3 CO2 Tutumu

EVR (translation into Turkish LAnguage) : JEOLOJ MUH. Ender Ragp ARSLAN arsender@hotmail.com

zet CO2 tutumunun amac, CO2 depolama sahasna kolaylkla tanabilecek konsantre akm retmektir. CO2 tutum ve depolama en ok elektrik santralleri ve byk endstriler gibi merkeziletirilmi byk kaynaklara uygulanabilir. Tutum teknolojileri ayrca kk lekte veya dank uygulamalar kadar byk lekte de dk karbon ierikli ya da karbonsuz elektrik ve yakt retiminin yolunu aabilir. CO2 tutum sistemlerini iletmek iin gerekli olan enerji, elektrik retim ya da dier iletmelerin toplam verimliliini drrken yakt gereksiniminin, kat atklarn ya da tutum yaplmayan bir santral ile ayn oranda evresel etkilerinin artmasna neden olur. Ancak tutum ieren daha verimli santraller ile elverili duruma getirilerek, daha az verimdeki u an mevcut santrallerin yerini almas sonucu, temiz hava emisyonu amalar dorultusunda daha elverili bir hale gelecektir. Tutum iin enerji gereksinimlerinin en aza drlmesi, enerji dnm ilemlerindeki verimin gelitirilmesi ile beraber, sonutaki evresel etkileri ve maliyeti en aza indirmek amacyla gelecek teknoloji geliimleri iin nemli olacaktr. Gnmzde CO2, depolama amacyla deil, iletmenin gereini yerine getirmek iin doal gaz iletmecilii ve ammonia retim faaliyetleri gibi baz byk endstriyel santrallerde dzenli olarak ayrtrlmaktadr. CO2 tutumu ayrca birka kk elektrik santrallerine de uygulanmtr. Ancak bugnn esas kayna olan, yzlerce megawatt CO2 emisyonu reten byk lekteki elektrik santrallerine henz uygulanmamtr. Endstriyel ve elektrik santral uygulamalar iin CO2 tutumuna temel yaklam bulunmaktadr. Yanma sonras sistemleri, ana yaktn (kmr, doal gaz, petrol veya biyoktle) yaklmasyla retilen baca gazlarndan karbondioksitin ayrlmasn ierir. Oxy-yakt sistemleri, esas olarak kolaylkla tutulabilecek CO2 ve H2O gazlarndan oluan baca gazlarn reten, yakm iin hava yerine oksijen kullanan bir sistemdir. Bu seenek, halen gelitirme aamasndadr. Yanma ncesi sistemleri, yakt olarak kullanlan H2O ile depolama iin CO2 akm retmek iin bir reaktrde temel yakt kullanr. Dk karbon ierikli ya da karbonsuz yaktlarn retimi gibi dier baz endstriyel iletmelerde bu basit tutum metotlarndan biri veya daha fazlas kullanlr. CO2 tutum sistemleri ile ilgili monitrleme, risk ve yasal ynleri, uzun sredir devam eden endstrideki salk, gvenlik ve evresel kontrol uygulamalarndan dolay hibir yeni zorluun olumayaca izlenimini vermektedir. Elektrik santralleri iin gnmzdeki ticari CO2 tutum sistemleri, CO2 emisyonlarn %80-90 kWh-1 orannda (%85-95 tutum verimlilii) indirebilir. Tm santral trleri arasndan elektrik retim maliyeti, tutum iermeyen benzer bir santrale gre 12-36 US$ MWh-1 (US$0.012-0.036 kWh-1) arttrr. Sper kritik pulverize kmr santralinde (PC) %40-85,

