M c E V E D Y

ORTAA TARH ATLASI

i
.. Sabanc . ^tijLmniversitesi

Ortaa Tarih Atlas

Colin McEvedy

SABANCI NVERSTES YAYINLARI

Ortaa Tarih Atlas

C o l i n McEvedy eviri: Ayen Anadol The New Penguin Atlas of Medieval History Penguin Books, London Colin McEvedy, 1992 / Sabana niversitesi, 2004 Trke yayn haklan, ONK Ajans araclyla alnmtr Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn, hibir yntemle ogaltlamaz. ISBN: 975-8362-38-0

Birinci Basm: istanbul, Ocak 2004 (2000 adet)

Yayn Ynetmeni: Zafer Karaca Yayn Danman: Halil Berktay Yayma Hazrlayan: Aziz Ufuk Kl Tasarm-Uygulama: 3 Tasarm Basm: Promat Basm Yayn A..

Sabanc niversitesi Orhanl, Tuzla 81474 istanbul

www .sabanciuni v, edu http://yayinevi .sabanciuniv.edu

Ortaa Tarih Atlas

Colin McEvedy

eviri: Ayen Anadol

.. Sabanc . niversitesi

YAYINCININ NOTU
Colin McEvedy'nin drt ciltlik tarih atlas dizisinin Yakna ve Moderna ciltleri yaymland. Elinizdeki Ortaa cildi dizinin nc kitab. Ortaa Tarih Atlas IS 4. yzyln ortalarndan (Roma mparatorluu'nun resmi olarak ikiye blnmesinden az nce) S 15. yzyln sonlarna kadar (ilk keif yolculuklar) uzanan tarih dilimini kapsyor. Kitabn ele ald dnemin uzunluunun yansra, corafi kapsamnn da geni olduu gzlenecektir. Dolaysyla, ortaa tarihinin zgl konularna (feodalizm, siyasal iktidarn yaps, dinsel iktidar vb.) arlkla eilmekten ziyade, belli bir corafyann ekillenmesinde rol oynam btn "aktrler"i resme dahil etmeye alyor. Bu Atlas'm temel zellii Akdeniz, Avrupa ve Yakndou'yu tek corafi birim olarak almas. Ama bununla homojen bir toplumsal ya da iktisadi yap kastedilmiyor. Tersine, ok farkl yaplarn etkileimi ve atmas sz konusudur. Akdeniz merkezli olan Roma mparatorluu'nun zlmesi ve merkezin douya kaymas sonucunda, Avrupa'da yava yava yeni bir arlk merkezi olumu; slamiyet'in ilerlemeleri hem Yakndou hem de Akdeniz'in dinamiklerini etkilemi; Asya'dan gelen kavimler btn Avrupa-Yakmdou corafyasnn ekillenmesinde rol oynamtr. Ortaa Tarih Atlas, bu panoramik grnty kronolojik dzende veriyor. Haritalarn nasl okunaca konusunda burada yeni bir ey sylemeye gerek yok; kullanlan iaretlerin anlam, haritalarn neden diziler halinde hazrland, "Giri" blmnde yazar tarafndan ayrntlaryla aklanyor. Kitabn sonundaki dizin haritas, ana sralamadaki haritalarda yeri belirtilmeyen kentler, dalar, rmaklar vb.nin, dizinde bu yerlerin adlaryla birlikte verilen koordinatlar yardmyla bulunmasn amalyor. Ayrca yine ayn koordinat sistemiyle, dz yzeye yaylm haritann neden olduu alg yanlgsn dzelterek enlemler ile boylamlar da grnr klyor. Metinde geen yabanc szcklerden bazlar iin italik karakter kullanld: fief, patricius gibi. Bunlarn anlamna ilikin aklama yapmaktan kanld. zellikle fief terimi ortaa tarihinin bal bana bir konusudur. Bu konuda okuru ansiklopediye ynlendirmenin daha doru olduunu dnyoruz. Kii ve yer adlar konusunda, ngilizce metinde izlenen yolun tersine (hemen hemen tm adlar ngilizce'ye uyarlanm olarak veriliyor), sz konusu adn zgn dilindeki yazmna sadk kaimdi: rnein (Germen mparatoru) Heinrich, (ngiltere Kral) Henry. zel adlarda genel olarak Ana Yaymclk'n yaymlad AnaBritannica (1992) temel alnd. Yer adlar, yerleik Trke karlklar bulunuyorsa Trke, bulunmuyorsa zgn dildeki gibi yazld. Adlar zaman iinde dnme urayan, ya da btnyle deien, farkl geleneklerde farkl adlar tayan yerler konusunda keli parantezlere bavuruldu; yani farkl adlar da olabildiince belirtildi.

GR
Bu atlasn amac, ortaada Avrupa ve Yakndou tarihindeki gelimeleri kesintisiz bir hikyede anlatmak. Bu nedenle elinizdeki alma, lkeleri ayr ayr ele alarak i yaplarna odaklanan ou atlastan farkl bir kitaptr. Burada bu trden ayrntlar yok; krallklar teker teker terih masasna yatrlarak ynetim hiyerarileri betimlenmiyor. Bunun yerine, Avrupa-Yakndou blgesindeki btn bir uluslar ailesinin yzyllar boyunca nasl evrildii stnde younlayoruz. Bu atlastaki haritalar size Fransa krallarnn darphanelerini nereye kurduklarn, Cluny tarikatnn manastrlarn nereye ina ettiini gstermez; haritalarn amac eski imparatorluklarn nasl ktn, yerlerine nasl yenilerinin kurulduunu resmetmek, Avrupa'da ortaa dnyasn tanmlayan corafi, entelektel ve teknik snrlardan kendini kurtaracak enerjiye sahip yeni bir toplumun nasl doduunu gstermektir. Atlas oluturan 47 harita alt blm halinde dzenlendi. Ortalama krk yllk aralklarla blgenin siyasi durumunu gsteren be ya da alt harita, her bir blmn asl arln oluturuyor. Bunlara ek olarak, her blmn sonunda son siyasi haritayla ayn tarihe ait iki ya da daha fazla harita var. Bunlardan birincisi Hristiyan leminin - 7 . yzyldan itibaren slam leminin de- snrlarn, yani blgenin iki tanmlayc kltrn gsteriyor. kincisi ise ekonomideki gelimeler hakknda. Bazen de nfustaki deiiklikleri ya da dnyann daha geni bir kesimindeki durumu gsteren bir nc harita veriliyor. Haritalarn hemen hemen hepsi ayn blgeyi kapsyor: Avrupa, Kuzey Afrika ve Yakndou. Bu blge hem toplumsal, hem de corafi bir birimdir; yelerini ieride, baka her eyi de darda tutan snrlarla evrelenmitir. Snrlar ekil l ' d e gsteriliyor. Avrupa ile Asya arasndaki geleneksel snr olan Ural Dalar'yla balarsak, snr izgisi yelkovann ters ynnde, Kuzey Buz Denizi, Atlas Okyanusu ve Byk Sahra'dan geerek Nil vadisine ulayor. Buradan da Kzldeniz'in gney sahillerinden ve Umman Denizi'nden geip ran ile Hindistan altktasm ayran dalara varyor. Bu izginin baz kesimleri geirgendir. Urallar insan topluluklarnn hareketini asla engelleyememiti; Yakndou'yu Dou Afrika'ya balayan deniz yollar ilkada bile kullanlyordu, ran ve Orta Asya'y Hindistan'dan ayran dalarda da birok geit vard. Ama Avrupa-Yakndou blgesine bu yollardan girenlerin says pek azd; asl nemli kitleler Orta Asya'daki geitlerden girdi. Burada, Urallar'm gney ucu ile Orta Asya dalk ktlesinin kuzey kenar arasndaki kap, ardna kadar akt. Batnn ortaadaki karmna tek nemli katky yapan Trk-Mool kabileleri ite bu kapy kullanmt. ekil 2, atlasn baz haritasnn kapsad alan gsteriyor. ekil l ' d e gsterilen alann birka kesi erevenin dnda kalyor; Rusya'nn Avrupa'da kalan ksmnn kuzeydou ucu, skandinav yarmadasnn kuzey ksm, Arap yarmadasnda Umman, Hindistan'a en yakn ran eyaleti olan Mekran. Bu blgelerin hikye-

Moollar ve Trkler

PAMIF DALj ATLAS OKYANUSU SLEYMAI DALARI

UMMAN DENZ BUYUKSAHRA

e k i l 1. Avrupa-Yakmdou blgesinin snrlar

mize katacak bir eyi yok, nk pek az insann yaad, gzden rak yerler, Haritacln grevi elbette ki en iyi ereveyi bulmaktr; burada ereve mevcut sayfay en iyi kullanacak ekilde seildi. Bu erevenin tek kt taraf, baz haritann sol tarafnda kuzey, gney, dou ve bat beklenen ynlerdeyken, saa gittiiniz de dounun saat 3 ynnden saat 1 ynne doru ykselmesi. Bu izdm tanmlayan ve bu ykselme etkisini ortaya karan enlem ve boylam izgileri, kitabn sonundaki dizin haritasnda gsteriliyor. ekil 2, S 4. yzylda, yani haritalar dizimizin balang tarihinde, dnyann batdan nasl grndn de gsteriyor. Bu yzylda Rusya'nn bozkrn kuze yinde kalan blgeleri hakknda hemen hemen hibir ey bilinmiyordu. Hatta kla sik corafyaclarn piri Claudius Ptolemeus [Batlamyus] skandinavya'nn ada ol duunu sanmt. te yandan, Ptolemeus ile meslektalar, sa'nn doduu srada ziyaret edilen, ama sonra kimsenin bir daha uramad Kanarya Adalar'nn varlndan haberdard. Ayrca, Nbye'nin baz haritada yer alan ksmndan biraz daha fazlasn biliyorlard. Afrika'nn dou kylarn ok iyi tanyorlard; nk

GR
gre, bu alandaki ikincil ayrmlar, Kuzeyliler ile Akdenizliler vb arasndaki rk altayrmlarna neden tekabl etmesin? Cevabmz u: Irk altayrmlarmm tek fiziki lt olan gen sklklar ylesine bulank snrlar iindedir ki hemen hemen hibir ie yaramaz. rnein Almanlar ile talyanlar arasnda, aklmzdaki tipik Alman ve tipik talyan resmine uyacak kadar byk fiziksel farklar yoktur. Aslnda bu resimleri ortalama imgeler deil, ulardaki imgeler yaratmaktadr. Berlinli ve Venediklilerden oluan 100 kiiden hangisinin Berlinli, hangisinin Venedikli olduunu ayrt etmek, eer azlarn ap konumuyorlarsa, ok zor bir i olacaktr. Burada dil, elbette gerekli ipucudur. Dil, toplumsal birimleri yaratmak ve srekliliklerini salamakla kalmaz, toplumlarn evrim rmandaki yeri hakknda bize ak seik veriler de salar. Dr. Johnson'un dedii gibi, "dil, uluslarn kkenidir"; bilginin istediimiz kadar tam olmad ortaada bile, dil sayesinde insanlarn kkenini fazla yanlmadan saptayabiliriz. Bu atlasta snflandrma iin kullanlan esaslar ekil 3'te gsterilmitir: Haritalarmzda greceksiniz, belli bal her dil iin ya glgelendirme, ya da bir tr izgi kullanlyor, tarihte gsterdikleri geliimler iin de uygun deiiklikler yaplyor. nce byk yuvarlaklar ele alalm. Bunlar, S 362 tarihli ilk haritamzda grnen dil gruplarn temsil ediyor. ou Hint-Avrupa dil ailesinden. Kuzey Avrupa'da Keltleri (dikey izgili), Ttonlar (evresi noktal), Baltlar ile Slavlar (birbirinin tersi ynlerde verevine izgili) gryoruz. Altlarnda Roma mparatorluu'nun iki ana dili var: Latince ve Yunanca (ikisi de ortas beyaz kaln izgili). Douda ran dil grubu yatay izgili; ran'daki baat dil olan Farsa daha geni aralkl, Kafkaslar'da konuulan diller (Alanca) ile Maverannehir'dekiler (Kuanca) ise daha dar aralkl. Hint-Avrupa dil grubuna girmeyen Fince gri glgeli; Moolca ile yakn akrabas Trke'nin etrafn minik yuvarlaklar eviriyor (Moolca'da ileri bo, Trke'de dolu). Araplar ve Berberiler baka bir ift oluturuyor; Trkler ile Moollar kadar yakn olmasa da onlar gibi hem toplum, hem de dil olarak ortak zellikleri var (yuvarlaklarnn ii zgara gibi, ama Berberilerin zgaras daha sk). Grece daha kk halk orta boy yuvarlaklar temsil ediyor: Dilleri Hint-Avrupa ailesinden ve Yunanca'yla akraba olan Ermeniler, Basklar (haritalarda S 476'ya kadar ortaya kmayacaklar) ve Grcler. Son ikisi Avrupa'daki Hint-Avrupa ncesi nfusun kalntlar, muhtemelen birbirleriyle akrabalar, ama kesinlikle baka halklarla akraba deiller. de beyaz yuvarlakla gsteriliyor. Bu ilk snflandrma sistemini atlasn ilk iki blmnde kullanyoruz. Sonra, Frank mparatorluu'nun kurulmasndan itibaren, bu sistemi bozup geri kalan drt blm iin daha kullanl bir sistem yaratma frsatn elde ediyoruz. Bu dnemde ortaya kan yeni diller ekil 3'te yumurta biiminde gsteriliyor. Bizi ilgilendirenler, Toton kknden tremi olan ngilizce ve Almanca, bir de Latince'den treyen, dolaysyla Romans dilleri olarak bilinen Franszca, talyanca ve

Arap tacirler gemilerle Zengibar'a kadar gidiyor, ambarlar fildiiyle, kafalar da "Nil emeleri"nin masallaryla dolu, dnyorlard. Ne var ki ister tesadf, ister esin perileri iyi alm deyin, bu masallar doruydu. Asya ktasna gelince, Hindistan'n byk olduu doru biliniyordu (ama biimi deil), Sri Lanka ile Malaya yarmadasnn anahatlar da yle. in hakkndaki bilgiler mulakt; 300 yl akn bir zamandr kervanlar ipek Yolu'nda gidip geliyorlard, ama Romallarn I Asya haritas fazla ayrntl deildi. Hibir klasik kaynakta Balka Gl'nn sz edilmez, Aral Gl ile Hazar Denizi'nin ayr olduu da kesin deildir. Bylece satran tahtamz belirledik; imdi oyunculara bakalm. Neredeyse sonsuz siyasi ve dini gruplamalar gryoruz: kabileler, imparatorluklar, ulusdevletler, tccar prenslikleri, gebe obanlar, kyl iftiler, teokrasiler, feodal /tefler, hegemonyac kiisel organizmalar. Ama bunlar bir dzene sokmak gerekiyor. 19. yzylda ve 20. yzyln byk blmnde tercih, bu organizmalar rka gre gruplandrma ynndeydi: rnein Kuzeyliler ya da Akdenizliler. Bazlarna bu sistem hl cazip grnr. Eh, Avrupa-Yakmdou snrlarna tekabl eden belli bal nfus bloklar, belli bal rklar arasndaki ayrmlara da iaret ettiine
2

GR

f^'kll 3. Atlas'ta kullanlan (< -I}1,elemelerin anahtar.

GR
ispanyolca. Bu diller, ortaan ge dneminde asl odaklandmz toplumsal birim olan Bat Hristiyanlnn ekirdek dilleri oldu. Bu elipslerin izgileri sreklidir, bylece Tton dillerini ayrt eden noktal izgi artk sadece iskandinav dillerini gsteriyor. Iskandinavlar o srada eski Tton imgesine uygun hareket edip ingiltere'de ve baka yerlerdeki Hristiyan kardelerinin dn kopartmaya devam ettiklerine gre, epeyce uygun dt bu durum. Ancak, yanl anlalmasn: Bu blmde, tamamen dile dayanan bir snflandrmay brakp yerine toplumsal eleri hesaba katan bir snflandrma geirmiyoruz. Ayn durumun bir rnei de Macarca iin kullandmz yuvarlak. Macarca, bozkra gp Trk yaam biimini benimseyen bir Fin kabilesinin dilidir. Macarlar bu yaam biimini srdrdkleri dnemde kk yuvarlaklardan oluan bir daireyle (gebe konumlarna iaret ediyor) gsteriliyorlar, kk yuvarlaklarn gri olmas da dillerinin Fince "den geldiini anlatyor. Ama Macaristan'a gidip yerleik bir krallk kurduklarnda bu zel yuvarlan yerini tam glgeli basit bir yuvarlak alyor. Ayn ekilde Trk topluluklarnn yuvarlaklarnda ayrca belirtmeyi gerektirmeyen deiiklikler yapyoruz. Kk yuvarlakl kenarla gsterilmeyecek kadar kk kabileler minik bayrakl tek siyah yuvarlak olarak veriliyor. Osmanllar gibi yerleik devletlerin yarm yuvarlakl, yumurta biimli iaretleri var. Atlasn geri kalan ksmnda zaman zaman ortaya kan yeni diller bu sistemlerin ya birine, ya tekine uyduruluyor. S 1000'den sonra, Rusa'y dier Slav dillerinden kesikli apraz izgiyle ayryoruz. 14. yzylda Balkanlar'da ortaya kan Rumence ve Arnavuta'nn ii bo brakld. Blgedeki Romal yerleimcilerin konutuu Latince'den treyen Rumence Romans dillerine giriyor. Arnavuta'nn Hint-Avrupa grubunda bamsz stats var; atas muhtemelen Roma ncesi nfusun konutuu Illirya diliydi. Bu dil snflandrmasna gre yaplan haritalarda, hem Dou Akdeniz'de, hem de Baltk'ta kurulan Hal devletleri iin noktal snr izgisi kullanlyor. Bu snr izgileri, Tton halklarnn nerelere kadar uzandn gstermek iin bilinli olarak kullanld; ancak bu, Hallarn byk ksmnn Tton dillerini konutuu anlamna gelmiyor. Baltk' ta bu dilleri konuuyorlard, ama Dou Akdeniz'de baat dil -ve kltrFranszca'yd. 1
1 Rumence'nin stats konusunda herhangi bir kuku yok, ancak kkenleri ok tartlyor. Bugnk Rumenler S 1. yzylda Daya'ya (bugnk Transilvanya) gtrlm Latince konuan yerleimcilerin soyundan geldiklerini iddia ediyorlar. Buradaki problem, IS 270'te blgedeki Roma eyaletinin ortadan kaldrlmas ile S 1230'da Romanya'da ilk kez Vlahlardan (dilleri Romans grubundand) sz edilmesi arasnda geen on yzyl iinde, bu yerleimlerin hl varolduuna dair hibir kant olmamasdr. Biroklarna gre, Rumenlerin kkeni hakknda daha akla uygun bir varsaym, bu halkn Tuna'nn gneyinde, Roma kurumlarnn daha ok kk sald ve ok daha uzun sre ayakta durduu Latince konuan nfustan geldikleridir. Yine bu dnceye gre, Vlahlar bugnk Romanya'ya, 13. yzyldaki gebelerin blgeyi kavrayan penelerinin gevemeye balad dnemde gelmilerdi. Bu balamda vurgulanmaya deer bir konu da bu atlasta kullanlan glgeleme sisteminin, bir dili brnden ayrt etmesine ramen, aralarndaki ilikiyi gstermekte fazla gvenilir olmamasdr. Rumence Arnavuta'yla akraba olmad gibi, Latince de Yunanca'nm yakn akrabas deildir; Yunanca Kelte'ye daha yakndr. Ayn ekilde, Krte Farsa'ya Alanca'dan daha yakndr.

Kullandmz baka iaretler hakknda da birka sz edelim. Ok, hemen hemen daima istila deil g anlamna gelir; yani hareket eden yalnzca bir ordu deil bir halktr. Bu kuraln istisnas 13. yzyldaki Mool seferleridir, ama haritaya elik eden metinde bu anlatlyor, ok da farkldr. Siyasi haritalarda kentler pek ender gsterilir. Varolanlar da iki ltten birine uyar: Ya hkmran siyasi birimdir (11. yzyldaki Napoli ve Amalfi gibi) ya da kendilerine bal denizar siyasi birimler vardr (13. yzyldaki Pisa ve 14. yzyldaki Cenova gibi). Venedik tabii ki her iki lte de uymaktadr. Burada nemli olan, byklk ya da birimin kendi kendini ynetmesi deildir. Alman imparatorluu'ndaki kendi kendilerini yneten ve ancak mecbur olduklarnda imparatorluk yetkililerinin szn dinleyen birok nemli birim, siyasi haritalarmzda gsterilmiyor (eer onlar gsterirsek, bir o kadar bamsz hareket eden kontlar ve dkleri ne yapacaz?). Milano ve Floransa gibi nl italyan kentleri de gsterilmiyor, oysa gelirleri birok hkmran devletten daha fazlayd. Bu gibi yerleri ancak kentleri (ve ticaret yollarn) konu alan be-alt haritada grebilirsiniz. Bu haritalarda tek lt byklktr. Kentler snfta toplanmtr: kk (15.000-22.000 nfuslu), orta (23.00049.000) ve byk (50.000-125.000). Bu sistemi, halka byklyle orantl srekli dereceleme sistemine tercih ettim, nk gz daha iyi gryor, ayrca nitelik anlamnda kentlerin bir kategoriden tekine geebildiine inanyorum. Elbette burada sorun, bu nfus rakamlarnn nasl elde edildiidir. Richard Jones ile birlikte, Atlas of World Population History [Dnya Nfus Tarihi Atlas] balkl bir kitap yaymladm (Penguin,' 1978); bu kitapta kullanlan toplam nfus rakamlarnn kaynaklarna bu atlastan ulaabilirsiniz. Gnn birinde de, oluturduumuz kent veri tabanna uygun bir yayn format bulmay umuyoruz. Bu arada, rakamlar konusunda bana gvenmek zorundasnz, ama kayg duyuyorsanz, konuyla ilgilenen standart yazarlar okuyup rahatlayabilirsiniz. 2 Bu kurallar karmak grnebilir, ama altlarnda yatan mantk basittir: En iyi tarih haritalar belirli bir zaman diliminde tek bir konuya eilenlerdir. Dolaysyla haritalarn ana diziliini "Siyasi Birimler," "Hristiyanlk lemi," "Kentler ve Ticaret Yollar" ve "Nfus" diye ayrdk. Ayn mantkla, haritalarda asgari corafyadan, yani ana kara ktlesinde yerinizi saptamaya yarayacak ky izgileri, birka
2 Russell, J.C., Mdival Rgions and Tbeir Cities (Bloomington, Ind., 1972), Late Ancient and Mdival Population, Transactions of the American Pbilosophical Society, c. 43, no. 3 (Philadelphia, 1958). Beloch, K. ]., Bevlkemngsgeschichte Italiens, 3 cilt (Berlin, 1937, 1939. 1961). Ayrca, son harita iin De Vries, Jan, European Urbanisation 1500-1800 (Londra, 1984). Kentler ve Ticaret Yollan haritalarnn kapsad dnemde (IS 528-1483) herhangi bir kentin 125.000'den fazla nfuslu olabileceine ben inanmyorum. Bir istisna varsa, muhtemelen 15. yzyl Kahire'siydi ve nfusu bu civarda olmalyd. Ge antika Roma's ok daha bykt, ancak gerilemesinin hz (4. yzyln banda 250.000'den 5. yzyln banda 125.000'e dmt) bu kenti S 528'de muhtemelen ortaa ortalamasna getirmiti.

GR
rmak ve glden baka bir ey yok. Dalar ve ller gibi nfusun dalmn yneten ve lkelere biim veren fiziki zellikleri okur imgeleminin yardmyla tamamlamaldr. Dolaysyla bu aamada fiziki corafyann esaslarn akla kazmak gerekiyor. Kar sayfadaki haritann gsterdii gibi, bu ok da zor deil. Avrupa'nn kuzeyindeki kozalakl aa orman eridi ile Afrika ile Arabistan'da uzanan l arasnda kalan blgede sreklilik arzeden bir nfus var. Bu blge iinde farkl dnya gryoruz. Birincisi, Avrupa'nn kalbini oluturan tarm arazisidir. Esas olarak Fransa'y (Britanya dardan katlyor), Almanya'y (Felemenk ve Danimarka dahil), bir de Polonya ve Rusya'nn Avrupa'daki topraklarn kapsyor. Dalarla ayrlan, ama ayn sistemin bir parasn oluturan kuzey talya'y (Alpler ile Apenninler aras) ve Bohemya'y (Bhmerwald, Erzgebirge ve Sdet yaylalaryla evrelenmi) gryoruz. Kuzey ve dousundan Karpatlar'm yayyla evrelenen Macaristan, snr oluturuyor; ortaada buras genellikle gebelerin dnyasyd. farkl dnyamzn ikincisini oluturan bu blge haritann sana hkim. Esas olarak buras bir bozkr; ortaada Hunlarm, Trklerin ve Moollarn yaam alan. Bu gebeler, Asya boyunca uzanan, Urallar ile Hazar Denizi arasndaki gedikten Avrupa'ya giren, sonra da genileyerek btn gney Rusya ile Macaristan'n bir ksmn iine alan bir koridorda, srlerini bir otlaktan dierine gtrrlerdi. Ele almamz gereken dnyalarn ncs Akdeniz evresindeki lkelerdir. Bu ekosistem spanya'dan Levant'a [Dou Akdeniz] kadar uzanr, spanya'da ve Fas'ta Atlas Okyanusu'na, Irak'ta Basra Krfezi'ne atlar; gney talya bu ekosistemin merkezidir. Bu ekosistemde hem tarm arazisi, hem de otlaklar vardr; bu alanlar birden denize inen dalar ya da sadece kei beslenen orak topraklarla kesilebilir. Blgemizin gney kenarndaki Msr zeldir; bu ller lkesine, Sahray geen tek rmak olan Nil hayat verir. Douda bu dnya Iran yaylasna kadar uzanr; buradaki bozkrlar ounlukla Orta Asya gebelerinin igali altndadr. Gebeler bu yaylann bat ucundaki Azerbaycan yoluyla, ortasnda ran'daki kadar ekici otlaklar olan Anadolu'ya kolaylkla geebiliyorlard. Nitekim, Macaristan'n Avrupa'daki konumuna benzer bir biimde, Anadolu da Asya'daki yerleik ve gebe dnyalar arasnda snr rol oynayacakt. kazanan uygar dnya, Hristiyanln balangcnda neden daralmaya balad? Bat Roma mparatorluu neden kt ve Dou Roma mparatorluu bin yl daha ayakta kalmay nasl baard? Bat imparatorluunun sonu, onun ynetici kastn oluturan bir avu kiiden bakasna bir anlam ifade ediyor muydu? Karanlk alar gerekten karanlk myd? Roma imparatorluu'nun en parlak dneminde insanlar gerekten refah iinde miydi? Gibbon'un son soru hakknda hi kukusu yok. yle diyor: "Eer birinden dnya tarihinde insan rknn mutlu ve mreffeh yaad bir dnemi gstermesini isterseniz, hi duraksamadan Domitianus'un lmnden Commodus'un tahta getii tarihe kadarki dnem diyecektir." imdi, "insan rk" yerine "Akdeniz Dnyas" okuyun, bugnlerde herkesin ezberden bilmedii hkmdarlk dnemi tarihleri iin de "IS ikinci yzyl" deyin, elinizde birok tarihinin hl savunmak isteyecei bir nerme olacaktr. Bu dnemde snrlar gvenliydi, sivil dzene meydan okuyan yoktu, halk da zgrce bar zamannn sanatlaryla megul olmaktayd. Kara lekeler de mevcuttu: Pek de tahamml edilemeyecek bir toplumsal hastalk olan, ama belki genelde dnld kadar yaygn olmayan klelik kurumu; Romallarn ynetilecek bir eyalet deil de yamalanacak bir lke olarak grdkleri Msr'n kt koullar; Yahudilerin Romallamay reddettikleri, bu yzden de zulm grdkleri Filistin. Ama genelde pax Romana [Roma bar] egemendi. ap da etkileyici olmalyd. mparatorluk yle geni bir blgeye yaylmt ki bugn ayn topraklarda 32 hkmet hizmet veriyor (Kbrs' iki sayarsanz 33). insanolunun drtte biri bu imparatorlukta yayordu, stelik bu drtte bir en fazla okuryazar saysn ve en incelikli kltr ieriyordu. Savunmas ok glyd; ordusu 300.000'i aknd, oysa etrafta bu saynn onda birini bile toplayacak bir dman grnmyordu. Gibbon'm altn andan topu topu yetmi yl sonra imparatorluk sisteminin korkun bir bunalma girmesi insana son derece tuhaf geliyor; yz yl sonra kacak ikinci bir kriz de imparatorluun bat yarsn ve bizzat Roma'y kertecekti. Bugn baktmzda, Bat imparatorluunun asla grnd kadar gven iinde olmadn anlamak kolaydr. Nfusun asl byk ktlesini oluturan kyller italya'da ve Yunanistan'da gelimi olan kent yaplanmalarndan bir yarar salamyordu. Nitekim imparatorluun uygarlatrma misyonunun filizleri olan kentler souk rzgrlar eser esmez kuruyup gitti; ou, barbarlar atee vermeden ok nce terk edilmiti. Asl nemlisi, mali durumun hep ok hassas olmasyd. Yeterli vergi toplanamay denetlenemeyen bir enflasyona yol am, bu da 3. yzyldaki krizi son derece tehlikeli hale getirmiti; 5. yzyln banda bakomutan Stilicho muharebeleri kazanyordu kazanmasna, ama be kuru paras yoktu ve bir keresinde, zafer kazanan askerlerine maa deyebilmek iin, R o m a n n en saygn tapmamdaki btn altnlar skmek zorunda kalmt. Ama R o m a n n neden tam o tarihte ktne tek bir cevap istiyorsak, bu cevab askeri alanda bulacaz.

Ortaa iin balang ve biti noktas olarak Byk Constantinus'un hkmdarlk dnemi (S 4. yzyln ba) ve Keif Yolculuklar'n (15. yzyln sonu) almak gelenek haline gelmitir. Gibbon'm Roma mparatorluu'nun Gerileyi ve k adl eseri tam da bu dnemi kapsar; dolaysyla Gibbon'm sorduu sorular bizim iin de nemli olmaldr. sa'dan nceki yzyllarda barbarlara kar zafer
6

GR
Muharebe meydanlarnda artk lejyonerler deil barbarlar galip geliyordu; demek ki imparatorluk tam da kendisini soyup soana evirmek isteyenler arasndan asker bulmak zorundayd. Ortaa sadece Gibbon'un Gerileyi ve kyle deil, Oman'n "Svari a'yla da rtr. Peki ayn gler neden imparatorluun dou yarsna diz ktremedi? Aslnda sonunda ktrd, ama Dou daha zengindi, daha ok hara verebiliyor, daha byk ordular kiralayabiliyordu. Daha zengindi, nk merkezi hkmet daha kolay vergi toplayabiliyordu; mparatorluk ikiye blnp Konstantinopolis kurulunca Dou'nun kendi merkezi hkmeti oldu ve kaynaklarn kullanp Bat'y kerten skntlardan daha kolay kurtulabildi. Ancak, askeri yetenekleri snrlyd. Ordularnn saflar barbarlarla doluydu; geri ilk Germen ve Arap, Bulgar ve Trk saldrlarndan sonra durumunu epeyce dzelttiyse de -belki istikrara kavutu demek daha doru olur- Svari a'nn gereklerini asla yerine getiremedi. Kyl toplumlar yle birden svari ordular oluturamaz. Snrlar durmadan daralsa da, Dou imparatorluu erken ortaada birok insann gznde yaanacak en iyi yerdi herhalde. Son zamanlarda Karanlk alar'm korku dolu, gvenliksiz ortamn olduundan daha iyi gstermeye alanlara kulak asmayn. Bu ortam kabadaylar iin elenceliydi belki, ama sradan halkn byk ounluu iin bir felaketti. Bat topluhu zulm altndayd ve yoksuldu; entelektel hayat ccelemi, uygarln temeli olan baz beceriler unutulmutu. Mimari diye adlandrlabilecek tek tk binalar klasik a yaplarnn kalntlarndan toplanan talarla yaplyordu. Tutulan birka kayt o an daralan ufuklarn ve ortal kaplayan boinanlar gsterir. Bu yzyllarda ne olup bittii hakknda fazla bilgiye sahip deiliz, ama bildiimiz kadaryla iler ktyd. Bat, gnmzde genel kabul grd zere Carolus Magnus'un [arlman] saltanat dnemine denk den en alak dzeyinden yukarya doru diiyle trnayla trmanarak gnma kt. Hatta kyl toplumundan nasl bir svari ordusu karlr sorusuna yant bulmay da baard: Bu yant feodal sistemdi. at stnde savaa geldiinde gebeler snfn birincisiydi. nk hayatlar eyer stnde geiyordu. Feodal Avrupa da, kendilerini sava at kltrne yrekten adayan bir toprak sahipleri snf gelitirdi. Birka yzyl boyunca Bat'nm serveti, o gnn muharebelerinde ar svari olarak arpacak ynetici snfn atlarna, silahlarna ve eitimine aktld. Ar svarinin rol, artk yararl olmadnda da devam etti. Muharebe meydannda valyenin kim olduunu gsteren iaretler, o valyenin toplumdaki konumunu gsteren armaya dnt. Konumuna uygun olduu kabul edilen davranlarna "valyece davran" dendi ve edebiyatn belki de en skc konusunu oluturdu. Gz attan baka bir ey grmeyen bir snfn ortaya k Bat'nm yeniden canlannn cn nemli ynlerinden biri saylmazd. Ne var ki ayn sorunla kar karya olduklar halde inlilerde byle bir snf ortaya kmad. Hunlar, Trkler ve Moollar durmadan in'e saldryorlard, hatta erken ortaada birka kere lkenin kuzey yarsn fethetmeyi baardlar. Sonunda, 13. yzylda Moollar lkenin tamamn ele geirip in'i yneten hanedanlar listesine bir Cengiz soyu olan Yuan hanedann eklediler. inlilerin kendilerini savunmak iin yapabildikleri en iyi ey ise, komu kabilelere rvet verip kendileri iin savamalarn salamak, bu olmazsa birbirleriyle savamalarn salamak oldu. Elbette, bir bakma inlilerin durumu Roma ya da Bizans'tan ok daha iyiydi; nk lkelerini istila edenleri ya balarndan atmay ya da massetmeyi baarp geleneksel imparatorluklarn yeniden kurabildiler. Bykl, corafya asndan basitlii ve kltrel homojenlii sayesinde in batmayan bir siyasi birim oldu; in imparatorluu'ndaki 50.000 ky, kendi kendini onarabilen tek bir a oluturuyordu; hibir zaman bu an bir paras kopup ayr bir kimlik gelitirme frsat bulamad. Oysa Roma'da tam tersi sz konusuydu. Sezarlarn imparatorluu yarm dzine farkl ynetimin toplamyd; bu ynetimlerin her birinin kendi dili, tarihi, kltr ve emelleri vard. Bu grup iinde talya'nn en kalabalk olduu belirli bir zaman diliminde, Roma hepsini tek bir ynetim altnda birletirebilmiti. Ama birletirici kltr bu gruplarda ikin deildi, zorla kabul ettirilmiti. Keltler, Fenikeliler, Msrllar, Berberiler ve Yunanllarn farkl gelenekleri, farkl tanrlar vard; bunlara Roma isimleri vermek bir vitrin dzenlemesinden baka bir ey deildi. stelik, demografinin arlk merkezi italya'da karar klmad; bu merkez, Yunanistan ve Roma yoluyla Yakndou'dan Ren blgesine doru kayma srecinde sadece birka yzyl iin talya olmutu. Tamamen kaydnda da Akdeniz dnyas paraland, kuzey kylar Bat Avrupa'ya dahil oldu, gney kylar da Levant'a. Voltaire'e R o m a n n neden kt sorulunca, "kt, nk her ey ker" demiti. Bu o kadar da sama bir sz deil. Geni bir adan bakldnda, aklanmas gereken imparatorluun neden kt deil, dalan paralarn neden tekrar bir araya gelmediidir. Cevab da, grdmz gibi, stnde kurulduu dnyann paralanmakta olmasdr. Kta Avrupa's eski dnya dzenini terk edip kendi kltrel zelliklerini gelitirdi. Araplar da Yakndou ve Kuzey Afrika kylarnda yeni bir kltr yarattlar. Akdeniz siyasi btnlnden arta kalanlar, yani spanya, gney talya, Balkanlar ve Anadolu, kta Avrupa's ile Araplarn muharebe meydan haline geldi. Btn bunlardan dolay, ortaan ana izlei Roma imparatorluu'nun gerileyii ve k deil, islamiyet'in ve bat Hristiyanlnn ortaya kdr. Bu izlek, Gibbon'mkinden ok daha iyidir. Bir Batl iin, yenilginin zafere dnmnn muhteem hikyesidir. Bunun tesinde, gnahlarn ve budalalklarn, kurnazlk ve safln, agzlln, hrsn ve baarnn harika bir katalogudur. stelik binlerce oyuncu da rol alyor, sakn karmayn!
7

S 362
lk Roma imparatoru Augustus ( 27-tS 14), imparatorluu ihtiya duyduu basit snrlara kavuturmutu. Ren ve Tuna rmaklar boyunca Avrupa eyaletlerini koruyan bir dizi mstahkem karakol; Ermenistan yaylalarndan Kzldeniz'e kadar Roma'nn Asya topraklarn koruyan baka bir dizi karakol; Sahra'nm kenarlarna paralel giden ve Kuzey Afrika'nn ie yarar blgelerini iine alan bir ncs. Augustus balarda daha hrslyd, Nil'den yukarya Nbye'ye kadar, Arabistan yarmadasnda Yemen'e kadar keif seferleri gndermiti; buralar da imparatorlua katsa yararl olur muydu, bilmek istiyordu. Yararl olmayaca abucak ortaya kt. Ayrca Germenlerin lkesini de fethetmeye alt, bylece nemli bir dman ortadan kaldracak, Avrupa'daki savunma hattn ksaltabilecekti. Ama Germenler bundan holanmad, Augustus da lejyon birden kaybedince geri ekildi. Artk daha fazla genilemenin krdan ziyade zarar getirecei kansna varmt; dolaysyla haleflerine imparatorluu herhangi bir ynde geniletmemelerini tledi. Genel olarak dne uyuldu. Bir istisna Britanya idi, yani bir zamanlar ispanya'dan Orta Avrupa'ya kadar uzanan Kelt dnyasnn son kalesi, irlanda ve Iskoya'nn uzak topraklar hari tamamlanan bu fetih, Keltleri neredeyse haritadan silmiti. Germenler ise yerli yerinde duruyordu. Romallar Ren ve Tuna'nn te yannda birka blgeyi ele geirdiler, ama bu haritann kapsad zaman diliminde bu topraklar yine kaybetmilerdi. Roma stratejisi esas olarak savunma merkezliydi, stelik kimse baarsz bir strateji olduunu syleyemezdi. Hzla oalan Germenler basky artryor, ama Roma snrlarn savunuyordu. Germen kabileleri yaam alanlarn geniletmek iin douya dnmek zorunda kaldlar. Germenlerin "douya ilerleyi"inin ilk aamas 2. yzylda meydana geldi. Tuna Irma boyunca ilerleyen Germenler asl Germen topraklar ile Karadeniz arasndaki btn blgeyi igal ettiler. Sonra Rusya'nn gneyinde yayldlar; buras isve Getlerinin bir kolu olan Gotlarm oyun sahas haline geldi. Bu haritann ele ald tarihte Gotlar ikiye ayrlmt: Vizigotlar (Bat Gotlar) Tuna ile Dinyester rmaklar arasndaki topraklarda, Ostrogotlar (Dou Gotlar) ise Dinyester ile Don rmaklar arasndaki blgede slenmilerdi. Ostrogotlar Iran bozkr halklarnn at stndeki yaam biimini benimsediler, mzrak kullanmakta ustalatlar; bu ustalklar sayesinde Baltk kylarndaki asl yurtlarna kadar uzanan muazzam bir imparatorluk kurdular. Kral Ermanarich dneminde yine douya ynelip Don'u aarak Kafkaslar ve Volga'ya vardlar. Bylece skitlerin (Iran bozkr kavmi) soyundan gelen Alanlarla ve ksa sre nce Orta Asya'dan bu blgeye gm bir Trk kabilesi olan Hunlarla attlar. Gotlar, Germenlerin en gl ve en macerac koluydu; Germen lkesinde bile Gotlar kadar gls yoktu. Olmamasnn sebebi byk lde siyasiydi. Kabileler durmadan birbirleriyle ve kendi ilerinde dalap duruyorlard; gerek otorite sahibi krallar ok azd ve genellikle gelip geiciydi. Romallara gre en belallar Frank ve Alaman konfederasyonlaryd. Dier kabileler o kadar nemli deildi, yine de Angllar ile Saksonlar Britanya ve Galya kylarn yamalayp varlklarm hissettiriyorlard. Germenlerin tesinde Slavlar vard; ou Slav kabilesi Ostrogotlarm denetimi altndayd, bazlarm ise bu haritada Ostrogot emberinin kuzeyinde gryoruz. Slavlarn tesinde ise, Finlerin alanna giren, pek az insann yaad orman ve tundralarla kapl bir dnya vard. Douda Romallarn karsnda bir barbar kabileler kmesi deil, birok bakmdan kendilerininkine benzeyen bir devlet vard. Pers imparatorluu Roma kadar byk ya da kalabalk deildi; akla yakn bir tahmin 5 ya da 6 milyonluk bir nfustur ki Roma imparatorluu'nun nfusu 40-45 milyondu. Pers imparatorluu bir bakma Roma kadar karmak ve incelmi deildi, ama hem kendi slup ve dinine (Mazdekilik), hem de IS 6. yzyla kadar uzanan bir imparatorluk geleneine sahipti. Marur ve huysuz ran ahlar her frsatta Roma'ya meydan okumay bir onur meselesi yapmlard. Byle bir kavgaya girdiklerinde daima doudaki akrabalar Kuanlarm desteine gvenebilirlerdi; Kuanlar bugnk Afganistan', Maverannehir'in byk ksmm ve Hindistan'n bat eyaletlerinin bazlarn denetim altnda tutuyordu. Ama ahlar ne kadar abalarsa abalasn snr pek deimiyor, deitiinde de krl kan Roma oluyordu. Yllar getike Romallar Mezopotamya'nn kuzeyine (Frat ve Dicle rmaklar arasndaki topraklar, bugnk Irak) penelerini geirmiler, yaylalardaki Lazika, Iberya ve Ermenistan krallklarnn stbeylii olmay srdrmlerdi. mparatorluk 1. yzylda olduu gibi 4. yzylda da ayn ember iinde kald, ama toplumsal anlamda ok farkl bir yapdayd. Artk imparatorlarn ou, bu geni topraklara hkim olan ordu saflarndan kyordu. Hristiyanlk kabul edilmiti, imparatorluk ikiye blnmt: Latince konuulan bat ile Yunanca konuulan dou, ayr ynetimlere (genellikle de ayr imparatorlara) sahipti. Ancak, son iki cmle 362 yl iin biraz geriye gitmemizi gerektiriyor; o yl bir tek imparator vard ve pagan olduunu ilan etmiti Bu imparator, Constantinus hanedannn hayatta kalan son yesi olan ulianus'tu. Deneyimli bir general olan ulianus Fransa'y son istila eden Franko-Alamanlar kesin olarak yenmiti. Franklarn bir ksmnn Belika'da yerlemesine, Roma egemenliini kabul etmesine (358) ve kabile dzenlerini korumasna izin verilmiti. Bu forml ifoederatii terimi daha sonra byle kabileler iin kullanld) sonraki elli yl boyunca gitgide daha ok uyguland. Ama iulianus muhtemelen bunu geici bir forml olarak gryordu; u an iin gerekliydi nk hem i huzursuzluklar, hem de Pers saldrlar, ordusuyla birlikte douda bulunmasn zorunlu klyordu.

LAPLAR

FNLER

LAVLAR 1ALTLAR;

HUNLAR

\ LombardlaKaksonlar: ranklar V r t r i n g l e r v f % j ^ BurgonlarOstrogotlar

'i:'

Rgler
Vizigotli

Alanlar

rXuvadlae ^ * / O)jp
Markomanlar Gepidler

LAZIKA KRALL"

= PERS = MPARATORLUU

IRAPLAR

N BYE

YEMEN

S 406
lulianus'un Iran seferi nceleri umut verdiyse de, sonra felakete dnt. Kendisi ldrld, halefi de ordusunu kurtarmak iin Roma Mezopotamya'snn dogu ksm ile Ibcrya ve Ermenistan'n stbeyligini iran'a vermek zorunda kald (364). Yeni snr kalc olacakt, yine de Romallar iki de bir Ermenilere mdahale etmekten kendilerini alamadlar. Sonunda, 387'de, Persler bu topraklarn batdaki bete birini Roma'ya verip buna karlk geri kalan ksmnda kesin kes egemen oldular. Romallar iin pek de iyi bir pazarlk saylmazd bu, yine de bu anlamayla rahatladlar, nk o srada dou snrlarnn sakin olmas gerekiyordu. Douda balarna gelenler Avrupa'da o srada olup bitenlerin yannda pek snk kalrd. 372'de, Ostrogotlarm douya yaylmas Volga steplerinde yaayan Hunlarn ok sert tepkisine yol at. Ostrogot svarileri, ok daha hzl hareket edebilen Hunlar tarafndan aalayc bir yenilgiye uratld; Hun atl okular Ermanarich'in gnderdii btn kuvvetleri ezdi. Ostrogot imparatorluu dalrken Hunlar Tuna'ya doru ilerlediler, Vizigotlar ezdiler, Macar bozkrlarnda yaama talihsizliinde bulunan Gepidleri kleletirdiler. Hunlar srleriyle birlikte bu bozkrlara yerletiler; artk Hazar Denizi'ne kadar yaylan muazzam otlaklarn efendisi olmulard. yl iinde, yzyllk Germen yaylmasn sona erdirdiler. Gepidler Hunlarm vasal olarak olduklar yerde kaldlar, Gotlarn birou Roma imparatorluu'na snd. Roma onlara Tuna kylarnda toprak tahsis etti, ama ylesine zorbaca davrand ki 378'de Vizigotlar yeni efendilerine kar ayaklandlar. Dou imparatoru ordusunu Vizigotlarn kuatp alamad Adrianapolis'e [Edirne] getirdi. Ertesi gn kuzeye doru birka kilometre uzaklktaki Vizigot kampna doru yrd. Yaknlarda bir Ostrogot grubunun olduunu ya bilmiyordu, ya da nemsemedi; zira, ne sonusuz pazarlklarla geirdii sabah saatlerinde, ne de leden sonra Vizigot kampn evreleyen art arda dizilmi arabalar hattna saldrdnda evreye nbeti dikti. Roma ordusu btn gcyle savaa girer girmez Ostrogotlar yanlardan belirdi. Zrhlar iindeki Ostrogot mzraklar saldrya geti; artk Roma ordusunun manevra imkn kalmamt. Roma birlikleri yle bir skt ki birka dakika iinde koskoca ordu ne kaabilen ne de savaabilen, sadece birbirini ezen zavall askerlere dnt. Gotlar hepsini acmaszca kltan geirdi. lenler arasnda imparator ile hemen hemen btn maiyeti de vard. Adrianapolis muharebesi eski Roma ordusunun sonudur. Yedi yzyl nce ilk lejyonlar Roma tepelerinde Sabinlere saldrmlard. Ama Akdeniz dnyasn fetheden piyadelerin ayak sesleri artk iitilmeyecekti. Artk svariler olmadan kesin zafer elde edimiyordu; oysa Roma kendi yurttalarndan yeterli svari birlii karamyor, savaa paral Germen ya da Hun svarilerini gtrmek zorunda kalyordu. Dolaysyla barbar generallerin hatr saylr bir siyasi g elde etmeleri fazla uzun srmedi. 5. yzylda, imparatorlarn en nde gelen adamlar ou kez asl Romallar deil, Vandallar, Gotlar ya da Franklard. Adrianapolis Romallar iin korkun bir felaketti, ama Gotlar iin mthi bir zafer saylmazd. Sava alanlarndaki byk ustalklarna karn Gotlar kuatmada baarszd. Oysa mstahkem kentleri ele geirmedikleri srece, savataki baarlarnn devam gelemezdi. Bir kuak sresince Gotlarn kendilerine tahsis edilen topraklara geri dnmesi iin biraz diplomasi, biraz da abluka yeterli oldu. Sonra, 395'te, yeni setikleri Kral Alarik nderliinde yine ortaya ktlar. Bu kez yama seferlerinden vazgemeye ancak kendilerine Epirus'ta (kuzeybat Yunanistan) toprak teklif edildiinde raz oldular; bu blgeden imparatorluun her iki yarsna doru ilerleyebilirlerdi. 401'de Alarik batnn daha iyi bir seim olacana karar verdi. Vizigot ordusunu talya'nn kuzeyine yneltti ve burada batnn en byk generali Vandal Stilicho ile karlat. Stilicho'nun sorunlar oktu. mparatorluk hem iktisadi, hem de askeri olarak ancak gn be gn yayordu; snr eyaletlerinde Germen eteleri dolayordu, Roma ordusu ise hzla kmekteydi. Stilicho bedelini deyebilse, Germen askerler sevinle ordusuna katlacakt, ama hepsine verecek paras yoktu. Dolaysyla kimine para veriyordu, kimine de rvet; kalann da yenmeye alyordu. Paral ordular arasndaki btn savalarda olduu gibi, fazla atma olmuyor, fazla kan da dklmyordu. Tartmalar mzakereye dnyor, sonra her iki taraf genellikle geri ekiliyordu. Bugnn dman yarnn mttefikiydi, yaplacak ey ise olaslklar artrmaktan ibaretti. Stilicho, bu pozisyonel sava ve pazarlk bileiminde pek ustayd. 402'de Vizigotlar llirya'ya (bugnk Yugoslavya) geri pskrtm, 405'te kuzeyden talya'ya inen birleik Ostrogot, Kuvad ve Asding Vandallar ordusunun bir o kadar korkutucu olan istilasn boa kartmt. Ancak, talya'y savunmak iin Ren snrndaki birliklerini geri ekmek zorunda kalmt. Ertesi yl, o zamana kadar ei grlmemi, en dehet verici istila balad. Kabileler muhtemelen Hunlarn basksyla, yukar Tuna boyunca batya doru harekete getiler. Bu olayn belli bal aktrleri Markomanlar ile Kuvadlar (birlikte Sevler olarak tannrlard) ve Asding ve Siling Vandallar'yd; ayrca Kafkaslar'dan gelen yerinden edilmi bir Alan klan da mevcuttu. stilaclarn hedefi o srada savunmasz kalm olan Galya eyaletiydi. 406'nm son gnnde bu gcn nc unsurlar donmu Ren Irma'n Mainz'da getiler.

