Populer Tari 2000 05 PDF

LTF TN
lutfu.tinc@ntv.com.tr
1918 ylnn nemi

u ayn konularndan biri de skender zsoy'un toparlad stanbul'un igal gnleri tanklklar. Evet, o gnleri yaam olan az saydaki kimi tank, bugn hl bizimle birlikte... Bu dnem, 'Mtareke yllar' dye de anlr. 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi imzalanmtr. 1919'un Mart'nda da 'Payitaht' igal kuvvetlerinin elinin altndadr. Ta ki 6 Ekim 1923'te stanbul igalden kurtulana dek. Tam drt buuk yl. te o gnlerde, ocuk da olsalar, olup bitenleri gayet iyi anmsayan bir Necdet Mahfi Ayral, bir Rakm Ziyaolu var karmzda. Perihan Ongan, Niyazi Tarman, Fahriye Yen ve Berin Nadi de onlar takip ediyorlar. 1920'lerin o puslu gnlerinde Necdet Mahfi Ayral 12, Rakm Ziyaolu ise 14 yanda Perihan Ongan, Niyazi Tarman, Fahriye Yen ve Berin Nadi ise daha kkler. Ama hepsinin anlarnda igal gnlerinin derin izleri bugn de yayor. Tabii 1923 Ekm'inin kurtulu gnleri de... Elbette bu derin izler, o drt-be yl iinde olup biteni anlatmaya yetmiyor; tabii bizim sayfalarmz da! Ancak bugnlerde okuduum bir kitap, tam da bu noktaya k tutuyor: Popler Tar.h'in de yaz ailesine dahil olan sevgili Orhan Kololu'nun tam 43. kitabndan sz ediyorum. Kitabn ad epey uzun: '1918 / Aydnlarmzn Bunalm Yl / Zaferi Nihai'den Tam Teslimiyete'. 1918, gerekten de ok nemli, tayin edici bir yl. 600 yllk bir imparatorluun, bir kurtulu
29 Ekim'e giden yolda
savann ardndan, drt-be yl iinde alaca yeni ehreye giden yolda, en sancl, en bunalml yl. Orhan Kololu, 1918'in kronolojisini takip ederek ekillendirmi kitabnn akm; dayand kaynaklarn nemli bir blm de, dnemin gazeteleri. Yani nszde de belirttii gibi Kololu, 'kamuoyunun oluumu' erevesinde izlemi 1918 yln. Ama tabii, bu kaynaklarla yetinmemi, 'Kurtulu Sava ve sonrasndaki davranlarmz anlayabilmek iin 1918'i zmlemek zorundayz' dncesiyle, toplumun o dnemde iinde bulunduu durumu yanstan ok arpc bilgiler de aktaryor. Bunlardan biri, Osmanl devletinin Mondros Mtarekesi'ni imzalamaya giden Trk heyetine verdii talimat... Bir yandan Birinci Dnya Sava'nn taraflarndan biri olarak 'eit haklar iinde bir bar' isteyen Osmanl, te yandan Mondros'a giden heyetine u talimat veriyordu: "Almanya ile ilikiler kesilmi olduundan, devletin ayakta durabilmesi iin, tilaf devletlerinden acele mali yardm istenecek..." Osmanl devleti, bar pazarlklar iin masaya oturduunda ilk i, ekie ekie pazarlk etmesi gerekenlere avu ayordu. nk 'Osmanl Liras' memleket dahilinde aln gcnn yzde 80'in kaybetmiti! te 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi byle imzalanmt. u tek olay bile, 1918 ylndaki ortamn, Kurtulu Sava'n ve yeni bir devleti nasl dayattn ortaya koyuyor... Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH Ekim 2000 3
Bualma; merakediyorum@googlegroups.com yeleriiinhazrlanmtr. Benzeralmalardanhaberdarolmak, neri, istek ve karlatnz sorunlan bize bildirin. almalarmz takip etmek iin merakediyorum@googlegroups.com e-postaadresine "yelik" balkl veya bo bir mesaj gnderin. Grupsayfasn http://groups.google.com/group/merakediyorum inceleyerek daha nce yelerimizle paylatmz almavemesajlaninceleyebilir, yeliinizidzenleyebilirsiniz.
1 EKM I. Mahmut tahta kt (1730). Mao ; in Halk Cumhuriyeti'nin ilk bakan seildi (1949). air Ali Faik Ozansoy ld (1950). Hava Harp Okulu ald (1951). 2 EKM Alman general Hindenburg dodu (1847). Mahatma Gandhi dodu (1869). Rock arkcs Sting dodu (1951). Rock Hudson AIDS'den ld (1985). Ege'deki tatbikatta Saratoga uak gemisi Muavenet'i vurdu, 4 denizci ld (1992). 3 EKM Mudanya Konferans topland (1922). Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas hizmete ald
(1931).
Savarona yat, Heybeliada aklarnda yand (1979). ki Almanya birleti (1990). 4 EKM Ressam Rembrant ld (1669). Medeni Kanun yrrle girdi (1926). Trkiye, Avrupa nsan Haklar Komisyonu'na kiisel bavuru hakkn kabul etti (1986). Moskova'da ordunun parlamentoyu top ateine tutmasnn ardndan parlamenterler teslim oldu (1993). 5 EKM Bulgaristan bamszln ilan etti (1908). Trk-Yunan dostluk anlamas yrrle girdi (1931). spanya'da i sava balad (1934). FK Ankara'da temsilcilik at (1979). 6 EKM stanbul dman igalinden kurtuldu (1923). Damat Ferit Paa, Nis kentinde ld (1923). Kayseri Uak Fabrikas ald (1926). Msr Devlet Bakan Enver Sedat ldrld (1981). Doent Dr. Bahriye ok ldrld (1990). adam Nejat Eczacba, ABD'de ld (1993). 7 EKM nebaht Deniz Sava balad (1571). Yazar Edgar Allan Poe ld (1849). Son sadrazam Tevfik Paa stanbul'da ld (1936). Dou Almanya kuruldu (1949). lk Trk otomobiline Anadol ad verildi (1966). Filistinli gerillalar Achille Lauro gemisini kard (1985). Besteci ve orkestra efi Cemal Reit Rey ld (1985). Eski milletvekillerinden Behice Boran ld (1987). 12 Popler TARH/ Ekim 2000
16 Temmuz 1971 gn, Ankara 1 No'lu Skynetim Mahkemesi'nde yarglanmalarna balanan Deniz Gezmi ve 17 arkada ile ilgili nihai karar akland. Deniz Gezmi ile 17 arkada, 9 Ekim 1971 gn, Ankara 1 No.'lu Skynetim Mahkemesi'nce idama mahkum edildiler. 'Anayasay cebir yoluyla deitirmeye teebbs' sulamasyla yarglanan sanklardan 3', Tugeneral Ali Elverdi bakanlndaki mahkemece, delil yetersizliinden beraat ettirilirken, davann tek kadn san Sevim Onursal, 5 yl ar hapse mahkum oldu. 9 Ekim 1971 gn, idama mahkum olan sanklarn isimleri yleydi: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan, Atilla Keskin, Metin Yldrmtrk, Ahmet Erdoan, Recep Sakn, Mehmet Asal, Osman Ark, Ercan ztrk, Semih Orcan, Hac Tonak, Mustafa Yalner, Cengiz Baltac, Metin Gngrm, Mete Ertekin, Mehmet Nakipolu ve Mustafa ubuk.
Deniz Gezmi ve arkadalarna idam (1971)
Mata Hari kuruna dizildi (1917)

Asl ad Margaretha Geertruida Macleod olan ve 7 Austos 1876'da Hollanda'da doan dans Mata Hari, 'erkekleri batan kartan kadn casus' imgesiyle zdelemiti. Profesyonel dansla, Paris'te 1905 ylnda balayan ve ksa bir sre sonra da 'Mata Hari' adn alan Margaretha, stnkr bildii Dou Hint danslaryla ve seyircinin nne neredeyse rlplak kyla nce Paris'te sonra da teki byk kentlerde bir anda nlendi. Mata Hari'nin casusluuyla ilgili gerekler tam olarak aydnla kavuturulamad. Buna ramen, ngiliz kaynaklarnn, Fransz gizli servisine Mata Hari'nin Lahey'de bir Alman grevlisiyle grtn bildirmesi sonrasnda, Franszlarca tutuklanan ve Alman gizli servisine yalnzca eskimi baz bilgiler verdiini kabul eden Mata Hari, askeri mahkemece yargland, lme mahkum edildi. Ve 15 Ekim 1917 gn, kuruna dizilerek ldrld.
Enver Sedat suikasti (1981)

Msrl subay ve siyaset adam Enver Muhammet Sedat, 6 Ekim 1973'teki Arap-srail Sava'nn yldnmn kutlamak zere dzenlenen askeri tren srasnda, 6 Ekim 1981 gn, radikal islamc Cihad rgt militanlarnca ldrld. 1970'ten ldrlmesine dein cumhurbakan olarak grev yapan Sedat; i politikada siyasal yapnn liberalletirilmesine, ekonominin eitlendirilmesine ve merkezi uygulamalarn gevetilmesine ynelik politikalar izlemiti.
8 EKM Balkan Sava balad (1912). Eski Almanya Babakan Willy Brandt ld (1992). Nobel Edebiyat dl Portekizli yazar Jose Saramago'ya verildi (1998). 9 EKM Belgrad yeniden Osmanl hakimiyetine girdi (1690). Nazilli Basma Fabrikas, Atatrk'n de katld bir trenle ald (1937). Che Guevera, Bolivya'da ldrld (1967). Deniz Gezmi ve 17 arkada idama mahkum oldu (1971). Ankara Bahelievler'de 7 TP'li gen kuruna dizildi (1978). 10 EKM talyan besteci Verdi dodu(1813) TP eski bakan Behice Boran ld (1987). 11 EKM Mudanya Mtarekesi imzaland (1922). Milli Selamet Partisi kuruldu (1972). Ecden Kral'n ynettii 'Bereketli Topraklar zerinde' filmi, Avrupa Film Festivali'nde birinci oldu (1981). Aktr Yldrm nal ld (1982). 12 EKM Amerika kefedildi (1492). Luciano Pavarotti dodu (1935). Meksiko City olimpiyatlar balad (1968). 6. Cumhurbakan Fahri Korutrk ld (1987). SSCB Bakan Gorbaov ile dier cumhuriyet liderlerinin bir araya geldii Devlet Konseyi Toplantsnda, 'KGB'nin lavedilmesi' karar alnd (1991). 13 EKM Roma mparatoru Cladius, kars Agripina tarafndan zehirlenerek ldrld (M 54). talyanlar Derne'yi igal etti (1911). Ankara bakent oldu (1923). Trkiye Mason Localar kapatld (1935). Gnseli Baar, Trkiye Gzellik Kraliesi seildi (1951). Yazar Cevat akir Kabaaal ld (1973). Tiyatrocu Kamran Yce ld (1986). 14 EKM Sekban- Cedid ordusu kuruldu (1808). stanbul'da ilk resmi nikah, ehremini Muhittin Bey tarafndan kyld (1926). Yassada durumalar balad (1960). Popler TARH/ Ekim 2000 .13
Mudanya'da mtareke (1922)

Milli kuvvetlerce 12 Eyll 1922'de Yunan igalinden kurtarlan Mudanya'da, 3 Ekim- 11 Ekim 1922 tarihleri arasnda, Bat Cephesi Kumandan smet Paa'nn bakanlnda, ngiltere delegesi General Harrington, Fransa delegesi General Charpy ve italya delegesi General Mombelli'nin katlmlaryla, Mudanya sahilindeki tarihi binada, 'Mudanya Konferans' yapld ve 'Mudanya Atekesi1 imzaland.
Clauclius zehirlendi! (MS 54)

Milattan Sonra 41 -.54 arasnda Roma mparatoru olan ve imparatorluun egemenlik alann Kuzey Afrika'ya kadar yayan, Ciaudius, izledii politikalarla imparatorun hazine ve eyalet ynetimleri zerindeki denetimlerini arttrd. Kendisine kar aka tertiplere girien kars Messalina'y 48'de boayan ve yeeni Agrippina ile evlenen mparator Ciaudius, bu evlilik Roma yasalarna gre doru olmadndan, yasay deitirdi. Yeni karsnn iktidar hrsn tatmin etmek iin, onun olu Ahenobarbus'u (sonradan, Neron) evlat edinerek z olunu imparatorluk hakkndan yoksun brakt. Kendisine kar olan saray grevlilerini saf d brakan Agrippina, sonunda 13 Ekim 54'te Claudius'u mantarla zehirledi.
15 EKM
italyanlarla Ui anlamas imzaland (1912). Dansi Mata Har kuruna dizildi (1917). Atatrk Meclis'te, Nutuk'u okumaya balad (1927). Dnyann en byk hava gemisi 'Graf Zeppelin' ABD'de New Jersey'e indi (1928). Nazi sava sulusu Hermann Goering intihar etti
(1946).
Nobel Bar dl, Nelson Mandela ve Frederk de Klerk'e verildi (1993). 16 EKM Kralie Marie Antoinette Fransa'da giyotinle idam edildi (1793). Enver Sedat, Msr Devlet Bakan oldu (1970). 17 EKM I I . Kosova Sava balad (1448). Besteci Chopin ld (1847). Gangster Al Capone vergi karmaktan mahkum oldu (1931) Trkiye'nin NATO'ya katlmasyla ilgili protokol Londra'da imzaland (1951). 18 EKM Trkiye Komnist Frkas, Ankara'da resmen kuruldu (1920). Bilim adam Edison ld (1931). Sovyet ordusu ekoslovakya'ya girdi (1944). Gazeteci ve yazar Kemalettin Tucu, stanbul'da ld (1996). 19 EKM Turhal eker Fabrikas ald (1934). Ankara Tp Fakltesi ald (1945). Yeni Gndem dergisi kapatld (1984). 20 EKM Fransa'yla Ankara Anlamas imzaland (1921). Yunanistan NATO askeri kanadna yeniden girdi (1980). Aktr Burt Lancaster ld (1994). 21 EKM Trafalgar Deniz Sava balad (1805). Alfred Nobel dodu (1833). Tercman- Ahval gazetesi yaynna balad (1860). 22 EKM Amasya Protokol imzaland (1919). Kba'dak fze krizi dnyay bir nkleer sava tehlikesiyle kar karya brakt (1962). Trkiye'nin Viyana Bykelisi Dani Tunalgil Ermeni terristler tarafndan ldrld (1975).
26 Aralk 1893'tc in'in Hunan kasabasnda doan ve in Komnist Partisi'nin 1935'ten balayarak fiili liderliini, 1943'ten lmne kadar da (1976, Pekin] resmen bakanln yapan Mao Zcdung, 1 Ekim 1949'da in Halk Cumhuriyeti'nin kurulduunu ilan etti. Bylece in tarihindeki 'nc Devrimci Sava Dnemi'ne nokta koydu. Pekin'de, Gksel Bar Kaps'nn stndeki balkondan halka seslenen ve Halk Cumhuriyeti'nin ilann bildiren Mao, ilk devlet bakan oldu; artk dnyadaki insanlarn bete birini o ynetiyordu.
in'de xHalk Cumhuriyeti' kuruldu (1949)
Muavenet muhribi isabet ald (1992)

Ege Denizi'nde NATO'nun 'Kararllk Gsterisi 92' adl tatbikat srasnda, 2 Ekim 1992 gn, zmir'in 80 mil batsnda Sack Krfezi aklarnda bulunan ABD'nin Saratoga uak gemisinden atelenen iki Sea Sparrow tipi fzeden biri, 3 mil tedeki Trk Deniz Kuvvctleri'ne ait Muavenet muhribinin kaptan kk ve sancak ksmna isabet etti. Olayda, gemi komutan, bir subay, bir astsubay ve iki er ehit oldu. ABD yetkilileri fzelerin teknik bir hatadan deil, insan hatasndan dolay yanllkla atelendiini akladlar. Muavenet gemisinin vurulmasndan sonra basnda olayla ilgili pek ok iddia gndeme gelirken ABD, Trk donanmasna, kazann tazminat olarak, iki
yeni firkateyn verdi.
Venizelos Trkiye'ye geldi (1930)

27 Ekim 1930 gn, Gazi Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilen Yunanistan Babakan Venizelos le Dileri Bakam Mihalakopulos, Trkiye Babakan smet Paa ve Dileri Bakan Tevfik Rt Bey tarafndan karlandlar. Gazi misafirlerine unlar syledi: "zc mazi, ebediyyen kapanacaktr. Artk aramzda harp olmayacak." Venizelos, Trk Milli Mcadelesi'nde Yunan glerinin Anadolu'dan karlmasnn ardndan Yunanistan'n bana gemi ve Atatrk le birlikte iki lkenin yaknlamas iin almt.
14 Popler TARH/ Ekim 2000
23 EKM Krm Sava balad (1853). Almanya'nn NATO'ya giriiyle ilgili Paris Anlamas imzaland (1954). Karun Hazinesi, 28 yl sonra Trkiye'ye getirildi (1993). 24 EKM I. Belediyeler Kongresi balad (1935). air Behet Kemal alar ld (1969). 25 EKM Ziya Gkalp ld (1924). SSCB, Birlemi Milletler'de Kars ve Ardahan' istedi (1947). in Halk Cumhuriyeti, Birlemi Milletler'e alnd (1971). 26 EKM Yunanistan Babakan Venizelos, resmi bir ziyaret iin Trkiye'ye geldi (1930). srail ile rdn arasnda bar anlamas imzaland (1994). 27 EKM Keman virtz Paganini ld (1782). Birlemi Milletler rgt kuruldu (1945). Paris Bykelisi smail Erez ve ofr, Ermeni terristler tarafndan ldrld (1975).
Gnseli Baar, Trkiye Gzeli (1951)

Gzel Sanatlar Akademisinde renciyken Cumhuriyet gazetesinin dzenledii Trkiye Gzellik Kralielii Yarmas'na katlan Gnseli Baar, 1951 ylnn 13 Ekim gn, 'Trkiye Gzeli' seildi.
28 EKM Trkiye'de ilk nfus saym (13.650.000) yapld (1927). Eitimci ve siyaset adam Nafi Atuf Kansu ld (1949). 29 EKM Avrupa devletleriyle Osmanl devleti arasnda, Svey anlamas yapld (1889). Cumhuriyet ilan edildi (1923). 30 EKM Mondros Anlamas imzaland (1918). stanbul'da Boazii Kprs hizmete ald (1973). Blent Ecevit, CHP Genel Bakanlndan istifa etti (1980). 31 EKM Martin Luther Protestanl ilan etti (1517). Takvim-i Vakayi yayna balad (1831). Macaristan'daki gsteriler ayaklanmaya dnt (1956). Hindistan Babakan ndira Gandhi ldrld (1984). talyan ynetmen Federico Fellini ld (1993). Popler TARH/ Ekim 2000 1 5
Alfred Nobel dodu (1833)

Dinamiti ve daha gl baka patlayc maddeleri gelitiren kimyac, mhendis ve sanayici Alfred Nobel, 21 Ekim 1833'te sve'in Stockholm kentinde dnyaya geldi. 1850'de, Paris'te bir yl sreyle kimya eitimi alan Nobel, 1859 ylnda, sve'te sv bir patlayc olan 'nitrogliserin' imalatna balad. Ama 1864'te fabrikadaki bir patlama sonucu en kk kardei Emil ile birlikte drt kii ld; sve Hkmeti fabrikann yeniden kurulmasna izin vermedi. almalarm bir manavda srdren Nobel; dinamit ile bunun patlatlmas iin gerekli olan kapsl gelitirdi. ngiltere ve ABD'den buluunun patentini alan Alfred Nobel, deneylerini srdrerek dinamit lokumunu ve sonra da 'balistt' adl barutu buldu. Dnyadaki pek ok patlayc fabrikasnn hisselerinin ve Bak blgesindeki petrol yataklarnn sahibi olan Nobel, bu byk servetini 'Nobel dlleri' olarak datlmak zere Nobel Vakf'na balad.
BASINDA BU AY
MUSUL PETROLLERI Bir Alman gazetesinin haberine gre, Musul'da bulunan petrol madeni hakknda inceleme yapmak zere, Berlin'deki OsmanlAlman ticaret sendikas tarafndan zel bir uzman gnderilmitir. (Sabah, 19 Ekim 1900)
M A R M A R A ' D A KPEKBAL
re uzunluunda ve 200 okka arlmdadr.

(Sabah, 7 Ekim 1900)
de Avrupal bestekrlarn en gzel eserleri icra edilecektir.

(Sabah, 8 Ekim 1900) YALOVA KAPLCALAR A L D
Geen Perembe akam stakoz avlamak amacyla Bykada yaknnda a brakan balklar, ertesi gn alar yerinde bulamamlardr. Balklar yzlerce stakoz yakaladklarn hayal ederken, bir anda byk bir kpek balnn alara taklp kaldn grmlerdir. Yakalanan kpekbal 5 met-
YKSEKKALDRM'DA BASKN Galata'da Yksekkaldrm'da bir dkkanda, Tana ve arkadalar Petro ile Yorgi'nin sahte para imal ettiklerinin ihbar edilmesi zerine, Beyolu Mutasarrfl zabtalarnca ad geen dkkana bir baskn dzenlenmitir. zerlerinde ok sayda sahte para bulunan bu ahslar tutuklanmlardr.
Bir sre nce kefedilip tamirine karar verilen Yalova kaplcalarnda almalar tamamlanm ve dn yaplan bir merasimle kaplcalar hizmete sunulmutur. (Sabah, 13 Ekim 1900)
YANGN IIN KONSER Hasky yangnnda zarara urayanlar iin Tepeba Tiyatrosu'nda gerekletirilecek konserin birinci ksmnda, bahede Karagz oyunu, tombala vesaire oynanacaktr. kinci ksmda ise Tiyatro dahilin-
CAHIL VE GEN ARABACLAR Geenlerde bir takm gen ocuklarn idare ettikleri yk arabalar Sirkeci civarnda kazaya sebebiyet vermiti. Dn yine 8 yanda bir ocuun idare ettii bir araba kprden sratle geerken iki kiiye arparak yaralanmalarna sebep olmutur.
LK CUMHURIYET ALTNLAR Darphane mdr altnlarn baslmas vesilesi ile verdii beyanatta, bu olay bayram olarak nitelendirmitir. Mdrn ifadesine gre, darphanemiz Avrupa darphaneleri ile mukayese edilebilecek kadar mkemmeldir. (Cumhuriyet, 6 Ekim 1925)
TBMM ALD
TBMM Gaz Paa Hazretleri'nin de hazr bulunduu bir toplant ile dn ald. Resmi al srasnda mecliste 100 kadar mebus vard. Pazartesi gn tekrar toplanmak zere grmelere ara verildi. (Cumhuriyet, 23 Ekim 1925)
BETONARME KPR
AVRUPA ILE HAVA IRTIBAT Avrupa bakentleri ile stanbul arasnda pek yaknda tayyare seferleri balayacaktr. stanbul-Paris ve stanbul-Brindizi hatlar, Avrupa'nn en byk kentlerini havayolu ile ehrimize balayacaktr. (Cumhuriyet, 21 Ekim 1925) GAZI BALKESIR'DE Byk Gazimiz'in, Balkesir'den btn millete ykselen sesini dinleyiniz: "Trk Milletini, kendi nefsini bile anlamaktan alkoyan sebep ve engeller imha edilmitir, yklmtr ve mtemadiyen imha edilecektir, yklacaktr. Millet tuttuu yolda sratle, iddetle yryecektir."
(Cumhuriyet, 10 Ekim 1925)
STANBUL'UN KURTULUU stanbul halk dn, kurtulua erdii gnn yldnmnde, byk bir vecd ile trenler dzenlemi ve sevin gsterilerinde bulunmutur.
(Cumhuriyet, 7 Ekim 1925)
Cumhuriyet idaresinin ina ettii ilk betonarme kpr demi civarnda, Menderes nehri zerindedir. 75 metre uzunluundaki kprnn inas iin 70 bin lira harcanmtr. (Cumhuriyet, 15 Ekim 1925)
lira azaldn aktaran haber, iktidarla muhalefetin arasn yeniden at. Babakan Adnan Menderes, muhalefete atarak, "Dnn hatalar ve israflar, yarnn strabnn kayna olacaktr" dedi.
il Ekim 1950)
N F U S SAYM SONULAR
BILET KARABORSAS Sezonun almasyla birlikte, Beyolu'ndaki sinemalarn nlerinde gene karaborsaclar tredi. Yllardr n alnamayan karaborsacln artk tmyle nleneceini Valiliin srarla belirtmesine karn, pejmrde giyimli karaborsaclarn faaliyetine polisin hl seyirci kald bildirildi.
(11 Ekim 1950)
STANBUL'UN IMAR PLANLAR Trk Yksek Mimarlar Birlii stanbul ubesi Bakanl, stanbul ehrinin slah iin ileri ve Bayndrlk bakanlklarna ok nemli bir rapor sundu. Yksek Mimarlar Birlii raporunda, imar ileri kangren olmu stanbul'un sistemli ve planl bir ekilde imar iin, imdiye kadar hazrlanm planlarn, uzman bir heyet tarafndan incelenmesini istedi. (11 Ekim 1950)
22 Ekim gn yaplan Genel Nfus Saym'nn sonular akland. Buna gre, Trkiye'nin nfusu 20.902.628 olarak belirlendi. Sonular deerlendiren uzmanlar, 1945 ylnda yaplan son nfus saymndan bu yana lkemiz nfusuna 2.112.454 kiinin daha eklendiini ifade ettiler.
(27 Ekim 1950)
ALTN VE DVIZ AZALD Cumhuriyet Halk Partisi'nin yayn organ Ulus Gazetesi'nde yaymlanan ve Demokrat Parti iktidara geldikten sonra altn ve dviz stokunun 130 milyon 800 bin
SABAHATTIN ALI'NIN KATILI yk ve roman yazan Sabahattin Ali'yi ldrmek suuyla yarglanan Ali Ertekin, 4 yl hapse mahkum oldu. 'Yayn yoluyla hakaret' suundan 3 ay hapse mahkum olan Sabahattin Ali, Krklareli'nden Bulgaristan'a gemeye alrken, kendisine rehberlik eden Ali Ertekin tarafndan ldrlmt.
(15 Ekim 1950)
yitirdiler. Her cinayeti de, Ermeni terr rgt ASALA stlendi.

(27 Ekim 1975)
nin kontrol edilmesiyle ilgili artn reddetmesini istedi.

(3 Ekim 1975)
ASALA CINAYETLERI
Ekim aynda iki bykelimizin pe pee suikastlere kurban giderek hayatlarn kaybetmesi lkeyi mateme bodu. 22 Ekim gn, Viyana Bykelilii binasna gelen kii, Bykeli Dan Tunalgil'in odasna girip Trk olup olmadn sorduktan sonra, elimizi otomatik silahlarla taradlar. Tunalgil olay yerinde can verirken; 2 gn sonra, bu defa da Paris Bykelimiz smail Erez ve makam ofr Talip Yener, otomobilde uradklar silahl saldr sonucunda yaamlarn
AMBARGO KSMEN KALKT ABD Temsilciler Meclisi, Trkiye'ye silah ambargosunu ksmen kaldrmay ngren kanun teklifini, Trkiye'nin haha ekimini kontrol etmesini isteyen ufak bir deiiklikle, 2 Ekim'de kabul etti. Karara gre, Trkiye'nin ABD'ye smarlad ve bedelini ksmen dedii silah ve tehizat en ksa zamanda Trkiye'ye teslim edilecek. Karar, Ankara'da 'yetersiz' bulunurken, CHP Genel Bakan Ecevit, Babakan Demirel'in, ABD'nin haha ekimi-
AP KRLI IKTI 12 Ekim'de 27 ilde yaplan Senato te bir yenileme ve milletvekili ara seimlerinin ilk sonulan akland; AP 27, CHP 25, MSP ise 2 senatrlk kazand. Milletvekili ara seiminde ise AP 5, CHP de 1 milletvekili kard. Babakan Demirel, seim sonras yapt aklamada, koalisyonu devam ettireceklerini ifade etti. (13 Ekim 1975)
Popler TARH I Ekim 2000 17
Milli Mcadele'de
Hava muharebeleri
Birinci Dnya Sava'ndan kalma birka eski uakla, bozuk uak paralarn Eskiehir imendifer Atlyesi'nde bir araya getiren Trk havaclar, Milli Mcadele'nin tm safhalarnda hem keif grevi yaptlar hem de dmanla savatlar.
KAN su ARMAN
Garp cephesi tayyare blne ait bir Albatros D3 av ua. Uak nnde bulunanlar Yzba Muhsin Alpagot,Kk Zabit Pilot Halil bey ve stemen Srr bey (Askeri Mze Arivi).
at Cephesi Komutan smet Paa, 25 Austos 1922 akam Cephe Tayyare Blk Komutanl'na u emri gnderdi: "26 Austos 1338 (1922) tarihinden itibaren ordumuz umumi taarruza balayacaktr. Yarn leden evvel saat 06.00 ile 08.00 arasnda dman ihtiyat grubunun vaziyeti tesbit olunacaktr. Afyon cenup mntkasndaki dman ktaatnn vaziyeti keif yaplacak, harp tayyarelerimiz dmann keif faaliyetine mani olacaktr. "
Ertesi sabah Trk tayyareleri
erkenden greve ktlar. Hava ok ktyd, iddetli bir frtna vard. Ancak blk komutan Yzba Fazl Bey ynetimindeki tayyareciler daha ilk gn, 4 hava muharebesi yapp dmann 3 keif uan kendi hatlar gerisine srdler. Yzba Fazl Bey de Afyon Hasanbeli civarnda bir dman uan drd. Trk tayyarecileri kstl imkanlarla srdrdkleri sava ok az kaypla, uak ve yedek para asndan da byk ganimetler elde ederek sonulandrdlar. Milli Mcadele balamadan nce birka uakla kurulan
tayyare bl, Ekim 1922'de Yunanllardan ele geirilenler ayrca talya ve Fransa'dan satn alnanlarla birlikte, 50 uaklk bir filoya sahip olmutu. Oysa Birinci Dnya Sava sonunda ordunun tm birimleri gibi, havaclar da her eylerini kaybetmiti. 1919 sonunda Mustafa Kemal'in askerlerinin elindeki hava gc ksmen hurda haline gelmi, glkle hareket eden makinelerden ya da dman kuvvetleriyle yaplan muharebelerde ele geirilmi kullanlmaz durumdaki uaklardan ibaretti.
TAYYARELER MENDFER ATLYESNDE ONARILDI
Bozuk veya krk-dkk tayyareler Eskiehir'deki imendifer tamir atlyesinde onarlarak kullanlr hale getiriliyordu. Bu uaklarn bir ou keif grevinde kullanlabiliyordu. Trk tayyarecileri 20 subay (pilot, teknisyen ve yer hizmeti), 10 sivil pilot ve 10 kii de makinist ve tamirci olmak zere, topu topu 40 kiiden oluuyordu. Garp Cephesi'ndek iki tayyare bl Yzba Fazl Bey'in komutasnda smet Paa'ya bal olarak grev yapyordu. Ancak tayyare yedek paras ve tamir malzemesi yoktu. ounluu
Spacd'larla Yunan mevzilerine atlan bildiri

Asker kardeler, Trklere teslim olduktan sonra ok iyi karlandk. Bizi dilediimiz gibi serbest braktlar. Eer sizler de teslim olursanz sylediklerimizin tamamen birer hakikat olduunu anlarsnz. Tek bana teslim olmak isterseniz uzaktan mendil sallayarak Trk siperlerine doru yaklan. Bu yaklama srasnda Trk siperlerinden "Teslim, teslim" diye duyacanz kelimelerden rkmeyin. Eer gruplar halinde teslim olacaksanz, er er gruplara ayrlarak ilerleyip beyaz mendillerinizi sallayn, Trk siperlerine 100
yurt dndan gelmesi gereken paralar, kaak yollardan stanbul'daki gizli tekilat 'Felah Grubu' tarafndan ve igalci kuvvetlerin depolarndan rvet karl temin ediliyordu. Bu durum Sakarya Sava ncesinde yle bir hal almt ki, uaklarn bir blm kanatlarnda kullanlan emayit adl zel kaplamann eksiklii nedeniyle yumurta ak ve patatesten yaplan karmn srld brandalar kullanlarak uuruluyordu. lk pilotlardan Stk Tanman da anlarnda, Fransz siyaset adam Franklin Bouillon'un ayn gnlerde Eskiehir'deki uaklarmz grdnde "Ne delice kahramanlk, elbette kazanrsnz azizim! " dediini yazyor. Sakarya Sava'nn kazanlmasndan sonra Trk ordusunun elinde keif ve avc ua olarak kullanlabilen toplam 16 tayyare kald. Byk Taarruz gnleri yaklarken hzla silahlarn arttrmaya balayan Trk ordusu artk bar halinde olduu Fransa ve talya'dan birok askeri malzemeyle birlikte uak da satn ald. ERZURUMLU NAFZ BEY'N DESTE O gnlerde Erzurum'un tannm ailelerinden Hac Ahmetzade'lere mensup Nafiz Bey, byk bir fedakarlkla talyanlar'dan 3 uak satn alarak stanbul zerinden kaak yolla
Anadolu'ya getirtmi ayrca bir telsiz istasyonunu da yurtdndan aldrarak Trk ordusuna hediye etmiti. Nafiz Bey bu uaklarla dmann zerine ilk bombay atacak kiiye 200 Lira dl vereceini duyurmutu. Ancak zellikle uak benzini hi bulunmuyordu. Dardan temin edilmesi ise uzun zaman alyordu. Benzin hem Rusya'dan hem de Antalya yolu ile talyanlar'dan satn alnyordu. Benzin at srtnda cepheye tanyordu. KEND PERVANESN DELEN UAKLAR 1921'de Paris'te toplanan Yksek Bar Meclisi'nde, 'zel irketler sava halindeki lkelerle silah ticareti yapabilir' yolunda bir kararnn alnmasndan sonra, Fransa ve talya'dan silahsz olarak teslim alnan uaklara eski Alman uaklarnn Maksim makineli tfekleri takld. Fakat Alman uaklarnn motor dililerine gre yaplan bu tfekler yeni uaklarn motorlarna uymuyordu. Pervane arasndan ate eden bu uaklardan atlan mermilerin ou kendi pervanesini delerek pilotu zor durumda brakyordu. Byk Taarruz srasnda birok kez kendi mermileriyle pervanesi delinen uak, alana geri dnmek zorunda kald. Bu artlar altnda girilen Byk Taarruz'dan sonra ele geirilen her kentte, dmana ait
metre kala tfeklerinizi yere atarak teslim olun. (...) nce teslim olanlarla sonradan olanlar arasnda istisnai bir muamele olmayacaktr. Sylediklerimizi dinleyerek hisse alrsanz rahat ve huzura kavuursunuz. Er Hristos Yookiu / Selanik Er Pevko Anastasiu / Selanik avu Konstan Kiryakopulos/Atina (...)
eitli tiplerde tayyareler, Trk hava gcne katld. zellikle talyanlardan satn alnan ve dmandan ele geirilen Spad av uaklar, 1922 bandan itibaren byk yarar salad. Byk Taarruz'da avc grevi yapan Spadlar, o gnlerde Yunanistan'da kan i karklklar yazan Rizospatris, Elefteros Tipos ve Patris gazetelerini ve Trk ordusu tarafndan esir alnm Yunan askerlerinin teslim ol arlarn ieren bildirileri, cephe gerisine atarak Yunan ordusunun dalmasn saladlar. Kurtulu Sava boyunca Trk tayyarecileri Yunanllarn 15 uan salam ele geirip 10 uan tahrip ettiler. Trklerin kayb ise sadece 3 uakt.
talyanlardan satn alnan ve Byk Taarruz'da birok fayda salayan Fransz yaps Spad ua (stte). Trk ordusunun elindeki bozuk ve eski tayyareler Eskiehir'deki imendifer atlyesinde onarlyordu (stte solda).
Popler TARH /Ekim 2000 19
TARTIMA
On soruda Cem Sultan ve dnemi

Osmanl tarihinin en ilgin simalarndan biri olan Cem Sultan, hayat boyunca Avrupa devletlerinin ve Osmanl'nn siyasetini yakndan etkiledi. Vatanndan uzakta 13 yl geiren Cem Sultan, Osmanl tarihinde, bu alandaki tek rnek...
ERHAN AFYONCU
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Cem Sultan Fatih'in veliaht myd? II. Byezid tahta nasl geti? Cem Sultan taht mcadelesini nasl kaybetti? Cem Sultan Msr'dan niin dnd? Cem Sultan ilk nce hangi Hristiyan devlete snd? Cem Sultan Avrupa'da hangi lkelerde kald? Cem Sultan olaynn Osmanl ve Avrupallara etkisi neydi? Cem Sultan, Hanedan iinde, Hacca giden tek kii midir? Cem Sultan zehirlendi mi? Cem Sultan'n airlik yn nedir?
Cem Sultan'n Bursa'da saltanatn ilan ettii dnemi simgeleyen Bat kaynakl bir gravr: sorgulu bir sark, incili harmani ve hkmranlk alameti olan armasyla... Gravrn Avrupa'da yaplm olduu, salarnn uzunluundan da anlalmaktadr.
Cem Sultan Fatih.' in veliaht myd?

atih'in olu olmu, ancak ortanca olu Mustafa onun salnda, 1474'te lmt. Fatih'in lmnde 33 yanda olan en byk olu Byezid, Amasya Sancak Beyi iken evresinin tesiri ile girdii baz elence meclisleri nedeniyle babasndan sert tepki grnce bu alkanlklarn brakmak zorunda kalmt. II. Mehmed'in mrnn son yllarnda gerekletirdii mlk
20 Popler TARH I Ekim 2000
ve vakf topraklarn nemli bir ksmn tmar sistemine dahil etme siyaseti yznden madur olanlar, Amasya'da ehzade Byezid'n etrafna toplanmaya balamlard. Fatih'in en kk olu olan Cem, babasnn lmnde 22 yandayd ve Konya Sancak Beyi idi. Aabeyinde bulunmayan atak bir yaps vard. Babasnn padiahlk dneminde doduu iin tahta kendisinin gemesi gerektiine inanyordu. Ancak devlet ricali arasnda fazla destekleyeni bulunmuyordu. En byk destekisi sadrazam Karaman Mehmed Paa idi. Baz tarihiler, Fatih'in devlet tekilatna ait Kanunnme'sinde ehzadelere hitaben yazlacak elkab anlatlrken, Cem'in elkabnn yazlmasn, Fatih'in, kendi yerine gemesi iin, gnlnn Cem Sultan'da olduuna iaret eden bir delil gibi yorumlamlardr. Ancak bu ifade Fatih Sultan Mehmed arzu ettii iin deil, Kanunnme'yi Cem'in destekisi sadrazam Karamam Mehmed Paa'nn kaleme almas nedeniyle yazlmtr. Dnemin tarihlerinde Cem'in, babas tarafndan tahta hazrland ynnde bir kayt bulunmad gibi, bn Kemal eserinde Fatih'in lmeden nce yerine byk olu Byezid'in geirilmesini vasiyet ettiini yazar. Ancak Ibn Kemal'in eseri de II. Byezid'in hkmdarl dneminde yazld iin pek gvenilir deildir. Osmanl ile Akkoyunlular arasndaki Otlukbeli Sava (1472) srasnda stanbul'a, Fatih'in ld ve savan kaybedildii haberlerinin ulamas zerine Cem Sultan, lalalarnn da tevikiyle tahta kmaya ve evredeki devlet adamlarndan biat almaya almt. Bu hareketine neden olan lalalar, Fatih tarafndan iddetle cezalandrlmt.
I I . Byezid'in bir minyatr: Fatih Sultan Mehmed ldnde, en byk olu Byezid, 33 yanda, Cem ise 22 yanda idi.
II. Byezid tahta nasl geti?
atih'in lm balangta gizli tutulmu, sadrazam Karaman Mehmed Paa Amasya'da bulunan ehzade Byezid'e kapcbalardan Keklik Mustafa'y gnderirken, Cem'e de gizlice baka bir haberci gndermitir. Ancak Fatih'in lmnn duyulmas zerine asker ayaklanm, hkmdarn doktorunu ve sadrazam ldrp, evlerini yamalamlardr. Cem Sultan'n merkezdeki tek destekisinin lmesi, olaylarn onun aleyhine gelimesine neden olmutur. ehzade Byezid taraftarlar
o gelene kadar yerine stanbul'da bulunan ehzade Korkud'u karmlardr. Cem'e giden ulak da ehzade Byezid'in damad olan Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa tarafndan yakalanarak ldrlmtr. Ulan ldrlmesi, bulunduu yer itibariyle stanbul'a daha yakn olan Cem Sultan'n babasnn lmn haber alp bir an nce payitahta gelmesini engellemitir. Bu durum da, gen ehzadenin tahta kamamasnn en nemli nedenidir. ehzade Byezid'e gnderilen haberci sekiz gn sonra Amasya'ya varmt. Babasnn lm haberini alan Byezid ertesi gn yola kt ve dokuz gn sonra stanbul'a ulat. Artk taht onundu.
Nicolas Vatin, Sultan Djem, Ankara 1997. Jacques Lefort, Topkap Saray Arivlerinin Yunanca Belgeleri, Cem Sultan Tarihine Katk, ev. Hatice Gonnet, Ankara 1981. Mahmut akirolu-Gnay Kut, "Cem Sultan", TDV slm Ansiklopedisi, VII (stanbul 1993), s.283-286. Semavi Eyice, "Sultan Cem'in Potreleri Hakknda", Belleten, say: 145 (Ankara 1973), s. 1-49. Mustafa Cezar vd., Mufassal Osmanl Tarihi, I I , stanbul 1958. Halil nalck, "A Case Study in Renaissance Diplomacy: The Agreement Between Innnocent VIII and Byezd II on the Djem Sultan", Journal of Turkish Studies, I I I (1979), s. 209-230.
Popler TARH/ Ekim 2000 21
TARTIMA
snda Anadolu ve Rumeli olarak ikiye blmeyi teklif etti. Seluk Hatun, II. Byezid'e iki karde arasnda kan dklmemesi iin, Rumeli ile yetinmesi tavsiyesinde bulundu. Ancak II. Byezid devletin blnemeyeceini syleyerek bu teklifi reddetti. II. Byezid'in kuvvetleri Bursa zerine hareket edince, Cem ordusunu ikiye blp Yeniehir'e ekildi. Kendi adamlarndan olan Astn Olu Yakup Bey ihanet etmi ve onun Yeniehir'e ekilmesini salayarak tuzaa drmt. Cem'in Gedik Nasuh Bey kumandasndaki kuvvetleri znik civarnda Sinan Paa tarafndan bozguna uratld. Byezid'in kumandasndaki ordu Yeniehir'e vard gn, talya'dan dnen Otranto fatihi Gedik Ahmed Paa da onlara katlmt. Gedik Ahmed Paa, Cem'in eski lalas idi ve II. Byezid'i hi sevmezdi. Ancak Cem'e iltihakla asi duruma dmemek iin II. Byezid'in yannda kalmay uygun bulmutu. nemli bir komutann kar tarafta bulunmasnn yannda, Cem taraftar olarak tannan Gedik Ahmed Paa'nn hasmlaryla birlikte olmas da manevi adan da bir sarsntyd. Yeniehir Ovas'nda Gksu ay'nn kysnda 20 Haziran 1481'de meydana gelen sava, sabahleyin balad ve lene kadar devam etti. Astin Olu'nun kar tarafa gemesinin ardndan Cem'in ordusu iyice bozuldu ve ehzade kamak zorunda kald. Yolda ekiyalarn saldrsna da urayan Cem Sultan perian bir ekilde Konya'ya vard. Buradaki divan toplantsna yorgan ierisinde drt kii tarafndan tanarak katlabildi. gn istirahatn ardndan ailesi ve sadk adamlarn alp Konya'dan ayrld. Cem Sultan'n Konya'dan ayrl ok dramatik olmu, halk arkasndan gz yalar dkmtr. Cem, peinden gelen Gedik Ahmed Paa'ya yakalanmadan Memluk Sultanl 'na snmay baarmt. ehzadeyi belki kasden belki de bir ihmal neticesi yakalayamayan Gedik Ahmed Paa'nn aleyhinde pheler artm ve II. Byezid'e kar olduu ynndeki dedikodular oalmt.
Cem Sultan Msr' dan niin dnd?
Sultan Byezid ile Cem'in Yeniehir muharebesini tasvir eden Bat kaynakl bir desen (stte). Cem Sultan Karaman'da (sada), G.M.D. inisiyalli Bat kaynakl bir gravrden esinlenerek minyatr uzman Prof. Tahirzde Hseyin Behzad tarafndan yaplmtr. Cem'in atnn ayaklar altna atlan kadn, kendisini ldrmek isteyen kocasndan kaarak Cem Sultan'a snan bir Rum prensesidir.
Cem Sultan taht mcadelesini nasl kaybetti?