doal gaz kombine evrim santralinde (NGCC) %35-70 ve bitml kmr kullanlan entegre gazlatrma niteli kombine evrim santralinde %20-55 orannda artmaktadr. Tutumlu fosil yakt santralleri iin toplam elektrik retim maliyeti 43-86 US$ MWh-1 arasnda deimektedir. Burada tutulan karbondioksitin ton bana maliyeti, 11-57 US$/t CO2 veya nlenen karbondioksitin ton bana maliyeti 13-74 US$/t CO2 arasndadr(santral trne, boyutuna, yakt trne ve ok sayda dier faktrlere bal olarak deiir). Bu maliyetler, CO2 sktrma maliyetini de kapsar ancak ek nakliyat ve depolama masraflarn kapsamaz. Doal gaz kombine evrim sistemleri tipik olarak, gaz fiyatnn 4 US$ GJ-1in altnda olduunda yeni pulverize kmr ya da entegre gazlatrma niteli kombine evrim santrallerinden (tutumlu veya tutumsuz) daha dk elektrik retim maliyetine sahiptir. ou almalar, entegre gazlatrma niteli kombine evrim santrallerinin benzer boyutlardaki pulverize kmr santrallerinden tutum iermedii takdirde biraz daha maliyetli olduunu ve tutum ierdii takdirde daha dk maliyette olduunu gstermitir. Ancak CO2 tutumlu santraller iin maliyetteki farkllklar, kmr tr ve dier blgesel faktrler ile deiebilir. En dk CO2 tutum maliyeti (ortalama 12 US$/tutulan t CO2 veya 15 US$/nlenen t CO2), konsantre CO2 akm salayan hidrojen retim santralleri gibi endstriyel iletmeler iin bulunmaktadr. Her durumda CO2 tutum maliyetleri, yksek oranda retim iletmesi ya da elektrik sisteminin tasar ve iletmesine ynelik teknik, ekonomik ve finansal faktrlere bal olarak deimektedir. Bundan dolay alternatif teknolojilerin karlatrmalar ya da KTD maliyet hesaplamalarnn kullanlmas, anlaml olabilmesi iin spesifik bir kontekste gereksinim duyar. 3.1 Giri 3.1.1 CO2 tutumu iin ana ilke CO2 tutumunun esas uygulamalar, byk kaynak noktalarnda mmkndr: fosil yakt elektrik santralleri, yakt kullanan santraller ve zellikle demir, elik, imento reten dier endstriyel iletmeler. Tama ve yerleim&ticari yap sektrndeki kk ve hareketli kaynaklardan direkt olarak karbondioksitin tutulmas, byk kaynak noktalarndan daha pahal ve zor olaca sanlmaktadr. Bu nedenle kk lekli tutum, bu blmde fazla anlatlmamtr. Bu kaynaklardan CO2 emisyonlarnn nlenmesinin dier bir yolu, CO2 tutumu bulunduran fosil

yakt bazl byk santrallerde retilen elektrik veya hidrojenin enerji tayclar olarak kullanlmas ya da yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas eklinde olabilir. Havadan CO2 tutulma olasl, bu blmde ele alnmamtr. Nedeni CO2 konsantrasyonu havada baca gazlarnda olduundan 100 ppm daha az deerde, ortalama 380 ppm civarndadr. Biyoktlenin geliimi ve CO2 tutumlu santrallerde kullanm ile havadan CO2 tutma, ilerleyen teknolojilere bal olarak maliyet asndan daha elverili olabilir. Antropojenik sera gaz emisyonlar iin olas gelecek senaryolarnn bir analizinde, teknolojik bulularn gelecekteki rotamz belirleyecek en nemli etkenlerden biri olaca kesindir. 3.1.2 CO2 tutum sistemleri Fosil yakt ve/veya biyoktle kullanmndan CO2 tutumu iin drt temel sistem mevcuttur: Endstriyel iletme akmlarndan tutum Yakma sonras tutum Oxy-yakt yakmndan tutum Yakma ncesi tutum

