde bana deli gzyle bakyorlard. imdi de ran'daki sistem liberalleecek, Azeri Trkleri demokratik haklarn elde edecekler diyorum. Elibeyle rportajmz aslnda 5 saat sren bir dertlemeydi. Elibeyi kullanmak isteyen milliyeti MTiler lene kadar onun peini brakmad. Elibeyi bizim darbecilerin errinden kurtarmak iin tm nfuzumu kullanmaya altm. Elibey, ilk defa rportaj yaptmz 1998 baharnda, cumhurbakanl seimlerinde yzde 10 alamayacaksnz dememe kzm, bana Sen de mi Aliyevcisin? diyerek heyecanla ayaa frlamt. Tam kapy gsterecekti ki, bir manevra yaptm. ocuk gibi masum bir insand. Ona, sizin Azerbaycana yaptnz bir hizmet var ki, asla unutulmayacak demi ve yattrmtm. Merakla, O nedir? diye sormutu. SSCB daldktan sonra Rus ordusunu lkesinden tamamen kartmay baarm tek lider Elibeydi. Yklmak bahasna bunu yapmt. Bu nedenle o bir kahramand. ABD'deki bir milyonluk Ermeni lobisi bir yandan szde Ermeni soykrm yasa tasarsn her yl Amerikan Kongresi'nin gndemine getirmeye alrken bir yandanda Trk iadamlarna, 'Gelin beraber i yapalm. Tekstil kotasn bizimle an' teklifi yapyordu. Trk- Ermeni ilikilerin dzelmesi iin ABD'de en byk abalardan birini Metro Golden Mayer (MGM) film irketinin sahibi Kirk Kerkorian gsteriyordu. Kkreyen Aslan logosu ile tannan irket dnyann en byk prodksiyon firmalar arasnda bulunuyordu. Trk-Amerikan Konseyi yesi ve Trk-Ermeni Gelitirme Komitesi Bakan Kaan Soyak'te arabuluculuk yapan nemli bir isimdi. Ermeniler Trk i adamlarna u ilgin nerileri sunuyordu : " Ermenistan'da tekstil retimi yapp retilen mallar ABD tekstil kotalarnn birlikte doldurmak amacyla Ermenistan zerinden satalm. Ermenistan'da elektrik retimi fazlas bulunuyor. Trkiye ile Ermenistan arasnda bulunan direk hat araclyla Trkiye'ye annda elektrik verelim, Ermenistan'da bulunan elektrik santrallerinden birini veya bir kan Trkiye'ye kiralayalm. Trkiye'nin Trki Cumhuriyetler ile yapt ticaretten doan alacaklarna karlk elektrik enerjisi verelim ve bu alacaklar biz tahsil edelim. Ermenistan'da var olan elektronik teknolojisini kullanp ortak elektronik cihazlar retelim. Bu cihazlar Bamsz Devletler Topluluu pazarna satalm. Ermenistan'da kurulu bulunan dev imento fabrikalarn ortak iletelim. Trkiye'nin Dousunda imento ihtiyacn karlayalm. Ermenistan'da atl halde bulunan dev doalgaz ve petrol depolarn birlikte tamir edelim. Trkiye Rusya'dan ald doagazn bir ksmn burada depolasn. Ermenilerin Hristiyanl kabulnn 1700'nc yl olan 2001 ylnda inan turizmi erevesinde 100 bin Ermeniyi Trkiye'ye getirelim. " Trkiye'deki Ermeni lobisi youn basksn srdrken Trkiye'nin Kafkaslar ve Trkistan yolundaki kaderide Ermeniler yznden kmaza girmeye devam ediyordu. Ermenistan' kalkndrmaktan aciz olan, sava ve ekonominin k sonucu bu lkeden 900 bin kiinin g etmesini engelleyemeyen, lkenin neredeyse tamamn yaptklar insani yardmlarla yaatan Ermeni lobisi, Ermenilerin hayatlarn idame ettirmenin Trkiye sayesinde olacan

biliyordu. Bu gerei iyi analize eden, Ermenileri maa gibi kullanarak iradelerini ipotei altna alan Rusya ise, Trklerin Azerbaycan ve Orta Asya ile ' karasal ve enerjik' balarn kopartyordu. Ermeniler Trkiye'ye muhtat; ama Trkiye'nin stratejik hedeflerinin gereklemesi Ermenilerin bara ikna edilmesine endekslenmiti. Rusya'daki Komnistler ise Ermeni Komnistlerle birleerek lkelerini Rusya-Beyaz Rusya ittifakna balamaya alyordu. Rus Dumas Bakan Gennady Selezniyov, Erivan ziyaretinde aka ' Karaba 1828 Trkmenay anlamasna gre Rusya topradr ' ifadelerini kullanm, Ermenistan'la birleme dzeyinde ittifak yapmalar ile sorunun kkten zmleneceini savunmutu. Ermenistan gerektende Rusya ile ABD arasnda gelip gidiyordu. 20. yzyl damgasn vuran, 21. yzyln fikri ve manevi yapsn ekilllendiren slam Mtefekkiri Bedizzaman Said Nursi, henz 1915'de ac ama gerek olan tesbitini yapmt. Milis Albay olarak Ermeni etecilere kar savaan Nursi, cephede yazd Mnazarat adl eserinde, " Trklerin istikbali Ermenilerin elinde. Onlar ile iyi geinmelerine bal. Ermenilerin kaderide Trklere bal. " diyordu. Hi bir veciz sz yaadmz corafyada olan bitenleri bundan iyi ifade edemezdi. Azerbaycan'n yzde 20'sini igal eden ve bir milyonu akn insan gmen durumuna dren Ermeniler, Nahvan zerinde de hak iddia etmeye balad. Nahvan doumlu Ermeniler Erivan'da Nahvan Birlii kurarken, birliin kurucularndan Prof. Dr. Lenser Agalovyan, szde Dalk Karaba Cumhuriyeti Cumhurbakanl iin yaplacak seimlerde aday olduunu aklad. Karaba harekat ile rk, Tanaksutyun Partisi glgesinde Ermenistan Cumhurbakanl'na yryen Koaryan'dan sonra iki yldr bo duran makam isteyen Agalovyan, Nahvan'n da Ermenilere ait olduunu, bu ideallerini er ge hayata geireceklerini iddia etti. Prof. Dr. Rafael Ambarsumyan bakanlnda kurulan Nahvan Birlii'nin kurucular arasnda, Rafael Kazaryan, Lendrun Huraudyan, Gravcik Simonyan'n yansra Ermenistan Gzel Sanatlar Akedemisi Bakan Yuri Hocamiryan ile oyuncu Sos Sarkisyan'n da bulunmas dikkat ekiyordu. Prof. Dr. Zori Badalyan, Nahvan' Kurtarma Harekat kurmu ve Erivan'da Nahvana kar askeri operasyon dzenlenmesi iin mitingler organize etmiti. Azerbaycandaki seimlerden yaklak 1 ay sonra Kasm 2003'de Rusya Savunma Bakan Sergey vanov Erivana gitti ve Ermenistan ile askeri ibirliini daha da gelitirmeyi dndklerini syledi. vanov, bu kapsamda Ermenistanda konulandrlan 102. Rus askeri ssnn yeni silahlarla donatlacan ve Ermeni-Rus ortak birliklerin oluturulacan bildirdi. Bu aklamalara tepki gsteren Azerbaycan Dileri Bakanl Rusyaya nota verdi. Bak, blgedeki askeri dengelerin deitirilmesine ve durumun daha da gerginlemesine hizmet edecek aklamalardan endie duyduunu Moskovaya iletti. Ayrca, Rusyann Yukar Karaba iin arabuluculuk yapan AGT Minsk Grubunda ebakanlk yapan lke olarak, taraflar konusunda dengeli politika uygulamas gerektii vurguland. Bu gerginlikten sonra iki lke arasnda yeniden karlkl yaknlamay hedefleyen admlar atlyordu. 24 Kasm 2003de Azerbaycan Dileri Bakan Vilayet Guliyev Moskovaya gitti. Guliyevin Rus meslekta gor vanov ile grmelerinin ana gndem maddesi Cumhurbakan lham Aliyevin Putinin daha seimlerden nce ettii davet zerine Moskovaya yapaca resmi ziyaretin gndeminin hazrlanmasyd. Merkezi Erivanda bulunan Mediamaxn haberine gre, iki cumhurbakannn grmesi, Ermeni igali altndaki Yukar Karaba sorununun zmnde arabuluculuk stlenen AGT Minsk Grubu ebakanlarnn 2003 sonunda 58 Aralktaki blge ziyareti srasnda varlan anlama gerei yaplyordu. lham Aliyev, 15 Ekim 2003deki bakanlk seimlerden sonra ilk defa cumhurbakan olarak Ermenistan Cumhurbakan Koaryan ile ilk kez 2003'nn son gnlerinde bir araya geldi. Bu arada, Cenevrede dzenlenen Bilgi Toplumu dnya zirvesinde bir konuma yapan Aliyev, uluslararas toplumun nfuzunu kullanarak Azerbaycan topraklarndaki Ermeni igaline son vermesi gerektiini sylemiti. Azertacn haberine gre Aliyev, halen devam eden igalin, BMnin 4 kararnda, AGT Minsk Grubu aklamalarnda ve Avrupa Konseyinin resmi belgelerinde de belirtildiini hatrlatarak, Azeri-Ermeni sorununun tam bir blgesel ibirlii yaplmasna engel olduunu kaydetti. Aliyev,

Cenevrede ayrca Krgzistan lideri Akayev, Makedonya lideri Traykovski ve Banglade Babakan Halide Ziya Rahman ile de grmt. lham Aliyeve destek konusunda seimlerden nceki tavrn bata Devlet Bakan Vladimir Putin olmak zere Rus yetkililerin aklamalar ile net bir ekilde ortaya koyan Moskova ile bu destekten memnun kalan Bak arasnda ilikilerin btn alanlarn kapsayan youn bir diplomasi trafii yaanyordu. Ancak eitli ziyaretler ve anlamalarla zengin olan bu trafiin banda bir protesto notas vard. Bakanlarn grmesinde Yukar Karaba sorununa zm bulunmas srecinin hzlandrlmas iin Rusya Dileri Bakan Yardmcs ve AGT Minsk Grubudaki Rus ebakan Vyaeslav Trubnikovun Bakye gelmesi kararlatrld. Bunun ertesi gn daha Guliyev Bakye dnmeden Azerbaycana gelen Trubnimov Cumhurbakan lham Aliyev ile grmede iki lke arasndaki ilikilerin rnek niteliinde olduunu syledi. Ayn saatlerde Moskovada Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann dini liderlerinin son 20 ylda ilk toplants yapld, Kafkasya mslmanlar Din Kurumu Bakan eyh ul-slam Allahkr Paazade, Ermeni, Grc ve Rus meslektalar ile birlikte Vladimir Putin ile bir araya geldi. 26 Kasmda Putin lham Aliyevi arayarak, resmi aklamalara gre, Grcistandaki gelimeleri ele ald. 27 Kasmda Rusya Babakan Yardmcs Viktor Hristenko Bakye geldi ve Azeri yetkilileri ile ekonomik ibirlii konularn grt. Bu srada ABDnin Avrupadaki Kuvvetleri Komutan yardmcs Charls Waldn iki hafta nceki ziyaretinin ardndan Washingtonun yurtdndaki askeri sslerinin konumunu gzden geirerek evik kuvvet haline getirmesi konsepti iin 25 Kasmda mttefiklerle balayan istiareler erevesinde Rumsfeldin Bakye gelmesi ile birlikte ABDnin Azerbaycanda askeri s kurmasa bile, bir ekilde g bulundurmas konusu yeniden gndeme geldi. Zamanlama asndan uygun bir frsat yakalanmt: Seimler yaplm ve Washington lham Aliyevin ynetime gelmesine destek vermiti. Dier taraftan, petrole milyarlarca dolar yatrm yaplm, denmekte olan boru hatlar ile petrol akacak, blgede terr esiyor, petrol ve doal gaz projelerinin gvenliinin salanmas gerekiyordu. ABD Savunma Bakannn Azerbaycan, Afganistan, Irak ve Grcistan kapsayan ziyaretinin gzergah belki de bir anlamda Baky s olarak kullanmasnn sembolik bir iaretiydi. Brkselden sonra ilk olarak Azerbaycana gelen Rumsfeld, temaslarnn ardndan burada geceleyerek Kabile gitti, gecelemek iin akam saatlerinde yine Bakye dnd ve ertesi gn gzergahna devam etti. Bakde Cumhurbakan lham Aliyev ve Savunma Bakan Sefer Abiyev ile bir araya gelen Rumsfeld, grmelerin ardndan yapt aklamada, Azerbaycan ile NATOnun Bar iin Ortaklk Program erevesindeki ibirlii, Washintonun, Azerbaycana Hazardaki snrlarnn korunmasna yardm etmesi konusunda ibirlii imkanlarn deerlendirdiklerini syledi. Rumsfeld, bununla, iki lkenin deniz kuvvetlerinin blgedeki petrol ve doal gaz yataklar ile boru hatlarnn olas terr giriimlerinden korunmas alanndaki ibirliini kastettiklerini vurgulad. ABDli bakan, lkesinin Azerbaycanda askeri s bulundurmas olasl ile ilgili sorulara net yant vermekten kansa da, gzlemciler, Washingtonun askeri sleri evik kuvvete dntrmesi planlarnda Azerbaycann da yer almas konusunun grmelerde ele alnd kanaatindeydi. Irakdaki Azeri askerlerin saysnn 150den 400e karlmas ve Yukar Karaba sorununun zm konular ele alnd. Rumsfeldin ziyaretinin ardndan Rusyann Bak Bykelisi Nikolay Ryabov apar topar bir basn toplants yaparak, diplomatik ereveleri aan son derece sert aklamalarda bulundu. Gzlemciler tarafndan tek kelime ile isyan olarak nitelendirilen aklamalarn havasn olduu gibi yanstmak iin nota not veriyorum: Azerbaycan ynetimi lkede ABDnin askeri ssnn konulandrlmasn dnmyor. Parlamento ve devlet kurulularndaki baz sorumsuz insanlar burada ABD veya baka yabanc lkeye ait askeri s kurulursa Azerbaycann mutluluk kazanacan dnyorlar. Ak sylyorum: bu yol Azerbaycana zarar verir. Hibir yabanc s Yukar Karaba sorununu zemez, tam tersi, zm ciddi biimde uzatr. Bunun dnda yabanc ssn kurulmas Azerbaycann bata ran ve Rusya olmak zere komular ile ilikilerini olumlu ynde etkilemez, daha ok ilikilerin zedelenmesine hizmet eder. Boru hatlarnn yabanc

birlikler tarafndan korunmasna gerek yok, Haydar Aliyev, kendi imkanlarnn yeterli olduunu sylemiti. Amerika Hazarda yoktu ve olmayacak. Biz buna imkan vermeyiz, ne ileri var burada Rus Bykeli Bakde iini dkerken, Rumsfeld Rusyay kzdrmak iin Bakde balad almalar Tifliste srdryordu. Rumsfeld, Rusyann AGT stanbul Zirvesi kararlad dorultusunda Grcistandaki birliklerini ekmesi gerektiini hatrlat. Aklamalar sava, gerginlii trmandrrken, Rus istihbaratnn Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattna ynelik sabotaj hazrlklarna girdii yolundaki iddialar, Grc ve dnya basna szd. The Guardian gazetesinin Grc zel istihbarat servisi yetkilisine dayandrlarak yaynlad haberde, eenlerden oluaca tahmin edilen sabotaj grubu iin Rusya Genelkurmay Bakanl stihbarat Dairesi tarafndan para ayrld ne srlyord. Azerbaycan-Rusya Karma Ekonomik Komisyonunun 28 Kasmda Bakde yaplan toplantsnn ardndan taraflar arasnda 3 anlama imzaland. Bunlardan biri Rusya tarafndan kiralanarak altrlan Azerbaycandaki Gebele Radar ssnn daha nceki kullanm iin biriken 31 milyon dolarlk borcun bir blmnn denmesine ilikindi. kinci anlamaya gre ise Azerbaycan ile Rusya uzay aratrmalar konusunda ibirlii yapacaklard. Rus Babakan Yardmcs bir de Azeri petrollerinin Bak-Novorossisk petrol boru hatt ile tanmas iin ticari koullar Azerbaycann karlarna pek uymayan bir anlama tasarsn da yetkililere sundu. Azerbaycan Devlet Petrol irketi Bakan Natk Aliyev, tasarnn incelenmeye alndn bildirdi. Parlamento seimleri ve Eduard evardnadzenin istifasnn ardndan Grcistan da doal olarak gerek Rusya, gerekse de ABDnin gndeminde n plandayd. Her iki lke Azerbaycanda yrtlen politikann deimemesine sessiz kaldklar gibi Grcistanda da ynetimin deimesi konusunda ortak tavr sergilediler. Eduard evardnadze ile bir trl anlaamayan Moskova, Ocak aynda seimleri kazanan Saakavili ynetimi dneminde de Tiflisi kontrol altna almak iin bask politikasndan vazgemiyordu. Tifliste seim hazrlklar yaplrken, Moskovada Rusya Dileri Bakan gor vanov Grcistana bal Abaza, Gney Osetya ve Acaristan zerk blgelerinin liderleri ile bir araya gelmiti. Blgedeki youn diplomasi trafiinde dikkat eken baka bir nemli grme de vard. Grcistandaki gelimelerin hemen ardndan Bakdeki BP yetkilileri Tiflise giderek, Bak-Tiflis-Ceyhan projesini salama almak iin yeni ynetim ile temaslarda bulundular. ABD ile Rusyann rekabetinin glendii Gney Kafkasyann nmzdeki dnemde ilgin gelimelere sahne olaca benziyordu. Bu devrede Cumhurbakanl seimlerinden sonra yeterince ezilen Azeri muhalefetinin toparlanmas zaman alacakt. Bu nedenle, olaanst bir gelimenin meydana gelmemesi halinde, lke iinde ynetim urunda mcadele bir sre gndeme gelemezdi. Ancak d politikada 2005 yl nemli gelimelere sahne olacakt. Azerbaycann son on ylna damgasn vuran ve birbirine sk bal olan Karaba, yabanc askeri s ve petrol konusunda ciddi gelimeler yaanacakt. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt projesi 2004 sonunda nemli lde tamamlanm olacak, Azerbaycann yabanc petrol konsorsiyumu ile Hazardaki Azeri, rak ve Gneli yataklarnn iletilmesini ngren Mega Proje kapsamnda petrol retiminin artrlmasna karar verilecekti. Petrol 2005 Temmuzunda aktlacakt. Petrol alanndaki almalarn hz kazanmas, bu sektre nemli yatrmlar yapan ABDyi sermayesinin gvenlii iin daha ciddi admlara zorluyordu. Washington, 2004te Azerbaycana asker sokmaya karar vermi gibi grnyordu. Rumsfeld, 2 defa daha Bakye gelerek askeri ibirliini pekitirdi. Bu da tabiyatyla Rusyann ciddi tepkisine neden oluyordu. Hala Kafkaslara Arka bahesi gzyle bakan Moskova lham Aliyeve zel referanslar gnderiyordu. Bakan Vladimir Putin merhum Cumhurbakan Haydar Aliyevin cenaze trenine katlmak iin Bakye geldi ve lham Aliyev ile yaklak yarm saat ba baa grt. 24 Aralkta ise Putin, yas nedeni ile ya gnn kutlamayan lham Aliyevi telefonla arayarak kutlad. Grmede Azerbaycann yeni Cumhurbakannn ubat aynda Moskovaya planlanan ilk resmi ziyareti ile ilgili konular ele alnd. lham Aliyev, BDT toplantlarna katlmayarak Moskovaya hangi cenahta yer alacan gstermiti. Ukrayna ve Grcistanda ayn yolu izledi. Bu arada, Azerbaycan basnnda Yukar Karaba sorununun zlmesi iin 2005 ylnda etkili

admlar atlaca ynnde yazlar younlayordu. Tahminlerin ana maddesi, Baknn ABD ssnden vazgemesi halinde Ermenilerin igali altndaki 3-4 blgenin geri verilmesi senaryosu vard. Anlalan u ki, Azerbaycan, s kozunu Yukar Karaba iin kullanmaya alacakt. Bunun iin kelime oyunu yaplarak, Moskova ve Washingtonun tavrlar yoklanyordu. Azerbaycan hariciye yetkilileri, ABDye asker iin yok demiyor, ancak Rusyann gnln almak iin de lkeye yabanc askeri s sokmayz diyorlard. Tabii ki ad s olmayacak ama ABD askerlerinin Mobil g veya mesela Boru Hatt Muhafaza Grevlileri gibi bir sfatla Azerbaycanda konulanmalarn Rusya da kolay kolay hazmedecee benzemiyordu. ABD asla Azerbaycan ssnden vazgemeyecek ve Erivanda istedii hkmeti getirecekti. Babakan Recep Tayyip Erdoann 2005 Nisannda soykrm iddialarn ortak komisyonla ve tarihilere brakarak halletme tezi ve mektup teatileri yine Koaryan ynetiminin anlalmaz uzlamaz tutumu nedeniyle baarya ulaamad. Koaryan, Avrupallardan soykrm iddialar konusunda Trkiyeyi AB srecinde sktrmalarn talep ederek bar imkansz kld. Oysa Karabaga insan iskan edemedii iin kullanamayan ve igal ettikleri topraklar iade etmek zorunda bulunan Erivan ynetimin tek ans Ankara ile barmakt. Trkiye, Mays 2005de szde Ermeni soykrm iddialarn kabul eden lkelere misilleme yapmaya hazrlanyordu. Parlamentolarndan soykrm karar karan 15 lkeyi masaya yatracaklarn syleyen Babakan Tayyip Erdoan, Bunlarn arasnda soykrm yapanlar var. Biz de bunlarla ilgili olarak Meclisten karar karacaz. Biz bu adm atacaz. Niye? nk Trkiye tarihinde soykrm yapma gibi bir zilletin ierisine dmemitir. Bunu kabul etmemiz de mmkn deildir. dedi. Ermeni soykrm iddialarn, belge ve bilgiye dayal olmayan, basit lobi faaliyetleri olarak nitelendiren Erdoan, 17 Maystaki Varovadaki Avrupa Konseyi Zirvesinde yapt temaslar hakknda milletvekillerine bilgi verdi. Trkiyenin tezlerini ve nemini 46 lkeye anlatma imkan bulduklarn ifade eden Erdoan, szde soykrm konusunu da gndeme getirdiklerini belirtti. Trkiyenin Ermenistan tandn; ancak diplomatik mnasebet kurmadn hatrlatan Babakan, iktidar olduktan sonra stanbul-Erivan uak seferlerini balattklarn, bir adm daha atarak Akdamar Adasndaki Ermeni Kilisesinin restorasyonuna onay verdiklerini; ancak snr kaplarnn kapal olduunu vurgulad. Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryann kendisinin olmad oturumda szde soykrm gndeme getirdiini, ertesi gnk konumasnda buna cevap verdiini anlatan Erdoan, arivleri aalm, uzmanlar alsn nerisini Varovada da tekrarladn kaydetti. Koaryann bu neriye olumlu cevap vermediine dikkat eken Babakan, szlerini yle srdrd: G esnasnda insanlar lm olabilir. Doru. Ama ge acaba niye zorland bu toplum? Belgeler size ak bir ey sylyor. 3 cephede savaan Osmanl var, ieride ise unun veya bunun tetiklemesi, gaz vermesiyle isyana balayan bir Ermeni halk var. Tabii, bunlara ynelik olarak ierideki gcn toparlamak iin ister istemez ynetim de byle bir tehciri tevik etmitir. Bunu tevik ederken bile tehcire zorlad insann yol masrafna destek vermitir. Kendilerinin korunmasna ynelik olarak genelgeler yaymlamtr. Yollarda, vurgunlar olmu olabilir. Ama devletin byle bir soykrm olsun, bundan kaynaklansn dedii ey bizim tarihimizde olmam, olmaz da. Washington, Ermenilerle Ankarann ilikilerini dzelmesini istiyordu. Erivanda ABDnin yurtdndaki en byk bykelilii ina edilirken, George Sorosun vakflar insani yardmlar ad altnda Ermeni halkn rgtlemeye balamt. Ermenistanda Koaryan ynetimi yklmadan bu lkenin Rusya bamllndan kurtarlmas, Karabada barn salanarak Ermeni snr kapsnn almas mmkn gzkmyordu. Darbe ben geliyorum diyordu. Koaryan hkmeti er-ge gidiciydi. 5. BLM PETROL KURBANI EENLER

eenistan, Kafkasya blgesinden bir cz. Kafkasya blgesi; Hazar Denizi ile Karadeniz arasndaki blge. Kafkasya blgesi, Gney Kafkasya ve Kuzey Kafkasya diye iki blgeden oluur. Gney Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistandan oluuyor. Bu lkeler 1991de Sovyetler Birliinin dalmasndan beri Rusyadan ayrlm durumdalar. Kuzey Kafkasya ise eenistan, Dastan, Kuzey Osetya, Inguetya, erkezyadan oluuyor. Rusya bu lkeleri Moskovadaki otoriteye boyun bken Rusya Federasyonundan bir cz sayyordu. Kuzey Kafkasyann Rus topra olduu iddias doru muydu? Yoksa Rusya oralar igal edip halkn despota boyun bktrp bu otoritesini halen iddet, srgn etmek ve silah zoruyla m srdrmekteydi? Kafkasya beldelerine slmn nc gleri Halife mer b. Hattab (ra) zamannn sonunda ulatlar. Zira mer (ra), oray fethetmesi iin ordu gndermiti. Halife Osman b. Affan (ra) zamannda da orann byk bir kesimi slm lkesinin bir paras haline geldi. Emevi Hilfeti zamannda Kafkasyann tamam, Mesleme b. Abdlmelikin fetihleri sayesinde slm beldelerinden bir para oldu. Abbasi Hilfeti zamannda ylece devam etti. Bu beldelerin halklar slma girdiler ve insanlar slm davetini tamaya baladlar. Abbasi Hilfeti zamannda Kafkasya Mool saldrlarna maruz kald. Moollar oray igal ederek yakp ykmaya baladlar. Fakat onlarn beklemedikleri bir ey oldu: Kafkasya mslmanlar, igalci Mool ordusuna slm davetini tamaya baladlar. Moollar, miladi 1256 senesinde slma girip slm hadaretinin hamileri/koruyucular oldular. slmn otoritesi Rusyaya, Sibiryaya ve hatta Moskovaya kadar ulat. phesiz u mthi bir olaydr: Bir ordu, baz lkeleri yakp ykmak ve hakim olmak iin igal ediyor. Ancak slm dini, o ordunun askerlerinin akllarn ve kalplerini fethediyor. Bylece saldran ile saldrya maruz kalan arasnda sevgi, dostluk ve yaknlk olutu. Saldrganlar, saldrdklar mslman halklara tabi olan renciler oldular. nk slm Dini, ftrat dinidir, mslmanlar da daveti; smrmek ve menfaat elde etmek iin deil de Allaha itaat ederek ve insanlarn hidayete ermesine hrs gstererek tayorlar. ster fetheden mcahid olsunlar ya da saldrya maruz kalp malup olsunlar isterse gezgin tccar olsunlar mslmanlarn konumu ite byledir. 1578de Kafkasyaya Osmanl Hilfeti hakim oldu. Azerbaycan bir mddet Osmanl Hilfetinin nfuzundan kp randaki Safevi Devletinin nfuzuna geti. 1722de Rus ar Byk Peder Kafkasyaya saldrd ve bir ksmn igal etti. O dnemde Osmanl Hilfeti, Orta Avrupadaki savalar ile megul olduu iin Kafkasyay ve Orta Asyay korumaktan aciz kald. Fakat Kafkasya halklar tekrar kendilerine gelip Rus igaline direnmeye baladlar ve Safevi Devletinin yardm ile Ruslar 1735 ylnda kovabildiler. Fakat Rus arlar tekrar Kafkas topraklarndan geni bir blgeyi igal ettiler. Ancak blge halk daima Rus igalini reddediyor ve silahla kar koyup direniyorlard. Nitekim een asll mam Mansur, Ruslara kar 1785-1794 arasnda ok iddetli bir savaa komutanlk yapmt. Bu savaa Mukaddes Cihad Sava diyorlard. Daha sonra mam Gazi Mevlayi Muhammed, 1824den 1832 senesine kadar Rus igalcilere kar balatlan bir savaa komutanlk yapt. Daha sonra eyh amil, Ruslara kar 1832den 1859 senesine kadar kesintisiz bir savan komutanln yapt. eyh amilin tutuklanp srgn edilmesinden sonra direni een Omadoyef liderliinde Tabi Edayef hareketi ve Zelmayev hareketi ve een lider Ali Bik Hac hareketi ile devam etti. Ruslar, Ali Bik Hac hareketini ortadan kaldrdlar ve 1878 senesinde Groznide kendisini idam ettiler. 1944de Stalin, Almanlara yardm ettileri ve Rusyaya ballklarn srdrmedikleri bahanesi ile eenistan halk ve evresindeki halk yakp ykma ve katliam yaparak Sibiryaya, Kazakistana ve dier yerlere zorunlu g ettirdi. Nitekim onlar, 1957de Kuriof lkelerine dnmelerini kabul edesiye kadar gmen ve mlteci durumunda kaldlar. Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte Orta Asyada, Kafkasyada, Balkanlarda ona bal bir ok devlet bamsz oldular. eenler Rusyaya ballktan kurtulmak iin altn frsat buldular ve Cevhar Dudayev liderliinde 01/11/1991da Rusyadan bamszln ilan ettiler. Onlarn bu bamszln dnyada hibir devlet tanmad. Rusya ile eenistan arasnda ihtilaf ve ekime,

Rusyann bu bamszl ortadan kaldrmak iin eenistana sava amasna kadar devam etti. Bu sava, 11/12/1994den 21/08/1996ya kadar 21 ay srd. Rus ordusu bu savata bir ok can, mal ve tehizat kaybyla hsrana urad. eenler, dnya halklarn hayrete dren gz kamatrc zaferler elde ettiler. Rusya 31/08/1996da, Rusya-eenistan anlamasn imzalamaya mecbur kald. Bu anlamay Rusyadan General Alksandar Lebed imzalad. Daha sonra ise 12/05/1997de bar anlamasn imzalamaya mecbur kald. Bu anlamay, Rusya devlet bakan Boris Yeltsin ve eenistan devlet bakan Aslan Mashadov imzalad. Anlama metninde u maddeler vard: Rusya ve eenistan arasndaki ilikiler devletleraras kanuna gre olacakt. ki taraf arasnda herhangi bir ihtilaf ve ekimenin zm iin silah kullanmak ve silah kullanma tehdidinde bulunmak serbest olmayacakt. Anlama metninde eenistann Rusyadan bir cz olarak kalmas ve bamszl gemedi. Fakat anlama, 31/08/1996 szlemesini tanmaktayd. Bu szlemede 31/12/2001 ylnda eenistanda halkn geleceini belirlemek iin referandum yaplmas maddesi vard. eenistan fiilen bamsz bir devletmi gibi hareket etmeye balad. Dnya da onunla sanki fiilen bamsz bir devlet gibi muamele etmeye balad. Lebed ve Rusyann liderlerinden dierleri hakknda u haber nakledildi: Bunlar eenistanla anlama maddelerini onaylamadan nce Rus kuvvetleri ekildikten sonra Afganistanda olduu gibi eenistanda bir i sava karmay planlamlard. Anlama imzalandktan sonra Ruslar planlarn uygulamaya baladlar. Bu planlarn uygulamaya bir ka cepheden baladlar. - Tasavvuf eilimli olan ve (selefi) eilimli olan mslmanlar arasnda karmaa, fitne ve komplolar kartma cephesi, - Byk devletleri zellikle Amerikay devre d brakma cephesi, - een halkn terristler ve uluslararas terrle balantl gsterme cephesi. Tasavvuf eiliminde olanlarla (selefiler) arasnda fitne, dmanlk karma cephesinde; Selefilere mal elde etmelerinde, silah elde etmelerinde otoriteyi ele geirmeye gz diken kuvvet oluturmalar bakmndan hazrlk yapmalar hususlarnda kolaylk saladlar. Dier taraftan o lkedeki halkn byk ounluunu oluturan tasavvuf eiliminde olanlara otorite teslim edildi. Bylece eenistan neredeyse bir i savan eiine geldi. Bata Amerika olmak zere byk devletleri devre d brakma cephesinde ise; Bunlarn faaliyetlerinin etkisini, bu devletlerin Rusyann 1994-1996da eenistana kar at savaa kar aldklar tavr ile, Rusyann eenistana Mays 1999da balayp halen devam etmekte olan, vaheti, katliam, yakp ykmalar ve ge zorlamas artan imdiki savaa kar aldklar tavr arasndaki byk fark gze arpyordu. nceki harpte Bat basn Rusyann saldrsn mahkum ediyorlard. een halknn kahramanln da vyorlard. imdi ise, bu basn ahraz/dilsiz oldu. Konutuklarnda sadece sivillerin yok edilmesine clz, cansz bir tepki ile tepki veriyorlard. nceki savata Araplar da dahil mslmanlarn balarndaki Amerikan ya da Bat devletlerinin gdml yneticileri, basnda, mal toplamada gnlllerin oraya ulamasna kolaylk salamada een halkna yardm iin kouturuyorlard. imdi ise o yneticiler, een halkna yardmdan uzak duruyorlar. Rusya Babakan Putin, 01/11/1999da Osloda Clinton ile grmeye gittiinde baz gzlemciler Clintonun ona harbin durdurulmas iin bask yapacan bekliyorlard. Fakat Putin, Moskovaya dnp Rusya Devlet Bakan Yeltsin ile grmesinden sonra Rusya Savunma Bakan Mareal Sergyefden bir aklama yapld. Bu aklamada diyordu ki: Silahl kuvvetler, Grozniyi ve btn eenistan topraklarn terristlerden kurtarmay planlamaktadr. Bu vazifeye yle vurgulama yapt: Onu, bizim nmze Devlet Bakan koydu. 18-19/11/1999da stanbulda yaplan AGIT toplantsnda Rusyaya eenistanda yapt vahete kar ciddi bir eletiri yneltmediler. Bilakis Yeltsinin tutumu, eletiri ve meydan okuma tutumuydu. Yeltsin bu toplantda savan terr tamamen ortadan kaldrasya kadar sreceini ilan edip, eenistanda herhangi bir taraf ile grmeyi reddetti. Bylelikle de eenistan ile 1997de yaplan anlamay bozmu oldu. IMFden Rusyaya kredi demeleri halen devam etmekteydi.

Amerikay, Rusyann eenistana kar halen yapt savatan dolay Rusyaya kar 19941996 savandaki tutumundan farkl tutum almaya sevk eden husus neydi? NewYork Times Gazetesi 19/11/1999da u haberi yaynlad: Rusya Dileri Bakan, Igorifanovun, Amerika Dileri Bakan Madlen Albrighta 18/11/1999da Trkiyedeki ikili toplantlar esnasnda bir gayri resmi mektup teslim ettii, bu mektubun bir al-veri nerisi ierdii, buna gre Amerikann eenistandaki Rus askeri operasyonlarn grmezden gelmesine karlk biz de BM Gvenlik Konseyindeki temsilcimize Irak meselesinde esnek olmas iin talimatlar kartmaya hazrz. Moskovadaki Bar Enstits mdr Ksender Kesilof yle dedi: Bu anlama u demektir: Amerika ynetiminin eenistan meselesinde ve kara para aklama rezilliklerinde Rusyaya kuvvetli bask yapmaktan kanmasna karlk Kremlinde Irak ve Yugoslavya meselesine kar sert tutumundan geri adm atmasdr. Ortadou ve Kafkasyada Gvenlik ilerinde uzman Amerikal Retchel Brunsan 18/11/1999da yle dedi: Rusya ile ibirliinin zorluundan dolay nkleer silahlarda anlamazlk meselesi, Irak meselesi, Rusyada slahat ve istikrar meselesi gibi daha nemli dier meseleler aleyhine de olsa, eenistan meselesine engel olmaya ynelik Amerikan tutumunun devam etmesini alklyorum. Grld gibi Amerika ile Rusya arasnda bir al-veri vard. Bu al-veri Ivanov tarafndan Albrighte 18/11/1999da belgenin teslim edilmesiyle balamad. Bilakis o vakitten nce ifai olarak hasl oldu ve 18/11/1999da gayri resmi bir ekilde de olsa yazya dklmesi tamamland. Azerbaycann bakenti Bakden Trkiyenin Akdeniz sahil ehri Ceyhan arasnda gaz ve petrol nakli iin denmesi planlanan Bak-Ceyhan Boru Hatt anlamasn Rusyann sessiz kalmas da bu al-veriin bir parasyd. unu gzden karmamz doru olmazd: Rusyaya kar Amerikann siyaseti; bir taraftan ine kar durmas iin dier taraftan Avrupa devletlerini tehdit eden bir teekkl olarak kalmas iin Rusyann gl bir devlet olarak kalmasyd. Bu tehdidi Amerika, NATOnun kalmas ve Rusya tehlikesinden kendilerini korumas bahanesi ile Avrupada hegemonyasnn devam etmesi iin kullanmaktayd. slm beldelerinden eenistana gelecek yardm ve destekleri durdurmak maksadyla Rus Dileri Bakanl eitli slm beldelerine kendilerinin sadece terre ve terristlere kar olduklarn aklamalar iin heyetler gnderdi. Yneticilerin Rusya ile uyumlar son hadde idi. Hatta Trkiye Babakan Ecevit 5/11/1999da Moskovaya bir ziyaret yapt ve orada eenistan meselesinin Rusyann i meselesi olduunu, terr ortadan kaldrmak iin kendisinin Rusya ile ibirlii yapmaya hazr olduunu ilan etti. Bu da una delalet ediyor ki, bu yneticilerin gzard edemedii Amerikann dedii oluyordu. een halknn terrist ya da terrle balantl gsterme cephesinde ise; Temmuz 1999 sonundan beri baz silahl gruplar Dastann batsnda eenistan boyunca baz kyleri ele geirip oralar Dastandaki otoriteden kopardlar. slm Devleti kurmak iin Dastann tamamn ve Kafkasyann byk bir kesimini ele geirmek istediklerini ilan ettiler. Halktan bir ou onlara sempati duydu. nk mslmanlar slmn tatbik edilmesini seviyorlar ve slm iin uraan herkesi destekliyorlard. Rusya, o silahl kiileri eenistandan gelen selefi fundamentalistler olarak gsterdi. Onlarn eenistanda olduu gibi Dastanda askeri eitim kamplar olduu btn blgede ynetimi ele geirmek istedikleri, dier dini mezhepleri ve tasavvufi tarikatlar yasaklamak istedikleri, blgede ve dnyada terr yaymak istedikleri dorultusunda propaganda yapmaya balad. Rusya basn, onlar milyonlarca Dolar ile Bin Ladinin desteklediini, onlara Afganistandan silah ve silahl adamlar gnderdiini v.b. yazp yaynladlar. Sonra Eyll 1999 ay iinde Moskovada ve Rusyann dier blgelerinde sivillerin oturduu binalarda bir dizi bomba patlad. Bu patlamalarda bir ka yz kii ld ve binlerce kii yaraland. Rus basn bu patlamalarn sorumluluunu eenistan halkna ve Dastanda onlara sempati duyanlara yklemeye alt. Rus basnnda; Bin Ladin, Basayev, Hattab, sivillere kar kanl terr v.b. isim ve sylemler sk sk tekrarland. Dastann batsndaki o kylerin ele geirilmesi iinin arkasnda kim vard? Rusyadaki o

patlamalarn arkasnda kim bulunuyordu? Bir ok delil aa kard ki btn bunlarn arkasnda Rusyann sorumlular vard. Dastann o kylerinin ele geirilmesine gelince; sahnede bariz olan amil Basayev, Hattab ve ikisinin adamlaryd. Bu ikisi askerdiler, kendilerinde siyasi bilgi, bak ve tecrbe yoktu. O halde bu siyasetle, temel eleri/unsurlar olumayan, evresi slm dman gl devletlerle evrili bir blgede nasl bir slm Devleti kurulurdu!.. phesiz ki o savalarn akllarn balarndan alan ve onlar iyi bilmedikleri siyasetin tuzaklarna dren bir yn/taraf olmalyd. Bu taraf, Suudiler deildi, Amerika da deildi. nk bunlarn her ikisi de bu sefer, Basayeve ve eenistana yardmdan geri durdular. Patlamalara gelince: Hem Basayev hem de Hattab bunlarda parmaklarnn olmadn, kadnlar, ocuklar ve yallar ldren bylesi terr eylemlerini slmn haram kldn akladlar. amil Basayev, 13/09/1999da Groznide dzenledii basn toplantsnda hem kendisinin hem de Arap asll komutan Hattabn son patlamalarn ardndan olduu iddialarn reddetti ve unu hatrlatt: Mcahidler bu tr sluplar reddederler. Bu iddialar reddettiini defalarca tekrarlad. Ayn ekilde Hattab da bu iddialar reddettiini defalarca tekrarlad. Nitekim 30/09/1999da gazeteler ona yneltilen u soruya karn szlerini yaynladlar: Moskovadaki patlamalarn ardnda senin ve amil Basayevin olduuna dair ithamlara ne dersin? Dedi ki: Biz mslmanlar ve mcahidler olarak sadece kafir askerlerle savarz. ocuklar ve kadnlar ldrmemiz bize caiz deildir. Bu husus, bizim dinimizden bir czdr. Bu ve benzeri hususlar ile bize aka gz nne koymaktadr ki; Bunu Rus otoritesindeki baz taraflar, hedeflerini gerekletirmek iin planlamlard. Basayev ve Hattab bu Rus tuzana dtler. Yine gayet aktr ki; sivillerin oturduu yerlerdeki bir dizi bombalarn patlamas olaynn ardnda da o Rus taraflar vard. O taraflar, bu ilerle u bir ka hedefi gerekletiriyorlard: 1- zellikle Rusya dahilinde eenistan sorununun Rusyann maslahat lehine bitirilmesi maksad ile yeni bir savaa girmek iin bir bahane oluturmak. Rusya 1997de eenistan ile yapt anlamadan nce eenistanda (selefilerle)-tasavvufular arasnda bir i sava kartmay planlyorlard. Fakat o, 1994-1996 savandaki hezimetinin etkisi ile kk drlen saygnlnn intikamn almak iin eenistan yeniden igal etmeyi kendisi iin daha efdal buldu. Biliniyor ki; Rus ordusu generalleri, Grozninin ve eenistann tamamn igal edesiye kadar savan devam etmesinde srarcdrlar. Onlar savan durdurulmas iin kendilerine bir emir gelirse istifa etmekle tehdit ediyorlar. Bu savan durdurulmas Rusyann kendi iinde bir i savan patlak vermesine sebep olacaktr, diyorlar. Bylelikle, Rusya Federasyonundaki baz cumhuriyetlerin dndkleri bamszlklarn veya bakaldrmalarn yolu kesilmektedir. eenistann bamszl hususundaki referandumun neticesini Rusya kendi arzusuna terk etmektedir. 2- Otorite zerindeki i ekimeleri bitirmek. Zira, eenistanda zafer kazanarak Rus ordusunun itibar ve heybetini tekrar kazandran kimse, Rusyada otoriteyi kuvvetli bir ekilde ele geirebilecektir. Moskovski Komsomolets Gazetesi 15/09/1999da unu zikretti: Balivenir Brizoviski, General Lebedin askeri bir ynetici olarak ya da hkmet bakan olarak greve getirilmesi iin almaktadr. Kremlinin resm szcs, hkmet bakann deitirme dorultusunda niyetinin olmadn syledi. Ancak Gazetenin yaz ileri mdr, 14/09/1999da unu tekid etmitir: Brizoviski, olaylar tahrik eden eytani deha sahibi birisidir. Nitekim Brezoviski, 16/09/1999da eski iki Rus hkmet bakan hakknda yle demitir: Bremakov, Stibain, Gvenlik ve stihbarat organlar sorumlular haindirler. Ne zamana kadar mslmanlar devletlerarasndaki al-verilerin tamamlanmas uruna kurban olmaya devam edeceklerdi?! Ne zamana kadar mslmanlarn balarndaki yneticiler, halklarna kar Batllarlae beraber entrikalar evirmekte alet olarak ve hatta hainlik yaparak kalacaklard?! Mslmanlarn lkelerinde katliama, eziyetlere, saygnlk ve rzlara tecavzlere Batl milletler tarafndan mslmanlarn ordular onlara yardm iin harekete gemeksizin maruz kalmalaryla iine dtkleri elem, kederlerin sebepleri balarndaki yneticilerdi. Zira o yneticiler u anda deil o mslmanlara yardm etmek, onlarn maruz kaldklar o vaheti knamaya dahi cesaret

edemiyorlard EENLER PETROL YAKTI Ruslar, Kazak ve Azeri petroln Novorasisk'e ulaan boru hatlar ile tamak istiyordu. Ancak Azeri petroln Novorasisk'e tayacak boru hattnn eenistan'dan gemesi en byk handikab oluturuyordu. Sovyetler daldktan hemen sonra bamszlklarn ilan ederek Rus ordusunun eski een generallerinden Cevher Dudayev etrafnda tek yumruk olan eenler, Ruslara kan kusturmaya balamt. Henz 1991'de Grozni'ye girmek veya girmemek arasnda tereddt eden Moskova, kadn, erkek, yal ocuk demeden ellerine geirdikleri silahlarla snra ynak yapan kararl een topluluu karsnda geri adm atmt. Bu tarihte Kzlordu'nun ne denli kof olduu dnya kamuoyunda yeterince bilinmiyordu. Bu nedenle 1.5 milyonluk bir topluluun koca Kzlordu'ya nasl kafa tutabildiine kimse akl sr erdiremiyordu. Oysa Rus ordusunu yakndan tanyan ve aklarn bilen eenler, cesaretleri sayesinde korkak bir sry tepeleyeceklerini hesap ediyor, Kzlordu onlar korkutmuyordu. Nitekim, Rusya'nn geri adm eenleri daha da umutlandrd. lkenin her tarafnda een okullar yeni nesli slami kurallara gre eitmeye balad. Tasavvufi eilimlerin gl olduu eenistan' Rus topraklarna zorla katan Ruslar, 70 yl iinde dini duygular trplemeye alsada baaramamt. nk kk salamd. Bu tarihte stanbul amlca Kuran Kursuna Diyanet Bakanl araclyla getirilmi 15 een rencime Trke retiyor, hergn eenlerin Rusya'ya kar direniini Tv'den birlikte seyrediyorduk. Eer een talabem Mustafann kzkardei ile evlenme teklifini kabul etseydim hayatm baka ekilde cerayan edecekti. Bu devrede yetikin 15 een, birka Balkar ve 14-30 yalar arasnda 29 Moolistandan gelmi Kazak rencimi Haydarpaa Numune hastanesinden bir doktorla birklikte eski mesleki shhiyeci tecrbelerimden yararlanarak snnet etmitim ve bakmlarn yapmtm. Bu nedenle beni manevi baba- karde olarak gryorlard. ar Rusya'sn eyh amil komutasnda 30 yldr uratran eenler, bu defa Sovyet enkaz zerine kurulan Rusya'ya kk sktrmeye hazrlanyordu. Bu defa balarnda yine bir asker Cevher Dudayev bulunuyordu. Hepsinin ona gveni ve ball tamd. eenden bakasna kz vermeyen bu lke halknn hepsinin dolayl olarak birbiriyle akraba olmas da bir avantaj tekil ediyordu. Rusya, Afganistan'da olduu gibi aralarnda mezhep, airet kavgas salamyor, tefrika tohumu ekemiyordu. Bundan dolay tek yollar eyh amil rneinde olduu gibi lideri ortadan kaldrmakt. een milli karakteri bir zellii "Ciddiyet"tir. eenler hibir zaman yksek sesle konumaz, yerli yersiz glmezler. Laubali ve baya davranlardan uzaktrlar. Kk byk her zaman her yerde evreden gelebilecek herhangi bir tehlikeye kar dikkatli ve uyanktrlar. eenler ok terbiyeli bir millettir. Konuurken yabanclarn, zellikle baka bir milletten olann gznn iine bakmazlar. Cevaplar ve sorular ksa ve aktr. artlar nasl olursa olsun muhtalara ve dknlere yardm elini uzatrlar. Doru szl ve drsttrler. Yalan konumak onlar iin lmden de beterdir. Verdikleri sz mutlaka yerine getirirler. Vefa ve sadakat duygular son derece gelimitir. Ayn zamanda temiz kalpli ve saftrlar. Kolaylkla yalan ve hile tuzana debilirler. Ancak kandklarn anlaynca deliye dnerler. Hileyi balamazlar. Her konuda kin tutmazlar ama ayn zamanda clerinden korkmak gerekir. Misafir perverlikleri dillere destandr. Evlerinde misafir olan bir kimsenin bir eyi beendiini hissederlerse deeri ne olursa olsun onu misafire balarlar. eenler'in yiitlii, mertlii hakknda konumak ise yersizdir. Onlar mahvetmek mmkndr, ancak itaat altna almak, asla! Ksaca eenler karakter itibaryla ok sekin bir millettir. Korkup ekinmenin, riya ve hilenin ne olduunu bilmezler. Vatanperverlikleri ise dillere destandr. lrler ama boyun emezler. Dnya buna ahittir. Byle bir millete kar mcadele eden Ruslar, bel aasndan vurmay tercih ediyordu. ' Bl, paraya , yut ' politikasn Deli Petro dneminden beri baar ile uygulayan Ruslar, bu politikasndan Sovyetler daldktan sonra bile vazgemiyordu. een tehlikesinin nerelere varacan nceden grmt. Bu nedenle

birbirleriyle akrabalk ba bulunan, Sovyetler Birlii dneminde birleik zerk Cumhuriyet olan een-ngu Muhtar cumhuriyetinin 1991'de birbirlerinde ayrlarak iki ayr blge olmasna gzyummutu. nguya Cumhurbakan Ruslan Auev desteklenmi, akrabalar eenlerden kopmalar salanmt. Daha sonra keriya ve nguetiya diye ikiye blnen bu iki cumhuriyetin blnmesindeki Rus marifeti daha sonra Rus-een sava srasnda ortaya kacakt. ngueya'nn bana getirilen Rus yanls Ruslan Auev, Moskova'nn sznden kmayarak Kafkaslarda eenlerin yalnzlatrlmasna yol ayordu. ki lkenin petrol rezervi 60 milyon tondu, ikiye blnnce bu rakam tam ortadan ikiye blnmt. Kremlin'de bir korku ve tela hkm sryordu. Topraklar bnyesinde 42 devlet kurulacak kadar etnik eitlilii barndran; zerk, muhtar ve mahal blgelere sahip olan Rusya Federasyon'u eenlerin nderliinde paralanmaktan korkuyordu. Moskova, petrol boru hatlar gzergahnda olan eenistan'n mutlaka kontrolleri altnda bulundurma gerei duyuyordu. Aksi takdirde Rusya blgesel nfuzunu tamamen kaybedecekti. stelik petrol tamacalnda inisiyatifi elden vererek, Bat lkelerinin iine szmasn engelleyemeyecekti. eenlerle anlamak ise gayri mmknd. Ksacas iki arada bir derede kalmt. Azerbaycan'da Haydar Aliyev ipleri eline alm, yabanc petrol irketleri ile Hazar'da imzalanacak ilk petrol anlamas iin pazarla hz vermiti. Rusya Dileri Bakan Andrev Kozirev ile Rusya Kar Casusluk Tekilat Bakan Yevgeni Primakov, 1994'un baharnda Dudayev'e kar silahl bir ayaklanma balatmak iin harakete geti. Dudayev kart Moskova yanls eenler, Rus askerlerinin eitli zel eitimli OMON gleri tarafndan desteklenecekti. Ancak eenler silahl ayaklanma oyununa uymad. Bunu Ruslar ok ge farkedecekti. Rus birliklerinden oluan szde een direnici gc Grozni'ye geni apl bir operasyon dzenledi. Bu operasyonun Bak'de ilk petrol anlamasndan sonra balamas dikkat ekiyordu. EENSTAN'A KAAK SEFERM 1994'n sonbaharnda Azerbaycan-Dastan snr henz Ruslar tarafndan tam teyakkuza geirilmemiti. eenistan'a gitme hayallerime Rusya'nn Bak Bykelilii limon skmt, vize vermemiti. nat bir muhabiri durdurmak kolay deildi. Asl amacm Azerbaycanda fakir olduklar iin niversiteye kabul rvetini veremeyecek durumda olan iki talabem Muaz ve Seyfiyi Dastan niversitesine yazdrmak ve bedava yurda yerletirmekti. Bu amala oradaki arkadalarma yazl bir referans mektubunu epey yalvararak Bakdeki Mustafa Erdilden almtm. Dastan ve Azerbaycan arasnda srekli alan ky otobsleri Guba ve Lezgilerin ounlukta yaad Kusar'dan Derbent'e gidiyordu. Snrda kyllerden oluan bu otobslere Ruslar aramyor, pasaport sormuyordu. Guba otobsne binerek Rusya'ya sefer ederken Trk pasaportumu dahi yanma almaya gerek duymadm. Kyafetim bir Azeri kyls gibiydi, simam ise ayrmalar mmkn deildi. Snra geldiimizde bir Rus snr askeri otobse kalanikof ile girip arama yapmak istediinde yreim azma geldi. ki talabem yzme bakt, dua ettiimi grerek dua etmeye baladlar. Otobsteki Azeriler Trk olduunu fark etmiti. Biri ispiyon ederse bu olaydan ksa bir sre sonra yakalanacak Selam gazetesinin muhabirleri gibi Dastan hapishanesine dmem iten bile deildi. Ama Azerilerin alverci dedii bir kadn ortaya atld. Oturduu fndk uvaln iaret ederek ' Dastan'a bomba gtryoruz, oray patlatacaz ' diye alay etti. Rus askeri bu rahat tavrl kadnn kafa iirten konumasndan bkmt. Herhalde evdeki karsda byle kafa iirtiyordu. Otobs aramaktan vazgeti. Fndk uvalnn arkasna saklanm olay izlerken hi renk vermemeye alyordum. Rus askeri gidince otobstekiler cmleden gemi olsun diye rahat olmam istediler. Ruslar, otobstekileri birde 20 metre uzunluundaki bir koridordan yrterek geiriyordu. Ne pasaport soran vard, nede arayan. Mkemmel kontrol yapyorlard.(!) Buradan bir orduyu geirmek hite zor deildi. Derbent'de bir sre kaldktan sonra Mohakala'ye gemem gerekti. Hedefim eenistan'd. Ancak o srada Grozni'de iki Reuters muhabirinin ldrlmesi ve bir Rus gazetecinin een mafyas tarafndan karld haberi Mohakale'ye ulat. Trkiye'den

