Yaamla s Yazma s

Albert Einstein

Albert Einstein ann yalnzca en byk deil, en unl bilim adamyd da. c g u u g u s Bunun da tesinde mektuplar yantlard. Ite bu bileim elinizdeki kitabn o s oluumunu salamtr. s g s Bu bir yaam oyks deildir ve Einsteinn grlerini aklamamaktadr. s uu g o us c Blmleri, balklar, dizini, hatta ilk bakta temel bir plan ve snamas ou s s bile yoktur. Kitap byk olude Einsteinn yaynlamay dunmeksizin u u c us yazd ve imdiye kadar yaynlanmam mektup ve deerlendirmelerden g s s g olumaktadr. Burada metinleri daha ayrntl olarak anlatmaya gerek duys muyoruz, unk bunlar yeterince aktr. c u c Metinlerin sralan rastlantsal deildir; zengin bir yaamn deneyimlers g s ini bir dzen iinde aktarma sorununu yanstmaktadr: Her para anszn yn u c c o deitirmekte,onun kendine ozg mantyla ileyen bellei gibiyllarca gs u g s g sonrasna ya da oncesine, bir andan buna yakn bir dierine atlamaktadr. g

Einsteinla ilgili bir kitaba ayn anda u kural birden cineyen bir yazyla c g balamak hi de uygunsuz deildir: birincisi Einsteinn yantlamad bir s c g g mektup sz konusudur; ikincisi uygulamamzn tersine buna dipnotlar ekleo dik; ve uunc olarak da bu yaz daha nce yaynlanmtr. 1952 yaznda Einsc u o s teinn eski bir yaam oyks yazar Carl Seeling ona bir mektup yazarak kens uu disine ilk onursal doktorluun veriliiyle ilgili ayrntlar sormutu. Einstein g s s yantnda drt yl once Ozel Bantllk Kuramn ortaya koymu olmasna o g s c karn hl geimini Berndeki Isvire Patent Brosunda alarak salad s aa c u c s g g 1909 ylndaki olaylardan sz etmitir. 1909 yaznda Cenevre Universitesi o s Calvin tarafndan kuruluunun 350. yldnm kutlamalarnda yzden fazla s o u u u onursal doktorluk vermiti. Einstein bu konuda unlar yazmtr: s s s Bern Patent Brosundayken bir gn byk bir zarf u u u u aldm, iinden gzel harerle baslm (hatta sanrm c u s Latinceydi1 ), bana pek de sevimli ve ilgin gelmeyen c bireyler yazl k bir kat kt ve hemen bros s g c u nun kat sepetine utu. Sonradan bunun Calvin kutg c lamalarna bir davet ve yan sra da Cenevre Universitesinden onursal doktorluk alacam bildiren bir g yaz olduunu rendim.2 Anlalan oradakiler susg og s kunluumu doru yorumlamlar ve Bernde yaayan g g s s dostum ve rencim Cenevreli Chavana bavurmular. og s s O da fazla bir aklamada bulunmakszn bunun pratik c olarak kanlmaz olduunu belirterek beni Cenevreye c g gitmeye ikna etti. Bylece belirtilen gnde yola ktm ve akam o u c s kaldmz motelin restorannda birka Zrichli prog c u fesrle karlatm... Her biri ne sfatla orada buo s s lunduunu anlatmaya balad. Sustuumu grnce bana g s g o u da sordular ve en ufak bir bilgim olmadn itiraf g
Gerekte belge Franszca kaleme alnmt. c s Belgede Einsteinn davrann bilind etkilemi olabilecek gze carpan bir basm has c s s o tas vard: Bilginin ismi Monsieur Einstein yerine Monsieur Tinstein olarak yazlmt. s
2 1

etmek zorunda kaldm. Oysa dierleri durumdan hag berliydiler ve bana da akladlar. Ertesi gn tren c u o alaynda yrmem gerekiyordu ve yanmda yalnzca u u hasr apkayla bir takm elbise vard. Bu iten syrlma s s nerim kesinlikle reddedildi ve tren benim katlmm o o asndan olduka komik geti. c c c Tren tm yaammda katldm en zengin ziyafetle o u s g sonland. Sofrada yanmda oturan Cenevrenin ileri gelenlerinden birine dedim ki: Calvin hl burada olsayd aa ne yapard, biliyor musunuz? O bilmediini syleyip ne g o dundum sorduunda ise yle dedim: Kocaman u s ug u g so bir odun yn hazrlar ve hepimizi gnahkrca savurg u a ganlmzdan dolay yakard. Adam bir daha azn g g amad ve bu nemli kutlamayla ilgili anm da bylece c o o sona erdi. 1936 sonlarnda Bern Doay Aratrma Dernei (Naturforschende Geg s g sellschaft) ksa bir sre once kendisine verilmi olan bir diplomay Einsteina u s gnderdi. 4 Ocak 1937de Einstein Princetondan u yant yazd: o s Bern Doay Aratrma Derneinin bu nazik g s g anmsaynn beni ne kadar sevindirdiini bilemezsis g niz. Bu adeta ok gerilerde kalm genlik gnlerinc s c u den bir mesaj gibiydi. Belleimde o zevkli ve ilgin g c akamlar, zellikle de i hastalklar uzman Profesr s o c o Sahlinin konumalarda belirtmeyi alkanlk edindii s s g ou kez artc grleri canland. Belgeyi hemen c g s s o us erevelettik ve bu tr takdirnamelerden yalnzca onu c c u Bern dnemim ve oradaki dostlardan bir an olarak o alma odama astm. c s Sizden dernee iten teekkrlerimi iletmenizi ve ong c s u lara bana gsterdikleri yaknla byk deer verdiimi o g u u g g syleminizi rica ediyorum. o Burada ksa bir aklama yapmakta yarar var. Belge geldiinde Einsc g tein yle demiti: Bunu ereveletip duvara asacam, unk onso s c c g c u lar benimle ve duncelerimle hep alay etmilerdi. Elbette ki daha us s pek ok onur belgesi almt, ancak hibirini ereveletip asmamt. Bunlar c s c c c s bbrlenme kesi dedii bir keye koyard. o u os g os

Einstein 1915de Berlinde, Birinci Dnya Savann ortasnda bayaptn, u s s Bantllk Genel Bantllk Kuramn tamamlad. Bu kuram yalnzca Ozel g g Kuramn genelletirmekle kalmayp, yeni bir ekim kuramn da ieriyordu. s c c Dierleri yannda kuram, k nlarnn ekim nedeniyle saptn bildirig s s c g yordu, bu da Ingiliz bilim adamlar, zellikle de Arthur Eddington tarafndan o 1919daki bir gne tutulmas srasnda kantland. Bu resmi kantlamayla u s Einstein bir anda dnya apnda un kazand. Kendisi bu duruma bir u c trl akl erdiremiyordu. Ayn yln Noelinde arkada, Heinrich Zanggere u u s yle yazyordu. so Dorusu bu un giderek sabrm taryor, aslnda g s tmyle sradan bir olgu. Kiinin ne olduuyla u u s g bakalarnn onun hakkndaki kanlar ya da en azndan s syledikleri arasndaki orantszlk fazlasyla byk. Ano u u cak buna espriyle bakmak gerek... Einsteinn un srd ve onu allmn ok otesinde mektuba bodu. u u u s s c g g Ornein Washington, D.C.den bir universite orencisi 3 Ocak 1943de ona g matematikte ortann biraz altnda olduunu ve bu nedenle cou arkadandan g g s daha sk almas gerektiini yazmt. Einstein Princetondan 7 Ocak c s g s 1943de ona u yant yazyordu: s Matematikte karlatnz glkler sizi kayglans s g uc u drmasn; inann ki benim karlatklarm sizinkinden s s de byk. u u (Orijinali Ingilizce) Gen Einstein okula bir yl ara verdikten sonra 1895de Aaraudaki Aarc gau Kanton okulunun orencisi oldu. 7 Kasm 1896da Aargau okul yntemg o ine u yaam yksn gnderiyordu: s s o uu u o 14 Mart 1879da Ulmda dodum ve bir yamdayken g s 1894/1895 kna kadar kaldm Mnihe tandm. s g u s Orada ilkokula ve 7. snfa kadar (bu snf hari) Luc itpold kolejine devam ettim. Sonra geen yln sonbac harna kadar eitimimi zel olarak srdrdum Mig o u u ug lanoda yaadm. Geen sonbahardan beri Aaraudaki s c Kanton okuluna devam etmekteyim ve imdi kends imi olgunluk snav iin bavuracak yeterlikte grmekc s o cre Teknik Universitesinin teyim. Daha sonra Isvi 5

6. blmnde matematik ve zik eitimi grmeyi ou u g o dunyorum. us u Yllar sonra, bu arada unl olmu Einsteinn yeniden bir yaam u s s oyks yazmas gerekecekti. Bu baz ilgin grler iermekteydi. uu c o us c Alman Imparatorluk Leopold-Carolin Doa Bilimcileri Akademisi g (Kaiserlich-Leopoldinisch-Carolinische Deutsche Akademie der Naturforscher ) Leopoldina 1652de Hallede kurulmutu ve Goethe de uyeleri s arasndayd. 17 Mart 1932de, Goethenin 100. lm yldnmnde akademi ou o u u Einstein uyelie atamaya karar verdi. Einstein atanmay kabul ettiinde aka g g demi bakan onaeski gelenee uygun olarakdokuz ana sorudan oluan bir s g s yaam yks formu gnderdi. Yantlara ayrlan yer ok kstl olduundan s o uu o c g Einstein sorular bir tr telgraf diliyle yantlad. u Geri Nasyonal sosyalistler henz iktidara gelmemilerdi, ancak Yahudi c u s kart propagandalar yine de olduka yksek tondayd. Bu nedenle Einss c u teinn ilk soruya yant ozellikle ilgintir: c 1. 14 Mart 1879da Ulmda Yahudi ana-babadan dodum. Babam tccard, doumumdan ksa bir sre g u g u sonra Mhiche, 1893de de lmne kadar (1902) u ou u kald Italyaya gt. Erkek kardeim yok, ancak g oc u s Italyada yaayan bir kzkardeim var... s s Ikinci ve uunc sorular genlii ve eitimiyle ilgili ayrntlara ynelc u c g g o ikti ve Einstein tarafndan gereince yantlanmt. Drdnc soru kariyerine g s o u u ilikindi: s c IV. 1900den 1902ye kadar Isvirede zel o retmen, bir sre de evlerde retmen olarak caltm og u og s c ve Isvire vatandalna alndm. 1902-1909 arasnda s g c Isvire Patent Brosunda bilirkii (seici) olarak, u s c 1909-1911 arasnda Zrich Universitesinde profesr u o olarak grev yaptm. 1911-12de Prag Universiteso c inde kuramsal zik profesrlu, 1912-14de Isvire o ug Teknik Universitesinde yine kuramsal zik profesrlu yaptm. 1914den beri Berlindeki Prusya o ug Bilim Akademisinin ucretli uyesiyim ve kendimi tmyle bilimsel aratrmalara verebilmekteyim. u u s 6

Beinci olarak aratrmalar ve yaynlar soruluyordu. Yanttaki baz ves s g riler biraz karktr: Ornein Ozel Bantllk Kuramnn yl 1906 deil s g g 1905dir, Genel Bantllk Kuramnki ise 1916 deil, 1915dir. Einsteinin g g ezberden yant vermi ve bu nedenle de yanlm olmas olasdr. s s V. Yaymlarm hemen tmyle zik yllklarnda u u ve Prusya Akademisinin tutanaklarnda ckm ksa s zik aratrmalarndan olumaktadr. En nemlileri s s o aadaki konulardadr: s g Brown Hareketi (1905) Planck Forml ve Ik Kuantumlarnn Kuram uu s (1905-1917) Ozel Bantllk Kuram ve Enerjinin Eylemsizlii g g (1906) Genel Bantllk Kuram (1916) ve sonras g Ayrca Termik Hareketler (Thermische Schwankungen) konusundaki almalara ve 1931de (E. yanllkla 1917 c s s yazmt) Prof. W. Maverle birlikte kaleme alnm s s ekim gcyle elektriin bir olduu konusundaki c u u g g almaya deinilebilir. c s g Altnc soru bilimsel nitelikli gezilere ynelikti. o VI. Zaman zaman Fransa, Italya, Japonya, Arjan tin, Ingiltere, Birleik Devletlere yaplanPasadena s gezileri dndaaslnda aratrmaya ynelik olmayan s s o konferans gezileri. Yedinci olarak almalarnn hedeeri soruluyordu. c s VII. Aratrmalarmn asl amac hep ziin kus g ram sisteminin yalnlatrlmas ve standartlatrlmas s s olmutur. Bu amaca mikroskopik olgularda yeterince s ulatm, ancak kuantlar ve atomik yaplarla ilgili ols gularda ulaamadm. Modern kuantum retisinin de s og elde ettii byk baarlara karn bu son sorung u u s s lar doyurucu biimde cozmekten hayli uzak olduu c g inancndaym. Sekizinci soru ald akademik unvanlara ynelikti. g o 7

VIII. Birok bilim derneinin uyesi oldum ve bana c g birok madalya, ayrca Leiden Universitesinde bir tr c u misar profesrlk verildi. Oxford Universitesi (Christ o u Church College) ile de benzer bir balantm var. g Burada Einsteinn 1921de ald Nobel zik odlne deinmemesi g uu g artcdr, ancak bu kesinlikle unutkanla balanamaz. s s g g Sonuncu soru birden onemsiz bir konuya geiyordu: Einsteinn tam c adresi soruluyordu. Aaraudaki okulda Einstein Franszca oreniyordu. Aadaki kompozisg s g yonu bu dilde yazmtr. O zamanlar Einstein onaltsndayd ve gretmen s o konuyu herhalde tm snfa vermiti. u s Gelecekle ilgili planlarm Mutlu bir insan bugnnden gelecekten pek u u kayglanmayacak kadar honuttur. Ancak te yans o dan da yrekli planlar kuranlar hep gen insanlardr. u c Ustelik ulamak istedii amac olabildiince kesin s g g biimde belirlemek yalnzca ciddi bir gen adam iin c c c doaldr. Snavm baaryla verebilirsem Zrichdeki g s u c Isvire Teknik Universitesine gideceim. Orada drt g o yl matematik ve zik okuyacam. Bu doabilimi dalg g larnda profesr olmay ve kuramsal alana ynelmeyi o o tasarlyorum. Bu tasarlar aadaki nedenlerden dodu: en s g g nemlisi soyut ve matematiksel dunceye bireysel o us yatknlmdan ve dgc ve pratik yetenekten yoksun g us u u olmamdan. Ozlemlerim de beni ayn karara yneltti. Bu o da ok doaldr, insan hep yetenei olduu eyleri yapc g g g s mak ister. Ayrca bilimsel etkinlik ok holandm belli c s g bir bamszlk salamaktadr. g g (Orijinali Franszca) Yaynlanmam ksa bir yaam oyks taslanda Einsteinn kzkardei s s uu g s Maja sz arasnda kardeinin genelde deer verilen ve zorunluluk olarak o s g g so grlen maddi eylere ilgi duymamasna deinmektedir. Ornein yle deou s g mektedir: Genliinde sk sk yle derdi: c g so 8

Gnn birinde yemek odamda yalnzca cam u u aacndan bir masa, bir bank ve birka iskemle olsun g c isterdim. 1898de Zrichde okurken Einstein kzkardeine yle yazyordu: u s so Elbette ki beni en ok zavall ebeveynimin yaad c s g kt gnler uzyor. Ayrca yetikin bir insan olarak en ou u u s kuk birey bile yapamadan seyirci kalmak da bana deuc s rin ac veriyor. Yaknlarm iin ykten baka bir ey c u s s deilim. (...) Gerekten de hi yaamasaydm daha iyg c c s iydi. Yalnzca her zaman elimden gelen hereyi yapm s s olduum ve yllardr kendime eitimin sunduunun g g g dnda hibir zevk ve elence hakk tanmadm s c g g duncesi beni hl ayakta tutmakta ve zaman zaman us aa kapldm umutsuzluktan kurtarmaktadr. g Ksa sre sonra, yine 1898de, ebeveyninin parasal durumu biraz u dzeldiinde Einstein kz kardeine unlar yazyordu: u g s s Yapacak olduka ey var, yine de cok fazla deil, yle c s g o ki arada bir Zrichin gzel banliylerinde bir saatik u u o c avarelik edecek zaman bulabiliyorum. Ayrca ebeveynimin en skntl gnlerinin sona erdiini dundke u g us u c de seviniyorum. Herkes byle yaasayd (benim gibi) o s kukusuz roman yazarl dnyada asla var olamazd. s g u 1918de, Einstein Prusya Bilim Akademisinin henz gen bir uyesi olarak u c c Genel Bantllk Kuramn tamamladktan sonra, Zrichdeki Isvire Tekg u nik Universitesi ona Berlinden ayrlp profesr olarak enstitye geri dnmesi o u o onerisinde bulunmutur. Einstein bu konuda kz kardeine unlar yazmtr: s s s s Bana bylesine yaknlk gsterilen Berlinde hereyi o o s yzst brakmak, bunu yapamazdm. 18 yl nce Teku u u o nik Universitede alakgnll bir asistanlk elde edebc o u u ilseydim ne kadar mutlu olurdum. Ama baaramadm: s Dnya bir tmarhane, un hereyi deitirebiliyor: Iyi u s gs ders veren bakalar da varama... s Einstein kz kardeine aadaki mektubu cok sonralar, 31 Austos s s g g 1935de yazyordu. Berlindeki ilk gnlerinden bu yana ok ey olmutu. u c s s 9

Artk Princetondayd ve genel bantllk kuramn birletirilmi alan kug s s ram halinde gelitirmeye calyordu. Bu sralarda igdleri onu dier birok s s c u u g c zikinin kaytszlkla karlad kuantum kuram alanndaki gelimeleri dikc s g s katle izlemeye zorluyordu. Ote yandan zik sorunlaryla uramas dnyada g s u olup bitenleri grmesini engellemiyordu. o Cok ey vaat eden bir balangtan sonra almalar s s c c s yava ve zorlu gidiyor. Fizikteki ilke aratrmalarnda s s kimsenin bir bakasnn byk umutlarla denemeye s u u giritii eylere gvenmedii bir el yordamyla arama s g s u g dnemindeyiz. Insan kesin biimde yelken aana dek o c c srekli gerilim iinde oluyor. Ancak yaptm belli bal u c g s eylerin bilimimizin doal varlna dnmesi bana s g g o us avuntu veriyor. Camzn byk siyasal olaylar ylesine ylgnlk g u u o verici ki insan kendisini kendi kua iinde bile s g c tmyle yalnzlam hissediyor. Sanki insanlar adau u s s let ve onur tutkularn yitirmiler ve artk daha iyi s kuaklarn byk bir ozveri ruhuyla elde etmi olduks u u s lar eylere deer vermiyorlar... s g Tm insani deerlerin temeli ahlaktr oysa. Muu g samzn olaanst byklu, daha ilkel dnemlerde g u u u u ug o bunu aka grm olmasdr. Bir de bugnklere bak! c c o us u u 1936da Einstein kz kardeine yle yazyordu: s so Salt mektup borlarm var, bir de hakl olarak bana c kskn insanlar. Ancak tutkun bir insandan baka u u s trls beklenebilir mi? Hl genliimdeki gibi deu u u aa c g rin gizleri aa ckarma umuduyla srekli oturup cg u dunyor ve hesap yapyorum. Byklerin dnyas deus u u u u nen ey, yani insan etkinlikleri ekiciliini her zamanks c g inden daha cok yitirmi durumda, insan her geen gn s c u kabuuna daha ok ekiliyor. g c c Srada Einsteinn 1918 ilkbaharnda Berlinden Zrichdeki dostu Heu inrich Zanggere yazd bir mektuptan bir blm var. Genel Bantllk g ou g Kuramn oktan ortaya koymutur, ancak bunun gne tutulmasyla c s u s kantlanmas ve dnya apndaki un henz gereklememitir. Einsteinn o u c u c s s zaman ondrt yandaki byk olu teknie ve mhendislie youn ilgi duyo s u u g g u g g maya balamtr bile: s s 10