Byezid'in padiah olmas zerine Cem Sultan, vakit geirmeden, Konya ve evresinden asker toplamaya balad. Bursa'ya yaklatnda, stanbul'dan gnderilen askerlerle karlat ve onlar malup etti. Bu zaferin ardndan Bursa, kaplarn ona at. Cem Sultan, Bursa'ya girince padiahln ilan edip hutbeyi kendi adna okuttu ve para bastrd. Cem Sultan daha sonra II. Byezid'e elebi Mehmed'in kz Seluk Hatun ile zamann muteber ulemasndan Mevlana lyas ve tarihi krullah'n olu Ahmed elebi'den oluan bir heyet gnderdi. Bu heyet II. Byezid'e Osmanl lkesini iki karde ara-
sr'da byk bir merasimle karlanan mlteci Osmanl ehzadesi Cem Sultan'a ok hrmet gsterilip, erefine ziyafet ve elenceler tertip olundu. Cem, Msr'daki durumunu bir mektup yazarak padiaha bildirdii zaman, II. Byezid ona, "Saltanat davasndan vazgeerse, karlnda kendisine yllk 1 milyon ake verecei" cevabn iletti. Ancak Cem Sultan, dt kt duruma ramen saltanat hrsndan vazgemedi. Bu srada Osmanl'nn saltanat mcadelesini frsat bilen Karamanolu Kasm Bey, el'e gelerek evredeki Trkmenleri
toplayp eski topraklarn geri alma teebbsne giriti. Konya'nn muhasaraya alnmas zerine Gedik Ahmed Paa gnderildi. Kasm Bey'i malup eden Gedik Ahmed Paa, el'e girip burada direnen Trkmenleri kltan geirdi. Kasm Bey, malup olduktan sonra Cem'i Anadolu'ya geri getirmek iin faaliyete geti. Cem Sultan'a eitli kiilerin azndan davet mektuplar yazdrd. Hatta Gedik Ahmed Paa'nn azndan dahi mektup yazdrd iddialar vardr. Bu durumda akl ve yrei saltanat hrs ile dolu olan Cem, Sultan Kaytbay'dan izin alarak Anadolu'ya geri dnd. ukurova'ya gelerek burada Kasm Bey ile bulutu ve onunla bir anlama yapt. Buna gre, taht ele geirirse Karaman lkesini Kasm Bey'e verecek, o da hayatta olduu srece Cem'e itaat edecekti. ehzadenin Osmanl topraklarna girmesi zerine II. Byezid bir ordu toplayp harekete gemiti. Ancak padiah hl Gedik Ahmed Paa'ya gvenmiyor ve dedikodu kazan da kaynamaa devam ediyordu. Cem'in Ankara zerine gnderdii kuvvetlerinin malup olmas ile olaylarn hemen aleyhine dnd grld. zerine gelen kuvvetlerden ekilirken askerlerinin ou dald. Kasm Bey, Aksaray' da ele geiremeyince birlikte Akdeniz'e doru ekilmeye baladlar. Cem Sultan, btn bu durumuna ramen, II. Byezid'in daha nce yapt anlama teklifini tekrar ne srmesini kabul etmeyerek Anadolu'daki baz eyaletlerin kendisine verilmesini istedi. II. Byezid, "mlkn blnemeyeceini ve bouna Mslman kannn aktn" syledi. Devletin topraklarnn aile fertleri arasnda blnmesinin kabul edilmemesi, Osmanllarn Trk devlet geleneinden uzaklaarak, merkezi bir devlet yapsna gittiini aka gstermekteydi.
Cem Sultan ilk nce hangi Hristiyan devlete snd?
em, mcadeleyi kaybetmesinin ardndan, Hersekzde Ahmed Paa'nn kuvvetleri tarafndan takibe balanmt. Snacak bir yer dnen ehzade Karamanolu Kasm Bey ile nereye gideceini mzakere etti. Kasm Bey, ran veya Arabistan'a gitmemesi gerektiini, fetret devrinde Rumeli'ye geen ehzadelerin baarl olduunu, onun da bu yolu izlemesi gerektiini syledi. Cem Sultan, onun tavsiyesine uyarak Rumeli'ye gemek iin Rodos valyelerinin yardmn almay tasarlayarak bir adamn Rodos'a gnderdi. lk gnderdii adamndan haber alamaynca Frenk Sleyman ve Doan isimli iki adamn daha gnderdi. Kendisi de Kasm Bey'in yardm ile Kerks Liman'na indi. Otuz kiilik maiyetyle bir Karaman gemisine binip Anadolu'dan ayrld srada Rodos valyelerinin gnderdii gemilik, Cem'in Rodos'a giri iznini tayan filo da gelmiti. Cem Sultan, taht ele geirme ryalaryla Rodos gemisine binmesinden sonra, hayatnn en karanlk dnemine adm atmt.
Bana gelecekleri hesaplamadan, Rodos'a snmt. Oysa ehzadenin adamlarndan Frenk Sleyman ehzadeyi valyelere iltica etmemesi konusunda uyarm, ancak Cem, Frenklerin szlerine sadk olduklarn syleyerek onu dinlememiti.
Cem Sultan Avrupa' da hangi lkelerde kald?
em'in Rodos'ta kalmasn mahzurlu gren valyeler onu Fransa'ya gtrp orada tarikatlarna ait atolarda tutmay uygun buldular. Cem Sultan ilk olarak 15 Ekim 1482'de Savoia Dkal'na bal Villefranche'a gtrld. Burada veba salgn knca nakledildii Nice'te 4 ay kaldktan sonra Chambery'e gtrld. Cem, Rumeli'ye gitmek istiyor, valyeler buna izin vermiyordu. valyelerin onu gndermeyeceini anlaynca eitli defalar kamaya alm, eitli lkelerin krallarndan yardm istemi, ancak Rodos valyelerinin elinden kurtulmaya muvaffak olamamt. II. Byezid ise kardeinin durumundan haber almak iin Avrupa'ya casuslar gnderiyordu.
Pinturicchio'nun bir tablosunda Rodos (stte). Cem Sultan Rodos'ta (sol altta), Prof. Tahirzde Hseyin Behzad tarafndan yaplmtr. Gemiden atla kan Cem'i, Rodos valyelerinin stad- azam Pierre d'Aubusson karlyor.
TARTIMA
eitli tavizler verilmi, paralar ve hediyeler gnderilmitir. Rodos valyeleri Osmanl'dan her yl 45 bin altn almlardr. Cem, Papala gtrlnce bu para oraya gnderilmitir. Ayrca II. Byezid, Hristiyanlar iin kutsal saylan eitli eyalar da gndermitir. (Rodos valyelerine, St. Jean Baptiste'in (Yahya) elini; Papa'ya, Hz. sa'nn brn deldiine inanlan mzrak ile sirkeye batrlarak Hz sa'nn susuzluunu gidermi olan sngeri.) Bu arada Venediklilere de eitli vergi muafiyetleri salanmtr. Fransa Kral, Alman mparatoru, Macar Kral, Papalk ve Memluk Sultan Cem'i ele geirip kendi siyasi amalar iin kullanmaya almlardr. Avrupa'da Osmanl ehzadesini kullanarak bir Hal Seferi dzenleme fikri hakim olmutur. Cem ve .Msr'da bulunan ailesi yznden gerilen OsmanhMemluk ilikileri sonunda savaa kadar varmtr. Cem Sultan olayndan en fazla yararlanan, Rodos valyeleri olmutur. II. Byezid'den 'Cem'in masraflar' ad altnda her yl 45 bin altn aldklar gibi, kendileri iin de Osmanl toprak ve kylarnda ticaret serbestisi kazanmlardr. Rodos valyeleri, Cem'in Msr'da bulunan annesi iek Hatun'dan da para kopardklar gibi, Memluk Sultan Kaytbay'dan da, Cem'i ona teslim edeceklerini syleyerek, 20 bin altn almlardr. valyeler Cem'i ellerinde tuttuklar srece, Avrupa'nn eitli devletleriyle Papalk nezdinde itibar grmlerdir. Cem Sultan'n lm de Osmanl devleti zerindeki izlerini silememitir. Hayatta kalan Murad adl olu Rodos'ta bulunuyordu. Bu ehzade herhangi bir hadiseye karmam ve Hristiyan olmutu. Ancak Osmanl padiahlarnn onu yakndan takip ettii anlalmaktadr. Kanu-
Vatikan'da Borgia'larn dairesinin duvarna Pinturicchio'nun yapm olduu 'La disputa di S. Caterina' freski ve bu freskten 'Uzun Hasan'n elisi' detay: Cem Sultan, beyaz at zerindeki sarkl figrdr. Arkadaki abidenin solunda ayakta duran sarkl ve kaftanl figr Uzun Hasan'n elisidir. Bu figr uzun yllar, Cem Sultan sanlmtr.
Papa VIII. Innocent, Cem'i Hal Seferi'nde kullanmak iin Rodos valyelerinin stad- azam Pierre d'Aubusson ile anlap 4 Mart 1489'da Cem'i Roma'ya getirtti. Ancak Cem, Osmanl'lara kar bir harekette yer almamak iin direndi ve byle bir hadiseye neden olursa lanetleneceini belirtti. VIII. Innocent 1492 ylnn Austos'unda lnce, yerine VI. Alexandre Borgia gemiti. O da hem Hal Seferi dzenleme fikrini tayor hem de II. Byezid'den bir eyler koparmaya alyordu. Fransa Kral VIII. Charles, 1494 Eyll'nde ordusuyla talya'ya girmiti. 1495 ylnn ilk gnlerinde Roma'ya geldiinde Papa, Cem'i alp St. Angelo atosuna snd. Kral ile Papa arasndaki uzun grmeler sonucunda Cem Sultan, VIII. Charles'e verildi. Fransa Kral'nn fikri, Cem'i de beraberine alarak Kuds'e bir Hal Seferi dzenlemekti. Talihsiz ehzade bylece nc kez sahip deitiriyordu. Ancak 27 Ocak 1495'te Roma'dan ayrlan Cem Sultan, Fransa'ya varamadan 25 ubat 1495'te Castel Capuana'da ld. Cem'in lm haberini alan II. Byezid, gnlk yas ilan etmi ve gyabi cenaze namaz kldr-
mtr. Yaklak 13 yl Avrupa lkelerinde esaret hayat yaayan Fatih'in talihsiz olu, o lkelerde 'Zizim' diye tannmt.
Cem Sultan olaynn Osmanl ve Avrupallara etkisi neydi?

em Sultan hadisesi Osmanl'nn uzun sre Avrupa'ya kar hareketsiz kalmasna neden olmu, II. Byezd devaml phe ierisinde yaamtr. Cem'in Avrupa'daki durumunu yakndan takip etmi ve onun bir kar faaliyete karmamas iin azami aba harcanmtr. Birok Avrupa lkesine
24 Popler TARH Ekim 2000
n 1522'de Rodos'u aldnda, Rodos valyeleriyle yapt anlamaya Cem'in olunu teslim artn da koydurmutu. Kanun, Murad' ve onun Cem adn tayan olunu teslim alp, ldrtt. ehzade Murad'n kars ve iki kzn ise stanbul'a gndertmitir.
Cem Sultan, Hanedan iinde, Hacca giden tek kii midir?
nakledilmi, orada bir sre bekletildikten sonra 1499 ylnda Napoli Kral tarafndan Osmanl' ya gnderilmitir. Cem Sultan'n cenazesi Bursa'da, Muradiye Cami haziresindeki Mustafa-i Atik trbesine gmlmtr. Ancak 1855 Bursa depreminde, Cem'in sandukas kaybolmutur.
Cem Sultan'in airlik yn nedir?

atih'in talihsiz olu Cem'in aabeyi II. Byezid ile olan mcadelesi ve vatanndan uzakta geirdii ackl hayat kadar, airlii de dikkat ekmektedir. Cem'in, Selman- Saveci'den evirerek babasna ithaf ettii Cemid Hurid (yt- Uak)) adl bir mesnevisi vardr. Ayrca Fl- Reyhn- Cem Sultan adl 48 beyitlik bir mesnevisi daha bulunmaktadr. Cem Sultan'n Farsa iirlerine bakldnda, Osmanl hanedan arasnda bu dili en iyi bilenlerden biri olduu grlr. Trke iirlerinde Bursal Ahmed Paa'dan etkilenmitir. Aktan sz ettii, doay iledii iirleri ok gl olmasa da, Avrupa'da geen strapl gnlerinde daha etkili iirler yazmtr. Cem Sultan'n biri Farsa dieri ise Trke olmak zere iki divan vardr. Cem baz iirlerinde aabeyine ac sitemlerde bulunmaktadr. Bir iirinde II. Byezid'e yle seslenmektedir: Sen pister-i glde yatasun evk ile handan / Ben kl denem klhan- mihnetde sebep ne? Cem gibi air olan II. Byezid ise ona u ekilde cevap vermitir: im rz- ezel ksmet olunmu bize devlet / Takdire rz virmiyesn byle sebep ne? / Hace'l-Haremeynm diyben da'vi klrsun / Bu saltanat- dnyeviyeye bunca sebep ne?
em Sultan, Msr'a sndnda Memluk Sultan Kaytbay'dan Hacca gitmek iin msaade istemiti. Sultann bu hareketini onaylamas zerine gen ehzade yanna annesini ve eini alarak hacca giden kafileye katld. Cem Sultan hacca gittii iin o yln hac kafilesi daha ihtiaml olarak hazrlanmt. Mekke ve Medine'yi ziyaret eden ehzade Cem, 1482 yl Mart aynn balarnda Kahire'ye geri dnmtr. Osmanl hanedanndan hacca gitmi tek ahsiyet Cem Sultan olmutur. Osmanl mpara-
torluu dneminde, ne ondan nce ne de sonra, Osmanl hanedanndan baka hi kimse hacca gitmemitir. mparatorluun sona ermesinden sonra Sultan Vahdettin umreye gitmitir.
Cem Sultan, Papa VIII. Innocent'in huzurunda (solda), Papa, Hal Seferi'nde kullanmak in Rodos valyelerinin stad- azam Pierre d'Aubusson ile anlap Cem'i Roma'ya getirtmiti. Altta, Bihzad'n yapt olduu sanlan ve Washington'da, Freer Galery'de yer alan bir minyatr: Kimi uzmanlar, tasvir edilen kiinin Cem Sultan olduunu ne srerler.
Cem Sultan zehirlendi mi?

em Sultan'n bir hastalktan m yoksa zehirlenerek mi ld hl tartlan bir konudur. Ancak baz tarihlerde yazld gibi stanbul'dan gnderilen Kapcba Mustafa Aa tarafndan zehirli bir ustura ile tra edilerek ldrld yolundaki iddiann hibir dayana yoktur. Genel kanaat, Cem'in Fransa Kral'na teslim edilmeden nce Borgia'lar tarafndan, etkisini zaman iinde gsteren bir zehir ile ldrld yolundadr. Talihsiz ehzadenin cesedi dahi, devletler aras kimi ekimelere neden olmutur. Cenazesi, namaz Celal ve Sinan beyler ile birka sadk adam tarafndan klndktan 86 gn sonra Gaeta'ya gtrlmt. Fransa, Papalk, Napoli ve Osmanl devletleri arasnda birka yl sren ekimeden sonra Lecce'ye
ESR TCARET
Saraylardan konaklara
Cariyeliin binbir yz
Osmanl dnyasnda, 'resm' esir ticaretinden 1840'lara dein sz edilebilir. Ancak yasaklama, Mustafa Reid Paa'nn deyimiyle 'er' adan kleliin kaldrlmas' deil, sadece devletin, 'Ben bu ite yokum!' demesiydi. Nitekim saltanatn kaldrlna kadar, ne saraylardan ne de rical ve zengin konaklarndan cariyeler, halayklar eksik olmamtr.
NECDET SAKAOLU insanlarn para karl alnp satlmas 19. yzyln ikinci yarsndan beri, ulusal ve evrensel yasaklamalarla grece bit-
mi saylsa da, dnyann drt bucandan yansyan haberler, tarihin bu en eski ticaretinin 21. yzyla da tanacan gsteriyor. Ortadou'daki monari ya da diktatrlk saraylarnda, kle ve cariye bulunup bulunmadn bilmediimiz gibi, Afrika lkelerinde, Uzakdou'da neler olup bittiini de syleyemeyiz. Avrupa Birlii adaylmza karn, 'balk paras' ad altnda denen bir bedelle ve hukuksal hibir geerlilii olmayan 'imam nikh' yutturmacasyla satlan kzlarmzn
26 Popler TARH /Ekim 2000
'hr' olduklarn sylemek hakszlktr. 1990'da, 'berdel' tresine kurban edilen ortaokul rencisi bir kzcazn, traktr rmorkrne balanm olarak gtrln grmtm. Bu insanlk d olaya ile yneticilerinin, engel olmalar gerekirdi. nk kz, ocuk yata ve renciydi. O Pazar gnn Murat Suyu boyunca toy avnda deerlendiren kaymakam beyi akam, avc ekibiyle bir ziyafet sofrasnda bulup sorduumda, 'hukuken' mdahale etmelerinin olanakszln; berdelin de balk parasnn da yrenin gelenei olduunu aklamt! Arada, gncelerimi kartrrken o cehennem yolcusu bedbaht kzcaza dair yazdklarma taklrm. Satlmamak, okumak iin ban duvarlara vurmaktan morarp imi aln ve akaklar;
balanm az, kollar ve ayaklaryla gzmn nne gelir; onun, esir haklarndan bile yoksun bir 'mahkm' olduunu dnrm.
KLELN 'MERU' OLDUU ZAMANLAR
Biz tarihe, insan alm satmnn 'meru' olduu zamanlara bakalm: Osmanl devletinin, ngiltere'nin basksyla esir ticaretini yasaklay olduka erken bir tarihte, 28 Aralk 1846'dadr. Buna ilikin ferman yaymlayan Sultan Abdlmecid'in,
geri cariye kkenli 12 kadnefendisi, szde dokuzu amayan ama gerek saylar bilinmeyen ikblleri (gzdeleri), ayrca onlarca cariyesi, zenci klesi vard. Padiah byle onurlu bir karara ikna eden Sadrazam Mustafa Reid Paa'nn da yalsndan, konandan krpe cariyeler eksik olmazd. yle de olsa, sz konusu fermann tarihsel nemi tartlmaz. u halde, Osmanl dnyasndaki 'resmi' esir ticaretinden 1840'lara dein sz edilebilir.
Ancak yasaklama, Mustafa Reid Paa'nn deyimiyle 'sedd-i bb- rkkyet' (er' adan kleliin kaldrlmas) deil, sadece devletin, 'Ben bu ite yokum!' demesiydi. Nitekim saltanatn kaldrlna kadar, ne saraylardan ne de rical ve zengin konaklarndan cariyeler, halayklar eksik olmamtr. NASIL TEMN EDLRD? Akla gelen ilk soru, bu 'satlk insanlar'n nasl temin edildikleridir. Yzyllar boyu esir ticaretinin bir kayna sava, bas-
kn ve aknlarla, denizlerde de korsanlk olmutur. Bu yollardan ele geirilen tutsaklar, devlet hazinesine vergi denerek esir hukukuna tabi olur, mal ve hayvan gibi alnp satlrlard. Daha istikrarl kaynaklar, geimini bu ie balam kimi Afrika, Kafkasya ve Uzakdou topluluklaryd. Bunlar, kendi ocuklarn esir olarak sattklar gibi, komu kabilelere basknlar dzenleyerek yakaladklarn tacir ve kaaklara satarlard. Cariyelerin, Uzakdoulusu, zencisi, Berberisi, Yemenlisi,
Sir William Allan'n 'stanbul'da Esir Pazar' adl tablosu (Londra, The Fine Art Society). Sol sayfada J. Barcelon'un bir cariye figr.
ESR TCARET
Kime ne ad verilirdi?
Esir erkeklere kle, kul, memlk, abd-i memlk, gulm; kz ve kadnlara criye, halayk, esire, memlke denilirdi. Hadm edilmesi gereken klelerin erkekliklerine, Hristiyan ve Yahudi snnetiler deiik yntemlerle son verirler; bu ilemlerden geenlerin hayatta kalanlar, yeni hallerine gre nitelendirilirlerdi: Sandaller (penisi kesilenler), castratiler (tam temiz yani penis ve husyeleri kaznanlar), tilbiyeler (husyeleri ezilenler). Topladklar kle ve cariyeleri esir pazarlarna getirenlere kle taciri, celebdan; gerek bunlarn gerekse kle kaaklarnn sevkettii esir gruplarna sr, ser; ambarlar esir dolu gemilere ser sefinesi; mterilere kle ve cariye satanlara esir tccar, esirci; sat yerlerine esir han, esirhane, esirci evi, esir pazar; devletin bu satlardan ald vergiye penik resmi; bu vergiyi demeksizin esir satanlara kle kaaks; kle edinenlere sahip, mevl, efendi, sahibe; bir klenin ya da cariyenin esirliinin sona ermesine tk, azat edilme; buna ilikin zgrlk belgesine tkname; kaan kleye abd-i bk; ocuk douran cariyeye mm-i veled deniliyordu.
Meiling'in hayali bir harem izimi (sada). Topkap Saray'ndaki haremden gerek bir grnt: Gizli merdiven (sa sayfada solda). Hrka-i Saadet ziyaretine gelen sultanlarn bekleme odasndaki bu gizli merdiven Mabeyn dairesi'nin st katna kmakta ve oradan kadn efendiler dairesine gemektedir. Giulio Rosati'nin 'Yeni Gelen Esirler' tablosu (altta).
erkesi, Abazas, tutsak kkenli Fransz, Rumu, talyan, Giritlisi, Alacan, Rusu, Tatar olduu gibi, bunlarn tenleri, yz izgileri, gzleri, baklar, azlar, dileri, alnlar, burunlar, elleri, parmaklar, yryleri, ayaklar, ayak bilekleri, endamlar, boyunlar, cinsellik zellikleri, becerileri, huylar, itaatkrlklar iin de -tpk cins atlarnki gibibir literatr ve eitim yntemleri sz konusuydu. Pazarlk ve ak arttrmayla satlan esirlerin fiyatlar, yalarna, salkl ve gzel olularna, becerilerine, rklarna gre belirleniyordu. Kellik, di rkl,
uursuzluk belirtisi saylan boy, boyun ksal veya dztabanlk, fiyat drrken, kusursuzluunun ve gzelliinin yan sra, saz alan, dil bilen, becerileri olan esirler, 800-1000 Osmanl Altn'na sahip buluyordu. irkinliinden dolay 'molada' denen bir hizmet halay ise be-on altna alnabilirdi. Esirciler, satla kardklar kle ve cariyeleri, allayp pullarlar, ayplarn gizleyecek hilelere bavururlar; salarn, dilerini parlatr, yry, glmseyi, bak retirlerdi. Alclarsa esiri tepeden trnaa inceler, dilerine, gzlerine, gslerine, bacaklarna bakar; bir
snda kervansaray andran nl Esir Han (1932'de yklmtr), stanbul'un birok semtinde ve skdar'da da esir pazarlar bulunuyordu. Evliya elebi, bir esnaf alayna katlan 'Esnaf- bzirgn- esirciyn'n tam iki bin kii olduklarn, Grcistan'dan, Abazistan'dan, erkesistan'dan ve Krm'dan sava ganimeti olarak getirdikleri kul ve cariyeleri ssleyip el ele tututurup geirdiklerini, "Nice bin pk pkize esir kzlar ile sln gzl mnevver yzl esir olanlarn satrlar nnde saf saf yrdklerini" anlatr.
ESRC EVLERNDEN SATI
lar olmutur. slm dnyasnda kle ve cariye hukuku, Hz. Muhammed'in zamanndan beri, Kur'an hkmleri, hadisler ve fetvalarla doygunlam ve bal bana bir klliyat olumuken, ihtilaflar dnda buna baklmaz; alm satm ve yararlanma, oluagelen pratiklerle ilerdi.
SARAY HAREMNDEK CARYELER
stte, Sir Frank Dicksee'nin 1892 tarihli 'Leyla' tablosu (Londra, The Fine Art Society). Altta ise, bir 'Kzlaraas' gravr.
hekime veya ebeye de muayene ettirirlerdi. Pey akesi karlnda esirin eve gtrlerek uykusunun denenmesi mmknd. Kimileriyse bu olanaktan yararlanp cariyeleri fuhuta kullanyorlard.
BZANS'TAN KALMA PAZARLAR
Akdeniz havzasnn en byk kle pazarlarndan olan stanbul'da, Bizans'tan kalma iki esir pazar yeri vard: Cariyelerin satld Atik Bedesten (Cevahir Bedesteni) ile kle pazar olan Yeni Bedesten (Sandal Bedesteni). Ayrca emberlita'n arka-
1640 tarihli Narh Defteri'nde stanbul'da 33 esir tccarnn, 8 esirci kadnn, 19 esir tellalnn bulunduu yazldr. 1700'de Trkiye'ye gelen Tournefort, 'Relation d'un Voyage du Levant' adl seyahatnamesinde, Bedestenlerle Esir Han evresindeki insanlk ayb grntleri anlattktan sonra, cins atlar gibi deerli olan gzel kzlarnsa esirci evlerinde satldn yazmaktadr. Esir sahipleri, kul ve cariyelerini ie ve hizmete koar; cariyelerini koynuna alabilir; eittikten sonra satarak kazan salar; gerektiinde devletlilere hediye eder ya da sevap kazanma amacyla zgrln vererek evlendirirlerdi. Hizmet cariyelerine halayk, horandegn, erkeklere de kle, kul denirdi. Cariyelerin en ansl konumundakiler, harem sitlerinde ubuk tttren, kaymak, macun yalayan, oyuncaklar ayna ud, kanun olan mstefrielerdi. Bunlara 'odalk', 'gzde' de deniliyordu. Oryantalizmin ilgi oda da bun-
'Cariye' denilince Osmanl Saray, zellikle de 19. yzyl ortalarna dein, padiahlarn ikametghlar olan ve dnyann sayl harem dairelerinden birini ieren Topkap Saray akla gelir. Dolmabahe ve Yldz saraylar haremlerindeki yaantlar konusunda daha ayrntl bilgiler ve anlar varken 16. yzyldan 19. yzyla uzayan srete, genliklerini ve gzelliklerini Topkap'nn harem labirentlerinde solduran binlerce cariyenin ac tatl yaantlar, tarihe gmlm bir muammadr. Bu karanlk iinde, 'esvedin', 'huddam- harem', 'kara aalar' denen, Sudanl, Habeistanl yzPopler TARH/ Ekim 2000 29
ESR TCARET
Abdlaziz dneminde, 1864'den itibaren 12 yl boyunca stanbul'da Saray'da kalan Stanislas von Chelobowski'nin 1879 tarihli byk boy bir yalboya tablosu: 'stanbul'da Bir Esir Sat' (sada). Bir 'Valide Sultan' gravr (sa stte). 30 Popler TARH/ Ekim 2000
lerce 'sandal' harem aasnn yaants da erimitir. Dou lkelerinde 'perde', 'zenane' de denilen haremin Osmanl sarayndaki resm ad, 'Drssaade' idi. Harem-i Has, Harem-i ismet-makrun, ffet-saray- ahane, Saray- duhtern, Sultana saray olarak da geerdi. Talklar evresinde i ie daireleri, kkleri, sofalar, odalar, iryanlar, gurfeleri, koular, dehlizleri, mahzen ve bodrumlar, hamamlar kapsayan Harem'deki cariyelerin darya yansyan biricik kaytlar, muhasebe defterlerindeki "cemaat-i cevari-i Saray- Cedid" ilemiydi. Haremdekiler, bata valide sultan ve hasekiler olmak zere, has odalklar, padiahn zel hizmetlerine bakan hazinedar ustalarla daha alt dzeydeki kalfa, gedikli ve acemi cariyeler, hepsi esir kkenliydiler.
HAREMN YAPISI 16. yzyl sonlarnda 300, 18. yzyl ortalarnda ise 400 dolaynda cariye bulunduu saptanan saray haremine, 10-18 ya arasndaki salkl, gzel ve zeki kzlar kabul edilir; haremin renklilii bakmndan, Nemseli, Bosnal, Macar, spanyol, Rus, Rum, erke asll, sarn, ak tenli, buday benizli, gzleri menevili, siyah gzl dilberler zenle seilir; arada, Yemen, Berberistan gzelleri, zenci, dilsiz, cce kzlar da alnrd. Bunlar, haremin alt katlarndaki acemi koularnda sk bir eitimden geirilerek kurallar, konuma tarzn; sazendelik, hanendelik renirler; diki, sofra, oda, hamam, yatak hizmetlerine alrlard. Birka yl sren bu eitim srasnda geliip serpilen cariyeler, ikinci bir elemeden geirilir; gzellikleri, iveleri, yeetenekleri ile dikkati ekenler, uygun zamanlarda padiaha sunulmak zere valide sultan dairesinde veya hazinedar ustann maiyyetine verilirken, dierleri hizmet cariyesi olurdu. Bunlar, en fazla dokuz yl zarfnda, tknmeleri dzenlenip elmas kpe, yzk, altn sa-
at verilerek 'ra' edilir, saraydan ayrlrlard. Saray haremine zg i disiplin gerei -kadnlara ar dknlkleri nedeniyle bu disipline uymayan birka dnda- padiahlarn cariyelerle uluorta grmesi, iliki kurmalar sz konusu deildi. Haremdeki vakitlerini, valide sultann, bahazinedar ustann kontrol altnda geirirlerdi. Ne ekilde olursa olsun, padiahla yatma ansn yakalayan (buna 'nil-i fira olmak' deniliyordu) bir cariye, odalk sann kazanyor; kendisine bir oda ya da daire tahsis ediliyor; ocuk dourursa konumu daha da ykseliyor; ikbl, haseki, kadnefendi oluyor, hizmetine cariyeler veriliyordu.
'Nargile Yakan Cariye': nl Fransz oryantalist Jean-Leon Gerome'un yal boya bir tablosu.
iki harem
grnts: Solda, I I I . Selim'in kzkardei Hatice Sultan'n kabul odas (Melling'in gravr) ve altta, Topkap Saray'nda Valide Sultan Dairesi.
Haremde gndelik yaam

Kendi daire ve odalarna kapanmay seven hasekiler ve ikbller iin belki de tek tutku, daha ekici olmak iin mtemadiyen sslenmek, takp taktrmakt. Pelerinde kalfalaryla sofa ve talklara ktklarnda rakiplerini kskandrmak isterlerdi. Hemen her gn berber ve kutucu cariyelere salarn taratr; kkl ve zlflerine deiik biimler verdirirler; allk, rastk ve srme ile makyajlarn yenilerler; sa rglerine kymetli talardan ineler ilitirirler; hotozlarnn nne incili sorgu ve baba, tepesine elmasl bro takarlard. Bir tutkular da hareme gelen bohaclardan ve Bedesten mcevhercilerinin Yahudi kadn araclarndan alveri yapmakt. Harem bahelerine 'halvete, saray dna kapal arabalarla 'beylik gezmeler'e kmak; padiahla birlikte yazlk kklere gmek, onlar iin ok zel mutluluklard. Knsa duvarlar inilerle kapl ocakl odalarda, ekerleme, macun, kokulu kaymak, yemi, meyve, erbet ve kahve yenilip iilerek; bekiz, ks, srme oynanarak, fasl dinlenerek; kek, kalyonca, tavanolanlar oyunlar, stanbul Efendisi yknmesi vb. taklitler izlenerek vakit geirilirdi. Geceleri ise padiahn da izledii daha zengin programl elenceler tertip edilir; harem kilerinden ve Kuhane mutfandan yiyecek iecek servisleri yaplrd. Harem denen muammadan tarih aynasna yansyabilen grnt aa yukar bundan ibarettir.
Yedinci Kadnefendi, Aimee Dubucq de Rivery olabilir mi?
Diplomasi zoruyla akrabalk

Osmanl Hanedan'na II. Mahmut gibi reformcu bir padiah hediye eden Nakdil Valide Sultan'n bir Fransz prensesi olmasn arzu edenler, acaba kimlerdi?..
FIKRET SARCAOLU stanbul'daki Fransz Elilii'ne, 6 ubat 1821'de Paris'ten bir mektup geldi. Mektup 'Marlet' imzasn tayordu ve Osmanl Sultan II. Mahmud'un annesi hakknda ilgin baz iddialar ortaya atyordu. Grevliler tarafndan pek ciddiye alnmayan mektup, elilik arivinin tozlu raflar arasna kaldrld. Msy Marlet, aristokrat bir Fransz ailesine mensuptu ve enitesi olduunu syledii gen bir kzn izini sryordu. Marlet'in yazdna gre, Aimee Dubucq de Rivery adl bu kz, renim amacyla gittii Fransa'dan Martinique'e dnerken Cezayirli korsanlarn eline dm ve onlar tarafndan da Osmanl Sara32 Popler TARH/ Ekim 2000
y'na hediye olarak sunulmutu. Dnemin padiah I. Abdlhamid'in gzdeliine kadar ykselmeyi baaran Aimee, Marlet'e gre o srada Osmanl tahtnda oturan II. Mahmud'un annesi olmalyd. Fransz mparatoru Napolyon'un mehur ei Josephine'in kuzeni olan Aimee, Osmanl saraynda 'Nakdil' ismini alm ve Abdlhamid'in elerinden biri olarak Sultan Mahmud'u dourmutu. O gnlerin ngiliz gazetelerinde de yer alan ve Franszca birka romana da konu olan bu yk, tam 33 yl sonra Osmanl kamuoyunun gndemine tekrar geldi: stanbul'da Franszca yayn yapan La Turquie gazetesinde, Fransz Illustration'dan alnt yaplmakta ve iddialar doru ise, Fransa mparatoru III. Napolyon ile Sultan Abdlaziz'in bykannelerinin kuzen olduklarna dikkat ekiliyordu. Fransa ve ngiltere'nin Osmanl devletine nce yanamak, sonra da onu etkisi altna almak istedikleri o gnlerde, byle bir akrabalk ilikisinin altnn izilmesi ilginti.
YEDNC KADINEFEND
300 yllk senaryo

Osmanl hanedan ile Fransa kraliyet ailesi arasnda bir akrabalk ba kurma abalar ok gerilere, Kanun Sultan Sleyman dnemine dek gider. in ilgin taraf, o zamanki senaryonun da, Fransa'nn Osmanl devletiyle yaknlamak ve mttefik olmak istedii bir dneme rastgelmesidir. 17. yzyl tarihilerinden Peuylu brahim, Celalzade Nianc Bey'in 1550'lerde Fransa elisiyle bu konuda yapt bir sohbeti, Tarih'inde u ekilde nakleder: "Rahmetli Fatih Sultan Mehmed Han hazretlerinin babas olan Sultan Murd zamannda denizde korsanlk ve leventlik eden iki levent kapudn, byk bir kalyona rastlarlar ve onu gz atrmadan yakalarlar. Meer Fransa Kral, kzn kendine denk olan bir krala vermi, eyiz ve eyalar, maiyeti ve hizmetileri ile gemiye koyup gndermi. Gemi ele geirilince gerei renirler ve hi vakit yitirmeden padiah hazretlerine gtrp armaan ederler. Saadetli padiah grr ki, bu kz sanat kaleminin bir eini daha yazmam olduu, kainat ressamnn dnya yznde bir benzerini daha izmemi bulunduu bir dilberdir, onu haremine alr. Sylendiine gre bu kadn uzun sre Mslman olmad, ancak rahmetli Fatih Sultan Mehmed'e hamile kalnca slam dinini kabul etti. Bu hakir kulunuz, Hafz Paa'nn vezirlii esnasnda bir gn Arz Odas'nda oturuyor idim. Fransa elisi geldi, vezir-i azam dar knca bir saat kadar eli ile bu konu zerinde konutuk. Bununla ok vnd ve dedi ki: "Fatih Sultan Mehmed'den sonra gelen padiahlar Fransa krallarnn akrabalardr. Topraklarmz teden beri Osmanl topraklarna bitiik olduu halde bizden Osmanl kaleleri ve beylerine hibir zaman dostluktan baka bir davranta bulunulmad. te kralmz akrabalk haklarna byle sayg duyar. O temiz talihli kz Mslman olmad, bugn de trbesi kapal ve kilitlidir, ou kez Galata'dan geerken cmi'haremine urar ve trbesine bakarz. Fakat birka gn nce, sanki eliye cevap hazrlamak istiyormuuz gibi, baz ahbaplarla bu konuyu grmtk ve mesele bir akla kavumamt. Sonra zel olarak bir gn gidip trbe bekisinden sormutum. Beki, 'Her gn sabah vakti zerinde birer hatim Kur'an okunur, ancak Sultan trbeleri gibi beklenmez ve srekli olarak kaps ak tutulmaz; sabah Kur'an okunduktan sonra kaps kapanr' dedi. Bunu eliye anlattysam da bir trl kabul etmedi ve inadnda ayak direyerek inancndan amad." (Peevi Tarihi, haz. Bekir Stk Baykal, c. I, Ankara 1992, s.244-245)
Sol sayfada, uzun yllar stanbul'da kalan ressam Thomas Allom'un 'Gzde' adl sulu boya almas (Victoria ve Albert Mzesi, Londra). Aimee Dubucq de Rivery'nin resmi (altta): Sultan Abdlaziz, nl Avrupa gezisi srasnda, Fransa'daki bir sergide, bykannesi olduu iddia edilen Aimee'nin madalyonunu bulur ve ister.
Nakdil Valide Sultan, belgelere gre Padiah I. Abdlhamid'in yedinci kadnefendisidir. Be buuk yanda kafes hayatna giren ve padiah olduu 49 yana kadar sarayda izole bir yaam sren I. Abdlhamid'in, yedi ei, iki cariyesi ve toplam 24 ocuu olmutu. Tahta kt 1774 ylnda, seleflerinden kalma sadece tek bir ehzade hayattayd, o da Selim'di. Abdlhamid'in bu kadar ok ei ve ocuu olmasnda, hanedann kendinden sonra devam endiesinin de nemli bir rol olsa gerekti. Yedinci Kadnefendi'nin saraya giri ve padiahla nikah tarihlerini bilmiyoruz. Ancak ilk ocuu ehzade Murad'n 22 Ekim 178 3'de doduu dnlrse, Topkap Saray haremine
en ge 1782 ylnda dahil olduu sylenebilir. Eer Aimee, birok Batl ve Trk tarihisi tarafndan kabul edildii gibi, 1776 ylnda domu ve 1784'de kayplara karm ise, Murad'n annesi Nak-
dil'in Aimee ile ayn kii olmas mmkn deildir. Zaten, bu tarihlerde saraya alnan cariyelerin kaydedildii defterlerde de Avrupa kkenli bir cariyeden bahis yoktur. Padiahn haremine girenler, 17. yzyln ortalarndan
Popler TARH I E k i m 2 0 0 0 3 3
Topkap Saray'nn cariyeler dairesinin Sirkeci tarafndan grn
(stte).
padiah II. Mahmut (stte sada).
Reformcu
itibaren grld zere, ya erkes ya da Grc cariyelerdir. Sadece be ay yaayan Murad'dan sonra, 20 Temmuz 1785'te Nakdil'in ikinci ocuu ehzade Mahmud dnyaya geldi. nc ve son ocuu ise, 28 Kasm 1786'da doan Saliha Sultan oldu. O da, kardei Murad gibi ksa bir sre yaad ve
bir yana basamadan ld. G. Godwin tarafndan verilen bilgiye gre, Aimee 1787 ylnda Fransa'da nikahlanmt ve oradaki evlilik kaytlarnda imzas bulunmaktayd. Oysa o tarihte Nakdil'in olu Mahmud iki yama basm, kz Saliha ise henz yeni lm ya da lmek zereydi.
REFORMLAR VE AKIL HOCALII Nakdil'in, Aimee ile ayn kii olduunu gstermek iin ileri srlen bir baka iddia da, onun sarayda bulunduu yllar iinde Topkap Saray'nda tahta reformcu padiahlarn kmasyd. Batl birok yazara gre, Osmanl reformlar saraydaki bir yabancnn akl hocalyla gereklemiti ve bu da Abdlhamid'in gzdesi Aimee Dubucq de Rivery'den bakas deildi. Gerekten de, Abdlhamid'in lm ile reformcu bir padiah olan III. Selim tahta km ve 'nizam- cedit' ad verilen yeniliki bir politika yrtmtr. Ancak Selim'in, amcasnn yedinci hanm tarafndan ynlendirildii iddias pek inandrc deildir. nk Nakdil artk Topkap Saray'nda yaamamaktadr ve Sultan Selim'le diyalogu yoktur. Genellikle len her padiahn hareminin yapt gibi, Nakdil'de Topkap'dan ayrlr ve Selim'in tahta kndan bir hafta sonra, 14 Nisan 1789'da Eski Saray'a tanr. Bugn yerinde stanbul niversitesi merkez kamps binalarnn ykseldii Eski Saray, olu Mahmud'un tahta kt 1808 senesine kadar
Nakdil'e ev sahiplii yapar. III. Selim'in akl hocas olmak bir yana, azaltlan gnlk geliriyle rahat bir hayat srdrd bile sylenemez. Abdlhamid'in haremi, Selim'i Abdlhamid hayatta iken tahta geirme planlarn o zaman haber alm ve efendilerine haber vermiti. Bu yzden de, Sultan Selim ile I. Abdlhamid'in haremi arasnda souk rzgarlar esiyordu. Hi phe yok ki, Nakdil de bu olumsuz tavrdan nasibini almt. NAKIDL, VALDE SULTAN Nakdil'in Eski Saray gnleri tam on yl srd. Kanl bir darbeden sonra, kardei IV. Mustafa'nn yerine geen II. Mahmud'un ilk ilerinden biri de annesini Topkap Saray'na aldrmak oldu. Tahta ktktan on gn sonra, 8 Austos 1808'de, kardei Drriehvar' bir araba ile annesine gnderdi ve yeni Valide Sultan' hesaplanan 'uurlu saat'te alayla Topkap'ya getirtti. Hayrsever bir kadn olan Valide Sultan, lmne kadar geen dokuz yl, Eski Saray gnlerinde kurduu vakflar ile uraarak geirdi. Ayasofya Cami civarnda ve Alemda Sarkad kyndeki emeleri, bu kyde tamir ettirdii cami ve suyollar yannda, Fatih Camii kble tarafnda da bir klliye yaptrd. maret, sebil ve emeden oluan klliyesinde, lmnden nce kendisi iin ina ettirdii trbesi de bulunmaktayd. Son gnleri hasta yatanda geen Nakdil Valide'Sultan, 6 Eyll 1817'de Beikta Sahilsaray'nda ld. Osmanl terifat defterlerindeki kaytlara gre, cenaze trenine padiah ve nde gelen devlet ricali katlm; cenazesi, namaz klndktan sonra Fatih'deki trbesine defnedilmiti. Nakdil'in Aimee olduunu ve Katolik olarak ldn savunan iddialar, bu son bilgiler nda, tarihten ok, 'efsane' olarak gzkmektedir.
Solda 'Gzde' filminden bir sahne. Altta I. Abdlhamid'i tasvir eden bir gravr.
Hayal ile gerek arasnda: Romanlar, filmler

Nakdil Valide Sultan'n kkeniyle ilgili iddialar, 1850'lerden itibaren uzun uzun tartld. Bazlar, Marlet adl Fransz aristokratnn, Nakdil Valide Sultan'n, Aimee Dubucq de Rivery olduu yolundaki iddialar, I I . Mahmud'dan para szdrmak iin ne srdn sylerken baz baka yazarlar da Aimee'nin doum ve kaybolu yllar gznne alnrsa, onun ehzade I I . Mahmud'un annesi olamayacan savunuyordu. Ancak bu iddialar ciddiye alp romanlar kaleme alan ngiliz ve Fransz yazarlar da vard. Douya baklarnda hayal ile gerei, efsane ile tarihi birbiriyle kartrmalaryla mehur bu romantik yazarlar, Nakdil efsanesinin yaylmasnda byk rol oynadlar. Zaman getike romanlar; tiyatro oyunlar, dizi filmler ve nihayet sinema filmleri izledi. Yunan Kraliyet Ailesi'nden Prens Michel de Grece'in 'La Nuit du Serail' adl romanndan uyarlanan ve J. Smith rejisrlnde ekilen The Favorite' (Gzde), bu filmlerin en yenisidir. Trkiye'de de oynayan bu film de, Nakdil Sultan ile ilgili Aimee efsanesi zerine kurulmutu. Filmin saray sahneleri de Topkap Saray'nda ekilmiti. Geen ay Trkiye'de de Altn Kitaplar tarafndan baslan Margart L. Law'n "Osmanl Saraynn Gizemli Kadn, Nakdil Sultan (Aimee)" adl roman da Trk okuyucusundan ilgi gryor.
TAT
stanbul'da atl tramvay gnleri
Hareket, her 10 dakikada bir...