arkadalar ve talabelerim eenistan'a gidersem karlarak fidye istenecei konusunda garanti verdi. Melih beye yalvararak zorda olsa talabelerimi kabul ettirmi ve niversiteye yazlmalarna Allahn izin, inayet ve yardmyla muvaffak olmutum. Aslnda Melih bey referans mektubuna ramen red etmiti. Ama yanaklarmdan farknda olmadan dklen iki gzya ve alamakl ksk sesim Melih beyin kalbine merhamet drd. Azerbaycan'a dnmde ayn yoldan oldu, snrda yine Rus askerleri gya otobs arad. Bak'ye dndmde Kanal D'de program yapan Fatih Altayl Dastan zerinden eenistan'a gitmeye hazrlanyordu. eenistan'a yardm ve adam gnderme ilerini organize eden eenlerin ok gvendii HH Bak temsilcisi Abdurrahman Bykfrat, Altayl'ya eenistan vizesi vermemiti! Altayl, snra kadar gitmi, ama yakalanma korkusundan geri dnmt. Getirdii paralar Aberon kumarhanesinde yiyen Altayl ve ekibi eenistan seferini Bak'de ' felekten geceler alarak ' tamamlarken, stanbul'daki mdrlerine " Dastan'da Ruslar tarafndan yakalandk, serbest kalabilmek iin filan kadar rvet verdik " demiti. Altayl, dorusu iyi kvrtyordu. Bykfrat, birinci Rus-een savanda dardan gelen yardmlar ulatrmada gsterdii stn hizmetlerle eenlerin galabe almasnda byk rol oynayan gizli isimlerden biriydi. eenistana adam ve para geirmek ondan sorulur, illegal vize ondan alnrd. 26 Kasm 1994'de Grozni'ye doru ilerleyen Rus birlikleri, Grozni'ye girdiklerinde Dudayev kartlarnn kendilerine katlmamas nedeniyle hsrana urad. Zor durumda kalan Rus askerleri geri bile ekilemeden yakaland. Dudayev'e bal birlikler ve adamlar Rus askerlerini yakalayarak Rus basnnn karsna kard. eenistan'n Basn ve Enformasyon Bakan Mevladi Udugov Rus basnn ok iyi kullanyordu. Rus basnn anti-een propagandas ve yalan haberleri hemen Udugov tarafndan ortaya karlyordu. Rus medyas, demokratiklik ve objektivlik adna buna yer veriyordu. Kremlin'in iine dt ackl hali olduka yerinde eletiriyordu. Dudayev, bundan yararlanarak Rus askerlerinin ve gcnn lkeden kartlmas suretiyle problemin zlmesini, ancak eenistan'n bamszlnn tannmasn nerdi. Yeltsin, zor durumda kalmasna ramen taviz vermeye yanamyordu. een cephe komutanlar iinde sivrilen bir isim vard: amil Basayev. Moskova 'da tarm mhendislii eitimi gren Basayev'e, Rusya'nn "bir numaral terrist"diye arayarak bana milyon dolarlar bulan dl koymas ile n snrlar at. Basayev ilk eylemini 1991'de Moskova'y protesto iin Trkiye'ye uak kararak yapt. 1992'de Grc-Abhaz savana adamlar ile katlan Basayev, Abhazlarn kazanmasn salad. Sava sonras eenistan'a dnen Basayev, dier komutanlarn aksine ticaretle uramad, sava kimliiyle een mcahitleri etrafnda toplad. Zaman zaman Dudayev'i eletirmekten ekinmeyen Basayev, i sava knca Dudayev'e destek vererek birlii bozmad. Dnya onu Rusya'nn Budyennnovsk kentine dzenledii basknla tand. inde silahl adamlar bulunan kamyon Rus polislerine rvet vere vere kente ulat ve yzlerce kiiyi rehin ald. Babakan Viktor ernomirdin rehinelere zarar vermemesi iin Basayev'le telefonla konumak zorunda kald. Basayev, "eer paramz fazla olsa idi, rvet vererek Moskova'ya bile ulaabilirdik " diyerek Rus sisteminin kokumuluuna dikkat ekti. Bu baskndan adamlaryla sa kurtulmas ismini efsaneletirdi. 1996 banda bakent Grozni'ye dzenlenen saldry komuta etti ve ksa srede Ruslarn pes ederek sava bitirmesinde etkili oldu. Sekiz kez yaraland ve bir baca kesildi. Dudayev'in damad olan Salman Raduyev'de Kzlyar basknndan sonra mehurlat. Ancak Raduyev bir Rus saldrs srasnda yznden ar yaralanarak yaklak iki yl kayplara kart. Ruslara esir dtn syleyende oldu, 'Almanya'da tedavi gryor ' diyende. Raduyev, 1998'de ortaya knca herkesi artt. Ancak psikolojik dengesi bozulan Raduyev'i eenler ilerine fazla almadlar. Kamuoyuna deklare etmeselerde srekli Raduyev'in Rus KGB'sinin beyin ykama operasyonundan sonra ilerine gnderildii kukusunu duydular. nk Raduyev, efsanevi lider Dudayev'in damadyd. Bu ismin kirlenmesini istemiyorlard. DUDAYEV' KM LDRD! Ruslar, Dudayev'i korkutmak iin yeni metodlara bavurmay denedi. Moskova, bu

maksatla eenistan snrna 20 bin asker yd. Ancak Dudayev nderliinde eenler lke bamszln korumada kararl tutumlarn srdryordu. Dudayev ve Udugov, Rus basnn hergn kullanarak Rus kamuoyuna igale kar direneceklerini ve dveceklerini sylyord. Rus annelerden bo yere evlatlarn savaa gndererek kan dktrmemelerini istiyordu. Rus basn ufukta grnen tehlike konusunda kamuoyunu uyaryordu. 9 Aralk 1994'de Yeltsin , Dudayev'e bal birliklerin teslim olmasn ieren bir bildiri yaymlatt. eenistan'a Rus askerleri sevkedilmeye balad. Artk sava rzgar esiyordu. Dzenli Rus ordusu , sivil halkn topyekun savunmas ile karlat. een genler gruplar halinde sava cephesine gidiyordu. Afganistan, rdn, Ukrayna , Letonya ve baka slam lkelerinden gelen gnlller ve paral askerler Ruslara kar eenler yannda savayordu. een ordusunun gsterdii byk direni, tm dnyann dikkatini ekiyordu. Rus ordusu adeta dklyordu. Moskova, asker zerine asker gnderiyor, ama baarl olamyordu. Rus ordusu 100 bini amt, karlarnda ise dzensiz, gerilla usul ile savaan bir avu een eteleri bulunuyordu. 1994'un son gnlerinde Rus ordusu Grozni'ye doru ikinci defa byk bir hcum balatt. Grozni tam bir harabeye dnd, eenler toplu halde ehri terkediyordu. Ancak eenistan'n nemli dier ehri Argun, Gudermes ve ali hala eenlerin denetiminde bulunuyordu. Moskova, eenlere teslim olmalar iin ltimatom stne ltimatom gnderiyordu. Bunun zerine Rus ordusu Mart 1995'de yeni operasyonlara balad. Silah ve sayca eenlerden stn olan Ruslar, kara savalarnda ar kayplar verdiriyor, ama kendileri de ar kayplar veriyordu. Rusya, eenistan'n direnii kanl biimde bastrarak bamszlk sevdas ile ortaya kacak dier milletlere gzda verdiini sanyordu. Moskova, iradesine baemeyenleri g ile yola getireceini iddia ediyor, ama yanlyordu. Bu savan Rusya'ya ekonomik ve siyasi bedeli ok byk olacakt. Rus ordusu, sivil yneticilerin verdii yanl kararlarn kurban olmu; savata len Ruslarn analar ayaklanmt! eenistan'da savaan Rus generallerin para karl dmana yani eenlere silah satt ynndeki haberler Rus kamuoyunu ileden karyordu. eenistan'da savaan Rus komutanlarn Londra'da bir banka hesabna para yatran eenler, istedikleri silahlar Ruslardan alyordu. eenistan'a dardan silah deil, sadece maddi yardmda akyordu. Rus komutanlar eenlere saldrr gibi yaparak silah srsat teslim ediyordu. stne stlk ii Rus askeri dolu bir tren Rus istihbaratnn bilgi szdrmas sonucu eenler tarafndan henz yolda iken patlatlm, iindeki askerler hayatn kaybetmiti. Rusya iten ie kaynyordu. eenlerle yaplan anlamsz savaa hayr diyenler oalyordu. Rus ordusunun tm vahiliklerine ve gcne ramen Dudayev'i iktidardan indirememesi, Rus devletinin itbarn hie indirmiti. Afganistandan sonra Ruslar ikinci byk dersi eenlerden almt. Kzlordu'nun savaabilirlik kabiliyetinin ne kadar dk olduu gzler nne serilmiti. Moskova'nn tahminleri tutmamt. Dudayev'in bu kadar baskya dayanamayarak lkesini ve makamn terkedeceini sanyorlard. Ancak Dudayev savan ve direniini tm halknda arkasna alarak devam ettiriyordu. Rusya, kendi karlarn koruyacak een asll yneticilere ynetimi teslim ederek kukla bir iktidarla eenistan' idare edebilecei zannna kapld. Bu nedenle Cumhurbakan Yeltsin, eenistan'daki Rus hakimiyetini kurtarmakla grevli zel temsilci Nikoloy Semyanov'un yardmclna een olan Salambek Hacyev, mer Avtarhanov ve Beslan Gantemirov getirildi. ubat 1995'de Yeltsin ve Babakan Viktor ernomirdin, Haciyev'i eenistan' na idaresinin bana getirdi. Sovyetler Birlii dneminde petrol sanayiinde nemli grevlerde bulunan Hacyev'in bu greve tayin edilmesi, petrole ynelik hedeflerin ilk aamasn oluturuyordu. Moskova'nn desteiyle kurulan " eenistan Cumhuriyeti Milli Dirili " hkmeti, Nisan 1995'de ksaca YUNKO olarak bilinen Gney Petrol irketi'nin kurulmasn kararlatrd. lkedeki tm petrol kurulular bu irket altnda toplanarak, tm kurulularn iler hale getirilmesi hedefleniyordu. irketin ilk Genel Mdr Ziya Bajayev, petrol kurulularnn savatan fazla etkilenmemesine ramen bo kalmaktan kaynaklanan olumsuzluklarn giderilmesini istiyordu. YUNKO; 1996'da sadece onarm ve modernize almalar iin 1 trilyon Ruble yardma ihtiyac olduunu aklyordu. Oysa Rusya, ayn yl eenistan'daki ina

faaliyetleri iin sadece 2 trilyon Ruble ayrmt. Sava ncesi Aralk 1994'de gnlk petrol retimi 6.500 varile kadar dmt. Bunun nedeni Grozni petrol yataklarnn fiziki ypranmadan dolay fazla verimli olmamasyd. Aralk 1995'da eennistan'da toplam 1500 kuyudan ancak 100'nden petrol karlyordu. YUNKO, sava sonras 1996'da 2 milyon ton, 1997'de 3 milyon ton petrol retmeyi planlam, ama bunu baaramamt. nk tm teknolojinin yenilenmesi gerekiyordu. een petrol uluslararas kataloglara " Groznenskaja Light " nvanyla dnyann en temiz petrol olarak geiyordu. eenler, lkelerinin ynetiminde sz sahibi olmak istedikleri kadar petrollerinin de tek sahibi olmak istiyordu. eenistan savan Ruslar, blgesel boru hatlarnda kontroln ellerinden kmamas gibi stratejik bir temele oturturken, eenlerin ilk amac bamszlk, sonra petrold. DUDAYEVN EHADET 21 Nisan 1996'da Dudayev ldrrlnceye kadar Trkiye'de iki defa babakan ile grmt. Bu grmeler Moskova'y adeta ldrtt. te tam bu srada beklenmedik bir gelime oldu. Amerikallar ile Ruslarn ibirlii yaparak Dudayev'in yerini belli eden frekanslarn koordinatlarn Ruslara vermesi Dudayev'in sonunu getirmiti. lk gnler kimse Dudayev'in ldne inanamad. Amerikallar Dudayev'in lmn temin etmeleri yetmiyormu gibi Dudayev lmedi ynlendirmesini bizzat yneterek dnya basnn uzun sre yanltt. Bu arptma oyununa denlerden biri olarak Dudayev'in ldn ancak bir ay sonra renebilmitim. Kamuoyunun ise renmesi ve ikna olmas neredeyse bir yl ald. Dudayev 1944 ylnn ocak aynda dnyaya geldi. On kardein en k idi. Doum gnn tam olarak bilmiyordu. een srgn srasnda kundakta bir bebekmi. Buna gre 1943 yl sonu ya da 1944 yl balarnda domu olsa gerek. Doumu ikinci dnya savann bitimine rastlad. Gzlerini dnyaya atnda yokluk, ktlk ve sefalete merhaba dedi. Dudayevin dnyaya gelii srasndaki yokluk ve sefalet srprizine, bir de srgn srprizi ekleniyordu. kinci dnya savanda Alman igaline urayan Krm ve Kuzey Kafkasyann batsndaki yenilgilere sulu aranyordu. Sulu hemen bulundu. eenler, Krm Tatarlar, Karaay ve Balkar halklar idi bu sulular. Alman igali altna girmeyen eenistan ve een halknn, Almanlara nasl ibirlii yaparak Rusyaya ihanet ettii bir trl anlalamadysa da, een halk srgnden kurtulamad. Rus ynetimi, yzlerce yldr kin besledii een halkn, frsat bu frsattr diyerek tarih ve corafya sahnesinden silmeye teebbs etti. 21 ubat 1944 tarihinde een halk top yekun olarak, 24 saat iinde elverisiz artlar altnda lkesini terke zorland. 850 bin een srgn edildi. Bu srgn srasnda een halknn yarya yakn hayatn kaybetti. Cevher Dudayev, sulu olarak dnyaya geldi. Srgn karar verildiinde yaklak 40 gnlk bir bebekti. Annesinin kucanda srgne giden, belki de en kk eendi. Salam bnyeli insanlarn dayanamad k artlarna, mucizevi bir ekilde direnen kk Cevher (Dudi) sa salim Kazakistana ulayordu. Hz. Musay en byk dman firavundan koruyan, hatta onun saraynda byten Rabbim, Cevher Dudayeve de meleklerinin kanatlarn gererek onu byk tehlikelerden koruyordu. Dudayev Kazakistann imkent ehrinde 13 yl yaad. O, anne ve babasnn anlatt eenistan hep ryasnda grerek byd. Kanl diktatr Stalinin lmnden sonra Rus ynetimi, eenlerin hakszla uradn kabul edip geri dnlerini serbes brakt. 1957 ylnda gerekleen bu geri dn kervanna, Dudayev ve ailesi de katld.Dudayev ve ailesi, evlerine yerleen Ruslar, kazma ve kreklerle kovarak evlerine yeniden sahip oldular. ok zeki bir ocuk olan Dudayev, snavlarn baaryla verdii Tambov Hava Harp Okuluna kaydoldu. Okulu baaryla bitiren Cevher Dudayev, Sovyet ordusunda gen bir sava ua pilotu olarak grev ald. Mesleindeki baars ve drstl ona hzla ykselme kaplarn at. Dudayev, kendisi gibi havac bir Rus subaynn kzna gnln kaptrd. Ona daha sonraki ileli yolunda hayat arkada olacak Alla Dudayeva ile evlendi. Alla, een olarak domamt ama, Dudayevin ehadetinden sonra onurlu duruuyla gerek een gelinleri aratmad. 1989 yllarna gelindiinde, Sovyet sistemi atrdamaya alamt.Gorbaovun uygulad Glasnost ve Prestroyka politikalar Komnizme gn saydryordu.

1991 ylnn Aralk aynda beklenen son gerekleti. Komnizm kmt. Komnizmin sancl k ncesinde Dudayev, Tugeneral rtbesiyle Estonyada grev yapyordu. Estonyada grev yapt srada, stadyumdaki bir tren annda Estonyal genler, Eston bayra aarak bamszlk gsterisi yaptlar. Dudayev bu gsteriye sempatiyle bakt. Ardndan Estonyada balayan bamszlk yanls gsterilere mdahale etmesi talimatn dinlemeyerek Asi General adn ald. Bu srada kendi lkesi eenistanda da hareketli gnler yaanyordu. Zelimhan Yandarbiyev nderliinde kurulan een Halk Kongresi hareketi Sovyet kalnts ynetimi sarsyordu. Dudayev, Zelimhan Yandarviyevin davetine dnmeden evet dedi. Sovyet ordusundan ayrlan Dudayev iin yeni bir dnem balyordu. een Halk Kongresi 6 Eyll 1991 ylnda Dudayevin bakanlnda eenistann bamszln ilan etti. 27 Kasm 1991 ylnda yaplan seimde de halkn yzde doksanndan fazlasnn oyunu alan Dudayev eenistann devlet bakanlna seildi. Rusya Federasyonuna dahil olmadan,yolunu bamszlktan yana eviren een halknn iradesine kar, Rus ynetimi iyi eyler dnmyordu. Rus ynetimi, een halknn bamszlk talebine kar sert kt. eenistan tehdit ederek kanl bir mdahele sinyali verdi. Dudayev, bilinenlerin aksine Rus ynetimiyle savamak istemiyordu. Savan een halkna verecei zararn farkndayd. Dudayev, dnemin erkes asll Adalet Bakan Kalmuk Yurann arabuluculuunu kabul ederek onunla grt. Bu grmede sava olmadan Rus ynetimiyle anlamaya varlabileceini bile syledi. Kalmuk Yura bu neriyi devrin babakan Viktor ernomirdine iletti. ernomirdin savan nlenmesinden dolay ok mutlu olduunu ifade ederek Dudayevle telefonla grt. Yukardaki bilgiler hem merhum Kamuk Yura hem de Viktor ernomirdin tarafndanda teyit edilen bilgilerdir. Dudayevin bar masasna oturma arsna olumlu cevap vermesi, Kremlin tarafndan dikkate alnmad. Viktor ernomirdin daha sonra hatratnda belirttii gibi Rus derin devleti i politikaya ynelik, kamuoyunu memnun edecek, 24 saatte kazanlacak bir zafer istiyordu Rus ynetimi eenistan' vurarak, Slav unsurlarnn motivasyonunu ykseltecek, Rus ordusu, kazand bu zaferle otoritesini yeniden tesis edecekti. Ksacas sava karan taraf ne Dudayev ne de een halkyd. Gerek Dudayev gerekse een halk, lkelerine saldran Rus igalcilerine kar savunma sava vermek zorunda kalmlard. Dudayevin efsanevi kiilii etrafnda birleen een halk, btn dnyaya parmak srtan bir bamszlk mcadelesi rnei sergilediler. Dudayev dehasyla Ruslara ar kayplar verdiriyordu.Uluslararas emperyalizm, een savann Dudayevin ortadan kaldrlmasyla sona ereceini dnyordu. Dnyay tapulu arazileri olarak gren karanlk gler, Dudayevin kulland uydu telefonunun frekansn Rus ynetimine bildirdiler. Rus Duma'sndan baz milletvekilleri ile bar konusunu gren Dudayev, kendisine kurulan tuzaktan habersiz uydu telefonunu altrarak grmelerde bulunduu srada, uzaktan kumandal nokta hedefe kilitlenen bir roketle ehit edildi. Dudayev een halknn kalbinde derin izler brakan karizmatik bir liderdi. Her een onu rnek almaktadr.Yeni doan bir bebein rendii ilk kelimelerden biri Dudayevdir. Dudayevin ehadeti ile een bamszlk sava sona ermedi. 10 yl aan bu mcadelede Dudayevin ardndan Devlet Bakanlar Zelimhan Yandarbiyev ve Aslan Mashadov da ehit olmulard. een Direniinin sembol ismi Cevhar Dudayevin refuze edilmesi gerektii konusunda ABDRus ve Trk istihbarat servisinin Rus hayran isimleri anlanca ABDden getirtilen NEC marka uydu telefonu bir ekilde een liderine ulatrlmt. Bunun iin hibir eyden habersiz bir Babakan kullanld: Erbakan. een lidere mmarsat-M uydu telefonu armaan ederken, kurulan kumpastan habersizdi. Uzaktan olay kontrol iinde izleyen kontr/espiyonaj uzman MT Mtear engal Atasagundan baka Trkiyenin de orta olduu bu uydu sisteminin 100 metre hata ile koordinat verdiini bilen yoktu. Dudayev'e Ruslar ok cazip maddi tekliflerde bulunmulard. Ama o para iin halkn ve bamszln satmad. Tm teklifleri geri evirdi. Ruslarn para ile adam satn almak metodu Dudayev'e ilemedi. Ruslarn en st dzey askeri okullarnda okuyan Dudayev adeta eenler

iin Allah'n ltfuydu. Firavun'un sarayna girmi bir Musa idi. Ruslar sadece Dudayev'e deil terrist ilan ettikleri amil Basayev'de para teklifinde bulundular. Dudayev'in devlet kurma zelliklerine sahip karizmatik bir insan olduunu bilmeleri korkularn gittike artrd. Ruslar ok iyi tanyan Dudayev kendisine suikast dzenlenebileceini tahmin ediyor, ok dikkatli davranyordu. Dudayev'in ehadeti, Rusya'nn beceremeyecei kadar teknik ve ince bir plan sonucu gereklemiti. Kafkasya Yazarlar Birlii Bakan gazeteci-yazar Mairbek Taramov ve Rus asll eide ayn gr savunuyordu. Bu plann arkasnda ABD ve srail'in parmann olduu kesindi. Dudayev'in hatas bu glerin MT'i Erbakan zerinden kullabileceini hesap etmemesiydi. Dudayev'in hayattayken kendisine byle bir suikast yaplabileceini tahmin ettii iin telefonla gereinden fazla konumuyordu. eenistan'da bir aratrma komisyonu kurulmutu. Taramov, ehid Dudayev'le ilgili olarak u bilgileri teyit etti: "ehid edildiinde, telefonda Moskaval bir parlementerle ok nemli bir konuma yapyordu. Ruslarla savaan bir komutan olmann tesinde Ruslar'n komnizm dneminde yapt birok kirli ii ortaya karmak zereydi." Cahar Dudayev'le ilgili kiisel anlarn aktaran Muktedir lhan: "eenler Kazakistan'a srgn edildikleri zaman Ruslar o halklara olumsuz propaganda yadrmt. Kazak anneler ocuklarn korkutmak iin: Sizi eenler'e veririm diyordu. Okullarda een renciler, retmenler tarafndan btn rencilerin nnde tehir ediliyor, Rusya'nn dman olarak gsteriliyordu. Dudayev byle bir ortamda Rusya'da askeri okullarda okudu. Askeri okullarda birka een'in birarada okumasna bile izin vermeyen Ruslar'n Dudayev'e en st dzeyde askeri okullarda eitim vermesi ve rtbelere getirmesi bence Allah'n bir ltfudur. Ben bunu Firavun'un sarayna yetien Musa olayna benzetiyorum" Aralk 1994'de balayan ve 21 ay sren 1. Rus-een sava Bak-Novorasisk hattn tehlikeye drnce Batllar nazarnda Bak-Supsa hatt daha da nem kazanyordu. Ancak bu hatt kimin finanse edecei halen belirlenememiti. eenistan, Hazar havzas rezervlerinin nakline ilikin senaryolarda nemli bir yere oturmutu. Bak- Novorasisk boru hattnn 80 kilometrelik ksm, eenistan topraklarndan geiyordu. Azeri petrolnn tanmasnda kan een engeli Moskova'y batl irketler karsnda zor duruma dryordu. YUNKO bakan Yarihanov tarafndan siyasi bir koz olarak gsterilen bu engel, Moskova'nn eenleri ikna etmesini zorunlu hale getirmiti. 1997'de Rusya Gvenlik Konseyi Bakanlna getirilen Aleksandr Lebed, Grozni ile Moskova arasnda mekik diplomasisi yaparak sorunu masaya yatrd. Rus analarn bar lklar Kremlin'in petrol feryatlar ile birleince yllarn sava terminatr Lebed, bar melei olmu, petrol m yoksa bar m kurtard bilinmez bir maceraya srklenmiti. Lebed, een savann ac bilanosunu yle aklyordu: '' eenistan'da 46.500 ev tahrip edildi. Yaklak 50 bin sivil ld, 80 bin kii yaraland. Yzbinlerce insan kendi lkesinede gmen durumuna dt. Sava Moskova'ya 25 Trilyon Rubleye mal oldu. Sanayi kurulular, altyap ve tabi servetlerin harap edilmeside eklenirse Rus ordusu bu lkede 50 Trilyon Rublelik zarara sebep oldu. '' Rus ordusunun kayb ise 120 bin l olduu ileri srlmesine karn, bu rakamn biraz iirtildii ortadayd. Lebed'in bar abalar sonu vermi, Moskova eenistan'n statsnn belirlenmesinin 5 yl sre ile askya alnmasn kabul etmiti. Savata yenilen veya kazanan yoktu. Aslna baklacak olursa sonu itibariyle iki tarafta kazanmt. eenistan lkesinden geecek petrole gvence verirken, eenistan bir nevi bamszlk elde etmiti. Sava sonras Moskova'nn eenistan'a eski komnist parti bakan een bile olmayan Rus yanls Doku Zavgayev'i atamas baarya ulamamt. Dudayev'in yerine bayra teslim alan Zelimhan Yandarbayev, i kavga olmadan birlii btnl salad. Bu arada Azeri erken petrolnn nakledilecei Bak-Novorasisk hattndan petrol nakledileceine ilikin gvence 18 Ocak 1996'da Cumhurbakan Haydar Aliyev ile Rusya Babakan Viktor ernomirdin'in imzaladklar anlama ile yrrle girdi. Bu anlamadan nce 16 ubat 1996'da zaten AIOC ile Rus irketi Transneft , 13300 kilometre uzunluundaki hattn 70 milyon dolarlk harcamayla onarlmas konusunda anlama imzalamt.

150 kilometresi een arazisinden geen hattnn gvenliine ilikin, eenlerin ' bir damla petrol geirmeyiz ' resti grlmt. Ancak bu anlama imzalanrken yeni bir krizde kanmt. eenistan anlamaya bamsz bir devlet olarak imza attn sylyordu. Rusya Babakan yardmcs Boris Nemstov 'u Rus basn bu nedenle top ateine tutuyordu. een taraf AIOC ve Bak ile ayrca masaya oturuyor, anlama ncesi pazarlk yapyordu. Bunda eenlerin iin ucunu brakmamas nemli rol oynad. Srekli tehdit altnda yaamaktansa Ruslar eenlerle anlamay yeledi. Bak, bu kriz srasnda eenlerin yannda yer ald. Hatta SOCAR ile YUNKO arasnda een petrol sanayisinin gelitirilmesine ilikin bir anlama bile imzaland. eenistan dolayl olarak ayr bir devlet gibi Moskova'dan bamsz anlamalar yapyordu. eenistan Devlet Bakan Aslan Mashadov ve YUNKO bakan Hocahmet Yarihanov'un 1997 yaznda younlaan Moskova turlar ve antaj giriimleri sonu verdi. Ancak petrol transfer creti olarak ton varil bana 4 dolar isteyen eenlerde taviz vererek transfer cretini makul bir seviyeye ekti ve hattn onarmna ve gvenliine garanti verdi. Bak-Supsa hattna ilikin anlama ise 8 Mart 1996'da Cumhurbakan Aliyev ve Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze arasnda parafe edildi. 900 kilometre uzunluundaki, 6 pompalama istasyonu ve Supsa limannda terminal inaatnn gerekletirilmesinin ngrld Bak-Supsa hattnn 400 milyon dolara mal olaca hesapland. Supsa hatt iin ise Trkiye'nin hem kredi hem de ' BakCeyhan'n habercisi ' olacak artn ileri srmesi teklifinin geri evrilmesine yol at. Supsa'nn yapmn AIOC stlendi ve ihale at. haleyi ngiltre'nin John Brown irketi kazand. Ayrca projenin gereklemesi iin pek ok ihale ald. Hattn Azerbaycan ve Grcistan'dan geen blmleri iin alan ihaleyi Grcistan Uluslararas Petrol irketi'nin ba ektii konsorsiyum , Azerbaycan snrlar iinde kalan blmn ihalesini ise Tekfen'in ortak irketi Azfen kazand. Azfen daha sonrada Nisan 2000'de Tengiz-Novorasisk hattnn Kazakistan blmn yapacak ihaleyi da kazanarak adeta Bak-Ceyhan'n aleyhine hizmet veriyordu. Tekfen para kazanmak peindeydi, stratejik hedefler onu ilgilendirmiyordu. Ayrca Tengiz-Novarisisk hatt da gvenlik sorununun ikinci ayan oluturuyordu. 12 Mays 1999'da ina edilmesi iin resmen Hazar Uluslararas Petrol irketinini temelini att boru hattdan 2002 ylnda 20 milyon ton petrol nakledilmesi ngrlyordu. Rusya, eenleri dikkate almadan hi bir projeyi yrtemeyeceini biliyordu. O halde eenlerle iyi geinmekten bake areleri kalmyordu. Aksi taktirde Rusya, Novarasisk ve yeni yaplan yeni Novarasisk limanndan petrol naklini unutmak zorundayd. Bu arada Ruslar een tehditinden dolay eenistan' by-pass eden bir boru hatt projesi hazrlamt. Projeye gre Bak-Stovrapol zerinden petrol Novorasisk'e ulatrlacak topu topu 220 milyon dolara mal olacak boru hatt Rusya'y petrol konusunda eenistan'a baml olmaktan kurtaracakt. Bak'ye bu neri Ekim 1998'de sunuldu. Proje'nin mimar o dnemde Enerji Bakan olan Yahudi asll Sergey Kriyenko idi. Temmuz'da suikastla ldrlmek istenen Aslan Mashadov ise bir sre sonra babakan olan Kiriyento ile Nazran'da Ruslan Auev'in yazlk evinde biraraya geldi. Mashadov " eenistan serbest blge olacak " gibi bir takm vaadlerle aldatlmaya alld. Mashadov bu grmedeni iki gn sonra ei ve ocuklar ile slam Konseyi toplantsna katlmak ve ABD'nin davetine icabet etmek iin ilk defa yurt dna kt. nce Trkiye'ye geldi. Mashadov, Vehhabileri sulayan bir aklama yaparak eenlerin slami anlaylar ile yakndan uzaktan ilikileri olmadn ilan ediyordu. stanbul'da Trk i adamlar ile gren Mashadov boru hatlar konusunda Trkiye'nin ekmeine ya srdklerini belirtiyor, bunun karlnda destek istiyordu. Ankara een kartndan memnundu, ama ilevsel olarak ak desteini hep esirgedi. eenistan'a yardm etmek Refah Partisi ile balantl HH ve mslman kardelerini can gnlden yardm iin koan Byk Birlik Partisi paralelinde aba gsteren Nizami Alem Ocaklar'na brakld. Resmi yardm yaplmad. Babakanlk rtl deneinden yaplan yardmlar mehur lkc Musa Serdar elebi yerine ulatrd. KIZIL BARON'UN OYUNU! Ruslar eenistan' yan geen hat planlarken Bak-Ceyhan iin Amerikan giriimleri

hzlanm, Ankara tekliflerini resmen Bak'ye sunmutu. Ankara Ruslarn by-pass projesinin maliyetini karlayacak durumda olmad ile avunuyordu. stelik hat sanld kadar eenlerin ok uzandan gemiyordu. eenler Dastan'da baz glere hakimdi. Nitekim Aralk 1998'de eenistan'da kurulan Devlet Konseyi'nin bakanlna getirilen nl een komutan Budonsky kahraman amil Basayev, ayn tarihlerde Dastan Halklar Kongresi bakanlna da getirilmiti. Nisan 1999'da Mohakala'de toplanan Kongre igali Rus glerinin Dastan kmasn talep etmi, 3000 kiilik srekli Kafkas slam gc kurulmas iin harakete gemiti. Bu giriimi destekleyen gcn Kzl baron lakapl dolar milyarderi Yahudi i adam Boris Brezovski'nin olduu o srada kimse aklnn ucuna bile getirmedi. eenlerin bana orap rlen ikinci igalin start almasna salayayacak bu igale Brezovski destek verdiini daha sonra Rus NTV'sine aklarken Rus istihbaratnn verdii grevi yerine getirmenin mutluluu yznden okunacakt. Rusya, 1997'de imzalanan Hasavyurt bar anlamasna gre eenistan'n statsnn belirlenmesini 2001 ylna kadar dondurmutu. Bu durumdan istifade eden Mashadov, eitim ve lkenin yeniden onarlmasna arlk vermi bir hukuk devleti olmak iin yatrmlarn yapmt. Yaplan ilk cumhurbakanl seiminde amil Basayev'e kar baarl olmutu. Basayev'in kalbinin krlmamas iin ona babakanlk verilmi ancak savaa ve maceraya alm Basayev iin bu makam doldurmak skc gelmiti. Basayev'in istifas ile birlikte Mashadov'un yetkilerini kstlayan Yksek Devlet Konseyi kurumu ortaya kmt. Basayev'in Dastan ve een Halklar Kongresi'nin bakan olarak ortaya kmas ve Vehhabilerin maddi ve askeri desteini almas Mashadov'un hi houna gitmiyordu. Ruslar eenleri Afganlar gibi blp paralamak istiyordu. Mezhep ayrm olmamas nedeniyle Vehhabilerin eenlerin arasna giriine en ok Ruslar sevindi. slami slup olarak Vehhabileri tasvip etmeselerde eenler Vehhabilerin maddi gcnden yararlanmak istedi. 1998 sonbaharnda Dastan'n Botlk blgesine rdnl Vehhabi komutan Hattab ile Basayev'in girerek slam devleti kurduklarn aklamasna en az aranlardan biriydim. Vehhabi-Rus kaynakl bu tehlikeli oyun nedeniyle Botlk kentinde yer alan Trk okulunun bu devrede elemanlarn geri ekmesine ve okulu mecburi olarak kapatmasna ahit olmutum. Dnya kamuoyu ise ok olmutu. Bu provokasyon Rus istihbaratnn iiydi. Kzl Baron Brezovski, Basayev'i oyuna getirmiti. 15 Eyll 1999da Ruslar Moskova'da 116 kiinin lmne yol aan bir terrist eylemi istihbaratn ALFA timine yaptrdlar. Su eenlerin zerine atld. Tm Rusya'da birden esmer av balad. Kafkas grntl herkes gzaltna alnyor, parmak izleri tesbit edilerek potansiyel sulu grlmeye balanyordu. O srada uvaistann bakenti ebuksar ( uvakar) da Trk Genleri Zirvesini izlemeye gitmitim. Sarn, mavi gzl, beyaz tenli uvalar gerek Trk rkyd, ancak 12-15. yzyl arasnda mslman olmalarna ramen Korkun van dneminden itibaren topraklarndan srlmemek art karlnda Hristiyanlatrlmlard. Leninin doduu Ullyanskiye ziyaretim srasnda Leninin babasnn eim bakan olarak uvalarn dil ve kltrlerini korumalarnda byk hizmetler yaptn retmitim. Bugn 1,5 milyonluk zerk cumhuriyette sadece 1500 Mslman uva kalmt. Trk olduklarn kabul etmeyen uvaistana girerken 6 saat aranm, Trk zirvesine bizi davet eden Azatlk haraketi liderini hapisten rvetle kartmtk. uva dilinde yaayan 500e yakn Trke kelime onlarn Trk olduunu gsteriyordu. Hafta sonu 150 km uzaklktaki Tataristann bakenti Kazan'a yaptm gezide Rus polisleri esmer olduum iin nce beni ve benle birlikte olan Trk ekibini tutuklamaya kalkt. Daha sonra kimliklerimizi renince can gvenliimiz olmad dncesiyle bir polis otosunu arkamza takt. Rus polisini le yemeinde atlatarak grtm Tataristan'n Bamfts Osman sakov, aka " Bomba olaylar Rus istihbaratnn ii. eenlere iftira atyorlar. eenler Vehhabi deil. " diyordu. Ertesi gn ise Tataristan Devlet Bakan Mintemir aymiyev tarafndan 15. asrda yklan aslna uygun biimde yaptrlan Kulu erif camisinde aymiyevle bana dolama serbestiyeti tanyan hatra fotoyu ektiriyordum. Ylda 11 milyon ton petrol kartlan Tataristanda olunu Tatneft

irketinin bana getiren aymiyev, eenler gibi siyasi bamsz yerine ekonomik bamszlk peinde olan ok akll bir liderdi. Ocak 2004 ylnda TPRAa Zorlu Holdingle birlikte talip olan Tatneft irketi ve aymiyev ailesi, gcnn doruundayd. Komu zerk cumhuriyet Bakrdistann Lideri Murteza Rahimovla 1998 ylnda mektupla rportaj yapm, Rus yanls olarak bilinen bu liderin Moskovadan habersiz ilerle yaptklarna dair ifadesini gndeme getirmitim. Rusya ileri bakan Yardmcs Igor Zubov, patlama olaylarnn sorumlusunun Dastan'daki dinci Vehhabiler ve eenler olduunu ortaya atmakla kalmad, hemen kulpu yaptrd: " Rusya'nn zayflamasn isteyen d gler Vehhabilere 20 milyon dolar verdi. Hedefleri petrol boru hatlarnn Rusya arazisinden gemesine engel olmak.." Rus bakan aka Bak-Ceyhan'da srarl olan Trkiye ve ABD'yi suluyordu. Tam bu srada mral'da ikamet eden PKK eleba calan'n Trkiye'de terr eylemlerini sona erdirdiini aklamas, petrol boru hatlarnn yolunu ayordu. Moskova, PKK kartn kaybetmiti. Bu nedenle een kartnn da aleyhine evrilmemesi iin tm hukuk, insan haklar ve uluslar aras kurallar bir yana brakarak petrol uruna bir milletin yok edilmesi iin balatlan askeri operasyonun fitilini ateliyordu. Kafkaslar yzyllardr ayr vektrn bilekesinde analiz edilirdi: Rusya, ran ve Trkiye... Trk-Rus ekseninin hali malumdu. Bak-Ceyhan boru hatt imzas, eenistan Sava iki lkeyi kar karya getirmi durumdayd. Peki ya nc g, yani ran'n konumu; bunu kimse hesap etmiyor veya etmek istemiyordu. 26 Ocak 2000'de ran Dileri Bakan Kemal Harrazi, Rus Dleri Bakan Yardmcs Gregory Karasin ile grmesinin ardndan eenistan'da yaananlar 'insani dram' olarak niteledi ve 'kabul edilemez' buldu. Ama uluslararas analiz merkezi Stratfor'un son derece hakl olarak iaret ettii gibi dier slam lkelerinin aksine eletirilerinde ar bir dil kullanmaktan kand. slami motifli her kalkmay 'devrim ihrac' adna destekleyen ran'n Kafkaslar'da Ruslara kar savaan glere souk bakmasn birka ayr sebebi vard. nce Dastan'da ardndan eenistan'da Ruslara kar savaan birliklerin Vahabi komutanlarca ynetildii artk herkesin bildii srd. Suudi Arabistan'n ak desteini alan bu savalarn arasnda Usame Bin Laden'in silahl kadrolarnn da bulunduu belirtiliyordu. Tahran, ABD'nin glgesinde yrdne inand bu savaa aka kar kmasa da yardm etmiyordu. eenistan'daki savan Rusya'nn Orta Asya ve Azeri petrol iin ngrd boru hatt gzergahn tehdit ettii ortadayd. Bu petroln Trkiye zerinden akmas hem Rusya'y, hem de ran' devre d brakacakt. Rusya, ran'n rahata silah satn alabildii belki de tek lkeydi. Nitekim ran Meclis Bakan Yardmcs 12 Ocak gn Moskova'y ziyaret ederek yeni askeri ibirlii imkanlar arad. rnein ran Rusya'dan yeni dizel denizalt ve MG uaklar satn ald. ki lke birlikte balistik fzeler ve nakliye uaklar gelitiriyordu. Basna yansyan sadece nkleer santral projesiydi. 'slam Cumhuriyeti' ran, eski 'Allahsz komnist', Ortodoks Rusya'nn ezdii mslman eenlere srt evirebiliyordu. Trkiye'nin Kafkas politikas da ayn lde cesur olmalyd. nk Trkiye'nin Azerbaycan stnden Orta Asya'ya almas Rus-ran tehditi altndayd. PUTN'N EENSZ EENSTAN PLANI Herey Rusya devlet bakan Boris Yeltsin'in silik bir casus olan Vladimir Putin'i babakanla Austos 1999'da getirmesiyle deimiti. Daha nce alt babakan harcayan Yeltsin'in daha sonra halefi ilan ettii Putin'e de harcamas bekleniyordu. Ama tam tersine Putin Yeltsini harcad ve 1994'de Federal Gvenlik (FSB) koridorlarnda hazrlanan ' eensiz eenistan' plann tekrar sahneye koyuyordu. Eyll'de balayan operasyona Ruslar bu defa havadan bombardman ile balad. Bu konuda Kosova'da Amerikan ordusunun izledii taktik izleniyordu. En az kaypla ii bitirmek. Ama kazn ayann yle olmad ksa srede anlalacakt. eenler ilk ay hi karlk vermeden bekliyordu. Rus ordusunu i taraflara eken eenler kara ordusu girince gerilla savana balyor, Rus askerlerine ilk savata olduu gibi ar zayiatlar verdiriyordu. Rus kamuoyu basnnda etkisiyle birden Putinci olmutu. 6 ay nce Rus siyaset sahnesinde

olmayan ilk geldiinde yzde 4'lk bir reytingi olan Putin bir anda yzde 40'lk bir reyting ile baar kazanyordu. 17 Aralk 1999'da yaplan Duma seimlerinde bu baar bariz biimde ortaya kyordu. Kremlin tarafndan Duma seimlerinden iki ay nce kurdurulan Putin'in oyumu vereceim dedii Aylar Haraketi Komnist partisinden sonra en fazla oyu alarak tm dengeleri altst ediyordu. Lujkov- Primakov ittifak Tm Rusya Partisi ancak nc olabilmiti. Putin bunu eenistan operasyonunda elde ettii baarlar sayesinde salamt. 2000 ylna girilen akam Yeltsin srpriz biimde halkn beklentilerini yerine getiremedii gerekesiyle istifa ettiini aklayp yerine vekil olarak Putin'i braknca senaryo ortaya kmt. Rus oligarhlarda Yeltsin'in halefi Putin'i destekliyordu. Bu durumda ay sonra devlet bakan seimi yaplmas zorunluluk haline gelmiti. Putin, Yeltsin ve ailesine dokunulmazlk kazandran bir kararname ile ittifakn perde arkasn da dorulad. Yeltsin'in svire bankalarnda yatan milyon dolarlar gvence altna alnmt; artk rahatlkla emekli olabilirdi! Putin'in gelii ABD ve Batda endie ile karlanmt. ahin politikalar izleyen Putin Sovyet ruhunu canlandrmak istiyor, arka baheleri brakmak niyetinde olmadn gsteren politikalar izlemeye balyordu. Bu politikalarn en nemlilerinden biri petrold. eenistan' imha operasyonunda Putin'in srarnn ardnda yatan gerek nedenler ksa bir sre sonra ortaya kmaya balad. Btn hesaplarn 26 Mart'da yaplacak bakanlk seimine gre yapan Putin, 25 Mart'da yapm son hzla srdrlen eenistan' by-pass eden petrol boru hattn kullanma aarak ov yapt. Babakanla getirilir getirilmez daha nce finans bulanamayan bu projeye ' rtl denekten ' salanan 220 milyon dolarlk kaynakla start veren Putin, seimde semene ' boru hatt savan kaybetmedik 'mesaj verdi. eenistan'dan gemeyen Bak-Stavropol-Novorasisk boru hattnn yapmn 5 ay srdren Rus Transneft irketi, hattn inaatn 25 Mart'da, bakanlk seimlerine bir gn kala tamamlad. Rusya, Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'le bu hattan 2000 ylndan itibaren 5 milyon ton, daha sonra 10 milyon ton petrol nakledilmesine ilikin anlama imzalam, petrol garantisini de bulmutu. Ruslar harl harl boru hatt ina ederken halen Bak-Ceyhan'a kazma vurulmam olmas ve Grcistan'dan kaynaklanan przler, Cumhurbakan Aliyev'i bu srada Ankara'ya getirdi. Cumhurbakan Sleyman Demirel'i ise 15 Ocak 2000'de Tiflis'e gtryordu. Ayrca Grcistan'a snan een mltecileri terrist diye niteleyen Moskova'nn Grcistan'a bask yaparak BakCeyhan'n hattnn gvenliini tehdit etmesi, Tiflis ve Bak'y telaa dryord. Bu arada Putin'in Aliyev ve Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze'yi arayarak ' eenlere yardm etmeyin' diye uyarmas ve bu lkelere vize uygulanacan bildirmesi, Kafkaslarda gerginlii trmandryordu. AGT stanbul zirvesinde Azerbaycan ve Ermenistan tarafndan nerilen ABD, Rusya, Grcistan ve Trkiye'nin dahil olduu altl Kafkas gvenlik pakt kurulmas nerisi, bu aamada tekrar gndeme geldi. Putin'de bu neriye scak bakyor, ancak ran'nda iinde olmasn istiyordu. Rusya 1997'de Kislovski'de Kafkaz liderlerini biraraya getirerek pakt nermiti. Bu giriim ABD Dileri Bakan Albright'n kafkas lkeleri dileri bakanlar ile biraraya gelerek gvenlik pakt konusunu gndeme getirmesinden hemen sonrasn rastlyordu. Moskova'nn amac bu tr giriimleri sulandrmakt. Ankara tarafndan ortaya atlan paktn aslnda Amerikan'n tekrar piyasaya kemik atma operasyonu olduunun farkna varan Moskova hemen kart ataa geerek Kafkas lkelerinin bakanlarn 26 Ocak 2000de BDT zirvesi vesilesiyle Moskova'da biraraya getiriyordu. Putin, nerilen paktn Azerbaycan, Trkiye ve Grcistan arasnda kurulmasna ' boru hatt koruma pakt oluturuluyor ' gerekesiyle kar kyordu.. Ruslara gre, Hazar petrollerinin uluslararas platforma kartlma mcadelesinin kazanlmas iin eenistan'da gvenliin bu milletin topraklarndan uzaklatrlmas, yok edilmesi pahasna salanmas gerekiyordu. eenistan'dan geen 153 km'lik hattn eski ve kullanlmaz halde olduunu, bu nedenle 10 milyon ton kapasiteli hatt ina ettiklerini savunan bir Ruslar " Yeni hat eenistan snrnn 2 km yanndan teet geiyor. Bu nedenle blgeye tam hakim olmalyz. 1997'da eenlerle yaptmz bara gre mevcut hattn gvenliini eenler salayacakt.

Ancak Bak'den pompalanan petrol bir trl Novorasisk'e ulamad. Hat drt defa kapand. Petrol, eenistan'da kayboluyordu. Bu petroln boru hattnda alan deliklerle boaltldn, eenistan'da kurulan kk rafinerilere aktarldn tesbit ettik. Rusya'nn baka aresi kalmamt; k yolu yoktu. " iddialarnda bulunuyorlard. Ruslar, eenistan operasyonunun sonu alnana kadar devam edeceini belirtiyor, komu lkelere snan een mltecilerin sava sonras kendi topraklarna dnebileceklerini savunuyordu. eenler ise Bak-Ceyhan iin Trkiye'nin kendilerini satt kanatindeyd. Mavi Akm projesi, bu satn tuzu biberi olmutu. eenistan' by pass eden gzergahn inaat 15 Nisan 2000'de tamamland. Maliyet 180 milyon dolar olarak hesaplanm ancak 140 milyon dolara mal edilmiti. 330 km'lik ek hat ile eenistan tehditi ortadan kaldrlmt. imdi bu hatta petrol bulmak kalyordu. SOCAR, Bak-Novorasisk'ten nakledilemeyen petroln bu hatdan ylda be milyon ton nakledileceeini aklayarak, Ruslar memnun ediyordu. KARA DULLAR VE ARESZ EENLERN EYLEMLER eenler barnak olarak Grcistan' semiti. Bu nedenle Rusya ve Grcistan arasnda zaten gergin olan ilikiler, Moskova'nn Grcistan ynetimini kendi topraklarn mcahitlere eenistan'da savaabilmeleri iin kullandrmakla sulaynca dramatik boyutlara ulat. Moskova ayrca, Grcistan'n Rus-Grcistan snr boyunca Pankisi Vadisi'nde sler aarak, eenler iin gvenli bir ortam saladn iddia etmekteydi. Moskova iddiasn, Grcistan'da yaklak 5000 een mlteci ve Grcistan'n Kuzeydousunda 7000 kadar yerel etnik een insannn yaamasna dayandryordu. Buna cevaben Pankisi Vadisi'ne Rus askerlerinin yerletirilmesi isteklerine kar kan Grcistan, Rus snr boyunca gvenlik nlemlerini artracan ifade etmiti. Ancak, Moskova Grcistan'n bu teebbslerini Rusya'nn Grcistan topraklarndaki terrist yuvalarn yok etmek iin yapaca byk operasyonu ertelemek iin yaplan gstermelik bir operasyon olduu gerekesiyle eletirmiti. Bu da Rusya'nn Pankisi Vadisi'nde askeri bir operasyon iin ne kadar kararl olduunu gstermekteydi. Rusya'nn Tiflis zerindeki basks, Bakan Vladimir Putin'in 11 Eyll 2002'de dnya liderlerine bir mektup yazarak, Grcistan'n aldrmazl ve Rusya'nn Birlemi Milletler art'ndan kaynaklanan kendi kendisini mdafaa etmek hakkn kullanarak operasyon dzenlemesine izin vermediinden dolay Grcistan' ikayet etmesiyle daha da artmt. Bu mektubunda Putin yle diyordu: Terre kar gerekletirdiimiz baarl operasyonlarmz sonucunda hayatta kalan son haydutlar Grcistan'a gemeye baarmtr. Ancak Grcistan yetkilileri bunlara gzlerini yummakta ve bunlar orada hr ve mreffeh bir yaam srdrmektedirler. Askeri, mali ve dier yardmlar da dardan (...) almaya devam etmektedirler. Yukarda sylenenler, Tiflis'in Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin terre kar ve tm devletlerin uymakla ykml olduu 1373 no'lu kararn ihlali ile ilgilidir. Bu durumda, Grcistan'n bu alandaki uluslararas topluma kar zorunluluklarn yerine getireceini garantiye almalyz (...) Bu balamda Rusya, Birlemi Milletler art'na uygun olarak ve geen yl Eyll aynda ABD'ye kar yaplan barbarca saldrdan sonra Gvenlik Konseyi'nin 1368 no'lu kararyla kayt altna alnan bireysel veya toplu savunma hakkn kullanmak zorunda kalacaktr. Vurgulamak istediim konu, sz konusu devletin egemenlik haklarna ve toprak btnlne kar olmadmz veya politik rejimini deitirme gibi bir dnce iinde olmadmzdr. Rus kamuoyu, Putin'in kinci een Sava boyunca yrtt her trl politikay genelde desteklemiti ve bu son durum da Putin'in poplaritesini olaanst ekilde arttrmt. NATO ve Birlemi Milletler'e yaklam dolaysyla halkn gznde kk den Putin, kararl bir lider olduu eklinde kamuoyunda oluan imajn ykseltmek zorunda kalmt. Fakat 23 Ekim 2002'de Moskova'da gerekletirilen eylem hem Rusya Federasyonu (RF) hem de eenistan iin bir sonun balangc oldu. Rusya Federasyonu ve eenistan arasnda yaklak drt senedir devam eden sava bu eylemin yaratt etki ile yeniden Rus ve dnya kamuoyunun gndemine tanmt. Bir grup silahl een eylemcinin bir tiyatro salonunu ele geirmesi,

ieride bulunan insanlar rehin almas ve birtakm taleplerde bulunmas balangta sradan bir terrist eylem grnts vermekteydi Yaklak 700 kiinin rehin alnmas, Rus gvenlik birimlerinin rehineleri ldrmek pahasna sinir agz kullanarak dzenledikleri operasyon sonucunda 41 eylemci ve 128 rehinenin hayatn kaybetmesi, operasyon ile birlikte Rus-een Sava'nn da yeniden sorgulanmasna neden olmutu. Esiz kalan een dullar, Kara dullar adn verdikleri intihar timleri ile aresizce kendilerini patlatacaklar pek ok eyleme karacakt. Erkekleri ise dalarda Rus avn srdrecekti. Bu sonu olmayan umutsuz bir savat. Savan gerek maduru een kadnlard. Binlercesine tecavz edilmiti. Moskova eylemi ve Rusya Federasyonu'n eenistan politikasna yansmalarn aratran ASAM Kafkasya Aratrmalar Masasndan Gken Ekici de, Rus-een savan, Rusya'nn Kafkasya politikas dnda deerlendirilmemesini istiyordu. (49) Bu politika ierisinde eenistan'n durumu dramatikti. II. eenistan Sava zerinde etkili olan en nemli olaylardan birisi ABD'de yaanan 11 Eyll 2001 terr olayyd. 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABD ve mttefiklerinin 'uluslararas terrizme' kar at sava ve yeni tehdit alglamalarnn ekillenmesi dnyann eenistan'da yaanan savaa bak zerinde de etkili olmutu. Bu erevede eenistan Sava'nn uluslararas terrizm kapsamnda m, yoksa bamszlk mcadelesi olarak m deerlendirilmesi gerektii tartmas Vladimir Putin'in baarl propaganda sava sayesinde dondurulmutu. Ancak, Moskova eylemi bu ve bunun gibi soru iaretlerinin yan sra Rus halkna ve dnyaya unutturulmaya allan bir sava yeniden gndeme getirmiti. Putin, ayrca Irak Sava'ndaki yaklam nedeniyle, ABD'nin Moskova'ya Grcistan'a kar ak ek verebileceini beklemiti. Ancak, Tiflis ve Washington arasnda gelien ilikiler Putin'in politikalarnn bozguna urayacan gsteriyordu. eenistanda 1999 ylnda balayan atmalardan kaan 7,000den fazla een mlteci Grcistann Pankisi vadisinde yayorlard. Mltecilerin ounluunu kadnlar, ocuklar ve yallar oluturuyordu. Mltecilerin yzde 80i Kist etnik grubuna mensup Grc aileleriyle yayordu 150,000 een ise yldan daha fazla sredir ngu Rusya Federal Cumhuriyetinde yerinden edilmi bulunuyordu. BMMYK szcs Peter Kessler Cenevrede Palais des Nationsda 8 ubat 2002 yapt konumada Rusyay kzdrmt. Kuzeydou Grcistann Pankisi vadisinde bulunan een mltecilerin durumunu yakndan izleyen BMMYK, yetkililerin, mltecilerin eenistana dnmeye zorlanmayacaklarna dair aklamalar eenlerce memnuniyetle karland. eenistanda devam eden atmalar ve gvenlik endieleri sebebiyle BMMYK, 2003 sonlarnda een mltecileri dnmeye tevik edemiyordu. BMMYK, eenlerin geri dnnn gnll olmas gerektiini tekrar tekrar belirtmiti. Akhmetada mlteci temsilcileri ve BMMYK grevlileri arasnda yaplan toplantda, mltecilerin gvenlik endieleri nedeniyle hala eenistana dnmek istemedikleri aklanmt. Pankisi vadisinde halen gergin olan durum, Akhmetada yaayanlarn blgede hukuk ve dzenin yerine getirilmesine dair arsna yol at. Ancak, haftalarca sren gsteriler sona erdi ve mltecilere dmanlk gsteren yerel gezici silahl gruplar datld. BMMYK gerilim nedeniyle insani yardm datmn haftalarca geciktirmek zorunda kald ancak mltecilere ve evsahibi ailelere datm 30 Ocakta yeniden balad. Rus tar-Tass haber ajansna deme veren Dastan savclk soruturma brosu, Gelayevin Dastann Suntinski blgesinde 15 Aralk 2003te dzenlenen operasyonlarda ldrldn sylemiti. Gelayevin yakalanan be adam, liderlerinin operasyon srasnda kan atmada ldn syledi. Gelayev, Rusya ile Grcistan arasndaki ilikilerin gerilmesine neden olan een liderlerden biriydi. Rusya, Gelayevin Grcistanda olduunu iddia etmi ve Gelayevin iade edilmesini istemiti. Grcistan ise bu iddialar reddetmiti. Gelayev, een lider Aslan Mashadovun hkmetinde Savunma Bakan olarak grev de yapmt. 24 Austos 2003'de Rusya'da deiik sivil toplum rgtlerine ye bir grup aydn, Devlet Bakan Vladimir Putin'e arda bulunarak, siyasal mcadelenin terrist yntemlerle yrtlmesine kar olduklarn dile getirmiti. Aydnlar yaynladklar "dokuz soruluk" metinde "Temmuz aynda Moskova ve Mozdok ehirlerinde gelien olaylar, eenistan'da sren savan artk Rusya'nn