ekil 3.1 Karbondioksit tutum sistemleri

3.1.2.1 Endstriyel iletme akmlarndan tutum Endstriyel iletmede gaz akmlarndan CO2 tutumu, 80 yldan beri yaplmasna ramen(Kohl ve Nielsen, 1997), tutulan karbondioksitin ounluu depolamaya ynelik hibir drt veya gereksinim olmad iin atmosfere braklmaktadr. CO2 tutumunun iletme akmlarndaki gnmz rnekleri, doal gazn artlmas ve ammonia, alkol ve sentetik likit yaktlar iin hidrojen ierikli sentetiklerin retiminde bulunmaktadr. Bu bahsedilen rneklerde CO2 tutumu iin kullanlan ou teknoloji, yakma ncesi tutumda kullanlan teknoloji ile de benzer trdendir. CO2 kayna olan dier endstriyel iletme akmlar, demir ve elik retimi, yiyecek ve iecek imalatnda fermentasyon ilemlerini kapsamaktadr. Bu ilemlerde de genel olarak yakma sonras tutum, oxy-yakt yakmndan tutum ve yakma ncesi tutum iin uygulanan benzer teknikler sz konusudur.

3.1.2.2 Yakma sonras tutum Biyoktle ya da fosil yakt yakm ile retilen baca gazlarndan karbondioksitin tutulmas, yakma sonras tutum olarak ele alnr. Baca gazlar, direkt atmosfere salnmak yerine karbondioksitin ounluunu ayracak tesisattan geirilir. CO2 bir depo haznesine sevk edilir ve geriye kalan baca gazlar da atmosfere salnr. Genel olarak CO2 ayrm iin kimyasal bir zc kullanlr. Bundan baka teknikler de dnlmektedir ancak henz geliim dnemindedir.

Endstriyel uygulamalardan baka yakma sonras iin temel sistemler, petrol, kmr ve doal gaz elektrik santrallerinin 2261 GWe, zellikle CO2 tutumunun en iyi uygulanaca yksek verimli elektrik santrali trlerini temsil eden sperkritik pulverize kmr yaklan santrallerin 155 GWe ve doal gaz kombine evrim santrallerinin 339 GWe kapasitesi gnmzde kuruludur. 3.1.2.3 Oxy-yakt yakma tutumu Oxy-yakt yakmnda, esas olarak CO2 ve H2Odan oluan baca gazlarn reten hava yakm yerine, yakm iin hemen hemen saf oksijen kullanlr. Eer yakt saf oksijende yaklrsa scaklk ok fazla olur ancak CO2 ve/veya H2O bakmndan zengin baca gazlar, daha hafifletilmesi iin yakclarda tekrar kullanlabilir. Oksijen genellikle dk derecede havann ayrtrlmas ile retilir ve membran gibi yakta oksijen salayacak teknikler gelitirilmektedir. 3.1.2.4 Yakma ncesi tutum Yakma ncesi tutum, oksijen veya hava ve/veya buharl bir yaktn ounlukla karbon monoksit ve hidrojenden oluan yakt gaz veya sentez gaz(syngas) ile reaksiyonunu kapsar. Karbon monoksit, CO2 ve daha ok hidrojen vermesi iin shift conventor(dnm konventr) ad verilen bir katalitik reaktrdeki akm ile reaksiyona girer. Daha sonrasnda kazanlar, ocaklar, gaz trbinleri, motorlar ve yakt hcreleri gibi birok uygulamada kullanlabilen hidrojen bakmndan zengin yakt elde edildii, fiziksel ya da kimyasal absorbsiyon ilemi ile CO2 ayrtrlr. 3.1.3 CO2 tutum teknolojileri tipleri CO2 tutum sistemleri, tutum iin temel sistemlere entegre edilen, gaz ayrmndaki bilinen teknolojileri kullanr. Bu ayrtrma metotlarnn zeti aada tanmlanmtr.