irket-i Hayriyye vapurlar, Boazii'ni stanbul'la btnletirerek kent hayatndaki kltrel dolama st tabakann yaam slubunu katmlard. Atl tramvaylar ise bu kltrel dolam semtler arasna yayp hzlandrdlar.
VAHDETTIN ENGIN bdlaziz dneminde, stanbul sokaklarndaki ilgin grntlerden biri de atl tramvaylard. stanbul'da tramvay yaplmas konusundaki ilk giriim, Meclis-i Maabir yesi Rstem Bey'den geldi. Rstem Bey, hkmete yazd 14 Nisan 1868 tarihli bir yazsnda, 'tramvay tabir olunan yollarn inasna dair' kendi buluu olan tek rayl bir sistemden bahsetmekte, uygun fiyatla yolcu ve eya tanacan beyan ederek imtiyaz istemekteydi. Sz konusu bu imtiyaz kendisine verilmi, ancak tek rayl olarak ngrlen sistem uygulamaya geememitir. Rstem Bey'in bu giriimin-
lmle biten byk kazalar

stanbullularn hayatnda yeni ve ayn zamanda yabanc bir ulam arac olarak yerini alan bu tatn hizmete girmesiyle beraberinsanlarn henz yeteri kadar alkanlk kazanamamalar gibi nedenlerle - kazalar da grlmeye balanmt. Her ne kadar tramvay irketi vardaclar istihdam etmekte idiyse de, zaman zaman kazalarn meydana gelmesi nlenemiyord. Tramvayn neden olduu ilk lml kaza, ilemeye balamasndan bir ay bile gemeden, 26 Austos 1871 Cumartesi gn meydana geldi. Karaky dura yaknlarndaki kazada, Simeon isimli bir Hrvat, aracn altnda kalarak can verdi. Grg tanklarnn anlattklarna gre, yan yoldan gelerek tramvay hattn gemek isteyen Simeon, yaklaan tramvay grmesine ramen, aniden raylar gemeye kalkm, vatmann btn hzyla an alarak ikaz etmesine ramen geri dnmeyince, nce atlarn ayaklar altnda kalm, sonra da tekerleklerin zerinden gemesiyle can vermiti. lmle sonulanan dier bir kaza, Beikta-Ortaky hattnda meydana gelmiti. Saray hizmetkrlarndan bazlar, tramvay raan Saray nnden geerken atlayarak binmeyi alkanlk haline getirmilerdi. Ayn eyi yapmak isteyen kk bir zenci ocuu, tramvaya binmek iin yanl adm atp raylarn zerine dm ve ikiye blnmt. Bunun zerine infiale kaplan saray hizmetkrlar vatman ve vardacy bir hayli tartaklamlar ve mesele zabtaya intikal etmiti. Davutpaa'da meydana gelen bir baka lml kaza sonucunda ise mahalle sakinleri tramvay yoldan alkoymu, ancak gvenlik glerinin mdahalesiyle insanlar sakinletirilebilmiti.
Yl 1885; ihane'de
6. Daire-i Belediye
nndeki yazlk atl tramvay yokuu trmanm, bugnk 'Merutiyet Caddesi'ne doru dnyor (solda).
den bir yl sonra, Kostantin Karapano Efendi de 'tramvay inaat iin' gerekli imtiyaz alr. Karapano Efendi'nin 1869 Austos'unda Babli'ye iletilen teklifine gre, Galata'dan Ortaky'e, Eminn'nden Aksaray'a ve ayrca Aksaray'dan eitli kollarla Topkap ve Yedikule'ye doru atl tramvay iletilecektir. Teklif benimsenir ve 30 Austos 1869' da mukavele imzalanr. DRT HATLI PROJE Karapano Efendi kurduu stanbul Tramvay irketi vastasyla, zarar ve ziyan kendine ait olmak zere u hatlar ina edecektir: 'Birinci Hat' Azapkap'dan balayarak Galata, Tophane,Beikta ve Ortaky'e; 'kinci Hat' Eminn'nden balayp Babli ve Soukeme'den geerek Divanyolu Caddesi ile Aksaray'da Yusufpaa emesine kadar gidecek; 'nc Hat' Aksaray'da ikinci hattan ayrlarak Samatya
ve Yedikule'ye varacak; 'Drdnc Hat' ise Aksaray'dan Topkap'ya ulaacaktr. 1870 Mart'nda irketin hazrlad tramvay hatt haritalar ve istimlak planlar onaylanr. Nisan ay iinde ise Galata'da Arapars ve ememeydan arasndaki sokakta, yollarn dzenlenmesi almalarna balanr. 5 milyon 800 bin kuru tutarnda bir masraf yapan Osmanl hkmeti, bakent yollarndaki gerekli dzenlemeleri alt ayda tamamlar ve irkete teslim eder. Bu ekilde hzlanan inaat ve yollarn taban deme almalar 1870 Ekim'inde Azapkap'dan Yorganclarba'na kadar olan 1000 arnlk bir mesafeye ulamtr. stanbul tarafnda ise Kasm aynda Ayasofya civarna dek varr. Ayn gnlerde, Galata'da Mahmudiye Caddesi ve ememeydan arasndaki alanda ilk demir ubuklarn yerletirilmesine balanr.
istanbul Tramvay irketi'nin ' 1 . Dnem' biletlerinden bir rnek.
1871-1875
tarihlerini kapsayan bu dnemde biletlerin zerinde hatlarn adlar yer almazd.
Popler
TARH / E k i m
.37
TAT
Yokulardaki panik lklar

zellikle yolcu says fazla iken veya yamurdan raylarn kayganlat durumlarda, tek at vagonlar ekmekte hayli zorlanyordu. Yokularda ise atn gc kesiliyor, takviye gerekiyordu. irket bu aksakl telafi iin, yoku balarnda kk ahrlar ve at istasyonlar ina etmiti. Ahrlarda grevli seyis, tramvay yoku bana geldiinde yedek at da vagona koar, dzle kldnda at geri alarak dnerdi. Tramvayn ilerlemesi atlarn gcyle orantl olduundan yokuu karken ve inerken atlar bir hayli zorlanr, bu arada vagonlarn geri veya ileri kaymas sonucu, insanlar birbirlerinin stne ylr ve panik lklar atarlard.
Azapkap-Beikta hatt, 31 Temmuz 1871 tarihinde alr. Bu mnasebetle Tophane'de dzenlenen byk trene, hastal sebebiyle hazr bulunamayan Sadrazam Ali Paa'y temsilen ura-y Devlet Reisi Kamil Paa bata olmak zere, Hseyin Avni Paa, Ethem Paa ve teki devlet ileri gelenleri, yabanc lke elileri, ticari ve mali evrelerden birok zevat katlmtr. Bunaltc yaz scana ramen, tren alannda ok kalabalk bir halk topluluu da birikmitir. HER SABAH 6.30'DA... stanbul'un ilk atl tramvay, her sabah 6.30'da Beikta'tan hareket edecek, son tramvay ise akam 7.20'de Azapkap'dan kalkacakt. Her iki ynde yirmi dakikada bir sefer yaplacakt. Birinci mevki yolculuklarda Azapkap veya Beikta'tan Kabata'a kadar 40 para, hattn tamam iin 80 para alnacakt. kinci mevkide bu cretler yar yarya daha azd. Tramvay, hizmete girdii an-
dan itibaren byk rabet grd. Yeni bir ulam arac olmasndan dolay halkn merakn ekmesi tabii idi. Ayrca dier ulam aralarna gre daha ucuz olmas da bir tercih nedeniydi. yle ki, Azapkap-Beikta arasnda alan tramvay arabalar yetersiz kalmaya balamt. zellikle Tophane veya Kabata'a gelindiinde, vagonlarda yer bulmak mmkn olmuyordu. TAM YOL, 2 KURU te yandan, yapm srmekte olan Eminn-Aksaray hatt da 1871 Ekim'inde tamamlanm ve deneme seferlerine balanmt. Bu hat da 14 Kasm 1871 tarihinde hizmete girdi. Tramvay her 10 dakikada bir hareket edecekti. Yol boyunca 8 durak yeri tespit edilmiti. Bunlar: Eminn, Sirkeci, Babli, Sultanahmet, Sultan Mahmut Trbesi, Bayezid, Laleli ve Aksaray idi. Birinci mevki yolculuklarda, her iki ynden Sultan Mahmut Trbesi'ne kadar olan
stte, Pera ya da dier adyla Cadde-i Kebir'de atl tramvay, fayton ve arabalar: 1885'in youn trafii... Altta, 1890 tarihli bir fotorafta, ili Atl Tramvay Deposu'nun haras...
DENEME SEFERLER
Azapkap-Beikta hatt almalarnn 1871 Haziran'nda tamamlanmasyla deneme seferlerine geilir. Hat boyunca Karaky, Kabata ve Beikta'ta olmak zere adet durak ve bekleme salonu ina edilmitir. Tramvayn vagonlar Viyana'dan getirtilirken, bunlar ekmek zere gereken atlar da bu i iin yetitirilmi Macar katanalar arasndan seilmitir.
yar yol iin 1,5 kuru, tam yol iin 2 kuru alnacakt. Bu cretler ikinci mevki iin 1 ve 1,5 kuru eklinde idi. 5 ubat 1872 tarihinde Beikta-Ortaky hatt hizmete ald. 14 Austos 1872 de ise Aksaray-Yedikule arasnda tramvaylar ilemeye balad. Buradaki ara duraklar Samatya, Aahamam, Etyemez ve Davutpaa idi. En nihayet, 14 Ocak 1873 tarihinde Aksaray-Topkap hatt hizmete girdi. Bylece Karapano Efendi'nin yapmn stlendii stanbul'un ilk atl tramvay hatlar tamamlanm oluyordu. Azapkap-Ortaky 6040, Eminn-Aksaray 3730, Aksaray-Yedkule 3600, Aksaray-Topkap hatt ise 2600 metre uzunluunda idi. Drt hattn inas iin toplam 13.785.254 kuru masraf yaplmt. almalar planlanan sreden sekiz ay nce bitirilmiti. Bu neticenin alnmasnda phesiz, tramvayn ilemeye balad ilk andan itibaren iyi gelir getirmesi nemli rol oynamt. Hatlar ne kadar erken bitirirse gelirinin o kadar artacan dnen tramvay irketi bu konuda acele etmiti.
VARDACILAR
Yolcular, karlkl iki peykenin zerinde otururlard. Kadnlarla erkeklerin birlikte seyahat etmeleri uygun grlmediinden vagonun n tarafnda kadnlar iin kaps kumala rtl bir blme bulunurdu. Geli gidilerde tramvayn yol zerindeki insanlara arpmasn nlemek iin irket vardaclar kullanlmaktayd. Bunlar bir yandan ellerindeki boruyu ttrr, dier yandan 'varda' diye bararak arabann n sra koar, kalabal datr, bylece meydana gelebilecek herhangi bir kazay engellemeye alrlard.
VAPURLA REKABET
ulamnda yerini almas ve gitgide rabet grmeye balamas, nemli bir rekabet unsurunu da beraberinde getirmiti. Bundan ilk etkilenen, Boazii'nde buharl vapurlar ileten irket-i Hayriyye daresi idi. Kabata, Beikta ve Ortaky arasnda yolcusunu tramvaya kaptrdn farkeden irket-i Hayriyye, acil bir tedbir olarak, Ortaky hattnda kullanmak zere, ngiltere'ye alt yeni vapur smarlam ve ayrca cretlerde indirime gideceini duyurmutu. Eminn tarafndaki arabaclar da tramvayn rekabetinden bir hayli etkilenmilerdi. Bunlar, yolcularn kaybetmemek iin aralarnda birlik oluturmu ve cretlerini indirmilerdi. Atl tramvay uzun yllar stanbullulara hizmet verdi. Zamanla yeni hatlar yapld, atl tramvayn yerini elektrikli tramvay ald. Fakat ulatrma alannda deiik alternatiflerin ortaya kmas, zellikle de karayolu tatlarnn arlk kazanmas sonucu, ulam yavalatt gerek-
esiyle tramvay gzden dmeye balad. Tramvay sratlendirmenin yolu aranacana, kolayc bir yntem seilerek 1961 ylnda Avrupa yakasndan, 1966 ylnda da Anadolu yakasndan tramvay kaldrld.
ili Tramvay Deposu'nun k; yl 1890 (stte). Atl tramvayn
2. Dnem (1875-1908)
Gazetelere geen ikayet

Halk atl tramvaylara rabet etmekle beraber zaman zaman ikayeti olmuyor da deildi. rnein Beikta-Ortaky arasnda, tasarruf amacyla iki vagonun birbirine balanarak yola devam edilmesi, ulam yavalatyordu. Yolcular vagonlarn tek tek hareket etmeleri halinde kalklarn sklaacan sylyorlard. Yine bu hattn Beikta duranda, akam saatlerinde vatmanlarn gnlk hesaplar grmeleri, yolcularn uzun sre beklemelerine neden oluyordu. Hatta bir kez, vagon dolu olduu halde tam 45 dakika vatmann hesap grmesini beklemek zorunda kalan yolcular, ikayetlerini gazeteler aracl ile irkete duyurmulard.
biletlerinden bir rnek: Aksaray-apa gidi dn bileti (sol altta). Bu dnemde, biletlerin zerine gzergahlar da
yazlmaya
baland.
Tramvayn stanbul ehir ii

DEVR
Tartmal kiiliiyle Abdlhamid
Ulu Hakan m, Kzl Sultan m?

LBER ORTAYL kinci Abdlhamid devri, 'Devr-i Hamidiyye' diye de anlr. Osmanl tarihinin en ok tartlan ve deerlendirilmesi itibaryla gnmzn siyasi renklerine yansyan hkmdardr. 'Ulu Hakan Abdlhamid Han' veya baz ttihat nderler ve Ermeni komitaclarnn 'Kzl Sultan' (Sultan Rouge) veya baz muhaliflerinin 'Pinti Hamid' diye lakab kovmalar buna rnektr. Gerekte, dneminde izlenen
II. Abdlhamid devri halen olumlu olumsuz ynleriyle Trkiye'de yaar; nk kabul etmemiz gerekir ki bu dnem, modern Trkiye'nin olutuu devirlerden biridir. Abdlhamid de tartmal kiiliiyle gnmz siyasi renklerine yansyan bir hkmdardr.
iktisadi politika, bilhassa imparatorluun elde kalan son ve gvenilir paras Anadolu ve Arabistan'a (?) yaplan okul, yol, hastane gibi yatrmlar; Duyun-u Umumiye'nin kurulmas (1881; Muharrem Kararnamesi), d borlarn muntazam ekilde nemlice ksmnn denmesi gibi olaylar, bu ar hkmlerin bazsn haksz karr. Ancak memur maalarnn denememesi, ordunun modernlemesi konusunda kurmay snflarn neri ve taleplerinin hi kaale alnmamas, askeri mlki memurlarca 'pinti' lakabnn verili nedeni olmaldr. Tezatlarla dolu dnemin hkmdarn bir evliya gibi deerlendirenler, o gn de bugn de vardr. Tarih bilgimiz gemi asrlar kapsamadka, Osmanl mparatorluu'nu anlamak iin komu imparatorluklar ve onun ada olan dnyay iyi renmedike, bu gibi ar yorumlar yapmaktan vazgeemeyeceiz. DNYAYA AYAK UYDURMA II. Abdlhamid devri, bir yanda ada Trk devleti ve siyaset hayatnn hastalklarn btnyle barndrd gibi, ayn zamanda gerileyen deil fakat dirilen ve 19. asrn dnyasna ayak uydurmaya alan bir devlet mekanizmas ve toplumun olumlu ynlerine sahipti.
lk Osmanl Mebusan Meclisi'nin al treni: Tarih, 17 Mart 1877 (sada). Abdlhamit, 1890'li yllarda (stte).
Rvet, adam kayrma, ar merkeziyetilik eilimleri yannda; eitimin stanbul dnda imparatorluk tarasnda da yaylmas, Anadolu'da ulamn gelimesi, tarmda deimelerin balamas bu devirdedir. ster kabul edilsin, ister edilmesin; imparatorluun etnik unsurlar da kltrel-iktisadi hayatlarndaki olumlu gelimeleri bu dneme borludurlar. Tuhaftr ki, Osmanl mparatorluu'nun paralanma dneminde, 'Osmanllk' gibi bir kimlik ve ideoloji de, asl bu devirde kuvvetlenmitir.
BYK DEVLETLER ARASINDA
Abdlhamid devrinde, Britanya mparatorluu en byk devletti; sanayii, iktisadiyat ve gne batmayan corafyasyla byk devletler arasnda her istediini deilse de, istemediini kesinlikle yaptrmayan bir siyasi gt. Byk devletlerden biri de Osmanl mparatorluu'dur; ama Fransa dahil hibirinin prestiji Britanya kadar deildi. Fransa ikinci plandayd. Almanya ykselmekte, Avusturya-Macaristan ise gerileyemekteydi; stelik sanayilemi lkeler iinde ii snflarnn durumu en ar olanlar, Rusya ve AvusturyaMacaristan'dr. Avusturya mparatorluu'nda kavimler atmas ve gerilim son derecedeydi. II. Abdlhamid devrinde, imparatorlukta, snai bir kalknma olduunu sylemek gtr; ama tarm ve ulamda gelimeler vardr. Demiryolu yatrmlar dolaysyla, stanbul halk ve Yunan Sava srasnda ordu, Anadolu buday ile beslenebilmitir. Bunun dnda, Anadolu'da ve Suriye ile Filistin'de eitim de gelimektedir. Fen bilimlerine ve
teknik uzman yetitirmeye nem verilirken; felsefe ve sosyal bilimler ise bugn dahi olumsuz izleri silinmez biimde ihmal edilmitir.
MECLS- MEBUSAN TARTIMASI II. Abdlhamid, Tanzimat'la
birlikte artan Babli otoritesini silmi, her ey Yldz Saray'ndan kontrol edilir hale gelmitir. ktisadi skntlar ve maliyedeki tasarruf, d bor deme-
leri nedeniyle askeri ve mlki silkdeki (kariyer) memurlarn ou maan dzgn alamyor; yaplan yatrmlar yannda, skntlar iindeki idare; Yemen'deki isyanlar, Balkanlar ve Dou Anadolu'daki ayaklanma eilimlerini bastrmakla urayor. Hamidiye dneminin en byk sorunlar bunlard. II. Abdlhamid saltanat dnemine adm attnda, Anayasa ilann vaad etti, bu vaadini yerine ge-
Alman mparatoru I I . Wilhelm'in (sol stte) stanbul'a ikinci geliinin ansna 1898'de yaptrtt sebil. Sultanahmet Meydan'nda yer alan ve halk arasnda 'Alman emesi' diye adlandrlan sebil, 1 Ocak 1901 tarihinde trenlerle almt (stte). 3 Kasm 1890 tarihinde hizmete alan Sirkeci Gar (solda).
Fotoraf Ali Sami'nin bir almas: Abdlhamid'in turas etrafnda 'Padiahm ok Yaa' yazlm olan bir dzenle, 'Topu snf 'nn almas (sada). Abdlhamid'in tahttan inmeden nceki son fotoraf (altta).
tirdi, toplanan meclisi datmasnn nedenleri ise halen tartlyor. Belirtelim ki, bu biraz bo bir tartmadr; nk iki devre toplanan Meclis-i Mebusan zabtlarnn pek az tahlil edildii, hele zabtlarn eksik yaymland ve dier tamamlayc malzemeyle bu meclisin almalarnn ne kadar az aratrld aktr. Bilhassa Ayan Meclisi hakknda daha az bilgimiz vardr. Hakan devlet hayatna, askerlik asndan anl fakat felaketle biten 1293 Trk Rus Sava (Miladi 1877-78) ile balad. Fakat 1897 Yunan Sava ise ayn lde kymetli komutanlarn idaresinde zaferle bitti. Ordular az kald Atina'ya girecekken sava beynelmilel m42 Popler TARH I Ekim 2000
dahale ile bitti, diplomatik safhada ise hemen hibir kazan elde edilmedi. Ama bu savata devlet ve gen komuta heyeti (Mir Ethem Paa en gen mareal idi) ite ve dta byk itibar kazand. II.Abdlhamid'in uzun saltanatnda millet bir daha harp grmedi.
BARI POLTKALARI
Uzun bar yllar, Rumeli'nin kayb ardndan gelen gmenlerin Anadolu'da yerletirilmesiyle gelien tarm; topluma greli bir refah getirdi. Bu nedenle hkmdar, Anadolu halk arasnda sevilirdi. D politikada ngiltere'den nefret eden hkmdar, Rusya ile akllca bir bar politikas izledi. Dorusu savan Rus-
ya'ya pek kazan getirmediini ve Osmanl Trk ordularnn pek kolay yenilemediini gren III. Aleksandr da (ki 'bar' lakabn tar), onunu bu politikasyla uyum iindeydi. Sultan II. Abdlhamid'in Almanya ittifaknn da da kar bir gsteri olduu anlalyor. Ordunun komutasn ttihatlar gibi Almanya'ya brakmam, kurnaz bir politika izlemitir.
MAHARETL BR DENGEC
II. Abdlhamid Balkanlar'da, oradaki devletikleri ayran bir politika izlendi. mparatorluun Balkan eyaletlerinde ise, komitaclar birbirine kar kkrtt anlalyor. Bu sayede Balkan Sava'ndaki gibi bir ittifak nlemekte baarl olmutur. Ayn politikay Hristiyan ve Mslman Araplar arasnda da gtt; memuriyete almda ve taltiflerde iki zmreyi de birbirine kar oynad grlyor. Arap ulusuluundan hi haz-
zetmedii; mesela Kurey'in ve Araplarn hilafetinden sz eden klasik eserleri (Maverdi'nin 'Ahkam's Saltanat' gibi) toplattrd biliniyor. Hilafeti d dnyada, pan-islam propaganda iin maharetle kulland ve eitim, Hicaz Demiryolu gibi yatrmlar iin konsolosluklarn ba toplad bilinmektedir. II.Abdlhamid yurtd gezisi yapmad (kinci veliahd iken amcas Sultan Abdlaziz'le Avrupa'y ziyaret etmiti). Yurtii gezi de yapmad. Ama lkenin okullarn, memurlarn, subaylarnn hayatn fotoraflarla yakndan izlerdi. Bir yn ziyan edilen bu koleksiyonun artan dahi zengin bir belgeliktir. SANSR YNETM II.Abdlhamit'in gln boyutlara varan sansr ynetimi ise, hi phesiz Trk tarihinde onun en kusurlu sahifesi olarak anlr. Araplar Msr'dan gelen her trl neriyat, Balkanllar Rusya'dan gelen kitap ve risaleleri okurken; Trk aydnlar bu sayede dnyaya kapal kald. Dnyaya kapal kalan, sloganlarla yetien ve kendisinden sonra imparatorluu devralan bu saf genlerin hatalarnda, bu sistemin gnah oktur. Trkiye'deki kitap ve yayn dmanlnda da bu devir, 'nc' rol oynamtr! II.Abdlhamid devrinde orduda ve mlki idaredeki saysz deerli insann yannda sansrc takm, en gln ve rezil ehasdan saylmaldr. ZELLER OLAN PADAH Hakan, Trk musikisini deil, talyan operalarn ve operetleri severdi. Sade yaaynda Avrupal kalplar hakimdi. Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz devrine tepki olarak, bir hkmdar iin olduka tutumlu bir yaay vard. Devrinde, ehzadeler ve sultanlar iinde musiki ve lisan bilgisine ilgi art-
mt ve iyi yetienler bulunuyordu. Kendisi btn ceddi gibi bir hner ve zenaat edinmiti. Hkmdar olmasa, stanbul'un en byk mobilyacs olacak kadar mkemmel bir tersim (designe) ve marangozluk yeteneine sahipti. Uzun bir saltanat srd; hatralar kendi kaleminden deildir. Yaam hakknda kz Aye Sultan'n (Osmanolu) kaleme
aldrd dnda, Vehbi Bey'in kaleme aldklar ve msadere edildii sylenen bir nsha vardr. Hakknda yazlanlar ok elikili bilgiler ierir; tarafgir veya muarz eserlerdir. II.Abdlhamid devri halen olumlu olumsuz ynleriyle Trkiye'de yaar; nk kabul etmemiz gerekir ki bu dnem, modern Trkiye'nin olutuu devirlerden biridir.
Avrupal izerlerin kalemindeki Abdlhamid
1900-1902 yllar arasnda Fransa'da baslm plak kadn figrl iki Abdlhamid kartpostal (stte solda). Orens'in izgileriyle Abdlhamid'in Makedonya politikasn eletiren 1908 tarihli bir kartpostal (stte). Yine Orens'in ayn kartpostal serisinde yer alan bir baka izimi: "Devrimden sonra... Abdlhamid konuuyor: Tahtm bu mu olacak artk. Ama ya kabzsam?" Oturan zerinde ise u satrlar yer alyor: Abdlhamid'e armaan; Jn Trkler (solda). Abdlhamid' 'kasap' diye nitelendiren 1903 tarihli bir kartpostal (sol altta) ve 1905 tarihli bir baka karikatr: Abdlhamid divanda, karsnda ngiltere, Avusturya, Fransa, talya ve Rusya; perdenin arkasnda ise Alman mparatoru (altta).
Osmanl Armas
Yorgun devletin imaj almas

Yeryznde hibir armaya nasip olmayacak bir yaygnla ulaan Osmanl armas, halk tarafndan beenilmi, sevilip benimsenmiti. nk bu arma, Osmanl insannn nabzn tutmay baarm, toplumun duygu ve zlemlerini yanstmt...
KEMAL ZDEMIR smanl armas, 'imparatorluun en uzun yzyl'nn son eyreinde tahta oturan II. Abdlhamid'in, Osmanl devletini 'dvel'i muazzama'nn yesi yapma abalarnn grsel bir rn
Kapalar'nn Nuruosmaniye kaps zerindeki arma (II. Abdlhamid dnemi).
olarak ortaya kmtr. Avrupa monarilerinin zengin grsel elerden oluan armalarna Osmanllar, turann gizemli grnts ile karlk vermilerdi. Turalarn grnmndeki gizem ve bynn zmlenmesinin zorluu, bir gsterge, bir simge olarak neyi anlattnn aka tanmlanamay, yeni armann oluturulma gerekelerinden birini tekil etmitir. Uzun bir gemie sahip, belli hukuki kurallar olan, anlalmas kolay simge ve ekillerden oluan Bat armalar karsnda turalar, anlalmas g bir simge olarak kalmtr. Bu durumda, Batllarn iindeki sembolleri kolaylkla anlayabilecekleri yeni bir Osmanl Armas meydana getirmek, zorunlu hale gelmiti. MLTARST GRNM Tanzimat Madalyas ve Franszlarn 'Gne Kral' armalarndan esinlendii aka grlen Osmanl Armas, Sultan II. Abdlhamit'in 17 Nisan 1882 tarihli emirleriyle son biimini almtr. XVIII. yzyln sonunda as-
keri alanda yaplan yemliklere bal olarak meydana getirilen Osmanl Armas almalarnn en karakteristik zellii, militarist grnmlerin ar basmasyd. Aslnda bunlar, yenilenen ordunun imaj almalar olarak grmek gerekir. Bu almalar Osmanl Armas'n meydana getirirken yol gsterici iaret ve semboller olarak kabul edilmitir. Askeri semboller oluturulurken gemite kabul grm simgeler dikkate alnmtr. II. Abdlhamid dneminde oluturulan armada, devleti btn unsurlaryla yanstmak dncesi ne kmtr. Osmanl Armas ok sayda simge ve ekillerle hazrlanmtr. Zengin ve muhteem bir grnmdedir. Byklk, g ve azamet, armann uyandrd ilk duygulardr. Bu etkiyi salayan en nemli etmen, kuvvetle hissedilen militarist eilimin yan sra, devletin Bat'ya dnk yeni ehresini ortaya koyan dier sembol ve iaretleri tayor olmasdr.
BATILI DEVLETLERE MESAJ
Batl devletlere verilmek istenen ilk mesaj, gl ve gele-
neksel bir orduya sahip olan, byk bir devlet imajdr. Bu etkiyi salamak Osmanl Armas'ndan beklenen ana amatr. Batl devletleri etkilemek iin izlenen yol, militarist yapy ne kartmakla birlikte, Osmanl devletinin temellerini oluturan kaynaa, yani orduya duyulan sayg da vurgulanmaktadr. Osmanl Armas'na son ekli verilirken Sultan II. Abdlhamid'in ynlendirici fikirlerinin alnd, tartma gtrmez bir gerektir. Byk olaslkla Abdlhamit, saray ve darphanedeki sanatkarlara yeni arma hazrlanmas hususunda emirlerini beyan etmi, izilen formlar iinden, en ok beendiine onay vermitir. Armada ne gibi sembol ve ekillerin yer almas gerektiini sanatlara belirtmi olmaldr. maj almalarnda muhataplara aktarlmak istenen dnceler, daha balangta temellendirilmitir. BR 'SSLEME' ELEMANI Yaygn olarak her alanda kullanlmas, Osmanl Armas'nn ou kez bir 'ssleme eleman' olarak kabul edilmesini salamtr. Halbuki simgeler
mparatorluun en skntl dnemi

Bat dnyasna 'Osmanl'nn gl bir lke olduu' imaj vermesi beklenen arma, Osmanl insannn moral deerlerini ykseltmeyi, 'Osmanl kimlii'ni ortaya koymay ama edinmiti. Arma almalarnn yapld yllar, siyasi ve ekonomik adan mparatorluun en skntl dnemidir. Halk arasnda '93 Harbi' diye anlan 1877'deki Osmanl-Rus Sava sonunda ordular yenilmi ve Ruslarla Ayastefanos Anlamas yaplmt. Anlama gereince Karada, Srbistan, Romanya bamszlna kavumu, Bulgaristan geni bir alanda muhtariyet kazanmt. Ardahan, Kars, Batun, Dobruca vilayeti Ruslara terkedilmiti. Berlin Konferansndan nce Kbrs da ngiltere'ye braklmt (4 Haziran 1878). Berlin Anlamas'ndan sonra, Fransa da Tunus'a yerlemiti. Bu olaylarn ertesinde, Avrupa devletlerinin Osmanl'nn geriye kalan topraklarn da paylaacaklar endiesi yer etmeye balamt. Ekonomik gstergeler tam anlamyla bir iflas tablosu sergilemekteydi, Osmanl d borlarn deyemez duruma dmt. Avrupa lkeleri, Dyn- Umumiye'yi kurmu (1881) ve stanbul'a yerleip devletin gelirlerine bizzat el koymaya balamlard. Bu panorama iinde yaayan ylgn Osmanl insanna, moralsiz askerlere yeni bir g, bir ivme kazandrmak gerekiyordu. Osmanl Armas bylesine karamsar bir ortamda domu; gl, yklmaz devlet imajn pekitirmek grevini stlenmitir.
Beylerbeyi Saray deniz kaps zerindeki arma (stte). I I . Abdlhamid'in yaptrd ili Etfal Hastanesi'nin al treni: Giri kapsnn alnlnda, dnemin armas hemen gze arpyor (solda).
stte, Maka Silahhanesi'nin (imdiki T Maden Fakltesi) armalar. Tahta knn 25. ylnda Abdlhamid'e hediye edilen bir arma (sada).
hi bir zaman sadece birer iaret veya ekil olarak kabul edilmezler. nk iaret ve semboller iki farkl konuma evrenine sahiptir. aret, fizik varlk dnyasnn bir paras, sembol ise insann anlam dnyasnn bir parasdr. aretler birer i grc, semboller, dolaysyla arma dile getirici, gsterici elemanlardr. Armann formu, anlam anlatabilmenin bir kouludur. aretler ise sadece nesneleri gsterir ve onlar temsil eder. Tek bir anlam tayan birka sembol bir araya gelip daha gl bir anlam olutururlar. Osmanl Armas'nda ok sayda silahn bir arada grlme nedeni,
I I . Abdlhamid dnemi boyunca Osmanl armas, salon aynalarndan eyiz yastklarna toplumun gndelik hayatndaki eyalarda da yer buldu.
devletin askeri gcnn zellikle vurgulanmak istenmesidir. Basit bir gsterge olarak, silah orduyu, askerlii artrmaktadr. ok sayda silahn armada grnmesi, gl ve kabiliyeti yksek bir askeri gc temsil eder. GEM ZAFERLERE GNDERME Yenilgi ve toprak kayplaryla kar karya kalan Osmanl devleti, gemiin zaferlerle dolu gnlerine gnderme yapmak dncesiyle armasna olabildiince silah konulmasn istemitir. Osmanl Armas'nda 37 adet sembol, ekil ve obje bulunmaktadr. Bunlarn ounluu yzyllardr toplumun belleinde yer eden, gnlk yaamda bir arada bulunan sembollerdir. Osmanl kimliinin armaya olabildiince yansdn sylemek mmkndr. Osmanl toplumunda benimsenip, yay-
gnlamas bunun en byk delilidir." Osmanl Armas yeryznde hibir armaya nasip olmayacak bir yaygnla ulamtr. Halk tarafndan beenilmi, sevilip benimsenmitir. nk Osmanl insan, kendi kimliine has sembollerin armada yer aldn grmtr. Arma, Osmanl insannn nabzn tutmay baarm, toplumun kimliini, duygu ve zlemlerini isabetle deerlendirmitir.
Dnya tarihinin en byk kanal projesi
Svey'te satran
Dnyann en byk kanal projesinin altna imzasn atan Ferdinand de Lesseps de biliyordu ki, Svey zerinde byk bir siyasi satran oynanacakt. Ama ilk bata her eye kar kan ngiltere'nin sonunda btn iplere hakim olacan dorusu, hi dnmemiti!
GLTEKIN YLDZ
cak bir Austos gnyd. La Chenaie'deki evine yeni bir kat ilave etmek isteyen bir Fransz beyefendisi, inaatla megul duvarclarla ilgileniyordu. Son iki yldr, kendini tarma ve kaynvalidesinin ald topraklarda modern bir iftlik kurmaya adam, uzun ve hareketli kariyerinin ardndan bir tr inzivaya ekilmiti. Tunus, Msr, Rotterdam ve Barselona'da konsolosluk, Madrid ve Roma'da ise sefirlik yapm ve hkmeti ile anlamazla dtn grnce, be yl nce, 1849'da, emekliliini istemiti.
Elli yalarndaki bu eski Fransz diplomatnn ad, Ferdinand de Lesseps idi. Dnyann en byk kanal projesinin altna imzasn atan Vicomte Marie Ferdinand de Lesseps. Tam yirmi yl nce Msr'da grevli iken, Akdeniz ve Kzldenz'in sularn birletirme hayaline kaplm ve 1852 ylnda Arapa'ya evirdii projesini zamann Msr Valisi Abbas Paa'ya iletmiti. Ancak Vali Paa'nn cevab olumsuz oldu. Rotasn bu kez, Abbas Paa'nn bal olduu Osmanl Saray'na eviren Fransz diplomat, stanbul'dan da eli bo dnd.
Sultan Abdlmecid, 13 ubat 1840 tarihli ferman ile Msr' Osmanl devletine tbi ve ona vergi veren imtiyazl bir eyalet ilan etmiti. Bu fermana gre Msr, Mehmet Ali Paa ve onun soyundan gelen valilerce ynetilecekti. Osmanl hkmeti de Lesseps'e bu durumu hatrlatm ve 'Bu ite yetki, Msr Valisi'ne aittir' cevabn vermiti.
Makarna tabanda doan dostluk

Ferdinand de Lesseps'e Svey Kanal Projesi iznini veren Vali Said Paa (soldaki resim), Msr'da kendi hanedann kurmu Mehmed Ali Paa'nm oluydu. Babas ve onun halefi Abbas Paa'nn kar kt Kanal Projesi'nin gereklemesinde, de Lesseps ile Said Paa arasnda kk eskilere giden dostluun nemli bir rol vard. Mehmed Ali Paa, valiliinin son yllarnda skenderiye'de Fransz konsolosluu grevini yrten Ferdinand de Lesseps ile dostluk kurmutu. Olu Said'ln Franszcasn iyiletirmek ve imanla eilimli vcudunu terbiye altna sokmak iin arad hoca karsnda duruyordu. Bilgili bir kii olan de Lesseps, ayn zamanda atletik bir vcuda da sahipti. Mehmed Ali Paa beklenen teklifi yapmakta gecikmedi ve konsolosun da kabul etmesi ile Said, de Lesseps'i ziyarete balad. Fransz diplomat, gen Said'e bir yandan Franszca altryor, dier yandan da babasnn verdii sk diyet programna uymasna urayordu. Said'e ok eitli egzersizler yaptran de Lesseps'in, son derece itahl genci tevik iin verdii en nemli dl ise ilginti: Said'in en sevdii yemek olan, bir tabak dolusu makarna ve eitli tatllar...
SAD PAA, BATA...
Umutlar yklan ve iki yln iftliinde geirmi olan de Lesseps'e, evinin inaat ile urat 1854 ylnn o Austos sabah da, her zamanki gibi, bol miktarda posta gelmiti. ilerin elden ele ilettii zarflar arasndan kan gazetelerden birinde yer alan haber, Fransz diplomatn epey heyecanlandrmt: Msr Valisi Abbas Paa lm ve yerine de Lesseps'in eski rencisi ve dostu Said Paa gemiti. Haberi okuyan de Lesseps, hzla kalem kada sarlp yeni valiye bir tebrik mesaj yollad. Said Paa'nn buna cevab gecikmedi ve yeniden mitlenen de Lesseps Msr'a doru yola kt. Kasm'n 7'sinde skenderiye'ye ulat. Yeni hkmdar tarafndan ok iyi karland. De Lesseps'i dinleyen Said Paa'nn cevab, insanlk tarihinde yeni bir r aacak Byk Kanal rya-
sn gerekletirmeye ynelik ilk adm oldu: "Anlattklarndan tatmin oldum ve plann kabul ediyorum. Ayrntlar, yolculuk boyunca konuuruz." Bunun zerine, de Lesseps hzla bir rapor kaleme ald ve Said Paa'ya sundu...
DNEMN K 'SPER'
ra-Bombay yolculuunu yar yarya ksaltp mit Burnu gzerghn devre d brakacak bu yeni kanal, kontrolleri dnda kald srece, ngilizler iin asla gereklememesi gereken bir ryayd.
DE LESSEPS BAINDA
Dnya tarihinin en byk kanalnn almas Dou ile Bat'nn bulumas anlamna geliyordu.
Lesseps'in raporunda esas dikkat ektii nokta, kanaln 'medeniyet ak' ile tutuan ve smrgelerine ulamakta zorluk eken Batl devletlerin de iine yarayaca idi. Fakat burada kilit konu, o gnlerin iki byk gc olan Fransa ve ngiltere arasndaki siyasi rekabetin projeyi engellememesiydi... Nitekim, de Lesseps bu tahmininde yanlmam ve Hindistan yolunun emniyetini her eyden nde tutan ngiltere kabineleri, Svey Kanal plannn nndeki en byk engel olmutu. Lond-
Bir l adrnda Vali Paa'ya tlatlan bu rya, Said Paa'nn 30 Kasm 1854 tarihli ferman ile bir anda resmiyet kazand. Fermanda, de Lesseps'den 'Sadk dostumuz' diye sz eden Paa, kanaln inaat ve iletmesini zerine alacak Uluslararas Svey Kanal irketi'ne yeil k yakmaktayd. Kanal imtiyaz, 99 yllna bu irkette kalacak, yllk krn yzde 15'i Msr hkmetine devredilecekti. Said Paa'nn bu ferman Osmanl padiah tarafndan onanrsa, projenin nnde hukuki bir engel kalmayacakt...
Svey Kanal: 2500 yllk bir rya

'.. Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, 13-20, yay. Cavid Baysun, Ankara 1960 Sleyman Kani rtem, Osmanl Devleti'nin Msr, Yemen, Hicaz Meselesi, yay. haz. 0. Selim Kocahasanolu, stanbul 1999 Ferdinand de Lesseps, Souvenirs de quarante ans, c. 2, Paris 1887 Eva March Tappan (ed.), The World's Story:A History of the VVorldin Story, Song and Art, c. I I I , Boston 1914 Emine Foat Tugay, Three Centuries, Londra 1963 Fransz diplomat Ferdinand de Lesseps'in abalaryla gerekleen ve dnya tarihinde nemli bir dnm noktas oluturan Svey Kanal ile ilgili tasar ve denemeler, Msr'da hkm srm Firavunlar dnemine dek uzanr. te, 1869 ylnda alan bu nemli kanaln, de Lesseps ncesi 2500 yllk tarihinden kesitler... M 609: Firavun I I . Neko'nun emri ile Nil-Ac Gller ve Kzldeniz arasnda ilk kanaln almas. M 285-246: Msr Kral I I . Ptolemaios'un, bir ksm kumla dolan mevcut kanal geniletmesi. 96-117: Roma mparatoru Trayan'n kanal yeniden ina ettirmesi. Trayan'n yaptrd bu kanal, denizcilie pek uygun olmadndan zamanla terkedilmitir. 642-645: Msr' fetheden Amr bin As'n firavunlarca yaptrlan kanal yeniden atrmas. 1574: Svey Kanal projesinin Venedik Cumhuriyeti Konsl'nde tartlmas ve bu i iin gereken masrafn ok olmas sebebiyle reddedilmesi. 1798: Napolyon'un Msr Seferi srasnda ona elik eden mhendis Le Pere'in kefi sonucu, kanal projesinin Akdeniz ve Kzldeniz arasnda mevcut olduu hesaplanan seviye fark yznden askya alnmas. 1847: Fransz, ngiliz ve Alman mhendisin ortak almas ile iki deniz arasnda Le Pere'in hesaplad gibi bir seviye farknn olmadnn aklanmas.
henz onaylamamt. Ancak, de Lesseps'in artk sabr kalmamt. Msr Valisi'nin salad fellahlar ve Avrupa'dan getirilen makinelerle, 25 Nisan 1859'da hafriyata baland. Durumun ciddiyetini gren ngiltere Kraliesi Viktorya telalanarak III. Napolyon'a haber gnderdi ve bu ii desteklemekten vazgemesini, irketi batmaya terk etmesini istedi. ngiliz Babakan Palmerstone ise stanbul'daki sefirine talimat vererek Osmanl hkmetinin kendisine bal Msr topraklarndaki bu inaat durdurtmas gerektiini bildirdi. te yandan, skenderiye aklarna demirleyen yedi ngiliz sava gemisi de, Said Paa'ya ak bir gzdayd. GLADSTONE'UN LM Kanal Pojesi nndeki engeller tkenmek bilmiyordu. 1863 yl banda, de Lesseps'in dostu ve hmisi Said Paa lm, yerine yeeni smail Paa gemiti. Yeni vali, kanal iine amcas kadar scak bakmyordu ve ngiltere'ye yaknl bilinen Dileri Bakam Nubar Paa ile beraber Kanal irketi'nin baz imtiyazlarna kar kmaktayd. Osmanl sadrazam li Paa ve ngiliz hkmetinin de desteini alan ikili, yeni artlar ne srdler... Ertesi yl, kanaln kaderinde nemli bir olay daha meydana geldi: ngiliz Babakan Gladstone ld. Kanal aleyhinde sert bir politika yrten Gladstone'un lm, uluslararas dengeleri bu byk proje lehine evirmeye yetti. Franszlar'dan gelen srarl taleplere daha fazla dayanamayan Sultan Abdlaziz, 19 Mart 1866 tarihli ferman ile Svey Kanal irketi ile Said ve smail Paalar arasnda yaplan anlamalar nihayet onaylad. Kanal'n resmi al ay
Said Paa'nn yerine geen Hdiv smail Paa, Svey Kanal projesine ilk bata, souk bakmt.
TEK DAYANAK, EUGENIE Osmanl ve ngiltere hkmetlerinden arad destei gremeyen de Lesseps iin tek dayanak noktas, kendi lkesi Fransa kalmt. mparator III. Napolyon'un alml ve sz geen ei Eugenie, annesinin kuzeniydi ve yaptklar, Fransa kamuoyunda geni bir destek gryordu. Ancak kanaln inas ve iletmesini zerine alacak irketin kurulmas iin nemli lde bir kaynak gerekmekteydi. Fransz mteebbis dnd tand ve zm srad bir yolda buldu. Dnya tarihinin en byk projesini, sradan insanlara sataca kk hisseler ile hayata geirecekti. Uluslararas Svey Kanal irketi, 1858 yln-
da 200 milyon Franklk bir sermaye ile kuruldu. irketin Ynetim Kurulu Bakan olan de Lesseps, kurulu sermayesini 500'er Franklk 400 bin eit hisseye blm ve btn dnya kapitalistlerini ortak olmaya armt. zellikle Fransz basnnda geni yank bulan bu ar, halk arasnda byk bir heyecana yol at. Bittiinde, yllk 60 milyon Franklk bir ciro bekleyen irkete hissedar olmak iin, mhendislerden profesrlere, doktorlardan rahiplere herkes yara girmiti. Para meselesi de zldkten sonra, geriye tek bir i kalmt, kanal kazsna balamak. Osmanl Padiah, Said Paa ile de Lesseps arasnda imzalanan antlamay
sonra yapld. Kendilerine davetiyeler gnderilen Avusturya mparatoru, Hollanda Prens ve Prensesi, Prusya Veliahd Prensi ve ngiltere'nin stanbul elisini tayan kraliyet yatlar ve eitli lke donanmalar, 14 Kasm'da Port Said'e demir attlar. Ancak al treninin eref misafiri, de Lesseps'in 'Kanal'n koruyucu melei' olarak adlandrd mparatorie Eugenie idi. Kasm'n 16'snda Akdeniz'deki Port Said'den hareket eden 80 gemilik kortej, Kanal'n tam ortasnda yer alan smailiye'deki tren ve kutlamalara katldktan sonra ayn 20'sinde Kzldeniz sahilindeki Svey limanna vard. SON RAUND Henz petroln ve doalgazn tannmad ve boru hatlar projelerinin tasarlanmad bir dnyada, insanlk tarihinin en byk teknik ve bilimsel baars elde edilmi, uluslararas ticarette yeni bir dnem balamt. Projenin bandan itibaren bunu bir hayalperestlik olarak gren ngiltere'de ise aknlk hakimdi. Ancak bu pek uzun srmedi. Selefi Said Paa'nn brakt borlar ve kendi yapt altyap harcamalar altnda ezilen Hdiv smail Paa, 1877 ylna gelindiinde iflas bayran ekti. Tek aresi kalmt, o da elindeki kanal hisselerini satmak. stenen para 4 milyon ngiliz paunduydu ve en muhtemel alc konumundaki Franszlar, fiyatn dmesi iin bekleme karar almlard. ngiltere'nin kanala kar tavrn biliyorlard ve Hdiv'in senetlerine baka bir mteri kacan hi dnmemilerdi: Zamann en byk bankeri Baron Lionel de Rotschild ile dost olan ngiliz Babakan Disraeli, ondan ald borla hisselere talip oldu. Disraeli bu niyetini hi kimseye sylememi, konu ile ilgili Fransz, Trk ve Rus ajanlar bu gelimeyi atlamlard. Hdiv'in hissesini sa-
tn alan Disraeli sayesinde, ngiltere bir anda Svey Kanal irketi'nin en byk orta haline geldi. Zaten ayn yl kurulan 'kili Kontrol' sistemiyle Msr'n btn gelirleri, borlarna karlk Fransa ve ngiltere'nin kontrol altna girmiti. ngiltere'nin Svey Kanal ve Msr zerindeki etkisi bununla da bitmedi. Fransa'nn Nil'den su alp Dou Afrika'dak topraklarna sevketmesi ve Msr'daki Arabi Paa isyan sonunda ngiltere 1882 ylnda Msr ve Kanal'a asker kartt. Artk ne de Lesseps, ne Hdiv ne de Osmanl hkmetinin Kanal zerinde fiil bir etkinlii kalmam, siyas ve ekonomik kazanlar da kaybolmutu. stanbul'da MartEkim 1888'de dzenlenen Uluslararas Svey Kanal Konferans sonunda ise, Kanal'n btn lkelerin sava ve ticar gemilerine her zaman ak kalaca, Osmanl devleti taraflardan biriyle sava halinde bile olsa, bu lkenin sava gemilerini Kanal' kullanmak-
tan alkoyamayaca kabul edildi. 20. yzyl ile beraber gelen petrol tamacl ile daha da nem kazanan Svey Kanal, yzyln ikinci yarsna kadar, Msr iinde Msr'a ait olmayan bir yabanc iletme olarak kalacakt.
Dnyann en byk kanal projesinin altna imzasn atan Ferdinand de Lesseps, Msr'daki bykelilii dneminde.
Svey onuruna, opera

Kanal projesine bata souk bakan Hdiv smail Paa, sonradan bunu ok benimsemi ve 1867 ylnda kt Avrupa gezisiyle reklamn yapmt. ki yl sonra yaplan al merasimi iin Avrupa'nn nde gelen saraylarna davetiyeler gnderen Hdiv, nl bilim adamlar, yazar ve sanatlar da gzard etmemiti. smail Paa, kanal ve kendisi hakknda roman ve gazete yazlar yazlmas iin de avu dolusu paralar harcad. Ancak Avrupa kamuoyunda en ok dikkati eken, Hdiv'in Kahire'de yaptrtt Opera binas oldu. mparatorie Eugenie'nin geliine yetitirilmesi iin jet hz ile bitirilen Opera Binas iin nl sanat Verdi'ye br opera sipari edilmiti... Verdi, eski Msr' konu edinen nl Aida operasn ala yetitiremedi; ancak bir baka yapt, Rigoletto, Kahire Operas'nn gala gecesinde sahneye kondu.
Sulara gmlen soru iaretleri

Trk denizcilik tarihinde 'Erturul Facias' diye anlan olay, insanlarn gz gre gre lme gnderilmelerinin en arpc rneidir. Ama bu olay, bu tr anlaylarn sorgulanmas srecini de balatmtr.
SUNAY AKN
Y
Erturul Facias srasnda dnemin Bahriye Nazr, Bozcaadal Hasan Hsn Paa idi (alttaki fotorafta n srada ortada).
ksekkaldrm'da oturan terzi Madam Rael, bir mterisinin Paris'ten getirdii elbisenin dmelerini skmekte, yerlerine prlantalar dikmektedir. Elbise, Bahriye Nazr Hasan Hsn Paa'nn kz Hamide Hanm'a aittir. Ad II. Abdlhamit tarafndan konulan Hamide Hanm, gsterie ok dkn olduu gibi babas tarafndan da martlmtr. yle ki, Tophane Miri Zeki Paa ile evli ve iki ocuk sahibiyken, bir Cuma selamlnda
yakkl bir deniz subay olan Albay Osman Bey'i grr ve onunla evlenme isteini babasna amas zerine de kocasndan ayrlmas salanr. Ne var ki, Osman Bey de, Hamide Hanm'n isteklerini yerine getirmekte yetersiz kalr. Kznn, 'Bu adam bamdan al' isteine boyun een Hasan Hsn Paa, damadn yeni bir greve getirir. NEDEN DAMAT BEY?.. Osman Bey'in, huzursuz evlilik hayatndan uzaklamak iin kabul ettii grev, ilk nce aabeyi Albay Mehmet Reit Bey'e teklif edilmi, ama bunun bir intihar olacan ok iyi bilen usta denizci tarafndan reddedilmitir. Grev, Japonya'ya gidecek olan Erturul firkateynine komuta etmek, Japon imparatoruna padiahn niann ve armaanlarn sunmaktr. 1889 ylnn ilkbahar gnlerinde, Kasmpaa'da bulunan Tokatlnn Kahvesi'nin masalar, hara-
retli tartmalara sahne olur. Usta denizcilerin urak yeri olan bu kahvede konuulan konu, Osmanl donanmasnda Mesudiye, Orhaniye, Mahmudiye ve Aziziye gibi zrhl firkateynler bulunurken, zorlu bir yolculua neden Erturul gibi yorgun, bakmsz ve ahap bir geminin gnderildiidir. On bir yldr Hali'te bir dubaya bal olan Erturul'un, okyanusun dev dalgalaryla boy lemeyeceini, denizcileri bir kenara brakalm, acemi oltalaryla Boaz'da balk tutmaya alan ocuklar bile aralarnda konumaktaydlar. NEDEN ERTURUL?.. Fareler Erturul'un ambarlarnda gezinmiyordu yalnzca. Osmanl devletinin hazinesinde de cirit atyordu kemirgenler. yle ki, paraszlktan, hurdaya kan gemilerin enkaz maa olarak deniyordu memurlara. Bu yzden Japonya'ya gitme grevi, kmr masrafnn az olaca dnlerek, kazanlarnn yan sra
'Kaba orta' denilen yelken donanm da bulunan Erturul'a verilir. Erturul'un arkbas olan ngiliz Harty Bey'in, geminin bu yolculuu tamamlayacak gten yoksun olduu ynnde hazrlad rapor da gereklerin grlmesini salayamaz. 1855 ylndan beri Osmanl donanmasnda hizmet veren, ok nemli katklarda bulunan Harty Bey, dorular sylemenin mkafat olarak Erturul'dan uzaklatrlr ve dare-i Mahsusa'nn adalara sefer yapan bir vapuruna tayin edilir!
x
KAPTAN AL BEY'N SAKALI Svari Ali Bey, Sultanselim'deki konann tenha bir kesine ard kz Neyyire'ye il kurular verdikten sonra skca kucaklar ve birka kez per. Neyyire de, daha ncekilerden ok farkl olan bu kucaklamaya karlk olarak tm kuvvetiyle sarlr, Japonya seferinin bir gn ncesinde, babasnn kokusunu iine eker. Erturul firkateyninin kaptanlyla grevlendirilen Ali Bey, hayatnda ilk kez sakal brakmtr. Bu istek, sefer ncesi
Bahriye Nazr Hasan Hsn Paa'dan gelmitir. Ne de olsa, d boyanan Erturul'a 'Byk Kaptan' grnts tayan bir denizci kaptanlk etmeliydi!.. Neyyire bir daha sar, kvrck, 'ipek gibi yumuak' sakal teninde hissedemeyecek, 'mahzun mavi gzleri' hi gremeyecektir. Erturul, 1889 ylnn 14 Temmuz gn ayrlr stanbul'dan. Hafz Ali Efendi, Piri Reis zamanndan beri srdrlen bir gelenee uygun olarak, Kuran- Kerim'i bir muambann iine koymu, kenarlarn diktikten sonra da birka kez balmumuna batrm, iki rekat namaz klm ve Fatiha Suresi'ni okuyarak kutsal paketi geminin grandi direinin tepesine ekmitir. Bayraklarla donatlm geminin komutan Albay Osman Bey ve kaptan Svari Ali Bey, kyda toplanan insanlar grlmez oluncaya kadar selamlar stanbul'u.
SORUNLAR BALIYOR
Erturul firkateyni Japonya'ya hareket etmezden ksa bir sre nce Hali sularnda (solda). Erturul firkateyninin komutan Osman Paa (altta) ve Kaptan Ali Bey (en altta).
Ne zaman batt?' tartmas
Erturul firkateyninin ne zaman batt, gemide ka kiinin bulunduu, tartmaya aktr. Geminin trajik sonunu anlatan birok kitap ve yazda verilen bat gn, birbirini tutmamaktadr. Erol Mtercimler, 'Erturul Facias'n enine boyuna ele ald kitabnda, Japonlar tarafndan hazrlanan 25 Eyll 1890 tarihli raporda, kazann 16 Eyll 1890 gn saat 21.53'te olduunu ve ilk Trk denizcisinin de Kainozaki Feneri'ne saat 22.00'de ulatnn yazldn belirterek, bat tarihinin 16 Eyll 1890 olarak kabul edilmesinin daha doru olacann altn izer. Tartmasz olan bir ey var ise o da, Erturul'un komutan Osman Paa ile kaptan Ali Bey'in boulan 500'den fazla denizci arasnda bulunduudur...
30 Temmuz gn bir telgraf alnr Erturul'dan. Svey kanalnda dmen bodoslamas krlan emektar gemi karaya oturmutur. Yazmalar sonrasnda, 27 Temmuz'da Kanal'dan geerken kuma oturan Erturul'un ertesi gn kurtarld ama kendisini kyya balayan klavuzun hatas sonucunda sahile arparak dmen bodoslamasnn krld anlalr. Olayl geen Svey kanalndan sonra geminin 15 Kasm gn Singapur limanna ulamas byk bir baar saPopler TARH I Ekim 2000 5 3
ERTUGRUL FACASI
Bartnl Ahmet anlatyor Geminin bat an...

