MECHANICAL METALLURGY

SI METRIC EDITION

George E. Dieter
University of Maryland

Adapted by

David Bacon
Professor of Material Science University of Liverpool

Trke eviri
Blm 6

Kvan BAYRAM 2009010204028

McGraw-Hill Book Company London

New York St Louis San Francisco Auckland Bogota Guatemala Hamburg Lisbon Madrid Mexico Montreal New Delhi Panama Paris San Juan Sao Paulo Singapore Sydney Tokyo Toronto

BLM

ALTI

MUKAVEMETLENDRME MEKANZMALARI

6-1 GR
Blm 4, basit deformasyon mekanizmalar olan ikizleme ile kayma ve dislokasyonlarn hareketine gre tek kristallerin plastik deformasyonunu dikkate alr. Tek-kristal rnekleri alma iin en ideal koulu sunar. Tek kristal yapsnn olumasn salayan basitletirmeler kristalografi ve kusur yaps asndan deformasyon davrannn aklanmasna yardmcdr. Bununla birlikte, kat hal elektronik aygtlarnn istisna olmasndan dolay, tek kristaller mukavemet, boyut ve retimi kapsayan kstlamalar nedeniyle mhendislik uygulamalarnda nadiren kullanlr. 1 Ticari metal retimi d aimi olarak ok byk saylarda tek kristal ya da tanecikten ibarettir. Polikristalin tanecik ylm evre taneciklerin snrlayc etkisi nedeniyle tek kristallerdeki plastik deformasyonu aklayan temel yasalara gre deformasyon oluturmaz. Blm 5 dislokasyon davranlarn yneten temel balantlar ile ilgilenmektedir. Buradan bilinmelidir ki mukavemet dislokasyon deikenlii ile ters orantldr. Yksek saflktaki tek kristallerde bile mukavemet ve mekanik davranlara etki edecek muhtemel faktrler vardr. Bylelikle, kristal yap kayma sistemleri saysn ve scakla bal mukavemet ile ana mukavemet seviyesini belirleyen kafes srtnme gerilmesini (Peierls gerilmesi) belirler. Ayrca Burgers vektrn de tayin eder. Kapal paket yaplarda ylma bozukluu enerjisi dislokasyon ayrmasnn miktarn belirler.

Gze arpan istisnalardan biri tek kristalli trbin baklarnn jet motorlarnda kullanlmasdr. Bknz. F. LVersnyder and M. E, Shank, Mater. Sci. Eng., vol. 6, pp. 213-243, 1970.

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

185

Saflk ve hazrlama metotlar balang dislokasyon younluunu ve alt yapy belirler. Bu snrlandrlm deikenler tane, tane oran, scaklk ve gerilim oran gibi yksek hassasiyette tahmin edilemeyen mekanik zelliklere yeterli komplekslii sunar. Buna ramen, yksek kompleksliliin elde edilebilmesi yksek mukavemette ve kullanlllkta malzemelerin retimini gerektirir. Bylelikle uygun tane boyutu genellikle yksek mukavemet iin istenmektedir. Polikristalin malzemelerin deformasyonuna ait eitli glendirme mekanizmalar ve dierbak alar bu blmde incelenecektir