Aslnda ben de teknisyen olmalydm. Ancak bulu s gcn, ruhsuz sermaye belasna hizmet amacyla i u u u s yaamn daha da dakikletirecek eylerde kullanma s s s duncesi benim iin ekilmez bireydi. Salt dunmek us c c s us iin dunmek, mzik gibi! Uzerinde dunmem gerec us u us ken bir sorun yoksa oktandr bildiim matematik ve c g zik teoremlerini yeniden tretmeyi yelerim. Yani buu g rada bir ama sz konusu deildir, bu yalnzca kenc o g dini keyii dunme etkinliine brakvermek iin bir us g c frsattr. 20 Austos 1949da Einstein bilimsel etkinliin gerekeleri konusundaki g g c bir soru uzerine unlar yazmtr: s s Bilimsel calmalarm doann gizlerini kavramaya s g duyduum kar konulmaz istee dayanmaktadr, bunda g s g baka hibir duygunun etkisi yoktur. Adalet sevgimin ve s c insanlarn yaam koullarn dzeltmek iin verdiim s s u c g mcadelenin bilimsel ilgilerimle hibir ilikisi yoktur. u c s (Orijinali Ingilizce) 13 Subat 1934de Einstein mektuplat ilgili bir amatre oyle yazyordu: s g o s Gerei aramaya gelince, gerekten onemli eyleri c g c s kavrama yolunda kuk de olsa gvenilir bir adm atuc u mann ne kadar g olduunu kendi zorlu araymdan uc g s ve katlandm saysz zveriden bilmekteyim. g o Einstein Berlinde bulunduu yllarda Hollandada dost olduu bilim g g adamlarn sk sk ziyaret ediyordu. Leydende kald bir srada 1913de Nog bel zik odln alm, duk s ziinin nclerinden biri olan profesr uu u s us g o u o Kammerlingh-Onnes iin bir an defterine bir yaz yazmt. Yaznn tarihi c s 11 Kasm 1922ydi: Kuramsal alan doabilimcinin imrenilecek bir c s g yan yoktur, unk doa ya da daha dorusu dec u g g ney, almasnn acmasz ve pek de dost olmayan c s yargcdr. Bir kurama asla evet demez, olsa olsa belki, ama cou kez de dpedz hayr der. Bir de g u u ney kurama uyuyorsa, bu kuram asndan belki, uyc muyorsa hayr demektir. Sanrm her kuram bir kez 11

hayr tadar, ou kuram ise ortaya knn hemen c g c s ardndan... Coloradodan mektup yazan birinin sorularn Einstein 26 Mays 1936da yle yantlyordu: so Kiinin dunce ve davranna yn verebilecek d s us s o s olaylar kukusuz her yaamda vardr. Ancak byle s s o olaylar counda etkisiz kalr. Benim yaammda ise g s kuk bir ocukken babamn bana gsterdii minik uc c o g bir pusulann uzerimdeki olaanst etkisi kesinlikle g u u rol oynamtr. Riemannn almalarn ancak genel s c s bantllk kuramnn temel ilkelerinin oktan aka g c c c tasarlanm olduu bir dnemde rendim. s g o og Einstein pusulay grdgunde kapld olaanst birey karsnda olma o u g g u u s s duygusundan sklkla sz ederdi. Kukusuz bu yaamndaki onemli bir olayd. o s s Riemannn deinilen almasndan Einstein genel bantllk kuramna mag c s g tematiksel dayanak olarak yararlanmtr, baz kiiler ise onun, calmalarnn s s s zik buluunu daha en yaln haliyle bile yazya dkmedii erken bir aamasn s o g s buna dayandrdn sanrlar. Doal olarak Einstein baka yerlerde de bu nokg g s tay vurgulamaktadr. 17 Subat 1908de daha ok krgn denebilecek bir Einstein, Berndeki Pa c uu tent Brosundan ilerde Nobel Odl alacak olan Alman ziki Johannes u c Starka bir kart yazyordu: Sreduran kitle ve enerji arasndaki iliki konusunu s daki nceliimi kabul etmemenizi biraz yadrgadm. o g Bu, bu arada unl olmu E = mc2 denklemiyle ilgiliydi. 19 Subatta Stark u s ayrntl ve iten dostluk ve hayranln dile getiren bir yantla patent bilc g irkiisi Einsteina kendisinden her frsatta olumlu biimde sz ettii, baka s c o g s eyler dunyorsa yanld konusunda gvence veriyordu. Einstein ona 22 s us u g u Subat 1908de u yant yazd: s Zaten daha mektubunuzu almadan gereksiz heyecana kaplarak sz geen konuda ncelikle ilgili o szleri o u c o o yazdm iin uznt duyuyordum, ayrntl mektubug c u u nuz duyarllmn yersizliini daha da ak biimde g g c c gsterdi. Bilimin ilerlemesine katkda bulunma ansna o s 12

erimi insanlar hep birlikte almann urnlerinden s s c s u duyduklar sevincin byle eylerle glgelenmesine izin o s o vermemeliler. Ne yazk ki bu dosta mektuplama pek de dosta srmedi. Pek ok c s c u c kii gibi Stark da Nasyonal Sosyalistlerin palazlanmasyla Einstein ve s almalarnn amansz onyargl eletiricisi durumuna geldi. c s s 1927 Martnda Einstein bir dinleyicinin stenoyla kaydettii bir konfeg rans vermiti. Bu kii Die Naturwissenschaften (Doa Bilimleri) dergisinin s s g yaymcs Arnold Berlinere makaleyi yaynlamay nerdi. Berliner de Einso teina bavurdu ve aadaki yant ald: s s g Konferans yeterince ozgn olmad iin baslma u g c sndan yana deilim. Insan hereyden once kendisine g s eletirel bakabilmeli. Okunma istemi ancak tm nems u o siz eylerden olabildiince sz etmemekle ayakta tutus g o labilir. Einstein 22 Subat 1949da aadaki mektubu yazar Max Broda s g yazmt. Brod bir eletirmenin Philipp Frankn kusursuz Einstein yaam s s s oyksn deerlendirirken kendisinin bir kitabyla ilgili yanltc bir ifade uu u g kullanmasna kzmt: s (Londra) Timesn Literary Supplementindeki (edebiyat eki) bir eletiri karsnda kapldnz kutsal fke s s g o beni tatl tatl keyiendirdi. Adamn biri kalkp u be c s kuru iin ustnkr kitap kartrarak olduka akla s c u o u s c yakn gelen ve kimse tarafndan tam olarak okunmayacak bireyler yazyor. Bunu nasl ciddiye alabilirsiniz s ki. Benim hakkmda gazeteciler tarafndan uydurulmu s bir yn utanmazca yalan ve dzmece yaynlanmtr. g u s Eer bunlar kendime dert edecek olsaydm oktan g c topran altna girmitim. Ancak insan ununla avung s s maldr: Zamann arasndan ou nemli eyin unuc g o s tulmuluk denizine akp gittii bir szgeci vardr ve bu s g u ayklanmadan arta kalan da ou kez hl tatsz tuzsuz c g aa ve berbattr... Aadaki anahtar cmle Einsteinn arkada Ehrenfeste yazd 21 Mart s g u s g 1930 tarihli mektupta bulunmaktadr: 13

Her vzlt bende trompet solosuna dnuyor... o us Yaam oyks yazan Carl Seelinge Einstein 25 Ekim 1953de yle s uu so yazyordu: Eskiden azmdan kan her szn yakalanp kada g c o u g dklebilecei aklma bile gelmezdi. Gelseydi smklo u g u u u bcek kabuunda iyice siner kalrdm. o g g Einstein Ingilizlerin baz zelliklerini biraz artc bulurdu. Ornein o s s Einsteinn sekreteri Helen Dukas 1930da Amerikaya bir gemi yolculuu g srasnda Southamptonda bir sre kaldklarnda bir Ingiliz muhabirin kenu disinden Einsteinla bir rportaj iin ricada bulunduunu anmsamaktadr. o c g Dukas Einsteinn isteklerini bildiinden reddetmi ve kendisini muhabirle g s bir az dalana girmeye hazrlam. Oysa adam onu artarak Hayr g s s s s tartmakszn kabullenmi ve gitmi. Dier Ingiliz muhabirler de ayn s s s g biimde davranmlar. Sekreter bunlar Einsteina aktarm, o da 3 Aralk c s s 1930da gezi gnlune unlar not etmi: u ug s s Ingilterede muhabirler bile ekingen: Onur, onura c layk olanndr. Bir kez hayr demek yeterli. Dnyann u buradan daha renebilecei ok ey varancak benim og g c s pek niyetim yok ve giyiniime hi zen gstermiyorum, s co o hatta kutsal akam yemei treninde bile. s g o Ardndan, sonralar Winston Churchillin bilim danman olan profesr s o F. A. Lindemann, Einstein Oxforda davet etti. Einstein dinsel trenleri o Oxforddaki dier Collegelerden pek de farkl olmayan Christ Church Colg legede kalyordu. Cou gibi Christ Church de tam bir erkek kolejiydi. Odalar g souktu. Her akam beyz profesr ve grenci akam yemei iin, akademik g s s u o o s g c giysileriyle Latince bir yemek duasnn edildii byk salonda toplanyordu. g u u Einstein bu konuda gezi gnlune u notu yazmtr: u ug s s Oxford, 2/3 Mays 1931: Hcrede buz kesilerek suskun bir yaam. Akamlar u s s fraklar iinde kutsal kardeliin trensel akam yemekc s g o s leri. Burada tmyle farkl trden bir gnlk notu: u u u u u

14

10 Aralk 1931: Bu geceki gibi bir frtna... hi grmemitim... Dec o s nizin grnu tanmlanamayacak kadar grkemliydi, o u us o zellikle de uzerine gne dtunde. o u s u s ug Sanki insan doann iinde eriyip gidiyor. Bireyin g c nemsizlii her zamankinden daha da ok hissediliyor o g c ve bu da keyif veriyor. Hermann Struckun 1920lerde bir dostuna, Berlindeki doktor Hans Mhsama gnderdii oyma bir portrenin altna Einstein unlar yazmt: u o g s s Nesnel luye vurulduunda insann youn caba soo c g g nucu gerekten koparabildii eyler sz edilemeyecek c g s o u kadar azdr. Ancak abalama bizi benliimizin boyunc g duruundan kurtarr ve en iyilere yolda eder. g s Ayn biimde kuramsal ziki olan dostu Paul Ehrenfeste Einstein 15 c c Mart 1922 tarihli bir mektupta yle yazyordu: so Kuramsal ziki doann ve rencilerinin karsnc g og s da nasl da aresiz kalyor! c

15

 Einstein Princetonda 1950 aralnda Rutgers Universitynin 19 yandaki g s bir grencisinden elle yazlm uzun bir mektup almt, gen yle yazyordu: o s s c so Insann dnyada oluunun amac nedir? Para kazanmak iin, nl olu s c u u mak iin ve bakalarna yardm etmek iin gibi yantlar bir yana c s c attktan sonra oyle devam ediyordu: Dorusunu sylemek gerekirse, ben s g o neden universiteye gittiimi ve mhendislik okuduumu bile bilmiyorum. g u g Insann varlnn tmyle amasz olduu duygusundayd ve Pascaln g u u c g Penseesinden (Dunceler) kendi duygularn tam olarak zetleyen aadaki us o s g cmleleri aktaryordu: u Ne beni kimin dnyaya getirdiini, ne dnyann ne olduunu u g u g ne de kendimin kim olduunu biliyorum; her konuda korkun bir g c bilgisizlik iindeyim; yaammn ne olduunu, duyularmn, ruhuc s g mun ne olduunu, hatta kendi sylediklerimi dunen, herey ve g o us s kendisi uzerine kafa yoran ve kendisini dier eylerden daha iyi g s tanmayan o blmn ne olduunu bilmiyorum. ou u g Evrenin beni kuatan bu korkun boluklarn gryor ve nes c s ou den baka bir yere deil de tam buraya yerletirildiimi ya da bana s g s g yaam olarak verilmi ksa zaman aralnn bana neden koskaca s s g sonsuzluun, benden nceki ve beni izleyecek olan sonsuzluun g o g baka bir noktasnda deil de bu noktasnda elik ettiini bilmeks g s g sizin kendimi bu snrsz enginliin bu kesine balanm bug os g s luyorum. Her yanda yalnzca beni ancak bir an srecek ve bir u daha geri dnmeyecek bir atom ve glge gibi kuatan sonsuzluu o o s g gryorum. Bildiim tek ey, yaknda olmem gerektii, ancak en ou g s g az tandm ey de, kaamyacam bu lmn ta kendisi. g s c g ou u Universiteli gen, Pascaln yant dinde bulduunu, kendisinin ise bulac g madn belirtiyordu. Insann evrenle karlatrldnda ne kadar onemsiz g s s g kaldn aklyor ve Einsteina doru yolun ne olduunu ve nedenini sorug c g g yordu: Sakn bana hogrl davranmayn: Yoldan kmsam, bunu bana s o uu c s aka syleyin. c c o

16

Einstein yantnda bu boynu bkk yardm arsna hi de bo bir avuntu u u c g c s sunmuyordu. Mektubu aldktan birka gn sonra, 3 Aralk 1950de Princec u tondan oyle yantlyordu: s Bireyin ve tm olarak insanln yaamnn anu g s lamna ynelik araynzdaki ciddilikten cok etkileno s dim. Kanmca soru byle sorulduunda uygun bir yant o g bulunamaz. Bir davrann anlam ve amacndan sz s o ederken aslnda u soruyu kastederiz: Bu davran ya da s s sonularyla ne tr bir istei gerekletirmemiz ya da c u g c s hangi istenmeyen sonulardan kanlmas gerekmektec c dir? Elbette ki bireyin ait olduu bir topluluun bak g g s asndan bir davrann amacn aka belirtebiliriz. c s c c Bu durumda bir davrann amac, en azndan dolayl s olarak, bir toplumu oluturan bireylerin isteklerinin yes rine getirilmesiyle de ilikili olacaktr. s Bir btn olarak toplumun ya da bireyin ama veya uu c hedenin ne olduunu sorduumuzda soru anlamn g g yitirmektedir. Genel olarak doann ama ya da ang c lamn sorguladnzda ise kukusuz bu daha da beg s lirginleecektir. Cunk bu durumda istekleri olaylarla s u ilikili birinin varln dunmek mantksz deilse de s g us g tmyle kiiye kalm gibidir. u u s s Su da var ki, kendimize yaammz nasl bi s imlendirmemiz gerektiini sormamzn gerekten de c g c ok mantkl onemi olduunu hepimiz hissetmekteyiz. c g Kanmca bunun yant yle: Elden geldiince herkeso g sin istek ve gereksinimlerini karlamak ve insanlaras ras ilikilerde uyum ve gzellie ulamak. Bu byk s u g s u u lude bilinli dunme ve kendini eitme gerektiro c c us g mektedir. Hi kuku yok ki, aydn Grekler ve bilge c s Doulular bu ok nemli alanda bizim okul ve universig c o telerimizde ulatmzdan ok daha yksek bir noktaya s g c u ulamlardr. s s (Orijinali Ingilizce) 28 Ekim 1951de uzmanlk eitimi gren bir psikoloji orencisi cok gzel g o g u g formle edilmi bir mektupla Einsteina akl danyordu. Orenci tek ocuktu u s s c ve banazca olmasa da Musevi olarak yetitirilmiti. Bir-buuk yl once g s s c gen bir Baptist kza ak olmutu. Cift ayr dinden evliliin sorunlarnn c s s g 17

ve bakalarnn duncesizce szlerinin yaratabilecei krgnlklarn tmyle s us o g u u bilincinde olarak arkada ve tandklaryla toplumsal ilikilerini srdrm s s u u us ve sevgilerinin sorunlarn ustesinden gelebileceini farketmiti. Gen kz g s c aile yaamna tutarl bir zemin salamak amacyla kendiliinden Musevs g g ilii kabul etmeye hazr olduunu belirtmiti. Gen adamn ebeveyni kzdan g g s c holanmakla birlikte bu ayr dinden evlilikle ilgili kayglarn dile getirmiti. s s Gen, kza duyduu sevgiyle ebeveyninden kopmama istei arasnda boc g g calyordu. Mektupta insan yeni bir birlikte yaama trn gze aldnda s uu u o g ein ebeveynden once geldii kansnda hakl olup, olmadn soruyordu. s g g Einstein mektubun arkasna yalnzca Einstein arivinde kalm olan bir yant s s karalamt. s Aka sylemeliyim ki, ebeveynlerin cocuklarnn c c o kendi yaamlarn ynlendirmede alacaklar belirleyici s o kararlar etkilemelerini onaylamyorum. Byle soruno lar herkes kendi bana czmelidir. s o Ancak ebeveyninizin kabullenemeyecei bir karar veg recekseniz kendinize unu sormalsnz: ruhsal adan s c kendi i dengemi yitirmeksizin ebeveynimin isteklerine c kar davranabilecek kadar bamsz mym? Eer buns g g dan emin deilseniz atacanz admn gen kzn yag g c rar asndan da salk verilmesi olanaksz. Kararnz c yalnzca bunu gznnde bulundurarak vermelisiniz. o o u 8 Aralk 1952de Brown Universitesinden 20 yandaki bir felsefe orencisi s g Einsteina uzun, coku dolu bir mektupta akl erdii gnden beri kendiss g u ine derin bir hayranlk duyduunu ve Einsteinla ilgili hereyinkuramlar, g s grleri, kiiliikendisini ar lude bylediini yazyordu. Einstein keno us s g s o c u u g disine ksa bir not gnderemez miydi? Einstein kendisini tanmadndan, o g orenci kiisel bir yant bekleyemeyeceinin elbette ki bilincindeydi, ancak g s g yine de yantn kiisel trden bir bilgi ya da ifade iereceini umuyordu. s u c g 9 Aralk 1952de Einstein ona u yant yazyordu: s Yaam boyunca gerein kuck bir blmn kavs c g uc u ou u u ramak yolunda aba harcam biri iin en gzel c s c u dl, bakalarnn almalarn gerekten anladn o u s c s c g ve bundan mutluluk duyduunu grmektir. Ben de g o nazik satrlarnza teekkr ediyorum. Zamanm ok s u c kstl olduundan ksa bir notla yetinmem gerekiyor. g Gerein ampirik bir temele dayanlmakszn kavrac g namyaca dorudur. Ancak gerein derinine indike g g c g c 18

ve kuramlarmz geliip daha kapsaml duruma geldike s c bu kuramlar ortaya koymak iin ampirik bilgiye duyuc lan gereksinim de azalacaktr. (Orijinali Ingilizce) Einstein 4 Ekim 1931de Berlin Planetariumunda bir konferans vermiti. s Konferansa gelemeyen bir mektup sahibi ertesi gn gazetedeki bu konuyla ilu gili haberi okumu ve kpr Einsteina gndermi. Einsteinn szleri yazda s u uu o s o yle ozetlenmiti: so s Bir kuram oluturmak iin kaydedilmi olgular s c s ylece biraraya getirmek asla yeterli deildir. Her zao g man iin buna insan zekasnn olaylarn zne inec o u bilen yaratclnn katlmas gerekir. Fiziki olgular g c nemseyen salt grngc gzlemle yetinmeyip, varolu o o u u u o s biimini aratran kurgusal ynteme ulamaldr. c s o s Einsteinlarn Berlin yaknlarndaki Caputhda ok sevdikleri bir yazlklar c vard. Daha sonra buraya Nasyonal Sosyalistler tarafndan el konulacakt ve daha 1932de gelecek hi de parlak grnmyordu. Caputhdaki komulardan c ou u s birinin kz Einsteindan an defterine bir yaz yazmasn rica etmiti. Einstein s da ricasn yerine getirdi: Gen insan, gzellik ve zgrlk dolu bir yaam iin c u o u u s c yanp tutuan ilk gencin sen olmadn biliyor musun? s g Ey gen, biliyor musun ki tm atalarn da senin gibiyc u ken kayg ve nefretin tutsa oldular? g Ayrca, youn isteklerinin ancak insana, hayg vana, bitkiye ve yldzlara sevgi ve anlay gstermeyi s o baarrsan ve her sevin senin sevincin, her ac ses c nin acn olursa gerekleebileceini de biliyor musun? c s g Gzlerini, yreini ve ellerini a ve atalarnn tarihten o u g c s hrsla sourduklar zehirden kan. Ite o zaman dnya g c u senin olacak ve tm yapp ettiklerin mutluluk getireceku tir. Insanlarn hayvanlar aleminden sayldn grendiklerinde ou g o c g orencisinin bunu yadrgamas, Ohiodaki bir beinci snf oretmeninin dikg s g katini cekmiti. Bunun uzerine ocuklara byk insanlara mektup yazarak s c u u bu konudaki duncelerini sormalarn onermi ve 26 Kasm 1952de bu us s 19

mektuplardan setiklerini Princetondaki Einsteina gndermiti. Einstein c o s 17 Ocak 1953de yant verdi: Sevgili ocuklar, c Hayvan nedir, diye deil, ne tr varlklara hayg u van diyoruz, diye sormalyz. Simdi, baz zellik o leri olan eylere hayvan diyoruz. Bunlar besin alrlar, s yaklak ayn niteliklere sahip ebeveynlerden gelirler, s byr, kendi bana hareket eder ve zamann dolduru u s duklarnda lrler. Buna gre solucana, tavua, kpee, ou o g o g maymuna hayvan diyoruz. Ya biz insanlar? Gelin, bu konuyu bu yaklamla gzden geirelim ve kendis o c mizi hayvan olarak deerlendirmemizin doal olup olg g madna kendimiz karar verelim. g 25 Subat 1952de Ingilteredeki bir kolejin Sixth Form Society (Altnc Snf Dernei) temsilcileri coku iinde Einsteina kendisini oybirliiyle g s c g grup bakanlna setiklerini yazyorlard. Elbette ki, bu grev berabes g c o rinde herhangi bir ykmllk getirmiyordu, ustelik ynetmelikler gruu u uu o bun bir bakan olmasna zaten izin vermiyordu. Ancak orenciler, Einss g teinn bu jesti, ediminin byklune duyduklar saygnn bir gstergesi u u ug o olarak deerlendirebileceine inanyorlard. 17 Mart 1952de Einstein yle g g so yantlyordu. Eski bir retmen olarak grubunuzun bakanlna og s g atanmaktan byk sevin ve onur duydum. Yal u u c s bir ingene olmama karn, yallar sayg grmekc s s o ten holanrben de yle. Yine de sizlere atanmamn s o benim onaym alnmakszn yaplm olduu gerei s g c g karsnda biraz (ancak pek de fazla deil) ardm s g s s g sylemem gerek. o (Orijinali Ingilizce) Einsteinn mektubu ereveleterek Sixth Form Societynin buluma yeri c c s olan okul ktphanesine asld. Belki bugn de hl oradadr. uu u aa New York Citydeki bir pazar okulunun altnc snfndan bir kz orenci g oretmeninin de yreklendirmesiyle 19 Ocak 1936da Einsteina yazarak big u lim adamlarnn dua edip etmediklerini ve ediyorlarsa nedenini sormutu. s Einstein mektubu 24 Ocak 1936da yantlad: 20