500'den fazla gemicinin yaamn yitirdii 'Erturul Facias'ndan, yalnzca 69 denizci kurtulmutu (sadaki fotorafta toplu halde grlenler). Bunlardan biri de Bartnl Ahmet Erki idi. Bat ann Ahmet Erki yle anlatr: "Da gibi mthi bir dalga gemimiz zerine kt, arkadan bakalar geldi. Mrettebatta kargaalk; gemi de su almaya balad. Gemicilerimiz, arkadalar halatlara trmanmaa baladlar. Fakat da gibi dalgalar direkleri ayordu. Bu srada korkun bir atrd duyuldu. Gemi bir kayaya arpmt; denize dtm, bir tahta parasna sarldm, dalga beni dibe srkledi, boulmak zere iken nasl olduunu anlamadm kendimi bir kayann stnde buldum; kurtulmutum. ldrm deniz ortasnda ayn kaya stnde yanmda birka arkadam vard. Sevinten hep beraber hngr hngr alyorduk." Oima adasndaki Erturul ehitleri Ant.
ride-i Bahriye' dergisinde, sylenenler yalanlanr ve Osmanl devletinin kuruluundan beri ilk kez yaplan bu uzak deniz gezisine vgler yadrlr. 'GER DNN' EMR Sofra takm olmad iin limanlarda karlat yabanc gemi kaptanlarnn yemee davet edilemedii Erturul'u, Japonya'da bir felaket karlar: Kolera!.. Yokohama limannda ba gsteren hastalk gemideki on denizcinin sonu olur. Osman Paa, aabeyi Mehmet Reit Bey'e yazd bir mektupta, felaketin 'azck zayiat' ile atlatldndan dolay duyduu memnuniyeti dile getirir. Tokyo'ya gidilip padiahn Japon imparatoruna gnderdii nian ve armaanlarn sunulmasnn ardndan dn yolculuunun hazrlklarna balanlr. Japonlar, Yokohama limannda bulunan Erturul'un esasl bir bakma alnmadan frtna mevsiminde denize almasnn sakncal olduunu bildirseler de, kesin emir gelir stanbul'dan: "Geri dnn!.."
KANOZAK FENER
ylm olmal ki, geminin komutan Osman Bey, albay rtbesinden 'paa'la terfi ettirilir. Kaptan Ali Bey ise, karsna gnderdii mektupta limandaki dier gemilerle karlatrr Erturul'u: "Buralarn gemileri acayip, yani denizlerine gre yaplm. Bizim geminin iki veya misli cesametinde... Bizim mahut ise ekmeki sepeti gibi, her taraf gcrdyor." Japonya'ya ulamak iin gerekli olan gney rzgarnn esecei Haziran ayna kadar Singapur'da kalmas kararlatrlan Erturul bakma alnr. Hint Okyanusu'nun ypratm olduu ba bodoslamas ve krlan kemerleri gemideki marangoz, burgucu ve kalafat gibi emekiler tarafndan onarlr. Bu arada 'Silon Observe' adl bir ngiliz gazetesinde, geminin kmr alacak paras olmadndan Singapur'da bekledii, liman rmusunu bile deyemedii haberi kar. Bunun zerine 'Ce-
Yokohama'dan ayrlan Erturul, dn yolculuunun banda byk bir frtnaya yakalanr. Gnein batmasnn ardndan, gecenin siyah pelerininin
rzgarla olan dansn kskanarak daha da azan dalgalar, Oima adasnn dou ucunda bulunan Kainozaki fenerinin yla aydnlanan kayalklara doru srkler yorgun Erturul'u. Fenerin bulunduu burun dnlebilse, frtnann iddetinden korunabilecek, Kobe limanna ulamak mmkn olacaktr... Ama ne denizcilerde, ne de Erturul'da ilk kez karlatklar dalgalara kar koyacak g kalmamtr.
Erturul firkateyninin stanbul'a dnmek zere Yokohama'dan hareket ettikten sonra takip ettii seyir ve kazaya urad Kainozaki Feneri mntkas.
Kainozaki fenerinin bekileri, frtnadan dolay alnan kapnn sesini g duyarlar. Karlarna kan slak, perian haldeki yabanclarn anlattklarndan bir ey anlamazlar. Dil sorunu, denizcilerin evrensel bir iletiim arac olan rengarenk bayraklarn kullanlmasyla zlr. Fenerdekiler, kayalklarda patlayan dalgalarn sesinden dolay Erturul'un paralann ve yardm isteyen insan lklarn duymamtr. Kurtarma almalar son derece olumsuz koullarda, Kamo adl kyde yaayanlarn katlmasyla sabaha kadar srdrlr. Erturul'dan kurtulmay baaran yalnzca 69 denizcidir.
BATI SORGULANIYOR
gibi emekileri yetitirmeye ynelik eitim anlay terk edilmi, retim politikalarndan uzaklaan lke bor kayalklarna doru savrulmutur.
PARALELLKLER
tarih, Hali'de gemi yapmna son veren kararn Meclis'te imzaland tarihtir. Fatih Sultan Mehmet'in kurduu 'Tersane-i Amire', iinde milliyetilerin de bulunduu hkmet ortaklar tarafndan sz konusu tarihte kapatlmtr!.. Kaptan Ali Bey'in bir sefer sonras kucana alp sevemedii torunu Hasan Ali Ycel'in de, ikiz ocuklar gelir dnyaya. Bu ocuklardan biri Erturul'u yutan dalgalar gibi fke dolu iirler yazacak olan Can Ycel'dir. airin ei Gler Hanm, bir televizyon programn da unlar syler: "Can ile birlikte olmak frtnal havada yaamaya benzer." FOK BALII HEYKEL Kainozaki fenerinin yaknnda bir Erturul ant mezar olsa da, stanbul kylarnda Erturul'un yolcu ediliini gsteren bir ant yoktur. Erturul'dan kyya vuran ya da karlan eyalar arasnda bir bakr fok bal heykeli de yer alr. Bir fok bal heykelinin Ertural'da ne ii olabilir? stanbul'un bir zamanlar fok balklaryla tanndn, Erturul'un Marmara'nn yunuslaryla birlikte fok balklar tarafndan da uurlandn bilmeyenler elbette bu heykele aracaklardr!
Bugn, Erturul gemisinin ilgin bir maketi stanbul Beikta'taki Deniz Mzesi'nde yer almaktadr (solda).
Erturul'un bat, insanlarn gz gre gre lm yolculuuna gnderen anlayn sorgulanma srecini hzlandrr. Japonlar, Erturul'un batnn 100. ylnda yaplan anma trenlerinin ardndan lkelerine gelen Bar Mano'yu barlarna hassalar da, bu hazin olay Trk insan tarafndan unutulur. Ne de olsa, Erturul'un kaptan Ali Bey'in kz Neyyire hanmn dnyaya getirdii olu Hasan Ali Ycel'in de kurucularndan olduu Ky Enstitleri kapatlm, Erturul'u yzdren marangoz, burgucu, kalafat
taraf denizlerle evrili Trkiye'de bir Denizcilik Bakanl'nn kurulmaynn eksiklii bir kenarda dursun, 1980 sonrasnda Hali tersanesi bnyesinde yer alan Gemi Yapm Meslek Lisesi kapatlmtr. Sadece Japon denizinde deil, bayrak ap gezindiimiz tm denizlerin dibinde yatan denizcilerimizin kemiklerini szlatan bir olay da 18 Nisan 2000 tarihinde yaanr. Bu
ORHAN KOLOLU
Kuds iin, 'Osmanl Modeli'nin gndeme gelmesi, bir anda aknlk yaratt. Tarihe bakld zaman, Trklerin eline getii iin yzyllar srecek bir Hal Seferi'ne neden olan kent iin, en iyi zme yine Trk idaresinde ulat gereine varlmas karsnda, armamak mmkn deil!
uds, Yahudilerin kutsal kenti; ilk mabetleri orada yaplm, alama duvar orada... Hristiyanlar iin de yle, dinlerinin kurucusu sa Peygamber mesajn orada verdi ve orada armha gerildi. Kutsal Kabir Kilisesi orada... Mslmanlarn ilk kblesi Kuds't, 63 8'de Hazreti mer'in fethi ve arkasndan Mescid-l Aksa'nn inasyla slam inanlarnda da vazgeilmeyecek bir yer kazand. Ondan sonra, 1099'a kadar Mslmanlarn ynetiminde kald. Ancak sesi fazla kmayan Yahudilere karlk Hristiyanlar durmadan kentin kutsal niteliini hafzalarda pekitiren ykler oluturdular. Bizans mparatoru Byk Konstantin'in annesi Azize Helena'nn, Kuds'te 'Gerek Ha' bulmas gibi.
HALI SEFERLER'NN BAHANES
Yazarmz Orhan Kololu, 1970'te, Emin El Hseyni ile birlikte (altta). Emin El Hseyni, Osmanl ordusunda subay olarak grev yapt gnlerde (sol altta).
XI. yzyln banda, Fatmi Halifesi Hakim'in Hristiyan mabetlerini yktrma karar, Roma Kilisesi'nin tamamen gdmne girmi olan Avrupa'da tepkilere yol at. Artk hacca
izin verilmeyecei dncesi kafalarda yer ediyordu. Buna XI. yzyln ortasnda Dou Hristiyan Kilisesi'nin Roma'dan kopmasnn etkisi eklendi. Bizans'n Ortodoks Kilisesi, Roma Katoliklerini tamamen reddediyordu; bu da papalarn egemenliine byk bir darbeydi. 1090'larda blgenin ve Kuds'n Trklerin
eline gemesi Hal Seferleri'nin bahanesini oluturdu. Aslnda dini bir kisve altnda, Avrupa'nn a ve sefil kitlelerine kolay zenginlik frsat gsteriliyordu. Byk bir dini fanatizmle yollara dklen yz binlerce insan baskn ve soygunlar dzenleyip ldrerek ilerledi ve 1099'da
Emin El Hseyni anlatyor

Kendisiyle 1970'te grtm Emin El Hseyni, Osmanl terbiyesi alm, Trke ve Franszca renmiti. Dnya Sava patlaynca, Osmanl ordusuna katld. zmir ve Karadeniz Blgesi'ndeki birliklerde grev yapt. 1916'da dizanteri sebebiyle stanbul'da hastaneye yatrld. Hava deiimi iin izinle Kuds'e gitti. Bir sre sonra da, ngilizler kenti alnca onlarla ilikiye girdi. Tatl bir Osmanlca konuan Emin El Hseyni 75 yanda sorularm yantlarken, Kuds'teki Trk ynetiminden memnun olduklarn belirtmi ve 'Biz Trklerle daima dosttuk' demiti. Dinler aras dengeyi koruma asndan 'Osmanl Modeli'nin baarsn kabul ediyordu. Btn konumamz srasnda, Emin El Hseyni Osmanl'dan adeta zlemle bahsetmi, hatta Trke sren sohbetimizi anlamayan yardmclar onun memnun olduunu hissettiren yz ifadesinden bir hayli rahatsz olmulard. Btn demelerinde, hayat boyunca yaptklarn "Araplarn bamszl iin yaptn" anmsattmda; bunun slam savunan Osmanl'ya kar milliyeti bir giriimi itiraf anlamna geleceini fark etmi ve sorumu yazl vermemi istemiti. nk, Kuds'n akbetini kendilerinin belirlediinin bilincindeydi. 1917'den gnmze kadar yaanan olaylara baklrsa, Emin El Hseyni'nin yant vermekte ne denli sknt ektii kolaylkla anlalr.
Kuds'e egemen oldu. lk i olarak, Yahudi ve Mslmanlarn kentte yaamas yasakland. 1187'de Salahaddin Eyyubi kenti ele geirince, Hristiyanlarn kalmasna engel konmad gibi, Yahudilerin de geri dnmesine izm verildi. 1517'de Yavuz Sultan Selim'in blgeyi fethiyle, 1917'ye kadar tamam tamamna 400 yl srecek Trk hakimiyeti balad. OSMANLI DNEM Osmanl devleti, Araplarda zaman zaman rastlanan gayrimslimleri nleme giriimlerine asla bavurmad. ster Hristiyan, ister Yahudi, btn mezhepleri devletin kurumlar sayan anlayla, her birine kendi kutsal saydklar yerlerde haklar tand. Hatta sonradan beliren Protestanlar da bu haklardan yararlandlar. Kanuni dneminde Kuds duvarlarnn yaptrlmas, mer Camii'nin kubbesinin ve i inilerinin zenginletirilmesi kente bir Trk damgasnn da vurul-
masna neden oldu. En byk sorun, Hristiyanlarn kendi aralarndaki ekimelerden geliyordu. Osmanl devleti zellikle blgedeki kiliselerin paylatrlmas ve iinde sa'nn mezarnn bulunduu hatta armha gerildii yer de saylan- Kutsal Klise'deki hizmetlerin dalm tam bir kontrole alnd. Bu kiliseyi ziyaret edenler bilirler, her kk blmn sprlmesi, mumlar ya da yadanlklarnn yank tutulmas, orada srekli ncil okunmas hizmetleri, ayr bir mezhebe verilmiti. Bunlarn birbirine mdahale etmesini engelleyen ve atmalar nleyen Osmanl ynetimiydi. Ayn zamanda haccn aksamadan ve gven iinde yaplmasn devlet salyordu. Yine devlet, yeni gruplar belirince onlarn Kuds blgesinde ibadet yerleri kurmalarna da kar kmyordu. rnein Amerikan misyonerleri ve Rus papazlar, XIX. yzylda blgeye geldiler. KUDS, AVRUPA GNDEMNDE Avrupa, Osmanl devletinin gcn tartmad srece Kuds bir sorun olarak belirmedi. Buna karlk XIX. yzylda 'Hasta Adam'n mirasnn paylalmas aktan tartlmaya balannca, Kuds de gndeme getirildi. arlk Rusya'snn Ortodoks Kilisesi'nin liderliine kalkmas ve Kuds'e egemen olmay bahane olarak ilen srmesi, 185356 Krm Sava'na neden oldu. Bata ngiltere ve Fransa, btn Avrupa byle bir olasl beenmedikleri ve idarenin Osmanl ynetiminde kalmasn yeledikleri iin, Rusya'ya kar Trklerin mttefiki olarak savatlar. XIV, XV ve XVI. yzyllarda Kuds' dlayp salt Osmanl devletini ykmay hedefleyen Hal Seferleri, 1877-78 Rus yenilgisinden sonra yepyeni bir nitelik kazand. Osmanl toprakla-
rnn tmyle paylalmas gndemdeydi ve artk Kuds ikinci plandayd; stelik giderek g kazanan Yahudiler de kutsal kentleri zerinde hak istemeye balamlard. Osmanl'nn inanlar arasnda eitlii bozmama' hedefli modeli aynen devam ediyor, kutsal yerlerin ziyareti ya da ibadetler, haclar aksamyordu ama bu alandaki baar, artk kimseyi ilgilendirmiyordu. KUDS'TE KAN DKLMESN Birinci Dnya Sava'nda Araplarn ngiliz ve Franszlarla ibirliine girimesi Osmanl egemenliinin sonuna varmakta olduunu gsteriyordu. Sultan Abdlhamid Yahudilerden gelen Filistin'e yerleme nerilerini kesin reddetmiti. Ayn politikay ttihatlar da srdrdler. Ancak blge yerlisi Araplarn, para karl Yahudilere hileli sat yapmalar kolay nlenemiyordu. Hatta sava srasnda, Suriye Kumandan Cemal Paa blgeden Yahudileri tamamen kartmaa kalknca, Osmanl devletinin mttefiki Almanya mdahale edip engelledi. Hicaz blgesinde 1916'da balayan Arap ayaklanmas ngiliz ordularna yardm ederek Osmanl ordusunu yandan ve arkadan vurunca, Filistin Cephesi 1917 sonlarnda zld; artk Kuds'n elde tutulmas mmkn deildi. Ayrca Osmanl komutanl, kutsal kentte bir savaa girimeyi ve kan dklmesini istemiyordu. 1970 ylnda Beyrut'ta konutuum Filistinli Hristiyan Arap Vassef Cavhariat, Kuds'n nasl el deitirdiini bana yle anlatmt:
Yzyllar
boyunca Kuds, hem Yahudiler hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar iin kutsal bir kentti ve her dinin mabetleri hep yan yana varoldular (sol stte). Alama Duvar'nn n (stte).
DOSYA: KUDS ve FLSTN SORUNU
stte, Yahudi mezarlndan Kuds kentinin panoramik grnts. Altta ve sa sayfada, Mescid-l Aksa nnde namaz klan Mslmanlar.
"Son Osmanl Kuds mutasarrf zzet Bey, 9 Aralk 1917'den nce, ngiliz ordusu yaklarken Hseyin Efendi El Hseyni'yi ard ve savala zarara uramamas iin ehrin ynetimini yerli Mslman Araplara brakarak ekileceklerini belirtti. Kendisine ynetim yetkilerini devreden bir yaz verdi ve iki atl makam arabasn da teslim edip gitti. lk ngiliz Kuvvetleri karsna kan heyette bylece Hseyni vard ve bir
bakma yeni Arap ynetimini tekil ediyorlard."

HSEYN ALES
NGLZ YNETM
Grevin bir Hseyni'ye devredilmesi rastlant deildi. Soylarnn Hazreti Peygamber'e dayandn ileri sren Hseyni ailesinin bir by, 1774'te Kuds'e Nakibl Eraf olarak Osmanl Devleti'nce grevlendirilmiti. Ailenin Osmanl'ya sadakati sebebiyle, Mehmet Ali Paa (1830'lar) dnemi hari, Kuds mftleri hep bu aileden hatta babadan oula devredilerek seilmiti. Osmanl paas ya da mutasarrf sk sk deise de dini adan simgesel devamll bu Arap ailesi salyordu. 1030 ve 40'larda Yahudiler ve ngilizlerle byk mcadeleye girierek n kazanan Emin El Hseyni'nin byk babas 1856'dan 1894'e kadar bu grevde bulunmu, onu babas izlemiti.
"Hal Seferi nihayet hedefine ulat" diyerek, Kuds' ele geirmeyi kutlayan ngiliz bakomutan ksa sre sonra, oradaki dengeyi devam ettirmenin zorluunu farketti. ngiltere Dileri Bakan Balfour Filistin'de bir Yahudi devleti fikrini benimsediklerini akladndan beri, hem Mslmanlar hem de btn Hristiyanlar rahatszlk hissediyorlard. ngilizler, kabul ettirmek istedikleri yeni dzenin kolay benimsenmeyeceini farketmilerdi. ngiliz ynetimi, bir yandan Yahudi yerlemesine gz yumar, hatta desteklerken, dier yandan Hseyni ailesinin karsna bir baka aileyi Naaibi'leri karp rekabetin Arap cephesini blmesinin temellerini att. Balangta kendisi de ngiliz ynetiminin hizmetinde alan Emin El Hseyni, durumun aleyhlerine gelimekte olduunu farkedince
ngiliz gzyle'Osmanl Modeli'

ngiliz Dileri Bakanl'nn desteiyle yaymlanan yar resmi 'Near East' dergisi 27 Eyll 1918 tarihli saysnda, yani Kuds' allarndan dokuz buuk ay sonra unlar yazyordu: "Kutsal topraklar Trk egemenliinden kurtarld. Canterbury Bapiskoposu 'hepimiz iin kutsal olan toprakta mutlu gnlerin aln mjdeleyen' bu zafer vesilesiyle zel dua dzenlemesini istemekle en iyi davran gsterdi. Bu duaya, hem mslman uyruklarmz hem Arap mttefiklerimiz katlabilirler. lkenin gelecek hkmetini kurmak, eitli dini mezheplerin hogr ve iyi niyeti salanamazsa, kolay olmayacaktr." XXI. yzyln banda Kuds iin zm olarak nerilen Osmanl Modeli'nin niteliini de ayn yazda yle belirtiyorlar: "Trk, aydn ve ilerici bir ynetim kurmaya yetenekli deildir, ama hakkn vermek gerekirse, en ufak bir kvlcmla bir barut deposu fanatizmin ate alabilecei byle bir yerde, dinlerin karmakark bir ekilde bir arada bulunmasndan doan sorunlarla ba etmekte hi de baarsz deildi. Kuds'te karklklar ktnda kusur daima Mslmanlarn tarafnda olmamtr. Filistin'in gelecek ynetiminden sorumlu olacaklarn, her biri iin kutsal bir toprak olan bu lkedeki dinlerin hibirine saygszlk sebebi yaratmamalar grevleridir."
Osmanl'nn Filistin topraklarn terk etmesinin ardndan gerekleen bir tarihi buluma: Siyonist lider Weizman ve Emir Faysal, 1918'de bir arada.
btn Arap ve Mslmanlar birlikte eyleme aran giriimlerde bulunmaya balad. Ne yazk ki, Birinci Cihan Sava'ndaki ttihatlarn Cihad arsnn fiyaskosuna benzer ekilde onun feryatlar da yank bulmad. Sonunda 'Dmanmn dman dostumdur' mantyla Nazi Almanyas ile ibirliine giriti. Yahudileri kesenlerin, Filistin'i ngiliz-Yahudi egemenliinden kurtaracaklarn umuyordu. Beklentileri tamamen boa kt. 1948'de Filistin'e yeni bir stat tasarlanrken, ngiliz politikas taraflar birbirine vurdurup Osmanl gibi, hepsinin zerinde bir konuma yerlemeyi tasarlyordu. Oysa Osmanl blgede ve zellikle Kuds'te bar hedeflerken, ngiliz politikas aksine atmay tevik eden bir nitelik tayordu. Buna Yahudi ve Araplar da uzlamazlktaki inatlaryla katkda bulundular. stelik Araplar kendi aralarndaki blnmlkle-
Hristiyann (ngiliz), Mslman'n (Arap) ve Yahudi'nin ittifakyla, Trk Kuds'ten karld; ama ne kadar tuhaftr ki kutsal kente, aradan neredeyse yz yl getii halde, hl o modeli aacak bir zm bulunamam olmas dndrcdr.
riyle rakiplerine avantaj saladlar. Bylece yarm yzyldr dnyann en dikenli sorunu olarak insanln gndemine yerleti. Osmanl zm ideal bir zm mdr? alarn yeni koullar iinde, eski formllere vazgeilmez gibi bakmak tutarl bir davran deildir. Yeni koullara yeni zmler aranmas gerekir. Ancak Osmanl'nn bir ilkesinin hl geerli olduu da yadsnamaz: Kutsal kent ve yrelerde bar olmak. 1948'de Birlemi Milletler o ilkeyi uygulattrabilseydi, milyorlarca insann lmesine ve sefil olmasna frsat brakmaz, bugn bir Filistin ve Kuds sorunu bulunmazd. Osmanl, egemen olduu toprakta herkese hak tanmak gibi bir stn davranta bulunmutu. O statye
tekrar dnlebilir, srail Devleti ele geirdii yerlerden karlabilir mi?.. Dolaysyla gnmzde Osmanl formlnn iletilebileceine inanamyoruz. Olaylar bir tek eye yarad; Osmanlnn her yaptnn kt olmadn onaylattrd. Tpk Balkanllarn birbirini boazlamasnn herkese, 'Osmanl dzeni sylendii kadar kt deil mi' dedirttii gibi...
Popler TARH/ Ekim 2000 6 1
1948: 1974: 1987: 1994: 2000:
srail bamszln elde etti FK, Birlemi Milletlere girdi ntifada balad Gazze'de Arafat egemen oldu Filistin devleti gndemde...
Bamszlk peinde 52 yl
FLSTN
Elli iki yllk bir sava ve atma bugn Filistinlileri, devletlerinin varolma koullarn yeniden mzakere etme noktasna getirdi.
lerden bir sonu alnamamas Arafat', 13 Eyll'de 'Filistin devleti'ni resmen ilan etme fikrine gtrmt. Sonra da ayn Arafat, '13 Eyll' bir sre ertelemeyi uygun grmtr. Filistin'in tarihi, her eyden nce direniin, oldu bittinin reddediliinin ve karlm saysz frsatn tarihidir. Ancak ulusal topluluun inas iin gerekli olan siyasal bilin de esas olarak bu mcadele iinde yeermitir. Filistin ok eski alardan itibaren hep bakalarna ait olmutur. VII. yzyldan XVI. yzyln bana kadar, srasyla Persler, Araplar, Timurlenk ve Trkler blgede hakimiyet kurarlar. Sonra bu tarihte Filistin, dier koruyucular gibi kendisine geni bir hareket alan brakan Osmanl mparatorluu'nun egemenlii altna girer ve mparatorluk dalana kadar da resmi olarak Trk egemenlii altnda kalr. Birinci Dnya Sava srasnda yaplan Sykes-Picot antlamalaryla blge Franszlar ve ngilizler arasnda paylalr. ngilizlerin Siyonist amalar desteklediklerini ilan etmelerinden 5 yl sonra, 1922''de, Filistin yeniden ngilizler'e geer. Yahudi g iin garantiler veren bu iktidar, Arap nfusta olumsuz duygular uyandrr. Dahas, ilk defa ngiliz mandas altnda, yerel topluluklar temsil eden zerk bir hkmete varolma hakk tannmaz. Filistin topraklar zerinde ne eitlik, ne denklik kalmtr ve smrgeci iktidar, kendi ksa vadeli karlarn korumak amacyla, kh o topluluu kh dierini kayrr.
DERLEYEN: SMET AKA an yedi yldr Arafat, kendini Filistin devletinin bakan olarak dlemekte. Ortadou yakn tarihinin bu ezeli ve ebedi ylan hikayesinin barolndeki Arafat, bugn artk yalanmakta ve gerileyen bar sreci karssnda sabrn yitirmektedir .
Zirvede baarszlk: Temmuz aynda Camp David toplantlarnda, Ehud Barak, Bili Clinton ve Arafat.
Arafat 'bamszlk' hedefini daha nce ilan etmi (15 Kasm 1988) ve Oslo'da balayan bar srecinin bandan itibaren bunu bir 'mzakere silah' olarak kullanmtr. Nitekim Temmuz aynda da Camp David'deki l grme-
Yahudiler ve Araplar arasndaki iddetli kartlk bu durumdan doar. Filistin'de ulusal hissiyatn gelimesi de, bir yandan yeni gelenlere dier yandan smrgeci gce kar verilen ikili mcadele srecinde gerekleir. Bylece daha 1920'lerden itibaren, bamsz bir Filistin hk-
metinin kurulmas ynnde talepler ortaya kar. Bu tarihte nfus oranlan Filistinlilerin lehinedir. 830 bin kiilik nfusun ancak yzde 10'undan daha az Yahudi'dir. Buna ramen ngiliz hkmetinin, 'Yahudi cemaatinin ulus zellii tadn' kabul etmesi Filistinlileri bir kez daha fkeye boar. Ancak Araplar birleme konusunda baarszdr. Byk aileler birbiriyle didimektedir. zerinde anlalan tek konu, 1917'de ngiliz hkmeti tarafndan ilan edilen ve Filistin'i Yahudilerin ulusal yurduna dntrmeyi planlayan Balfur bildirgesinin tamamen ve sresiz olarak yrrlkten kaldrlmasdr. 'nceldii yerden kopsun' mant artk ilemeye balamtr. Bu sre zarfnda Yahudi cemaati de byr. kinci Dnya Sava'nn arifesinde Filistin'de yaayan her drt kiiden biri Yahudi'dir ve Filistinliler henz gerekten seslerini duyuramamlardr. Filistinlilerin sahneye kmas iin, 14 Mays 1948'de srail devletinin kurulmasn beklemek gerekir. lk manzara, birleik Arap ordularn darmadan eden srail birliklerinden kaan binlerce mltecidir. Birlemi Milletler plan uyarnca bamszln kazanmas gerekirken, Filistin devletinin kuruluu bir kez daha belirsiz bir tarihe ertelenir. Filistin topraklarnn yzde 55'ine yaylm bir srail devletinin reddi, birinci
Ortadou'da snrlarn dans

1947'de ngilizler Filistin zerindeki manda hkmetine son verirler. Birlemi Milletler blgenin srailliler ve Filistinliler arasnda paylatrlmasma giriir. Neguev glndeki genie bir alan Yahudi nfusa verilir ve Filistinlilerle aralarndaki geici snrlar izilmi olur. 1948'deki ilk srail-Arap savann ardndan Filistinliler kuzeydeki Nazaret'i, Msr snrndaki topraklarn, Yafa'y ve Kuds'n bat yakasna kadar olan rdn Filistini'ndeki topraklarn kaybederler. Filistinliler, nfusunun yzde 66'sn oluturduklar bir lkenin topraklarnn sadece yzde 45'ini veren paylam kabul etmezler. Topraklarn e blnmesi nerisini de reddederler. 'Ya hep ya hi' stratejisi Msr, rdn ve Suriye'nin karlarna yarasa bile o tarihte hl rgtl r. rdn Filistini'ndeki Filistinliler Haimi krallnn pasaportunu tarken Gazze'li Filistinliler Msr otoritesi altnda yaarlar. Gazze'dekiler arasndan bir milyona yakn insan da yaamlarn Birlemi Milletler ynetimindeki mlteci kampnda srdrrler. Filistinliler, seslerini duyurabilmek iin, davalarn Arap kardelerine havale ederler, onlar da davay istedikleri gibi ynlendirirler. Yine de 1964'te Filistin Kurtulu rgt (FK) kurulur. Msr etkisi altndaki rgt herhangi bir ierie sahip deildir ve Nasrn karlarn korumaya yarar. Daha sonra her Arap lkesinde Filistin halkn koruma rgtleri kurulur. Artk Filistinliler seslerini daha fazla duyurPopler TARH I Ekim 2000 63
Filistinliler, nfusunun yzde 66'sn oluturduklar bir lkede, yzde 45 toprak payn kabul etmediler.
Arap-srail savayla sonulanr. Uranlan bozgun sonrasnda Filistinliler kendi kaderlerini belirleme hakkn devrederek 'karde lkeler' elinde oyuncaa dnr. olmayan Filistinlilerin dorudan karlarna zarar verir. Daha sonra Filistinliler iin 20 yllk karanlk bir dnem balar. Davalar, domakta olan Arap ulusunun davasna dn-
maktadrlar. Aslnda 1959'da Kuveyt'te, aralarnda Yaser Arafat'n da bulunduu srgndeki bir grup gen mhendis ve aydn, ilk bamsz rgt kurmutur zaten. Bu rgt 1965'te, srail topraklarnda yapt ilk eylemle kendini gsterir. Bu El-Fetih hareketidir. Ancak rgtn saygnlk kazanmas ve sahneye tam olarak kmas iin, 1968 yln beklemek gerekir. srail'in Arap ordularna kar kazand yeni zaferin ardndan, 3 ubat 1968'de Arafat, FK'nn ynetimini ele geirir. Yaklak bir ay sonra bamszlk mcadelesinin yeni lideri nl Karameh muharebesine katlr. srail ordusu tarafndan kuatlan Filistinli bir grup sava, o gne kadar yenilmez olduu d-
nlen bu gce kar direnir. Bozguna ramen mit domutur: Artk Filistin'in bir sava efi vardr ve savalar kendini ispat etmitir. Bu tarihin sembolik bir anlam vardr; nk araclar olmadan srail'e kar verilecek mcadelenin balangcdr. Topraklar meselesi sz konusu olduunda, iler karmaklar. 1967'deki Alt Gn Savalar sonrasnda Filistin topraklarnn tamam srail'in kontrolne gemitir. Kuds artk kutsal bir yer deildir ve Moe Dayan, din iin de kutsal olan kente byk patrt iinde girer. Bu bozgunun retici bir yan da olmutur: Filistinliler artk kendilerinden baka kimseye bel balamamalar gerektiini anlarlar. Bu arada Arafat'n birlikleri ei grlmedik bir terr srecine dalarlar. nemli eylemler birbirini takip eder. Filistinliler Arap kardelerinin 'dostluunu' bir kez daha test ederler: zellikle de 1970'lerde rdn'de zorluklar yaanr. Filistinliler, ngilizlerin kurduu bu kk kralln nfusunun yzde 60'n oluturmaktadr. Kral Hseyin tehlikeyi hisseder ve Filistinli savalarn rdn'deki varln ortadan kaldrmaya karar verir. Bir 'Kara Eyll' gnnn ve drt bin lnn ardndan, fedailer Lbnan'a ekilirler. Bu ac deney, FK'nn olgunlamasnda nemli bir admdr. te ayn dnemde Arafat srail'deki bar yanllarna gizlice ilk araclar yollar. FK'nn lideri, uzlamann faydalarn anlamtr. Bunu btn dnyaya ilan etmekte de gecikmez. Filistinliler ilk diplomatik devrimi,
Moe Dayan Kuds'te

Yl 1967: Alt Gn Savalar'nn sonunda, zaferin mimarlar Moe Dayan (ortada) ve zak Rabin (sada) 'kurtarlm' Alama Duvar'na doru yryorlar. O zaman Mill Savunma Bakan olan Dayan, Arap lkeleri karsnda srail direniinin semboldr. 1967'de Genelkurmay Bakan olan Rabin, 1992'de Babakan olur ve 1993'te FK ile bar srecini balatr. Ancak bunu hayatyla der. 1974'te Birlemi Milletler krssnde gerekletirir. ABD'nin muhalefetine ramen FK'nn lideri ilk defa uluslararas bir kuruluun krssnde konumak zere davet edilir. Bir elinde zeytin dal dier elinde silah tutan Filistin lideri 13 Kasm'da krsye kar ve ngrlenden daha yumuak bir konuma yapar. Arafat ilk defa Yahudi, Mslman ve Hristiyan cemaatlerinin bir arada yaamas tezini dile getirir ve rgtnn srail dnda terr reddettiini ilan eder. Yaklak bir yl sonra Arafat, srail solu ile iletiim kurmak ister. Araya sa iktidarlar da girer ama bu sre, srailli zel grevlilerle Filistinlilerin Oslo'daki
Filistin'de ntifada olaylar, ar slamclarn Arafat' bask altna alan hareket tarzlaryla aa yukar, ayn dnemde siyaset sahnesine kt.
Ak bir fetih
srail, 5-10 Haziran 1967 tarihlerinde Msr, Suriye ve rdn'e kar savar. Zafer kazanan srail ordusu Sina ve Golan'n kontroln ele geirir. Bylece srail topraklar iki katndan daha fazla geniler. Bir milyon Filistinli srail topraklarnda kalmtr. bulumasna kadar uzanr. Oslo'da, karlkl tanma ieren mektuplar sunulur. Daha sonra Beyaz Saray'n bahesinde beklenmedik bir biimde el sklr. Bu, kararl ve byk bir admdr. Bylece srail, Filistin'in varln reddetmeye bir son vermi olur. Ve o tarihte, Filistin devletinin kurulmas henz gndeme gelmemi olsa bile, tm kafalarda yer eder. Aradan geen 7 yl zarfnda, sonulandrlmas gereken bar sreci iniler klar yaar. Ancak Arafat artk bugn kendi tarafn dizginleyemeyecek durumdadr. Belli topraklar zerinde kendisine tannan zerklik Arafat'a herhangi bir hareket alan kazandrmamaktadr. 13 Eyll
Halk kahraman
FK lideri Yaser Arafat'n 1974'te Birlemi Milletler'de yapt konuma Filistin devletinin tannmas yolunda atlm nemli bir admdr. Krsden bir zeytin dal ve bir silah sallar. Bu hareketiyle krlgan uzlama yoluna adm atm olur.
Leopar Plan ekilleniyor

Oslo grmeleri srasnda ayr paracklardan oluan Filistin devletinin tohumu atlr. Tartmalar bu dank adacklarn birletirilmesi noktasnda tkanr. rdn vadisinin ve oradaki su kaynaklarnn kontrol, dm noktalarndan birini oluturmaktadr.
1993'te vadedilenler hl gerekletirilmi deildir. Birlemi Milletler'in uyarlarna ramen srailliler toprak igaline devam etmektedir. Yorgun savann ister son hamlesi, ister lgn ka-
dalar tarafndan ihanet olarak alglanacaktr. Kuds'ten vazgeemez, sembolik bile olsa mltecilerin geri dnnden vazgeemez. srail hkmetinin keyfi istedii zaman serbest brakaca
Yedi yllk pazarlklarn ardndan, bar sreci boazlanacak m? Kuds krizi gerginlii daha da ykseltecek mi?
rar isterse de onur mcadelesi olarak kabul edilsin, Filistin'in bamszlnn ilannn artk bir mant vardr. Artk skm olan Arafat daha fazla mzakere edecek konumda deildir. u anda tm oyununu oynam durumdadr ve yeni tavizler yankoruma altnda bir hkmeti ynetmekle yetinemez. Bu durumda belki de Arafat, bamszln tek tarafl ilannn ve oldu bitti politikasnn bedelinin, sadece Filistinliler iin deil, srailliler iin de ok ar olacan dnmektedir.
TIRA
Jilet, sakaln bacan nasl krd?

Gemiimize jilet deil, sakal ve byk egemendi. Sakal ve byk, erkekliin en byk simgesiydiier. Ama sonra her ey tepe taklak oldu: Sakaln itibar eksildike tran nemi artt. Erkek dediin, jilet kullanr oldu!
GKHAN AKURA ilet deyip gemeyin. Erkekliin bir zamanlar en byk simgesi olan dudak ve ene kllarn, ya da dier adyla byk ve sakallar tarihin derinliklerine gnderen bir aratan sz ediyoruz! Elbette olduka yeni zamanlarn konusu. Gemiimize jilet deil sakal egemen. 'Sakalm yok ki szm dinlensin', 'ata kiinin sakal olur' szleri, hep o mazinin izdmleri. O mazide sakal olmayan bir ehre dnlmezdi bile. Erkekler ancak daha by-
medikleri ya da kse olduklar iin sakalsz olabilirdi. Bir vakitler inasi, sakran illetinden kurtulmak iin sakaln kestirince bana gelmedik kalmamt. Yllar sonra sadrazam Ali Paa, bu berber olayn bahane ederek inasi'yi grevinden uzaklatrmt. Haksz myd? Sakalsz adam, nasl adam yerine konulacakt! Bu sakallar eit eitti: Kei sakal, teke sakal, ember sakal, top sakal, torba sakal, deyirmi sakal, tahta sakal, kse sakal, kaba sakal, Didon, Babi, Nordik (byksz sakal), Bektai sakal, helvac sakal, Garibaldi sakal, bedevi sakal, Mormon sakal, sprge sakal, kvrck sakal, atal sakal, yanak sakal...
BERBERLER A KALMAZ MIYDI?
Byk ve sakalna ok bal bir millet olduumuzdan, ber66 Popler TARH/ Ekim 2000
berler a kalmamak iin deiik iler yaparlard. Sa ve sakallar dzeltmenin yan sra hacamat yapmak, snnet etmek ve di ekmek berberlerin asal grevleri arasndayd. Berber aralarndan biri olan ustura, elbette ki jiletin bykbabas saylmaldr. Ama usturann eskiden bugnk ileviyle kullanldm sylemek pek mmkn deil. Ustura zellikle snnette ve ense tranda etkin olarak grev alrd. Yze ustura dokundurmak
mekruh sayldndan, daha sakal koyacak yaa gelmeyen genler, makas ya da cmbz kullanrlard. Makas ve cmbz tra tylerin sertlemesini de nlediinden makbul saylrd.
BIYIK ETLER
Batlamayla birlikte, sakall yzlerin yanna sakalszlar da eklendi. Ama byklar yerli yerinde duruyor, hatta daha grkemli bir hale bile getiriliyorlard (Enver Paa ve Hrriyet Kah-
raman Niyazi'yi hatrlayn). Byk da, bir eit modaya balyd. Turgut Eting'nn bir yazsnda belirttiine gre, her byk her yze gitmezdi. Bu nedenle byklar nce yz hatlarna, sonra da zevke ve yakk ald biime gre ismlendirlirdi: "Esmer kimselerde umumiyetle 14-15 yalarnda, sarnlarda ise 18-20 yalarnda belirti halinde olanna 'terlemi", biraz kalnca ve dudaklar kadar uzun olanna 'kaytan', kaim ve dudak
snrlarn biraz gemi olanna 'prasa', bir tutam pstekiye benzeyenine 'pos', enli ve hem uzun hem kalnma 'pala', st dar, alt genilere 'yastk', ksalara 'kelebek', yandan yukarya doru, ular sivrilmi olanlarna 'karanfil', dudaklarn ucundan kvrlmlarma 'vav', bunun 90 derecelik tam diklerine 'vilhelmkri' byk denirdi." (Turgut Eting, 'Bizde Byk ve Mehur Bykllar', Hayat, 12 Nisan 1962)
Osmanl insan, yz hatlarna uygun bir biimde sakal ve byk brakmaya zen gsterirdi.
TIRA
kiden erkek denilince evvel sakal ve byk hatrlanrd," diye balanan sz, bir zamanlar sakaln sahip olduu ihtiam aresizce hatrlattktan sonra, "velhasl btn beeriyet iin sakal, umumi harbe kadar asrlarca kuvvet ve kudret almeti addedilmitir," diyerek ilgin bir analize balanr: "Gariptir ki, umumi harp sanki beeriyetin sakal zerinden gemitir. Cihan harbi insanlarn sakaln alp gtrd! Bugn hemen hibir millette artk sakaln bir kymeti kalmamtr. " Kitabmzn yazar Muhittin Dalkl, elbette hl tek tk de olsa sakall insanlarn grldn teslim eder. Ama bunlarn hemen hepsi geni tabiatl, rahat, biraz ar mizal, gereinden fazla halim selim adamlardr. Ya da "asri hayatn hz ve cereyanlarna kar hissiz kalm" bilim insanlardr. Blm, konunun 'yeni adab' asndan vard noktay tartlmaz biimde ortaya koyar: "Bugn asr yz, matru yzdr. Bykl bir erkek, asr bir erkek saylmyor. (...) Bugnlerde asr tip, byk ve sakal lnceye kadar suratnda grnmeyen bir tiptir. Matru olmaktaki temizlik, pratiklik, zindelik ve genlikten hayli kr temin edinilebilii, byk ve sakaln bir daha avdet edebilmesine imkn brakmayacaktr. (...) Bugnn muaeretinde byk ve sakal o derece haramdr ki, tra olmakszn hibir nevi ziyaret yaplamaz. Hatta gece bir suareye itirak mecburiyetinde olanlar, gndz bir, gece de ayrca bir defa tra olmak
Salhaddin Giz'in objektifinden, 1930'lu yllarn bir Beyolu vitrini ve bir tra sabunu ilan... Sada ortada, Sevda Ferda'l bir jilet ilan.
SAKALIN TBARI ELDEN GDYOR Yzn sakal ve byktan azade bir hale gelmesi ise cumhuriyeti beklememiz gerekiyor. Cumhuriyetimizin ilk dnemi fanatik lde sakal dmandr. brahim Alettin Gvsa, 'Tra Bahsi' balkl bir yazsnda bu konuda yle der: "Eskiden bir adam haysiyetten drmek iin tra ederlerdi. Bugn trasz gezerseniz itibar ve haysiyetinizden bir eyler eksilebilir. Demek ki sakaln itibar eksldike tran ehemmiyeti artmtr." (. Alettin, 'Tra Bahsi", Yedgn, 23 Austos 1938) Gvsa baka bir yazsnda ise aka yollu, sakal itibardan drenin kadnlar olduunu syler: "Sakaln itibardan dmesinde mutlaka kadn parma vardr. Onlar erkeklerle her eyde beraberlik istemiyorlar myd? te bunu da yaptlar ve imdi ne sakala minnet, ne bya! Halbuki kadn eskiden olduu gibi erkein sakallsn beenmi olsa, bugn kseler bile takma sakal kullanrlard. Dorusu bir kad
nn ince parmaklarn uzun bir sakaln telleri arasnda dolatrmas esatirdeki musiki perilerinin arp almalar kadar gzel bir manzaradr. Ve eski kadnlarda bu klasik zevk vard. imdi sakala deil, bya bile tahammlleri yok. Bu ne ac bir zevk dknldr yarabbi!" Yaz yle bitiyor: "Vaktiyle 'aa tkrsem sakalm, yukar tkrsem bym' derdik. imdi ne sakal var, ne byk! Tkr tkrebildiin kadar!" (. A.Gvsa, 'Sakala Hasret', 1935, Sz Oyunlar, stanbul t. y.) HARP, SAKALIN ZERNDEN M GET? Olay, tartlamayacak kadar net biimde karmzda durmaktadr. 'Adab Muaeret' kitabnn tam 96. sayfasnda, 'Erkeklerde Tuvalet ve Giyiniin Yeni Adab' balaltnda konunun ayrntlarna girilir. "Es-
mecburiyetindedirler. Bugnk erkek tuvaletinin ilk esas olan tran ehemmiyeti o kadar yerlemi ve herkese malum olmutur ki, bu hususta fazla sz sylemenin de krilere [okurlara] bir nc tra olacandan korkarz." (Muhittin Dalkl, Yeni Hayat Adamna Yeni Adab Muaeret, stanbul 1932, s. 96-98)
Sakall Celal diyor ki: Tral erkek beenilir mi?