6-2 TANE SINIRLARI VE DEFORMASYON

Bozuk kafesin bir blgesine ait bir polikristal ynndaki taneler aras snrlar sadece birka atomik ap byklndedir. Genel olarak, tane snr boyunca bir taneden dierine geilince kristalografik ynelim aniden deiim gsterir. Allm yksek al tane snr, bitiik kristal kafesler arasndaki uyumsuz blgeleri temsil eder.1 Snrlarn her iki tarafndaki taneler aras ynelim farknn azalmasyla, snrlardaki dzenlilik artar. Snrlar aras ynelim farknn 1den (Bknz. Blm. 6-4) az olduu durumlarda dk al snrlarn kstlanmasndan dolay snrlar dzgn bir dizilile oluur. ekil 6-1a ematik olarak yksek al tane snrndaki yapy gstermektedir. Dzensiz yapda, birka atom her iki tanecie aitken biroununda hibirine ait olmad farkedilmektedir. Her iki tanecik tarafndan paylalan atomlara akm blgesi denir. Bu tane snr yaps tane-snr dislokasyonlar ierir (ekil 6-1b). Bunlar yaygn kaymalar oluturan deiken dislokasyonlar olmamakla birlikte; temel amalar snr basama ya da tane-snr knts bnyesinde grup oluturmaktr. Tane snrndaki yanl ynelim asnn artmasyla knt younluu da artar. Tane-snr kntlar dislokasyonlarn etkin kaynaklarndan biridir. Yksek - a tane snrlar daha ok , yksek yzey enerjisi snrlardr . rnein , bakrdaki bir tane snr yaklak 600 mJ m -2 arayzey yzey enerjisine sahip ken, i kiz snr ise sadece 25 mJ m -2 enerjiye sahiptir. Yksek e nerjilerinden dolay, tane snrlar difzyon, faz dnmleri ve keltme tepkimesi gibi kat -hal reaksiyonlarnda ayrcalkl alan grevini grr . Tane snrndaki yksek enerji genellikle tane ieriindense, snrdaki znen atomlarn yksek konsantrasyonuyla sonulanr.
Bahsedilen tane snr modeli hakknda daha fazla bilgi iin Bknz., H. Hu (ed.)T "The Nature and Behavior of Grain Boundaries," Plenum Press, New York, 1972; H. Gleiter, Mater. Sa. Eng., vol. 52, P 91, 1982.
1

186

METALURJK PRENSPLER

ekil 6-1 (a) Tane snrlarnn atomik modelinin emas ; ( b ) Bir tane snrnn dislokasyon modeli

Bu tane snrlarndaki saf mekanik etkiyi ayrmay zorlatrr. Tek kristalli yap gerilim sonucu deformasyona uradnda, genellik le tek kayma sisteminde deformasyona urar. Ancak, polikristal numunesi gerilim altnda deformasyona uradnda her bir tanecik tek eksenli gerilmeye maruz kalmaz. Bir polikristalde devamllk salanmaldr. Bu sayede deformasyona urayan kristallerde snrlar bozulmadan kalabilir. Kaba taneli alminyum 1 zerindeki aratrmalar gstermitir ki tane snr evresindeki gerinim genellikle tane merkezindeki gerinimden nemli derecede farkldr. Snrlar boyunca gerinimin devaml olmasna ramen bu blgede dik gerinim eimi oluabilir . Tane boyutunun dmesi ve gerinimin artmasyla, deformasyon daha homojen hale gelmektedir. Maruz kalnan sktrmalar yznden dk gerinimlerde bile tane snrlarnda kayma meydana gelir. Ayrca, bu da kaymann tane snrlar na yakn alanlardaki kapal olmayan paket yzeylerde meydana gelmesine neden olur. Polikristalin alminyumdaki kayma { 100}, {110}, ve {113} yzeylerinde gzlenmitir. Tane snr yaknlarnda daha fazla kayma sisteminin ilemesiyle birlikte tane snr yaknlarndaki sertlik tanecik merkezindekinden daha byk olacaktr. Tanecik apnn drlmesi ile birlikte tane snrlarndaki etkilerin ou tanecik merkezinde hissedilecektir. Bundan dolay uygun tanecik boyutlu bir metalin gerilim sertlemesi, byk taneli bir polikristalin ynnnkine gre daha byktr.

W. Boas and M. E. Hargreaves, Proc. R. Soc. London Ser .A, vol. A193, p. 89,1948; V. M. Urie and H. L. Wain , J. Inst. Met., vol. 81, p. 153, 1952,

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

187

Boluk akma

ekil 6-2 Bir polikristalin Ashbynin

modeline gre deformasyonu (a). Polikristal makroskobik olarak her ynde deforme olur ve snrlarda boluk ve akmalar oluturur (b). Bu deformasyon geometrik olarak gerekli olan [(c ) ve (d)] dislokasyonlarn uygulanmas ile dzeltilebilir . statiksel dislokasyonlar gsterilmemitir. (M. F. Ashby, Phil. Mag., vol. 21, p. 413, 7970.)