3.1.3.1 Sorbent/solventler ile ayrm

ekil 3.2 Karbondioksit tutumuna ilikin ayrtrma ilemlerinin genel emas. Ayrtrma ilemi, tutuma elverili CO2 ierikli gazn bir likit absorbent ile ya da kat sorbent ile yakn temastan geirilmesi ile gerekletirilir. ekil 3.2ann genel emasnda, tutulan CO2 ile ykl sorbent, stldktan, bir basn artndan veya sorbent zerindeki dier koullarn deimesinden sonra karbondioksitin salnaca(rejenerasyon) farkl bir kutucua tanr. Rejenerasyon aamasndan sonra oluan sorbent, dngsel bir ilemde daha fazla CO2 tutumu iin geri gnderilir. Bu emann farkl biimlerinde sorbent bir katdr ve kutucuklar arasnda dolatrlmaz. Nedeni sorpsiyon ve rejenerasyonun, sorbent ierikli kutucuklarda dngsel deiimler(basn veya scaklk) ile salanmasdr. ekil 3.2nin genel emas, kimyasal ve fiziksel absorpsiyon ve adsorbsiyon gibi ticari seenekleri de ieren, olduka nemli CO2 tutum sistemlerini gsterir. Yeni likit sorbentlere ya da yeni dnml kat sorbentlere dayal ortaya kan dier ilemler, mevcut sistemlerin kstlamalarnn stesinden gelmek amacyla halen gelimektedirler. Bu CO2 tutum sistemlerinin genel bir problemi, ekil 3.2de gsterilen kutucuklar arasndaki sorbent aknn byk olmasdr. nk elektrik santrallerinde retilen karbondioksitin byk miktarlarna uygun olmaldr. Bundan dolay ekipman boyutlar ve sorbent rejenerasyonu iin gerekli olan enerji de byktr ve nemli verimlilik d ile ek maliyete meyillidir. Ayrca pahal sorbent materyalleri kullanan sistemlerde her zaman sorbent almna ve atklarnn elden karlmasna ilikin maliyet art tehlikesi vardr. Birok kez tekrarlanan dnglerde

yksek CO2 ykleme altndaki iyi sorbent performans, bu CO2 tutum sistemleri iin gereken koullardan biridir. 3.1.3.2 Membranlar ile ayrm Membranlar (ekil 3.2b), zellikle yaylan bir gazn ayrmn salamak amacyla retilen materyallerdir. Membrann farkl gazlara ayrtrcl, materyalin tr ile yakndan ilikilidir ancak membrandan geirilen gaz akm genellikle membran boyunca basn farkllna tabi tutulur. Bundan dolay yksek basn akmlar, genellikle membran ayrtrcl iin tercih edilir. Tercihen bir yakt gaz akmndan H2in ayrtrlmas iin CO2 tutum sistemlerinde uygulama bulabilen farkl membran materyalleri (polimerik, metalik, seramik) mevcuttur. Membran ayrtrmann gnmzde endstride ticari uygulamalarda bulunmasna ramen, henz byk lekte, gvenilirlilik asndan gerekli koullarda ve dk maliyette CO2 tutum sistemleri iin uygulama grmemitir. 3.1.3.3 Svlatrlm bir gaz akmnn damtlmas ve soutularak ayrtrma Bir gaz eidi, bir seri sktrma, soutma ve genleme aamalar ile sv hale getirilebilir. Gazn bileenleri akkan formda iken bir damtma stununda ayrtrlabilir. Hava olmas halinde bu ilem, gnmzde ticari olarak byk lekte uygulanmaktadr. ekil 3.2cde gsterildii zere oksijen havadan ayrtrlabilir ve CO2 tutum sistemlerinde (oxyyakt yakm ve yakma ncesi tutum) kullanlabilir. 3.1.4 CO2 tutum uygulamas CO2 tutumu, yeni santraller ile kurulabilir ya da mevcut santrallere yerletirilebilir. Eer CO2 tutumu hzl bir ekilde tantlrsa, baz mevcut santrallere yerletirilmek zorunda kalabilir veya bu santrallerin alma mr bitmeden kapatlp yerine tutum bulunduran yenisi ile deitirilebilir. Mevcut santrallere tutum yerletirmenin dezavantajlar: Tutum donanm iin arazi mevcudiyeti gibi saha kstlamas olabilir; Tutum ekipmannn giderlerini karlamak, santralin uzun bir zamann alabilir. Eski santraller, daha dk enerji verimlilie sahip olur. CO2 tutum bulundurma ile, net ktlar zerinde yksek verimli bir santralinkinden daha byk bir etkiye sahip olacaktr.