10

LAPLAR

FNLER

NoVsklar

;LAVLA Britonlar 1ALTLAR\

aksonlar

HUNLAR
Vandall^

Burgonlar Sevler ve V^ndllar 406

jSevler^
1 Asding Vandallar LAZKA KRALLII 'zigotlar 82-395

BATI ROMA MPARATORLUU

[OMA TORLUU

ARAPLAR

IS 420
407'dc Galya'y kovana en arlar gibi istila eden barbar kavimlerini durduracak bir Roma ordusu yoktu; zavall eyalet halknn tek kurtulu umudu, Roma'ya isyan ederek kendi imparatorunu seen Britanya garnizonuydu. Roma dzeninin bu szde savunucusu gerekten de askerleriyle Man Denizi'ni geti; grnrdeki niyeti Roma'nn adeta terk ettii eyalete bar getirmekti, asl derdi ise gasp ettii imparatorluk unvanna desteki aramakt. Galya'y canlarnn ektii gibi yamalamakta olan Alanlara, Vandallara ve Sevlere kar kmad gibi, Ren'in sol kysnda ilerlemekte olan Franklara, Burgonlara ve Alamanlara da sesini karmad. Bu iktidar mcadelesinin tek nemli sonucu, artk Britanya'nn da yneticisiz ve savunmasz kalm olmasyd. Sonunda, bu szde imparator aslnda baka bir yerde bulunmas ok daha iyi olacak olan bir Roma gc tarafndan yakalanp idam edildi (411); Britanya Roma dnyasnn dna, Kelt anarisinin iine dt. Bu arada Alanlar, Vandallar ve Sevler spanya'ya geip gneydeki ve batdaki topraklar talan ettiler. 408'de Stilicho'nun emellerinden kukulanan Bat imparatoru Honorius onu ldrtt. Bylece imparatorluun ekirdei, urunda bunca fedakrlklar yaplan talya, gzden karlyordu. Oysa Germenler imparatorluu ykmay dnmemilerdi bile; o kadar uzun sredir yayordu ki imparatorluk, herkes ebedi olduunu varsaymt. Barbar sava beylerinin imparatorluktan tek istei kabileleri iin toprak, kendileri iin de mevkiydi. stedii bedeli ilk dile getiren Vizigot Kral Alarik oldu; artk talya'y koruyan Stilicho da olmadna gre, Roma kaplarna dayanp taleplerini bildirebilirdi. Honorius'un bundan etkilendii sylenemez. Yzyl akn bir zamandr bat imparatorlar Roma'da oturmuyorlardi; genellikle Milano'da, 4. yzyln asker imparatorlarnn karargh olarak kullandklar kentte ikamet ederlerdi. Savatan pek holanmayan Honorius Ravenna'y tercih etmiti; bataklklar ve glcklerle evrili bu kenti ele geirmek mmkn deildi. Alarik isterse Roma'y rehin alabilirdi, ama Honorius bu barbar kralnn Stilicho'nun yerini almasna izin vermeyecekti. Alarik rehin bedelini ald: 2300 kilo altn, 14.000 kilo gm, 4000 ipek giysi, 3000 krk, 1400 kilo karabiber. Sonra, Honorius'u ele geiremedii iin, Roma tahtna bir kukla imparator geirdi. Bu da ie yaramaynca Roma'ya yryp yamalad. Eskisi kadar feci bir durum olmad -Gotlar kentte topu topu gn kaldlar- ayrca fiili anlamda fazla bir ey deimedi. Ne var ki bu haber, pagan ya da Hristiyan btn imparatorluk yurttalarn ylgnla srkledi. Asla olmaz denen olmutu, yarnn ne gibi felaketler getireceini kim bilebilirdi? Alarik yaptklarn onarmaya alt. Eer Roma'ya hkmedecekse, gda temin etmesi gerekiyordu, bu da Afrika'daki tahl yetitirilen topraklarn denetimini ele geirmek demekti. Ordusuyla yarmadann burnuna geldi, ama gemileri olmad iin brakn Afrika'y, Sicilya'ya bile geemedi. Planlan bozulmutu, geri dnd, belki de yry yolundaki limanlarda, ihtiya duyduu gemilere el koymaya niyetliydi. Ama daha yolculuun banda hastalanp ld. Efsaneye gre hazinesiyle birlikte, adamlarnn srf bu i iin akan deitirdii Busento Irmag'nn dibinde yatmaktadr; ama yl boyunca Busento'nun dibi grnd iin bu masala inanmak zordur. Alarik'in yerine geen kaynbiraderi Athaulf da Honorius'tan bir anlama koparmay baaramad. Sonunda talya'y terk edip gney Galya'ya gitti ve orada, Vizigot ynetimine meruiyet kazandrabilmek iin, imparatorun talya seferi srasnda esir alnan kzkardeiyle zorla evlendi. Dnde Athaulf yana yakla Romallar ile Gotlarn birlikte ahenk iinde yaamalarn. Got klcnn Roma kanunlarn koruduunu grmeyi arzuladndan dem vurdu, ama Honorius aman demiyordu. Erzaklar tkenen Vizigotlar tekrar harekete gemek zorunda kaldlar. spanya'ya gidip bir kez daha Afrika'ya ulamaya altlar, baaramaynca sonunda Roma'ya bal foederatii olmay kabul ettiler. spanya'y Romann dmanlarndan temizleme karlnda onlara Galya'da toprak verilecekti. Bu anlamaya iki taraf da uydu. Vizigotlar Galya'ya gitmeden nce Siling Vandallarnn ve Alanlarn yerleimlerini dattlar. Asding Vandallar ile Sevlerin kuzeybaty ellerinde tutmas Romallar rahatsz etmemie benziyor; Vizigotlarm kendilerine tahsis edilen blgeye ulamas Roma'ya yetiyordu. Bir bakma btn bu hikyede baarl olan Romallard, nk hi savamadan Vizigot istilasna kt stnde kabul edilebilir bir zm bulmay becermilerdi. Ama gerek ok farklyd. Artk Gotlarm btn nemli konularda bamsz bir krallklar vard. Bir lkeden dierine gidip gelirken de, Roma'nn artk yurttalarnn hayatn ve mallarn koruyamadn dnyaya gstermilerdi.

12

LAPLAR

FNLER

rsklar

;LAVLA^&:

AK HUNLAR

Saksonlar

HUNLAR

..'

Rgler ,

LAZKA KRALLU

= PERS MPARATORE BATI ROMA MPARATORLUU

DOGU ROMA MPARATORLUU

RAPLAR

S 451
Hunlar Tuna boyunca ilerledikten sonra elli yl dikkati ekecek kadar sakin kaldlar; arada bir yama iin Germen lkesine ve Balkanlara akn yaplyor, baz klanlar zaman zaman paral asker olarak Roma ordusunda grev alyordu, ama esas olarak kabileler 370'lerde ele geirdikleri otlaklarda yaayp gidiyorlard. Attila kral olduunda her ey deiti. nce eitli Hun kabilelerini ynetimi altnda birletirdi (433-44), sonra yllk yama seferleri politikas izlemeye balad. Ne zaman nerede ortaya kacan kestirmek zordu; onu durduracak bir ordu toplamak ise imknszd; unutmayn ki en korkun Germen kabilelerinden Ostrogotlar ve Gepidler Attila'nm ardndan gidiyordu. Balangta Attila dikkatini Dou imparatorluunda younlatrd. ok gemeden dize getirdi, sonra Tuna'nm sa kysndaki snr blgesini de teslim alarak diz km durumda kalmasn salad. Savunmasz kalan imparatorluk, sonunda 1000 kilo altna varan bir hara vermeye mecbur oldu. Attila sonra batya dnd. Zaten Ren Irma'na kadar her yeri yamalam, orada 436'da Burgonlar yle feci bir yenilgiye uratmt ki, bu kabile bakent Worms'u terk edip Savoy'a kadar hi durmamacasna kamt. (Bu felaketin ans Alman destanlarnn en nls olan Niebelungen'in doruk blmn oluturur.) Attila daha sonra bat Germen kabilelerini, Alamanlar, Ren vadisindeki Franklar ve Thringleri penesine ald. 451'de de Galya'y istila etti. Bat imparatorluunun elinde kalan birka alayn Attila'ya kar lkeyi savunmas beklenemezdi, ama general Aetius en azndan diren gsterebilecek bir ortak g oluturmay baard. Bu ordunun belkemiini Vizigotlar oluturuyordu. Ayrca Savoy'daki Burgonlarm ve kuzeydou Galya'daki Franklarn birlikleri vard, Aetius da hl Roma'nn hizmetinde olan birliklerle katkda bulunmutu. Mttefik glerin yaklamasyla Attila, Altayl fatihlerin imdiye kadar ulatklar en u bat noktas olan Orleans'dan geri ekildi, iki taraf Seine Irma vadisindeki Campus Mauriacus'ta karlat. iddetli bir atma oldu, ama kesin bir sonu kmad. Attila ihtiyatl mttefik birliklerini muharebe hatlarndan kmldatamad, hatta ne Hunlar ne de Germen yardaklar onlar geri pskrtebildi. Vizigot kral ldrld -sylentiye gre bir Ostrogot kargsyla- ama adamlar direniyordu. Attila hayatnda ilk kez durdurulmutu. "Son Romal" Aetius Galya'y Balkanlar gibi mahvolmaktan kurtarmt. Attila muhtemelen bu baarszl fazla ciddiye almamt, nk ertesi yl kuzey italya'ya baskn yapp yamalad. Ne var ki Campus Mauriacus muharebesi anlalan bir iz brakmt, nitekim 452-53 knda Hun kral ld, bir sr oluna brakt imparatorluu da bir Germen isyannda ykld. Gepidlerin nclndeki Germenler Nedao Irma muharebesinde stbeylerini ezip getiler (454, Macaristan; ama tam yeri bilinmiyor) . Akdeniz dnyas kuzeyden gelen tehlikeyle megulken, baka bir dman bu dnyann kalbini delmekteydi. Asding Vandallar spanya'nn kuzeybat kesinden kp, gneyde Siling Vandallar ve Alanlardan arta kalanlar yanlarna aldlar ve 429'da Kuzey Afrika'ya getiler. Krallar Gaiseric gemilere binileceinde herkesin saylmasn emretti, muhtemelen ka gemi gerekeceini bilmek istiyordu; erkek, kadn ve ocuklarn toplam 80.000'di, bu rakam muhtemelen o dnemdeki gebe bir kabilenin saysn temsil etmektedir. Vandal seferi byk bir baaryla sonuland. Roma 435'te bat eyaletlerini Gaiseric'e verdi, sonra 442'de bu eyaletleri bugnk Tunus'a tekabl eden daha nemli ve merkezi bir blgeyle dei toku etmesine de izin verdi. Gaiseric'in ykseliinde birok etmenin pay vard; hiziplerin ittifak (Roma'ya isyan eden bir Afrika prefectus'u gemileri salamt), saldrgan bir sava politikas (439'da Kartaca'y ele geirdi) ve antaj (Romallar her ne pahasna olursa olsun Roma kentine devaml tahl gelmesini istiyorlard). Sonu olarak, Gaiseric Bat'nn ikinci kentine yerleti, artk bat Akdeniz'in en nemli donanmasna sahipti ve blgeye tahl salayan tek gvenilir kaynakt. Roma'nn unuttuu Britanya'y herkes yamalad: Piktler, irlandallar, Angllar, Saksonlar, Jtler ve Frizler. Jtler gneydouda bir yerleim bile kurdular (449). Belki de ayn dnemde Jtland'a sarkan Darlarn basks yznden byle bir kalc yerleime niyet etmilerdi; te yandan, belki de Danlar Jtlerin terk ettii blgelere giriyorlard. Pers imparatorluu Romallar dize getiren sorunlarla henz karlamamt. Kafkaslardan gelen birka Hun akn kaytlara gemitir, ama Rus bozkrlarndan dzenli bir saldr gelmiyor, gebe halklarn istilas grlmyordu. Ancak, 440'larda Orta Asya kabilelerinin hareketlenmesi sonunda Maverannehir'e yeni bir grup, Ak Hunlar geldi. Kuanlar Afganistan'a geri ekilerek Pers mparatorluu'nun dou eyaletlerini yeni gelenlerin merhametine braktlar.

14

LAPLAR FNLER

rsklar

1 ALTLA, andall tritonla Angllar

Franklar

ATTLA'NIN MPARATORLUU

VIZIGOT KRALLII
Burgonlar

LAZIKA KRALL'

SUEV KRALLII

= PERS MPARATORLUU BATI ROMA MPARATORLUU

VANDAL KRALLII

DOGU ROMA MPARATORLUU

RAPLAR

S 476
Nedao felaketinden sonra, Hunlarn bir ksm birka yl Macaristan'da kalp Dou imparatorluuna basknlar dzenlediler. Ama glerinin buna bile yetmediini grnce Rus bozkrlarna dnm olan kardelerinin yanna gittiler (470). Azak Denizi'nin kylarnda Kutrigurlar ile Utigurlar Attila'nn imparatorluundan arta kalanlar iin didimekteydi. Yanbalarndaki Krm'da ise, bir Ostrogot cebi Ermanarich'in yitik debdebesinin bir ans olarak ayakta kalmay baarmt. Attila imparatorluunun kyle ilk kez Slavlara doru drst bakma frsatn buluyoruz. Daha nceki haritalarda, Slavlarn yars gzden uzak, Ostrogotlara ya da Hunlara hara vererek yayorlard. Oysa bu haritada hepsini grebiliyoruz. Slavlarn batya doru genileyebilmelerinin sebebi Germenlerin Roma mparatorluu'na doru harekete gemeleriydi; ne zaman ki bir Germen kabilesi talihini Roma snrlarnn te yannda denemeye karar verip harekete geer, Slavlar derhal onlarn brakt boluu doldurmak zere ilerlerdi. Ar ar ama hi durmadan, belki tantanayla deil ama srarla, Slavlar ktadaki paylarn geniletmekteydi. Bu sralarda Germen saldrlar Roma mparatorluu'nun bat yarsn yok olma noktasna getirmiti. Fu kabilelerin en faal olan Vizigotlardi; 470'lerde Galya'daki krallklarn Loire ve Rho .e rmaklarna doru geniletmilerdi. spanya'y da batan aa fethetmilerdi; iki yer hari: Sevlerin elindeki blge ve yarmadann yerlisi Basklarm elindeki, neredeyse k'msenin ulaamad topraklar. Galya'nn geri kalan ksmnda Burgonlar Rhone vadiini almlar, Franklar ile Alamanlar ise kuzeydouyu aralarnda paylamlard. Geride, kuzeybat kalyordu ki bu blgenin bir ksmnda Romal bir patricius olan Syagrius, kalan ksmnda da Britanyal kabile reisleri hkm sryordu. Bu kabileler karklk iindeki adalarndan kap daha sonra Brtanya, yani Kk Britanya ad verilecek yerde yerlemilerdi. Galya'daki Roma mparatorluu para para dalrken, talya'daki merkez basit bir idari kararla ortadan kalkmt. 476'da, yarmadann fiili hkmdar olan Odoakr adl bir Germen komutan, seleflerinin setii kukla imparatorlar bandan atmaya karar verdi ve Konstantinopolis'e tbi olmak iin resmen bavurdu. Bu bavurunun hibir anlam yoktu, ama yine de doulu hkmdarlarn desteini ald. O sradaki kukla bat imparatoru, pek dokunakl bir ad olan Romulus Augustulus alaa edildi ve Odoakr talya Kral oldu.1 Bat Roma mparatorluu elindeki son toprak parasn kaybetmeden nce denizlerdeki egemenliini kaybetmiti. Vandal Kral Gaiseric, Kartaca limannda bulduu filo sayesinde Akdeniz'e hkim oldu. Limanlar tehdit edip fidye istedi, adalar Roma'nn gsz penesinden ekip ald. Balear Adalar, Sardinya ve Sicilya Vandal Krall'na eklendi. Her yl yaplan yama aknlar hem batnn, hem de dounun zenginliklerini Vandallara aktyordu. 455'te Roma'nn Vandallar tarafndan yamalanmas, Alarik'in yamasndan ok daha kapsaml ve ok daha i bitiriciydi. Ganimet arasnda sylendiine gre Titus'un 400 yl nce Kuds'te ele geirdii nl yedi kollu amdan vard. Ama Gaiseric bir kr elde edemeyecei atmalardan kanrd, Odoakr'm btn basksna ramen Sicilya'nn sadece kk bir parasn vermiti. Seferleri Konstantinopolis'in karlarn zedeliyordu geri, ama temelde fazla zarar dokunmuyordu. Dou Roma mparatorluu'nu en fazla kayglandran Ostrogotlar oldu; 475'te Balkanlar istila ettiler, sonra da Tuna'nm aasmdaki eski Vizigot yerleimlerini tekrar igal ettiler.

1 Romulus Augustulus genel ikle son bat imparatoru olarak bilinir, ama teknik olarak bu unvan bir nceki kukla tulius Nepos'a aittir; Nepos Dalrr> ya'ya kam, 480'de lene kadar otoritesi kabul edilmiti.

Resmi adan, Bat Roma'nn ortadan kalkmasyla imparatorluun birlii salanmt. Ancak Dou Roma imparatorluu terimini kullanmak, klasik Roma mparatorluu ile daha sonraki Konstantinopolis merkezli imparatorluk arasndaki ayrm belirtmek bakmndan iaydal olacaktr

16

IS 528
italya Kral Odoakr ok alkan bir hkmdar oldu. Nepos ldnde (480) Dalmaya'y ilhak etti, Rgler Bohemya'da Tuna'y getiklerinde onlar yle ezici bir yenilgiye uratt ki bu kabile tarih sahnesinden silindi (487; Bohemya'da yerlerini Sev kalntlarnn konfederasyonu olan Bavarlar ald). Odoakr'm zaferleri onun sayesinde gven iinde yaayan italya tarasnda memnuniyetle karlanyorsa da, Konstantinopolis'ten yz bulamamt. Dou Romallar zaten yeterince glenmi olan bir Germen devletinin daha da genilemesini istemiyorlard. Odoakr'a meydan okuyamazlard, ama Ostrogot Kral Teodorik'i pekl kullanabilirlerdi. Zekice bir manevrayd bu: Teodorik ister yensin ister yenilsin, Roma imparatorluu isyankr foederatii'nin bir blmnden kurtulmu olacakt. Kaybeden Odoakr oldu. iddetli bir sava ve kurnazca yaplan manevralardan sonra Teodorik italya'da daha da genilemi bir kralln hakimi olarak ortaya kt (493). Bylece yeni Got iktidar kurulurken, eskisinin kmesine engel oluyordu, Franklarn bandaki Toumai'li Clovis ise, baz rakiplerini ldrterek, dierlerini de bu iren ie kartklar iddiasyla idam ettirerek tek kral olmutu. Frank egemenlii altndaki alanlar byk apta geniletti. 486'da Syagrius'u Galya'nn Roma denetimindeki blmnden srp att ve topraklarm kendi krallna ekledi. nce 496'da, sonra 505'te Alamanlar yenip Frank egemenliine boyun emelerini salad. Son olarak Vouille muharebesinde Vizigotlar ezdi (507). Kltan geirilenler arasna Vizigot kral da vard; Franklar Pireneler'in kuzeyindeki btn Vizigot topraklarn ele geirdi.1 ite bu noktada Teodorik mdahale etti. nce, Vizigotlarm yenilgisini frsat bilip Rhone Irma'nn dou kylarn igal etmi olan Burgonlar yendi. Bu blgeyi, yani Provence' Ostrogot devletine katt. Sonra Rhone'un te kysndaki Septimania eyaletini korumas altna ald, bylece de bu blgeyi Vizigotlar iin saklam oldu. Clovis 511'de ld. Ayn yl, gzleri ylan Vizigotlar Bat Got dnyasnn tacn Teodorik'e giydirdiler. Bylece etkileyici boyutlarda bir Got imparatorluu kurulmu oluyordu; ispanya'dan balayp Fransa'nn Akdeniz kylarndan geen, italya ile IIlirya'da son bulan kesintisiz bir toprak btnlyd bu. Gotlarn itibar hi bu kadar yksek olmamt; Vandallar bile kavga grlt karmadan Sicilya'y teslim ettiler. Clovis'in drt olu arasnda paylatrd Frank Krall'nm btnlkten uzak oluuyla arpc bir ztlk oluturuyordu bu durum. Oysa gerek ok farklyd, iki Got krall tamamen ayryd; ikisinde de ynetici snf kk salamamt. Tersine, Franklar Galya-Roma toplumuna baaryla uyum salamaktayd, glenen kimlik duygular lkenin hanedan yeleri arasnda paylalmas karsnda salam kalmt. Hatta Frank devleti aslnda blnmemiti; drt ayr kral tarafndan ynetilen tek bir lke olarak kabul ediliyordu. Angllar ile Saksonlar artk Britanya'ya iyice yerlemiti. Bunun bir sonucu, ellerinde tuttuklar topraklarn Angl lkesi, nihai olarak da ingiltere (Angle-land, England) diye tanmmasyd. Britonlar kolaylkla yerlerinden etmie benziyorlar; tek yenilgilerini 490 civarnda, gneybatda bir yerlerdeki Badon danda tattlar. Bu kck olay -bir dalamadan te bir ey olamazd- daha sonra byk bir zafer olarak gsterildi. Gya Arthur isimli bir kahramann kazand zaferlerden biriydi. Bu her eyin balangc oldu: Kelt ozanlar hikyeyi tekrar tekrar ileyip sonunda btn ingiltere'yi ve ktann da byk blmn fetheden tamamen hayali bir Kral Arthur yarattlar. 484'te, dou eyaletlerini Ak Hunlarn yllk aknlarna kar savunmaya alan Pers kral hem hayatn hem de ordusunu kaybetti. ran artk muzaffer Ak Hunlara almt; ama onlar gerek gebeler olarak lkeyi bir lde denetlemekle ve hatr saylr bir hara almakla yetindiler. ansa bakn ki dikkatleri, Afganistan'daki Kuanlarm ortadan kaldrlmasndan beri ( 460 civar) kaplar alm bulunan Hindistan'a ynelmiti. Iran yine nefes alyordu, ama kimseye duyurmadan.

1 Belirli bir aamada Bretonlar, yani Brtanya'daki Britanyallar Clovis'e biat ettiler, ama Frank devletine ballklar sadece kt stndeydi.

18

LAPLAR FNLER

rsklar

Ak Hunlar

T ALTLA,

Kutrigur Hunlar Utigur Hunlar

Bavarlar. Bretonlar 'Lombardlar. Gepidler

Alanla

LAZKA KRALLII Basklar

SU EV KRALLII

MPARATORLUU

VANDAI

LUGU

ARAPLAR

S 528'DE HIRSTYAN LEM

Hristiyan kilisesi 4. yzylda muzaffer oldu. Yzyln banda Hristiyanlar hl ezilen bir aznlkt, sonunda ise Hristiyan olmayan bir imparator hayal bile edilemezdi. Kilise ve devlet i ie geip yeni bir toplumu, Hristiyan lemini biimlendirmiti. Eski dzenin birdenbire kmesi artc deildir. Paganlk yerel kltlerin ve boinanlarn para bohasndan baka bir ey deildi; pek tutarl deildi, hi rgtlenmemiti. Tersine, Hristiyan kilisesinin ou insann iitmek istedii bir mesaj vard, stelik kilise bu mesaj Akdeniz dnyasnda duyurabiliyordu. 303'te iki dnya att. Geleneksel hogrlerini terk eden Romal yetkililer Hristiyanlara ikence etmeye baladlar. Kilisenin yant ikence aletlerini iman simgelerine dntrmek oldu, Hristiyanlarn kemiklerinden de kutsal kalntlar yaratld. Sekiz uzun yl boyunca zulm srp gitti. ehitler oalyordu, ama mucizeler de yle. Sonunda, sahnedeki zel efekt bulutunun ardndan muzaffer kilise kt: mparator Constantinus seleflerinin politikalarn tersine evirip Hristiyanl devletin tercih edilen dini haline getirdi. Bundan sonra ekirge bir kez daha srayabildi: Constantinus'un yeeni ulianus Hristiyanlktan vazgeip paganclm can ekien kalntlarn yeniden canlandrmaya alt. Ama ulianus'un rakip kilisenin rgtn alan ve boinanlara ok daha fazla gmlen sentetik Yeni-Platonculuu fazla taraftar bulamad; ldnde de hemen terk edildi. Ayrcalklarn yeniden ele geiren kilise, hem hkmedenleri hem de hkmedilenleri skca denetim altna ald. ustinianus'un dneminde artk aka ifade zgrlne sahip tek din Hristiyanlkt. Bu aptaki bir aygtn ok sk rgtlenmesi gerekiyordu; kilisenin hizmetkrlar artk devletin hizmetkrlar kadar kalabalkt ve onlar kadar titizlikle rgtlenmilerdi. Hiyerarinin tepesinde papa vard; ayn zamanda Roma piskoposu ve Aziz Petrus'un vrisiydi, bir eit dini imparatordu. Onun altndaki piskoposlar (bapiskoposlar, metropolitler) her biri bir eyalette olmak zere devlet dzeninin valileri gibi alyorlard. Papaya kalrsa hepsi bu kadard ite. Ama imparatorluk daha karmak bir ileyie getike kilise de ayn eyi yapmaya zorunlu hissetti kendini. Douda bir imparator olduuna gre, bir de papa benzeri kilise mensubu olmas gerekmiyor muydu? mparatorlar bu dncede olunca papa da Konstantinopolis'e kendisinden sonra ikinci adam olarak bir patrik atamaya raz oldu (381), Sivil ynetimin artk neredeyse bir dzine eyaleti yneten praefectus' lar vard. Kilisenin de benzer bir eyi olmas gerekmiyor muydu? Papa, Msr ve dou eyaletleri praefectus larna tekabl eden skenderiye ve Antakya patriklerinin ayn zel rtbeye sahip olduklarn kabul etmeye mecbur oldu. Ama imparatorluun kalan ksmnn -bat yars, bir de Balkanlar- dorudan kontrol altnda tutmay baard. Kartaca ve Selanik metropolitlerinin Afrika ve Makedonya'da ara ilev sahibi olmalarna izin verilmiti, ama genel kural batdaki piskoposlarn dorudan Roma'ya bal olmalaryd.1 Hristiyanlk sadece Roma kontrol altndaki blgelerde egemenlik kurmu deildi. Douda Ermeni ve berya krallklar imparatorluktan da nce Hristiyanl kabul etmiti (303 ve 318'de). 6. yzylda Afrika'da bu inan Yukar Nil'deki Nbyeliler ve Eritre'deki Habeiler arasnda yayld. rlandallar 5. yzylda Aziz Patrick Hristiyan yapt; bylece Britanya'nn byk ksmnn pagan Anglosaksonlara kaptrlmasnn karsnda bir kazan salanm oluyordu. Germen kabilelerinden baz nemli gruplar da Roma'dan nce Hristiyanl kabul etmiti. Ne yazk ki Germenler arasnda alan misyonerler Hristiyanln Ariusu grne mensuptu. Arius 4. yzyln banda skenderiye'de yaam bir din bilginiydi. Daha sonra resmen benimsenecek olan Teslis [l Birlik] tanmndan biraz farkl bir kavram ne sryordu. Gotlar, Vandallar ve Burgonlar da tam Arius'un fikirleri yaygnken Hristiyanl kabul ettiler. Geri Ariusuluu tesadfen kabul etmilerdi, ama belki de kendilerini egemen kast olarak alglamalarna uygun dt iin bu dnceye sk sk sarldlar. Sonuta haritada grlen garip ayrm ortaya kt: Papann yetki alanna giren blgenin byk ksm, onun otoritesini tanmayan bir aznln ynetimi altndayd. Kilisenin ilk dnemlerinde Teslis'in tam ne olduu stnde birok tartma kmt. Baba Tanr, Oul Tanr'dan ayr bir ey miydi (Ariusu gr), biri dierinin sadece baka bir vehesi miydi (Sabelliusularm gr), yoksa ikisi hem farkl, hem de benzer miydi? Peki ya sa'nn insani ve tanrsal bileenleri arasndaki iliki? Bu ikisi tamamen i ie miydi (Monofizit konumu), tamamen ayr myd (Nasturiler byle diyordu), yoksa ayr ama bir tr karm halde miydi? Btn bunlar insana bugn gereksiz yere kl krk yarma gibi geliyor, o zaman da muhtemelen birok din adam iin yleydi; ou iki konu hakknda da orta yolu tercih ediyordu. Ama resmi cevaba ulamak yzyl ald, bu arada ok mrekkep harcand, dklen kanlar da az deildi. Bir tanm kabul edildiinde de, kimliini vurgulamak isteyen bir grup muhakkak sapkn deneri yolu tercih ediyordu. Gotlara gelince, sapkn diye kabul edilen dnceyi semeleri hi de akllca olmamt. Kiliselerinin ayr oluu yabanc olduklarn ve hkmranlklarnn temelinin ne kadar s olduunu durmadan hatrlatyordu. Clovis'in Galya'dan Gotlar karabilmesinin sebeplerinden biri vaftiz olup Katolik inancn semesiydi, bylece taradaki Roma halk ve rahiplerine bir kurtarc gibi grnmt. Bu seimin ne kadar yararl olduu nce Vouille meydannda ortaya kt; ayrca Frank devleti btnyle ayakta kalabilmi, Burgonlar da onlar taklit ederek 516'da Ariusuluktan Katoliklie gemiti.

1 451'te Kuds'te drdnc patriklik kuruldu, ama papalk otoritesini etkilemedi, nk bu patriklik Antakya'nn yetki alan blnerek ortaya karlmt.

20

 PAPALIK
Vekillikler Papaln yetki alan Ariusuluun hkm srd alan PATRKHANELER Dou patrikhanelerinin yetki alan

IS 528'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

Bu harita 6. yzyl a balarnda Avrupa-Yakndogu blgesindeki balca ticaret yollarn ve kentleri, beli', blgelerde ihra edilebilecek kadar fazla retilen metalar gsteriyor. Haritann kaps, d blgenin dndan gelen metalarn isimleri ereve iinde gsterildi. Bu ithal maddeleri bizim ilgilendiimiz blgeye iki yoldan geliyordu: Asya ktasnn ortasndan g en kuzey yolu ile ktann kylarndan dolaan gney yolu. Karayolu, yani nl Ipel Yolu in'den balyor, Tibet'in kuzeyinden geiyor ve Trkistan yoluyla Pers imparatorluu'nun kuzeydou snrna varyordu. Rey ve Hemedan' ieren bir hattan Irar yaylalarn geerek Mezopotamya'ya ve antik Babil ile Seleukia'nn ge antikaoaki halefi Ktesifon'a ulayordu. Kervanlar buradan Roma Suriye'sine doru yola kyor, ya lden geip Lbnan ve Filistin'e gidiyor, ya da Frat'tan yukar kp Antakya'ya varyordu. Deniz yolu ise Endonezya ile Hindistan'dan baharat getiren gemilerce kullanlrd, Bat sularna vardnda bu yol ikiye ayrlrd: Bir kol Basra Krfezi'nden geer ve mallar Irak ve iran'a gitmek zere buradaki limanlarda boaltlrd, dier kol ise Arap yarmadasn dolap Kzldeniz yoluyla Msr'a varrd. Muazzam mesafeleri aan bu yollarda yalnzca ykte hafif pahada ar mallar tanrd. in ipei bunun mkemmel bir rnekidir; bu ipekle zel olarak yaplan kumalar zenginlik ve stat gstergesiydi. Romallar da ipek giymek istiyorlarsa ithal etmek zorundaydlar, nk ipek bcei ve ipek bcei yetitiricilii hakknda hibir ey bilmiyorlard. Elbette ipek, ad verilen ipek Yolu'nun ana malyd. Ayn ekilde, baharat ticaretinin temel direi enilerdi, zellikle de Hindistan'dan gelen karabiber, Endonezya'dan gelen karanfil ve hintcevizi. Ancak, baharat ticareti birok baka metay da ieriyordu; bunlar kk miktarlarda ve ok yksek fiyatlara alnp satlyordu: koruyucu maddeler, kokular, boyalar, boya sabitletiricileri, doal boya maddeleri, zamk, tts ve ayrca tbbi deeri olduu umut edilen, bugn isimleri insan endielendiren birok madde. Metalarn hepsi doudan gelmiyordu. Arabistan, gnlk ve mrrsafi (sar sakz) gibi nl maddeler satard. Aslnda Hindistan'n bu tarafndaki baharat ticareti Araplarn elindeydi, yanmada halk iin nemli bir art gelir kaynayd. Roma Imparatorluu'nun ithal ettii maddeler, ipek ve baharat yollarnn son duraklar olan Antakya ile iskenderiye'yi Akdeniz limanlarna balayan bir denizyolu ayla Akdeniz evresine dalyordu. Ama ipek ve baharat bu blgedeki ticaretin b~ yk kalemlerinden deildi; Akdeniz ticaret a bir ar nakliyat sistemiydi, kargolar tonlarla llrd. Ana metalar buday, arap ve zeytinyayd, kereste ve madenler de nemliydi, ipek ve baharat ticaretinin itici gc olan kr burada olmazsa olmaz bir unsur deildi; rnein Roma ve Konstantinopolis'in buday tedariki, piyasa gleri gz nne alnmadan yaplan bir devlet hizmetiydi. Msr' inceleyerek Roma ticaret sisteminin nasl iledii hakknda bir fikir edinebiliriz; bu eyalet ihracat asndan en nemli blgeydi. Burada her yl bir ksm ihra edilebilecek kadar bol buday ile devlet denetimindeki keten imalatnn temeli olan keten tohumu yetitirilir ve imparatorluk bakentlerine gnderilirdi. O zamann tercih edilen yaz malzemesi olan papirs tekeli Msr'dayd; iskenderiye'nin her lkede nlenen cam imalat da yle. Buna transit baharat ticaretini de eklerseniz, eyaletin hatr saylr bir ihracat hacmi olduu akt. Ama budayn nemli bir ksmn, keten ile papirsn de en azndan bir ksmn imparatorluk yetkilileri herhangi bir bedel demeden alyorlard, dolaysyla Msrllarn zenginletii sylenemezdi. Tam tersi, ithal ettikleri kereste, demir, arap ve zeytinyann bedelini ancak ok alarak deyebiliyorlard. 4. yzyla kadar Msr buday Roma'ya gidiyor, yurttalara bedava datlan ekmein ou bu budaydan yaplyordu. Constantinus 328'de bu budayn yolunu Bogaz'a bakan kenti Yeni Roma'ya evirdi. Eski Roma, Afrika ve Sicilya'dan gelen budayla yetinmek zorunda kald. 5. yzylda Afrika buday ambarlar Vandallarn eline geti, sonu olarak Roma ikincil konumda bir kent haline geldi; artk muzaffer gemiinin antlarm zar zor ayakta tutabiliyordu. Bu kn ardnda basit siyasi olaylarn iaret ettiinden ok daha fazla ey yatar: imparatorluun ekonomisi ok ciddi skntlar iindeydi, stelik Bat'mn skntlar Dou'nun skntlarndan ok daha fazlayd. Galya'nm birok kenti, 406'da hepsini ortadan kaldran istiladan ok daha nce, birer mstahkem karakol konumuna dmt. Hatta Roma Afrika'snn tarm topraklar, Vandallar bu eyalete adm atmadan ok daha nce terk edilmiti. Romann klmesi bu artk kent hayatnn ya da nfusu artan tek ehir olan duruyor. Hl refah iinde umudu. haritada aka grlyor. Britanya, Galya ve ispanya'da ticari ilikilerin kalmadn anlayabiliyoruz. 5. yzylda Konstantinopolis, Roma'dan arta kalan an merkezinde olmas da imparatorluun bir rvan elde etmesinin tek

22

Kent nfuslar:

50-125.000 23-49.000 15-22.000

S 565
527'de imparator olan lustinianus, hem kendini hem de Dou imparatorluu'nu baty yeniden fethetmeye adad. Generali Belisarius'u Vandallarla savamaya gndermekle ie balad. Ostrogotlarn gz yummasyla Romallar Sicilya yolundan giderek tam bir artmaca yaptlar. Vandal kral ordusunun yarsyla birlikte Sardinya'dayd. Belisarius ordunun Kartaca'y koruyan dier yarsn yenip kente girdi (533). Sardinya'daki ordu gelince onu da yendi, kral esir ald ve hazinesiyle birlikte -yedi kollu amdan dahil- Konstantinopolis'e gnderdi. yle gz kamatrc bir baaryd ki bu, ustinianus'un ktmser bakanlarn tam bir aknla uratt. lustinianus bu kez Ostrogotlar hedef ald. Bu ie ancak 9000 asker ayrabiliyordu; bu say Afrika seferine gnderdii askerlerin yarsndan ancak biraz fazlayd. Dolaysyla balang olarak Belisarius'tan tek istei Sicilya'nn yeniden ele geirilmesiydi. Belisarius bunu kolayca baarnca ikisi bir olup tay ykselttiler. Belisarius kk ordusuyla yarmadann yukarsna doru ilerleyerek Roma'y igal etti (536). Gotlar derhal kenti kuattlar, ama bir yl sren mcadele boyunca savunmada kalan Romallar avantajl konumdayd. Yava yava Gotlar saysal stnl kaybettiler. Ostrogot kralnn morali yle kmt ki Belisarius taarruza getiinde, Roma'dan bir emeklilik maa karlnda tacn ve bakentini teslim etti (540). Belisarius italya'nn fethini tamamlayamadan evine dnd. Ostrogot komutanlar hl Po Irma'nm kuzeyindeki blgeyi ellerinde tutuyorlard. Belisarius'un yokluunda komutann yardmclarn perian ettiler. General geri geldiinde Germen kar taarruzunu kesmeyi baaramad. Sava on yl srd; Romallar Ravenna'da tutunuyor, ama baka kentlerde baar elde edemiyorlard. Derken lustinianus doru drst bir ordu toplamay becerdi (552). Orduyu artk eskisi kadar parlak olmayan Belisarius'a deil, Narses'e teslim etti. Narses meslek hayatna arivci olarak balayan, sonra usta taktisyen haline gelen bir Ermeni hadmd. Askerlerini Dalmaya'dan geirdi, burada 5000 Lombard paral askerini kiralayarak ordusunu glendirdi. Ravenna ile Roma arasndaki yolda yer alan Butsa Gallorum'da ana Got ordusuyla karlap bire kadar krd, italya nihayet yeniden imparatorlua katlmt. Ksa bir sre sonra, 554'te ispanya'da kan i sava, Romallara Vizigot Krall'yla eit koullarda savama frsat verdi. Derhal bu frsat kullanp lkenin gney kesimlerini kan dkmeden fethettiler. Mthi bir zaferler listesidir bu. lustinianus batnn byk bir ksmn yeniden elde etmiti, stelik douda Perslere kar savarken. Ama douda btn baars, zaten vasal olan Iberya'y ilhak etmek oldu. Yeniden ele geirdii eyaletler kendi kendilerini savunamaz durumdayd, yani askeri anlamda bir yarar salamam, sadece ykmllk getirmilerdi. Ayrca tara eyaletlerinin refaha kavutuu da sylenemezdi, italya'da uzun sren savalar kentlerin yklmasna, krsal nfusun perian olmasna yol amt. Kuzey Afrika'da da btn abalara ramen Berberilerin Roma denetimi altndaki blgelere szmas nlenemiyordu. Yine de, lustinianus'un hkmranlk dnemi, zaman geri dndrmek iin beyhude bir aba olarak bir kenara atlmamal. lustinianus, ksa bir sre iin de olsa, Akdeniz uygarlnn haysiyetini ve kendine gvenini yeniden kazanmasn salamt, imparatorun fetihleri gelip geici oldu, ama San Vitale'nin mozaikleri ve Aya Sofya'nn kubbesi, ann ideallerine ve ihtiamna tanklk ediyor. Batda, Clovis'in drt olu babalan gibi Frank lkesini geniletmeyi srdryordu. Thringlerin lkesi ilhak edilmi (531), Burgonya dize getirilmi (534), Provence ile Orta Alpler artk zayflayan Ostrogotlarn elinden ekilip alnmt (536). 558'de Clovis'in oullarndan biri hari hepsi lm, bylece lke yeniden birlie kavumutu. Ama sa kalan oul da krall drt oluna brakt (561), kardeler birbirleriyle mcadeleye girince de Frank genilemesinin ilk dnemi sona erdi. Haritann dier ksmlarndaki en nemli deiikliklere yol aan olay ise erevemizin dnda vuku bulmutu: Yuan-Yuan Mool imparatorluu'nun ykl (552). Yenilen Moollar batya, Hazar Denizi'ne doru kaarken galip gelen taraf olan Trkler onlar kovalyordu. Maverannehir'de Trkler Ak Hunlarla karlat. Onlar da yendiler ve iran'n dousundaki topraklarda Ak Hunlarn egemenlii sona erdi. Byk bir grltyle galibiyetin kendilerine ait olduunu ilan eden Persler snrlarn Ceyhun'a kadar geniletirken, Ak Hunlar Hazar'n kuzeyinde Yuan-Yuan artklarna katldlar. Trkler onlar tekrar yenince hem Ak Hunlar hem de Yuan-Yuanlar paldr kldr Avrupa'ya girdiler ve burada Avarlar diye tanndlar. lustinianus bu kaak gruha Rus bozkrlarndan Balkanlara aknlar dzenleyen Hunlara ve Slavlara saldrmalar iin para verdi. Bu yeni gelenlerin Hun ve Slavlarn ilerlemesine engel olacan umut ediyordu. Avarlar daha iyisini yapp Volga ile aa Tuna arasndaki btn kabileleri dize getirdiler (559-61). Sonra daha da batya doru ilerleyerek Thringiya'da Franklara kk sktrdler (562). Attila'nn glgesi, Avar Han'nn bedeninde yine Avrupa'nn zerine kmt. Ostrogot Krall yklnca Bavarlar ve Lombardlar Tuna'nn hemen gneyindeki eyaletleri ele geirdiler; Bavarlar bir lde Frank stbeyliini kabul etti. 523'te irlandallar Iskoya'nm batsnda yerleimler kurmaya balad. Balangta irlandallara verilen baka bir ad olan sko terimi sadece bu yerleimciler iin kullanlmaya baland; sonunda da kuzeyde kurulan krallk bu ad ald.

24

lorsklar Svecrla

(KOK) TURK HANLII

skola

Saksonlac

AVAR HANLI
Bavarlar. Bretonl Lombardlar. Gepidler
LAZKA KRALLII

Basklar

LLIGI

S 600
Avarlar Orta Avrupa'ya ilk girilerinde Karpatlar'n kuzeyinden gemilerdi. Ama liderleri ok gemeden ihtiyalarna en uygun alann dalarn gneyindeki bozkr olduunu fark etti. Buras Byk Macaristan Ovas, yani o srada Lombardlar ile Gepidler arasndaki savan sebebi olan Alfld idi. Lombardlarla ittifak yapan Avarlar bu savaa mdahale edip yle bir zafer kazandlar ki Gepidler bamsz bir kavim olarak varolmay srdremediler. Daha sonra Avarlar Lombardlara hayat zorlatrmaya baladlar. Lombardlar, Avarlarca hrpalanmaktansa talya'ya gitmeye karar verdiler; Narses'in ordusunda hizmet verirken bu lkeyi tanmlard. Kavimler gnn bu son aamasnda Dogu Alpler'i geip Po vadisine indiler, Alfld de Attila'nn olduu gibi Avar mparatorluu'nun da yurdu oldu (568).1 talya'da Romallarn bir muharebe meydannda Lombardlarla karlaabilecek ordusu yoktu. Btn yapabildikleri kentlere snp istilaclarn kendilerinden nce yiyeceksiz kalmalarn ummakt. Btne bakldnda, bu strateji kylarda iyi sonu verdi, nk gemilerle erzak getirebiliyorlard. Ama i ksmlarda sonu bir felaketti; Lombardlar Po vadisinin byk ksmn, Toscana'nm tamamn ve lkenin dalk belkemiini ele geirdiler. 600 ylma gelindiinde geici bir denge kurulmutu. Romallar Cenova, Ravenna, Roma ve bu kentlerin hemen yaknndaki eyaletleri, ayrca Napoli ile yarmadann burnu ve topuundaki eitli blgeleri ellerinde tutuyorlard. Geri kalan Lombard dukalarnn elindeydi ve bu dukalarn kuzeydeki yirmi kadar Pavia'daki kraln yetkisini tanmaktayd. Gneydeki Spoleto ve Benevento dukalklar ise byle bir yetki tanmamt; dolaysyla Lombard kralnn ilerine burnunu sokmasna engel olduklar srece Romallarn Roma ile Ravenna arasndaki yolu kontrol etmelerine izin vermeye hazrlard. talya'nn byk ksmnn kaybedilmesi, Romallarn sindirmek zorunda olduu tek kt haber deildi. spanya eyaleti 570'lerin sonunda artk sadece kydaki bir eritten ibaretti; yeniden canlanan ve Sev Krall'nm ilhakndan beri (584) yarmadann neredeyse tamamn kontrol eden Vizigot monarisi, bu eridi de ortadan kaldrmaya niyetli grnyordu. Avarlar Balkanlar' tehdit ediyordu, ancak Attila'ya verilen hara kadar byk miktarlar sayesinde onlar durdurmak mmkn oluyordu. Douda Persler Roma mevzilerini azar azar da olsa baaryla geriletmekteydi. Neyse ki bu blgede Romallarn ans yaver gitti. mparatorlukta kan i sava yznden II. Hsrev Romallara snd. mparator Mavrikios ona bir ordu verdi, Hsrev de bu orduyla tahtn geri ald, karlnda berya'y ve Ermenistan'n neredeyse tamamn verdi (591). Bu zaferden sonra artk Roma birlikleri Avrupa'ya dnebilir, Tuna savunma hattn yeniden kurabilir, hatta hattn tesine geip Avarlar kendi yurtlarnda cezalandrabilirlerdi. Avarlar Orta Avrupa'daki konumlarn pekitirirken Kafkaslar'daki hegemonyalar Trklerce tehdit ediliyordu. Daha nceki yenilgilerini hatrlayan Avarlar bu mdahaleye kar kmaya kalkmadlar, ama Trkler de ok ileri gitmediler. Batda Krm'a kadar bir sefer dzenledikten sonra Maverannehir'e dndler, Orta ve Bat Kafkasya kavimlerinin, yani Alanlar ve Utigur Hunlarnm, bakalar sayesinde elde ettikleri zgrln keyfini karmalarna izin verdiler. Trklerin hepsi yurtlarna dnmedi; Hazarlar kabilesi Hazar Denizi'nin yaknnda kald, Bu, Trklerin blgeyle ilgilenmeye devam ettiklerini gsteriyordu. Ne var ki, Kktrk Hanl'mn dou ve bat olmak zere ikiye blnmesiyle bu ilginin fiiliyata geme ans kalmad (582).

1 Lombardlar Avar egemenlik alanndan ekilen tek Germen kabilesi deildi. Saksonlar Elbe Irmag'nn batsna ekilmiler, Franklar dou Thringiya'y, Bavarlar da Bohemya'y terk etmilerdi. Onlarn boalttklar topraklan derhal Slav

kabileleri igal etti, bylece iki kavim arasndaki snr yine batya kayd. Bunun etkisi bu haritada deil, bir sonrakinde daha iyi grlebilir.