Von Mises1 gstermitir ki bir kristalin grntsnde kayma sonucu deiiklik olabilmesi iin birbirinden bamsz 5 kayma sistemi gereklidir. Bu, ihtiyari deformasyonun gerilim kaynann alt bileeninden belirlenmesi gereinden domutur. Ancak sabit hacim gereksinimi nedeniyle ( V = 0 = 11 + 22 + 33), sadece be bamsz gerilim bileeni vardr . Be bamsz kayma sistemine sahip olmayan kristaller polikristalin formunda snek deildir. Ayrca ufak plastik uzamas ikizleme ya da zorunlu ynelim varsa elde edilebilir. Yksek sneklie sahip olan kbik metaller bu ihtiyac kolaylkla karlar . Hekzagonal kapal paket ve dier dk simetri metalleri bu ihtiyac karlayamazlar. Ve oda scaklnda p olikristalin formda dk sneklie sahiptirler . Polikristalin Zn ve Mg, yksek scaklkta ve tabansal olmayan kaymann iler hale gelmesi ile kayma sistemleri saysn en azndan bee ykseltmesi sonucu, snek hale gelirler. Sreklilik ile ilgili bozukluklar, polikristallerde tek kristallerdekine gre daha kompleks deformasyon trleri olumasn salar. Bunun sonucunda Ashby2de polikristal deformasyonu iin dislokasyon modeli nermi tir (ekil 6-2).

1 2

R. Von Mises, Z. Angew. Math. Mech., vol 8, p. 161, 1928. M. F. Ashby, Phil. Mag., ser. 8, vol. 21, pp. 399-424, 1970.

188

METALURJK PRENSPLER

Ashbynin modelinde, polikristal tanecik bileenlerine ayrlarak deforme olur. Her bir bileende Schmid kanununa gre kaymalar gzlenir (ekil 6-2 b ). This process generates statistically stored dislocations Bu ilem sonucunda istatiksel saklanm dislokasyonlar ( statistically stored dislocations ) oluur . Bununla birlikte taneler arasnda boluklar ve akmalar oluur. Btn bu farkllamalar ekillendikten sonra ancak uygun geometrik dislokasyonlarn uygulanmasyla dzeltilebilir (ekil 6-2c). Yeniden bir araya getirilmi polikristal ekilde gsterilmitir ( ekil 6-2 d) . Erime n oktasnn bir buuk kat stndeki scaklklarda deformasyon tane snrlarndaki kaymalarla oluur . Tane-snr kaymas scakln artrlmas ve uzama orannn azaltlmasyla, ayn srnmedeki gibi gze arpar. Tane snr blgesindeki deformasyon kstlamalar scak krlmann en nemli nedenlerinden biridir. Katklar tane snrlarna ayrma eiliminde olduklar iin, taneler aras krlma bileimden byk oranda etkilenir. Kaba bir ayrt edici zellii ise tane snrlarndaki kaymann edayan scakl ile belirginlemesidir. Bu scakln stnde tane snr blgesi, tane iinden daha zayftr ve tane boyutunun artmasyla mukavemet artar. Edayan scaklnn altnda tane snr blgesi, tane iinden daha dayankldr ve tane boyutunun kltlmesiyle mukavemet artar (tane snr blgesinin byltlmesiyle). Bu blmde olaan devinim dislokasyonlarna engel olan mukavemetlendirme mekanizmalar ele alnmtr. Genel olarak 0.5 Tm altndaki scaklklarda faal durumdadrlar. Tm kelvin trnden erime scakln belirtir. Metallerin yksek scaklktaki deformasyonu Blm 13te ele alnmtr.