Saha kstlamalarn en aza indirgemek iin, yeni santraller hazr tutum ile birlikte kurulabilir. Yakma ncesi tutum ve oxy-yakt yakm gibi baz tutum tiplerinin yerletirilmesi iin, yerleim ekipman gerekli ise ayr bir blgede kurulabilir. 3.2 Endstriyel ilem tutum sistemleri 3.2.1 Giri Byk miktarlarda ve daha dk maliyette CO2 tutumuna imkan tanyan birka endstriyel uygulama mevcuttur. Bu kaynaklardaki tutum, yakma ile retilen karbondioksitin tutulandan daha fazla miktarda olduu srece iklim deiikliinin gereklerini karlamaya yeterli olmayacaktr. 3.2.2 Doal gaz sweetening Doal gaz, kaynana bal olarak uzaklatrlmas gerekli olan karbondioksitin farkl konsantrasyon seviyelerini ierir. Genellikle boru hatt kullanm borularn anmasn nlemek, nakil iin fazla enerjiden saknmak ve snma deerini arttrmak iin hacimce %2 (bu deerler farkl konumlara gre deiebilir) oranna kadar CO2 konsantrasyonunun drlmesini gerektirir. Kesin rakamlar Dnya Doal Gaz retimi(Worldwide Natural Gas Production)nde (BP, 2004) yaynlanm olsa da, gazn ne kadar CO2 konsantrasyonu iermesi gerektii henz belirtilmemitir. Bununla birlikte makul bir deerlendirme, ham doal gaz retiminin yarsnda CO2 konsantrasyonunun hacimce en az %4 orannda olduu eklindedir. Bu rakamlar, CO2 tutum ve depolamaya uygun lein deerlendirilmesinde kullanlabilir. Doal gazdaki karbondioksitin farkl seviyelerine bal olarak, doal gaz sweetening (rnein, H2S ve CO2 uzaklatrlmas) iin farkl ilemler mevcuttur(Kohl ve Nielsen, 1997; Maddox ve Morgan, 1998): Kimyasal solventler Fiziksel solventler Membranlar Doal gazda CO2 konsantrasyonlarnn yksek olmas durumunda membran sistemleri en ekonomik olandr. Doal gazda CO2 kurtarm iin kullanlan membranlarn endstriyel

uygulamalar, henz birok parametre bilinmeden 1980li yllarn balarnda kk birimler iin balamtr(Noble ve Stern, 1995).

Tablo 3.1 Doal gazdan karbondioksitin kaldrlmas iin kullanlan genel solventler 3.2.3 elik retimi Demir-elik endstrisi, toplam endstriyel enerji tketiminin %10-15i ile dnyada en fazla enerji tketen sektrdr(IEA GHG, 2000a). Bu sektre ilikin CO2 emisyonlar, 1995 yl iin 1442 MtCO2 olarak hesaplanmtr. Bugn iki eit demir-elik retim teknolojisi kullanlmaktadr. 3-5 Mton/yl elik kapasitesine sahip entegre elik santrali, temel yakt olarak kmr kullanr ancak baz durumlarda doal gaz ve petrol de eklenir. Kk imalathanelerde ise yllk 1 Mton elik kts ieren krntlarn eritilmesinde elektrik ark ocaklar kullanlr. Demir-elik endstrisinden kaynaklanan CO2 emisyonlarnn tutumu iin erken frsatlar mevcuttur. Bunlar: Patlatma oca gazndan CO2 kurtarm ve COca zengin gazn ocaa geri kazanm. Kmrn minimum bir miktar halen gereklidir ve patlatma oca, saf oksijen ve geri kazanlan gazn karm ile beslenir. Sonuta bu ocak, hava yakmndan CO2 tutumlu oxy-yakt yakmna dntrlr. Bylece bir entegre elik santralinden bugn salnan karbondioksitin %70i tekrar geri alnm(kurtarlm ya da geri kazanlm) olunur(Dongke ve di., 1988). Bu ilemin mevcut patlatma ocaklarna yerletirilmesi mmkndr. Bir yakma ncesi tutum aamasnda fosil yakttan elde edilen hidrojenin kullanlmas ile demir cevherinin direkt olarak indirgenmesi(Duarte ve Reich, 1998). Ocakta yaktn yaklmas ve oluan karbondioksitin atmosfere salnmas yerine, yakt hidrojene dntrlr ve CO2 bu sre srasnda tutulabilir. Daha sonra hidrojen,