Sorunu elimden geldiince yaln biimde yantlag c ste yantm: Bilimsel aratrmann maya caltm. I s s temelinde tm olaylarn, bu arada insanlarn davu ranlarnn da doa yasalar tarafndan belirlendii s g g duncesi yatar. Bu nedenle bir aratrmac olaylarn us s bir duadanyani doast bir varla belirtilen bir g u u g istektenetkilenebileceine inanmaya pek de yatkn g deildir. g Ancak bu yasalarla ilgili gerek bilgilerimizin henz c u yarm yamalak olduu da kabul edilmelidir, yle ki g o sonuta kesin nihai yasalarn var olduu kans da c g yine bir tr inanca dayanmaktadr. Yine de bu inan u c byk lude bilimlerin bugne kadarki baarlaryla geu u o c u s rekelendirilebilmektedir. c Ancak ote yandan da bilim kendisiyle ciddi biimde uraan herkesin iini, dnyann dzenlc g s c u u iliinde, karsnda kcuck gcmzle boynumuzu g s u u u u u bkmek zorunda kaldmz, insannkinden kat kat u g ustn bir zekann kendini gsterdii inancyla doldur u o g maktadr. Bu durumda da bilimle uramak kendine g s zg, ancak zde safdil insann dindarlndan ok o u o g c farkl bir din duygusuna yol amaktadr. c Bu mektubun Heisenbergin belirsizlik kuramn ortaya koyuundan s ve kuantum mekaniinin kat belirlenimcilii reddeden olaslckla yorumg g lanndan on yl sonra yazldn belirtmek gerek. s g Iyi ki Einstein tarafndan 20 Aralk 1935de Princetondan gnderilen o aadaki mektup bir aklama gerektirmemektedir, unk hangi koullarn s g c c u s yazlmasna neden olduu kaydedilmemitir. Mektup szl bir sorunun yant g s o u olabilir: Sevgili ocuklar! c Bayram kutlamak uzere siz ocuklarn Noel c klarnn parltsnda biraraya geliinizi keyie s s gzmn onne getiriyorum. Bu bayramla doumunu o u u u g kutladnz kiinin retisini de anmsayn! Bu reti g s og og ylesine yaln ki; ancak yine de yaklak 2000 yldr o s kendini insanlara kabul ettiremedi. Insanlar arasndaki bo mcadelelerden deil, dostlarnzn mutluluk ve ses u g vinlerinden mutluluk duymay renin! Eer iinizde c og g c 21

bu doal duyguya yer verirseniz bu yaamn her g s trl yk size haf ya da en azndan ekilir gelecek ve u u u u c siz de rahat ve korkusuzca yolunuzu bularak her yana nee saacaksnz. s c Bir ocuun annesi tarafndan iletilen szl sorusuna Einstein 19 Haziran c g o u 1951de u yant yazyordu: s Dnya bir milyar yldan biraz daha fazla bir sredir u u vardr. Sonunun ne olaca sorusuna gelince, nerim: g o Bekleyelim ve grelim! o Einstein mektuba bir de dipnot eklemitir: s Koleksiyonun iin birka pul koyuyorum. c c (Orijinali Ingilizce)

22

Kendisini politikac Adler okulundan bir psikoterapist olarak tantan Dresdendeki bir hkmet grevlisi onemli kiilerin psikanalizine dayanan bir kiu u o s tap yazmay tasarlyordu. Bu balamda 17 Ocak 1927de Berlindeki Einsg teina yazarak kendisini psikanalize alp alamyacan sordu. g Einsteinn yant gerekten gnderip gndermedii bilinmemektedir, anc o o g cak mektubun uzerinde Einsteinn elyazsyla aadaki yant tasla bulun s g g maktadr: Analizden gememi olmann karanlnda kalmay c s g yelediimden istediinize olumlu yant veremediim g g g g iin uzgnm. c u u Einstein balarda Freudun almalarna pek de olumlu bakmyordu; ans c s cak sonradan tutumunu deitirdi. Einsteinn ellinci doum gnnde Freud gs g u u da dier pek ok kii gibi bir kutlama yazs gndermiti. Kutlamasnda Einsg c s o s teina Ey ansl kii diye hitap etmiti, Einsteinda merak uyandran bir s s s sz. Einstein 22 Martta Berlinden u yant yazd: o s Saygdeer ustat: g Beni unutmadnz iin size yrekten teekkr edg c u s u iyorum. Neden benim ansl oluum uzerinde durus s yorsunuz? Pek cok insann, hatta insanln, cierini g g okumu olan sizin benimkini okumaya hi frsatnz ols c mad ki: En derin sayglarm ve iten dileklerimle. c Freud buna aklama olarak, zii ok iyi bilmeyen hi kimsec g c c nin Einsteinn almalarn deerlendirmeye kalkamyaca, oysa kendi c s g s g almalarnn ruhbiliminden anlasn anlamasn herkesin yarglamasna katc s lanmak zorunda olduu yantn verdi. g 20 Ocak 1921de cada sanat konulu bir Alman dergisinin yaymcs Ber g s lindeki Einsteina her can sanatsal gelimeleriyle bilimsel urnleri arasnda g s u 23

sk bir ilikinin bulunduuna inandn yazyordu. Einsteindan da dergiss g g inde yaynlanmak uzere bu konuda birka paragraf yazmasn rica ediyordu. c Einstein 27 Ocak 1921de yant verdi: Belirttiiniz konuda deil baslmaya deer, zgn g g g o u bireyler bile syleyebileceim iddiasnda buluns o g makszn, salt size iyi niyetimi kantlamak amacyla ekte zdeyi niteliindeki yazy gnderiyorum. Mreko s g o u kebim bu kadar kaln olmasayd sevimli mektubunuzda dile getirdiiniz istei daha zengin bir kompozisyonla g g yerine getirebilirdim. Dergide yaynlanan zdeyi niteliindeki yaz oyleydi: o s g s Sanat ve bilim yaamndaki ortak yanlar s Dnyann kiisel umutlara, dileklere ve isteklere u s sahne oluunun sona erdii, bizlerin ona zgr varlklar s g o u olarak hayranlkla, sorgulayarak, bakarak yaklatmz s g yerde, ite orada sanat ve bilim lemine girmi olus a s ruz. Yaanan ve grlen mantk diliyle yanstlrsa, s o u yaptmz bilimdir, aralarnda bilinli dunceyle g c us ulalamayan, ancak sezgisel olarak anlaml grlen s o u ilikiler bulunan yollardan aktarlrsa, yaptmz sas g nattr. Ikisinin ortak yan, kendini kiisel olann s ustnde, isteklerin tesindeki eylere adaytr. u o s s Bir ekleme: Nasyonal Sosyalistler iktidara geldiinde derginin Yahudi olg mayan yayncs, Almanyadan kamaya alt. Snrda durdurulduunda da c c s g yaamna son verdi. s Einstein aadaki iki zdeyii 1937de Huntington, N.Y.da yazmtr. s g o s s Byk olaslkla yukardaki yazdan etkilenmemi olmalarna karn yine de u u s s onunla ilikilidirler: s Beden ve ruh iki farkl ey deil, yalnzca ayn s g eyi alglamakta iki farkl tutumdur. Benzer biimde s c zik ve ruhbilimi da yalnzca, deneyimlerimiz arasnda sistematik dun yoluyla balant kurmak iin iki farkl us g c tr giriimdir. u s

24

Politika anariyle despotluk arasnda srekli yeniles u nen yanlsamalarla canlandrlan bir gidi gelitir. s s Aadaki zdeyi, bunu mektuplarndan birinde kullanan Gney Ameris g o s u kal bir yazar tarafndan Einsteina maledilmitir. Einsteinn konumalarnda s s sklkla belirttii dunceleri aynen yansttndan gerek olduu kabul edig us g c g lebilir. Milliyetilik bir cocukluk hastaldr. Insan rknn c g kzam. g 17 Temmuz 1953de Baptist din grevlisi olarak atanm bir kadn Einso s teina scak, duyarl, dindar bir mektup yazmt. Kadn birok yerde Incilden s c alntlar yaparak Einsteina olmsz ruhuyla bunun yaratcs arasndaki u u iliki uzerinde dunp dunmediini ve lmden sonra Tanryla sonsuz s us u us g ou bir yaamn kesinliini hissedip etmediini soruyordu. s g g Yantn gnderilip gnderilmedii bilinmemektedir, ancak mektup Einso o g tein arivinde bulunmaktadr ve uzerinde Einsteinn elyazsyla aadaki s s g cmle yazldr: u Bireyin lmszlune inanmyorum ve ahlak, o u u ug ardnda hibir insanst otoritenin bulunmad, kesinc u u g likle insana ilikin bir konu olarak deerlendiriyorum. s g (Orijinali Ingilizce) Einstein 1954 ya da 1955de, evrende zekann onemi konusundaki szlerinden biriyle, tannm bir evrimcinin herhalde onunkine kart olan o s s grun karlatran bir mektup almt. Aadaki yant taslann gndeo us u s s s s g g o rilip gnderilmedii bilinmemektedir. o g Buradaki yanl anlama Almanca bir metnin s kt evrilmesinden, zellikle de mystical (misou c o tik) szcunn kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. o ug u Doaya asla bir niyet ya da ama yklemedim, hele g c u antropomorzm ynnde yorumlanabilecek hibir ey. o u c s Doada grdum, bizlerin ancak ok yetersiz biimde g o ug c c kavrayabildii ve akl banda bir insann iini Humg s c ility (alakgnlllk) duygusuyla doldurmas gereken c o u uu grkemli bir yaplanmadr. Bu, mistisizmle hibir ilgisi o c olmayan, gerek dinsel bir duygudur. c 25

Einstein Berlindeyken 1921 Subatnda Viyanal bir kadndan, ruhun ve bununla lmden sonra bireysel, kiisel bir geliimin olup olmad sorusuyla ou s s g yakar dolu bir mektup almt. Mektup bu tr daha pek ok soru ieriyordu. s s u c c ste yanttan bir blm: I ou Camzdaki kendini zellikle teoso ve ispiritizma g o denen eylerin tremesiyle gsteren mistik akm bana s u o gre yalnzca bir zayk ve aknlk belirtisidir. o s s Ruhsal yaantlarmz duyumsal izlenimlerin yenis den uretim ve bileimlerinden olutuuna gre, bedensiz s s g o bir ruh kavram bana bo ve anlamsz geliyor. s Amerikan McGraw-Hill yaynevinin bir ubesinin temsilcisi American s Library Associationn yllk konferasnda a konumasn yapacaktr. 1 cs s Nisan 1948de bir mektupla Einsteindan yardm ister. Gerek kitaplarn c gerekse yaynclarn halka ynelik bilimsel kitaplara ilginin azalmasndan o kayglandklarn yazmaktadr. Einsteina bu ilgi azalmasnn nedenlerini neye baladn sormakta ve benzer mektuplarn dier unl bilim adamg g g u larna ve bavuru kitab yazarlarna da gnderilmi olduunu belirtmektedir. s o s g Uzun sredir bilimin herkesin anlayaca biime indirgenmesi konusunda ok u g c c amansz grleri olan Einstein hemen aadaki mektubu yazar: o us s g Bana gre durum yledir: Amatrler tarafndan o so o anlalma davasndaki bilim uzerine cou kitap, okus g yucuya temel ama ve yntemleri aklamak yerine c o c onu etkilemeyi amalamaktadr, (huu iinde, nec s c relere gelmiiz!) Eer zeki bir amatrn eline bu tr s g o u u birka kitap gemise tmyle ylgnla kaplmaktadr. c c s u u g Ckard sonu udur: Ben ok mankafaym ve bu g c s c iten vazgemeliyim. Buna ek olarak, tm anlatm s c u ounlukla sansasyonel olmaktadr ki bu da akl banda c g s amatrlere itici gelmektedir. o Szn ksas: Su okuyucularda deil, yazar ve o u c g yaymclardadr. Onerim: Bu tr hibir kitap zeki ve u c eletirebilen bir amatr tarafndan anlalp deerlens o s g dirildii saptanmadan yaymlanmamaldr. g Anlald kadaryla bu mektup hi yaynlanmamtr. Einsteinn Pos g c s pular Science Monthly dergisine 28 Ocak 1952de gnderdii Ingilizce o g bir mektubun ban burada aktarmak yerinde olacak: Mektup bu dergs ide yaynlanmtr. Yaync, okuyucunun ifadesine gre Einsteinn evrenin s o 26

srlarn aklayacak dedii aratrmalar konusunda bilgi almak isteyen, cok c g s etkilenmi bir okuyucudan bir mektup almtr. Simdi Einsteindan okuyucus s nun sorusunu yantlamasn rica etmektedir. Einstein bu istei yaln, abartsz g szlerle yerine getirdi. Ancak mektubun banda aadaki grleri belirto s s g o us meden de edemedi: Konunun yabancs olan kiilerin almalarmn s c s nemine ilikin bylesine abartlm duncelere o s o s us kaplmalarnda benim suum yok. Bu daha ok bu c c konular halkn anlayaca biime sokanlardan ve zelg c o likle de hereyi olabildiince sansasyonel bir havada s g aktaran gazetecilerden kaynaklanmaktadr. Srada birbirleriyle ilikili olduunu dundumz iki yaz var. Einstein s g us u g u ister istemez byk bilimsel nem tayan duncelere sahip olduklarna inau u o s us s nan kiilerden pek ok mektup alyordu. Bazan da sabr tkeniyordu. Ite s c u byle bir durum: Einstein 7 Temmuz 1952de New York Cityde bir sao natdan mektup almt. 10 Temmuz 1952de Princetondan u yant yazd: c s s 7 Temmuz tarihli mektubunuza ok teekkrler. Bu c s u ulkede aydnlar arasnda moda olan tm bo szlerin u s o canl bir deposu gibisiniz. Diktatr olsaydm tm bu o u uursuz zevzeklikleri yasaklardm. g (Orijinali Ingilizce) 22 Mart 1954de kendi abasyla bir yerlere gelmi biri Princetondaki c s Einsteina elle yazlm uzun bir mektupIngilizce olarak dopdolu drt s o sayfagndermiti. Bu kii Einstein gibi duncelerini aka syleme yreko s s us c c o u liliini gsterebilen ok az kii bulunduundan yaknmakta ve kendi kendine g o c s g en iyisi dnyay yeniden hayvanlara brakmak deil mi? diye sormaktayd. u g Mektubunu sanrm, kim olduumu bilmek istersiniz, diye srdryor g u uu ve dokuz yandayken Italyadan Birleik Devletlere geliini, on yanda s s s s almaya balayn ve onyedisinde bir akam okuluna gidiini ayrntlaryla c s s s s s anlatyordu; imdi ise makine kontrolr olarak iyi bir meslei, kendi ii s ou g s ve adna kaytl birka patenti varm. Ateist olduunu belirtiyor ve gerek c s g c eitimin kitap okumaya dayandn sylyordu. Sonra Einsteinn dinle ilgili g g o u grleri konusundaki bir yazdan alntlar yapyor ve yaznn doruluuyla o us g g ilgili kukularn dile getiriyordu. Resmi dinin eitli ynlerinden, ornein pek s c s o g ok dilde Tanrya dua eden milyonlarca insandan aalayarak sz ediyor ve c s g o Tanrnn bunlarn tm gnahlarn dakikas dakikasna izleyebilmek iin ok u u c c 27

byk sayda din grevlisine sahip olmas gerektiini belirtiyordu. Mektuu u o g bunu Italya ve Birleik Devletlerin toplumsal ve siyasal sistemlerini ele alan, s burada ayrntlarna girilemiyecek uzun bir tartmayla bitiriyordu. Adam s ayrca Einsteinn hayr ilerinde kullanmas iin bir de ek gnderiyordu. s c c o 24 Mart 1954de Einstein u yant verdi: s Yzlerce ve yzlerce mektup almaktaym, ancak sizu u inki kadar ilgin enderdir. Kanmca toplumumuzla ilgili c grleriniz olduka mantkl. o us c Dinsel inanlarm konusunda okuduklarnz elbette c ki yalan, sistemli biimde yinelenen bir yalan. Bic reysel bir tanrya inanmam ve bunu hibir zaman c yadsmadm, tersine aka dile getirdim. Dindar dec c nebilecek bir yanm varsa, bu da bilmimizin [bilimimizin] ortaya koyabildii kadaryla dnyann yapsna g u duyduum sonsuz hayranlktr. Gnderdiiniz paray g o g uygun bir alcya aktarmam olanaksz. Bu nedenle onu iyi yrekliliinizi ve iyi niyetinizi takdirle geri gndeu g o riyorum. Mektubunuz bana bilgeliin okul eitiminin g g deil, buna ulamak iin yaam boyu aba harcamann g s c s c sonucu olduunu da gsterdi. g o (Orijinali Ingilizce) Einstein 1920 Eyllnde bir konferans vermek uzere Stuttgarta gitmiti. uu s Burada kaldklar srada kars Elsa tm kuzen ve kuzinlerini bir gezintiye dau vet etmi, ancak ne yazk ki bunlarn cocuklarn, bu arada da sekiz yandaki s s Elisabeth Neyi armay unutmutu. Kzn akadan anladn bilen Einsc g s s g tein 30 Eyll 1920de ona aadaki kartla oyle taklyordu: u s g s Sevgili Bn. Ney, Elsadan rendiime gre, Einstein amcay gremeog g o o mek keyni karm. Bu yzden neye benzediimi sana c s u g anlataym: Solgun bir yz, uzun salar ve kuk apta u c uc c bir gbek. Buna ek olarak kaba saba bir yry ve eer o u u us g purosu varsa aznda bir puro, cebinde ya da elinde bir g dolmakalem. Ancak arpk bacaklar ve benleri yok, yani c ok irin biri, cou irkin adam gibi ellerinde kllar da c s g c yok. Yani yine de beni grememen yazk oldu. o Einstein amcandan yrek dolusu selamlar. u 28

12 Nian 1950de uzak bir akrabas Einsteina Parisden olunun henz s g u zik ve kimya eitimine baladn ve ailenin en unl uyesinden birka satr g s g u c almann onu onurlandracan yazmt. g s Einstein mektuba 18 Mays 1950de yant verdi ve sze minik bir iirle o s balad: s Simdi durum byleyken, ekingenim olduka, o c c Eer rahip olsaydm, ederdim hayrdua! g Hem sizden haber aldm, hem de olunuzun zg g ikle uramak istediini orendiim iin sevinliyim. g s g g g c c Ancak bunun, eer insan yzeysel sonularla yetg u c inmek istemiyorsa zorlu bir i olduunu belirtmes g den edemiyeceim. Sanrm en iyisi, iteki zlemle g c o meslei olabildiince birbirinden ayrmak. Insann g g gnlk geiminin Tanrnn olaanst ltfuna bal olu u c g u u u g mas iyi bir ey deil. s g Yllar geer ve akrabas bu arada olup bitenleri anlatmak uzere 1 c Mart 1954de bir kez daha Einsteina yazar. Olu Einsteinn mektubunu g ereveletmi ve odasna, yatann uzerine asmtr. Akrabasna gre, Einsc c s g s o teinn szleri sanki by etkisi yapm, cunk olu bitirme snavn snf o u u s u g birincisi olarak vermi. Kendisine semesi iin bir odl, ornein kayak yapabs c c u g ilecei bir tatil ya da para nerildiinde, oul cekingenlikle unl yol gstericisi g o g g u o ve idealinin imzal bir fotorafna sahip olup olamyacan sormu. g g s Einstein imzal fotoraf hemen gnderir. g o 11 Temmuz 1947de Idahodan bir ifti Einsteina oluna Albert adn c c g verdiini yazyordu; acaba Einstein byynce olunu ozendirmek iin g u u u g c tlsm olarak saklyabilecei birka szck yazamaz myd. 30 Temmuz g c o u 1947de Einstein u yant verdi: s Gerekten deerli herey kaynan hrs ya da grev c g s g o duygusundan deil, insanlara ya da nesnel konulara dug yulan sevgi ve ballktan alr. g Gs kabarm baba yantna kuk Albertinin bir fotorafn da ekler og u s uc g ve Einsteina saygsn gstermek uzere bir uval Idaho patatesi gndereceini o c o g yazar. Gelen epeyce byk bir uvaldr. u u c 29