6-3 TANE SINIRI MUKAVEMETLENDRMES

Tane snrlarnn mekanik mukavemetlendirmesi iin kesin delil, eksenel tane snrlar arasndaki ynelim farkllnn sistematik biimde deiiklik gsterdii bikristaller (iki kristalli yap) zerindeki deneylerle elde edilmitir 1 . Bikristallerin akma gerilmesi tane snrlarndaki ynelim bozukluu ile lineer olarak artar. Sfr ynelimsizlik asnn izdm tek kristalin ekme gerilmesine yakn bir deeri verir. Bu sonular gsterir ki basit bir tane snrnn asl mukavemeti dktr. Tek kristaldeki gerilim-uzama erisinden polikristalin gerilim -uzama erisini hesaplamak iin birka giriimde bulunulmutur . Blm 4 te grdmz gibi tek kristalde kararl kayma gerilmesi yle verilmitir;

M ynelim faktrdr (Schmid faktrne karlk gelen ). Bir polikristal iin M tanecikten tanecie deimektedir.
B. Chalmers, Proc. R. Soc. London Ser. A, vol. A193, p. 89, 1948; R. Clark an d B. Chalmers, Acta. Metall., vol. 2, p. 80,1954.
1

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

189

Ortalama bir ynelim faktr M belirlemek gereklidir. Bir YMK kafes iin en iyi yaklam M = 3.1dir. Von Mises uyum koulu baz alnarak ve tm taneciklerin toplam deformasyonla ayn deformasyona urad varsaylarak G. I. Taylor1dan elde edilmitir. Bir polikristali deforme etmek iin harcanlan enerji, n kayma sistemlerinin her birinde yaplan toplam ie eit olmaldr.

Eer kritik kayma gerilmesinin her kayma sisteminde ayn olduunu varsayarsak;

M deeri, deerini en dk seviyede tutan ancak yinede tane snrlarndaki sreklilii tatmin edici olan kayma sistemleri kombinasyonunun bulunmasyla elde edilir.2 Kabul edilebilir bir uyuma elde edebilmek iin , tek kristal erileri polikristal numuneleri ile ayn kayma mekanizmalarn kullanmaldr. Polikristallerin birden ok kaymaya sahip olmasndan dolay , YMK metaller iin tek kristal erileri {111} ya da {100} ynelimine sahip olmaldr. Polikristalin erisi u bantdan hesaplanr;

ve
Bu eitlikleri kullanarak bir YMK polikristalinin uzama -sertleme orannn bir tek kristalinkine gre 9,5 kat fazla olduunu bulabiliriz. Bu ekilde gayet makul bir uyuma elde edilir.3

HALL-PETCH BAINTISI
Akma gerilmesi (ve d ier mekanik zellikler) ile tane boyutu arasndaki iliki Hall4 tarafndan ne srlm ve Petch 5 tarafndan geniletilmitir.

1 2

G. J. Taylor ,

Inst. Met v o l 62, p. 307, 1938. zen li bir alma sonucu da elde edilmitir. J. F. W. pp. 414-427 , 1298-1307 , 1951. The Taylor and equivalent and have been generalized by G. Y. Chin vol. 245, pp. 1211-1214 , 1969.

Neredeyse ayn M = 3.1 deeri ok daha Bishop and R. Hill, Philos. Mag., vol. 42, Bishop-Hill approaches hav e been shown to be and W. L. Mammel, Trans. Meta ll . Soc. AIME,
3

U. F. Kocks , Acta Metall., vol. 6, p. 85, 1958; for a detailed analysis see U. F. Kocks, Meta ll , Trans, v o l 1, pp, 1121-1143 , 1970. 4 E. O. Hall, Proc. Phys. Soc. London, vol. 643, p. 747, 1951. N, J. Petch, J, Iron Steel Inst. London, v o l 173, p. 25, 1953; N. Hansen and B. Ralph, MetalI., v o l 30, pp . 411-417 , 1982.
5

Acta

190

METALURJK PRENSPLER

0 = akma gerilmesi i = kristal kafesin dislokasyon hareketine kar toplam direncini temsil eden "srtnme gerilmesi " k = tane snrlarnn izafi sertleme katlmn len "kilit parametresi" D = tane ap

Hall-Petch eitlii dk karbonlu eliklerde akma noktas lmn baz alr .1 HallPetch eitliinin sadece tane snrlarna uygulanmad ayrca perlitteki ferrit sementit, mekanik ikizlemeler ve martenzit levhalar gibi farkl tr snrlara da uyguland bulunmutur . Hall-Petchin orjinal dislokasyon modeli tane snrlarnn dislokasyon hareketini engellemesini temel alr. Tanecik merkezinde, dislokasyonlar tane snrlarnda ylmaya ynlendiren bir dislokasyon kayna (D) dnn. Bu ylmann ucundaki gerilim tane snr engelini aabilmek iin c kritik kayma gerilmesini amaldr. Eitlik (5-38)den unu elde ederiz;

Kararl kayma gerilmesi sin engeli amas iin gerekli gerilim i dislokasyon hareketinin kafes direncini amak iin gerekli srtnme gerilmesinden daha dk alnabilir.