Yakn Trk tarihinin en nl sakalllarndan biri olan Sakall Celal'le (fotorafta) sakal stne bir rportaj: - Niin sakal brakyorsunuz? - Kendiliinden kyor. Ben size niin kesiyorsunuz diye sorsam, makul bir cevap verebilir misiniz? - Temizlik stad? - Temizlii de kolay, Hamam lifi gibi. Sabunu srdn m kendiliinden kabarveriyor mbarek! - Sakal stne bize neler syleyeceksiniz? - Her eyin bir iyi taraf, bir de kt taraf vardr. Bir kere sakal, baa klmaz bir nesne deil. nsan yazn serin, kn scak tutar. Gzellik bahsine gelince; insanlar altklarna uyarlar. Sakaln da gzellii, irkinlii byledir. Sakalsz adamn gzeli, irkini olduu gibi sakall adamn da gzeli irkini vardr. yle sakallar vardr ki, belediye sprgesi gibi, insan nefret eder... Ben genliimde, bir kz bilirim, sakalm fazla kestiim zaman benimle kavga etmitir. Hem de alayarak!.. - Kimdi bu kadn? - imdi kartrma eski defterleri. Neyse diyeceim, ty denilen nesne haddi zatnda, Allah vergisidir. nsann ruhaniyeti, biraz da sanda, bandadr. Sinek kayd tra olmu bir kelle ile lepiska sal bir ba arasnda ne fark varsa, sakall ile tra olmu bir adam arasnda da o fark vardr. Harp iinde, Fransa'da dmanla ibirlii yapan kadnlarn kafasn tra ettiler. Demek ki en byk ceza bu imi... Onun iin, ben sakalszl venlere gler geerim. A adamn orucu mdafaas ile tra olan adamn sakalszl mdafaas ayndr... Erkek aslanla dii aslan, horozla tavuk... Hangisi gzel? tikadmca insanlar artan u olmutur: Ksa grllk! Ademolu, erkek olduu iin diiyi sevmi. Onun suratnda ty olmadndan onu gzel sanm. Yani gzellik mefhumunu onunla bir tutmu, haydi ben de yle olaym, demi... Kadnlar uzun zaman okutmadklar iin, o da gzellik mefhumunu erkein grne gre renmi; erkein telkini altnda kalmtr. Halbuki, yaradlna gre, sakall adam beenmesi gerekir. Bir kzn tral bir erkei gzel zannetmesi hazindir! ( Resimli Hayat, Eyll 1952)
ELL YILLIK TAVSYELER
Yedign dergisinde bir baka yazar ise, "medeni adam her gn tra olur" vecizesini yumurtlamakta ve yle devam etmektedir: "Eer tra temizliin bir art sayacak olursak her sabah, yzmz ykar, bamz tarar gibi tramz da olmamz lazm gelir. Yzmzde bir kirin kalmamasna dikkat ederken siyah siyah kllarn bulamasna nasl tahamml edebiliriz? Sonra tran insana verdii byk bir zevk vardr. Yzmzden belki bir dirhem kl atmzdr, fakat okkalarca ykten kurtulmu gibi hafiflediimizi hissederiz. Tratan sonra duyduumuz bu hafiflik yalanc deildir. Tra ameliyesinin yzmze temin ettii masajn da bunda hakikaten bir rol vardr." (Dr. F. R., 'Tra olmasn biliyor musunuz?', Yedign, 22 Eyll 1941)
TRK DERSNE TRK JLET
Konumuzun gazete ilanlarna izdmn ksaca gzden geirelim. Tahmin edilecei gibi, Osmanl dnemi gazete ilanlarnda ancak sakal ve byk koz-
metikleri boy gsterebiliyordu. rnein Pertev kremleri, byk ve sakallarn dzgn durmasna yardmc oluyor, Kimyager Osib Cillyan Efendi'nin pazarlad Nervekom markal boya da, "sa, sakal ve byklar siyah ve kumral renklere boyamak iin nev icad bir su" olarak tantlyordu.
Tra baklarnn piyasaya kp, ilanlarn gazetelerde boy gstermesi iin, matruluun devlet felsefesi haline geldii Cumhuriyet yllarn beklememiz gerekiyordu. 1904 ylnda piyasaya kan Gillette marka tra ba, Trkiye'de rne adn verip 'jilet' olarak anlmasn salad.
TIRA
leri saflarna ekmeye almaktadr. Radium, Emir, Yldrm, Bozkurt, Hasan, Halk, Yaman, Arslan, Has, Zaza, Ahun iek, bu markalarn ilk gze arpanlaryd. Bunlarn reklam metinleri de tketicilerin milli duygularna sesleniyordu. Bu konuda en hakiki milliyeti sloganlar Bozkurt ve Halk tra baklarna aitti. "Ey Trkolu Trk" diye balayan bir ilanlar yle devam etmektedir: "Alacanz tra baklarnn kimin mal olduunu renmeden sakn alma. nk sana Trkolu Trkten bakas yr olmaz" (1938). Bu baklar imal eden firmann ne denli samimi olduunu da, tabelalarnda "z Trk Ticarethanesi" adn okuyunca hemen anlyordunuz. Tra olaynn dier yanlaryla ilgili ilanlara ise daha sonraki yllarda rastlyoruz. Tra sabunu, losyonu, fras ile koca bir 'parlak yz' sanayii olumutur. 'Erkein ziyneti sakaldr' sz artk ok gerilerde kalmtr. Hakiki erkek matru erkektir! Deil mi ki o nce sabunu frasna skmakta, yzn kprtmekte, makineye yerletirdii bayla tra olmakta, bol suyla ykad yzne losyon srmekte, ardndan tahri olmasn nlemek iin krem kullanmaktadr. Artk 'gen', 'kibar', 'haval', 'yakkl' olmak hakkdr.
BIYIIN YENDEN YKSEL
50'li yllarda Trkiye'de 'byk' yeniden itibar kazand. En revata olan byk tarz da nl Amerikal sinema oyuncusu Douglas Fairbanks'tan ilham alnan tarzd.
"Kesmez, tra eder" sloganyla dikkatleri eken Gillette, bir sre sonra 'elektrikle su verilmi' elikle yapt baklar 'Mavi Jilet' tanmlamasyla pazara srd. 1940'larn sonunda ise olduka iddial sloganlar ortaya atyordu: "Gillette elii, cam bile kesecek sertliktedir!" Neyse ki, ayn ilann altnda daha sevimli bir sesleni de yer alyordu: "Gnaydn Gillette'le balar". Piyasada Gllette'in yan sra, dier yabanc markalar da yer alyordu. Nacet bunlarn en gllerindendi. International, Sahara Gold, Poker Play ve Souplex-Platine tra baklar matrular pazarnda anlaml bir yer edinmeye alyorlard. Bu arada hemen hepsi "halis sve eliinden" yapldn iddia eden bir dizi yerli tra ba da, reklamlarla erkek-
Matruluk serveninin ortalarnda bir yerde, byk yeniden gndeme gelir. Reat Ekrem Kou "byk modas, bilhassa genler arasnda kinci Dnya Harbi sonlarnda, 1950'den sonra balad
ve ald yrd," dedikten sonra yle devam eder: "Amerikal nl sinema yldz Douglas Fairbanks'in adna nisbetle Douglas byk, memleketimizde yeni byk modasnn ilk rnei oldu. yle ki, alt ve st derince krplr, byk ince bir erit halini alr, dudak bitimlerini de azck geerek ular kesilir, u ksm da orta ksma nisbetle daha kalncadr. Douglas kesimi byk sonralar daha da inceldi, dudak stnde bir san kuyruuna benzedi, bir delikanl, gen adam yzne yakt asla sylenemez. Bir zamanlar kadnlarn, kzlarn ka yolmalarna benzeyen bir moda hastaldr." (Reat Ekrem Kou, Trk Giyim, Kuam ve Sslenme Szl, st., 1960) Byn bu yeniden ykselii elbette jiletin saltanatna halel getirmez. Ama tra bann en ciddi rakibi de ayn dnemde gndeme gelecektir. 1950'li yllarda geni kitlelerin kullanmna sokulan elektrikli tra makinesinin ilanlarnda, o gne kadar ok zevkli bir i olarak sunulan jiletle tra olmann, artk nasl bir klfet haline dntn renmeye balarz! "Zamandan tasarruf etmek ve usturann sebep olduu deri tahriatndan kurtulmak iin en emin vasta", tabii ki elektrikli tra makinesi olacaktr. Ama ilk heyecan getikten sonra, bu elektrikli oyuncan yzlerini harap ettiini dnen birok sakal dman erkek (sanrm tra baklarnn artan reklamlarnn da etkisiyle) eski sevgililerine dn yaparlar.
REKLAMLARIN 'KNC BAHARI'
Tra ba reklamlarnn bu ikinci baharnda 'erkeklii' arkasna alarak sava alanna kmak bir kanlk haline gelmeye balar. 19501 yllarda Poker-Play tra ba ilanndaki erkeimize gen bir kadn sarlmtr ve altnda u bilgiler bulunmaktadr: "Bu emelinize nail olmak iin her sabah Poker-Play ile tra olunuz." Bu konudaki en mao syleme kavumak iin, 1980 yln ve Ajans Ada yaratcln beklememiz gerekiyor. te size Sevda Ferda'n televizyon reklamlarnda oynad, Perma Sharp kampanyasndan bir dizi slogan: Erkek merttir, arkadatr, mfiktir, srdatr, sevgilidir, tra olur, Perma Sharp kullanr! Erkek yiittir, gururludur, askerlik yapar, efendidir, arkadan konumaz, tra olur, Perma Sharp kullanr! Erkek snnet olur, askerlik yapar, rak ier, Perma Sharp kullanr! Kampanyann en sert bal ise sanrm u: "At. Avrat. Silah. Byk. Rak. Perma Sharp!: te erkek". nsann, "Ah zavall sakal, erkekliin bunca dna itilmek iin ne yaptn acaba?" diye soras geliyor. JLET VE SAPI... Jilet reklamlarnda ayn izginin bir devamn, bundan yedi sekiz yl kadar nce ekilen Ali Desidero'lu Derby reklam filmlerinde grebiliriz. Hatrlanaca gibi, 'Ali Desidero' Mazhar, Fuat, zkan lsnn bir ark kahramanyd. Trke rap'in ilk rneklerinden. Derby-Tek (bu
arada tarihemizde, jiletin arkasna taklan bir sap ile uzadn sylemeyi unuttuk galiba) tra baklarnn reklam kampanyas iin istiareye yatan Ali Taran, filmlerde bu hayali kahramann ete kana brnmesine karar verince olan olmutu. O zamanlar yaptmz bir konumada yle anlatmt Desdero'yu: "Ali Desidero bizim mahallerimize zg bir tip. Delikanl. Drst. Biraz tutucu. Ama herkes gibi biraz ngilizceci, arada bir 'yes' der, 'okey' der. Ksaca Ali Desidero Trkiye'de herkesin kabul edebilecei, scak, iyiliksever, ailevi nedenlerden dolay okuyamam ama tahsilli olmann nimetlerinin bilincinde, melek kalpli ama birazck da day bir insan manzarasdr. Her mahallenin bir Ali Desidero'su vardr. Biz de ite bu Ali Desidero'yu, ncelikle gzn grecei bir tip olarak, reklama karmay dndk." Bu arada hatrlatmadan da gemeyelim, Derby'nin bu reklamlardaki slogan, "Sapma kadar Derby" idi. Slogan biraz ka-
ba bularak 'niye sapma kadar' diye mnasebetsiz bir soru sormamz mstehzi bir glmsemeyle karlamt Ali Taran, Derby-Tek'i gstererek, "te grdn gibi bu aletin gerekten bir de sap var" szleriyle bu denli basit olgular bile fark etmekten aciz olan gzlerimizi aarak, bizi aydnlatmt (bu yaklam gnmzn gzde bir reklam ekol olarak yaamaya devam ediyor). Laf fazla uzattm galiba. zetleyelim. Sakall bir toplumdan, matrulua yelken amz. Sakaln sap samanna karm. Byklar fora etmiiz. Sonunda sen sa ben selamet, tra edip kurtulmuuz, erkek olmuuz. ztrk jiletine Bozkurt kalbimizi vermiiz. Sevda Ferda glvermi. At avrat tra ba demiiz. Bak sakala dayanm, sap uzam, matk demiiz. Gkten jilet dm. Bu ne inanlmaz bir macera yarabbi! nsan merak ediyor ister istemez. Hazreti brahim u koyunun boynunu hangi marka jiletle... Tvbe tvbe varabbi...
Yl 1 9 5 1 , zmir fuar: Globusmann tra baklarnn pavyonu.
Cumhuriyet'e giden yolda...
stanbul'un igal gnleri

1920'nin o puslu Mart gnlerinde Necdet Mahfi Ayral 12, Rakm Ziyaolu ise 14 yandayd. Perihan Ongan, Niyazi Tarman, Fahriye Yen ve Berin Nadi ise daha kktler. Ama hepsinin anlarnda igal gnlerinin derin izleri bugn de yayor. Tabii 1923 Ekim'inin kurtulu gnleri de.
SKENDER ZSOY stanbul'un igali Mustafa Kemal'e 1920 ylnn 16 Mart gn sabah saat 10.00'da Manastrl Hamdi tarafndan yle bir telgrafla iletilmiti: "Ankara'da Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Bu sabah ehzadeba'ndaki Mzka Karakolu'nu ngilizler basp oradaki ngilizlerle askerler msademe ederek neticede imdi stanbul'u igal akna alyorlar... Manastrl Hamdi" Bu ac gnleri yaayan stanbullular arasnda, bugn hl hayatta olanlar var. Biz de onlarn bir ksmyla grtk. Bunlardan biri, halen sahneye kan ve 'dnyann en yal aktr' saylan Necdet Mahfi Ayral. 92 yandaki Ayral o gnlere ait anlarna ilk paragraf yle at: "stanbul'un igal edildiini sokaklarda ecnebi askerleri grnce anladk. O gnlerde Galatasaray Lisesi'nde renciydim. Beyolu'nda ngiliz Mecusi askerleri dolayordu. Bu askerler Boazii'nin her tarafna dald. ngilizler Boaz'da karargh olarak ubuklu ve Paabahesi'ni semiti. ngiliz ve Fransz asker-
Necdet Mahfi Ayral (stte), igal gnlerinde Galatasaray Lisesi'nde renciydi.
leri Beyolu'nda geit resmi yapar gibi kalabalk yrrlerdi. Alverilerini de topluca yaparlard. gal askerleri stanbul'daki aznlklarla temas halindeydiler, onlarla daha iyi anlayorlard. ehirde daha ok karac askerler grlyordu. Liman igal kuvvetlerinin gemileriyle doluydu. Galatasaray Lisesi rencileri olarak ok zgndk. Aramzda 'Bu askerler ne zaman gidecek' diye konuurduk hep." galin balad tarihte 12 yanda olan Ayral, stanbul'un kurtuluuyla ilgili olarak da unlar syledi: "gal askerleri birden grnmez oldu. Byklerimize sorduk, 'ocuklar igal kuvvetleri stanbul'u terk etmek zere hazrlanyor' cevabn aldk. Harp gemilerinin limandan kn seyrettik. stanbul artk eski gnlerine ve hrriyetine kavumutu. Sokaklar, evler ve iyerleri bayraklarla donatld. Her yerde coku vard. arklar syleniyor, fener alaylar dzenleniyordu. Kurtuluun erefine okullar bir hafta tatil edildi. Kurtulu enlikleri gnlerce devam etti."
GRKEML KARILAMA
Galatasaray Lisesi'nden snf arkadamd." gal yllarnda Mustafa Kemal'e haber yollayan, Ankara'dan haber alan Necdet Bey'in babas Mahfi Paa stanbul'un kurtuluunu ubuklu'da mealeler yaktrarak kutlam. CUMHURYET SEVNC Ayral'n Cumhuriyet'in ilanna ilikin anlar da yle: "Cumhuriyet'in ilan edildii haberini bize hocalarmz verdi: "ocuklar bugn evlerinize gideceksiniz..." 'Ne oldu?' diye sorduk, bize Cumhuriyet'in ilan edildii mjdesini verdiler. ok sevinmitik. Okuldan ktk. stanbul haberi duymutu. Beyolu arklar ve trklerle inliyordu. Cumhuriyet'in ilann iliklerimize kadar yaadk. Aznlklar biraz tedirgin oldu ama, kendilerine dokunulmadklarn grnce onlar da sevincimize katld."
BR BAKA TANIK
stanbul'un kurtuluundan bir gn nce skdar kurtulmutu. 5 Ekim 1923 tarihinde komutasndaki askerlerle girdii skdar'da grkemli trenlerle karlanan Refet Paa bir ara Galatasaray Lisesi'ni de ziyaret etmi. Necdet Mahfi Ayral o gnleri de yle anlatt: "Biz resmi elbiseli renciler Refet Paa'y karladk. Paa, ufak tefek zarif bir adamd. Avrupai havas vard. Okulumuzda okuduu yllarda hocas olan Msy Lambert'le de grt. Refet Paa'y ok sevmitik. Onu omuzlarda tadk. stanbul'a giren komutan kr Naili Paa'y da daha sonra Paabahesi iskelesinin yanndaki yalsnda grdm. Olu Macit, (Gkberk)
imdi tekrar igal gnlerine dnelim ve Ata'nn Nutuk'daki satrlar arasnda, Manastrl Hamdi ile telgraflamalarnn devamn izleyelim: "Paa hazretleri, Harbiye telgrafhanesini de ngiliz bahriye askerleri igal edip teli kat'ettii gibi bir taraftan Tophane'yi igal ediyorlar. Bir taraftan zrhllardan asker
ihra olunuyor. Vaziyet vahamet kesbediyor. Efendim, sabahki msademede alt ehit, 15 mecruhumuz vardr. Paa hazretleri, Emri devletlerine muntazrm. 16 Mart 1920. Hamd." te o vahim gnlerin bir baka tan karmzda. Konuurken gen bir Galatasaray Liseli gibi heyecanl. Anlatyor ve alyor. 94 koca yl yaam; ama bu uzun yllar, ona stanbul'un igalini unutturmam...
Gazeteci Rakm Ziyaolu i-
gale ilikin anlarn anlatmaya, "Acy ve daya ok iyi hatrlyorum. Tekme, tokat ve yumruklarla dvldm o gnleri nasl unuturum..." szleriyle balad.
22 Kasm 1918'de, Sarayburnu'nda karaya kan Fransz General Franchet d'Esperay'n ngiliz General Wilson tarafndan karlan (stte). gal yllarnda Fransz Deniz Kuvvetleri'nin karargah, Karaky'de idi (altta).
Rakm Ziyaolu, 'Acy ve daya ok iyi hatrlyorum' eliyor.
gal srasnda Galata Kulesi'nde ngiliz denizcileri.
Ziyaolu unlar anlatt: "gal haberini o yllarda okuduum Galatasaray Lisesi'nde rendik. Okulca ok zldk. 14 yandaydm. Bir gn, okulun hemen yanndaki yokutan inerek nce Tophane'ye oradan da kprden vapura binip Eyp'teki evime gitmek zere yola kmtm. Kitaplar, defterler koltuumun altnda yrrken birden ne olduunu anlayamadan ' kendimi yerde buldum. Bir igal askerinden kuvvetli yumruk yemitim. Kitaplar bir yana, ben bir yana savrulmutum. Kendime gelmeye alrken yeniden tekmelendim. Bu kez aralarnda kopiller de vard. Bir igal askeri sol elimin iaret parman ayayla ezdi. Parmam o yzden sakat kald. Can havliyle ayaa kalktm ve beni dvenlere bir tekme savurdum. Benden bu hareketi beklemeyen igalciler ard. Ben de onlarn aknlndan yararlanp yokuu koarak indim. Vapura g bela yetierek kendimi eve attm." gal yllarnda gnlk haya-
tn ok ileli getiini belirten Rakm Ziyaolu. "Analar babalar, ocuklarnn akam eve dnp. dnemeyeceklerinin kukusuyla yayordu. Babalar evden karken ocuklar ve eleriyle helalleirdi" dedi. Ziyaolu, "Hep kle
muamelesi grdk. tildik, kakldk ve hakarete uradk. Mesela vapurla Adalar'a gidemezdiniz. Vapurun en gzel yerlerine igal askerleri otururdu" diye konutu. KURTULU SEVNC talyan, ngiliz ve Fransz askerlerinin halka ok zulmettiini syleyen Rakm Hoca szlerini yle srdrd: "stanbul tarafnda oturanlar Beyolu'na kolay kolay kamyordu. Beyolu'na kmak isteyen erkekler nce Eminn'ndek emanetilere feslerini brakrlar, kpry fessiz getikten sonra Karaky'den Beyolu'na yle kabilirlerdi. Ancak rahat gezmek ne mmkn. gal askerleri fessiz grdkleri Trk erkeklerini evirirler, enselerine aplak atarlard. Ne olursa olsun
o gnlerde Trk halknn hrriyeti yoktu." 6 Ekim 1923 tarihinde stanbul kurtulduunda artk stanbul Erkek Lisesi rencisi olan Ziyaolu o byk sevince ilikin anlarna da yle paragraf at: "istanbul'un kurtulduunu haberini de okulda aldk. Haberi duyulunca yer gk sevin lklaryla inledi. Dar ktk ve baz arkadalarla Eminn'ndeki Yemi iskelesinden sandala binerek Eyb"e gittik. galden kurtuluun keyfini sre sre gezdik. Fener ve Balat'tan geerken 'Varol Gazi, Saol Gazi, Yaa Gazi' diye bardk. gal donanmas limandan kaarcasna gitti. Bunun da keyfini srdk. Bir de kurtuluun askerlerinin stanbul'a geldii byk gn hatrlyorum. Millet, Refet Paa'y grmek iin Glhane'den Bevazt'a
kadar toplanmt. Paa Dolmabahe Saray'na gittiinde de ayn kalabalk vard." Rakm Ziyaolu, Cumhuriyet'in ilan hakknda da unlar syledi: "Biz Cumhuriyet'in ilann bekler gibiydik. 'Ankara artk bu padiah tutmaz' diye dnyorduk. Cumhuriyet'in ilan edildii haberi ulanca stanbul sabaha kadar uyumad. galin acsn Cumhuriyet'in ilann sevinci bastrmt..." SABIRLI BEKLEY "Kurtuluu sabrla bekledik" diven Perihan Ongan ise bir retmen. 1909 ylnda skdar'da doan Perihan Ongan, apa retmen Okulu'nu bitirdikten sonra meslee 1930 ylnda Sivas'ta balam. 41 yl altktan sonra emekli olmu
ama hl retmenlikten kopmu deil. Atatrk sergileri ayor, konferanslar veriyor, Atatrk' ve Cumhuriyet'i gen kuaklara anlatyor. Perihan Hoca ilkokula skdar nsaniye Mahallesi'nde 'Kprl Konak' diye anlan konaktaki Feyz-i Hrriyet Mektebi'nde balam. Ongan, igal gnlerine ilikin anlarn ve kurtuluun sevincini yle anlatt: "gal kuvvetlerinin stanbul limanna giriim Salacak'tan seyrettik. ngiliz askerleri skdar'da gruplar halinde dolayordu. talyan askerlerim de tek dolarken grrdk. imdi Paakaps Cezaevi'nin olduu yer o zamanlar botu. ngiliz askerleri orada kamp kurmutu. Halk igalcilere sesini karamazd, biraz seslerini ykseltseler hemen karakola gtrlrlerdi. gal altnda ok uzun ve zor gnler geirdik. galden kurtulmay sabrla bekledik. Nihayet beklediimiz gn geldi ve nce skdar sonra da stanbul kurtuldu. skdar'a giren Refet Paa komutasndaki askerlerimiz bize Cumhuriyet'in ilanndan nceki ilk cokuyu yaattlar." 2 PADAH, 1 HALFE, 10 CUMHURBAKANI... ki padiah, bir halife ve on cumhurbakan gren Perihan Ongan, Refet Paa'nn skdar'da karlann ve ona hediye veriini de yle dile getirdi: "Paa iskelede askerlerim brakm payton ile Doanclar'a doru kyordu. Paakap-
Yunan bayraklaryla donanm 'Cadde-i Kebir'de igal kuvvetlerinin askerleri... stanbul'un kurtuluundan sonra bu cadde, stikll Caddesi adn alacak.
Perihan Ongan, 'Limana girilerini Salacak'tan seyrettik' diyor.
gal yllarnn Bykada's da (sada) Pera's da (sada altta), deiik grntler sunuyordu.
s'na kadar yerlere hallar serilmiti. Gelin Alay sokann nnde zafer tak kurulmutu. Biz Feyz-i Hrriyet Mektebi rencileri Paa'y karlamaya hazrdk. Bana bir muhafaza verdiler. inde altn suyuna batrlm atal, bak ve kak varm. Onlar Refet Paa'ya hediye edeceim. Beni paytona bindirdiler. Paa yanna oturttu. Hediyeyi ald, paytonun krnn stne koydu. Kardeim Nezih Savakan da Refet Paa'y karlayanlar arasndayd. skdar halk anlatlmaz bir sevin iindeydi. Her yerde taklar kurulmu, davullar alyor; gndzleri elenceler, geceleri de fener alaylar dzenleniyordu. Her yer bayraklarla donatlmt. Dman gemilerinin limana gelilerini grmtk, gidilerini de grdk ve ngilizler'le talyanlarn basklarndan kurtulduk. zgrlk geri gelmiti." CUMHURYET'N LANI Cumhuriyet'in ilanna gelince... Perihan Ongan o kutlu gnn ilanna ilikin anlarn da yle dile getirdi: "Mekteplerde, konaklarda, askerler arasnda bir eyler olaca konuuluyordu. Bata Akam olmak zere gazeteler dikkatle okunuyor, Ankara'dan gelen Hakimiyet-i Millye gazetesine ayr bir nem veriliyordu. Gazetelerden, esas cokunun Anadolu'da yaandn reniyorduk. O kutlu gn, Cumhuriyet'in ilan edildii gn reniimizi hi unutmadm. Cumhuriyet'in ilann ve Gaz Mustafa Kemal'in Cumhurbakan seildiini renince bayramlarn en byn yaptk. Okullar tatil edildi, her yer bayraklarla sslendi."
NGLZ POLS ATE EDYOR...
Fahriye Yen, 'Bence Cumhuriyet, hrriyet demek' diyor.
Galatasaray'n kurucularndan Al Sami Yen'in ei, 1908 doumlu Fahriye Yen'in stanbul'un igalinden nceki anlarnn banda, Kurtulu Sava'nn paalarndan, aabeyi Hayati Paa'nn (Ataker) Mustafa Kemal'le Samsun'a gidii yer alyor. kr Paa'nn kz Fahriye Yen, stanbul'un igal gnlerini yle anlatt: "Aabeyimin Samsun'a gidiini hayal meyal hatrlyorum. Ama stanbul'un igalini iyi hatrlyorum. O yllarda emberlita'ta Trbedar Soka'nda oturuyorduk. Evin st katndan deniz grlyordu. Pencereden limandaki gemileri grdm bir sabah. 'Gvur-
lar geldi' diye alamaya baladm. 12 yandaydm. Sokaklarda ngiliz polisleri dolamaya balamt. Hatta bir keresinde ngiliz polisinin bir arabay durduruuna ve arabacy azarlayna ahit oldum. ok korktuk.
76 Popler TARH / Ekim 2000
Polis arabacya tabanca ile ate etti ama ldremed. Arabac 'Kpek' diye bararak uzaklat. Bir gn annem beni almaya mektebe gelmiti. ki igal askeri annemin peesini amaya kalkt. Annem iyi Franszca bi-
lirdi onlar paylad, askerler kat. Bir gn de, yine annemle Ortaky'de gezerken, yamdan byk gsterdiim iin, askerler bana ve anneme laf att. Annem askerlerin zerine yrynce katlar. Biz daha sonra ailece Adapazar'na gittik. stanbul'un kurtuluunu orada rendik ve dndk. Cumhuriyetin ilan edildiini retmenlerimizden duyduk. nsanlar ok cokuluydu. enlikler, fener alaylar ve geit trenleri yapld. Mektepte bizleri ellerimizde bayraklarla sokak sokak dolatrdlar. Ben Atatrk' ok grdm. Evimize geldi. ok yakklyd, gzleri insan etkiliyordu. Bence Cumhuriyet, hrriyet demek; ben cumhuriyete am. Ve ona ok balym." KLHANBEYLER BAINDA stanbul'un igalinin tanklarnda biri de 1912 doumlu Niyazi Tarman. O dnemde sekiz yanda olan Darafaka rencisi Tarman, tan olduu igalin ilk gnlerini yle anlatt: "Ac haberi snf mubassr (bakan) verdi. ngilizler ehzadeba'nda bir karakolu basmlar ve uyuyan neferlerimizi davranmaya vakit brakmadan ehit etmiler. Bylesine bir kati savala badamazd. nk harbin de kendine gre kurallar vardr. Silahsz olana byle bir tecavz ancak ngilizler ve Franszlar yapabilirdi. gal askerlerinden talyanlar daha nazikti. stanbul'daki igal askerlerinin halk zerindeki etkisini talvan askerleri biraz hafifleti-
yordu. Bugn Beikta Belediyesi'nin olduu binay Franszlar igal etmiti. Franszlar'n oradan gelip geenleri rahatsz ettiklerini grdk. ngiliz ve Franszlar ok sertti. Ancak Osmanl'nn 'Mahalle muhafz' dedikleri klhanbeyleri, bilhassa kprden geerken, bunlarn dersini verirdi. Bu tr haberler kulamza geldike ok memnun oluyorduk." stanbul'un kurtulu haberini alnca Hali'e indiklerini ve Fener'e giderek aznlklara ait evleri taladklarn anlatan Tarman, Refet Paa'y da grm. Tarman, Paa'nn karlann yle dile getirdi: "Refet Paa'nn gelecei haberini alnca hepimiz sokaklara dkldk; Paa'y Sultanahmet'te grdm. Kalpan yana yatrm Refet Paa st ak bir Ford arabadayd. niversiteliler arabay Trbe'ye kadar neredeyse omuzlarda tadlar. Refet Paa daha sonra Dolmabahe Saray'nda Halife'yi de ziyaret etti."
SOKAKTAK ASKERLER
Cumhuriyet Gazetesi'nin imtiyaz sahibi Berin Nadi'nin stanbul'un igal gnleriyle ilgili anlarnda ise skntl gnler sakl. galde yedi yanda olan Berin Nadi o gnler hakknda yle konutu: "O yl bir ameliyat geirmitim. galle ilgili olarak ilk hatrladm aabeyimin yzyd. Aabeyim eve gelirken ngiliz askerlerine rastlam, askerler yzne eldivenle vurmu. Eve geldiinde yz hl kpkrmzyd. Onu yle grnce ok heyecanlandm. ok skntlar ektiimizi de hatrlyorum. Bykannem, 'Bombardman olacak, haydi snaa inelim' derdi, ok heyecanlanrdm. O zamanlar Sultanahmet'te oturuyorduk. Sokakta igal askerleri dolayordu."
igal gnlerinin dier iki tan, Niyazi Tarman (stte solda) ve Berin Nadi (altta).
Bakent, Payitaht'a kar...

Ankara, neden ve nasl 13 Ekim 1923'te bakent oldu?.. Zafer kazanldktan sonraki Ankara-stanbul tartmasnn perde arkasnda, 'rejim meselesi' nasl yer almt?..
LTF TN nayasa'nn 3. maddesi, "Trkiye Cumhuriyeti'nin bakenti Ankara'dr" der. Aslnda bu tek cmlenin ardnda, yakn tarihin pek ok mcadelesi yatar. Epey eskilere dayanan gemiinin tesinde, Ankara kenti 1920'lerin Anadolu'su iinde, bambaka bir anlam kazanmtr. ocukluumda, Kurtulu Sava gnlerinin tan olmu asker-sivl birok insann, 'Ankara' szcn telaffuz ederken hecelere nasl zel bir vurgu yklediklerini anmsarm. Bu vurgu, hem birok yknn ipularn hem de bir kentin koskoca bir halkn kaderi zerindeki tartlmaz roln hissettirirdi. Ankara, 13 Ekim 1923'te 'bakent' oldu. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk'ta o gnleri yle anlatr: "Efendiler, Lozan Antlama-
s'nn eklerinden dman igali altndaki topraklarmz boaltma protokol uygulandktan sonra, yabanc igalinden tamamen kurtulan Trkiye'nin toprak btnl fiili olarak salanmt. Artk yeni Trkiye Devlet'nin bakentini bir kanunla tespit etmek gerekiyordu. Btn dnceler. Yeni Trkiye'nin bakenti Anadolu'da ve Ankara ehri olarak seme lzumunda birleiyordu." Aslnda bu konu, kamuoyunda epey tartmalyd. Nitekim Atatrk de bunun altn izer; "Bilindii zere" der, "bakentin stanbul olarak kalaca veya Ankara olaca konusunda teden beri ieride ve darda kararszlklar grlyor, basnda demelere ve tartmalara rastlanyordu". MTAREKE GNLER Falih Rfk Atay da, 'Atatrk Devri Hatralar'n aktard
'ankaya' kitabnda bu tartmalara deinir: "Cumhuriyetin ilan edilmesine daha iki ay var. Ankara'nn bakentliine bile karar vermemitik, stanbul'a dnmek istemeyen ka kii idi, bilmiyorum, fakat hi olmazsa Eskiehir'e doru, yeil ve sulak yerlere doru gitmek istemeyen hemen hemen yoktu..." Falih Rfk, Mustafa Kemal'in u szlerini de aktarr bize: "Ankara kendisi merkez olmutur, istila onun kapsnda durmutur." Bu szlerin arka plannda, Mustafa Kemal'in 'Mtareke stanbul'unda' oluturduu dnceler vardr. Prof. Dr. lhan Tekeli, 'Ankara'nn Bakent Olmas Kararnn Nitelii ve Amalar' adl yazsnda unlar dile getirir: "Birinci Dnya Sava sonra-
snda Mustafa Kemal 'Mtareke' dneminde stanbul'da yaam ve youn temaslar yapmtr. Bu dnemde Mustafa Kemal aka bir kurtulu savann ya da igal glerinin operasyonlarna kar bir direniin merkezinin stanbul olamayaca kansna varmtr. Bu kanda, kukusuz stanbul'un d askeri mdahelelere ak olmas gibi askeri nedenler nemli rol oynam olmasna karn; stanbul'un d etkilere ve d entrikalara ak kozmopolit yaps iinde bir ulu-
sal kurtulu sava ideolojisini yaymann, byle bir ideoloji etrafnda bir eylem btnl oluturmann gl de nemli bir rol oynamtr."
ANKARA'NIN RAKPLER
Mustafa Kemal'in kafasnda durum ok akt: Byk Millet Meclisi Ankara'da kurulmu, orada toplanm, Kurtulu Sava oradan idare edilmiti. Uluslararas planda da, 'yeni idare'nin ad, 'Ankara Hkmeti' idi. Mustafa Kemal byle d-
nyordu; ama bu arada Ankara'nn birok rakibi vard: Batda Eskiehir ve Bursa, merkezde ise Konya, sz edilen belli bal adaylar arasndayd. 'stanbul'a dnmek' istemeyen ancak Ankara'y da uygun grmeyenler, bu kentin 'susuz, aasz, kuru ve yabani' olduunu sylyorlard. Oysa Mustafa Kemal'in seimi, 'corafi' koullarn alabilecei dncesiyle, tamamen 'siyasi' bir bak asna dayanyordu.
Kale'den kentin grnm (stte). Altta, soldan saa doru: Tandoan Meydan, 1930'larn banda Ulus Meydan ve Bankalar Caddesi, yine ayn yllarda stasyon...
Popler TARH / Ekim 2000 79
Ankara, ordusunu karlyor.
STANBUL'CULAR NE STER?
Elbette Mustafa Kemal askeri stratejinin 'en byk nemi' tadn belirtmekten geri kalmyordu. Ama onun esas dayanak noktas, 'siyasi' idi.
ok sonralar, bunu Nutuk'ta da aka ortaya koydu: "Bu arada stanbul'un yeni milletvekillerinden bazlar, Refet Paa bata olmak zere, stanbul'un hkmet merkezi olarak
Yabanc gzyle: Ankara hangi hadisenin sembol?

Otuzlu yllarda Ankara'da Avusturya Bykelisi olarak grev yapan Norbert Von Bischoff'un kaleme ald 'Ankara /Trkiye'deki yeni oluun bir izah' adl kitap, Trkiye'de 1936'da yaymlanmt. Burhan Belge'nin dilimize kazandrd ve bir daha da basks yaplmayan bu ilgin yaptn T r k nasna Dair' adl blmnde Von Bischoff ilgin fikirler aktarr: "Bir zamanlar, Trk, dou ile bat yahut imal ile cenupta topraklar fethetmiti; padiah iin. Bunun arkasndan, ufalma devresine giren imparatorluun eyaletlerini memur olarak idare etmi, hudutlarn asker olarak mdafaa etmee alm yahut muhacir kafileleri halinde lazm gelen noktalarn nfus unsurunu tekil etmiti. Makedonya'da ve Anadolu'da, Ulahistan'da ve Bosna'da, Trakya ve Epir'de, hep padiahn namna. Fakat hibir yerde, bulunduu topraa snamam nk nereye gitti ise, orada bakalar ile yaamak mecburiyetinde kalmtr. Hibir yere kendi z topra, kendine mahsus toprak adn verememitir. imdi halbuki, imparatorluun terekesi ile kurtulu harbinin kzgn ateleri arasndan bir yurdun doduunu gryordu. Bu topran zerinde, o, dnk 'gebe', imdi artk 'yerleik' olmakta ve sarslmadan durmaktadr. Yeni Ankara, bu hadisenin sembol ve ahididir. ANKARA Ankara ile, Trk, yeni yurdun hidayetine varmaktadr. Ankara, bu yeni yurt uruna yatrlan rehindir. Ankara, ilk ehirdir ki, onu yalnz Trkler ina etmitir. imdiye kadar nereyi fethettiler ve iinde oturdularsa, oray kendilerinden nce bakalar ina etmiti. yle ki, onlarn gebe ruhlar, bu ehirlere kar derin bir ballk duyamad, o ehirlerde kalmak kararn, iten veremedi. stanbul da dahil olmak zere, bu ehirler, Trkler iin, sadece konak yerleri idi. Trk varlnn mstakil hayat sahalar, mstakil arzu sahalar, mstakil baar sahalar deildi."
kalmas gereini baz rneklere dayanarak ispat etmeye alyorlard. Ankara'nn gerek iklim, gerek ulatrma aralar ve gerekse mevcut tesisler ve kurulular bakmndan hi de uygun ve elverili olmadn sylyorlar; stanbul'un 'payitaht' olmas lazmdr ve mutlaka olacaktr, diyorlard. Bu ifadeye dikkat edilirse, bizim 'bakent' deyimi ile kastetdiimiz anlam ile, bu ifadelerdeki 'payitaht' deyimini kullananlarn grleri arasnda bir fark bulmamak mmkn deildir..." Mustafa Kemal'in karar kesindi ve evresindeki kararszln da uzun sre devamn istemiyordu. 'Byk Zafer'in ardndan Meclis toplandnda, Malatya milletvekili (ve Dileri Bakan) smet Paa, 14 arkadayla birlikte, 9 Ekim 1923 tarihinde, tek maddelik bir kanun teklifi sundu: "Trkiye Devleti'nin bakenti Ankara ehridir." Madde, 13 Ekim 1923 gn uzun grme ve tartmalardan sonra, ok byk bir ounlukla kabul edildi. Bu kanun aslnda 29 Ekim'in, cumhuriyet rejiminin mjdecisiydi.
Tarihin akn deitiren...
Belge sahtekrlklar
Hitler'in anlarndan Mareal Tukhacevsky'nin Stalin'e kar darbe planlarna, tarihte belge sahtekarlklar hi de az deildir. Bunlar kimi zaman sava aldatmacas olarak, bazen politik rakipleri ypratmak iin, bazen diplomasiye hizmet amacyla ve daha birok nedenle kullanlmlardr.
TANJU M. AKAD
itler'in hatrat, bundan 15 yl nce Avrupa'da alacak bir heyecan yaratmt. Aklselim bu hatralarn sahte olduklarn hibir ek gereke istemeden ortaya koymaktayd. Hitler'in gnlk yaants ve karakteri, byle bir eyi imkansz klmaktayd. Ama insanlarn
ou, bunlarn sahtelii itiraf edilinceye kadar, en azndan phede kaldlar. Bu olay bize, ounluun en sama eylere bile inanmaya hazr olduunu tekrar hatrlatmt. Napolyon daha St. Helene adasnda gn doldururken Fransz ihtilalini 'bir mason komplosu' olarak gsteren kitaplar alacak kadar ok satyordu. Bu tr bir anti-propagandann gnmzde de birok rnei vardr. Sahte belgeleri nemli klan, burada yazlanlarn doruluundan te, insanlarn bunlara inanmaya hazr olup olmadklardr. Gruhlar sz konusu olunca aklselimin hkm kalmaz. Ve bazen de gerek belgelerin sahte olmadna insanlar inandrmak ok zordur.
BEYAZ GENERALN HAYAL
II. Dnya Sava'nn sonucunu olmasa da yapl biimini deitirerek dnya tarihini derinden etkilemi bir sahte belgenin yks, bal bana aratrlmaya deer... Bu belge, Rusya'da uzun vadede rejimin yklna kadar giden komplolar zincirinin de bir halkas saylabilir!.. Paris'teyiz. 1936 ylnn sonlar... Srgndeki Beyaz Rus Generali Skoblin, lkesini 'Kzllar'dan kurtaracak ordunun banda geri dnme hayalleri ierisindedir. Bu niyetle de Himmler'in adamlar ile iliki kurmutur. Ancak btn kaynaklarn kabul ettikleri gibi, Skoblin ayn zamanda Rus gizli servisi NKVD ile balantlar olan ve bu duru-
mu her iki tarafa da bilinen bir kiidir. (Hi bir senaryo yazar bu kadar verimli bir noktadan balayamazd!) General bir gn kontak kiiden, Hotel des Voyageurs'de bir grme talimat alr. Gelenler NKVD ajanlar Spiegelglass ve Sarovsky'dir. (Adlarn gerek olup olmadn nemli deil). Skoblin'e niyetini ve Alman balantlarn bildiklerini, bunun u an nemli olmadn, hatta kendisini srgndeki Rus askeri r-
Hitler ve en yakn iki adam: Himmler ile Gring (kar sayfada). Stalin, yanndan ayrmad gizli servis ajanlaryla (solda, stte) ve Hitler ile Stalin'in menfaatlerinin akt noktada, yok edilmesine karar verilen Mareal Tukhacevsky (solda).
'Bilgeler Protokol'
Nazizmin temelindeki sahte belge
ar II. Nikola'nn gizli polisi tarafndan hazrlanan bir sahte belge, szmona dnyaya hakim olmay amalayan 'gizli Yahudi komplosu', Nazizmin fikri temellerine 'kopya' vermiti...
20. yzyln en nemli sahte belgelerinden biri, arlk Rusya'snn gizli polisi Okhrana ile sac fanatiklerin ibirlii ile hazrlanan 'Protocol of the Elders of Zion' adl brordr. Franszca ve Almancaya 'Zion Bilgelerinin Protokol' eklinde evrilmi olan bu belge, ar I I . Nikola'nn politik danman olan pan-slavist Pobyedonostzev'in fikriydi. Uygulamas ise Okhrana'nn adam olan Sergius Nilus adl kii tarafndan yapld. 1905 ylnda yaymlanan sahte belge (kimi kaynakta ilk basmnn bundan ksa bir sre nce olduu belirtiliyor), dnyaya hakim olmay amalayan 'gizli Yahudi komplosunun' bir nevi szde planyd. Kald ki bu belge de tam anlamyla orijinal saylmazd ve 1864 ylnda I I I . Napolyon'a kar kaleme alnm kayna mehul bir brorden esinlenmiti. 1911 ve 1917 yllarnda Okhrana tarafndan iki kez daha baslan bu bror ihtilallerle sarslmakta olan Rusya'da ok nemli bir etki yaratmad. Ne var ki Bolevik ihtilalinden kaan Ballk mltecileri tarafndan Almanya'ya getirildikten sonra yenilgiye bahane arayanlar iin bulunmaz bir hazine oldu. 1919'dan itibaren yzbinlerce satld ve ksa srede bir yandan antisemitik propagandann arac olurken dier yandan da Nasyonal Sosyalist ideolojinin ana kaynaklarndan birini tekil etti. Nilus'un bu sahte belgesi o zamanki Rus Estonya'snda domu bir Alman olan Nazi ideolou Alfred Rosenberg vastasyla Okhrana ile Gestapo arasndaki korkun ba kurmu oldu. Ancak iin daha ilgin taraf, Nazi'lerin bu sahte belgeden ok fazla kopya ekmeleridir. Nazi'ler hem politik rgtlenme modellerini hem de uluslarst dnya hakimiyeti fikirlerini sz konusu dokmandan almlardr. rnein szde protokolde yer alan 'Yahudi halkna yararl olan her ey ahlaken doru ve kutsaldr' kavram Nazi syleminde, 'Doru olan, Alman halk iin iyi olandr'ekline brnd. Hitler, "Dier uluslarn Almanlar ile ayn haklara sahip olduunu asla kabul etmeyeceim" demiti. Gerekten de Nazi bak asnn temeli insanlarn farkl olduu eklindeki alglamada yatar.
gtnn bana geme konusunda destekleyebileceklerini sylediler. (kili oynayan her zaman kullanlr.) Karlnda u bilgileri Almanlara iletmesini istediler: Sovyet Yksek Komutanl Mareal Tukhacevsky'nin bakanlnda Stalin'e kar bir darbe hazrlyordu ve darbeciler Alman komutanlar ve istihbarat ile iliki ierisindeydiler.
STALN'N HEDEF: KIZILORDU
Rus ar I I . Nikola ve 'Bilgeler Protokol' adl sahte belgenin fikir babas Pobyedonostzev (stte). Nazizmin etkisi altnda Fransa'da dzenlenen Yahudi aleyhtar bir serginin afii (sada).
Ruslarn en yetenekli askeri olan Mareal Tukhacevsky aristokrat olmasna ramen Kzlordu'ya katlm ve 'Beyaz Generaller'in yenilgiye uratlarak ihtilal rejiminin ayakta kalmasnda nemli bir rol oynamt. imdi de Hitler'in tasavvurlarn anlyor ve buna kar hazrlanlmasn istiyordu. Rejime sadakati konusunda en ufak bir tereddt olamazd. Ne var ki Rusya'da kendi i rgtnn dndaki tm odaklar imha etme yolunda ilerleyen Stalin, kyller, iiler, bilim adamlar ve parti iinde g oda oluturma ihtimali olan milyonlarca kiiyi imha ettikten sonra imdi gzn son grup olan orduya dikmiti. Ancak bunun iin 'salam' bir gerekeye ihtiyac vard. Unutmayalm ki diktatrler bile kendilerini hakl gstermek isterler. Hitler de Alman ordusundaki 'temizlii' iin sahte belgeler kullanmt. Sava Bakan General von Blomberg'i tasfiye etmek iin karsnn eskiden fahie olduuna dair sahte evrak yaptrm, bakomutan von Fritsch iin de homoseksellik sulamas ieren ayr bir dosya imal edilmiti. (Hitler Blomberg'in dnnde eref konuu idi.)
Her ikisi de tasfiye edildi. Fritsch akland, ama grevine iade edilmedi. Hem Hitler hem de Stalin, her zaman yeni bir Napolyon kabileceini dnp ordularndan korkmulardr. DELLE KARI SON ADAM Tukhacevsky'ye gelince, Almanlar onun kendilerine kar ve hatta Stalin ile yapabilecekleri muhtemel bir anlamann nndeki en byk engeli oluturduunu biliyorlard. O her iki lkedeki kollektif delilie meydan okuyabilecek son adamlardan birisiydi.
lamas ile 1920'li yllarda Almanlar Rusya'da gizli bir ekilde silah imal ederken o zamanlar Kzlordu Genelkurmay Bakan olan Tukhacevsky ile birok yazma yaplmt. Bunlarda bulunan orijinal mhrler ve imzalar kullanlarak belgeler kolaylkla yapld. Ama iin zor taraf belgelerin Ruslara nasl verilecei idi. Bu i iin Rus-Alman yaknlamasndan korkan ekoslavakya seildi. Berlin'de bulunan bakanlar Mastny aracl ile ek Cumhurbakan Bene'e, yaknda Moskova'da Alman taraftar bir iktidar deiiklii olaca bilgisi szdrld. Alman igalinin yaklatn bilen Bene, Rus desteini yitirme korkusuyla Prag'daki Rus elisi Aleksandrovsky'i ararak Mastny'nin raporunu verdi. Stalin'e kar komployu duyan eli, valizini toplad gibi Moskova'ya kotu. Ortada henz hibir belge yoktu ama Stalin'in ba cellatlarndan olan Yezhov'un, NKVD efi Yagoda'y zorlad komplo birdenbire Ruslarn beklemedii bir ekilde gelimi, bir karkomplo olarak ellerine geri dnmt.
Gestapo'nun ikinci efi Reinhard Heydrich'in (solda) masasna gelen ve Mareal Tukhacevsky'i sulayan sahte belgeler, ilgin bir trafik sonucu, ek Cumhurbakan Bene'in (altta) eline geecekti... Hitler'in sahte belgelerle, karsnn fahie olduunu ne srerek hedef ald bir baka kurban: Sava Bakan General von Blomberg ve ei (ortada).
Skoblin'in mesaj ksa bir zaman sonra Gestapo'nun ikinci efi Heydrich'in masasna geldi. Bir sre sonra ekoslavakya'nn 'koruyucusu' olarak yeni iinin bana geecek olan Heydrich, durumun Almanya iin byk avantaj salayabileceini anlad. Bunun bir Rus oyunu olabileceini dnen yardmcs Jahnke'yi her ihtimale kar ev hapsine aldrarak entrikay gelitirmeye balad. Dostu SS lideri Hermann Bahrens'e unlar syledi: "Stalin, Skoblin ile blf yapyor olsa bile, ona kendi yalanlarnn tmyle doru olduunu isbat edecek deliller gndereceim." GESTAPO ALIIYOR Belgelerin hazrlanmasnda zorluk ekilmedi. Rapallo An-
ok iyi hazrlanmt. Dosya iin tam milyon altn ruble istediler ki, bu o zaman iin ok byk bir rakamd (baz kaynaklarda 2 milyon olduu syleniyor). 1937 ylnn Mays aynda paralar Berlin'de, dosya da Moskova'da idi. 12 Haziran'da ise btn dnya Mareal Tukhacevsky ile arkadalarnn vatana ihanetten idam edildikleri haberini duyuyordu. KIZILORDU'DAK TASFYE Almanlar bu iten hem para kazandlar hem de Rus askeri liderliinin tasfiyesini kolaylatrm oldular. Tasfiye sona erdiinde Rusya 5 marealinden 3'n, 15 ordu komutanndan 13'n, 85 kolordu komutanndan 57'sini ve 406 tugay komutanndan 220'sini yitirmiti. Toplamda subaylarn drtte , generallerin yzde 90', albaylarn ise yzde 80'i ortadan kayboldu. Bunun sonucunda Ruslar 1939-40 knda Finlandiya savanda o kadar zor duruma dtler ki Hitler, Kzlordu'yu 'antada keklik' olarak grmeye balad!
MLYON RUBLELK DOSYA Bundan sonraki aama belgelerin Ruslara satlmas idi. Yine Bene vastasyla Heydrich'in bir ajan NKVD ile temasa geti ve dosyaya gz atmalarna izin verdi. Tukhacevsky ve baz yakn arkadalarn Alman ajan olarak gsteren sahte belgeler
Film deil gerek...
Hollywood cinayetleri
Hollywood sinemas bugne kadar saysz cinayet filmi evirdi. Ama bu filmlerdeki cinayet ykleri, Hollyvvood tarihinde ilenen gerek cinayetlerin yannda masal kald...
RFAT DEDEOLU
1947 ylnda, nl sinema oyuncusu Elizabeth Short'un ikiye blnm cesedi, Los Angeles'da bo bir arsann ortasnda bulunmutu.
inayetin ilendii dnemde 'Fatty' Rosco Arbuckle nnn doruundadr. Hollywood'un sessiz komedi sahnesinde bir numara Charlie Chaplin de sahnede olmasna ramen- odur. Kocaman gbei ve aydede suratyla gie rekorlarn alt st etmektedir. Ve sonunda o gne dein kimseye nasip olmayan bir mebla ile, milyon dolara Paramount Std-
yolar'na transfer olur. Ama mutsuzdur Arbuckle; gzn o dnemlerin en cazibeli kadn modellerinden Virginia Rappe'e dikmitir. Kadn fettandr, iine gelenle, iinde ilerlemek iin yatar kalkar. Kadnn fettanl yle bir safhaya varmtr ki, dedikodulara gre alt stdyodaki herkese belsoukluu bulatrd iin sahibi stdyoyu kapatp ilalamaya bavurmutur. Vebali anlatann
boynuna. Ama 'Fatty' ok arzu etmesine ramen pastadan payn alamamtr.