gncel yaam haline geldiini gsteriyor" deniliyordu. eenistan'da yrtlen mcadelenin kamuoyuna doru aktarlmadn, devlete bal basn yayn kurulular kanalyla tek tarafl ve sansrl aktarldna dikkat eken aydnlar "een terristleriyle" mcadele ad altnda bir ok eyin tekelletirildiini sylyordu. Metinde ayrca "Devlet glerinin eenistan'da gelitirdii operasyonlarda siyasi cinayetler ileniyor" belirlemesinde bulunuldu. Sava durumunun hala devam ettiinin alt izilen metinde "Halen dalarda ve ormanlk alanlarda devlet gleri ar silahlar kullanyor. ift tarafl atmalar yaanyor. Bazen bu atmalar sivillerin yaad alanlara kadar yaylmaya devam ediyor" denilerek, konuya ilikin Devlet Bakan Putin'e baz sorular yneltildi. Metinde eenistan sorunu, Filistin-srail sorunuyla karlatrlarak, "Rusya, Filistin sorunun zmnde aktif yer aldn iddia ederken neden eenlerle diyalogu reddediliyor, Aslan Mashadov'la bir diyalogun gelitirilmesi gerekirken neden gelitirilmiyor, neden uluslararas otoriter kesimlerin arabuluculuu kabul edilmiyor, Rusya'daki eenistan temsilci Axmadov'n gelitirdii bar projisi neden incelenmeye alnmyor?" biiminde sorular yneltiliyordu. Rusya'daki een temsilcisi Axmadov'n gelitirdii ksa vadeli proje gre ise, BM temsilcilerinin gzetiminde, eenistanda bir diyalog srecinin balatlmas, een Militanlarn silahlarn teslim etmelerinin koullarnn oluturulmas ve eenistan sorunun zm iin giriimlerin balatlmasn ieriyordu. Metinde, 1994-2003 kadar olan sre deerlendirilerek, bu srete gelien atmalar ve eylemlerden dolay eenistan'da 18 bin Rus askerinin, een ve dier halklardan sivillerden oluan 7 bin kiinin ve 8 bin een militann yaamn yitirdii belirtiliyordu. Metinin devamnda "Bay Putin siz een militanlar terrist olarak grp, uluslararas terrist merkezler tarafndan ynlendirildiini dnyorsunuz da neden bunda ordunuzun ve zel kuvvetlerinizin payn grmyorsunuz?" denilerek, "referandumun ciddi bir etki yapmad gibi nmzdeki seimlerin de sorunlarnn zmnde ciddi bir etkisinin olmayacan, sava durduramayaca kaygsn tayoruz" denildi. "eenistan'daki sava bir kara delik gibi, halkn paras bu delie gidiyor. Szde eenistan' kalkndrmak iin gnderilen para nereye gidiyor? eenistan'da bulunan askeri gler illegal petrol ve silah kaaklyla i ie gemitir. apulculuk ve haraca kesme devam etmektedir. eenistan'daki sava iin salanan finans Rusya'daki vergilerden salanrken bu kaytlarda yer almyor. Sizin iktirada geldiiniz dnemden bu gne kadar eenistan'a harcanan parann rakam ne? Bu rakamlar ykseliyor mu, dyor mu? Bize bunu cevabn veriniz" biiminde devam ediyor. Metinde isimleri yer alan baz nemli ahsiyetler unlard; Moskova Helsinki grup bakan Artur Aristakisen, eenistan Ulusal Kurtarma Komitesi babakan Ruslan Badolav, Kltr ve tarih ararma merkezi bakan Leyanit Batkin, yazar Anderey Bitov, Saxarof vakf bakan Yelena Bonr, DUMA millet vekillerinden Sergi Kavalov ve Yuli Ribokov, Papaz Yakup Kurotov ve bir ok gazeteci, yazar, sivil toplum rgt ve tannm ahsiyetin imzasn tayan metinde Putin'e een sorunun zm ars yaplmaktayd. Ama nafile bir abayd. Mashadov ve Basayev'e ynelik Ruslarn gerekletirdii suikast giriimlerinin 2004'e girerken baarszla urad anlalacakt. eenistan'da Ekim 2003de yaplan gstermelik seimde Moskova devlet bakanlna istedii adam getirmiti: Bu seim semeni olmayan bir seim olarak tarihe geecek ve Rus yanls Kadirov baa gelecekti. eenler, 5 ubat 2004de Moskova metrosunu patlatarak Filistinvari biimde liderlerine dzenlenen suikast giriimlerinin intikamn almaya alt. 40 kiinin ld intihar eylemi gsteriyor ki, aresizlie itilen eenistan Filistinleiyordu. Bunun ba sorumlusu, Putinin izledii uzlamaz sertlik yanls politikalard. Moskova metrosunun patlatlmas olay, Rus halkna ve dnyaya unutturulmaya allan bir sava yeniden gndeme getirdi. Bu patlamadan eenleri sorumlu tutmadan nce Rus istihbaratnn daha nce gerekletirip eenlerin zerine att eylemler hatrlanmalyd. Grcistana yerlemeye balayan Amerikan gleri, een mcahitlerin sakland Pankisi Vadisinde Ladinin adamlarn avlamaya hazrlanrken, Rusyann arka bahesi sayd bu blgede eenleri terrist gsterecek Moskova olaynn gereklemesi yine Rus istihbaratnn ii

olabilirdi. Moskova, Washingtona eenleri terrist kabul ettirip, arka bahede beraber avlanma nerisi sunmu gibi gzkyordu. Irakn Filistinlemesinin ardndan eenistanda hzla Fililinleiyordu. Adaletin olmad yerde terrle mcadeleden bahsedilemezdi. Terrizmi durdurmak iin nce terrist olmamak, terre terrle ila aramamak ve kirli planlar iin terr ilememek gerekliydi. Ancak Ruslar, Dudayevden sonra devlet bakan olan Zelimhan Yandarbiyev ve olunu Katarda arabasna bomba koyarak suikastla ldrd ve grnrde metro olaynn intikamn ald. MASHADOVLA BRLKTE BARITA LDRLD 1944 yl ile 1957 yllar arasnda dnyaya gelen hibir een vatannda domad. Aslan Mashadov da bu kuaktaki btn soydalar gibi 1951 ylnda Kazakistanda dodu. Ailesi 1944 srgnn btn acmaszlyla yaad. Mashadov 1957 ylnda alt yandayken eenistana dnd. 1972 ylnda Tiflis Askeri Topu Akademisinden mezun olarak hayata atld. Rusya Federasyonunun baz blgeleri ile Macaristan ve Litvanyada grevler yapt. Sovyetler Birliinin yiklmasndan sonra lkesi eenistanda Dudayevin balatt mcadeleye davet edildi. Aslan Mashadov 1992 ylnda Rus ordusundaki grevinden ayrlarak lkesi eenistann hizmetine girdi. Mashadov da, eenistana saldran ve eenistann zgrlk mcadelesini bomaya alan Viktor Kazantsev, Gennadi Troev gibi komutanlarla ayn okuldan mezun oldu. Ksa biyografiden anlalaca zere, Mashadov Rus askeri eitim kademelerinde yetimi bir askerdi. 27 Ocak 1997 tarihinde eenistanda demokratik seimler yapld. Bu seimlere o zaman devlet bakan olan Zelimhan Yanderbiyev, birinci eenistan savann efsanevi komutan amil Basayev gibi isimler de katld. Byle bir ortamda Genelkurmay Bakan olarak Devlet Bakanlna adayln koyan Aslan Mashadov seimi birinci turda yzde 65 oy alarak kazand. Rusya Fedarasyonu dahil birok federe devlette iktidarda bulunanlarn devlet imkanlarn kullanarak sandktan kacak sonular istedikleri gibi ynlendirmeleri dikkate alndnda eenistan 1997 ylnda gerekten demokrasiye rnek tekil edecek bir seim yapmt. Bamsz devlet olma ynnde irade beyan eden een halk, Devlet Bakanlar Aslan Mashadov nderliinde yeni bir devleti adeta yoktan var etme savana girdiler. 400 yldr devam eden een bamszlk mcadelesinin bu safhasnda Aslan Mashadov, tabiri caizse, adeta ate emberinin iinde kald. 1997 ylnda bamszlk yolunda kararl bir eenistann Devlet Bakan olarak yola kan Aslan Mashadov KGBnin provakasyonlarna kar koymak iin var gcyle alyordu. 12 Mays 1997 tarihinde Boris Yeltsin ile imzalad bar antlamas ile Mashadov, eenistan, fiilen bir bamsz devlet olma yoluna sokmutu. Bu anlama paralelinde Rusya ile eenistan arasnda (gmrk,ulam,enerji v.d. alanlarda) 45 anlama imzalanmt. Dnyann gz nnde eenistan ayr bir devlet olarak tanyan Rusya sznden dnmek iin frsat aryordu. Mashadov ile masaya oturan Rusya Fedarasyonu hibir szn tutmad. Batan sona harabeye evirdii eenistana vermesi gereken paray vermedi. Onarlmas gereken binalar ve tesisleri onarmad. Aslan Mashadov, kendi tabiriyle, memuruna ayda 10 dolar veremeyen bir devlet bakan olarak eenistan idare etmeye alt. Ruslar eenistanda srekli provakasyonlar tertip ettiler. eenlere yardm iin gelen gnlller karld. Fidye iin adam karma olaylar artt. Faili mehul cinayetler oald. Szn ksas eenistanda istiklarszln artmas iin elden gelen yapld. sizliin yzde 90 orannda olduu eenistanda Rus istihbarat insan avna kt. Para karl elde ettii su makinalarn harekete geirdi. eenistan ksa sre iinde istikrarszln odana oturtuldu. Bugn abluka altna alnan ve giri klar ar denetim altnda tutulan eenistanda, 1997 ile 1999 yllar arasnda su rgtlerinin girmesi iin btn kaplar ak braklmt. Doru dzgn bir btesi olmayan Mashadov eenistanda dzeni salayamayan bir devlet bakan olarak takdim edildi. Mashadov an be an Rusyann provokasyonlarn takip ediyordu. Bar anlamasnn Ruslar tarafndan hangi bahane ile bozulacan tam olarak kestiremiyordu. Ruslarn arad frsat amil

Basayevin Dastan snrndaki Karamakhi ve obanmakhi adl iki Dargin kyne girmesiyle dodu. Bugn bile hala karanlkta kalan Dastana giri hadisesi Rusyann ekmeine ya srmt. amil Basayevin bu iki kyden gelen yardm taleplerine cevap vermek iin Dastana girmesinin mantki izah bugn bile yaplabilmi deildi. Gzn budaktan saknmayan, cesareti ile efsaneleen amil Basayevi bu eylemi yapmaya iten sebepleri ve etrafndaki danmanlar iyi tanmak gerekirdi. Aradan belli bir zaman getikten sonra ortaya kacak belgeler arasnda Rus istihbaratnn bu olaylarda ne derece etkin olduu gn yzne kacakt. Aslan Mashadov, hibir resmi sfat olmadan Dastana giren amil Basayevin eylemini tasvip etmediini, hatta knadn ak ak beyan etmesine ramen Rusya eenistana saldrmaktan ekinmemiti. Uluslararas hukukta, devletleraras mnasebette muhatap olunacak kurumlar bellidir. Eylem srasnda, sradan bir een vatanda olan amilin eylemi devlete mal edilmiti. amil Basayevin tutuklanarak Rusya Federasyonuna verilmesi istenmiti. Aslan Mashadovun fiilen yerine getiremeyecei bu taleple igal yolu almt. Ruslarn, amil Basayevin Dastana giriini bahane ederek balattklar ikinci Rus-een Savanda lkesine saldran Ruslara kar koymaktan baka bir ey yapmamt. Mashadov eer bunu yapmam olsayd kendi kendini inkar etmi olurdu. Birinci ve ikinci een-Rus savalar sonucu 10 yl akn bir sredir 250 bin masum insan hayatn kaybetmiti. Bu gidile dnya zerinde een kalmayacakt. eenistan ile Rusya arasndaki sava tam bir kan davasna dnmt. Uluslararas gler bu duruma derhal mdahale etmeliydi. Nfusunun drtte birini kaybeden bir halktan salkl bir davran beklemek ne kadar yerindeydi? Bugn eenistanda 250 bin ehit, 185 bir yaral, 27 bin sakat, 400 bin mlteci olmak zere korkun bir katliam bilanosuyla kar karyayz. eenistanda ruh sal bozulmu, psikolojik tedaviye ve destee ihtiyac olan yz binlerce insan var. Bu insanlara tedavi destei vermek yerine, hala balarna bomba yadran bir devlet mevcut. eenistanda kin, nefret ve intikam duygular ile dolu binlerce insan var. Kimse bu insanlar anlamaya almyor. nsanlarn yaam alanlarn daraltrsanz, insanlar hayata balayan balar kopartrsanz, yaama sevincini ldrrseniz bu insanlardan ne bekleyebilirsiniz? Terr umutsuzlua kaplan halklar iin nasl umutsuz bir rpn ise, zalim ve igalci gler iin de sarlnacak bir can simididir. galciler, kendilerine kar dzenlenen terr eylemlerinden adeta sadist bir zevk alrlar. Bu eylemleri belki de kendileri kkrtrlar. Terrn tanmn da kendileri yaptklar iin, istedikleri eylemi istedikleri ekilde tanmlarlar. Devlet eliyle ldrlen 250 bin insann lm yasaldr. nk onlar, zerinde niforma bulunan insanlar infaz etmitir. Onlarn lmn hibir ekilde sorgulayamazsnz. Buna karlk ruh salnn yerinde olmad kesin olan, hatta provake edilen insanlar tarafndan ldrlen masum insanlarn lm trajiksunumlarla halka yanstlarak ajitasyon yaplmaktadr. Ruslarn ldrd 42 bin ocuktan hi bahsetmeden Beslan dile getirmek, sadece bunun zerinde durmak byk bir insafszlktr. amil Basayev gibi dalarda gerilla sava veren ve d dnya ile iletiimi olmayan birinin adn kullanmak son derece kolaydr. Beslan olayn amil Basayevin stlenmesi kafalardaki soru iaretini giderememiti. amil Basayevin daha nce stlendii bir ok olayn daha sonra ona ait olmadnn anlalmas ilk defa karlalan bir olay deildi. Olayn tertipisinin amil Basayev olmas da Ruslarn sorumluluunu azaltmayacakt. 1990da niversitedeki odasna Che Gueverann resimlerini asan bir Marksist olan Basayevin, bugn en uta saylabilecek radikal dinci unvanyla tannan bir insan haline gelme sreci ibretlik bir olayd. nsanlarn zalim dzene kar tepkileri farkl farkldr. Basayev Rus zulm karsnda atld mcadele sonucu bugnk konumuna gelmiti. amil Basayev bugn geldii konum itibariyle een davasna zarar vermeye balamt. Balangtaki hizmetleri ve kahramanl kesinlikle inkar edilemez. zgrlk savalar, savalarn ksa srede sonulandramazlarsa zamanla yasad hale getirilebilir ve radikalizmin penesine drlebilirler. Yasad ilan edildikleri, hareket alanlar kstland iin rahatlkla kullanlabilir hale getirilebilirler.een savanda son gelinen nokta budur. Aslan Mashadov gibi seimle ibana gelmi, askeri eitimden gemi, devleti ve dzeni bilen halkn temsilcisi ile masaya oturmaktan baka are yoktur. Bu isim Mashadovdu.

Mashadov son iki yldr eenistan'da barn tesis edilmesi iin temsilcisi Ahmedov'u grevlendirerek, kamuoyunda "Ahmadov Plan" olarak bilinen zm nerilerini dnya kamuoyuna sunmutu. Bar arlar tm dnyada ve Rus aydnlar arasnda geni yank bulan Mashadov tek tarafl atekes ilan ederek iyi niyetli admlarn pekitirmiti. Ruslar, Dudayev ve Yandarbiyev'den sonra Aslan Mashadov'a da Mart 2005in banda suikast dzenlediler. Ve ikenceyle ldrlm bir cesedi kamuoyuna sakland yerde atmada direndii iin vurduk diye lanse ettiler. Halkn oylaryla seilerek lkesinin bana gemi bir lideri nce savaa mecbur eden, daha sonra yasad (!) ilan ederek terrist muamelesi yapan Rusya btn dnya ile alay etmekteydi. een asll yazarmz Mehdi Nzhet etinban belirttii gibi Mashadovla barta ldrlmt. eenistan'da diyaloga ak, artsz olarak masaya oturmaya hazr, "Putin'le 30 dakikalk babaa grmede eenistan meselesi hallolur" diyen meru bir lideri katletmekle Rusya, bar yolunu da dinamitlemiti. eenistan'da Aslan Mashadov'un lm byk bir infial yaratacakt. Rus yanls kukla hkmetin nfuz blgesinde yaamak zorunda kalan eenlerin de byk bir znt iinde olduu kukusuzdu. Stadyumda bombayla havaya uurulan Rusya'nn kuklas Ahmet Kadirov ve onun olu Ramzan Kadirov gibi halknn dmanlar ile elele veren Rus ynetimi een halknn izzet-i nefsi ile fazlaca oynamt. "Rusya Kahraman" madalyas ile dllendirilen Ramzan Kadirov halkna ihanet eden bir haindi. Ruslara yaranmak iin Aslan Mashadov'un 70 yandaki amcas, teyzesi ve halas gibi yaknlarn kararak ikence yapan Ramzan Kadirov, Aslan Mashadov'u devreden karmak iin youn aba sarfetmiti. Rus ynetiminin Mashadov'la masaya oturmamas iin aba sarfedenlerin banda Alhanov ve Kadirov gibi hainler bulunuyordu. Mashadov'un lmyle een sava daha kanl bir safhaya girmiti. Dudayev ve Yandarbiyev suikastlerinde Rusya aktifti. Mashadov'un katledilmesinde ise, ibirliki hain eenlerin parma vard. Ramzan Kadirov, Alu Alhanov ve daha birok ibirliki eenin nmzdeki gnlerde een milli glerince ortadan kaldrlmas hi srpriz olmayacakt. Yine nmzdeki gnlerde Rusya'nn birok yerinde een savalar tarafndan dzenlenecek intihar saldrlar da Rusya iin artc olmamalyd. Rusya bu olaylar bilinli olarak tezgahlyordu. Rusya Mashadov'u ldrerek eenistan savanda yeni bir safha amt. Putin ynetimi een savan bahane ederek niterleme yolunda yeni admlar atmaya alacakt. Putin, henz resmen ilan etmemi olmakla birlikte, arl yeniden ihdas etme yolunda ilerliyordu. eenistan'da 250 bin insann hayatna malolan zgrlk mcadelesi Putin'in sand gibi sona ermeyecekti. mam amil'in dedii gibi "Petrolar, Katherinalar ve nice arlarn ld gibi", gn gelecek Putinler de lecek, ama een zgrlk sava devam edecekti. eenistan'da akan petrol kan da durmayacakt. 6. BLM PETROL GZERGAHLARI KAN KOKUYOR Sovyet dneminde Hazar'n tabi servetlerini uluslararas platformlara kartlmas sadece Moskova'nn sorunu iken, blge lkelerinin bamszlk elde etmesinden sonra bu sorun zellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan' balar hale geldi. Hazar petrolne bir ok rotalar izildi. Rusya, ana retim hatt iin Bak-Novorasisk- Burgaz -Aleksandrapolis ( Dedeaa ) gzergahahn ortaya atarak iin iine Yunanistan ve Bulgaristan' da soktu. Yunanistan Dileri bakan Thedoros Pangolos ve Bulgaristan Dileri Bakan 1998'de Azerbaycan ziyaretlerinde Bak 'ye lkelerinin tekliflerini getirdi. Ancak Yunanistan ve Bulgaristan lkelerinden geen hattn iletilmesi, paylam ve transfer creti miktarlarnda anlaamad. Romanya 'da gerek cumhurbakan seviyesinde gerekse bakanlar dzeyinde Bak'yle temasa geerek Karadeniz kysndaki Kstence- Triest ( talya ) hattn nerdi. Kstence limannda Hazar petroln almay planlayan Romanya, Kosova savann kmasndan sonra projenin

gzergahn deitirdi. Daha nce Kstence'den Triest'e ulaacak 300 km uzunluundaki hattn Srbstan'dan gemesi tasarlanrken, sava durumu gzergahn ynn Macaristan-Hrvatistan tarafna evirdi. Ancak bu rota deiimi hattn uzunluunun 500 kilometreye, maliyetin ise 1 milyar dolar amasna yol ayordu. Ayrca Romanya'da yaayan 3.5 milyon Macar aznlk sorun oluturuyordu. Bu blgeden geecek hat iin Romenler Macarlarla uzlamak zorunda kalacakt. Almanya tarafndan desteklenen projeye, Alman Bankalar finans vermeyi garanti ediyordu. Romanya, lkenin en byk rafinerisini yzde 65 orannda zelletirirek modernize etmeye yoluna gitti. Bu amala 21 milyon ton kapasiteli rafineri Akmaya irketine 750 milyon dolara ihale edildi. Trkiye'de Smerbank alan nl i adam Hayyam Garipolu, ihaleyi kazanarak rafineride ileyecei Hazar petroln Trkiye'ye satmay hedefliyordu. Ancak Garipolu vaad ettii taksitleri Nesim Malki suikastndan sonra deyemeyince Romenler ihaleye iptal etmiti. nk ortaya yeni bir aktr kmt: Rus petrol irketi Lukoil. Garipolu'nu kzdran dier olay ihaleyi aldktan bir yl sonra Renault 'n Romen modeli olan Dacia'y Franszlarn yatrm yapp ortak olurken ortaya konan avantajl koullard. Franszlara vergi muafiyeti getiren Romenler Garipolu'na ise muafiyet tanmadklar gibi yllardr denmeyen elektrik, su, gaz faturalarnda detmek istiyordu. Garipolu, bu i iin iddiaya gre Bursa'da ldrlen Yahudi tefeci Nesim Malki'nin kayp trilyonlarn dkmt. Erol Evcil ve Alaaddin akc ile ortaklard. Evcil ve akc'nn yakalanmas ve Smerbank'a el konmas rzgarn artk ters taraftan estiini gsteriyordu. Bu nedenle Garipolu Akmaya irketi ile ald petrol rafinerisi iinden ekildi. Nisan 2000'de Romanya'ya giden Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan, petrol rafinerisi ve Kstence limanndan Avrupa'ya alma projesi ile yakndan ilgileniyordu. Hazar petrol buradan tanrsa Trkiye by-pass edilir, kart Rus grup kazanrd. Bu nedenle Koaryan helikopterle Bkre'ten Kstence'ye geerek srf Kstence limann grmek istedi. Sadece 30 dakika limanda kalmas yetmiti. 1965-1989 ylar arasnda Romanya'y yneten diktatr avuesko burada Avrapa'nn en byk limann kurmutu. Tuna nehrini iki byk kanalla dnya denizlerine birletirmiti. Bu proje iin tam 3 milyar dolar harcanmt. Bu olaanst proje zaten mantkl bir devlet devlet btesi ile yaplamazd. nanlmaz bir altyaps vard. Ama Kstence liman yzde 20 kapasite ile alyordu. 2000 bandaki Romen hkmeti Hazar petrolnn buradan nakliyle Kstence limann rantbal kullanlacana inanyordu. Ancak Trkiye'yi kstrmek istemiyorlard. Ankara, Bak-Ceyhan'a bu hattn alternatif olmadn inanmasada resmen itirazn bildirmiti. Bu hat ancak Ankara'ya gre tamamlayc hat olabilirdi. Hazar petrol iin Avrupa nemli bir pazard. Asrn banda byk petrol rezervlerine sahip Romanya'da byk bir petrol sanayisi bulunuyordu. Ancak yllk petrol retimi 6 milyon tona dmt. Hazar erken petrolnn Karadeniz'e indirilmesi iin belirlenen Supsa ve Novorasisk hatlar Trkiye'nin boazlardan nakil endiesini artrrken, Karadeniz'de liman ve petrol tamaya msait hatt bulunan lkelerin itah kabarmt. Trkiye, boazlardan ylda 30 milyon ton petrolden fazlasn geiremeyeceini aka ilan ederek Bak-Ceyhan hattnn zorunlu olduunu vurgularken, boazlar by-pass eden hatlar tek tek gndeme getirilmeye baland. Samsun- Ceyhan hatt bunlardan biriydi. Boazlardan halen ylda 25 milyon ton petrol naklediliyordu. 10 milyonluk stanbul Hazar petrolnn nakli ile kar karya braklrsa byk tehdit altndayd. Rusya, Montr anlamasn bahane ediyor ve konuya merkezi Londra'daki Uluslararas Denizcilik rgtne gtryordu. Trkiye'de boazlardan geii kontrol altnda bulunduran ve gvenlii salayan uluslararas ihaleler aarak resti grd. Ayrca demode olmu Montr anlamasnn yeniden izah edilmesi iin hazrlklara start veriliyordu. Hazar 'n petrol ve doalgaz rezervlerinin dnya piyasalarna ulatrlmas konusunda ABDngiltere arasnda byk bir rekabet yaanyordu. Bak- Tiflis - Ceyhan hatt iin 5 devlet bakannn ABD gzetiminde 29 Ekim 1998'de Ankara deklarasyonu parafe etmesi ve Trkmen gaz iin Hazar geili projeye imza atlmas siyasi bir karar olarak gsteriliyordu. Rusya, Ukrayna ve ran petrol ve gaz iin sunduu alternatif boru hatt seeneklerinin peini brakmamt. Ekonomiklii l alan Batl irketlerin yakn tarihlerde petrole Karadeniz'e inen hatlar destekledii akt.

Petrolde blgesel dengeleri gzeten Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, SOCAR araclyla Rusya ile Ekim 1998'de basnda fazla yer almayan bir anlama imzalad. Bu anlama ile Bak-Novorasisk hattndan 2000 ylnda 10 milyon ton petrol nakledilmesi teyit edildi. Bu arada Kazakistan, petroln en iyimser olarak 2003'e kadar Karadeniz'e inen hatlarla Novorasisk ve Supsa limanlarna ulatrmak iin Kazakistan Petrol irketi Bakan Nurlan Balgimbayev bakanlnda bir heyetle Kasm 1998'de Bak'de Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR) ve Uluslararas Konsorsiyum (AIOC) nezdinde giriimde bulundu. Bak-Ceyhan'a karlk Trkiye'den transfer creti ve vergi indirimi konusunda taviz bekleyen, Trkiye'deki enerji ihalelerinden pay talep eden yabanc petrol irketleri ve Washington ynetimi, Bak-Supsa hattnda srar eden ngiliz BP irketini de ikna edemiyordu. Trkiye'nin Karadeniz'e inecek hatlarn boazlar tehdit edecei ynndeki restine karlk BP irketi ve Moskova boazlar by-pass eden Samsun-Ceyhan ve zmit-Soroz hatt projelerini gndeme getirmeye hazrlanyordu. Nitekin us Lider Putinin Ankara ziyaretinde 2005 yl banda bu proje gndeme geldi. Bu arada petrolde Rus ve ran faktrnn gznne alnmamas halinde nmzdeki yllarda petrol ve doalgazn getii arazilerde etnik atmalarn krklenebilecei ne srlyordu. Petrol hattnn geecei Azerbaycan ve Grcistan'da nmzdeki dnem iinde i karklklar tezgahland iddia ediliyordu. Grcistan'da Ermenilerin yaad Ahalkalaki blgesinde Ermeniler zerklik istiyordu. Grcistan'da ve Ermenistan'da bulunan Rus askeri gleri Ermeni kkenli Rus vatandalarna evrildi; sadece Grcistan'da Rus gc sanlan 1200 Ermeni kkenli asker hazr vaziyetde emir bekliyordu. RAN YOLU 21. yzyln 'enerji de ki strateji ufuklar ' 20 yzyln son diliminde iziliyordu. ABD'nin enerji politikalar gayet net olsada politikalarda muhtemel kaymalar, Hazar rezervlerinin naklinde bugn desteklenen Trans-Hazar hatlarn ve Bak- Ceyhan projesini tehdit ediyordu. Handikap gibi gzksede, ABD'nin ran ve Irak'a kar uygulad sert, ambargo siyasetinin devam, Hazar'la ilgili projelerin gereklemesi asndan elzem grlyordu. Washington'un hain ran ve Irak politikalar sonucunda enerji'de yeni araya geildii; petrol ve doalgazda yabanc sermaye aknn Ortadou'dan Hazar'a yneldii inkar edilemeyen bir gerekti. Hazar'da tek bana hkmran iken yeni oluan tablodan zararl kan, rahatsz olan Moskova'nn Ortadou'da aktiflemesi ve ran'nda arka arkaya lml liberal politikalarn izlenecei ynnde verdii sinyaller; enerji de politik kaymalara neden olmasna ynelik bilinli bir giriimdi. Irak'n Birlemi Milletlerden petrolne ihra izni almasyla petrol piyasalarnn sarslmas arasndaki iliki, Hazar petroln kartp-pazarlayanlar da dndryordu. Petrol retim artn kontrol altnda tutan OPEC yelerinin daha imdiden Hazar petrol iin nlem ald kesindi. Petroln ucuza mal edildii ve transit tamacln kolay olduu Irak pazarnn ve ran'la ticari snrlayan Amerikan Kongresi'nin D'AMOTO kararnn ' izinli delinmesi' sayesinde blgenin, yeniden uluslararas piyasalara almasyla, petrol fiyatlarnda yaanacak d, Hazar'n geleceini, Bak-Ceyhan' tehdit eder; gerekletirilme tarihini de geciktirebilirdi. Hazar petrollerini parselleyerek, gvence altna alan ve petrol ihra etme endiesi olmayan Washington, ' kanunu ihlal eden ABD'li irketleri cezalandrrm ' diyordu ama, ran'n cumhurbakan Hatemi ile istedii liberal izgiye gelmesinin yanna ekonomik karlar da koyarsanz, Amerikan politikasnda ani deiiklie her an ahit olunabilirdi. Ambargo kalkarsa ilk planda ucuz ran petrol piyasalarda dengeleri deitirebilirdi. Hazar petrol iin en ekonomik yol ran'dan Basra krfezi zerinden tanker tamaclyd. BakCeyhan' bilinmeyen tarihlere itecek ran varyantnn gelecei de Hatemi'nin verecei tavizlere, yumuamalara endeksliydi. Trkmen doalgaz iin Krpece hattnn almasyla Sovyet ebekeleri by-pass eden ilk hattn yapmnn ran 'dan geirilmesi ABD'ye ramen gerekletirilmesi ilgi ekiciydi. ran Trkmen gazna 1500 kilometre uzunluundaki 1,6 milyar dolar tutarndaki, ylda 30 milyar metrekp gazn nakledilecei Trkiye hattn kaybetmek

istemiyorsa esnek davranmak zorundayd. Yoksa bu hatt tamamen kaybedebilirdi. ABD Enerji bakan yardmcs Robert G. Gee'nin, ' Trkmen gazna ran rotasna ve Bak-Ceyhan'a karlk, Trkiye'nin deeri trilyonlar bulan retim santralleriyle nkleer enerji yapm projelerini ABD'li irketlere verin ' diye pazarla oturmas, ran'a kar yumuamann ilk iaretleriydi. Aralk 1998'de Tahran'da petrolcleri biraraya getiren ran, enerji oyununda safd olmadn gsterdi. Tahran ynetimi, Arap Yarm Adas, Hazar Havzas, Orta Asya, Pakistan ve Trkiye'yi ran vastasyla birletiren byk bir '' Enerji Datm Sistemi Projesi '' hazrladn aklad. Yeni sistem, ran'n mevcut boru hatlarnn kullanmn iyiletirilmesini ve Rusya'nn Kuzey Hazar sistemiyle rekabet edilmesini ngryordu. Eer, proje planlad gibi gerekletirilirse, ran'n Krfez'de yer alan Bender Abbas ve Kangan limanlar, nmzdeki 20 ylda Hazar petrolleri iin nemli bir kapya dnebilirdi. Batl irketler Hazar petrolnn hepsinin Rus hatlaryla tanmasn istemiyordu. Uzak Dou lkeleri iin ngrlen petroln ran zerinden Krfez limanlarna gnderilmesi mmknd. Ancak Avrupa lkeleri iin ngrlen petroln bir ksmnn stratejik adan Grcistan ve Trkiye zerinden tanmas destekleniyordu. ngiliz irketleri ran'da harl harl alyordu. Trkmen gaznn ran hattyla Trkiye'ye getirilmesine ilikin fizibiliteyi Shell irketi 1998 sonunda tamamlad. ran, Hazar petrolnn tankerlerle Basra krfezine ileride tanabilmesi iin Hazar'la Basra arasnda bir kanal ina ediyordu. Bylece Hazar petrol swap-barter yntemiyle Tahran'a oradanda mevcut boru hattyla Basra'ya aktlacakt. Bu petrole en ekonomik yoldu. Hazar petrolne yatrm yapan Amerikan irketleri Mobil, hatta Chevron bile bu projeye ilgi gsteriyordu. ABD Enerji Bakan Bill Richarson'a Nisan 1998'de resmen bavuran Mobil ve Chevron D' Amoto yasasnn yenilenmesini neriyordu. ABD-ran arasndaki eklen mevcut olduu sanlan soukluk Irak igalinden sonra artsada, aslnda bitmek zereydi. Heny Kissenger, Zbidnev Bzinevski gibi uzmanlar bu tarihi 2005 olarak tahmin ediyordu. Bu yaknlama Bak- Ceyhan hattnn verimli kullanmn tehlikeye sokuyordu. Nisan 1999'de Ankara'da Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan Ziya Akta'la grme yapan ABD Bakan Bill Clintton'un Hazar Havzas'ndan sorumlu zel temsilcisi Richard Morningstar, D'Amoto yasasna masann zerine koyarak Trkmen veya ran gaznn Trkiye'ye ran zerinden getirilmemesi iin bask yapmt. Bakan Akta, ran gaznn ucuz olduunu ve Trkiye'nin karlar gerei bunu yapamayacaklaran belirterek Morningstar'a '' ABD-ran ilikileri nmzdeki yllarda dzelirse bu isteiniz sizin iinde havada kalmaz m? '' eklindeki sorusuna glyor ve cevap veremiyordu. nk ABD gerekten blgedeki karlar gerei ran ile ilikilerini dzeltmek iin bahane aryordu. BOTA Genel Mdr Gkhan Yardm'da ran gzergahl projeler iin ABD'yi byle ikna ettiklerini belirtiyordu. Ancak Yardm, Bak-Ceyhan boru hattnn ekonomik deil stratejik nedenlerle ina edileceini savunuyordu. Blgede Trkiye-ran rekabeti her alana sramt. ran'n, Azerbaycan'da Ekim 1998'de yaplan cumhurbakanl seiminde muhalefete 14 milyon dolar yardm yapt iddia ediliyordu. ran ve Trkmenistan' birbirine balayan Yeni Tajen-Serah-Meed projesi ile byk ipek yolu projesinin demiryolu varyantn hayata geiren ran, Orta Asya'y ran krfezi ve Hint okyonusu ile birletiriyor, Trkiye'ye kar bir gol atyordu.. Bu arada ran Ermenistan arasnda otoban yolu ina edilmesine finans ayran Ermeni zenginleri, Karadeniz'den geen ipek yolu projesini Ermenistan ve ran lehine dnmesine iin gayret sarf ediyordu. ABDnin, ran'a uygulad tecrit politikas etkisiz kald iin deitirilmesine ramak kalmt. Son zamanlarda gizli ran-ngiltere, ran-ABD ve ran-srail arasndaki yaknlama giriimleri dikkat ekiyordu. Yine de ran gzergahyla projelerin gerekletirilmesi ABD- ran yaknlamasna bal gzkyordu. Ama ran ABD iin hl gvenilmeyen bir partnerdi. Terrizme destek veriyordu. 1997 Cumhurbakan seilen Muhammed Hatemi, alm hamlesi balatm, ubat 2000'de yaplan parlamento seimlerinde reformcularn gc artmt. Ancak bu g Rejimi Koruma Konseyi ve Rehberi'de aacak gte deildi. Nitekim ubat 2004 parlamento seiminde reformcu milletvekili 80 aday seimd braklarak Konsey'in demokrasiden yana olmadn ispatlad. Menfur 11 Eyll eyleminden sonra ran' hedef alan ABD, bu lkeyi Irak

gibi igal edemeyeceini biliyordu. ran ieriden dntrlmeliydi. ran'da yaplan 2000 parlamento seimlerinin ardndan enerji evrelerinde dillendirilen, Washington ynetiminin Tahran'a Hazar petrollerinin nakli konusunda taviz verme nerisinin altyapsnn nceden hazrland ortaya kt. Hazar petrollerinin uluslararas platforma nakli konusunda ataa geen ran D Ticaret Bakan Hseyin Said'in svireli bir firma ile Neka-Rey arasnda 367 km'lik boru hatt yapm iin anlama yapt ileri srld. ABD'nin D'Amoto yasasna gre terrizme destek verdii gerekesiyle ambargo uygulanan ran'a Batl petrol evrelerinin svireli bir firma araclyla boru hatt yatrm yapma hazrlndayd. 2000nin ubat ay banda biraraya gelerek grme yapan firma yetkililerine Hseyin Said, yaplacak boru hattndan gnde 4-5 milyon varil Hazar petrol nakletme vaadinde bulundu. Said, Bak-Ceyhan'n hem, transfer cretleri bakmndan hemde gvenlik sorunlarndan dolay ekonomik bir proje olmadn ve hayata geirilemeyeceini savunarak, en ucuz ve ekonomik yolun ran ile svireli firma tarafndan gerekletirileceini bildirdi. Kazak ve Azeri petrolnn Hazar limannda alnarak swap (takas) yntemiyle Bender Abbas ve Kangal limanndan Krfez'e ran petrol verileceini kaydeden Said, ran petrol datm ebekelerinde eksik olan 367 km'lik Neka-Rey blmnn inaatnn gerekletirilmesi halinde ksa srede petrol nakline balanabileceini kaydediyordu.. EURO-DOLAE SAVAI?!.. ABD bakan George Bush, ahinler ekibinin izdii yol haritasn, esasen 2005 banda yeni dmanyla birlikte resmen aklad: ran ve Suriye. 2000 tarihli Yeni Amerikan Yzyl Projesi'nde benimsenen takvim iliyordu. lk hedef gya rand. Peki neden ran? Bu bir yola getirme antajyd. Nkleer bomba yapma ihtimali bir kozdu. ran'n 2005-2006 ylndan itibaren petrol satlarn Euro zerinden satmak iin kurmay hedefledii borsa ABD'nin karlarn daha zedeliyordu. ran, Suudi Arabistan'dan sonra en fazla petrol reten ikinci lkeydi. Ayrca Hazar petrollerine yaknl itibariyle blge lkelerini, zellikle 3. petrol reticisi Rusya'y ve in'i etkileme potansiyeline sahipti. 11 Eyllden sonra ABD'den dili yanan Suudi Arabistan'n petrol satlarn Euro'ya dndrmesi herhalde ABD iin kabus olacakt. ran, Saddam'dan nce 2000 ylnda petroln Euro ile ihra etmeye balad. Tahran hkmeti, Amerikallarn sahibi olduu New York Mercantile Exchange (NYMEX) ve Londra'da ki International Petroleum Exchange (IPE) borsalarna kar uluslararas bir petrol sat borsas projesi hazrlad. 2001'de BP, Goldman Sachs ve Morgan Stanley tarafndan satn alnan IPE, Tahran'n bu giriimine engel olmak iin Londra ve Washington kaplarn defalarca ald. 21 Mart 2005 'den ilem grmeye balayan PetroEuro borsas Washington'un korkulu ryas oldu. Zira Avrupa Birlii lkeleri 2002 bilgilerine OPEC'ten rettii petroln yzde 45'ini ithal ediyordu. Bu rakam ABD'nin ithal ettii rakamdan daha yksekti. Bunun anlam petrol borsasnda al satlarn bundan sonra Euro zerinden yaplmas ve Amerikan dolarnn tedavlden kalkarak pula dnmesiydi. 2005 ylndan nce ran'n dize getirilmesi iin areler aranmaya balanmt. Henz 2000 ylnda ran yeni Amerikan yzylnda igal edilecek lkeler iine girmiti. nce ie kolay lokma Irak'la balanarak AB'nin petrol damarlar kesildi. Libya ile ilikilerin Washington'un icazeti Kaddafi'nin tazminat demesiyle dzeltilmesi, AB'ni Irak igaline ses karmamas iin atlm bir lokma, bir sus payyd. Asl mcadele ran zerinde oynanacak ve Euro-Dolar petrol savanda hesaplar burada grlecekti. Bush'un ikinci dnemine sarkan bu plan, esasen 2004 ylnda sandktan karld. Wasginton'un Irak'taki en etkin mttefiki Irak Ulusal Konseyi eski bakan ii kkenli Ahmet elebi ile 2004 Mays'ta yollarn ayrmasnn asl sebebi iddiaya gre, elebi'nin ran' igal planlarn Tahran'a szdrmasyd. Oysa yeni Irak hkmetinde petrol bakanlna getirilen elebi kesinlikle ran ajan deldi, ama CIA olmas kanksanamazd. 2005 yeni ylndan hemen nce gya ran igal edilecekti. CIA'nn damarlarna szm, ahinlerden Dougles Feith ile ilikili srail casusunun yeni yl ncesi ortaya kartlmas ardnda yatan sr halen anlalamad. srail defalarca

casusu vastasyla ABD'nin ran planlarn ardn yalanlad. Sonu olarak ortaya kan ABD'nin ran'n yola getirmek iin igale varan planlarnn olduuydu. ABD, zaafiyetini mi ortaya koyuyordu, yoksa ran'a son bir gzda m verilmiti? imdi Washington'un bu sava kazanmak iin kullanaca talara bakalm. Hi bir zaman tek bir plan yapmayan ABD, ran' dntrme projesi iin yllardr aray iindeydi. Bugn 6 milyon rejim kart ranl ou ABD ve Kanada olmak zere yurtdnda yayordu. Ancak ranllar slamiyetden uzak bir yaam srmelerine karn ran'da ki rejimi devirecek bir siyasi oyunun iine fazla girmediler. Washington, bir Ahmet elebi bile bulmakta zorland. Paray ve yaamay seven ranllar kendi lkelerine dnmeyi dnmediler. Eski ahn torunu Rza Pehlevi bile taht derdine dmedi. ABD'de dolar milyarderi olarak yayordu. Bu nedenle Washington yeniden ieriden dostlar aramaya balad. ABD, yllardr ran'da yaayan 25 milyon Azeri trkn ayaklandrarak lkeyi isavala dntrmek hevesindeydi. ran'daki Trkler, ( kendilerini Azeri deil Trk olarak tanmlarlar) drde ana gruba ayrlm durumdalar. Tarafszlar, bamszlk isteyenler, kltrel zerklikten yana olanlar, ran'n ekonomisi zaten bizim elimizde devleti ieriden ele geirmek ve kansz darbe yapmak lazm diyenler. ran'n iinden kan bamuhalif gibi gzken bamszlk taraftar Srgnde Gney Azerbaycan Meclis Bakan Mahmutali ehregani 2004 ylnda ABD'ye karld. Tebrizli bir Azeri profesr olan ehregani'nin ahsen kime hizmet ettii konusunda kukularm var. ran'daki Trklerin ounluu ehregani'nin ran istihbarat SAVAMA tarafndan isyanclar filemek iin seilmi fason kart olarak gryorlard. Tahran'n m yoksa Washington'un mu ehragani'yi kulland akcas belli deildi. Bu su ok hamur gtrrd. ran, 2000 yllk tarihi devletilik gelenei ile Trkler gibi boyunduruk altnda yaamam bir milletti. ran-Irak savanda grld gibi gerekirse bir milyon evladn ehit vererek topran korumasn biliyordu. Kesinlikle tarihi devlet kkleri zayf bir Irak deildi. Gsz, mttefiksiz bir lke hi deildi. Sanrm Washington'un ran' igal planlar yaparken milyon defa dnmesi gerekiyordu. Euro-Dolar sava, Irak'ta henz bitmedi, ran'da balarsa savan sonu hi gelmezdi. Isaac Newton diyor ki, her g kullanma eit veya zt oranda reaksiyon, tepki dourur. ABD'nin Irak'ta karlat direni bylesine basit bir Fizik kuralnn sonucuydu. Peki ABD, ran'a saldrrsa ne olur ve nasl bir kart tepki ile karlard? ABD Dileri Bakan ran'nn 2004 baharndan beri Irak'taki ii direnii rgtledii ve savaacak silah verdiini, ancak ellerinde somut delil olmadn sylyordu. Irak Babakan Ayad Allawi ve Savunma Bakan Hazem Shaalan ise olduka emin konuarak Mukteda Sadr, hatta geici bar salamada arabulucu olan Ali Sistani'nin Tahran'n ynlendirmesiyle ii direnii atelediklerini ileri sryordu. Nitekim eski Cumhurbakan Muhammed Rafsancani, bir cuma namaznda Tahran'da verdii hutbede de bunu akaca sylemi ve Ali Sistani bizim adammz demi ve ABD'ye dirsek gstermiti. srail, ran'a kar Washington'un izleyecei sert politikalar renebilmek iin Pentagon'a casus sokmu ve ran'a ait belgelerin Mossad'n eline getii anlalmt. srail'e gre ran etkisiz hale getirilmeden geniletilmi Ortadou projesinde ngrlen srail'in gvenlii ve petrole el konulmas salanamazd. Tahran ynetimi, Usame Bin Ladin'in byk olu Saad Bin Ladin'i ellerinde tutuyordu. Ayrca pek ok Al Qaeda savasnn Afganistan'dan ran-Kuzey Irak gzergahn kullanarak Irak'a getii biliniyordu. Bana dl konan Ladin'den sonra en tehlikeli Amerikan dman ilan edilen Glbeddin Hikmetyar, ran'da el altnda tutuluyordu. ran'da ki 2 milyon Afganl mlteciden 500 bini Hikmetyar'a bal gruplardan Cmbi slamiyeden oluuyordu. Afganistan savann asla bitmedii bu tablodan da belliydi. Petun kkenli Taliban, Afganistan'da Pakistan'n el alt yardmyla yeniden glenirken, Amerikanc Kabil ynetimi, her geen gn daha fazla yalnzlayor. Herat'da etkin Hseyin'i bertaraf edeceim derken yeni dmanlar kazanmaya devam ediyordu. Bakanlk seimlerinde Karzainin seilmesi smrge valisi olduu gereini deitirmemiti. iilerin Afganistan'da yok saylmas ran' kzdryordu. Peki ran kolay lokma myd? Irak'ta direniilerle baa kamayan ABD'yi ran'a sava aarsa nasl bir cehennem bekliyordu? ran medeniyeti dnyann en eski medeniyetiydi. Persler,

yzyllarboyu pek ok sava kazanp kaybetmelerine ramen hi bir zaman devletsiz kalmadlar. 3000 yl hep ayn topraklarda zgrce yaadlar, sava kaybetselerde gururlu Farslar kimse topraklarndan atamad. Dnyann grd en byk imperatorluu, Sasanileri kurdular. ran, Irak'a gre kat fazla nfusa sahipti ve drt kat topra daha bykt. Yzde 63 orannda nfus 31 yanda altnda genlerden oluuyordu. Irak ekonomisinden 12 kat daha byk ekonomiye sahip ran, OPEC yesi olarak Suudi Arabistan ve Rusya'dan sonra dnyann en byk petrol ve doalgaz ihracatcsyd. Irak ve ran arasnda 1979-1988 yllarnda cereyan eden savata bir milyon ranl ehit oldu, 2 milyon insan yaraland ve 80 bin kii esir alnarak Irak'ta hapise atld. 2.5 milyon kii ise sava srasnda kentleri yokedildii iin kendi lkesinde mlteci durumuna dt. Savan ran'a maliyeti 200 milyar dolar oldu. ran bunca kaybna ramen sava kaybetmedi. 1988'de Baba Bush, imdi eytann baltas ilan eilen Saddam'a atom bombas verdi ve Tahran'a doru uak ilerlerken Humeyni bara raz edildi. Humeyni, kan ierek bu anlamay imzalyorum derken, kimse savatan kazan elde edemedi. ran'la savamann bedeli Irak'tan daha yksek olacakt. ABD, suni kurulmu, devlet kltrleri bulunmayan lkeleri kolayca igal edeceini dnebilir, ancak ran ve Trkiye gibi yksek medeniyet ve devlet tecrbesi olan lkeleri karsna alrsa Newton'un Fizik kuralna gre karlaca tepki, reaksiyon atom bombas kadar gl olacakt. Irakla baa kt da, ran veya baka bir lkeyi' adam etmeye' sra geldi. Mossad, Pentagon'a casusunu herhalde ABD'nin ran'la ilgili gerek niyetinin ne olduunu renmek ve hedefine ulamak dorultusunda senaryo hazrlamak iin soktu. Nasl olsa savan bedelini srail demiyordu. Trkiye'de derin odaklar yllardr ran olacaz diye toplumu korkuttu. ran'a hakim molla zihniyeti ise halkn Trkiye olmak talebini bastrmak iin youn bir aba veriyordu. Trkiye hi bir zaman ran olmayacakt ama ran'n Trkiye olmasna az kald. Toplum Farsyla Azerisiyle yasak olduu halde anak antenlerle 5 bin Tmen rvet vererek Trk televizyonlarn izliyordu. Trk arkclar ve Tele Vole tr eglence magazin hayat yakndan takip ediliyordu. Sovyetler Birlii'nde yaayan insanlar Azatlk radyosu ile bilgilendirerek dalmasnda medyay kullanan ABD, sanrm Trkiye'den ran konusunda destek bekliyordu. Aslnda doal bir sre iliyordu. Trkiyeliler gibi yaamak isteyen ranllar ran' birgn dntreceklerdi. Hemde Humeyni rejiminin genleri bu devrime nc olacakt. 5 yl nce Trkiye'de dindarlara bask var, en iyisi ran'a gideyim orada dinimi yaayaym diyen bir Hac dostum 3 ay sonra apar topar yurda dnmt. Tesbiti ilginti: ran'da din filan kalmam, toplum ieriden rm, yaasn Trkiye! Ayn gzlemi 2000 yaznda Tahran'a ECO zirvesini izlemek iin gittiimde edinmi ve gzlerimle ahit olmutum. Tahran sokaklarnda mollalar sevilmedikleri iin dini kyafetleri ile dolamaktan ekiniyordu. Gnlerce bir molla grntlemek iin uratm. Ayn tela iinde olan NTV muhabirleri molla bulabilmek iin Kum'a gitmek zorunda kalmt. Nihayet Humeyni camisinde rastladm molla Trkiye'den geldiimi renince Sibel Can boanacakm doru mu diye sormaz m? Mollalar bile Tele Vole'leri karmyordu ran'da. Washington, ran'n dnmesini ve liberallemesini bekliyordu.Yllardr lke kaynayan bir ddkl tencere gibiydi. Muhammed Hatemi, rejim tarafndan dd aarak biraz dar hava brakmas iin grevlendirilmiti. Ancak ranllar artk yutmuyordu. Dini lider Ali Hamaney ve eski cumhurbakan rejimin ve ran derin devletini ba, uyuturucu gelirlerini dar rejimi korumak iin depo eden Muhammed Rafsancani, bu halk daha fazla bask altnda tutamayacaklarn biliyorlard. Soru uydu: Dnm kanl m olacak, yoksa kansz m? 1999 ve 2000 renci olaylar gsterdi ki kanl olabilir. ran istihbarat SAVAMA, o kadar ok insan filedi ki, temiz kimse kalmad! Bu mantkla vatandalarn srekli kaybeden bir toplumda sosyal patlama kanlmazd. ran' kartrmak iin Amerikan ahinleri dardan harakete geerse dnm sreci kanl olurdu. ran' iten ayaklandrma iin yeterli malzeme CIA tarafndan eminim hazrlanmt. Kaynak oktan ayrlm ve kullanlacak insan malzemesi ilenmeye balamt. ran'da 25 milyon Azeri Trk ve 5 milyon Krt yayordu. Azeriler ii, Krtler Snni. Tahran genlii herhangi

bir devrime atele krekle gidecek kadar deli ve hazrd. renci olaylarn bastrmak iin rejimin Kum ve sfahandan ek devrim gleri getirdii hesap edilirse durumun vahim olduu anlalrd. Amerikallar, ran'dan kaan 6 milyon ranly kullanmak iin eitli yollar deneselerde ieride yaamay tercih eden muhaliflere muhta olduklarn biliyorlard. ran, Irak Ulusal Konseyi benzeri bir kurumla siyaseten dardan ypratlacak bir lke deildi. Kuzey Irak gibi kana kana zoraki tampon lke kurdurulmu bir blgesi hem var hem yoktu. Gney Azerbaycan' ran'n barnda haner yapma eilimi iine gireceklerdi. Elibey yaasayd Trkiye'nin derin milliyetileri bu i iin biilmi kaftand. ABD Dileri Bakan Rice Ankara seferinde bu konuda destek istemiti. TRT radyosu Farsca servisinde alan MT kadrolu ekiple yana, darbe mimarlar Kamil, Okan ve Yasin beylere yine gn dodoabilirdi. Tebriz de meskun kaak Azeri isyanc lider Mahir Cevadov derin Ankara'nn kullanmak isteyecei silah olabilirdi. Ancak Cevadov'un SAVAMA kontrolnde olduu unutulmamalyd. Byle bir maceraya itirak edecek ranl Trkler bedelini kanlaryla deyecekti. ran'da getiimiz yzylda Azeri Trklerinin darbe ve devlet kurma giriimi kanl bastrld. En sonuncusunun nderi Mehmet Birya 1980'da 70 yanda ran hapishanesinde zatreden ld. 1945-1947 yllarnda 2 yl sren bir devlet kurmay baaran Babakan Birya'nn yks ackldr. ngilizler ran'dan ekilirken onu satmtr. Sovyetler Birlii ona sahip ksada sonu hazin olmutur. 1979 ran devriminde Azeriler Humeyni'nin yannda saf tutmutu. Humeyni onlara kltrel zerklik nermi, rejim yerleince caymt. Bugn kendi dillerinde eitim yapamayan asimile edilmeye alan byk bir aznlkt. ran'da yaayan 500 bin Ermeninin okulu vard, onlarn yoktu. ran'da Azeriler zerinden devrim plan konusunda kullanlacak isimlerin kim olduunu tahmini bilsemde yazmaya yetkili deilim. Gerek liderler yerin altnda sessizce beklerken ortada dolaanlar istihbaratlar tarafndan kullanlan zavalllard. Bir devrim olduunda gerek liderler ortaya kar ve kimin sa kalacan kimin devrimi srkleyeceini kimse bilemezdi. Irak'ta nasl hesaplar tutmad ise ran'da da hesaplar tutmayacakt. BOAZLAR YOLU 1994 ve 1998 yllarnda artan gemi trafiini dzenlemek amacyla yrrle sokulan tzkler Boazlar'daki kaza oranlarn eskisine gre azaltt, ancak lmcl kaza riskini ortadan kaldramad. Nitekim, 1995 ylndan 1999 yl sonuna kadar Boazlar Blgesi'nde 20'si arpma, toplam 89 kaza meydana geldi. Bu kazalarn 4' arpma olmak zere, 23 tanesi yeni tzn yrrle girdii 1999 ylnda gerekleti Trkiye her ne kadar Boazlar'da can, mal, evre ve seyir gvenliine nem veriyor gzkyorsa da u ana kadar alnan tedbirler bunun byle olmadn gsteriyordu. Standart alt gemilerin geiine gz yumuluyor, klavuzluk ve kurtarma almalar modern metotlarla yrtlmyordu. Bunlarn tesinde, gemilerin yk bildirimi ve kulp sigorta tamalar konusunda da yeterince hassas davranlmyordu. Trkiye'nin, Montr'y deitirmeden Boazlar Blgesi'nde maksimum gvenlii salamas, bir dizi tedbirle mmknd. Bunlar arasnda klavuz kaptan alma orannn zendirilerek artrlmas, VTS sisteminin bir an nce tm Boazlar Blgesi'ni kapsayacak ekilde faaliyete geirilmesi, gemi yklerinin istisnasz nceden bildirilerek trafiin ona gre dzenlenmesi bata geliyordu. "Panama bandral svlatrlm amonyak ykl Blue Star gemisi, Ahrkap aklarnda demirlemi Gaziantep isimli Trk tankeri ile arpt. Kazann ardndan bin tonu akn ldrc etkisi olan amonyak stanbul Boaz'na boalrken, 25 kilometre apndaki alanda yaayan on bini akn insan, solunum yoluyla aldklar gazdan zehirlenerek hayatlarn kaybetti..."Bu felaket senaryosu 1988 ylnda yaanan gerek bir kazadan tretilmeydi. Tek fark o srada szan bin ton amonyak gaznn rzgarn tersten esmesi sebebiyle yerleim birimlerine doru deil de Marmara Denizi'ne ynelmi olmasyd. 25 km apndaki blgede toplu lmler olmasndan "ans eseri" kurtulunmasnn sebebi de buydu. Trk Boazlar Blgesi'nde bu tr lmcl kazalarn olma riski bugn de artarak devam ediyordu. Boazlar, Montr'nn ikinci maddesi gerei ticari gemilerin geiine "yk ne olursa olsun" ak