Buradan,

k, D

ye kar 0n izilmesinden elde edilen dz izginin eimidir. i terimi, 0 n Dye kar iziminin ordinat boyunca kesitii blgelerdir. Srtnme gerilmesinin kayma dzlemi boyunca alm dislokasyonlarn hareket ettirmesi gerektii eklinde yorumlanmtr. Bu terim zellikle scaklk, uzama ve alam ieriine baldr.
-1/2

R. W , Armstrong , Metall, Trans., vol. 1, pp. 1169-1176 , 1970. Belirlemede kullanlacak teknikler; R . P hillips and J. F. Chapman , J.Iron Steel Inst. London, v o l 203, pp . 511-513 , 1965.
2

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

191

Hall-Petch eitliinin genel bir bant olmasndan dolay ihtiyatl kullanlmas gerekir. rnein, Eitlik (6 -6) dnlecek en kk tanecik zerinden kartlmtr (yaklak 4nm.). Bu ekilde mukavemet seviyesi teorik kayma gerilmesine yakn alnmtr. Byle bir deerlendirme hatadr nk ylmlardaki gerilme denklemleri, Eitlik (6-6) gibi byk ylmalar 50den fazla dislokasyon gznne alnarak tretilmitir. Kk ylmalar iin dier denklemler kullanlmaldr. 1 Tane snrlarndaki dislokasyon kaynaklar ile bymenin nemi Hall-Petch denklemindeki dislokasyon ylmlar zerinde nemli bir phe oluturmutur. Li2 tarafndan nerilen daha genel bir model tane snrlarndaki gerilimi tanmlamaktan kanmtr. Dislokasyon younluu kavramnda ak gerilimi;

i Eitlik (6-6)daki ile ayn anlama sahiptir. ise 0.3 ve 0.6 arasndaki bir sabittir ve dislokasyon younluunu gs terir. Ksm 4-14 te bu eitliin gerekeleri verilmitir.
Deneysel almalarda ile tane boyutunun ters orantda olduu grlmtr. Bundan dolay;

TANE BOYUTU LM
Tane boyutu k mikroskobu ile belirli bir alandaki taneciklerin saylmas ile llr. Bu izilen herhangi bir izgiyi kesen tanelerin belirlenmesi ya da standart tane boyutu tablosu ile karlatrarak bulunabilinir. Birok tane boyutu lmnde tanelerin ekil ve boyut dalmna uygun olarak varsaymlarda bulunulur. Bu yzden yorumlamalarda dikkatli davranmak gerekir. Dehoff ve Rhines 3 tarafndan belirtildii gibi en uygulanabilir teknik, zellik verileri ile ilikili yapsal bilgi sunan ve parlatlm yzelerde nispeten basit lmlerle yaplm olandr Birok tane boyutu lm tane snrlarnn belirli bir mekanik zelli kle etkileimini badatrmaya alr. Bundan dolay, birim hacimdeki tane snr ls Sv nemli bir parametredir.

R. W. Armstrong, Y. T. Chou, R. A. Fisher, and N. Louat, Philos. Mag., v ol. 14, p. 943, 1966. 2 J. C. M. Li, Trans. Metall. Soc. AIME, vol. 227, pp. 239 -247, 1963. 3 R. T. DeHofT and F. N. Rhines, Quantitative Microscopy, pp. 201 -266, McGraw-Hill Book Company, 1968. 4 C. S. Smith and L. Guttman, Trans. AIME, vol. 197, p. 81, 19 53.