MAN ARBUCKLE'IN OTEL SERVEN
Rosco Arbuckle'n bekledii frsat milyon dolarlk kontrata imzay att gnn ertesi, kontrat kutlamak iin gittii San Francisco'nun nl St. Francis otelinde eline geer. Arbuckle kesenin azn ardna kadar
am, tandk ne kadar gzel kadn varsa kapatt otel katndaki partiye arm, ABD'de o sralar alkol yasa bulunmasna ramen, her tr ikiyi su gibi aktmaya balamt. te byle bir ortamn iinde Virginia Rappe nasl olduysa partiden haber alm ve partinin nc gn sabah otele gelivermiti. Virginia Rappe partiye dahil oluundan ksa bir mddet sonra sarhotu artk. Rosco Arbuckle'n bekledii frsat altn tabak iinde nne sunulmutu adeta. leden sonra saat sularnda, herkes kulaklarna kadar alkol iinde yzerken Arbuckle daha fazla dayanamayp Virginia'y odasna srkledi. 1221 nolu odann kapsnn ardnda neler olabileceini kimse merak etmiyor, biliyordu. Arbuckle kendinden umulmayan bir eviklikle Virginia'y soymaya balad. Bundan sonra olan biteni ise bugne kadar hi kimse tam olarak zemedi. Arbuckle'la Virginia 1221 nolu odaya ekileli henz birka dakika gemiti ki ieriden gen kadnn canhra feryatlar ykseldi. Bunu nce Arbuckle'n ehvetinin tezahr zannedenler, feryatlarn dinmemesi zerine dehetle irkilip odann kapsna yklendiler. eride grdkleri manzara korkuntu. plak Virginia Rappe, Arbuckle'n yatann zerinde kana bulanm araflar iinde byk bir acyla kvranyor ve lyorum diye bas bas baryordu. Kadn hemen baka bir odaya tand. Rahim parampara olmutu. Karn nahiyesine buzlar kondu. Yakndaki bir doum hastanesinden gelen doktor ve hemire Rappe'i acilen hastaneye gtrdlerse de Rappe iki gn sonra ld.
ARBUCKLE KEZ YARGILANIYOR
Virginia Rappe'in (solda) ldrld dnemde, 'iko' Rosco Arbuckle (en solda) Hollyvvood'un sessiz komedi sahnesinde 'bir numara'dr.
Patoloji raporuna gre Rap-
pe'e ne olduu bilinmeyen bir 'fallusla' st ste tecavz edilmiti. Kimine gre bu bir buz paras olmalyd, kimine gre ise bir ie. Hastane raporu ise Virginia Rappe'in daha nce rahminde oluan bir kistin ar bymesiyle, grd bask altnda patlamas sonucu ldn bildirmiti. Rosco 'Fatty' Arbuckle kez yargland ve ncsnde beraat etti. Ama kamuoyu onu cinayete mahkum etmiti bir kez. Sinema seyircileri onu veto ettiler, hibir filminin izlenmemesi iin ellerinden gelen her eyi yaptlar. Be parasz kalan Rosco 1933 senesinde sefalet iinde ar alkol almaktan yaama veda etti. Rosco'nun ipini halk ekmiti.. Rosco'nun hikayesi aylarca manetten dmedi. Ama bir yl
sonra ilenen bir cinayet, Rosco'nun hikayesini kamuoyuna tamamen unutturdu. Bu kez ilenen gerek bir ak cinayetiydi ve Agatha Christie'nin bile kurgulayamayaca, Hercule Poirot'nun bile zemeyecei kadar karmakt. Nitekim gnmze kadar da zlm deil...
20'li yllarn Hollywood'unda yeni gzdelerden Mary Miles Minter (stte), ynetmen William Desmond Taylor'a (sada) deliler gibi kt. Ama Taylor'n sevgilileri boldu ve bunlarn en bilineni Mary Pickford'du (sa stte).
YNETMEN KM VURDU? 1922 ylnn serin bir eyll sabah nl ngiliz rejisr William Desmond Taylor'n ua, efendisinin evinin kapsn at an dehete kapld. Efendisi salonun ortasnda yz koyun yatyordu. Hemen polis ard. Polis Taylor'un tek kurunla srtndan vurulduunu anlayana kadar Taylor'n bir arkada eve gelmi, polis bu nl adamn Taylor'a ait ne kadar mektubu varsa alp gitmesine gz yummutu. Evi arayan polis, Hollywood'un yeni gzdelerinden Mary Miles Minter'a ait zel eyalar ve Taylor'un zerinde Minter'n salarn buldu. Minter, Taylor'a deliler gibi kt, bunu herkes biliyordu. Ancak iddialara gre 50 yandaki Taylor, yann ileriliini ne srerek ciddi bir iliki iine girmek istemiyordu. Taylor'n klar boldu, Hollywood'da kimbilir kimlerle yatp kalkmt, ama arkada mektuplarn yok ettii iin kimsenin adna somut olarak ulalamyordu. Mary Pickford bunlarn bilinenlerindendi, bir gece nce saat 19.00 sularnda Taylor' ziyaret etmi, bu saatten ksa bir mddet sonra da
Taylor ldrlmt. Ancak Pickford ofrnn ahitliiyle cinayet saatinden ksa bir mddet nce oradan ayrldn isbatlayabilmit. Polis elindeki tm imkanlar seferber etti. En ok Minter'n annesinden pheleniliyordu. Minter'n annesi ar derecede Minter' kolluyor, onun Taylor'la ilikisinden zarar greceini dnyordu. Kzn vazgeiremeyen anne, kiralk katil tutarak Taylor'u ortadan kaldrm olabilirdi. Polisin tm abas boa kt, anne masumiyetini isbat edebiliyordu. Polis yzlerce ihbar deerlendirmi, hibir sonu alamadan dosyay kapatmt. Taylor'n katili gnmzde de bilinmiyor.
CHAPLN'L AK GEN
1924 senesi Hollywood'un altn dnemiydi. 'Konuan' filmler birbiri ardna evriliyor, in-
sanlar sinemalara kouturuyordu. Para Hollywood'a artk oluklardan akyor, Hollywood'un mensuplar ise su gibi para harcyorlard. Ama hibiri henz gazete patronu William Randolph Hearst'ten zengin deildi. Hearst ise hem medyann hem de parann gcn kullanarak Hollywood'un gzelleriyle gnln elendiriyordu. Ancak bu gzellerin iinde bir Marion Davies vard ki Hearst'n gnlndeki yeri bambaka idi. Hearst, Davies isimli sinema gzeliyle uzun zamandr tanyordu. Herkes Davies'in Hearst'le olan ilikisini biliyor, ama Davies bu ilikinin dnda gizlice de olsa rahat davranabiliyordu. Hearst bir gn sevdii kadnn Charlie Chaplin'le ilikiye girdiini duydu, delilere dnd. Ama gzleriyle grmeden, Davies'in byle bir eye teebbs edebileceine inanamazd... Plann yapt: nl yat Oneida'da bir hafta sonu partisi verecek, Maron'la Chaplin'i de davet edecek ve bu partide onlar izleyecekti. Eer iddia doruysa partide alkoln de yardmyla ihanetin ipularn yakalayabilecekti.
TEKNEDE PART
Plann uygulamaya koyan Hearst, teknenin denize almasyla birlikte, Marion'la Chaplin'i srekli izlemeye balad. Bu iliki, arkadaln tesinde bir phe yaratacak boyutta deildi. Ancak Hearst izlemeyi srdrd. Gece ilerledike, 'pheli iftin' ortadan kaybolmaya baladn fark eden Hearst, yatn kaptan kknden etraf izlerken gvertenin kuytu bir kesinde onlarn glgelerini grd: pyorlard. Hearst deliye dnmt. Belinde tad silahn ekti ve hi tereddtsz ateledi. Hearst bir baka karaltnn yere ykldn grd; bu Marion ya da Chaplin olamazd. kinci kurunu skmadan aaya indi, gzlerine inanamyordu, yerde yatan ok yakn arkada ynetmen Tom Ince'di. Kaderin garip bir oyunu, Hearst tabancasn ateledii an kamaradan kan Ince, kurunun menziline girmi ve kafasndan isabet almt, Ince annda ld; yaplacak hibir ey yoktu.
BR CNAYET NASIL RTBAS EDLR?..
du' srmanetiyle verdi. Ancak gazetenin daha sonraki basklar tamamen deiti ve piyasadaki erken basklar Hearst tarafndan toplatld. Bundan sonraki gelimeler ok ilginti: Ince gya o gece Hearst'n evinde yemee davetliydi, ok yemek yemi, midesi rahatszlanm, kalp spazm geirmi, ambulansla kendi evine gnderilmi, orada lm ve cesedi hemen yaklarak gmlmt. Mahkeme tek ahit olarak Hearst'n irketlerinde alan bir doktoru dinledi. Evet, doktor, Ince' nceden tanyor, byle bir ikayeti olduunu biliyordu, o akam da yemekte bulunuyordu ve rahatszlanmasnda ilk mdaheleyi kendisi yapmt... Olay bylece kapand gitti. Yllar sonra torunu Patricia Hearst, kaleme ald kitapta dorular dile getirecekti.
KIRKLI YILLAR...
'YILDIZ E' VAHET
Ertesi sabah Los Angeles gazetesinin erken basklar olay, 'Ince, Hearst'n yatnda vurul-
1940'l yllar da Hollyvrood cinayetlerinden mahrum kalmad! 'Black Dahlia' yani 'Siyah Yldz iei' lakabyla bilinen Elizabeth Short'un ldrlmesi, en korkun ve en mide bulandrc cinayetti.
kiye blnm plak cesedi Los Angeles'da bo bir arsann ortasnda bulunduunda Elizabeth Short, Hollywood'un hret basamaklarna ilk admlar atm bulunuyordu. Garip bir kzd Short: nanlmaz bir ekicilii vard, kmr karas salarnn yan sra kapkara giyiniyor, kpkrmz rujuyla gnlleri yakyordu. Erkeklere ok abuk sokuluyor, kolay kadnm imajn yaratyor ama ounu skutu hayale uratyordu. Dedikodulara gre fahielik yapyordu ancak lm bunun aksini isbat ediyordu: Otopsi raporuna gre Short'un cinsel organ, doutan cinsel birlemeye msait deildi. Short vahice ldrlmt: Ters ilikiye uram, kadnlk organna ot tklm, feci halde dvlm ve bedeni yer yer keskin bir aletle kesilmiti. Polis yzlerce pheliyi sorguya ekti; ama hibir ipucu elde edemedi. 'Black Dahlia' olay ksa zamanda Amerika'da bir histeriye yol at. Saysz insan cinayeti stlenmeye kalkt; ama hibiri en ufak bir ciddiyet tamyordu.
40'l yllarn en korkun 'Hoolywood cinayeti', 'Siyah Yldz iei' lakabyla tannan Elizabeth Short'un (solda) ldrlmesiydi. Hoolywood'un en parlak yllarna rastlayan ve akl almaz bir biimde rtbas edilen Marion Davies (altta, en solda) cinayeti ise dnemin nl gazete patronu Randolph Hearst (alttaki fotorafta, en bata) tarafndan ilenmiti.
Muhammed Ali Clay'in yks
Kelebek gibi uar ar gibi sokar...

Drt yl nce, Atlanta Oyunlar'nn al treninde Olimpiyat Atei'ni yakan parkinsonlu adam tm seyirciler endieyle izlemilerdi. Atei glkle yakan bu adam, bir zamanlar dnyann en zorlu boksryd.
KENAN ONUK
nun adn ilk duyduumda kk bir ilkokul rencisiydim. O yalardaki erkek ocuklar, g ve kuvvet zerinde konumaya baylrlar. Kim daha kuvvetlidir? Kimin yumruu daha gldr? En son kan pop arklarndan ve arkclardan daha fazla, bunlar konuurduk. 'Futbol geyikleri' o tarihlerde bu kadar nemli deildi, bizler iin. Bu yakkl, sempatik zencinin, ringte rakibine srekli hakaretler yadran yzn gazetelerde grdmz gnden beri, kendi aramzda en fazla Clay'i konuur olmutuk. Bizim kahramanmzd o... Hepimiz yumruumuzu onun gibi skp 'En gl benim' der gibiydik. Clay efsanesi, 1960'da Roma Olimpiyat Oyunlar srasnda balamt. Sonradan profesyonel olarak eitli ara-
larla tam 3 kez 'Dnya Ar Sikler Boks ampiyonu' unvann alan Clay, Olimpiyat tarihinin en ok hatrlanan simalarndan biri olacakt. 18 yandayd o tarihte. Louisville, Kentuckyli bu gen, kendine ok gveniyordu ve enerjisi, konumasna da yansyordu. Adeta bir maknal tfek gibi konuuyordu. Her yerde konuuyordu. Sokakta, antrenmanda, ringte, her yerde... Gazeteciler renkli bir boksr kefettikleri iin mutluydular. Ringe, boyuna izgili bir forma ve parlak beyaz ortla kyordu. Frtna gibiydi. Rakibine yle bir bakyor, yksek sesle ismini haykryor ve daha ma balamadan hakaretler yadryordu. Kiminin kulana takyor, kiminin kollarn ksa buluyor, kimilerine de glerek ne kadar aptal olduunu sylyordu. Bir 'fenomen' olaca o gnlerden belliydi sanki. Seyirciler, bu yetenekli ve konukan boksr izlemeye doyamyorlard. alacak kadar gl kollar ve bacaklar vard. Yz de o yllarda
bir boksrde rastlanmadk lde yakkl ve temizdi. Olimpiyat Ky'nn en tannan kiisi haline gelmiti. Onunla ringde olmak ise 'bir aka' gibiydi. Rakibinin etrafnda adeta dans ediyor, hzla yumruklarn birbiri pei sra savuruyor ve devaml konuuyordu.
SEVML BR DDACI
Yumruk yemesi, neredeyse imkanszd. Olimpiyat finalinde karlat Piet Zykowski, 231 malk tecrbesine ramen Clay'in karsnda adeta bir acemi boksr gibi duruyordu. Tek bir yumruk yemedi Clay ve son rauntta seri yumruklarla karlamay kazand. Boks otoriteleri ona hayran olmulard. "Bir sinek siklet gibi hzl, bir ar siklet kadar gl yumruklara sahip" diyorlard. Boynuna taklan altn madalyay evresindekilere gururla gsteriyordu. "En gl benim" diye haykryordu. ddiacyd, ama ayn zamanda ok da sevimliydi. nsanlar onu sevecen baklarla selamlyorlard.
Popler TARH /Ekim 2000
MADALYAYI NEDEN NEHRE ATTI?

Bir akam, boynunda madalyasyla gittii bir restoranda beyaz Amerikallarla tartmaya girdi. Kazand madalyann hibir deeri olmadn, bir hi olduunu haykrdlar yzne. Bu beklenmedik hakaret tm moralini bozmutu. Altn madalyay lkesi iin ve bu insanlar iin mi kazanmt? Evine dndnn ertesi gn, madalyasn boynundan kard ve Ohio nehrinin buz gibi souk sularna frlatt. Kararlyd. O irkin adamlara ve tm dnyaya kim olduunu gsterecekti. O gn profesyonel oldu ve birka hazrlk kar-
lamasndan sonra 'Dnya ampiyonu' Sonny Liston'n karsna kt. Yl, 1964't. Benim ve arkadalarmn onun adn ilk kez duyduumuz yl. Hayatmzn ilk idol, ilk kahramanmz. Ringe kar kmaz, "Kolla kendini irkin ay, seni paavraya evireceim" diye barmaya balad. "Sen irkinsin. Sen bir hisin. Ben gl ve yakklym. En byk benim, haydi gster kendini..." Yenilmez armada dev gibi Liston'n karsnda hemen hi kimse 22 yandaki gen Clay'in bir varlk gstereceini tahmin etmiyordu. lk rauntta srekli etrafnda yaylanarak dans eden,
devaml konuan ve onunla alay eden birini grmek tecrbeli Liston' artmt. ok abuktu gen ocuk. Ayak hareketleri inanlmazd, uzun kollaryla onu yanna yaklatrmyordu. kinci raundun banda Liston hi beklenmedik bir anda, mthi bir kroe yedi. Sonra bir aparkat ve bir kroe daha. Liston yerdeydi. yice sersemlemiti. Sonraki rauntlarda Clay neredeyse hibir yumruk almad. Liston, tahrik edici szlere cevap veremiyordu. Hem psikolojik hem de fiziksel olarak yklm, mahvolmutu. Yedinci raunda kmay reddetti. Yakkl gen adam, 'Dnya Ar Siklet Boks ampiyonu' oldu. "Ben sizlerden
1965 ylnn 25 Mays': Maine Lewingston'un objektifinden nefes kesici bir an: Clay, Sonny Liston'u yere sermi.
SABAH 5'TE TV KARISINDA 19 69'da Vietnam Sava'na katlmay reddetti Ali. Unvann elinden aldlar, uzun sre hapis yatt. 3 yl sonra tekrar ringe dnd. Frazier ve Foreman' devirdi. Sonra kaybetti, tekrar almaya balad. 3'nc kez Dnya Ar Siklet Boks ampiyonu oldu. O yllarda televizyon Trkiye'ye de gelmiti ve sabahn 5'inde Muhammed Ali'nin unvan malarn izlemek iin ekran karsna gemek, hayatn en byk keyiflerinden biriydi.
Yl 1974: Clay, George Freeman'n karsnda. Boks otoriteleri Clay'e hayran olmulard. "Bir sinek siklet gibi hzl, bir ar siklet kadar gl yumruklara sahip" diyorlard.
deilim" diye haykrd ve ayn yl mslmanl seerek 'Muhammed Ali' adn ald. Liston, rvan istiyordu. Dnya, nefesini tutmu bu mthi finali bekliyordu. O'nun srekli "en byk benim" diye barmas, birok evrede sempatiyle karlansa da, hatr saylr bir dman grubu da yaratmt. Hele o yllarn tutucu Amerika'snda mslmanla geii, balanamayacak bir hata olarak grlyordu. Rvan gn geldi att. Yine, herkes Liston'a ans tanyordu. Ringe kar kmaz rakibine nefret dolu, kmseyen bir bak frlatt ve hibir zaman unutulmayacak o nl szn, ate saan gzlerle bakt rakibine orada syledi: "Sen daha beni tanmyorsun. Ben kelebek gibi uar, ar gibi sokarm." Raundun baladn iaret eden gong ald. Muhammed Ali, k bir eskivle rakibine yaklat ve daha ne olduunu anlayamayan Lston' sert bir sa kroeyle indirdi. Liston, yerde boylu boyunca yatyordu. Ali, yumruunu skm, "Haydi kalk, kalk da dnyann ka bucak olduunu sana gstereyim" diyordu. Ali'nin, Liston' yere serdii o ann fotorafn gazeteden kestim ve uzun yllar sakladm. O fotoraftaki gc, azmi, baklardaki o inanlmaz kararll hibir zaman unutmadm.
O yllarda lise bitti. ocukluk kahramanm, pek oklar gibi benim de hayranlmn hi eksilmedii bir fenomen olmutu. Muhammed Ali, sporcunun da tesinde bir deerdi. Sonra, boksu brakt. Son yllarda hayranlarnn says iyice artmt. Dman neredeyse kalmamt. Ali braktktan sonra ben ve tm arkadalarm, boksla ilgilenmez olduk. Sanki ar siklet unvan malarn seyretmek Ali'nin olmad bir ringde, ona saygszlk etmek anlamna geliyordu.
OLMPYAT MEALES
unu hissettim. Sonra heyecanla yutkundum. Olimpiyat Stad'nn dev ekrannda benim kahramanmn, o hi unutulmayacak karizmatik yz belirmiti. Uzaklarda, stadn ta teki ucunda beyaz tirt ve beyaz ortuyla Muhammed Ali, bir elinde meale ban kaldrm, Olimpiyat Atei'ni yakaca platforma bakyordu. O an, hem vcudunun hem de ellerinin srekli titrediini grdm. Bir trl mealeyi uzatp atei yakamyordu. Saniyeler, sanki uzun saatler gibi gelmiti hepimize. Parkinson hastalnn penesinde kvranan bu dnyann en gl adamndan gzlerimi alamyordum, tm seyirciler gibi. Endieyle onu izliyorduk. Sonra glkle kolunu uzatt. Olimpiyat Atei'ni yakt. Derin bir soluk aldm. Baaramayacan dnerek souk terler dktm o an farkettim. Yumruklarm skmtm ve hayatmda ilk kez avucumun ii terden srlsklamd. 1960'da ald altn madalyay Ohio nehrinin serin sularna frlatmasnn zerinden 36 yl gemiti. Amerikallar onu ayakta alklyordu. Kamerann takip ettii gzlerinde, gizli bir mutluluk ve kran duygusu okunuyordu. Her dedii gereklemiti. En byk oydu. ocukluk kahramanm kazanmt. "Kelebek gibi uar, ar gibi sokarm" demiti bir zamanlar... Bilmiyordu ki bizleri ateleyen, yreklendiren hayata meydan okumamz salayan o byleyici gc, biraz da onun sayesinde kazanmtk. Bilmiyordu ki dnyann her tarafnda onu hep seven benim gibi yzmilyonlarca hayran vard. Byle bir insanla ayn zaman diliminde yaamak ne byk bir anst!
Aradan uzun, ok uzun yllar geti. Drt yl nce, Atlanta Olimpiyat Oyunlar'nn al treninde, mealeyi kimin getireceini ve Olimpiyat Atei'ni kimin yakacan sabrszlkla bekleyen seyircilerin arasndaydm. Nemli ve scak bir yaz gecesiydi. Birdenbire soluklarmn hzlandn, bir atein yreime doru ar ar ilerlemekte oldu-
1930'lardan 90'l yllara
Kitaplardaki din propagandas

slamiyetin douu, Trklerin islamiyete geii gibi konular 1930'larn lise tarih kitaplarnda, ok yaln bir biimde ilenirken gnmzde, her ey farkl bir dille aktarlyor, kimi tarihsel gerekler efsanelerle yer deitiriyor.
SEZA SINANLAR lke gndeminde son yllarda sklkla sz geen irtica konusu, zellikle bu tehditkr yaplanmann devletin hangi alanlarna szd hususunda yeni tartmalar dourmakta. Hi phe yok ki bu tartmalarn bir ayan da, devletin eitli alanlarda laik yapsndan verdii dnler oluturuyor. Bu balamda ders kitaplarn incelediimizde konuya rnek tekil edebilecek baz ilgin ifadelere rastlyoruz. zellikle, 6. ve 9. (Lise I) snflarn tarih kitaplarnda yer alan, 'slamiyetten nceki Trkler'in Dini nanlar', 'slamiyetin Douu' ve 'Trkler'in slamiyete Geileri' balkl konularda kullanlan ifadeler, devletin, laiklik ilkesi dorultusunda her trl inanca eit uzaklkta kalmas gerekirken, zaman iinde giderek islamiyete yaklatn gsteriyor. Ve yine bir sre iinde 1930'lardan bugne doru baktmzda; yukarda sz geen
Ressam Ratip Tahir'in izgileriyle, Gktrkler'in Ergenekon'dan k (stte). Trk budist rahibi; eski bir Trk hals zerindeki motiflerden (sada). 94 Popler TARH/ Ekim 2000
konularn aktarmnda, dnem dnem beliren farkl anlatmlarn, son 15-20 yllk zaman zarfnda islamiyetin yceltilmesine ynelik ifadelere dntn grebiliyoruz. Bunun bir yansmas olarak da gnmzde, tarih kitaplarnda din kitaplarndaki anlatmlardan daha da dramatik ifadeler kullanldna, bazen tarihsel gereklerin efsanelerle yer deitirdiine, hatta milli kltr ad altnda Arabistan kkenli geleneklerin, z kltrm gibi sahiplenildiine tank oluyoruz. lk olarak 1996 yl basml, Nurer Uurlu imzal Tarih I kitabna yukarda belirtilen hususlar gz nnde bulundurarak bir bakalm: "Trkler tarihleri boyunca, benimsedikleri eitli dinlerin etkisi altnda kalmlar, bu dinlere inanmlardr.(...) Eski Trkler, btn evreni yaratan bir Gk Tanr'nn varlna inanmlard. Trklerin bu inanna gre Gk Tanr, btn evrenin ve varlklarn yaratcs olan byk bir kuvvetti. O, nce evreni, daha sonra dnyay yaratt. (...) Trkler Uygurlarn ilk zamanlarnda Maniheizm dinini kabul etmiler, sonra Budizm dinine girmilerdi. Eski Trkler komularyla olan ilikiler sonucu, eitli dinlerin etkisi altnda kalmlardr. " Bu blmden anlald zere 'Gk Tanr' inanc islamiyete olabildiince yaklatrlm, dier dinlerin ise etkileimle kabul edildii ifade edilmitir. Tpk, 1992 tarihli Tahir Erdoan ahin'in kaleme ald Lise I tarih kitabnda olduu gibi. Bu kitapta amanizm iin, 'sihir ve by' tanm yaplp, bunun Trk yurdunda domad ifade edilmitir. "Trkler arasna, sonralar, Budizm, Maniheizm inanlar ile
Musevilik ve Hristiyanlk dinleri de girdi. Nihayet Trkler, kitle halinde Mslmanl kabul etmekle milli karakterlerine uygun bir inanca kavutular." te byle bir anlatmla, az nce dile getirdiimiz gibi, dier dinler 'milli kltre uymayan' inanlar olarak gsterilmi hatta 'girdi' kelimesi kullanlarak bu inanlarn Trkler tarafndan seilmedii ifade edilmeye allmtr. Dahas, sz geen dinler satr arasnda aalanmtr. Bu tarz bir yaklamn varaca nokta ise ayn kitaplarn sonraki blmlerinde aka grlmektedir. Nitekim u szler, byk bir yanltmay da beraberinde tamaktadr: "Kendi karakterlerine uygun olmas sebebiyle Mslmanlk Trkler arasnda hzla yaylmtr. Bunda herhangi bir zorlama sz konusu deildir. slamiyet Trklerle g kazanm, daha da geni alanlara yaylmtr. Bu dinin koruyuculuunu yine Trkler yapmtr." (T. Erdoan ahin, Tarih I, s. 148) slamiyetin douu konusuna gelince, maalesef cumhuriyetten bugne, konunun aktarlmasnda izlenen izginin pek doru gittiini sylemek, ok zor. yle ki, 1931 tarihli 'Tarih II' kitabnda bu konu cumhuriyetin o ilk yllardaki hakimiyeti ve dnszlyle ilgili olsa gerek, olduka yaln ve bugnk anlatmlardan ok daha farkl bir ekilde anlatlmtr: "Muhammet Mekke'de mriklik (putperestlik) muhitinde ve tesirinde olmasna ramen dini meseleler ve dini dnceler pek derin bir surette, zihnini igal ediyordu. Muhammet krk yana geldii zaman vatandalarn, kendinin bulduu ve doru olduuna inand yeni bir dine davete balad." Bu szlerin devamnda ilk
vahiyle ilgili olarak, kitapta yle bir ifade vardr: "Muhammet'in peygamberliinin balangcna dair birok rivayetler vardr. Bunlar pek ok efsanelerle karmtr. Hakikatte peygamberin ilk syledii Kuran ayetlerinin ne olduu kati surette malum deildir." Dier bir farkllk ise o yllarda (1930-40) tarih kitaplarnda Trkler'in islamiyeti kabul etmeleri konusunda hibir yorum bulunmaydr. Ancak zamanla bak as deiecek ve tarih kitaplarnda, imann ve ibadetin esaslar, hatta 'Peygamberimizin Szlerinden' bal altnda hadisler yer alacaktr. Nitekim 1970 basml Niyazi Akit imzal 'Tarih II' kitabnda bu deiiklikleri grmek mmkndr. Gerekte bu, basit bir deiiklikten te, baka anlamlar tamaktadr. 'Peygamberimiz' denilmesiyle, kitapta herkesin inanc ortakm gibi davranlmtr. Bylelikle devlet adna tek bir din ne karlmtr.
Turfan kazlarnda bulunmu eski bir elyazmas yapra: Maniheist rahipler ayin srasnda (stte). Gktrkler'e ait bir mezar ta (sol altta).
AJANDA
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK
e-mail: pcanaz@hotmail.com
TAY projesi, trnn tek rnei
T
TAY Ekibi: Ayaktakiler soldan saa: Bike Yazcolu, enay Seba, Mete Aksan, Akm zdizbay, Ahmet Boratav, Sedef okay, Aksel Tibet, Aye Orhun. Oturanlar soldan saa: Selma Bulgurlu, Ouz Tannd, Sava Harmankaya, Nalan Frat, Mihriban zbaaran.
rkiye Arkeolojik Yerlemeleri (TAY) Projesi, dnya kltr mirasnn nemli bir paras olan Trkiye kltr miras bulgularnn, kronolojik bir envanterinin kartlmas ve bu bilginin uluslararas platformda paylalmas amacna ynelik olarak tasarlanm bir proje. 1993 ylnda almalar balayan TAY Projesi, zgnl, boyutu ve kltrel mirasn belgelenmesine yaklam asndan, trnn ilk ve imdilik tek rnei olma zelliini tayor. Anadolu ve Trakya'nn, insanolunun yerletii ilk dnemlerden yakn alara dek derli toplu, ayrntl bir yerleme ve kltr envanteri olmamas, bu blgelerdeki uygarlklarn kltrel geliimini bandan sonuna dek inceleyebilmek iin sistemli bir belge arivi hazrlanm olmamas, Anadolu ve Trakya kltrlerinin kronolojik sre ierisinde birbirleriyle ilikilerinin yeterince ak olmamas, gnll alanlar bir araya getir-
Gnll arkeologlar sahada
mi. Kltr mirasmz konusunda aratrma yapmak isteyen tm arkeologlara, tarihilere, tarih ve arkeolojiye yakn bilim dallarndaki aratrmaclara; arkeoloji, tarih gibi alanlarda eitim gren rencilere; eitli kademelerde lkemizin tantmnda grev alan uzmanlara ve gemie ilgi duyan, tm kii ve kurululara ynelik olan bu projede ama, bu kii ve kurululara, bilimsel bir bavuru kayna, bir 'veri havuzu' sunmak. Anadolu ve Trakya'nn tm blgeleri, 4 yl boyunca, Haziran-Kasm aylar arasnda, uzman bir ekip (arkeolog, jeolog, toporaf, fotoraf, film ekibi) tarafndan sistemli biimde dolalacak, bugne kadar yaplm yzey aratrma alanlar, kaz yerleri, ada teknolojiler kullanlarak, bilgisayar donanml keif aralar ile taranacak. Paleolitik a'dan lk Tun a sonuna kadarki dnemi kapsayan tm yerlemeler gezilerek o anki durumlar, tahribatn boyutlar gzlemlenecek ve her ey belgelenecek. Bu arazi almasnn temel amac bulunuyor:
1. Yayn yaplm arkeolojik verilerin dorulanmas; 2. Buluntu yerlerinin, yerlemelerin (hykler, maaralar, kaya snaklar, dz yerlemeler, tmlsler, antlar vd.) o gnk durumlarnn ve tahribatn boyutlarnn belgelenmesi; 3. Grsel bir Trkiye arkeolojik arivinin oluturulmas. Bu aratrma TAY Projesi'nin yrtt Trkiye arkeolojik yerlemeleri envanterinin yapsna uygun olarak 7 blgeyi kapsyor. Trkiye'deki tm arkeolojik yerlemelere, antlara, buluntulara tek tek ulalarak, koordinat, lm, izim, haritalama, dijital-analog fotoraf ve film almalar yaplyor. Ekip, her blge iin 1.5-2 aylk bir aratrma ngryor. TAY Projesi'nde her blge iin ekipler oluturuldu. Bu ekipler blgenin zelliine gre deikenlik gsteriyor. Ama her ekipte, bir ekip bann yan sra iki arkeolog, bir bilgi ilem uzman, bir fotoraf, bazen bir yerbilimci, bir toporaf ile aratrma ekibinin yan sra hareket edecek olan bir film grubu bulunuyor.
'Kediler' perdeyi indirdi

Empire State Building kadar New York'un simgesi haline gelen 'Cats' (Kediler) mzikali, Eyll aynda verilen son temsille Broadway ve New York'a veda etti. Andrew Lloyd Weber tarafndan yazlan, mzikleri dillerden dmeyen ve hafzalardan silinmeyen Cats, 18 yl boyunca tam 7.484 kez temsil edildi. 10 milyon kii tarafndan izlenen ve yapmclarna 400 milyon dolar kazandran Cats'in dnya apnda salad gelir de 2 milyar dolar ayor. Cats, 19 Haziran 1997 tarihindeki temsiliyle, 'A Chorus Line' adl oyunun 'en uzun sre sahnelenme rekorunu' krmt. Sanat eletirmenleri, "Cats oyununun, Broadway'i 1980'lerin banda girdii krizden kurtardn; sanatsal ve ekonomik adan ise etkisinin ihmal edilemeyecek dzeyde olduunu" belirtiyorlar. Cats'den ayr olarak, Operadaki Hayalet, Miss Saigon ve Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in New York'ta bulunduu srada izledii Sefiller'in de (Les Miserables), hem tiyatro sahiplerine hem de New York kentine byk paralar kazandrd belirtildi. 1997 ylnda yaplan bir aratrma, sadece Cats oyununun New York kentine 195 milyon dolar vergi geliri saladm ortaya koymutu. Cats, New York ve dier ABD kentleri dnda Kanada ve Avrupa'da binlerce kez sahnelenmiti.
Voyvoda Yolu'ndan Bankalar Caddesi'ne

Evliya elebi'nin XVII. yzylda 'Voyvoda Yolu' olarak isimlendirdii ve Galata'nn i surlar boyunca uzanan sokak, XIX. yzyln ikinci yarsnda stanbul'un hatta btn Osmanl mparatorluu'nun finans ve i merkezi haline geldi. Bu dnemde bankerlerin ve bankalarn ss olan Voyvoda Caddesi, halk arasnda 'Bankalar Caddesi' olarak anlmaya baland. Bankalarn yannda sigorta irketlerinin, avukatlk ve mimarlk brolarnn, Ttn Rejisi'nin ve daha birok ticaret ve sanayi irketlerinin de yerlemesiyle Bankalar Caddesi, bugn de ayakta duran grkemli grntsne kavutu. nemini Cumhuriyet dneminde de koruyan bu cadde, 1990'larda banka ve sigorta irketlerinin Maslak'a tanmasyla nemini bir derece kaybettiyse de, hl stanbul'un en hareketli yreleri arasndaki yerini koruyor. Bankalar Caddesi'nin en eski sakinlerinden Osmanl Bankas, Tarih Vakf'nn ibirliiyle caddenin tarihsel sreteki deiimini, bir sergi ile gnmze tayacak. Kratrln Edhem Eldem'in, tasarmn Blent Erkmen'in stlendii sergi Ekim aynda, Osmanl Bankas'nn eski genel mdrlk binasnda kaplarn ziyaretilere aacak. ay ak kalacak sergide, caddenin her iki cephesinin arpc grntlerine, binalarnn ve sakinlerinin gemiinden kesitlerine ve bu mekan yaam kiilerin anlarna yer verilecek.
Prenses Diana'nn sekreteri anlatyor

Trafik kazasnda len Prenses Diana'nn eski sekreteri Patrick Jephson'n, prensesin yaamyla ilgili anlarn anlataca kitab bu ay piyasaya kyor. 1990 ile 1996 yllar arasnda Leydi Di'nin zel sekreterliini yapan Jephson, "Kitabmda gerekleri, sadece gerekleri anlatyorum. Kimsenin korkmasna gerek yok" dedi. Yapt yazl aklamada, "Olaylara ve gereklere sadk kaldm" diyen eski sekreter, "lmnden sonra Leydi Di'yle ilgili sylenen birok ey, ki bunlarn ounun asl yoktu, beni derinden zd. Kitabmda anlatlanlar, hem mteveffann ru-
huna, hem de onun iin alanlara hizmet amacn gtmektedir" ifadesini kulland. Prenses Diana, 31 Austos 1997'de Paris'te geirdii bir trafik kazasnda, erkek arkada Dodi El Fayed'le birlikte lmt.
AJANDA
Londra'daki Kba Dayanma Kampanyas tarafndan Gutierrez adna Austos'ta sz konusu irketler aleyhine dava almt. Yksek Mahkeme'nin Gutierrez ile irketler arasnda varlan anlamay onaylad belirtildi. Kba Dayanma Kampanyas Ulusal Koordinatr Robert Miller, Yksek Mahkeme'nin Alberto Korda'nn telif hakkn teyid etmesinden ok memnun olduklarn belirtti. Gutierrez, Lowe Lintas ve Rex Features', fotorafn tarihi nemini hie saymak ve fotorafa orak-eki motifleri eklemekle sulamt. 5 Mart 1960'da bir trende ekilen fotoraf, Che'nin 1967'de ldrlmesinden sonra dnyann drt bir yanma dalm ve nl liderin simge fotoraf olmutu. da gnna karld. Kaznn bilimsel bakan Prof. Dr. Numan Tuna tapnakta VIII. yzyla kadar tarihlenen tapnma eyalar, pimi toprak ve yerel kalker tandan yaplm heykelcikler bulunduunu aklad. Bulunan heykelcikler arasnda 80 santimetre uzunluunda ba
Che'nin fotorafs reklamclarla anlat

Ekim 1967'de Bolivya'da len Gney Amerikal gerilla lideri Che Guevera'nn nl fotorafn eken Alberto Diaz Gutierrez, fotoraf votka reklamlarnda izinsiz kullanan irketlerle anlamaya vard. Alberto Korda adn kullanan Gutierrez'in, fotoraf ajans Rex Features ve reklam irketi Lowe Lintas ile tazminat denmesi konusunda anlamaya vard belirtildi. Ancak Gutierrez'e denecek para miktar hakknda bilgi verilmedi.
Data'da Apollon tapna

Data'nn Emecik ky yaknnda yaplan kazlarda, bir Apollon Tapma bulundu. Tapnan, Data'daki Knidos antik kenti ve evresinde bulunan ilk Apollon suna olduu belirtildi. ODT ve Hamburg niversiteleri ibirliiyle yaplan kazda tapnan bulunduu alanda bir tapnak rahibine ait yazt
kopmu erkek heykelinin de olduu renildi. Emecik ky yaknndaki tapnan evresinden karlan eserlerin Marmaris Arkeoloji Mzesi'nde korunduu belirtildi.
Sivas'ta 'resimli tarih'

Sivas Devlet Tiyatrosu, 19 Ekim'de aln yapaca Turgut zakman'n 'Resimli Osmanl Tarihi' adl mzikli gldryle sezona balyor. Mine Acar'n ynettii; 27 Mays 1960 htilali ile Osmanl mparatorluu'nda 30 Mays 1876'da (I. Merutiyet) yaanan olaylar arasndaki tarihsel benzerliklerin komedi unsurlaryla sslenerek gsterildii oyunda, olaylar ve kiiler zamana gre deise de, tek deimeyenin iktidar kavgalar olduu vurgulanyor. Oyunda, Taner Turan, Demet Blkba, Erdin Doan rol alyor.
Mzik Mzesi almalar balad