olduu iin, bu tr kaza risklerini sfra indirmek de mmkn deildi. stanbul Boaz'nda 1999 ylnda 4452 ham petrol, 475'i LPG (gaz) ve 577'si kimyasal yk tayan toplam 5504 adet gemi gei yaparak, yaklak 82 milyon ton tehlikeli yk tad. anakkale Boaz'ndan ise, ayn zelliklere sahip 7266 gemi 95 milyon ton tehlikeli yk ile gei yapt. Bu ykler arasnda nkleer atklar, amonyak gazlar da bulunduu dikkate alndnda Trk Boazlar'ndaki can, mal ve evre gvenliine ynelik tehditlerin artarak devam ettii grlmekteydi. Yine Montr'nn drdnc maddesi, klavuz kaptan alnmasn istee bal kld iin, kazalarda yzde 85'e varan insan hatas faktrn de ortadan kaldrmak mmkn olmuyordu. Oysa, stanbul Boaz'ndan anakkale Boaz kna kadar 326 kilometrelik blgede, yer yer 80 dereceye varan keskin dnler, zaman zaman ters orkoz akntlar, bazen iki byk geminin gemesine elverili olmayan 700 metreden dar geitler ve 19 metreye den derinlikler bulunuyordu. Bu zellikleri ile, dnyann en riskli su yollarndan birisi konumunda olan Boazlar'dan gei iin klavuz kaptan almann zorunlu olmas gerekiyordu. Klavuz Kaptanlar Dernei Bakan Timur ldeniz, her iki geminin de klavuz kaptan ald hi bir kazann mevcut olmadn belirtiyordu. Ancak Trkiye'de dahil, hibir lke Montr'y imdilik yeniden masaya yatrmak istemiyordu. Trkiye Boazlar Blgesi'nin gvenliini salamak iin, 1994 ylnda biraz da Bak-Ceyhan petrolnn Boazlar'dan tanmasn engellemek iin Deniz Trafik Dzeni Tz'n alelacele hayata geirdi. Ancak, bu tzkte siyasi endieler arlkl rol oynad iin, gerekli tedbirler ayn ciddiyetle alnmad. Bu durum gvenli bir gei dzeni oluturulmasn engelliyordu. Ne var ki, Trkiye'nin buna kar ciddi bir cezalandrma sistemi bulunmamaktayd.1952'den gnmze kadar Boazlar Blgesi'nde 533 kaza meydana gelmesine ramen, Trkiye'nin elinde yeterli ve modern kurtarma ve yardm ekibi, yangn sndrme ve acil mdahale ekipleri bulunmamaktayd. Trkiye'nin can kurtarma amal tek bir istasyonu bulunmad gibi, 1890 ylndan bu yana da hibir ciddi atlmn yaplmadn, 57. hkmetde bizzat denizcilikten sorumlu Devlet Bakan olan Ramazan Mirzaolu ifade ediyordu. Yine Volganeft kazasnda yaand gibi, Trkiye'nin elinde evre felaketlerine kar da hibir ciddi malzeme yoktu. En basitinden bir skimmer (tarayc) gemisi bile bulunmamaktayd. Trkiye, Boaz gvenliine nem verdiini sylese bile, Avrupa'da 1980'li yllarda kullanlmaya balayan VTS (Gemi Trafik ve Ynetim Bilgi Sistemi) radar sisteminin ihalesini ancak 1999'da yine aibeli bir ekilde yaplabildi ve ancak 2002 ylnda faaliyete geildi. Bu ilerden sorumlu Babakan danman emekli eski Amiral Gven Erkaya, irtica mcadelesi ile meguld. 28 ubat sreci bitmiti, hala kendine gelmemiti. Asl uramas gereken konu ihmal ediliyordu. VTS sistemi zamannda kurulmu olsayd, bir ok atma kazas nlenebilecekti. Mesela, en son 1999 sonunda Ahrkap aklarnda yaanan Semele isimli Belize Bayrakl geminin batmas ile sonulanan Bulgar Bayrakl ipka gemisi arasndaki atma gereklemeyecekti. Uluslararas antlamalarn uluslaras sularda seyredecek gemiler iin belirledii gemi standartlarnn (STWC) Trk Boazlar'nda uygulanmamas gibi. Trkiye, STWC'yi uygulasayd, en son Florya aklarnda 29 Aralk 1999'da gerekleen Volganeft tanker kazas da gereklemeyecekti. Zira, standart alt 25 yllk bu nehir gemisinin, Boazlar'dan gemesine izin verilmeyecekti. Gemiler iin "dnyann en riskli su yollarndan biri" olarak nitelendirilen, ancak buna ramen son yllarda adeta petrol boru hattna dnen stanbul Boaz'ndan 2003de tanan tehlikeli yk miktar, nceki yla oranla yaklak yzde 10 art gstererek 128 milyon 948 bin tona ulamt. stanbul Boaz'ndan, 2000 ylnda 6 bin 93' tanker olmak zere 48 bin 79 gemi, 2001'de 6 bin 516's tanker 42 bin 637, 2002'de 7 bin 427'si tanker 47 bin 283, 2003'te de 8 bin 97'si tanker 46 bin 939 adet gemi gei yapt. Boaz'dan tanan tehlikeli yk miktarlar da 2000'de 91 milyon 45 bin ton, 2001'de 95 milyon 153 bin ton, 2002'de 117 milyon 747 bin ton, 2003'te de 128 milyon 948 bin ton olarak gerekleti. Tehlikeli yk tayan tanker says da 2003de gnde ortalama 22'ye ykseldi. Bu rakam 2000'de 17, 2001'de 18, 2002'de 20 olarak gereklemiti. Boaz'dan 2003'te tanan yk miktar, 2000 ylna oranla yaklak yzde 41, 2002'ye gre de yzde 10 artt. Trk Deniz Aratrmalar Vakf (TDAV) Bakan Prof. Dr. Bayram ztrk, Trk Boazlar'ndan gei

yapan tanker saysnda 2015 ylnda 2 kat art olacana, tankerlerle tanan yk miktarnn da 150 milyon tonu aacan dikkat ekiyordu. BOAZLARI BY-PASS Ankara, boazlarn petrol yolu olmamas izin hep bu argman kullanyordu. 12 milyonluk stanbul tehlike iindeydi. Mevcut halde zaten ylda 45 milyon ton petrol tankerlerle boazlardan naklediliyordu. Bunun stne Kazak ve Azeri petrolnn eklenmesini boazlar kaldramazd. Bu nedenle Bak-Ceyhan mutlaka yaplmalyd. te tam bu srada petrolde Trkiye'yi by-pass yapmak iin Lukoil petrol irketi'ni seferber eden Rusya, Ankara'nn boazlar restini kar alternatif hatlar devreye sokma hazrlndayd. eenistan'daki sivil halk imha etme pahasna Karadeniz'e alan petrol boru hatlar gzergahn denetim altna almaya alan Rusya, bir yandanda Avrupa piyasalarna pazarlayaca Bat Sibirya, Hazar blgesi Azerbaycan ve Kazakistan petrolleri iin Balkanlar'da rafineri satn almt. Rusya'nn petrol plann hayata geiren Rus petrol irketi Lukoil, Romanya, Bulgaristan ve Ukrayna'da petrol rafinerisi satn almt. Balkanlardaki boru hattarnn gelitirilerek BakCeyhan petrol boru hatt ve petrole boazlar yolunu by-pass yapan bir plana hz verdi. Bu amala ilk planda rafineri satn almaya karar veren Lukoil, ayrca ek Cumhuriyeti'ne de yatrm yapmay kararlatrd. Burgaz-Aleksandrapolis ve Dunay-Triest hatlarnn yan sra ABD'nin fizibilitesinin hazrlanmas iin denek ayrd Arnavutluk'tan geen Trans-Balkan hattna Lukoil scak bakyordu. Bu arada eenistan yolunu ' gvenli nakil ' seenei haline getirmek isteyen Moskova, Novorisisk limanna inen petroln miktarn da hayli ykselmeyi planlyordu. Lukoil irketinin 2000 yl raporuna gre, irketin yatrm gc yl banda 8.7 milyar dolara kartlrken, halen gnlk 1.6-2 milyon varil olan petrol retiminin 2010 ylnda 31-34 milyon varile kartlmas iin program hazrland. Hazar petrollerini 2005-2020 yllar arasnda devreye sokmay tasarlayan Lukoil, ncelikli olarak Bat Sibirya'daki Tmen-Pechora'daki petrol retimini artrmak iin teknoloji yenilirken, 1995'de satn ald Perm ve Volgograd'daki iki rafinerininde teknolojisini ykseltti. Lukoil, St.Petersburg ve Volgagrad zerinden Avrupa'ya pazarlad petrolde zellikle Almanya'da ilk planda piyasnn yzde 13'ne sahip olmaya alyordu. Rapora gre petrol fiyatlarnn 1998'de 10 dolara kadar dmesi Lukoil'i bu yllarda yatrm konusunda skntya soktu. 1999'da fiyatlarn 26 dolara kmas sayesinde kendini toparlayan Lukoil, 1.3 milyar dolar gelir elde etti. Rus ekonomisi de bu sayede ekonomik krizi atlatt. 2005de petrol fiyatlarnn 50 dolar stne kmas ise doping etkisi meydama getirdi. Kuzey Kafkasya ve Hazar petrollerinden 2005 ylnda 20-25 milyon ton petrol gelmesi ngrlen raporda, ayrca BM'nin Irak'a uygulad ambargonun kalkmas halinde ylda 20-30 milyon varil petrol retilecek biimde yatrm yaplaca belirtildi. Rus petrol piyasasnda tekeli elinde bulunduran Lukoil, ayrca Amerikan pazarna da 1998'den itibaren girerek gnde 500 bin varil petrol satmaya balad. Slavneft ve Onako'yu bnyesine alarak byyen Lukoil, 1992'de Langepasneftegaz, Urairneftegaz ve Kogalymneftegaz rafinerilerini satn alarak sektrde devlemiti. Lukoil, halen dnya petrol devleri arasnda ilk yedi iinde saylyordu. Rusya'nn Transneft irketi de Nisan 2000'de, boazlara alternatif olarak Rusya'dan Adriyatik Denizi'ne kadar bir boru hattnn kurulmas iin bir proje hazrlad. Rusya'nn gneybatsndan balayarak Belarus, Macaristan, Slovakya ve Hrvatistan'dan geecek olan petrol boru hattnn projesinin hazr olduunu aklayan Transneft Bakan Semyon Vayntok, projenin gerekletirilmesi iin sadece siyasi bir kararn gerekli olduunu kaydediyordu. Vayntok, kurulacak petrol hattnn Rusya petrolnn stanbul ve anakkale boazlarna olan bamllndan kurtarmaya yarayacan sylyordu. Vayntok'a gre blge lkelerinden sadece Ukrayna ile bir problem bulunuyordu. Bu problemin sebebinin de yeni boru hattnn, Ukrayna'nn Odessa limann devre d brakmasndan kaynakland belirtiliyordu. Rusya'dan Adriyatik'e kadar kurulmas planlanan petrol boru hatt Kremlin ynetimince incelemeye alnyordu.

UKRAYNA ALTERNATF 1997'de Ukrayna'da devreye girerek ana retim hatt olabilecek Bak- Ceyhan' safd brakan Bak-Supsa - Odesa - Dostluk Boru hatt projesini ortaya att. Dostluk boru hatt eskiden beri mevcuttu ve Rusya zerinden gelen petrol tayordu. Ancak hat tam kapasite kullanlamyordu. Hattn ylda 8 milyon ton petrol tayabilecek kapasiteye kk bir onarmla getirilmesi mmknd. Bu hat Moldovya zerinden direkt Avrupa'ya ulamas asndan ekonomik grlyordu. 24 Mart 1997 'de Kiev'de Azerbaycan ve Ukrayna Cumhurbakanlar Haydar Aliyev ve Leonid Kuma biraraya gelerek tarihi bir petrol-gaz ortaklk anlamasna imza att. Bu memerandumla Azeri petrolnn sz konusu hatla Ukrayna zerinden tanmas kararlatrlyordu. Petroln nakli, Karadeniz limanlarndan birinden Novorasisk , Supsa, Batum veya Poti'den Ukrayna'nn Odesa limanna getirilmesiyle hayata geirilmesi hedefleniyordu. Odesa liman ve mevcut hatlarn onarmna hz verildi. Odesa-Brodi hattyla petrol Dostluk boru hattna tanacak, buradanda petrol merkezi Avrupa'ya sevkedilecekti. Kiev ynetimi, hattn dier rakipleriyle yaracak ekonomiklikte olduunu savunuyor, hattn gvenliine de gvence veriyordu. Ukrayna, Baltk-Karadeniz enerji koridorunun hizmete sunulmas iin Hazar petrolnde gznne alarak Odessa'da 40 milyon ton petrol kapasiteli byk bir terminal ina ediyordu. yl sren grmelerden sonra ise, Trkiye ve Ukrayna temmuz 1997'de Akdeniz'i Ukrayna ile birletirecek boru hattnn yapmn kararlatrd. 564 kilometrelik boru hatt Ceyhan', Krkkale ve Samsun ile birletiriyordu. Ceyhan'dan Samsun'a gelen petroln tankerlerle Odessa'ya tanmasnn ngrld hatla ayn zamanda Ukrayna ve Ukrayna zerinden Afrika ve Ortadou petrolleri zerinden Bat Avrupa'ya tanacakt. Gney-Odesa terminali Samsun terminali gibi yllk 40 milyon ton kapisetili olacak; mevcut Odesa terminalinin kapasitesi sadece 4 milyon tondu. Proje yzde 90 orannda Ukrayna'nn enerji ihtiyacn karlayarak Rusya'ya bamllktanda kurtaracakt. Zira Ukrayna halen Rusya'ya petrol ve gazdan kaynaklanan 900 milyon dolar borcunu deyememiti. Ana boru hatt olmas iin allan Dostluk boru hattda Moldova'da Tuna zerinde ikinci bir terminal ina edilecek, bu boru hattyla petrol Avrupa'ya ulatrlacakt. Azerbaycan'la Petrol-gaz alannda stratejik bir ibirlii imzaland. Ukrayna-Azerbaycan dostluu daha sonra aralarna Grcistan ve Moldovya'y da almalaryla drtl stratejik ibirliine dnt. Ekonomik karlara endekslenen GUAM 1997'de Birlii kuruldu. Bu birlik erevesinde Avrasya koridoru projesi ortaya atld. Bu drt lke arasnda zellikle ulam yollarnn rahatlatlmasn ngren proje, Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev'in giriimiyle daha sonra uluslararas ilgi grd. Nihayet 7 Eyll 1998 'de 32 devletin katlmyla Bak'de Avrasya ipek yolu projesine can verildi. Ortak deklarasyonnun yan sra 5 alanda imza edilen anlama, Avrasya koridoru zerindeki liman, demiryolu otaban yolarnn mkemmel hale getirilmesini ngryordu. Dolaysyla AzerbaycanUkrayna arasnda balayan stratejik ibirlii Hazar petrolnde etkisiyle uluslararas konjonktrde destek grd. Ukrayna, eyll 1998'de Bak'de 32 devleti temsilen imzalanan pekyolu projesi ile stratejik nemini daha da artrd. pek yolu projesinde Trkiye by-pass edildi, ulam yollar hep Karadeniz'in kuzeyinden geiyor; proje'de Karadeniz limanlar yeniden yaplandrlyor ve Trkiye'den deil Ukrayna nem kazanyordu. Ayrca Ukrayna'da petrol arayan Kanada'nn Trident Eploration, Nautilus Associates, Lateral Vector Resources, Foundation Oil ile baz Amerikan irketleri ve Ukrayna Petrol-Gaz komitesi tarafndan petrol rezervlerinin tahminlerinden fazla 1 milyar ton civarnda olduunu belirtiyordu. Ukrayna alternatifi, Bak-Ceyhan' solduruyordu. GUAM birliine Avrupa Birlii ve ABD zel ilgi gsterirken Kremlin endie iindeydi. BDT iinde adaletin olmamas en sonunda zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov'u da isyan ettirdi. Kerimov, Karaba'da Rusya'nn Ermenistan' silahlandrarak taraf olduunu ubat 1999'da aklayarak ilk defa Rusya'y bu denli sert eletirdi. Rusya'nn cevab hemen geldi. 7 ubat'

1999da Kerimov'a suikast dzenlendi. Takent'de Kerimov'un arabasnn geecei 4 ayr yerde bombalar patlatlyor, Rus istihbarat gzda veriyordu. Kerimov suu siyasi rakibi ERK Partisi bakan Muhammed Salih'in zerine atsada, asl sulunun Rusya olduunu biliyordu. Kerimov boyun emedi ve GUAM devlet bakanlar zirvesi 25 Nisan 1999'da NATO'nun 50. yldnmnn hemen ardndan Kerimov'un katlmyla zbekistan'n Washington Bykelilii'nde gerekletirildi. Ve zbekistan GUAM'a katld tekilat GUUAM'a evrildi. Kerimov, zbek pamuunu, gazn Azerbaycan zerinden Avrasya koridoru ile Avrupa'ya pazarlamak istiyordu. Rusya, arka bahelerini bir bir kaybediyordu.Ancak Rus liderliine Putin'in gelmesinin ardndan dzenledii ikinci d gezi 18 mays 2000'de zbekistan'a oldu. Askeri alanda Rusya ile zbekistan arasnda ibirlii anlamalar imzaland. Kerimov ark ederek, blgede en gvendikleri lkenin Rusya olduunu syleme gafletinde bulunuyordu. Kerimov, Trkiye'ye gvenmiyordu. Ancak zebekistan Moskovann basklarna dayanamayarak ve GUUAMn ilevsizliini bahane ederek 2004de birlikten ayrld. TURUNCU SVL DEVRM! Grcistandan sonra Kasm 2004de, bu seferde Ukraynada petrol boru hatlar yolunda bir sivil darbe rgtlendi. Grcistan'da ABD - AB destekli, George Soros'un 'Ak Toplum Vakfndan' beslemeli aakavili, benzer senaryo ile, 'sivil darbe' yapmt. Taraftarlar parlamento basp, evardnadze'yi devirdi. Grcistan, Kafkaslar, Hazar Deniz'i, Orta Asya - ahdeniz Kazakistan petrollerine ulaan yolun kaps, kilidiydi. Hem de Rusya'nn Gney'indeki 'arka bahesi'ydi. Ukrayna, Rusya'nn 'Bat' ile snr kapsyd. Ukrayna'daki seimleri 'tanmama' noktasnda AB ve ABD azbirlii etti. AB -ABD destekli Viktor Yuenko yandalarn sokaklara dkerken, ordu ve polise de 'kendi taraflarna geme' arsnda bulundu. Tpk Grcistan'da aakavili'nin yapt gibi. Seim Kurulu'nun seimin galibi olduunu ilan ettii, Putin'in de bakanla seilmesi nedeniyle 'tebrik' ettii Babakan Viktor Yanukovi ise bat destekli muhalefeti 'darbe' tezgahlamakla, isyan planlamakla itham etti. Devlet Bakan Kuma da ayn kanaatteydi. Yani 'AB ve ABD'nin Ukrayna'da muhalefeti kullanp, seim tartmalarn siyasi krize dntrp, trmandrp darbe tezgahladklar' grndeydi. USAK Ukrayna Masasndan Aratrmac Servet Selimee gre, Ruslar, Polonyallar Ukrayna seimleri zerinde komplo retmekle sulamt. Rus siyaset bilimcilerinden Sergey Markov, yapt basn toplantsnda Ukraynadaki seim krizinde Polonyann byk rol olduunu, asl amalarnn ise Ukrayna zerinde hakimiyet ve g elderek kendilerinin Avrupa Birliindeki yerlerini glendirmek olduunu sylyordu. (Mosnews.com Kasm 25, 2004). Yushcenkonun seim kampanyasnn ise yurt dnda yaayan Polonyal aznlklar (diaspora) tarafndan gelitirildiini, fikir yaplanmasnn ise Amerika Birleik Devletleri eski ulusal gvenlik danmanlarndan Zbigniew Brzezisnki ve iki olu tarafndan yapldn ne srlyordu. Verilen bu bilgileri de Newsru.com sayfas dorulamaktayd. Markov, baka bir Polonya asll olan Andrian Karatnitskynin, Amerikan zgrlk Evi Vakf Bakan, Srp ine uzmanlarn kiralayarak Ukraynaya Yushcenkonun seim kampanyasnn bana getirdiini ilave etmiti. Baka bir Rus siyaset bilimcisi, Gleb Pavlovsky, Rus RTR kanalna yapt aklamada, Yuschenkonun seim kampanyasn hazrlayan kiilerin daha nceki yllarda Srbistan ve Grcistanda seim kampanyalarn hazrlayanlarla ayn olduunu syledi. Polonyann eski liderlerinden Lech Walesa ve Aleksander Kwasniewskinin Ukrayna ziyaretlerinin Belgrad-Tiflis senaryosunun bir paras olduunu, bar ortamn desteklemekten ziyade,Yuschenkonun elini glendirmek niyetiyle yapldn savundu ve Polonyann asl amacnn Ukrayna zerinde hakimiyet kurmak olduunu iddia etti. Polonyal politikaclarn Avrupa Birlii iinde daha etkili olmak, u anda Almanya ve Fransann etkili olduu yerde hem onlarn konumlarn zayflatmak, hem de Orta ve Dou Avrupann patronlar olmak iin bunu baarmak istediklerini belirtti. Markov, Yuschenkonun kazanmasnn Amerika iin iyi olacan, bunun Almanya ve Fransann dnya arenasndaki gcn azaltacan ve Ukrayna-Rus ilikilerinde yeni bir noktaya gelineceini kaydetti.

Tarihi sebeblerden tr Ukraynann Polonya hakknda ok pheci yaklat bilinen bir gerek olduundan, byle bir senaryonun Ukraynann genelinde ok farkl sonular douraca kanlmazd. Bu belki bir komplo teorisinin tesine gemeyecek bir yaklam, ancak bunun halk nezdindeki tepkisi de kmsenemezdi. Powelln ak bir ekilde Yuschenkoyu desteklemesi, Moskova yanls Yanukovichin iini zora sokabilirdi. Ukraynadaki seimler, bir lkenin devlet bakann belirlemesinin tesinde Souk Sava yllarndan kalma Dou (Rusya), Bat (Amerika) ekimesinin son yllarda grdmz en belirgin rnei olmaktayd. Bu durumda Ukrayna snrlar dndaki lkelerin, gerek anlamda Ukrayna halkn dndkleri sylenemezdi. Hi kimse Ukraynay kendi halk kadar sevemezdi. Herkesin kendi karlar dorultusunda bir lkenin kaderini belirlemeye ne hakk vard, ne de yetkisi. Aslnda sonutan en ok etkilenecek taraf halkn kendisiydi. zgrl her zaman ok pahalya satn alm bir halkn daha fazla byle oyunlara tahamml yoktu. Fakat ne yazk ki, senaryo o kadar gzel hazrlanm ki, belki de bu durumdan hem Bat hem de Dou ok memnundu. Zavall Ukrayna halk, oyunun bir paras olmaya devam ediyordu. sterseniz ardndan halkn sokaklara dkld Bat yanls Yuschenkoyu ve Moskovann adam Yanukovichi biraz tanyalm: Daha ncesinde Ukrayna Merkez Bankas Bakanl yapan, mazisi ve izgisiyle daha sempatik gzken, para politikasnda baarl olmu, bu baars onu Babakanla kadar tam olan Yuschenko Bat yanls bir isim. Avrupa Birliine daha yakn, d ilikilerde Rusya merkezli olmaktan ziyade Amerikann szn daha ok dinleyecek birisi, daha demokratik, daha ak gzkyor. Ama ayn Yuschenkonun ei Amerika doumlu ve belki de bu yzden kendisi Bat yanls bir izgi iziyor ve yine ayn Yuschenko Ukrayna Merkez Bankasnn bandayken 120 milyon dolar uurmakla suland ve imdilerde kendisinin sa kolu olan Yulya Timoschenkonun, Enerji Bakan iken yine kara para ilerinden dolay grevden alnmas ve hatta yarglanarak kendisine hapis yolu gzkt zaman bile, Yuschenko sahneye km ve 2 milyon dolar ile Basavc zerinde kurduu baskyla Timoschenkoyu demir parmaklklarn eiinden evirmiti. Dier taraftan Yanukovichin ise genlik yllarnda hrszlktan, daha sonra da tecavzden hapiste yatt tescillenmi bir kii. Akl banda olanlar her iki alternatifin de kendileri iin ok i ac olmadn, ama baka alternatiflerinin de olmadn vurguluyordu. Birini yalanclkla, dierini karanlk bir maziyle tanyorlard. Tm bunlara ramen neden Yuschenko halk desteini yanna daha ok alm gzkyordu. nk daha ok halk yanls, daha iyi hazrlanlm bir ev devi ve halkn ona olan gveni vard. Gvenin temelinde ekonomik kayglardan ok demokratik almlar gerekletirecei beklentisi yatmaktayd. Evet Bat desteini yanna alan birisi elbetteki allmn dnda bir politika izleyecekti. Bunu farkeden ve kanlmaz sonu kendi lehlerine evirmek isteyen Yanukovich taraftarlar ise mevcut Bakan Kuchmann da ak desteini yanna alarak haksz bir seim propagandas yapmlard. Devletin en st kademelerinden gelen krmz kalemle yazl nemli (!) yazlaryla eyaletlerdeki idari kadrolara aktan bask yaplm, yerel ve ulusal basnnda dikkati ekilerek, kampanyaya gereken destei vermeleri salanmt. Belki Yanukovich deil de baka bir aday olsayd yine de durumu ok farkl olmazd. nk dnemdir Bakanlk yapan Kuchmann kendi yerine kendi istedii birini getirmeye almas halkn tepkisini gereinden fazla ekmeye yetti. Sadece halkn deil, Amerika seimlerde hile yaptklar ve grevlerini doru kullanmadklar gerekesiyle drt kiinin Amerikaya giriini yasaklad. Bunlar; Kuchmann damad, Basavc, ileri Bakan ve AP parti bakan V. Medvedchuk. Mevcut eylemler aslnda genele bir bakaldr, hakszla ve istemediklerini semek zorunda braklmaya kar yaplan bir bakaldrt. Eski alkanlklarn kolay kolay vazgeilmedii bir lke aslnda Ukrayna; idari kadronun genelinin eski Sovyet rejiminde Kominist parti sekreterlii yapm ya da parti st kurulunda grev yapan ve en kzl kiilerden olmalar Ukraynann demokratikleme yolunun gerekten dikenlerle dolu olduunun bir gstergesiydi. Bir be yl daha ayn kafayla ynetilmek Ukraynann Dou - Bat arasndaki denge noktasn daha Douya kaydracak ve Avrupayla entegrasyonuna byk bir darbe vuracakt. Her iin tandk, dost ve ahbap erevesinde yrd

bir lkede, kanunlar sadece istenildii zaman, istenildii kiilere kar ve istenildii ekilde uygulanan laf kalabalnn nne geememiti. Bu sreci yakndan takip eden Bat, bu gidiatn bu ekilde daha fazla srmemesi iin ve demokratikletirme srecine balanmasnn bu noktada elden karlmamas gerektiini farketmi ve akllca bir politika izleyerek ge kalnmamas gereken noktada doru kiiyle dmeye basmann zaman geldiini dnmt. Bat bu erevede, eskiden beri milliyetilik duygular ar basan, Sovyet zamannda bile Rusa konumay iine sindiremeyen, sokakta herkesin Ukraynaca konutuu szm ona Ruslarla da aras ou zaman iyi olmayan Bat Ukraynay bu i iin ana merkez olarak belirlemi ve buradan kacak yksek bir sesin lke genelinde yank getireceini ve her zaman deiimin nderliini yapm genlerin bu ite ba rol oynamas gerektiini bilerek, Srbistan ve Grcistandakine benzer bir sivil devrimi, yani Ukraynadaki adyla PORA hareketini balatmlard. Burada, Dou Bloku lkelerini ok iyi bilen nl kii Sorosun etkisi de yadsnamaz ve hayretle izlenmekteydi. u bir gerek ki, uluslararas arenada, d ilikiler boyutunda Kievde yaayan Amerikan Bykeliliindeki bir diplomatn ifadeleriyle, Amerikann en ok nem verdii lkelerin banda Ukrayna gelmektetdi. Ukraynada grevli olan Amerikan Elilik grevlilerinin saysnn dier lkelere gre ok fazla olmas ve Green Card semelerinde en fazla ans verilen lkelerin banda Ukraynann gelmesi bunun bir gstergesi olsa gerekti. Amerikann bu lke zerinde uzun vadede ok byk hesaplar olduu bir gerekti. te yandan iyi bir vizyona sahip bir bakanla temsil edilen Rusya, kaybettiklerini ksa zamanda farketmi ve frsatlar karmamak iin Ukraynada da olaya mdahil olmaya karar vermiti. Ne var ki Sovyet rejiminden geriye kalm ve hala ok salam bir yapya sahip olan KGB yeni adyla FSB ve Ukraynadaki adyla SBU bu durumda da ok iyi alm ve Rusya sempatizanlarnn daha youn olduu lkenin gney ve dou kesimlerini kendilerine merkez belirlemiler ve bunda da baarl olmulard. Rusyann en ok nem verdii blgelerin banda Krm Otonom Blgesi gelmekteydi. Trkiyede bilinenin aksine Krm, Tatarlarn arlkta olduu bir yer deildi. Ancak % 10u Tatar, % 15i Ukraynal, % 75nin ise Rus olduu bir blge olan Krmda halen Rus donanmas konulanmaktayd. Sivastopol ve dier illerinde Ruslar ok etkin konumdayd. Ayrca hepimizin bildii gibi Souk Sava yllarnn sonlandrlmak istendii zamanlarda zirvelere evsahiplii yapm olan Yalta (Krmn Antalyas) bu blgede yer alyordu. Eski bir alkanlk olarak st dzey Sovyet liderlerinin hemen hemen hepsinin yaz tatillerini Yaltada geirdii ve burada mlk sahibi olduklar bir gerekti. Bu gelenek bozulmad ve ok yakn bir zaman nce Putinin Yaltaya gelerek Kuma ile kapal kaplar arkasnda iki gnlk bir deerlendirme yapt ve Yaltada ok amal bir yazlk almak istedii gelen haberler arasndayd. Bu meskenin Rus liderin etrafndaki danmanlar (!) tarafndan kullanlaca ve Putinin etrafnda etkili bir lobi faaliyeti yrten kiiler tarafndan deerlendirilecei gerek Rus basnnda, gerekse Ukrayna basnnda yer alan bilgiler arasndayd. Yani Krm bir nevi mutfak almasnn yapld bir yerdi. Gerek manada Putinin, Yanukovichi tam olarak desteklemedii, ama etrafnda yaplan kulislerle o ynde ynlendirildii ise Ukrayna gazetelerinde ska yer almt. Ortak bir menfaat yrten bir grubun bu ileri yrtt hissedilen ama gsterilemeyen bir gerekti. Genel seim sonularna bakld zaman ise, Bat Ukrayna Yuschenko tarafnda, Dou ve Gney Ukrayna ise Yanukovichin yannda yer almtr Ama aibelerle dolu olan bu seimde Bat yanls Yuschenko taraftarlarnn, Yanukovichin zafer ilan ettii blgelerde bile azmsanmayacak oranlara ulatklar seim ncesi ileri Bakanl ve Ukrayna Milli stihbarat Tekilatnn kaytlarna bile yansmt. Seim ncesi ileri Bakanl raporlarna gre Yuschenkonun oy oran % 70, Gizli Servisin kaytlarna gre ise % 80 olarak belirlenmiti. Peki ne oldu da bir anda seim sonras % 3 gibi az bir farkla Yuschenko seimi kaybetti? Bu sorunun yantn herhalde, medyay takip eden herkes kendisi verebilirdi. Seimlere kartrlan hile, oy pusulalarnn yaklmas ve bask uygulanmas tm dnyann ekranlarda grd gerekler arasndayd. nceki seimlerde ok kuvvetli adaylar kmamasndan dolay iin i yz ok belli olmuyordu ve sonular istenildii gibi kyordu. Batnn da yakndan takip

ettii bu seimlerin ok aikar bir ekilde hakszlklar ve hilelerle dolu olmas sakin ve uysal olan Ukrayna halkn sokaa dkmeye yetti. Kolay kolay sokaa dklme cesaretini gsteremeyen halk, maalarn alamadklar zamanlarda bile bu cesareti gsterememi, grevlerinden olmakla tehdit edilmi ve hatta o ok sevdikleri(!) Bakanlar iin zaman zaman ihtiya duyulduunda gven tazeleme yrylerine bile balarndaki idareciler tarafndan zorlanarak gtrlmlerdi. Eer imdilerde byle yksek katlml bir boy gsterisini bakent Kievde halk yapabiliyorsa bunun iki aklamas vard: 1) PORA( yeter), 2) Artk korkmuyoruz. Tabi ki bunun arkasnda gl bir Bat desteinin olduu da gz ard edilemezdi. Dnya basnnda kan haberlerin aksine Ukraynada yaayan halkn Ukraynann blneceine, Dounun bamszln ilan edeceine inand yoktu. Kievde Kreschatik meydanna toplanan 100 binlerce kiinin ou turuncuya boyanm olmasna ramen, aralarnda mavileri de bulmak mmknd. Bu gsterilerin en ilgin taraf ise halk baznda her iki tarafn da birbirlerine kar ok toleransl olmas, kimsenin ortam gerip kan dklmesine meydan vermemesiydi. Ukrayna halk da bunu yapacak nitelikte deildi. aibeli galip Yanukovichin seim blgesine giderek uuruma bir adm kald, bundan sonras ok tehlikeli demesi... halkn nabzn tutan bir deerlendirme deildi. Kimsenin kan dkmeye falan niyeti yok, sadece haksz kazand koltuun elden gideceini sezen Yanukovichin feryatlar ve sonu yaklarken etrafa pervaszca savurduu tehditlerdirdi bunlar. Hatta durumun aleyhlerinde sonulanmas durumunda imdiden Rusyaya biletlerini ayran yneticilerin olduu halkn aznda dolaan bilgiler arasndayd. Aksiyonun 526 nolu saysnda bir makale kaleme alan, devrimi yerinde inceleyen Erhan Bayurt ilgin bilgilere ulamt: rgtl eylemlerin ortaya kmasn salayan bir dier unsur, Znayu sivil giriimiydi. Znayu, bir grup gen tarafndan kurulmu ve 100 kadar sivil toplum kuruluunun desteine sahipti. Znayu, tm il ve ilelerde semenlere, oy kullanmalar, adaylar konusunda seici davranmalar ve verdikleri oylara sahip kmalar konusunda eitimler vermiti. Znayu, bu amala elendiren, elendirirken reten bildiriler, radyo ve televizyon reklamlar hazrlamt. Znayu, Ukraynacada Biliyorum anlamna geliyordu. Znayu projeleri iin, George Sorosun Ak Toplum Vakf ve uzantlar, Freedom House, Amerikan Cumhuriyeti Partiye yakn IRI ile Amerikan Demokrat Partiye yakn NDI gibi sivil toplum kurulular, ABDUkrayna Vakf gibi giriimlere sponsor olmalar iin bavurmutu. Kurucu-koordinatrlerden Dimitri Potyekhin ise, projeleri kendilerinin gelitirdiini, sadece mali destek aldklarn belirtiyordu. Potyekhtin, Kimse Znayuyu kullanmad. Biri birini kullandysa, Biz Baty kullandk denebilir szleri ile d gler tarafndan kullanldklar iddialarn reddediyordu. Ancak gerek muhalefet gerekse Znayu, pozitif eylem yntemlerini uyguladlar. Yani eylemlere deil, seimler yoluyla iktidar deitirmeye konsantre oldular. Sokak eylemlerinin rgtleyicisi ise Pora isimli genlik rgt oldu. Pora, Ukraynadaki halk isyann sivil itaatsizlik eylem metotlar ile gelitirdi. Eylemleri, iddetten uzak, rgtl, disiplinli ve planl bir ekirdek kadro tarafndan ynlendiriliyordu. Pora, Zaman demekti. Demokrasinin Zaman, zgrln Zaman, Diktatrle Son Vermenin Zaman, Eylem Zaman, Kazanma Zaman... Pora, Ukraynada az bir renci kadrosu tarafndan kurulan ve eylemler ncesi 30 bin gnll katlmcy eiterek, halk isyann rgtleyen bir giriimdi. Pora, ilk olarak Nisan 2004 Mukaeve Belediye seimlerinde grnr hale geldi. 21 Kasmdaki seimler sonras da eylemlerin yneticisi oldu. adr kentlerin kurulmasndan sokaktaki rock konserlerine, davulcu genlerden arabal konvoylara kadar tm eylemler dank gibi grnseler de Porann koordinasyonu ile gerekleiyordu. Pora, 21 Kasm 2004 gecesi 4 bin kadar eylemciyi ellerindeki krmz lazer iaretleyicilerle Yksek Seim Kurulu nnde toplamt. Porann eylem koordinatrlerinden Andrey Rojniyatovley, Krmz lazer kalemlerle Yuenko yazdk. Sanki 4 bin lazer silah dorultulmu gibi etki gsterdi eklinde konuuyordu. Pora, 2000 ylnda Srbistanda 60 gn sren eylemler sonrasnda kadife devrimi gerekletiren Otpor renci hareketinden kurslar almt. Otpor, direni anlamna geliyor ve Pora gibi

Srbistandaki eylemleri rgtlemiti. Otpor, 2003 ylnda Grcistanda Gl Devrimini gerekletiren Kmara renci hareketine de destek vermiti. Ukraynadaki eylemlerde her ne kadar Porann eiticisi Otpor yeleri olsa da, en byk destekisi Grcistandaki Kmarann yeleri oldu. Kmara, Yeter anlamna geliyor ve Gl Devriminin sokaktaki mimarlar olarak kabul ediliyordu. Gl Devrimi ile iktidara gelen Michael Shaakashvili, 26 Aralk seimleri sonrasnda Yuenkoyu ilk kutlayan lider oldu. Dahas, Yuenko ile birlikte 2005 yln kutlamak iin 31 Aralkta Kieve gitti. Shaakashvili ve Yuenko, eylemin sembol zgrlk Meydanndaki platformda, Ukrayna halkna hitap edip 2005 ylna birlikte girdiler. Sonuta, muhalefetin aday Viktor Yuenko sandktan ayda gerekletirilen nc bakanlk seiminin ardndan zaferle kt. Yuenko, 1999-2002 yllar arasnda 16 ay babakanlk yapmt. Daha nce de Merkez Bankas Bakanl grevini yrtt. Ukraynann bugn kulland milli paras onun zamannda karld. Babakanl dneminde de, yolsuzlukla mcadelesi, ekonomik performans ve Bat yanls politikalar ile beeni toplamt. Yuenkonun poplaritesinin artmasnda, eyll ay banda zehirlenmesinin de rol vard. Kendisini istihabaratn zehirlediini iddia eden Yuenkonun yz, vcudundaki ar Dioxin sebebiyle tahri oldu. Ancak Yuenko baarl olamazsa bile Ukraynada yaanan sivil darbenin, yakn corafyay etkileme potansiyeli ok yksekti. Pora ve Znayu yneticileri de, Moldova, Belarus, Rusya ve Orta Asyadan kendilerine tecrbelerini paylamak iin gelenler olduunu sylyordu. Srbistan ve Grcistandan sonra, imdi de Ukraynadaki kadife devrimin ihrac gndemdeydi. Satranda ki kilit piyon Ukrayna petrol iin yutulmutu! Ukrayna'da yeniden yaplan seimde bakanl Amerikanc Yushchenko Moskova yanls Viktor Yanukovych'e kar demokratik biimde(!) halkn oyuyla zoraki olarak kazandrlmasnn ardnda yine petrol ve petrol gzergahlar sava vard. Azerbaycan ve Grcistan'in da dahil olduu Washington'un ve AB'nin 1995'li yllarda desteiyle kurulan Avrasya koridoru ve GUAM birliinin yelerinden Ukrayna artk Bat tarafndan yutuldu. Rusya'nn gney kanad kopartld, eski arka bahesinden kovuldu. Eski bakan Kuma'nn dnemi antidomokratik ve insan haklar ihlalleri ile dolu olduu iin kzgn ounluun kazanlmas zor olmad. ABD ve AB, demokrasi iin Yushchenko'ya destek vermiyordu. Bu turuncu ama kansz darbenin arka plannda enerji pazarlklarnn olduunu nedense kimse farkedemedi. Boru hatlar politikalar Ukrayna'da demokratik devrimin Batl destekileri asndan itici gcyd. Haziran 2004'de ukrayna parlamentosu Rusya'nn Ural petrol yataklar blgesinden Odesa'ya henz kullanma sunulmam boru hattnn kullanma girmesi iin oylama yapt. Bush ynetimi, bu hattn Ukrayna'y Moskova'ya daha fazla balyacandan endie ederek protesto etti. 674 kmlik boru hatt, 2001 ylnda tamamlanmt ve gnde 240 bin varil petrol tama kapasitesindeydi. Nisan 2004'de Kiev ynetimi, bu boru hattnn Brody'den Polonya liman Gdansk'a balanmas iin Washington ve Brksel'i iknaya abalad. Ayrca bu hat, Hazar petroln Rusya'dan bamsz olarak AB'ye tamaya adayd. Bush, Mays 2004'de Kiev'e sessiz bir gezi dzenleyerek iki adayla da grt. Yanna ABD'nin eski Dileri Bakan Madelaine Albright vard. Aniden Kuma ynetim Brody-Odessa boru hatt projesini kabul ederek Rus petroln Karadeniz'e kartmay benimsedi. 3 ylda yaplacak ve Polonya'ya uzanacak yeni boru hatt, AB ve ABD iin byk nem kazand. Haziran aynda yeninen proje Batnn taleplerini karlamaktan uzakt ve yaplaca kesin deildi. Daha dorusu yeni hkmet bu karar verecekti. Ukrayna resmen ABD ile Rusya'nn enerji sava arenasnda arada kald. Ukrayna boru hatt, yzde 75 orannda AB'nin petrol ve yzde 34 orannda gaz ithalatn karlayacakt. Azerbaycan, Kazkistan, Trkmenistan ve zbekistan'dan ileriki yllarda bu hatta eklenecek ek petrol ve gaz rezervleri ile Ukrayna kilit lke konumuna gelecekti. Putin iinde Kiev ok nemliydi. Bu nedenle Putin, Ankara'ya gelerek Karadeniz'den tayacaklar petroln bir ksmn Saroz Krfezinden Ege'ye indirmek iin AK Parti ynetimiyle gizli pazarlklar yapt. Putin, Ankara'y yanna ekmeye alrken ve Kasm seiminde herey Moskova'nn istedii

biimde sonulanmken enerji savan kaybetmi Bat mzklk yapt. Halk ayaklandrlarak Bat karnlarna uygun grlen Yushchenko'nun setirilmesi ikinci seimle baarld. Ukrayna'y Byk Satran Oyun'unda anahtar oyuncu olarak niteleyen Zbigniew Brzezinski, yumuak kzl darbenin asl planlaycyd. Ukrayna'nn NATO ve AB'ne alnmasn istiyordu. Ukraynasz Avrupa-Asya hakimiyeti kurulamazd, bu nedenle 52 milyonluk Ukrayna Bat klbnn yesi olmal, Rusya'dan kopartlmalyd. Bush ynetimi, nihayet onun hamlesini yaparak Moskova'ya ah ekti. Kasm 2001'de Yushchenko, akam yemeinde Bush tarafndan Beyaz Saray'da arlanmt. Dmeye basld ve Bush, zbekistan'daki usta diplomat John Herbst'i Kiev'e bykeli atad. Amerikan Kongresi tarafndan maliyeletirilen National Endowment for Democracy (NED), Carnegie Endowment ve Geeorge Sorosun mehur ' Open Society' Ak Toplum tekilatlar sivil ayaklanma iin sivil toplum rgt almalarn hzlandrd. nce Yugoslavya ve Grcistan'da olduu gibi Batllar gibi yaamak isteyen genler rgtlendi. Yumuak darbeyi yneten bir sene nce Tiflis'de olduu gibi Amerikan bykelisi oldu. Bykeli Herbst imkansz baard. 21. yzylda hegomanya kuracak g veya gler 20. yzylda olduu gibi petrole sahip olmalyd. Dnyann pek ok blgesinde artk petrol kuyular yeterli petrol vermiyor ve kapatlyordu. 2010 ylnda gnlk ek 50 milyon varil petrol bulanamazsa tm gelimi lkeler byk bir ekonomik krize girebilirdi. Sadece in, Rusya ve Uzak Dou petrol blgeleri gelien petrol blgeleri olarak grlyordu. Elbette ki, bata Irak olmak zere Ortadou petrol peindeki a kurtlarn gzbebei olmay srdrecekti. Hazar petrolleri de kartlmam rezervleri nedeniyle itah kabartyor, gelecek vaat ediyordu. 21. yzyln tek speri ABD, petrole hakim olmak zorundayd. Bu nedenle hegomanyac politikalaryla Irak ve Afganistan rneklerinde olduu gibi direkt igalle veya Ukrayna rneinde olduu gibi demokratik igalle (!) sperg olmay srdryordu. Rakipleri in ve Rusya, belki AB halen petrol vanasnn ban tutan Washington'a kafa tutamyordu. AB, vanann bana geecek ABD'ye bedelini deyerek pahalya enerji alacak ve hibir zaman rakip olamayacakt. Rusya ve in ise henz son hamlesini yapmad. Bu satranda Ukrayna kilit bir piyondu ve artk safn belirledi. TRANS-BALKAN HATTI 12 Ocak 2000'de Trans-Balkan boru hatt toplants ile Cumhurbakan Sleyman Demirel'in 14 Ocak tarihli Grcistan ziyareti yabanc istihbarat merkezlerinde yakn irtibatl olarak algland ve yorumland. Bu iki kritik giriim birbiri ile irtibatlyd. Trans-Balkan boru hatt toplantsna ABD Eximbank, Avrupa mar ve Kalknma Bankas, Dnya Bankas ve ABD merkezli Arnavutluk-Makedonya-Bulgaristan Petrol irketi (AMBO) temsilcileri katld. Toplantda 980 bin dolarlk fizibilite almasnn faturas paylald: 392 bin dolarlk blmn AMBO'nun kalann Ticaret ve Kalknma Ajans araclyla ABD ynetiminin stlenmesi karara baland. ABD'nin himayesine girdii anlalan Trans-Balkan boru hattnn gerek gzergah emniyeti gerekse tama kapasitesi asndan Bak-Ceyhan'a alternatif olduu ortadayd. Bulgaristan'n Burgaz limanndan balayacak olan hat Makedonya zerinden Arnavutluk topraklarna ulaacak ve Durres limannda son bulacakt. Daha 18 Kasm 1999'da AGT zirvesinde blge liderlerini kanatlar altna alp Bak-Ceyhan boru hatt anlamasna imza attran ABD ynetiminin bu son manevras ne anlama geliyordu? Varsaymlar ayr eksende yrtlmesi elzemdi. 1) ABD'li dev petrol irketleri daha ilk gnden itibaren Bak-Ceyhan'a muhalif. 3 milyar dolara mal olacak bu hattan para kazanmay mmkn grmyorlard. Bu yzden 826 milyon dolara (Bak- Ceyhan'n te birinden az) inaa edilecek Trans-Balkan boru hatt iin ynetime baskya baladlar. Ayrca Trans-Balkan boru hattnn Bak-Ceyhan'a gre gzergah emniyeti avantaj da ortadayd. 2) Zaten Bak-Ceyhan projesinin ekonomik deil siyasi ncelie sahip olduu belliydi. ABD blgedeki iki mttefiki, yani Trkiye ve Grcistan sayesinde Kafkas petrollerini Rus

egemenliinden kurtarmay deniyordu. Ancak bu son derece riskli oyunda ihtiyat elden brakmyor, Moskova ile ipleri koparmak istemiyordu. Kremlin'deki yeni ve gl liderlik, eenistan'daki sava, Rus-Grc ilikilerindeki gerginlik herhalde Washington'da dikkatle izleniyordu. Grcistan riski zaten tartmal Bak-Ceyhan projesinin geleceine pek yardmc olmuyordu. Trkiye ise en azndan Cumhurbakan dzeyinde temaslarla Grcistan'n yalnzlna krmaya alyordu. Devletler arasnda dostluk deil kar birlii kurulurdu. ABD ynetiminin iki milyar dolar daha ucuz boru hattna destek vermesi ilk bakta son derece yerinde bir karar olarak grlebilirdi. Ama ya orta ve ksa ABD karlar ndeydi. Grcistan ve Trkiye ittifak olmadan blgede ABD varlndan sz etmek mmkn olmadn miyop olmayan ABD pekala biliyordu. 3) Rusya, Grcistan zerinden 60 km'lik bir boru hatt yapm ile Trkiye'ye gaz satmak istiyordu. Mavi Akm projesine ek olarak dnlen bu proje Trkiye'nin Hazar geili Trkmen gaz projesini de ortadan kaldryordu. 2000 km'lik riskli bir boru hatt yerine Trkiye ekonomik adanda bu seenei semeliydi. Rusya bu artla Bak-Ceyhan'n yapmna izin verebilirdi. ABD'nin Rusya'ya da hattn yapmna ilikin teklif gtrmesi, Moskava'nn yadsnmadn ortaya koyuyordu. Moskova gaz ve petrol projelerini birlikte dnyordu. ABD'nin, Bak - Ceyhan hattna rakip olan Trans - Balkan boru hatt projesinin canlandrlmasnda nclk etmesi, Washington'un niyetleri konusunda ciddi kukular uyandryordu. Bulgaristan'n Burgaz limanndan balayarak, Makedonya'dan geecek ve Arnavutluk'un Adriyatik'teki Vlore terminalinde son bulacak Trans - Balkan projesinin maliyeti 826 milyon dolar olarak hesaplanmt. Bu konuda hazrlanan raporlarda, Orta Asya ve Kafkas petroln Bat Avrupa'ya tayacak olan bu projenin, Bak - Ceyhan'a nazaran ok daha ucuz bir yatrm olduu, hattn gzergahnda gvenlik sorunu olmad ve Trk boazlarndan petrol tamacln azaltaca belirtiliyordu. 1999'da Splara kar Kosova'ya mdahale eden Arnavutluk'tan sonra 2003 sonlarnda Bulgaristan'da NATO ss kurmay kararlatran Washington, bu hatt herzaman yedeinde tutacakt. DEMRYOLU -TANKER HATTI Ana ve erken retim hatlar devreye girene kadar retilen az miktarda petrol deiik sullerle naklederek ekonomisine katkda bulunmaya alan Azerbaycan, alternatif yollar aramt. SOCAR ile Trk-ngiliz irketi Caspian Transco Co. irketi arasnda yaplan anlama ile petroln Ali Bayraml ehrinde vagonlara doldurularak demiryolu vastasyla Grcistan limanlar Batum veya Poti'ye tand. Petrol depolama, tama ve ulam yolllarn yeniden yaplandran Caspian Trans co irketi, ayrca Azerbaycan arazisinden tad her yabanc petrol iinde ton bana 3 ABD dolar dyordu. Kazak ve Trkmen ynetimleriyle de anlamalar imzalayan irket, bu lkeler iin adete geici de olsa can simidi olmutu. Bylece demiryolu tanker hatt ilerlik kazand . Karadeniz limanlarnn deeri , tabii ki Grcistan'n nemi daha da artt. Kazakistan'n Aktua limanndan petrol Azerbaycan'n Dbendi limanna getiriliyor, buradanda Ali Bayraml daki petrol doldourma tesislerine pompalanyordu. Bu sistemi yeni batan ina eden irket byk yatrm yapmt. Bylece irket her yl 600 bin ton Hazar petroln dnya piyasalarna karyordu.1998'de 2 milyon tonluk bin nakil kapasitesine ulalmt.1999'da bu rakamn 4 milyon tona, 2000 'den sonra 10 milyon tona kartlmas hedefleniyordu. Ancak 1998'da Rus krizi bu ticareti bir sre vuruyordu. Azerbaycan yksek tarife creti iin bastrnca petroln nakli bir sre durduruluyordu. Mart 1999'da ise Kazak petrol irketi bakannn Bak ziyareti sonras kriz zmleniyordu.Tengiz petrollerini ihra eden ABD'nin Chevron irketi bakan Richard Matche'nin Cumhurbakan Haydar Aliyev ile grerek dnya piyasalarnda yaanan kriz nedeniyle Tengiz petrolne uygulanan transit tarife cretinde indirim yapmasn istiyordu. Bylece Kazakistan'n Tengiz sahasnda retilen petrol, Aktau-Bak-Batum petrol boru hattna yeniden pompalanmaya balanyordu. Kazak petrollerinde nemli bir hissesi olan ABD'li petrol irketi Chevron'un Bakan Richard Matzke, Rus Kommersant gazetesi'nin ortaya att, '' Apo'ya kar petrol

pazarl' iddiasn dorulayan bir giriimde bulunarak, Kazak petrolnn Aktua-Dbendi zerinden demiryolu ile Alibayraml-Batum hattndan tanmasn durdurmas bir takm phelere yol ayordu. Konuya ilikin Grcistan Cumhurbakan Eduard vardnadze'yi ikna eden Matzke'nin, Bak'y ikna etmekte zorlannca deiik bir usl denedii iddia ediliyordu. 4 ubat'da Kazakistan Babakan Nurlan Balgimbayev vastasyla Azeri Babakan Artur Rasizade'ye bir mektup gnderilmesini salayan Matzke, Bak'nn kabul edemeyecei bir neri getirilmesine nayak oluyordu. Matzke, Kazak eliyle Azerbaycan zerinden tanan petroln tarife cretinde yzde 25 indirim yaplmasnda srar ederek bir yandan 1997'den beri kullanlan varyant dondururken, br yandanda Kazak petrolnn Tengiz-Novorasisk zerinden boazlar zerinden tanmasn balatt. Ayrca bu gzergahdan 1998'de 2 milyon ton petrol nakleden 1999'da ise 4 milyon ton petrol naklini 2000 sonras tama kapasitesini 10 milyon tona karmay hedefleyen ngiliz-Trk ortak irketi Caspian TransCo'ya byk bir darbe vurulmu oldu. Chevron bu giriimine paralel olarak Rusya'nn Azeri petrol iin Bak-Ceyhan'a taviz vermesi karlnda Kazak petrolnn tamamnn Tengiz-Novorasisk ile tanmas formuln Moskova'nn nne koyduu ortaya atld. O sralarda havada dolaan PKK eleba Abdullah calan'a Rusya'nn siyasi snma hakk vermemesi iin diplomatik teebbsde bulunan Matzke, bylelikle Trkiye- Rusya arasnda meydana gelebilecek uzun soluklu bir krize de engel oldu. Matzke, iddiaya gre bu plann Washington'a da onaylatarak yrrle koymutu. ABD Bakan'nn Hazar Havzas'ndan sorumlu zel Temsilcisi Bykeli Richard Morningstar'n bu sralarda nc defa blgeye gelerek mekik diplomasinde bulunmas dikkat ekiyordu. 22 ubat'da Bak'de temaslarda bulunan Morningstar'n sz konusu planla ilgili Bak'y ikna ettikten sonra 23 ubat Ankara'da konuyu masaya yatrmt. Ankara'da srdrlen Bak-Ceyhan konusundaki grmelerde ticari endielerin giderilmesinden sonra gvenlik endielerini dile getirmeye balayan yabanc petrol irketlerine, yaplan petrol pazarl ile ilgili Rusya'nn gvencesininde sunulaca ne srlyordu.Tengiz petrollerinin bu hattan dnya pazarlarna sevkiyatnn, Azerbaycan tarafnn uygulad transit tarife cretlerinde indirim yapmas sonucu gerekleiyordu. Dnya piyasalarndaki petrol fiyatlarnda yaanan d nedeniyle Tengiz petrolnn ihracna 1 ubat tarihinde ara verilmiti. Azerbaycan Devlet Demiryollar Dairesi'nden yaplan aklamada, Tengiz petrolnn bu lke topraklarndan gemesi karl alnan cretin, ton bana 11.15 dolara indirildii belirtiliyordu. 2000 ylnda bu gzergahla 3 milyon ton petrol nakledilmiti. GOBL PLANI Ermenistan zerinden geen Bak-Ceyhan alternatifi Ukrayna 'nn bir rakip olarak sahneye kmasndan nce zal tarafndan ve daha sonra Ermenistan cumhurbakanlna Robert Koaryan'n seilmesiyle birlikte tekrar ortaya atld. 2.5 milyar dolar maliyeti olan Bak Ceyhan hattnn uzunluunu 1700 kilometreden 1100 kilometreye dren ve maliyetini 1.5-2 milyar dolara eken Ermenistan hatt, Ankara ve Bak tarafndan yine Karabag ihtilafnn zmne baland. Ermenistan Cumhurbakan Robert Koaryan, bu hattn gerekletirilmesini arzu etmelerine ramen Karaba ihtilafna endeksklenmesine kar kt. Aliyev'in Austos 1997'de ABD gezisi srasnda Gobl plan olarak bilinen ( Paul Gobl halen Azatlk Radyosu Mdr yardmcs ve Kafkasya uzman bir Amerikaldr) Karaba'a karlk halen Ermenilerin elinde bulunan Nahvan'la Azerbaycan' karayolu ile birletiren Zengezur blgesindeki Meri'nin deiimi ve boru hattnn buradan geirilmesi ngren proje , Aliyev'e gazeteciler tarafndan soruldu. Gobl planna hem Karaba hem de boru hatt sorununu zyordu. Merhum Turgut zal tarafndandan benimsenen ve Bak'ye lmnden 2 nce gerekletirdii ziyaret zrasnda dile getirdii Gobl planna Bak , toprak deiimini ngrd iin eskiden beri scak bakmyordu. Aliyev'de ayn gr tekrarlyor, yine de Karaba'da bar artyla Ermenilere ak bir kap brakyordu. Ermeniler, Bak-Ceyhan hattnn zerinde bulunan Grcistan 'daki Ahalkalaki