192

METALURJK PRENSPLER

Smith ve Guttman 4 gstermitir ki S v, rasgele bir izgiyi kesen tane snrlar ile tane ekili ve boyut dalm ile ilgili varsaymlarda bulunmadan da hesaplanabilir. NL : Test izgisi zerindeki tane snr birim uzunluu

Eer Svden ortalama tane ap D elde edilmesi gerekirse bu kresel tanelerin sabit boyutunun tahmin edilmesi ve her tane snrnn komu iki tanecik tarafndan paylald dikkate alnarak yaplabilir ;

veya

Ortalama tane boyutu ayrca parlatlm NA yzeyinde birim alandaki tane saysnn hesaplanmas ile elde edilebilir.

Bundan dolay NA lmleri sonucunda tane boyutu yle tanmlanmtr;

almalar rasgele test izgileri stndeki kesimleri tane boyutu lm olarak kullanma sokmutur. Bu saptama test izgisinin toplam boyunun , zerinden gemi tane saysna blm ile yaplmtr. Eitlik (6-13) ile karlatrldnda tane boyutundaki ortalama kesiim boyu, gerek tane boyutundan kk kmaktadr. Birleik Devletlerdeki tane boyutu lm iin kullanlan yaygn bir yntemde is e yaknlatrlm grntdeki tanelerin ASTM tane boyutu tablosu ile kyaslanmasdr. ASTM tane boyutu numaras Gdir ve 1x bytlm mm2deki tane says na ile bantldr.

R. L. Fullman ,

Trans. ATME, vol.

197, pp. 447 and 1267, 1953.

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

193

Tablo 6-1 Tane boyutu lme sistemlerinin karlatrlmas

ASTM No. Tane/mm 2 Tane/mm 3 Ortalama tane ap , mm

-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3.9 7.8 15.5 31.0 62.0 124 248 496 992 1,980 3,970 7,940 15,870 31,700

6.1 17.3 49.0 138 391 1,105 3,126 8,842 25,010 70,700 200,000 566,000 1,600,000 4,527,000

0.51 0.36 0.25 0.18 0.125 0.090 0.065 0.045 0.032 0.022 0.016 0.011 0.008 0.006

Tablo 6-1 ASTM tane-boyutu numaralaryla dier birka kullanl lm karlatrmaktadr. rnek: Eer bir elik ai = 150 MPa ve k = 0.70 MPa m 1/2 deerlerine sahipse ve tane boyutunun ASTM numaras 6 ise akma gerilmesi katr

6-4 KK-AILI TANE SINIRLARI

Belirli bir alt- yap yksek enerjili tane snrlaryla evrelenmi tan eciklerde oluabilir . Alt tanecikler snrlardaki ynelim farknn birka dakikalk bir yay ya da en fazla birka derece olduu kk al snrlardr. Ynelim farknn kk olmasndan dolay alt -yap ann tespit edilebilmesi iin x - nlarnn kullanlmas gerekmektedir. Alt tanecik snrlar, tane snrlarna gre dk enerjilidir.

194

METALURJK PRENSPLER

ekil 6-3

Fe-3% Si alamndaki alt -yap a (250X)

Bununla birlikte, birok metalin mikro yapsnda metalografik yntemlerle saptanabilirler. (ekil 6-3). Kk al bir tane snr nispeten daha kolay dislokasyon oluumunu salar. En basit rnei yatk snr durumudur. ekil 6-4 a ortak [001] eksenine sahip iki kbik kristali gstermektedir. Taneler aras ynelimlerdeki ufak farkllk asyla gsterilmitir. ekil 6-4b de iki kristal, kk al snra sahip bikristal oluturmak zere birlemitir. Snr boyunca atomlar pozisyonlarn, bir taneden dierine dzgn gei salamak iin oluan snrlandrlm deformasyonla ayarlar. Buna ramen, elastik deformasyon btn uyumsuzluklar dzenleyemez ve baz atom dzlemleri tane snrlarnda biter. Atom dzlemlerinin bittii yerde, kenar dislokasyonlar vardr. Bu nedenle, kk al yatk snrlar bir dizi kenar dislokasyonu olarak nitelendirilebilir. ekil 6-4b den as ile dislokasyonlar aras mesafe u bantyla ifade edilir;

b latisteki Burgers vektrnn bykldr. Kk al tane snrlarnn dislokasyon modelinin geerlilii, tane snr enerjisinin iki tanecik arasndaki ynelim farknn fonksiyonu olarak hesaplanabilmesi gereine dayanarak bulunmutur. A 20den daha byk hale gelmedike, tane snr enerjisi deerleri ile dislokasyon modeli temelli hesaplamalardan elde edilen deerler arasnda iyi derecede uyuma elde edilir.