Einsteinla Belika Kral Albert ve Kralie Elisabeth arasnda dikkate deer c c g bir dostluk kurulmutur; bu dostluk ksmen Brkseldeki bir dizi bilimsel s u nitelikte tarihsel toplantya, ksmen mzie duyduklar ortak sevgiye ve u g hereyden nce de karlkl saygya dayanmaktayd. Dostluun tr Einss o s g uu teinn 1931de Brkselden ei Elsaya yazd ve saraya bir ziyaretini anu s g latt bir mektuptan alnm aadaki blmlerde canl biimde ortaya g s s g ou c kmaktadr: c ... burada insan duygulandran bir itenlikle c karlandm. Bu iki insanck ok az bulunur bir sak s c ve iyilikteler. Once bir saat sohbet ettik. Sonra bir Ingiliz mzisyen hanm geldi ve birka saat byk keu c u u yie drtl ya da ul olarak mzik yaptk (yanmzda o u c u u mzikten anlayan bir sarayl hanm da vard). Sonra u hepsi gittiler ve ben tek bama Kral ve Kralieyle s c yemee kaldm; servis yapacak kimse olmakszn, salt g sebze. Ispanakl yumurta ve patates, o kadar. (Kalmam nceden planlanmamt). Oradan ok ok holandm ve o s c c s bu duygunun karlkl olduundan eminim. s g Belika Kral ailesiyle dostluk srd ve derinleti. Kralie Elisabeth Alc u u s c manyadaki Einsteina yazd 30 Temmuz 1932 tarihli bir mektuba kendi g ektii fotoraarn eklemitir ve kendisiyle sohbet etmekten ve parkta gezc g g s inti yapmaktan ok byk zevk aldndan sz etmektedir; ayrca nedensellik c u u g o ve olasclk kuramlar konusundaki aydnlatc aklamalarn unutmadn c g yazmaktadr. 19 Eyll 1932de Einstein mektuba yant verir: u Size zikte karlatmz srlardan sz etmek bes s g o nim iin byk mutluluktu. Insan olarak ancak olc u u makta olan karsnda dunsel yetersizliimizi kavs us g rayabilecek kadar akla sahibiz. Bu haddini bili hers kese yanstlabilseydi insanlarn dnyas daha gzel bir u u grnm kazanabilirdi. o u u 30

9 Subat 1931de Einstein Kralieye Kaliforniyadan, Santa Barbaradan c yazyordu: Iki gndr rzgr, scak ve souk nedir bilinmeyen u u u a g bu kaygszlar beldesindeyim. Dn bana birka yl nce u c o neeli ve sakin birka gn geirdiinizi syledikleri kuys c u c g o tuda bir villay gsterdiler. o Insann kimi kez hayran kald, kimi kez de g yadrgyarak kafa sallad bu kartlklar ve sprizg s u ler ulkesine geleli iki ay oldu. Insan tm sknt ve u aclaryla yal Avrupay sevdiini farkediyor ve yens g iden dnmeyi zlyor. Sizi ve sayn einizi Brkselde o o u s u geirdiimiz gzel saatlerin ho ansyla selamlarm. c g u s Iki yl sonra, 19 Subat 1933de, Einstein Kralieye yine Santa Barbaradan c kuk bir dal ve aadaki drtlgu gnderiyordu: uc s g o u o Bir aa manastr bahesinde duran g c c Dikilmiti tarafnzdan, s Selam olarak bir dalck gnderiyor, o Cunk orada kalmas gerekiyor. u Kralie bunu 15 Mart 1933de Leakendeki saraydan yantlyordu. O c sralarda Nasyonal Sosyalistler iktidara gelmiler, Einsteinn mal varlna s g el koymular ve kendisini her yerde yasad ilan etmilerdi. Kralie iirinin s s s c s sonunda bunu antrmakta ve Einstein adyla da oynamaktadr. (Einstein s szcgu ayrldnda Ein-Stein, yani bir-ta olmaktadr. Cev. notu): o u g s Dalck iletti selam bana Kalmas gereken aatan orada, g c Dosttan da, onu koparan Ve bylece beni ok mutlu klan. o c Teekkrler diyorum binlerce kez, s u Aarak da, vadi ve deniz s g Ve diliyorum, Tm talar sallanrken imdilerde, u s s Hi olmazsa bir ta kalsn sa salim diye! c s g 1934 Ocanda artk srekli Princetonda kalan Einsteinlar Beyaz Sag u rayda Bakan Roosevelt ve einin konuu olmulard. Sohbet srasnda s s g s 31

Kralie byk sevgiyle anld. Einstein Kralienin bunu ogrenmesini istedi c u u c ve Bakana ovg olarak aadaki dizeleri yazd. Tarih 25 Ocak 1934dr ve s u s g u dizeler Beyaz Saraya ait kada yazlm olarak Kralieye gnderilmitir. g s c o s Gururlu grkemin bakentinde o s Yazgnn belirlendii yerde g Savayor neeyle onurlu bir adam s s Czm getirebilecek olan. o u Konuurken dn gece s u Andk sizi itenlikle c Bildirmem gerekiyordu bunu Bu yzden gnderiyorum bu selam. u o Einsteinlarn 1933de, Nasyonal sosyalistlerin iktidara geiinden ksa cs sre sonra Pasadenadan Avrupaya dndklerinde, Atlantikteki minik Le u o u Coq-sur mere snmalar tmyle rastlant deildi. Cunk Le Coq Belikaya g u u g u c aitti. Kral Albert ve Kralie Elisabeth Einsteinn gvenlii konusunda cok c u g kayglydlar. Ortalkta Nasyonal Sosyalistlerin Einsteinn yakalanmas iin c odl koyduklar dedikodular dolayordu ve Kral Albert de iki muhafz u s ktasnn gece gndz onu korumasn emretmiti. u u s Einsteinn Princetondan gnderilmi ve Kralieye ynelik aadaki meko s c o s g tubunun tarihi biraz daha sonraya aittir ve dostluun dier ynn gsterg g o u u o mektedir. Mektup Barjanskylara ksaca deinmektedir. Mr. ve Mrs. Barg jansky hem Binsteinla hem de Belika Kraliyet ailesiyle dosttular. Mr. Barc jansky Kralienin kuartetinde ello alyordu, heykeltra olan ei ise Kralieye c c c s s c ders veriyordu. Aadaki mektubun yazlmas Barjanskylarn giriimiyle s g s olmutur. Olaylar oyle gelimiti: 1934 ilkbaharnda Kral Albert daclk yas s s s g parken kaza geirerek olmt, ertesi yln sonbaharnda ise Elisabethin gelc us u ini, yeni Kralie Astrid otuz yanda bir araba kazasnda yaamn yitirmiti. c s s s uste gelen bu iki darbe Elisabethi derinden sarsmt. Ruhsal adan Ust s c tmyle donmu kalmt. Kendisini toparlayp kuartetle mzik yapmay ya u u s s u da heykelleri uzerinde almay bile baaramyordu, bu da yaknlarn dehete c s s s duryordu. us u Mrs. Barjansky, Einsteina bunlar yazarak mektup yazmasnn Kralieye c yardmc olabileceinden sz etti. Einsteinn mektubunun tarihi 20 Marttr. g o Yl yazlmamtr, ancak 1936 olmas hemen hemen kesindir. s Sayn Kralie, c Ilkbahar gnei bu yl ilk kez bugn kendini gsterdi u s u o ve beni bilimsel calmalarn bizim gibileri soktuu s g 32

tekdze d durumundan uyandrd. O zaman da eski, u us renkli yaantyla, bu arada da Brkselde yaanm s u s s gzel anlarla ilgili anlar canland. u Bayan Barjansky bana, yaamn size ne kadar ar s g geldiini ve ektiiniz dayanlmaz acnn sizi ne byk g c g u u ylgnla durdun yazd. g u s ug u Ancak yine de baarl verimli etkinlikler gsterdiks o ten sonra gcnn doruundayken bizden ayrlm ve u u u g s yaam grevlerini tam anlamyla yerine getirme muts o luluuna erimi olanlarn ardndan alamamalyz. g s s g Yal insanlar canlandrp diriltebilecek ey, s s genlerin etkinliklerinden duyduklar sevintir, ne c c var ki bu kark gnlerde kayg verici sezgilerle s u glgelenmekte bu sevin. Ama yine de ilkyaz gnei o c u s eskisi gibi yaam tazeliyor ve bizler bundan mutluluk s duyabilir, bu yaamn gelimesine katkda bulunabiliriz s s ve Mozart hl hep olduu ve olaca gibi gzel ve aa g g u duygu doludur. Yine de yazgnn elinin ve insann tm u gz dnmlunn ulaamyaca lmsz bireyler o u o u s ug u s g ou u s vardr. Ve bu lmsz eyler yal insanlara korku ou u s s ve umut arasnda gidip gelen gen insanlardan daha c yakndr. Gzel ve gerek olan en arnm biimiyle u c s c yaamak bizlere zgdr. s o u u Hi La Rochefoucauldnun zdeyilerini okuduc o s nuz mu; ok kat ve karamsar grnmelerine karn c o u s insan doasn ve ar insanca nitelikleri nesg s nelletirmeleriyle garip bir rahatlama salamaktadrlar. s g Burada doann yaam yolunda srtna ykledii ar g s u g g tutku yknden kurtulmas hi de kolay olmam u u c s biri sonunda yakasn syrmaktadr. Bu kitap en iyi biimde dost Barjanskylar gibi, gemileri cok frtnalar c atlatm kiilerle birlikte okunur. Arada bu okyanus ols s masayd ben de size katlmay ok isterdim. c Burada, Princetonda baz bakmlardan Laekendeki irin saray bahesine benzeyen bir yazg adasnda (Schs c icksalsinsel) yaama ansna sahibim. Bu kcuck unis s u u versite kentine insanolunun mcadelesinin patrts g u hemen hi ulamyor. Herkes savar ve ac ekerken c s s c bylesine erin iinde yaamaktan neredeyse utan duo c c s c yuyorum. Ancak sonuta yine de en iyisi lmsz eyler c ou u s iin aba harcamak; unk insanl yeniden erin ve c c c u g c 33

mutlulua kavuturabilecek o bilince yalnzca bunlar g s kaynaklk edebilir. Baharn size de dingin bir sevin getirmesini ve sizi c i ac etkinliklere zendirmesini yrekten umarken c c o u sizi en iyi dileklerimle selamlyorum.

34

c g Aadaki yaz hakknda pek birey bilinmemektedir. Ieriinden bunun 1933 s g s yaznda, Einstein Le Coqdayken kaleme alnd sonucu karlabilmektedir. g c Bana Potsdam polisinin gizlenmi silahlar aras mak uzere yazlk evime baskn yaptn rendiimde g og g neler dundum soruyorsunuz. u s ug u Aklma u Alman atasz geldi: Herkes luy kendi s o u o c u ayakkabsna gre alr. o Einstein bir keresinde fener bekilii gibi sakin ve tek bana yaplan bir c g s iin, duncelere dalm bir bilim adam ya da kuramsal ziki iin ideal s us s c c olduunu sylemiti. Peki ya bakalarnn bylesine zor koullar altnda ilerlig o s s o s yebileceini varsaymasna ne demeli? Burada da aklnza o Alman atasz geg o u lebilir. Aadaki iki yaznn Nasyonal Sosyalistlerin iktidara getii o karanlk s g c g gnlerde her birinin kendi tarznda Einsteina moral verdiinden kuku u g s yoktur. Hollandal gkbilimci W. de Sitter, Einsteinn Almanyadaki mal o varlna el konduunu grendiinde kendi ve arkadalar adna Einsteina g g o g s yazarak ona parasal destek nermiti. 5 Nisan 1933de Einstein u yant o s s yazd: Byle zamanlarda insan gerek dostlarn tanma o c frsat buluyor. Yardm nerinize yrekten teekkr o u s u ederim. Ancak gerei sylemek gerekirse durumum c g o yalnzca ailemi deil, bakalarn da geindirebilecek g s c kadar iyi. Ama hakkmda vatana ihanet gerekesiyle c dava aldndan herhalde Almanyadan hemen hibir c g c ey kurtaramyacam. Bir keresinde zyolog (Jacques) s g Lb konuma arasnda bana, aslnda tm siyasal lio s u derlerin patolog olmas gerektiini, unk normal bir g c u insann karar ve eylemlerinin sonularn yeterince c kestiremiyeceinden bylesine byk bir sorumluluu g o u u g 35

tayamyacan sylemiti. Bu biraz abartlm olsa da s g o s s gnmz Almanyas iin tam anlamyla geerlidir. Gau u u c c rip olan yalnzca szde aydn aristokrasisinin tmyle o u u etkisiz kalmasdr. 1933 ylnda, Almanyay bir daha dnmemek uzere terketmesinden o sonra, New Jersey, Princetondaki Institute for Advanced Studiesde greve o balamak uzere Birleik Devletlere gitmesinin hemen ncesinde Ingiltereye s s o yapt bir ziyaret srasnda Einstein, zik konusundaki bilgileri iin pek de g c kapsaml denemiyecek bir kiiden bir mektup almt. Ornein bu kii kendi s s g s anlayna gre dnyann hareketsiz grnecek kadar hzl hareket ettiini s o u ou g yazyordu. Ayrca ciddi ciddi yerekimi nedeniyle insann bazan ayakta bac zan da baust, bazan dnyann sa kesinde, bazan da kendi deyimiyle sol s u u g os kesinde durduunu yazyordu. Ardndan da yoksa insanar balarnn os g s uzerinde dururken mi ak oluyor ve baka lgnlklar yapyorlar diye soru s s c yordu. Bilindii kadaryla mektup yantlanmamtr. Ancak Einstein mektug s bun uzerine aadaki szleri not etmitir: s g o s Ak olmak hi de insann yapt en aptalca ey s c g s deildirancak yerekimi bundan sorumlu tutulamaz. g c Princetona geliinden ksa sre sonra Einsteindan birinci smestr s u o orencilerinin dergisi The Dink bir yaz rica eder. Yant 1933 Aralnda g g yaynlanr: Siz gen ve nee dolu insanlarn arasnda yayacac s s ma seviniyorum. Eski bir rencinin sizlere syliyeg og o bilecei ksaca udur: Yksek renimi asla bir grev g s u og o olarak grmeyin, kendi mutluluunuz asndan ve geo g c lecekteki etkinliklerinizin ait olaca toplum yararna g dunsel alandaki zgrletirici gzellii tanmak iin us o u s u g c imrenilecek bir frsat sayn. 24 Mart 1951de Kaliforniyadan bir universite orencisi Prince g tondaki Einsteina oradaki kuk gzlemevinin aln yaptn anmsayp uc o c s g anmsamadn soruyor ve kendisine akl danyordu. Uzun sredir astg s u ronomiyle ilgilenmekteydi ve gkbilimci olmak istiyordu. Ancak iki hocas o gereinden ok gk bilimdi bulunduunu ve zaten kendisinin de bu alanda g c o g baarl olabilecek kadar iyi olmadn sylemiti. Gen kz matematikte pek s g o s c de parlak olmadn kabul ediyor ve Einsteina astronomiye mi devam etmesi g 36

yoksa baka bireye mi ynelmesi gerektiini soruyordu. Einsteinn yant s s o g yleydi: so Bilim, eer insan geimini bu yolla salamak zog c g runda deilse olaanst gzel bir itir. Insan yapabg g u u u s ileceinden emin olduu bir iten geimini salamal. g g s c g Kii ancak o zaman bu yzden kimseye hesap vermeks u sizin bilimsel almadan mutluluk duyabilir. c s Bu oudn zellikle Einsteinn hemen hi tanmad bir universite g u o c g orencisine ynelik olmasna karn Einstein bunu temel ve genelde uygug o s lanabilir nitelikte gryordu. Birinden srekli yeni dunceler beklendiinde ou u us g kiinin iinde bulunduu stresi bilmekteydi. Bir kez Berline davet edildiinde s c g g kendisini srekli yumurtlamak zorunda olan bir tavua benzetmiti. Sk sk u g s bilime gnl vermi kiilerin ya da bilim adamlarnn geimlerini ayakkabclk o u s s c gibi gsterisiz bir meslekten salamalar gerektiini one srerdi, bylece o s g g u o yaratma etkinliinin verdii mutluluu bozan ve kiinin yzeysel sonular g g g s u c yaynlamasna yol aan yayn zorunluluunun basksndan kurtulunabilirdi. c g Sonuta Einsteinn ok deer verdii byk lozof Spinoza da ekmeini c c g g u u g mercek yontucusu olarak kazanmt ve kendisi de en nemli keierinden s o s birkan yapt Berndeki patent brosunda alt dnemi sk sk ozlem c g u c s g o dolu bir zevkle anmsard. Aadaki yaz bu konuyla ilgili dier bir aklamadr. 14 Temmuz 1953de s g g c Delhiden bir Hintli, Einsteina yardm isteyen uzun bir mektup yazmtr. s Mektubu gnderen kii, bu dallarda korkun zayf olduunu itiraf etmekle o s c g birlikte yaamnn geri kalann salt matematik ve zik aratrmalarna adas s mak isteyen otuziki yanda bekar biriydi. Tek kuruu yoktu, bu mektuba s s pul yaptrmamasndan da belliydi. Genlik yllarndaki parasal glkler s c uc u bu dallara youn ilgi duymasna karn bilim ve matematikte iyi bir temel g s eitim grmesini engellemiti. Ailenin koullar onu eilimlerine ters den g o s s g us bir meslee girmeye ve yaamn kazanmaya zorlamt. Bereket versin, bir yl g s s once kuk bir kavga sonucu iten karlmt, yani imdi gerek eilimlerine uc s c s s c g gre davranabilecek durumdayd, ancak yaamn srdrebilecek hibir geliri o s u u c yoktu. Yardm grse de grmese de yaamnn sonuna kadar bu yolda gideo o s cekti, ancak kuk bir parasal destek yaamn kolaylatrabilirdi ve Einsuc s s teinn kendisine yardm edeceini umuyordu. 28 Temmuz 1953de Einstein g ilgin yan yalnzca kibarl olmayan, olduka ayrntl bir mektupla yant c g c verdi: Mektubunuzu aldm ve zik eitimi yapma konug sundaki youn isteinizden ok etkilendim. Ancak itig g c 37

raf etmeliyim ki tutumunuzu kesinlikle onaylamyorum. Hepimiz yaammz trdelerimizin almalaryla s u s c s srdrmekteyiz ve bunun bedelini de drste demeu u u u c o liyiz, ustelik yalnzca kendimize doyum salamak iin g c setiimiz ilerle deil, genel kanya gre trdelerimize c g s g o u s yararl olabilecek ilerle de. Yoksa insan, beklentileri s ne kadar alakgnll olursa olsun asalak durumuna c o u u der. Bu zellikle de iinde bulunduu kalknma mcaus o c g u delesi dneminde eitimli kiilerin almalarna iki kat o g s c s gereksinim duyulan ulkeniz iin de geerlidir. c c Bu konunun bir yn. Ancak etkinliinizi ozgrce o u g u seebilmek yeterince paranz olsa bile gz nnde buc o o u lundurulmas gereken baka bir yn daha var. Bilimle s o u urarken gerekten deerli bireyler elde etme ans g s c g s s ok yetenekli kiiler iin bile ok duktr, bu durumda c s c c us u da ileri yalarnzda d krklna uramanz olasl s us g g g hep yksek kalacaktr. u Yalnzca bir kar yol vardr: Zamannzn ounu c c g retmen olarak ya da yeteneinize uygun baka bir og g s alanda yapacanz uygulamal almaya harcayn, geri g c s kalan zaman ise aratrmayla geirin. Bylece kesinls c o ikle normal ve uyumlu bir yaam srebilecek duruma s u gelirsiniz, hem de esin perilerinin ozel ltuar ol u makszn. (Orijinali Ingilizce) Einsteinn akademik uretim basksna duyduu antipati krs kapmak g u u iin verilen koltuk mcadelesini de kapsyordu. 27 Mays 1927de bilim c u dnyasnda Planckn Berlin Universitesindeki krssn kimin devralaca u u uu u g tartlrken, Einstein Hollandadaki dostu Paul Ehrenfeste oyle yazyordu: s s Cok ukr uzaktaym ve artk ustn zekalar kousu s u u s na katlmama gerek yok. Buna katlmak bana her zaman en az para ya da iktidar hrs kadar berbat bir klelik o gibi gelmitir. s Einsteinn elyazsyla bir irdelemesi Kudsteki Siyonizm arivinde buu s lunmutur. Tarihi 3 Ekim 1933dr; o gn Londradaki Albert Hallda s u u Almanyadan kaan bilim adamlarn desteklemek amacyla baka sekin c s c