blgesinde inzibati zerklik iddialarn Tiflis ynetimine bildirerek , hattn gvenliine ilikin ileride sorun olabileceklerini nmayi ettirdi. Ayrca PKK ile ibirlii yapt bilinen ASALA kkenli Ermeni militanlarn ' Bak-Ceyhan hattn sabote edeceklerine ' ilikin aklamalar yapmalar Batl petrol irketlerini tedirgin ettti. PKK, artk Ankara'ya antaj yapmak iin BakCeyhan'a sabote kozunu kullanyor, Rusya'da bu sylemden yararlanarak bu hattn gvenli olmadn iddia ediyordu. Trk Silahl Kuvvetlerin Kuzey Irak ve Trkiye'de PKK'y bitirmeye ynelik giritii operasyonlar Moskova ve Bak'de Bak-Ceyhan'n yolunu temizlemek eklinde alglanyordu. 7. BLM KAZAK PETROL KAVGASI Yaklak 10 milyar ton petrol rezervi olduu tahmin edilen Kazakistan, nmzdeki 30 yl iinde petrol retimini 27 milyon tondan 150 milyon tona kartmay hedefliyordu. Kazakistan petrollerini Rusya'nn Novorossisk Liman zerinden Karadeniz'e ulatracak boru hattnn yapm iin nihai anlama 24 Kasm 1998'de Moskova'da imzaland. Bu hattn kapasitesinin ylda 67 milyon ton olarak ngrlmesi, 1998'de ylda 63 milyon ton petrol nakledilen Trk boazlar iin tehdit oluturuyordu. Boru hattnn yapmn stlenen Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu (CPC) Kazakistan'n Tengiz yataklarndan retilen petrol dnya pazarlarna tayacak 1500 kilometrelik hattn yapmna 15 Mays 1999'da baland. Kazakistan'n, Tengiz petrollerinin uluslararas pazara ulatrlmas iin 1992 ylnda kurulan uluslararas konsorsiyum CPC'de, Nisan 1995 tarihinde tzk deiiklii yaplarak bir yl sonra Kazakistan, Oman ve Rusya arasnda anlama imzalanmt.16 Mays 1997'de ise katlmc saysnn artrlmasyla tamamlayc bir anlamann imzalanmasndan sonra ancak 1998 Kasmnda son aamaya gelindi. irket olarak en byk pay, yzde 15 ile ABD'nin Chevron irketine ait. Chevron ayn zamanda hattn operatrln de stleniyordu. Chevron hisselerinin bir blmn Mobil'e satarak zerindeki riski biraz azaltmay tercih etti. 2001 ubat'nda tamamlanan ve balangta gnde 560 bin varil kapasitede olacak hattan tanacak petrol miktarnn, 2010 ylndan sonra gnde 1.34 milyon varile karlmas ngrlyordu. 40 sene faaliyet gstermesi planlanan boru hattnn tamamlanmas iin yaplacak 2.1 milyon dolarlk harcama ile toplam maliyetin 4 milyar dolara ulaacakt. Boru hattnn yllk petrol tama kapasitesinin 28 tondan yaplacak ilavelerle 67 milyon tona kartlmas hedefleniyordu. Kazak petrollerinin retiminin en verimli dneminde gnde 700 bin varile ulaaca bilindii iin, boru hattnn bunun zerindeki kapasitesinin, Azerbaycan ve Trkmenistan petrollerinin tanmasna tahsis edilmesi umuluyordu. CPC'de Rusya'nn Lukoil irketiyle ABD Arco ortaklnn yzde 12.5, Amerikan Mobil'in yzde 7.5, Rus Rosneft ve Shell'in yzde 7 paylar bulunuyordu. Konsorsiyumda, ngiliz BG PLC, talyan Agip SPA, Oryx, Kazak Munaygaz firmalar da kk paylarla temsil ediliyorlard. Uluslararas Konsorsiyum'un geride kalan yzde 50 payna ise projeyi balatan Rusya (yzde 24), Kazakistan (yzde 19) ve Oman (yzde 7) hkmetleri sahip bulunuyordu. Kazakistan'da SSCB dneminde ina edilen 6 bin km'lik ana petrol boru hatt, bin km'lik petrol rn hatt, ve 3 bin km hidrojen hatt halen kullanlyordu. Bat hatt olarak nitelendirilen UzenAtrau-Samara boru hatt Bat Kazakistan petrollerinin ihra hatt olmas hasebiyle lkenin petrol atardamaryd. Dou hattn oluturan Omsk- Povladar-Karakoyun- imkent-arcou boru hatt, Bat Sibirya petrollerinin Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan petrol rafinerilerine tanmas iin ina edilmiti. Ancak zbekistan ve Trkmenistan'n Rusya'dan bugn petrol almamas sonucu bu boru hatt devre d kald . Bu nedenle bu hatla tanan petrol miktar drld. Bat Kazakistan'daki petrol in'e ulatrmas ngrlen yaklak 2 bin 900 kilometre uzunluundaki petrol boru hatt ile ilgili fizibilite almalarnn tamamland haberi 1999 'n son

gnlerinde bildiriliyordu. Kazak milli petrol tama irketi KazTransOil'in Bakan Kairgeldi Kabildin, Bat Kazakistan-in boru hatt ile ilgili fizibilite almalarnn tamamlandn aklarken, projenin ekonomik adan verimli olmas iin iki lkenin ticari konuda anlamas gerektiini syledi. KazTransOil'in KazakOil, Shell, Chevron ve Mobil irketleri ile birlikte proje ile ilgili i plan hazrladn ifade eden Kabldin, hazrlanan plana gre proje rekabete dayalyd. Projenin gerekletirilmesinde, petrol irketlerinin kazanaca net karn temel art olduunu hatrlatan KazTransOil Bakan, Hazar Denizi'nin Kazakistan kesiminde bulunan kesin petrol rezervinin tespiti ile dnyadaki ekonomik ve siyasi durumun, projenin uygulanmasna ynelik alnacak kararda etkili olacan kaydetti. 1997'de imzalanan anlama uyarnca yaplmas planlanan 2 bin 900 kilometre uzunluundaki Bat Kazakistan-in petrol boru hatt, 3 milyar dolara malolacakt.Uzmanlarn grne gre Kazakistan, hedefledii gibi petrol retimini 2010 ya da 2015 ylna kadar 120-170 milyon tona karabilirse bu tarihler itibar ile 3 ile 5 arasnda yeni boru hatt ina edilmesi gerekecekti. Kazakistan'n, karadaki en byk petrol yata olan Tengiz'de arama ve retim hakkna sahip Tengizchevroil'deki hissesinin yzde 5'ini Mays 2000'de satt. Kazakistan milli petrol irketi Kazakoil'in Tengizchevroil'deki yzde 25'lik paynn yzde 5'i, uluslararas irketin en byk hissedar olan Chevron tarafndan 450 milyon dolara alnd. Bylece Chevron, Tengizchevroil'deki payn yzde 50'ye karrken, Kazakoil'in pay da yzde 20'ye dt. Tengizchevroil'de ayrca ExxonMobil yzde 25, Lukarko da yzde 5 paya sahip bulunuyordu. KUZEY KAAAN FAKTR Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in 18 Mays 2000'de gerekletirdii zbekistan ve Trkmenistan ziyaretiyle, Kazakistan'da yabanc petrol firmalarnn nemli oranda petrol bulmalar birbirine paralel dt. Ancak, Kazakistan'da artc miktarda petrol bulunmas Putin'in eski Rusya'y canlandrma iin gsterdii enerjiden daha fazlasn gstermesini gerektirecekti. Bunun en nemli sebeplerden birisi, blgede aratrma yapan byk petrol irketlerinin bulduu yeni petrol kaynaklar iin en rantabl yol olarak Bak-Ceyhan gzergahnn grlmesiydi. kincisi ise tartma mevzuu yaplan Hazar Blgesi dnda yeni byk petrol rezervlerinin kefedilmesiydi. ran ve Rusya, Hazar Denizi'ndeki tabii kaynaklarn Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan ile paylalmasnda gl ve deniz tartmalarn gndeme getirerek, statsnn netlik kazanmadna vurgu yapyorlard. Amalar, blgedeki enerji koridorlarnda ve enerji kaynaklar zerinde sz sahibi olabilmekti. ki lke bu stratejileriyle Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn nn kesmeye alyorlard. Hazar Denizi'nin, gl statsnde olduu iddiasn ileri srerek Uluslararas Deniz Hukuku'na gre kara su uygulanmasn istemeyen ran ve Rusya, bu gerekelerle hem Bak-Ceyhan'a hem de Hazar zerinden geecek boru hatlarna kar kmaya alyorlard. Tm bu senaryolar bir anda deiti. Kazakistan Babakan'nn, uluslararas bir konsorsiyum tarafndan Dou Kaagan blgesinde devam eden sondaj almalar sonucunda 6 ila 9 milyar varil petrol potansiyelinin bulunduunu aklamas Rusya ve ran' yeni politikalar gelitirmeye mecburen itiyordu. Kaagan Blgesi'nde yaplan sondaj almalarna ve bulunan petrol ispatlankm rezerv deil bir tahmindi. Ancak son 20 yln en byk kefi olduunu ilan eden Rus Lukoil irketinden bakas deildi. Toplam rezervin 4 milyar ton (30 milyar varil) olmas bekleniyordu. Konsorsiyum ortaklarna gre ise toplam rezerv 30 milyar tondu. Blgede aratrmalar yapan Offshore Kazakhstan International Operating Company (OKIOC) adl konsorsiyum, Amerikan Philips Petroleum, Exxon Mobil, ngiliz BG plc., BP Amoco ve Royal Dutch Shell, talyan Agip, Japon Inpex, Fransz Total Fine ve Norveli Statoil firmalarndan oluuyordu. Dnyann en byk rezervi olmas beklenen Kaagan Blgesi petrolleri iin zerinde durulan boru hatt olaslklar ise yleydi: ran, yeni boru hatt konusunda tercihinin blgenin krfez ksm ile Kazakistan'n bat kylar dorultusunda olmasn arzuluyordu. Kazakistan'da petrol

bulan firmalarn ran'la yakn ilikilerinin olmas byle bir ihtimali glendirse dahi, bu borunun ne kadar ticari olaca tartmalyd. Amerika ise yeni hattn, Hazar Blgesi ile Trkiye'yi de kapsayacak dou - bat koridoru eklinde olmasndan yanayd. Bunun nedeni olarak da hem gneyde ran' hem de kuzeyde Rusya'y kapsamamasn gsteriyordu. Daha ak ifadesiyle Amerika bu petrollerin de Bak-Ceyhan zerinden dnyaya pazarlanmasn istiyordu. Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn balarda ticari olmadn savunan bata BP Amoco olmak zere birok yabanc petrol irketinin hattn bir an nce devreye girmesi iin kollar svamalar bouna deildi. Bak-Ceyhan tahminlerden ok te ticari bir hat olaca gibi blgede beklentilerin ok tesinde (Kaagan Blgesi gibi) yeni petrol rezervlerinin bulunmas da Trkiye zerinden uzun yllar petrol akacan gsteriyordu nk Azerbaycan'da 22 blgede petrol aranmasna devam ediliyordu. Yeni bulunan yatan Kazakistan'n gelecei asndan da enerji kaynaklarnn byk nemi vard. 1999 ylnda Kazakistan'a yaplan toplam 1,5 milyar ABD Dolar yabanc yatrmlarn yzde 80'i petrol alannda gereklemiti. 2005e kadar toplam 15 milyar dolar yatrm yaplm, daha 50 milyar dolar daha yaplacakt. Azeri petrollerini ileten Azerbaycan Uluslararas Petrol Konsorsiyumu (AIOC)'nin en byk orta olan ngiliz-Amerikan BP Amoco irketinin D likiler Mdr Peter Henshaw, BakCeyhan projesinin yeni bir srece girdiini belirterek, Rus Lukoil irketinin Hazar'da saptad Kaaan yatandaki 2.2 milyarlk rezervin henz kantlanm bir rezerv olmadna dikkat ekiyordu. Gerekli petrol hacminin salanaca konusunda iyimser olan Henshaw, tahmini rezerv ile gerekten kantlanm rezerv arasndaki ayrmn nemine iaret ederek, hattn rantabl almasnn zaman alacan vurgulamt.. Siyasi olarak zme kavumu Bak-Tiflis-Ceyhan projesinin imdi ticari olarak da zme kavuturulmas gerektiini belirten Henshaw, petrol ile ilgili byk projelerin beklenmedik glklerle karlatklarn sylyordu. Peter Henshaw, " Buna gre, Kuzey Denizi'ndeki kuyularn tam kapasiteye ulamas 15 yl ald. Alaska boru hatt, ngrlen maliyeti 8 kat at. Bak-Tiflis-Ceyhan hattnn olduka zor bir corafi alandan geeceini hesaba katmak gerekiyor" diyordu. Bu arada Hazar petrollerini Karadeniz liman Novorossiisk'e yneltmeye ncelik veren Rusya'nn, projenin daha ciddi bir aamaya gelmesi halinde, Bak-Ceyhan'a da katlp katlmayaca merakla bekleniyordu. ABD Bakan Bill Cilton'un Hazar Havzas zel temsilcisi John Wolf'un Lukoil'a arda bulunarak proje katlmasn istemesine karn Ruslarn belirsiz tavr sryordu. Rusya'nn Ankara Bykelilii'nden enerji blmnden Rus diplomatlar, BakCeyhan'a finans bulunup, hatta verilecek petrol rezervi asndan rantabl hale gelene kadar bekleyeceklerini, hattn ekonomik olup olmadna bakacaklarn ifade ediyorlard. Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev'in projenin balangcndan bu yana hassas dengeleri gzeterek ilerlemesini saladn ifade eden Henshaw ise Rusya'nn tavr konusunda temkinli konutu. Henshaw, Rusya'nn projeye katlma olasl konusunda, " Lukoil zaten AIOC orta. Bak-Ceyhan'a ayrca petrol salamas, hem projenin rekabet gcne, hem de Rusya'nn Kuzey hattna vermek istedii ncelie baldr." demekle yetiniyordu. 26 Mays 2000'de Azeri parlamentosu 93 evet oyu ile 31 Mays 2000'de ise Grc parlamentosu tak kadro 177 evet oyu ile BakCeyhan' onaylad. KAZAK PETROL GARANTS Kazak petrol iin Bak-Ceyhan hatt in, Rusya ve ran alternatiflerine gre daha ekonomik ve salkl bir hatd. nk Rusya'nn byk nem verdii ve inaat devam eden KTK'dan geerek Karadeniz liman Novorossisk'e inecek petroln yzde 20'sinin Kazak, gerisinin ise Rus petrol dolduracakt. Son rakamlara gre Kazakistan topraklarnda 2,2 veya 2,3 milyar ton petrol rezervi olduu tahmin ediliyordu. Bu sadece Kazak topraklarnda bulunan rezervdi. Hazar blgesi, be lke olan Kazakistan, ran, Rusya, Trkmenistan ve Azerbaycan'n ortak blgesi olarak deerlendiriliyordu. Bu paylamdan sonra Kazakistan'n payna den petrolle birlikte Kazakistan'daki toplam petrol rezervinin 10- 15 milyar tonu bulaca tahmin ediliyordu. leride Hazar blgesinde btn petrol yataklar aldnda blge Krfez'i geride

brakacakt. Kazaklarn Kaagandaki petrolleri ve tahmini rezervlerini karmaya yeterli maddi imkan yoktu. Bu yzden yabanc irketlerle birlikte petrol karmaya mecburdu. Cumhurbakan Nazarbayev' in tahminine gre 2013 ylnda Kazakistan ylda 100- 120 milyon ton petrol retmeyi planlyordu. 1999'da Kazakistan 28 milyon ton petrol retimi gerekletirdi. Bunun 6 milyon tonu Kazakistan'n i pazarna, 22 milyon tonu ise bata Trkiye, Rusya ve dier yakn lkelere satld. Boru hattnn olmayndan dolay uzak lkelere petrol sat hayli skntlyd. Basra'daki lkelere bakarak deerlendirme yaptmzda, Krfez petrolnde tamaclk problemi yoktu; onun iin Hazar petrolne gre ok byk avantajlar vard. Kazakistan'n sknts deniz knn olmamasndan kaynaklanyordu. Krfez reticileri, tamaclkta deniz yolunu kullandklar iin daha ucuza mal ediyorlard. Kazakistan petrolne ilgi ok olduu halde, petrol k ve boru hatt olmad iin skntlar yaanyordu. Trkiye'nin savunduu Bak-Ceyhan, Rusya'nn alternatifi Novorossisk (KTK), in'in savunduu Kuzey Kazakistan-in hatt ve ran'n savunduu ran alternatifi kyasya arpyordu. 1997 ylnda in ile Bat Kazakistan'dan in'e uzanan boru hatt konusunda bir anlama yaplmt. Aradan sekiz yl gemesine ramen bir gelime yoktu. Zaten ekonomik bakmdan Kazakistan iin hi de avantajl deildi. nk hem 3000 km uzaklkta, hem de petrol yata ile in blgesi arasndaki yzey dengesizlii vard. Yani in taraf daha yksek noktada olduu iin petrol pompalamadan tutun, dier teknik alt yapya kadar birok maliyet ekleniyordu. Tabii bu da fiyatn artryordu. Bunu rakamsal olarak ifade edecek olursak, ayet in alternatifi gerekleirse, yaplan tahminlere gre bu hattan petroln gnderilmesi iin bir varillik petrolde 8 ile 12 dolar arasnda deien bir maliyet karmza kyordu. Ayrca bu hatta teknik adan da ok byk zorluklar vard. te yandan in hkmetinin ileri srd art; bu boru hattnn kendini amorti edebilmesi iin ylda 40 milyon ton petrol aknn salanmas lazmd. Ancak, Kazakistan'n u andaki ihracat toplam 20-22 milyon ton civarndayd. Demek imdilik bu hat mmkn grnmyordu. zellikle Almat'da Mays 2000'de yaplan Avrasya Ekonomi Zirvesi'nde ran'n pompalamasyla uzun sreden beri tartlan ran hatt gndeme geldi. ran'a boru hatt ile petrol gnderdiimiz zaman onun rakam en azndan 6-7 milyon ton olmas lazmd. Aslnda ran petrol alacandan deil, meseleyi tamamen siyasi boyuttan deerlendiriyordu. Kazakistan'n ran'a petrol vermek istememesinin baka gerekeleri de vard. Her eyden nce ran'n teknik alt yaps ve rafinerileri Kazakistan'n petroln hazrlamaya elverili deildi. Ama ran tarafnn dediine gre gerekli teknolojiyi 2-3 senede kurulacakt.. ran'n bu petrol alabileceine kimse inanmyordu. Zira ran'n kendisi ylda ancak 70-80 milyon ton satabiliyordu. Ayrca, ran'n petrol kalitesi Kazakistan'nkinden daha yksekti. Mevcut alternatifler iinde Kazakistan iin en ekonomik ve salkl hat Bak-Ceyhan'd. BakCeyhan hattyla Akdeniz'e geiyordu. Bu boru hattyla Avrupa pazarna kmak daha masrafsz ve kolayd. Bir varil petroln Bak-Ceyhan yoluyla tanmas halinde maliyetinin en fazla 2-3 dolar olaca vaadinde bulunulmutu. Ayrca, Bak-Ceyhan 2000 kilometrelik uzunlua sahipti ve Bak-Ceyhan'dan 50 milyon ton petrol gnderilebilirdi. Her ynyle Bak-Ceyhan Nazarbayev'in 2013 stratejisine yakn bir hatt. Kazakistan'n 2013 ylnda ihracatn yapmay planlad 100-120 milyon tonluk petroln ihracatn yapmann baka alternatifleri zaten u aamada yok grnyordu. Ayrca Azerbaycan tek bana Bak-Ceyhan' dolduramazd. Azerbaycan'n petrol rezervleri 5 milyar ton, Kazakistan'n ise 10-15 milyar ton olduu tahmin ediliyordu. Rusya, Kazakistan' petrol konusunda rakip gryordu. Rusya burada iki konuyu hedefliyordu. Birincisi, boru hattnn siyasi ynn; ikincisi ise boru hattndan elde edecei byk vergi gelirini. Ayrca eskinin verdii alkanlklarla hareket ediyordu. Zaten Rusya'nn hatt olan KTK'dan geecek petroln yzde 20'sini Kazakistan, gerisini ise Rusyadan salanmas Kazaklar askda brakyordu. Tabii Kazakistan ile Rusya birbirine en uzun snrlar olan iki komuydu; bunun da unutulmamas lazmd. Ekonomik olarak da birbirine ok bal olan iki lke birbirine

kenetlenmiti. Kazakistan nfusunun yzde 45'i Rustu; Nazarbeyev lkede Kazak milliyetilii yapmyor, lkenin 21. yzylda blneceini ngrenleri artyordu. Kazakistan'n nde gelen petrol irketlerinden Jaylau Petrol irketi Bakan Prof. Toktam Mendebayev, akllardan geen Kazaklar Trkiye'yi yar yolda brakr m? sorusuna bir Kazak atasz ile u cevab veriyordu : "Kk karde, baba ocann sahibi olur." Evet, Kazakistan topraklar btn Trk halklarnn asl mekandr. Kazaklar bu mekanlarn u andaki sahipleridir. Dier kardeler, ta Anadolu'ya kadar giderek yayldlar. Kk karde baba evinde kald. Trkler Kazakistan yerine ata yurt diyorlar. Zaten akraba olunmasa, stratejik olarak Trkiye ile Kazakistan'n ekonomik adan birbirine yakn olmas gerekiyordu. u anda Trk-Kazak ortak irketi olan Kazak Trk Munay petrol irketi 270 milyon dolarlk bir yatrmla alyordu. Finansman tamamen Trkiye'den salanan bu irket, istihdama byk katk salamt. Ayrca u anda petrol arama konusunda en ucuz maliyetle almalarn yrtyordu. KURTLARIN TANGOSU BTMED ABD'nin Ekim 2001'deki Afganistan operasyonu ile birlikte ABDnin, petrol ve doalgaz zengini Orta Asyada askeri varln artrmas, bu varln son zamanlarda Kafkasyaya kadar genilemesi Rusyay epeyce rahatsz etmi grnyordu. Rus yetkililer, bu siyasi ve askeri varln kk salmasndan, ileride de kendilerinin blgeye dnk karlarna mani olmasndan endieliydi. Daha imdiden, terr iin blgeye yerlemi ABD varlnn enerji nakil hatlarnn kontrol mcadelesinde Rusyann elini zayflatt deerlendirmeleri yaplyordu. SSCBden bamszln kazanan Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan gibi petrol ve gaz zengini yeni cumhuriyetler, geen 10 yl iinde enerji politikalarn, boru hatlarnn tek bir lkeye (Rusya) baml olmamas zerine bina ettiler. ABD de bu tezin arkasnda grnd. Orta Asyada etkinlik savann kzt bir vasatta Rusya, eski ortaklar ile yeni bir belgeye imza att. Kazakistan, zbekistan, Rusya ve Trkmenistan devlet bakanlar, 1 Mart 2002 tarihinde Kazakistann eski bakenti Almatda yaptklar zirvede, doalgaz alannda uzun vadeli stratejik ortakla gitmeyi kararlatrdlar. Altna imza atlan bir sayfalk metin, Trkmenistan Devlet Bakan Saparmurat Trkmenbann 21 Ocak tarihinde Moskovaya yapt ziyaret esnasnda Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin tarafndan telaffuz edilen Avrasya Gaz ttifak fikrinin kda dklmesiydi. kili grmenin ardndan Putin, Rusya, Trkmenistan, Kazakistan ve zbekistann gazda ittifak oluturmalarn teklif etmi, Rusya ve Trkmenistann bu ite nc rol oynamas gerektiini belirtmiti. Almatda biraraya gelen drt lider, imzaladklar bu belgeyle doalgaz retim, ihracat-ithalat ve yatrmlar konusunda uzun vadeli stratejik ortakln nemini ve zorunluluunu vurgulayarak, bu ibirliinin doalgazn dnya pazarlarna dengeli bir ekilde datmn salamas gerektiinin altn izdiler. Belirlenen hedeflere ulalabilmesi iin hkmetlerin, gaz irketleri arasndaki ortaklklara uygun zemin hazrlamas, ikili ve ok tarafl anlamalar neticelendirerek uygulamaya koymas kararlatrld. Ksacas belge, imza sahibi lkelerin doalgaz retim ve naklinde, arz seviyesinin belirlenmesinde birlikte hareket etmesini ve hkmetlerin bu hedefleri gerekletirecek tedbirleri almasn ngryordu. Hedeflere bakarak belgenin, doalgazda petrol ihra eden lkelerin oluturduu OPECe benzer bir oluumun habercisi olduunu syleyebilirdi. Ancak blgede imzalanan pek ok anlamada olduu gibi bunda da ihtiyatl olmakta, sonraki admlara bakmakta fayda vard. Bamsz Devletler Topluluu yesi Azerbaycann bu oluuma dahil olmamas dikkat ekiciydi. Blge lkesi, doalgaz zengini ran da ereve dndayd. Bu haliyle ittifak, gaz ve petrol ihracnda halen Rusyaya baml eski Sovyet cumhuriyetleri ile Rusyann kurduu bir ortaklk grnts veriyordu. Kald ki, bu drt lkenin petrol ve doalgaz politikalar konusunda Rusya ile ayn izgide olduu da sylenemezdi. Almatda alnan bu ittifak mayasnn tutup tutmayacan grmek iin zamana ihtiya vard. Tutmas ve Batda Ukraynann da bu halkaya dahil olmas, zellikle Rusyann dnya gaz piyasasnda istediini alabilecei konuma ykseltecekti. Halihazrda Rusya dnyann en byk

doalgaz satcsyd ve Avrupa pazar onun elindeydi. Etkin kullanlamyor olsa da, blgedeki datm sisteminin dnyada benzeri yoktu. Byk ounluu bahsettiimiz drt lkede olmak zere BDT lkeleri dnya doalgaz rezervinin yzde 40n elinde tutuyordu. Artan talep karsnda blgeden Avrupaya dnk yeni projelerin yannda in, Japonya, Trkiye, Pakistan ve Hindistana uzanacak doalgaz boru hatt projeleri vard. Bunlarn da gereklemesi halinde, olgunlam bir ittifakn dnya gaz piyasasndaki arl tartlmaz olacakt. Bu gelimeler, gaz talebi her geen gn artan, Trk cumhuriyetlerinin ekonomik bamszln gzeten ve enerji kprs olma iddiasn srdren Trkiyeyi de ok yakndan ilgilendiriyordu. United Press International,"16 Ocak 2002 United Press International" balyla bir haber dnyaya duyuruldu. (50) Ajans haberinde diyor ki: "Vladamir Putin'in Rusya's Bat'yla olan ilikilerinde nemli bir yeni adm daha atyor ve bir kere daha ABD'ye kar kmaktan ok yannda yer almay tercih ediyor. Rusya'nn, Hazar kysndaki Azeri bakenti Bak'den Akdeniz kysndaki Trk liman Ceyhan'a petrol tayacak ABD destekli boru hattna olan itirazndan vazgetii anlalyor. Hatta Rusya Hazar petroln Bat pazarlarna tayacak 1.100 millik tesisatn inasna katlmaya hazrlanyor. Bylece, Bat'yla ilikilerin glenmesini isteyen Rusya petrol irketleri, ABD'yi ba dman olarak gren ve jeopolitii ekonomiden nde gren hkmet mensuplarna kar zafer kazanyorlar. Geen ay, Rusya'nn ikinci byk petrol irketi olan Yukos, inasna bu yl balanacak olan 12.8 milyar dolarlk projenin yzde 12.5'ini finanse etmeye hazr olduunu aklad." Haber yle devam ediyordu: "Jeopolitik ilevinin yan sra, Bak - Tiflis - Ceyhan projesi Bat yanls yoksul Grcstan'a ok muhta olduu ekonomik kazan da getirecek ve bu zayf devletin Rusya'dan bamszln glendirerek ABD ve Trkiye iin kalc karlar salayacak. Projeye byk umutlar balayan Trkiye ise sadece gei creti kazanmakla kalmayacak, ayn zamanda salam bir enerji kaynana ve petrol rafinerilerini gelitirme imkanna kavuacak. Artk Putin'in tekel kurma gayretlerinden vazgetii anlalyor. BP'nin nclnde eitli Amerikan irketleri bir konsorsiyum kurdular ve geen ekimde Trkiye, Grcstan ve Azerbaycan hkmetleri gerekli anlamalar imzaladlar. Hazrlk almalar balad ve bu yazda inasn balamas bekleniyor. Proje 2005 ylnda gnde 1 milyon varillik bir retimle hayata geecek. Proje Rusya'nn yeni balad ve Bak'den Karadeniz liman Novorossisk'e giden boru hattna rakip olacak. Ama Ruslar, k frtnalar Novorossisk'i kapatt zaman da Ceyhan terminalinden yararlanabilecekler." Gzargah savalarnda tango bitmemiti; 21. yzylda Kurtlarn bu amansz mcadelesi yeni i sava, darbe, suikastlere gebeydi. Beyaz Kurt, direnmeyi srdrecekti. Kazak petrolnn uluslararas piyasalara ulatrlarak lkenin enerji bamszlnn salanmas iin planlanan boru hatlar unlard : CPC-Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu ( Tengiz-Novorasisk ) : Kazakistan'n Tengiz yataklarndan balayp Hazar denizinin kuzeyinden Novorasisk'e ulaan bir boru hatt. Kapasitesi gnde 1.34 milyon varil. Uzunluu 930 mil ( 1463 km) Maliyeti 2.3 milyar dolar olarak hesapland. nmzdeki 10 ylda rantabl hale gelecek. Yllk petrol tama kapasitesi 76 milyon tona ulaacak. Atirau-Samara hatt: Bu hat Karadeniz'de bulunan Odessa ve Novorasisk limanlarna kyor. Halen 10 milyon ton petrol bu yolla naklediliyor. Ukrayna bu hattn kapasitesinin artrlmas iin giriimde bulundu. Gnde 0,2 milyon ham petrol nakledilip bu miktar 0,37e kartlabilir. Mevcut boru hatt Rusya'ya uzatlacak. Maliyeti sadece 22 milyon dolar. Dbendi- Ali Bayraml- Demiryolu- Batum : Ylda 2.5 milyon ton petrol naklediliyor, 1999'da 4 milyon ton petrol tanacak. Tranz C irketi ile bu konuda anlama yapld. ABD irketi Chevron 'da bu yolla petrol naklediyor. Chevron Bak-Batum hatt olarak bilinen, en son 1934'de kullanlm hatt onararak bu gzergahn kapasitesini artrmay hedefliyor. Ayrca Ali Bayraml - Demiryolu -Poti hattda bu gzergahn dier alternatifi olarak iletilmeye balad. Azerbaycan Devlet Petrol irketi ( SOCAR ) da az miktarda da olsa bu yolla

petrol naklediyor. Kazakistan- in - Uzakdou : Kazakistan hkmeti, 1997 yl haziran aynda yaplan Aktbin petrol sahasnn yzde 60'nn iletmeye almas konusundaki ihalenin galibi olarak in Ulusal Petrol irketini aklad. artnameye gre irket, 20 yl boyunca 4 milyar dolar yatrm yapmay ve 1998- 2003 yllar arasnda toplam yatrm 585 milyon dolarlk blmn gerekletirmeyi taahht etmekteydi. etapda ina edilmesi ngrlyor. Bunlar, Kenkya, Kumkl, Atrau Kenkiya. Bu boru hatlar Bat Kazakistan petrollerini imkent ve Povladar rafinerilerine ulatracak.1800mil yani 2831 kilometre uzunluundaki boru hattyla rafineriler in snrna doru uzanacak. Toplam maliyeti 3.5 milyar dolar. Ayrca petroln demiryolu ile in'e tanmas dnlyor. CNPC projeyi yrtyor. in, petroln tamamn almaya talip. Hat, Kazakistan'n Aktyubinsk kentinden balayacak in'in Xinjiang kentinde biticek. Kapasitesi 0.3 ile 0.8 milyon varil petrol gnde nakledilecek biimde tasarland. Anlama 1997'de yapld. Fizibilite etd 1999'da tamamland. zen-Trkmenba-ran Boru Hatt projesi Fransz irketi Total tarafndan ortaya atlmtr. Boru hattnn uzunluu 2140 km, toplam kapasitesi 25 milyon ton ve maliyeti 2,4 milyar dolardr. Projenin ilk aamasnda boru hattnn ran Krfezi'ne kadar uzatlmas gerekmemektedir. Tahran ve Tebriz blgesine ulatrlmas yetecektir. Burada bulunan rafineriler, petrol ran'n gneyinden almaktadrlar. Hattn yaplmasyla birlikte bu rafineriler Kazak petroln ileyebilecek, ayn miktardaki ran petrol ise Basra Krfezi'ndeki ran'a ait terminallerden ihracata sevk edilecektir. Atrau- Astrahan-Bak-Tiflis-Ceyhan ( veya Supsa ) : Hazar'n dibinden 160 km'lik boru hattnn yapmyla gerekletirilecek hatt Azerbaycan ve Trkiye destekliyor. Proje, Kazak petrolnn tanmas iin Azeri petrol boru hatlarnn kullanlmasn ngrmektedir. Projeyi, AmocoEuroasia ve Kazakoil ortaya atmtr.Tranzhazar Kazakistan ikiz boru hatt olarakta tanmlanyor. Kazakistan'n Tengiz petrol sahasndan balayp Hazar Denizi'nin kuzeyinden dolaarak Kuzey Kaaan'da kefedilmeyi bekleyen Kazak petroln Bak-Ceyhan'a aktacak. Ham petrol kapasitesi henz hesaplanmad. Uzunluu 370 mil yani 582 km. Maliyeti 2.3 milyar dolar. Aralk 1998'de Royal Dutch/Shell, Chevron,Mobil ve Kazakistan petrol irketi arasnda fizibilite etd anlamas imzaland. Projenin hayata geirilmesi iin Azerbaycan- Kazakistan arasnda 1997'de memarandum imzaland. 29 ekim'de 5 devlet bakan tarafndan imzalanan Ankara deklerasyonu ile bu hattn yapm konusunda siyasi karar teyit edildi. Bu hattn yapmnn 2003'de tamamland. Toplam 25 milyon ton petrol nakledilmesi planlanyor. Kazakistan-Trkmenistan-ran-Basra Krfezi : En ekonomik yol olarak gsteriliyor. Halen ylda 2 milyon ton Kazak petrol ikili anlamalar sayesinde Kuzey ran'a aktlyor. Swap- barter usulyle Kazak petroln alan ran Krfez'deki Harg adasndan ran petroln veriyor .Kapasitesi gnde 05.-1 milyon varil. Uzunluu Tengiz-Tahran aras 1060 mil (1667 km) olmak zere toplam 1300 mil ( 2045 km) Fransz Total irketi Tengiz-Tahran arasn gnde 0.5 milyon varil olarak 2 milyar dolar eklinde hesaplad. Kazakistan Pipeline Co adl Fransz irketi Basra krfezine kadar olan mtebaki boru hattna 0.9 milyon varil eklinde kapasite hesabna gre maliyeyi 1.6 milyan dolar tahmin ediyor. Teklif halinde proje bekletiliyor. Ayrca ran, Azeri petrol iin Hazar'n kysndaki Neka liman ile Rey arasnda 366 km'lik bir boru hatt ina ederek ana retim boru hatt olarak irketlere sunmaya hazrlanyor. Tahran ile Krfez arasnda mevcut boru hatt ile birletirilecek bu boru hatt ekonomik bulunuyor. Bak-Tebriz petrol boru hattnn ise henz hi bir hesaplamas yaplmad, teklif zihinlerde duruyor. Orta Asya Boru Hatt: Kazakistan-Trkmenistan-Afganistan-Pakistan/Gwadar : Kazak petrollerinin ak denizlere ulatrlmasnda nemli alternatiflerden birini de Kazakistan- Afganistan- Pakistan alternatifi oluturmaktadr. Kazak uzmanlarnn grlerine gre Bat Kazakistan'dan Kumkol'a bir boru hatt denerek bu hat Omsk- arcova hattna balanmal, Trkmenistan zerinden Afganistan'n batsna, daha sonra da Pakistan'n Umman Denizi kysndaki petrol terminallerine ulatrlmaldr. Hattn maliyetinin 2 milyar dolarda olaca tahmin edilmektedir. Ylda 50 milyon ton kapasiteli olarak plananlanan hatta paralel

olarak doalgaz hatt da ina edildiinde ekonomik hale geliyor. Trkmenistan doalgaznn da Pakistan'da tanmas iin yaplan giriimler bu hatta paralel uzanacak. Kapasitesi gnde bir milyon varil olarak hesapland. Uzunluu 1053 mil ( 1661 km) Maliyeti 3 milyar dolar. Mutabakat protokolu hazrland.Ancak Afganistan'daki siyasi istikrarszlk bu hatlarn yapmn askya alm durumda. Trkmenistan zerinden boru hatlar: Kazak petrolnn Trkmenistan zerinden ran yolu ile Basra Krfezi'ne karlmas hem teknik hem de ekonomik adan en iyi alternatiflerden birini oluturmaktadr. ran'n kendisi byk bir petrol ihracats olmasna ramen konuya ilgi duymaktadr. Burada birka faktr rol oynuyor. lk olarak ran uluslararas politikada daha iyi bir konuma gelmek ve Batl lkeler tarafndan uygulanan ambargodan kurtulmak amacyla petroln kendi topraklarndan tanmasn istemektedir. kinci olarak petroln tanmasndan doacak gelir, ran iin cazip grnmektedir. Azeri petrolne boru hatlar ve kapasiteleri ise yle : Bak-Novorasisk hatt ; Bu hat 12 kasm 1997'de devreye sokuldu. Kapasitesi, Azeri erken petrol iin 5 milyon ton olarak hesapland. Ancak yeni yaplan anlama ile kapasitesi 2000 ylnda 10 milyon tona kartld. Grozni zerinden geen hattn uzunluu 868 mil ( 1365 KM) eenistan blm 90 mil yani 145 km. Gnde bir milyon varil petrol nakledilmesi hesapland. Haziran 1999'da Dastan'da balayan karklklar daha sonra Ruslarn dzenledii eenistan operasyonu nedeniyle kullanlmaz hale geldi. Bak-Supsa hatt 17 Nisan 1999 ortalarnda yapm tamamland. Hatdan 5 milyon ton Azeri erken petrol nakledilmesi planland. Ancak AIOC yetkilileri boru hattnn bykln 22 ince den 46'ya kartarak kapasiteyi 10 milyon tona kartmay amalyor.Gnde bir milyon varil petrol nakledilecei hesapland. Uzunluu 550 mil (865 km) 590 milyon dolara mal oldu. Bak-Staropol-Novorasisk : eenistan' by-pass eden hattn kapasitesi gnde 0.6 milyon varil. Dastan zerinden geen bu boru hattnn uzunluu 868 mil ( 1365 km) Maliyeti Ruslarn 220 milyon dolar olduunu iddia etmesine karn 1.2-1.5 milyon dolar. Rusya'nn Ekim 1998'deki teklifi reddedildi. Putin'in babakan olmasndan sonra Eyll 1999'da eenistan operasyonu ile yapmna Transneft tarafndan balanld. Ayn teklif Eyll 1997'de Bak'ye 176 millik (277 km ) blm eenistan'dan gemek zere Bak-Terskoye (Rusya ) yolunu ieriyordu. eenler ve Bak bu projeyide geri evirmiti. Ancak eenistan' teet geen Stavropal projesine engel olamad. Bak-Batum hatt : En son 1934'de kullanlan hat u anda kullanlmyor, onarm gerektiriyor. ABD'li Chevron irketi onarma talip; bu hatdan ylda 10 milyon ton petrol nakletmeyi planlyor. Ali Bayraml - Demiryolu - Poti : Bu yolla az miktarda petrol nakline baland. Bak-Ceyhan hatt ; Alman PLE irketi tarafndan fizibilitesi tamamlanarak taraflara sunuldu. Ylda 45 milyon ton petrol nakledilmesi iin tasarland. Maliyeti konusunda tartmalar sryor. Maliyeti konusunda 2.5 ila 4 milyar dolar arasnda deien tahminlerde bulunuluyor. 2001 ylnda inaat balasa bile 2004'den nce inaatnn tamamlanmas beklenmiyor. Bu hattn 2005'de devre sokulabilecei ileri srlyor. Kapasitesi gnde bir milyon varil. Uzunluu 1100 mil yani 1730 km. Burgaz-Trans Balkan hatlar (Trans Trakya ( Burgaz-Dedeaa) veya Trans Balkan ( Burgaz Vlore/Arnavutluk) hatlar : Petrol kapasitesi gnde 600-800 bin varil. Burgaz-Dedeaa : 200 mil (315 km) 800 milyon dolar yatrm yaplmas gerekiyor. 1995'de Rusya'nn hararetle destekledii boru hatt projesinde Yunanistan ile Bulgaristan arasnda prz kt. Yunanistan rus petrolnn tamamna satn alarak Avrupa'ya pazarlamak isterken Bulgaristan'a sadece dk bir transfer creti neresinde bulunmas nedeniyle projenin n tkand. Buna ramen 1997'de Rusya, Bulgaristan ve Yunanistan arasnda n anlama imza edildi. Ayrca AMBO ( AlbaniaMakedonia-Bulgaria Oil C.) firmas, Burgaz-Vlore/Arnavutluk Trans Balkan boru hattn 1999'un son gnlerinde teklif etti.

SEEL (South-East European Line ) Gneydou Avrupa Hatt ( Costanza/Romanya-Trieste/talya boru hatt ) : Kapasitesi gnde 660 bin varil. Uzunluu 1000 mil ( 1573 km) 1.2-1.6 milyar dolar yatrm gerekiyor. talyan EN ev Romen PETROM irketleri arasnda Kazak ham petrolnn tanmas iin protokol imzaland. Gzergahtaki dier lkelerin de imzalamalar kaydyla Yuzhnyi/Odesa petrol terminali inaat balad. 8. BLM YEN RED LNE : BYK ORTADOU PROJES ABDnin srail merkezli kaos politikalaryla oluturduu Byk Ortadou Projesi si tamamen lkeleri devletsizletirme lke halkn da kimliksizletirme projesiydi. Amerikaya gre model lke Trkiye, ii organize edecek Derin Devlet ksmn halledecek olan lkede srail olacakt. Amerikan ynetiminin proje dahilinde yaptklarna bakarsak lke ynetimlerine mdahale etme, darbeleri tetikleme, terrist gruplar yaratmak, vb onlarcas vard. Evangelist-Yahudi-eytan ortaklnn tekelindeki Amerikan ynetimi halen uygulad politikaya devam ederse bataa saplanacakt. Amerikan ekonomisinin imdiki durumu gnde 2 milyar dolar ak vermekteydi ve bu an nedeni 1950ler den sonra retim ekonomisini brakp kabul ettii para ekonomisinden kaynaklanyordu. Amerikan ynetimi kontrolnde olan devletlerde yapt borsa ve para oyunlaryla verdikleri gnlk 2 milyar dolarlk a kapatmaktayd. Bunun kalc olamadn bildikleri iin dnya enerji piyasasn tekelerine almak zorundayd. ahinlerin Rusya ile yapt Hazar petrol ekimesinde kazanan Ya bizdensiniz ya onlardan diyerek ie balayan Bush ynetimi oldu. Hazar petrol ilk planlara gre nce Ermenistan zerinden getirilecekti. Trkiye nasl olduysa Ermenistan projeden kard. Grcistan zeri getirilecek olan Hazar petrolne zamann da SSCB Dileri Bakanl yapm ve Sovyetler Birlii tarafndan darbeyle iktidara gelmi olan Eduard vardnadze Rusyann suikast antajlarndan sonra projenin hayatna mal olacan anlamt. Kadife Devrim iin lkedeki btn sendikalar sivil toplum rgtleri George Sorosun finansman ile harekete geirildi ve darbeyle iktidara gelen devlet bakan yine darbeyle gnderildi. Amerika ve Avrupa Birlii darbeyi hemen kabul etti ve IMF kredi musluklarn at. Rusya iin tam bir hezimet, Amerika iin zaferle sonuland. Rusya-in bypass edildi ve Hazar petrol douya deil batya akmaya balad. Eduard vardnadzeyi emekliye ayrtan Amerikan ynetimi yerine 40 yalarnda gen dinamik ok iyi derecede ngilizce bilen Amerika da hukuk brolarnda hukuk eitimi alm gz kapal Amerikaya gven duyan Mihail Sakaviliyi greve getirdi. CIA Grcistan da Kadife devrim iin alan grev arkadalarnn emeklilik ilemleri balad. Doal gazdan zehirlenerek ldrlen Bakan Zurub Jvaniya dan sonra Bakann danman Giorgi Gelavili de evinde intihar ettirilerek ldrld. Grcistana da demokrasi geldi ve bu lke de zgrleti. Grcistan yenilgisini Putin lkesindeki Yahudi asll Amerika iin alan petrol ve medya patronlarna kard. Rus ekonomisi enerji ihracatna bal petrol fiyat artka rahatlayan petrol fiyatlar derse zora giren Putin ynetimi bunlara ekrana getiren medya patronu Aleksandr Gussinskyyi ait milyarlarca dolarlk vergi borlarn demesi iin bask yapp tm mal varln el koyup Rusyay terk ettirdi. Putin Amerikallar ile Dudayevi ve amil Basayevi grtren ve batya alan ajan Nezamisnya zvestiyann sahibi Boriz Brejevskyyi de affedemedi. Putin lkenin en zengin iadam olan Mihail Hadorkovskun da milyarlarca dolar vergi borlarn bulup demesi iin bask yapp lkeden yollad. Son derece medyatik olan ngiliz Chelsea Kulpn sahibi olan Roman Abramovii de Yeltsin dneminde lkeden karlan 500 milyar dolarlk Rus kara parasnn yurt dna karlmasndan sorumlu tutup lkeden gnderdi. Bu drt Yahudi kafadarn bulutuu yer Yukos dnyann sayl petrol irketleri arasnda olan bu irket Putinin elinde gemiti. Putin devletin olan Sibneft ile Yukosu birletirip dnyann en byk 4. petrol irketini yaratt. 20. yzyln tamamn petrol savalar, darbeler, suikastlar, kanla irinle geirmiti; 21. yzyl iin

planlad oyunlar daha ilk yllardan sahne alm, kaldklar yerden devam ettiklerini gsteriyordu. 11 Eyll 2001 kiz Kuleler facias, tamamen petrolc eytanlarn iine yarad. Sebep sonu ilikisine bakarak terrist saldrlar petrolc mafyann finanse ve organiz ettii ve Amerikan derin devletinin gerek sahibi petrolc eytanlarn rn olduu pek ok yazar tarafndan yazld, izildi. "Uluslararas terrizm" ad altnda korkun bir smrge sava balatld. slam corafyasnn btn kaynaklarn ele geirmeyi, Ortadou enerji kaynaklar zerindeki Bat hegemonyasnn Orta Asya enerji kaynaklar zerinde de salayarak, dnyann iki zengin enerji kaynan tek elde toplamay amalayan bu kirli sava gizlemek iin daha irkin bir sylem kullanld: "Uluslararas slamc terrizm" Bir taraftan slam corafyasndaki kaynaklar ele geirilerek, mstemleke ynetimler kurulurken dier taraftan bu srece kar kan "tek sylem" olan slami hareketlere kar Hal Sava ilan edildi. Dnya Mslmanlar'nn byk ounluu bu irkin oyunun henz farknda deildi. Bat bakentlerinde tezgahlanan "kresel istila hareketi"ni Mslman dnyann gznde merulatrmak ise, ABD'deki aratrma kurulularnda eitilen Halilzad gibi teknisyenlere, aydnlara ve siyasilere dt. Onlar, bu istila hareketinde nc g grevine soyundular. Onlara gre, diri diri mezarlara gmlen Mslmanlar'n, ambargo sebebiyle len onbinlerce ocuun, fakirletirilen Mslman lkelerin hi bir kymeti yoktu. Afganistan'da tezgahlanan oyunun bundan sonra nerelere uzanacan dnyann zengin enerji kaynaklarnn haritasna bakarak grmek mmknd. Irak ncelikli hedefti, nk petrol deniziydi. Trkiye bu savata en fazla istismar edilen lke olacakt. ran da hedefti: Zengin petrol ve doal gaz yataklar ile nkleer gc ortadayd. Suriye, Lbnan, Hizbullah, Filistin'de Hamas ve slami Cihad hedefti. Zira hem srail'in gvenliini tehdit ediyor hem de Bat smrge savana kar dikkafallk yapyordu. Sudan hedefti nk: Zengin enerji kaynaklar toprak altnda bekliyordu. Somali hedefti: Orta Afrika'y ve Nijerya gibi lkelerdeki enerji kaynaklarn kontrol edecek askeri s konumundayd. Malezya hedefti: Zengin enerji kaynaklar itah kabartyordu. Endonezya hedefti: Ae ve Borneo adas petrol ve doalgaz deniziydi. The San Francisco Chronicle'n 26 Eyll saysnda Frank Viviano imzal analizde, ABD'nin antiterr sava adn verdii kresel kaynak sava hakknda bakn ne tr ifadeler kullanlyordu: "Terrizme kar savan arkasndaki gizli ama tek bir kelimeyle zetlenebilir: Petrol Terrist hedefler olarak gsterilen yerler, 21. yzyl iin dnyann balca enerji kaynaklarnn haritasdr. Terrizme kar sava, Amerika'nn Chevron, Exxon, Arco, Fransa'nn TotalFinaElf, ngiltere'nin British Petroleum, Royal Dutch Schell ve dier petrol devlerinin bu blgelerdeki yzmilyarlarca dolarlk yatrmlar adna yaplyor." (51) ngiltere'nin eski evre Bakan Michael Meacher'a gre, mslman lkelere alan savan sebebi enerjiydi. ABD ve ngiltere, gvenli petrol ve doalgaz rezervlerini tketmi durumdayd. 2010 ylnda slam dnyas dnya petrol retiminin yzde 60'na, en nemlisi yzde 95 orannda doalgaz ihracat kapasitesine kavuacakt. ABD, 1990'da enerji ihtiyacnn yzde 57'sini karlarken bu rakam 2010'da yzde 39'a decekti. ngiltere, 2020'de elektirik ihtiyacnn yzde 70'n gaz santrallerinden karlayacak olmasna ramen yzde 90 orannda da baml olacakt. Irak sanld gibi sadece petrol rezevlerine deil 110 trilyon kbmetrede gaz yedeklerine sahip bir lkeydi. (52) ABD, enerji bakmndan Suudi Arabistan'a bamlyd. Hazar'da Bak-Ceyhan ve paralel gaz hatlaryla petrol ve gaz rezervlerini Ceyhan'a tamaya alan ABD, bir yandanda AfganistanPakistan zerinden Hint okyonusu alternatifini istiyordu. Ancak Irak petrol ve gaz retim ve nakliye asndan daha ucuza mal oluyordu, stelik Hazar rezervlerinin byk miktarlarda nakli 2010'dan sonra mmknd. Afganistan savandan ve 11 Eyllden nce Haziran 2001'de Amerikan yetkilisi Taliban'a Hazar petrol ve boru hatt ile ilgili son teklifini veriyor ve tehdit ediyordu: Ya teklifimizi kabul eder altn hal alrsnz veya hal altnda bomba gndeririz. Taliban ikincisini semeseydi kimbilir belkide 11 Eyll olmazd! Yoksa olur muydu? Meacher, ngiltere'nin ABD'nin yannda savata yer almasn enerji partnerliine balarken, artk

kimsenin ' terrle sava masal'n yutmadn vurguluyordu. ABD'nin enerji rezervlerini kontrol eden bir konumda dnya hegomanyalna oynad bir esnada ngiltere'nin izledii d politikann yetersiz kaldn savunan Meacher, eer ihtiya ise ' bamsz hedeflerimiz iin phesiz radikal deiiklikler yapmalyz' sonucuna varyordu. Akca eski ngiliz bakan, ABD'dan az pay kapt iin Tony Blair hkmetini suluyordu. BP Petrol irketinin aratrmasna gre dnya petrol rezervleri ok azald. Sadece lkede 169 ylk petrol rezervi vard; Suudi Arabistan, Kuveyt ve Irak. 70 yllk petrol rezervi ile Azerbaycan ve ran, 50 yllk rezervi ile Rusya geliyordu. Amerikann 10 yllk rezervi vard; Kongre, doal yapy bozar gerekesiyle Alaskada bulunan rezevlerin kartmasna kar kyordu; Kuveyt kadar petrole sahip olmasna karn kartmak olduka pahalyd ve kalitesi dkt. Amerika, dnyann en byk petrol tketicisiydi: AB yeleri dahil heryerde benzinin litresi 90 cent- 1 dolar aras satlrken ( ran ve Suudi Arabistan gibi reticiler mstesna) Amerikada hkmetin yapt sbvansiyonlar nedeniyle 30-33 cent aras satlyordu. Kk oynamalar bile dk trendinde olan Amerikan ekonomisini derinden sarsyordu, halk isyan ediyordu. Afganistan' igalin stratejik hedefi ylda ekonomisi yzde 7-10 aras byyen, uyanan dev indi; enerji meyvesi ise Hazar havzas gaz rezervlerinin Afganistan zerinden Hint okyonusuna UNOCAL adl Yahudi sermayeli, yar devlet irketi tarafndan tanmak istenmesiydi. 2.3 milyar dolarlk proje 2 trilyon dolar kazandracakt. Daha nce Talibanla anlaan irket, daha sonra bozuunca Amerika'y savaa kkrtmt. UNOCAL bakan 11 Eyllden bir ay nce Austosun ortalarnda Amerikan Senatosu'nda yapt konumada, zetle Amerikan karlarn korumann tek yolunun sava kaldn resmen dile getirmiti. 20 yl sonra in'in blgeyi igal edeceini hesaplayan Amerikallar, Taliban, El Kaide ve Ladin politikalarn 11 Eyll istismar ederek kullanm, in'in barna haner saplamt. Sadece in'in deil blge ile ilgili 50'ye yakn enerji projesi hazrlayan ran'n da evdeki hesaplar bozuluyordu. ABD'nin operasyonlarndan en fazla etkilenen lke halihazrda rand. BBC'nin 3 Aralk 1997 tarihli haberine gre, Taliban yetkilileri lkelerinden geecek gaz hattnn pazarln yapmak iin Teksas'a davet edilmiti. (53) Yarm kalm hesabn igalle tamamlanmasna doru giden sre burada balad. Gelecein ABD Bakan Bush, Teksas valisiydi. Taliban' davet eden boru hatttnn taliplisi UNOCAL petrol irketiydi. 14 Aralk 1997 tarihli The Telegraph'da Caroline Lees, petrol baronlarnn Teksas'da Taliban'n altna krmz hal serdiini yazyordu. Taliban yetkilileri birka gn Teksas'da Sugarland'da elendirilmiti. 5 yldzl otelde arlanmlar, hayvanat bahesi ve NASA Uzay Merkez'ine gtrlmlerdi. (54) Teksas'dan sonra Taliban liderleri Washington DC'de Dileri Bakanl Gney Asya blm sekreter yardmcs Karl Inderfurth ile biraraya geldiler. Daha sonra Omaha'ya giderek Nebraska niversitesinde, UNOCAL sponsorluunda yrtlen nasl boru hatt deneceine ilikin proje ile tantrldlar. Mays 1998'de 2 Taliban yesi Clinton ynetiminin davetiyle tekrar ABD'ye geldiler. Badlands Ulusal Park, Gerald Ford'un doum yeri lgn At Hatrat ve Mount Pushmore'da gezdirildiler. Taliban'n Suud rejimi gibi bir diktatr slami ynetim kuraca ve tek ses olaca iin ok sayda Afgan aireti ile anlamaktan daha kolay ilerin yryecei hesap ediliyordu. Taliban, ABD gezilerinden bu mesaj karmt. ran ve Rusya'y by-pass eden boru hatlarn destek projesi Mays 1998'de Washington tarafndan resmen aklanmt. Ayn dnemde dier Amerikan irketi Enron, Trans-hazar olarak bilinen projeyle Trkmen gaznn Hzar'n altndan Azerbaycan-Grcistan zerinden Trkiye'ye ulatrlmasnn altyapsn hazrlyordu. Enron'a fizibilite yapmas iin denek verilmiti. Enron, zbekistan'da da gaz aratrmalar yapyordu. UNOCAL, 1996 sonlarnda zbekistan- Afganistan Pakistan boru hatt alternatifinin fizibilitesini tamamlamt. Enron, Hindistan'da Dabhol kentinde doalgaz santral ina ediyordu.Enron, Unocal'n Afganistan'dan ekecei boru hattnn bir ucunu Dabhol'den Yeni Delhi'ye uzatarak Hazar'n doal gaz rezervlerini kontrol altna almay planlyordu. Dobhel liman gaz ihrac iin uygun limand. Trkmen gazyla yakndan ilgilenmeleri bouna deildi. Houstan Chronicle'da 4 Austos 2002'de bir makale yazan Cloudia Kolker, seimlerde Bush'u destekleyen Enron'un yapt