26

rsklar

BATI TURK HANLII

skola

sakso

Saksonlar; Utigur Hunlar

AVAR HANLII
Bretonlar

FRANK KRALLIKLARI

BAVARYA DUKALII' LAZKA KRALLII

Basklar
BERYA KRALLII SPOLETO U KALII

VIZIGOT KRALLII

r BENEVENTO DUKALII

DOGU ROMA MPARATORLUU

S 626
602 ylnda, Avarlarla savaan Roma askerleri Tuna'nn te yakasnda klama emrine kar isyan ettiler ve Konstantinopolis'e yryp imparator Mavrikios'u ldrdler. Hi de yakk almayan bu davran bir dizi felakete yol at. Avar Hannn frsat bu frsattr deyip Balkanlar yamalamas kimseyi artmamt, ama Slavlarn geni bir blgede ilerlemesini kimse beklemiyordu. Slavlar Avar Hannn dmen suyundan gidip yarmadaya yerletiler. Birka yl iinde Balkanlar'n i kesimleri imparatorluun egemenlik alanndan kmt. Ayn anda, hanedan kavgalarndan kr salamay Romallardan renmi olan Pers Kral II. Hsrev, gya hmisi Mavrikios'un intikamn almak amacyla sava meydanna kt. Bu iki byk g arasnda eskiden nemsiz birtakm avantajlar salamak iin yaplm ksr savalar cereyan etmiti. Hsrev'in bu kez hedefi daha bykt; Ahameni imparatorluunu, yani artk Roma'nn elinde olan Asya topraklarn, o byk krallarn imparatorluunu yeniden yaratmak istiyordu, ilk adm, Roma Mezopotamya'sndaki kaleleri almakt; drt sefer yaparak bu ii halletti (607-610). bittiinde, Persler ilerleyerek Suriye (611-613), Filistin (614) ve Msr' (616) fethettiler. Bu srada, Mavrikios'un tahtn gasp eden cahil askerin yerine daha saygn bir aday, Afrika valisinin olu Heraklios gemiti (610). Balangta selefi gibi yenilgi dalgasna kapld, hatta bir ara ciddi ciddi Afrika'daki maliknesine dnmeyi dnd. Ama akln bana devirip, sermayesini de bir araya getirip, 623'te bir kar taarruza geebilecek kadar asker toplamay baard. Roma'nn bu son ordusunu, elden km eyaletleri tekrar ele geirmek iin yaplacak ypratc savalara sokmay reddedip Ermenistan yoluyla (burada Hazarlardan epeyce yardm grd) Pers snrlarna geldi ve yoklamaya balad. Persler de ayn ekilde cevap verip Avarlarla birlikte Konstantinopolis'e yrdler (626). Roma donanmasnn hl Boaza egemen olduunu unutmulard. Avrupa yakasna geemeyen Persler, Avarlarm kentin kara surlarna hibir etkisi olmayan saldrlarn seyretmekle yetindiler. Bu arada Heraklios douda stn gelmiti. Ertesi yl Romallarn Ninova'da kazand zafer Persler arasnda kavga kmasna ve bu uzun savan hi beklenmedik bir ekilde sonulanmasna yol at. Pers soylular Hsrev'i tahttan indirip ldrdler, sonra da, dounun yars ellerinde olduu halde bar yapmak istediler. Msr, Filistin ve Suriye'deki igalci Pers ordular geri ekildi; bylece 629'da Roma'nn dou snrlar yine eskisi gibi salamd. Heraklios bundan sonra imparatorluu batan aa yeniden yaplandrmaya giriti; artk bu imparatorluun kimlii Latin deil, Yunan'd. Tarihiler bu deiimi belirtme amacyla Heraklios'un kurtard devlet iin Bizans terimini kullanrlar; terim Konstantinopolis'in altndaki ilk Yunan kenti olan Bizantion'dan gelir.1 Bu uzun sava Persler gibi Avarlar iin de iyi sonu vermedi. Slavlar Balkanlar'a yaylmakla zaten Avar denetiminden kurtulmaya yaklayorlard. 626'da Avarlar Konstantinopolis nnde baarsz olunca, Bohemya ve Yunanistan'daki kabilelerin ou tam bamszlklarn elde ettiler. Hunlar da ekildi ve bir araya gelen Utigurlar ile Kutrigurlar Azak blgesinde bir birleik hanlk kurdular. "Hun" szc braklp yerine Bulgar szc benimsendi ve bu yeni lke Byk Bulgar Hanl diye tannd. Bat Avrupa'da daha kk apta olaylar cereyan ediyordu. 613'te yeniden birleen Frank Krall bu kez sadece soy asndan deil, corafi adan da geerli bir blnmeye urad; 623'teki blnmede tanmland gibi Neustria (Yeni Yurt) ve Austrasia (Dou Yurdu, Anayurt) krallklar, birbiriyle ilikili olmayan ve durmadan deien eski blnmelerden farkl olarak sreklilik kazand, ispanya'da ise, Vizigotlar nihayet son Bizans karakollarn da ortadan kaldrdlar (621). ingiltere'nin Anglosaksonlarca fethedilmesi ar ilerleyen, ama tam ve eksiksiz bir sreti; sadece gneydeki birok kk kral bu sreci aksatmt. Kuzeyin istilas daha sonra olmu, ama ok daha hzla ele geirilmiti. lk hatr saylr Anglosakson krall da burada kuruldu: Northumbria. Kontrol ettikleri blgeleri batya doru genileten Northumbriallar kuzeydeki Britonlar (Strathclyde) ile merkez (Galler) arasna bir mzrak ba gibi girdiler. Galler grubu, zaten Dyrham'de Saksonlarn zafer kazanmasyla (577) Cornwall ve Devon'daki kardelerinden kopmulard.

1 "Bizansllarn bu terimi hi kullanmadklarn belirtmek gerekiyor; sonuna kadar imparatorluklarna Roma dediler, Batllar imparatorluun ad konusunda onlarla hemfikirdiler ("Romania") ama sakinlerine Grek dediler. Grekler de btn batllara Frank [Frenk] derlerdi.

28

fsklar Svearli

BATI TURK HANLII

skolar* lORTHUMBRIA RALLII

, Saksonl

BUYUK BULGAR HANLII

saksonlar P.. \

AUSTRAS > KRALLII O7-?

FRANK BAVARYA^^AVAR KRALLIKLARI,ggM^^ )

Basklar NEUSTRA KRALL. " / Y I # t

HANL^,

o
LAZKA KRALLII

~> SyMiV/^yy^/jZV/

VIZIGOT KRALLII

LOMBARD / V KRALLII SPOLETO DUKALII BENEVENT DUKALII

DOGU ROMA MPARATORLUU

S 651
Bizans vc Pcrs imparatorluklar ok pahalya mal olan beyhude bir sava srdrrken, Arap dnyasnda bir devrim oldu. Hazreti Muhammed, o zamana kadar lke sakinlerinin dini drtlerini tatmin eden pagan, Yahudi ve Hristiyan unsurlar reddederek yeni bir din ilan etti. Allah'tan baka tanr yoktu ve tek kurtulu umudu Allah'a boyun emek, slamiyeti kabul etmekti. Muhammed 622'de doduu kent Mekke'yi terk etmek zorunda kald; bu tarih daha sonra islamiyet ann ilk yl olarak kabul edildi [Hicri tarih], Muhammed Mekke'nin kuzeyindeki Medine'de kendini hem gvenlikte hissetmi, hem de birok taraftar bulmutu. 630'da Mekke'ye dnp Kabe'deki putlar ykt, iki yl sonra ldnde, retisi btn Arap yarmadasnda kabul edilmiti. Romallar ve Persler muhtemelen Hz. Muhammed'i nemli bir tehdit olarak grmemilerdi. Askeri adan Araplar sadece bir ba belas olmaktan teye gemiyorlard. Her yl denen bir miktar para karlnda byk kabileler kk kabileleri zapturapt altnda tutuyordu. Ama islamiyet btn bunlar deitirdi. Hz. Muhammed'in takipileri 634'te Medine'den yola ktklarnda o kolayca datlabilen Arap yamaclara benziyorlard belki, ama hi de yle deillerdi. Fethetmeye km savalard onlar. yl iinde Bizansllarn ve Perslerin gnderdii en iyi alaylar tuzaa drp ortadan kaldrdlar. eria Irma'nm kollarndan biri olan Yermuk'ta yaplan muharebede, mparator Heraklios'un onlar Filistin'den karmak iin gnderdii orduyu kesin kes yenilgiye urattlar (636), sonra da Mezopotamya'y savunan Pers ordusunu Kadisiye'de yok ettiler (637). Bizansllar Anadolu'ya ekildi, muzaffer Mslman ordusu da Suriye ve Msr'a girdi (640). Persler ise ran yaylasna ekildi ama Nihavent'te korkun bir yenilgiye uramaktan kurtulamadlar (642). Yeniden dzene girmek iin ksa bir ara verdikten sonra Arap ordular ran'a girip 650'de Persepolis'i, 651'de de Ceyhun Irma kenarndaki eyalette yer alan Merv'i ele geirdiler. Muhammed'in lmnden sonraki yirmi yl iinde Araplar Roma'ya rakip bir imparatorluk kurmulard. nsan, o kadar sknt ekerek Perslerden geri ald eyaletleri bu kez Araplara kaptran mparator Heraklios'a zlmeden edemiyor. Ama en azndan rakibi Pers kral II. Yezdigerd'den daha iyi durumda olduunu belirtmek gerek; Yezdigerd, Araplar Merv'e yaklatnda Merv satrap tarafndan ldrlmt. O srada Pers mparatorluu'nda igal edilmedik pek az yer kalmt: Elburuz dalar ile Hazar kylar arasnda kalan Taberistan; Kafkasya'da imparatorlua bal berya ve Ermenistan (buralarda Araplar, Bizansllar ve Hazarlar arasndaki keli bir sava kesin bir sonuca ulamamt). beryallar ve Ermeniler kimsenin sahiplenemedii bu topraklarda birka yl bamszm gibi davranabildiler. Hem Araplara hem de Bizans'a hara vermek zorunda kalan Kbrs da benzer ekilde ne olduu belirsiz, mutsuz bir devletti. Hazarlar da bu srada hzla yaylmaktayd. Alanlara otoritelerini kabul ettirdiler, Bulgar Hanlg'n paralayp bu hanl oluturan kabilelerden birini Volga'nm yukarsna, iki kabileyi de Tuna'ya srdler (burada yeni bir Bulgar Hanl ortaya kt). Hazarlarn dousundaki bozkrda nemli bir olay, Bat Trk Hanl'nm paralanmasyd. Bu sayede Araplar kolayca Ceyhun Irma'na kadar ilerleyebildiler. Hz. Muhammed'in halifeleri hem imparatorlarn yetkisine sahipti, hem de en yksek dini merci idiler. Halifeler nceleri peygamberin yakn arkadalar arasndan seiliyordu, ama bu sistemin fazla uzun srmeyecei belliydi. Ufukta grnen sorun, halifelerin mminlik derecesine gre seimle mi baa geecekleri, yoksa bu grevin kaltsal m olacayd. nc halife Osman (644-656) soylu Emev ailesindendi ve yaygn akraba kayrclna dayanan kaltsal halifeliin temelini att. Ne var ki ounlua gre, eer bir halife hanedan olacaksa bunun aday Peygamber'in damad Ali'ydi. Nitekim Ali halife seildi, ama imparatorluu Emevlerin penesinden skp alamad. Ali'nin lmyle (661) Emevler halifelii tekrar ele geirdiler ve bir yzyl boyunca brakmadlar. Bu ekimenin sonular bir hanedan savann tesine gemitir, nk Ali ve soyunun peygamberin asl mirass olduu fikri, Emevlere muhalefet edenlerce de beslenerek, muazzam bir dini dogmaya dnt. Ortodoks Mslmanlar (Snniler) ile Ali taraftarlar (iiler) arasndaki ayrlk, Emevlerin unutulmaya yz tuttuu gnmzde bile ok nemlidir. Britanya'da stnlk Northumbria Krall'ndan Mercia Krall'na geti, italya'da Lombardlar Cenova ile talya yarmadasnn topuunu ele geirdiler.

30

lorsklar Volga Bulgarlar

TRKLER

viORTHUMBRIA (RALLII Onogur Bulgarlar

Saksorrl

Bretonl;

BERYI

TABERIST;
LAZIKA KRALLIG!

Basklar

RMENSTAf

VIZIGOT KRALLII

SPOLETO DUKALIA BENEVENTO

BZANS MPARATORLUU

ARAP-ISLAM HALFEL

S 737
Islamiyetin ilk kabarmas 651'de sona erdi; Arap ordular snrlar kurcalamaya devam etseler de sonraki 30-40 ylda eskisi gibi destans lekte fetihler olmad. Snrlar artk biraz klen Bizans Toroslar'da kar saldrya geti, Afrika'y elinde tutmaya abalad. Douda Arap egemenliinin snrlar Ceyhun'a ve Afgan dalarna dayanmt. Derken, 700'den hemen nceki ve sonraki yllarda islamiyet'in ikinci kabarmas balad, bir dizi grkemli seferle batda ve douda nemli eyaletler ele geirildi. tik byk zafer Kuzey Afrika'da kazanld. Araplar Tunus'un gneyindeki Kayrevan'da 670'te kurulan bir karargh s olarak kullanarak, bazen baarl bazen baarsz seferler dzenliyorlard. 698'de nihayet Kartaca'y aldlar, ama bundan daha nemlisi i kesimlerde yaayan Berberilerin fethedilii ve Mslmanl kabul etmesiydi (702). Bu olay Araplara -ve yeni Mslmanlara- yle bir ivme kazandrd ki Kuzey Afrika'nn geri kalan ksmn da ele geirip ispanya'ya girdiler. Cebelitark' (Tark'n da; Tark Araplarn komutanyd) getikten sonra Vizigotlara kar kazandklar zafer kuzeyde kk bir erit haril btn yarmadaya hkim olmalarna yol at (711). Galya'nn Vizigotlara ait kesini de ele geiren Araplar buray Frank krallklarna yaptklar aknlar iin s olarak kullandlar. Arap halifelii douda da ok nemli zaferler elde ediyordu. Kuzeydouda zellikle alkan bir emir 704-715 arasnda Maverannehir ile Harezm'i (Ceyhun deltas) fethetmeyi baard; ayrca Seyhun Irma'nm te yakasndaki Takent'i igal etti. Gneybatda (haritada grnmyor) yaplan bir seferle daha da dikkate deer bir baar elde edildi, Hindistan'a giden ky yolu ele geirildi, bugnk Pakistan'da yer alan Sind eyaletine boyun edirildi (712/713). Ortadaki cephede ilerleme daha ar cereyan ediyordu, sonular pek o kadar arpc deildi. Kafkasya adm adm da olsa fethedildi (Ermenistan ve Iberya 653'te, Lazika 696'da, Abazya 711'de ve Hazar kysndaki irvan eyaleti 737'de). Arap gleri sonra Hazarlarn yurdunu istila edip bakentlerini, yani Volga kysndaki kervan kenti Itil'i yamaladlar. Bu saldr Hazarlarn gcn krd, bir daha asla Kafkaslarn gneyine adm atmadlar.^ Ancak, Bizans hl Toros hattn elinde tutuyordu ve Araplarn denizden dolap bu hatt ama abalan sonu vermedi. Nitekim 674-680'de ve yine 717'de Konstantinopolis'e denizden yaplan belli bal seferler balangta baarl gibi gzkse de yenilgiyle sonuland. Bizans'n hl donanmas vard, stelik bu donanma yeni bir silah kullanyordu: Rum atei, yani bir pompayla pskrtlen bir petrol bileimi. Ate frlatan bu ilkel silah sayesinde Bizans Konstantinopolis'in ayakta kalmasnda hayati nemi olan deniz savalarn kazanabildi. Bizans baka yerlerde bu kadar baarl deildi. talya yarmadasnda artk ellerinde birka ky cebinden baka bir yer kalmamt: Venedik lagnndeki kyler, Ravenna kenti, izmenin topuunun ucu, burnunda biraz daha geni bir blge, Napoli krfezinde ve yaknnda birka yerleim ve en nemlisi de Napoli kenti. Roma ve hinterland artk imparatorluun denetiminde deildi; buralar, Bizansllarn ellerinde tutamadklar otoriteyi yava yava stlenen Papa ynetiyordu. Frank dnyasnda ise hi deimeyen trensel sahnenin ardnda nemli deiiklikler meydana gelmekteydi. Ge 7. yzylda Clovis soyundan gelen krallar, zavall, ksa mrl kuklalar haline gelmiti. Hem Austrasia'da hem de Neustria'da asl nemli kii kral deil, saray nazryd. Beklenebilecei zere, bu makama genellikle yerel baronlarn en by ve en cretkr geiyordu. Bu trn en etkileyici rneklerinden biri Charles Martel'di, nam- dier eki Charles. Martel bu makama 717'de Austrasia'da ykselmi, sonra da 719'da Neustria'y eline geirmiti. Lakabn 732'de Poitiers yaknnda bir hafta sren bir muharebede, bat Fransa'y igal eden Arap ordusunu un ufak ederek kazanmt. Avrupa'nn zledii zaferdi bu; Arap tehdidini sona erdirmese de -nitekim birka yl sonra Araplar blgeyi ikinci kez istila edeceklerdi- islamiyet'in bat Avrupa'daki zaferler dizisinin sonuna iaret ediyordu. Ayrca Charles'a, Frank devletini glendirmesi iin bir frsat salad. Hristiyanl kurtaran adam olarak, kiliseyi muazzam topraklarnn bir ksmndan feragat etmeye zorlayabilmiti. Bu topraklar, hizmetlerinin srmesinin karl olarak maiyetindeki valyelere verdi. Bu szlemeyle, valyeler kraln kiisel takipileri olmaktan kp haleflerinin de kullanabilecei bir sava aracna dnm oluyordu; bu da yeni bir askeri rgtlenme biiminin balangc oldu. Henz mkemmeliyetten uzakt bu rgtlenme, ama eski sava eteleri sisteminden daha iyiydi. Britanya'da, Northumbria Krall Anglosaksonlarm nderliini yeniden ele geirdi (655), Strathclyde'daki Galler halkn (artk Britonlara byle deniyordu), Piktleri ve Iskolar vasal statsne indirdi, Ama bu canlanma ksa srd, hatta Piktler ve iskolar Northumbria'nm boyunduruundan kurtulmadan nce (695), dier Anglosakson krallklar Mercia'nn yanna gemilerdi (679).

1 Bu eritte bamszlklar kanlmaz olan Basklarm yan sra Asturias Krall vard. Bu krallk Vizigotlarn mirass olduunu inatla iddia ediyordu.

2 Hazarlar. Rusya bozkr ve yukar Volga'da kendilerine hara deyen Bulgarlarn denetimini de kaybettiler.

32

lorsklar

TRKLER

lORTHUMBRIA RALLII Onogur Bulgarlar

Galler

Saksonl;

Bretonla ASTURIAS KRALL Baskli

BAVR DUKALl

VARLAR

TABERIST-

LOMBARD. KSALLII

PAPA DEVL

bENEVENTO DUKALII

ALIFELIGI

IS 737'DE HIRSTYAN LEM

Suriye, Ermenistan ve Msr Konstantinopolis'in egemenliinden hi memnun olmamallar ki hepsi kolayca Perslerin eline geti. Heraklios bu lkeleri yeniden imparatorlua kattnda lke halklarnn Monofizit inancna kar uzlatrmac bir doktrin olan Monotheletizm'i yrrle koydu. Monotheletizm'e gre, Tanr ile tnsan'n Isa'daki birliktelii, her iki bileen de kimliini yitirmedii halde, kendini tek bir ilahiinsani enerji halinde da vurmasna yetecek kadar tamd. Bu cayrtl szler skhizma'c eyaletleri yattrmaya yetmedi; zaten dini ayrlklklar daha derindeki bir honutsuzluun belirtisinden baka bir ey deildi. Monotheletizm sadece papay sinirlendirdi. Sonunda Araplar bu sorunu Monofizit blgeleri imparatorluktan kararak zdler. Bylece Monotheletizmin yarar kalmyordu, Konstantinopolis de biraz direndikten sonra vazgeti. Bu sorunun zlmesi Konstantinopolis ile Roma'nn kavgasna bir son vermedi. Papalk doktrin konularnda birinci merci olduunda, imparatorlar da son sz sylemeye haklar olduklarnda srar ediyorlard. Tartmada nceleri imparatorlar stn geldi. rnein lustinianus otoritesine kar gelen bir papay tutuklatp deitirdi; II. Konstantes bir yl sonra ayn eyi yapt. Ama 7. yzyln sonunda imparatorluun Roma' daki varl byle stnlk taslamaya yetmeyecek kadar snkt. Bir keresinde papay tutuklamak zere gnderilen bir grevli sonunda areyi papann yatann altna saklanmakta bulmutu. Papalk kendi payna gerek bir eyleme girimeksizin siyasi bamszlk elde etmiti. Durum artk tehlikeliydi; hem Roma, hem de Konstantinopolis nihai yetkiyi ele geirmeye kararlyd, ama hibiri iradesini dierine kabul ettiremiyordu. Eninde sonunda kavgaya tutuacak bir ey bulacaklard; nitekim 726'da mparator III. Leon o eyi salad: Ikonoklazm, yani put krclk, ikonalar, yani dini resim ve heykeller douda yle oalmt ki neredeyse oktanrclm idolleriyle yarr hale gelmilerdi. Tektanrc ve dini tasvir dman islamiyet'le karlatrlmaktan utan duyan Leon hepsinin yok edilmesini emretti. kona taraftar papazlar papaya bavurdu, o da btn tasvirleri korumas altna ald. Papa daha da ileri gidip hem imparatoru, hem de patrii aforoz etti. Leon'un cevab Sicilya, gney italya ve Balkanlar papaln yetki alanndan karp patrie vermek oldu. Artk iki kilise arasndaki ayrlk tamamlanmt. Bir yanda imparatorun korumas altndaki ekmenik patriin bakanlk ettii Dou Hristiyanl vard (Ortodoksluk), dier yanda ise papann hkmettii Bat Hristiyanl (Katoliklik). Bu skhizma (ayrlk) ve Hristiyanln egemen olduu alanlarn genelde klmesi bu haritann en gze arpan zellikleridir. Yine de Hristiyanlk leminin kr zarar cetvelinde birka olumlu madde vard. Ariusuluk kh fetih yoluyla (Vandallar ve Ostrogotlar), kh inan deitirme yoluyla (Vizigotlar 589, Lombardlar 653) ortadan kaldrlmt. Kilise hiyerarisi basitlemiti: Antakya, Kuds ve skenderiye patriklikleri artk Arap dnyasnda yer alyor, dolaysyla kilisedeki iktidar mcadelesine kanlamyorlard. Baz ilerlemeler de kaydedilmiti. Frank fetihleri sayesinde Hristiyanln mesaj Thringlere ve Bavarlara, irlanda ve Roma misyonerleri sayesinde de Piktlere (6. yy) ve ngiltere'deki Anglosaksonlara (7. yy) ulatrlmt. Ama bunlar Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve spanya'nn kaybn dengeleyebilecek kadar nemli baarlar deildi.1

1 Bu ve bundan sonraki haritalarda Hristiyan lemi, Hristiyanlarn hkm altndaki blgeler olarak tanmlanmtr. Geneline bakldnda, Dou ve Bat Hristiyanlgn ayran izgi ayn zamanda siyasidir de, ama bu haritada durum o

kadar ak seik deildir. Bizansllar, ok isteseler bile kiliselerinin otoritesini italya izmesinin topuu ile burnundan teye ya da Sicilya'nn batsndaki adalarda kabul ettiremiyorlard.

34

PAPALIK
Bat Hristiyanl

EKMENK PATRKLK Dou Hristiyanl

IS 737'DE NFUS
Roma lmparatorluu'nun nfusu, en parlak zaman olan IS 2. yzylda, aa yukar 45 milyondu. Bu nfus daha sonra ar ar azalmaya balad. Bat imparatorluu kmeden hemen nce nfus bete bir orannda azalm, yaklak 36 milyona dmt. Bu d imparatorluk sisteminin knn sorumlusu olamaz, zira Romallar hl barbar dmanlarna kar sayca 2'ye 1 stnd; ama bunun faydas olmad kesindir, imparatorluk temelde bir tarm devletiydi ve 5. yzyln balarndan beri tarm faaliyeti iki yzyl ncesine gre ok daha kk bir lekte yrtlmekteydi. Bu klme sonraki iki yzyl boyunca ayn hzla srd, tik bakta, Bat imparatorluunu kerten, Dou imparatorluunu da dize getiren istilalar ve yakp ykmalarn nfusun srekli azalmasnn sebebi olduu ak gibidir. Ama nfus azalmas daha nce balam, yani bir kalp olumu olduu iin ek bir sebep aramak gereksizdir. Ayrca, bu dnemde Akdeniz'i meydana getiren topluluklarda doum ve lm oranlan daima yksekti, dolaysyla kayplar hemen telafi edebilirdi. Her neler oluyor idiyse, daha temelden bir deiikliin ortaya kt belliydi. IS 400 ile 600 arasndaki yzde 20'lik azalmay da hesaba dahil ettiimizde, toplam nfus kayb te bire varmaktadr. 7. yzyln Akdeniz dnyas klasik adaki nclnn yannda pek zavall kalyor, kendini dmanlarna kar savunmakta gitgide daha ok glk ekiyordu. Rekabet gcnn azaldnn bir iareti bozkr ile ekili arazi arasndaki snrn geri ekilmesiydi. Augustus dneminde gebeler kenarda kede yaayan topluluklard; kimsenin istemedii topraklara itilirler, dnemlerinin tarihine pek katklar olmazd, Tarm gerilemeye balaynca gebelerin konumu dzeldi. Onlar iin ok doal olan vur-ka biimindeki sava yntemleri "svari a'na giren bir dnyaya uyuyordu; dolaysyla 4. yzyla gelindiinde, eskiden tarlalarn terk edilmesini sabrla bekleyen gebe klanlar, kylleri hl ekilip biilen topraklardan atmaya baladlar. Daha nce Roma imparatorlarnn aklna bile gelmeyen u blgeler artk sorun kartyor, lkenin zaten ktlam olan kaynaklarn tketiyordu. Kuzey Afrika'da Roma'nn denetimi altndaki alanlar yava yava elden kt. Suriye'de snr ksayd, dolaysyla 7. yzylda eski dzen kene kadar buralar savunulabildi. Ama daha sonra Araplar btn douya bir gibi akp yeni bir imparatorluk kurdular; bu, en azndan ilk evrelerinde, gebe yaam biimi iin arpc bir zafer anlamna geliyordu. Araplar Roma lmparatorluu'nun demografik knden sorumlu olmayabilirler, ama varlklar muhakkak ki bu k hzlandrmt. Dogu'nun nemli bir ksm bin yl ncesinin yaam biimine dnd; nfusu da bin yl ncesinden pek fazla olmayan bir rakamda sabitlendi. Ama yine etki ile tepkiyi birbirinden ayrmalyz, istilaclar ifti de olsa gebe de, nfus azalyordu. Germen gleri Akdeniz dnyasnn kn durdurmay baaramamt. ok daha temelden bir ey deimiti. Yaam, her nedense, artk ok daha zor srdrlebiliyordu.1

1 iin naslna dair bir tahmin yrtmeden bu konuyu brakmak biraz korkaklk olacak. Yaamn zorlamasnn bir sebebi iklimdeki deiiklikler olabilir. Eger bu dnemde dnya biraz souduysa ya da yalar biraz arttysa, eger ekinlerin byme mevsimi biraz ksaldysa ya da daha kt koullar ortaya ktysa, o zaman tarmla yaayan nfus azalacaktr. Roma lmparatorluu'nun skntlarnn balad tarihlerde bu tip bir deiiklik olduunu dnmek insana ekici geliyor, belki bir gn gemi zamanlarn iklimlerini yeterli bir kesinlikle analiz edebilir ve nfusun azalma sebebinin iklim olduunu ya da olmadn ispatlayabiliriz. Ama bugn bunu yapamyoruz; tek syleyebileceimiz, sebep iklimse bile, bu dnemdeki birka gelimenin bu ereveye pek de uymaddr. IS 8. yzylda evrelerindeki zorluklara ramen oalan toplumlar varsa, bunlar tarmn grece daha kolay koullarda yapld yerlerde deil, son derece zor olduu yerlerde yayorlard: Ilman iklimin egemen olduu blgelerde deil, Avrupa'nn kuzey ularnda; Fransa'da ya da Lombardiya'da de-

il, iskandinavya ile Rusya'da. Nfusun en dk seviyesine indii dnem Vikingler ve Varenjlerin ama tekabl eder, bu halklarn youn faaliyetleri, bir btn olarak Avrupa'da 500 yl ncesine oranla daha az nfus olsa bile, iskandinav ve Rus saysnn daha ok olduuna iaret etmektedir. Baka bir olaslk hastalktr. st ste gelen veba salgnlarnn nfusun te bir oranda azalmasna yol aabileceini biliyoruz, zira 14. yzylda tam da byle olmutur. Bir veba dngsnn 2. yzylda, Marcus Aurelius zamannda baladn. bir ikincisinin de 6. yzylda lustinianus zamannda ortaya ktn biliyoruz. Bu iki salgn dngs nfus kaybnn sebebi olabilir. Ama arada kalan upuzun zaman insan kukuya sevkediyor: Avrupa 14. yzyldaki Kara lm'de ve hemen sonrasndaki salgnlarda kaybettii nfusu 150 ylda tekrar kazand, oysa Karanlk aglar'dan kabilmesi yedi-sekiz yzyl ald ki bu bir hastaln yol at dng iin fazla uzun grnyor.

36

S 737'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

islamiyet, en azndan balangta, Roma imparatorluu byklndeki bir alana birlik ve bar getirmiti. Ama corafya ok farklyd. Roma imparatorluu Akdeniz ve evresinde kurulmuken, halifeliin merkezi Yakndou kara ktlesiydi; yaam hatlar denizden deil, llerden geiyordu, ilk kurulan a, halifeliin merkezi olan Medine'den Msr, Suriye ve Irak'taki, bu lkeleri fetheden ordularn slendii kamplara giden yollardan oluuyordu. Daha sonra bakent kuzeye, am'a tandnda, ana hat bu askeri sleri yeni bakente balayan yollar oldu. Bu kamplardan Irak'ta Kfe ve Basra, Msr'da Fustat (bugn Eski Kahire) nemli kentlere dnt; Suriye'deki kamp am'n glgesinde kald ve ok gemeden unutuldu. Bu yerleimlerin hibiri deniz kysnda deildi ve hepsi Arap ynetimi altnda gerilemeye yz tuttu. Bazlar da Filistin'deki Kaysriye [Caesarea] gibi tamamen terk edildi. Arap gemileri elbette Kzldeniz ve Basra Krfezi'nde yelken amay srdryordu, ayrca bu blgedeki deniz trafii epeyce artmt. Msr'n buday fazlas artk Mekke'ye gnderiliyordu. Ama Akdeniz'deki deniz ticareti hi kukusuz gerilemiti; gemiler klm, deniz yolculuu tehlikeli olmutu, fazla uzaklara gidilmiyordu. Karayollarndaki kervanlar ise bym, dzenli hale gelmiti. Dokuma, madeni eya, eker, baharat, hal, mcevherat ticareti yaplyor, kervanlarn getii kentlerin rnleri ve uzak pazarlardan alnan rnler alnp satlyordu. Kervanlar haclar kutsal Mekke ve Medine'ye gtryordu. Kervanlarla kle ticareti yaplyordu: Eritre'den Habeiler, Nbye ve Somali kylarndan siyahlar, Ceyhun'un tesinden Trkler ve Kafkaslardan erkesler getiriliyordu. 19. yzyla kadar srp gidecek bir ticaret tarz ortaya kmt. Arap kervanlarnn yk hayvan deve idi; deve bir damla su olmayan uzun l yollarnda mal tayabilen tek hayvand. Kuzey Afrika'da kervanlarn karsnda ok zor bir yol uzanyordu, o zamana kadar Sahray geen olmamt. Bu geit vermez l, Nil vadisi ile Eritre ve Somali kylarnn Sahra alt blgesiyle iletiimini kstlyordu. Arap fetihlerinden hemen nce, bu engel batdan ald. Berberi deve srcleri uzun sredir lde daha uzak noktalara kadar gidebilmiler ve nihayet bu kum denizinin teki kysndaki "Sahil" denen allk ve yar l eride varmlard. Burada Ghana Krall ile iliki kurdular; bu krallk sakinlerinin tuza ihtiyac o kadar bykt ki, bir kilo tuza bir kilo altn tozu veriyorlard. Berberiler tuz temin etmekte hi zorluk ekmediler; l kefederken kayatuzu yataklarna rastlamlard, yol stndeki bu tuzu hemen karp gtrebilirlerdi. Bu blgede dzenli bir kervan trafii olutu, Bild's-Sudan (Siyahlarn lkesi) Islamm en nemli altn kayna haline geldi. Arap ekonomisine bakldnda genelde artan bir faaliyet grlmekteydi, oysa Bizans'n grnm insan umutsuzlua srklyordu. Perslerle sava srasnda birok kent yanm yklm, pek az yeniden ina edilmiti. Araplarn verdii zarar daha da fazlayd; her yeri yamalamlar, imparatorluun baz eyaletlerini tamamen ellerine geirmilerdi. Konstantinopolis'in buday ambar Msr, bunlardan biriydi. Dolaysyla Konstantinopolis'in nfusu o kadar hzla azald ki, sanki Yeni Roma da eskisinin akbetine urayacakt. Ama birka alanda gelime vard. Biri yerli ipek sanayinin gelimesiydi. Rivayete gre 6. yzylda in'e giden iki kei giysilerinin arasna kozalar saklayp Bizans'a getirmilerdi. Bir dier gelime Hazarlarla ilikilerin glenmesiydi. Hazarlar gney Rusya'nn ticari potansiyelini gelitirmeye alyorlard. Kuzeyden gelen krk ile snrlardan gelen kleler ticaretin ana kalemleriydi. ou Konstantinopolis'e gnderiliyor, ama bir ksm ters ynde, Maverannehir'den geen ipek Yolu'nun kervan menzillerine gidiyordu. Bizans sknt iindeydi, yine de batnn urad ekonomik kntden yakasn syrabilmiti. Batda Hristiyanlarn elinde kalan birka kent ha ykld ha yklacakt. Bunlarn en by, imparatorluun merkezi Roma, p dolu tarlalarla birbirinden ayrlan dank kylerden ibaretti. Bir zamanlar Augustus'un 200.000 kiilik bir ordu besledii kentte Papa yz kiiye yiyecek bulmakta zorlanyordu.

38

S 737'DE KENTLER VE TtCARBT YOLLARI

39

S 771
Emev ynetimine duyulan honutsuzluk 747'de ak isyana dnt. Emevlerin eski rakipleri Abbaslerin ynettii ayaklanma iran'n dousunda balad, iran'n emellerine yakn decek bir ynetim isteyen yerel ileri gelenler ile Ali soyundan bir halife isteyen iiler ayaklanmay destekledi. Ama peygamberin amcas Abbas'm soyundan gelen Abbasler ne Ali'yle ne de iran'la ilgileniyorlard, ayaklanmay da batan sona kontrol altnda tuttuklarndan, Emevlerin alaa edilmesi sonuta bir hanedan deiikliinden baka bir ey olmad. Emevler katledildi, herkes bu katliama evkle katld ve hayat eskisi gibi srp gitti. Ama halifeliin u kesimlerinde iler bakayd. En nemli gelime Abbaslerin ispanya'da tutunamamas oldu. Emevlerden sa kalan birka kii burada bamsz bir emirlik kurdu (756). Ama daha nce kan i savata, Asturias Hristiyanlar yarmadann kuzeybatsn yine ellerine geirmeyi baardlar ve Galiya denen bu blgede krallklarn bu kez daha salam bir temel stne kurdular. Abbasler daha yakndaki Abazya'y yitirdiler, ama Emevlerin ele geiremedii Taberistan' fethettiler (759-761). islam topraklarnn kalbinde ise Badat'n kurulmas (763) imparatorluun arlk merkezini douya kaydrd. Uzun vadede bu durum nemli olacakt, nk iranllarn uzun sredir zledikleri daha yksek konuma ulamalarn kolaylatracakt. Hristiyan leminde dikkatler talya'ya evrilmiti; Lombardlar 751'de Ravenna'y ald. Bundan sonra atacaklar admn, hi de istemedii halde bamsz hale gelmi olan, aresizlii aikr Papalk Devleti'nin aleyhine olaca akt. Papann oynayabilecei tek kozu vard: Franklara bavurup dnyevi topraklarn korumalarm istedi. Charles Martel'in olu saray nazr III. Pepin bu istei kabul etti, Papa da karlnda Clovis hanedanndan son kukla kraln tahttan indirilip Frank tahtna Pepin'in kmasn kutsad. Pepin Lombardlar yendi, Papalk Devleti'ni Franklarn korumasna ald. Papa onu Papalk Devleti'ni eski Bizans eyaleti kadar bytmeye ikna etti (756-759). Pepin bu dnemde Araplar Fransa'nn Vizigotlardan tevars ettikleri kesi olan Septimania'dan da kard. imdiye kadar skandinavya'daki siyasi olaylarla hi ilgilenmedik, ok da iyi oldu, nk bu konuda hemen hemen hibir ey bilmiyoruz. Elimizde sadece eitli halklarn isimleri var. Bunlardan ikisi bu haritann gsterdii dnemde ortadan kaybolmutu: Jtler kesin olmayan ama erken bir tarihte (bkz. IS 451 dipnot 1) Danlar tarafndan yerlerinden edilmiler ya da massedilmilerdi; Getler de 6. yzyln ortalar ile 8. yzyln ortalar arasnda bir tarihte Svearlara boyun ediler. Bylece skandinavya imdikine ok benzer biimde blnm oluyor: bir yanda Norsklar (Norveliler), bir yanda Danlar (isve'in gneyini ellerinde tutuyorlar), dier bir yanda da Svearlar. 8. yzyldaki tarihleri hakknda yine neredeyse hibir ey bilmiyoruz, ama bu dnemde bir tarihlerde onlar Avrupa trihinin n sralarna kartacak bir eyi gelitirdiler: kuzey tarz yelkenli gemi. ok artc olsa da, Kavimler G ann Ttonlar deniz seferlerinde krekle ekilen gemiler kullanmlard. rnein Anglosaksonlar Britanya'ya tayan tekneler otuz krk krekinin yer ald ak kadrgalard, yelkenleri yoktu. Bu tekneler amaca uygundu, ama temelde ky tekneleri olduklar iin kimse bunlarla bir yerleri kefedemezdi. Ak denizlerde yol alabilen gerek yelkenli gemilerin ortaya kmasyla bu durum deiti, iskandinav denizcileri etraflarndaki sular kefetmeye, yeni topraklar, yeni frsatlar aratrmaya baladlar. Rotalarndan biri kuzeye, Norve kylarna kadar uzanyordu; burada Laplar'dan krk ve deri alyor, mors ve balina avlyorlard. Baka bir rota Baltk Denizi'nin tesinde Kurland'd, burada Svearlar ticaret karakollar kurmulard. Kk apta ama nemli bir olay da Bavarya [Bavyera] Dukal'nm dou snrlarndaki Slavlar korumas altna almasyd; bylece gney Slavlar ile asl Slav ktlesi arasna bir mzrak ba girmi olacakt (758).

40

lorsklar

TRKLER

lORTHUMBRIA RALLII

Galler

'Saksonl

Onogur Bulgarlar

Bretonl

FRANK KRALLIKLAF1

BAVARYA DUKALII

Avarlar

GALIYA" KRALLII

LOMBARD KRALLII*

EMEVI EMRL

SROLETO DUKALII BENEVENT( .DUKALII i

ALIFELIGI

S 830
Pepin'in olu Charlemagne [Carolus Magnus; arlman] 77l'de Franklarn tek kral oldu ve uzun sren saltanat boyunca srekli saldrgan bir siyaset izledi. Kuzeydouda Frizlerin kalan topraklarn, zorlu bir seferden sonra da Saksonya'y ele geirdi (782-804). Gneydouda Bavarya'y Frank topraklarna katt, Bavarya'nn yakndaki Slavlar korumaya alma siyasetini srdrd. Bu yzden Avarlarla att, Bulgarlarn yardmyla onlar da dize getirdi (796). italya'da, yine papann topraklarn kemirmeye balayan Lombard Krallg'nn yan sra Spoleto Dukalg'n ilhak etti (774; Benevento Dukal daha sonra kendini prenslie ykselterek bamszln vurgulayacakt). ispanya'da bu kadar baarl olamad. lk istila giriimi Araplarca pskrtld, geri ekilirken de ordusunun gerisini koruyan birlikleri Basklar tuzaa drd. Daha sonra iyice yceltilen bu olay, ortaa trubadurlarnn repertuarndaki en sevilen destanlardan biri olan Chanson de Roland'm [Roland'm arks] ana konusunu oluturdu. Ama herhalde o zaman kimse gz kamatrc bir olay diye grmemiti bu yenilgiyi. Ne var ki, daha sonraki seferlerde merkezinde Barselona olan mtevaz bir spanyol eyaleti ele geirilebildi, Baskiardan da kukulu bir itaat sz alnd. spanya bir yana braklrsa, etkileyici bir baar vard ortada, bu da Charlemagne'n 800'de Roma'da imparator unvanm almasna yetti. Bizansllar 12 yl sonra Charlemagne' Bat'nn Roma mparatoru olarak resmen tandlar ki bu gerekten de vg saylrd. Charlemagne imparatorluunun tabii ki eski Roma mparatorluu'yla ilgisi yoktu. Corafi olarak bile benzemiyordu. Ancak, Avrupa'nn batsna kabul ettirdii dzen gerekten de yeni bir temel izgiyi temsil eder, bunu da haritamza yeni kurallar getirerek gsteriyoruz. Frank imparatorluunun snrlar artk ift izgiyle iziliyor, oysa bat Avrupa'daki dier krallklarn basit tek izgisi var. Eskiden btn Germen halklar iin kullandmz kk noktalar imdi sadece skandinavlar, dier bir deyile Ttonlarn hl fokurdamakta olan tek kolunu gsteriyor. skandinavlarn o dnemde batdaki seferleri doudakilerden daha iyi belgelenmitir. Bat ynnde ilk adm Shetland Adalar'na attlar (yaklak 790); oradan ksa bir yolculukla Britanya adasna varlabiliyordu, nitekim birka yl sonra Norsklarla dolu tekneler Northumbria aklarnda grlmeye balamt. Ayn sralarda daha batdaki sko Faroe Adalar'na keif gezileri yapyor, rlanda Denizi yoluyla rlanda'ya gidiyorlard. Douda, Kurland'a gitmenin zor olduunu fark eden Svearlar gzlerini Finlandiya Krfezi ve Ladoga Gl'ne dikmilerdi. Muhtemelen 9. yzylda gln gney kysndaki bir yerleimden, Rusya rmak sistemine girmeyi baardlar. Burada hzl ilerlemi olmallar, nk 839 ylnda Karadeniz'den geerek Konstantinopolis'e varmlard. Bu ana kadar ne Vikingler (skandinav maceraclara batda verilen isim), ne de Varenjler (doudaki isimleri) getikleri lkelerin halklar iin bir tehdit oluturacak sayda deillerdi. Ama anayurtlarnda kalabalktlar, bildikleri hayattan daha iyisini bulmak iin sabrszlanyorlard. Bu da bela demekti. 8. yzyln sonuna doru, Abbasler bat eyaletlerinin denetimini yitirmeye balad. Fas'ta ii drisi Halifelii kurulmutu; bakenti ilk Idrisi tarafndan kurulan Fez kentiydi. Tunus'un Badat'tan ayrl daha yumuak oldu; Agleb emirleri yava yava hkmranlk elde ettiler, kendilerine iyice gvenince de Abbaslerin yrngesinden tamamen ktlar. Kafkasya'da Abazlar eski Lazika Krallg'nn topraklarna tekabl eden bir alan ellerine geirdiler (788). Aslnda Abbasler Mslmanl yayma konusunda pek bir ey yapmyorlard, bu alanda asl baarlar imparatorluun dndaki gruplar kazanmt. spanya'daki Mslmanlar biza'y ve Girit'i alm (798 ve 823'te), Aglebler Sicilya'y ele geirmeye balamlard (827). lgin olan u ki btn bunlar denizden elde edilen baarlard. Oysa nceleri Araplar denizlerde pek baarl deillerdi. Arap Halifelii gerilemenin ilk belirtilerini gsterirken, Bizans yeniden canlanmaya balyordu. 8. yzyln sonunda Trakya Slavlarn elinden kurtarlmt; 9. yzyln banda da mparator I. Nikeforos Yunan yarmadasn yine imparatorluun hkmranlk alanna katt. Nikoforos daha sonra dikkatini Bulgarlara evirdi. Bulgarlar dize getirmek Slavlardan daha zor olacakt: bunu bilen imparator, benzeri uzun yllardr grlmemi gl bir ordu toparlad. Ama ok gemeden bu ordunun yeteri kadar gl olmad anlalacakt. Bulgar Han Krum, Bizansllar iki imparatorluu ayran dalarda kstrp yok etti. lenler arasnda Nikeforos da vard; iki tasna dntrlen kafatas Krum'un yemek sofrasn sslyordu artk.1 ngiltere'de belirtmeye deer bir olay, Wessex Krallg'nn ykseliidir. Bu krallk Cornwall blgesindeki Galler halkn ve Mercia'mn gneydeki topraklarn ele geirip (825), ksa bir sre iin de olsa hem Mercia hem de Northumbria'ya boyun edirdi (829). Man Denizi'nin te yakasnda Bretonlar 825 'te Franklarn otoritesini kabul etmeye mecbur oldular. Bu, Charlemagne'n beceriksiz olu Dindar Louis'nin nadir baarlarndan biri oldu (814-840).

1 Rus bozkrnda Onogur Bulgarlar artk Macarlarn glgesinde kalmt; Macarlar Volga ile gney Urallar arasndan yola kan bir Fin kavmiydi, Trklerin yaam tarzn benimseyip ar ar batya doru ilerlemiler, bu haritann gsterdii tarihte gney Rusya otlaklarnn egemen halk haline gelmilerdi. Ama Onogurlar hl varlk gsteriyorlard. Macarlarn yaad alan evreleyen yuvarlaklar buradaki gebelerin ounluunun Fin kkenli

olduunu gstermek zere gri ise de. Onogurlar bu yeni kavme belirgin bir Trk rengi vermilerdi. Bu nokta nemlidir, nk bu kavmin ou yesi kendisine Macar dese de bazlar Hungar (Onogur'un bir baka yazl) diyordu. ite bu yzden, Macarlarn eninde sonunda yerletikleri lkeye [Bat dillerinde] Hungary, La Hongrie, Ungarn vb ad verildi.

42

Faroe Adalar Shetland Adalar Orkney Adalar Ladoga

TRKLER

NORTHUMBRIA KRALLII MERCIA KRALLII Galler hall Macarlar

FRANK MPARATORLU
GALIYA KRALLII

BULGAR HANLII

LBAZYA RALLII

1 ABBAS HALFEL
BENEVENTO PRENSL

EMEVI EMRL

IDRISI EMRL

AGLEBI EMRL

GRT EMRL

IS 888
Frank imparatorluu 843'te Charlemagne'n torunu arasnda bltrld; sonraki 40 yl boyunca Karolenjlerin k ve canlanlarn yanstan, birbirinden ok farkl bir dizi ayrlma ve birleme grld. Tarihiler bu blnmeleri gnmz snrlaryla akrsa nemli bulur, akmazsa da tipik hanedan sorunu diye damgalar. Ne var ki 885'e gelindiinde bir dizi tesadf sonucunda imparatorluk yeniden btnlemiti; kesin blnme 887-888'de meydana geldi, imparatorluktan Fransa, Almanya ve Italya'daki krallklar dodu; aralarndaki boluklara da hrsl soylularca kk Provence ve Burgonya krallklar sktrld. Snrlardaki alanlarda Frank otoritesi ortadan kalkt, ispanya'da Barselona ve Aragon kontluklar bamsz devletler haline geldi; Basklar geleneksel bamszlklarn yeniden elde ettiler. Dou snrnda, Charlemagne'a sadece simgesel olarak biat etmi olan ekler kendi krallklarn, yani Byk Moravya Krall'n kurdular. Gneyde, daha nce Frank sisteminin yeleri olan Hrvatlar yeniden zgrlklerine kavutular. Ayn dnemde Abbas Halifelii'nin k srmekteydi. Doudaki emirlikler Iran kkenli, dolaysyla Iran geleneklerini tercih eden hanedanlarn eline geti; bunlar Herat Saffarleri (867'den itibaren) ile Buhara Samanleri'ydi (874'ten itibaren). iilere yaknlk duyan Saffarler, Pers canlanmasnn bir baka rnei olan Taberistan'daki Ali Evld Emirligi'ni koruyorlard. Msr, Tuln emirlerinin ynetimi altnda (868'den itibaren) bamsz oldu. Halifelerin elinde sadece merkezdeki eyaletler kalmt, orada bile baz gl emirler ou kez buyruklar kulak ard edebiliyordu. Halifenin birer tbi Hristiyan devlet olan Ermenistan (885) ve Iberya'ya (888) neden yeniden krallk stats verdiini buradan anlayabiliriz: Azerbaycan emirinin, yani btn Kafkaslardan sorumlu olan kiinin burnu fazlaca bymt, bu kfir krallklar sayesinde emeline kavumas nlenebilirdi. Akdeniz'in merkez blgelerinde islam dnyasnn ileri iyi gitmekteydi. Aglebler hemen hemen btn Sicilya'y fethetmiti, gemileri italya kylarnda diledii gibi dolayordu. 846'da Roma'y yamaladlar, ertesi yl izmenin topuundaki Bari'yi ele geirdiler; bu kent denizden ve karadan giritikleri aknlar iin s grevi grd. Hibir yerel g onlar durduramyordu. Bizans'n elinde topu topu birka kent kalmt, Benevento Prenslii paralanyordu (Salerno 849'da prenslikten, Capua da 860'ta Salerno'dan ayrld). En sonunda papann yalvarmalarna kulak veren o dnemin en kdemli Karolenj hkmdar II, Louis mdahale ederek Bari'yi yeniden almay baard (871). Ancak Louis'nin varl Frank stbeyliinin tannmas anlamna geliyordu, oysa Lombardlar buna raz deildi; Louis'yi tanmaktansa Bizansllar ardlar (873). Bari kendilerine sunulunca, Bizansllar da bunu gneydeki konumlarn pekitirmek iin kullandlar. Ama otoritelerini blgenin her yerinde kabul ettirecek kadar gl deillerdi. Blgede hl yarm dzine hkmran devlet vard: Lombard prenslii, Bizans eyaleti, bir de o zamana kadar Bizans'n olan, ama imdi fiilen bamsz hale gelen Gaeta ve Napoli limanlar.1 iskandinavya'da 9. yzyldan beri gmbrts iitilen frtna, nihayet 840'larda patlad. Norveli aknclar Iskoya ve irlanda'y acmaszca talan etti; Danlar ingiltere'yi yamalad, ayrca Somme, Seine ve Loire rmaklarnn aznda kurduklar kamplardan yola karak Fransa'y boydan boya trpanladlar. Vikingler mmkn olduu yerlerde aknlarn fethe eviriyorlard; dolaysyla Iskoya'mn kuzey ve bat adalar (Orkney Ubeylii) ve ingiltere'nin dousu, iskandinav egemenliine geti (ingiltere'nin dousuna Dan Kanunu'nun geerli olduu yer anlamnda "Danelaw" dendi). Ama Vikingler Britanya adalarndaki belli bal rakiplerini, yani Iskoya Krall (844'te Pikt Krall'n yutmutu) ile Wessex Krall'n (burada Byk Alfred ingiltere'nin o zamana kadar grd en etkin monariyi kurmakla meguld) ortadan kaldracak kadar kalabalk deillerdi. Eer izlanda'y kefetmeselerdi (yaklak 870), Norveliler daha baarl olabilirdi; zira bu tarihten sonraki otuz-krk yl boyunca bu bombo topraklarda (bir de Norve'in ilerindeki Jamtland'da) yerleim kurmakla uratlar, dolaysyla da baka yerlerde ipin ucunu braktlar. Vikinglerin dikkatlerini baka yere evirmelerine zellikle irlandallar kran duymu olmallar. Rusya'daki iskandinav giriimleri, en az batdakiler kadar canla bala yrtlyordu. Varenjler 860'larda kuzey Slav halklarnn alanlarnda mstahkem kasaba kurdular: Izborsk, Belozero ve nn en nemlisi olan Novgorod ("Yeni Kent"). Bylece bu kalelerden kalkarak gneye ve douya indiler ve on yl iinde baka kaleler de ina ettiler; bunlar Dinyeper kysndaki Smolensk, Polotsk ve Kiev ile yukar Volga'daki Rostov ve Murom'du. Kiev'den yola kan korsan aknlar ok gemeden Bizans' sarsmaya balad. Novgorod Prensi Oleg btn Varenj "gorod"Iarm egemenlii altnda toplamaya balaynca yama tehlikesi daha da beter hale geldi. Btn bunlarn sonucunda, bir sonraki haritada grebileceiniz, ama glgesi burada bile fark edilen ve Pripet bataklklar ile Yukar Volga arasndaki btn Slav kabilelerini kucaklayan tek bir Rus prenslii ortaya kt. Bu Rus devletinin gney snrlar belirsizdi, nk yeni bir Trk grubu, Peenekler, doudan gelmi ve bozkrn hakimiyetini ele geirme mcadelesinde Macarlar ve Hazarlara rakip kmt. Varenjler bu rakip gebe gruplar arasndan szlp Konstantinopolis'e ulamak zorundaydlar. Kukusuz byk Rus rmaklarnn aa blgeleri stnde kalc bir egemenlik kurma umudu besliyorlard, ama epeyce bouna bir umuttu bu: Vikingler gibi Varenjler de giriimciydi, ama saylar azd. Bu kadar byk bir blgede yaylarak fazla seyrelmilerdi.2

1 Bizans'n yrngesinden kan bir dier italyan liman Venedik'ti. Charlemagne'n zamannda Lagn halk hl kendilerini Bizansl diye tanmlyordu, ama 886'da dzenledikleri bir seferle rakip Commachio limann ele geiren Venedik'in artk bamsz davrand akt.