demir cevheri iin indirgen olarak kullanlabilir. Tutum oranlar, yakma ncesi tutum tekniklerine bal olarak %90-95 arasnda olabilir. 3.2.4 imento retimi imento endstrisinden kaynaklanan CO2 emisyonlar, duraan kaynaklardan oluan toplam CO2 emisyonlarnn yaklak %6sn kapsar. imento retimi, yksek scakl ve enerji younluklu reaksiyonlar (kiretalarnn calcination kalsiyum karbonatn kalsiyum okside dnmesi) yrtmesi iin byk miktarlarda yakta gereksinimi vardr. Bugn imento fabrikalarndan CO2 tutumu yaplmamaktadr ancak bunun iin olanaklar mevcuttur. Baca gazlarndaki karbondioksitin konsantrasyonu hacimce, elektrik ve s retiminden kan baca gazlarndan daha yksek bir deerde, yani %15-30 arasndadr(elektrik ve s retiminde hacimce %3-15). Dolaysyla CO2 tutumu iin yakma ncesi teknolojileri, imento fabrikalarnda uygulanabilir ancak imento fabrikasnda CO2 tutumu iin kullanlan solventin canlandrlmas iin ek akm retimi gereklidir. Oxy-yakt yakmnda tutum sistemleri ayrca CO2 kurtarm iin umut veren bir teknik durumuna gelebilir(IEA GHG, 1999). Ortaya kan dier bir seenek, imento fabrikalarnda ham materyal olarak kullanlan kalsiyum karbonat (kireta) gibi kalsiyum sorbentlerin CO2 tutumu iin kullanlmas olacaktr. Tm bu tutum teknikleri, mevcut santrallere yerletirilebilir ya da yeni santraller ile beraber kurulabilir. 3.3 Yakma sonras tutum sistemleri 3.3.1 Giri Bugn duraan kaynaklardan salnan antropojenik CO2 emisyonlar, elektrik santralleri, imento ocaklar, endstrilerde kullanlan frnlar ve demir-elik retim santralleri gibi yakma sistemlerinden kaynaklanmaktadr. Bu byk lekli iletmelerde bir yakma odasnda hava ile yaktn direkt olarak yaklmas, enerjinin kullanm ve elde edilmesi iin en ekonomik teknoloji durumundadr. Bundan dolay yakma sonras tutum sistemlerinin stratejik nemi, bugnn CO2 emisyon kaynaklar gerei ile yzletirildiinde aka ortaya kmaktadr. Bu blmde aklanan tm CO2 tutum sistemleri, fosil yakt kullanlan byk lekli yakm iletmelerindeki baca gazlarndan karbondioksitin ayrtrlmasn amalamtr.