yolsuzluklarn ortaya kmasna ramen ayakta kaln 11 Eyllle oluturulan olaanst sava haline balyordu. Vergi karan, devletden karl olmayan projeler iin para eken Enron skandal, normal bir ABD'de Bush'u istifaya gtrmeye yeterdi. (55) Enron Bakan Ken Lay, W. Bush'a zbekistan hatt konusunda yardmc olmasndan dolay teekkr ediyordu. Bush, zbekisan Washington Byekelisi Safayev ile biraraya gelmiti. Bush, Talibanla pazarlklarm tam ortasndayd. Eski Dileri bakanlar Henry Kissenger ve Alexander Haig, akl hocalaryd. Gelecein ABD Bakan yardmcs Dick Cheney, Halliburton Ynetim Kurulu bakan olarak iin iindeydi. Burma, Libya, ran ve Irak gibi ABD ile sorunlu lkelerle petrol ilikileri bulunan Hallburton hala srdrd gaz boru hatt inaat ile Ortadou'da en etkin irketti. Irak sava srasnda Saddam'n petrol kuyularn yakaca hesp edilerek sndrme ileri bu irkete verilmi, sava sonras Irak'nda petrol satlar irketin kontrolne teslim edilmiti. Cheney, Hazar petrol rezervlerini kontrol altna almann stratejik adan ok nemli olduunu kaydediyordu. Halliburton'un yzde 75 ileri enerji ile ilgiliydi. UNOCAL, Exxon, Shell, Chevron ve pek ok petrol irketiyle birlikte dnyada at koturuyordu. 23 ubat 1998 tarihli Los Angales Times'da Cheney, ' Allah, petrol ve gaz demokratik seimle iktidara gelmemi, ABD dostu omayan lkelere koymusa ne yapalm; semek elimizde deil, bu blgelere i iin gidiyoruz' diyordu. (56) Cheney, bu szleriyle Talibanla neden ibirlii yaptklar konusunda gnah kartyordu. Ancak Taliban'n yapt cinayetler ortaya knca Clinton ynetimi geri adm atm, Unocal'n projelerini askya aldklarn aklamt. Kenya ve Tanzanya'da ABD bykeliliklerine ynelik Ladin'in gerekletirdii saldr Clinton'un sabrn tarmt. Resmi ABD ekilebilir, ancak petrol irketleri ekilemezdi. Unocal, sava kartmak pahasna geri adm atmamt. Unocal irketi boru hatt iin Suudi Arabistan'n Deltaoil irketi ile mkemmel bir ekip oluturmutu. 12 Aralk 1996 tarihli The ndepentdent'da yazan Robert Fisk, Delta Bakan Hseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakn ilikileri olduunu belirtiyordu. Taliban'n iktidar ele geirmesinden sonra Ladin Sudan' terkederek Afganistan'a yerlemi ve ayn yl ABD'ye kar kutsal savan balatmt. 11 Eyll soruturmasnda Delta irketinin bakan Ladin ilikisi nedeniyle zan altnda kalmt. (57) 21 Austos 1998'de Unocal bir aklama yaparak Afganistan'daki boru hatt projesini askya aldklarn aklarken, 10 Aralk 1998'de resmen geri ekildiklerini duyuruyordu. Clinton ynetimi, ABD'yi hedef alan Ladin'in bulunduu bir lkede boru hatt ina etmenin mmkn olmadn savunuyordu. Clinton, akca Enron, Unocal ve Halliburton'dan Talibanla olan ilikilerini koparmalarn istemiti. Bu neriden holanmayan petrol irketlerinin yeni hedefi Clinton/ Gore ikilisiydi; bu nedenle seimde Bush/Cheney atlarna oynadlar, cumhuriyetileri dolar yardmlarna bodular. Unocal ve Enron'un planlarn gerekletirebilmeleri iin projeye scak bakmayan demokratlar ABD ynetiminden, Ladin ise Afganistan'dan gitmeliydi. 2 Ekim 2001'de The Guardian'dan James Astill, bu konuyu ilerken hedefin Ladin'in Sudan'daki aspirin fabrikasndan birden Afganistan'daki kamplara dnmesini anlaml buluyordu. (58) The Washington Post'dan Joe Stephens, 23 Kasm 2001 tarihli nshada Taliban'n Bush ekibi gelir gelmez Washington'un kapsn aldklarn ortaya karmt. (59)London Times, Ladin'i sepetlemek karlnda boru hatt inaatnn yaplaca konusunda geen pazarlktan sonu kmadn belirtiyordu. ABD Bakan George W. Bush'un Afganistan'a zel temsilci sonra bykeli olarak atad Amerikan vatanda Zalmay Halilzad Unocal'n danman sfatyla 1997 2001 arasnda ABD petrol irkteleri ile Taliban arasnda yaplan boru hatt pazarlklarn yrtyordu.olmasyd. Mstamleke valisi dier Amerikan vatanda Hamit Karzai ise yine UNOCAL'n danman olarak Taliban ile diyalou salyordu. Trkmen gaznn Afganistan zerinden Pakistan'a ulatrlmasna ilikin boru hatt almalarnda kendini gsteren. Halilzad, Unocal yneticileri ile Taliban arasnda "150 sayfalk ilk boru hatt anlamas"nn imzalanmasnda etkin rol oynamt. Boru hatt Trkmenistan-Afganistan snrnda balatlacak, Herart ve Kandahar'dan geirilerek Pakistan'n Quetta blgesine ulatrlacakt. Ayn

boru hatt 600 milyon dolar ek maliyetle Hindistan'a uzatlacakt. Ayn dnemde Arjantin petrol irketi Bridas da devreye girip Taliban'la pazarla oturmutu. Unocal ile Bridas arasndaki rekabet mahkemeye kadar uzanm, Bridas projelerini ald gerekesiyle Unocal aleyhine 15 milyar dolarlk tazminat davas bile amt. Taliban'n bu kozu kulanarak, Unocal yerine Arjantin firmas ile ie koyulmas Unocal bakann Austos 2001'de Kongre'de sava istemeye kadar gtrecekti. (60) Sava iin petrolclere, 11 Eyll gibi bir oyuncak lazmd. 1951 ylnda Mezar- erif'te doan Halilzad, Unocal'n Afganistan'a ve Taliban'a ilikin politikalarnda vazgeilmez bir isimdi. Trkmen gazna ilikin boru hattn tekrar devreye sokmak iin Halilzad ve Karzai ynetimi ibana getirilmiti. Binlerce Mslman'n hayatna malolan kanl ve kirli savan ardndan Afganistan'a gelen Halilzad, Taliban'n ABD'nin gz bebei olduu dnemde gen mollalara vgler dzyordu. Ekim 1996'da Time'a yapt aklamada, Taliban'n rejim ihra etmeye almadn, tam tersine ABD'nin elinde rehine durumda olduunu itiraf ediyordu. Be yl nce The Washington Post'ta, Taliban'n terrizmi desteklediine dair iddialar iddetle reddeden Halilzad, "Taliban ran gibi, Amerika kart bir slami fundamentalizm tatbik etmiyor" diyordu. 1973 ylna kadar Zahir ah'n yardmcln yapan bir babann olu olan Halilzad, ABD'de Ulusal Gvenlik Konseyi bnyesinde alt ve Bush'un Gvenlik Danan Condoleezza Rice'a raporlar hazrlad. Rice, Teksas'da Taliban ile yaplan ilk pazarlkta Zalmayla birlikte hazr bulunmutu. Halilzad'n patronu Rice da ayn dnemde Orta Asya'ya ynelen petrol irketlerine danmanlk yapyordu. Rice, 1992 ylnda Chevron yirketinin danman oldu ve irket adna Kazakistan'da alt. Onun patronu ise Dick Cheney ve Bushtu, yani petrol lobisiydi. Unocal, sava kartmak pahasna emeline 27 Aralk 2001'de kavumutu. Yarm kalan hesap tamamlanm; Afganistann bana koyduklar mstamleke valisi, eski Unocal danman yeni Afganistan Babakan Hamit Karzai ile Unocal arasnda doalgaz boru hatt anlamas tekrar imzalanmt. IRAK GANMET Irak savada Afganistan gibi petrol iin kartlmt. 4 trilyon dolarlk Hazar petrolnde paylam tamamlayarak nadasa brakan petrol irketleri zaten petrolclerin elinde kukla olan Bush ynetimini Irak ganimeti iin kkrtmt. ABD, artk ahin politika izliyor, BM ve AB lkelerini dinlemeden tek bana adil olmayan bir savaa giriyordu. 356 milyar dolarlk sava btesi alan Bush ynetimi, 8 trilyon dolarlk Ortadou petrolnn peindeydi. Bugne kadar 4 trilyon dolarlk Arap petrol smrlm, yetmemiti. 1. byk petrol oyununda Bak petrolleri sahnedeydi, Sovyetlere mal kaptrlnca Arap petroleri parsellenmi, bu ac kayp unutulmutu 1995'de Mega Proje imzalanncaya kadar. 2. byk petrol oyunu yine hemen yanbamzda cereyan edecekti. Bush, akca bu parselleme iddiasn reddediyordu. Ama pek ok Amerikan politikac harcanacak milyar dolarlarn petrol vanasn kontrol iin olduunu itiraf ediyordu. Kuzey Amerikadaki sokaktaki insanda, niversitedeki retim grevliside ayn kandayd ; sava petrol iindi. Sava, 11 Eyllde Amerikaya kelek att dnlen ancak petrol bamll nedeniyle direk ht denilemeyen Suudi Arabistann alternatifinin bulunmas amacyla sahneye konuyordu. Bush, Irak sava ncesi CBSde katld programda, Suudi Arabistanla ilikilerimiz sadece petrol deil, Iraka da petrol iin girmeyeceiz derken yznde bu ifadeyi reddeden bir glmseme vard. O sralarda 3 Suudi prensin, hele birinin lde susuz kalarak garip lmleri gibi yollarla Suudlara gzda verilmiti. Busha gre Prens Abdullah, terr rgtlerine gnderilen paralarn kesilmesi ynnde ciddi admlar att; yani sorun yoktu bu lkeyle!1. Krfez savann faturasn deyen Arabistan ekonomisi bugn kte bulunuyordu. Bu nedenle OPEC araclyla petrol fiyatlarnda oynayarak an kapatmak istiyor, bu durum ABDnin cann skyordu. Snrl miktarda satna izin verilen Irak petrolnn yzde 80'ini ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney'in orta olduu Teksas Petrol irketi satn alyordu. Teksas rafinerilerini Irak petrolne

gre ina eden Teksas kovboylar Iraksz yapamyordu. Bush ailesinin Ladin'in kardei Selim Bin Ladin ile bu rafinerileri kurmas ve petrol satn bugne kadar ynlendirmesi hep dikkatden kamt. Anlalan ticari ortaklar arasndaki anlamazlklar 3. dnya sava kartacak kadar bykt. Bu konuyu gndeme getiren ngiliz tabloid basn arkasn getiremedi, susturuldu. Kuzey Amerika'da ve ngiltere'de Irak savana Bush'un ailesinin ahsi ihtiraslarn mkemmel biimde karlarna yontan silah sanayinin para babalar ahinler tarafndan sreklenildii kanaati hakimdi. Bu adaletsiz savata ocuklarn kaybetmek istemeyen Kuzey Amerikallar, dnyada artacak Amerikan dmanlnn nne geilemeyeceini savunuyorlard. Ama petrolszln getirecei i sava daha korkutucuydu. Irak' ABD'nin igal sebebi enerjiydi. ngiltere'nin katlm yeni enerji paylamnda pay kapma telayd. Trkiye'nin asker gnderme istei ise terr endiesinden kaynaklanyordu, kimsenin aklna pay talep etme gelmiyordu. Fransa ve Almanya'nn savaa bandan beri itiraz, Irak enerji rezevlerinin paylamnda safd kalmalarndan dolayyd. Rusya'da bu konuda kazk yemiti. Rusya'nn Lukoil ve Fransa'nn Elf ile Total petrol irketleri Alman Deutsche Bank ortak finansman ile BM'nin Irak'a uygulad ambargo sonras geerli olmak zere 70 milyar dolarlk artl n petrol yatrm anlamas imzalamt. Bunu bilen ABD ve ngiltere, Irak igalinde kuralsz davrand ve bu anlamay yok sayd. gal sonras BM ambargosu kalkmasna ramen Rusya-Fransa ve Almanya avularn yalad, ABD ve ngiltere ise sava ve Irak'n yeniden kurulmas bedeli olarak en az 20 yl sresince Irak enerji rezervlerine ipotek koymutu. ABD, harcad her kuruun bedelini Irak petrol ve gaz yatrm ve satlarndan, elde edecei imtiyazlardan tahsil edecekti. Irakta sava ncesi fazlasna izin verilmedii iin, gnde 2,8 milyon varil petrol karyor, kazl 73 kuyudn sadece 15i iletiliyordu. Irakn bilinen rezervleri 112 milyar varil, tahmin edilen ise 250 milyar varildi. ABD, dnya rezervinin ok nemli bir paras-%70'i- olan Ortadou petrollerini kontrol altnda tutarak, petrol fiyatlarn istedii bir seviyede tutmak istiyordu. Bylece hem kendi yatrmlarn gvenceye alyor, hemde kresel mcadelede kendine rakip olabilecek oluumlarn nn kesmi oluyordu. The Independent'n Ortadou muhabiri ve yorumcusu Robert Fisk durumu iyle izah ediyordu: ABD Enerji Bakanl bir aklama yapt, "ABD petrol stoklar tkeniyor ve OPEC yesi olmayan lkelerin petrol rezervleri de erimeye balad. leride ihtiya duyulan petroln byk bir ksm mecburen Krfez'den gelecek." Hydrogen Economy uzmanlarndan Jeremy Rifkin'in derlemesindeki, varolan petrol rezervinin retimle mukayese edildii istatistiklerde, mevcut retim hzyla petrol rezervleri ka sene de tkenecei yle hesaplanmt: karlabilir petroln yzde 60'ndan daha fazlasnn zaten retilmi olduu ABD'de, bu sre sadece 10 yld; Norve'te olduu gibi... Benzer ekilde, varolan kantlanm retilebilir rezervlerini, bugnk cari retimlerini srdrmeleri halinde kimin ka yllk petrol kaldna bakmak bile yeterliydi: Kanada 8, ran 53, Suudi Arabistan 55, Birleik Arap Emirlikleri 75, Kuveyt 116 yl petrol retebilirdi.. Irak'a gelince, bu sre 526 yld. Ortadou'da Saddam sonras dnemde Irak petrollerinin Amerikan irketleri tarafndan iletilecei malumdu. Bunun yannda Amerika'nn tm Ortadou iin ciddi nem tayan byle bir noktadan, srail ile birlikte blgede salayaca stratejik stnlkte ok nemliydi. nk Amerika'nn Hazar ve Suudi Arabistan petrolleri zerinde de ciddi planlar sz konusuydu. Aslnda Ortadou petrollerinin Hazar petrollerine gre maliyeti daha dk ve kalitesi daha yksekti. Irak, petroln-enerjinin yan sra milyar dolarlk savunma sanayi yatrm, tketim pazar demekti. ABD'nin Irak'ta Fransa ve Almanya gibi devleri savaa destek vermedikleri iin Irak pazar dna itmiti. Oysa sava ncesi BM'nin zel izniyle Irak'a mal ve hizmet salayan Peugeot, Total Fina Elf, Renault ve Alcatel bata olmak zere 60 Fransz irketi Irak savann ardndan bu lkeyle ibirliklerini yitirmiti. Irak'ta Amerikan ve Fransz irketleri doacak amansz rekabet liste oyunu ile balamadan bitmiti. Dnyann en byk petrol gruplarndan Fransz Total Fina Elf, Irak petrolleri zerindeki avantajl konumunu kaybetmiti. Fransa ile Irak arasnda ticari ilikiler Krfez Sava sonrasnda uygulanan BM ambargosu nedeniyle azalm ancak yine BM'in

zel izniyle Alcatel (telekomnikasyon), Peugeot ve Renault ( otomotiv) ile Alstom (enerji) gibi irketler Irak'ta yatrm olana bulmulard. 1996-1999 yllar arasnda Irak'n bir numaral tedarikisi durumundaki Fransz irketlerinin bu lkeyle ticari ilikileri 2000'den sonra iyice geriledi. BM ambargosundan sonra avantajl durumunu Irak'n yakn blgedeki Arap komularna kaptran Fransz firmalar silinmiti. Saddam rejimiyle ciddi manada ticaret yapan 4 Alman irketide nakavt olmutu. Biraz geriye uzanlsa ABD'nin endieleri daha net grlecekti. Irak, 1973 petrol ambargosunun rzgarndan faydalanarak Irak petrolleri zerinde yabanc imtiyazlar 1975 ylnda ortadan kaldrarak milliletirmiti. Bu eylemin mimar 1960'lardan itibaren Baas partisinde artan prestiji ile Saddam Hseyindi ve Irak petrol milliletirildiinde Irak petrollerinin tek sorumlusuydu. Nitekim 1979'da devlet bakanlnda elde ederek son darbeyi vurmutu. Ayn tarihlerde Kuveyt'in ve dier Arap lkeleride petrollerini milliletirmiti. 1. dnya savandan sonra yklan Osmanldan miras kalan topraklarda petrol smrgecilii mehur Kzl Hat anlamas ile belirlenmiti. Petrole dayal etvelle snrlar izilmi yeni lkeler icat eden ngilizler ve petrol imtiyazlar elde eden ngiliz ve Amerikan irketleri, srail'in Filistin'i igali nedeniyle meydana gelen Arap-srail savalarndan olumsuz ynde etkilenmi, ykselen Arap milliyetilii karsnda nce imtiyazlarn kaybetmi ve fifty-fifty anlamalar yapmak zorunda kalmt. Smrge dneminin bitmesinde Sovyetlerin Bolevik yaylmaclna kar ABD'nin izledii denge politikas ve ngilizlerin tm itirazlarna aldr etmeyerek Arap lkelerinin, hatta ran'n desteklenmesinin etkili olmutu. Souk sava dnemi, Araplara yaram, ran'n petrolne sahip olmasn salam, ngilizleri ' out' ABD'yi 'in' yapmt. ran fiyaskosu hari tutulursa ABD'nin bu politikas London' adaya sktrm ve ngiltere'den gne batmayan imparatorluu devralmt. Gizlilii kaldrlan ngiliz istihbarat belgelerine gre Washington, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'ye askeri operasyon yapmay dnmt. Sanayisi korkun derecede petrole baml olan ABD, bu ihtiyacna karlk vermeyerek kendisine ambargo uygulayan Suudi Arabistan ve Kuveyt'i igal etmeyi planlamt. Enerji politikalarna gre d politikasna yn veren ABD 30 yl nce bu amacna ulaamasa da bu hedeflerine 2003'te nail oldu. ngiliz istihbarat servisinin 1 Ocak 2004'de aklanan eski belgelerinde, istihbarat rgtnn 1973'te ngiliz hkmetini, ABD'nin petroln denetimini ele geirmek iin Suudi Arabistan ve Kuveyt'i igal edebilecei konusunda uyard belirtiliyordu. 30 yl gizli kaldktan sonra ngiliz ulusal arivine sunulan belgelere gre, Ortak stihbarat Komitesi (JIC) yetkilileri, ABD'nin 1973'teki Arap-srail savann ardndan Arap lkelerinin petrol fiyatlarn arttrmasn engellemek iin askeri operasyona hazrlandn dnyordu. Arap lkelerinin 1973'n Ekim aynda petrol retimini nemli derecede azaltma karar almalarnn, petrol fiyatlarnn artmasna ve ilk petrol okuna yol at belirtilen belgelerde, Arap lkelerinin srail'e destek vermesini protesto etmek iin ABD'ye petrol ihracatn durdurduklar kaydediliyordu. Belgelere gre, hkmetle deiik istihbarat servisleri arasnda arac olan JIC, dnemin Muhafazakr Partili Babakan Edward Heath' i ABD'nin Arap lkelerinin elinde rehine olmaktansa, askeri eyleme geebilecei konusunda uyarmt. Servislerin 12 Aralk 1973 tarihli ''UK Eyes Alpha'' ad verilen raporunda, ABD'nin aklndaki en olas plann blgedeki petrol yataklarn ele geirmek olduu belirtiliyordu. JIC'nin tahminlerine gre ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'deki petrol yataklarn ele geirmesi halinde, 28 milyon tondan fazla petrol rezervine sahip olacakt. Rapora gre, Amerikallar igali 10 yl srdrmeyi ve bu srede alternatif enerji kaynaklar bulmay dnyorlard. JIC, Amerikan igalinin ilk aamada byk apl olmayacan, iki tugayn Suudi Arabistan'n petrol alanlarn ele geireceini, birer tugayn da Abu Dabi ve Kuveyt'i igal edeceini tahmin ediyordu. ABD'nin Suudileri hazrlksz yakalamak ve artmak iin havadan indirme operasyonu yapabilecei, bunun mmkn olmamas durumundaysa ilk saldry amfibi birliklerle yapabilecei belirtiliyordu. ABD'nin Kuveyt'i igal etmesi halinde Irak'n da kar saldrya geebilecei belirtilen raporda, ''Krfez'deki en byk risk, Irakllarn Sovyetler'in de

desteini alarak mdahale etme olaslyd'' denilmiti. 1960'larda kurulan OPEC ve 1970'li yllarda bu tekilat antaj arac olarak kullanmay baarm Suudi Petrol Bakan ve OPEC Genel Sekreteri Ahmet Zeki Yamani'nin ince politikalar Batllar Araplara baml klmt. Suudi petrolleri zerinde imtiyaz sahibi olan Aramco'yu kuran 4 Amerikan petrol irketi Mobil, Exxon, Chevron ve Texaco dahi Aramco'da yzde 60'lk pay Suudilere vermek zorunda kalmt. Suudi Krall topraklarndaki petrol gayrimenkul ve yatrmlar 1976 mutabakat ile milliletirilmi, Amerikan irketlerine sadece Suudi petroln yzde 80'ini pazarlama ncelii tannmt. Paradoks gibi gzkebilir ama 1976 anlamas Suudiler tarafndan ABD ile ilikilerde koz olarak kullanlmas maksadyla 1990 ylna kadar imzalanmamt. Ancak kar hesaplarnda yzde 60'a yzde 40' ngren 1976 anlamas geerliydi. 1. Krfez savanda Saddam Kuveyt'i igal edince veya ettirilince Suudiler alelacele 1976 anlamasn imzalad. Saddam'n kendilerine de saldraca korkusuyla 1. Krfez savann faturasn ABD'lere dedi, 1990'l yllarda silahlanmaya harcad para btesinde delikler at ve Kraliyet topraklarna ABD askeri slerinin yerlemesine izin verdi. ABD, Kuveyt'e resmen el koydu ve petrol gelirlerini ipotek altna ald. Katar'a slerini yerletirdi. Araplarn milliletirme ve imtiyazlarn ellerinden alma politikasna 15 yl sonra Saddam' korkuluk, c yapp blgeye askeri gcyle dnerek cevap veren ABD, smrgecilik anlaynn eklini deitirmiti. Nkleer, kimyevi,biyolojik silahlarla ABD'ye terr saldrs dzenleyebilecei ve El-Kaida balants yalanlar ve Irak'a demokrasi getirme topyas ile devrilen Saddam ve igal edilen Irak'n enerji rezervlerinde en kritik soru petrol ve dogalgaz rezervlerinin imtiyaz haklar, yatrm ve pazarlama anlamalarn kimin alacayd. gal faturasn ABD, Irak'a 1 trilyon dolar olarak keserse kim itiraz edebilirdi? Elbette, Irak' kurtaran yalanc kahramanlar, harcadklar sava ve yeniden kurma btesinin tamamn stne -be ekleyerek enerji zerindeki paylamdan tahsil edecekti. Irak hem igale uramt, hemde borluydu! ABD ve ngiltere'nin Irak'tan 20 yldan nce kmas ne kadar kayp verirlerse versinler mmkn deildi, ka savan gerek sebebi enerji kaynaklarnn smrlmesi ilkesine aykryd. Demokrasi hayali, lke nfusunun yzde 60'n oluturan Amerikan kart iilerin iktidar demokratik seimde ele geirecei varsaymyla hep inkitaya urayacak, zgrlk yalan ortaya kacakt. Irak petrol srail'in hedefi olan Hayfa hattyla tanacak, Trkiye'nin Yumurtalk boru hatt hem sabatojlarla ilevsiz hale getirilecekti. Misak- Milli snrlar iinde yer alan Musul ve Kerkk'e yerletirilen Krtler, Trkiye'ye kar hep hazr kta tutulacakt. Petrol zengini olmak ne Njerya'ya ne Meksika ve Brezilya'ya nede Orta Dou lkelerine huzur ve refah getirmedi. Darbe, kan, i sava, suikast ve istikrarszlk sanki ortak kaderleri oldu. Hazar'dan Krfeze slam lkelerini barndran corafyaya petrol kapan kuran petrol kan peindeki ABD ve ngiltere, 20. yzyln lkelerinin snrlarn belirleyen Red Line petrol anlamasnn modern adn bulmulard: Byk Ortadou Projesi. LBNAN'DA BR SATRAN HAMLES! BOP iin Ortadouda kilit lke Lbnand ve eski babakan Refik Hariri'nin 2005 banda ldrlmesinin ardndan satran tahtasnda ABD ahnn Kurtlar Vadisi operasyonu balad. Sulanan am ynetimi uluslararas basklara daha fazla dayanamayarak askerlerini Lbnan'dan iki aamal ekmeye karar verdi. Suikastn Suriye lideri Bear Esad'n ifadesiyle am ynetimine kazan salamad ortadayd. Fayda salayan ABD ve srail, birde belki Fransayd... nk bu sayede Suriye'ye kar bask kurabildiler ve Byk Ortadou projesinde kilitlerden biri zld. Elbette Lbnan halk bu karara ok sevindi. Kimse Golan tepelerinden geri ekilmeyen ve Suriye'yi keye sktran srail'i sulayamad. Ortadou Kurtlar Vadisi'inde Hairri'nin byk ihtimalle ihale kendisine kalan bir MOSSAD operasyonu ile ortadan kaldrlmas, am' kuzuya evirebildiyse derin mhendisler i banda demekti. htimalleri gzden geirelim. Lbnan anayasasna gre, devlet bakan Hiristiyan, babakan Sunni olmal. 1976'da srail'in yol at isava srasnda Suriye Lbnan'a Maronite Hiristiyanlarnn gya arsyla, aslnda

onaylamamasna ramen girmiti. 29 yldr Lbnan halknn ounluunun onaylamamasna ramen Suriye misafirdi! Ortak dmanlar srail ve Irak tehdit olarak alglandndan Lbnan halklar arasnda akraba ilikileri bulunan am'la adeta evliydi. am damat, Lbnan gelin gibiydi. am, Beyrut ynetimine istedii talar yerletirerek istediini yapyordu. Lbnan Cumhurbakan Emile Lahoud'n grev sresinin 3 yl uzatlmasna am muvaffak olmuken ve Ekim 2004'de istifa etmi Rafik al-Hariri'in yerini Suriye yanls Omar Karameh alm iken, bir suikastla birdenbire am'n politik gcn sfrlayacak sihirbazl kim yapabirdi? sava yllar sonras Lbnan' dzle karm, Mslman, Hiristiyan ve Drzilerin sevgisini kazanm Hariri'nin politik sahneden ekilmiken yok edilmesi; am'a ne kazandrabilirdi ki, Lbnan halknn nefretinden baka bir ey kazandrmayan bu terr eylemini tezgahlasn?! ' Kanl kadife darbe' sonras sokaklarda eski bakannn Suriye'ye kar iktidarnda yanna ald muhalif evre Maronite Hiristiyanlar ve Drzi mslmanlar boy gsterdi. Ardndan Hizbullah ayn biimde yandalarn meydana toplad. Grcistan ve Ukrayna'dan sonra toplumu fiekleyen 3. darbe olaynda d mihraklarn eli bu protestolarda acaba var myd? Henz tam bilenemiyor. Suriye ile Lbnan'n arasn bozmaya alan Washington ve Tel Aviv, demokrat eski babakan aslnda hi sevmemilerdi. Irak sava srasnda Trkiye gibi sava kart bir tavr almt ve d taleplere boyun ememiti. Hep Paris'i dinlemiti. Terr lkesi diye kategori ettikleri ve ambargo koyduklar am'a kar tavrlarn esnek buluyorlard. Bu ikilemi zmek iin yaplacak operasyon ancak Kurtlar Vadisi'nde olacak cinsten terslikteydi. Suriye Lideri Esad, sukasttan sonra Suriye Askeri stihbaratnn bana bacanan getirerek nlem ald! Ankara'dan baka tm kamuoyu hatta Arap lkeleri bile am' suikasttan sorumlu tuttar bir politika izledi. am yalnzlatrld. Bazlarna gre eylemi Hariri'den iktidar dneminde holanmayan ii fanatikler yapt. Hizbullah' hedef almak isteyen srail ve ABD'nin en sevdii ihtimal bu iddiayd. Oysa bilinen o ki, Lbnan'da yerleik olan HAMAS ve Hizbullah, onun bilgisi ve izni dahilinde srail'e kar hazr kta olarak tutuldular; en gl ve etkin zamanlarn yaadlar. srail'de yaymlanan Ha'retz gazetesi, eski babakannn lmyle Hizbullah'n artk Lbnan'da haraket alannn daralaca yorumunu yapt. srail'in Hizbullah ve HAMAS' yok etmek iin koruyucu duvarlar kaldrma giriimi olarak simgelenebilecek bu derin suikastdan sonra gard dm bu rgtleri zor gnler bekliyordu. Suriye ordusunun ekilmesi ve yeni Lbnan'n Suriye'nin kontrol dnda yaplanmas halinde son paratnerde ortadan kalkm olacakt. O halde Hizbullah'da olamazd. Bush Amerikas'nn Fransa'nn yaknlat bir dneme rastlayan suikastn arkasnda FrancoAmerikan ibirliini grenler de az deildi. Bush, Avrupa ile barmak iin ayn gnlerde Fransa'ya gitti ve bakan Chirac pt; Fransa'nn eski arkabahesi Lbnan'da kartlarn kullanarak dengeleri deitirmesini istedi. Buna karlk alaca hediye elbette, ncelikle prestij, Irak'ta ihaleler ve petrol olabilirdi. Fransa'da, Washington'a hediye birden sundu: HAMAS ve Hizbullah'n kkn kaztacak haraket alan, am' dize getirerek askerlerini ektirmeye ikna etmek ve Byk Ortadou Projesi'ne gecikmeli onay. Washington, yeterli seviyede bulmasa da ilk hediyesini Esad'n geri ekilme kararyla hemen ald. 11 Eyllden sonra Fransa ile ABD arasnda yaanan souk rzgarlar dindirecek bu hediyeler, yeni bir sayfa amalarn salad. Suriye konusunda Washington'un balatt keye sktrma politikalarnn temelinde zelde Irak'ta, genelde Byk Ortadou Projesi'nde yaanan bozgun yatyordu. Hibir mslman lke ABD'nin samimiyetine gvenmiyor, demokrasi getirme yalanna inanmyordu. Amerikan gleri halen Irak'n 30 kentinde blgesel hakimiyet kuramad. Amerikanc Irakl ynetici Allawi, ran ve Suriye'yi Irak' kartrmakla sulamt. stikrarn salanamad Irak'ta hergn kanl eylemler devam ediyordu. Eylemciler, Amerikan askerinden ziyade hain olarak grdkleri Irakl polisleri ldryord. El Cezire televizyonunun' Irak'ta intihar komandolarn Suriye Gizli Servisi hazrlyor' haberi 24 ubat 2005'de Irak Tv'de yaymland. CIA, yapt aklamada, Irak'a Suudi Arabistan'dan gelen yabanc savalarn Suriye zerinden giri yaptn belirtti. Lbnan eski babakan Haririri, 1960'larda Suudi Arabistan'a g etmi ve orada zengin olmu bir iadamyd. Lbnan'a dnd ve uzun dnem babakanlk ( 1992-1998 ve 2000-2004) yapmakla

kalmad; 1989'da isava bitiren Taif anlamasnn salanmasnda etkin rol oynad. ABD ve Fransa, geri ekilmesi muhlak braklan Suriye askerinin varlna ses karmad; nk srail askeride Lbnandayd. Suriye askeri dengeyi salyordu. Bugnk srail babakan Sharon'un provakasyonu ile 1982'de Gney Lbnan'da mslmanlar katleden ve Filistin kamplarna saldran Hristiyanlar zamanla srail'e gt. Katliamc srail babakanaronun ve Suriye gibi uymad dzinelerce BM karar vard. Kimse srail'e bask yapmyordu. Suriye askeri, Filistin mlteci kamplar ve mslmanlarn koruyucusuydu. Hizbullah bu aamada blgede hakimiyet kurdu ve srail'a kar sivil cephe oluturdu. Beyrut siyasetinde dengeleri belirleyen am'la herzaman iyi ilikiler kurmu babakann suikastla ortadan kaldrlmasnn ardndan askerlerini Lbnan'dan ekmeye balayan Suriye ynetimi, esasen Irak nedeniyle Washington tarafndan ablukaya alnd. srail, Gney Lbnan'dan askerlerini bir sre nce ekmiti, zira Hizbullah blgenin hakimiydi. ran ve Suriye Hzbullah kart ile srail'i Gney Lbnan'dan- bir blm hari- kovdular. ntikam peindeki Tel Aviv'in Amerikan g aygtn kullanarak Suriye zerinde basklarn biraz daha artrmas halinde am yzn tamamen Msr, Suudi Arabistan ve ran'a evirebilirdi. Washington'a gre, Byk Ortadou projesine kar kan szkonusu lkeler Suriye zerinden ABD'ye kar gizli bir sava yrtyordu. Suriye ile stratejik ibirlii kuran ran'a ABD batamad. nk ran petrol ve doalgaz zengini bir lkeydi. in ve Rusya ile dirsek temasnda. stelik 2005 baharnda in, Hindistan ve Japonya ile 170 milyar dolar tutarnda petrol ve doalgazn pazarlama dorultusunda anlamalar imzalad. Ksacas Tahran, kendini salama ald ve birden yumuayan Amerikallarn ekonomik ibirlii rvetini reddetti.. ran'a sava amak demek dnyann en hzl byyen iki lkesi in ve Hindistan ile ABD pazarnda en byk pazara sahip Japonya'y karsna almak anlamna geliyordu. Dnya dolar rezervlerinin byk ksmn elinde tutan bu Asya lkeleri istedikleri anda bir speklasyonla Amerikan dolarn pula evirecek konumdayd. Suudi Arabistan, rdn ve Msr'n Suriye'nin askerlerini ekmesi iin bask yapmasnn ardnda Lbnan'da Hristiyan nfusun azalmas ve politik arenada mslmanlarn zellikle iilerin arln koymas ile izah edilebilirdi. Lbnan nfusunun artk yzde 50'si ii. Hizbullah ve Amal gibi Suriye yanls olan ii gruplar Suriye'nin Beyrut zerinde etkin olmas iin yeterliydi, askere ihtiya kalmamt. Gney Lbnan'da askeri gce sahip Hizbullah, Suriye askerini gereksiz klyordu. Asl neden ise bambakayd. Tm Arap lkelerinde diktatrler hakimiyetlerini Arap milliyetilii ile ayakta tutarken am'da Bear Esad ynetimiyle birlikte Baasc rejimden demokrasiye gei sanclar yaanyordu. Suriye'nin yaad deiim dier Arap diktatrlerini rktyordu. Demokrasi getireceklerini ileri sren Washington da kontrolleri dnda Suriye modeli bir demokrasinin blgede rnek tekil etmesinden ekiniyordu. ABD, Lbnan' model demokratik Arap lkesi olarak hazrlamak istiyordu. Herkesin plan farklyd. Ankara, bu hengamede tarafsz bir konumda bulunmas hasebiyle ate hattndaki Suriye'ye en fazla yardmc olabilecek bir arabulucuydu. Sermet Atacanl gibi Dileri'nden gelen bir diplomatdan bilgi alan Cumhurbakan Ahmet Sezer'in Suriye'ye kr bakmamas ve Washington'un tehditlerine kulak asmayarak bu lkeye gitmesi sevindiriciydi. Elbette kameralar nnde Suriye'nin BM kararlarna uymas istendi, ama arka planda konuulan ayrntlar blgedeki bar belirleyecekti. Pek ok ortak paydamz olan Suriye'nin Ankara'ya ihtiyac vard. am, demokrasi istiyordu, sava, kan ve gzya deil. Suriye, Trkiye olmak istiyor, ama kendisine zg bir modelle bunu gerekletirmekten yanayd. TEHDT N TEK Dr Tahir Tamerin nce Vatan gazetesinde Mart 2004de yazd makaleler inin ABDnin Byk Ortadou Projesi karsnda tek ciddi tehdit olduunu ortaya koyuyordu: (61) Tek kutuplu dnya enerji mparatorluu yolunda hibir kural ve engel tanmadan ilerleyen ABDnin karsnda ksa vadede durabilecek ve dnyay iki kutuplu hale yani bugnkne gre daha dengeli bir hale getirebilecek tek g vard. Oda her geen gn sesini duyurmaya devam eden ve bende varm diyen in Halk Cumhuriyeti. Uluslar aras arenalarda sesini imdilik gr

kartmayan in her geen gn gleniyor ve dnya lkelerine beni dikkate almadan bir ey yapamazsnz sinyallerini gnderiyordu. in ve inliler; Trklerin 12 000 yllk tarihinde nemli yer tutuyordu. Trk tarihi kadar eski tarihi gemie sahip olan inliler ile pek ok ortak ve benzer ynlerimiz vard. ok iyi ve ok kt mnasebetlerimiz olmutu. Birka asr Kubilay Han, Hlag Han gibi nl Trk-Mool mparatorlar tarafndan ynetilen bu byk lke Trklere kar yaptklar bilinen in Seddi ile tannmt. Bu gnde Dou Trkistanllar ile Uygur Trklerine uygulad haksz tutum ve davranlar yznden halklarmz arasndaki ilikiler hi de iyi durumda deildi. Btn bunlara ramen in geliiyor, ekonomik ve askeri adan dnya devi haline geliyordu. Halen bulunduu topraklarda 1.5 milyara yaklaan nfusuna hayat sahas bulmas giderek zorlatndan glendiinden komular iin potansiyel tehdit oluturuyordu. Doal olarak Kuzeye ve Batya kar genilemek zorundayd. Batda kendisi gibi kalabalk olan Hindistan, Bengalde ve Pakistan bir engel olarak grlse de bu milyarlk devi kuzey ve kuzeydou istikametinde durdurabilecek bir g imdilik grlmyordu. Her ey bir yana inin nmzdeki 50 yln politikalarnda belirleyici nemli roller stlenecei aka grlyordu. Bu bakmdan dnyay kreselletirmeye alan kresel mimarlar kadar yakn temas iinde bulunduu Trk Dnyasnn da ini ok yakndan takip etmesi gerekiyordu. in ile atmayacak, ama belli llerde her alanda ilikiler gelitirebileceimiz bir lke olarak ini iyi bilmemiz ve gelimelerini dikkatle izlememiz gerekiyordu. Gzlerini AB ve ABDye, yani batya eviren aydnlarmz gzlerini artk in tarafna yani douya da evirmeliydi. in olgusu iyi anlalp iyi alglanmalyd. Byk Ortadou Projesi ile petrol kaynaklarnn bana geip enerji yollarn kontrol altna almaya alan ABD-ngiltere-srail lsnn baarsnn en ok etkileyecei lkelerden biri de indi. in ekonomisi bugn olmasa bile ok yakn bir gelecekte petrole daha ok baml hale gelecekti. Bu durumda petrol ald Ortadounun ABD tarafndan dorudan kontrol edilmesi, yani vanann banda ABDnin bulunmas hibir zaman iine gelmeyecekti. Bu yzden Byk Ortadou Projesi ad altnda balatlan blge lkelerinin demokratikletirilme abalarna kar in imdiden nlem almaya balamt. Bir bakma in d politikaclar da bo durmuyordu. Yarn birlikte ibirlii iinde olabilecei kendisine yakn ortaklar aramaya devam etmekteydi. Nitekim bu abalara balang olarak in Devlet Bakan Hu Jintaonun 26 Ocak-4 ubat 2005 tarihleri arasnda gerekletirdii Fransa, Msr, Gabon ve Cezayiri kapsayan resm ziyaretini grmek mmknd. Bakan Hu Jintao lkeyi kapsayan anlaml ve bol anlama ile dolu gezisini 5 ubat tarihinde tamamlayarak lkesine dnmt. in Devlet Bakan 29 Ocak 2004 tarihinde Msr Devlet Bakan Hsn Mbarek ile grmt. 30 Ocak 2004 tarihinde de, Arap Birlii Genel Sekreteri Amr Musa ve in Dileri Bakan Li Zhaoxing, Kahiredeki Arap Birlii Genel Merkezinde grmler ve ortak aklama yapmlard. Bu aklamada; in-Arap birlii Forumunun kurulduunu bildirilmi ve in-Arap birlii Forumu Deklrasyonunu imzalanmt. Li Zhaoxing ve Amr Musa, Hu Jintaonun Amr Musa ile yapt grmeden sonra dzenlenen basn toplantsnda, bu forumun kurulmasn in ve Arap lkeleri arasndaki ilikiler tarihinde bir kilometre ta olarak nitelendirmilerdi. Gerekten gerek zamanlama ve gerekse ierik asndan bu anlama bir bakma Byk Ortadou Projesine kar bir alternatif olarak grlebilirdi. Msr ziyaretinden sonra sras ile Gabon ve Cezayire giden in Devlet Bakan, Gabon Cumhurbakan El-Hac mer Bongo ve Cezayir Devlet Bakan Abdlaziz Buteflika ile grmt. Bakan Hu; bu lkelerde ikili ilikiler ve ortak konular zerinde fikir alveriinde bulunmutu. Bu ziyaretler sonrasnda da yaynlanan ortak bildirilerde Msrdakine benzer aklamalar yaplmt. zetle; lkeler arasnda st dzey siyas temaslarn devam edecei aklanrken, eitli alanlardaki ibirliinin derinletirilmesine, uluslararas ve Afrika ile ilgili konularda istiarelerin karlkl olarak glendirilmesine mevcut ibirliinin

younlatrlmasna, dnyada ok kltrlln korumas iin hazrlanacak deiik geliim modellerinin desteklemesine karar verildii de vurgulanmt. Ayrca taraflar, in ve Afrika lkeleri arasndaki kapsaml ibirliini ilerletmeye ve yeni tip ortaklk ilikilerini gelitirmeye hazr olduklarn da kaydetmilerdi. in ve Cezayir, 4 ubat 2004 tarihinde Cezayir kentinde yaymladklar ortak basn bildirisinde, taraflar terrle mcadelede kapsaml nlemler alnmas ve uluslararas ibirliinin glendirilmesinden yana olduklarn ve bu konuda BM'nin barol oynamas gerektiini de bildirmilerdi. Bildiride in ile Arap ve Afrika lkeleri arasndaki dostluk ve ibirlii ilikileri deerlendirilirken, Ortadou blgesinin kapsaml, adil ve kalc bir bara kavumasnn blge halklarnn temel karlarna uygun olduu, dnyann bar ve geliimine de yararl olaca kaydedilmiti. Bu gelimeler ok doald. in Devlet Bakan Hunun Afrika ziyareti ve bu ziyaret esnasnda yaplan anlamalar aslnda, ABDnin tek kutuplu politikasna kar ok kutupluluu savunan inin Afrika lkelerinin dnya siyasi sahnesinde daha ok rol stlenmesine destek olmaktayd. in artk kabuunu yrtmt. D politikada blgesel gler ile ticari ve siyasi ilikilerini daha da gelitirerek inin geleneksel, ok ynl d politika stratejisinin giderek dnyada sz sahibi olmaya baladn gsteriyordu. D politikada blgesel gler ile ticari ve siyasi ilikilerini daha da gelitirme abalar inin geleneksel ie dnk politikasn terk ettiini, ok ynl d politika stratejisi ile giderek dnyada sz sahibi olmaya baladn gstermekteydi. Bugnn ininde Maonun tek fikirli, tek retili ve tek giyimli sadece siyaset reten kalabalklarnn yerini dnyay kucaklayan alkan ve retken insanlar almt. Dnyaya alan in, ekonomisi ile birlikte Silahl Kuvvetlerini glendirmek ve kresel bir askeri g oluturmak iinde youn abalar harcyordu. in Maliye Bakan 06 Mart 2004 tarihinde Halk Kongresine yapt aklamada, inin 2004 ylna ait in askeri btesinin % 11.6 orannda nemli lde arttrldn ve bu artn in ordusunu sava hazrlk dzeyine ykselteceini belirtmiti. inin askeri btesi resmi rakamlara gre ylda yirmi be milyar Dolard. Aslnda bu apta bir bte ile kresel apta bir Silahl Kuvvetler oluturmak mmkn deildi. En az bunun iki- kat bir bte ile in komular ve dier dnya lkeleri iin gerek bir tehdit olarak alglanabilirdi. ok uzun bir sre demode silahlar ve bu silahlarn kullanlmasna uygun stratejilerle eitilen in Silahl Kuvvetlerinin modernlemesi ve kresel boyutlarda glenmesi paradan ok zamana balyd. Modern silahlarla birlikte gelen sava teknolojilerine uyum ve bunun bir atmada baaryla kullanlmas, yani modern silahlar ve teknolojilerle savama kabiliyetine ulalmas da belirli bir zamana istiyordu. Bu zamann ise bugnk grnm ile en az yirmi yl alaca deerlendiriliyordu. Fakat Gneydou Asya lkelerinin ve bilhassa snr komularnn inin bu askeri glenmesinden tedirgin olduklarn sylemek mmknd. Bu tedirginlik ve rahatszlk bu lkelerin ine kar hazrlkl olmalarn, yani savunma harcamalarn arttrmalarna yol ayordu. Bu harcamalar ise en ok uluslararas silah tccarlarnn iine yaryordu. kinci Cihan Harbini mteakip 1950lerde patlayp lkenin ikiye ayrlmas ile balayan Kore Harbi ile yklan blge bilahare Vietnam Harbi ile yirmi yldan fazla bir sre kan glne dnd. nsanlk burada yaanan byk bir vahetin tan oldu. Son yirmi yldr ise mnferit baz olaylarn dnda ok sakin bir sre yaayan blge yakn gelecekte yeni olaylara ve scak atmalara gebe grnmekteydi. Kresel silah tccarlarnn bu gidiattan pek memnun olmas gerekirdi. nk inin gcndeki en kk artn bu lkenin yakn komular iin silah almna yol aaca gerei ortadayd. Kresel tccarlar inin komularnda silah sistemleri retimi olmadn bildiklerinden muhtemel silah ihtiyalar iin kendilerine bavuracaklarn deerlendirip hazrlklarn buna gre yapyordu. inin komular tarafndan tehdit olarak alglanmasnn ilk rnekleri grlmeye balamt. Burada en rahatsz olan lke Tayvand. in, Tayvan kendisinden kopmu ve gerekirse zor

kullanlarak yeniden birletirilebilecek bir eyalet olarak grmekteydi. 20 Mart 2004 tarihinde Tayvanda Cumhurbakanl seimlerinin yaplmas ve Tayvan Cumhurbakannn, in tehdidi karsnda, Tayvann savunma gcn artrp artrmamas konusunda bu ay halk oylamasna gidecei beklentileri basn yayn organlarna aka dile getiriliyordu. Tayvanda yaplacak bu ilk halkoylamasnn, Cumhurbakanl seimiyle e zamanl yaplacak olmas ve ABD ile inin Tayvan tutumu gibi konulara aklk kazandraca iin uluslar aras basnda ilgiyle izlenmekteydi. 500e yakn in fzesinin Tayvan hedef alm durumda olduu ve bu saynn her alt gnde bir adet artrld belirtilmekteydi. Tayvan Cumhurbakan halkoylamasnda verilecek yantn, Tayvan halknn in saldrganl karsnda kararl olaca mesajn gl bir ekilde d dnyaya ileteceini vurgulanyordu. Bugn Tayvana en fazla silah salayan lke ABDdeydi. inin artan silahlanmasnn, yaknda dengeyi Pekinin lehine evirebilecei inancnda olan ABDnin Tayvann savunma alannda daha fazla harcama yapmasndan yana olduu da biliniyordu. Blgede rahatsz olan lke sadece Tayvan deildi. ABD igal ordularnn bulunduu Japonya ve Kore yannda dier blge devi Hindistan ile birlikte Rusya Federasyonu da ini dikkatle izliyordu. imdilik sadece Pakistan ile sorunlar olan ve grnte iyi gittii anlalan inHindistan ilikilerinin inin glenmesi orannda giderek gerginleeceini imdiden sylenebilirdi. in savunma btesindeki kk bir artn dahi dnya konjonktrn ve kresel gelimeleri takip eden uzmanlarn yakn ilgisini ekmesi bouna deildi. Yllarca afyon ile uyutulan ve kendi sorunlar ile ba baa braklarak dnyadan tecrit edilen in artk eski ataletini atmt. Tam olarak uyanmamt. Ama gzlerini amt. Kalknan ve glenen ekonomisi ile ok ksa bir srede btn dnya ekonomilerinin korkulu ryas haline gelen inin bu gelimesine kar lkelerin iddetle tedbir alma yoluna gittikleri ve ekonomik tedbirlerle ba edemeyince sonunda zm araylarnn silahl bir mdahaleye kadar uzanabilecei her zaman mmknd. te bu gerekten hareketle in nce kendini korumak iin, bilahare giderek dnya gc olmann gerektirdii bir savunma sistemi oluturma yoluna gidecekti. Bu kanlmazd. Dikkatle takip edilmesi gerekiyordu. D politikada blgesel gler ile ticari ve siyasi ilikilerini daha da gelitiren in geleneksel ie dnk politikasn terk etmiti. Uygulad yeni ve ok ynl d politika stratejisi ile giderek dnyada sz sahibi olmaya balamt. Bugnn ininde Maonun tek fikirli, tek retili ve tek giyimli sadece siyaset reten kalabalklarnn yerini alan retici inliler dnyann korkulu ryas olmulard. inin en yksek yrtme organ olan in Ulusal Halk Meclisinin yllk olaan Genel Kurulu 5 Mart 2004de Pekinde yaplmt. 15 Marta kadar sren toplantda Merkezi Hkmet, Yksek Halk Mahkemesi, Yksek Halk Savcl ve Ulusal Halk Meclisi Daimi Komitesinin yllk alma raporlar incelenip oyland. Ayrca halkn byk dikkatle takip ettii zel Mlkiyetin Korunmas ile ilgili anayasa deiiklii de bu toplantda oylanp kabul edildi. ki bin dokuz yz kadar halk temsilcisinin katld in Ulusal Halk Meclisinin toplantlarnn alna Cumhurbakan, Merkezi Askeri Komisyonu Bakan, UHM Daimi Komitesi Bakan, ve in Halk Siyasi Danma Konferans Ulusal Komitesi Bakan katlarak toplantlarn nemini vurgulamlard. Babakan Wen Jiabao, al treninde yapt konumada; hkmetin faal mali politika ve salkl para politikasn aksatmadan uygulamaya devam edeceini vurgulamt. Kalknmann ky ve ehirlerde ayni olmadna dikkat ekmi ve iki kesim arasndaki byk gelir farklarnn devam ettiini vurgulamt. Hkmetin nmzdeki yl iindeki hizmet arln krsal kesimin sorunlarn zmeye ynelik olacan bildirmiti. Babakan Wen; ekonominin 2005de biraz yavalayarak 2004deki 9.1 seviyesinden yzde 7lere deceini ifade etmiti. Bu dn ok hzl bymenin toplumun sosyal katmanlar arasnda byk uurumlar yaratt ve krsal kesimin bu gelimeye ayak uyduramamasndan kaynakland deerlendirilmekteydi. lkesinde Kii Bana Den Milli Gelirin bin dolar getiini kaydeden Wen, lkenin mali