2 Gebeler bozkrn snr boylarnda yaayan Slav kabilelerinden dzenli olarak hara alrlard, Varenj devletinin kuruluundan sonra da yllar boyu almay srdrdler.

44

IZLANDA

Ouz Trkleri ORKNEY< UBEYL.

lurpm-

STRATHCLYDE KRALLII

(OYA ALLII NORTHUMBRIA DUKALII

Polotsk' Smolensk

SAMANI: EMRL
Peenek Trkleri

Galler h; ALMANYA KRALL

\^yvpiUYUK//
FRANSA KRALLII
)VENCE IALLIP GONYA^RLTIGI ALL YT,

BULGAR HANL

B A ZYA RALklI. BERYA i KRALLII

:ERBAY< EMIRLIL

SAFFARI EMRL

Basklar GALYA KRALL

ARAGON (ONTLU

ITALYA KRALL PAPALIK, bVLET

r\

i ABBAS HALFEL
i T BENEVENTO PRENSL

EMEV EMIRLII

PRENSL SALERNO PRENSIS

ILDRIS EMIRLII

AGLEB EMIRLII

GRT EMRL

TULUNI EMRL

S 925
910'a gelindiinde Wessexliler ingiltere'deki Danlarn hakkndan gelmiti; sonraki on yl boyunca Humber Irma'nm kuzeyindeki ksm hari Danelaw'un her yann fethettiler. Beklentiye gre, kalan ksm da onlarn olacakt, ama Wessex kuzeye doru genilerken Norveliler de gneye doru yrmekteydi, irlanda'da Dublin ve dier ky kentlerine, ingiltere'nin kuzeyinde de York'a yerletiler. Wessex Krall'nn ingiltere Krall'na dnmesi birka yl gecikecekti. Man'n te yannda Danlar daha iyi bir frsat yakaladlar. Fransa kral 911'de Viking Reisi Rollo'ya Seine Irma'nm aznda byk topraklar balad, karlnda Rollo yurttalarn bu snrlar iinde tutacakt. Anlalan reis szn tutmutu, nk 924'te kendisine baka topraklar da verildi. Bu topraklar sonralar Normandiya adn alacakt, yani "Kuzeylilerin lkesi." Bu fiefte Rollo'nun soyundan gelenler nce kont, sonra dk olarak hkm srecek, yava yava Franszlaacaklard. Viking a Britanya adalarnda deilse de ktada artk kapanmt. Avrupa'da sarsntlarn sona erdii anlamna gelmiyordu bu. Vikinglerin atei snerken, sahneye baka bir apulcu grubu kt: Macarlar. Don Irma'nm batsndaki bozkrda Peeneklere yenilen Macarlar (892) Macaristan'a katlar.* Burada Alfld [Byk Macaristan Ovas] yaam biimleri iin gerekli otlaklar salyordu. Bulgarlar Tuna'nm gneyinde glyd ama Alfld' tam denetleyemiyorlard. Dolaysyla Macarlar ok gemeden buray ele geirdi. Germen Kral Arnulf'la da dostluk kurdular; Arnulf, dman Byk Moravya Krall'nn burnu srtlsn istiyordu, bunu da Macarlar yapabilirdi. Aslnda daha da iyisini yapt Macarlar; 10. yzyln ilk yllarnda eitli seferler dzenleyerek Byk Moravya'y tamamen ortadan kaldrdlar. Macar svarileri denizdeki korsanlar gibi hzl, kapsaml ve vahi aknlar dzenliyorlard. En ar darbeyi Almanya ve italya ald; ama Macar svarileri bat Avrupa'da istedikleri gibi at kotururken Fransa, Burgonya ve Provence da zarar grd. Bu durumdan krl kan -Macarlarn dnda tabii- Germen kral oldu. eklerin krall Byk Moravya'nm mirasna konan Bohemya Dukal daha batan Germen stbeyliini tanmak zorunda kald. Bat Hristiyanlk lemi, filolaryla Akdeniz'deki hkimiyetlerini srdren Mslmanlardan da epeyce tokat yedi. Emevler Mayorka ile Minorka'y fethetti, Fatmler talya kylarn talan etti, ikisi birlikte Korsika (resmi olarak italya Krall'nn parasyd) ile Sardinya (kt stnde hl Bizans'nd, ama uzun sredir kendi bann aresine bakyordu) sakinlerine kt gnler yaattlar. Korsanlarn en cesurlar kylarda sler kurdular, italya'nn ayandaki bir s 25 yl varln srdrdkten sonra Papa, Spoleto Dk ve bir Bizans filosunun ortak harektyla ykld. St. Tropez'nin yukarsnda, Provence kylarndaki bir dier s yzyln byk ksmnda ayakta kald. islam dnyasndaki en nemli olay Kuzey Afrika'da Fatm Halifelii'nin douuydu. Soylarn Hz. Muhammed'in kz Fatma'ya dayandran Fatmler elbette Arapt, son olarak Suriye'de ikamet ediyorlard. Kayrevan Agleblerini alaa etmeyi baaran ii taraftar Berberiler tarafndan Afrika'ya arlmlard. Bu yeni devleti kuran Berberiler olduundan, haritada ona gre glgelenmitir. Tarihin cilvesine bakn ki, batda Fez'den douda Trablus'a kadar btn Marip'i kucaklayan bir imparatorlua dnen Berberi baars, Fatmleri pek de heyecanlandrmamti; Fatmler ncelikle slam dnyasnn kalbini ele geirmek istiyorlard. Kayrevan'a geldikten sonra on yl iinde Fatmlerin ilk halifesi Msr'a iki ok nemli sefer dzenledi. kisi de nceleri baarl olduysa da sonuta yenilgi getirdi. Taraftarlarnca Mehdi ("Kurtarc") ad verilen halife, ancak o zaman Kuzey Afrika'daki imparatorluuna kalc bir bakent ina etmeye karar verdi. Kayrevan'n yaknndaki kyya kurulan bu yeni kente Mehdiye (Kurtarcnn Kenti) ad verilmesinin uygun dmedii sylenemezdi. Bu dnemde Fatmlerin dman Abbaslerin ileri yine yaver gitti. Douda ii taraftar Saffarlerin ortodoks ve itaatkr Samanlerce alaa edilmesi ilerine yaramt (900). Batda Msr' Tulnlerden almay (905) ve Fatmlere kar savunmay (914, 919) baardlar. Daha merkezde, Azerbaycan emiri yine burnunun dorultusunda gitmeye devam ediyordu, ama Ermenilerle uramaktan baka eye dikkat edemiyordu. Emir 908'de Abbaslere bir alm daha atp ikinci Ermeni krall olan Vaspurakan' kurdu. Eski ve yeni devletler arasndaki iddetli rekabet sayesinde, Ermenileri katletme gibi kukulu bir megaleye Ermenilerin kendileri de katlm oldu. Szn etmeye deer gelimelerden bazlar da unlardr: spanya'nn Hristiyan kesiminde Galiya Leon Krall oldu (adn bakentinden almt) ve Basklar rgtlenip Navarra Krall'm kurdular, italya'da Bizansllar Adriyatik kysnda adm adm ilerlediler, Capua Benevento'yu fethetti (899). Balkanlar'da 912'de Hrvat Krall kuruldu. Rusya'da Oleg'in kurduu muazzam Varenj Prenslii'nin tahtna olu Igor oturdu (912).

* IS 830 blmnn dipnotuna baknz -y. a.

46

STRATHCLYDE KRALL

P e e n e k TOfklri^~

HAZAR HANLII

NAVARRA KRALL

PROVENCE KRALLII f

>VASPURAKAN KRALLII

BZANS IMP.
BENEVENTO Napoli PRENSLII SALERNO PREN:

kB BASI HALFEL

GIRIT EMIRLII

m m m

IS 1000
Hristiyan lemi iin 10. yzyl hi de parlak gemedi. Kuzeyde Vikingler, gneyde Mslmanlar, arada da Macarlar olunca zarar grmedik hemen hemen hibir topluluk kalmamt. Birok kii 1000 ylnda dnyann sonunun gelecei fikrine kaplm olsa gerek. Ama yllar getike iler dzelmeye balad: Hristiyan lemi dmanlarnn saldrsna daha az urad, zaten saldrlar da o kadar iddetli olmuyordu artk. Hayat biraz daha kolay, epeyce de gvenliydi. Binyl kageldiginde hibir ey olmaynca ou insan iine gcne devam etmekten mutlu oldu. Dmanlardan birinin fena halde burnu srtld. 955'te Almanya Kral I. Otto Bavaya'daki Augsburg yaknlarnda, Lech Irma kysnda savaa tututuu Macarlar yle bir yendi ki Macarlar bir daha Macaristan'dan dar kamadlar. Eh, douda Bizans'a birka akn dzenlediklerini belirtmek gerek, ama yamayla yaayan bir halk olmaktan ktlar. 1000 ylnda, Macar Dk Stefan Arpad, Papann ta ve asa armaanlarm kabul ettiinde, Hristiyan Macar Krall ryasnn gerekleecei akt. Otto, Lechfeld zaferi sayesinde byk itibar kazanmt, bylece kendini bir mr boyu srecek olan eserine, yani Charlemagne imparatorluunu yeniden kurmaya adayabildi. Asl adm atmas kolay oldu: 961'de italya Krall'n ilhak etti, ertesi yl Roma'ya girip imparatorluk tacn Papann ellerinden ald. Baka baarlar da kazand, zellikle de Slavlara kar. Bohemyallar sayesinde Moravya imparatorlua katld; Otto'nun babasnn 928'de fethettii Lusatya'da yerleimler kuruldu. Ama Baltk kylarna yaylma giriimi felaketle sonuland (983), yeni ortaya kmakta olan Polonya devletinin biat edii ise laftan ibaretti. Bizans'n durumu bu dnemde olduka iyiydi. Sicilya'daki kk topran yitirmiti geri, ama Girit'i (961) ve Kbrs' (965) yeniden ele geirerek bunu telafi etti. 969'da Antakya'y ve Ermenistan'n yakn kesimlerini alarak dou snrlarnda nemli ilerlemeler kaydetti. Ama iini kolaylatran bir etmen vard: Islamiyetin siyasi blnml. Nitekim bu dnemde Grcler, Ermeniler ve Krtler gibi grece zayf aznlklar bile bamsz devletler kurabildi. Krtler haritada ilk kez grnyor: Arran, Azerbaycan ve Diyarbakr ubeylikleri, Iran'mkine benzer izgilerin daha dar bir biimiyle gsteriliyor. Rusya'da bir dnm noktasna gelmi bulunuyoruz, yani Igor'un olu Sviatoslav'm saltanat dnemine. Prens Sviatoslav hi kukusuz eski Varenjlerin gezginci gdlerine sahipti; Hazarlara (965), Volga Bulgarlarma (966) ve aa Tuna'daki Bulgar Hanl'na kar seferler dzenlemiti. Ama denizler konusunda cahildi, adnn da iaret ettii gibi, bu Rus prenslii artk tam anlamyla Slav karakterdeydi. Bu durumu gstermek iin haritada diyagonal Slav izgileri kullanlyor, ama Ruslar ile dier Slavlar arasndaki fark belirtmek iin kesikli. Haritada Sviatoslav'm hkmranlk dnemine dair gsterecek baka bir ey yok, nk kazand topraklar elinde tutamad. Bizans onu Balkanlardan skp atmt, bozkr blgesinde de Taman yarmadasndan baka bir yerde tutunamad. Sviatoslav'm feci sonu Peeneklerce tuzaa drlmek oldu (972). Ama Hazarlar ile Tuna Bulgarlarma ok zarar vermiti, bu iki halk bundan sonra pek bir varlk gsteremedi. Balkanlar'daki ilk Bulgar devletinin yerine kurulan Bat Bulgar imparatorluu, Bulgar'dan ziyade Slav'd, dolaysyla Rusya gibi. etnik bileimine uygun diyagonalle gsteriliyor. iskandinav kabarmas batda da dinmekteydi. Son Norveli kraln lmyle (927) ingilizler York'u ilhak edip iskolarn ve Dublin Norsklarnn taarruzuna kar korudular. Bylece Wessex Krall, ingiltere Krall oldu. Daha sonra, 945'te, ingilizler Cumbria'y iskolara verdiler, Norve aknlarna kar bu blgeyi iskolarn daha iyi koruyabilecei dnlyordu. Byle bir nleme gerek yoktu aslnda; ksa bir sre sonra irlandallar Dublin'i yeniden ele geirdiler. Britanya adalarndaki tek Norve mlk artk Orkney Ubeylii idi.1 skandinavya'da grece barl Norve, Dan ve isve krallklarnn ortaya kmasyla yeni bir a balamt. Eskiden de krallar vard, ama isimlerinden baka haklarnda bir ey bilmiyoruz. Oysa artk Danimarka'da Forkbeard ve Norve ile isve'teki Olaf'lardan balayarak hem isimlerini, hem de tarihlerini biliyoruz. 969'da Fatmler uzun sredir hayal ettikleri ii, Msr'n fethini baardlar. Derhal Mehdiye'den Kahire'ye tandlar; zaferlerini kutlamak iin yeni bakentlerini ina ettiler ve btn dikkatlerini imparatorluu daha da douya doru geniletmeye younlatrdlar. ihmal edilen Fas, ispanya'ya balln ilan etti; burada Emev hkmdarlar Fatmlerden aa kalmamak iin 929'dan beri kendilerine halife diyorlard. 10. yzyln sonunda Emev devleti her zamankinden daha gl grnyordu, vezir elMansr halifenin ordularyla -artk Araplardan ok Berberilerden oluuyordu- kuzeydeki Hristiyan topraklarna akm stne akn dzenliyordu, Doudaki slam dnyasna Bvcyhlcr egemendi; bu macerac askerler iran'n kuzeybatsndaki yurtlarndan balayarak yava yava yaylann denetimini ele geirmilerdi. Irak'a da stnlk saladlar, Abbas halifesinin dnyevi iktidarm devirdiler, ama manevi otoritesine sayg gsterdiler. Daha douda, iranllarn durumu pek parlak deildi. Saman devletinde bir sredir Trklerin rol artyordu; bunlardan biri olan Alptekin 961'de Samanlerin elindeki Afganistan'n bana geirilmiti, dirliinde yar bamsz bir komutan olarak hkm sryordu. 998'de Saman imparatorluu tamamen ykld; topraklar, imparatorlua son darbeyi indirmi olan Karahanl Trkleri ile Alptekin'in torunu Gazneli Mahmud arasnda paylald.2

1 Aslnda Cumbria teknik olarak Strathclyde'a verilmiti, ama bir zamanlarn bu Briton krall 10. yzyln bandan beri tsko tahtnn bir eit tmaryd.

2 Batda Burgonya Provence' (948), Navarra Aragon'u (970) yuttu, Amalfi Napoli'den ayrld (yak. 950) ve Venedik Istria kys ile yakndaki Dalmaya adalarn ilhak etti (1000). Kafkaslar'da. Mslmanlarn geri ekilii yznden Tiflis Emirlii yaltlm kald: Hazar Geidi'nin muhafz Derbent, irvan'dan ayrld.

48

IS OOO'DE BATIDA BLND KADARIYLA DNYA

Avrupa asndan Viking a sona ermi olabilirdi; ama skandinav dnyasnn bir kesinde, yani izlanda'da eski yaam tarz sryordu, izlandallarn ekip bitikleri iftlikleri vard, ama hl bilinmeyene doru yolculuklara kmay srdryorlar, yeni topraklar, talan edilecek yeni yerler, ya da basite macera aryorlard. Kzl Erik de bu maceraperestlerden biriydi; batda, ok uzaklarda, elli yl nce rzgrdan dolay rotasndan kan bir kaptann gzne arpan byk bir ada olduunu duymutu. 982'de bu aday bulmaya karar verdi; buldu, adna Grnland ["Yeil lke"] dedi ve gney ucunda yerleim kurulabilecek bir yer kefetti. Sonra eve dnp bir grup izlandaly bu adann tam da yeni bir koloni kurulabilecek yer olduuna ikna etti. Bu "Yeil lke"nin yzde 99'unun buzla kapl olduunu anladklarnda izlandallarn ne dedii kayda gememi; ama orada kaldlar ve koloni yaad. On yl sonra bat kysnda bir yerleim daha kurdular. Erik'in olu Leif aile geleneini srdrd. 1000 yl civarnda Grnland'dan batya destans bir yolculua kt. Helluland ("Tal lke"; muhtemelen Baffin Adas) ve Markland'n ("Ormanlar lkesi"; muhtemelen Labrador) etin kylarndan geerek daha dost bir kyya ulat, buraya Vinland dedi. Vinland demekle neyi kastettii, bu lkenin neresi olduu hl tartlr. u anda herkes Vinland'm "imenli lke" anlamna geldiinde ve Newfoundland'in kuzey ucunda ya da uca yakn bir yerde olduu konusunda hemfikir. Her neresi idiyse, Leif burada yaamann mmkn olduuna inanyordu ve fikrini dndnde Grnlandllara anlatt. Bir iki yl sonra, Leif'in kardei Thorvald bu yeni topraklarn bir sakncas olduunu anlad; Burada zaten birileri yaamaktayd. Norvelilerin Skraeling dedii yerlilerin tavr ounlukla dmancayd, nitekim Markland'da Thorvald' onlar ldrd. Daha sonra, gemi dolusu zlandal Vinland'a yerlemeye alt, ama onlar da Skraelinglerle -ya Algonkiler ya da daha byk bir olaslkla Inuitler- att ve yl sonra Yeni Dnya'da yerleim kurmaya girien bu ilk Avrupallar vazgeip evlerine dndler. Grnlandllar muhtemelen kereste iin Markland'a arada bir yolculuk yapmay srdrmlerdi, ama artk kimse batya doru bir maceraya girimedi. Norvelilerin Atlantik destan bylece tatsz bitiyor, iskandinav gemicileri Avrupa dnyasna kocaman yeni bir dnya eklemilerdi, ama bu dnyada kuruni denizler, buz ve boluktan baka bir ey yoktu. Pek bir ie yaramamt. Erken ortaada batl gzlerin nne serilen bir baka blge de Sahrayd, ama o da bombotu. Ancak, bu kum denizinin ta tedeki, Sahil denen kylarnda, ardnda daha byk ve daha tatmin edici topraklar olduunu gsteren zellikler vard. Gana krallarnn satacak altm vard, ama bu altn kendi egemenlik alanlarnda bulmamlar, daha gneyde bir yerlerden getirmilerdi. Sahil'de bir kavis meydana getiren Nijer Irmann da daha ilgin blgelere doru akt aikrd. Acaba gneye, Okyanus'a doru mu gidiyordu, ad Glne doru mu kvrlyordu, yoksa btn Sahil'i ap Yukar Nil'e mi kavuuyordu? Kervanlar bu soruyu yantlayacak bir ey getirmiyordu, ne yazk ki Sahra alt dnyas hakkndaki bilgiler Bat Afrika kylaryla snrl kald. Ktann kylarnda hibir keif yaplmad. Marip ile Bild's-Sudan, yani Siyahlarn lkesi arasnda hibir gemi dolamad. Hatta ilka corafyaclarnn ok iyi bildii Kanarya Adalar'na bile kimse gitmedi, buralar kimse hatrlamad. Dolaysyla bir kez daha, Berberi devecilerinin dnya haritasnn htr saylr lde genilemesini salayan baarlar, tam da byk ilerlemelere yol aabilecei anda, snd gitti. Aslnda bu harita, Atlas'n giriindeki IS 4. yzyl iin verilen haritadan daha geni deil. Norveliler iskandinav yarmadasnn anahatlarn tamamlam, izlanda'y, Grnland'm gney yarsn ve pek o kadar kesm-olmasa da Baffin Adas ile Labrador'u eklemi durumdalar. Afrika'nn Atlas Okyanusu kylar biraz daha fazla biliniyor; asl ilerlemeler Berberilerin Bat Sahra'y fethedip Sahil'e birazck da olsa girebildikleri i ksmlarda. Asya'da ise Batlamyus'un sentezi hl geerli; bu atlasn baz haritasnn dou kenarnn, yani Karahanllar ile Gazneli Mahmud dnyasnn ardndaki her ey, o dnemde Bat iin mulakt.1

1 Burada izlanda'y kefedenlerin Norveliler olduu anlatlyor, aslnda genellikle adaya ilk ayak basanlarn 8. yzyl irlandallar olduu kabul edilir. Ama bu kefi iyi kullanamadlar. Norveliler geldiinde izlanda'nn nfusu yarm dzine keiten ibaretti.

50

S 1000'DE BATIDA BLINDGI KADARIYLA DNYA

BAFFIN ADASI

?Vinland ^ ^ B ZLANDA NEWFOUNDLAND

Karahanl Trkleri

zneli Mahmua mparatorluqjLL:

Kanarya Adalar

O A N A

.o:

O Grnland yerleimleri
51

IS OOO'DE HIRSTYAN LEM

Papaln 8. yzyldaki balca ii Lombardlarn Roma'y ele geirmesini nlemek olmu, bunun iin Franklara bavurmutu. Ama Papaln bir bedel nemesi gerekiyordu. "Patricius" unvannn teklif edilmesi Charles Martel'i yerinden bile kprdatmamt; Pepin ise yalnzca Papa ona Clovis'in tahtna oturmasn, hatta oturmas gerektiini sylediinde harekete gemiti. Hatta ilk kutsama mektubu (750) bile yetmemi, Papa II. Stephanus'un Alpleri ap Pepin'e ayinde kendi eliyle kutsal ya srmesi gerekmiti (751). Btn bunlara bakldnda, ipler Franklarn elindeymi gibi grnyor, oysa aslnda papann mhrl onayn kabul etmekle Pepin bu onaya ne kadar ihtiyac olduunu yar yarya itiraf etmi oluyordu. Charlemagne Roma'da imparator ilan edildiinde (800) bu yorumun doru olduu anlald. Anlalan imparator unvann sadece papa bahedebiliyordu. yleyse Hristiyanln banda kim vard, imparator mu, papa m? ite byle bir soru ortaa insannn aklm kurcalyordu, bir sre sonra da imparator ile papann birbirlerinin boazna sarlmasna yol aacakt. Ama 9. yzylda bu soru bir imadan teye gemedi, nk tartma alevlenmeden hem imparatorluk, hem de papalk kt. Charlemagne'n halefleri imparatorlukta dzeni salayamadlar, papalk da Papalk Devleti yle dursun, Roma'y bile ynetemedi. Bir iktidar merkezi olmak bir yana, Aziz Petrus'un taht yerel etelerin oyunca oldu, bu eteler beenmedikleri papalar ou kez deitirdiler, hatta sk sk da ldrdler. Ancak 11. yzyln balarnda yeniden canlanan imparatorluun yardmyla papalk kendini kentin siyasi patronlarnn penesinden kurtarp evrensel din iddialarna yarar bir itibar kazanabildi. Kt ynetilmesine ramen Katolik Kilisesi geliiyordu. Charlemagne'n o ok etkili klcyla din deitirttii Saksonlardan balayarak Avrupa'nn kuzeyi ve ortasndaki pagan halklar Hristiyanl kabul etmiti. Ardndan daha nazik misyoner faaliyetleri sayesinde 9. yzyln sonunda Bohemyallar ve Hrvatlar, 10. yzyln sonunda da skandinavlar, Polonyallar ve Macarlar Hristiyan oldu. Din adamlarnn nitelii de dzeldi, nceleri yava yava, ama 10. yzyln sonuna doru hzla. Nitelikteki bu hzl deiim Cluny manastr reformuna balanr; genel olarak manastrlar hakknda birka sz sylemek iin buras uygun bir nokta. Hristiyanlk gibi manastr hayatnn da kkleri doudayd; keiler douda her zaman itibar grmler, ou kez gpta edilmilerdi. Tek keiten kei kolonilerine, koloniden de yerlemi kurallar olan manastra gei doal bir sre oldu. Aziz Simeon Stilites stununun tepesinde oturmu, mritleri aada toplanmt; Simeon lnce buras nl bir manastr cemaatinin merkezi oldu. Ayn ey batda da grld, ama douda kendi bana bir ama haline gelen ileci yaam tarz batda o kadar arya varmad. Hatta zaman getike tamamen snd gitti. Bunun bir iyi yan vard: Manastrlar iyi toprak sahipleriydi; mlklerinin uzun vadedeki karlarn gzetiyorlar, yani tarlalarn akalanmasm, kuyu almasn ve deirmenler ina edilmesini salyorlard. Kt taraf ise sk sk grltl lemler yapan keilere sayg duyanlarn azalmasyd. Dolaysyla manastrn kurallar ve dzeni olmalyd. Batda en nemli manastr 6. yzylda Aziz Benedictus tarafndan kuruldu. 10. yzyla gelindiinde zorlu kurallar gevemi, ou Benedikten manastr Hristiyan inancna itibar salamaktan ok kstek olmaya balamt, ite bu noktada, bugnk Burgonya'daki Cluny manastrnn barahibi Odo soruna el att. Cluny manastr yeni ve baarlyd, Odo da nfuzlu ve enerjik. Cluny dorultusunda reform yapmak moda oldu ve bu hareket 10. yzyl sonunun iktisadi canlanmasndan ivme alarak halktan kiilerin balarnn, dolaysyla kilise inaatlarnn gibi bymesine araclk etti; bylece Latin Hristiyanl, bir kronik yazarnn deyiiyle, "gemiin ykn srtndan atarak kilisenin ak cppesini giydi." Reformlarn din dndaki sonular da nemliydi; hareket, daha iyi bir dzen hedeflenmesini tevik etti ki bu da Hristiyanln ikinci binylnn baladn mjdeliyordu. Bu dnemde Dou kilisesi de sakin sularda ilerliyordu. Ikon krclk terk edilmi, bylece Bat kilisesiyle gerekten dosta olmasa bile daha iyi ilikiler kurulabilmiti. Kimin daha ok kiiyi Hristiyan yapaca rekabetinde Dou kilisesi kendi payna deni dorusu ok iyi yerine getirmiti. Tek yenilgisini Bohemya'da ald; bu blge sonunda Katolik kilisesine katld, ama yine de Dou kilisesinin abalar boa gitmemiti, nk misyon lideri Aziz Kirillos'un oluturduu "Kiril" alfabesi daha sonra Slav dillerinin standart yazs oldu. Genellikle SlavlarTatelik kilisesinden ziyade Ortodoks kilisesine girdiler. 879'da Bulgarlar Ortodokslua geti; nk bu tarihte papa Bulgar kilisesine sadece bapiskoposluk vermi, oysa Konstantinopolis patrii Bulgarlarn da bir patrikleri olmasna izin vermiti. Bu taviz hi de pahalya mal olmamt; Konstantinopolis'in bir btn olarak Dou kilisesindeki stnl -kilise dilinde ekmenik stats- bu dnemde genel kabul gryordu. Srplar da 870'lerde Dou kilisesinin ayin usuln benimsediler. Ama Ortodoksluk en byk baarsn, bir yzyl sonra Rusya'da elde etti. Kiev Prensi Vladimir halkna en uygun Hristiyanlk biiminin ne olduunu saptamak zere batya eliler gnderdi. Eliler batnn trenlerinden etkilenmemiler, "grkemli" bulmamlard. Ama Konstantinopolis'e gidip Aya Sofya'ya gtrldklerinde azlar ak kald. Geri dndklerinde Vladimir'e yle dediler: "Yerde miydik, gkte mi, anlayamadk. O gzellii hi unutamayacaz." Rusya inancn bulmutu. Bu haritada zellikle belirtilmesi gereken bir zellik, banda bir katolikos olan Ermeni kilisesinin ortaya kdr. Ermeniler lkeleri Araplarn igali altndayken moda olan Monofizit inancna girmilerdi; Hristiyanlk leminin geri kalan ksmnn unuttuu bu ayrm, Bizans blgeyi yeniden ele geirdiinde Ermeni kilisesinin Ortodoks inanc tarafndan yutulmaya direnmesini salad.

52

S OOO'DE HIRSTYAN LEM

S PAPALIK
Bat Hristiyanl

EKUMENIK PATRKHANE Dou Hristiyanl

Patrikhaneler

Monofizit Hristiyanlk
Ermeni Katolikos'u

53

S OOO'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

Bu haritada grlen yeni zellik, Vikinglcr ve Varenjlerin at deniz ve rmak yollar adr. En nemli olmasa da en arpc olan, Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde izlanda'ya, Grnland'a ve geici olarak Kuzey Amerika'ya giden rotalardr. Bir baka rota ise skandinav yarmadasndan kuzeye doru kyor, Kuzey Burnu'nu (haritann dnda) dolap Beyaz Deniz'e (ucu grnyor) varyordu. Daha ok Danlar tarafndan kullanlan nc rota Almanya kylarndan dolap Man Denizi kanalyla Atlas Okyanusu'na ulayordu. Bu deniz yollarnn kat ettii mesafelerin bir ei, douda alan ayn uzunluktaki tatlsu yollaryd. Karadeniz ve Hazar Denizi'ne yaptklar yolculuklarda Varenjler Rusya'nn rmak ve gllerini kullanyorlard. Neva Irma sayesinde Ladoga Gl'ne giriyor, Volhov yoluyla ilmen Gl'ne gidiyorlard. Buradan Lovat ve Yukar Dvina boyunca ilerleyip Dinyeper'e giriyor, orta Dinyeper'in avlanlarndan geerek Donetz'e, Azak Denizi'ne ve Taman yarmadasna ulayorlard. Bat ve dou rotalarnn at toplam mesafe 100 derecelik hayranlk uyandrc bir boylamdr; belki tek bir kii bu an bir ucundan dier ucuna kadar gitmemiti, ama bir yl Britanya Adalar'na yelken aan bir kuzeylinin ertesi yl istanbul Halici'ne demir atmas hi de olaan d deildi. Iskandinavlar bu yollan ticaret ve yama iin kullanyorlard, yamaclk asl tercih ettikleri faaliyetti. nce karlarnda nasl bir g olduunu tartyorlard. deme yapmak gibi bir sorunla karlamadan gemilerine ykleyebilecekleri bir mal var myd? Eer cevap hayrsa, eer yerli halk kendini savunacak gce sahipse, stelik savunmaya hazrsa, o zaman Viking kaptan kendi mallarn sergilemeye tenezzl ediyordu. En ok kle satard; ani saldrlarla kapp kard insanlar yolda frsat bulduka satp defederdi. Kleden baka krk satard. Krk, Kuzey Denizi'nin altndaki blgelerde oturan halklardan, kuzey Iskandinavya'daki Laplar ve Finlerden, Rusya'nn kuzeyindeki Ruslardan hara diye alnrd. Sonra, kolayca tanabilen tarm rnleri gelirdi: bal, balmumu, donya ve deri; dokumalar, tabak anak ve silah gibi mamul mallar, bir de her ortaa tacirinin torbasnda bulunan incik boncuk, deerli talar ve mcevherler. Bunlarn karlnda istif edebilecekleri eyleri, yani altn, gm ve ipek alrlard. iskandinavya'da bulunan muazzam miktardaki yabanc sikkeye baklrsa, Kuzeyliler yabanc lkelerdeki giriimlerinde ok para kazanyorlard. Bu parann ne kadar zorbalkla elde ediliyordu, bunu sylemek zor. ingiltere'den fidye olarak gasp edilen miktarlar ticaretten kazandklarndan ok daha fazla olmal; te yandan islam sikkelerini (Gotland'da bulunan toplam sikkelerin yzde 40') barl yollardan elde etmi olmallar, zira Varenjler islam lkelerini talan edecek kadar gl deillerdi. Ama douda elde edilen krlar da yol boyunca karlatklar Laplar, Finler ve Ruslar gibi halklardan zorla aldklar mallarn satna dayanyordu. Iskandinavlar, rotalar hari hibir eyi kendileri retmemilerdi.1 iskandinavya'da ticaretin snrl oluu yznden kuzeyde ticaret kentleri yoktur. Danimarka yarmadasnn ktayla birletii yerdeki Hedeby ile Stockholm yaknndaki Birka genellikle ticaret kentleri olarak tanmlanr, ama aslnda ikisi de olsa olsa birer kasabayd: Hedeby 24 hektarlk bir arazi zerindeydi, nfusu da 2000 civarnda olmalyd; Birka ise bunun yars kadard. Aslnda bat Avrupa'nn dier ksmlarnda da yle vnlecek byklkte kentler bulunmuyordu. Aslnda batnn herhangi bir yerinde bu haritada iaret edilmeye deecek 15.000'lik bir nfusu barndran bir yer yoktu. En byk kent herhalde Venedik'ti; bu lagn kenti Konstantinopolis'le (Bizans 992'da Venedik tacirlerine zel ayrcalklar vermiti), ayrca iskenderiye ile uzun mesafe ticareti yapyordu (rivayete gre iki giriimci Venedikli 992'de bu kentten Aziz Markus'un naam almlard). Yine de bu dnemde nfusu 8-9 bini gemi olamaz, bu nfusun byk ounluu da herhalde lagnden hi dar kmamt. Bu manzara hayal krkl uyandrabilir; yine de bir yzyl ncesine oranla hatr saylr bir ilerleme grlyor. Italya'daki kk kentlerin her birinin nfusu birka bini gemezdi belki, ama bu rakam, bu kentlerkLpunun 10. yzyln balarnda sahip olduu nfusun iki katdr. Kuzeyde ise, kaytlara gre, gelecein kentsel gelimesinin tohumlar atlmt bile. Felemenk Kontu Demir Kollu Baldwin 860'larda Brgge ve Ghent'te kaleler ina etmiti, bu tarihlerde kale surlarnn iinde dzenli olarak panayr kuruluyordu. 886'da ingiltere Kral Alfred, 5. yzyldan beri terk edilmi durumda olan Roma dnemi kenti Londra'y yeniden iskn etti. 1000'de Londra yeniden kralln bata gelen kenti olmutu ve 1018'de yamac Danlar uzak tutmak iin denen toprak vergisi olan Danegeld'in yzde 12'si Londra'dan veriliyordu. Ayn hikye Fransa ve Almanya'daki kentler iin de geerlidir; yzyllarca bu kentler de rmekte olan kiliselerin evresindeki birka kulbeden ibaretti. Oysa artk toplum hayat, yerel lekte de olsa, canlanyordu. Karanlk alar sona ermekteydi.

1 islam sikkelerinin skandinavya'ya girii 970'lerde birdenbire durdu. Bunun sebebi bozkr gebelerinin stnl ele geirip kervan yolunu kesmesi olabilir; bu durumda gney Rusya'da izilen rota bu haritann gsterdii tarihte ortadan kalkm olmaldr. Ama belki de Varenjler gm deil ipek alyorlard, biz de gm ticareti

koullarnn bu dnemde birden deitiini biliyoruz. Saman darphanelerine gm salayan Pamir'deki madenler tkendike bu deerli maden Dogu'da kt hale geldi; ayn dnemde. Saksonya'da yeni maden ocaklarnn almasyla Avrupa'da bol bulunmaya balamt.

54

S 1000'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

55

IS 1030
Cordoba'daki Emev Halifelii 1000 ylnda sapasalam ayaktayd, ama birden kt. Bu haritann ait olduu tarihte halifelik Mslman ispanya'dan pay kapmak iin kavga eden yirmi kk hkmete dnmt, bir yl sonra da tamamen ortadan kalkt. Kuzeydeki Hristiyan krallar yine kprdamaya balamt, ama imdilik ortak dmanlaryla uramaktansa birbirleriyle savamaktan memnundular. Haritada kayda deer tek snr deiiklii Navarra'nm Leon aleyhine genilemesidir.1 Emevlerin k ve Fatmlerin Msr'a yerlemesiyle Marip kendi kaderine terk edilmiti. Sonuta Berberi hanedanlar ortaya kt: Kayrevan'da Fatmlerin atad Zir hanedanndan valiler fiilen bamsz hale geldi; Kalat'ta Zir soyundan bir hanedan Hammad Emirlii'ni kurdu; Fez'de de bata Emevlerin himaye etmi olduu Magrava Emirlii kuruldu. Kuzey Afrika'da gnmzdeki l blnmenin ilk ortaya kt, ilgin bir grnmdr bu. islam leminin teki ucunda ise Gazneli Mahmud'un ordular batya doru ilerlemeyi srdryorlard, ama o srada asl hedefleri douda Pencap't. Kuzey Avrupa'da Kral atal Sakall Sveyn, Vikinglerin ryasn geree dntrm, ingiltere'yi fethetmiti (1012). Olu Knut bu dl elinde tutabilecek kadar baarh bir devlet adamyd, stelik Norve'e de boyun edirmeyi baard (1028). Britanya Adalar'nn dier kesimlerinde ise Viking dalgas geri ekilmeyi srdryordu: Orkney ubeyi Dublin'de baarsz bir darbe giriiminde bulununca (1014) isko anakarasndaki fief leri elinden alnd. Ksa bir sre sonra iskolar gney snrlarn Tweed'e kadar genilettiler (1018). Kta Avrupa'snda en dikkati eken kii Polonyal Cesur Boleslav'd; drt bir yana saldrarak Lusatya'y Almanlardan (1002), Galiya'y da Ruslardan alarak (1018) yeni kurulan Polonya devletine katt. Prens Vladimir lnce (1015) Rusya'da i sava patlak verdi, nk haddinden ok olu vard ve hepsine bir toprak paras brakmt. 1030'da bu oullardan yalnzca kalmt; biri cra Polotsk Prensligi'ni ynetiyordu, dier ikisi de lkenin kalan ksmn paylap bakentleri Novgorod ile ernigov'da hkm srdler. Gneyde, Kafkaslar'da Abazya ile Iberya'mn birlemesiyle Grc devleti kurulmutu (1008). Bu dnemde Bizans Bat Bulgar imparatorluu'nu ortadan kaldrp (1018) Srplar vasal konumuna indirgedi. Ayrca Vaspurakan Ermeni Krallg'm ilhak etti (1022). Anlalan Bizans'n yal eklemleri rakiplerininkinden ok daha glyd, zira baya iyi bir performans gstermiti.

1 Navarra'nm ele geirdii Kastilya Kontluu Navarra Kral Sancho'nun olu Fernando iin kralla dntrld. Mslman spanya'nn kk devletleri bakentlerine gre numaralandrlmtr: 1. Badajoz, 2. Mertola, 3. Santa Maria del Algarbe, 4. Huelva, 5. Sevilla, 6. Carmona, 7. Niebla, 8. Arcos, 9. Moron, 10, Malaga (Septe ve Tanca

Malaga'ya balyd), 11. Granada, 12. Almeira, 13. Denia (Balear Adalar'na da hkmediyordu), 14. Valencia, 15. Tortosa. 16. Zaragosa, 17, Albarracin, 18. Alpuente. 19. Toledo, 20. Cordo

56

S 1030

Faroe Adalar

O R K N E Y UBEYLIGI

JFL

71

DANMARKA MPA

/ , , , , s sPOLOTSK \PRENSLJGI r > / ERNGOV / J ' ' PRENSL / >

V A / . POLONYA^

ALMAN MP.

/BOHEMYA DUKAL

EAlanlar^,*

i s

??ent

GAZNEL MAHMUD MPARATORLUU

Hrvatlar)

LEON |KRALLIGi\ KRALLII , J f M BARSELONA ^ L N S D . KONTLUU

13

T 6T

GaetaX Napoli Amalfl

BVEYH EMRLKLER :

H7.V

I K A L A T HAMMAD

{^EMRL'"'"

; KYREVAN
ZR EMRL

Gney talya'da: CB C A P U A - B E N E V E N T O PRENSL S S A L E R N O PRENSL ispanya'da: 1-20 Mslman Beylikler (Mlk't-Tavif. Yandaki metne bkz.)

57

IS 1071
Islam leminde 11. yzyl byk altstlklere sahne oldu. Her yerde herkes hareket halindeydi: Berberiler Sahra'da, Araplar Kuzey Afrika kylarnda, en nemlisi de Trkler douda. Trkler Bat Trkistan'n Dokuz Ouz, ksaca Ouz kabilelerine mensuptu. G ederken iki kola ayrldlar; biri batya Rusya'ya doru, dieri de gneybatya, iran'a doru gitti. Rusya'y istila eden gruplar Kumanlar diye tannd ve bozkr blgesinde kaldklar iin siyasi etkileri snrl oldu. ran'a giden dalga ise Yakndou'nun byk ksmna yayld. Bu sonuncusu siyasi adan nemlidir, nk bu dalgann sonucunda ortaan geri kalan ksmnda blgeye egemen olacak bir dizi gebe imparatorluun ilki olan Seluklu Sultanl ortaya kt.1 Seluklularn sesi ilk kez 11. yzyln banda duyuldu; o srada Aral Gl'nn kuzeyinde ve dousunda yaayan birok Ouz klanndan biriydiler. Gneye gittiklerinde Gazneli Mahmud'un hizmetine girdiler, Mahmud onlara Merv civarnda toprak verdi. Mahmud lnce Seluklular kendi balarna buyruk oldular; Mahmud'un olu Mesud onlar hizaya getirmeye kalktnda yle bir yenilgiye urad ki iran'daki Gazneli imparatorluu ykld (1040). Bu baar dier Ouz kabilelerinin Seluklu bayra altnda toplanmasna yol at. Gazneliler Afganistan'a doru ekilirken Seluklular Iran ve Irak' adm adm ele geirip 1055'te Badat'a geldiler. Kafkaslar'n Mslman yars 1060'larda Seluklularn eline geti, 1070'te de kuzey Suriye ve Hicaz. 1070 yl itibaryla Seluklu Sultan Alp Arslan, Abbaslerin ykselme dneminden beri islamiyet'in grd en geni imparatorlua hkmediyordu. Arap hareketleri daha kk aptayd ve sahnede yalnzca iki kabile vard: Beni Sleym ve Beni Hilal. Resmi hikyeye gre bu iki kabilenin ipleri Fatmlerin elindeydi. 10. yzyln sonunda bu iki kabile Arabistan'da ba belas haline gelince Yukar Msr'a srlmlerdi. 11. yzyln ortasnda Fatmler bu isyankr kabileleri ie yarar klmak iin batya, Kayrevan Zirlerinin stne yolladlar; nk, sylenen o ki, Zir emiri artk kendini Fatm halifesine bal grmediini ve ii olmadn -asl hakaret buydu- ilan etmiti (1049). Bu aklama doru olsun olmasn -bu Arap kabilelerin hareketi ylesine bymeye yatknd ki bu kadar kesin bir kontrol altna alnabilmesine inanmak zor oluyor- sonuta iki kabilenin gyle Libya'nn Kyrenaika ve Trablus eyaletlerine Arap nfus egemen oldu, Zirler de akna dnd. Muharebe meydannda yenilgiye urayan Zirler kyya ekilip eski Fatm bakenti Mehdiye'ye sndlar. Kalat'ta, nceleri Hilal kabilesini buyur etmi olan Hammadler de ayn ekilde Kalat'tan Bicaye'ye sndlar. Bu g hareketlerinin en arpc olan, sonuncusuydu. Byk Sahra'nm derinliklerinde yaayan Senhace kabilesi, Marip'teki Berberi kardelerinden farkl bir hamurdan yorulmutu. Gururlu, korkusuz ve yokluklara dayankl bu "peeli" adamlar -bugn1 William tngiltere'de hkmdard, ama Fransa'da sadece bir fief sahibiydi, dolaysyla haritada Normandiya bir ingiliz mlk olarak gsteriliyor. Snr izgisindeki ift noktalar, dorudan doruya bir mlk deil, bir fief olduuna ve ingiltere kralnn bu fief iin Fransa kralna biat etmesi gerektiine iaret ediyor. Bu, feodalizmin dilidir. Bu sistem Charles Martel'in getirdii, toprak karl valyelik hizmeti dncesinden ortaya kmtr. Bu kavram sayesinde, kolay olmasa da, hibir geliri olmayan bir devletin ilemesi mmkn oluyor-

k Tuareglerin atalar- Islamiyeti yeni kabul etmilerdi. Sahil'de bir yerde, nehir stndeki bir adada bir "ribat" kurdular. Bu ribata bal olanlara el-Murabitn dendi (Bat'da Almoravid diye tanndlar). Murabtlar yiit askerlerdi. 1056'da Atlas Daglar'nn gneyindeki Sicilmese vahasn ele geirdiler, 1060'ta Merake'te bir ordugh kurarak buray aknlarn balattklar s olarak kullandlar. Sonraki on yl boyunca btn Fas' ele geirip Marake'i bakent yaptlar. Hristiyan leminde bu yllar Norman yllaryd. Normandiya'da Vikingler ile Franklarn karm, olaanst sert insanlarn ortaya kmasna sebep olmutu; sava alanlarnda cesur, para ilerinde inatyd Normanlar. Tarihte iz brakan ilk Normanlar Tancred d'Hauteville adl bir Norman soylusunun on oluydu. Evde yapabilecekleri fazla bir ey yoktu, bu yzden italya'ya gittiler, italya'da Lombardlar ile Bizansllar arasndaki hi bitmeyen srtmeler, giriimci paral askerlere servet yapma imkn sunuyordu. 1040'ta en byk oul bu iki devlet arasnda hi kimsenin sahip kmad topraklardaki Melfi atosunu ele geirdi; yirmi yl sonra altnc oul Robert Guiscard ("Kurnaz Robert") Italya'daki Bizans eyaletini yava yava yutmaya balad. 1071'e gelindiinde Robert, daha sonra Apulia Dukal denecek olan btn blgeyi zaptetmi bulunuyordu. Sicilya'da da bir s ele geirerek Lombardlarm Salemo Prenslii'ni sktrmaya balad. Gaeta ile Capua Prenslii ise bu arada baka bir Norman maceracnn penesine dmt. Normandiya Dk Pi William da nl olmutu. William'a miras olarak ingiltere taht stnde bir hak iddias kalmt. Knut lp Dan imparatorluu daldnda bu miras ie yarad, William ngiltere stnde hak iddia etti. Ne var ki ingilizler kendi baronlarndan birini, Harold Godwinson'u tercih ettiler (1066). ingilizlere pabu brakmayan William gl bir ordToplayp Man Denizi'ni geti. Hastings muharebesinde, Vikingler gibi piyade savaan ngilizler, Franszlar gibi at stnde savaan Normanlar tarafndan kesin bir yenilgiye uratld. Harold ld, eski dzen ykld. Ama bu muharebe sadece balangt, Yirmi yl boyunca William (artk Pi deil "Fatih William") ingiltere'yi Avrupa krallklar listesinin en sonundan en bana geirdi, te ulusal, laik devletin tohumu bu 1066 efsanesiyle atlmtr.2 Rusya bu dnemde ilgin bir gerileme yaad. Aabeyi ernigov prensi lnce Polotsk hari btn Rusya'nn hkmdar olan Novgorod Prensi Yaroslav, babasnn izinden giderek her oluna ayr bir prenslik brakmt (1054). Prensliklerin bir sralamas vard, Kiev Byk Prenslii hepsinden daha nemliydi ve en azndan kt zerinde dierlerini bir lde kontrol ediyordu. Tuhaflk "dikey" deil "yatay" olan veraset sistemindeydi: Prens A ldnde yerine kk kardei B geiyordu, boalan B prenslii de Prens C'ye geiyordu vb. Kuyruun sonunda bir sonraki kuan prensleri vard. >

du. iin hilesi uydu: Feodal sistemdeki valyelerin verel lorda kar hizmet ykmll vard, bu lord ise krala kar kendi ykmllklerini yerine getirirken baz koullar ileri srebilirdi. Haritada dikkat etmeniz gereken baka bir nokta var: Mslman ispanya hal Arap olarak glgelendirilmi, nk buradaki Zaragoza emirleri gibi kk hkmdarlarn bir ksm hl Arap, ou da Berberi kkenli.

S 1071

H
Norve'e ait

O R K N E Y UBEYLGI

RVEC ALLII

Ouz Trkleri Kievii

sv

t rf*L-

ait/V^'e^asiaviayV 1 ' XF /
3 4

Bulgrfe
Karahanl Trkleri

Volga

/SMOLENSK3L
PRENSLIMJ7 (POLTSK I 1PRENSL / / \ J / ERM.GOV, PRENSL,

' / / / /
POLONYA; 'PRENSLII'

FPEREYASLAVL^ ' PRENSLII

Kumanlar

BYK KIEV . PRENSLII ernigov'a ait

KASTLYA KRALLII

FRANSA KRALLII

ALMAN MP.

.B H M A -O E Y ?

_ SALYA .PRENSLII, MACARISTAN KRALL

Peenekler

;iSTAN KRALLII

Hrvatlar

I NAR^RASGn
GALICYA KRALLII

* CPA AU BEMANJ K NL O TU U
Napoli V Amalfi Salerno LG
T

W , I
'LU/ Zaragoza

ARAGON .KRALLII

; Badajoz

pToledo '-'/m-'A Ibarracin

FU U L

IANS MPARATORLUU

SELUKLU SULTANLII

>Sevill

Denia Granada Murcia P Almera B

Marake BECAYE HAMMAD '

^ EMRL^
Beni H i l a l / 1051

MEHDIY ZR E: EMRL Beni Sleym 1050

HALFEL

Sicilmese 1055

te

m..