Kltr Bakanl'nn kurmay planlad Mzik Mzesi'ne ilikin almalar erevesinde, Mzik Mzesi Ynetim Kurulu yesi Ouz Elba, Almanya ve ek Cumhuriyeti'nde toplantlara katld. Elba, Uluslararas Mzik Mzeleri ve Koleksiyonlar Kurulu (CIMCIM) tarafndan gerekletirilen Mzik alglar Koleksiyonlar ile Mzik alglarnn Tarihteki ve Gelecekteki retim Yntemleri, Birbirleriyle likileri adl toplantlar dizisinde Bakanl temsil etti. Toplantlar kapsamnda konferans, tarihi mzik konseri, mzik mzelerini ziyaret, alg onarm atlyesini ziyaret ve uygulamal tantm, enstrman fabrikasn ziyaret ve uygulamal gsteri gibi etkinlikler gerekletirildi. Mzik Mzesi projesi, Anadolu topraklar zerinde olumu eitli kltrlere ait mzik mirasn geni toplum kesimlerinin bilgisine sunmak zere hazrlanyor. 98 Popler TARH/ Ekim 2000
ehir Tiyatrolar sezonu ayor

stanbul Bykehr Belediyesi ehir Tiyatrolar 2000-2001 sezonunda 31 oyun ile izleyicilerinin karsna kacak. 1 Ekim 2000'de perdelerini aacak ehir Tiyatrolar'nn repertuvarnda, 19'u yerli, 12'si klasiklemi yabanc, toplam 31 oyun yer alyor. ehir Tiyatrolar'nn yeni sezonda sahneleyecei oyunlardan bazlar unlar: Romeo ile Jliet, Bahar Noktas, Troilos ile Kressida, Woyczek, Hepsi Olumdu, Mankurt ya da Gn Olur Yzyl Srer, Sabaha Az Kala, n Sabahta, Arslana Benzer, Ak Haftas, Ak- Memnu, Derya Gl, u Bizim Evliya elebi, Hrrem Sultan, Kadn ile
Nemrut belgeseli tamamland

Adyaman'n Kahta lesi 'nde bulunan Nemrut Da ve evresindeki tarihi mekanlarda, Ekip Film tarafndan yaplan 'Tanrlarn Taht, Nemrut Da' konulu belgeselin ekimi tamamland. Nemrut Da'nn 2 bin 150 metrelik doruunda Kommagene Kral Antiochos Theos'un ina ettirdii piramit eklindeki ant mezar ve evresindeki dev tanr heykellerinde zellikle son yllarda grlen tahribat, bilim adamlar ile birlikte, sanat evrelerinin de eletirisine yol at. Yrede 18 Austos'tan itibaren ekim yapan Ekip Film Ynetmeni Tolga rnek, "Nemrut Da'nn yan sra, Kommagene medeniyetinden kalan eski Kahta ve Gerger kaleleri, Arsemia, Cendere Kprs, Karaku Tepesi, Frat Havzas, Adyaman Mzesi, Besni'deki Sesnk Tmls ve Gaziantep Mzesi'nde ekimler yaptk, Kommagene medeniyetinden gnmze kalan eserleri yakndan grme frsat bulduk" dedi. Nemrut Da'nn 2 bin 150 metrelik doruunda bulunan ve Kommagene dneminden kalan 2000 yllk aslan kabartmal ta levha, dnyada, 'bilinen en eski
horoskop' olarak tanmlanyor. Nemrut Da'nn dou terasnda yer alan 8-10 metre yksekliindeki kolosal (devasa) tanr heykellerinin bulunduu alann nnde bir sunak yer alyor. Bu terastaki aslan kabartmal ta levha dikkati ekiyor. Dnyada bilinen en eski horoskop olarak tanmlanan ta levha, 175 santim boyunda ve 240 santim eninde olup, saa doru dnerek yryen bir aslan figrn betimleniyor. Boynunda bir hilal olan aslann gvdesi 8 nla karakterize edilmi, 19 yldzla bezenmi. Aslann srtnda ise 16 nl 3 byk yldz yer alyor. Yanlarndaki yazda bunlarn Mars, Jpiter ve Merkr olduu belirtiliyor. Prof. Dr. Otto Neugebaur'n yorumlarna gre bu horoskop, Kral I. Antiochos'un doum horoskobu ve onun tahta k tarihi olan M 62 ya da 61 ylnn 7 Temmuz'una dayanyor. Bu tarihte Jpiter, Merkr ve Mars ayn hizaya geliyor. Prof. Dr. K. Drner ise aslan kabartmal horoskobu, Nemrut Da'ndaki antn kurulu horoskopu olarak deerlendiriyor. Kral Antiochos ile ilgisi olduu dnlen Aslan Horoskobu'nun Kommageneliler iin ok kutsal sayld, bir dini kitabe olarak korunduu biliniyor.
Memur, Kafkas Tebeir Dairesi, Kapy A, Kedi, Kendi Gk Kubbemiz, Kuyruklu Yldz Altnda, Lks Hayat, Flt.
Antika seminerleri
Antik A.., geleneksel 'Antika Seminerleri'ni bu ay balatyor. Seminer dizisinin ilk halkasnda, 'Osmanlca ve Trk Hat Sanat' yer alyor. Hepsi kendi konusunda uzman profesrlerin ynetimindeki bu seminerlerde; 'Osmanlca Okuma-Yazma', T r k Hat Sanat', T r k Tezhip Sanat', 'Mzehhip', 'Hattatlar' ve 'Formlar' hakknda katlmclara bilgi verilecek. Antik A.., 31 Ekim'de balayp 24 hafta srecek olan seminerler iin, her sal, 13.00-16.00 arasnda katlmclar arlayacak.
'Yakn akraba'nn soyu tkendi

nsann en yakn akrabas saylan ve Afrika'da yaayan bir cins maymunun soyunun tkendii bildirildi. Miss Waldron's Red Colobus ad verilen maymunun vcudu genelde kzl renkli, srt ve kuyruu ise gri tylerle kapl. Maymunun yznde yine gri tylerden oluan adeta bir maske bulunuyor. Bilim adamlar, Gana ve Fildii Kys'ndaki yamur ormanlarnda yaayan krmz yanakl 'Red Colobus' maymununun, bilimsel snflandrmada insanlarla ayn grupta yer aldn belirttiler.
Rus mparatorluk Balesi stanbul'da

Boloy Opera ve Balesi'nin nl sanat ynetmeni Gregorov, efsanevi balerin Marya Plisestskaya ve Gediminas Taranda'nn Boloy'dan ayrldktan sonra oluturduu Rus mparatorluk Balesi stanbul'da. Topluluk, Mydonose Showland'de, 58 Ekim tarihleri arasnda sunaca gsteride Korsakov'un ehrazat'n, Ravel'in Bolero'sunu ve Borodin'in Polovtsian Danslar'n sahneleyecek.
Hacbekta'a Atatrk Mzesi

Nevehir'in Hacbekta ilesindeki Atatrk Evi, Atatrk Mzesi olarak dzenleniyor. Nevehir Kltr Mdr Mehmet Demir, Atatrk'n 22 Aralk 1919 tarihinde ziyaret ettii Hacbekta ilesinde konaklad Atatrk Evi'nde, Kltr Bakanl tarafndan 1998 ylnda balatlan restorasyon almalarnn tamamlandn belirtti. Mze haline getirilecek Cumhuriyet Meydan'ndaki Atatrk Evi iin, bugne kadar 37 milyar lira harcama yapldn kaydeden Demir, "Halen tehir ve tanzim almalar devam ediyor. Kurtulu Sava srasnda bir konak olarak kullanlan evde bulunan tm tarihi eserlerin yan sra, o dnemde kullanlan tarihi nitelikteki eya da sergilenecek" dedi. Demir, Atatrk Mzesi'nin, 22 Aralk 2000 tarihinde hizmete alacan kaydetti.
lk kitap mzayedesi
stanbul'un tannm sahaflarndan Serdar In, 22 Ekim gn The Marmara'da Pera Yaynclk ile birlikte bir kitap mzayedesi dzenliyor. Antika kitap, sreli yayn, ephemera, afi ve tablolarn yer alaca mzayede, Pera Yaynclk'n 1 1 . ve Serdar In'n 3. mzayedesi olacak. Sezonun ilk kitap mzayedesi olarak kitapseverlerin ve ephemera koleksiyoncularnn merakla bekledii etkinlikte, zengin ierikli bir izgi roman arivi de yer alacak.
Uzmanlar, yzyllardr ilk kez bir maymunun soyunun tkendiini de vurguladlar. Bu konudaki bilgiler, 'Conservation Biology' adl bilimsel bir yaynda yer ald. Bilim adamlar, Red Colobus maymununun soyunun tkenmesinin bir balang olduuna dikkati ekiyor. Bu evrelere gre, nmzdeki yllarda ok sayda maymun tr ile baka canlnn soyunun hzla tkenebilecei ifade edilivor.
1 0 0 Popler TARH / Ekim 2000
Doris Day ve Rock Hudson ikilisi
60 larn sembol
Onlar, sinema tarihindeki en baarl iftlerden birini yarattlar. Baar onlar, model olarak konumlandklar Amerikan toplumu dnda da sevilen bir ift yapt. Belki gerek olmann uzandaydlar; ama pazar gnlerimizin en keyifli anlar arasnda nemli yerleri vard.
HAMET TOPALOLU
P
Yl 1960: Rock Hudson ve Doris Day film setinde bir dinlenme annda.
azar sabahdr; kahvaltnn hemen sonras. Erken ykanm amarlarn kokusu arka odadan salona dolmaktadr. Darda kuruni gri bir gkyz. I ap amamakta tereddt edersiniz; ancak babanzn gazeteyi pencereye yakn bir yerde rahatlkla okuyor gibi grnmesi, sizi harekete gemekten alkoyar. Huzursuzluk iinde koridorun sonundaki kapya ba-
karsnz, "Banyo sras ne zaman gelecek acaba?" Pazar sinemasnn ya ba kaacaktr ya da banyo ars tam filmin keyfine varmaya balarken gelecektir. te 'Yastk Sohbeti' (Pillow Talk) filmini ilk kez 70'lerin sonlarna doru byle bir pazar sabahnda seyretmitim. Aslnda byk bir olaslkla daha nce, gece saatlerinde de oynamt ancak benim, Charlie'nin Melekleri'nin ortalarna doru do-
lan yatma ncesi TV iznim, bana Rock Hudson'la Doris Day'in terbiyeli flrtlerini seyretme ansn tanmamt. Ben 70'lerin sonlarnda TV ekrannda onlar seyrederken Amerika'da bu tr bir ilikinin inandrcl oktan yok olmutu. Aslna bakarsanz, HudsonDay ikilisinin iliki dzlemi, filmin ekildii dnemde bile yar glmsemeyle karlanyordu. Ancak yine de yapmclar bu ikiliden film yaratp giede ceplerini doldurmay baardlar. Hudson-Day ikilisi 60'l yllarda evirdikleri Pillow Talk, Lover Come Back ve Send Me No Flowers filmleriyle beyazperdede, hafzalarda yer edecek bir ift oluturdular ve dnemin romantik komedi trne ivme kattlar. YALNIZCA FLM... Sadece film sren beraberlikleri, birok filmde birlikte oynamlar yanlsamasn uyandrd. Filmlerde Doris Day gzel, salkl, baarl ve drst kadn oynarken Rock Hudson yakkl, (yine) salkl, i bitirici, kat (ama iyiniyetli) adam canlandryordu. Tiplemeleriyle ve i yaamlaryla 60'larn Amerikas'nn modern toplum yaamnn temel zelliklerini (birebir olmasa da) yanstyorlard.
1 0 2 Popler TARH/ Ekim 2000
Birbirinden habersiz ama aslnda 'birbirleri iin yaratlm' iki karakter, yanl anlamalara dayal bir olaylar zinciri sonucunda bir araya geliyordu. ok eski bir tr, fars temel alan filmler bir yandan da komedi-ak yklerinin baarl formln kullanyordu. Day ile Hudson'un ilikilerinde nefret ak douruyordu. Rock Hudson her zaman serinkanl, iini bilen, grm geirmi, frsat adam oynarken Doris Day telal, naif, ahlaka ve kurallara sk skya bal, tecrbesiz kadnd. (Day'in filmlerde canlandrd naif tiplemeye Oscar Levant'n yapt gnderme nldr: "Doris Day'i bakire olmadan nce tanrdm".) Seyirci nce iki farkl karakteri reniyor, birinden yana taraf tutuyor, sonra da ikisinin bir araya gelmesini keyifle izliyordu. Tabii bu arada ikilinin oynad filmde de rol alan Tony Randall' anmamak olmaz. Kimi zaman patron, kimi zaman da zengin arkada rollerini stlenen Randall her iki karakter iin de mantn sesini oynuyor ve filmin denge faktr oluyordu. LK KEZ 1959'DA Pop mziin sevilen ismi Doris Day'le sinemann yakkl erkei Rock Hudson ilk kez 1959 ylnda bir araya getirildiler. 'Yastk Sohbeti', Amerika'nn rnek iftini yaratmaya alan bir filmdi. Brad Ailen (Rock Hudson) ak arklar yazan apkn bir ark sz yazardr. Telefonda sevgililerinin hepsine ayn arky syleyip sadece isim ksmn deitirir. Brad'in ak konumalar telefon hattn paylat i dekoratr Jan Morrow'un (Doris Day) i grmelerini engeller ve Jan bu duruma byk tepki duyar. in ilgin taraf Brad'in sponsoru milyarder Jonathan Forbes, Jan'n nianlsdr. Tesadfler ikiliyi bir gn bir gece ku-
Pop mziin sevilen ismi Doris Day

Doris Mary Ann Von Kapplehoff, 3 Nisan 1924'te Ohio eyaletine bal Cincinatti'de dodu (ehrin ad sinema merakllarna hemen Steve McQuinn'in canlandrd Cincinatti Kid'i hatrlatacak). Henz on bir yandayken anne-babas boandlar. Annesiyle yaayan Doris dans etme hobisini gelitirdi ve bale sanats olma dleri kurdu; ancak bir trafik kazas iki ylna ve dlerine maloldu. 0 da sanata olan yeteneinin ynn deitirip ark dersleri ald. nce yerel gruplarda ark sylemeye balad. Bu srada ilk kocas, mzisyen Al Jordan'la tant; 1941'de evlendiler. Jordan eini srekli dvnce evlilik sadece iki yl srebildi. Doris Kapplehoff olu Terry'le yeni bir yaama balad ve 1946'da George Weidler'le bir yl bile srmeyen bir evlilik yapt. Menajeri Doris'in oyuncu olarak da yetenekli olduuna inanyordu ve onu bir deneme ekimine raz etti. Bayan Kapplehoff un yaam bir anda deiti. Warner Brothers yneticileri Doris'le bir anlama imzalad. Sinemaya ilk admn 1948 ylnda ekilen 'Romance On The High Seas' filmindeki Georgia Garrett rolyle att. Warner Brothers, Doris'in performansndan memnun kald ve onu ou mzikal olan birok filmde oynatt... Doris Day bugn 76 yanda. Californiya'ya bal Carmel kasabasnda (hafzas kuvvetli olanlar hatrlayacak; Clint Eastwood bir dnem Carmel'in belediye bakanyd) Cypress Inn isimli bir otel iletiyor ve hayvan haklarn savunan bir vakfn yneticiliini yapyor. ngiltere'de, Leeds'te her yl dzenlenen bir Doris Day Konferans var.
lbnde, bitiik iki telefonda yan yana getirir. Brad, Jan'n sesini tanr ve sponsorunun tarifinden onun kim olduunu anlar. Brad gen kadn aklar listesine katmak ister ve bunun iin adn ve aksann deitirir. O artk Teksasl masum iadamdr. Numara tutar ve ikili arasnda bir iliki balar. Film her iki oyuncuya da
gncel ve zenilen trde iki karakter izer. Hudson ark sz yazar olarak her zaman zenilen 'kadnlarn sevgilisi' tiplemesini oynarken Day, baarl, modern i kadn tiplemesiyle kendine gvenin semboldr. Yapmclar iki salkl karakteri bir araya getirirken hem zenilen ifti yaratrlar hem de ahlak adan toplumun deerlerini zde korurlar. apkn adam doru kadn bulunca yaplacak en doru hareketi seer ve tek eli yaam kabul eder. ift -bir adan rk bir yaklamla- salkl ekirdek Amerikan ailesine rnek tekil eder: fiziksel mkemmellikleri, modern yaamn gereklerini yerine getirmeleri ve arl artan i dnyasna uyum salamalar, modern Amerikan toplumunun yaama ablonunda arzulanan bir btnlktr.
Popler TARH / Ekim 2000 . 1 0 3
me denk geliyor). Doris Day'in Martin Melcher'le evlilii uzun srd ancak en ok sknty da bu beraberlikte ekti. nc kocas 'Doris Day' isminden yararlanmann peindeydi. Onu ikinci snf prodksiyonlara srkledi, kazand serveti dolandrclara kaptrd. 1968'de ldnde karsna yarm milyon dolarlk bir bor brakt.
BR 'DEVAM' FLM
Doris Day ve Rock Hudson, 1959 yapm 'Yastk Sohbeti' (Pillow Talk) filminin iki hareketli sahnesinde (stte ve kar sayfada).
HUDSON'UN ECNSELL Tabii geen zaman iinde ve yaanlanlarn nda alternatif deerlendirmeler dodu. Rock Hudson'un ecinsel kimlii gznne alndnda, Yastk Sohbeti'nde Hudson'un canlandrd iki farkl kimlik, gerek yaamndaki 'ikili' hayatn bir yansmas. apkn, kadnlarn deli olduu ark sz yazar 'Brad' kendisini annesine bal, dedikodu seven ve yemek tarifleri toplayan Teksasl Rex tiplemesiyle glgeler. Gerek yaamda Rock Hudson iin tam tersi bir perdeleme sz konusuydu; ecinselliini kadnlarn hayran olduu erkek star tiplemesiyle gizliyordu. Eletirmenler Yastk Sohbeti'ndeki 'Rex'in bir anlamda
Hudson'un daha nce rol ald 'Giant' filmindeki iri yar Teksasl tiplemesinin bir parodisi olduunu savundular.
DORS DAY VE ERKEKLER
Doris Day'in beyazperdeye yansyan yz ne kadar mutluysa gerek yaam o denli sorunluydu. Filmlerinin tersine, doru erkei bir trl bulamyordu. lk olarak bir mzisyenle evlenmiti ve adam onu srekli dvyordu. Buna sadece iki yl dayanabildi. Ardndan ikinci evliliini yine bir mzisyenle yapt ancak bu da uzun srmedi. kinci ei, 'Bay Dors Day' olarak anlmak istemediini syleyerek ilikiyi bitirdi. En uzun sren evlilii ncsyd (tam da Rock Hudson'la birlikte oynadklar dne-
Ancak sinemada baarnn srmesi gerekiyordu. Yapmclar Day-Hudson ikilisini iki yl sonra bir kez daha bir araya getirdi. Kadrosu, tematik yaps ve esprileriyle 'Lover Come Back' tam anlamyla bir devam filmiydi: Carol Templeton (Doris Day) bir reklam ajansnda mteri temsilcisidir. Hrsl ve baarldr ancak rakip ajansta alan Jerry Webster (Rock Hudson) etik d taktiklerle mterilerini almaktadr. Jerry mterilerini gece kulplerine gtrp onlar kadnlar ve alkolle kandrmaktadr. Carol iin peine der. Bir kez daha yanl anlama zerine kurulu, farkl cinsiyetten iki baarl insan arasndaki ilikiyi nefretten aka dntren bir komedi. Rock Hudson bir kez daha kadnlarn sevdii, yakkl, i bilen tiplemeyi oynuyordu. Ancak bu kez o da Doris Day gibi gnn gelien deerlerine ayak uyduran bir kariyer semiti: reklamclk. Zaten ikilinin birlikte oynad filmlerin en nemli ayaklarndan biri, modern yaam iyi yanstmasyd. 60'l yllarda Amerika'da patlama yaayan reklamclk sektr filmin ana izleine yerletirilirken bir yandan da inceden inceye tketim toplumuna gnderme yaplyordu. Filmde Tony Randall'n oynad rolden bir alnt bu eletirinin somut bir yansmas: "Bu reklamcln gcnn imdiye kadar gsterilmi en iyi kant: varolmayan bir rn sattn!"
iftin ikinci filmi baarl forml tekrarlyordu ve ilki kadar olmasa da belirli bir gie baars getiriyordu. Ancak yanl anlamalarla birbirini bulan bu iki seksi karakter daha sonra devam ettirilmedi. Gen kzlarn ve erkeklerin biraz da hasetle izledikleri k olma yks, 1964 ylnda ekilen 'Send Me No Flowers' filminde yerini evli bir ifte brakt.
FT, EVL OLUNCA...
George Kimball (Rock Hudson) sabahlan gazete okurken bir tabak dolusu ilac eker niyetine yutacak kadar hastalk hastas bir adamdr. Hemen hemen her gn yeni bir endieyle doktora gider. Bu ziyaretlerinden birinde doktorun lmekte olan bir baka hasta hakknda sylediklerini kendi hastalyla ilgili sanr. Doktorun gerekleri kendisinden sakladna inanan George iki haftalk mr kaldna inanr. Tek endiesi kars Judy'ye (Dors Day) kendisinden sonra iyi bir yaam salayacak bir koca bulmaktr. Bunun iin yakn dostu Arnold'la (Tony Randall) birlikte uygun koca aday aramaya balar. 'Send Me No Flowers' yapmclar iin d krkl, oyuncular iin de birlikteliin sonu oldu. Eletirmenler ve sinemaclar, k olma ykleriyle varolan iki ekici tiplemenin evlendirilmi olmasn byk bir hata olarak nitelediler. Evli Hudson ve Day cinsel cazibelerini kaybetmilerdi. Bir yandan da dier iki filmdeki canl, lks ortamlarn, haraketli atmosferin yerini ehrin varounda iki katl, huzurlu ve dingin bir ev ortam almt ki bu da seyirci asndan cazip grnmyordu. Amerikallar zaten iinde yaadklar deil, zendikleri ortamn temsilini grmek istiyorlard. Hudson-Day ikilisinin ortak kariyerini sona erdiren sadece
tema ve karakter seimi deildi. Amerika 60'larn ortasna gelmiti ve artk genler arasnda cinsel zgrlk, rock mzik ve gnlnce giyinmek modayd. Yastk Sohbeti'nin mkemmel ikilisi her tr zellikleriyle bu yeni ablonun dna dyordu. BRLKTELN SONU Terbiyeli flrt ve baarl i kadn forml -yllar sonra bambaka ekilde yeniden ina edilmek zere- sahneden ekilmek zorundayd. Doris Day yaamn, mzik kariyerinden arta kalanlar, birka nemsiz film ve nc kocasnn kendisinden habersiz imzalad kontratlarn sonucu olarak girdii televizvon
ovlaryla srdrd. Rock Hudson sinemadan vazgemedi ve ok sayda filmde rol ald. Ancak hibir zaman sinemann usta aktrlerinden saylmad. kili son kez 1985 ylnda Doris Day'in televizyon ovunda bir araya geldi. Rock Hudson eski partnerinin hatrn kramad ve ar hasta olmasna ramen ovun ilk konuu oldu. 1985 ylnda AiDS'ten ldnde yllarca gizledii ecinsel kimlii farkl kesimlerce afie edildi. Rock Hudson-Doris Day ikilisi sinema tarihindeki en baarl iftlerden birini yaratt. Baar onlar model olarak konumlandklar Amerikan toplumu dnda da sevilen bir ift olarak yaatt. Temsil ettikleri deerler, perdede canlandrdklar tiplemeler ve gerek yaamdaki karakterleri asndan gerek olmann uzandaydlar belki; ama kapal havalarda, banyo sras bekleyerek balayan pazar gnlerimizin en keyifli anlar arasnda nemli yerleri var.
Sinemann 'yakkl erkei' Rock Hudson

Roy Scherer, 17 Kasm 1925'te Illinois'te dodu. 0 be yandayken babas i bulmak iin evi ter ketti ve bir daha dnmedi. Annesi yeniden evlenince soyad Fitzgerald'a dnd (nl yazarla bir alakas yok). Lise yllarnda oyuncu olmaya karar verdi ancak I I . Dnya Sava'nda Deniz Kuvvetleri'nde geirdii askerlik dnemi, hayallerini bir sre sekteye uratt. Sava sonrasnda Kaliforniya'da postac oldu, telefon irketi grevlisi olarak alt, kamyon kulland. Profesyonel fotoraflara pozlar verdi ve sonular eitli oyuncu ajanslarna gnderdi ancak ilgi grmedi. Bu kez de oyunculuk dersleri ald ve en can alc dersi drama hocas verdi: Kendine ksa ve arpc bir ad bul.' nce Lance ve Derek isimlerini denedi; ardndan Rock'ta karar kld (Hudson ayn isme sahip bir otomobilden geliyor). lk anlamasn Universal Stdyolar'yla yapt ancak ilk filmini kiraland Warner Bros'ta evirdi. Usta ynetmen Raoul Walsh bu ilk filmde (Fighter Squadron-1948) Hudson'da yldz olma potansiyeli grd. Gen oyuncu yine de bir ka yl yan rollerle ve kt adam tiplemeleriyle yetinmek zorunda kald. Daha iyi yapmlara giden yolu 'Winchester 73' filmi at.
ilk sanatlar, ilk srekli izleyiciler

Tosca operasnn unutulmaz sanats Semiha Berksoy (solda). Trkiye'de operann 'ykseldii' dnemde smet nn, yannda Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ile 'Cumhurreisi locas'nda.
Cumhuriyet dneminde
Operann ilkleri
Atatrk'n Trk operasn kurma yolundaki giriimi, parlak, inanlmas g bir gsterimle, 'zsoy' operas ile sonulanmt... Operay Ahmet Adnan Saygun arabuk bestelemiti. Elde hibir ey yokken bylesine ksa srede olgun bir yapt hazrlanmasnn bir rnei daha yoktur.
METIN AND n dokuzuncu yzylda stanbul'da, Avrupa'nn merkezlerini aratmayacak kadar dzenli opera gsterimleri veriliyordu. yle ki bazen bir opera, Paris'ten nce stanbul'da gsteriliyordu. Nitekim Verdi'nin 'II Travatore' operas, Paris'ten nce stanbul'da oynanmt. Ancak bu gsterimler dardan, zellikle talya'dan ve Fransa'dan stanbul'a gelen opera
topluluklarnca veriliyordu. Trk sanatlarn opera gsterimleri iin, Cumhuriyet dnemini beklemek gerekiyordu. Her alanda olduu gibi, Trk operasnn kuruluunda da ilk adm Atatrk atmt. nce setii konularda opera librettolar yazdryor, bunlar dil ve dnce bakmndan kendi el yazsyla dzeltiyor, sonra bu opera librettolar, bestelenmek zere Ahmet Adnan Saygun, Necil Kazm Akses, Ulvi Cemal Erkin gibi gen bestecilere datlyordu.
'ZSOY'UN AIRTICILII
Atatrk'n Trk operasn kurmak yolundaki giriimi, parlak, inanlmas g bir gsterimle sonuland. 1934 ylnn Haziran aynda Ankara'ya ran ah Rza Pehlevi geliyordu. Atatrk konuu onuruna, iki lke arasndaki dostluu pekitirecek bir konuda opera hazrlanmasn istiyordu. Bunun iin Firdevsi'nin 'ahnme'sinden Hkmdar Feridun ile ilgili blm seildi. Burada Feridun'un iki olu olur: Tur ile rac...
Operalarda, dekordan kostme Trk sanatlar

Semiha Berksoy ve Nurullah evket Takran Tosca'da (solda). Turgut Zaim'in 'Madame Butterfly' afi tasarm (ortada). Mesude alayan, Madame Butterfly rolnde (sada). Turgut Zaim'in dekor almas (altta).
Tur'dan Trkler, ra'tan ranllar trer. Mnir Hayri Egeli'nin yazd librettoda Tur, Atatrk ile zdeletirilmitir. Operay Ahmet Adnan Saygn arabuk besteler. Belki de elde hibir ey yokken bylesine ksa srede her eyi hazrlamasnn da bir benzeri yoktur. Korosu, solistleri, orkestras olmayan bir lkede hepsi bulunmutur. Semiha Berksoy, Nimet Vahit, Nurullah Takran nemli rolleri paylarlar. 19 Haziran 1934 gecesi, ran ah ve Atatrk'n huzurunda opera verilir. Operann ad nce 'zsoy' iken sonra 'Feridun' olmutur. 1981'de operann birinci perdesi oynadnda ardm; bu kadar abuk hazrlanan 'zsoy' bir olgunluk eseriydi. Devlet Konservatuvar'nda opera ve tiyatro, Cari Ebert'in sorumluluundayd. TATBKAT SAHNES Konservatuvarn yan sra bir de 'Tatbikat Sahnesi' kurulmutu. Burada hazrlanan tiyatro ve opera gsterimleri halka sunuluyordu. Tatbikat Sahnesi'nde Carl Ebert 8 opera hazrlamt: Mozart'tan 'Bastien ve Bastienne', Puccini'den 'Tosa'
ve 'Madame Butterfly', Smetana'dan 'Satlm Nianl', Beethoven'den 'Fdelio', Mozart'tan 'Figaro'non Dn', Bizet'den 'Carmen' ve Rossini'den 'Sevil Berberi'... Bunlarn ikisi dnda hepsini seyrettim. Seyredemediklerim ise 'Satlm Nianl' ile 'Sevil Berberi' oldu. Ankara seyircisi bu yenilikle sanki bylenmiti. Bunlar grmek iin, Ankara dndan da ok sayda gelenler oluyordu. UNUTULMAYANLAR 1939-40 mevsiminde balayan operalarla ilk kez opera sey-
rediyordum, o zamandan bugne geen yllar sresince belki yzlerce opera seyrettim; ancak bu ilk operalar sanki bugn seyrediyormuum gibi izlenimimi canl olarak tayordum. Semiha Berksoy'u Tosca rolnde, Mesude alayan' oo San'da nasl unutabilirim?.. 'Fdelio' operasnda, zindanc Rocco'da Ruhi Su'nun o erkeksi, gr sesi hl kulaklarmdadr. Ancak kim derdi ki 'Fidelio'da zindanc olarak parmaklklarn dndaki Ruhi Su, 1952'de be yln parmaklklar arkasnda geirecekti?..
'Tele-safir'lii balatan dizi: Kaak
Tek kollu adamn peinde

ki yl boyunca her hafta ekran bandakilere trnaklarn kemirten 'Kaak' dizisi, televizyonun lkemizdeki ilk yllarnda komuluk ilikilerini farkl bir boyuta tamt. Trk izleyicisi oluk ocuk televizyon olan evlerde toplanr, Dr. Richard Kimble'n kan, inanla ve kararllkla karsnn katilini kovalamasn izlerdi.
AYDN EROL enz televizyon olgusuna yeni yeni altmz yllard. Bu byl cama bakp bakp grntlerin nasl olup da kilometrelerce uzaktan evlere kadar ulatna akl erdiremiyord.uk. Yllardr kulaktan kulaa yaylan " Bir radyo kacakm, iindeki gzkecekmi" sylentisi artk gerek olmutu. Ancak ilk zamanlar bu 'eytan icad' alet, sayl evde bulunurdu. Eer bir mahallede televizyonu olan ev varsa o evin sahipleri bilinir ve komu sohbetlerinde hep televizyon ko-
nuulurdu. Televizyon olgusuyla birlikte yeni alkanlklarmz da balad. nk herkes izleyemedii iin sohbetlerin balca konusu televizyondu ve televizyonla birlikte ekrana gelen dizilerdi. Merakmz dizgin leyemediimizden televizyon bulunan evlerde sohbet gruplar hemen oluuveriyordu. Bir yandan gz ucuyla o anda oynayan dizi izlenirken bir yandan da daha nce yaymlanan blm zerinde tartmalar yaplyordu. O dnemde bu tr bulumalara bir de ad konmutu: 'Tele-safirlik'.
Tele-safirliin balca konularndan biri de, 'Kaak Dr. Richard Kimble'n yrekle, inanla ve kararllkla karsnn katilini kovalamasyd. 1973 yl ortasnda balayan bu dizide, katil olmadn kantlamak iin gerek katilin peine den Dr. Richard Kirnble, hemen hepimizin yreini azna getirerek birok maceraya atlyordu ve ekran bandaki ev sahibi ve 'tele-safir'ler, scakln fark etmedii ay yudumlarken azlarnn yanmasna aldrmadan onun servenlerini izliyordu. Uzun bir sre izleyicileri peinden koturan David Janssen,
Popler TARH/ Ekim 2000
Son 'Kaak' Harison Ford

Kaak filminin yks en son 1993 ylnda sinemaya uyarland. Barollerini 'Indiana Jones' ve 'Starwars' filmlerinin nl aktr Harrison Ford (altta) ile Hollywood'da son dnemin aranlan karakter oyuncusu Tommy Lee Jones'un paylat filmde, Dr. Kimble yine hem polisten kayor hem de karsnn katilini arayarak susuzluunu kantlamaya alyor. Ynetmenliini Andrew Davis ve Michael Chapman'n yapt film ayn yl sinemalarda gsterime girdiinde byk ilgi grd ve 6 dalda Oscar dl aday gsterildi. Film genel olarak eletirmenlerden de olumlu not ald ancak David Janssen'in oynad ilk Kaak dizisinin izleyici zerinde yaratt etkinin, sonradan ekilen sinema filmleri ne kadar baarl olursa olsun kolay silinmeyecei hep dile getirildi.
'Kaak' dizisiyle birlikte yldz bir anda parlayan David Janssen, sekiz yanda geldii Hollywood'da baarya trmanan yolda byk ura vermiti. ki tutkusu onu 49 yanda mezara gtrrken, sadece Trkiye'de deil, tm dnyadaki hayranlarn gzyalarna bomutu (solda).
ekran bandakileri masumluuna o kadar inandrmt ki, herkes onun bir an nce kendini kantlamasn bekliyordu. Ama o, izleyicileri umursamadan (!) bir maceradan dierine atlyor, hemen hepsinden de galip ayrlyordu. Bu anlamda 'Kaak', 'Tele-safirlik'le birlikte lkemizde TV dizisi kltrnn de balangc olmu, ayn trden maceralar ekrana tayan yerli dizilerin balamasn salamt. 50'ye yakn lkede gsterilen 'Kaak' dizisinin barol oyuncusu David Janssen, ylesine byk bir hayran kitlesine sahip olmutu ki, hangi lkeye gitse byk olay oluyordu. 1974'n Temmuz aynda Trkiye'ye de gelen Janssen, zmir Altn Yunus Oteli'nde kaldnda kaps yzlerce hayranyla dolmu, Trk izleyicisi bu yeni kahramann grmek iin zmir'i birbirine katmt. Gazeteler 'Kaak'n Trkiye'deki en kk ann bile haber yapm, dergilerde hayat
hikayeleri ve rportajlar ard arda yaymlanmt. 'Uzayda Kaza'da Gregory Peck'le. 'Balknn Pabular' filminde ise Anthony Quinn'le birlikte barolleri paylaan David Janssen, 'Kaak' dizisiyle televizyon izleyicilerinin akln bandan almt. Sinemaseverler, onun ne ikinci bir Clark Gable, ne bir Robert Taylor, ne de bir Gregory Peck olabileceini dnmemilerdi. 'Kaak'ta canlandrd 'kanundan kaan' katil zanls David'in peindeydi Hollywood'un burnundan kl aldrmayan yapmclar. O dnem bir sanatya teklif edilen 200 bin dolar creti demeye hazr olan yapmclar, onu paylaamyordu. zel hayatnda gsteriten hi holanmayan, dostlarna kar daima gerek bir dost gibi davranmasn bilen David Janssen, bu rnek davranlaryla herkese kendini sevdirmiti. Gzel bir iki, tatl bir sohbet ve heyecanl bir golf ma, David Jans-
sen'in en ok sevdii eylerin banda geliyordu. 49 yanda ecele boyun een bu yorulmak nedir bilmez, mesleine ve meslektalarna ok bal sessiz, sakin aktr, hibir zaman hret budalas olmad.
Popler TARH/ Ekim 2000 1 0 9
HALT KIVANLA RADYO GNLER
Gidite yolcu, dnte ma spikeri

zanyor. Kalede de o gnlerin 1 numaral kalecisi Yasin var... Artk Niyazi aabeyin gelmesinden midi kestiim iin, penalty anlatmak zere tm gcm topladm: 'Mehmetik' Basri Dirimli bir gerildi, kotu, vurdu... Ve goooool... Ma anlatmak bir yana, ite gol bile anlatmtm! Hem de dnyann en byk kalecisinin yedii gol... Ne var ki, daha nce gol yemi olduumuzdan, bu penalt sadece eref saymz getiriyor, ma 3-1 kaybediyorduk. ' Derken kap ald, glerek Niyazi Sel girdi. Kotu, boynuma sarld, "Biraz gecikmitim. Ama geldiimde yle tatl anlatyordun ki ma... Bu ii kvracana inandm ve sana ans tanmak iin ktm dar..." dedi. Nur iinde yatsn, sevgili Niyazi aabeyim; ma spikeri olmam her eyden ve herkesten nce ona borluyum. Tabii bir de bana ilk mikrofon ansn veren sevgili Faruk Yener arkadama...
Halit Kvan 1967'de Bilbao'da spanya-Trkiye man arlatyor. Yannda, Milliyetin spanya muhabiri Sleyman Salam (stte). Kar stnde bir ma anlatm: Galatasaray'n Varova'da Legia takmyla karlamas (altta).
stanbul Radyosu'nda yazdm skecin giri blmn sunarak mikrofon karsna geiimden bir yl kadar sonra, uaktaym. stanbul'dan havalanan ve Moskova'ya inecek bir uakta... Yllar sonra bir Trk-Rus futbol temas... Fenerbahe, Moskova ve St. Petersburg'da (o gnlerdeki adyla, Leningrad) malar yapacak. Kafilede futbolcu ve yneticiler dnda tek yolcuyum. O gnk koullarda Moskova'ya gitmek, zor deil, olanaksz... Tam anlamyla 'Demirperde' dnemi... Bir
tek bana izin verdiler gazeteci olarak... O da ne uramalar sonucunda... Moskova'daki ilk mata Fenerbahe, o gnn devlerinden Dinamo ile oynuyor. Eski milli futbolcu, o gnn ma spikeri Niyazi Sel aabey yanma geldi, "Spiker kulbesine gel, bana yardmn olur" dedi. 'Yardm' szn duyunca hemen gittim. Ben yazarm, spikerlikle bir ilgim yok. Ancak ilk yar bitince, Niyaz aabey, "Ben biraz hava alp geleyim, sen devre arasnda ilk 45 dakikayla ilgili grlerini zetle. imdi geliyorum" dedi ve kt. Oturdum mikrofon karsna... Gazeteye yaz yazar gibi, konuarak, szm ona yoruma baladm. Ancak ksa sre sonra kendimi kaptrdm farkettim. Arkaya dndm, Niyazi Sel yok... Sahaya dndm, takmlar kyor. kinci yar balyor. Ve balad bile... Kulbede Rus teknisyenle ikimiz varz... Saa baktm, sola baktm, aresiz ma kendimce anlatmaya baladm. Bu arada bir penalt olmaz m? stelik penalty Fenerbahe ka-
AYRINTI
1963-85 yllar arasnda konuma mikrofonu olarak kullanlan Marconi STC mikrofon, 8 x 9 x 6 cm.
1952-78 yllar arasnda kullanlan Grundig radyo-teyp, 43 x 69 x 41 cm.
Armaanl yarma
TV'de bir futbolcuyu tanmak, bugn yle kolay ki... Ad, srtnda koskocaman yazyor. Ya radyolu gnlerde?.. Spiker, futbolcunun adn sylemeden sadece anlatyor: "Futbolcu topu alyor, arkadana aktaryor, tekrar top kendisine geliyor, biraz sryor, rakibini geiyor, utunu atyor. Ve Goool!" Tanyn bakalm... Yllar nce bu ii yapan bendim. Bir matan bir blm anla-
Celal ahin'den sesli izgiler

tyorum. O ma oynanyormu gibi... Pas verenlerin, akn kesmek iin hamle yapanlarn, hepsinin adn sylyorum. Sadece bulmaca konusu olan, daha dorusu o gol atan futbolcunun adn sylemiyorum. 'GOLC' diyorum. Tabii takm isimlerini de sylemek yok. Ancak pas veren, topa kar koyan baz nl isimler arada geiyor. Ama ok hzl bir tempoda... te o yarmann kk bir ilan. Radyolarn aanlar Celal ahin'in o tatl, o muzip edal sesini duydular m, hemen evdekilere seslenirlerdi: "Koun koun, Celal ahin var." Ve gerekten herkes koard. Ama t karmadan... Ne zaman ki Celal ahin esprisini patlatrd, ite o anda radyo banda da kyamet kopard. Celal ahin'in akordeonuyla yapt espriler, birer mizah kpyd. stelik gncel... Herkes yaad gnlk hayatn bylesine karikatrize edilmesiyle ok neelenir, kahkahay basard: "Pazar gezmesi, badem ezmesi"nden "Adamn bul. Adamn bul. Adamn bulamazsan madamn bul "una kadar ne gzellikleri vard. Hele hele trafik klar bizde yeni uygulanmaya baladnda, sevgili Celal ahin frsat karmamt: "Krmz yannca dur... Sar yannca bekle... Yeil yannca ge, sen Hanm teyze" tekerlemesi unutulmaz.
RADYO HAFTASI DERGSNDEN

Dneminin nl ses sanats Perihan Altnda Szeri, Siemens marka radyonun reklamnda...25 Ekim 1952
Radyo Haftas, 1952 ylnda okurlarna Bizim Yldzlar Ansiklopedisi'ni hediye etmiti. Musiki, radyo, sinema ve tiyatro dnyasndan 600 sanat.
Yeni bir ses: Halide Akman... zmir Radyosu'nun bu gen solisti, Cihad Tuncay'n imzasn tayan bir syleide tantlyor. 18 Ekim 1952
Popler TARH /Ekim 2000 1 1 1
HAZRLAYAN: FGEN ONUR E R T A N
Zeugma antik kenti iin web sayfas

Gaziantep'in Nizip ilesinde, Frat Nehri kysnda bulunan Belks-Zetgma antik kenti, internet web sayfas araclyla sanal ortamda dnyaya tantlyor. www.zeugma2000com. adresinden ulalan sayfada, BelksZeugma antik kentinin yerleim alan, tarihi, stratejisi, eserlerin korunmas, haber merkezi, arkeolojik haritas, Gaziantep Mzesi, proje grubu, balantlar, bibloyografya, Kltr Bakanl, GAP Blge Kalknma daresi Bakanl ve projeye katkda bulunan kurululara ilikin bilgi yer alyor. Zeugma'daki almalarn, Packard Humanities Institute (PHI) tarafndan finanse edildii belirtilen sayfada, "Bu, Romallar'n Frat boyunda en utaki ehrine adanan arkeolojik kurtarma projesidir" deniliyor. Kltr Bakanl, PHI ve GAP Blge Kalknma daresi'nin, Zeugma antik kentindeki almalara ilikin giriimlerine deinilen web sayfasnda, u bilgiye yer veriliyor: "Bu kurum, heyecan verici uluslararas acil kurtarma projesini Zeugma'da organize etti. Roma ehri, inanlmaz bir ekilde mil tabakas ile korunmu. Buraya Turkish Pompei' denilmesi bouna deil. Uluslararas arkeolog ve uzmanlar grubu, Zeugma'ya Trk meslektalar ile glerini birletirmek iin geldiler. Grup, ortak bir strateji ierisinde koordineli olarak alyor. Birecik Baraj ve Hidroelektrik Santral'nn devreye girmesini takiben buradan karlan eserleri ve elde edilen bilgiyi kayda geirmek amacyla alma yaplacak. Bu grubun ynetiminde Oxford niversitesi Arkeoloji Blm ok nemli rol oynad. Web sayfas da bu birim tarafndan srekli gncelletirilecek." Web sayfasnda, Belks-Zeugma'daki almalarn Kltr Bakanl, GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Oxford niversitesi Arkeoloji Blm, PHI, Fransa ve talya arkeoloji kurulularnca yrtld de kaydediliyor.
Chopin'in hayran ok!

nl Leh besteci Frederic Chopin (1810 -1849) yaamnn ilgin ynleri ve unutulmaz eserleriyle internet siteleri arasnda geni yer buluyor. 1810 ylnda Varova yaknlarnda doan besteci, Fransz baba ve Polonyal bir annenin ocuu. zellikle piyano zerine yaplm kompozisyonlaryla nlenen Chopin'in, ok sayda piyano konertosu bulunuyor. ello sonat, valsleri ve 'Polonaise' adl yapt, tannm besteleri arasnda. http://www.chopin.org/ Chopin iin Amerika'da hazrlanm olan bu site, 1977 ylnda kurulan Amerikan Chopin Kuruluu tarafndan dzenlenmi bulunuyor. Chopin sitelerinin arasnda, en kapsaml olan. Site iinde nl sanatnn hayat ve eserleri hakknda istediiniz her trl bilgiye ulaabilirsiniz. www.chopin.pl/spis_tresci/index-eng.html nl besteci iin Polonya'da hazrlanm olan bu web sitesinde, biyografisi ve sanat hayatnn yan sra, geni bir fotoraf arivi de bulunuyor. Dier Chopin sitelerini ise yle sralayabiliriz: www.chopinsociety.org/ www.chopinsociety.org/main.htm www.geoclties.com/~mrpiano/chopinbi.html
Gn gn tarih
www.kronoloji.gen.tr nternetteki Trke tarih siteleri byk bir hzla art gsteriyor. Trkiye ve Anadolu tarihinin geni olarak ele alnd bir web sitesi de 'Kronoloji web sitesi'... nternetteki Trke tarih kaynaklar arasnda giderek nemli bir yere sahip olan kronoloji web sitesinde Trkiye tarihi arlkl olarak ele alnyor. Tarihi olaylarn kronolojik olarak elektronik ortama geirildii sitede, ayrca Trkiye ve dnyadaki nemli olaylar ve kurtulu gnleriyle ilgili zel blmler de hazrlanm. Sz konusu sitede bunlarn yan sra, Osmanl, Atatrk, Cumhuriyet, anakkale, TrkiyeAB, Ermeni olaylar, PKK, Kbrs sorunu gibi konular da kronolojik olarak incelenmi. Bu siteden tarihle ilgili dier web sitelerine ulamak da mmkn. Sitenin ana sayfasnda ise o ayki nemli tarihi olaylar satrbalaryla sralanyor.
Gney Amerika'da direniin sesi

www.che-lives.com/: Sitenin giriinde, dalgalanan bayrakla beraber Che'nin resmi ve Kballarn sesli sloganlar karlyor ziyaretilerini. Bu sitede Che Guevara'nn hayatn elektronik ortama tayan malzemenin ariv blm ngilizce, Franszca ve Almanca olmak zere ayr dilde hazrlanm. Resim galerisinde Guevara'nn deiik zamanlarda ekilmi siyah-beyaz arlkl fotoraflar yer alyor. Sitenin download blmnde ise Che'nin resimlerinin yer ald masast duvar kad ve ekran koruyucu ile, Che iin bestelenmi paralar bilgisayarnza indirebilirsiniz. shirts.guevara.com/indexEng.htm Che hayranlarna online rn satnn yapld bu siteden, Che'nin resimlerinin basl olduu t-sihrt, poster, bayrak, video ve kitap satn alabilirsiniz. www.geocities.com/Hollywood/8702/che.html: Bu amatr sitede Guevara ile ilgili kapsaml sayfalar yer alyor. www.come.to/Guevara: Kba ve Che. www.madimak.8m.com/: Trke hazrlanm olan bu sitede, Che'nin hayat ve resimleri yer alyor. Sitede ayrca Che'nin kendi sesinden konumalarn da dinleyebilirsiniz. www.cheguevara.com/ Hayat, sava, ryalar, hareketleri.... Resim, video ve mzik download edebilirsiniz.
Popler TARH/ Ekim 2000 . 1 1 3
Kazanova'nn ayak izleri peinde
Venedik
Bu kent, ehvet ve gizem doludur. Hem dindar hem de hafifmereptir. Hem knt iindedir hem de bir mcevher kadar kymetlidir. Ve btn sesler bastrlm itiraflar arasnda yok olurlar. Ama iki yz yldan beri bu seslerden biri hi susmaz: Dahi maceraperest Kazanova'nn sesi...
HISTORIA'DAN DERLEYEN ZGR EKI enedik suyun ortasnda bir kent ve San Marco mahallesi de onun tam gbeinde. te buras Kazanova'nn doduu yer. Kazanova o dnemi, 'Hayat Hikyem' adl kitabnda yle anlatr: "Annem beni 2 Nisan 1725 tarihinde Paskalya gn dnyaya getirmi. stelik doumdan nceki gn, can inanlmaz derecede stakoz ekmi. te ben de
360 derecelik fotoraflar