38

kiilerin yansra Einsteinn da konutuu byk bir toplant yaplmt. Buns s g u u s dan ksa sre sonra da Einstein Ingiltereden bir daha Avrupaya dnmemek u o uzere Birleik Devletlere g etmiti. Mesajn kime gnderildii bilinmemek s oc s o g tedir. Burada Nasyonal sosyalistler tarafndan Yahudi bilim adamlarna iten s el ektirilmesine bir tepki gzlenmektedir: c o Yahudiliin deeri zellikle kendisinin ve her bir Yag g o hudinin dunsel ve ahlaki enginliindedir. Bu nedenle us g aratrma hakl olarak oteden beri aramzdaki yetenekls ilerin kutsal ura olmutur. Ancak bu, ne yazk ki pek g s s oumuzda sz konusu olduu gibi, geiminizi dunsel c g o g c us etkinlikten salamamz gerektii anlamna gelmez. Bu g g zorlu gnlerde dunsel alana duyduumuz sevgiden ve u us g aratrmalardan vazgemeksizin pratik zorunluluklara s c uyum salamak iin elimizden geleni yapmalyz. g c Princetondaki Einsteina, 30 Mart 1935 tarihli bir mektup gnderen kii, o s New York Herald Tribuneda Einsteina ait olduu belirtilen u szleri akg s o taryordu: Alman Yahudi yoktur; Rus Yahudi yoktur; Amerikal Yahudi yoktur; yalnzca Yahudi vardr. Mektup sahibi Einsteindan yanl alnt s yapld izlenimindeydi ve bu balamda Musevi dininden kiilerin Alman, g g s Rus ve Amerikan ordularnda savatklarn ve her birinin kendi devletlerinin s davasn savunduklarn vurguluyordu. Einstein 3 Nisan 1935de mektubu yantlad: Ozde herkes insandr, Amerikals da, Alman da, Yahudisi de Yahudi olmayan da. Eer bu tek onurlu g bak asyla yetinmek mmkn olsayd ok mutlu s c u u c bir insan olurdum. Bugnk uygulamada uyrukluk ve u u kltr geleneine gre yaplan ayrmlarn bylesine u u g o o nemli rol oynamas bana ok uzc geliyor. Ancak o c u u bunu deitirmek olanaksz olduuna gre gerei kags g o c g bul etmekten baka are yoktur. s c Eski geleneksel bir topluluk oluturan Yahuds ilie gelince, bunun cile dolu tarihitarihi gzyle g c o u bakldndaYahudi olmann siyasal topluluklardan g olmaktan daha gl etkiler yaptn gstermektedir. uc u g o Ornein Alman Yahudileri Almanyadan srldkleg u u u rinde Alman olmay brakmakta, dillerini ve siyasal uyrukluklarn deitirmekte, ancak Yahudi olmay gs 39

srdrmektedirler. Bunun neden byle olduu kukusuz u u o g s zor bir sorudur; ben ana nedeni rkn zelliklerinde o deil, kesinlikle dinsel alanla snrl kalmayan, kkl geg o u leneklerde grmekteyim: Yahudilerin belli devletlerin o yurttalar olarak bunlarn savalarnda canlarndan ols s malar bu gerei hibir biimde deitiremez. c g c c gs Yukardaki mektupta Siyonizme ayrca deinilmemektedir; ancak g bu Einsteinn yaklamnda onemli bir rol oynamaktayd. 1919 yl s balarndaGenel Bantllk Kuramnn 29 Maystaki gne tutulmasyla s g u s dorulanmasndan ve bylece de Einsteinn dnya apnda un kazang o u c masndan nceSiyonizmin resmi savunuculardan biri, Kurt Blumenfeld o kendisine bu konuyu amt. Iki yl sonra ise Blumenfeld Einstein, Chaim c s Weizmannn Kudste bir Ibrani universitesi kurmak iin kaynak salamak u c g uzere Birleik Devletlere ortak bir gezi yapma davetini kabul etmeye ikna ed s iyordu. Dnya Siyonist hareketinin ba olan Weizmann da bilim adamyd u s sonradan Israil devletinin ilk devlet bakan olacakt. Atlantikte yaptklar s ortak gemi yolculuuyla ilgili olarak unlar anlatmt: Einstein bana kug s s ramn her gn yeniden anlatyordu ve vardmzda onun bu kuram tamau g miyle kavram olduundan kesinlikle emindim. s g s Ite Einsteinn 14 Mart 1921de dostu Heinrich Zanggere yazd mekg tuptan bir blm: ou Cumartesiye Amerika gezisi balyor, ama universs itelerde konumak iin deil (herhalde arada o da olas c g cak), Kudsde bir Yahudi universitesi kurulmas iin. u c Bu konuda bireyler yapmay ok gerekli gryorum. s c o u Ve aada da dostu ziki Paul Ehrenfeste yazlm 18 Temmuz 1921 s g c s tarihli mektuptan bir blm: ou Siyonizm gerekten de Yahudi halkna yeniden c yaama sevinci verebilecek yeni bir yahudi ideali s oluturmaktadr... Weizmannn davetini kabul ettiim s g iin ok mutluyum. c c Birok Yahudi iin Einstein olaanst simgesel onemi olan bir kii c c g u u s olmutu. 1923de Ibrani Universitesinin kurulaca yer olan Scopusu ziyas g ret ettiinde ikibin yldr sizi bekleyen krsden konumas rica edildi. g u u s Paul Ehrenfeste 12 Nisan 1926 tarihli bir mektupta Einstein Ibrani Universitesi ile ilgili unlar yazyordu: s 40

Kanmca bu i giderek ok grkemli bir duruma ges c o lecek; Yahudi yreim sevinle arpyor. u g c c Yahudi bir Siyonizm kartna Einsteinn yant oyledir (byk olaslkla s s u u 1946 Ocanda): g Kanmca Siyonist hareketi milliyeti olarak c yarglamak hakszlktr. Theodor Herzldaha once katksz bir kozmopolitkenParisdeki Dreyfus davas s srasnda birden bire Bat ulkelerindeki Yahudilerin du rumunun ne kadar g olduunu tm aklyla farkeuc g u c g dince grevini kavrad. Ve yreklilikle gerekli sonular o u c kard. Musevi dininden Alman, Fransz, Amerikal c vs. olduumuz iin deil, dpedz Yahudi olduumuz g c g u u g iin hakszla uruyor ya da ldrlyoruz. Siyonc g g o u uu izm Alman Yahudilerini yok edilmekten pek koruyamamtr, ancak sa kalanlara ykma zgvenlerini yis g o u tirmeden onurla dayanacak yrek gcn vermitir. u u u u s Unutmayn ki, gnn birinde sizin ocuklarnz da ayn u u c bahtszla urayabilir! g g Ve 1955 Martnda, olmnden bir aydan daha az bir sre nce, Einstein u u u o kendisine Siyonizmi alam olan yukarda sz geen Kurt Blumenfelde s s o u c yle yazyordu: so Yahudilik ruhunu hissetmemde yardmc olduunuz g iin size bir kez daha teekkr ediyorum. c s u Sam Gronemann pek ok ii bir arada yrten bir adamd: Berlinde c s uu hukuku, yazar, oyun yazar ve Israile yerlemek uzere Nasyonal Sosyalc s ist Almanyay terkeden nde gelen bir Siyonistti. 13 Mart 1949da Einso teinn yetmiinci doum gnn kutlamak iin Tel Avivden aadaki dizes g u u u c s g leri ieren bir mektup gnderdi: c o Tam olarak anlamasa da kii s Bantllk retisini g og Ve vermemi olsa da zarar s Ona asla koordinatlar, Onun iin de kar ortaya, c c Eer insan gense yetmiinde hl, g c s aa 41

O zaman kantlanr gerekten bununla c Bu reti uygulamada. og Ve banza uuurken bugn s ss u Kutlayanlar akn akn, Durmak istemedim ben de geri Kutlamaktan bizi ve sizi. Kukusuz aittir o bize s Halkyla Israil ulkesine. Einstein hemen yant verdi: Bakalarnn kederlendii eylere s g s Yaklamay biliyorsun espriyle s Dundunden herhalde u s ug Byle yaratm bizi Tanr diye. o s Haksz yere kalkan almaya oc O, kendisi yaratt zayklar da Bizlerin yenik dtu savunmaszca u s ug Zaferlerde de, skntda da. Yarglamak yerine kat bir ciddiyetle Ferahlk getiriyorsun iirinle s Imanszlar da, iman edenler de Hepsi kendi hesabn yapsn diye. Einstein arivinde Coloradadan bir bankacnn Berlindeki Einsteina s yazd 5 Austos 1927 tarihli bir mektup bulunmaktadr. Ilk szlerden g g o Aylar once size yle yazmtmEinsteinn daha onceki bir mektubu so s yantsz brakt anlalmaktadr. Bankac ou bilim adam ve benzer kiinin g s c g s Tanry sakall, sevecen, meleklerle evrili bir baba gr olarak dunmeyi c uu us braktn gzlemitir; oysa pek ok iten kii byle bir Tanrya tapnmay ve g o s c c s o dua etmeyi yeliyecektir. Tanrnn ne olduu sorusu bir edebiyat evresindeki g g c bir tartma srasnda ortaya km ve gruptan baz kiiler sekin kiilerden s c s s c s yaynlanmak uzere bu konuda yazmalarn rica etmeye karar vermilerdir. s Mektup sahibi bu istee yant vermi yaklak iki dzine Nobel dl sag s s u o uu hibinin ismini sayyor ve Einsteinn da artk karar verecei umudunu dile g getiriyordu. Einstein mektubun uzerine aadaki yazy yazm. Bir yant s g s gnderip gnderilmedii ise bilinmemektedir. o o g 42

Her bir yaratnn davranlarn dorudan etkileg s g yen ya da yarattklarn dorudan yarglayan kiisel bir g s tanr dunemiyorum. Cada bilim mekaniki nedenus g s c sellie bir luye kadar kukuyla bakyor olsa da bunu g o c s yapamyorum. Benim dindarlm, kendini gerein g c g gsz ve yetersiz aklmzla kavrayabildiimiz kuck uc u g uc u blmnde gsteren ok ustn zekaya duyduum derin ou u o c u g hayranlktr. Ahlak cok nemli bir konudur, ancak bizim o iin, Tanr deil. c g s Ite Einsteinn Cornelius Lanczosa yazd 24 Ocak 1938 tarihli mektupg tan bir blm. Bu konuyla ilikisi asndan ok anlamladr: ou s c c Ktlesel ekim sorunu yaklak Mach tr kukucu u c s u u s grgclkten yola karak beni inanl bir aklcya o u uu c c dntrd, yani gerein gvenilir tek kaynan mao us u u c g u g tematiksel yalnlkta gren birine. o Einstein burada ktlesel ekimden sz ederken on yllk esin dolu u c o almasnn urn olan (1905-1915) Genel Bantllk Kuramn kastetmekc s u u g tedir. Bu almaya estetik adan duyduu honutsuzluk yol amt. 1905de c s c g s c s ortaya koyduu ozel bantllk kuramna gre dzgn hareket bantlyd. g g o u u g Einsteina gre yalnzca zel bir tip bantl hareketin bulunmas irkin o o g c bireydi. Dzgn hareket bantl olduuna gre tm hareketlerin de byle s u u g g o u o olmas gerekirdi. Oysa gndelik deneyim dzgn olmayan hareketin mutlak u u u olduunu aka gsteriyordu. Bylesine bir apaklk karsnda sradan bir g c c o o c s adam omuz silker ve bu estetik kusuru kabullenmesi gerektiine karar verg irdi. Ama bu Einsteina gre deildi. Estetik bir zorunluluk hissederek gnlk o g u u deneyimi yeniden ele ald ve aknlk ve sevin iinde gerekten de tm hares s c c c u ketlerin bantl olarak yorumlanabileceini grd. Burada bunu kavramann g g o u onu nasl ekimle ilgili deneyst gzellikteki denklemlere gtrdunn c u u u o u ug u ayrntsna giremiyeceiz. Ancak Einsteinn Lanczosa mektubunda inanl g c bir aklcya, gzellik olarak grdu matematiksel yalnl arayan birine u o ug g dntgun yazarken ne dundun anlayabiliriz. o us u u us u g u Inanl szcu bizi artmasn! Einstein daha Genel Bantllk Kuc o ug s s g ramn gelitirmeden cok once evrendeki gzellii aryordu; bu kuramn s u g estetik bir honutsuzluktan domu olmas gerei aka ortaya koymaks g s c g c c tadr. Evrenin yalnlna, gzelliine ve yceliine inancdinsel inanc g u g u g bilimindeki balca esin kaynayd. O bilimsel kuramlar kendi kendine eer s g g Tanr olsaydm evreni byle mi yaratrdm, diye sorarak deerlendiriyordu. o g 43

Aada Einsteinn Princetondan Lanczosa yazd iki mektubun zeti s g g o bulunmaktadr. 14 Subat 1938de: Elektriin bu temel sorunuyla 20 yldan fazladr ug g rap duruyorum ve iyiden iyiye umutsuzlua kapldm, s g ama vazgeemiyorum da. Yepyeni bir esin gelmesi gec rektiinden eminim, ayrca istatistie snmann yalg g g nzca iin zne inemeyen, geici bir zm yolu olarak s o u c co u deerlendirilmesi gerektii kansndaym. g g 21 Mart 1942de: Siz tandm, zie yaklam benimkiyle ayn olan g g s tek kiisiniz, bu da gerein mantksal adan yaln s c g c ve bireyler araclyla kavranabileceine inantr... s g g c Tanrnn elini grmek etin bir i. Ancak (bugnk kuo c s u u antum kuramnn kendisine yaktrd gibi) onun zar s g attna ve telepatik yollara bavurduuna bir an bile g s g inanamam. Burada Einsteinn kuantum kuramn deerlendirmede ve bu kuramn g gerekircilii reddedii ve istatistiksel, olashk tahminlerle snrl kal g s c s karsnda duyduu honutsuzluu dile getirmedeki esprili tarzn grmektes g s g o yiz. Einstein kuantum kuramnn gelitirilmesindeki onclerden biri olmasna s u karn hep farkl bir yorum bulunmas gerektii kansndayd. Bir trl kurs g u u tulamad d krkln Paul Ehrenfeste yazd 12 Temmuz 1924 tarihli g us g g bir mektupta yle dile getiriyordu. so Pelerinden kotuka bu kuantlar daha iyi saks s c lanyorlar. Dinsel adan Bantllk Kuramnn Sezinlendirdikleri konusunda bir c g konuma yapan Sikagodan bir haham 20 Aralk 1939da konuyla ilgili baz s sorular sormak iin Princetondaki Einsteina bir mektup yazar. Einsteinn c yant oyledir: s Bantllk kuramnn temel duncelerinin ding us sel alanla bilimsel anlay dnda baka herhangi s s s bir biimde ilikili olabilecei kansnda deilim. Bu c s g g ilikiyi de nesnel dnyadaki derin balarn mantksal s u g 44

adan yaln duncelerle kavranabilmesinde grmektec us o yim. Kukusuz bu durum bantllk kuramnda zells g o ikle yetkin boyutta sz konusudur. o Derindeki ilikilerin mantkla kavranabilirlii denes g yiminin uyandrd dinsel duygu, genelde dindarlk g diye tanmlanan duygudan biraz farkl trdendir. Bu u daha ok, kendini nesnelerde gsteren akl karsnda c o s ortaya kan, ancak kendimizi ornek alarak tanrsal c bir kiilikbizden istemlerde bulunan ve bireysel vas roluumuzla ilgilenen bir kiilikyaratmaya gtrmes s ou yen derin bir sayg duygusudur. Bunda ne bir istek, ne bir ama ne de bir ykmllk vardr, tersine yalnzca c u u uu bir varoluu ierir. s c Bu nedenle bizler ahlaki konular salt insana zg bir o u sorunancak insan etkinliinin en nemli sorunu g o olarak grmekteyiz. o Einsteinn aadaki gr aklamas Eyll 1937 tarihlidir. Preaching s g o us c u Mission (Vaaz misyonu) ile ilgisinin dnda kaleme alnna yol aan nes s c denler bilinmemektedir. Belki de bu Princetondaki Ilahiyat Fakltesinin bir u uyesinin kiisel bavurusuna yanttr, ancak bu yalnzca bir tahmindir. s s Camz bilimsel anlay ve kazanlan bilgileri tek g s nikte kullanma alanlarnndaki olaanst baarlarla g u u s karakterize olunur; buna kim sevinmez ki? Bu arada bilgi ve becerinin tek bana insanlar onurlu ve s mutlu bir yaama ulatramayacan da unutmas s g malyz. Insanlk yksek ahlaki norm ve deerleri savuu g nanlar nesnel gerei kefedenlerden ustn tutmakta c g s u yerden ge hakldr. Insanln Buda, Musa ve Isa og g gibi kiilere borlu olduu eyler bence aratrc ve s c g s s yapc (konstruktiv) beyinlerin tm baarlarndan daha u s deerlidir. Insan soyunun onurunu, kendine gveng u ini ve varolutan duyduu sevinci yitirmemesi iin bu s g c ustn kiilerin armaanlarn korumal ve canl tut u s g maya almalyz. c s Aadaki taslak Einsteinn 1932/33 knda son kez kald Pasadenadan s g s g Le Coqa getirilen bir yn kat arasnda bulunuyordu. Katta ne bir tarih g g g ne de kaleme aln nedenini gsterecek bir ey vardr. Bu bir kii ya da bir s o s s 45

grubun mektubuna yant olabilir; ama Nasyonal Sosyalistlerin bbrlenmeleo u rinin yol at bir ozdeyi de olabilir. Her ne olursa olsun baka bir aklama c g s s c gerektirmeyen ve hepimize bir mesaj nitelii tayabilecek bireydir: g s s Yzyllar iinde sizin bir katknz olmakszn u c topraklarnzda domu olan birka nemli kiiyle g s c o s vnmeyin. Bunun yerine her birine zamannda nasl o u davrandnz ve utlerine ne kadar uyduunuzu g og g dunn. us u Einstein Berlinde iken 25 Subat 1931de an teknolojik mucizelerinin c g yaratt cokunun cabucak snunden sz eden ve birok insan iin yaamn g s o us o c c s ac bir d krkl olduunu belirten ok karamsar bir mektup almt. Mekus g g c s tup sahibi kendine insanln hl uremeyi srdrmesinin anlaml olup olg aa u u madn sormaktayd. Einstein 7 Nisan 1931de u yant verdi: g s Sizinle ayn kirde deilim. Kendi yaamm her zag s man ilgin ve yaanmaya deer bulmuumdur ve gec s g s nel olarak insanlarn yaamn yaanlas klacak olas s nak ve umudun bulunduuna kesinlikle inanmaktaym. g Bence bunun iin gerekli tm nesnel ve ruhsal olanaklar c u vardr. Elbette ki Einstein acnn yaamn bir paras olduunun bilincindeydi. s c g Torunlarndan ya da ocuklarndan birini yitirmi olan bir doktor ifte 26 Nic s c san 1945de aadaki basal mektubunu yazmtr. Doktor bey Nasyonal s g s g g s Sosyalizm dneminde mltecilere yardm rgtnde etkinlik gstermiti. o u o uu o s Bylesine anszn ve beklenmedik bir anda banza o s gelen korkun felaketi rendiimde ok sarsldm. Bu, c og g c yal insanlarn bana gelebilecek en ar ey ve daha s s g s binlerce insann da ayn yazgyla ac ekmesi teselli c deil. Sizleri teselli etmeye kalkamam, ancak kendg s imi sizlere acnz derinden paylatm, benimle birs g likte sevecenliinize tank olmu herkesin de ayn dug s rumda olduunu sylemek zorunda hissediyorum. g o Biz insanlar genellikle bildik grnen ziksel ve ino u sanca bir evrede bir gvenlik ve kendimizi evimizde c u hissetme aldatmacas iinde yaarz. Ancak umulan c s olaan gidi bozulduunda, ak denizde be para etmez g s g c s 46

bir kalasn uzerinde durmaya alan ve nereden geldik c s lerini unutmu olan, nereye srklendiklerini ise bilmes u u yen kazazedelere benzediimizi farkederiz. Ama insan g bunu bir kez gerekten iine sindirdikten sonra yaamak c c s ok daha kolaylar ve artk d krklna uramaz. c s us g g Uzerinde yzdumz kalaslarn yaknda yeniden u ug u karlamas umuduyla sizleri yrekten selamlarm... s s u Aadaki cmle Einsteinn 9 Temmuz 1952de Cornelius Lanczosa s g u gnderdii bir mektupta bulunmaktadr: o g Insan bir manda srsnde domu gibi ve vaktinu u u g s den nce ayaklar altnda cinenmezse mutlu olmal. o g Botaniki A. V. Fric Cordilleralann en yksek doruundaki ince atmosc u g ferde o zamana kadar tannmayan, kuk, iek aan bir kakts bitkisi uc c c c u bulmutu. Fric buna ok gzel hazrlanm bir bildiride Einsteinia adn s c u s verdi ve bildirinin bir kopyasn da Einsteina gnderdi. 9 Eyll 1933de Einso u tein Le Coqdan u yant yazyordu: s Cok sayn bay: Gnl alc ince davranzla beni ok sevindirdiniz. o u s c Isim, yalnzca bitkiciin deil benim de yksek dorukg g u larda rahat braklmamam asndan yerindedir. c Sevimli jestinize teekkrlerimi sunuyorum... s u Aadaki dizeler Einsteinn elyazsyla 1927deki eski bir dostu, Mrs. s g Cornelia Wolfa gnderdii bir fotorafnn altna yazlmtr: o g g s Gittiim ve bulunduum her yerde g g Karlayorum hep bir resminle, s s Yaz masasnn ustnde, duvarda u Siyah bir kordonla asl boyunlarda. Adam ve kadncazlar garip biimde g c Istiyorlar birka szck elyazs ile, c o u Hepsinde de olmal kargack burgack bir yaz Bu allme cocuun yazd. a g g Bazan soruyorum tm bu mutluluk iinde u c Bir ayrlk annda kendime: 47

Sen mi oynattn akln Yoksa dier danalar m? g Bu ithaa ilintili ilgin bir oyk vardr. Mrs. Wolf Ikinci Dnya Sava c u u s srasnda gemiyle Havanaya ve oradan da Kaliforniyaya gidecekti. Gemi Tr inidada uradnda Ingiliz bir grevli kendisini sorgulamaya (Alman pasag g o portu vard) ve eyalarn aramaya balad. Ingilizlerin, yolcularn yanlarnda s s fotoraf ya da mektup tamalarna izin vermediklerini bilmesine karn Mrs. g s s Wolfun gnl Einsteinn resmini geride brakmaya raz olmamt. Grevli o u s o fotoraf grnce hemen sorgulamay kesti ve ok nazik bir biimde iiri kopya g ou c c s etmek ve arkadalarna gstermek uzere resmi odn alp alamayacan s o u c g sordu. Mrs. Wolf resmi alkoyup koymamann tmyle onun elinde olduunu u u g sylediinde ise grevli onu ertesi gn, gemi yola kmadan geri getirecei o g o u c g yantn verdi. Ve gerekten de bunu ok byk bir nezaketle yerine getirdi, c c u u bir daha da sorgulama ve bagaj aramas olmad.