Beni Sleyi Beni Hilal

ti D
ft

oi JL
o

59

>- Kastilyal Fernando da ardndan blnm bir lke brakanlardand; onun elde ettii Leon ve Kastilya krallklar ldnde e blnmt (ncs olan Galiya Krall Leon topraklarndan kesilerek oluturulmutu). Bu blnmenin, Hristiyanlarn bizzat Fernando'nun Atlas Okyanusu kylarnda baz ilerlemeler kaydederek balatt kar taarruza hi de yarar dokunmamt. Bu arada Mslmanlar on emirlie blnmt (1030'da yirmi emirlik vard). Akdeniz'de Pisa nemli bir deniz gc olarak ortaya kmaktayd. Sardinya'y Denia Emiri'nin penesine dmekten kurtarnca 1050'de papa ile imparator, aday Pisa'nn korumasna verdiler. Almanya'da bir iki dikkate deer deiiklik olmutu: Lusatya'nm yeniden alnmas (1031) ve Burgonya'mn kazanlmas (1032). Bizans bu dnemde son kez ilerleme kaydetti: 1032'de Edessa'y [Urfa], 1045'te Ermenistan'n bakenti Ani'yi ilhak etti. Derken iler deiti. Yukarda grdmz gibi Gney italya'y 1060'larda Normanlar ele geirdi; ayn srada Ermenistan Trklerin saldrsna urad. Alp Arslan bu lkeyi ele geirmeye niyetli deildi anlalan; amac Fatmlerle karlamadan nce cenahn korumakt. Bizans italya'y gzden karabilirdi,

ama Ermenistan' savunmak zorundayd, nk bu lke imparatorluun yrei olan Anadolu'ya alan kapyd. Bizans imparatoru Romanos bu ii ok ciddiye ald. Ana imparatorluk ordusunu toplayarak dou eyaletlerinde ilerlemeye balad. Haber Suriye'ye ulatnda Alp Arslan haberleme ann kopmasndan rkerek Ermenistan'a dnd. ki ordu Van Gl kenarndaki Malazgirt'te karlat. Trkler olaan taktiklerini kullandlar: Atl okular her Bizans saldrsnda geri ekiliyor, kovalayanlar yavaladnda aniden dnp ok yadryorlard. Durmadan kayp veren, sinirli ve yorgun Bizans ordusu dalmaya balad. Bu orduda tam disiplin altna alnamayacak kadar ok paral asker vard. Bunlardan bazlar Trkt ve soydalarna smvermilerdi, dierleri ise, bir Norman birlii dahil, atmaya nedense girmemilerdi. Kalan birlikler mcadele etmeye alt, birbirleriyle temaslarn kaybettiler ve eninde sonunda kendilerini stn Trk gleri tarafndan kuatlm buldular. O gece imparator sultann adrna getirildiinde, Konstantinopolis'ten yola kan ordudan geriye bir ey kalmamt.

S 1092
Malazgirt muharebesi hi kukusuz tarihin en belirleyici muharebelerinden biridir. Salt askeri adan bir o kadar ezici bir yenilgi olan Adrianapolis'in dourduu sonular fazla nemli olmamt, oysa Malazgirt Bizans'n topraklarnn yarsna mal oldu. Anadolu eyaletlerinin hepsi Trklerin eline geti; geri kalanlar Boaz sayesinde kurtuldu. Alp Arslan bu zaferin devamn getirmek iin bizzat uramad, douya dnd; Karahanllarla ba dertteydi. Buna ramen Anadolu'nun fethi hzl oldu: Trk klanlar srleriyle Orta Anadolu yaylasna yaylarak kylleri bu topraklardan srdler. Gcn bu gebelerden alan Seluklu mparatorluu dier ynlere doru da ayn hzla geniledi. 1092'de Suriye ile Filistin (ky kentleri hari; Fatmler deniz gleri sayesinde buralar elde tutabildiler), Arabistan'n ou kesimi, Maverannehir'in ou kesimi ve bat ucu hari Kafkaslar Seluklularn elindeydi.1 Bizans'n Asya topraklarnn fethi, islamiyet iin byk bir zaferdi. Hristiyan lemi bu zaferle ak atamazd, ama Akdeniz'in dier ucunda 1085'te Toledo'yu [Tuleytula] zaptederek nemli bir zaferi kaytlara geirdiler. Ispanya'daki Hristiyanlar artk kendilerini toplamaya balamlard. Aragon Navarra'y, daha da nemlisi, Leon Kral VI. Alfonso Kastilya ile Galiya'y ele geirdiinde (1072-5) buradaki krallklarn says altdan e indi. Mslmanlar ise tersine, kendilerine gvenlerini yitiriyorlard. Artk Hristiyanlarla ba edemeyeceklerini dnerek Murabtlar yardma ardlar. Bu, kuzunun kurttan yardm dilenmesine benziyordu: 1090-92 arasnda Murabtlar Ispanya'daki emirliklerin ounu yuttular. 1092'de hl ayakta olan be emirlikten Badajoz [Batalyos] yl sonra dize geldi. Askeri adan ila iyi gelmiti: Murabtlarn gelii snrlara bir kuak boyu srecek bir istikrar salad. Hristiyanlar Orta Akdeniz'de de ilerleme kaydettiler; d'Hauteville kardelerden Roger Sicilya'nn fethini tamamlad (1091; Malta teslim koullarna dahil edilmiti). Bylece gney italya'da Norman hegemonyas tamamlanyordu; bu blgenin stbeyi Apulia dkyd. Daha kk apta deiiklikler de oldu: Sardinya fief inin sahibi Pisa glenmi, Korsika'y da almas iin papa tarafndan tevik edilmiti (1077). Fatih William lnce Normandiya Dukal ile ngiltere Norman Krall ayrld (1087); dolaysyla Fransa'nn /e/i olan bu dukalk haritadan siliniyor. Fatihin olu William Rufus 1092'de Cumbria'y ilhak edince IngilizTsko snr da son eklini ald. Macarlar 1091'de Hrvatistan' ele geirdi. Ayn yllarda Kumanlar Ruslar Taman yarmadasndaki mevzilerini terk etmeye zorladlar ve Peenekleri neredeyse tamamen ortadan kaldrdlar.

1 Seluklu Imparatorlugu'nun snrlar iinde, ama Seluklu denetiminin dnda Alamut kalesi vard. 1090'da iilerin bir kolu olan Hahaler [Haan] Alamut'ta slenmilerdi. Hahaler siyasi teknikleri sayesinde saylaryla orantl olmayan bir nfuza sahip olmulard. Kullandklar haha onlara szde cenneti "gsteriyor," mritler bu dnyay, dolaysyla eylemlerinin kiisel sonularn umursamyorlard.

[Hahaler batda "Haan" kelimesinin bozulmu ekli olan "assassin" adyla tanndlar ve bu kelime birok Bat dilinde zamanla "suikast" anlamn kazand, -. n.[

60

S 1092

61

S 1100
Papa II. Urbanus'un 1095'tc kabul ettii eliler arasnda, zor durumdaki Bizans'n Trklere kar savamak zere gnll asker toplamak iin yardm talep eden elileri de vard. Papa dnd, daha iyisini yapmaya karar verdi. Dou Hristiyanl sarsntda olabilirdi, ama Bat ykseliyordu. Mslmanlar Sardinya ve Sicilya'dan atlm, ispanya'da savunma konumuna gemilerdi. Papann himayesinde toplanacak bir ordunun Douyu kurtaramamas iin sebep yoktu, hatta Kutsal Topraklar'a kadar gidilebilir, Kuds bile kurtarlabilirdi. O yln sonlarna doru, titizlikle hazrlanm, ama yine de duygu ykl bir trenle Papa Urbanus Hal Seferi arsn yapt. Hal Seferi Bizans'n istedii snrl yardmn ok tesinde, bambaka bir fikirdi. Papann yapt ar, Latin Hristiyanlnn Mslmanlar Anadolu, Suriye ve Filistin'den karmak iin btn gcn kullanmasna ynelikti. Gezgin vaizler papann mesajn Fransa ve Almanya'nn kylerine ilettiler; ne sava tecrbesi, ne de silah olan insanlar coup yola ktlar. 1096 yaznda bu heyecanl ynlar Konstantinopolis'e ulat; ie koyulmak iin sabrszlanyorlard, ilk yenmeleri gereken dman Rm Seluklu Sultanyd (Rm, yani Asya'daki Roma, yani Anadolu); sultan, dirliini bamsz bir kralla evirmeyi baarm giriimci bir beydi. O da savamakta tereddt etmeyince iki taraf Bizans-Trk snrnda karlat. Muharebe katliama dnt. Hal Seferi'ne girimi 20.000 zavallnn hepsi o gnn sonunda ya lm ya da kle pazarn boylamt. Trklerin neredeyse burnu bile kanamamt. Ama bu Hallarn sonu olmad. Papann ars baz daha sert yrekleri de harekete geirmi, daha kararl hazrlklar yaplmaya balanmt. Douya ynelenlerin arasnda artk ispanyol savalarnda pimi bir Toulouse'lu Raymond, Fatih William'm olu Normandiyal Robert, Lorraine'li Godfrey ve Blois'l Stephen de vard. Hepsi yanlarnda maiyetlerinden oluan kk birer ordu getirmiti. Konstantinopolis'te onlara Robert Guiscard'm en byk olu, daha birka yl nce Balkanlar'da Bizansllarla arpan Bohemond katld. Epeyce sinirli geen tartmalardan sonra imparator Aleksios ile batl baronlar bir sefer plan zerinde anlatlar. Kk bir Bizans gcnn desteiyle Hallar 1097 baharnda Asya yakasna getiler. Dosdoru Rm Sultanl'nn bakenti Iznik'e [Nikaea] gidip kenti kuattlar. Sultan o srada Hal hareketini gln diye niteleyip dou snrna gitmiti; derhal geri dnd, ama kuatma ordusunun dikkatle dzenlenmi saflarn amay baaramad, istemeye istemeye geri ekildi, ama eer Hristiyanlar Anadolu ilerine girecek olurlarsa intikam alacana da sz verdi. iznik dnce Hallar derhal yola ktlar, iki tmen halinde yryorlard, Bohemond ba ekiyor, Toulouse'lu Raymond geriden geliyordu. Bohemond Eskiehir'e [Dorylaeum] vard, tam kamp kurmak zereydi ki Seluklu ordusu btn gcyle saldrd, akna dnen Hal birliklerini kuatp yamur gibi ok yadrmaya baladlar. Bohemond valyelerine atlarndan inip atlarn kampn ortasna oklarn eriemedii bir yere koymalarn emretti. Kar saldrya gemeyecekler, sadece savunmada kalp bekleyeceklerdi. Gne gkyznde ykseldi; umutlar snyor, ama saflar direniyordu. Derken Raymond'un tmeni grnd ve bu kez Trkler ard. Hristiyan ordusunun tmn kuattklarn sanmlard, oysa sadece yarsyla savatklar ortadayd. Oklarn fazla cmerte harcadklarm, atlarn da yorduklarn anladlar. Bohemond'un adamlar Hal saflarnn nndeki zrhl valyelere katlrken Trkler meydan terk etmediler, ama bu arada doudaki tepelere, yani ka yollarna yle bir gz attlar. Oradan da nc bir Hristiyan ordusunun yaklatn grnce -Raymond'un ordusunun bir ksm muharebe meydanna zellikle bu yoldan gelmiti- dalp kamaya baladlar. Hallar onlar kolaylkla kovalad, Seluklu ordugh talan edildi; gnn sonunda Hallar nl bir zafer kazanmlard. Eskiehir'den sonra Hallar direnile karlamadan Anadolu'yu atlar, Toros Dalar'ndan Kilikya'ya, oradan da Antakya kaplarna ulatlar. Ekimde kenti kuattlar; kent 18 ay dayanacak, hatta zaman zaman kuatma ordusunu zorlayacakt. Eer Musul, Halep ve am emirleri birlikte hareket edebilseydi, hzla zayflamakta olan Hristiyan ordusunu ezebilirlerdi, ama asla ortak bir plan hazrlayamadlar. Hristiyanlar ihtiyalar olan zaferi kl pay kazandlar. Bohemond adamlarn tam vaktinde aklettii bir hileyle kente soktu; Antakya artk Hristiyanlarn elinde gvende olduuna gre, Hallar Kuds'e doru yola kabilirlerdi. Haziran 1099'da oraya vardlar. Hal ordusu yldr savayordu; daha fazla dayanamazd. Eer Kuds' alacaksa, hemen saldrmalyd. nce Kuds surlarna saldrdlar, baaramaynca bir ay urap hareketli kuleler ina ettiler. Sonra bu kuleleri surlarn nne srklediler. 14 Temmuzda Toulouse'lu Raymond kulesini gneybatdaki sura yanatrd, ertesi gn Lorraine'li Godfrey'in kulesi kuzey tarafna yerletirildi. Baaran Godfrey'in adamlar oldu. Tatar yaylaryla atlan oklar surlar savunanlara gz atrmad, bu arada mhendisler kule ile sur arasnda bir kpr kurdular. le zeri iki valye liderliinde LorraineliIer sura ayak bast. Sonra iki taraftaki kap kulelerine kadar arparak ilerlediler. Kap kulelerinin ele geirilmesiyle kentin kaderi belli oldu. Kaplar ardna kadar ald, Hallar ieri girdi; Mslmanlarn yapabilecei tek ey kalmt; hepsi tek tek teslim olma koulu ileri srdler. Birkann teklifi kabul edildi, ama onlara verilen szler bile yerine getirilmedi. Bayram eden muzaffer Hallarn Kuds'e diktikleri bayrak kanla lekelenmiti.1 .

1 Kuds savunan Fatmlerdi; Seluklularn dikkati Antakya'ya younlamken kente yeniden girmilerdi. Bizans bylece Bat Anadolu'yu ve kylarn ounu yeniden ele geirip elinde tuttu. Bir dier kayda deer olay Edessa'ya [Urfa] bir Hal gcnn yerlemesiydi. Haritadaki dier deiiklikler, Valencia'nn macerac asker El Cid tarafndan

ele geirilmesi (1094; sekiz yl sonra Murabtlar kenti geri aldlar) ve Normanlarm Orkney ile Man adalarna stbeyliklerini kabul ettirmeleriydi (1098; Faroe Adalar daha nce, 1035'te boyun emiti).

S 1 1 0 0

63

S 1130
Birinci Hal Seferi byk bir baaryd; ama sonuta Yakndou, kck devletlerle dolmutu. Hem bu baar, hem de her yeri kaplayan devletikler Seluklu otoritesinin gerilemekte olduunu gsterir, bu bir araya gelince de haritay okumak iyice zorlayor. Seluklularla balayalm: imdi ayr Seluklu sultanl var, biri Rm'da (Anadolu'da), biri merkez eyaletlerde, biri de douda. sultanlk da olaan Trk iaretiyle, yani ii siyah kk yuvarlaklarla izilmi bir ereveyle gsteriliyor. Her birinin hkmet merkezinde (yani Konya, Hemedan ve Merv) bayrakl ve daire iine alnm siyah yuvarlaklar var. Dier bayrakl (ama dairesi olmayan) yuvarlaklar merkezi denetimden uzaklam eyalet ynetimlerini gsteriyor. Bu zlme en ok imparatorluun batsnda belirgin. rnein Rm'da Sivas Danimend Beylii, Hallar nemli bir yenilgiye uratan ilk Mslman lider, Seluklu sultanna denkti. Hemedan Sultanl ok daha glyd, nk buradaki sultan asi dirlik sahiplerini birbirine drmekte ok baarlyd. Ayrca hi ne kmyor, hatta bat snrlarnda hi grnmyordu. Seluklu sultanlarnn en baarls, en azndan bu aamada, Merv'deki Sultan Sancar'd. Btn dou eyaletleri ona boyun emiti; daha uzakta, Trkistan ve Afganistan'daki beyler de boyun eeceklerini bildiriyorlard. Ama Sancar topraklarndan geen Trk kabilelerini denetleyemiyordu. Bata Seluklu imparatorluu'nu dourmu olan bu g hareketi, blgeyi durmadan yeniden biimlendiriyor, mevcut yerel hkmetleri bazen glendiriyor, bazen kertiyordu.1 Hemedan Sultan denge oyununu srdrrken Hallar Levant kylarn batan aa fethettiler (1153'e kadar dmeyen Askelan hari) ve bu topraklarda bakenti Kuds olan mtevaz lekte bir krallk ile bu kralla bal mini devlet kurdular: Antakya Prenslii, Urfa Kontluu ve Trablus Kontluu. Seluklularn zayflamas Grclerin yeniden glenmesine yol at; 1121'de eski bakentleri Tiflis'i geri alp Grclerin yaad topraklarn ounu kurtardlar. Sicilyal Roger gney Italya'daki Norman fetihlerini pekitirdi. 1127'de kuzeninin lmyle Apulia Dukal'n ele geirdi, yl sonra kral unvann ald. Bakenti Palermo'daki saray, siyahi hizmetkrlar, Mslman muhafzlar, haremi, zevk sefa lemleri dilden dile dolayor, Hristiyanlar kskanlktan lyordu. Normandiya eyaleti ise dk tarafndan Birinci Hal Seferi iin para toplamak zere rehin verilmi, dk geri dndnde gerekli paray temin edemeyince blge rehinciye, yani karde ingiltere kralna gemiti (1106). ispanya'da Murabtlar Mslman kesimdeki fetihlerini tamamlamlar (1110-15) ama sonra Zaragoza'y Navarra'ya kaptrmlard (1118). Barselona ile Provence birlemiti (1112). Polonya Pomeranyallara boyun edirdi (1102-24): Kumanlar Peeneklerden geri kalan da silip sprd. Rusya'da da kayda deer birok deiiklik vard. lkenin kuzeydousunda, nfusun dier yerlerden daha hzla artt blgede Suzdal Prenslii ortaya kt. Novgorod ise 1126'dan sonra artk bir prenslik deil bir cumhuriyetti; bu tarihte kent kurucular prensin adayn kabul etmeyip kendi belediye reislerini semeye baladlar. Novgorod'da hl prensler vard, ama grevleri kenti ynetmek deil korumakt. Dier yerlerde ise prenslik babadan oula kaltsal yolla gemeye balad. Yatay veraset prensliklerin iinde yrrlkteydi, aralarnda deil.3

1 Bu yerel hkmetleri -haritadaki bayrakl yuvarlaklar- adlandrmak karmak bir itir. Bazlarnn banda Seluklu beyleri vard ve sultan diye adlandrlyorlard. Bazlan Trk olup Seluklu soyundan olmayan beylerin ynetimindeydi. Bazlar ise henz ocuk yataki Seluklu ehzadelerinin atabeyi olan Trk soylularnn elindeydi. Tabii ki, atabeylerin korumalar altndaki ehzadeleri sa tutmaktaki baarszlklar, ok gemeden Seluklu hanedannn dourganlna galebe ald ve atabeyler de beyler gibi kaltsal dirlik sahiplerine dntler; artk kimse onlar yerinden kprdatamad.

2 Cumhuriyet terimi demokrasinin varln gstermez; ortaa cumhuriyetleri her zaman iin oligariler tarafndan ynetilirdi ve anayasalar da oligarik dzeni korumaya ynelikti. Novgorod rneinde, belediye reisini seen meclisin 300 yesinin her biri nemli bir toprak sahibi aileyi temsil ediyordu. Kentin nasl ynetilecei konusunda baka herhangi bir kimsenin sz hakk yoktu.

S 1130
IZLANDA BIRLII

Ouz Trkleri Norve'e ait HVE LLG /NOVGOROD ^ Y Y P R E N S L I I CUMHURIYETI --S A / / //. ." / ' ( MUROM-RYAZAN / TT-PRENSLII

SMOLENS .PREMSLI > POLOTSK^/ PRENSLIKLERI irlandallar

Kumanlar Galler halk POLONYA PRENSLII

MERV SELKDJSULTANL

BYK KIEV ' PRENSLIIAlanlar IRVAN EMIRLII

ALMAN MP.
FRANSA KRALLII
NAVAR ;RALLII

BOHEMYA5 SDUKALL MACARISTAN KRALL IRCISTAN IKRAHL

lamut ismailleri (Hahaler)

Kirman Srplar

LEON VE KASTILYA KRALL " ' ,

lii/ANS V MPARATORLUU
Amalfl

r A A O SL U L ) ( N D L E KU
S SULTANLII < HEMEDAN SELUKLU SULTANL

TRABLUSAM K O N T L U U ^

MPARATORLUGI

EMIRLII

;:>:::::V-\

MEHDYE

KUDS ' KRALL

Beni H i l a l x J EMIRLII MLirtLI.

i
'mm
V

m W WMekke

S 1-3 DOU A N A D O L U ' D A K TRK BEYLKLER: 1 Sivas 2 Erzincan 3 Erzurum

65

S 1173
Seluklu Sultanlg'nn yerine kurulan devletlerin en gl grneni Merv Sultanlg'yd, ama ilk ken o olmutu. Maverannehir'de Karahitay Moollarma yenilen Sultan Sancar Ceyhun Irma'nm gneyine ekildi (1141).' On iki yl sonra, Sancar'm elinde kalan son topraklar da yeni gelen Ouz kabilelerinin bakaldrs sonunda yok oldu. Bu sonu hanedann kuruluunun aynada yansmasyd adeta, ama dier iki Seluklu sultanlnn ii bitmi deildi. Hemedan sultan drt bir yanda toprak yitirmiti: Batda Musul Zeng atabeyleri gl bir devlet kurmu, gneyde Abbasi halifeleri dini meseleler dndaki glerini de gstermi, kuzeyde yerel irvan ve Mzendern beyleri bamszlklarn yeniden elde etmilerdi. Yine de, gl atabeyi sayesinde Hemedan sultan nemli bir hkmdar olarak ayaktayd. Ayn ey Rm sultan iin de sylenebilirdi; Bizans ve Zengler onu durdurmaya kalkmasalar, Anadolu'da Trklerin elindeki topraklar birletirebilirdi. Hal devletleri Seluklu sultanlarna ne olduunu umursamyordu. Onlar iin sorun tekil eden Zengler, yani Musul Atabeyi ve onun yerine geen olu Nureddin'di. Zengler Urfa'y zaptederek Mslman kar taarruzunu balattlar (1143). Hristiyanlar zavall bir ikinci Hal Seferiyle karlk verdiler (1147-48). Nureddin bu frtnay kolaylkla atlatt; ok gemeden am' ilhak ederek (1154) Mslman Suriye'yi birletirmeyi baard. Derken mcadele, sonu gelen Fatm halifeliinin titremeleriyle sarslmakta olan, zenginlikten semirmi Msr'a aktarld. Her iki taraf da bu lkenin neminin bilincindeydi; Msr'n kaynaklar Ha ile Hilal'in Levant'taki mcadelesinin sonucunu belirleyebilirdi, ama Hristiyanlar Nureddin'in Msr' ele geirmesini engelleyemediler (1169). Hristiyanlarn Levant'ta ba dertteydi, ama ispanya'da stnl ele geirmilerdi. Navarra'nm Aragon'dan kopmas (1134) Aragon ile Barselona'nn birlemesiyle dengelenmiti (1137); on yl sonra Aragon kral aa Ebro boyunca uzanan topraklar temizleyebildi (1148-9). Atlas Okyanusu kysnda, bir yz yl nce basit bir kontluk olarak ortaya kan Portekiz 1139'da krallk olduunu ilan etti; Lizbon'un zaptyla da gney snrlarn epeyce geniletti (1147). Orta kesimlerde Leon ile Kastilya'nn blnmesi (1157) ve Muvahhidlerin gelii yznden fazla ilerleme kaydedilmemiti. Muvahhidler birok ynden Fatmlere benzeyen iilerdi. 1140'larda Fas'ta Murabtlarn yerine geip 1152-60'ta Marip ve Trablus'un tmn fethettiler ve 1150-72'de Ispanya'daki Mslman topraklarn ele geirdiler. ikinci Hal Seferi Kutsal Topraklar asndan bir fiyaskoydu, ama baka yerlerde yararl sonular getirmiti, ingiliz filosu Lizbon'da durup Portekiz'in kenti ele geirmesine yardm etmi, dolaysyla nemli bir baarya ortak olmutu. Kuzey Almanlar ve Danlar Hal olarak ykmllklerini yurtlarna yakn topraklarda yerine getirme iznini almlard; Elbe-Oren blgesinde pagan Slavlara saldrmalarna Hal Seferi stats tannm, belki de bu yzden baaryla sonulanmt (1147-68). ngiltere bu dnemde tuhaf bir imparatorlua sahip oldu. Fatih William hanedannn son yesi de lnce taht Anjou Dk Henri Plantagenet'e geti (1154); Anjou topraklar Normandiya'nm hemen gneyindeydi. ki yl nce Henri Akitanya Desi Eleanor ile evlenmiti; Eleanor'un topraklan Anjou ile ispanya snr arasndaki blgenin tmn kapsyordu. Sonu olarak, ngiltere tahtna oturduunda Henri'nin topraklan Man Denizi'nden Pireneler'e kadar uzanmaktayd. Bylece Avrupa'nn en zengin hkmdar olmutu; ingiliz tahtnn gelirlerini bir yana brakalm, Henri'nin Fransa'da sahip olduu topraklar, Fransa kralmnkinden daha bykt. Henri irlanda'nn istilasna da onay vererek mlklerini geniletti; istila yanltc bir biimde kolay balamt. Srekli deimekte olan Rus prensliklerinin durumu, Suzdal'm glerinin Kiev'i ele geirmesiyle (1169) yepyeni bir grnm kazand. Vladimir Byk Prensi (Suzdal'm bakenti Vladimir'di) unvann, artk Suzdal hkmdar kullanyordu. Bizans, Adriyatik kylarnn kontroln yeniden ele geirip Srplar ve Bosnallara da stbeyliini kabul ettirerek Balkanlar'a hkim oldu. Antakya Prenslii de Bizans'a biat etti (yle gerekiyordu, nk Antakya Bizans'n Malazgirt ncesi topraklarna dahildi). Almanya'da Friedrich Barbarossa imparatorluun kmekte olan kurumlarna yeniden can verebilmek iin kahramanca mcadele vermekteydi. Bohemya dk kral konumuna ykseltildi. Polonya dald.

1 Karahitaylar Budistti; Karahanllar dneminde Orta Asya'da ok byk ilerlemeler kaydetmi olan slamiyet geri ekilme dnemine girmiti.

66

S 1173
IZLANDA BRL

Norve'e alt

WE

.LLIGI

W K f 7 / / / / /7)-UZDAL-'/\
I-'NOVGOROD S \ / / / ^\T/7<^

Volga Bulgarlar

I Vr / /

CUMHURYETiX^./,//j/</7 / //A
S M O L E N S < V

/PRENSLG>A

/MUROM\/RYAZAN

Af

POLOTSKF / / E R N I G O ^ / J PRENSLIKLERI! / P R E N S L I I A / irlandallar I ^ V U R V I I ^ K V PRENSLII / POLONYA PRENSLIKLERI[ /S'SJ/' VOLINYA^V

KARAHITAY HANLII

V^^EgENSLKLER*!//!/ //
Galler halk Suzdal^

Kumanlar

[ENDERN EYLII Alanlar: RVAN L Alamut ismallleri (Hahale Meraga Ou; Trkleri

ALMAN B H M O Y DKLI U AI MP.

!A KRALL NAVARRA [RALL IL

G L R A T "
PRENSLII MACARSTAN KRALLII

RCISTAN FEALL

'KASTLYA KRALLIlJ

ARAGON KRALL IICILYA MAYORKA EMRL

HEMEDAN SELUKLU SULTANL

Kirman

Cirft

ILUU
<- ABBAS > HALIFELII PRENSL TRABLUSAM I KONTLUU KUDS KRALL 1

IALFELG

" l - 3 DOU ANADOLU'DAK TRK BEYLKLER: 1 Sivas 2 Erzincan 3 Erzurum

67

IS 1212
Nureddin Msr' fethettikten sonra da Musul'da ikamet etti. Msr' onun adna bir Krt komutan olan Selahaddin ynetiyordu. Bu bir hatayd, nk boynuz kula gemiti; Nureddin lr lmez Selahaddin sultanl ele geirdi (1174). Ynetiminin ve kurduu Eyyub hanedannn baars Hattin zaferiyle (1187) pekiti; bylece Mslmanlarn Levant'taki Latinlere kar taarruzu muzaffer bir sonuca erdi. Kuds Krall'nm ordusu hemen hemen tamamen yok edildi, krallk artk Sr [Tyre] limanndan ibaretti. Papa Levant'taki Hristiyanlarn durumunu dzeltmek iin derhal nc Hal Seferi ars yapt. Bu kez arsna krallar cevap verdi: 1190'da Alman mparatoru Friedrich Barbarossa ile ngiltere ve Fransa krallar Kutsal Topraklar'a doru yola koyuldular. Friedrich Anadolu'dan geerek Rm Sultanl'nm bakenti Konya'y ald, ama sonra dp ld. Dolaysyla Almanya'nn sefere katks sona erdi. ngiltere Kral Richard denizden geldi, yolda Bizansllardan Kbrs' (1190), Selahaddin'den de Akk ile Levant kylarnn ie yarar bir ksmn ald (1191). Ama ordusu i kesimlere girecek kadar gl deildi, bu yzden Kuds Mslmanlarn elinde kald. Srf grn kurtarmak iin Hal Seferi'ne katlm olan Fransa Kral Philippe pek bir ey yapmad, ayp olmasn diye bir sre kaldktan sonra evine dnd. Selahaddin'in zlmesine gerek yoktu, yeni Akk Krall imparatorluuna fazla leke srmyordu. nc Hal Seferi'nin sonular hayal krcyd, bu yzden de drdncs Levant'n anahtar olan Msr'a denizden saldr planlaryla balad. Bylece Hristiyanlar denizlere egemen olmalarnn yararn greceklerdi. Venedik zellikle yardma hevesliydi. Belki de Bizans'la mevcut ilikilerinden dolay Hal hareketinin yaratt frsatlardan yararlanmakta gecikmiti; drdnc sefer aradaki a kapatmak iin iyi bir frsatt. Hallar 1204'te Venedik'te toplandlar. Ancak Levant'a gtrlmelerinin karl olarak anlalan parann ancak yarsn getirmilerdi. Venedik'in nerisi, Adriyatik kysnda, uzun sredir ele geirmek istedii, bir sre nce Macarlarn Bizans'tan ald Zara'nm kendisine verilmesiydi. stek kabul edildi, ama bir sorun daha kt: Bir mlteci Bizans prensi Konstantinopolis tahtna kma karlnda her eyiyle seferi destekleyeceini sylyordu. Hal liderleri, kimi gnlszce kimi de Venedik gibi hi tereddt etmeden, bu istei onayladlar. Trklere kar kullanlacak silahlar, bir Bizans imparatorunun yerine dierinin oturtulmas iin kullanld. Bizans, ardak'ta [Myriokephalon] Anadolu Seluklularna fena halde yenildiinden beri (1176) gitgide zayflyordu. evre eyaletlerinden birounu yitirmiti: Macarlar Hrvatistan ile Dalmaya'y, Ermeniler Kilikya'y alm, Srplar ve Bulgarlar bam1 Ermeniler Kilikya'ya Bizans'n 10. yzylda blgeyi yeniden ele geirmesinden sonra gelmilerdi. Blgede onlara bol bol yer vard, nk Mslman nfus ya kam ya da kovulmutu, Bizans'n da Hristiyan nfusu glendirecek bu harekete itiraz yoktu. Malazgirt sonras blgedeki Bizans ynetimi knce Ermeniler nce Trklere boyun edi, sonra Birinci Hal Seferi'nin afanda kendi balarna rol oynamak zere sahneye ktlar. 2 VI. Heinrich, olunu Sicilya tahtna oturtmak iin kt seferin parasn Aslan Yrekli Richard'm fidyesiyle demiti, hatta bu fidye Alman imparatorluu'nun nakit sorunlarn ksa bir sre iin de olsa zmt. imparatorluun kt durumda olmasnn anlaml bir ls de batnn ondalk vergi ve ykmllklerle ileyen feodal sistemden, nakitle alan para ekonomisine gemekte olduu bir dnemde, imparatorluk maliyesinin bu frsat kullana-

szlklarm ilan etmilerdi.' Hazine tamtakrd. Yeni imparatorun sz verdii demeleri yapamayaca ok gemeden belli oldu. ok kzan Hallar Konstantinopolis'i yamaladlar, aralarndan birini imparatorluk tahtna oturttular ve bu Latin imparatorun adna uzanabildikleri her yere el koymaya baladlar. Bu, Avrupa'daki eyaletler demekti. Bu arada, kendi hesaplarna hareket eden Venedikliler Girit ile dier adalar, deniz filosu rotalarna yarayacak sleri ve kaleleri zaptettiler. Latinlerin eline gemeyen be tara hkmeti kalmt: znik ve Trabzon "imparatorluklar, Epir ve Rodos despotluklar ve Mora'daki Monemvasia kalesi (1248'e kadar direndi). lkin kendisinin de kabul edecei gibi, Fransa Kral Philippe nc Hal Seferi'ni ngiltere Kral Richard' gafil avlamak zere terk etmiti; Philippe'e gre Richard'n elindeki Fransz /e/Teri ok fazlayd. Talih Philippe'ten yanayd. Richard Almanya'dan geerken esir dt; alak imparator VI. Heinrich'in istedii 100.000 sterlin fidyeyi bulup zgrlne kavumas 15 ayn ald. Bu arada Philippe hatr saylr bir ilerleme kaydetmiti. Ama Richard ok gemeden yitirdiklerini yeniden ele geirdi; ancak ngiltere tac Richard'm renksiz kardei John'a getiinde talih yine Philippe'in yzne gld. Normandiya'nm anahtar Richard'm yaptrd, Seine Irma'na bakan grkemli Gaillard atosuydu; Philippe bu atoyu 1203-4'te ald, sonra Normandiya'y, en sonunda da Loire Irma'nm kuzeyindeki btn ingiliz mlklerini. Evet, nc Hal Seferi'nin cesur valyesi Aslan Yrekli Richard'n baarlarn anlatan arklar nldr, ama tarih, sebat sayesinde Fransa'y Avrupa'nn lider devleti konumuna getiren Philippe Augustus'u hatrlar. Fransa'nn yldz parlarken Almanya'nnki snyordu. Alman monarisinin seimle tahta oturmas bir zaaft, papalkla kavgalar ise bir baka zaaf (bir sonraki sayfada okuyacaz). Ama asl sorun imparatorluun fazla byk, fazla okdilli olmasyd, imparatorluun gc ile iddias arasndaki uurum Legnano muharebe meydannda rlplak ortaya kt; aslnda olduka iyi bir imparator olan Friedrich Barbarossa Lombard Birlii glerine yenildi (1176). italya asndan baklrsa, imparatorluk sadece kt stnde kalmt. Ama bizim iin ok ak olan bu durum, o ada yaayanlarn gznde ok farklydn-Barbarossa'nn olu VI. Heinrich Sicilya Krall'nm vrisiyle evlendi, onun oluna da hem imparatorluk miras kald, hem de krallk. ok etkileyici bir bileim dorusu.3 Baltk'ta ikinci Kuzey Hal Seferi'ne kld. sveliler Finlandiya'da bir kprba elde ettiler; Alman kkenli Kl Kardelii Tarikat Livonya'da kuruldu. Baltk'n zaten sakin olan gney kylarnda, eitli Alman ve Polonya baronlar Danlara biat etti.
mamasyd. Hatta Alman tahtnn gelirleri ykselmek yle dursun, azalyordu, nitekim bir sonraki yzyl sfrlanmt. Tersine, Philippe Augustus Fransz monarisinin vergi tabann o kadar iyi ayarlamt ki Fransa'daki ingiliz fief'lerine saldrdnda gelirleri iki katma kt. Saltanatnn sonunda gelirleri katna kmt. Dikkate deer baka noktalar da var. Kuzeydou Rusya'da Vladimir Novgorod'un krk ticareti karakollarna el uzatmaya balamt. spanya'da, Hristiyanlar Muvahhidler karsnda Los Navos de Tolosa'da byk bir zafer kazandlar (1212). Aragon Provence' yitirdi, ama Fransa'nn gneyinde baz fief'ler kazand. Anadolu'da Rm Seluklular btn i kesimleri kontrol ediyorlard, gneybatda da kyya ulamlard. Harizm ah iran'daki kargaaya son verdi, hatta Karahitaylar Maverannehir'den karmay baard.

S 1212
ZLANDA BRL

O K R HA AA Y T
y

Norve'e ait

NOVGOROD, ;UMHLfRYET

V / / /

BYK VLADMR PRENSL

O
1

HANLII

ARKAT

% / y

tvanP^^t^lERNGOV
I^^PRENSKLRP irlandallar

Pruslar^^/^/^V^EREYASLAVL
PRENSL/"

PRENSL

77ZE__EaENSLIKLERI\ix &y///////A
Galler halk / POLONYA >5 i VOLN Y / v v I a d l m l r ' f 'PRENSLKLER P R E N S L N / a i t

- X ^ ^ T t M ^ N S W ^

77

Kumanjar

A L M A N ^ohemy!
MP. N ^ k l i

ALYA PRENSL

: Alanlar

FRANSA 1 KRALL 15
ingiltere'ye alt ! 'ARRA KRALL LEON :RALLII

RVAN EMRL

MACARSTAN KRALLII TRABZON MPARATORU

GRCSTAN KRALLII Alamut Ismailleri ialer) T Z E R B A Y C A N EMRL

HARIZMAH MPARATORLUU

NSLI, Aragon'a ait I Y ARAGON KASTLYA\ KRALLII KRALL L J G \ . F : R KRALLII

RM (ANADOLU M 1 . SELUKLU) Y ' SULTANL /

LURISTAN EMRL

x> ABBAS s HALFEL -\TKILIKYA); ) ERMENI / ^ KRALL T ' KBRS KRALL ANTAKYA-TRABLUSAM PRENSLj AKK KRALLII *

EPR D E S P O T L U U Monemvasla RODOS D E S P O T L U U

= EYYUB SULTANLI

69

S 1212'DE HIRSTYAN ALEM

Karolenj mparatorluu'nun hzla k barbar baarlarnn kalc olmadn gsteren bir dersti. Alman imparatorlar dersi karmadlar: Ayn ey kendi imparatorluklarnn bana gelmesin diye Alman kilisesinden ynetici dn aldlar. Ortaa krallklarnn standart uygulamasyd bu, ama Alman imparatorlar bir adm daha attlar: Din adamlar artk sadece brokrat olarak deil baron olarak da i gryorlard, imparator II. Otto 981'de ordusuyla italya'ya gittiinde, birliklerinin yzde 70'ini kilise mensubu vasallarn salad askerler oluturuyordu. Kilise ve devlet tek vcut olmutu. ikinci adm papalk makamn yenilemek, bundan da yarar salamakt. Bir dizi Alman papa rmekte olan makama yeniden hayat verdi (1047-57), buna karlk da papalk imparatorun konumunu aka destekledi. Ne yazk ki, imparatorla papann ortakl fazla uzun srmedi, imparatorluk, btn uluslar kapsamay ne kadar arzularsa arzulasm, Almanlar tarafndan Almanlar iin ynetilen bir devlet olmaktan teye gidemedi. Kilise ise, uluslar st bir rgt olarak zaten herhangi bir laik otoriteye balanamazd. Papaln zgrlk yolundaki ilk adm, papann seilmesini kardinaller kurulunun sorumluluuna veren bir kararname oldu (1059). Gya bu nlem, Roma'daki halkn seime mdahale etmesini engellemek iin alnmt, ama yeni kurallar imparatorun sz hakkn da ortadan kaldryordu. Kararnamenin mimar olan Toscana Piskoposu Hildebrandt'a kimse ses kartamad, nk o sradaki imparator henz ocuktu, naibi de gszd. Hildebrandt bu baary elde edince, daha cesur bir adm daha att: Kilise devlet kontrolnden kurtulmakla kalmayacak, devleti kontrol edecekti. Hildebrandt papa olunca (1073'te VII. Gregorius adyla) kilisenin resmi konumu bu oldu. Bir sre iin bu zm iledi. Ortaa tarihinde herkesin aklnda kalan bir resim, imparator IV. Heinrich'in (Hohenstaufen) Canossa'da, bir tvbekar giysisi iinde karlarda Papa'mn kendisini balamasn beklemesidir. Ama Heinrich balanr balanmaz, kendisini bu derece kk dren Almanya'daki ayaklanmay iddetle bastrd. Sonra papann zorbaln lanetledi, Roma'ya yrd ve papalk tahtna kendi istedii yeni bir papay oturttu (1084). Hildebrandt'n Salerno'da yapayalnz lmesi ("Adaleti sevdim, hakkaniyetsizlikten nefret ettim, ite bu yzden srgnde lyorum") Canossa'daki resme gereken karl veriyordu. ite bylece o nl ihtilaf balad. Genel olarak dnya ileri konusunda, zel olarak da piskoposlarn atanmas konusunda nihai sz hakk kimin olacakt, papann m, imparatorun mu? imparatorlar haklarndan vazgeemezlerdi, nk Almanya'da piskoposlar imparatorluun temel direklerini oluturmaktayd. Hildebrandt'n kuramyla balan dnen papalar ise piskoposlarn din d ykmllkleri konusunda bile hibir taviz vermeye yanamyorlard. Kavga btn Hristiyanlk lemini sarst, imparatorlar ikide bir italya'ya yryp Aziz Petrus'un tahtna kendi adaylarn oturtuyordu, imparatorlar kp gittii anda da Romallar bu papalar alaa ediyorlard. Papalarn dman imparatorlara kar kartt rakip imparatorlar bu "kar-papa"lar kadar bile dayanmyor, karkl daha da artrmaktan baka bir ie yaramyorlard. Kanunsuzluun kol gezmesinden rken taraflar sonunda bir uzlamaya vardlar: Piskoposlarn atanmasnda hem imparator, hem de papa sz sahibi olacakt (1122). Ama ihtilaf aslnda ok daha derinlerdeydi. Papalar kilisenin nderi, kendi balarna birer hkmdar ve (genellikle) birer italyan olduundan, din d, emperyal ve yarmadaya yabanc bir gce, refleks olarak kar kyorlard, imparatorluun atrdayan yapsn iyice sarsma frsatn pek az teperdi. stelik imparatorluun gitgide zayflamas bu ii daha cazip klyordu. Basit askeri adan bakldnda imparatorluk Lombardiya'nm kontroln kaybetmekteydi, Alpler'in kuzeyinde bile otorite salamakta glk ekiyordu. Byle sersemlemi bir rakiple savamak papaln itibarn artrabilirdi. Aslna baklrsa 13. yzyln banda papaln durumu ok iyiydi. Latin Kilisesi Baltk'ta paganlara, ispanya'da kfirlere ve Bizans'ta skhizma taraftarlarna kar galip gelmekteydi. Drdnc Hal Seferi'ni kutsamak biraz zordu dorusu, ama Papa Innocentus bunu da becermiti. Sonuta, Birinci Hal Seferi'nde Antakya ve Kuds'te kurulan Latin devletlerinin yan sra artk Konstantinopolis'te de bir Latin patrik vard. Bulgarlar kendi patriklerine kavuma karlnda bat kilisesine balanmay kabul etmilerdi; Kilikya Ermenileri de yle. Denebilir ki Hal Seferleri, nceleri imparatorlarn elde etmek istedii Hristiyan leminin liderliinin papalara ait olduunu dorulamt. Baz ar gven iaretleri yok deildi. Toulouse kontu sapknlarla papann istedii kadar canla bala mcadele etmeyince III. Innocentus bu ii doru drst yerine getirmesi iin yine Hal Seferi ars yapmt (1208). Albigens Seferi {skhizma clarn kalelerinden biri olan Albi yresinden alyordu adn) sapknlar yok etti gerekten, ama o kadar vgye deeFolmayan sonular da getirdi. Papa kana susam kpekleri serbest brakabileceini gstermiti, ama onlar kontrol etmeyi beceremedii de akt.

70

IS 1212'DE HIRSTYAN LEM

. ,

PAPALIK
i
Bat Hristiyanl Patrikhaneler

...

EKMENK PATRKHANE Dou Hristiyanl

S 1212'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

11. yzylda Felemenk dokumaclar hem ok pahal olmayan, hem de evde dokunanlara gre ok stn bir yn kuma retmeye baladlar. Kuma nce Felemenk'te sonra da dier lkelerde ok tutuldu. Tezghlar yle hzl alyordu ki yerel koyun srs sahipleri yn talebini karlayamaz oldu. Dokumaclar yeni yn kaynaklar arayp ingiltere'yi buldular; bu lkenin kaliteli ynleri zaten nlyd, reticileri de talebi karlamak zere iftliklerini yeniden dzenlemeye istekliydi, hem de bu ii becerecek kadar akll. 1212'de ingiltere balca yn reticisi, Felemenk de gerekten uluslararas bir imalat merkezi olmutu. Felemenk kumalar kuzeyde olduu gibi italya'da da iyi satyordu. Dokumaclk kentleri hzla geliti. En byk retici olan Ghent ile ana antrepo olan Brgge, yrenin yeni ortaya kan siyasi merkezleri olan Londra ve Paris'e rakip hale geldi. Dokuma endstrisi yalnzca ingiltere ve Felemenk'e deil, genel olarak Avrupa'ya da fayda salyordu. Douyla ticaret yapan Cenevizler, Pisallar ve Venedikliler Felemenk ynllerinin ok beenildiini ve ok krl olduunu fark ettiler; ynller bu kentlerin zenginlemesinde nemli bir unsur oldu, Bu italyan kentleri ve yarmadann i kesimlerindeki komular, Felemenk'in uyamyla kyaslanabilir bir ekonomik mucize yaamlard. Oysa 1000 ylnda gzard edilecek kadar nemsizdiler. Hibirinin nfusu 5000'i amyordu. Ky kentleri srekli Mslman korsan korkusuyla yayordu, i kesimlerdekilerin ise ad san belirsizdi. Ama iki yzyl sonra bir dzine belli bal kentin arasna girmilerdi; hatta Milano ile Venedik bat Avrupa'nn en byk iki kenti haline gelmiti. Bu dnemde kentleme olgusu yarmadann btn kuzey yarsn kapsar, dolaysyla tek tek kentlerin geliiminde rol oynayan zel etmenlere ok byk nem atfetmek mmkn deildir. Bu hzl geliime kaynak salayan nfus patlamas ylesine glyd ki ihtiya olsun olmasn insanlar kentlere aktmt. italyanlar bu fazladan adale gcn nce karasularn denetim altna almakta kullandlar; 11. yzylda kendi kylarna egemendiler. Sonra, Pisa, Cenova ve Venedik denizcileri Birinci Hal Seferi'nin yaratt olanaklardan yararlanmak zere douya yneldiler. 12. yzyln ortasnda Cenevizlerin Levant ticaretine yatrdklar para dier btn ticari ilikilerine yatrdklarndan daha fazlayd. Venedikliler ise daha da byk yatrmlar yapacaklard. Drdnc Hal Seferi'ni ustaca baka yne kaydrmalar sayesinde Bizans imparatorluu'ndan yararl bir dilim koparma frsatn elde etmilerdi ("bir eyrek ve bir eyrein yars"); akllca bir seimle bu dilimin adalar olmasn tercih ettiler. Konstantinopolis, Antakya ya da iskenderiye'ye yelken aan kadrgalarn artk yar yolda konaklayabilecekleri bir dizi s vard. Kuzey Denizi'nde italyanlarn durumuyla karlatrlabilecek bir durum yoktu; ingiliz, Felemenkli, Fransz ya da Alman olsun herkesin nakliyat ticaretinde pay vard. Iskandinavlarn rol azalmaktayd; izlanda'dan ve Lofoten Adalar'ndan morina, daha da nemlisi Baltk'tan ringa getirip pazarlayarak balklktaki stnlklerini koruyorlard. Ama Danimarkallar asl ticaret frsatn Baltk kylarnda bulmulard; Kuzey Hal Seferi burada yeni rotalar, yeni pazarlar amt. Giriimi balatanlar ounlukla Almand, ama Danimarkallar hareketin siyasi liderliini ele geirip krn ounu cebe indirmeyi umut ediyorlard. islam lkelerinde, bu yzyllarda batdaki kadar muazzam bir ticari faaliyet art yoktu, ama ie ok daha yksek bir seviyeden baladklarndan durumlar epeyce iyiydi. Kent saylar ve byklklerine baklrsa gayrisafi milli haslalarna yaklak yzde 50 eklemi grnyorlard; batyla ticaretlerini dengelemekte hi de zorluk ekmemilerdi. Levant lkeleri geleneksel olarak dou baharatnn tekelini ellerinde tutuyorlar, dolaysyla fiyatlar istedikleri gibi dzenleyebiliyorlard. Ayrca dokumaclkta kullanlan pamuklarna yn kadar talep vard. Aslnda Hindistan'a zg olan pamuk ekimi 6. yzylda Arap lkelerine ulam ve islamiyet'le birlikte Akdeniz evresine yaylmt. 13. yzylda Suriye ve Msr belli bal pamuk reticisi lkelerdi.1 Hatta Levant lkelerinin daima d ticaret fazlas vard, bat ise kendi an kapatmak iin gm ihra etmek zorundayd. ans eseri 12. yzylda Saksonya, Karintiya ve Sardinya'da alan yeni madenler ihtiyac karlayabilmiti.

1 Msrl dokumaclarn Fustat'ia (Eski Kahire) rettikleri pamuklu-keten karm "fusti" kumalar nlyd. Benzer etimoloji mslin (Musul'da yaplan ince pamuklu) ve dmk (am'da [Damaskos] dokunan kendinden desenli kuma) iin de geerlidir.