Selva'nn objektifinden kan Venedik grntleri, bu gizemli beldeyi hi grmemi olanlar iin, ilgin bir olanak sunuyor: 360 derecelik bir ayla ekilmi fotoraflar, izleyiciyi adeta iine ekiyor. o yzden stakozlara baylrm." Heveslerini sonuna kadar giderme merakna sahip Kazanova'nn, afrodizyak tutkusunu ilgin bir biimde, doumuna balaynn yks de ite byle! APKINLIA ADINI VEREN ADAM Doduunda rahip onu 'Giovanni Giacomo' adyla vaftiz etmiti. Yllar sonra baka bir adla, Kazanova (Casanova) ismiyle tannr oldu. 'Kazanova' ad, daha onun hayatta olduu dnemde bile, 'batan karclk' ile e anlamda kullanlmaya balanmt. Kazanova'nn doumuna oranla daha dn saylabilecek bir zaman diliminde, nl resPopler TARH/ Ekim 2000 .115
sam Titien'in her sabah atlyesinin kaplarn at San Samuele yresindeki tiyatroda, komedyendir Kazanova'nn anne ve babas. Bu tiyatro, Venedik'in soylu ailelerinden Grimani'ler tarafndan 1655 ylnda yaptrlmtr. Garip bir rastlant m desek artk, bilmem; soyluluk kurumuna byk bir merak olan Kazanova, gn gelir renir ki, kendisi aslnda bir Grimani'nin oludur. Annesi Giovanni Farusi ise bu konuda oluna yardm etmekten acizdir! Kazanova kendi soyaacyla ilgili birbirinden temelsiz tahminlerde bulunadursun, tarihin sayfalarna yneldiimizde biz de, ona babalk etmi yasal bir ebeveyn bulmakta zorlanyoruz. Giacomo hayat boyunca kendini hep yanlz hissetmiti. Bu nedenle Venedik'i, doduu yerleri terk etmesi, kendilerinden zaten ok az sz ettii kardelerinden ve annesinden ayrlp bykannesi Marzia Faruzi'nin yanna yerlemesi onu pek fazla etkilemedi.
GENLK YILLARI
Yamur altnda Venedik

"San Stefano Kilisesi'nin nndeki meydanda, yal kentin alnndaki klar slak parke talarna vuruyor..." Hi armayn: Kazanova'nn gerekten son derece edebi bir slubu vard.
bakas deildir bu kii: "Baffo akll, soylu ve ehvet dkn bir insand. Ancak ayn zamanda son derece deerli ve ei bulunmaz biriydi. Ondan o kadar etkilendim ki, Padoue'de bir pansiyon buldum ve orada onunla beraber yaadm." Be parasz bir aristokrat
Kazanova Venedik'ten kaar; ama 'kt hreti' peini brakmaz.

olan Baffo ak sak serenatlar, eit eit 'eytanlklar' ve 'inanlmaz para harcama becerisiyle' Kazanova'ya akl hocal yapar. Kazanova'nn daha sonralar yallk gnlerinde kaleme ald gibi, 'bu kentte yeteri kadar hayat kadn yoktur; ama neyse ki bu boluu doldurmaya hevesli bol bol evli kadn vardr'. Bu arada Baffo, Giacomo ile yakndan ilgilenir. Ona bir baba gibi yaknlk gsterir. indeki
frtnalar dindirir, akln kullanmay, hayalgcnden faydalanmay gsterir. Padoue'de 'Doktor' unvan alan Kazanova daha sonra Venedik'e geri dner. Eer sylediklerine inanlacak olursa, Kilise'de 'Patriklik' stats kazanma yolandandr Kazanova. Tarih 1740'tr. nce papazln ilk 4 aamasn geer. Giacomo iin sosyal statde, 'bulunulan yer' ok nemlidir. Bu nedenle papaz olma dleri kurmaya balar. Ama Kilise'ye kabulnn ardndan, olabilecek en masum nedenle, 'cinsel sapklk' deil, dolandrclk yznden, henz gen bir rahip iken Kilise'den atlr.
BYK KANAL AKALARI
Venedik'i terk eden kk Kazanova'nn hayat, Padoue'de balar. Ve bu yem balangca dostlarndan biri de karr. nl air Zorzi Alvise Baffo'dan
1 1 6 Popler TARH I Ekim 2000
Kazanova, Venedik'e dner. Bu yllarnda densiz bir arkada evresi iinde, bayalktan bayala doru koup durur. Geceleri en ufak bir utanma sklma duymakszn, ebeleri, doktorlar, rahipleri bazen szmna 'bir doum iin' bazen de hastalk ya da lm var diye uyandrrlar. Byk Kanal'da
kendini atnn stnde buluveKimi mahkeme yeleri, Kagondollarn ipini zp sahipsiz rir. Bir saat iinde Piezetta Meyzanova'nn Plombs hapisanesine kendi bana karanlkta kaybodan'n geer, Guidance'a son lularn keyifle izlerler. Ama en kapatlmas iin bask yaparlar. byk elenceleri, hayat kadnbir bak frlatr ve bir gondol 'Hi kimsenin o gne kadar kurlar ve aklabanlardr. arr. tulamad' Plombs hapishanesi Kazanova Venedik'ten kaok daha sonralar Kazanoadn, atsna denmi kurun va, Venedik'teki o gnlerini ynn ardndan, Avrupa'nn drt levhalardan alyordu. "Venedik le anlatr: "Btn bir kesini dolaehir bizden ikar; Hollanda, syet eden insanlarvire, Fransa ve la resmen nlRusya'ya gider. yordu ve biz inAma 'kt hresanlarn btn bu ti' de pei sra gelkarklklar yamektedir. ngilteratanlar bulmak re'de mahkumiyet iin sarfetttikleri karar verilir, Poabalarla alay lonya'da aleyhinediyorduk. Ama de bir kampanya te yandan ortabalar ve Avusya kmak konuturya'dan alenen sunda da hi issnrd edilir. 18 tekli deildik! Ziyllk bir srgnra kimliklerimiz den sonra Veneortaya karsa dik'e geri dnmeOnlar Konseyi bile dener. Ve yi'nin bir kadrtarihte ilk kez ggasna krek cerlen bir biimde, Kazanova'nn yzndeki iranik ifade kimseyi yanltmasn: zasna yollanmaonu zamannda 'Gnahlarnn bedelini' tek tek demiti o... 1755'te, Dukalk mz iten bile demahkum etmi Saray'nn (sada) altndaki Plombs hapishanesine kapatlmt ildi." olan Engizisyon Hapishanesinden Ka yMahkemesi, Kazanova'dan 'bir VENEDK'TEN KAI km" adl kitabnda anlatt gigizli ajan olarak almasn' taNitekim Kazanova, bir sre bi, Kazanova burada hemen birlep eder. sonra 'tanrtanmazlk ve cinlerle ka ka plan yapar. Sonunda, Waldstein atosu'nda hayata konumakla' sulanr. Engizis1756 ylnn 31 Ekim'ini 1 Kagzlerim kapayan Kazanova, son yon mahkemesi karar uyarnca, sm'a balayan gece, 'aty rgnlerine kadar, hayatn, yaam 24 Temmuz 1755 sabahnda, daten 15 belki de 16 kurun plakafelsefesini ve bu arada Venedik ha gne domadan tutuklanr. y kaldrdktan sonra' Kazanova anlarn kaleme alr.
Venedik'te nl bir mahkum
Popler TARH /Ekim 2000 . 1 1 7
Ad nl, kendisi unutulmu bir dergi
'Lokman Hekim' yaam tarz rehberiydi

nce Dr. Hafz Cemal'in abalaryla sonralar da evket Talat Kurt'un ynetimi altnda, 1936 ylndan 1955 ylna kadar tam 204 say yaymlanm olan 'Lokman Hekim' dergisi, popler salk dergileri arasnda zel bir yere sahiptir.
FEZA KRKCOLU
erginin knyesi ile balamak istiyorum yazya: " imdilik her ay kar. Siyas deildir. Tbb, shh, ahlak, terbiyev, fenn, itima, iktisad, sna, zira, edeb neriyat yapar! Mnevverlere, genlere, mekteplilere ve halka mahsustur."
Knyeyi okumaya devam edelim: "Sahibi, Umum Neriyat Direktr ve Bamuharri: Dr. Muallim Hafz Cemal Lokman Hekim. darehanesi: stanbul, Divanyolu, No: 104, Tel: 22398 Dr. Hafz Cemal Lokman Hekim Kabinesi. Tanesi her yerde 7,5 kuru, Trkiye iin 12 nshas (100) kurutur. Yabanc
memleketler iin 12 adeti (6) ilingdir. Yeil Kbrs iin 12 adeti (4) ilingdir. Muamele peindir." Bu kadar kl krk yaran bir dille yazlm bir knyeye ilk kez rastlyorum.
YAAM KILAVUZU DDASI
Lokman Hekim gerek isminden, gerekse de knyesinden an-
lalaca zere arlkl olarak bir salk dergisi. Ancak ou kez bir yaam klavuzu olma iddiasn tam... Elbette 'ahlak' bir duruu savunarak. Lokman Hekim ile Foto Sreyya'nn, Sreyya Bkey'in kard Foto Magazin dergisinde 1939 ylnda Selahettin Gngr'n yapt bir rportaja rastlyoruz. yle balyor: "stanbul'da bir misyoner tanrm ki hibir tekilta mensup olmad gibi, hezakatinden baka da gelir vastas yoktur. lham, vicdanndan baka yerden almaz. Bu misyoner, ne bir din propagandacs, ne de bir itimai sistem rtgandr. Onu ben, kavmi tarafndan reddedilmi peygamberlere benzetirim. Elinde kitab, dilinde Allah bir zikir gibi tekrar ettii nasihatleri, mahalle mahalle, semt semt dolar: 'ki imeyiniz! Ttn kullanmaynz! Bunlarn her ikisi de birer mthi zehirdir!' Bu tlere aldr eden olmasa da o yine bildiinden amaz. Mtevazi btesinden kard mecmuas ile hakik bir 'Lokman Hekim' salhiyetini taknr ve bu salhiyetle geni halk ktlelerine hitap etmekten hi yorulmaz. Onun kim olduunu hl anlayamadnzsa adn ve mesleini haber verebilirim: Doktor Hafz Cemal! Eski fkara babas hekimlerimiz iinde ayakta durabilen yegne adam... Hafz Cemal, eer gnde yz hasta kabul ediyorsa, en aa ellisinin muayene ve tedavilerini parasz deruhte eder. Hatt pek fakir olanlarnn ilalarn kendi alr. " (Foto Magazin dergisi, Selahettin Gngr, Lokman Hekimle, Haziran 1939)
DOKTOR HAFIZ CEMALN LGN KL
s' ynn renmitim. stne stlk bir de 'hafz'l kt... Rportaj okumaya devam edelim: "Pek kk yata babasz kaldm. Kbrs'n Leymasol kasabasnda bir kk medresede yatar kalkardm. (...) Cami cami dolayor, bazen minberin iinde, bazen mihrapta bazen hasrlarn stnde kvrlp yatyordum. Fakat, gitgide, camilerde de barnamaz oldum. (...) Gnlerden bir gn, daymn ticaret maksadile Beyrut'a gideceini haber alarak hemen, yanna kotum: 'Senin ufak tefek hizmetinde bulunurum... Ne olur, daycm, gittiin yere beni de gtr...' diye yalvardm. Daym raz oldu; boaz tokluuna beni yanma alp Beyrut'a gtrd. Malm ya, hafzlk var serde... Bamda mini mini sark, srtmda cbbe, Beyrut camileri-
ni dolayorum. Sesim de o tarihlerde olduka gzel!., teki beriki teklif eder dururlar: 'Kk hafz... Biraz Kur'an oku da dinleyelim!" Sonra bir gn Beyrut'un en byk camilerinden birinde birka sure okuyan 'Kk Hafz', kta Beyrut Valisi Aziz Paa ile karlar ve babasnn okul arkada kan valinin himayesine girer. Ve 'tbbiye mektebine' yazdrlr..." Lokman Hekim kendi adyla anlan dergi dnda kitaplar da yazm ve yine 'kendi kesesinden' bastrmt... Pekiyi, Lokman Hekim kitaplarnda tbb konulara nasl yaklayordu. Bir rnek, 'Ademi ktidar...' kitabnn ikinci cildinden: "Ttn, sigara, pipo, puro, nargile ve ttn enfiyesi gibi zehirlerin hi birini kullanmaz! Btn ispirtolu ikilerden hibirini, kullanmaz! Birer batakhane ve soyguncu mevkii gibi olan (dansing) yni umum ve di dans salonlarna devam etmez, bo yere roman okumakla ve gzelleri takip etmekle ak ve alka peine! dmez ..." Btn bunlar yapan biri olarak bu satrlar glerek okudum. Bu satrlar bir soruya yantt. Soruyu yazmadm deil mi? te soru: "Bel gevekliine yakalanmamak ister misiniz?" Kim istemez ki?.. Ancak herhalde byle deil!
Lokman Hekim, gerek dergisindeki yazlar gerekse 'nerettii kitaplar' ile yeterince ilgin bir kiilikti benim iin. imdi bir de doktor ynn, 'fkara baba-
Dneminin 'fukara babas' doktor Hafz Cemal, hem 'muayenehane' hem de dergisinin 'idare merkezi' olarak kulland ofisinde... Popler TARH/ Ekim 2000 1 1 9
HAZRLAYAN: DLEK NSEL OSMANLI MPARATORLUGU'NDA YAAMAK FRANOIS GEORGEON-PAUL DUMONT EVREN: MADE SELEN LETM YAYINLARI ocukluu stanbul'da geen, Trk Dili ve Edebiyat Profesr olan, stanbul'da Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits'nn mdrln yapan Paul Dumont ile Modern Trkiye ve Osmanl Tarihisi olan Franois Georgeon'un kitab, Osmanllarn ok kltrl yaamna k tutuyor. Kitapta farkl yerlerden, farkl din, dil ve kklerden gelen insanlarn oluturduu Osmanl'da toplumsallama nerede, nasl ve kimler arasnda olurdu; Ramazan elencelerine Yahudiler ya da Hristiyanlar katlr myd, Dou Anadolu'daki Ermeni ocuklar hangi oyunlar oynarlard, zmir'de Fransz olmak ne demekti, kabadaylarn, klhanbeylerinin toplumdaki ilevi neydi gibi sorularn yantlarn bulabilirsiniz. ...VEEE PERDEEE... STN AKMEN CUMHURYET KTAPLARI 1963 ylndan bu yana kitaplar yaymlanan stn Akmen'in 19992000 sezonu iinde izledii tiyatro oyunlar, opera, bale ve dinletiler hakknda kaleme ald eletiri ve deerlendirmelerini bu yaptnda toplu olarak bulmak mmkn. Kitapta, Gz Bitiminde Moliere ya da Kibarlk Budalas, Mart, Sen Hi Atebcei Grdn m, Can, Katherina Blum'un inenen Onuru, Kobay, Saraydan Kz Karma, Kuu Gl gibi, getiimiz sezon sahnelenen ve bazlar bu yl da oynanacak 65 oyun, bale ve operaya ait eletiri yazlarn bulabilirsiniz. 120 Popler TARH/ Ekim 2000
air Leyla Hanm'n anlar: lk elden Osmanl saray
zellikle Osmanl'y ve Saray'n anlatan tarihi romanlarn ok popler olduu bugnlerde, air Leyla (Saz) Hanm'n ocukluk ve genlik yllarn geirdii, raan, Yldz (alttaki fotoraf) ve Dolmabahe saraylarna ait anlarn anlatt kitab, Cumhuriyet Kitaplar tarafndan yaymland. air Leyla Saz, Trk Sanat Mzii ile ilgili kiiler iin olduka tandk bir isim. Trk Sanat Mzii merakllar onu, "Seni sevda ieim, tac- serim", "Mani oluyor halimi takrire hicabm" gibi pek ok arknn bestekar olarak tanyor. Leyla Hanm'n bir baka nl bestesi herkesin iyi bildii "Yasl gittim en geldim" dizesiyle balayan nl bir mar. Sanatnn bir de "Solmu iekler" isimli iir kitab var. Leyla Hanm Saray'a ait anlarn ilk kez 1895'de kaleme alm. Ancak bu notlarn yaymlanmas o zamanlar ho
karlanmayacandan, Bostanc'daki kknde saklam. Kkn geirdii bir yangn sonucunda, el yazmas btn kopyalar yok olmu. An notlarnn byle yok olmasna dayanamayan yazar, oturup onlar yeniden kaleme alm ve 1925 ylnda 'Le Harem Imperial' (mparatorluk Haremi) ad altnda Paris'te bastrm. Kitabn Trke olarak yaymlanmasnn yks ise daha ilgin: Yaptn Franszca basks Ali H. Neyzi'nin kitaplnda uzun zamandr varm. Ancak kitab Trke'ye evirmek kolay olmam. nk kitap Leyla Hanm'n olu tarafndan Franszca baskya hazrlanrken, Osmanl gelenek ve greneklerini daha iyi anlatmak iin ok uzun ve detayl eklemeler yaplm. Bylece anlarn orijinal metni konusunda kukuya dlm. Bu srada Ali H. Neyzi bir dostlarnn evinde bir yemek davetinde, Kenize Murat'n o gnlerde yaymlanan anlarndan konuulurken, Leyla Saz'n anlarnn orijinal halinin mer Ko'un koleksiyonunda olduu anlalm... Sonunda kitap, 'Anlar/19. Yzyl Saray Haremi' adyla Cumhuriyet Kitaplar arasnda yayna hazrlanm. Leyla Saz'n 'Saray' ile olan ilikisine gelince: Leyla
FUTBOLUN KISA TARH THE0 STEMMLER DOST KTABEV Futbolun Ksa Tarihi, bugn geni kitlelerin ilgi oda olan bu oyunun gemiini aratrarak eski sylencelerden gnmze kadar bilmediimiz ynlerini ortaya kartyor. Kitabn yazarken, mahkeme tutanaklarndan edebiyat yaptlarna dek her alanda futbolla ilgili her trl kaynaktan yararlanan yazar, bu oyunu Avrupallardan iki- bin yl nce inlilerin bulduu-
nu sylyor. Stemmler kitabnda, ayn zamanda futbolun bir zamanlar hkmdarlar tarafndan nasl yasaklanmaya alldn, Kilise tarafndan kara listeye aldn anlatyor. NAZIM HKMET MEMETFUAT ADAM YAYINLARI Nzm Hikmet'le 20 yl babaoul gibi yaam olan Memet Fuat'n kitab, byk airin kovuturmalar, davalar, tartmalar, basklar, sevdalar, ayrlklar, zlemler
Hanm'n babas, Hekim smail Paa, stanbul Tp Fakltesi'nden diploma alm ilk doktorlardan biri. Sultan Mahmut'un 'Saray Cerrah' olarak atandnda, Padiah'n byk olu Veliaht Abdlmecit'i snnet etmi. Abdlmecit tahta knca, renimini tamamlamak zere smail Paa'y Paris'e gndermi. Dndnde ise onu, Saray'n bahekimliine atam. Ardndan vezirlie ykseltilmi. smail Paa, Sultan ve ailesinin yakn danman olmu. Abdlmecit'in lmnden sonra, yeni padiah Abdlaziz dneminde de bu gvenilirlii devam etmi. Ticaret Bakanl grevini stlenmi. Bu arada, 10 yandaki kzn, yani Leyla Hanm'n ablasn, Abdlmecit'in byk kz Fatma Sultan beenmi ve onu Saray'a aldrtm. Leyla Hanm'n anlattna gre, 1853 ya da 1854 ylnda, ablas gibi kendisi de Saray'a kabul edilmi. O gnden balayarak Abdlmecit'in lmne dek, ocukluu Harem'de sultanlarn yannda gemi. Abdlaziz'in tahta kndan sonra babas Girit Adas'na genel vali atanm. Leyla Hanm da babasyla birlikte Girit'e gitmi. Be yla yakn bir sre orada kalmlar. Dndnde yeniden Harem'de bulunmu. Sultan Abdlhamit'in tahta kt ilk yllarda pek ok kez huzura kabul edilmi. Yani 20 yldan uzun bir sre, Saray hayatna tanklk etmi. Leyla Saz kitabnda, yaants, deni
biimi ve baheleriyle sultanlarn Harem dairelerini, buradaki mzik ve dans derslerini, Harem'de tand Hac Arif Bey, Santuri smet Aa gibi nl mzisyenleri, o dnemde stanbul'da moda olan Guillaume Tell ve Traviata operalarndan baz paralar alan Harem Orkestras'n, bugn unutulan baz Trk danslarn, ayrca Saray'da dzenlenen zel elenceleri ayrntlaryla anlatyor. Saraydaki Ramazan ve bayram trenlerini de unutmuyor tabii. Leyla Saz ayrca, Saray'daki erkez esirlerin, Arap cariyelerin ve haremaalarnn insana hzn veren, yazarda iz brakan yklerini de okurla paylam.
GDEON'UN CASUSLARI (MOSSAD'IN GZL TARH) GORDONTHOMAS EVREN: DURUL SALMAN SABAH KTAPLARI Kitap, dnyann en gl ve en esrarengiz istihbarat rgtlerinden biri olan Mossad'n gizli tarihini bir polisiye roman tadnda gzler nne seriyor. Kitabn Trkler iin en ilgi ekici yan, Mossad'n Papa suikastinde Aca'y kullanan glerin kimliini ortaya karmas ve bylelikle CIA'nn Papalk neznindeki itibarn sarsmasyd. stihbarat dnyasna yaknlyla bilinen yazar Gordon Thomas, bu kitapta ilk kez, kapal kaplar ardnda ajanlarla yapt syleilerden ve ok gizli kaynaklarla belgelerden yararlanarak Mossad hakkndaki gerekleri olabildiince aa karyor. 21. YZYIL VE TRKYE EROL MTERCMLER GNCEL YAYINCILIK Strateji kavramn tartmaya aan Erol Mtercimler'in kitab, Trkiye'nin 2030'lu yllara kadar karlaaca i ve d sorunlar konusunda ngrlerde bulunarak strateji reten ve stratejinin gerekliliim ortaya koyan bir alma olarak karmza kyor. Kitap, Strateji Nedir, Tarih ve Strateji, Strateji-Tarih-Corafya likileri, Devletlerin D Politika Stratejileri ve 21. Yzylda Trkiye'ye zm nerileri gibi blmlerden oluuyor. ZMR YAHUDLER HENRI NAHUM EVREN: ESTERYA SEVAL VAL LETM YAYINLARI zmir'de doan, baba tarafndan Manisal olan ve halen Paris Tp Fakltesi'nde ders veren Prof. Dr. Henri Nahum kitabnda, zmir'de uzun sre ie kapank yaadktan sonra dnyaya aPopler TARH/ Ekim 2000 1 2 1
ve aclarla dolu yaamyksn sunuyor okura. Kitap, btn insanlarn eit tutulmasn, herkesin birlikte alp birlikte retmesini, zgr olmasn, her trl baskc gcn ortadan kalkmasn isteyen bir airin yaamyks... KLEOPATRA JEAN-MCHEL THBAUX EVREN: SEVG TAMG DOAN KTAP Tarihi, Eski Msr uzman ve ayn zamanda roman yazar Jean-Michel Thibaux'nun roman, son yllarda yaymlanan Msr tarihiyle ilgili kitaplar arasndaki yerini ald. Msr'n gr-
kemli ve heyecan dolu tarihinden bir kesit sunan Thibaux'nun roman, 16 yanda Msr Kraliesi olan Kleopatra'nn yksn anlatyor. nce Sezar'm sonra Antonius'un sevgilisi olan Msr'n son kraliesi, skenderiye'deki saraynda ran ve Hindistan' fethetmeyi hedefler. Bu hayaline Sezar ve Antonius'u da ortak eder. Ancak bu fikir ylesine lgncadr ki, dnyann kargaaya srklenmesine ve Msr'n kmesine neden olur.
NURBANU TEOMAN ERGL NKILAP YAYINEV Nurbanu, tarihe ilikin ok sayda inceleme ve aratrmas olan Teoman Ergl'n ilk roman olarak yaymland. Roman, ok gzel bir cariye olan Nurbanu'nun, hi beklemedii bir anda imparatorluu ynetecek olan Sultan Selim'le yaad badndrc akn hikayesini anlatyor. 16. yzyln "ehzadeler ehri" Manisa'da geen ykde Nurbanu ve Selim'inak dnda kardelen Mustafa ve Bayezid'in ldrlmeleriyle Kanuni'nin tek varisi haline gelen Il.Selim'in sultanla giden sreci de aktarlyor.
lan bir cemaatin serven ve mcadelesini anlatyor. Kitap ayrca dneme ait pek ok fotoraf, gazete haberi ve belgeyle de zenginletirilmi. DALI VE GALA HERBERTGENZMER EVREN: ATLLA DRM LETM YAYINLARI letiim yaynlar, 'Aklar ve iftler' dizisini srdryor: Bu kez Herbert Genzmer'in kaleminden, ismi srrealizmle zdeleen nl ressam Dali ile sevgilisi, ilham perisi ve hamisi olan Gala'nn ilgin ve garip hikayesi anlatlyor. Dali ve Gala'nn yks, Katolonya tarasndan, srrealist evrelere, spanya Sava'nn kaosundan, kinci Dnya Sava sonras Amerikan tarz 'kitle kltr'nn oluumuna kadar uzanyor. VINCENT VAN GOGH DAVID SPENCE YAYINA HAZIRLAYAN: KEREM KESKNER EVREN: SEMH AYDIN ALKIM YAYINEV Alkm Yaynevi nl ressamlarn yaamlarn anlatan, 'Byk Ressamlar' dizisinde, Vincent Van Gogh kitabn da yaymlad. Kitap, 122 Popler TARH/ Ekim 2000
Van Gogh'un yaam, ailesi, dostlar, mektuplar ve resimleriyle sanat hakknda eletirmenlerin yaptklar deerlendirmeleri de sunuyor okura. Kitapta ayrca Van Gogh'un tablolarnn bol saydaki illstrasyonlarn da bulmak mmkn. PAPAYI LDRMEK TAD SZULC EVREN: AL CEVAT AKKOYUNLU DOAN KTAP ABD'li gazeteci Tad Szulc'un Papa II. Johannes Paulus'un biyografisini yazmak iin yapt aratrmalar srasnda toplad bilgiler onu 1981 ylnda Papa'ya dzenlenen suikast griiminin ardndaki gereklere ve 'Papay ldrmek' adn tayan bir roman yazmaya ynlendirir. CIA'nn ABD Senatosu komitelerine verdii raporlar ve i yazmalar, talyan mahkemelerinin ve nterpol'n bulgular, Fransz gizli servisinin suikastla balants, yakn tarihin bu nemli olayna k tutma iddiasn tayan romann temelini oluturuyor. STANBUL'UN YKLERDEK YZ SEMH GM TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI 29 nl yazarn stanbul'la ilgili 45 yksn kapsayan kitap, Hseyin Rahmi Grpnar'dan Buket Uzuner'e,
farkl kuaklara ait yazarlarn stanbul yklerinin derlenmesinden oluuyor. Kitab yayna hazrlayan Semih Gm, "mer Seyfettin'den Refik Halit Karay'a, bir stanbul ykcs olan Oktay Akbal'a, gnmzn gen yazarlarna kadar, pek ok yk yazar stanbul'u yk iin benzersiz bir yaznsal dnya olarak da almaya almlar belli ki" diyor. Kitapta, yukarda ad geen yazarlarn yan sra Sait Faik, Yakup Kadri, Nahid Srr rik, Orhan Kemal, Bilge Karasu, Cihat Burak, Demir zl, Fruzan, Onat Kutlar, Tezer zl, Il zgentrk, Nedim Grsel gibi pek ok nl yazarn yks bulunuyor. ADALET CMCOZ (BR YAAM YKS DENEMES) MNE ST YAPI KRED YAYINLARI Adalet Cimcoz'u, Trk filmlerini seyreden hemen herkes bazen Trkan oray'n, bazen Filiz Akn'n sesi olarak hatrlar. Oyuncu deildi; ama yllarca Trk Sinemas'nn nl isimlerini seslendirdi. Sanat evreleri onu, 5 yl boyunca Trkiye'nin yaamay baarm ilk zel sanat galerisi olan Maya'nn kurucusu ve sahibi olarak tandlar. Sanat deildi; ama bir dnemin plastik sanatlar iinde ad sk sk geti. Kafka'nn Milena'ya Mektuplar'n dilimize evirdi ve bu evirisiyle 'en iyi evirmen' dln ald. Ayn zamanda Trkiye'nin ilk dedikodu yazarlar arasndayd. Hafta, Salon, Aydede gibi dergilerde yazd. Dnemin okurlar onu 'Fitne Fcur' adl kesinden hatrlarlar. Mine St bu kitapta, 60 yanda kanserden len bu renkli ismi, Adalet Cimcoz'u anlatm, daha dorusu onun hayat zerine bir 'deneme' yazm. Kitapta, Cimcoz'a ait pek ok fotoraf da bulunuyor.
BUR
Osmanl'da Terazi: Mizan

Bu burcun insanlar genellikle uzun boylu, ince, zarif ve gzleri 'ekici' kiilerdir. Hak ve adaleti savunan Mizan insan, mzie ve genel olarak sanata dkndr.
METIN AND
hre gezegeninin beyti olduundan birlikte anlrlar. inde sekiz, dnda dokuz yldz bulunur. Kamer (Ay), Mizan burcuna geldiinde yeni giyinmek, mektup yazmak, sefere gitmek, kadnlarla yiyip imek, ocuunu okula vermek, dn yapmak ve eli gndermek olumlu yorumlanmtr. Ancak savamak ve satn almak iyi deildir.
Bu burcun insanlar genellikle uzun boylu, ince, zarif, kumral, kimi siyah sal, pembe-beyaz tenli, mavi ve ekici gzl olurlar. Zhre gezegeninin etkisinde olan ve sevimli, gler yzl, ho davranl, yaltaklanan bir portre izen Mizan insan, kendisini iyi korur ve hastala tutulmaz. Zhre yldznn etkisi elenceye, neeye, sevgiye yneliktir. Zhre'nin etkisi altndaki Mizan burcunda doanlar, mzik gibi sanatlara ve hayali ilere yatkndrlar. Yaamlarna ince istekler, derin tutkular, ehvetli duygular egemendir. Bu burca bal kadnlar da ok ekici ve sevgi doludur. Bu burtaki kiiler tombul, gelikin, orta boylu, ince, duyarl tenlidir. Gzleri koyu parlak ve anlamldr. Gnl ekici, gle, tatl, ruh okaycdrlar. Mizan burcunda, eylln son on gnnde doanlar iyi yaayan, zarif, sevimli, ho kimselerdir. Ekimin ilk on gnnde doanlar, hak ve adaleti savunurlar, ak fikirli, ilikilerinde sadktrlar. Ekim aynn 10.-20. gnleri arasnda doanlar, maddiyat ve aklldrlar, ama uyumlu deillerdir.
Minyatrlerde 'terazi' olarak gsterilen Mizan burcu insanlar, hak ve adaletin savunuculardr. Zevk dkn, haris, yce gnll, vicdanl, gzel sanatlara eilimli olurlar. Sanat, ressam, kitaplk, katiplik, algclk ve arkclk gibi meslek ve sanatlara olan yatknlklar, bu bur insanlarnn gzel sanatlar konusundaki eilimlerini ortaya koyar.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel .Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra British Library ve Topkap Saray Mzesi arivleri. stteki minyatr Metalil Saade, turc 242, soldaki minyatr ise Acaib-l Mahlukat Add 7894 dipnotuyla kaytldr.
Popler TARH/ Ekim 2000 1 2 3
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: OKAN ZFERENDEC
Milliyetin yldnm
Babas Ali Naci'nin lmyle Milliyet'i devralan Anglo-Sakson eitimi alm Ercment Karacan ile Fransz eitimi alm (Galatasaray Lisesi'ndeki ad 'Kk Abdi' olan) Abdi peki gazeteyi yeniden yarattlar. Canl manetleri, atlgan habercilii ve bol fotoraf kullanmyla atlm yapan gazete, nemli bir medya gc haline geldi. 70'li yllarn ortalarnda Milliyet'in kurulu yldnm kutlamalarndan birinde ekilmi bu fotorafta soldan saa, CHP'li belediye bakan Aytekin Kotil, Blent Ecevit, Ercment Karacan, Abdi peki ve Nurettin Demirkol yer alyorlar. ORHAN DURU ARVNDEN
Erozyon Dede oyun oynuyor

Hayrettin Karaca, Trkiye'de 1930'lardan beri dikkat ekilmeye allan, -ama baarlamayan- topran llemesi konusunu gndeme getiren insan; TEMA'nn kurucularndan. ocuklarn 'Erozyon Dede'si Karaca, Trkiye'nin be ktaya sanayi rn ihra eden ilk firmasnn da sahibiydi... Bir sanayici olmasna karn son yllarda tketim toplumuna ciddi eletiriler de getiren Karaca, torunlarna doum gnlerinde Karaca Arboretum'undan aalar hediye ediyor. Fotoraf, Alev-Halil Karaca'nn olu Togay'la dedesi Hayrettin Karaca oyun oynarlarken ekilmi. ALEV KARACA ARVNDEN
klk ve zarafet zamanlar

Artk sadece siyah-beyaz filmlerden bildiimiz; elenmeye kadnlarn ok k, erkeklerin ok zarif giyinip gittii dnemlerde ekilmi bir fotoraf... Sol bata Alman Hastanesi Bahekimi Ziya stn'n kzlar Glden ve zden. Yannda zden Hanm'n ei, Takla'da ilk TV yaynn yapan Profesr Adnan Ataman ve Raid-Melike Bayburd ifti.
Msamere
Acbadem'deki zdemirolu lkokulu rencilerinden bir grup 4. snf rencisi 'Ben almadm' adl yerli oyunu sergilemi ve bir hatra fotoraf ektirmiler. 0 yllarda henz kolej snav kbusunu yaamayan renciler, zamanlarnn bir ksmn bu tr sosyal faaliyetlerle ; deerlendiriyorlar. Sz konusu tarih; 50'lerin sonu... Tlay Basmac, stanbul ehir Tiyatrosu ynetmenlerinden Ferit Egemen'in ynettii oyunda rol alanlardan biri; "Okul mdrmz Tevfik Bey, snf retmenimiz Mehpare Anal'd ve ok aydnlk bir okuldu" diyor o gnler iin. En nde aba klndaki , daha sonra Marmara niversitesi letiim Fakltesi dekan olacak (okulun kurucularndan) Ate Vuran. Tlay Basmac ise ann hemen arkasnda. TLAY ALGA BASMACI ARVNDEN
GLN-ERTURUL NCEKARA
ARVNDEN
Rauf Denkta'la, savatan sonra...

1973 ylnda grevli olarak Kbrs'a gitmi Atilla Bora. Kara Kuvvetleri'nde helikopter pilotu olan Bora, alt yl sonra ei ve kzyla birlikte bu kez Rauf Denkta'n davetlisi olarak turistik bir gezi yapm "yeil ada"ya... Rauf Denkta, fotoraf ekmekten zevk alan, sergiler de am bir fotoraf... Onun isteiyle ekilen fotorafta, sol bataki kim bilmiyoruz; ama yannda, Kbrsl bir mcahidin kz olan Sibel Arif Felek ve Nilfer Bora var. Rauf Denkta'n sandaki ise Meral-Atilla Bora ifti... NLFER BORA ARVNDEN Popler TARH / Ekim 2000 1 2 5
Kayp trlerin son rnekleri

niversiteyle ibirlii iinde alan Haydar Deniz'in Kocamustafapaa Balk Barna'nda oluturduu Su rnleri Mzesi, daha ok Marmara Denizi'nin bugn artk olduka ender rastlanan balk trlerini kucaklyor.
NURAY MESTI
D
Kocamustafapaa Balk
Barna'ndaki
Su rnleri Mzesi'ni Haydar Deniz, 10 yllk bir alma sonucunda oluturmu.
enizlerimizin elden gittii konusunda medyada pek ok haber kyor. Okuyunca zlyor, ancak durumun ne kadar vahim olduunu tam olarak idrak edemiyoruz. Oysa Samatya sahilinde, Kocamustafapaa Balk Barna'nda bir deniz tutkunu olan Haydar Deniz'in 10 yllk bir alma sonucunda oluturduu mtevaz Su rnleri Mzesi'ni gezdiiniz zaman durumun ciddiyetini daha iyi kavryorsunuz. Balk barnann bir odasn mze haline getiren Haydar Bey, denizlerimizde bulunan 350 ayr trn rneklerim raflarda sergiliyor. Aslnda Trkiye'yi
evreleyen sularda 5.400 eit balk bulunmas gerekiyor. Ancak u anda bu tr ve eitlerin kata kann kald, tam olarak bilinmiyor. Haydar Bey bir zamanlar sardalyenin 17, istavritin 16 eidinin bulunduunu, ancak gnmzde bunlarn 3'e, 5'e indiini anlatyor. evredeki balk dostlarn da katklaryla gn getike zenginleen mzedeki balklar, kavanozlarda formal ya da alkol iinde muhafaza ediliyor. Her birinin zerindeki etiketlerden, isimlerini reniyorsunuz. Bu etiketleme iinde stanbul niversitesi Fen Fakltesi Hidrobiyoloji Bilim Dal Bakanlnn katklar bulunuyor. Mzeye yeni bir balk geldiinde, zenle kavanozlandktan sonra niversiteye gtrlyor ve burada tr belirlenip ad etiketlenerek mzeye iade ediliyor. Eer bu balklardan elde iki tane olursa bir tanesi niversiteye balanyor. Haydar bey ile stanbul niversitesi Fen Fakltesi Hidrobiyoloji Bilim Dal Bakanl'nn ibirlii, mzenin niversite ve Trkiye Biyologlar Dernei stanbul ube Bakanl tarafndan incelenerek "bilim-
sel deerde ve ender rastlanr derecede baarl bir alma" olarak kabul edilmesinden sonra balam.
Bu mtevaz mzeye girdiinizde, sa tarafta tepsiler iine zenle yerletirilmi eitli kurutulmu balklar gryorsunuz. Bunlarn hemen yannda ise eit eit deniz kabuu yer alyor. Bu blmde bulunan kurutulmu balk ve kabuklarn hepsi Marmara Denizi'ne ait. Zaten Ege ve Karadeniz arasnda bir geit olan Marmara'da, bu iki denizde bulunan balklardan karma bir yap olumu. Bu tepsilerin st taraflarndaki raflarda, kavanozlarda muhafaza edilen balk
Hangi balk ne zaman gelirdi?

Haydar Deniz, en iyi olaslkla ancak 2005 ylna kadar Marmara Denizi'nde canl bulunabileceini, bu tarihten sonra ise bu blgenin bir zamanlar zengin olan balk eitlerinden en kk bir iz dahi kalmayacan sylyor. Eskiden hangi balk tr avlanmak isteniyorsa ona uygun alar kullanldn ancak gelien balk avcl teknolojisinin balk trlerini azalttn belirtiyor. Yakn gemite stanbul sularnda ubat aynda levrek; mart aynda lfer, hamsi, gmbal, uskumru; nisan aynda ilarya, kefal, vatus; mays aynda kalkan, sardalye, krlang; haziran aynda kalkan, barbunya, levrek, tekir; temmuz aynda istavrit, mercan; austos aynda dilbal, hani, pisi, fokone; eyll aynda palamut, torik, kefal; ekim aynda karagz, izmarit, istavrit; kasm aynda uskumru, istavrit, izmarit; aralk aynda uskumru, kefal, ilarya karm. imdi ise bu eitlerin bazlar sadece birka gnlne Marmara'ya uruyorlar.
rneklerinin yannda, denizcilie ait eitli eyalar da yer alyor. Su rnleri Mzesi'nin bir duvar ise balk dmlerine ayrlm. Banz kaldrp tavana baktnzda ise alarla kaplanm bir yzey ve bunun zerine serpitirilmi nadide kabuklarla karlayorsunuz. Bir dier duvar ise tamamyla kavanozlar iindeki balklara ayrlm. Dil bal, iskorpit, mezgit, kurdele, kay bal, palamut, pisi bal, uskumru, fener bal, dlger, ksz, krlang bal, kirpi bal... daha niceleri bu kavanozlar iinde yer alyor, onlar balk tezgahlarnda ya da Marmara'nn sularnda grebilmek ise artk olanaksz, bunlar ancak gzel bir hayal olarak dlerimizi ssleyebilir. 5.400 eit balk iinde 540 tanesini kpek balklar oluturuyormu. Ancak bu mzede kpek balklarna ait birka rnek bulunuyor. Kpek balklar ve dier byk balklarn bu mzede sergilenmeleri imdilik mmkn de-
il, yeterli yer bulunmadndan bunlar gerekli svlar iine yerletirilerek mzenin rnekleri arasna giremiyor. Haydar Bey'in en byk arzusu, elinde bulunan ve henz sergileyemedii rnekler yok olup gitmeden bu mzeyi daha byk bir mekana kavuturabilmek. Haydar Bey ayrca eer mzesini daha byk bir yere tayabilirse, rn yelpazesini geniletmek ve sualt eserlerini, gemile gnmz arasndaki fark gsterecek olan fotoraflar, trol-grgr-algarna gibi sudaki hayat yok eden aralar da sergilemek istiyor. Haydar Bey, bu yeni binada ktphane, bilimsel aratrmalara referans olabilecek ariv, maket gemiler, su tatlar ve iinde canl balklarn bulunduu akvaryumlarn da olmasn arzu ediyor. Eer bir zamanlar denizlerimizde var olan balk trlerini grmek ve de bu arada sakin bir ortamda temiz hava almak istiyorsanz Samatya sahilinde Ka-
camustafapaa Balk Barna'nda bulunan Su rnleri Mzesi'ni gezmekten byk zevk alacaksnz demektir. Haftann her gn saat 19.00'a kadar bu mzeyi ziyaret edebilirsiniz. Tel: (0 212)587 73 57 Popler TARH /Ekim 2000 1 2 7
lk 29 Ekim'ler, birer halk enlii idi
nkara'da ilk ulusal bayramlarn ve zellikle de 29 Ekim'lerin kutlanmas, bir halk enlii havasnda olurdu. Ancak bu hava, yurdun dier kentlerinde de kendini hissettirirdi. Askeri birliklerden ok, genliin, okullarnn flamalar altnda ya da 1927'lerden 1940'lara kadar olduka benimsenen izci oymaklarnn geit treni, daha ok n plana kard... 29 Ekim 1927 tarihli fotoraf, byle bir grnty yanstyor: Ankara'da, Ulus Meydam'nda, yol boyunca halkn youn katlm iinde, izci genler, flamalar ve bisikletleriyle 'resmigeit' yapyorlar. Ankara'da Hipodrom ve Stadyum ina edilene kadar, stasyon Caddesi'nin yukar kesimi, ulusal bayramlarn kutland, geit trenlerinin ve enliklerin yapld bir yer olarak gze arpyordu. Bu gururlu gnlerde, caddede birok atl semene de rastlamak mmknd. Byk Millet Meclisi'nin nne kurulan geici tahta tribnlerde ise Gazi Mustafa Kemal Atatrk ve dier devlet erkan, geit trenini izlerlerdi.
29 Ekim 1927; Ankara'da, Ulus Meydan.
Ankara'nn ilk ada oteli 'Ankara Palas' da 1927 ylnda alm ve o dnemden itibaren, her yl, Cumhuriyet Balosu bu grkemli binada dzenlenir olmutu.

Populer Tari 2000 05 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Populer Tari 2000 05 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LTF TN

1918 ylnn nemi

29 Ekim'e giden yolda

Popler TARH Ekim 2000 3

Deniz Gezmi ve arkadalarna idam (1971)

Mata Hari kuruna dizildi (1917)

Enver Sedat suikasti (1981)

Mudanya'da mtareke (1922)

Clauclius zehirlendi! (MS 54)

in'de xHalk Cumhuriyeti' kuruldu (1949)

Muavenet muhribi isabet ald (1992)

Venizelos Trkiye'ye geldi (1930)

14 Popler TARH/ Ekim 2000

Gnseli Baar, Trkiye Gzeli (1951)

Alfred Nobel dodu (1833)

re uzunluunda ve 200 okka arlmdadr.

de Avrupal bestekrlarn en gzel eserleri icra edilecektir.

16 Popler TARH/ Ekim 2000

yitirdiler. Her cinayeti de, Ermeni terr rgt ASALA stlendi.

nin kontrol edilmesiyle ilgili artn reddetmesini istedi.

Popler TARH I Ekim 2000 17

Ertesi sabah Trk tayyareleri

Spacd'larla Yunan mevzilerine atlan bildiri

Popler TARH /Ekim 2000 19

On soruda Cem Sultan ve dnemi

Cem Sultan Fatih.' in veliaht myd?

20 Popler TARH I Ekim 2000

II. Byezid tahta nasl geti?

Popler TARH/ Ekim 2000 21

Cem Sultan Msr' dan niin dnd?

Cem Sultan taht mcadelesini nasl kaybetti?

22 Popler TARH/ Ekim 2000

Cem Sultan ilk nce hangi Hristiyan devlete snd?

Cem Sultan Avrupa' da hangi lkelerde kald?

Popler TARH/ Ekim 2000 23

Cem Sultan olaynn Osmanl ve Avrupallara etkisi neydi?

24 Popler TARH Ekim 2000

Cem Sultan, Hanedan iinde, Hacca giden tek kii midir?

Cem Sultan'in airlik yn nedir?

Cem Sultan zehirlendi mi?

Popler TARH I Ekim 2000 25

Popler TARH/ Ekim 2000 27

28 Popler TARH/ Ekim 2000

Haremde gndelik yaam

Popler TARH/ Ekim 2000 31

Yedinci Kadnefendi, Aimee Dubucq de Rivery olabilir mi?

Diplomasi zoruyla akrabalk

300 yllk senaryo

Topkap Saray'nn cariyeler dairesinin Sirkeci tarafndan grn

padiah II. Mahmut (stte sada).

34 Popler TARH/ Ekim 2000

Hayal ile gerek arasnda: Romanlar, filmler

Popler TARH I Ekim 2000 35

stanbul'da atl tramvay gnleri

Hareket, her 10 dakikada bir...

36 Popler TARH/ Ekim 2000

lmle biten byk kazalar

istanbul Tramvay irketi'nin ' 1 . Dnem' biletlerinden bir rnek.

tarihlerini kapsayan bu dnemde biletlerin zerinde hatlarn adlar yer almazd.

Yokulardaki panik lklar

38 Popler TARH/ Ekim 2000

ili Tramvay Deposu'nun k; yl 1890 (stte). Atl tramvayn

Gazetelere geen ikayet