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

195

ekil 6-4 Kk al tane snr diyagram . ( a ) ki tanecik ortak bir [001] eksenine sahip ve asal ynelim fark ; (b) ki tanecik kenar dislokasyonlarndan oluan bir kk al tane snr o luturmak p. 157, McGraw-Hill Book iin bir araya geliyor . (W. T. Read, Jr, "Dislocations in Crystals," Company, New York, 1953 kitabndan.)

Kk al snrlarn dislokasyon yaps iin bir dier delil metalografik gz lemlerdn gelmektedir. Eer a kkse, dislokasyonlar aras mesafe byktr. Snrlarn dalama ukurcuklar dizisinden olutuunu ve her bir ukurcuun bir kenar dislokasyonu alanna karlk geldiini gzlemlemek mmkndr. (ekil 6-5). Alt snrlar (snrcklar) ya da kk al snrlar bir ka ekilde retilebilir. Kristal byme, yksek scaklkta srnme ya da faz dnm sonucu retilebilirler. Alt yapcklarn i gerilmelerin elik etmesiyle faz dnm oluturmasnn iyi bir rnei ferrit tanelerindeki damarlamadr. Belkide alt yapck a oluturmann en yaygn metodu, ufak boyutlarda deformasyona uratmak (Yaklak olarak yzde 1 ile 10 arasnda ngerilim) ve peinden dislokasyonlarn alt tanecik snrlarnda yeniden konumlandrmak iin tavlama ilemi uygulamaktr. Deformasyon ve scaklk yeniden kristalleme sonucu tane diziliminin deimemesi iin dk tutulmaldr. Bu ileme yerinde yeniden kristalleme ya da okgenleme denir.

196

METALURJK PRENSPLER

ekil 6-5 Fe- Si alamndaki kk al tane snrlar boyunca dalama ukurcuklar yaps (1,000x),

ekil 6-6 okgenleme oluturmak zere dislokasyonlarn hareketi (emasal ).

okgenleme terimi, bir tek kristalin nispete n kk yarapa bklp ardndan tavlanmas durumunu aklamak iin kullanlr. Bkme sonucunda fazla sayda dislokasyon oluur . Bu dislokasyonlar ekil 6 - 6ada gsterildii gibi bkm -kayma dzlemlerinde oluur. Kristal stldnda, dislokasyonlar dislokasyon trmanmas ile kk al tane snrlarnda dk enerji dizlimine gre gruplanrlar. Sonuta oluan yap okgen tarz kk al tane snrlar adr. (ekil 6-6b). Kk al tane snrlar basit dislokasyon dizilerinden olutuundan dolay , zellikleri hakkndaki bir alma dislokasyon hareketi hakknda deerli bilgiler salamaldr . Parker ve Washburn 1 kk al snrlarn kayma gerilmesine tabi tutulduunda birlikte hareket ettiini ispat etmilerdir. Ayrca kayma mesafesinin artmsyla snr asnn kldde bulunmutur. Bu da snrlarn hareketleri sonucu dislokasyonlar kaybetmesi demektir .

E. R. Parker v e J. Washburn, Trans. Metall. Soc. A I M E , vol. 194, pp. 1076-1078, 1952.

08.$9(0(7LENDRME MEKANZMALARI

197

Mhendislik Gerilmesi, MPa

Hava tatlar iin AISI C1020 kalite elik Tm numuneler 964 Kde 2 saat tavlanmtr
Tavlanm %8 kalnlta souk ezilmi 964Kde saat yada su verilerek %8 tavlanm ve souk ezilmi

Uzama oran,

Mhendislik Uzamas
ekil 6- 7 SAE 1020 eliin in gerilme-uzama erisindeki kk al tane snrlarna ait alt yapnn etkisi.