72

IS 1212'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

73

IS 1230
Erken ortaada batnn bana dert aanlar gebelerdi. ster Avarlar gibi tek topluluk halinde hzla ve ok uzak blgelere gitsinler, ister Trkler gibi yzyllar boyunca ve kabileler halinde ge kona ilerlesinler, bu gebeler srleri ve aileleriyle hareket ediyorlard. Her ne trden bir siyasi iktidarlar varsa, o iktidarn merkezi de kendileriyle birlikte yer deitiriyordu. 1206'da D Moolistan'da toplanan bir kurultayla yeni bir gebe imparatorluk tr dodu; artk merkez yerinde kalacak, ordular douya ya da batya gidecekti. Bu imparatorluu Mool kabile reisi Timuin kurmutu; yirmi yl boyunca savaarak Gobi'nin kuzeyindeki otlaklarda yaayan btn kabileleri egemenlii altna toplamt. Timuin kurultayda programnn ikinci aamasn da ilan etti: Gobi'nin tesindeki dnyay da fethedecekti. Bunu baaracandan emin olduu iin de Cengiz Han unvanm ald. Kendisi hari herkesin kabul edebilecei llere gre Cengiz Han baarl bir adamd, nk hayatnn son yirmi ylnda in'in fethine balam, ortadan kalkan Karahitay Hanl'nm topraklarn ilhak etmi, iki amansz seferle (1220-21) Harizmah imparatorluu'nu ykmt. Kadersiz Harizm ahn kovalayan birlikler daha batdaki diyarlara da el atmt: Grcler, Alanlar, Kumanlar ve Gney Rusya prenslikleri ezici yenilgilere uratldlar (1221-22). Cengiz Han, bu lkelerin zaaflarn kendi lehine evirmeye frsat bulamadan ld (1227), Yaratt ve blnmeden devam eden imparatorluk iran'dan Kore'ye kadar uzanyor, benzersiz pagan ordular tek tek btn komular iin tehdit oluturmaya devam ediyordu.1 Bu aamada ran'n sadece dousu Mool egemenliine girmiti; batdaki eyaletlerde gen, enerjik bir ah Azerbaycan ile Grcistan' fethederek babasnn kaybettiklerini telafi etmi, Harizm devletini yeniden canlandrmt. Ancak Seluklular ve Eyyubler gen ahn daha fazla ilerlemesini engellemek iin birleti ve yenilgiye urayan ah geri ekilmek zorunda kald. Mool ejderinin dileri artk onu da tehdit ediyordu. Douda bu nemli olaylar geliirken, Eyyubler Hristiyanlarn Kuds' ve oradan kyya kadar inen bir koridoru ele geirmelerine izin verdiler; bylece herhangi bir Hal tehlikesini nleyebileceklerdi. Byle bir izin Hristiyanlara hakaret anlamna gelse de, Hal kalntlarnn hl tehlike yaratabileceini gsteriyordu. Latin imparatorluu ilk ivmesini yitirir yitirmez dalmaya balad. Asya'daki topraklarn Iznikliler ald (Rodos Despotluu'nu da aldlar); Avrupa'da, Selanik'i ele geirip (1223) rakip imparatorluun bakenti yapan Epirliler tarafndan sktrlyordu. Ne var ki Epirliler Bulgarlara gereksiz yere saldrp tam bir felakete urayarak (1230) Konstantinopolis'i kazanma frsatn ellerinden kardlar. Latinler ise kendilerini bile artan bir biimde, hem bakentlerini hem de Yunan anakarasna ve adalara yaylm fief lerini elden karmamay baardlar. Trabzon imparatorluu ise asl sahnede rol almak istemedi ve Seluklular 1214'te Sinop'u igal ettiinde Grcistan'a yaslanmay tercih etti. Muvahhidler Los Navos de Tolosa'daki yenilgilerinden 16 yl sonra spanya'y terk etmeye karar verdiler; oradaki Mslmanlar artk kendi balarnn aresine bakacaklard (1228-29). Ortaya kan yerel hkmdarlardan sadece Granada sultan nemliydi, ama o da Hristiyanlarn ilerlemesini durduramad. Aragon Mayorka'y fethetti, artk Leon ile tamamen birlemi olan Kastilya ise Sevilla'y ald. Baltk'ta en nemli olay Danlarn hegemonyasnn sona ermesiydi (1227). Kl Kardelii Tarikat'nn valyeleri Estonya'y fethetti; rakip tarikata mensup Toton valyeleri ise gneybat Prusya'daki Torun'da harekta baladlar.

1 "Gebe dngs'n ileten mekanizma birok kiinin kafasn kurcalamtr. Hun, Trk ve Mool glerini ne tetiklemiti, nfus art m, otlaklarn kurumas m yoksa gebe savann silahlarnn gelimesi mi? Ya da basite, bu glerin sebebi, baarl bir hann olaan ufuklarnn tesine sefer dzenlemesine yol aan tamamen siyasi olaylar myd? Peki Cengiz neden haleflerinden ve seleflerinden daha baarl olmutu? Nfus fazlas varsaymn snamak iin gereken verileri belki asla elde edemeyeceiz. Ama eski alarn iklimini aratranlar bir araya gelirse, bir sre ok revata olan "Asya'nn Nabz", yani otlaklarn dngsel kurumas fikri test edilebilir. Teknik ilerlemeler sz konusu deilmie benziyor, nk bozkrda devrim yaratan tek icat zengiydi. Avarlar zengiyi batya getirmi, savalar muhtemelen bu sayede kazanmlard. Ama Avar mparatorluu'nun daha nceki Hun mpa-

ratorluu'ndan ya da daha sonraki Mool imparatorluu'ndan farkl olduunu sylemenin bize yarar olmayacak. Hatta zenginin asl etkisini bozkrda deil (buradaki sava biimleri zenginin icadndan etkilenmemiti) Hristiyan leminde gsterdiini iddia etmek mmkn: Frank svarileri zengi sayesinde ok taktiklerini (belde tutulan kargyla hcuma kalkmak) gelitirebilmi, bu taktikler feodal valyelerin adeta damgas olmutu. Aslnda muhtemelen bozkrn dinamikleri matematik anlamda dzensiz, karmakarkt. Fraktal kmelerin tekrarlamas gibi, imparatorluk kuranlarn byk zaferleri ile tek tek klanlarn kk aptaki hareketleri arasnda adeta bir yanklanma vardr. Benim tahminim, evet. Cengiz hayranlk duyulmas gereken bir hkmdard, ama imparatorluu istatistik olarak bylesi oluumlarn yelpazesine giriyordu; o sadece arkasna ok gl bir rzgr alabilmi bir imparatordu.

74

IS 1230
IZLANDA BIRLII

Norve'e ait

W / / / ' X / BYK ' NOVGOROD / V V L A D I M I R ' CUMHURIYETI Y Y PRENSLII

Volga Bulgarian

\tL/J/7/
Litvanlar irlandallar Pruslar ' GALLER PRENSLIC TOTON TIFFLYYYRG&AS

/^/pTRYAZAN
I A J /

V - ^ Y Y ' R F / / A P R E N S U SMOLENSK / / / \ ( / , PRENSLII / E R N I G O V X S / / / A2//PRENSLII A Vladimir'e alt

Kumanlar

VALYELERI^// POLONYA^ -"PRENSLIKLERI

XKIE ,PRENSLII VOLNY PRENSLII GALIYAPRENSLII'

Alanlar

IOHEMYA FRANSA KRALL ingiltere'ye

MACARISTAN KRALL

IRA KRALLII
BOSNA KRALUGI KASTILYA KRALL

KRA TRABZON 'ARATORLUC

RBSTi, IMPARATORLU! .

-Z/BULGAR

RM (ANADOLU /SELUKCUK . SULTANL HARIZMAH IMPARATORLUU

- Niebi^v
Algarve

SICILYA

& ABBAS? HALIFELII

L TN MPARATORLUU W y w A
388888SSS888888888888888 MUVAHHID HALIFELII (Bizans a ait)

M o n e m v a s i a ' V ^ e n e d i k ' e aiJT

S-/ _ ./:!= KIBRIS K A L y R LI I : ANTAKYA-TRABLUSAM PRENSLKJ^'J-

Anahtar

1221-22 Mool aknlar

75

S 1278
Moollarn Rus bozkrlarnda ilk beliriiyle 1236'da yeniden ortaya klar arasndaki 14 yllk dnemden yararlanmak batda kimsenin aklna gelmedi. Dolaysyla Mool komutanlar ilk seferdeki gibi dmanlarn tek tek avladlar. Volga Bulgarlaryla ie baladlar, sonra Ryazan yoluyla Vladimir'i geip gneye indiler ve Kumanlar ile Alanlar sindirdiler. Don yresinde kladktan sonra batya saldrp nce Pereyaslavl' sonra da Kiev'i talan ettiler. En sonunda da orduyu ikiye ayrarak Avrupa'nn derinliklerine indiler. Kuzey ordusu Polonyallar ile Tton valyeleri'ni, gneydeki gler de Macarlar yendi. yle grnyor ki, imparatorluklarnn yeni topraklarn ynetmek zere Macaristan' merkez yapmak niyetindeydiler. Ama 1242'de Cengiz Han'n olu ve vrisi gedey Kaan'm ld haberi geldi ve komutanlar imparatorluun asl merkezine yakn bir yerde konulanmaya karar verdiler. Bulgaristan yoluyla ekildiklerinden, bu lke Mool yrngesinde kald; Polonya ile Macaristan yrngeden kurtulabildi. Moollar Yakndou'yu blm blm fethettiler. 1231'de Harizm ah Celaleddin'in imparatorluu bir Mool birliince ortadan kaldrld; bu birlik Azerbaycan otlaklarnda slendi. Bu g 11 yl sonra Rm Seluklularn yendi ve hara vermeye zorlad. (Dolaysyla, bir nceki on yl boyunca Seluklularn vasal olan Trabzon imparatorluu ile Kilikya Ermeni Krall efendi deitirmi oldu.) Sonunda 1256'da Mool han Hlagu byk yedek kuvvetlerle ve btn Yakndou'yu Mool kontrolne alma buyruuyla geldi. Hlagu, Alamut Ismaillerini (Hahaler) yok etmekle ie balad ve bylece bu mezhebin tarihi uygun bir ekilde sona erdi. Sonra Abbas Halifelii'ne saldrd. Badat biraz direndikten sonra dt, kentliler katledildi ve Mool svarilerinin nallar halifeyi inedi. Bu haberin Suriye ve Filistin'de yaratt panik sonucunda Hlagu'ye hemen hemen hi kimse direnmedi. Ama Msr' istila niyetleri gereklemedi. Yine han ld ve bu kez imparatorluun kalbinde i sava kt. Hlagu yurduna dnerken Msr snrn gzlemek zere sadece birka alay brakt. Msr'da, son Eyyublerin Trk muhafzlar arasndan seilen Memlk sultanlar hkm sryordu. Bu kez Memlklar saldrya geip Ayn Calut muharebesinde Filistin'i savunan Mool glerini yok ettiler. Artk Suriye'yi kurtarmalarn ve Frat Irma'n snr yapmalarn engelleyecek bir g kalmamt. Nitekim snr Frat oldu ve yle kald. Hlagu'nun kurduu ilhanl Devleti, Rusya'y denetlemek zere kurulan hanlkla (batda Altmordu Hanl diye bilinir) ekimeye balad. Her ikisinin de kt stnde stbeyi olan in'deki Kubilay Han'n onlar kavgadan vazgeirmeye ne istei ne de olana olduundan, iki hann bu ekimesi batya ilerlemek iin kullanabilecekleri kaynaklar tketti. Mool imparatorluu hem Avrupa'da hem de Yakndou'da varaca en son noktaya ulamt.1 Doudaki Hristiyanlar, yava yava onlar yok etmekte olan Mslman ilerleyiinden Moollar sayesinde kurtulacaklarn umut etmilerdi. Gerekten de Grcistan' Moollar kurtard; bu kk krallk Mool himayesi altnda topraklarn yeniden ele geirip zenginleti. Ama Hal devletleri snrn te yannda kalmt, dolaysyla soluk almaya frsat bulamadlar. Kuds, ilk Mool aknndan kaan bir Harizm gruhu tarafndan ele geirilmiti (1244). Memlklar da 1263'te Antakya'y, daha sonra da Trablusam (1289) ve Akk'y (1291) ele geirdiler. Papalk 13. yzyln ikinci eyreini Alman imparatoru II. Friedrich Hohenstaufen'le ekierek geirmiti; papa iin daha da nemlisi, Sicilya kral ile ekimeler de bitmiyordu. Papa durmadan ayn karabasan gryordu; Ya Papalk Devleti Friedrich'in yukarda ve aadaki iki deirmen tann arasnda ezilirse? Geri Friedrich'in lmyle (1250) acil tehlike gemiti ama bir daha yeniden ortaya kmayacam kim bilebilirdi? Tek are Hohenstaufen soyunun tamamen temizlenmesiydi. Friedrich'in henz ocuk olan torunu ve meru vrisi Conradin'i, amcas Manfred tahtndan mahrum edince papalk bekledii frsat buldu. Papa bu taht gaspn lanetledi, Manfred'in ta stndeki haklarn yitirdiini ilan etti ve tac Fransa Kral IX. Louis'ye teklif etti. Louis teklifi kardei Anjou Kontu Charles'a geirdi. Charles derhal italya'y istila etti, Manfred'i Benevento muharebesinde (1266) yendi ve bu gney italya krallnn hakimi oldu. iki yl sonra rtne eren Conradin hakkn arad. Charles onu da bandan savd. Sicilya ile Almanya arasndaki balar kesilmiti. Charles'n desteiyle papalk orta italya'daki prensliin kontroln fiilen ele geirmiti; zaten kt stnde bu blge Charlemagne dneminden beri kiliseye aitti. Charles ve papann ortak abalar meyve verdi ve yeni Papalk Devleti bir sonraki Alman imparatoru, Habsburg hanedanndan Rudolph tarafndan diplomatik adan tannd. Aslnda Rudolph blgenin imparatorluk fief lerinden biri olduunda srar edebilirdi, ama onu sadece Almanya ilgilendiriyordu. Dolaysyla kk italyan yerel ynetimleri, Papalk Devleti ve Sicilya Krall artk istediklerini yapmakta serbestti.2 Charles'n istekleri pek oktu. Eski Norman projelerini canlandrmak, yani krall hem Afrika'da hem de Balkanlar'da geniletmek istiyordu. Beceriksiz ama gayretli bir Hal olan kardei Louis'yi kandrp Tunus'a gitmesini salad. Sonu umut krcyd: Louis dizanteriden ld, bir hara vaadinden baka bir ey elde edilemedi, zaten o vaat de yerine getirilmedi. Balkanlar'da Charles daha baarl oldu; zaten oradaki Latin >

1 Kubilay'n tahta kmasyla (1260) Mool imparatorluu fiilen drt ayn hanla blnd: Altmordu, ilhanllar, Kubilay'n in'i ve haritada ucu grnen Orta Asya'daki hanlk. Bu hanlk. Cengiz'in ikinci olu aatay'n dirlii olduu iin aatay Hanl diye bilinir, ama bu tarihte blgenin stbeyi gedey'in torunu Kaydu idi; aatay soyu 1309'da ynetimi devrald. 2 Harita kuzey talya'daki elliyi akn topluluktan sadece ikisini gsteriyor: Pisa (Korsika ve Sardinya'ya sahip olduu iin) ve Venedik (mparatorluun dnda olduu iin). Bu blgedeki siyasi durum hakknda bir fikir elde edebilmek iin

on sayfa ileriye, kentler ve ticaret yollar haritasna bakmalsnz. O harita en byk 20 kentin grece nemi hakknda bir fikir veriyor. Byk olsun kk olsun bu kentlerin hepsi uvaldaki kediler gibi kavga ediyorlard ve papalk ile imparatorluk arasnda yllarca sren ekime srasnda benimsenen isimleri kullandlar: Guelfo (Papalk taraftar; bu isim Hohenstaufen'lerin rakibi Weif hanedanndan gelir) ve Ghibellino (imparatorluk taraftar; bu isim de bir Hohenstaufen atosu olan Waiblingen'den gelir

IS 1278

> fief leri Bizans'n Konstantinopolis'i yeniden ele geirmesinden (1261) sonra bir koruyucu aramaktayd. Charles, Latin mparatorlugu'nun artklarn toplamay becerdi ve Akhaia Prensi unvann ald (1278). Ele geirdii olaanst geni topraklar artk Anjou'dan (miras kalmt) Provence'a (evlilik yoluyla elde etmiti), Sicilya'dan (fethetti) Arnavutluk'taki ileri karakollara, Korfu'daki krallktan Balkanlar'daki Latin fief lerine (her yolun karmyla ele geirmiti) kadar uzanyordu. Btn bunlara deer miydi, o baka mesele. Sicilya'da Vesperum Ayaklanmas ktnda (isyann balama iaretini Vesperum'a yani akam duasna aran anlar vermiti) Charles'n ba fena halde derde girdi. Bizans iin iyi yllard bunlar. Selanik'teki Epir imparatorluu knce Iznikliler Avrupa'ya geti. 1259'da Yunanistan'daki Latinlere kar nemli bir zafer kazanp Mora'nm drtte birini ele geirmilerdi, iki yl sonra da hibir direnile karlamadan Konstantinopolis'e yeniden girdiler. Sonuta Epirliler boyun edi (1264) ve bir deniz seferiyle Ege adalarnn ou yeniden elde edildi. Bizans adeta yeniden kurulmutu; evet, baar ksm, elde edilenlerin ne olaca kukuluydu, yine de bu ann tad karlmalyd. Baltk'ta ne kan Tton valyeleri kendilerine tahsis edilen alan, yani Prusya'y fethettiler, sonra da Kl Kardelii Tarikat'nn topra olan Livonya'y ele geirdiler.

Yeniden canlanan Danimarka Estonya'y ald; isve Finlandiya'daki kprban geniletti. Kuzey Hal Seferi'nin meru hedefi olarak yalnzca Litvanyallar ve en kuzeydeki Finler ve Laplar kalmt. Beklentilerin tersine, Litvanyallarm cesur sava olduklar anlald. Finler ve Laplarn ise nfusu o kadar seyrekti ki saldrmaya demezdi. Novgorod iyi bir hedef olabilirdi; zengindi, dleklii nlyd (istilaya uramamasna ramen Moollara boyun emiti), Rus standartlarna gre ele geirilmesi grece kolayd. Novgorod, savunmasn Suzdal prenslerinden biri olan Aleksander Nevski'ye emanet etti. 1242'de donmu Peipus Gl'nde yaplan bu hayati muharebeyi Nevski kazand ve bundan byle en karanlk gnnde Rus devletini kurtaran adam olarak hatrland.3 ispanya'da, Portekiz ve Aragon kendi blgelerinin fethini tamamladlar. Bu arada Kastilya, ayakta kalan tek Mslman devlet olan Granada Emirligi'ni kk bir blgeye hapsetmeyi baard. Balear Adalar, Aragon hanedanndan bir kk karde iin ayr krallk haline getirildi; Navarra Fransa'nn egemenliine geti. Fas'ta Merinler Muvahhidleri alaa etti (1269); Muvahhidler zaten Tlemsen Ziyanleri ve Tunus Hafsleri tarafndan Marip'in dousuna koyulmulard (1230'larda). Atlas Okyanusu'nda Norve izlanda'ya boyun edirdi (1248), fakat batdaki adalar Iskoya'ya teslim etmeyi kabul etti (1266). ingilizler Galler halkn ezmeyi srdrd, ama bu prenslii 1282'ye kadar ilhak etmediler.

3 Efsaneye gre Aleksander Neva kysndaki bir muharebede (1240) sve igal tehlikesini de pskrtmt; unvan Nevski buradan gelir. Bugnk aratrmaclar bunu kukuyla karlyor: Muharebeyi anlatan tek kaynak ok ge bir tarihe ait ve ar Aleksander taraftardr, ayrca Aleksander hayattayken bu unvan hi kullanmamtr. Ama Aleksander'in

arabasn sk skya Mogol atna balad kesindir. Hann btn emirlerini yerine getirmiti; Novgorodlular Mogollara verdikleri haracn azaltlmasn istediklerinde yldrm gibi stlerine gelen ve ellerinden tam miktar alan (1260), o srada Vladimir Byk Prensi olan Aleksander'd.

S 1346
Mool ilhanl devletinin k 14. yzyl balarnn en arpc olayyd. Son fiili ilhan olan Ebu Said 1335'te lnce eitli Mool hizipleri merkez eyaletlerinin kontroln ele geirmek zere birbirleriyle attlar; Tebriz obanleri ne kt, ama dierlerine stn gelemedi. evrelde yerel yneticilerin topraklar kaltsal dirliklere dnmeye balamt; Bat Anadolu'da zellikle ilgin bir gelime grlyor, yeni bir siyasi birim olan gazi beylikleri ortaya kyordu. Bizans snrndaki Trk kabilelerinin beyleri kendini kfirle savaa, yani gazaya adayan anlamna gelen gazi unvann alyorlard. Bu ubeyleri 13. yzyln sonunda byk aknlara baladlar ve 14. yzyln ortalarnda Bizans' Asya topraklarndan atmay baardlar. Gazilerin kurduu beyliklerin en nemlisi Osmanl Beyliiydi (haritada 2). Kurucusu Osman kk bir Seluk ubeylii olan topraklarn 1280-1324 arasnda Anadolu'nun hemen hemen btn kuzeybatsna yayd. Osman nce Seluklularn sadk bir yasalyd, sonra, 1300'lerin banda Seluklu hanedan sona erince, yerlerine geen Mool valilere baland. Ama dalmakta olan ilhanl devletinin valisi, uzak batnn kk beyleriyle uraamayacak kadar meguld. Bu haritann gsterdii tarihte gazi beylikleri Mool yrngesinin dna kmt.1 Altnordu Hanl lhanllardan daha uzun yaad. Han penesini Rus prensliklerinden asla ekmedi. Prensler hann adrna gelip unvanlarn onaylatyor, ordularn han nereye emrederse oraya gtryorlard. Ama Mool snrnn orta ve gney kesimlerinde hann otoritesi artk eskisi kadar gl deildi. Aa Tuna'da hem sa kydaki Bulgarlar, hem de daha artc biimde, sol kydaki Vlahlar [Eflklar] Mool boyunduruundan kurtulmay baarmlard. Hatta orta kesimde Altnordu Hanl kendisine bal baz hkmdarlar Litvanyallara kaptrmt; Litvanyallar Volhinya'y ilhak etmi, Smolensk'i himaye altna alm, gneydou snrlarn Kiev'e kadar geniletmilerdi. Vlahya ile Litvanya arasnda, hl Moollara vergi demekte olan Galiya vard. Ama Galiya zaten kim isterse ona, Litvanya'ya, Macaristan'a hatta Polonya'ya hara veriyordu. Bu listede Polonya'y grmek artc, nk Polonya'nn durumu bir sredir hi iyi deildi. 14. yzyln ilk yllarnda dou Pomeranya ile Baltk kylarndaki topraklarn Tton valyeleri'ne, 1327'de de Silezya'y Bohemya'ya kaptrmt. Ama en azndan krallk yeniden kurulmutu; 1346'da kuzeydoudaki Mazovya Prenslii hari btn Polonya, Kral III. Kazimir'in hkmranln kabul etmiti ve Kazimir krallndan toprak koparmaya alanlar engellemeye kararlyd. 1232'de, Anjou Dk Charles'n hkm srd Sicilya Krall'nm bir yars olan aday Vesperum ayaklanmas alt st etmi, ayaklanmay bastrmak mmkn olmamt. Aragon adallara destek salamam olsa belki Charles iin stesinden gelebilirdi, ama Aragon'un deniz gcyle baa kamad. 1302'de Charles ldkten ok sonra, bir anlama imzalanarak Sicilya'da iki krallk tannd. Biri aday kapsyor ve Aragon hanedanndan bir prens tarafndan ynetiliyordu; anakaradaki topraklar kapsayan dieri ise Anjou denetimindeydi. Napoli Krall adyla anlmas daha doru olan ikincisi Anjou mlklerinin nvesini tekil etti. 1290'da Anjou Kontluu hanedan kzlarndan birine drahoma olarak verilmi, dolaysyla Napoli'nin asl kontlukla ilikisi kesilmiti; Latin Imparatorluu'ndan arta kalanlar da 1307'de kk oullardan birinin soyuna emanet edildi. Aragon'un Sicilya'ya mdahale etmesinin gerekesi, Manfred'in kznn Aragon Kral III. Pedro ile evlenmesiydi, bylece Aragon tahtta hak iddia edebilmiti. Ama kralln ana liman olan Katalonya bakenti Barselona'nn giriimci sakinleri sayesinde zaten Aragon'un denizlerdeki rol artmaktayd. Sicilya'daki sava sona erince Byk Katalan Birlii'nin yurda dnmesi gerekiyordu, oysa birlik Bizans'a paral asker olmay seti (1302) ve sonunda Atina Dukal'n ele geirip bir Aragon fief ine dntrd (1311). 1322'de Papa Venedikliler ve Cenevizleri Memlk ticaretine ambargo koymaya raz ettiinde Katalanlar bu frsat kullanp skenderiye'deki varlklarn artrdlar. 1323'te Sardinya'y aldklarnda artk Pisa'mn gcnn tkendii ve Akdeniz ticari hiyerarisinde Barselona'nn nc sraya ykseldii ortaya kyordu. Bu hiyeraride Pisa gerilemi, oysa Cenova ykselmiti ve artk Venedik'i zorluyordu. Bizans'n canlanmasyla Konstantinopolis ile ayrcalkl ticaret Venedik'in deil Cenova'nn eline geti. Geri Venedik'in Ege'deki konumu yle kolay kolay tersine evrilemeyecek kadar glyd, ama Karadeniz ticaretini bahetme hakk da Konstantinopolis'a aitti. 1270'lerde Cenevizler Krm ve Trabzon'da ticari karakollar kurmaya baladlar, bylece Rus ve ran pazarlarna girdiler. Yava yava ortaya Venedik'le karlatrlabilecek bir ticari imparatorluk kt. Cenevizler Krm'da Kefe'yi ele geirmeye alan Moollar pskrtp 1343'te kente sahip oldular. Samsun'da da bir garnizon kurdular. Ege'de Khios'u [Sakz] 1346'da Bizans'tan aldlar. Merkez blgede ise Pisa'y ezici bir yenilgiye urattktan sonra (1284'te Livorno aklarnda Meloria'da) Korsika'y ele geirdiler. Tek bir zafer Cenova ile Pisa arasndaki meseleyi halletmeye yetmiti; oysa Cenova ile Venedik arasndaki atmalar iki kente de kalc bir avantaj salamyordu. Ama bu atmalardan biri farkl sonular dourdu. 1298'de bir Ceneviz filosu Adriyatik Denizi'ne girip Curzola aklarnda (bugnk Kerkula) stn bir Venedik gcn perian etti. 5000 Venedikli esir arasnda in'den henz dnm olan Marco Polo da vard; ite bu tutsakl srasnda onu mehur edecek olan kitab yazd. 2 , 14. yzyln ilerlemesiyle Bizans'n yldz yine snd. Bizans'n kaydettii son baar Epir prensliklerini ele geirmekti; bundan sonra Srplarn basksn gi/gide daha>-

1 Haritada gsterilen beylikler (bakentleri parantez iinde): andarl (Kastamonu); 2. Osmanl (Bursa); 3. Saruhan (Manisa); 4. Aydn (Birgi); 5. Mentee (Milas); 6. Germiyan (Ktahya); 7. Hamid (Eridir); 8. Teke (Antalya); 9. Karaman (Larende). 2 Bu kitap Marco Polo 'nun Seyabatlart deildir, douda geirdii ilk 25 yl anlatmaz. Dnya 'nn Tasviri adl kitaptr ve Marco'yla birlikte hapis yatan Pisa'l Rusticello'nun kaleme ald, pek iler tutar yan olmayan blk prk eylerdir.

Rusticello profesyonel bir yazard, ama Marco'nun hikyesini gerektii gibi, doru drst yazamamt. Marco'nun kendi gzyle grdklerini duyduklaryla kartrm, metnin renklendirilmeye ihtiyac olduunu dndnde araya basmakalp muharebe sahneleri, kendi yazd romanslardan alnma masallar sktrmt. Sonu gerek ile fantezi arasnda, manastrlarda ncil'deki hikyeleri resimlemek zere yaplan o an dnya haritalar gibi, yararsz ve ackl bir yndr. Oysa ikisi bir olup neler retebilirdi...

79

>- fazla hissetmeye balad. Srp Prensi Stefan Duan, henz tahta gemeden nce Bulgarlara kar nemli bir zafer kazanmt; 1330'larda Anakara Yunanistan'ndaki Bizans savunma hattn yarp Arnavutluu ve Selanik hari btn Makedonya'y ele geirdi. 1346'da "Srplarn ve Yunanllarn imparatoru" unvanyla ta giyerek Bizans mirasnn kalntlarnda hak iddia etti. Bizans'n Avrupa'daki dier eyaletlerini de eline geirmesi an meselesiydi. skandinavya'da Danimarka monarisi yine ke gemi, sve'in gneyindeki eyaletler bir borcun teminat olarak sve Krallg'na verilmiti. Ama Estonya 1346'da Toton valyeleri'ne satlnca Danimarka yeniden ykselme srecine girdi. Bu arada, geici bir sre iin ayn kraln egemenlii altnda yaayan Norve ve sve uzak kuzeyin topraklarn yokluyorlard. isveliler Bothnia Krfezi'nin (Baltk'n yukars) her iki yakasnda denetimi ele geirdiler; Novgorod, sve'in bat Finlandiya zerindeki hkmranln tanmak zorunda kald (1323). Daha kuzeyde (haritada grlmyor) Norveliler Kuzey Burnu'nu ap Kola yarmadasna bir dizi sefer dzenlediler; oysa bu topraklarda Novgorod da hak talep ediyordu. Sonu olarak Kuzey Buz Dairesi'nde olaanst bir baskn ve kar baskn sava srdrld, sonunda Norveliler yarmadaya deil ama Kuzey Burnu'na (Finnmark) sahip oldular. Novgorod'un karsndaki tek dman Iskandinavlar deildi. Uzun sredir Novgorod'un krk ticaretinde gz olan Vladimir Byk Prensleri de 1330'larda uzak kuzeydoudaki birok ileri karakolu ele geirmilerdi. Bu arada Vladimir Byk Prensi unvan artk bu prenslerin Vladimir'de oturduklar anlamna gelmiyordu. Kent 1238'de Mool yamasndan sonra kendine gelememiti, artk bu unvan iin Suzdal'm baka ke-

simlerindeki prensler rekabet ediyordu. 14. yzyln banda en nemli kraliyet merkezleri Moskova ve Tver'di. Altnordu Han'nn onayn almay baaranlar genellikle Moskova hanedanndan gelenlerdi, 1331'den sonra unvan Moskova'da kald. Alman imparatorlar, talya yle dursun, Almanya'y bile kontrol etmekten vazgemiler, kendi topraklarn geniletmeye koyulmulard. svire'de mtevaz bir mlk olan Habsburg'lu Rudolph imparator olunca bu frsat Avusturya'nn kontroln ele geirmek iin kulland (1282); 1308-1314 arasnda imparator olan Lksemburg'lu Henri olunu Bohemya kral yapt; Bohemya ne de olsa Lksemburg dukalndan ok daha gzalc bir mlkt. mparatorlarn kendi karlarn gzetmesi tehlike anlarn aldryordu, ama nceki imparatorlarn toprak balayarak dier baronlarn sadakatini kazanmaya almas ie yaramamt. Devlet kuunu aile kafesinde tutmak daha akllca gzkyordu. Habsburglar ve Lksemburglar'n karna olann (bundan sonraki imparatorlar hep bu iki aileden kt) Alman mparatorluu'nun da karna olaca bile iddia edilebilirdi. Ortada yeteri kadar kk ve zayf prenslik vard. Son olarak bu dnem hakknda belirtilmesi gereken birka kk nokta var. Venedikliler 1339'da Treviso'yu ilhak ederek italya anakarasnda ilk nemli admlarn atmlard, Ege'de ise Euboea [Eriboz] adasn yeniden ele geirdiler. Kutsal Topraklardan atlan St. Jean valyeleri yeni kararghlarn Rodos'ta kurdular (1309). Marip'te Fasllar Tlemsen'in denetimini ele geirdiler. Orta Asya'da aatay Hanl dou ve bat olmak zere ikiye ayrld, trlanda'daki ingiliz ynetimi 1315-18 arasnda isko istilasyla sarslmt, ama imdi dou ve gneyde, hatta baz baka blgelerde egemendi.

80

S 1346

W
ALMAN MP.
ngiltere'ye ait VARRA KRALL

y \ 'V/z^//'
'J*//AL/ O

Y^M:
" N O V G O R O D ^ ? VLADIMTR, C U ^ U R I Y E T I O ?/ PRENSLI,(al
-

O O _^BATI ALTINORDU HANLII

DVACVELERI-'V^ .... F SMOLENSK

DN Ho

^Y Z N RAA PRENSL/^;
BRYANSK 'PRENSL, .

o o
O

AATAY HANLT-

I -Si4!

LTVANYA IYK R s DUKALII

XWWWVx \ / / / /s
MAZOVYA PRENSL

o o
O

C RA L U C Nl T OA T U MR
, MACARSTAN EFLAK ^PRENS JRCSTAN KALLIGI TRABZON IMPARATORLUU J r > TEBR - i . COBSNLER

HERAT KARTLAR

J>
PORTEKIZ KRALIR 'IVAS ER&FNA

'qBEYUGIO/*!

A V V

LHANLILAR
BADAT CELAYhLER " YEZD MUZAFFERLER

Af
ST. JEAN R VALYELERI
K|BR|S

^ J T ~

mm.
lhanllarda: taht adaylar _ tara h a n e d a n l a r . Bat Anadolu'da: gazi beylikleri _ Ege ve Karadeniz'de: A Akhaia'ya ait G Cenova'ya ait B Bizans'a ait S Sicilya'ya ait .1-9 i

''^mmw

////

81

IS 1346'DA HIRSTYAN LEM

Anjou Dk Charles ile Papalk Devleti arasndaki ba, her ikisinin de geleceini etkiledi. nce her ey yolundayd. Charles bir krallk sahibi oldu, italya'da egemenlii ele geirdi ve douda bir imparatorluk kurmaya balad. Dier yanda Papaln orta Italya'daki hkmranl onayland. Derken Sicilya Vesperum Ayaklanmas kverdi ve byy bozdu. Hem Anjou hanedan, hem de Papalk Sicilya'y yeniden ele geirmeye altlar, ama ikisi de hibir baar kazanlmadan uzayp giden mcadeleye sonunda yenik dtler. 1294'te o dnemin papas artk Napoli'de oturan bir Anjou kuklasndan baka bir ey deildi. Anjoularn kucandan kurtulmak gl bir papann harc olabilirdi. Bir sonraki papa VIII. Bonifacius tam da byle biriydi. Talihsiz selefini istifa etmeye zorladktan sonra papalk sarayn yine Roma'ya tad ve kral olsun, kardinal olsun, buyruklarn tartmaya kalkan herkesi aforoz ederek tek bana hkm srd. 1300'deki ellinci yl trenlerinde tam formundayd papa. Kutsal Kent'e binlerce hacmin akn edii, bu treni akl eden papay ve paray adeta krekle uvallara dolduran kardinalleri ok memnun etti. Ama ertesi yl Bonifacius fazla ileri gitti. Fransa Kral Yakkl Philippe'i din adamlarndan vergi almakla sulad, btn dnyevi hkmdarlar gibi manevi babasna boyun emesi gerektiini krala hatrlatt. Philippe'in cevab bir bu kadar uzlamaz ve sertti. 1303'te Bonifacius nihai silah olan aforoz fermann imzalamaya hazrd. Ama ferman yaynlamadan nce Philippe harekete geti. Hempalarndan biri Roma'da bir kabaday etesiyle anlaarak papann Anagni'deki yazlk sarayna yrd ve papay esir ald. Bonifacius kendini ihanet sulamasyla yarglanma tehdidi altnda buldu; yerel halk yardmna koup serbest kalmasn saladysa da papann ibii dmt. Bir ay sonra, aforoz fermann yaymlayamadan ld. Papaln Fransa'nn ana dmesi hzl ve tam oldu. 1305'te kardinaller Bordeaux bapiskoposunu papa setiler. Bu papa Lyon'da ta giymeyi tercih etti, italya'ya gitmeye kalkmad. Hatta Avignon'dan teye gemedi. Bundan sonraki alt papann ynetim merkezi Avignon oldu, zaten hepsi de Franszd. Bonifacius'un Anagni'deki esareti topu topu 24 saat srmt; Avignon'daki "Babil esareti" yetmi yl srecekti.1 Bu dnem Hristiyan kilisesi iin genelde fazla hareketli olmad. Kilise ispanya ve Baltk'ta baz kk ama yararl kazanlar elde etmiti, douda ise geriliyordu. Ortodoks kilisesi Konstantinopolis'te yeniden kurulmu, Latin Patriklii kapatlmt (1261). Bulgar Patriklii ise ok daha nceleri Ortodoksluu kabul etmiti (1235). Duan'n ta giyme treni iin kurdurduu (1346) Srbistan Patriklii de elbette Ortodoks'tu. Sadece Ermeni Patrii (1294'ten beri Sis'teydi [Kozan]) papaya sadk kalmt. Ortodoks kilisesinin durumdan memnun olacak hali yoktu aslnda; Bizans Balkan-

PAPALIK

lar'm ou blgesini ele geirmi, ama kenarda kede kalm birka kent hari Anadolu'yu kaybetmiti. stelik Rus ve Grc kiliseleri de Mslman hkmdarlara hara dyorlard. Yine de Hristiyan lemi islam lemi kadar byk alkantlar yaamamt. Yakndou'daki islam topraklar ve kltr nce Moollar tarafndan yamalanm ve harab edilmiti, ama sonra bu fatihler -ilhanllar 1290'larda, Altnordu yaklak 1340'ta- Islamiyeti kabul ettiler; yani islam lemi toprak bakmndan kazanlyd. Yakndou toplumundaki gebe unsurun glenmesi bile iki trl okunabilir: bir yandan islam toplumunu zayflatmt kukusuz, ama ayn zamanda gebe beylerin gazasna yeni bir ivme kazandrmt.

1 Babil burada elbette Fransa iin kullanlan bir mecazdr, ama papann ikamet yerinin teknik olarak Fransa Krall dnda kaldn belirtmek yerinde olur. Avignon, Provence Kontlugu'ndayd, bu kontluk da Alman mparatorluu'nun bir fief'iydi. 1348'den sonra da, Papalk Avignon kasabasn Napoli kraliesinden (ayn zamanda Provence kontesiydi)

satn aldnda papalar Roma'da olduu gibi Avignon'da da hkmran olduklarn iddia edebiliyorlard. Gerek elbette farklyd: Avignon hem corafi, hem de sosyal olarak Fransa'ya birleikti, papalar da orada ikamet ettikleri srece Fransz karlarna boyun eiyorlard.

S 1346'DA NFUS
altna dmedi. Ama muhakkak ki asl etken iyi iletmeydi, yani ortaa Avrupa's gibi byk lde tarmsal olan bir toplumda iftliklerde ok daha iyi usullerle tarm yaplmasyd. Bu konuda bol bol kantmz var. Belki de en nemlisi tarla sisteminin yaygnlamasydi; yani topran yars deil te biri nadasa braklyordu. Ortaa iftiliinin klasik dnem iftiliinden daha stn olduunu gsteren baka eyler de vard. Birincisi tarla srmekte atlarn kullanlmasyd, zira dzgn nallanan ve koulan at, kzden ok daha iyi bir iidir. kincisi su deirmenlerinin (antikada bilinir, ama pek kullanlmazd) ve rzgr deirmenlerinin (ortaa icaddr) oalmasdr. Daha iyi baltalar ormanlarn tarma almasn kolaylatryor, gelitirilmi sabanlar ar ve daha verimli topraklar akalayabiliyordu. evrenin byle daha youn ilenmesi daha ok insan iin daha iyi bir yaam standard salad. Yine de, topran artan nfusa yetmedii bir gerektir; topra olmayanlar geimlerini salayabilmek iin kylerini terk ettiler. Bazlar Elbe'nin dousundaki grece bo blgelere gitti. Bazlar ise o kadar uzaa gitmedi, ama yaam biimini kkten deitirdi, yani yeni kentlerin ii snfn oluturdu. Felemenk'in 11. yzyl gibi erken bir tarihte bile fazla nfusa sahip olduu biliniyor. Bu sorunu kentleerek ve Birinci Hal Seferi'ne olaann stnde bir katkda bulunarak zmt. Avrupa'nn tersine Yakndou yerinde sayyordu; 14. yzyldaki nfusu 8. yzyldaki nfusundan daha fazla deildi. Muhtemelen 9. ve 10. yzyllarda nfus biraz artmt, nk bu dnemde Bizans'n yeniden glenmesi, en azndan Anadolu'da kylln az da olsa canlandn gsteriyor. Ama bu dnemdeki art 11. yzylda balayan gebe aknlaryla yitirildi. Trkler ve Moollar iddeti bir siyasi kontrol yntemi olarak kullanyorlar, yakp yktklar kentlerin metruk kalmasna aldr etmiyorlard. Ayrca bol bol otlak bulabilmek iin krsal blgeleri boaltmaktan ekinmiyorlard. ran, Irak ve Anadolu'da, her yeni gebe grubu geldiinde nfus dyordu. Kuzey Afrika'da durum biraz daha iyiydi. Tarm ve hayvanclk arasnda kurulan denge, insanlarn grece rahata bir arada varolmalar sonucunu getirmiti; geri Tunus ve Msr geleneksel konumlarnda fazla ilerleme kaydetmemilerdi, ama Fas'ta nemli gelimeler vard. Fas, Roma dneminde nemsizken ortaada Marip'in en gl bileeni olmutu. Hristiyanlarn ispanya'da nihai zafere ulamasn engelleyen Fas'n insangcyd. Hikyemizi 1300'e kadar getirdik. Peki 1300 ile 1346 arasnda ne oldu? Verilerin gvenilir olmadn gz nne alrsak emin olmak zordur, ama Avrupa'nn demografik patlamas muhtemelen snm, art hz neredeyse sfra inmiti. 1315 ve 1316'da her yerde kt hasat alnd, daha sonra da iklim ktleti; belki ok ktlememiti, ama Malthusu snrlarna dayanm olmas muhtemel bir nfusu frenlemek iin yeterliydi bu. Snra varlm olsun olmasn bir ey kesindir: 1346'ya gelindiinde ortaan dngs balad yere varmt.

Avrupa nfusunun 1000 ylndan itibaren hzla artmaya balamas, aslnda birka yzyllk bir birikimin sonucuydu. Art erisinin 7. yzylda dibe vurmasndan sonra, nfus yava yava, ama gitgide ykselen bir oranda artt. Burada kullandmz rakam dizilerine gre art oran 8. yzylda yzde 7,5'tan 9. yzylda yzde 10'a, 10. yzylda da yzde 12,5'a kt. Bylece Avrupa toplam 27 milyonluk alt dzeyden, klasik dnemde eriilmi en yksek rakam olan 36 milyona ykseldi. te tam bu noktada hzl art ortaya kt. 11. yzylda bu hz ikiye katland, art oran ilk kez yzde 20'nin stne kt. 12. yzylda yine ykselerek yzde 30'u at. 13, yzylda yzde 36'ya ulat. Bu yzyl iinde Avrupa'da yaayan insan says iki katn bile ap hi grlmedik bir 80 milyona ulat. Belki de talih Avrupa'nn biraz yzne glmtr. 8. yzylda Avrupa'da veba ortadan kalkmt ki bunun mutlaka yardm olmutu. Belki iklimin de rol vard; 8751100 dneminde yaz scaklklar normalden biraz fazlayd, daha sonra da ortalamann

83

S 1346'DA KENTLER VE TCARET YOLLARI

Danimarka'nn Baltk'taki hegemonyas 1220'lerde sona erdiinde bundan en byk yarar salayan, Danimarka yarmadasnn altndaki Alman liman Lbeck oldu. O srada blgede Novgorod'la ticaret yapan Alman tccarlar birlii vard. Dier Alman kentleriyle ibirliine giden Lbeckliler, bu grece nemsiz birlii Hansa'ya dntrdler. Hansa Baltk'ta tekel haline gelen, Kuzey Denizi'nde de gl bir nfuzu olan bir tr karteldi. Hansa bu tarihte, gcnn doruundayken Baltk kysndaki btn Alman kentlerini ve Kln ile Magdeburg'u (ikisi de Hansa yesiydi) birletiren hattn kuzeyindeki kentleri kapsyordu. 1293'te hazine, birliin ilk toplant merkezi olan Visby'den Lbeck'e tannca -Atina ve Delos birlikleriyle benzerlik var- bu kentin Hansa'nm lideri olduu dorulanm oldu. Hansa'nn baarsnn bir nedeni gemilerinin byklyd. Danimarkallar Vikinglerin her yere yanaabilen kk, st ak geleneksel teknelerini bir trl brakamamlard. Hansa'nn kullanma soktuu "kke" [cog] yuvarlak gvdeli, gverteli bir gemiydi ve Viking teknesinin tadndan on kat fazla yk alyordu; stelik maliyeti Viking teknesinden pek az fazlayd. Sonu ok gemeden balklkta grld. Baltk'n ringas ve Kuzey Atlas Okyanusu'nun morinasn hl skandinav balklar avlyor, tuzluyordu, ama balklar flayan ve pazarlayan Hansa'yd. Danimarkallar ve Norveliler artk nakliyatta Hansa ile rekabet edemez olmulard. Ortaa Hristiyanmn beslenme rejiminde zorunlu bir kalem olan balk, Baltk ekonomisinin nemli bir unsuruydu. Kilise kandillerinde kullanlan ve ok revata olan Rus balmumu da yle. Elbette, nde gelen ihracat kalemi hl krk, nde gelen ithalat kalemi de ynd. Ama kke'nin tama kapasitesi yeni kargolar mmkn klmt: sve'in bakr ve demiri, Prusya'nn buday ve arpas. Tahl Tton valyeleri'ne ait topraklardan geliyordu; 14. yzylda bu tahllarn sat tarikatn nemli bir gelir kayna haline geldi. Tarikat lideri Hansa yesi oldu, Hansa da ona Baltk mallarnn en eskisi olan kehribar ticaretini elinde tutma hakkn tand. Hansa ticaret a ortaa Almanya'snn ne kadar diri olduunu gsterir. Ancak, talyan standartlarna gre Hansa'nn pek mtevaz bir kurulu olduunu sylemeliyiz. Cenova'nn ticareti Lbeck'in on katyd, stelik Cenova bu lekte alan drt talyan kentinden yalnzca biriydi. talyan ekonomisi Alman ekonomisi kadar hzla atlm yapmt, ama daha yksek bir dzeyden balad iin ok daha byk bir hacme erimiti. talya'nn istikrarl bir ticaret fazlasna sahip olduu alanlardan biri de Kuzey Afrika'yla ticaretti. Fatura altnla deniyordu, dolaysyla kuzey italyan kentleri altn sikke kartabiliyorlard. Bu sikkeler 500 yldr batda grlen ilk altn parayd. Cenova'da, Floransa'da ya da Venedik'te baslm olmalarna gre bu sikkelere genovirio, florin ya da duka deniyordu (Venedik bir dukalkt). Hepsi 3.5 gram arlnda ve yzde yz saft; dolaysyla bu sikkeler abucak Avrupa'nn para standard haline gelerek italya'nn bankerlik roln pekitirdiler. Bu roln gemii ortaan canlanmaya balad dneme kadar gider; Karanlk a'da varln srdrebilmi tek uluslararas rgt olan Papalk doal olarak talyanlarla almak istiyordu. Ama Aziz Petrus'un sadakasn, yani Bat Kilisesi'nin Roma'ya verdii ondalk vergiyi toplamak yalnzca ilk admd. talyanlarn asl ne k Felemenk dokuma endstrisinin gelimesiyle oldu, nk bu dokumalar en ok talyanlar satn alyordu. 14. yzyln banda dokuma ticaretini destekleyen bankalar a Londra'dan Tebriz'e kadar uzanmaktayd. Hem Alplerin kuzeyinde, hem de uzak lkelerde, hatr saylr talyan kolonileri vard; Floransa'nm Bardi ve Peruzzi gibi banker ailelerinin gelirleri birok hkmdarn gelirinden oktu. talyanlar dokuma ticaretine retici olarak da girdiler. 13. yzyln balarnda italyan dokumalar yerel sata ynelik alelade kumalardan teye gemiyordu. 1220'lerde ihra edebilecek kadar iyi kuma dokumaya baladlar, 1320'lerde Felemenk ve Levant'n en iyi dokumalaryla boy lebiliyorlard. Hammadde ithal ediliyordu. Yn ngiltere'den geliyordu; nce karayoluyla sonra 1270'lerde Cenovallarn giriimleri sayesinde deniz yoluyla getirilmeye baland. Msr'dan pamuklu, ran'dan ipek geliyordu. Ama Floransa ynls, Milano pamuklu-ketenleri ve Lucca ipei gibi kymetli kumalarn ihracat, maliyetini fazlasyla karyordu. Haritaya baktmzda, gitgide daha sk ve karmak ticaret ilikileriyle birbirine balanan daha ok sayda ve daha byk kentler gryoruz. Bu tablo bize Avrupa'nn ei grlmemi bir zenginlik iinde yzdn dndrebilir. nceki dnemlerle karlatrldnda bu dorudur, ama ekonominin ciddi sorunlar vard, italyan dokuma endstrisi 1320'den sonra Felemenk dokumaclnn gerilemesine yol amt. lhanllarn k ipek ticaretini aksatm, Tebriz'deki ajanlarn eken Venedikliler (1338'de) ve Cenevizler (1340'ta) nemli bir hammadde kaynan ve iyi bir pazar yitirmilerdi. ngiltere Kral III. Edward'm Fransa'ya kar srdrd savan banda borland muazzam mebla demeyeceini aklamas, borcu veren Bardi ve Peruzzi ailelerinin iflasna yol amt (1343). talyan Rnesans'nn ortaya kmasn salayan Floransa iin bu ar bir darbe oldu. Ama ufukta daha da kts vard.