48

Einstein keman almaya tutku derecesinde dknd ve kemann hep c us u u yannda tard. Gzdeleri onsekizinci yzyl bestecileriydi. Bach ve Mos o u zartn mziini severdi. Beethovene sevgiden cok hayranlk duyard, daha u g uyle birlikte yaamnn tm yange bestecilerle ise pek ilgisi yoktu. Un c s u larna duyulan youn ve ou kez de usandrc ilgi artyordu. Bu durumda g c g da Einsteinn rnein haftalk bir Alman dergisinin 1928de kendisine Bero g line gnderdii Johann Sebastian Bachla ilgili bir anketi yantlamamasna o g amamaldr. Yaymc bir sre beklemi ve 24 Martta ikinci bir anket formu s s u s gndermitir. Bu kez Einstein hemen ayn gno zamanlar posta daha o s u hzlymaadaki sert szlerle yant vermitir: s s g o s Bachn yaptlar hakknda syleyeceklerim: Dinleo meli, almal, sevmeli, sayg duymal veeneyi tutc c mal. Ayn yl daha ileri bir tarihte baka bir dergi Einsteina dier bir besteciyle s g ilgili grun sorduunda Einstein 10 Kasm 1928de u yant verdi: o us u g s Schubertle ilgili yalnzca unu s Calmal, sevmeli veeneyi tutmal! c syleyebilirim: o

Yaklak on yl sonra, yine baka birinden Einsteinn mzik zevkiyle s s u ilgili, daha ayrntl bir anket geldi ve bu kez yant da daha ayrntlyd. Anlald kadaryla sorular kaybolmutur, ancak Einsteinn yalnzca 1939 s g s tarihini tayan yantlarndan sorular az cok kestirilebilmektedir. s (1) Bach, Mozart, birka eski Italyan ve Ingiliz besc teci mzikteki gzdelerimdir. Beethoveni olduka az, u o c ama Schuberti hayli severim. (2) Benim iin Bachin m yoksa Mozartn m daha c nemli olduunu sylemem olanaksz. Mzikte mantk o g o u aramam, tersine tmyle bilgisizimdir, kuramlar bilu u c u u ug u mem. I btnlun duygusal olarak kavrayamadm g bir yapt asla sevemem. (Mimari) 49

(3) Handeli hep iyi, hatta kusursuz, ama belli bir yzeysellikte bulmuumdur. Beethoven ise bana ar u s s dramatik ve kiisel gelir. s (4) Schubert olaanst yetkin duygusal anlatm ve g u u ezgi asndan byk yaratcl nedeniyle en sevdiklec u u g rimden biridir. Ancak daha byk yaptlarnn mimaru u iden biraz yoksun oluu beni rahatsz eder. s (5) Schumann bana kuk yaptlardaki zgnlu ve uc o u ug duygu zenginlii nedeniyle ekici gelir, ancak form olag c rak byklkten yoksun oluu tmyle zevk almam enu u u s u u geller. Mendelssohnda ise biimsel adan byk yetec c u u nek, ancak ou kez bayala varan, tanmlayamadm c g g g bir derinlik eksiklii grmekteyim. g o (6) Brahmsn birka Liedini ve oda mzii c u g yaptlarn, kompozisyon asndan da gerekten nemli c c o buluyorum. Ancak bana gre cou yaptlarnn zde o g o hibir inandrclk gc yoktur. Neden bunlar yazma c u u gereini duyduunu anlayamyorum. g g (7) Wagnerin yaratclna hayranlk duyuyorum, g ancak dekadanlara zg mimari yap eksikliini hisseo u g diyorum. Ayrca mzikal kiiliini de ylesine sevimsiz u s g o buluyorum ki, onu ounlukla ancak antipatiyle dinlec g yebiliyorum. (8) Straussu yetenekli, ancak itenlikten yoksun ve c yalnzca d etkiyi gzetir buluyorum. Modern mzie s o u g hi nem vermediimi syleyemem. Debussyyi zarif c o g o (feinfarbig), ancak yapdan yoksun buluyorum. Byle o eylere pek hayranlk duyamam... s Yani dneminin ada bestecilerinin yaptlar genel olarak Einsteina pek o c g s ekici gelmiyordu. Ancak Ernest Blocha kiisel olarak cok deer veriyordu ve c s g 15 Kasm 1950de, anlald kadaryla bir soruya yant olarak yle yazmt: s g so s Cada mzikle ilgili bildiklerim ok kstldr. Ancak g s u c bir noktadan eminim. Gerek sanat yaratc sanatdaki c c kar konulmas olanaksz bir tutkuyla karakterizedir. s Bu tutkuyu ge dnem mzikilerinin pek aznda ve Erc o u c nest Blochda hissedebilmekteyim. (Orijinali Ingilizce)

50

Byk orkestra e Arturo Toscaniniye 1938 Ocaknda American Hebu u s rew Medal (Amerikan Musevileri Madalyas) verildiinde, Einstein herhalde g tren srasnda okunmu olan aadaki szleri yazmt: o s s g o s Ancak kendini bir ie tm gc ve ruhuyla adayan s u u u kii gerek bir usta olabilir. Bu nedenle ustalk tam s c bir insan olmay gerektirir. Toscanini bunu tm davu ranlaryla ortaya koymaktadr. s 1928 Ekiminde bir mektup sahibi, Berlindeki Einsteina dier eyler g s yannda mzik etkinliinin, mzikten bylesine farkl asl alma alanna u g u o c s bir etkisi olup olmadn soruyordu. Einstein 23 Ekim 1928de u yant veg s riyordu. Mzik aratrma almalarn etkilememektedir teru s c s sine her ikisi de ayn zlem kaynandan beslenmekte o g ve saladklar rahatlama ile birbirlerini tamamlamakg tadrlar.

51

Einsteinn bir arkada, Dr. Otto Juliusburger psikiyatrist idi ve Bers linde muayenehanesi vard. Ayn zamanda da bir tr Spinoza ve Schou penhauer uzmanyd. Yahudi olarak Nasyonal Sosyalist Almanyadaki artan tehlikenin bilincindeydi. 1937de iki ocuunu pepee Birleik Devletc g s s s lere gndermeyi baarmt ve Yahudilerin sistemli olarak gaz odalarnda o s s yok edilmesinden ksa sre once de anne-baba ocuklarnn peinden geleu c s bilmilerdi. Burada Einsteinn Juliusburgere yazd eitli konular ieren s g c s c mektuplardan baz blmleri ve Juliusburgerin Einsteina bir mektubunou dan bir blm yaynlyoruz. 28 Eyll 1937de Einstein Princetondan hl ou u aa Berlinde olan Juliusburgere olunun Birleik Devletlere gelmi olmasna g s s ok sevindiini ve kznn kabulyle ilgili yreklendirici szler duyduunu c g u u o g yazyordu. Baka konulardaki aklamalarn ardndan da aratrmalarnda s c s ktlesel ekimle elektro-manyetizmay birletirecek tek bir alan kuramna u c s s ynelik uzun arayla ilgili srekli abalarndan sz ediyordu. Ite bu mektuo s u c o bun son blm: ou u Hl 10 yl nceki sorunlarla urayorum. aa o g s Baardm nemsiz, ancak zaman zaman elle tus g o tulacak kadar yaklar grnmesine karn hl asl s o u s aa amaca ulaamyorum. Durum zor ama yine de muts luluk verici, zor, unk ama, gcm ok amakta, c u c u u u c s ancak mutluluk verici, unk kiisel yaamn tatsz c u s s olaylarna kar baklk kazandrmakta. s gs Buradaki insanlarn dnyasna uymaya alyorum, u c s zaten daha buraya geldiimde bu i iin cok g s c yalydm veaslnda durum Berlinde ve daha nce s o c Isviredeyken de bundan farkl deildi. Mnzevilik g u daha doutan geliyor. Siz de byle biri olduunuzdan g s o g bunu anlarsnz. 2 Austos 1941debu arada Juliusburger ailesi sa salim Birleik Devg g s letlere gelmitiEinstein oyle yazmaktayd: s s

52

Bunca yl sonra sizleri burada selamlayabilmekten mutluluk duyuyorum. Barbaristana yazacam her g satr alclar tehlikeye sokacandan kendimi susg kunlua zorlamtm. Sevgili Schopenhaueriniz bir keg s resinde insanlarn zavallklaryla trajediye ulamay s baaramayp, trajikomedide taklp kalmaya mahkum s olduklarn sylemi. Ne kadar da doru ve bu izleo s g nime ylesine sk kapldm ki! Dn ilahlatrlandan o u s bugn nefret edilip yzne tkrlyor, yarn unutulau u u u u uu cak, br gn ise azizlie ykseltilecek. Tm bunlar ano u u g u u cak mizahla alabilir, soluk aldmz srece buna skca s g u sarlmalyz. Einsteinn Juliusburgere yazd aadaki mektup 30 Eyll 1942 tarihg s g u blmdeki kutlamalar herhalde Yahudilerin yeni yl bayramlaryla lidir. Ilk o u ilgilidir. Deerli satrlarnz beni ok duygulandrd ve ben g c de sizi itenlikle kutluyorum. Bu kadar vgy kesinc o u u likle hak etmediimi biliyorum, ancak szcklerinizde g o u ldayan itenlik bana sevin veriyor. s c c Sanrm artk yaplan korkun hakszln kefac g retinin biraz olsun denecei gnlere tank olmay o g u umut edebiliriz. Ancak ekilen onca acnn, umutc suzluun, onca insan yaamnn anlamszca yok edg s iliinin onarlmas olanaksz. Ama yine de yalan ve s zulmn srekli olarak ustn gelemeyeceinin en knt u u u u g u yaratklarn bile kafalarna iyice sokulacan umabilig riz. Gerei arayn insana nasl sarslmaz bir dayanma c g s gc verebildiini sizde gzlemek mmkn. Ben de tek u u g o u u gerek doyumu bu tutuma borluyum. Bu tr insanc c u larn zamandan bamsz topluluunda, insan aresizlik g g c ve umutsuzca yanlzlama duyusuna frsat vermeyen bir s tr snak bulduunu hissediyor. u g g Princetondaki Einsteina 1942 Eyllnde yazd bir mektupta Juliusuu g burger, Einsteinn kaynvalidesinin yaklak onbe yl onceki cenaze trenini s s o anmsatyordu; mezardan ayrlrken Einstein kendisine oyle demiti: s s Gzel bir dua olan Tanr verdi, Tanr ald, u Kalmlya ukrler olsun!un son szleri hep veren ve s u o 53

sonra yeniden vermek uzere alan yaamn zenginliini s g dile getiriyor. 11 Nisan 1946d Einstein Juliusburgere oyle yazyordu: a s Hitlerin sorumluluu konusunda kesin tavr alyorg sunuz. Aslnda ben hukukularn doktorlara zorla kabul c ettirdikleri bu ince ayrmlara asla inanmadm. Nesnel olarak zgr irade yok ki. Yaptklar nasl tanmlanrsa o u tanmlansn, bakalar iin tehlike oluturan insanlars c s dan kendimizi korumamz gerektii duncesindeyim. g us Bu durumda sorumluluk olutne ne gerek var ki? c u Insanlarn ahlaki tutumlarndaki korkun ykmn c ncelikle yaammzn mekaniklemesi ve kiilikten yoko s s s sun duruma gelmesiyle ilgili olduu kansndaym g bilimsel-teknik alandaki ilerlemenin ykc bir yan urn. Nostra culpa! (Sulu biziz!) Bu uursuz kusurun u u c g ustesinden gelmenin yolunu bilmiyorum. Insan uzer inde durduu gezegenden daha hzl soumakta. g g Ve 29 Eyll 1947de: u Birok dosttan sizin bu gnlerde (hi inanasm gelc u c miyor!) 80. doum gnnz kutlayacanz orendim. g u u u u g g Geri sizin ve benim gibi insanlar herkes gibi lr, c ou ancak yaadklar srece hi yalanmazlar. Demek iss u c s tediim, siz de hl ortasna braklverdiimiz koca g aa g bilmeceye ocuklar gibi merakla bakyorsunuz. Bu c da insanlk ortamndaki tm yetersizliklere belli bir u uzaklktan bakmay salyorve bu da az deil. Sag g bahlar N.Y. Timesin yutturmacalarndan midem bulandnda hep bunun yine de g bela kk kaznan g uc o u Hitlercilikten daha iyi olduunu dunrm. g us u u Bu mektup Einsteinn ok daha eski bir deerlendirmesini c g anmsatmaktadr. Profesr Federigo Enriques Bolognada Einsteinn o da katld bilimsel bir kongre dzenlemiti. Einstein orada profesrn kz g u s ou Adrianaya rastlamt. Belki de kz ondan kendisi iin bireyler yazmasn s c s rica etti. Sonuta Einstein ona 1921 Ekiminde unlar yazd: c s

54

Eitim ve genel olarak geree ve gzellie ulama g c g u g s abas tm yaammz boyunca ocuk kalabileceimiz bir c u s c g alandr. 1921 Ekimindeki tanmamz ansna Adriana Enrs iquese. Einsteinn Juliusburgere 11 Nisan 1946 tarihli mektubu olm cezasn u ele alan aadaki iki mektuptan ikincisiyle ilikilidir. s g s 3 Kasm 1927 tarihli bir mektupta Einstein Berlinli bir yayncya bu konuda daha nceki szleriyle balantl olarak oyle yazmt: o o g s s u Olm cezasnn kaldrlmasnn iyi bir ey olaca s g kansna... vardm. Gereke: c 1) Hukuksal bir hata durumunda onarlmasnn olanakszl, g 2) Idam ileminin idamla dorudan ya da dolayl s g olarak ilikisi bulunan kiileri moral adan olumsuz ets s c kilemesi. Einstein 4 Kasm 1931de Pragda yaayan uznt iindeki gen bir s u u c c ste mektuptan bir adamn mektubunu yantlarken bu konuya dnmektedir. I o blm: ou Sava ve lm cezas hakknda ne mi dunyos ou us u rum? Ikincisini yantlamak daha kolay. Aslnda cezadan deil, yalnzca topluma ve onun korunmasna hizg met eden nlemlerden yanaym. Temelde bu anlamda o deersiz ya da hatta zararl bireylerin ldrlmesine de g o u u kar olmazdm; kar oluumun tek nedeni insanlara, s s s yani mahkemelere gvenmemem. Cunk doada kuralu u g lara uygunluun kendini tek varlk karsnda daha ust g s bir gereklik olarak ortaya koyuu gibi ben de yaamda c s s nitelie nicelikten daha byk deer veririm. g u u g 1 Subat 1954de bir mektup sahibi Einsteinn insanlarn dunce us ozgrlgun korumak ve savaa kar kmak iin gerekirse hapse gir u u u s s c c meyi gze almalar gerektii savn aktardktan sonra karsnn buna, Einso g teinn kendisinin Nasyonal Sosyalistler iktidara getiinde Almanyada kalp, c g duncesini sylemek ve tutuklanmay gze almak yerine hemen ulkeyi terk us o o

55

ettiini syleyerek kar ktn yazyordu. Ei bu tutumu, ulkesini terg o s c g s ketmeyi reddeden ve mcadelesini sonulandrmak uzere kalan Sokrau c tesinkiyle karlatryormu. Ayrca unl kiilerin grlerini sylemelerinin s s s u s o us o daha kolay olduunu da belirtiyormu. g s 6 Subat 1954de Einstein Ingilizce olarak yant veriyordu. Mektubun Al manca tasla ise yleydi: g so Einizin sylediklerini hi de geersiz bulmuyos o c c rum. Kamuoyu nnde belli bir un olan kiinin o u u s daha az tannm bir kiiden daha az tehlikede olduu s s g dorudur. Iyi ama halkn tand bir kii isminden geg g s rekli grdu eyleri zaman zaman kamuoyu nnde o ug s o u aka sylemekten daha iyi nasl yararlanr ki? Sokc c o ratesle karlatrma u adan uygun dmemektedir: s s s c us onun iin Atina dnya demekti, oysa ben asla belli bir c u ulkeyle zdelemedim, hele hele, aslnda Prusya Aka o s s demisindeki grevim ve ocukken rendiim dilden o c og g baka hibir balantm olmayan politik Almanyayla hi. s c g c Inanl bir demokrat olmakla birlikte, eer iyi nic g yetli ve drst insanlardan oluan bir aznlk, inanlar u u s c uruna zveride bulunmazsa insanln kilitlenip kag o g lacan bilmekteyim. Su sralarda bu zellikle gerekli. g o Kukusuz bunu ayrca gerekelendirmeme gerek yok. s c Einstein federal yarg Louis D. Brandeisa ok deer verirdi. Aada c c g s g onun 19 Ekim 1931de Brandeisn yetmibeinci doum gnn kutlayan s s g u u u Bostonda yaynlanan The Jewish Advocate adl gazeteye gnderdii ksa o g yazdan bir blm aktarlmaktadr: ou Insanln gerek ilerlemesi yaratc beyinlerden ok g c c Brandeis gibi adamlarn vicdanlarna dayanmaktadr. 10 Kasm 1936da ise Einstein aadaki mektubu Princetondan Brans g deisn kendisine yolluyordu. Mektubun elyazma orijinali Louisville Universitesi hukuk blmndeki, Brandeis Papers arasnda bulunmaktadr. ou u 80. Doum gnnzde derin sayg ve sempatiyle elig u u u nizi skyorum. Bylesine gcl bir zekay tam bir zveo u u o riyle birletiren, yaamnn tm anlamn herkese sess s u sizce hizmette bulan baka birini daha tanmyorum. s 56