gcnn ykseldiini ve d ticaretin bir nceki yla gre yzde 37.1 artarak 851 milyar dolar bulduunu ifade etmiti. Wen Jiabao; bu yl enflasyonun nne gemek iin fabrikalara yatrmlarn kslacan ve kaynaklarn krsal kesime yneltileceini, 800 milyon kiinin yaad krsal kesimde vergilerin drleceini ve iftilerin desteklenmesine hz verileceini, izlemekte olduklar bamsz ve bar d politikann aynen devam edeceini bildirmiti. Babakann aklamalarndan kan sonu uydu. Kalknma hz yavalatlmt. Kalknmann ykn tayan ehirlerin bundan ald pay ile lke nfusunun yarsndan fazlasn oluturan krsal kesim arasndaki dengesizliin kaldrlmasna allacak ve bu ekilde meydana gelmesi muhtemel sosyal patlamalarn nne geilecekti. Hzl kalknma ile ortalama milli gelirde fert bana den pay arttka yeni zenginler ortaya kmaya balamt. Dne kadar sadece boaz tokluuna almay dnen inliler imdi zel mlkiyet sahibi olma isteklerini yasal yollarla gerekletirmek istiyordu. Bu komnist dzenden kapitalist sisteme geiin nemli ayaklarndan biriydi. Nitekim Anayasa deiiklii ile bu husus dzene konulacakt. Yaplacak anayasa deiiklii inin sosyal ve kltrel hayatnda yeni gelimelerin ve modern an gereklerine aln iaretlerini veriyordu. nmzdeki yllarda inde byk sosyal hareketlerin olacan imdiden syleyebilirdi. u anda bat dnyasnn btn ekonomik forumlarnda konuulan tek konu vard. O da inin nlenemeyen ekonomik gelimesinin nasl kontrol altna alnaca. Ekonomi dnrlerini bu konu ok megul etmekteydi. Bunlar are araya dursunlar, in dnyann en byk ekonomisine sahip olma yolunda hibir engel tanmadan ilerliyordu. stanbuldaki tekstil atlyelerinde 5 milyon liraya maliyeti olan pijama 6 milyona alc beklerken, yan tezgahta in mal ayni pijama 1 Milyondan satlmaktayd. Bunun nlemi basit polisiye tedbirler deildi. Bunun sebepleri ok dikkatli ve bilimsel olarak ortaya konulmad takdirde 1 Milyona satlan ayn mal 6 milyon liraya almaya vatandalarmz hi kimse zorlayamazd. O halde ne olacakt? te bunun cevabn da siyasilerimiz ile ekonomi brokratlarmz birlikte bulacakt. Fakat bunun aresini sadece bizim bulmamz da yeterli olmayacakt. Blgesel ve dnya apnda rgtlerle ibirlii yaplarak bunun aresi aranmalyd. nk tehdit aynyd. Burada nemli bir gerei daha vurgulamak istiyorum. in belki yava ama ok planl ve programl bir kalknma stratejisi uygulamaktayd. 1,5 milyara varan bir nfusu harekete geirmek ve bu kitle zerinde baz politikalar sratle uygulamak kolay deildi. Binlerce yllk kkl gemie sahip ve son yllarda iine kapal bir politika izlemi bir milletin yeni teknolojilere ve sistemlere ayak uydurmas da kolay deildi. Buna ramen dardan gzlemlerle inin uygulad ekonomi politikalarn ok aklc, planl bir da alma ve serbestleme stratejisi izledii grlyordu. Nitekim Gneydou Asya krizi ktnda blgede in'in tm rakipleri devalasyon yapmlard. IMF ynetimi ine de bu ynde neride bulunmutu. Ancak in direnmiti. Sonunda IMF yanldn kabul etmi ve in hakl kmt. imdi in giderek daha zengin bir lke haline geliyordu. Nfusunun kalabalk olmas milli gelirini 1000 dolar civarnda gstermesine ramen ticari hacmi hite kk deildi. Bu nfusu en kalabalk lke yakalad retim kapasitesi ve imdiden ele geirdii dnya pazarlar ile tedbir alnmad takdirde dev bir lke olma yolunda emin admlarla ilerliyordu. Fakat in siyasi otoritesi aceleci deildi. Siyasi otorite ayaklarn yere salam basmak iin temkinli davranyordu. Bunda da haklyd. nk dnyay yerinden salladklarnn ve kendilerine kar tedbir alnmak zere alldnn farkndaydlar. Afganistan operasyonu ncesinde blgede hakim ve etkili g olma zellii tayan Rusya Federasyonu, 11 Eyllden sonra blgede tek etkin g olma konumunu kaybetmeye balamt. Nitekim, uluslararas terrizmle sava blge lkelerine bata ABD olmak zere Bat ile daha nce kurulamayan seviyede ilikiler kurma frsat vermiti. Jeopolitik ve jeo-ekonomik deeri son derece yksek olan blgede, etkin olma frsat yakalayan blgesel gler iin bu yeni bir yarn balangc anlamn tayordu. Rusya Federasyonu, ABD ve in Halk Cumhuriyetinin ban ektii bu yarta, blge lkeleri zerinde iki tr etkinlik salama giriimi gze arpmaktayd. Bu yarn ilk etab, blgesel veya uluslararas rgtlenmeler erevesinde

srerken, dier etabn ise blgesel gler ve blge devletleri arasnda kurulan ikili ilikiler oluturuyordu. Gerek anghay birlii rgt gerekse Kolektif Gvenlik Anlamas rgt aracl ile Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyetinin oluturduu ekim merkezi, ABDnin blgeye szmasn engelleyemezken, blge devletleri ile ilikilerin belirli bir seviyede tutulmasna hatta baz alanlarda gelimesine katk salamt. Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyeti arasnda oluturulan bu ekim merkezi son dnemde dikkat ekici boyutlara ulamt. Rusyain ortaklnn, Bamsz Devletler Topluluu ve anghay birlii rgt erevesinde Trkistan blgesinde bir politik ve askeri blok oluturduklar sylenebilirdi. Bu bakmdan 2001 ylnda imzalanan yi Komuluk likileri, Dostluk ve birlii Anlamas ise hem zamanlamas asndan hem de yarm yzyldr iki lke arasnda rnei grlmemi bir anlama olmas bakmndan nem arz ediyordu. Blge lkeleri ile ikili ilikilerin gelitirilmesi konusunda da zellikle Afganistan operasyonunun yaratt ilk ok dalgasnn ardndan Rusya Federasyonunun mevcutlar koruma ve iyiletirme ynnde politika gelitirme konusunda baar salad sylenebilirdi. Bu konuda en etin mcadele ilk etapta zbekistan zerinde younlamt. Afganistan operasyonu srasnda ABD ve koalisyon glerine bir askeri s salayarak destek veren Takent, Washington ile stratejik ortaklk anlamas imzalayarak yzn tamamen Batya dnmek niyetini aka ortaya koymutu. Ancak Washington tarafndan, blge lkelerine kar insan haklar ve demokrasi konularnda yaplan eletirilerin sembolik yaptrmlara dnmesi yine ilk bata Takent Ynetimini tedirgin etmi ve Washington ile ilikilerin yalnzca askeri ve ekonomik alanlarla snrl olamayacan, topyekn bir deiim basksnn sinyallerini verdiinin farkna varmt. Zira, ABD Hkmeti, dorudan desteklemese bile onun dorudan veya dolayl kontrolnde olan NGOlarn zbekistan demokrasisinin gelitirilmesi ynnde almalara balamas, Kerimov rejimine, aslnda tehlikenin okta uzakta olmadn hatrlatmt. Bu sebeple, Takentin ayn hzla Rusya Federasyonuna dn bu noktadan bakldnda artc bir gelime olmamt. Geri dn bir stratejik ortaklk anlamas ile de talandran zbekistann, dier Trkistan Cumhuriyetleri iin nemli bir emsal olduu sylenebilirdi. Dier taraftan blge lkeleri ile ikili ilikilerin gelitirilmesinde askeri sler de nemli bir alt bal oluturmaktayd. ABDnin Afganistan operasyonu nedeni ile zbekistanda ve Krgzistanda elde ettii slere karlk, Moskovann Krgzistanda Kant askeri ssn amas ve ardndan da ok ksa bir sre nce Rus snr koruma birliklerinin lkeyi terk etmesi tartmalarnn yaand Tacikistanda da bir askeri s amas Moskova lehine yaanan gelimeler olarak kaydedilmiti. Son dnemde bu mevzi mcadelesinin en nemli lkesi Kazakistan olarak deerlendirilmekteydi. Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyeti ile snr komusu olan Kazakistan, ayn zamanda blgede oluan yeni bir genin vazgeilmez paras olarak karmza kyordu. Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyeti arasnda hem rekabet hem de ibirlii alan olarak mtalaa edilen Kazakistana bu zellii bu lke arasnda yaanan enerji ibirlii veya rekabeti kazandrmaktayd. Trkistann en nemli petrol ve doal gaz reticilerinden birisi olan Kazakistann Hazar Denizi sektrne ilikin, Moskovann ilgisi ak ekilde ifade ediliyordu. Ancak genin dier kesi olan Pekinin, Kazakistan Rusya aracl sz konusu olmadan iliki kurma giriimleri, blge enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulatrlmas konusunda monopol olma ynnde ilerleyen Moskova tarafnda rahatszlk yaratmt. Bu nedenle Kazakistan ve in arasnda bir enerji kprsnn ina edilmesine ilikin karar Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayevin 17 Mays 2004 tarihinde ine gerekletirdii resmi ziyareti srasnda verilen karardan sonra Moskovann bu hatta katlma istei ska dile getirilmiti. 997,5 km uzunluundaki boru hattnn 2005 iinde faaliyete gemesi planlanyordu. Projenin toplam maliyeti 3 milyar Dolar olarak aklanmt. Yksek maliyete ramen, Aktau-Alashankou hatt bu adan Bak-Tiflis-Ceyhann 3.7 milyar Dolarlk maliyeti ile karlatrlyordu. Aktau-Alashankou hattnn sadece bir snr geecek olmas da art bir zellik olarak deerlendirilmekteydi. Maliyeti, tama kapasitesi bir

tarafa bu boru hattnn nemi daha ok sembolik olarak grlebilirdi. Bu l arasndaki enerji rekabetin tek ynl deerlendirmek mmkn grnmemekteydi. Nitekim Rusya ve inin Kazakistan mcadelesine ek olarak, ok nemli bir pazar olan ine enerji ihracat Rusya ve Kazakistan da potansiyel rakipler haline getiriyordu. Enerji ihtiyacnn yaklak %60n Ortadoudan salayan Pekin, Irakn igalinin ardndan enerji kaynaklarn eitlendirme politikasn daha ak ifade etmeye balamt. lkede enerji ihtiyacnn 2003 ylnda %31 ykselerek 91 milyon tona ulat gz nnde tutulursa, bu politikada gelecekte talep basksnn da etkili olduu ifade edilebilirdi. Bu kapsamda, nemli enerji rezervlerine sahip olan Kazakistan ile ibirlii in enerji politikasnn ana maddelerinden birisi halini almt. Fakat Rusya Federasyonunun Kazakistan ile kyaslandnda tama konusunda avantaj ak ekilde ortaya kyordu. Her geen gn enerji ihtiyac artan in ekonomisi, gnde 4.3 milyon varil petrole ihtiya duymaktayd. Halen Kazakistan, in snrna demiryolu aracl ile 95.000 varil petrol tanyordu. Bu adan bakldnda in iin bir boru hattnn ina edilmesi daha ekonomik grnyordu. Nitekim son dnemde in-Kazakistan arasnda inas halen devam eden boru hattnn bitirilmesi durumunda yllk 25 milyon varilin tanmas daha kolay ve ucuza mal edilmi olacak ve ileride kapasitenin arttrlmas da sz konusu olabilecekti. Rusya Federasyonunun Sibirya zerinden ine daha kolay yollarla enerji ulatrma imkan varken, Pekinin Kazakistana artan ilgisini sadece enerjiye balamak eksik bir deerlendirme olacakt. Bu nedenle inin att admn stratejik bir hamle olduunu dnmek gerekiyordu. Bunun en nemli nedeni inin konjonktrel orta olan Rusyaya olan bamlln azaltmak olsa da inin Kazakistan gibi Orta Asyann ok nemli bir lkesinde siyasal etkiye zemin hazrlama niyeti de gzden karlmamalyd. Ancak Rusyann ina edecei petrol boru hattnn ini bypass etmesi ve Angarsk- Nahodka hattna ncelik vermesi ini hayal krklna uratrken, Kazakistan Pekin gznde daha da nemli bir ortak konumuna getirmiti. in ve Kazakistan arasndaki enerji ibirlii Kazakistan asndan da byk nem tayordu. yle ki, Astana ynetiminin in ile enerji ibirliinde istekli olmasnn en nemli sebebi, Kazakistann enerji kaynaklarn ihra edebilmesi iin Rus boru hatt sistemlerine duyduu bamll bu sayede kk de olsa krabilme ihtimaliydi. Astana asndan ikinci nemli sebep ise bu durumun Kazakistan ekonomisinin her geen gn Rus petrol ve doalgaz ihracatna baml hale getirmesi ve kilitlenme tehlikesi ile kar karya kalmas tehlikesine kar ufak bir nlem olarak kullanlabilme ihtimaliydi. Dier taraftan in ile kurulan ve gelitirilmesi planlanan bu iliki, Trkistan kaynakl tm enerji nakil hatlar zerinde etkili olmak isteyen Rusyann bir nebze frenlenmesi asndan Kazakistan iin nem tayordu. Mteri eitlendirmesinin Trkistan enerji ihracatlar iin nemi her geen gn artarken, Kazakistann in ile ibirliini ayrca dikkat ekiciydi. Kazak enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulatrlmasnda hissedilen Rus stnl, Kazakistann Moskovaya olan bamlln her geen gn artryordu. Kazakistan petrol ve doal gaznn %70ini Rusyaya satmaktayd. Bir kara lkesi olan Kazakistan iin enerji ihra hatlarnn eitlendirilmesi hayati neme haizdi. ine alan bu kap, Kazakistann Rusya Federasyonuna olan ekonomik bamlln az da olsa dengelemesi asndan anlaml olarak deerlendirilebilirdi. Bu hattn bir dier nemi de baar ile uygulanmas durumunda, Kazakistan-in petrol boru hatt Kazak petrolnn Bat pazarlarna veya baka rotalara ulatrlmas ve bylelikle ihra rotalarnn eitlendirilmesi asndan gelecekte ortaya kabilecek projelere model olarak alglanmasyd. Kazakistan-in enerji ibirliinin Trkiye asndan baz sakncalarnn ortaya kaca muhakkakt. Nitekim 2005 yl sonlarna doru iletime almas planlanan BTCnin daha verimli almas iin, Azeri petrolnn yan sra Kazakistann da Aktau sahasndan projeye katlmas gndeme gelmiti. ine uzanan boru hattnn da sahadan beslendii dnlecek olursa, Astanann her geen gn artan enerji retimine ramen BTCye olan ilgisinin azalmas muhtemeldi. Dier taraftan, ama her ne kadar mteri eitlendirmesi olsa da, BTC ile karlatrldnda ok daha gvenli olan in hatt, Kazakistan asndan Pekin-Moskova dengesini salamas bakmndan nemli bir adm olarak deerlendirilmekteydi. Gken Ekicinin

Trkistanda Mevzi Savalar ve Enerji balkl TRKSAMda yer alan makalesi, in tehditinin Bak-Ceyhana Kazak petrol vermesinin imkanszlaacan zetlemesi bakmndan kaydadeerdi: ( 62) ABDnin ortaya att Byk Ortadou Projesi bugn olmasa bile yakn gelecekte kendisine en byk engel olarak karsna kacak olan ini de hedef almaktayd. ABDnin kontrol edecei Byk Ortadou da inin ihtiyac olan Petrol vard. Ayrca bu proje ile kontrol altna alnan blgeler inin byyen nfusunun hayat sahas olan blgeleri de kapsayarak inin bat ve kuzeye kar genilemesine mani olmaktayd. Bu yzden in hkmeti ile in Ulusal Halk Meclisi de ABDnin Byk Ortadou Projesi ile ilgili gelimeleri ve bu plana kar blge lkelerinin tutumlarn yakndan izliyordu. Bu ok doald. zlenen lkelerden biride projede nemli grevler verilen Trkiyeydi. in Komnist Partisi Merkez Komitesi Uluslar aras likiler Bakan Wang Jiarui bakanlndaki in Komnist Partisi Heyeti, AK Partinin davetlisi olarak 710 Mart 2004 tarihlerinde Trkiyeye bir ziyarette bulunmutu. Babakan Recep Tayyip Erdoan ve Meclis Bakan Blent Arn ile grlmt. 8 Martta AK Parti Genel Merkezi ziyaret edilmiti. in Komnist Partisi, AKP yi Eyll aynda yapacaklar Asya lkeleri Partileri Kongresine davet etmiti. Basna bu grmelerin ierii hakknda bilgi verilmemiti. Bununla beraber gnmzn gncel konusu olan Byk Ortadou Projesi hakknda fikir alveriinde bulunulduu deerlendirilmekteydi. inin gelimesindeki en byk etken artan yatrm faaliyetleriydi. Son on yldaki yatrmlar milli gelirin yzde 37'sine kadar ulamt. 2003 ylnda ise bu oran yzde 42ye kmt. Yatrmlar iin kaynan nemli bir ksm halkn tasarruflar ile elde ediliyordu. in halknn geleneksel milli karakteri ve yetime tarz tketime deil, tasarrufa ynelik olduundan milli gelirin yzde 43' kadar halk tasarrufu salanabiliyordu. inin ulat yatrm seviyesi gelimi lkelerle ise karlatrlmayacak dzeyde olmasna ramen gelimekte olan Asya lkeleri ortalamasnn ok stnde olduu grlyordu. 1990larda in'de kii bana gelir 300 Dolar civarnda iken imdi 1000 Dolara ulamt. Yani halk on yl ncesine gre kat daha zenginlemiti. Bu hzl zenginlik lkenin her tarafna ve toplumun deiik kesimlerine aynen yansmamt. Blgeler aras byk adaletsizlikler meydana gelmiti. Blgeler aras bu tr farklarn yaanmas ok hzl bir ekilde kapitalist sisteme geiin doal sonularyd. Sosyal adaleti n plana karan gereki politikalarla bu durumu dzeltmek mmknd. Yalnz bunun zamana ihtiyac vard. inin ba dndrc bir hzla da alan ekonomisinin rakamlar artcyd. Son on ylda dnya d ticareti ortalama yzde 6 byrken, in'in ihracat yzde 32 orannda bymt. thalat ise yzde 18 artmt. Bu ekilde daha on yl nce 162 milyar dolar olan d ticaret hacmi bugn 800 milyar dolar amt. Bugn sadece in'in ihracat dnya ticaretinin yzde 5'ini oluturmaktayd. hracat ithalat karladktan sonra 40 Milyar Dolar fazlalk veriyordu. Trkiyenin 25 Milyar dolar ak veren d ticaret hacmi ile mukayese edildiinde bu rakamlarn in iin ok byk bir kazanm olduu grlrd. in'in d ticareti yapsal olarak da deiiklik gstermiti. Japonya dnda komularyla ticareti hzla azalmaktayd. Ticaret hacmi gelimi lkeler ile artyordu. Bugn Japonya ithalatnn % 19 unu, AB lkeleri %7sini, ABD ise % 11ini inden karlyordu. Balangta kk imalat sanayii sektr mallar ile ihracat giderek sanayiinin her dalna yaylmaktayd. in'in mevcut ekonomik ve sosyal sistemleri bu hzl gelimeye ayak uydurmakta zorlanyordu. Ciddi reformlara ve radikal tedbirlere ihtiyac vard. Bankaclk ve Finans Sektr bata olmak zere eski teknolojileri kullanan Kamu ktisadi Kurulularn verimsiz yaplar, sosyal gvenlik sisteminki adaletsiz yaplanma ile gelir dalmnda arpklklar bir trl giderilememekte ve hzl kalknmann nnde frenleyici rol oynamaktayd. Bankaclk sistemi bir trl tahsil edemedii batk krediler yznden gvenirliini kaybetmiti. 2003 ylnda kurulan Bankaclk Dzenleme Komisyonu'nun ise daha tekilatlanmasn bile tamamlayamamt. in'de komnist sistemden kalma KT'ler ok verimsiz alyordu. Ald yksek kredilerle bankalar ve dolaysyla devleti zora sokarak devaml ziyan eden bu hantal kurululardan bir

ksm kapatlm bir ksm zelletirilmiti. Sorunun zlmesi iin el atlmasn bekleyen bine yakn kuruluun olduu belirtiliyordu. Ekonomide verimlilii salayan admlar atldka ortaya isizlik ve sosyal gvenlik sorunlar kmt. te hzla byyen ve kapitalistleen dnya devi in imdi de sosyal sorunlarn zme planlar yapyordu. Ancak ekonomi bymekteydi. Elde ticaret fazlas yeterli sermaye vard. Byyen ve para kazanan ekonomilerde sosyal sorunlarn zm de kolay oluyordu. Baaracaklarna phe yoktu. Sonu olarak son on ylda ok hzl koarak mesafeyi aan in abuk yorulmu gibi grlyordu. Bir yandan ekonomisini glendirirken bir yandan hzl bymenin meydana getirdii sosyal ve yapsal sorunlar gidermeye alyordu. Bir yandan dnya ticaretini ynlendirirken dier yandan blgesel g olma yolunda nemli organizasyonlara da ev sahiplii yapmaktayd. Btn bunlarn bir arada salkl yrmesi ok zordu. Ama bir gerek var ki yava ve sorunlu da olsa in yeniden douyordu. Ksa deil, ama orta vade planlamaclar yapacaklar planlarnda ini mutlaka dikkate almak zorundayd. ABD ve Avrupa Birliinin ardndan dnyann en nemli nc ekonomik gcn oluturan in ve Gneydou Asya lkeleri arasnda blgeselleme sreci giderek hz kazanmt. Son yirmi yl ierisinde blgede kurulan siyasi ve ekonomik rgtlere sradan bir katlmc olarak itirak ederek gzlemcilikten baka faaliyeti izlenmeyen in artk bu ilevini deitirmiti. Blgesinde ve dnyada siyasi ve ekonomik arln yeniden hissettirmek ve belirledii stratejik hedeflere ulaabilmek amacyla kendi liderliinde nemli siyasi giriimlerde bulunuyordu. Bu giriimlerden biri de in'in Boao ehrinde oluturulan BOAO Asya Forumu ydu. BAF; in, Gney Kore, Moolistan, Malezya, Filipinler, Japonya, Singapur, Endonezya, Tayland, Bruney, Vietnam, Nepal, Sri Lanka, Kamboya, Laos, Hindistan, Pakistan, Nepal, Birmanya, ran, Trkmenistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, zbekistan ve Avustralya'dan olumaktayd. Forumun sekreterlik hizmetlerini in'in stlenmiti. Avustralya'y da iine almasna ramen tam anlamyla bir Asya rgt niteliindeki BAF'n kurulu amac;" Globalleme sreci iinde Asya lkelerinin ekonomik ve toplumsal problemlerini mzakere etmek ve Asya lkelerinin birbirleri ile olan ticaretini, karlkl yatrm ve teknoloji transferini ilerletmek ve nihayet lkeler aras ibirliini glendirmek" olarak aklanmt. BOAO Asya Forumu; ayn zamanda " Asya Aratrma Merkezi" gibi bir strajejik dnce kuruluu olma grevini de stlenmiti. Bu merkezin;" lkelerin gereki stratejik tercihlerini yaptktan sonra yeni frsat ve risklere kar nlem alabilecekleri, ekonomik sorunlarn tehisini ve ekonomiyi ynetme kabiliyetini arttrmak suretiyle her trl ekonomik alkantya hazr olabilecekleri, ekonomik kalknmann getirdii risk ve frsatlara ynelik n raporlarn hazrlanmasnda nemli ilevleri olduu" bilinmekteydi. in'in tarihi ve siyasi misyonuna uygun olarak nayak olduu ve gereklemesi iin byk abalar harcad BOAO Asya Forumu'na katlan lkelerin zerinde anlatklar ortak fikir u ekildeydi; ASYA lkelerinin dnyann ekonomik kreselleme srecinin dnda kalmalarna kar nlemler alnmas iin, blgenin karlarnn korunmas ve birbirlerine destek verilmesi gereklidir. Gelecee ynelik byk ve gl Asyann yaratlmas iin birlikte aba harcanacaktr." Yukarda belirtilen Byk ve Gl Asya tam olarak oluturulabildii takdirde dnya hakimiyetine oynayan ABD, AB, ve Rusya nn nndeki en byk engel olacakt. Dnya nfusunun ounu oluturan ve her trl hammadde kaynaklarna sahip, eski ve kkl bir kltr olan milletlerin kurduu bu birlikteliin, 21 nci yzyln gndemini belirleyecei kesindi. in mevcut potansiyeli ile bu lkeleri bir arada tutabilecek bir konumdayd. 40 yldr kendilerinin bir Hristiyan Kulb olduunu ve aralarnda Mslman bir lkeye yer olmadn aka yetkili azlarndan beyan eden Avrupa Birlii kaplarnda oyalanan Trkiye'nin bu oluumda da yeri olmad grlyordu. Ata'lar Asyadan gelen ve topraklarnn % 90 ' halen Asya'da bulunan, bu byk oluum ile Avrupa arasnda kpr durumunda yer alan Trkye' nin Dileri tekilat byle bir oluumu grmemiti. Trkiye olarak; gelimilik trendinin bundan sonraki sahasnn Asya ve oyuncularnn da Asya lkeleri olaca, buradaki en byk ve ynlendirici roln ise in Halk Cumhuriyeti tarafndan oynanaca gerei daima

hatrda tutularak buna uygun politikalar retmemiz gerekmekteydi. Gnmzde in ile Trkiyenin arasnda acil zm gerektiren ok nemli bir Dou Trkistan Trkleri sorunu vard. inde binlerce yldr Dou Trkistan olarak bilinen ve ad Mao dneminde in Jiang olarak deitirilen Uygur zerk Blgesinde (1.828.418 kilometrekare bykl ile in topraklarnn 1/6sn oluturmaktadr.) Yaklak 30 milyon Trk (ounluu Uygur, Kazak, Krgz, zbek, Tatar vb.) yayordu. Petrol, doalgaz, uranyum gibi stratejik zengin maden rezervlerine sahip olan Dou Trkistan Trkleri, Mao dneminde inanlmaz basklara uramlard. Asimilasyonu hedefleyen inin aznlk politikas sonucu binlerce aydn idam edilen, cahil ve geri braklan, in Halkna tannan temel hak ve zgrlklerden yoksun braklan Dou Trkistan Trkleri, bunca basknn stne in Hkmetinin nkleer silah denemelerine hibir bilimsel koruma nlemi alnmakszn dorudan maruz kalmlard. Mao Che Tung sonrasnda yeni ynetime devredilen asimilasyon politikalarna uygun olarak Dou Trkistanl soydalarmza kar yrtlen basklar, uygar dnyann gzleri nnde gnmzde btn iddeti ile devam ediyordu. Trkiye; 30 milyonluk soyda kitlesine sahip kamam ve onlara bask uygulayan in Hkmetinin taleplerine boyun emeyi, kiilikli politika olarak benimsemiti. Bu yanlln dzeltilmesi gerekiyordu. in Ynetimi iin Trkiye; Avrupa Topluluu lkelerine srama tahtasyd ve geni imkanlara sahip cazip bir pazard. Trkiyenin d ilikilerinde in Halk Cumhuriyetinin ok zel bir yeri olmalyd. kili ilikiler her alanda salam temeller zerine oturtulmal, karlkl menfaatlerimiz iyi tespit edilmeli ve sonuna kadar korunmalyd. in nderliinde ve kontrolnde oluturulacak Asya Birliinin ABye rakip olabilecek nemli bir g olduu aka grnmesine, btn Trk Cumhuriyetlerini de bnyesine almasna ramen bu toplulukla ilikilerin kurulmamasn anlamak mmkn deildi. Oysa Trkiye, kendisine etkili olabilecek btn oluumlar yakndan takip etmeli ve gerekirse bizzat iinde ve ynetim kademesinde yer alarak bu kurulular kendi milli menfaatleri dorultusunda ynlendirebilmeliydi. Bunu yapacak potansiyelimiz vard. Corafyamz ve tarihi misyonumuz bize bunu dikte ettirmekteydi. KIRGIZISTANDA LALE DEVRM Grcistan ve Ukraynadan sonra, sivil darbe ya da kadife devrim lale devrimi benzetmesiyle Mart 2005de Krgzistana tand. Bakent Bikekte sivil darbe sonras yama ve talan yaandysa da, herkes Krgzistandan sonra sra hangi lkede soruna cevap aryordu. Krgzistan Devlet Bakan Askar Akayev, gstericilerin Bikekte Bakanlk Sarayn basmalar sonrasnda 24 Martta lkeden ayrld. Muhalif blokun lideri eski babakan Kurmanbek Bakyev, devlet bakanl ve babakanlk grevlerini vekaleten slendi. Yllardr iktidar elinde tutan birok otoriter lider, hayal edilmesi zor bir ekilde halk ayaklanmalar ile bir bir koltuu terk ediyordu. Son 16 ayda Ukrayna ve Grcistandan sonra, eski Sovyet cumhuriyetlerinden Krgzistanda da ynetim sivil darbe ile el deitirdi. Sandk yoluyla koltua veda edemeyen liderler, ilgin bir ekilde sokak eylemlerine boyun eiyordu. 15 yldr iktidar elinde bulunduran, komnizm dneminde st dzey ynetici olan liderler sivil itaatsizlik eylemleri karsnda aresiz kalyordu. Sivil darbelerin balang noktas, her defasnda seimler oluyordu. Siz hi seimle deien diktatr grdnz m? sorusunun cevab, eylemlerin dayanan oluturuyordu. Liderler, komnizmden kalma bir alkanlkla tek parti ynetimini srdryordu. Daha dorusu, ok partinin olduu, ancak iktidarn her zaman tek parti tarafndan ynetildii bir sistemi uyguluyorlard. Bu dnemi demokrasiye gei dnemi olarak adlandrmak mmknd. Mesela, Trkiyede de 1950ye kadar tek parti CHPnin iktidar sz konusuydu. Sivil devrimler, otoriter liderlerin sandk yoluyla gereklemesine izin vermedikleri ok partili demokrasi ve liberal ekonomiye geii salyordu. Kadife devrim ya da demokrasi devrimi olarak adlandrlan bu sivil darbelerin, eski Sovyet cumhuriyetlerinde gereklemeleri bir tesadf deildi. Birok Batl sivil toplum kuruluu demokrasi ve zgrlklerin yaylmas iin yerel sivil kurululara maddi destek ve eitim destei

veriyordu. Benzer lkelerden edinilen tecrbeleri aktaryordu. lkeler aras renci, akademisyen ve sivil kurulu ziyaretleri gerekletirerek, bilgi deiimi salanyordu. Grnte kendiliinden ortaya km gibi duran sivil darbeler, aslnda uzun ve rgtl almalarn neticesiydi. Sivil toplum rgtleri bir at altnda toplanyor, muhalefet ortak cephe oluturuyor ve renciler rgt kuruyordu. Ynetimde etkin asker ve gvenlik grevlileri kazanlyordu. Aslnca sonuncu faktr, sivil darbelerin baarl olmasnn en nemli nedeniydi. Halk adil ve effaf seimler iin sokaa dkldnde, liderlerin yllardr iktidarn bina ettikleri gvenlik kuvvetleri tarafsz kalyordu. Bu da rgtl sivil direniilerin, say olarak az da olsalar sonu almasna sebep oluyordu. Freedom House danman Adrian Karatnycky, Foreign Affairs dergisinin Mart-Nisan 2005 tarihli nshasnda Ukraynadaki Turuncu Devrimle ilgili u arpc bilgiyi veriyordu: Ukrayna Gvenlik Servisi (SBU) st dzey yneticileri muhalif lider Viktor Yuenkonun genel sekreteri Oleh Rybachuk ile dzenli temas halinde oldular. SBU, seimlerde muhtemel gvenlik tehditleri ve kirli oyunlar konusunda Yuenko yandalar ile ibirlii yapt. Aslnda sadece SBU deil, ordu ve emniyet iinde de sivil darbeyi destekleyenler vard. Ukraynada eksi 10 derecede eylem yapan ve sokakta sabahlayan gstericilere askeri adr, parke ve yemek yapmalar iin seyyar ordu mutfaklar verildi. Krgzistanda da benzer bir durum yaand. Gsteriler lkenin gneyindeki O ve Celalabadda ilk baladnda, eylemleri bastrmak iin gnderilen birlikler eylemcilere katld. Bunda muhalif liderlerin gemite ynetimde st dzey grevler alm olmas ve brokrasi ile temaslarnn bulunmas nemli rol oynuyordu. kinci olarak da d basklar otoriter liderlerin, demokratik hak arayn iddet kullanarak bastrmasna izin vermiyordu. Grcistan, Ukrayna ve Krgzistanda seimlerde hile yapldn Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) gzlemcileri de ifade ettikleri iin muhaliflere uluslararas destek artyordu. Eylemleri destekleyen Batl sivil toplum kurulular da seim sonular ile oynayan ynetimler zerinde uluslararas bask kurulmasn salyordu. Bu kurulular arasnda, George Sorosun Ak Toplum Vakf ile Freedom House da yer alyordu. Ama asl rol, ABDnin nde gelen demokrasi savunucusu kurulular, Ulusal Demokrasi Fonu (NED), Uluslararas Cumhuriyeti Enstits (IRI) ve Ulusal Demokrasi Enstits (NDI) oynuyordu. Nitekim Krgzistanda Lale Devrim adn alan sivil darbe 170 kadar sivil toplum kuruluunu bir araya getiren Demokrasi ve Sivil Haklar Koalisyonu KelKel (Gel Gel) tarafndan yrtld. Philip Shiskin, Wall Street Journalda yer alan makalesinde u bilgiyi veriyordu: KelKelin btesi 110 bin dolar, Washington merkezli Ulusal Demokrasi Enstits (NDI) mali destek salyor. NDI da, ABD hkmeti ve d yardmlar rgtleyen USAID tarafndan finanse ediliyor. KelKel ierisinde yer alan Yolsuzlua Kar Sivil Toplum kuruluuna da Ulusal Demokrasi Fonu (NED) 25 bin dolar yardm yapt. Soros Vakf ile Freedom House da sivil kurululara destek veriyor. Sivil toplum kurulular gibi muhalif gruplar da, seimlerden nce bir araya gelip bir blok oluturuyordu. Muhalif cephenin liderini nceden belirliyordu. Krgzistanda muhalif partiler Ata Yurt ad altnda bir araya geldiler. Hareketin liderliini eski babakan Kurmanbek Bakiyev stlendi. Eski Dileri Bakan Roza Otunbayeva ve tutuklu bulunan eski ulusal gvenlik bakan Felix Kulov da Ata Yurta destek verenler arasnda yer ald. Ukraynada da muhalifler, eski babakan Viktor Yuenkonun bakanlnda 9 parti ile Bizim Ukrayna Bloku oluturmulard. Bakyev, Lale Devriminin hemen ardndan 25 Martta hem babakanlk hem de vekaleten devlet bakanl grevlerini stlendi. Grcistan, Ukrayna ve Krgzistanda, sivil itaatsizlik eylemlerinin seimlerden hemen sonra balamas da rastlant deildi. Seimlerin effaf ve adil olmas iin yaklak 6 ay nce sivil toplum kurulular bir araya gelip at rgtler oluturmutu. Halk, oylarna sahip kmalar ve tercihlerini bilinli yapmalar iin kampanyalarla eitimiti. Bu amala radyo, gazete ve televizyonlar da kullanlmt. Seimlere hile kartrld uluslararas gzlemciler tarafndan da onaylannca, aylar nceden rgtlenen renci hareketleri sivil devrimleri balatmt. Eylemler, rgtl niversite genlii tarafndan disiplinli bir ekilde yrtlmt ve halka

yaylmt. Genler, seimler srasnda hile yaplmamas konusunda gzlemci olarak eitilmiti. Seimlerin baarsz olmas halinde de eylemleri yrtmlerdi. Genlik rgtleri birbirine benzese de isimleri lkeden lkeye deiiyordu: Srbistanda Otpor (Direni), Grcistanda Kmara (Yeter), Ukraynada Pora (Zaman), Krgzistanda Birge (Birlikte). Eylemci genler, lkelerinin bamszlk sonras yetimi nesilleriydi. Daha fazla zgrlk, daha fazla refah istiyorlard. Ebeveynleri gibi, komnizm basks altnda yetimedikleri iin de eylemlere ynelmeleri daha kolay oluyordu. Kadife devrimler, iddete bavurmayan ama ynetimlere itaat etmeyerek isyan eden sivil itaatsizlik eylemlerinin sonucuydu. Sloganlar, sembolleri ve bayraklar ile popler hale geliyorlard. Grcistanda krmz devrim ya da gl devrimi, Ukraynada kestane devrimi ya da turuncu devrim ve Krgzistanda sar devrim ya da lale devrimi. Sokaklar eylemin renkleri ile ssleniyordu. Bayram havas iindeki eylemciler, planl bir ekilde resmi binalar kuatyordu. Ynetimleri ilemez hale getiriyordu. Grcistanda halk Parlamentoyu, Krgzistanda Bakanlk Sarayn basarak sonu alrken, Ukraynada halk sadece kuatma yaparak sonuca ulat. Ukraynada Parlamento ve Yksek Mahkeme tarafsz kararlar alarak, almalarn srdrmeyi de baard. Dolaysyla, Ukraynada seimler yenilenirken, iddete bavurulan Grcistanda Eduard evardnadze ve Krgzistanda Devlet Bakan Askar Akayev areyi lkeyi terk etmekte buldu. Ancak Krgzistanda bugne kadarki sivil darbelerden farkl bir durum sz konusuydu. Eylemin neticelenmesi sonras, dzenin salanmas ve eylemcilerin iddet ve yamaya girimeden evlerine dnmeleri salanamad. 5 milyon nfuslu Krgzistanda zellikle fakir gney kesimden gelen eylemciler, bakent Bikekte yamaya giriti. Devrim srasnda gvenlik gleri ile tal sopal atmalar olurken, devrimden sadece bir gn sonra 25 Martta gvenlik gleri ile yamaclar att ve 15 kii hayatn kaybetti. Bikekte halk iyerlerine ve evlere, Biz Elmenen Birge yani Biz Halkla Beraberiz yazlar asarak, eylemcilerin tacizlerinden ve yamaclardan korunmaya alyordu zellikle Bikekte yaanan talann, sivil darbe ile iktidar ele geiren muhaliflere kar kuzeyde honutsuzluu artraca ve bu durumun tekrarlanacak seimlere yansyaca tahmin ediliyordu. Krgzistanda eylemler, O ve Celalabad gibi zbek nfusun ounluk olduu gneydeki krsal kesimlerden balad. Bu da lkede etnik tabanl bir atma olabilecei endiesine sebep oldu. 1992de O blgesindeki zbek ve Krgzlar arasnda atmalar km ve baz kaynaklara gre 2 bin kadar insan hayatn kaybetmiti. 2002de de blgede kk apl da olsa atmalar yaanmt. Ancak, muhalif liderler zbek olmad gibi, blgedeki eylemciler de daha ok krsal kesimlerden gelen Krgzlardan oluuyordu. Baka bir deyile, eylemler kaynan etnik farkllktan deil, ekonomik durumun ktlnden, nepotik atamalardan ve ayyuka kan yolsuzluk sylentilerinden alyordu. Tacikistan, zbekistan ve Kazakistan gibi eski Sovyet cumhuriyetleri ile komu olan Krgzistandaki Lale Devrimi btn olumsuzluklarna ramen, Ukrayna ve Grcistan gibi yeni sivil darbelerin kayna olabilir miydi? zellikle, tek parti iktidarna dayanan ve seimlerle iktidarn pekitiren liderlerin lkeleri iin bu etkilenme mmkn grnyord. Orta Asya lkeleri gibi, Moldova, Beyaz Rusya ve Ermenistan da kadife devrimlerin yeni hedefleri olarak ne kyordu. (63) ZBEKSTANDA PLANSIZ SVL AYAKLANMA! ABD, Krgzstan'n ardndan dier zayf halka Ermenistan'da sivil darbe hazrlklarna bir sredir hz verdi. Dnyadaki en byk ABD bykelilii Erivan'da ina ediliyordu; Soros vakflar ve derin Amerika'nn szde sivil kurulular insani yardm ad altnda Ermenistan'da muhalefeti rgtlemeye balamt. Washingtonun henz sivil darbe iin erken grd zbekistan'da Mays 2005de Andicanda balayan gerek sivil ayaklanma kanla bastrld. slam Kerimov, Grcistan'daki darbeden sonra Soros'un Takent brosunu hemen kapatt, derin Amerikallar snrd etti. Amerikallar, zbekistan'da eer darbeye niyetlenirse, bu sivil

darbenin ok kanl olacan elbette biliyorlard. Ayrca Kerimovun Moskovaya yzne dnme antaj etkili oluyordu. Kerimov ok acmasz bir liderdi; Asker Akayev gibi silahlar konuturmadan rzasyla ekilecek bir diktatr deildi. Kerimov, yandalarn sindirsede biliyordu ki, tek alternatifi Muhammed Salihti. zbekistan Muhalefet Lideri Muhammed Salih, 1993'n Nisan aynda vatann terk etmiti. Ancak zbekistan ynetimi Salih'i hi unutmad; nereye gittiyse orada barndrmamak iin o lkeye bask yapt. Ayn zamanda zbekistanda Salih'e kar acmasz propagandalar yrtld; akil almaz sularla itham edildi ve hala bu dev karalama kampanyas devam ediyor. Salih'in bakanln yapt partinin yeleri tutuklanp, serbest braklmaya, ardndan tekrar tutuklanp, 10-20 yl hapisle cezalandrlmaya devam ediliyordu. Muhammed Salih'in zbekistan'dan kana farknda olmadan katkm olmutu. Bak'deki evime Nisan 1993'de bir konak ( misafir) getirmiti ba belal gazeteci arkadam Ylmaz Polat. Hi bir karlk beklemeden, siyasi ve dnya grne aldrmadan pek ok Trkiye'den gelen ve Trkiye'ye giden misafiri arlayan bir Trk dnyas sevdalsydm. Polat, senden bakasna emanet edemeyeceim ok deerli bir air diye tantt Salih'i. Trkiye'ye misafir gittiini, bir sre evimde kalrsa ok memnun kalacan belirtti. 3 gn Salih'i misafir ederken, peinde Kerimov'un infaz ekibinin olduunu tabii ki bilmiyordum. Kendi halinde, sakin bir adamd. ok mtevaziydi. gn boyunca yumurta, peynir, zeytin, salata ve makarnadan oluan yemeklerimi yemek zorunda kald. Az konuuyordu, hi politikadan bahsetmiyordu. Elibey'i seviyor, Aliyev'i hi sevmiyordu. Rus televizyonu izlememe kzm, epey okkal bir fra atmt. Namaz klarken ok srar etmeme ramen hi imamla gemedi. Bilemiyorum, belki ortama uymak iin namaz klmt, belki de dzenli klyordu. Geldii gibi sessiz ve sakin gitti. Salih'i misafir ettiimi Trkiye'ye geirildikten sonra gazete haberlerinde fotorafn grnce anladm. defa deiik tarihlerde Kerimov'un basks zerine snrd edilen Salih'i en son Muhsin Yazcolu'nun ekibi 7 arabalk bir konvoyla Kapkuleden gizlice geirerek Romanya'da saklad. Ancak Kerimov'un adamlarnn bu istihbarat almas zerine Almanya'ya karld. Bir sre bu lkede serbestce yaad, lkcler ona her kolayl gsterdi. En son Norve'e iltica etti, halen orada yayordu. ki defa zbekistan'a gitsemde pasaportumda giri-k mhr yoktur. 1993 sonbaharnda 70 kii bir uak kiralayarak Takent'de dzenlenen Ebedi Risalet sempozyumuna gitmitik. Elibey, zbeklere 'koyun millet' dedii iin Kerimov Bak-Takent uak seferlerini iptal etmiti. Bu nedenle Takent'de gerekli yerleri grerek Takent havalimanna hem zel uak indirmek, hemde havalimannn pasaport kontrol olan deil arka kapsndan Takent'e girmek zorunda kalmtk. Ancak Kerimov, Azerbaycan'dan 70 kiinin rejimini devirmek iin geldiini sanarak ekibimizi sempozyum salonuna sokmad! Komik ama bize sylenen gereke buydu. lgintir; sempozyumu devlet gazetesi Halk Gz ile o tarihte henz kapatlmam olan zbekistan Zaman gazetesi ortaklaa dzenliyordu. ki dolu otobs misafir kapdan geri evrilsede gazeteci kimliimle ieri girmeyi baarmtm. Peygamberimiz anlatlmas gereken sempozyumda sadece Ahmet Yesevi'nin anlatldn anlaynca 2. oku yaamtm. Meerse Kerimov'un ekibi tm konumalar sansrlemi ve sadece Yesevi ile Peygamberimiz arasnda balant kurulanlara izin vermiti. 2. seferimi rahmetli Haydar Aliyev'in ekibinde yine gazeteci olarak gerekletirdiim iin yine kapdan selamsz sabahsz getim. Salih'in lkesinde en ok p ileri sevmitim. Manevi bir havay hemen hissettiiniz zbekistan'da halk ile ynetim arasndaki derin fark hemen grebiliyordunuz. Muhammed Salih'i dorusu hi politikacya benzetememitim. Daha ziyade Elibeyi andran duygusal, milliyeti biriydi. Salih'e terrist yaktrmas yapanlara hep gldm; Salih karncay bile incitemeyecek biriydi. Tek suu Kerimov'a rakip olmasyd. 1988 ylnn Kasm aynda yazar arkada ile birlikte o dnemin ilk muhalefet tekilat olan "Birlik Halk Hareketi"ni kurdu. 1989 austos aynda bu hareketten ayrld. 1990 ylnn Nisaninda ise "ERK Demokratik Partisi"ni kurdu ve bana geti, hzla rgtlenmesini salad. Mehur zbek airi olpan'n "Kien" iirindeki zincir giyme, boyun eme, ki sen de hr dodun!", msras Partinin slogan

olmutu. Partinin birinci hedefi "zbekistan in Sovyetler Birliinden ayrlmas, zgr, demokratik, milli devlet kimliine kavumas" idi. ERKin kuruluu hakknda eitli speklasyonlar yapld, bu konudaki dedikodular bizzat KGB yayd. Bu ilk milli hareketi zayflatmann baka yolu yoktu. Birlik ismi tarihten gelen bir isimdi. Salih bu ismi seti, nk Birlik - 1910 ylnn ortalarnda Trkistan ve Rusya Trklerinin kurduu Trk hareketi temsil etmekteydi. Birlikten sonra kurulmu olan ERK partisini de Salih kurmutu. Bu isimde, ayn Birlik gibi Ceditiler tarafndan 1918 ylnda kurulmu olan Trk ERK tekilatndan gelmekteydi. Fakat bu tarihi ba Salihin dostlarnn ou bilmiyordu, hatta hkmet te bilmiyordu. Sadece KGB biliyordu, fakat o da bu konu zerinde fazla durmad ya da durmaa zaman bulamad, olaylar ok hzl geliiyordu. Hkmet gazeteleri Salihi Pantrkizmli, rklkla sulasalar da (1988), bunu Birlik hareketi iin syleyemiyorlard. Muhammed Salih Perestroyka donemi liderleri iinde komnist olmayan tek (Elibey hari) siyasetiydi. Sovyet dneminde yazd ve yaynlad 11 iir kitabndan hi birinde komnizmin yada onun dahileri hakknda tek bir kelime yoktu. Fedakar biri olan Muhammed Salih 1989 maysnda Birliin 1. Kongresinde kendisine srarla teklif edilen Birlik bakanln reddetti, kendi yerine Abdurrahman Polatovu gsterdi, insanlar sadece Salih tavsiye ettii iin ona oy verdiler. Ancak bu ahs 3 ay gemeden Salihin toplad tm aydnlar, Hareketin beynini darmadan etti, Birlii bitirdi. Ve bu baarszln cn Salihten ald. Salihin taraftarlarn Birlikten karmak iin "Birlii rklar igal etti!", diye krsden haykrmaya balad. Ve Salih Birlii blmemek iin 1989 austosunda (Hareketin 1. kurultayndan sonra alt ay bile gememiti!) hareketten ayrld. Salih Yazarlar Birliinde youn almalarna devam etti. 1989 ylnda gl bir hareket olan Birlik 1990 banda marjnal bir gruba dnt, Salihin hayal ettii milli hedeflerin yerini kavga ve fitne ald. Polatovlar birbirlerini KGB ye jrnallamakla megul oldular. Salihle Birlii kuran arkadalar tekrar onun etrafnda toplandlar ve 1990 nisanda ERKi kurduklarn ilan ettiler. ERK zbekistann tam bamszl iin mcadelesini balatt. ERK Partisi byk kamuoyu desteiyle 21 haziran 1990da zbekistann Mustakllk Deklarasyonunu parlamentoda kabul ettirdi. Bu gerekten tarihi bir olay idi. O dnemde Sovyetler Birliinde sadece Litvanya bamszln ilan etmiti. Salih bazlar gibi Perestroyka izin verdikten sonra milliyeti olmamt. KGB zayfladktan sonra meydana atlmamt. Salih kendi mcadelesini balattnda Sovyetler Birlii dimdik ayaktayd, Salihin grubu bir avutu. Muhammed Salih 1990 ubat aynda zbekistan Parlamentosuna milletvekili seildi. 20 haziranda Partisi tarafndan hazrlanan "zbekistann Bamszlk Bildirgesi"ni Parlamentoya sundu ve bu bildirge orada aynen kabul edildi. Bu tarihi hadise sadece Salih veya ERK Partisinin deil, belki de tm Trkistan Milliyetilerinin ilk byk zaferi idi. zbekistan, be Trk cumhuriyeti iinde ilk olarak bamszln ilan eden cumhuriyet olmutu. Fakat o zamanki Komnist Partinin, zbekistan Sekreteri slam Kerimov bu Bamszlk Bildirgesini ineyerek, 1991 Mart Referandumunda oylamaya hile kartrp, zbekistan tekrar Sovyet boyunduruuna soktu. Ancak 1991 Austosundaki Rus ovenistlerinin Gorbaov'a kar baarsz darbesinden sonra Sovyetler kendiliinden dalmaya balad. Kerimov bir anda Milliyetiler tarafna geti ve onlarn talebiyle hemen darbeden sonra, 29 Austos da zbekistann bamszln ikinci kez ilan etmek zorunda kald. Bylece zbekistan tarihe bir ylda iki defa bamszlna ''kavuan'' bir lke olarak geti. Muhammed Salih, 1991 ylnn Aralk aynda yaplan Cumhurbakanl seimlerinde yine Kerimov'a kar adayd. Fakat ERK in ne hak hukuku, ne paras ve ne de propaganda iin ara gereci vard. stelik, seim sandklarnn bana sadece iktidarn, yani Kerimov'un gzlemcileri tayin edildi. Saym da onlar yaptlar. Devlet Radyosu tarafndan yaplan ilk aklamalarda Muhammed Salih'in oylarn %31'ini ald ilan edildi, fakat bu ilandan 3 saat sonra Muhammed Salih'in sadece % 15 oy aldn, yine 1 saat sonra ise sadece % 12,7 oy aldn akladlar. Bu "aklamalar" seim sonularnn Kerimov ve Komnistleri ne kadar arttn gsteriyordu. Bu aklamalardan da anlalaca gibi seimlere hile kartrlmt. Seime hile kartrldnn ispat olarak ERK Partisi yeleri tarafndan yzlerce uval sahte oy

pusulalar bulunup seim komisyonuna sunuldu. Fakat kimse bunu dikkate almad. Namuslu bir seim olsayd oylarn te ikisini ald grlecekti! Kremline bal kadronun iktidar terk etme niyetinde olmad anlalyordu. Bu seimler, Muhammed Salih nderliindeki Muhalefetin halk arasndaki itibarini ve gcn net bir ekilde gsterdi. Kerimov, hile kartrlan bu seimleri protesto eden talebelere kurun skarak ERK taraftarlarn korkutmak istedi. Fakat ERK artk sadece Takentte deil btn lke apnda kk salm bir tekilata dnmt. Kerimov, 1992nin mays ayna kadar ERK Partisinin be yerel gazetesini kapatt. Birka parti yesini tutuklatt, parti ynetimine kar soruturma at; buna benzer basklar gnden gne iddetlendirmesine ramen ERK karargah bir umud kaps haline gelmiti. ERK Partisinin Genel Merkezi lkenin bir yrei idi sanki! Btn kesimlerden insanlar bu merkezde toplanyordu. Mart aynda Amerika Dileri Bakan James Baker'in Takentte Muhammed Salihle grmesi Kerimovu tam ileden kard. ok gemeden Muhammet Salih, 1992'nin mart aynda zbekistann tm muhalefet gruplarn ERK ats altnda toplayp bu birlemeyi "zbekistan Demokratik Forumu" diye ilan etti. Bu kurulua Kerimovun eski taraftarlarndan baz milletvekilleri bile katlmaya balad. Salih, ilk i olarak, 27 iktisat profesrn toplayp zbekistann iktisadi haritasn kartmalarn ve ona gre iktisadi programn hazrlamalarn nerdi. Mays gn Kerimov, Muhammet Salih'i Bakanlk Sarayna, le yemeine davet etti. Drt buuk saat devam eden bu yemekli sohbette Kerimov, seimlerdeki rakibi Muhammed Salih'i hkmete ortak olmaa davet ediyordu: "Sen hkmete gireceksin, drt bakanlk ve drt bakan yardmcl senin partine verilecek kendin de hkmette (benim koltuum hari) istediin makama oturabilirsin! imdi iki ferman (Bakanlk emirnamesi) hazrladm. u pilav yiyip bitirdiimizde o fermanlardan birisini senin tercihine gre doldurup imzalayacam!" diyordu Kerimov. Ve bunun karlnda "Demokratik Forumu" datmasn istiyordu. Onurlu Salih tabii ki, hayr dedi. Muhammed Salih'in Kerimovun "vesayet teklifi"'ni reddetmesinden sonra btn partililer zerinde yaygn bask rejimi gittike iddetini arttrarak devam ediyordu. Parlamentoda halkn desteiyle seilmi Milletvekili says da ok azd. Ezici olunluu eski sistemle tayin edilip gelen temsilciler oluturmaktayd. Orada meclis muhalefeti yapmann bir anlam yoktu. Sine-i millete dnme karar verdi. 2 Temmuz 1992'de Parlamento yeliinden istifa etti. Bu olay, yani bir yenin kendi serbest iradesiyle parlamento yeliinden ayrlmas Sovyet tarihinde de grlmemi bir olayd. Bir gece yakn dostlarnn yardmyla Kazakistan zerinden Azerbaycana geti( bana misafir oldu), oradan , btn tarih boyunca grldg zere her Trkistanl Mlteci gibi o da stanbula geldi. Bunu haber alan Cumhurbakan Turgut zal, kendisi ile grmek istedi.Verilen randevu 17 Nisan Saat.17.00 idi. Ankaraya indiinde kendisini karlayanlar zal'in vefat haberini bildirdiler. Trkiyeye geldikten sonra hayatnn aclarla dolu srgn dnemi balad. 1993 yl Nisan ay balarnda, Muhammed Salih zbekistan terk ettikten sonra, zbekistan ynetimi ERK Partisinin bana kendisine tabi olabilecek bir grubu getirmee alt. Bylece ERK Partisi tamamen kontrol altna alnm, muhalefet etkinliini yitirmi olacak ve Kerimov da 1995 seimlerine rakipsiz girecekti. Bu plann gerekletirmek iin Kerimov, ERK Ynetimine zel bir mesaj gndererek: "Salih'i Partiden uzaklatrrsanz, parlamento seimlerine girersiniz, benim kotamla bir grubunuz Milletvekili seilir; Salih, PARTI Bakan iken partiniz hibir zaman yasal tekilat haklarn kullanamayacaktr," diye tehdit etti. Bunun zerine ERK ynetiminden iki profesr (S. Yigiteliyev ve . Kerimov) "Partiyi kurtarma" bahanesiyle Cumhurbakannn bu teklifini kabul ederek ve Haziran ayndan balayarak Partinin lke apndaki btn il ve ile tekilatlarn dolap olaanst kurultay iin imza topladlar. Temmuzda imzalar yeterli sayya ulat. Ve eyll sonunda Kurultay topland. ki profesrden birine, bu gayretlerinden dolay, Anayasa Mahkemesi Bakanl verilerek dllendirildi. Dierine de ERK Partisi Bakanl pein olarak verildi. Bu iki profesrn, gayretleri ve iyimser tahminleri yukarsn ok sevindirmi ve lkenin en grkemli salonunun ERK Kurultayna bedava tahsisi iin emir verilmiti.