S 1346'DA KENTLER VE TCARET YOLLARI

85

S 1346-53: VEBANIN YAYILII

Veba 600 yl aradan sonra 1346'da Avrupa'ya geri geldi. Tarihte "Kara lm" diye bilinen bu salgn hastalk aa Volga'da balad, Altnordu hanlarnn bakenti Saray'da ve Astrahan'da patlak verdi. 1347'nin balarnda, Don Irma'nn azndaki Azak ile Krm'daki Kefe'de kurulmu olan Ceneviz ticaret merkezlerine ulamt. Oradan gemilerle Karadeniz yoluyla Trabzon ve Konstantinopolis'e tand, oradan da Akdeniz yoluyla skenderiye, Venedik ve Cenova'ya. 1348 yaznda talya, gney Fransa ve spanya'nn Akdeniz kylarndaki birok kente bulamt. Ayrca Fransa'nn gneybatsndan ilerleyerek Bordeaux'ya varm, oradan Biskay krfezine, gemilerle Britanya adalar ile kuzey Fransa'ya tanmt. Yl sona ermeden irlanda'ya, ngiltere'nin gneybatsna ve Seine vadisine iyice yerlemiti. Levant'ta Msr deltasndan geip Kahire'ye, ky boyunca Filistin ve Suriye'ye yaylmt. Veba bir kemirgen hastaldr, kemirgenler lnce veba basilini tayan pireler beslenecek yeni bedenler arar, bylece hastalk insanlara bular. 1346'daki salgn muhtemelen gney Rusya'daki yer sincaplarnda balamt; sincap krk blgedeki krk tccarlarnn belli bal mal kalemlerinden biriydi. Krklerle tanan hastalk Akdeniz kylarndaki fare nfusuna bulanca salgn patlak verdi. Fareler limanlarda ve bu limanlar arasnda gidip gelen gemilerde yayordu, fareleri tayan gemiler hastal da tamt. blgelerde hastaln bir kemirgen nfustan dierine yaylmas daha yava oluyor, deniz yoluyla yeni tayclar eklenmedii zaman hastalk kendiliinden ortadan kalkabiliyordu. Ama ada nfuslarn -hem kemirgen hem de insan nfuslarn- ok iddetli vuruyordu. Vebann ldrd insan says muazzamd. O ada yaayanlar lm orann yzde 50-75 olarak verir, ama bu iddialar kantlamak hemen hi mmkn deildir, kantlanabildiinde de sonularn ne kadar tipik olduunu anlamak zordur, ingiltere'de gnmze kadar gelebilmi kaytlardan lkenin ou blgesinde din adamlarnn en az te birinin ldn reniyoruz. Avrupa'da, vebann yayld blgelerde neler olup bittiine dair elimizdeki tek lt belki de budur ve u anlama gelir: 1349'un sonunda, yani salgnn Avrupa'nn byk ksm ve Kuzey Afrika ile Levant'n ou yerlerinde en iddetli olduu drdnc ylnda, toplam l says 15 milyon civarndayd. Kara lm Avrupa'da bir drt yl daha dolat. 1350'de salgnn aktif cephesi Almanya ile sve'ten geti; 1351'de Polonya'ya, 1352'de Rusya'ya ulat. 1353'te salgnn bulat son byk kent Moskova'yd ve Byk Prensi, oullarnn her ikisini ve iki kardeinden birini ldrmt. En sonunda, yukar Volga'nn ad san bilinmeyen cra bir kesinde, yedi yl nce ilk kurbann ald yerden birka yz kilometre uzakta, Kara lm darbesini son kez indirdi. Ilml bir tahmine gre 20 milyon kiiyi ldrmt. nsan dumura uratan bu say Avrupa'nn siyasi ve iktisadi hayatn alacak kadar az etkilemie benziyor. Birka yl iinde ingiltere ile Fransa yine tepiiyordu; ordular daha kkt ama ulusal stratejiler deimemiti. Daha da artc olan ekonomiyi etkilememesiydi. i cretleri ve fiyatlar pek az deimie benziyor. Sa kalanlarn hayatn eskisi gibi akp gideceini varsayd anlalyor; sradan insanlar yeniden dourup saylarn artrmaya koyuldu, artk verimli tarm topraklar grece bol olduundan bu ynde iyi bir balang yaptlar. Ama iler o kadar kolay deildi. Veba basili krsal alanda saklanacak delik bulmutu ve 1357'de Almanya'da bir salgn daha kt. Bu kez yayl daha yava oldu, yine de sekiz yl iinde ktann ou yerine ulat ve ilk salgnn uramad blgelerde zellikle ar lm oranlarna yol at. ilk salgndan bu yana geen on yl iinde elde edilen kazanlarn hepsi silindi. Yzyln sonuna kadar her on ylda bir salgn tekrarlad, zellikle 1400 ylndaki ok iddetli oldu. Avrupa'nn nfusu yeniden artacana 60 milyon dzeyinde kald. Sonuta ksa vadede vebann etkilerine direnebilen kurumlar yava yava zayflad ve yeni bir dizi ekonomik denklem ortaya kt; artk para daha nemli bir rol oynayacak, emein deeri de artacakt.

S 1346-53: VEBANIN YAYILII

S 1361
Philippe Augustus Normandiya ile Loire Irma'nn kuzeyindeki dier ingiliz fieflerini kendi topraklarna kattnda kimin efendi olduunu gsterdiini dnmt; ingiliz kralnn anakaradaki dier topraklarm -esas olarak Akitanya Dukal- daha sonra bir frsat dtnde ele geirebilirdi. Ama iler yle yrmedi. 13. yzyl ilerledike ingiltere ile Akitanya arasndaki ba glendi ve Franszlar 14. yzyln banda dukala saldrnca kendilerini ciddi bir savaa girmi buldular, ingiltere Kral III. Edward nceleri pek baar kazanamad, sonra Sluys deniz savanda kazand zafer (1340) sayesinde Man Denizi'ne egemen oldu; 1346'da kuzey Fransa'y istila ettiinde Crecy'de kazand ezici zafer, ertesi yl Calais'yi ele geirmesini salad. Edward'm olu Kara Prens ok daha baarlyd. 1356 Poitiers muharebesinde ok daha stn Fransz ordusunu yendi ve Fransa kraln esir ald. Drt yl sonra ingilizler istedikleri antlamay elde ettiler.1 slam dnyasnda iki olay ne kyor: ilhanllarn nihai olarak ortadan kalk ve Osmanllarn ykselii. lhanl taht iin ciddi mcadele veren son kii 1353'te bir suikaste kurban gitmiti; dolaysyla merkezi otorite adna ne kaldysa o da Celayirler tarafndan ele geirilmiti. Celayirleri stbey olarak tanyan iki snr komusu vard: douda, bakentleri iraz olan Muzafferler ve batda Karakoyunlu Trkleri (ama ancak 1366'daki bir atmay Celayirler kazandktan sonra). Daha doudaki eyaletler Herat Kartlar ile Serbedarlar arasnda blnmt (Serbedarlar ran iiliinin geliiminde baka bir aamay temsil eden bir Mehdi mezhebine mensuptu). Osmanllar btn cephelerde ilerliyordu. Anadolu hakkndaki emellerini Ankara'y ele geirerek gsterdiler (1361; Karaman Beylii'nin buna itiraz vard, nk Seluklularn vrisi olduunu iddia ediyordu ve bunun iareti olarak da Konya'y bakent yapmt). Ayrca Gelibolu'yu alarak Avrupa'da bir kprba elde ettiler (1354). Bylece yeni oyunda ellerine bir koz geirmi oluyorlard, kazanann dl de Bizans imparatorluu olacakt. Bu yarmada resmi birincilik aday hl Srp Kral Stefan Duan'di; Duan 1340'larda kuzey Yunanistan'n fethini tamamlamt. Ama Stefan'n kendini Bizans'n vrisi olarak tantmasnn nnde bir engel vard: Konstantinopolis'i eline geirememiti, oysa geirse bunu baka baarlar izleyebilirdi. 1355'te ldnde ehri kuatamamt bile; o gklere karlan imparatorluu da birbirleriyle savaan yarm dzine prenslie blnverdi. Bulgarlarn hali de i ac deildi; Latinler ise oktan kepenk indirmiti. Osmanllar harekete geecek daha iyi bir zaman bulamazlard.2 Orta Avrupa'da baz olumlu gelimelerden sz edebiliriz. Polonya Kral III. Kazimir Mazovya tarafndan tannm, Galiya'y fethetmiti; bu baarlar sayesinde tarih kitaplarna Byk Kazimir diye geti, Macaristan Dalmaya'daki Venedik slerini ald, Karpatlar'n dou ksmnda da bir Vlah devleti olan Moldavya'nn domasna yardm etti.3 Marip'te Hafsler emirlie blnmt: Konstantin, Becaye ve Tunus. spanya'da Aragon Krall Mayorka altkrallm ilhak etti (1354). skandinavya'da Danimarka Kral Valdemar Atterdag, sve'e rehin verilen eyaletleri geri ald ve Gotland adasn fethetti (1360-61). Rusya'da, Pskov bamszln ilan edip Novgorod'dan ayrld (1348); Litvanya ise Tarusa hari btn Bryansk Prenslii'ni igal etti (1357) ve bozkrlar konusunda Altmordu'yla atmaya balad. Levant'ta Cenevizler Lesbos [Midilli] adasn aldlar, Kbrs'n gen giriimci kral bir sre iin de olsa Anadolu'nun gney kylarn ele geirdi; Kilikya Ermeni Krall ise Memlklarn egemenlik alanna girdi (1360; krallk 1375'te tamamen ortadan kalkt).

1 Franszlar dou snrlarndaki gidiattan daha memnundular: yzyln bandan beri Rhone Irmag'nm sag kysndaki Alman topraklarn kemirip durmulard. Lyon dahil btn nemli yerler artk Fransa'nnd; Fransa kral 1349'da Dauphine'yi satn alarak rman te yakasnda da nemli bir yer elde etmi oldu. Bu blge tahtn vrisine irat olsun diye alnmt, tahtn daha sonraki vrisleri bu nedenle Dauphin unvann kullandlar. Blge 1364'te fiilen ilhak edildi. Daha nce belirttiimiz gibi Avignon 1348'de Papalk Devleti'nin smrtesi kenti haline gelmiti.

2 Adriyatik kysndaki Arnavut prenslikleri nemsiz ama ilgintir. Arnavutlarn, klasik ada bat Balkanlar'n yerli halk olan Hrlerden geldiine inanlr. Stefan Duan'n lmnden hemen sonraki yllarda siyasi kimliklerini yeniden buldular ve ok zor bir corafyann da yardmyla bu kimlie insan artacak kadar sk sarldlar. 3 Teoride Ragusa (bugnk Dubrovnik) Dalmaya kylarnn geri kalan ksm gibi Venedik'ten Macaristan'a gemiti, ama Macaristan nemsiz bir harala yetindii iin. kent bu haritada bamsz statde gsteriliyor.

88

S 1361
O O,

Norve'e ait

o o o
OVGOROD Y /BY-K^ P ^ L M H U R Y E T I V ( VLADIMIR URIYPTI X V R S ? < P * / / 'ALYELER / V O AATAY HANLII

"O"

A / y \
SMOLENSK ^PRENSL' RYAZAN PRENSL

ALTINORDU HANLII

o o
o

^BYKv
NGLTERE KRALLII -DUKALIA

LTVANYA

TARUSA PRENSL

BOHEMYA (Lksemburg) FRANSA KRALLII ingiltere'ye VARRA KRALLII GRCSTAN feRALLII

KART -EMRL! MACARSTAN KRALLII ARLAR

AVUSTURYA (Habsburg) /

lift*
v
ARAGON KRALLII

CANDARLI BEYL

TRABZON MP.W KOYUI CELAYR SULTANLII

LMEZAFFER

DSMANLI BEYL

D L A REL t ( UK DBY -
' KARA 'KOYUNLULAR

SVAS

^J

EMRL

KASTLYA KRALLII

R Y N BY 'EMA E L AD A HM B Y YN I AD E L .
,MLAS

\E E B Y TK E L ;
EMRL

(KLKYA) ERMEN KRALLII ST. JEAN '

VALYELERI KIBRIS :RALLII

FAS MERN SULTANLII

a
^dEMLk
SULTANtlI

(
A Akhaia'ya ait B Bizans'a ait G Cenova'ya ait S Sicilya'ya ait

IS 1401
Osmanllarn Avrupa'ya doru ilk ilerleyiinde dikkati eken nokta hzlar deil kararllklaryd. 1360'lar Trakya'da salam bir yer edinerek geirdiler, 1370'lerde aldklar yerleri Srplara ve Bulgarlara kar savundular, 1380'lerde de bu iki halk vasal statsne indirgediler. Derken 1389'da Osmanl tahtna daha hzl hareket etmek isteyen bir nder geti: Bayezit, sultan unvann kullanan ilk Osmanl hkmdaryd. Saltanatna Srplar Kosovo Polye'de ezici bir yenilgiye uratarak balad; yzyllar boyunca bu yenilgi hznl Slav arklarnda yankland. Sonra Bosna ile Eflk' Osmanlya hara veren lkeler listesine ekledi (1391) ve Yunanistan ile Bulgaristan' ilhak etti (1392-3). Ama Anadolu'daki seferleri bundan ok daha stn baarlar getirdi: Bayezit bu seferlerle Frat'n batsndaki btn Trkmen beyliklerini imparatorluuna katt. Sultann byk bir hzla hem Avrupa'da, hem de Asya'da elde ettii bu baarlar ona "Yldrm" lakabn kazandrd. Hi kukusuz byk bir savayd. Orta Avrupa'daki en heyecanl olaylar hanedanlarla ilgiliydi. Polonya Kral Byk Kazimir ardnda ocuk brakmadan lnce krall Macaristan Kral Byk Layo'a geti (1370). Ne yazk ki Layo bu birlemeyi pekitirecek oula sahip olamad; iki kznn her biri yeni bir birleime yol at. Drahomas Macaristan olan byk kz Almanya'daki Lksemburg mlklerinin vrisi olan Sigismund'la evlendi; Polonya'y alan k ise Litvanya Byk Dukas'yla evlendi. Bu birleimlerden Polonya-Litvanya sallantda gibi grnyordu. Litvanya baronlar birlemeye kar km, byk dk artk Polonya kral olduuna gre yeni bir byk dk seilmesini istemilerdi. Ama Litvanyallarm Polonya'ya ihtiyac vard. 1382'de Baltk eyaletlerinin sonuncusunu Tton valyeleri'ne vermek zorunda kalmlard, Altnordu'ya saldrlar da 1399'da yenilgiyle sonulanmt. Nihayet Polonya'nn stbeyliini kabul etmeye karar verdiler, bylece birleme srd.1 Macaristan-Lksemburg balants ise daha olumlu balad. Osmanllar durdurmay kafasna koyan Kral Sigismund papay bir Hal Seferi ars yapmaya ikna etti ve Lksemburg mirasnn bir parasn bu seferin kendi payna den masrafn karlamak iin satt. Bylece 1396'da Osmanllarn karsna hatr saylr bir Fransz-Macar gc karabildi. Hal seferinin lojistii gelime kaydetmiti -Sigismund Osmanllarla savamak iin topu topu bir adm atp snrnn tesine geecekti- ama yine doru drst bir komutan yoktu. Hallar u kalesi Nikopolis'i [Nibolu] kuattklar srada Bayezit ordusuyla kageldi. Franszlar balarm Crecy ve Poitiers'de derde sokan tarzda, dosdoru saldrya gemekte srar ettiler ve yine durdurulup kltan geirildiler. Macarlar da tek balarna bir ey yapamadlar, bylece son Hal Seferi balad anda bitti. Sonuta Bayezit'in ve yenilmez gibi grnen Osmanl ordusunun hanesine bir zafer daha yazld. Fransa'da iler daha iyi gidiyordu. Gsterili muharebelerden kaman Franszlar Akitanya'daki ngiliz topraklarm yava yava kemirmiler, ngilizlerin elinde yalnzca bir ky eridi kalmt. Bu blgede artk bir yaramazlk kmayacaa benziyordu. Ancak Fransz monarisinin hanedan prenslerine ar byk /ze/ler vermek gibi hi de akllca olmayan bir deti vard. Bu detin pek talihsiz bir rnei, prenslerden birini Burgonya Dk yapmak oldu (haritada B1). Zira yeni dk hemen ardndan Burgonya Kontluu'nu (B2; Alman mparatorluuna ait bir fief) ve Felemenk Kontluu'nu (B3; teknik olarak Fransa'ya ait ama aslnda yar bamsz) irat topraklarna katt. Fransa ile Almanya arasnda yer alan, Felemenk dokumacl sayesinde zenginleen bu Burgonya mlk, birok bakmdan bamsz bir devlet gibiydi. Akdeniz'de, bat ve gney Balkanlarn siyasi paralanmln frsat bilen Venedik, Korfu'nun denetimini ele geirmi, Arnavutluk ile gney Yunanistan'daki seme noktalara garnizonlar kurmutu. Venedik'le savalarnn drdncs ve en iddetlisinde fena halde yenilen Cenova o kadar umutsuzlua kaplmt ki birka yl iin Franszlarn stbeyliini kabul etti (1396-1409). Baltk'ta, Hansa Danimarka'nn yle bir burnunu srtmt ki (1370) skandinav krallklarnn birlemesi ynnde atlan admlar daha kolay hazmedilir hale geldi. taht resmen 1397'de Kalmar'da birleti. Bir yl sonra, Tton valyeleri Gotland' igal etti. Almanya'da Habsburglar Tirol' 1363'te ald. Provence Kontluu artk haritada grlmyor, nk 1382'de Napoli Krall'ndan ayrlmt. Bu arada, aatay Hanl'nn bat snrlarnda yeni bir g douyordu. Mool mparatorluu'ndan sonra kurulan drt devlet arasnda en snk olan aatay Hanlyd. Hanl oluturan kabileler durmadan taraf deitiriyor, bylece balarna durmadan yeni hanlar geiyordu. Ancak, bu kabile reislerinden biri 1360'lardan itibaren srdrd frtnal hkmdarlk hayatnda gerekli karizmay oluturmay baard. Bu reis Timur'du, Timurlenk olarak da bilinir (Aksak Timur). 1393'te adna hkm srd Han'n topraklarna ran ve Irak' katt. Daha da nemlisi her yl savaan ve nemli seferlere kp galip gelen bir ordu kurdu. Timur'un askeri makinesi yamayla iliyordu; bu makine her igal ettii topra ksa srede tamtakr ettii iin Timur daha uzaklara gz dikmek zorundayd. 1395'te Rusya'y istila ederek Altmordu bakenti Saray' ald ve ordusunun hanln hazinelerini yalayp yutmasna gz yumdu. 1398'de douya ynelip Hindistan'a saldrd. Delhi koullu teslim oldu, ama Timur'un birlikleri yine de kenti acmaszca talan ettiler. Kent kaplarnn iki yanma kent sakinlerinin kafalarndan piramit yapld, mallar da askerler arasnda pay edildi. Batda Timur Memlklarla dalat, bu bahaneyle Halep ve am' yamalad. Sonra, Bayezit'in baz kaaklar vermeyi reddettii bahanesiyle Osmanllara saldrd (1402). Bayezit saldrya karlk vermek istedi, ama dou snrna yaklatnda Timur'un daha nce oraya vardn ve gneyden dolap arkasna getiini grd. Sultan ordusunu Ankara'ya dndrd, orada, Timur'un setii bir muharebe meydannda, Trkler ve Tatarlar en sonunda kar karya geldiler. Bayezit'in durumu ktleiyordu; ordu yrmekten yorgun dmt, su ktt ve baz yedek Trkmen gleri Bayezit'i meydan terk etmekle tehdit ediyorlard. Muharebe balaynca gerekten de terk ettiler ve Osmanl ordusunun kalan ksm Timur'un sayca stn birliklerine yenildi. Ankara hezimeti Bayezit'in aalanmasnn ilk admyd. Muharebenin sonunda esir dt, Timur'un maiyetiyle birlikte Anadolu'yu dolamak zorunda kald, birka ay sonra da ld. Timur Bayezit'in daha nce alaa ettii beyleri yeniden baa geirdi, Osmanl hanedannn itaat sunmaya gelen gen yelerini kabul etti. Nihayet 1404'te bakenti Semerkand'a dnd ve in'i istila hazrlklarna balad. Orta Asya yollarna ikmal merkezleri kuruldu, yl sonunda da Timur bizzat douya doru yola kt. Ama maiyeti onun lmek zere olduunu gryordu; Otrar'a vardnda Timur da bunu kabullenmek zorunda kald. in, Timur'un agzl ordularnn ziyaretine katlanmak zorunda kalmayacakt.2

S 1401

1 Polonya 1366'da Volhinya'nn bir parasn Litvanya'dan almt. Bir sre sonra Moldavya Macaristan'a bal olmaktan vazgeip Polonya ile daha serbest bir birliktelie girdi. Macaristan ayn sralarda Bosna'nn da kontroln kaybetti, ama Bosna'nn bamszl pek ksa srd. Yukarda deindiimiz gibi Osmanllar 1391'de bu lkeyi vasal statsne indirgediler. 2 Timur dini btn bir Mslimand, kaderin cilvesine bakn ki yumruunu dininin dmanlarna indirme frsatm pek bulamamt. Bu konudaki btn baars her yanndan geiinde Grcistan' yamalamakt, bu da yle sk oluyordu ki Grcistan yaanlr olmaktan kmt. Timur Anadolu seferi srasnda zmir'deki bir Hristiyan garnizonunu yerinden kovdu.

91

IS 1430
1413'te ingiltere kral olan V. Henry, ingiliz ve Fransz tahtlar arasndaki kavgaya son vermek iin Fransa'nn da kral olmaya karar vermiti. Koullar ondan yanayd: O srada tahtta olan Fransa kral deliydi, Burgonya dk kime sadakat gsterecei konusunda kendini serbest hissediyordu, Fransz soylular ise turnuvalar ile sava taktikleri arasndaki fark hl anlamyordu. ngiliz okular ile Fransz valyeleri arasndaki en nl karlama olan Agincourt'da (1415), Henry Fransz saraynn moralini kertmek iin ihtiyac olan ezici zaferi kazand. Be yl sonra Krallk Naibi ve tahtn vrisi olarak tannd. Ama bu son dl kendisi elde edemeyecekti: Henry Fransa kralndan birka ay nce ld, hem ngiltere'yi hem de Fransa'y yneten ilk hkmdar kk VI. Henry oldu (1422). Aslnda Fransa'nn sadece yars Henry'nindi; Loire Irma'nn gneyinde, hkmdarl tannmayan Dauphin (veliaht prens) bir muhalif hkmet kurmutu. Hibir muharebeyi kazanamamt Dauphin, ama Jeanne d'Arc onun hesabna bir tane kazand (1429). Kralln btn zerindeki hak iddiasnn kabul edilmesi iin bu yeterli oldu. Agincourt'dan birka yl nce dou Avrupa, benzer ekilde destanlara yazlan bir muharebeye sahne olmutu. Tannenberg'de (Polonya tarih kitaplarnda Grunwald) Tton valyeleri bir Polonya-Litvanya istila ordusuyla karlat. Sonu, Polonya ile Litvanya iin zafer, tarikatn da bir askeri g olarak sonu oldu (1411). Mttefikler muazzam bir ordu toplamt, kimler yoktu ki: Smolensk'ten (o srada Litvanya'nmd) Ruslar, Karadeniz bozkrlarndan Tatarlar, Bohemya ve Silezya'dan kiralk askerler. Ama bu ordu bir arada tutulup fetihlere giriilemedi. Yaplan bar sadece Litvanya'nn Samogitya'ya -Livonya'y Prusya'dan ayran eyalet- yeniden egemen olduunun onaylanmasna yarad. Yine de bu muharebe bir dnm noktasna iaret ediyor: Almanlarn ikinci Drang nacb Ostenmin [douya yaylma] sonu ve daralmalarnn balangc. Polonya'ya bar iin bask yapan hkmdarlar arasnda imdi hem Alman mparatoru hem de Macar Kral unvanyla Sigismund da vard. ok nemli bir kiilikmie benziyor Sigismund, ama aslnda unvanlar arttka nfuzu azalyordu. Bohemya tacn da takmas (1419) kt gnlerin habercisi oldu. Bu ta Sigismund'un Lksemburg mirasnn bir parasyd ve ona yararl bir g taban salayabilirdi. Oysa gereksiz yere Jan Hus sapknln bastrmaya kalkmas kanl bir ayaklanmaya yol at ve ortaya kan ulusalc ek hkmetini Sigismund dremedi. Nihayet, 1436'da, lmnden bir yl nce Sigismund'un Prag'a girip tahta oturmasna izin verildi, ama saltanat yllarnn byk ksmnda Bohemya ona utantan baka bir ey getirmeyecekti. Timur'un hkmet ederken iddetten baka bir ara kullanmad dnlrse, lmnden sonra imparatorluunun kmemesi insan artyor. Olu ahruh, Frat ile Tarm havzas arasndaki btn topraklar kontrol ediyordu. Geri Karakoyunlular gibi batdaki tbi kabileler zaman zaman itaatsizlik ediyorlarsa da sonunda daima dize getiriliyorlard. Artk Timur'un en parlak gnlerindeki gibi byk yama seferlerine klmyordu, zaten ahruh'un komular da onu kkrtmamaya gayret ediyorlard. rnein Osmanllar, ona hitap ederken daima ok saygl davranyor, Anadolu'nun bat yarsn yeniden ele geirmi olsalar da doudaki beyliklere dokunmuyorlard. Douda yine frtna kopmasmdansa Karaman Beyi'nin inelemelerine tahamml etmek evlayd. Ankara savann ardndan Osmanllar Rumeli'de baz tavizler vermek zorunda kalmlard ama bu durum ksa srd. Bizans Selanik'e ancak birka yl egemen olabildi, Eflk, Srbistan ve Bosna bamszlklarn kazansalar da 1420'lerde yine kaybettiler. 1430'da Osmanl topraklar yeniden 1401'deki snrlara eriti. Bizans, Osmanllarn henz fethetmemi olduklar Yunanistan'da, Akhaia Prenslii'nin kalntlarn ilhak etmeyi baard (1428-32); Ege adalar zaten Venedik'e balanmay tercih etmiti (1418). Venedik 15. yzyla byk baarlarla girmiti. Macaristan ve Bosna'nn bandaki felaketleri frsat bilip Dalmaya kylarn yeniden ele geirmi (1409-20), Milano'nun zayfl sayesinde Lombardiya'da beklenmedik derecede kolay kazanlar salamt (1404-26). Rusya'da Altnordu'nun zayflamakta olduu akt. Kafkasya'daki erkesler bamszlklarn kazand, Urallar'm tesindeki zbekler de kendi hanlarnn ynetiminde bamsz bir devlet kurdular. Akdeniz'de Sicilya yine Aragon Krall'na geti (1409), Portekiz ise Cebelitark Boaz'mn te yakasndaki Septe'yi ald (1415). Felemenk blgesinde Burgonya, Hollanda ile Brabant' ald (haritada B4).

S 1430

IS 1483
ingiltere'nin Fransa'ya egemen olmas ancak Burgonya'nn destei olduu srece gereki bir giriime dnebilirdi. Burgonya taraf deitirdiinde, ki 1435'te yapt bunu, ingiltere'nin konumu derhal zayflamaya balad, ingilizler ertesi yl Paris'i terk ettiler, Normandiya ve Akitanya 1440'lara kadar elde tutuldu, ama 40'lann sonunda bu eyaletler de kaybedildi. Normandiya'daki son kprba Cherbourg 1450'de, Akitanya bakenti Bordeaux 1453'te dt, ingiltere'nin ktadaki mlklerinden yalnzca Calais kalmt. Bordeaux'nun kaderi Castillon'da Franszlarn zaferiyle belli oldu. Bu muharebede ingilizler Fransz toplarnn kkrtmasyla hi de akllca olmayan bir saldrya girimilerdi. Top ilk kez bir muharebenin kaderini belirliyordu. Kaytlara gre top bir yzyl ncesinden beri kullanlmaktayd (Crecy'de ingilizler tarafndan), ama ilk modellerin doldurulmas taktik adan fazla yararl olmayacak kadar uzun sryordu. Topun baat rol oynad alan kuatmalard; eskiden aylarca, yllarca kuatmaya direnebilen kaleler ve mstahkem kentler artk birka hafta iinde dyordu. Castillon muharebesinin yapld 1453 ylnn topun rte erdii tarih olduu iddia edilebilir; ama bu iddia, topun ok iyi bildiimiz bir kuatmadaki rolyle pekimitir. 1453'te Osmanllar Konstantinopolis'in kara surlarnn nne olaanst byk bir batarya getirmilerdi. 200 kulenin birletirdii bu surlar on yzyl nce ina edildiinden beri alamamt. Sekiz hafta boyunca srdrlen bombardman surlarn geni bir blmn harabeye evirdi ve 1453 Mays ay sonunda Osmanllar ehre girdi. Aslnda bu olayn nemine glge dren pek ok etmen vard: Kentin dmesi uzun sredir bekleniyordu; Ankara muharebesi olmasayd Bayezit Konstantinopolis'i elli yl nce alm olurdu. stelik bu dnemde Konstantinopolis ikinci snf bir kente dnmt; Osmanllarn muzaffer bir edayla getikleri sokaklar, hl meskn birka blgeyi birbirine balayan, kuaklar nce terk edilmi ot brm patikalardan ibaretti. Ama Constantinus'un kenti saygn gemiinin dnda bir sebepten dolay nemliydi. Konstantinopolis Dou Akdeniz'in anahtaryd, ii boalm olsa bile Hristiyan lemi iin deeri muazzamd. Yamaland haberi ok etkisi yaratt; Bat, grevlerini ihmal ettii iin bu sonucun ortaya ktn tedirginlikle hissediyordu. Konstantinopolis eski debdebesine yine kavuacakt, ama bu kez btn Hristiyan giriimlerinin ezeli dman olan Osmanl sultanlarnn bakenti istanbul olarak. Konstantinopolis'in fethi Fatih Sultan Mehmet'in ilk nemli giriimiydi. II. Mehmet uzun saltanat dnemi boyunca (1451-81) baka yerleri de fethetti. Srbistan', Bosna'nn nemli bir blmn ve gney Yunanistan'daki btn kk prenslikleri ilhak etti (1456-68). Krm'daki Ceneviz slerini ele geirdi ve yerel Tatarlar egemenlii altna ald (1475-8). andarl ve Karaman beyliklerini, zavall kk Trabzon Imparatorlugu'nu fethetti, Akkoyunlular Frat'n dousuna hapsetti (1461-73). Yunanistan yarmadasnda, Venedikliler kalelerini ellerinde tutmay baard, ama anakaraya yakn adalar Mehmet'in ordularna dayanamad; Lesbos'u 1462'de Cenevizlerden, Euboea'y da 1470'te Venediklilerden ald. Dou Avrupa'da harita daha basit izgilere kavuuyordu. Polonya-Litvanya birlii IV. Kazimir'in saltanat dneminde tam anlamyla hayata geti. Kazimir stn kaynaklarn kullanarak Tton valyeleri'ni Prusya'nn byk ksmn teslim etmeye zorlad, lkenin kalan ksm da biat etmekten baka are gremedi (1466). Kazimir Silezya'nm bir ucunu zaten ele geirmiti (1457). Daha sonra, Osmanllar Bodan'da [Moldavya] ilerlemeye balaynca bu snr devleti gnll olarak Kazimir'in egemenliine geti (1485). Daha douda, ar unvann ilk kullanan Byk Moskova Prensi olan Byk Ivan, Novgorod'u ilhak etti (1478). Ayrca Altnordu'ya geleneksel harac demeyi reddetti ve zorla hara alma giriimini geri pskrtt (1480). Tabii byle meydan okumaya cesaret edebilmesi Altmordu'nun paralanm olmas sayesindeydi; Altmordu'nun yerinde yerel hanlklar ortaya kmt: Krm (1441), Kazan (1445) ve Astrahan (1466). Bat Avrupa'da hem nemli hem de nemsiz baz deiiklikler vard. Danimarka kral Holstein' alm (1460), ama Orkney ve Shetland adalarn Iskoya'ya vermek zorunda kalmt (1468). isve ise Kamlar Birlii'nden kt (1448). ingiltere Fransa'daki /e/lerini kaybettii gibi, Dublin'in hemen evresindeki blge hari irlanda'y da elinden kard. Fransa'nn hem ingiltere hem de ingiltere'nin bir zamanki mttefiki Burgonya dk karsndaki durumu gayet iyiydi. Her yere salm topraklarn birletirip genilemeye alan drdnc dk Cesur Charles'm sorumsuz davranlar da Fransa'ya yarad. Charles nceleri baarl olduysa da anayurdundan fazla uzaklaan ordusu isvirelilere iki kez fena halde yenilmiti (1476). Charles ertesi yl Nancy'ye yerletirdii bir garnizonu kurtarmaya alrken ld. Btn bu olaylar sresince Charles'm dmanlarna yardm etmekte olan Fransa Kral XI. Louis derhal Burgonya Dukal'n ve Kontluu'nu igal etti. Geri Felemenk'i alamad -Charles'm kz Habsburg Aridk Maximillian ile evlenerek kendisine miras kalan topraklarn kuzeyini koruyabilmiti- ama Burgonya devleti asl nemli uzuvlarn kaybetmiti. Louis drt yl sonra Provence' da alarak pastasna bir ilek daha ekledi. ispanya'da da gelimeler vard, ama bu haritadan anlalmyor. Asl nemli olay Aragonlu Fernando ile Kastilyal Isabela'nn 1469'da evlenmesiydi. ikisi birlikte 1481'de Granada Emirlii'ni ykmak iin ie giritiler; bu sre on bir yl sonra Granada bakentinin alnmasyla tamamlanacakt. Bunun sonucunda kzlarna Portekiz hari btn ispanyol krallklar, ayrca Sardinya, Sicilya ve Napoli miras kalacakt.1

1 Napoli Aragon Kral Alfonso tarafndan 1442'de fethedilmiti, ama kral 16 yl sonra gayri meru olu Ferrante'ye bir krallk salamak iin Napoli'yi Aragon'dan ayrd. Bu haritadaki snrlarn deimesine yol aan dier olaylar Timurlu imparatorluunun ikiye ayrlmas, zbek

Hanl'nn yklmas (1471) ve talihsiz Sigismund'un lmnden sonra Lksemburg'un kyd (Bohemya daha sonra bir Polonya prensine, Silezya ile Lusatya da Macaristan'a geti). Venedik lon Adalarn ald (1482), Portekiz ise Fas'taki topraklarna Arzila ile Tanca'y katt (1471).

94

IS 1483

95

S 1483'TE HIRSTYAN LEM

Avignon'da geirdii yarm yzyln ardndan papalk mminlerin byk ounluunun Roma'ya dnlmesini istediini kabul etmek zorunda kalmt. Papa V. Urbanus nihayet 1367'de Roma'ya tand; geleneksel papalk ikametgh olan Laterano Saray harap durumda olduu iin Vatikan'a yerleti. Aslnda btn Roma harap durumdayd, stelik sk sk isyan kyordu. yl Roma'da oturduktan sonra Urbanus byle bir yerde kilisenin ilerini yrtemeyeceine karar verip Avignon'a dnd. Yedi yl sonra XI. Gregorius yine Roma'da oturmay denedi, ama o da ayn sonuca vard. Ama Gregorius sandn toplayamadan ld. Roma'nn asileri bunu frsat bilip bir italyan olan VI. Urbanus'u zorla papa setirdiler. Baka bakmlardan epeyce baarsz olsa da bu Urbanus kentte kalmaya kararlyd. Urbanus'un baarszl aikrd. zellikle kardinaller, onlar fiziki iddet kullanmakla tehdit eden bir papayla almakta zorlanyorlard. Birka ay iinde btn kardinaller Roma'dan kap Urbanus'un seiminin geersiz olduunu ilan ettiler ve daha edepli bir din adam olan Fransz VII. Clement' setiler. Romallar elbette kendi adamlarna sadk kalnca, Clement ile kardinalleri bir sre sonra Avignon'a ekilmeye mecbur oldular; Fransz hkmeti onlar destekliyordu. VI. Urbanus kendi setii kardinalleriyle (daha sonra beini ldrtecekti) italya'y batan aa dolaarak bu durumu kutlad. Avrupa'nn ou devleti Urbanus'u meru papa olarak kabul ediyordu, ama Fransa'nn siyasi mttefikleri olan Napoli'deki Anjou hanedan ile iskolar, Aragon ve Kastilya gibi, Clement' tercih etmekteydi. ite bylece Byk Blnme balad. Kimse geri adm atmyor, bir papa lr lmez kardinalleri hemen yenisini seiyordu. Otuz yl boyunca bu durum devam etti, sonunda kamuoyunun basksyla kardinaller daha bata yapmalar gerekeni yapp Kilise Genel Konseyi'ni toplantya ardlar. Konsey 1409'da Pisa'da toplanp mevcut iki papay da azletti ve yeni bir papa seti, Ancak, azil kararn yrrle sokamad iin sonuta iki deil papa ortaya kt. Constance'ta toplanan yeni konsey de baarl olamad (1414-17). Papalarn biri kendi isteiyle ayrld, dieri ispanya'ya gitti ama orada desteini yava yava kaybetti, ncs ise yarglanp ekilmek zorunda brakld, hatta mahkemeden sonra herkes bu adamn nasl papa seildiine hayret etti.1 Artk papann kim olduu ve nerede oturduu konusundaki karkla son verecek yeni bir papa seilebilirdi. Konsey Romal bir soylu olan Oddo Colonna'y seti, o da beklendii gibi papalk merkezi olarak Roma'y tercih etti. 1420'de V. Martinus adyla kente girdi. Bu kez Roma'ya dn baaryla gereklemiti. Tam o srada italya'da grsel sanatlarda byk bir ykselme grlyordu; bu sayede papalar Roma'y gurur duyacaklar bir kente dntrme grevini rahata yerine getirebildiler. Ortaan sonunda, ki bu haritada IV. Sixtus'un papalk dnemi (1471-84) demektir, bu grev baaryla yrtlmekteydi. Sixtus'un srt zamanlar olmuyor deildi, italyan politikasnn batana saplanmaya meyilliydi (1478'de Floransa Katedralinde Muhteem Lorenzo'ya dzenlenen suikaste bulamt); aile kayrma oyununa da biraz fazla gmlmt (yeenlerinden altsn kardinal yapt, bunlardan biri henz 17 yandayd). Ama bir yandan da 1471'de gelecekte kardinallerin toplanaca Capella Sistina'y yaptrmaya balamt; sonuta bu apel Rnesans dnemi papalnn yle bir mcevheri oldu ki, papalarn kirli amarlar bile lekeleyemedi onu. Papalk kendini dnyevi aaayla evreledii srada, Dou kilisesinin topraklar hzla klyordu. Her on ylda bir Osmanllar bu topraklarn bir ksmn daha yutmaktayd. 1430'larda iler o kadar ktyd ki Bizans imparatoru nihai fedakrl yapmaya karar verdi: italya'ya giderek kendini ve halkn papann otoritesine teslim etti. Karlnda papadan hal seferi dzenleme vaadi ald; eer Bizans kurtarlacaksa byle bir seferin gerekli olduu akt. Ama bu oyundan hibir ey kmad. Bat hkmdarlarnn ordularn papaya teslim ettii gnler ok geride kalmt. Ayrca, Trkler kapya dayansa da Konstantinopolis halk dini kimliinden vazgemeyi reddediyordu. Her iki taraf da szn tutmaynca Bizans kadim inancyla dvt ve dt. Artk hem zgr hem de Ortodoks kalabilmi topraklar, kilisenin kendi deyimiyle, tarayd: Grcistan, Romanya prenslikleri ve Moskova Prenslii.

1 Bu. XXIII. Johannes idi; Konsey nnde yarglanmas konusunda Gibbon yle demiti: "En kepaze sulamalar rtbas edilmiti; isa'nn vekili yalnzca korsanlk, tecavz, olanclk ve ensestle suland."

96

S 1483'TE HIRSTYAN LEM

Mtskheta

ROMA

PAPALIK
Bat Hristiyanl Dou I Hristiyanl Meetropoliitikler t

IS 1483'TE KENTLER VE TCARET YOLLARI

14. yzyln sonuna doru Avrupa ekonomisi "veba koullan "na girmiti; para grece boldu (nk veba insan saysn azaltmt, kle altn miktarn deil), cretler ise yksekti (nk igc grece ktt). Dolaysyla, gerek cretleri neredeyse yzde 50 artan sradan insanlarn durumu "Kara lm" ncesine oranla daha iyiydi. Verimliliin artmas bu eilimi pekitiriyordu. Artk toprakta eskisi kadar bask olmadna gre, kaynaklar en etkili olaca alanlara younlatrlabilirdi. Yksek cretler emekte tasarruf yapan makinelerin kullanmn tevik ediyordu. Bu durum, veba salgnlarnn 1400'den sonra olduu gibi fazla yaylmadan snp gittii dnemlerde ii snf gelirlerinin yksek kalmasn salyor, sonuta da nfus rakamlar az da olsa yeniden artmaya balyordu. "Kara lm" salkl bir ekonomik dng balatmt. Saban kullanan adam kadar sokaktaki adam iin de sz konusuydu bu durum. Evet, vebann kentlere etkisi korkuntu, ama on-on be yl iinde kent nfuslar ounlukla yeniden ayn seviyeye gelmi, hatta artanlar bile olmutu. Bat Avrupa'da kentsel nfus 1483'te genel anlamda Kara lm ncesinden daha bykt. Bu da u demekti: Toplam nfusun hl Kara lm ncesinden daha az olduunu dikkate alrsak, bu nfusta kent sakinlerinin oran nemli bir art gstermiti; burada kullandmz veritabanna gre yzde 2.25'ten yzde 3.25'e kmt. Elbette baz kentler yar kaybetmiti. Felemenk dokuma endstrisi ksmen pazarn daha kk olmas, ksmen de artk ingilizlerin ynlerini ihra etmeden nce kumaa dntrmeleri nedeniyle, gerilemeye devam ediyordu. Sonu olarak Ghent'in nfusu bete bir orannda, Brgge nfusu da te bir orannda azalmt. Pazar paylarn Venedik ile Floransa'ya kaptran Cenova ve Siena da klmt. Stmann yiyip bitirdii Pisa artk haritada bile yer almyor; papann ayrlmasndan sonra boalan Avignon da yle. Ama baar ykleri yenilgilerden ok daha fazlayd. 15. yzyl sonu kentlerinde imdiye kadar grlmemi eitlilikte ilerde, daha iyi cretlerle alan, daha ok insan yayordu.1 Tarm sektr gibi, kent ekonomisi de teknolojideki deiikliklerden yararland. Erken ortaada deiiklikler o kadar azd, varolanlar da o kadar yava yaylyordu ki yaam bir yzyldan tekine sanki hi deimiyor gibiydi; oysa artk tam tersine, bar ve sava aralar o kadar hzl deiiyordu ki her on yl nemli ilerlemelere sahne oluyordu. Bu duruma iyi bir rnek, 1300 civarnda icat edilen mekanik saatlerdir. zgn haliyle mekanik saat kilise anlarnn yanma, saati aldrmak zere yerletirilen byk demir bir mekanizmayd. Sokaktan geen insann an bir keiin deil bir makinenin aldrdn anlamasna imkn yoktu. Mekanizma gitgide inceldi. Dili yapm da geliince arklar daha kld, bu da onlar altrmak iin muazzam arlklarn gerekmedii anlamna geliyordu. Artk odalara da konulan saatlere bir de kadran yapld ki aletin alma1 Felemenk'in gneyindeki gerileme kuzeyde gemi ina endstrisinin gelimesiyle ksmen telafi edilmiti. Hollandal gemi inaatlar Hansal rakiplerinden daha iyi gemi modelleri yapyordu; yzyln sonunda Baltk denizine giren her on tekneden drdnn sahibi Hollandalyd. Balklar bile Almanlar terk etmiti. Bilinmeyen sebeplerle Baltk'ta yakalanan ringa miktar 15. yzyln banda birden dt. Bylece, Avrupa pazarn Kuzey Denizi'nde balk avlayan Hollandallar ele geirdi. 2 Kt ilk kez S 1. yzylda in'de yapld. Yapm srecinin bilgisi ipek Yolu'yla batya doru aktarld, 8. yzyln ortasnda Semerkand'a ulat. Buradan hzla islam dnyasna yayld (Badat'a yak. 790'da, Kahire'ye yak. ~800'de); Avrupa'ya gelii ispanya (12. yy) ve italya (13. yy) yoluyla oldu, 14. yzylda da Fransa ve Almanya'ya girdi. Bundan baka drt in icad hakknda birka sz sylemek iin uygun bir noktadayz sanyorum. Batnn teknolojide ne geiine balang noktas oluturan bu icatlar tatar yay, pusula, barut ve bask kalbdr. Tatar yay dediimiz yatay yay I

d zamanlarda da saatin ka olduu anlalabilsin. 15. yzyln banda artk bir elik yayla alan ok zarif saatler yaplmt. Bir adamn kaldramayaca kadar ar olan makine, cep saatine giden yolda hzla ilerliyordu. Baka bir bat icad olan top da inceliyor, klyordu. Top nceleri surlar alaa edebilsin diye ok byk yaplyordu. Ama uzun vadede bu eilimin tersi arlk kazand. Mhendisler ok gemeden uzun sreli bombardmana dayanacak duvarlar yapmay rendiler, ancak kk ateli silahlarn yapl muharebe meydanlarn sonsuza kadar deitirecekti. Mao "g namlunun ucundadr" dediinde o kocaman havan toplarna deil, ite bu kk ateli silahlara gnderme yapyordu. Ateli silah ve saat, teknolojideki deiiklikleri biimlendiren evrim srecinin iyi birer rneidir; bu ikilinin ar ama srekli geliiminin ardnda metalrji ve zanaatlardaki i ie gemi ilerlemeler yatmaktadr. Ama 15. yzylda, zt bir srecin, teknikteki devrimin mkemmel bir rnei de grlr. Saat ve ateli silahn prototipleri erken 14. yzyla kadar geri gider, tanabilir saatler ve ilk etkin ateli silah olan arkebz 16. yzyln bana kadar ortaya kmamtr. Oysa matbaa, batda topu topu yirmi yl iinde tasarlanm, gelitirilmi ve kullanlmaya balanmtr. Ateli silah ve saati yaratanlar elli altm ad san unutulmu zanaatkardr, oysa matbaa bir tek kiinin, Johann Gutenberg'in elinden kmtr. Gutenberg btn basm srecinin anahtar olan hurufat dkm yntemini icat etmi, bask, kt ve mrekkebi ihtiyalarna uyarlam ve 1454'te sistemi altrmaya balamt. Tek bana hem yeni bir endstriyi, hem de daha sonraki ilerlemelerin aracn yaratmt. Avrupa hzla ilerlerken Yakndou kprtsz duruyor, hatta geri gidiyordu. rnein 11. yzylda Avrupa'ya kt ihra eden Msr, 15. yzylda kd italya'dan almaktayd.3 Baka bir ihracat kalemi olan ap pazarn, italyanlar nce Ege'de (13. yzylda Foa'da), sonra da italya'da (1462'de Papalk Devleti'ndeki Tolfa'da) daha iyi kalite ap ocaklar anca kaybetmiti. Ama Msrllar bunu dert etmediler. Baharat ticaretinin tekeli hl onlardayd, bylece de demeler dengesi borsuz kapanyordu. stelik, Avrupa'nn Levant'a ihracatnn yzde 50'si hl gm olduuna gre, faturay deyenin Avrupa imalatlar deil maden ocaklar olduunu kabul etmek gerekiyordu. Bylece her iki tarafn da corafi ansn kulland, Msr'n baharat yolundan geen konumundan, Avrupa'nn da dalarndaki gm cevherinden yararland kansna varlabilir. Oysa Avrupallar bu anslarn akllca kullanmay da bilmilerdi. 14. yzyln sonuna gelindiinde maden ocaklar o an teknolojisi asndan tketilmiti; Avrupa'daki durum Asya'nn mevcut koullarndan pek de farkl deildi. Harz ve Alpler'deki kuyular, Kafkaslar >2. yzylda in'de gelitirilmiti; batnn katks yay elikten yapp glendirmek oldu. Sivili pusuladan ilk kez bir 11. yzyal in ansiklopedisinde sz edilir; bu pusula bir yzyl sonra Avrupa'da kullanlmaya balanm ve 1290'larda pusula kartnn eklenmesiyle (muhtemelen Amalfi'de) ok daha kullanl hale gelmiti. Kalpla bask 8. yzylda in'de gelitirilmiti. in sistemi ran'da ilhanllar tarafndan kullanlm, kalp baskyla baslan oyun kartlar buradan Bat'ya yaylmt. inliler hareketli bask denemeleri de yapmlard ama pratik bir teknolojiye dntremediler; Gutenberg sisteminin bu deneylerle ilgisi yoktur. Baruttan ilk kez IS 9. yzyla ait bir in simya risalesinde sz edilir, ama patlayc deil yanc baruttur bu. Bu tr barut esas olarak roketlere uygulanmtr. in ordusunun "ateli frlatclar" kullandna dair kantlar vardr (sabit bir roketin atei dmana yneltiliyordu); ama bunun bir ateli silaha dntrldne dair herhangi bir iaret yoktur.