Baardklarnz ve gsterdiiniz etkinlikler iin size s o g c teekkr etmemizin tesinde hepimiz kendimizi gerek s u o c kiiliklerin ok az olduu amzda byle bir adamn s c g c g o bulunmas nedeniyle mutlu sayyoruz. Saygyla selamlarm... National Association for the Advancement of Colored People (Renkli Halk Gelitirme Dernei) sekreteri Walter Whiten yalnz ismi deil, rengi s g g de beyazd. Beyaz olarak tannmak isteseydi ii ok kolaylar ve o zamanlar s c s toplumumuzda zenciler iin bugnknden ok daha kanlmaz olan tm o c u u c c u glk ve izlenmelerden kurtulurdu. Ama o, bedelini kendi ekecei aclarla uc u c g odemek zorunda kalacann tmyle bilincinde olarak siyah kardelerinin g u u s haklar iin mcadele etmeye karar verdi. 1947de Zenci Kalmamn Nedeni c u balkl dokunakl bir makale yazd ve bu 11 Ekimde The Saturday Review of s Literatureda yaymland. Makale Einsteinn aadaki okuyucu mektubunu s g yazmasna neden oldu: Whiten makalesini okurken insan unun dorulus g unu iyice kavryor: Insan gerek ycelie ulatran g c u g s tek bir yol varaclar okulundan geen yol. Eer c g ac, geleneklere bal bir toplumun ruhsal krlunden g o ug ve kntlunden ileri geliyorsa, gszleri gz kau ug uc u o u pal kine iter, glleri ise genelde insann kolay kolay uc u ulaamayaca ahlaki bir ustnle ve yce gnllle s g u ug u o u u ug yceltir. u Sanrm her duyarl okuyucu benim gibi Walter Whiten yazsn gerek bir minnettarlk duygusuyla elinc den brakmayacaktr. O inandrclk gc son derece u u yksek, yaln biyograk bir anlatyla insan yceliine u u g giden aclarla dolu yolda kendisine elik etmemizi s salamtr. g s Einstein aadaki mektubu 4 Kasm 1942de Brezilyadaki bir yazma s g s arkadana yollamt. Mektup bakaca bir aklamaya gerek gstermemektes s s c o dir: Oneriniz temelde mantkl grnmektedir: Ekonomo u inin, yaratc ve gl olduklar ve koullarn dzeltiluc u s u mesi iin hibir kar gzetmeksizin uratklar belirc c c o g s lenmi az saydaki insan tarafndan rgtlenmesi. Buna s o u 57

karlk testlerle seme ynteminizi hi tutmadm. s c o c Bu Insan makine deildir biimindeki sznze g c o u u hi de uygun dmeyen tipik bir mhendis duncec us u us sidir. Ayrca unu da dunmenizi rica ediyorum: s us En uygun on kiiyi bulup karmak yeterli deildir. s c g Halklarn onlarn yapacaklar dzenlemelere uymau lar da salanmaldr. Bunun nasl gerekletirilecei g c s g konusunda ise hibir krim yok. Bu sorun uygun c kiilerin seilmesinden ok daha gctr. Cunk ols c c u u u duka sradan kiiler bile bu ii bugnk ve bugne kac s s u u u dar sregelen durumla karlatrldnda olduka iyi u s s g c biimde gerekletirebilir. Aslna baklrsa imdiye kac c s s dar batakiler iktidarlarn kendi dunme ve karar s us verme yeteneklerine deil, bakalarn ikna etme, ong s lar etkileme ve zayklarndan yararlanma becerilerine borlu olmulardr. c s Hep ayn sorun: Yetenekli ve iyi niyetli kiileri s insanlarn bana geirebilmek iin ne yaplmaldr? s c c Simdiye kadar bu yolda gsterilen tm cabalar sonusuz o u c unm ama bence siz de bunu zecek bir kalmtr. Uzg u s co yol bulmu deilsiniz. s g Einstein aadaki mektubu Birinci Dnya Sava srasnda, 6 Aralk s g u s 1917de Berlinden Zrichdeki Heinrich Zanggere yazmt. Bu szler hl u s o aa gncelliklerinden hibir ey yitirmemilerdir: u c s s Nasl oluyor da uygarla deer veren bu ca byleg g g o sine iren biimde ahlakd olabiliyor? Giderek insan g c c s sevgisi ve zgecilik dnda hereye daha az deer vero s s g meye balyorum... Teknikteki tm o gklere karlan s u o c ilerlemelerimiz, hatta tmyle uygarlk, hasta ruhlu cau u ninin elindeki baltaya benziyor. Einstein 1934de Amerikadaki bir dergi iin hogr konusunda bir c s ou makale yazmt. Yaymclar kendisinin kabul etmedii deiiklikler yapmak s g gs s isteyince Einstein vazgeti ve yaz yaynlanmad. Ite yazdan birka blm: c c ou Hogrnn aslnda ne olduu konusunu dunrs o u u g us u ken aklma nkteci Wilhelm Buschun u komik pehriz u s tanm geliyor: 58

Pehriz zevk almaktr Elde edemediiniz eylerden. g s Ben de yle diyeceim: Hogr dier bireylerin so g s o u g kendi alkanlklarmz, inanlarmz ve zevkimizle s c badamayan zellik, yaklam ve hareketlerine zgecg s o s o ilikle anlay gstermektir. Yani hogr dier kii ya s o s o u g s da kiilerin duygu ve davranlarna kaytsz kalmak des s mek deildir; bu anlay ve eduyum da gerektirir... g s s Ister sanat yapt isterse yaratcla dayanan g nemli bilimsel bir yapt olsun, yce ve soylu eyler o u s yalnz bireyin urndr. Rnesans bireye zgrce u u u o o u gelime olanaklar saladnda Avrupa kltr ruhsuz s g g u u u donukluundan kurtulup en nemli atlmn yapmt. g o s Bu nedenle en nemli hogr tr toplum ve devleo s o u u u tin bireye gsterecei hogrdr. Kukusuz devlet bio g s o u u s reyin gelimesini gvence altna almak iin gereklidir, s u c ancak devlet en nemli ey ve birey de onun iradeo s siz arac durumuna geldiinde, o zaman tm zen geg u o rektiren deerler yitip gider. Nasl uzerinde aalarn g g c yetiebilmesi iin nce kayann hava koullar ve zas c o s manla ufalanmas ve bereket saabilmesi iin nce c c o topran kabartlmas gerekiyorsa, insan toplumu da, g ancak bireyin yeteneklerini zgrce gelitirmesine olao u s nak verecek lude yumaadnda, deerli yaptlar lo c s g g izlenecektir. Bazen de Einsteinn hogrs ciddi biimde snanmaktayd. Aada s ouu c s g sert bir talamayla ofkesini boaltmaktadr. Einsteinn bantllk kuram s s g gibi bylesine byk lude teknik ve g anlalabilir bireyin siyasal o u u o c uc s s saldrlara hedef olabilmesi artcdr. Sklkla da saldrlar cok kt niyetls s ou iydi. Almanyada Nasyonal Sosyalistler, kuram Yahudi ve komnist ii olarak u s lanetliyorlar ve Alman biliminin kaynan zehirlediini sylyorlard. Elbette g g o u ki bilim adamlarnn bantllk kuramn ogretmeleri yasaklanmt. Ancak g s birka yrekli bilim adam bu emre uymamay gze alyordu, onlar da kuram c u o Einsteindan sz etmeksizin ya da bantllk szcun kullanmakszn o g o ug u aktarmak gibi hilelere bavurmak zorunda kalyorlard. s Buna karlk Sovyetler Birlii Einsteinn kuramnn komnist bir kuram s g u olduundan hi de o kadar emin deildi. Gerekte bantllk kuramna kar g c g c g s Rus tutumu, kuramn diyalektik materyalizmle birletirilebilecei konusuns g daki bir tartma nedeniyle karmaklamt. Daha sonra Sovyet bilim adams s s s 59

lar iin kuram savunmak tehlikesiz bir ey olmaktan kt. Zamanla durum c s c daha dzelmitir, ancak 1952 Nisannda SSCB Bilim Akademesinin bir uyesi u s hl Einstein zii idealizmin batana srklemekle ve sbjektivizmle aa g g uu u suluyor, buna karlk diyalektik materyalizmin maddenin nesnelliine dac s g yandn sylyordu. Akademi uyesi ayrca kuram desteklemekle sulad g o u c g iki Rus bilim adamn aka ve isimlerini belirterek eletiriyordu. Saldryla c c s ilgili haber Associated Press araclyla her yana yayld ve Londral eski bir g arkada Berlinde yaynlanm konuyla ilgili bir yazy Einsteina gnderdi. s s o Aadaki yaynlanmam yergi niteindeki yorum Einsteinn miras s g s g arasnda bulunmutur. Yaznn ellili yllarn bandan kald ve byk s s g u u olaslkla genelde Sovyetlerin tutumu ve ozel olarak da yukarda belirtilen olay nedeniyle yazlm olduu sanlmaktadr. s g Hereye kadir Tanr ebedi doa yasalarn koyarken s g onu sonralar da kafasndan atamad bir kaygdr ald: g Ya diyalektik materyalizmin yksek otoriteleri ilerde bu u yasalardan birkan ya da hatta hepsini birden yasad c s ilan ederlerse ne gibi gclkler doabilirdi? u u g Daha sonra diyalektik materyalizmin peygamber ve bilgelerini yaratmaya koyulduunda da az ok benzer g c bir kayg gizliden gizliye zihninde dolanmaya balad. s Ancak hemen ardndan bu peygamber ve bilgelerin asla diyalektik materyalizmin retilerinin akl ve geree og c g ters dtu sonucuna varmayacaklarna gvenebilecei u s ug u g inancyla ii rahatlad. c Einstein Almanyadayken Ingiltereden ilk kez Edison tarafndan sorulmu s u bir soru ald: Olm deinde yaamnz gzden geirseydiniz, yaptnz os g s o c g hangi ilere bakarak bunun baarl olup olmadna karar verirdiniz? s s g 12 Kasm 1930da Einstein u yant verdi: s Ne lm deinde ne de daha nce kendime byle ou os g o o bir soru sormayacam. Doa mhendis ya da giriimci g g u s deildir ve ben kendim de doann bir parasym. g g c

60

13 Kasm 1950de N.Y. Brooklynden bir papaz Einsteina yazmt. Pas paz sz arasnda yaklak yirmialt yl once, kolej grencisiyken Einsteinn o s o o zamandan beri ozenle saklad, imzal bir fotorafn satn aldn da g g g anlatyordu. Sonra da Hitlerin iktidara geiinin hemen ardndan Einscs teinn kaleme ald bir aklamay krsden sk sk aktardn belirtiyordu. g c u u g Simdi de resimle birlikte cereveletmek uzere Einsteinn bu aklamadan iki c c blm kendi elyazs ile yazarak gnderip gnderemeyeceini ogrenmek istou u o o g iyordu. Papaz asalak sanlmak istemediini syleyerek mektuba bir de ek ekg o c lemitiel yazmas bir belgenin satn alnamayacan bildiinden yaznn bes g g deli olarak deil, Einsteinn diledii gibi kullanaca bir armaan ve teekkr g g g g s u olarak. Ayr bir sayfaya da belirtilen blm kopya edilmiti: ou s u ug Ozgrlu sevdiimden Almanyadaki iktidar g deiikliinden sonra universitelerin kar koyacakgs g s larna inanyordum; unk her zaman kendilerini c u geree adamakla undklerini biliyordum; oysa c g og u universiteler hemen susturuldu. Sonra gemi yllarda c s ateli bayazlarnda zgrle duyduklar sevgiyi sergis s o u ug leyen byk gazete yazarlarna bel baladm; ama onlar u u g da universiteler gibi birka hafta iinde susturuldu. c c Ardndan Almanyann edebi nderleri olarak ada o c g s yaamda zgrlun deeri uzerine pek ok kez ve pek s o u ug g c ok ey yazm olan baz yazarlara gvendim; ancak c s s u onlar da suskundu. Yalnzca kilise Hitlerin gerei ayaklar altna alma c g kampanyasna kar kt. Simdiye kadar kiliseyle hes c men hi ilgilenmemitim; ancak imdi yalnzca kilise c s s dunsel gerei ve ahlaki zgrlu savunma yreklius c g o u ug u lik ve kararlln gsterdiinden ona byk sempati ve g o g u u hayranlk duyuyorum. Bir zamanlar kcumsediim eyi u g s imdi kaytsz koulsuz ovdum itiraf etmeliyim. s s ug u 61

14 Kasm 1950de Einstein u yant veriyordu: s 11 Kasm tarihli mektubunuzdaki gzel ve soylu hiu tap biiminizden ok etkilendim. Ancak yine de beni bic c raz gc durumda braktnz: Aktardnz aklama bu u g c metniyle bana ait deildir. Almanyada Hitlerin iktig dara geliinden ksa sre sonra bir gazeteci ile bu soruns u lar uzerine sohbet ettim. O zamandan beri de szlerim o neredeyse tannmayacak kadar arptld ve abartld. c Benim olduunu belirterek gnderdiiniz gru i rag o g o us c hatlyla yazya dkmem olanaksz. g o Ben de ayn sizin gibi resmi kilisenin tarihi boyunca gsterdii etkinliklere, zellikle de siyasal etkinlo g o iklere byk lude eletirel baktmdan, durum benim u u o c s g amdan daha da tatszlamaktadr. Bu nedenle o zac s manki tavr alm (ayrntsyla anmsayamadm) asl s g metnine dntrlse bile genel tutumumla ilgili yanl o us u u s bir izlenim yaratacaktr. Ancak nasl bir ey olabileceini belirtirseniz size s g amacnza uyabilecek baka birey yazmaya hazrm. s s (Orijinali Ingilizce) 16 Kasm 1950de papaz yantnda, aklamann doru olmamasna sevc g indiini, unk kendisinin de genel olarak kilisenin tarihsel rol konusunda g c u u kukular olduunu belirtiyordu. Bu konudaki grlerini tm ayrntsyla s g o us u uzun uzadya anlattktan sonra da anszn vaaz verdii iin zr diliyordu. g c o u El yazmas metinle ilgili karar Einsteina braktn sylyor, Einsteinn g o u peygamberleri andrr grnun vyor ve mektubunu hayr duasyla bito u us u o u iriyordu. 20 Kasm 1950de Einstein u satrlar gnderdi: s o Ahlakl davranma abas insanlarn en nemli c o abasdr. Insann i dengesi hatta varoluu buna c c s baldr. Yalnzca ahlakl davranmak yaama gzellik ve g s u onur verebilir. Bunu genlere alamak ve tm aklyla ortaya c s u c g koymak kukusuz eitimin temel grevidir. Moral ides g o allerin oluturulmas iin bir mitosa bal olmak ya da s c g bunu bir otorite ile birletirmek gerekmez; yani mitosa s 62

ya da otoritenin hakllna kar beslenen kuku, doru g s s g yarg ve davranlarn temelini tehdit etmez. s 27 Ocak 1947de Einstein Hristiyan ve Museviler Ulusal Konferansndan bir telgraf almt. Telgrafta olduka ak biimde Einsteindan American s c c c Brotherhooda duyduu sempatinin gstergesi olarak gnderilmek uzere 25g o o 30 szcklk bir yaz isteniyordu. Bu bir takm tatszlklara yol aabilecek ve o u u c adeta zorlayc bir konuydu, ancak Einstein tuzaa dmedi. Grun oyle g us o us u s belirtti: Eer gnmzdeki dinlere inananlar bu dinlerin kug u u u rucular dorultusunda dunmek, yarglamak ve davg us ranmak iin ciddi biimde aba harcayacak olsalard, c c c eitli dinlere inananlar arasnda inanca dayal hibir c s c dmanlk kalmazd. Hatta bunun da tesinde inanlar us o c arasndaki kartlklarn nemsiz olduu ortaya ckard. s o g Ayn yln 14 Ekiminde Einstein, 19 Ekimde New Yorkda Varova gets tosundaki savan kahramanlar ve Avrupada ldrlen alt milyon Yahudi s o uu iin dikilecek bir antn temel atma treninde diplomatlarn ve dier nde c o g o gelen kiilerin konuacan bildiren uzun bir telgraf ald. Einstein da onur s s g konuu olarak katlmak uzere davet edilmiti. Telgrafta gelememesi durug s munda treni bir mesajla onurlandrabilecei bildiriliyordu. o g Einsteinn bunun iin zorlanmasna gerek yoktu: bu onun gnlnde yatan c o u bir konuydu. Aadaki 19 Ekim 1947 tarihli mesaj gnderdi: s g o Bugnk trenin derin bir anlam vardr. Cada tau u o g s rihin kaydettii en korkun kitle cinayetinin, fanatik g c bir kitle tarafndan deil, soukkanllkla hesaplanarak g g ilenmi bir suun uzerinden ancak birka yl gemitir. s s c c c s Alman zulmnden kurtulan kurbanlarn yazgs insanlk u vicdannn ne kadar zayadnn kantdr. g Bugnk toplant dzeyli insanlarn yaanan koru u u s kun olaylar ses ckarmadan sineye ekmek niyetinde c c olmadklarnn kantdr. Bireyin onurunu ve doal hakg larn gvence altna alma istei bu toplantya ruh u g vermitir. Bu toplant insanlar iin katlanlabilir bir s c yaamnhatta salt yaamn lmsz ahlaki deerlere s s ou u g skca sarlmaya bal olduu anlayna kellik etmekg g s tedir. 63

 Insan ve Yahudi olarak bu tutuma takdir ve teekkrlerimi sunuyorum. s u

64

3 Austos 1946da bir Amerikan ilebinin bamakinisti Amerikadaki Einsg s s teina ok sevimli bir mektup yazmt. Adam gemide geen bir olay anc s c latyordu: Tayfayla marangoz Almanyada alktan olmek uzere olan bir kec dicik bulmular, gemiye getirerek bakp beslemilerdi, Hayvan da kendisini s s evlat edinenlere ok balanmt. Ancak bir gn kendisiyle oynayan bir denizc g s u ciyi trmalaynca adam bu deli diye haykrm. Kediciin unn korumak iss g u u teyen tayfa da onun Almanyay terkedip Birleik Devletlere gitme akllln s g gsteren Einstein kadar deli olduunu sylemi. Bu tartmann ardndan keo g o s s dicie denizciler tarafndan resmen Profesr Albert Einstein ad verilmi. g o s 10 Austosta Einstein u yant veriyordu: g s Sevimli ve ilgin haberiniz iin yrekten teekkrler. c c u s u Adama iten selamlarm gnderiyorum, ykyle ok s c o o u c ilgilenen ve hatta kendi ad Kaplan olan kendi kedimizin selamlarn da; Einstein ailesiyle akrabaln sizin g kedinizin ad gibi dile getirmediinden biraz kskanlk g c ekiyor. Size, adam evlat edinenlere ve adama canc s s dan selamlar... (Orijinali Ingilizce) Aada Einsteinn Princetondan Ingilteredeki Gertrud Warschauere s g gnderdii iki mektup bulunmaktadr. Gertrud Warschauer Berlinli bir o g hahamn dul eiydi ve mektuplar ylba armaanlarna teekkr olarak s s g s u yazlmt. Ikinci mektupta deinilen Michael Faradaydan ksaca sz edes g o lim: Faraday okula gitmeden kendi kendini yetitirmi bir deha, cana yakn s s bir insan ve gelmi gemi deneysel zikilerin en byklerinden biriydi. s c s c u u Elektromanyetizma alanndaki keieri ve devrimci dunceleri bantllk s us g mektubun tarihi 2 Ocak kuramnn gelitirilmesinde belirleyici olmutu. Ilk s s 1952dir: Sevgili Gertrud, Bana gnderdiiniz sevimli cetvel nmde duruo g o u yor. Simdiye kadar elimden kan eyin dz ya da c s u 65

eri, kout ya da eik olmas sezgiye kalmt. Ancak g s g s gryorum ki siz, olabildiince ii Tanrya brakmamay o u g s yeliyorsunuz (cetveli byle yorumladm). g o Einstein ikinci mektubu 27 Aralk 1952de yazmt: s Gnderdiiniz Faraday kitapna ok sevindim. Bu o g cg c adam gizemli doay bir an uzaklardaki sevgiliyi sevg sg mesi gibi sevmi. O zamanlar henz baa gzlkleri s u g o u ve byklenmeleri ile iirsellii mahveden canskc uzu u s g manlk kurumu yokmu. s Aadaki drtlk Einsteindan kalan belgeler arasnda bulunmutur. Tas g o u s rihi ve hangi nedenle yazldna ilikin hibir bilgi yoktur ve sanrz imdiye g s c s kadar hi yaynlanmamtr: c s Huzursuz eder beni hep biz szcu o ug Baka bir hayvanla anlamak olanaksz cunk. s s u Vardr ardnda tm uzlamalarn u s Hep kapatlmas gereken bir uurum. c Aadaki satrlar okurken bir anekdotun da anmsanmas gerek: Titian, s g V. Karln portresini yaparken fras yere dm. Imparator, Titiann bir c us us imparator tarafndan hizmet edilmeye layk olduu szleriyle fray yerden g o c alm. s Tannm bir Alman sanat sonunda bir kitap halinde yaynlamak uzere s c unl kiilerin portrelerini yapmt. O sralarda bir Amerikan dergisinden u s s Einsteinn da portresini yapmasn rica eden bir telgraf ald, portreyi dergide yaynlandktan sonra kitabna eklemeyi dund. 12 Kasm 1931 tarihli us u bir mektupla Einstein poz vermek iin ikna etmeye alt. Bavurduu polc c s s g itikaclarn reklama gereksinim duyduklar iin hep kabul ettiklerini, ancak c Einsteinn kar kacan bildiini sylyordu. V. Karln bile birka kez Tis c g g o u c tiana poz vermi olduunu ekleyerek, Einsteindan kendisinin cok ustndeki s g u kiilii nedeniyle frasn yerden kaldrmasn beklemeyeceine sz veriyordu! s g c g o 17 Kasm 1931de Einstein u yant verdi: s Eer Titian kendisinin nne hergelenin (jeder g o u Piefke) on fenie satn alabilecei bir kartpostaln g g yapyor olsayd, imparator Karln bylesine hevesli o 66

olabileceine gerekten inanyor musunuz? Kanmca, g c Titiann frasn yine ayn neeyle yerden almakla birc s likte kendisini, en azndan salnda, bu kadar ortaya g g dkmemesini rica ederdi. o Bu durumda benim de ayn duygular iinde olmama c darlmayn. Ayrca birka gn sonra Kaliforniyaya gic u diyorum ve yapacak bir yn iim var. g s Not.: Aziz Florian, evime kyma, dierlerini atee g s ver! 1955 ylnda, Einsteinn Berndeki Patent Brosunda alrken u c s gelitirdii Ozel Bantllk Kuramnn 50. yldnmn kutlamak uzere s g g o u u u Bernde yaplacak bilimsel bir kongre tasarlanyordu. Dostu Max von Laue, Einstein onur konuu olarak katlmak uzere davet etti. Ancak bu srada g Einstein yetmi yan gemitiyaklak iki ay sonra da ld. Von Laueye s s c s s o u 1955 Subatnda u yant yazd: s Yallk ve hastalk byle olaylara katlmam olas o naksz klyor, bu yazgnn beni kurtaran bir yannn da olduunu itiraf etmeliyim. Cunk bir klt haline gelmi g u u s eylerle herhangi bir biimde ilgili herey bana her zas c s man sknt vermitir. s Aadaki cmleler Einsteinn 27 Aralk 1949da sanat bir dostuna s g u c yazd bir mektuptan alnmtr: g s Insan iini bylesine lgnca ciddiye almaya iten s o c eyin ne olduuna akl erdirmek olanaksz gibi. Kis g min iin? Kendisi iin mi?Yaknda gidecek ite. c c s Cadalar iin mi? Yoksa sonraki kuaklar iin mi? g s c s c Hayr, bu hep bir bilmece olarak kalacak.