SAE 1020 eliinin gerilme -uzama erisindeki kk al tane snrlarna ait alt yapnn etkisi ekil 6-7de gsterilmitir. Malzemenin souk ezilmeli ve tavlanm olduu dikkate alnmaldr. Bu yzden alt yap (substructure) oluturmak iin tavlanm ve sadece souk ezilmeye uram malzeme yksek akma noktasna ve ekme kuvvetine sahip olmaldr. Ayrca, alt yap ieren malzemenin sneklii, tavlanm eliin sneklii kadar iyidir.

6-5 AKMA NOKTASI OLGUSU

Birok metal, zellikle dk karbon elikleri, gerilme-uzama erisinde akma noktas oluturan, yerleik ve heterojen tipte elastik deformasyondan plastik deformasyona dnm gsterir. ekil 3-1de gsterildii gibi kademeli bir elastikten plastie dnm akma erisindense, akma noktasna sahip metaller akma erisine ya da ona denk ykuzama diyagramna sahiptir (ekil 6-8). Yk, elastik gerilme ile sabit ekilde artmaya balar, aniden der, yk deerine yakn sabit deerde dalgalanma yapar ve tekrar ileri bir gerilmeye doru uzar. Ani dmenin olutuu yke st akma noktas denir ve sabit yk ile oluan uzamaya akama noktas uzamas denir.

198

METALURJK PRENSPLER

Load Yk Elongation Uzama Upper yield point st akma noktas Lower yield point Alt akma noktas Yield elongation Akma uzamas Luders band Luders band Unyielded metal Akmaya uramam metal

ekil 6-8 Tipik akma noktas davran .

Akma noktas uzamas esnasnda oluan deformasyon heterojendir. st akma noktasnda deforme olmu metale ait ayrk bi bant, genellikle gzle grlebilecek dzeydedir. Fillet gibi gerilim younluklarnda ve bant oluumundaki akmalarda yk alt akma noktasna der . Bant numune boyuna gre oalr ve akma noktas uzamasna neden olur. Alldk durumlarda bantlar gerilim younlamasnn birka noktasnda oluur. Bu bantlar genelde gerilim eksenine yaklak 45dir. ounlukla Luders bantlar, Hartman izgileri ya da germe gerinimleri olarak adlandrlrlar ve bu tip deformasyonlar bazen Piobert etkisi olarak anlrlar. Birka Luders bandnn olumasyla, akma noktas uzamas esnasnda akma erisi dzensizdir. Her dzensiz blge bir Luders bandnn oluumuna denk gelir. Luders bantlarnn numune test blgesinin tmn kaplamak iin oalmasndan sonra, ak gerilmeyle birlikte olaan ekilde artar. Bu akma noktas uzamasnn sonunu belirler. Akma noktas olgusu aslen dk karbonlu eliklerde bulunmutur. Belirgin st ve alt akma noktalar ve yzde 10un stnde akma noktas uzamas bu malzemelerde uygun koullar altnda salanabilir. ok yakn bir gemite akma noktas birka metal ve alamda da gzlenmesinden dolay genel bir olgu olarak kabul edilmiti. Demir ve elie ek olarak, akma noktas polikristalin molibdenyum, titanyum, alminyum alamlar, demirin tek kristalleri, kadmiyum, inko, alfa ve beta pirin ve alminyumda gzlenmitir. Genellikle akma noktas kk miktarlarda ara yer ve yer deiimli katklarla badatrlabilir. rnein, dk karbonlu elikten slak-hidrojen yntemiyle karbon ve nitrojenin tamamen karlmas sonucu akma noktasnn yok olduu gsterilmitir1. Buna ramen, akma noktasnn tekrar oluabilmesi iin bu iki elementten sadece yzde 0.001 kadar olmas yeterlidir.

J. R. Low ve M. Gensamer, Trans.

AIME, vo l 158, p. 207, 1944