Muhammed Salihin zbekistanda devleti ykmak amac ile Trkiye'de renim gren zbek genlerinin hazrlad safsatasyla Kerimov 1500 renciyi geri ekti. 1995 ylndan itibaren Muhammed Salihi hkmet gazeteleri aka vatan haini olarak anmaya balamt. Sorun artk Trkiye'yle sorun haline gelmiti. Demirel, Salih'in snrd edilmesi emrini versede Kerimov hzn alamad ve zbekistan'daki Trk i adamlarnn iyerlerini kapattrp, iadamlarn hapse attrd, Trk okullarn- devletinki dahil, kapattrd veya ynetimlerini zbeklere devrettirdi. Halen zbeklerle evlilik yapan Trklerin evliliini Takent tanmyor, evli iftler sanki gayrimeru yayordu. Kerimovu muhalefetle bartrmak isteyenlerden birisi de Trkiye Cumhurbakan Sleyman Demirel'di. Sayn Demirel 1994 ocak aynda Isvirenin Davos kentinde Dnya Liderleri Zirvesinde Kerimov'a, muhalefetle barmay neriyor ve bunun lke yararna olacan vurguluyor. Ve ilave ediyordu: Muhammet Salih de bara kar deil, ben ikna ederim!. zbekistan Cumhurbakan bu teklife o kadar sert tepki gsterdi ki, Sleyman Demirel, zbek muhalefeti hakknda konumann ne kadar tehlikeli bir ey olduunu anlad. Ve her karlamalarnda bu konunun dikenli problem olduunu grd ve Salih'i Trkiyeden snrd etmekten baka are gremedi, Salih Bey de buna tevekklle boyun edi! Bar iin ikinci hamle A.B.D. Milli Demokrasi Enstitsnden geliyordu. Bu kurum tarafndan zbek Muhalefeti ve zbekistan Adliye Bakan riyasetinde bir heyet Amerikaya davet edildi. Buluma 1 ubat 1995'de gerekleiyordu. Panelde bir gn boyunca konumalar yaplyor, yine bir sonu alnamyordu. Bar iin nc abay Alpaslan Trke gsteriyordu. Kerimov'a yazd 18.07.1996 tarihli mektubu, ona gndermeden nce, ayni gn Muhammed Salihe postalyor, grn istiyordu. O da mektuptan bir blmnn kartlmas artyla muvafakatini bildiriyordu. Bu istee gre son ekli verilmi olan mektubun 4 Austos 1996'da zbekistan Bykelilii kanalyla Kerimov'a gnderiyordu. Mektup zetle yleydi: " zbekistan ERK Partisi Genel Bakan Sayn Muhammed Salih birka yldan beri yurt dnda bulunmaktadr. Kendisi ile Trkiyede ve Avrupada defa grtm. Evvela Zat-i alinizle Muhammed Salih arasnda ne getiini bilmiyorum. Fakat Zat'nza kar daima hrmetkar bir lisan kullanmaktadr. Byk insanlar byk ruhludurlar. Kendilerine kar ilenen kusurlar affederler. zbekistan halk iin birlik ve beraberliin nemli olduunu takdir buyurursunuz. Ltfederek Muhammed Salih Beye dostluk elini uzatmanz istirham ederim. Onun size yazm olduu bir mektubu ben ekli olarak Zat- alinize takdim ediyorum. (Ancak, Trke Muhammad Saliin bu mektubunu``uzlama ruhu zaif`` diye Kerimova gndermedi ). Ltufkar cevabnz bekliyorum. ahsen kendim Zat- alinize derin hrmetlerimi ve selamlarm sunuyorum." Kerimovun buuk ay sonra buna verdii uzun cevabn konuyu ilgilendiren ksm da yleydi: "..Daha ok ksa olan bamszlmz sresince ok zor bir yolu kat'etmi bulunuyoruz. yle insanlar oldu ki, bazlar bizim setiimiz yol iin savatlar; bazlar bize gvenmediler; bazlar hata yaptlar; ama biz onlarn hibirini halkmzn dman yerine koymuyoruz. Onlar kendi hatalarn anladklarnda hi kimse onlarn zbekistann gelecei iin almasna mani olamayacaktr. Sayn Muhammet Salih konusunda ise o da dierleri gibi ayn yolu izleyebilir. Ama bunun iin nceden artlar komann doru olmadn dnyoruz. Her ey artlar ve Devlette yksek mertebeye sahip olma konusundaki davalar olmadan gereklemelidir. Sayn Alpaslan Trke, her eyin zbekistan Cumhuriyeti Anayasas ve mevzuatlarna gre olmas gerektiini siz de ok iyi biliyorsunuz." Altnda kendi imzas olan bu satrlardan anlald gibi Kerimov, bu siyasi rakibinden kurtulmaktan baka bir ey dnmyordu. 15 Mart 1999da Ko Grubunun zbekistandaki otomotiv fabrikasnn alna davet edilen Sleyman Demirel'in Kerimov'un zoruyla: "Biz zbeklerle kardeiz. zbekistann dostu Trkiyenin dostu, onun dman Trkiyenin dmandr. Kerimovda benim kardeimdir, onun dman benim de dmanmdr. Muhammet Salih Trkiyeye giremez!" demesi Salihi zmt. O tarihlerde Parti gazetesi ERK'de yaynlanan makalesi su satrlarla bitiriyordu: "Ben, azatlk ve demokrasi ideallerine sadk olan

tm insanlar bu yalanlara inanmamaa aryorum! zbekistan iin iyilik isteyen kim varsa onlarn bugn u anda orada srmekte olan zulme kar kendi szlerini sylemeye aryorum! zbek halkna kar balatlan bu geni apl terr hareketlerinin bir an nce durdurulmasn talep etmenizi istiyorum! Susuz insanlar ikenceye tabi tutup, hcrelerde mahkemesiz infazlara, cinayetlere ''Dur!'' demee davet ediyorum! zbekistan'da hrriyet ve demokrasi yandalarna bu ar gnlerinde yardm ediniz, diyorum!".. zbekistanda 1999 aralk aynda Parlamento ve 2000 ylnn banda Cumhurbakanl seimleri yaplmt. Her seim ncesi ERK partisini seime sokmamak iin Kerimov bir provokasyon uydurduunu herkes biliyor ve bu seferinde de bir eyler yapacan bekliyordu. Fakat kimse provokasyonun bu kadar kanl ve vahice yaplacan kestirememiti. 16 ubat 1999 da Takentin tam merkezinde ard arda patlayan bombalar, 11 kiinin hayatna mal olmu bu vahet, Kerimov iktidarda kalabilmek iin her eye hazr olduunu gstermiti. Bu kanl olayn Kerimov rejimi tarafndan tertiplendii apak idi. Fakat o gnleri bunu emin bir ekilde sylemek olanakszd. Ama Kerimov ok emindi kendinden. Kerimov bu olayn faili olarak , "slam terrristleri" ve ..kimi dersiniz ...evet, Muhammed Salihi suluyordu! Bylece ERK partisi nc kez seimlerde dlanm oldu. slam Kerimov, 2002 Ocak aynda grev sresini sahte bir referandumla yine bir kez daha uzatmt. Terrizme kar mcadelede zbekistan ABDnin yakn ''orta'' olma niteliini Kerimov iyi deerlendirdi. Referandumdan bir ay evvel, 28 Kasmda ek Cumhuryetinin bakenti Prag havaalannda pasaport kontrolnden geerken, Kerimovun rakibi Muhammed Salih tutuklanmt. Onu tutuklayan polisler Salihin zbekistan devleti tarafndan arandn ve anlamaya gre onun zbekistana iade edileceini bildirdiler. zbekistan rejimini tanyanlar iin Salihin iadesi onun lmnden baka ey ifade edemezdi. lgintir, ayn Amerika Birleik Devletleri Diktatrn son rakibi Muhammed Salihi iki yl nce, 25 eyll 2000 de Amerikann Sesi radyosundan duyurulan resm aklamasnda demokratik mcadele veren lider, onun ERK Partisinin ise legal, kanun muhalefet olduunu tanmt. Kerimov muhalifi Muhammed Salihten kurtulabilmek iin kullanlmayan hile, kurulmayan tuzak brakmad, her yolu denedi. Bir ka defa Salihi ortadan kaldrmaya kalkt Kerimov. 2001 ylnda Kerimov rakibi Salihin ldrlmesi iin bir een grubunu kiralam, suikast parasn da Bakan Kerimovun ibirlikisi, zbek mafyasnn babalarndan biri demiti. Salihin ldrlmesi iin 2 milyon Amerikan dolar denmi ve bir tesadf sonucu Salih lmden kurtulmutu. Rus film yapmcs Mihail Markelov bu olay konu alan bir belgesel evirerek TV Center kanalndan yaymlad. lgintir; Kerimov, Almanyadan Salihin zbekistana iadesini isteme cesaretinde bulunamad. Fakat Alman Parlamentosundaki konumasnda, zbek ve Alman dostluu kadimdir. Benim dedem Emir Timur Avrupay Trk istilasndan kurtarmt demeyi de unutmamt. Ancak byle poplistik laflarla safdil Trkleri aldatlabilirdi ancak. Bunu Kerimov daha sonra daha iyi anlamt. 1996 ylnda Trkiyede hkmet deiti. Bu yeni iktidar Salihin Trkiyeye tekrar dnmesine bir tepki gstermedi. Ancak Salih Trkiye-zbekistan ilikilerinin bozulmasna sebep olmaktan endie ederek, bu lkede ak siyas faaliyette bulunmad. Salih 1997 yl Kasm ayna kadar stanbulda illegal hayat yaad. Kerimovun Kasm aynda Trkiyeye ziyaretini gerekletirmeden nce Trk hkmetini Muhalifin yine stanbulda yaamakta olduunu kaba ve gayri diplomatik bir dil ile uyard. Trk Dileri Bakanl Salihi ikinci defa memleketten karmaya mecbur kalmt. Muhalif lider bu kez Bulgaristana gnderildi. Bu srgn ok srmedi, muhalif ksa zamanda tekrar gizli olarak Trkiyeye giri yapt. Ama bu haberde Kerimovun kulana hemen gitmekte ge kalmamt. Kerimov tekrar Trk devletini zbek rejimi muhalifine yardm etmekle sulad ve Trk hkmeti bu sefer Salihi krmamaya dahi almadan, havalimanna gtrerek yurtd etmeye mecbur kalmlard. M. Salihin eserlerini Trkiye Trkesine eviren Do. Dr uayp Karaka yle yazyordu: Muhammed Salihi o Sovyet sosyalist dzeninde kendi kendini yetitirmi, Trkiyeyi grm, Avrupa ve Amerikay tanm, slm dnyasn incelemi, entelektel taraf ok gl olan,

sadece zbekistann deil, btn Trkistann, Trk dnyasnn gelecei zerinde dnen ve fikir reten bir liderdir. Trk dnyas iin Trk kua adn verdii projenin sahibi olan tek liderdir. Bu bakmdan Ziya Gkalpten sonra, dnya Trklnn geleceine dair salam temellere dayanan programn sahibi bir fikir adamdr. Salih Trk medeniyeti gayeleri ve zgr Trkistan hayali ile yetimi bir insand. Ailesini Trke konumay, Trke dnmeyi rensin, diye Trkiyeye getirmiti. Trk Dileri Bakanl bu garip tutkudan habersiz olduundan Salihi nc kez (bu sefer Romanyaya) kartt. kartlrken de Salihin bir daha Trkiyeye geri dnmemesi istendi. Kerimova Trkiye gibi msamaha gsteren baka bir lke yoktu. Bunun karlnda Kerimovdan hep ihanet gren Trkiyeden baka lke de yoktu. 1999 yl ubat patlamalar. Bu provokasyon ''Rakipten kurtulu program erevesinde yaplan en iren hareketti. Bunun muhalefete kar kullanlmak zere yapld patlamalardan hemen sonra, ertesi gn, aka malum oldu. Salih daha resmen sulu olarak iln edilmeden, onun kardei Abdureid Becan, iki gn sonra ise ikinci kardei Kamil Becan tutuklandlar. lgin olan, patlamalar gereklemeden bir hafta ncesi Salihin tm akrabalarnn KGB tarafndan yakn takibe alnmas idi. Bunun anlam patlamalar meydana geldii gn KGB tarafndan tayin olunan, mstakbel sulular da gz altna alnmt. Sulu belli, hatta suu da belli olduu gibi, yazya da dklmt. Geriye yaplmas gereken tek ey mahkemeydi. Mahkemeden nce Salihi bu cinayetleri ilemekle sulayan uzun uzun makaleler yazld. Mahalle, okul ve fabrikalarda toplantlar yaplarak Muhammed Salihin ne kadar vahi bir katil olduu anlatld. Okullarda ocuklara anl zbek polisi tarafndan yakalanarak adil yargya iade ediliini tasvir eden resimler izdirildi. Bu konuda kompozisyonlar yazdrld. Son olarak mahkeme gerekleti. Salihi hayatnda grmedii sahte ahitler sulad ve karalama konusunda destek verdiler. Ve tabi ki beklendii gibi Salih btn bu patlamalar organizatr olarak sulu bulundu. Muhammed Salih 28 Kasmda ek Cumhuriyetinin bakenti Prag hava alannda pasaport kontrolnden geerken, tutukland. Salih byk gn ncesi Brkselde International Crisis Group toplantsna katlm ve Avrupa Parlamentosu Orta Asya komisyonunda zbekistan hakknda brifing vermiti. Ertesi gn Amsterdam - Prag uayla Radio Free Europe ve Radio Liberty (RFE\RL) davetlisi olarak Praga gelmiti. Muhalif lideri tutuklayan ek polisleri Salihin zbekistan devleti tarafndan arandn ve anlamaya gre onun zbekistana iade edileceini bildirdiler. Bylece, Muhammed Salihin hayat gerek bir tehlike altnda kalmt. Muhammed Salihi tutuklayan ek nterpol memurlar kendi lkesinin siyasi mlteciler stats konusundaki 1951 yl Cenevre Anlamasna ye olduunu ve anlamaya gre Muhammed Salihi tutuklamaya haklarnn olmadn bilmiyorlard. nk Salihin pasaportu bu anlama gerei BM tarafndan onaylanan ve Norve devletince verilen bir pasaporttu. Bu incelii sonradan kavrayan ek Interpol 3 gn devamnda bir aklama yapamad, yapt aklamada ise ''Salih bu pasaport la sadece Schengen devletleri snrlarnda serbest dolaabilir'', diye daha da anlamsz beyanatta bulundular. Bylece, olayda sadece Salih deil, ek makamlar da zor durumda kalmt. Ama kendilerinin yanlmadklarn kantlamak iin, biz Interpolla Uluslararas anlama gerei Salihi tutuklamak zorundaydk, dediler sonunda. Tabi, bunlarn hepsi olay dnya kamuoyuna iyice yansdktan sonra oluyordu. Yoksa ilk aamada Muhammed Salihin hayat belli lde tehlike altnda kalmt. Prag olay ilgin bir biimde zbekistan ve onun etrafndaki sadece kiisel deil, siyasi ''malzemenin'' de ne olduunu ortaya kard. Baz devletler ilk aamada Salih olayn grmezlikten geldiler ve kendi kurulularna olay fazla abartmama konusunda tavsiyede bulundular. Salih tutukland gn akam Amnesty Internatonal ve Human Rghts Watch tekilatlarnn ''ok acil'' rumuzlu beyanatlar bu kritik durumdan dnyay uyard. Merkezi Londrada olan Pen Club ve Moskova yazarlar derhal harekete geti. International Crisis Group ve Avrupa Parlamentosu komisyon bakan Bart Staes basn bildirisi yaynlayarak, Salihin serbest braklmasn talep ettiler. Bat basn olay geni bir ekilde yorumlamaya balad. Norvein bir numaral gazetesi Aften Posten tam sayfa yaynlad makalede u cmleler yer

veriyordu: ''Salih vatannda en mehur politikacyd, bugn de yle, Kerimov Salihin bu poplaritesini krmak iin onu ''dinci' gstermeye alyor. Kerimov rakibi Salihi fiziki yok etme emrini bizzat vermitir'' Muhammed Salih tutuklandktan 2 gn sonra Norve Dileri bakan ek Dileri bakanyla grerek, Salihin Norvee verilmesini talep etti. Norve TV kanallar Salihin demokrat bir lider olduuna dair bilgiler ieren tantm yayn yapyor, fakat ek makamlar Salihi 30 Kasm da mahkemeye kararak, tutukluluk sresini 40 gne uzatma karar alyordu. Salihin serbest braklmasn uman Norve hkmeti sertleiyor ve ek Dileri Bakanlna resmi nota veriyordu. Fakat ekler inat kt, Salihi Norvein notasna ramen serbest brakmadlar. Bylece dnya kamuoyunun olaya tepkisi her saat ykseldi, ek Cumhurbakan saray, internet postalar, fax-telefonlar protesto mektubu ve mracaatlarndan kilitlenmiti. Cumhurbakan Vaclav Havel defa TV de Salihin susuz olduundan emin olduunu ve onun hapisten biran nce kurtulmas iin elinden geldiini yapacan aklad. Amerika Birleik Devletlerinin zbekistan ynetimiyle terre kar mcadele alannda ibirliinin Salih olaynn Kerimov lehine sonulanacan tahmin edenlerde oldu. Hatta Muhammed Salih serbest brakld gn yapt basn toplantsnda baz gazeteciler bu konuyu aka dile getirdiler. Ancak Muhammed Salih kendisine yneltilen onun ''Pragda tutuklanmasnda ABD nin muhtemel pazarl sz konusu olabilir mi?'' eklindeki sorulara byk bir serinkanllkla ''ABD gibi devletin byle marjinal hesaplarla uraacan sanmadn'' syleyerek, hem ek hkmetini hem de Sper Gc savunmu oldu. 11 Aralk saat 11 de Muhammed Salih ek Cumhurbakan Vaclav Haveln kefaleti ile Mahkemeye kadar serbest brakld. Olay ek politikaclar bir hukuk alanndaki ilk rnek oluturacak durum (precedent) olarak niteledi. Muhammed Salih Pankras hapishanesini terk ettikten 3 saat sonra Radio Free Europeun konferans salonunda basn toplants yapt. Basn toplantsna 80 civarnda gazeteci katld, tam bir saat devam etti. lgi ok bykt. 12 Aralk saat 17.30 da Muhammed Salih Prajski Hrad Saraynda Cumhurbakan Vaclav Havel ile grt. ek Cumhurbakannn istei ile gerekleen bu grmede Muhammed Salih zbekistandaki siyasi durum hakknda bilgi verdi, hapishanede yazd denemeyi Vaclav Havele hediye etti. 14 Aralkta gerekleen Prag ehrinin Mahkemesi Salihin deil, sanki zbekistanda ki baskc rejimin mahkemesi oldu. Bu lkedeki devlet terrnn kant olabilecek pasajlar yer ald mahkeme kararnda. Salihin zbekistana iade edilemeyecei, ona kar iddialarn mantksz olduu vurguland ve Salih temize kt. Prag vakas Muhammed Salih iin biraz dramatik gemiti. ABD'nin ve dostlarnn tavr kara gnde belli olmutu. Trk basnnda Taha Akyol, Cengiz andar, Kemal apraz ve Arslan Tekin dnda Salih'i yazan olmad. Norve telefonunu Ankara'da iken aram, kartamamtm. Elbette Muhammed Salihin maceras daha bitmedi, devam edecekti. ABD'nin en zor halka olan zbekistan'da sivil darbe gerekletirmesi gerekten zor iti. KERMOVUN KORUNMA NEDEN PETROL 2002 -2004 yllar arasnda Byk Britanya'nn Takent bykeliliini yaparken, Kerimov aleyhine konumas sonras' istenmeyen adam' ilan edilerek grevden alnan Craig Murray, lkesinin ve ABD'nin zorba Kerimov rejimine Orta Asya petrol ve gaz servetlerine sahip olmak iin gzyumduunu belirtiyordu. Renkli devrimlerle havari kesilenlerin demokrasi oyuncan kinayeli inelemeleriyle ellerinden ald. World Peace Herald'a konuan Murray, Andican olaylarn akca insan haklar ihlali olarak deerlendirirken, Londra ve Washington'un bu olaylar knamamasn ikiyzllk olarak niteledi. Andican olaylarna bini akn insan lmesine ramen Kerimov sayy 50 kii gstermi, blgeye yabanc basn sokmad gibi lkedeki yabanc medyay kapatmt. Olaylardan sonra 500 zbek aile Krgzstana geerken zerilerine ate alm yzlerce sivil katledilmiti. Cinsel tacizden, her eit ikenceye kadar masum insanlara hapishanelerde yaplan zulm ekinmeden dile getiren Murray, Andican skandalna Washington'un sessizliini Guardian Sunday'da kan yazsnda ' politik terr suu' yaktrmas yapt. Hem Kerimov hem ABD ve ngiltere politik terr suu iliyordu.

kencelerin sradanlamas, birok sradan insann sahte gerekelerle hapishaneye atlmas, 2002'de Jaslik hapishanesinde Muzafar Avazov ve Husnidin'in kaynar suya atlarak ldrlmesine dikkat eken Murray, bu sua gzyumanlarn ne kadar gnah kartsalarda sulu olacann altn izdi. zbekistan ynetiminin terrle sava kapsamna sokmaya alt politikann bizatihi konseptin kendisine zarar verdiini dnen ngiliz bykelisi, kamuoyu nnde tm diplomatik teamllerin dnda zbek ynetimini sert bir dille eletirdi. Bykeli Murray, 9 Kasm 2004te Londra Chatham Houseda yapt konumada unlar sylyordu: zbekistanda demokrasinin zerresi yok. Bakan slam Kerimovun grev sresi, hileli seimler ve referandumlarla srekli olarak uzuyor... Birlik, Erk, zgr iftiler gibi gerekten demokratik partilerin seimlere katlmasna izin verilmiyor. Rejimi eletirmek imkansz. Basn, din, ifade, toplant zgrl yok. Byk ounluk iin zulm, kk bir aznlk iin lks demek olan rejim ar basklarla ayakta duruyor. lkeden kmak iin vize almak zorunlu. lke iinde seyahat de izne tabi. Devlet iftliklerinde doanlar mr boyu serflie mahkum. Kerimova direnen yegane muhalefet, yasad Cami hareketi ya da Hizbttahrir. Korkun ikence ve zulm bu gruplar giderek daha radikalletirmekte. Sistem kanlmaz olarak iddetli bir atmaya doru gidiyor. Bu 5 ya da 7 yl sonra gerekleebilir, ama felaketli bir rejim deiiklii modeline doru gittiimiz konusunda en kk bir teredddm yok. Ve ABDnin Kerimova salad destek yznden, bunun Bat - aleyhtar bir rejimle sonulanmas byk olaslk. Amerikan ve srail bykeliliklerine ynelik saldrlar, Batdan nefret eden yeni bir kuak yarattmz gsteriyor. Genler radikal slamcl benimsiyor, nk onlara Kerimova kar bir alternatif brakmyoruz. Kerimova destek vermek slam kktenciliiyle mcadele deil, onu tevik demektir. ABDnin destekledii Kerimov rejiminin ikencehanelerinden ykselen her feryat, aronun duvarna denen her tula ve Fellucede evlerin zerine den her bomba gibi slam dnyasndaki nefreti krkleyecektir. zbekistan'da gerekten neler oluyordu? 11 Eyll sonras ABD'nin blgedeki operasyonlar sonucu kertilmi Vehhabi destekli zbekistan slam Harakat ve ldrlm lideri Cuma Nemangani bir sredir zbek Lider Kerimov iin tehdit olmaktan kmt. Dier Vehhabi destekli rgt Hizbul Tahrir'e bal olduu iddiasyla 7 bin kii cezaevini boylad. Lideri Tahir Yoldaav ve kaan 1500 aile Krgzstan, Kazakistan ve Tacikistan'da bugn zor artlar altnda yayordu. Bununla birlikte Kerimov ynetimi, pasifize edilmi bu tehditleri, 11 Eyll sonras oluan politik iklimde son derece hnerli bir ekilde kullanarak, lkeyi siyasal zgrlkleri tmyle ortadan kaldran srekli bir olaanst hal durumuna sokmutu. Hizbul Tahrir, Nemangani rgtnn aksine 'barl cihad" olarak tanmladklar bir erevede ideolojilerini savala deil "szl tebli" ile yaymaya dayandrdlar. H militanlarn ekstremist' olarak sulayarak "Kerimov'un rejimi tarafndan beyinleri ykanm olsa bile bir Mslmann dier mslmana ate amasnn kabul edilemeyeceini" belirttiler. Son iki yldr ABD'nin basksyla Krgzistan, Kazakistan ve zellikle de Tacikistan'da da yzlerce aktivistleri tutuklanarak hapse konuldu. Yurtdndan destek bulan bu yaplanma sanlann aksine halktan byk bir tevecch grmedi. ddia edildii gibi 80 bin yesi yoktu. Dr. M. Turgut Demirtepe, Turkish Weekly Journal'da yaymlanan 'Orta Asya'da radikalizm ve terr' balkl yazsnda, son yllarda eylemlere karan ve tutuklananlara vurulan damgann HT sempatizan olmasn pheli buluyordu. Gr yleydi: Bu durum bamsz kaynaklarca genellikle hkmetin terr eylemleri ile HT arasnda bir ba kurmaya ynelik bilinli bir abas olarak yorumland. Ancak uzun sredir dikkat ekilen bir baka olgu, Kerimov'un youn iddet ieren bask politikalarnn slamc muhalifleri radikalize ettii, lkede anti-militer olmakla birlikte radikal grlere sahip unsurlar terre ittiidir. Nitekim blgede silahl mcadele yanls gruplarn ve bu tr eylemlerin yalnzca zbekistan da taban bulduu, blgedeki dier lkelerde slamc muhalefetin militer zellik tamad gerei bu argman dorular niteliktedir. Bu adan lkedeki ortam baz HT aktivistlerinin gruptan koparak terre ynelmesine son derece msaittir. Bu anlamda HT'yi de terre kaynaklk eden ideolojik dncenin bir paras olarak deerlendiren grler mevcuttur. slamc muhalefet, faaliyetleri ve eylemleri ile ses getirmekle

birlikte, halkn slam anlayndan farkl ideolojik konumu nedeniyle geni halk kitlelerinde karlk bulamyor. Bu anlamda slamc muhalefetin halkla duygusal zdelik salayamamas bymesinin de snrlarn iziyor. Afganistan snrndan 90 mil uzaklktaki Hanabad hava ssn ABD askerlerine aarak terre kar savata ABD ile ayn safta yer alan zbekistan'n ABD'ye verdii bu destek, yalnzca, lkesindeki terr besleyen kaynaklarn kurutulmas amacyla snrl deildi. zbek ynetimi, terrle sava konseptinin dourduu psikolojik zemin zerinden, uzun sredir zbekistan'daki insan haklar ihlallerini gndeme getiren ve lkede demokratik ve ak bir sistemin yrrle gemesi talebinde bulunan ABD'yi "balamak" niyetindeydi. Nitekim bu niyetini gerekletirmekte de baarl oldu ve ABD ve Batl lkeler zelde zbekistan genelde de tm Orta Asya lkelerinde, giderek daha da kesifleen insan haklar ihlalleri ve otoriter ynetim anlay karsnda susmay tercih ettiler. Kerimov, Aralk 1997'de slamc hareketlerin beii olarak bilinen Namangan'da drt polisin ldrlmesi ile sonulanan arbede sonras lke genelinde yrtlen bir kampanya ile binlerce kii tutuklatarak sorgudan geirdi. Bu erevede 900'n zerinde cami Vahhabizm'in odak noktas olduu gerekesiyle kapatld. Mays 1998'de Din zgrl Yasas, Parlamento tarafndan yenilenerek hkmet kontrol altnda olmayan tm dini faaliyetler yasakland. Yasa, resmi dini kurulular dnda yaplan din retimini ve dini yayncl su kapsamna ald. Ayrca, hkmet camilerde ezan okunmasn yasaklayan ve eitimin her dzeyinde dini konular ders mfredatndan karan bir kararname yaynlad. Resmi olmayan camileri kapatma sreci hzla devam ederek 1997'de 10 bin civarndaki cami says gnmzde 2 bin beyz dzeyine indi. Bu sre iinde, resmi yetkililer, Human Rights Watch'n yerinde ifadesiyle "su niyeti tayan ile yalnzca camiye devam etmekte olan ortalama Mslmanlar ayn kefeye koyan" bir yaklamla kitlesel dzeyde bir cad av' balatt ve binlerce kii sorgu ve ikenceden geirilerek, niversiteden ya da iten atlmadan uzun hapishane cezalarna kadar deiik meyyidelerle karlat. Demokratik geliim salanmad, muhalefet iin sistem ii meru kanallar almad ve sosyo-ekonomik koullarda iyilemeye gidilmedii takdirde, bu lkeden renkli devrim haberi deil, daha ok katliam haberi duyulmas olasyd. Zira Kerimov arkasn daylarna yaslam durumda ve imdilik devrilmeyeceinden emindi! Bini akn gstericinin emniyet glerince ldrld 13 Mays gn, zbekistan Cumhuriyetinin tarihinde Kanl Cuma olarak oktan yerini ald ve zbekistan Devlet Bakan Kerimov da, koltuunu korumak uruna kendi halkn katleden acmasz diktatrler safna katld. lkeyi bugnlere getiren olaylar zinciri, aslnda bamszln elde edildii 1991lere kadar uzanyordu. Bamszln ardndan devlet bakan seilen Kerimov, iktidarnn daha ilk yllarnda muhalefeti tasfiye etmi, Erk Partisi ve Birlik Halk Hareketi gibi siyasi muhalefet partilerinin liderlerini lkeyi terk etmeye mecbur brakmt. 1996 ylnda Afganistanda ortaya kan ve Taliban hareketiyle ibirlii halinde faaliyet gsteren zbekistan slami Hareketi, Kerimova, otoriter ynetimine klf olarak ok iyi bir frsat salad. zbekistanda eriat bir ynetim kurulmasn isteyen bu grubun zbekistan ierisinde yrtt faaliyetlere kar byk bir mcadele balatan Kerimov, bu tarihten itibaren, kendisine kar yrtlen her trl muhalefeti kktendincilikle sulamaya balad. 1999 ylnda ahsna ynelik suikast giriimi konusunda da slamc rgtleri sulayan Kerimov, bu olaydan sonra, yeraltndaki muhalefet zerindeki basksn daha da artrd. ktidarnn onuncu ylna gelindiinde Kerimov, sansrn, insan haklar ihlallerinin, dzmece mahkemelerin ve ikencenin gnlk hayatn sradan bir paras haline dnt bir polis devleti yaratmt. lke hapishanelerinde 7000i akn siyasal mahkum vard. Muhalifler birdenbire ortadan kaybolmaktaydlar. Gzaltnda veya hapiste lm olaylar sradan bir hal alm durumdayd. Kerimova gre ekonomik gelime gereklemeden demokrasiye geilemez, siyasi alanda reformlar uygulanamazd. Dolaysyla ynetiminin balangcndan itibaren, ekonominin her alannda devletin kontroln n plna karan bir model uygulad. Sonu tam bir baarszlk oldu. Halkn refah dzeyi Sovyetler Birlii dnemindekinden de geriye gitmiti. 2000li yllarn

balangcnda zbek halk, kii bana 30 dolarlk aylk gelir seviyesiyle, fakirlik, isizlik ve sefalet batana saplanm durumdayd. Milyonlarca zbek, bata Kazakistan ve Rusya olmak zere, d lkelerde yaam sava vermekteydi. Aslnda 27 milyonluk gen nfusu, ylda 5 milyon tona ulaan pamuk retimi, dnyann ilk on srasna giren altn retimi ve zengin doalgaz kaynaklaryla zbekistan, kaynaklarnn doru kullanlmas ve gelirlerinin adil paylam durumunda ok byk bir gelime gsterebilirdi. 11 Eyll olay sonrasnda Amerikann Afganistana mdahalesi Kerimov ynetimi iin byk bir ans oldu. Terre kar ortak mcadele emsiyesi altnda ABD ile ayn safta yer alan Kerimov, lkenin gneyindeki Hanabad ehrinde ABDye bir hava ss verdi. 2500 personelin grev yapt bu ssn tahsis edilmesinin karl, demir yumrukla yrtt ynetim ekline gz yumulmas ve ciddi boyutta ekonomik yardm salanmas olacakt. Artk ABD iin Kerimov, Byk Ortadou Projesiyle ortaya konulan demokratiklemenin desteklenmesi iddiasnn aksine, birlikte allabilir diktatrler zincirinin bir halkas haline gelmiti. Bu arada Afganistandaki Taliban kamplaryla birlikte zbekistan slami Hareketi kamplar da yok edilmi, bylece Kerimov ynetimi dili bir muhalif rakipten kurtulmutu. Ayrca sz konusu rgt ABDnin mcadele edilmesi gereken terr rgtleri listesine de alnmt. 2000 ylnda Srbistanla balayp daha sonra Grcistan, Ukrayna ve Krgzistanla devam eden kadife devrimler zbek ynetiminin alarma gemesine sebep olmutu. Grcistan rneinde Soros ve benzeri Bat kaynakl vakflarn oynad rol gren Kerimov, Grcistan devriminden ksa bir sre sonra, Soros Vakfnn zbekistan blmn kapatt ve benzeri sivil toplum rgtlerini youn kontrol altna ald. Kadife devrimlerin bir dier nemli paras olan muhalefetin seime katlmas, seimlerin uluslararas denetimlere almas gibi konulara kar stratejiler gelitiren Kerimov ynetimi, 2004 yl sonunda yaplan parlamento seimlerine hibir muhalefet partisinin katlmasna izin vermedi. 2005 yl Martnda, komu Krgzistanda gerekleen halk ayaklanmas, Kerimov ynetimini fazlasyla rahatsz etti. zbekistanda da bir devrim olabilecei ihtimali, ierideki basknn daha da artrlmasna sebep oldu. Andicanda, kktendincilikle sulanarak yarglanan iadamlar, Ekrem Yoldaev adl bir eski Hizbttahrir yesinin taraftarlar olarak biliniyordu. Yoldaev, Orta Asyada slami bir devlet kurmay amalayan, fakat iddet yntemlerine bavurmad iin Bat tarafndan da terr rgt tanmlamasna sokulmayan Hizbttahrirden ayrlm bir matematik retmeniydi. 1992 ylnda, tamamen din nitelikte olan mana Giden Yol balkl bir kitap yazm, 1997de uyuturucu bulundurduu iddiasyla tutuklanp serbest braklm, 1999da bu kez yazd kitap nedeniyle yeniden tutuklanarak 17 yla mahkm edilmiti. Ekremiye grubu yeleri olarak bilinen bu iadamlar, 1999 ylndan itibaren blgede kurduklar ticari kurulular araclyla isizlie ve fakirlie kar mcadele etmeyi amaladklar iddiasndaydlar. Ynetim ise onlar kktendincilikle sulayarak yarglamaya balam, on gn sreyle her gn mahkeme nnde toplanan kalabalk, karar gn gecesinde Andican hapishanesini basarak, sz konusu 23 kiinin de iinde olduu yaklak drt bin mahkmu serbest brakmt. Sonuta 12 mahkum Krgz tarafa kamay baard, kalanlar byk ihtimalle ldrld. Geldiimiz noktada sorulan temel soru udur: zbekistandaki olaylar, dier eski Sovyet cumhuriyetlerinde olduu ekilde yaylarak iktidar deiikliine yol aabilir mi? Bu sorunun cevab, zbek halknn durumu, Kerimovun tutumu ve d etkenler olmak zere boyutlu bir deerlendirme ile verilebilir. zbekistanda devrim olacak m? ncelikle zbek muhalefeti, liberaller (Erk Partisi, Birlik Halk Hareketi, Azad Dikanlar Partisi), iddet yanls olmayan lml dinci muhalefet ve iddet yanls radikal dinci muhalefet eklinde paral bir durumdayd. zbekistanda resm bir muhalefetin olumasna engel olunmu, muhalefetin etrafnda toplanabilecei, Bat tarafndan desteklenen karizmatik bir muhalefet liderinin lkede barnmasna imkn verilmemiti. Nitekim Andicandaki ayaklanma da lke genelinde rgtlenmi bir muhalefetin rn deildi. Yarglanan sanklarn yaknlar, hemerileri tarafndan balatlan blgesel hareket, muhalif gruplarn desteiyle bymt. Sonu olarak,

zbekistan geneline yaylm, Kerimov ynetimini keye sktracak ezamanl bir ayaklanma hareketi gereklemesi ihtimali zayf grnyordu. eitli gerekelerle, zaman zaman blgesel ayaklanmalar ise devam edecekti. Kerimov asndan bakldnda ise, artk her areye bavurarak iktidarn srdrmekten baka aresinin kalmad grlmekteydi. Yzlerce kiiyi katletmek suretiyle kendi halkyla olan diyalog kprlerini atmt. ktidar kaybetmesi durumunda, eli kanl bir diktatr olarak, ne lkesinde, ne de lke dnda barnabilmesi mmkn deildi. Dolaysyla basky daha da artrarak her trl ayaklanmay iddetle ezecekti. Kerimov ynetiminin kaderini etkileyebilecek iki d g, yani ABD ve Rusyann tutumlar, en azndan bugne kadar, Kerimovu destekleyici ynde olmutu. Olaylarn balad dnemden beri Rusya, Takent ynetimine paralel grler gndeme getirdi. Rus Dileri Bakan Sergei Lavrovun 15 Maysta yapt zbekistandaki olaylar Taliban stili bir provokasyondur deerlendirmesi, Kerimovun olaylar deerlendirmesiyle zdeti. Uluslararas ekonomik ve siyasi bask uygulayarak Kerimovu keye sktrabilecek dier byk g, yani ABD ise, olaylarn balangcndan beri, demokrasiyi isteyip istememenin zbek halknn kendi konusu olduu ve halkn demokratik ynetim talebini barl yntemlerle savunmas gerektii gibi ne anlama geldii belli olmayan bir deerlendirme dnda ciddi bir reaksiyon gstermemiti. Bir dier deyile ABD, Orta Asyadaki en nemli stratejik partnerini kaybetmek istememiti. Olaylarn kontrol altna alnmas durumunda ABD, Andican katliamna ve zbekistandaki demir yumruk siyasetine gz yumarak Kerimov ynetimiyle ilikilerini srdrecek gibi grnyordu. Ancak Andicandaki gibi yeni olaylarn olmas ve zbek ynetiminin katliamlar srdrmesi durumunda, dnya kamuoyunun basks sonucunda, ABD, zbekistan ynetimine kar bir tavr almak zorunda kalacakt. Grld gibi, olaylarn akn deitirebilecek unsur da, en azndan imdilik, Kerimovun koltuunu koruyabilmesini salayacak ynde grnmekteydi. Fakat etkinin glendii lde tepkinin de glenmesi bir doa yasayd. Dolaysyla zbekistandaki siyasi bask arttka, tepkisel olaylar patlak vermeye devam edecekti. Bir dier deyile Kerimov diktatrlnn sona ermesi, yalnzca bir zaman meselesiydi. ( 64) ABDnin 21. yzyln enerji imparatoru olmasna hizmet eden, kapsama alan geniletilerek hepsi mslman 22 lkede rejim ve snr deiimlerine gidilmesini ngren Byk Ortadou Projesinin hazrlanmas ve uygulamaya konulmas 15-20 yl ncesine gitmekle birlikte Trkiye'de gndeme geliinin zerinden fazlaca bir zamann getiini sylemek mmkn deildi. Ankarada ancak srlara vakf yetkililer 1995de bu projeden haberdar edilmiti. Esasen sadece isimler deimi, blge zerinde oynanan oyunlar deimemiti. Byk Ortadou Projesi zerine tartmalar srerken, arada bir de Byk Ortadou Projesi'nin(BOP), aslnda Byk srail Projesi(BP) olduu sylenmeye ve yazlmaya baland. Aslnda Byk Ortadou Projesi ile Byk srail Projesi birbirinden farkl ve bamsz projeler deildi. Projenin adna BP ya da BOP denilmesi fazla bireyi deitirmiyordu. Mimarlar enerji dnyas ile ilikili, dnyay yneten tm gizli rgtlere hkmeden Yahudi patronlard. Byk Ortadou Projesi'nin Mezapotamyada esasn Byk srail oluturuyordu. ster BP, ister BOP diyelim her iki durumdada srail'i merkez kabul eden bir yaplanma szkonusuydu. Belki Byk Ortadou Projesi demekle Byk srail hedefi biraz olsun gizlenmeye allmaktayd. Hepsi bundan ibaretti. nk, ABD ynetimini kontrol altna alm olan Yahudi lobisi hedefine ulamak iin ABD'yi kullanyordu. Bu kullanla ABD yneticilerinin gnll katklarnn da olduunu belirtmek yanl olmazd. Aslnda Siyonistlerinin hedeflerini gerekletirmek anlamna gelen BOP ve BP ABD'de tezgahlanmakta, bu lkenin askeri gc, enerji gc, derin devlet ve vakflar koordinesinde uygulamaya konulmaktayd. Bu arada, tabii ki, ABD'nin karlar da dikkate alnacakt. Sz konusu projelerin uygulamaya konulmas ise, blgede srekli kaos ortamnn oluturulmasn gerektiriyordu. Ortaya kan kaostan yararlanan bata ABD olmak zere emperyalist gler artk dorudan mdahaleler ile projenin gereklemesini salama hususunda admlar atyordu. Bu

admlar atarken tabii ki, hibir ABD yneticisi ve Siyonist, Byk srail'i kurmakta olduklarn sylemiyorlard. Enerji parsasn toplayan Yahudi patronlar, 1990larda btesi trilyon dolar ak veren ABD ekonomisini toplamay baarmt. Bir takm kavramlarn arkasna gizlenerek bu sinsi emellerini gerekletirmeye alyorlard. En ok kullandklar sihirli kavramlar ise demokrasi, insan haklar, bireysel zgrlkler ve korku arac terr olmaktayd. Bu kavramlar kullanmalarna ramen sergilenen davran tam bir faist anlaya uygundu. nsan haklarn korumaktan sz edilirken, insanlarn en tabii ve vazgeilmez hakk olan yaama hakkna son verilmekte, demokrasi diyerek igal edilen lkelerde faist ynetimler oluturulmaktayd. Terrle mcadele edildii sylenmesine karlk, ABD ve yandalarnn igali ve kontrol altndaki lkelerde terr havas esiyordu. Bir bakma igal ncesi terrden eser yokken, imdi bu lkeler terrn merkezi haline gelmiti. nk, igalciler ve Siyonistler byle ortamlardan yararlanyorlard. Bu yzden uygulanmakta olan projenin adnn u ya da bu olmasndan ziyade nemli olann bu projenin hedefiydi. (65) Pentagon'un yeni sava vizyonu ! Pentagon'un yeni sava vizyonu strateji belirleyici 'Sava Bakan' Donald Rumsfeld tarafndan 2005 banda gizlice izildi ve st dzey komuta seviyesinden balayarak ABD ordusuna anlatld. Amerikan ordusu gittike daha belirgin biimde ' global petrol jandarmas' oluyor ve enerji imparatorluunu korumak iin petrol ve doalgaz zengini tm lkelere ve nakil lkelerine slerle yerleiyordu.. Yeni vizyonu hayata geirmek iin CIA'nn operasyon gleri efleride bizzat Rumsfeld tarafndan bilgilendirildi. Rhode Island'da bulunan Deniz Sava Koleji Profesr Thomas Barnett, ' Pentagon'un Yeni Haritas' adl kitabnda snrsz bir blgede yrtlecek bu aklalmaz savan snrlarn tanmlamaya almt. Barnett'e gre, Latin Amerika, Afrika, Orta Dou ve Merkezi Asya petrol retiminde anahtar blgeler olduu iin kibarca ' koruma altna' alnacak, kabaca 'igal' edilecek corafyalard... ABD, global kaynaklar, insanlar, enerjiyi ve paray ynetemezse zengin ve fakir arasndaki uurumun byyeceini ileri sren Barnett, Pentagon'un tek aresinin askerini bu blgelere sokarak kontrol etmesini olduunu savunuyordu. 3. dnya lkelerini geri kalmlktan kurtarmann yolu boyunlarndan yakalayp bu global arka sokmakm. Washington'un yeni sava sylemi Hitler'in tarzn andryordu. Tm dnya haksz olduunu kabul etsede kimseden izin almadan sonu olmayan igallerle yryen bir radikalizm. Hitler kimseyi dinlemeden Avrupa'y igal ederken ve Rusya'ya saldrrken haksz sava tabirini lgatndan silmiti ve okseslilii ortadan kaldrrarak dnyann gvenlik sistemini yok etmiti. Elbette sonu hsran oldu. in ilgin taraf igal edilecek lkeler artk sr deildi. Hitler, yarn igal edecei lkeyi son dakikaya kadar en yakn komutanlarna dahi sylemezdi. Oysa imdi ABD'nin hedefi belliydi: Tm petrol blgelerini kontrol altnda tutacak ekilde igal ordularn sevketmek. Bahane bulmak dilerine ve sava borazan medyaya havale edilmi durumdayd. ran'n igal edilmesi lazm. O halde gznn stnde kan var trnden sava sebepleri icat edilmeliydi. Rusya'dan uzun menzilli fzeler alyormu, hatta ran mal fze retmi, nkleer silah yapacakm, Ladin'in olu Tahran tarafndan himaye ediliyormu vs. vs. Barnett'e gre ABD, en az 25 yl merkezi Afrika'da kalmak iin sava verecekti. Ortadou'da 25 yl kalma plan oktan yrrle konulmutu. Irak'ta kaos Washington'un plan gereiydi. Bu nedenle tepki geleceini bile bile dn bombalamaya, masum sivilleri ocuklar nnde acmaszca ldrmeye, kadnlara tecavz etmeye devam ediyorlard. Badat' zalimane igal eden son zalim hkmdar Mool Hlau'da ayn uygulamay yapmt. 40 yl hakimiyetde kald, ancak tarih sahnesinden ylesine silindi ki, Moollar Irak zerinde hibir iz brakamad. Halk ve Halk zalimleri unutmaz ve asla affetmezdi. ABD, gayrinizami harp yrtmek iin zel eitimli komandolarn iki ayr kurum altnda ayrd. Air Force-Navy-Army-Marines olarak bilinen operasyonel gten biri yer altna ekildi. Leviathan adlanan kuruma bal olanlar hibir uluslararas mahkemede hesap vermeden insafsz

infazlar yapmakla ykmlydler. Dman grlen her hedef hibir kurala bal kalmakszn yok edilecekti. Bu gruptaki komandolar verilen emri tartmayan askerlerdi. ABD'nin sisteme bal alan dier askeri yaplanmas blgesel polis gleri oluturarak igal altndaki halk kendi halkndan insanlarla kar karya getirmekle ykmlyd. mparatorluun gcn ve prestijini kullanarak herkesi satn alabileceini veya boyun edireceklerini dnyorlard. Irak'ta hergn patlayan bombalarla ldrlen Irakl polisler, emniyet gleri bu kurumun ibirlikisi, yani hain olarak grlyordu. Celal talabani cumhurbakan olduktan sonra saldrlar artm, hatta Erbile Kuzey Iraka da sarkmt. Bu ekip, blgeye uyum salayarak asla anavatanlarna geri dnmeyecek insanlardan kuruluydu. Ancak Amerikallarn deil yerli ibirikilerin hayatlar topun aznda olacakt. ABD, souk sava dneminde 50 yl iinde kurulmu askeri sleri yeni global sava hedefinde maksimim kullanmay hedefliyordu. Senegal, Gana, Mali, Uganda ve Kenya'da kalc sler planlanyordu. Nijerya'ya reklenecek askeri g, ABD'nin yzde 25 orannda gvenli petrol ihtiyacn garanti altna alacakt. Dier Afrika lke liderleri ile ilikiler kurularak Afrikallarn arasna ayrlk tohumlar ekilecek ve asla bu gl dmana kar gelemeyeceklerdi. Acil fze gvenlik sistemi iin Dpu Avrupa'da Macaristan, Romanya, Polonya ve ek cumhuriyetine birer s kurulacakt. rann vurulmas iin Azerbaycan, Trkmenistan, Irak ve Afganistanda fzelerle donatlacakt. Ksacas Pentagon kendi karlarn ilgilendiren tm petrol corafyasn Allahn Gz olduklar iddiasyla igal etmeye hazrlanyordu. Enerji imparatoru olarak in ve Rusyay karsna alan ABD, petrole muhta lkeler AB lkeleri ve Japonyay diz ktrerek yanna ekecekti. 21. yzylda enerjiye kim hakimse patron, sperg oydu. En az 20 yl bu kuraln deimesi beklenmiyordu. Satrancn Rus ah, yanna inli Veziri alabildii lde ABD ahn ve ngiliz veziri altetmesi mmknd. Bu petrol satranc yal dnyay kyamate gtrebilirdi. Peygamber Efendimizin hadislerinde belirtilen kyamete yakn dnyay kana bulayacak millet tanmna Yecc olarak in veya Rusya, Mecc olarak ABD ve ngilizlere uymaktayd. ki fitneci topluluun mcadele alan Byk Ortadou balamnda slam lkeleri, Kafkasya ve bu topraklardaki petrol ve doalgaz rezevleriydi. Ahirzamanda yerin altndan altn ve gm cinsinden olmayan kara renkli bir servetin kartlacana iaret eden ve blgedeki kara altn petroln yansra suyun sava oda olaca tebihle anlatan Peygamberimiz, sonuta byk lmlere yol aacak bu mcadeleden sonra parlak gnlerin geleceini mjdelemiti. Bu savata galip egelen olmayacakt.Byk Petrol Satrancnn sonucu 'PAT', yani berabereydi. Gerek zafer son bir kere daha inananlarn olacakt. Ancak bu zamana kadar petrol kan akmaya devam edecekti. KAYNAKA ( 1 ) A. Mehmet Kocaolu, Petro-Strateji, Harp Akademileri K.K. yaynlar, 1986, s.6 ( 2 ) Refik Karada, Petrol Frtnas, Divan Yaynlar, stanbul 1990, s.9 ( 3 ) Daniel Yergin, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, Trkiye Bankas Yayn, ev.K.Tuncay, Ankara 1995, s.9 ( 4 ) Kocaolu, a.g.e., s.35 ( 5 ) Kocaolu, a.g.e., s.13 ( 6 ) Kocaolu, a.g.e., s.27 ( 7 ) Kocaolu, a.g.e., s.29 ( 8 ) Tayyar Ar, 2000li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, Alfa Yaynlar, 1999, s.60 ( 9 ) Ar, a.g.e., s.60 ( 10 ) Yergin, a.g.e., s.7 ( 11 ) Kocaolu, a.g.e., s.24 ( 12 ) Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paann Gnl, stanbul, 1988, s.45; Halil Nebiler, Suat Parlar, Halil Nebiler, Petroln Ekonomi Politii, Sarmal Yaynevi, 1996, s.32

( 13 ) Mahmud evket Paann Gnl, s.68 ( 14 ) Rfat Uarol, Tarihte; Dicle-Frat Nehirleri Basra Krfezi ve evresinde nemli Gelimeler, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yaynlar, 1993, s.384 ( 15 ) Sleyman Kocaba, Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Vatan Yaynlar, 1985, s.219 ( 16 ) Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, c.V, s.544 ( 17 ) Kocaolu, a.g.e., s.32; Vehbi Kara, Petrole dayal Staratejiler ve Uluslar aras likilerde Petroln nemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, 1997, s.25 ( 18 ) Ersal Yavi, srail-Filistin-Krt Amaznda Hedefteki Adam Saddam, Yazc Yaynevi, zmir, 2002, s.5; Ekrem Memi, Kaynayan Kazan Ortadou, izgi Kitabevi Yaynlar, 2002, s.256-257 ( 19 ) Michael Klare, Geopolitic of The War, www.thenation.com ( 20 ) kr Sina Grel, Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikada Yeri, Ankara, 1979, s.68; Kocaolu, a.g.e, s.124 ( 21 ) Rfat Uarol, Siyasi Tarih(1789-1999), Filiz Kitabevi, 2000, s.698 ( 22 ) Fahir Armaolu, 20 Yzyl Siyasi Tarihi(1914-1995), Alkm Yaynevi, s.491 ( 23 ) Yavuz G. Yldz, Ortadouda Silahlanma Ve Militarizm, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yaynlar, 1993, s.146 ( 24 ) Yldz, Global Stratejide Ortadou, Der Yaynlar, 2000, s.61 ( 25 ) Tolga Yarman, Trkiye ve Ortadou Dne ve Bugne Ksa Bir Bak, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yaynlar, 1993, s.42 ( 26 ) Muhammed Heykel, 3. Petrol Sava, Pnar Yaynlar, (ev.N. Ahmed Asrar), 1993, s.53 ( 27 ) Kocaolu, a.g.e., s.52 ( 28 ) smet Giritli, Kara Altn Kavgas:Petrol ve Politika, 1978, s.28 ( 29 ) kr S. Grel, zlem G. Ergn, kinci Petrol Krizi Sonrasnda Orta Dou Petrolleri ve OPEC, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Balam Yaynlar, 1993, s.123 ( 30 ) Heykel, a.g.e., s.54 ( 31 ) Armaolu, a.g.e., s.726 ( 32 ) Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar(1948-1988), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, s.366 ( 33 ) Ar, a.g.e., s.195 ( 34 ) Bunda ok byk derecede etkili olan faktr, 1974-1978 Kbrs Bar Harektnda Amerika tarafndan Trkiyeye uygulanan ambargodur. ( 35 ) Trkiyenin atekesten hemen sonra, petro-kimya tesislerinin onarm, binlerce mlteciye konut yapm iin kendisinden istifade edilecei yolundaki beklentileri boa kmtr. ran, batl irketlerin ibirlii ve kredili nerilerini daha cazip bulmutur. bkz. Kocaolu, a.g.e., s.71 ( 36 ) Kocaolu, a.g.e., s.73 ( 37 ) Ar, a.g.e, s.203 ( 38 ) Ar, a.g.e., s.220 ( 39 ) Kocaolu, a.g.e., s.78 ( 40 ) Irak, ranla yapt sava srasnda Kuveyt ve Arabistan gibi devletlerden 50 milyar dolar civarnda finansal yardm almt. ( 42 ) Ar, a.g.e., s.224 ( 42 ) M. Kerem Doksat, ABDnin Yeni Dnya Dzeni ve Irak Politikas, http://www.gulizk.com/guncel/abd.html (43) The Guardian gazetesi , 1 Aralk 2003, Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattna sabotaj (44) Nezavisimaya Gazeta, 08 Aralk 2003, NG Dipkuryer eki, Anatoli Gordiyenko ve Bak muhabiri Yaln Aliyev, Grcistan'daki siyasi durum deiliinin petrole etkisi ( 45) Abhazya- Grcstan likilerinin Hukuki Yaps ve Geliimi, Anr Cergenia, Abhazya babakan, Eyll 2000 (46) Yeni afak, Acara'da sorun ne? Davut Dursun,18 Mart 2004

(47) Zaman, Vefa Guluzade ile rportajm: Karaba'da bar anlamas imzalanmayacak (48) Zaman, Ebulfeyz Elibey ile son rportajm: Trkiye-Azerbaycan birlemelidir, 22 Austos 2000 (49) ASAM, Moskova eylemi ve Rusya Federasyonu'n eenistan politikasna yansmalar, Asistan, ASAM Kafkasya Aratrmalar Masasndan Gken Ekici (50) United Press International,"16 Ocak 2002, Putn ABDnin yannda yer alyor (51) The San Francisco Chronicle'n 26 Eyll saysnda Frank Viviano imzal analizde, ABD'nin antiterr sava (52) The Guardian, 6 Eyll 2003, ngiltere'nin eski evre Bakan Michael Meacher: Savan sebebi enerji (53) BBC, 3 Aralk 1997, Taliban Teksasda. (54) The Telegraph,14 Aralk 1997, Caroline Lees, Petrol baronlar Teksas'da Taliban'n altna krmz hal serdi (55) Houstan Chronicle, 4 Austos 2002, Cloudia Kolker, Seimlerde Bush'u destekleyen Enron'da byk yolsuzluk (56) Los Angales Times'da, 23 ubat 1998, Dck Cheney : Allah, petrol ve gaz demokratik seimle iktidara gelmemi, ABD dostu omayan lkelere koymu. (57) The ndepentdent, 12 Aralk 1996, Robert Fisk, Delta Bakan Hseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakn ilikileri var (58) The Guardian, 2 Ekim 2001, James Astill, Ladin neden Sudandan dnd? (59) The Washington Post, Joe Stephens, 23 Kasm 2001, Taliban Bushun kapsn ne zaman ald? (60) Unocal bakann Austos 2001'de Kongre'de sava isteyen konumas (61) nce Vatan, Dr Tahir Tamerin Mart 2004de yazd 5 makale: ABDnin Byk Ortadou Projesi karsnda tek ciddi tehdit in. (62) TRKSAM, 29 Ocak 2005, Gken Ekici, Trkistanda Mevzi Savalar ve Enerji. (63) Aksiyon, say 538, Kadife Devriminin yeni hedefi: Orta Asya. Erhan Bayurt, Mustafa Bakurt, Atf Ala (64) Zaman, Prof.dr. A.Ahad Andican, Andican olaylar: Sonun balangc m? 21.05.2005 (65) Milli Gazete, Abdlkadir zkan, BOP veya BP ayn kapya kar, Mart 2004.