67

Einsteinn 14 Mart 1929daki ellinci doum gn tm dnyadan geg u u u u len armaan ve kutlamalarla ve kendisiyle rportaj yapmak isteyen bir g o yn gazeteciyle byk bir olayd. Bana bunlarn geleceini bilen Einstein, g u u s g Berlindeki evinden kam ve tm bu patrtdan uzak kalmay baarmt. c s u s s Doum gn getiinde ise Einstein kendisini kutlayan tm dostlara teekkr g u u c g u s u etme sorunuyla kar karyayd. O da bir iir yazarak faksimile olarak s s s oalttrd ve kopyalarou kez de kiisel bir selam ekleyerekdostlarna c g c g s gnderdi: o Herkes gsteriyor bugn bana o u Kendini en iyi yanyla Ve uzaktan yakndan sevenler Yazmlar bana dokunakl eyler s s Ve armaan etmiler hereyi g s s Bir keyif ehlinin dunebilecei us g Bu kocam adama s Yarayabilecek olan hl. aa Herkes yaklayor tatl szlerle s o Gnm gzelletirsin diye. u u u u s Hatta saysz dilenci Adyor bana madrigalini. Bu yzden keyii hissediyorum kendimi u Gururlu kartallar gibi. Simdi gn bulurken akam u s Yapaym size komplimanm, Yaptnz hereyi gzelce s u Glyor sevgili gne de. uu u s A. Einstein Peccavit 13.III.29. Einsteinn ellinci doum gnnde ald mektuplar arasnda Nobel g u u g odl sahibi Fritz Haberinki de vard, ite mektuptan bir blm: ... Nasl uu s ou bugn 17. yzyl sonlar deyince kimileri Ondrdnc Louisnin savalarn, u u o u u s kimileri ise Isaac Newton anmsyorsa, birka yzyl boyunca, sradan bir c u adam amz dnya sava dnemi olarak tanyacak, aydnlar ise yzyln c g u s o u ilk eyreini adnzla birletireceklerdir... c g s On yl sonra, Einsteinn altmnc doum gnnde, Einsteinn kendisine s g u u ok yakn hissettii Nobel odl sahibi Max von Laue Princetona u satrlar c g uu s yazyordu: 68

s ... Ite, artk gvenliktesin, o nefretin ulaamayaca bir u s g yerde; seni tandm kadaryla, iinde de bunun ustesinden g c gelmi ve yazgnn uzerine kmsndr. Hele yaptlarn hibir s c s c tutkunun ulaamyaca bir yerdedir ve byle kalacaktr ve s g o yeryznde uygar bir insanlk var olduka bu byle srecektir... u u c o u 1 Mays 1936da unl bir Amerikal yaync Einsteina yazarak ondan u bir ricada bulundu. Villasna yeni bir ktphane yapmay tasarlyordu ve uu temeline sonraki kuaklar iin arkeolojik adan ilgin yazlar koyabilecei s c c c g g hava geirmeyen metalik bir mahfaza yerletirmek istiyordu. Ornein orada c s New York Timesn ozel olarak cok uzun sre dayanabilecek kada baslm u g s bir nshas bulunabilecekti. Yaync Einsteindan bir eyler yazmasn rica u s ediyordu ve bu amala Einsteina en az bin yl dayanacana gvence verdii c g u g ozel bir yaprak kat gndermiti. g o s 4 Mays 1936da Einstein herhalde uzun sre dayanacak bu ozel kada u g daktilo ile yazp u mesaj gnderdi: s o Sevgili sonraki kuak! s Bizden, daha dorusu olmu olduumuzdan daha g s g adil, daha bar ve hele daha mantkl olmazsanz cesc henneme kadar yolunuz var. Tm sayglaryla bu dindarca dilekte bulunmu olan u s (bir zamanlarki) imza Albert Einstein Bir mektup sahibi Einsteina iki soru soruyordu. Once Einsteinn kur gusal denen felsefeye birey borlu olup olmadn soruyordu. Ikinci soru s c g ise olduka ayrntya giriyordu: acaba Einstein da mekan, zaman, nedenc sellik, evrenin snrlar ve balang son konularnda yaplmakta olan s c zik aratrmalaryla bu bilimin, yani kurgusal felsefenin anlamsz duruma s geldii grunde miydi, ya da bilim adam R.C. Tolmann felsefenin salt bu g o us amala uydurulmu bir terminolojinin sistematik ktye kullanm olduu c s ou g grun paylayor muydu? o us u s 28 Eyll 1932de Einstein Berlinden u yant veriyordu: u s Felsefe dier tm bilimleri dourmu ve donatm g u g s s olan bir anneye benzer. Bu nedenle plakl ve yokc g sulluu yznden kumsenmemeli, tersine zevksizlik g u u uc

69

iinde yozlamamalar iin Don Kiota ideallerinin bic s c s c raznn da ocuklarnda varln srdrmesi dilenmelc g u u idir. 1957de Albert Einsteinn mirasn yneten kiinin Einsteinla ilgili ilgin o s c belgeleri topladn duymu olan bir mektup sahibi bavurarak yedi yl once g s s tasarlanm Son iki dakikam nasl geirirdim isimli bir televizyon progs c ramyla ilgili bir oyk anlatt. Herhalde grulen kiiler sz konusu son iki u o us s o dakikayla olmden hemen nceki dakikalarn kastedildiini biliyorlard. Eleu o g anor Roosevelt ve Albert Schweitzer gibi unl kiilere bavurulmutu ve mek u s s s tup sahibi Einsteina da bir davetiye gndermiti. Konu ekici geliyordu o s c s ama ancak ilk bakta. Einstein ise daha derinlemesine bakyordu. Ite s 1950de yazd yant: g Kendimi tasarladnz Son iki dakika isimli teg levizyon programna katlacak durumda hissetmiyorum. Nihai kurtulutan nceki son iki dakikann nasl s o geirilecei bana pek o kadar nemli gelmiyor. c g o (Orijinali Ingilizce) Mektup sahibi unu da ekliyordu: Bunun yaamm byk lude s s u u o c deitirdiini sylememe sanrm gerek yok. gs g o Einstein giyim konusundaki kaytszlyla tannmt; ounlukla olg s c g duka ozensiz giyinirdi. 1955 Martnn balarnda New Yorktaki bir c s ilkokulun beinci snf grencileri yalnzca Einsteinn nemli bir kii s o o s olduunu grenmekle kalmayp, onun birka gn sonra yetmialtnc doum g o c u s g g gnn kutlayacan da farkettiler. Oretmenlerinin desteiyle 10 Martta u u u g g Einsteina bir mektup gndererek daha nice yllar yaamasn dilediler. o s Cocuklar armaan olarak mektupla birlikte bir kravat inesi ve bir ift kol g g c dmesi de yolladlar. Bu Einsteinn son doum gn olacakt. ug g u u 26 Mart 1955de Einstein u yant yazd: s Sevgili ocuklar, c Incelik gsterip gndermi olduunuz doum o o s g g gn armaan ve kutlama mektubu iin hepinize u u g c teekkr ederim. Armaannz gelecekte imdikinden s u g s daha k olmam iin yerinde bir zendirme olacak. s c o Cunk kravat ineleri ve manetler bana artk ok eski u g s c anlar gibi geliyor. 70

 (Orijinali Ingilizce) Gney Afrika, Cape Towndaki bir yatl okuldan bir Ingiliz kz orenci Pru g incetondaki Einsteina 10 Temmuz 1946da ocuksu bir sevimlilikle uzun bir c mektup yazarak kendisi iin elyazs ile bireyler yazmasn rica etmiti. Ite c s s s mektuptan bir blm: Aslnda size ok daha nce yazardm, ama hl sa ou c o aa g olduunuzu bilmiyordum. Tarih ilgimi ekmiyor, sizin de onsekizinci yzyl g c u ya da o civarda yaadnz sanyordum. Sizi Sir Isaac Newton ya da baka s g s biriyle kartrm olmalym. s s Sonra da bir arkada ve kendisinin astronomiyle ok ilgilendiklerini ve s c birka kez yakalanp ceza alm olmalarna karn geceleri yldz ve gezec s s genleri gzlemek iin nbetiye grnmeden gizlice ak havaya ktklarn o c o c ou c c grenci uzayn bklun kafasnda canlandramadn da itiyazyordu. O u u us u g raf ediyordu. Mektubunun sonunda yurtseverce duygularla yle yazyordu: so Amerikan yurtta olmanza yazk oldu. Ingilterede olmanz yelerdim. s g 25 Austos 1946da Einstein yanllkla mektubun bir erkek ocuktan g s c geldiini sanarak u yant yazd: g s Sevgili gen adam, c 10 Temmuz tarihli mektubunuza yrekten teeku s krler. Hl yaayanlar arasnda dolandm iin u aa s g c zr dilemeliyim. Ancak herhalde bunun da caresine o u baklacaktr. Uzayn bklmesi sizi huzursuz etmesin. Ilerde u u bunun uzayn alabilecei en yaln olas durum olduunu g g kavrayacaksnz. Bklm szcu doru anlamda u u us o ug g kullanldnda gnlk kullanmdakiyle tam tamna g u u ayn anlama gelmez. Umarm, sizin ve arkadanzn s astronomik aratrmalarnz bir daha okul ynetiminin s o gz ve kula tarafndan kefedilmez. Cou iyi yurtta, o u g s g s ynetimlerine kar sizinki gibi bir tutum iindedir ve o s c bunda hakl olduklar grundeyim. o us Yrekten selamlar u (Orijinali Ingilizce) Einsteinn kendisini allmam ismi nedeniyle yanlp erkek sanmasna s s karn kz ogrenci elle yazlm bu mektubu ald iin ok heyecanlanmt. 19 s s g c c s Eyll 1946 tarihli yantnda oyle yazyordu: Size kz olduumu... sylemeyi u s g o 71

unuttum. Gerekten kzm. Buna hep uzldm, ancak artk kabullendim. c u u ctenlikle sylyorum, hl yayor olmanz Daha sonra da oyle diyordu: I s o u aa s bylesine ksknlk yaratmamal. o u u u Einsteinn yant yleydi: so Kz olman benim iin hi farketmez, ama asl nemc c o lisi, senin andan da bir ey farketmemesi. Bunun farc s ketmesi iin hibir neden yok. c c (Orijinali Ingilizce)

72

Einstein aadaki yazy sanldna gre 1935de Princetonda yazmtr. s g g o s Yaz yaynlanmad notunu tamaktadr. Einsteinn olmnden sonra Otto s u u Nathan ve Heinz Norden tarafndan Einstein on Peace (Bar Ustne Einss u tein) adl kitapta yaynlanmtr. Burada olaanst sert bir tavr al sz s g u u s o konusudur ve belki de Einstein yazy bu nedenle yaynlamak istememitir. s Ama yine de bunu yazmak kendisini rahatlatm olmaldr. s Avrupann gbeinde yaanmakta olanlar tm o g s u acklhna karn Almanya iin sonusuza dek yz kag s c u ras olacak ve kendilerine uygar insanlk diyen uluslar topluluu asndan da utan verici nitelikte grotest g c c bir gsteridir. o Yzyllardr Alman halkna srekli yenilenen bir u u retmen ve astsubay srs tarafndan hem harl harl og u u u alma ve eitli bilgiler hem de kle gibi boyun eme, c s c s o g askerlik ve acmaszlk retilmektedir. Sava sonras og s dneminin cumhuriyeti demokratik anayasas bu halka o c iman amcann giysisinin kuk Hansa uyduu kadar ss uc g uymutur. Sonra buna herkesi korku ve gerilim iinde s c yaatan enasyon ve o berbat kriz yllar eklemitir. s s Bu srada ortaya yoksullardan biri havasnda, hibir c ie yaramayan, doa ve yazg tarafndan kendiss g inden daha fazla kayrlm grnen herkese kar s o u s kskanlk ve hn dolu Hitler diye biri kt. Yaam c c c s koullarn mantkl bir dzeye getirmek iin mcas u c u dele veren emekilerden nefret edecek kadar snf kibc rine sahip bir kuk burjuva ailesinin oluydu. Ama uc g en fazla da umutsuzca yoksun olduu yetilerden, zeka g ve kltrden nefret ediyordu. Bu aresizlik iinde karu u c c makark, nefret ykl konumalarnn durumlar ve s u u s dunce biimleri kendisininkine benzeyen ynlar taus c g rafndan byk cokuyla karlandn farketti. Sou u s s g kaklarda, meyhanelerde byle umutsuz kiileri bularak o s 73

evresine toplad. Bylece de politikac oldu. c o Fhrer olmasn belirleyen ise, d ulkelere ve u s savunmasz bir aznla Alman Yahudilerine kar g s duyduu youn nefretti. Bunlardan, pek de haksz g g saylamayacak biimde Almanlkla badamaz grdu, c g s o ug kendisine korku veren bir dunce gcnn temsilcileri us u u u olarak ozellikle nefret ediyordu. Bu iki tr dmana kar ard arkas gelu us s meyen nefret ykl konumalar, parlak zaferler ve u u s bir altn a vaat edilen kitleleri fethetti. Bu c g arada yzyllardr sk askeri eitim grm kitleu g o us lerin alkanlk niteliindeki youn yrye geme, s g g u u us c krkrne boyun eme, emretme ve zulm isteklerini o u o u g u de amalar dorultusunda ustaca kulland. Ve bylece c g o Fhrer oldu. Kendisine ok byk miktarda para u c u u aktlyordu, zellikle de onu halkn cumhuriyet dneo o minde bir lude balam olan toplumsal ve ekonomik o c s s zgrlune kavumasn engelleyecek bir ara olarak o u ug s c gren varlkl snf tarafndan. Halk ise sava ncesi o s o dnemden alageldii o romantik yurtseverlik edebiyat o s g ve Yahudi dmanlar tarafndan zel amalar iin uyus o c c durulmu Ari ya da Cermen rknn ustnlu yas u ug lanlaryla pohpohluyordu. Kafas kark olduundan s g hi dilinden durmedii bu samala kendisinin c us g c g ne lude inandn deerlendirmem olanaksz. Oysa o c g g evresine toplanp byk dalgayla yukarlara srklenc u u u u meyi baaranlarn ou, aralarnn dzmece olduunun s c g c u g tmyle bilincinde, ahlaksz kiniklerdi. u u Leo Baeck, Berlindeki Yahudi cemaatinin hahamba ve tm dnyada s u u tannan bir bilim adamyd. Nasyonal Sosyalistler iktidara geldiinde Alg manya dndan pek ok parlak grev nerisi almt ve bu yolla Nasyonal s c o o s Sosyalistlerin Yahudi dman terrnden kurtulabilirdi. Oysa o hepsini redus ou detti ve Almanyadaki Yahudi kardeleriyle birlikte tehlikelere ggus germeyi s o yeledi. Bir ok kez hapse girdikten sonra Alman ordusunun kune kadar g c co us kalaca ve Rus askerleri tarafndan kurtarlaca Theresienstadtdaki topg g lama kampna gtrld. ouu u 1953 Maysnda Einstein, Princetondan Leo Baeckin sekseninci doum g gn nedeniyle dokunakl bir yaz yazd: u u Bu adamn Almanyada tutsak ve kesin bir yok olula s 74

kar karya olan kardeleri iin ne anlama geldiini, s s s c g gvenlik iinde bulunma duygusuyla yaayp gidenler u c s tam olarak kavrayamaz. O kardelerine sonuna kadar s destek olmak iin bu alaka zulm ulkesinde kalp dac c c u yanmay doal grevi saymtr. Hi ekinmeden tehg o s c c likeye atlarak alak katillerden oluan bir hkmec s u u tin temsilcileriyle tartm ve her koulda kendi ve s s s halknn onurunu korumutur. s Einsteindan haham Baeck onuruna karlacak kitap iin bir yaz isc c tendiinde 23 Subat 1953de unlar yazmtr: g s s Gzel giriiminize katkda bulunma isteime karn u s g s saygdeer ve sevgili dostumuzun alannda bir yaz yag zacak yeterlikte olmadmdan aklma garip bir kir g geldi; kendi deneyimlerimden dostumuzu biraz olsun elendirebilecek baz eyleri hap biiminde bir araya geg s c tireceim, ancak yalnzca ilk hap onunla dorudan ilgili g g olabilecek. Haplarn counlukla ineleyici ozdeyiler olduu anlald, aada bun g g s g s s g lara bir ornek: Bir koyun srsne tam uye olabilmek iin her u u u c eyden nce koyun olmak gerekir. s o Einstein haplarn bana aadaki selam koymutu: s s g s Yaamda srekli yardm ederek ilerleyen, korku s u dir bilmeyen ve her trl saldrganlk ve kinciliin u u g bancs olan o adama ne mutlu. Insanla kendi g ratt ac durumlarda teselli veren ideal kiiler bu g s murdan yorulmutur. g s neyayaha-

17 Mart 1954de haham Baeck Einsteina yetmibeinci doum gn iin s s g u u c u mektubu yazyordu: s Ahlak konusundaki kukulara yantlarn hep olumsuzmu gibi s s grndu ya da insanla ynelik bu arayn bile kukunun geo u ug g o s s risinde kald gnlerde sizi dunrdm ve iimi bir huzur ve g u us u u c olumluluk kaplard. Byle anlarda karmda durur ve benimle o s konuurdunuz. s 75

Einstein 18 Nisan 1955de Princetonda old. 26 Nisan 1955de Cornelius u Lanczos, Einsteinn kz Margotya aadaki satrlar gnderiyordu: s g o Beethoven gibi kiilerin asla lmeyii gibi, insan byle bir ins o s o sann da sonsuza dek yaayaca duygusuna kaplyor. Yokluuna s g g katlanmay gletiren ey, yaama gcnn varlnn bylesine uc s s s u u u g o ayrlmaz bir paras oluu ve akln bu olaanst alakgnll ve c s g u u c o u u gsteriten uzak insann artk aramzda bulunmad dunceo s g us sini bir trl kabul edememektir. O benzersiz yazgsnn ve u u byklunn bilincindeydi. Ancak zellikle de bu yceliin byleu u ug u o u g o sine ust dzeyde oluu onu alakgnll ve kibirsiz yapmt, uste u s c o u u s lik bu durum gstermelik deil, iten gelen bir gereksinim sonuo g c cuydu. Einstein 1933 balarnda, sanldna gre Mnihde yaayan profesyonel s g o u s bir mzisyenden bir mektup almt. Mzisyen kaygl, umutsuz ve isizdi; u s u s ancak herhalde Einsteinla benzer grlere sahip biriydi. Elde yalnzca Einso us teinn yant bulunmaktadr. Yant 5 Nisan 1933 tarihini tadndan byk s g u u olaslkla Le Coqdan gnderilmitir. Burada bir ozeti verilecektir. Burada o s gzlenen derin umutsuzluk zamanszdr ve ancak Einsteinn karanlkla mcao u deleden asla vazgemedii gereiyle haetilebilmektedir. Ilk cmlede isim c g c g u kullanlmamas dikkat ekicidirbu yolla alc daha gvenlikte olacakt. c u Ben Belika Akademisi kanalyla yazdnz kiic g s yim... Gazete okumayn, birka kafadar bulun ve c eski dnemlerin esiz yazarlarn, Kant, Goetheyi, o s Lessingi ve yabanc klasikleri okuyun ve Mnih u evresinin olaanst doasnn tadn karn. Srekli c g u u g c u olarak, diyelim ki, Marsta yabanc yaratklar arasnda yaadnz dunn ve bu yaratklarn yaptklaryla s g us u fazlaca ilgilenmeyi brakn. Birka hayvanla dostluk c kurun. O zaman yeniden neenize kavuacaksnz ve s s hibir ey sizi huzursuz edemeyecek. Dierlerinden c s g daha duyarl ve soylu insanlarn srekli yalnz olduku larn ve olmalar gerektiini, buna karlk da kendi g s ortamlarnn lekesizliinin tadn karabileceklerini g c dunn. us u Sizi dostlukla selamlyor ve itenlikle elinizi skyoc rum. E. 76

Einstein, dneminin en byk bilim adamyd. Ama bu nasl bir dnemdi o u u o ki, bir Einstein bile mektubunu salt bir E ile imzalamak zorunda kalyordu!

77