Benzer tutum sistemleri, bu iletmelere gre daha kk lekte kullanlmasna elverili, biyoktle yaklan iletmelere de uygulanabilir. Yakm sistemlerinden kan baca gazlar genellikle atmosfer basnc altndadr. Dk basntan dolay, havada yksek miktardaki azot ve yksek derecedeki birimler, byk miktarda gaz akmlar oluturur ki doal gaz kombine evrim santrallerinden oluan baca gaz emisyonlarnn yaklak 5 milyon m3h-1 maksimum kapasitesi bunun en nemli rneidir. Baca gazlarnn CO2 doygunluu kullanlan yakt trne gre deiir. Prensipte yakma sonras tutum sistemleri, herhangi bir yakt eidinin yaklmasyla retilen baca gazlarna uygulanabilir. Ancak yaktn kirlilii, santralin tm maliyeti ve tasars iin olduka nemlidir(Rao ve Rubin, 2002). Kmr yakmndan retilen baca gazlar, sadece CO2, N2 ve O2 iermez. Bundan baka SOx, NOx, partikller, HCL, HF, civa, dier metaller ve dier kk organikler ile organik kirleticiler gibi havay kirleten materyaller de ierir. ekil 3.3, absorbsiyon bazl bir ilemde CO2 tutumu ncelikli olmak zere hava kirleticilerinin uzaklatrlmas iin gelitirilmi ek birim ilemlerinin bulunduu kmr yaktl bir elektrik santralin genel emasn gstermektedir. Bu baca gazlarndan karbondioksit tutumunun prensipte dier gaz akmlarndan daha problemli ve enerji younluklu olmasna ramen, byk lekte yeteri kadar ticari deneyim bulunmaktadr.

ekil 3.3 Amin bazl karbondioksit tutum sistemi ve dier emisyon kontrollerini ieren pulverize kmr yaktl elektrik santralinin emas

3.3.2 Mevcut teknoloji Baca gazlarndan CO2 tutumu iin kullanlabilen ticari olarak birka tipte iletme teknolojisi mevcuttur. Bununla birlikte nispi deerlendirme almalar gstermitir ki(Hendriks, 1994; Riemer ve Ormerod, 1995; IEA GHG, 2000b), kimyasal solventlere dayal absorbsiyon ilemleri yakma sonras CO2 tutumu iin tercih edilen bir seenektir. Bu noktada dier yakma sonras tutum ilemleri ile karlatrldnda yksek tutum verimlilii ve ayrtrcl, en dk enerji kullanm ve maliyeti nerilir. Absorbsiyon ilemleri, elektrik santrali baca gazlar iin gerekli lekte olmasa da yakma sonras CO2 tutum sistemlerinin ticari iletme dnemine ulamtr. 3.3.2.1 Absorbsiyon ilemleri Yakma sonras tutumda absorbsiyon ilemleri, sulu bir alkalin solventin (genellikle amin) kaynak gaz ile kimyasal reaksiyonunun tersinir zelliini kullanarak yaplr. Ticari bir absorbsiyon sistemi ilemin ak diyagram ekil 3.4te gsterilmitir. Baca gaznn soutulmasndan sonra absorblaycda solvent ile temasa geirilir. Absorblayc boyunca basn dn kaldrmak iin bir blower(vantilatr) gereklidir. Absorblayc scaklnn 40-600C arasnda olduunda CO2, kimyasal solvent ile kuatlr. Sonrasnda baca gaz, sistemdeki suyun dengelenmesi ve solvent damlacklar veya solvent buharnn uzaklatrlmas iin ykama blmne geirilir ve daha sonra absorblaycdan alnr. kan gazlardaki CO2 konsantrasyonlarnn ok kk deerlere drlmesi, solvent ile kimyasal reaksiyon sonucu mmkndr. Kimyasal olarak CO2 kuatan zengin solvent, daha sonra s deitirici ile bir stripper zerine pompalanr. Kimyasal solventin rejenerasyonu, ykselen scaklkta stripper a uygulanr ve atmosfer basncndan ok daha yksek bir basn uygulanmaz. Rejenerasyon koullarnn srdrlmesi iin kazana s verilir. Solventin stlmas sonucu bir termal enerji d gerekleir. Kondansatrde buhar geri kazanlr ve CO2 gaznn ayrld anda strippere tekrar gnderilir.