S 1483'TE KENTLER VE TCARET YOLLAR

>- ve Pamir dalarndaki oktandr terk edilmi kuyular kadar sessizdi. Ama 1460'larda yeni yntemler ve yeni makinelere yaplan byk yatrmlar sayesinde Avrupallar madenlerde yeniden retime balayabildiler. Ksacas, kendi anslarn kendileri yaratmlard. 15. yzylda Avrupa'da grlen teknik ilerlemeler arasnda, bu servet yaratma srecine en ok katks olan yenilik, direkli gemiydi. Baltk'ta holk, baka yerlerde karaka ya da nao diye bilinen direkli geminin yk kapasitesi tek direkli bir kkenin iki katyd; kke 150 ton tarken karaka ortalama 300 ton tayordu. Bylelikle maliyetler arpc biimde dt ve bat Avrupa ekonomisinin yapsnda gerek bir deiim grld. Geleneksel olarak ithalat kalemleri sadece deniz an lkelerde bulunabilen mallard: Karabiber Hindistan'dan ithal ediliyordu, nk Avrupa'da yetimiyordu; fildii Afrika'dan gelirdi, nk Avrupa'da fil yoktu. Eer bir mal yerel olarak elde edilebiliyorsa, kt kaliteli bile olsa tercih edilirdi. Karaka bunu deitirdi. Daha nceleri Baltk evresindeki lkelerin tuz ihtiyac Lbeck'ten biraz ierdeki Luneberg yataklarndan karlanyordu. Ama toplu tamaclk maliyeti dnce Lbeckliler Loire Irma kysna gidip daha ucuza, daha iyi kalitede tuz satn almay tercih ettiler. Byk miktarda isve demiri de alp satmaya baladlar. Avrupa'nn kulland demir hl yerel ocaklardan karlyordu ve bu durum 15. yzyln sonuna kadar, hatta daha sonra da devam etti. Ama uluslararas ticaret yoluyla satn alman demirin oran artyordu; kabaca 100.000 ton olduu tahmin edilebilen toplam tketimin yzde 10'undan fazlas artk tketim blgesinin dndan salanyordu. Gemi tamacl maliyetlerinin azalmasyla kr getirmeye balayan baka bir meta da kmrd. 13. yzyln sonundan itibaren Londra evlerinde yaklan kmr kuzey ingiltere'deki madenlerden geliyordu. 15. yzyln sonunda kmr artk Man Denizinin her iki yakasnda da pazarlanmaktayd, Newcastle'm dorudan rakibi de Liege'di. direkli gemi, maliyetleri drmekle kalmad; eski teknelere gre denizde daha uzun sre kalabiliyordu. Bylece birok olanak ortaya kt, en ilgin olan da Afrika'nn Atlas Okyanusu kylarnn kefiydi. nceleri ilgi oda 14. yzylda yeniden kefedilmi olan Kanaya Adalaryd; 15. yzyln ilk yllarnda daha yakn adalarda da yerleimler kuruldu. Daha sonra Portekiz Prensi Henrique, Afrika'nn Kanarya Adalar'nn gneyinde kalan kylarnn kefini finanse etmeye karar verdi. Bat Afrika'da altn karlan blgelerle balant kurmay, bylece blge retiminin tekelini ele geirmi olan Berberi araclar ortadan kaldrmay dnyordu. Ama Afrika kylarnn bu kesiminde rzgrlar sorun karyordu. Giderken rzgrn yn uygundu, ama ylesine aralksz esiyordu ki bu rzgrlar, geri dnebilme umudu kalmyordu. Prens Henrique'in yirmi yl boyunca keif seferlerine para dkmesine ramen Bojador Burnu alamad. Aslnda Henrique'in paras ve zaman boa harcanmamt. Portekizli gemiciler yava yava dn rotasn saptamay rendiler; nce Atlas Okyanusu'nda enginlere doru yol alyor, sonra da balama limanlarnn bulunduu boylama dnebiliyorlard. izilen bu geni yay, neden ilk yllarda program hedefine gre Afrika kysndan ok uzakta olan Madeira (1418) ve Asorlar'n (1431) kefedildiini aklar. Prens Henrique'in kaptanlar eve dn yolunu bulabileceklerine gvendikleri andan itibaren yeniden ilk bataki hedeflerine yneldiler; stelik artk latin armal, direkli, rzgra kar be derece orsalayabilen karavelalara sahip olduklar iin kendilerine gvenleri daha da artmt. Gil Eannes 1434'te Bo100

jador Burnu'nu dnd, sonraki on yl boyunca da hem o, hem de yurttalar, Bojador ile Arguin arasndaki ky eridinin tamamnn haritasn kardlar. Arguin'den Sahra ticaretiyle balant kurmak kolayd, dolaysyla 1457'de Portekiz Krall ilk altn sikkesini, yani cruzacio'yu darp ettirebilecek kadar altn salayabildi. Buna Madeira'daki gelien eker plantasyonlarn eklerseniz, Prens Henrique'in giriiminin kra bile getiini syleyebiliriz. Giriimin krl olup olmad bir yana, Lizbonlu baka bir giriimci, Fern-o Gomez, biraz drtklemeyle daha byk kr elde edilebileceini dnyordu. Prens Henrique'in lmnden sonra Portekiz kral ile pazarla giriip sonunda bir anlamaya vard; 1469'da imzalanan ve be yl iin geerli olan anlamaya gre Arguin'in tesinde ne bulursa Gomez'in tekelinde olacakt. Karlnda Gomez her yl ky eridinin 100 fersahlk (300 mil) blmn kefedecek ve hazineye ylda 500 cruzado deyecekti. Bu bir kumard, ama muhteem kr getirdi. 1471'de Gomez'in kaptanlarndan biri Akan kylarna ulat; bu kylar herkesin ryasmdaki Afrika altn madenlerinin gizli kapsyd. Portekizliler bu keifleriyle Ghana Krallg'yla -bugn Gine diye yazlyor- temas kurduklarn sanmlard, dolaysyla Gine Kys, Gine Krfezi gibi isimler kullandlar; ama aslnda artk ortadan kalkm olan, Sahil blgesinde yer alan ortaa Ghana's ile Akan kysnn (smrge dneminin Altn Sahili, bugnk Ghana) hi ilikisi yoktu. Ama hi nemli deildi bu; Gomez, Afrika'nn ikin ksmn dnp Krfez'e ulaarak corafyaya hizmet etmi, bir de servet sahibi olmutu. Ayrca yurttalarna peinden koabilecekleri yeni bir ama vermiti: Afrika ktasn boydan boya dolamak. Bu zor iin dl Hint Okyanusu'na ulamak ve Araplarn baharat ticareti tekeline son vermekti. Gomez anlamasnn geri kalan sresini allm gayretli almalaryla geirdi. nceleri ikinci kez zafere ulaacaa benziyordu, dosdoru douya yelken alrsa birka hafta iinde Portekizliler Hint Okyanusu'na girebileceklerdi sanki. Ama Fernando Po'nun -Gomez'in kaptanlarndan birinin ad verilen ada- arkasnda kynn gneye doru kvrld ve yzlerce mil gneye uzand anlald. Afrika'nn evresinin dolalmas, eer mmknse bile, tahmin edilenden daha pahalya malolacakt. Portekiz Kral Joao imdada yetiti. Kraliyet hazinesini at, bir filo sipari etti ve Akan kysnda daimi bir s kurdu: Sao Jorge da Mina Kalesi [Madenlerin azizi Georgios], Burada gnderme yaplan maden hayal rnyd, nk yerli halk altn alvyonlu yataklardan karyordu; bu arada kalenin ismi basitletirilip El Mina oldu ve hem altn ticareti, hem de Afrika kylarnn kefi iin nemli bir s haline geldi. Bu ikinci grevi stlenen Kaptan Diogo Co 1482-83'teki ilk yolculuunda Kongo Irmag'na (bugnk Zaire) ve Santa Maria burnuna ulat. Oysa daha ok yol vard, Co yolculuu tamamlayamad, ikinci yolculuunda ld ve varabildii en uzak noktaya, Cross Burnuna gmld. Ama insann yerkrenin snrlarn ilk kez gerekten lebilmesini salayacak giriimlere hazrlanan baka gemiciler de'vard. El Mina'nn kurulduu keif yolculuunda yer alm olan Bartholomeo Diaz, Co'nun brakt yerden balamaya hazrd. Nitekim 1488'de mit Burnu'nu dolaacakt. Madeira'da yerlemi bir Ceneviz kaptan olan Kristof Kolomb, Diaz'dan birka yl sonra El Mina'da ticaret yapmaktayd. Ortaa ufuklarnn snrlarn amaya o da kararlyd, hatta bunu nasl yapaca hakknda ok daha radikal fikirlere sahipti.

IS 1483'TE BATIDA BlLlNDlGI KADARIYLA DNYA

Prens Henrique nceleri Kanarya Adalar 'nda spanyol hkmranln tanmak istemiyordu, ama sonunda Portekiz 1479'da adalar vermek zorunda kald. Haritada grld gibi, bu takmadalar 1483'te bilinen dnyann snrlar iindeydi. Ama bu, her adann fethedilmi olduu anlamna gelmiyor; dta kalan adalarda 1490'lara kadar hl yerli halk egemendi (bir Berberi halk olan Guan'lar). Dikkate deer dier noktalar Grnland'daki yerleimlerin Inuit saldrlarna dayanamayarak (batdaki doudakiler kadar Zimbabve'deki ortadan kalkmas yerleimler 1340'ta, Mozambik Boaz'na uzanmalardr boaza eken sebep ona Krallnn

1418'de) ve Arap denizcilerin (13. yzylda; onlar ksa bir sre iin

de olsa altn ihra etmesiydi). Bilinen dnyaya eklenen ama haritann dnda kalan iki blge Japonya ("Cipango") ile Cava'dr. Avrupa 'nn bu iki blge Asya'nn dou kylarnn andaki byk adalar olduklarndan ibaretti. Ama bu bakalarn olanlar, adalar belirtmemiz gerekiyor, nk corafya konusunda ikna etmek zorunda hakkndaki bilgisi kulaktan dolmayd ve

zellikle de Kolomb, bu blgeyi dillerine pelesenk etmilerdi.

DIZN
A
Abazya 32, 40, 42, 56 Abbasler 40, 42, 44, 46, 48, 58, 66, 76 Adrianapolis (Edirne) D6, 10, 60 Adriyatik Denizi C6, 46, 46, 66, 80, 88n Aetius 14 Afganistan 8, 14, 18, 32, 48, 58, 64 Afrika Dogu 1, 2 Bat 50, 101 Afrika'nn kefi 101 Marip 56, 58, 66, 76, 78, 80, 83, 88 Roma eyaleti 12, 14, 18, 22, 24, 28, 32, 34, 36 Biladu s-Sudan 38, 50, 100 Agincourt B4, 92 Aglebler 42, 44, 46 Ak Hunlar 14, 18, 24 Ak Koyunlular 94 Akan kylan 101 Akdeniz 2, 22, 38 Akhaia 78, 92; ayrca bkz. Mora Akitanya AB5, 66, 88, 90, 94 Akk E8, 68, 76 Alamanlar 8, 12, 14, 16, 18 Alamut F7, 58n, 76 Alan dili 4, 4n Alanlar 8, 10 12, 14, 26, 30, 74, 76 Alarik 10, 12, 16 Albarracin 56n Albi B6, 70 Albigens Hal Seferi 70 Aleksander Nevski 78, 78n Aleksius 62 AlfonscrV (Aragon Kral) 84n Alfonso VI (Leon Kral) 60 Alfld (Byk Macaristan Ovas) CD5, 10, 26, 46 Alfred (Byk) 44, 54 Algonkiler 50 Ali (Hz.) 30, 40 Alman imparatorluu 6, 48, 56, 60, 62, 64, 68n, 70, 76, 76n, 80, 82, 86, 88n, 92 Almeria 56n Alp Arslan 58, 60 Alpler BC5, 6, 24, 26, 52, 70, 100 Alptekin 48 Alpuente 56n Altn 12, 22, 38, 54, 101 Altn Sahili (bugnk Ghana), bkz. Akan kylar Altmordu Hanl 76, 76n, 79-80, 82, 90 92, 94 Amalfi C6, 6, 48n, 98n Amerika, Kuzey 54 Anadolu 6, 7, 30, 60, 62, 62n, 66, 68, 68n, 79, 82, 83, 88, 90, 92 Anagni C6, 82 Angllar 8, 14, 18 Anglosaksonlar 20, 28, 32, 34, 40 Ani F6, 60 Anjou hanedan 79, 82, 96; ayrca bkz Charles (Anjou dk) Ankara E6-7, 88, 92, 94 Antakya E7, 22, 48, 62, 62n, 64, 66, 72, 76 Antalya 79n Apennin Dalar C6, 6 Apulia C6, 58, 60, 64 Aragon 44. 48n, 60, 66, 68n, 74, 78, 79, 88, 92. 94n, 96 Aral Gl GH5-6, 2, 58 Aran 48 Arap Halifelii 30, 32, 36, 42, 44, 48, 58n, 66, 76; ayrca bkz. Fatmler, tdrisler, Emevler Araplar 4, 6, 7, 22, 30, 32, 36, 38, 40, 42, 48, 52, 58, 100 ispanya'da 32, 40, 42, 48, 58n Arcos 56n Arguin 101 Arius, Ariusuluk 20, 34 Arnavuta 4, 4n Arnavutluk, Arnavutlar 78, 80, 88n, 90 Arnulf 46 arpa 84 Arthur 18 Arzila A7, 94n Asding Vandallar! 10, 12, 14 Askelan E8, 64 Asor Adalar 101 Astrahan F5, 86, 94 Asturias 32n, 40 ateli silahlar 94. 98, 98n Athaulf 12 Atina D7, 79, 84 Atlas Dalan AB8, 58 Atlas Okyanusu 1, 6, 42, 50, 54, 78 Attila 14, 16, 24, 26 Augsburg BC5, 46 Augustus 8, 36, 38 Austrasia 28, 32 Avarlar 24, 26, 26n, 28, 42, 74, 74n Avignon B6, 82, 82n, 88n, 96, 98 Avusturya 80 Aya Sofya 24, 52 Aydn 79n Ayn Calut E8, 76 Azak Denizi E5, 16, 28, 54 Azerbaycan 6, 44. 46, 48, 74, 76 Bavarlar, Bavarya C5, 18, 24, 26n, 34, 40, 42, 48 Bayezit (Yldrm) 90, 92, 94 Becaye 88 Belika 8 Belisarius 24 Belozero E2, 44 Benediktenler 52 Benediktus (Aziz) 52 Benevento 26, 42, 44, 46, 76 Beni Hilal 58 Beni Sleym 58 Berberiler 4, 7, 24, 32, 38, 46, 48, 50, 56, 58, 58n, 100, 101 Beyaz Deniz E2, 54 Birgi 79n Birka C3, 54 Biskay Krfezi A5, 86 Bizans mparatorluu 7, 28, 30, 32, 34, 34n, 42, 44, 44n, 46, 48, 52, 56, 58, 60, 62, 62n, 66, 68, 72. 78, 79-80, 83, 88, 92, 96 Bizantion 38 Blois 62 Boaz (istanbul) D6, 28, 60 Bohemond 62 Bohemya 6, 18, 26n, 28, 46, 48, 52 Krall 66, 79-80, 92, 94n Bojador Burnu 101 Boleslav (Cesur) 56 Bonifacius VIII (Papa) 82 Bordeaux A6, 82, 86, 94 Bosna, Bosnallar 66, 90, 90n, 92, 94 Bothnia Krfezi D2, 80 Bhmerwald C5, 6 Brabant 92 Bretonlar 18, 42; ayrca bkz. Brtanya Britanya Adalar 44, 48, 54, 56, 86 Britanya, Britanyallar 6, 8, 12, 14, 18, 22, 28, 30, 32, 40, 42, 48n Brtanya 16, 18n Brgge 54, 72, 98 Bryansk E4, 88 Budizm 66n Buday 22, 38, 84 Buhara H6-7, 44 Bulgar Patriklii 52, 70, 82

B
Babil 22 Badajoz (Batalyos) 65n, 60 Badon Baffin Adas 50 Badat F8. 40, 42, 58, 76, 98n baharat. Baharat Yolu 22, 38, 72, 98, 101 bakr 84 Baldwin 54 Balear Adalar B6-7, 16, 56n, 78 balklk 72, 84, 98n Balina 40 Balkanlar 4, 7, 14, 16, 20, 26, 28, 34, 46, 48, 62, 66, 76, 78, 82, 88n, 90 Balka Gl J5, 1 Baltk Denizi C3, 4, 8, 40, 48, 68, 70 , 72 , 74, 78, 79-80, 82. 90, 98n, 100 Baltlar 4 Bardi 84 Bari 44 Barselona B6, 42, 79 Kontluu 44, 64, 66; ayrca bkz. Katalonya Barut bkz. ateli silahlar Basklar 4, 16, 32n, 42, 44, 46 Basra F8, 38 Basra Krfezi G9, 6, 22, 38 Bat Adalar (Iskoya) A3, 42 Bat Bulgar imparatorluu 48, 56

COFOHBlftAi Anrt "POTAYA

KRFEZ,
FAROE ADALARI

B EY*Z

DENiz >

JAMTLAND
SHETLAND ADALARI

FINUDIYA K O R F E 2 X .

b h

'MVolkov 1J.P _ , C,,,Hal y " Rostov Suzdal ^Novgorod J j \ s .er

jsr
Kazan

ORKNEY ADALARI

IYA Q'" \ %.llmen a2!uv T

DrskV.

V*. .
Vladimir

M u r o m

KUZEY DENZ
Agincourt ; Crecy

Moskova Polotsk Prpel Bataklklar Tarusa Smolensk Bryansk ernigov \ Kiev Pereyaslavl

.Ryazan

ARAL GL

MAVERANNEHR Semerkand, Buhara

HARZM Don&tz Tana til Astrahan MAVERANNEHR KAFKASYA Derbent . ^

INGILIZ KANAL

kFKAS DALARI
GNEY KAFKASYA

Herat

Nibolu Kosova lagusa . Istanbul M. Adrianapole tola MAKEDONYAJRA^f Selanik Gelibolu r. bon Los Navos de Tolosa ^ Cebelltari Ti Arzila * S e P t e Fas Tlemsn Kalat. Konstantiniye Kayrevan Trablus Sicilmasa CYRENAICA
ADALARI

Nihavend Badat Ktesifon Persepolis iraz

Kadisiye

f BASRA ) KRFEZ

kUtU 1 / CUMBRIA

Newcastle

HOLSTEIN

"Rutu 2

DEVON CORNWALL

^Humber Bruges and <JL Ghent tf. Hastings j % K|n luua ajnz

LOMBARD/V^ / ISTRIA Pavia* Canossa <> $Q PROVANS Lucca f i z a r a * pfa StTropez. ^ Civitavecchia' Gaeta* Bari *

Medine

Chateau Gaillard

ANJOU

Blois

iris Nancy ,X> Worms Campus Moiriacus

Capua, B e n e v e n t o ^ ' and Salerno

Me,,i

dizin
Bulgarlar; Bulgaristan 8, 28, 30, 32n, 42, 42n, 46, 48, 52, 68, 74, 76, 79-80, 88, 90; ayrca bkz. Onogur Bulgarlar, Volga Bulgarlar, Bat Bulgar imparatorluu Burgonlar 12, 14, 16, 20 Burgonya Dukal 52, 90, 92. 94 Kontluu 90, 94 Alman Krall 24, 44, 46, 48n, 60 Bursa 79n Busento Irma C7, 12 Butsa Gallorum 24 Bveyhler 48 Byk Moravya 44, 46 Cluny B5, 1, 52 Colonna, Oddo (Papa V. Martinus) 96 Commachio C6, 44n Commodus 6 Conradin 76 Constance B5 Constance Konsili 96 Constantinus (Byk) 6, 20, 22, 94 Cordoba 56, 56n Cornwall 28, 42 Crecy B4, 88, 90, 94 Cross Burnu 101 Cumbria 48, 48n, 60 ad Gl 50 aatay Hanl 76n, 80 andarl Beylii 79n, 94 ekler 44, 92 erkezler 38, 92 ernigov E4, 56, 58 in, inliler 2, 7, 22, 38, 74 , 76, 76n, 79, 79n, 92, 98n obantler 79 dokumaclk, dokuma 38, 54, 72, 84, 98 Dokuz Ouzlar bkz. Ouzlar Domitianus 6 Don Irma F4, 8, 46, 76, 86 Donetz Irma EF5, 54 Dorylaeum (Eskiehir) E6-7, 62 Dublin A4, 46, 48, 56, 94 Dvina Irma D3, 54 Dyrham A4, 28 Fernando (Aragonlu) 96 Fernando I (Kastilya Kral) 56n, 60 Fernando Po 101 Ferrante (Napolili) 94n Frat Irma F8, 8, 22, 76, 92, 94 Filistin 6, 22, 28, 30, 60, 62, 66, 68, 76. 80, 86 Finlandiya Krfezi D2, 42 Finlandiya, Finier, Fince 4, 8, 42n, 54, 68, 78, 80 Finnmark 80 Floransa 6, 84, 96, 98 Foa D 7, 98 Foederatii 8, 12, 18 Franklar, Frank imparatorluu 8, 10, 12.14,16,18, 24,26n, 28, 32, 40, 52, 58, 74n Fransa, Franszlar 6, 8, 40, 42, 44, 46, 54, 58n, 60, 62, 66, 68, 68n, 72, 78, 82 , 82n, 84, 86, 88n, 90, 92, 94, 96 Frenk (Batl anlamnda) 28n Friedrich Barbarossa 66, 68 Friedrich II 76 Frizya B4, 42 Fustat (eski Kahire) E8-9, 38, 72n

E
Eannes, Gil 101 Ebro Irma A6, 66 Ebu Said 79 Edward III 84, 88 Eflk (Vlahya) 79, 90, 92 Ege Adalar, Ege Denizi D7, 78, 79-80, 92, 98 Eridir 79n El Cid 62n El Mina 100 Elbe Irma C4, 26n, 66, 83 Elburz Dalar G7, 30 Eleanor (Akitanyal) 66 Emevler 30, 40, 46, 48, 56 Endonezya 22 Epir, Epirliler D6-7, 10, 68, 74, 78, 80 Erik (Kzl) 50 Eritrea 20, 38 Ermanarich 8, 10, 16 Ermeniler, Ermenistan 4, 8, 10. 20, 26, 28, 30, 32, 34, 44, 46, 48, 56, 60, 68, 76, 76n, 82, 88 Erzgebirge C4, 6 Estonya D3, 74, 78, 80 Euboea (Negroponte) D7, 80, 94 Eyyubler 66, 74, 76

C-
Calais 88, 94 cam 22 Campus Mauriacus 14 Canossa 70 Canute bkz Knut Co, Diogo 101 Capella Sistina 96 Capua 44, 46, 58 Carmona 56n Castillon AB5-6, 94 Cava 100 Cebelitark A7, 32, 92 Celaleddin 76 Celayinler 88 > Cengiz Han 74 , 74n, 76, 76n Cenova, Cenevizler B6, 6, 26, 30, 72, 79, 84, 86, 88, 90, 94, 98, 101 Ceuta bkz. Septe Ceyhun Irma (Amu Derya) GH6, 24,30, 32, 38, 66 Chanson de Roland 42 Charlemagne 6, 42, 44, 44n. 48, 42, 76 Charles (Anjou'lu) 76, 78, 79, 82 Charles (Cesur) 94 Charles Martel 32, 40, 52, 58n Cherbourg 94 Civita vecchia 98 Clement VII (Papa) 96 Clovis 18, 18n, 20, 24, 32, 40

D
Daya 4n Dalmaya 16n, 18, 24, 68, 88, 88n, 92 Danegeld 54 Danelaw 44, 46 Danimendler 64 Danlar, Danimarka 6, 14, 40, 44, 46, 48, 54, 58, 66, 68, 72, 74, 78, 80, 84, 88, 90, 94 Dauphine B6, 88n deirmenler 52, 83 Delhi 90 Delos D7, 84 demir 22, 84, 100 Denia 56n, 60 Derbent F6, 48n deve 38, 50 Devon 28 Diaz, Bartholomeo 101 Dicle Irma F7-8, 8 Diyarbakr F7, 48 Dinyeper Irma E5, 44, 54 Dinyester rma D5, 8

G
Gaeta 44, 58 Gaillard atosu 68 Gaiseric 14, 16 Galiya (ispanyol Krall) A6, 40. 46, 60 Galiya (Rus Prenslii) D5, 56, 79, 88 Galler, Galler halk 28, 32, 78 Galya 8, 10, 12, 14. 16, 18, 20, 22, 32 gazi devletleri 79, 79n, 82 Gazneliler; bkz. Mahmud (Gazneli), Mesud (Gazneli) Gelibolu D6, 88 gemiler 38, 40, 50, 84, 86, 100 Gepidler 10, 14, 26 Germenler 4, 6, 8, 12, 14, 20, 26n, 36, 44, 46, 66, 68, 72, 80, 84, 90, 98 Germiyan 79n Getier 8, 40 Ghana (bugnk); bkz. Akan Ghana (ilka) 38, 50, 101 Ghent 54, 72, 98

F
Faroe Adalar A2, 42 62n Farsa 4, 4n Fez^AS, 42, 62n Fas 6, 48, 58, 60, 66, 78, 80, 83, 92 Fatmler 46, 48, 56, 58, 60, 62n, 66 Fatma 46 Felemenk 6, 92, 98n feodal sistem 7, 58n, 68n, 74n

dizin
Ghibellino 76n Grnata bkz.Granada Gibbon, Edward 6, 7, 96n Gine Krfezi 101 Girit D7, 42, 4 68 Gobi l 74 Godfrey (Lorraine'li) 62 Gomez, Fernao 101 Gotland Adas C3, 54 88 90 Gotlar 8, 10, 12, 18, 20; ayrca bkz. Ostrogotlar, Vizigotlar Granada 56n, 74, 78, 94 Gregorius VII (Papa) 70 Gregorius XI (Papa) 96 Grnland 50, 54, 100 Guanlar 100 Guelfo 76n Gutenberg, Johann 98, 98n gm 12, 54, 54n, 71, 98 Grcler, Grcistan 4, 48, 56, 64, 74, 76, 82, 92n, 96 Hastings 58 Hahaler (Haan) 60n, 76 Hattin E8, 68 Hazar Denizi G6-7, 2, 6, 10, 24, 26, 30, 32, 54 Hazar Geidi 48n Hazar Trkleri 26, 28, 30, 32, 32n, 38, 44, 48 Hedeby B4, 54 Heinrich IV (Alman imparatoru) 70 Heinrich VI (Alman imparatoru) 68, 68n Helluland 50 Hemedan F7, 22, 64 Henri Plantagenet 66 Henri VII (Lksemburglu) 80 Henrique ('Denizci'; Portekiz Prensi) 100, 101 Henry V (ingiltere Kral) 92 Henry VI (ingiltere Kral) 92 Heraklios 28, 30, 34 Herat H8, 44, 88 Hicaz E9, 58 Hildebrandt (Papa VII. Gregorius) 70 Hindistan 1, 2, 8, 22, 32, 56, 72, 90, 100 Hint Okyanusu 101 Hint-Avrupa dilleri 4 Hohenstaufen 76, 76n Hollanda 92 Holstein 94 Honorius 12 Huelva 56n Humber Irma 46 Hunlar 6, 7, 8. 10. 14, 16, 24. 28, 74n; ayrca bkz. Bulgarlar, Kutrigurlar, Utigurlar, Ak Hunlar Hlagu 76 Hsrev II 26, 28 ilmen Gl ingiltere, ingilizler 4, 18, 28, 34, 42, 44, 46, 48, 54, 56, 58, 58n, 60, 64. 66, 68, 72, 78, 80, 101 ipek, ipek Yolu 2, 22, 38, 54n, 84, 98n Iran 1, 8, 18, 22, 24, 30, 40, 44, 48, 58, 68n, 74, 79, 84, 88, 90 irlanda, rlandahlar 8, 14, 20, 24, 34, 42, 44, 46, 48, 50n, 66, 80, 86, 94 Isabela (Kastilyal) 94 iskandinavya 1, 2, 4, 30n, 40, 42, 44, 48, 50, 52, 54, 72, 80, 88, 90 iskenderiye D8, 22, 54, 72, 79, 86 iskitler 8 skolar, Iskoya 8, 24, 32, 43, 48, 48n, 56, 60, 78, 80, 94, 96 islamiyet, islam lemi 30, 32, 38, 58, 58n, 66, 80, 86, 94 ispanya, spanyollar 6, 7, 8, 96, 100 ayrca bkz. Aragon, Barselona, Kastilya, Galiya, Leon, Navarra, Vizigot Krall istanbul 94; ayrca bkz. Konstantinopolis Istria 48n isve, isveliler 8, 40, 42, 48, 68, 78, 78n, 80, 86, 88, 94, 100 isvire, isvireliler 80, 94 italya, italyanlar 6, 7, 12, 14, 16, 18, 24, 26, 30, 32, 40, 42, 44, 44n, 46, 48, 54, 58, 60, 68, 70, 76n, 78-79, 82, 84, 86, 96, 98 til F5, 32 lulianus 8, 10, 22 tulius Nepos 16n, 18 lustinianus 20, 24, 34, 36n tvan (Byk) 94 lon Adalar CD7, 94n Izborsk D3, 44 izlanda 44, 50, 50n, 54, 72, 78 izmir (Smyrna) D7, 92n iznik (Nikaea) D6, 62 John (ingiltere Kral) 68 Johnson, Samuel 2 Jtler 14, 40

K
Kadisiye F8, 30 Kafkas Dalar F6, 33 Kafkasya F5, 4, 8, 10, 14, 26, 38, 48n, 56, 92, 100 Kt 98, 98n Kahire E8-9, 6n, 48, 86, 98n; ayrca bkz. Fustat Kalmar. Kalmar Birlii C3, 90, 94 Kanarya Adalar 2, 50, 100, 101 Kara Koyunlular 88, 92 Kara lm 36n, 86, 98 Kara Prens 88 karabiber 12, 22, 100 Karadeniz E6, 8, 42, 54, 79, 86, 92 Karahanllar 48, 50, 60, 66n Karahitay 66, 66n, 68n, 74 Karaman Beylii 79n, 88, 92, 94 karanfil 22 Kardinaller 70 Karintiya C5, 72 Karpat Dalar D5, 26n Kartaca C7, 14, 26, 24, 32 Kartlar 88 Kastamonu 79n Kastilya 56n, 60, 66, 74, 78, 96 Katalanlar, Katalonya 79; ayrca bkz. Barselona, Byk Katalan Birlii Katolik Kilisesi bkz. Hristiyanlk Kavimler G 26, 40 Kaydu 76n Kayrevan BC7, 32, 46, 56, 58 Kay sriye (Caesarea) E8, 38 Kazan F3, 94 Kazimir III (Byk) Kazimir IV Kefe E5-6, 79, 86 Kehribar 84 Kekler, Kelt dili 4, 4n, 7, 8, 12 kentleme 98 kereste 22 Kerkula C6, 79

H
Habeiler 38 Habsburglar 76, 80, 90, 94 Haclar 38 Hal Seferleri Birinci 62, 64, 70, 72, 84 ikinci 66 nc 68 Drdnc, 68, 70, 72 Albigens70 Kuzey 66, 68, 72, 78 son (Sigismund'un) 90 Hafsler 78, 88 Halep E7, 62, 90 Hali (istanbul) 54 Ham id 79n Hammadtler 58 Hansa, Hansa Birlii 84, 90, 98n Hiristiyanlk, Hristiyanlar 8, 20, 30, 34, 34n, 52, 62, 70, 82, 96 Harizm, Harizm ah G6, 32, 68n, 74, 76 Harold Godwinson 58 Hrvatistan, Hrvatlar 44, 46, 52, 60, 68 Harz Dalar Bc4, 100

I-
Innocentus III (Papa) 70 Irak 6, 8, 22, 38, 48, 58, 83, 90 Ibetya (Kafkaslar'da) 8, 10, 20, 24, 28, 30, 32, 44, 56 tbiza B7, 42 Idrisler 42 Igor 46, 48 iklim 36n Ikonlar, ikon krclk 34, 52 ilhanl Devleti 76, 76n, 79, 82, 84, 88, 98n Illirya 10, 18

Jamtland C2, 44 Japonya 100 Jeanne d'Arc 92 Joao (Portekiz kral) 101 Johannes XXIII (Papa) 96n

DZN
Khios (Sakz) D7, 79, 98 Kbrs E7-8, 6, 30, 48, 68, 88 Kl Birlii tarikat 68, 74, 78 Krm E5, 16, 26, 79, 86, 94 Kzldeniz E10, 1, 8, 22, 38 Kiev E4, 44, 52, 60, 66, 76, 79 Kilikya E7, 62, 66 Kiril alfabesi 52 Kirillos (Aziz) 52 Knut 56, 58 Kola Yarmadas 80 Kolomb, Kristof 100 Kongo Irma 101 Konstantin (kent) B7, 88 Konstantinopolis (istanbul) D6, 6, 16, 16n, 18, 22, 24, 28, 32, 34, 38, 42, 44, 52, 54, 60, 62, 68, 70, 72, 74 , 78, 79, 86, 88 , 94 , 96 Konstantius 6, 20, 22, 94 Konya E7, 64, 68, 88 Kore 74 Korfu C7, 78, 90 Korsika B6, 16, 46, 60, 76n, 79 Kosova D6, 92 kle, klelik 6, 38, 54 Kln 84 kmr 100 Krum 42 Ktesifon F8, 22 Kubilay Han 76, 76n Kuds E8, 16 62 62n 74 76 Krall 64, 68 Patriklii 20n, 34, 70 Kfe F8, 38 Kuman Trkleri 58, 60, 64 , 74, 76 Kurland D3, 40, 42 Kurtuba bkz.Cordoba 56, 56n Kuanlar 4, 8, 14, 18 Kutrigur Hunlar 16, 28 Kutsal Topraklar bkz. Filistin Kuvadlar 10 Kuzey Burnu 54, 80 Kuzey Buz Denizi 1 Kuzey Kutup Dairesi 80 krk ticareti 12, 38, 40, 54, 80, 84. 86 Krtler 4, 4n, 48, 68 Ktahya 79n Kyrenaika D8, 58 Lbeck C4, 84, 100 Lbnan 22 Lksemburg B5, 80 Lksemburg hanedan 80, 90, 92, 94n Lyon B5, 82, 88n Mekran 1 Melfi 58 Meloria 79 Memlklar 76, 79, 88, 90 Mentee Beylii 79n Marake A8, 58 Mercia 30, 32, 42 Merinler 78 Mertola 56n Merv H7, 30, 58, 64 Mesud (Gazneli) 58 Mehmet II (Fatih) 94 Mezopotamya F7-8, 8, 10, 22, 28, 30 Msr, Msrllar 6, 7, 22, 28, 30, 34, 38. 44, 46, 48, 56, 58, 66, 68, 72, 72n, 76, 83, 84, 86, 98 Milano B5, 6, 12, 72, 84, 92 Milas 79n Minorka B7, 46 Moollar 6, 7, 24; ayrca bkz. Cengiz Han, Altnordu, ilhanl, aatay Hanl, Yuan hanedan Moldavya 88, 90n, 94 Monemvasia D7, 68 Monofizit 20, 34, 52 Mora Cd7, 68, 78 ayrca bkz Akhaia Moravya C5, 48ayrca bkz. Byk Moravya Moron 56n MoskovaE3, 80, 86, 94, 96 Mozambik Boaz 100 Muhammed (Hz.) 30 Murabtlar 58, 60, 62n. 64, 66 Murom F3, 44 Musul F7, 62, 66, 68, 72n Muvahhidler 66, 68n, 74, 78 Muzafferler 88 Myriokephalon (ardak) E7, 68

L
Labrador 48 Ladoga Gl E2, 42, 54 Laplar 40, 54, 78 Larende 79n Laterano Saray 96 Latinler, Latince 4, 4n Latin imparatorluu 68, 74 Balkanlar'daki Latin devletleri 78-79, 88 Layo (Byk; Macar Kral) 90 Lazika 8, 32, 42 Lech Irma C5, 46 Lechfeld 46 Legnano (Milano civarnda) 68 Leif (Erik'in olu) 50 Leo III 34 Leon; Leon Krall A6, 46, 56, 60, 66, 74 Lesbos (Midilli) D7, 88, 94 Levant 4, 6, 7, 64, 66, 68, 72, 84, 86. 88. 98 Libya 58 Liege B4, 101 Litvanya, Litvanyallar 78, 79, 88, 90n, 92, 94 Livonya (bugnk Latvia) D3, 68, 78, 92 Livomo 80 Lizbon A 7, 66 Lofoten Adalar Loire Irma AB5, 16, 44, 68, 88, 92, 100 Lombard Birlii 68 Lombardiya 36n, 70, 92 Lombardlar, Lombard Krall 24, 26, 26n, 30, 34, 40, 42, 44, 52, 58 Londra AB4, 54, 72, 84, 101 Lorenzo (Muhteem) 96 Los Navos de Tolosa A7, 68n, 74 Louis (Dindar; Frank imparatoru) 42 Louis II (italya Kral) 44 Louis IX (Aziz Louis; Fransa Kral) 76, 78 Louis XI (Fransa Kral) 94 Lovat Irma E3, 54 Lucca 84 Luneberg 100 Lusatya C4, 48, 56, 60, 94n

M
Macaristan, Macarlar, Macarca 4, 6, 16, 42n, 46, 48. 51, 60, 68, 76, 79, 88, 88n. 90, 90n, 92, 94n Madeira 101 Magdeburg BC4, 84 Marava Emirlii 56 Marip; bkz Afrika Mahmud (Gazneli) 48, 50, 56, 58 Mainz 10 Makedonya D6, 20, 80 Malaya Yarmadas 2 Malazgirt F6-7, 60, 66 Malta C7. 60 Man Adas A4, 62n Manastrlar 52 Manfred (Sicilyal) 76, 79 Manisa 79n Mansr 48 Man Denizi A5, 10, 54, 58, 66, 86, 101 Marco Polo 79, 80n Marcus Aurelius 36n Markland 50 Markomanla lOr Markus (Aziz) 54 Martinus V. (papa) 96 Matbaa 98, 98n Mavrikios 26, 28 Maverannehir H6, 4, 8, 14, 24, 26, 32, 38, 60, 66, 68n Maximillian94 Mayorka B7, 46, 74, 88 Mazdekilik 8 Mazenderan 66 Mazovya 79, 88 Mdine E10, 30, 38 Mehdi Fatm 46 Serbedar 88 Mehdiye C7, 46, 48, 58 Mekke E10, 30, 38

N
Nancy 94 Napoli (kent) C6, 6, 26, 32, 48n, 82 Krall 79, 82n, 90, 94. 94n, 96 Narses 24, 26 Nasturler 20 Navarra 46, 48n, 56, 56n, 60, 64, 66, 78, 94 Nedao Irma 14, 16

DZN
Neustria 28, 32 Neva Irma E2, 54, 78n Newcastle 101 Newfoundland 50 Niebelungen 14 Niebla 56n Nihavent F8, 30 Nijer Irma 50 Nikeforos I 42 Nikopolis (Nigbolu) D6, 90 Nil Irma E9, 1, 2, 6, 8, 20, 38, 50 Ninova F7, 28 Normandiya 66, 68, 88, 94 Normanlar 46, 58, 58n, 60, 64 Norsklar, Norve, Norveliler 40, 42, 44, 46, 48, 50, 50n, 56, 62n, 78, 80, 84; ayrca bkz. Normanlar Nothumbria28, 30, 32, 42 Novgorod E3, 44, 56, 58, 64, 64n, 78, 78n, 80, 84, 88. 94 Nureddin 66, 68 Nbye 2, 8, 20, 38 nfus 8, 36, 83, 86

P
Pakistan 32 Palermo C7, 64 Pamir Dalar 54n, 100 Pamuk72, 72n, 84 Papalk, Papalk Devleti 20, 30, 32, 34, 38, 40, 42, 46, 48, 52, 60, 62, 68, 70, 76, 76n, 82, 84, 88n, 90, 98 Paris 72, 94 Patrick (Aziz) 20 Pavia 26 Peenekler 44, 46, 48, 60, 64 Pedro III (Aragonlu) 79 Peipus Gl D3. 78 Pencap 56 Pepin III 40, 42, 52 Pereyaslavl E4-5, 76 Pers 8, 10, 14. 18, 22, 24, 26, 28, 30, 34, 38, 74, 84 Persepolis G9, 30 Peruzzi 84 Petrus (Aziz) 84 Philippe (Yakkl) 80 Philippe Augustus 68, 68n, 88 Piktler 14, 32, 34. 44 Pirene Dalan AB, 18, 66 Pisa, Pisa Konsili 6, 60, 72 , 76n, 79, 96, 98 Po Irma C5-6, 24, 26 Poitiers B5, 32, 88, 90 Polonya, Polonyallar 6, 48, 52, 56, 64. 66, 68, 76, 79, 86, 88, 90n, 92, 94, 94n Polotsk D3. 44, 56, 58 Pomeranya, Pomeranyallar C4, 64, 79 Portekiz, Portekizliler 66, 78, 92, 94, 94n, 100, 101 Prag C4-5, 92 Pripet Bataklklar D4, 44 Provence 18, 24, 44, 46, 48n, 64, 68n, 78, 82n, 90, 94 Prusya D4, 74, 78, 84, 92, 94 Pskov D3, 88 Ptolemeus (Batlamyus) 2, 50 Pusula98n

Raymond (Toulouse'lu) 62 Ren Irma B4, 7, 8, 10, 12, 14 Rey G7, 22 Rhone Irma B5, 16, 18,88n Richard (Aslan Yrekli) 68 Robert (Normandiya Dk) 62 Robert Guiscard 58, 62 Rodos D7, 80 Roger (Sicilya Kontu, sonra kral) 60, 64 Rollo (Viking) 46 Roma (kent) C6, 6n, 10, 12, 14, 16, 16n, 22, 24, 26, 32, 34, 38, 42. 44, 48, 52, 70, 82, 84, 86; Yeni Roma bkz. Konstantinopolis Roma imparatorluu 4, 7, 8, 10, 38 Dou ksm 6, 14, 16, 18, 24, 26, 28; ayrca bkz. Bizans imparatorluu Romans dilleri 4, 4n Romanos (Bizans imparatoru) 60 Romanya prenslikleri 96; ayrca bkz. Moldavya, Eflk Romulus Augustulus 16, 16n Rostov E3, 44 Rudolph (Habsburg) 76, 80 rum atei 32 Rm, bkz Anadolu, Seluklular Rus kilisesi 82 Rusa 4 Rusticello (Pisa'l) 79n Rusya, Ruslar 1, 2, 6, 16, 36n, 42, 42n, 44, 44n, 46, 48, 52, 54, 56, 58, 64, 66, 74. 76, 78, 79-80, 82, 84, 86, 88, 90, 92 Rgler 18 Ryazan F4, 76

Samsun E6, 79 San Vitale (Ravenna) 24 Sancar 64, 66 Sancho (Byk; Navarra Kral) 56n Santa Maria Burnu 101 Santa Maria del Algarbe 56n Sao Jorge 101 Saray F5, 86, 90 Sardinya B6, 16, 24, 46, 60, 62, 72, 76n, 79, 94 Saruhan 79n Savoy B5, 14 Seine Irma B5, 14, 44, 46, 68, 86 Selahaddin 68 Selanik D6, 80, 92 Seluklu Trkleri 58, 58n, 60n, 62, 62n, 64n, 66 Hemedan Sultanl 64, 66 Merv Sultanl 64, 666 Rm Sultanl 62, 64, 68, 68n, 74, 76, 79, 88 Seleukia F8, 22 Semerkand H6-7, 92, 98n St. Jean valyeleri 80 Senhace kabilesi Septe A7, 56n, 92 Septimania B6, 18, 40 Serbedarlar 88 Sevilla 56n, 74 Seyhun Irma (Siri Derya) 32 Shetland Adalar A2, 42, 94 Shona 100 Srplar 56, 66, 68. 80, 88, 90, 92, 94 Sicilmese A8, 58 Sicilya C7, 12, 16, 18, 22, 34, 34n, 42, 44, 48. 5b. 60, 62, 68 , 76, 78 , 79, 92, 94 Sicilya Vesperum Ayaklanmas 78, 79, 82 Siena 98 Sigismund 90, 92, 94n sikke, madeni para 84 Silezya C4, 79, 92, 94, 94n Siling Vandallan 10, 12, 14 Simeon (Aziz) 52 Sind 32 Sinop E6, 74 Sis (Kozan) E7, 82 istini apeli bkz. Capella Sistina Sivas E7, 64

o-

Oder Irma C4, 66 Odo (Cluny) 52 Odoakr 16, 18 Ouz Trkleri 58, 66 Oleg (Novgorodlu) 44, 46 Oman, Charles 6 Onogur Bulgarian 42n Orkney Adalar; Orkney Ubeyligi A3, 44, 48, 56, 62n, 94 Orleans B5, 14 Orta Asya 1, 8, 14, 66n, 76n, 80, 92 Ortodoksluk 34, 34n, 52. 62, 70, 82, 96 Osman Bey 79 Osmanllar 4, 79, 79n, 88, 90, 90n, 92, 94, 96 Ostrogotlar 8, 10, 14, 16, 18, 24, 34 Otrar H6, 92 Otto I 46 Otto II 70 Ogedey 76, 76n zbekler 92, 94n

s-
Saat 98 Sabinler 10 Safariler 44, 46 Sahil 38, 50, 58, 101 Sahra 1, 6, 8, 38, 50, 58 Saksonlar 8, 14, 26n, 52 Saksonya 42, 54n, 72 Salerno 44, 58, 70 Samanler 44, 46, 4 54n Samogitya D3, 92

R
Ragusa C6, 88n Ravenna C6, 12, 24, 26, 32, 40

DIZN
Sixtus IV (Papa) 96 Skraelingler 50 Slavlar 4, 8, 24, 26n, 28, 40, 42, 44n, 48, 52, 66 Sluys B4, 88 Smolensk E4, 44, 79, 92 Somali 38 Somme Irma B4-5, 44 Spoleto 26. 42, 46 Sri Lanka 2 St. Tropez 46 Stefan Arpad (Macar Kral) 48 Stefan Duan 80, 82, 88, 88n Stephanus II (Papa) 52 Stephen (Blois'l) 62 Stilicho 6, 10, 12 Stockholm C3, 54 Strathclyde 28, 32, 48n Sr (Tyre) E8, 68 Suriye 22, 28, 30, 34, 36, 38, 58, 60, 62, 66, 72, 76, 86 Suzdal F3, 64, 66, 78, 80 Sdetler C4, 6 Sevler 10, 12, 16, 18, 26 Snniler, Snnilik 30, 58n Sveyn (atal Sakall) 48, 56 Sviatoslav 48 Syagrius 16, 18 ahruh 92 am E8, 38, 62, 66, 72n, 90 ap 98 arap 22 eker 38 eria Irma iiler, iilik 30, 40, 44, 46, 58, 60n, 66; ayrca bkz. Mehdi iraz G9, 88 irvan 32, 48n, 66 Tarm Havzas 92 Tarusa E4, 88 Takent HJ6, 32 tatar yay 98n Tatarlar 92, 94 Tebriz F7, 79, 84 Teke Beylii 79n Teodorik 18 Thorvald (Erik'in olu) 50 Thringiya, Thringler BC4, 14, 24, 26n, 34 Tibet 22 Tiflis F6, 48n, 64 Timuin bkz. Cengiz Han Timur (Timurlenk) 90, 92, 92n Timurlu imparatorluu 94n Tirol C4, 90 Titus 16 Tlemsen A8, 78, 80 Toledo 56n, 60 Tolfa 98 Toros Dalar E7, 32, 62 Tortosa 56n Torun C4, 74 Toscana C6, 26 Tournai 18 Tton valyeleri 74 , 76 , 78 , 79-80, 84, 90, 92, 94 Trablus (Libya'da) C8, 46 Trablus (Lbnan'da) E8, 64, 76 Trabzon E6, 68, 75, 76, 79, 86 Trakya D6, 42, 90 Transilvanya D5, 4n Treviso C5, 80 Tuaregler 58 Tulunller 44, 46 Tuna Irma CD5-6, 4n, 8, 10, 14, 16, 18, 24, 28, 30, 46, 48, 79 Tunus 14, 32, 42, 84 tuz 38, 100 Trke 4 Trkistan 22, 64 Trkler 6, 7, 8, 24, 26, 30, 38, 44, 48, 56, 58, 60, 62, 64n, 68, 74, 74n, 83, 90, 92 Tver E3, 80 Tweed Irma A3, 56

u-
Umman Umman Denizi Ural Dalar G2-4, 1, 6, 42n Ural Irma G5, 92 Urbanus II (Papa) 62 Urbanus V (Papa) 96 Urbanus VI (Papa) 96 Urfa (Edessa) E7, 60, 62n. 64, 66 Utigur Hunlar 15, 26, 28 mit Burnu 101 zengi

Wessex 42, 44, 46, 48 William Rufus 60 William (Fatih) 58, 58n, 60, 62, 66 Worms 14

Y
Yahudiler 6, 30 Yarmuk Irma E8, 30 Yaroslav (Novgorod Prensi) 58 Yemen 8 Yeni-Platoncu 20 Yezdigerd 30 York A4, 46, 48 Yuan hanedan 7 Yuan-Yuan 24 Yunanca 4. 4n Yunanistan, Yunanllar 7, 10, 28, 42, 78, 80, 82, 88, 90, 92, 94 Yn 84

V
Valencia 74n Valdemar Atterda 88 Van Gl F7, 60 Vandallar 8, 10, 12, 16, 18, 20, 22, 24, 34 ayrca bkz. Asding Vandallar, Siling Vandallar Varenjler 36n, 42. 44, 44n, 46, 58. 54, 54n Vaspurakan 46, 56 Vatikan 96 veba bkz. Kara lm Venedik, Venedikliler C5, 6, 32, 44n, 48n, 54, 54n, 68, 72, 76n, 79-80, 84, 86, 88, 88n, 90, 92, 94, 94n, 98 Vikingler 36n, 42, 44, 46, 48, 50, 54, 56, 58, 84 Vinland 50 Visby C3, 84 Vizigotlar 8, 10, 12, 14. 16, 18, 24, 26, 28, 32, 32n, 34, 40 Vladimir (Suzdal'da) F3, 66, 76, 80 Vladimir Byk Prensleri 66, 78n, 80, 86 Vladimir I (Kiev Prensi) 52, 56 Vlahlar 4n, 79, 88 Volga Irma F4, 8, 10, 24, 30, 32, 42n, 44, 86 Volhinya 79, 90n Volhov Irma E3, 54 Voltaire 7 Vouille AB5, 18, 20

z
Zara 68 Zaragoza 56n, 58n, 64 Zengibar 2 Zengler 66 zeytinya 22 Zimbabve 100 Zirler 56, 58 Ziyan! Emirlii 78

T
Taberistan 30, 40, 44 Taman E5, 48, 54, 60 Tana E5, 86 Tanca A7, 56n, 94n Tancred d'Hauteville 58 Tannenberg D4, 92

W
Waiblingen B5, 76n Weif hanedan 76n

RTAA TARH ATLASI, S 4. yzyln ortalarndan

(Roma mparatorluu'nn resmi olarak ikiye

blnmesinden az nce), S 15. yzyln sonlarna (ilk keif yolculuklar) kadar uzanan tarih dilimini kapsyor.

Yorumlan Avrupa arlkl olmakla birlikte kitabn baz haritas, Yakndou'nun da tmn iererek ortaa

dnyasnn corafi erevesinin tamamn ortaya karyor. Kronolojik dzende birbirini izleyen siyasi haritalar, daha

geni aralklarla sralanan nfus ve kentleme haritalar tamamlyor. Elliden fazla haritaya elik eden metinlerde Colin McEvedy, bir yandan Akdeniz merkezli Roma mparatorluu'nun zlmesi ve merkezin douya kaymas sonucunda, Avrupa'da yava yava yeni bir siyasi btnn oluumunu anlatrken; dier yandan da slamiyet'in ve Asya'dan gelen kavimlerin Yakndou ve Akdeniz: corafyasn ekillendiriini ayn hikayeye sdryor, Drt ciltlik tarih atlas dizisi Yakna, Moderna ve ilka ciltleriyle tamamlanyor.

B$mt
li! kli^M

|ll^fpi|ll

UMM
9 789758 362387

illll

Fiyat: 15.000.000 TL K T DT O AA