ekil 3.4 Baca gazndan karbondioksitin kimyasal absorpsiyon ile geri kazanm iin ilem ak diyagram Bir CO2 absorbsiyon sisteminin teknik ve ekonomik ilemini belirleyen nemli parametreler aada sralanmtr: Baca gaz akm oran: Absorblaycnn boyutunu belirler ve absorblayc da toplam maliyeti byk oranda etkiler. Baca gazndaki CO2 doygunluu: Baca gaz genellikle atmosfer basnc altnda olduundan, karbondioksitin ksmi basnc da 3-15 kPa kadar olmaldr. Karbondioksitin bu dk ksmi basn koullar altnda sulu solventler (kimyasal solventler), en uygun absorbsiyon solventleri olur. Karbondioksitin uzaklatrlmas: Pratikte tipik CO2 geri kazanmlar %80-95 arasnda olur. Daha yksek kazanmlar, daha uzun absorbsiyon stununa, yksek enerji kaybna ve dolaysyla da artan maliyete neden olur. Solvent akm oran: Absorblaycnn ou ekipman paralarnn boyutunu belirler. Enerji ihtiyac: lemin enerji tketimi, solvent rejenerasyonu iin gerekli termal enerji, likit pompalarn ve baca gaz vantilatrnn almas iin gerekli elektrik enerjisinin toplamdr. Bundan baka nakil ve depolama iin gerekli son basn ile kurtarlan karbondioksitin sktrlmas iin de enerji gereklidir.

Soutma gereksinimi: Karbondioksitin verimli absorbsiyonu iin baca gaznn ve solvent scaklnn gerekli olan dereceye kadar drlmesi iin soutma ilemi gerekir.

Karbondioksitin safl ve basnc tipik olarak aada sralanan amin bazl kimyasal absorbsiyon ileminden geri kazanlr(Sander ve Mariz, 1992): CO2 safl: Hacimce %99.9 veya stnde(suya doygun koullarda) CO2 basnc: 50 kPa

Yakmdan oluan baca gazlarnn genellikle atmosfer basnc altnda olduundan ve karbondioksitin seyreltildiinden, CO2 ksmi basnc ok dktr. Ayrca baca gazlar oksijen ile dier kirleticileri de ierir; bundan dolay bir absorbsiyon ileminin nemli bir zellii, verilen ilem grevi iin uygun solvent seimidir. Yakma sonras sistemlerde CO2 tutumu iin ticari olarak mevcut absorbsiyon iletmesi bulunmaktadr. Bunlar: The Kerr-McGee/ABB Lummus Crest letmesi(Barchas ve Davis, 1992). Bu iletme, kmrden ve kmr yaklan kazanlardan karbondioksitin geri kazanmn gerekletirir. Arlk olarak %15-20 orannda sulu Mono-Etanolamin zeltisi kullanlr. The Fluor Daniel ECONAMINE letmesi(Sander ve Mariz, 1992, Chapel ve di., 1999). Mono-Etanolamin bazl bir iletmedir(arlka %30 orannda sulu zelti). The Kansai Electric Power Co., Mitsubishi Heavy Industries, Ltd., KEPCO/MHI letmeleri(Mimura ve di., 2003). sterically-hindered aminler ve nceden beri bilinen solventler (KS-1, KS-2 ve KS-3) gelitirilmitir. KS-1, re retim uygulamalarnda ticariletirilmitir. ekil 3.5te, re retimi iin 1999dan beri Malezyada iletilen ilk ticari santral grlmektedir. Bu santralde baca gaz akmndan 200 tCO2/gn geri kazanm uygulanmaktadr(10 MWt kmr yaktl bir elektrik santralden kan emisyonlara eit deerde).

ekil 3.5 Malezyada 200 ton/gn KEPCO/MHI kimyasal solvent ilemi kullanlan CO2 tutum tesisi. 3.3.2.2 Baca gaz n muamelesi Bir elektrik santralinden kan baca gazlar, genellikle 1000C zerindedir. Bu yzden absorbsiyon ilemi iin gerekli dereceye kadar drlmesi gerekmektedir. Bu da ancak bir soutucuda direkt su temas ile yaplabilir. Bylece iri paralarn baca gazlarndan ykanmas da salanm olur. Bundan baka baca gazlar, NOx ve SOx gibi dier asidik bileenleri de ierebilir. Normal olarak doal gaz yakmndan kan baca gazlar sadece NOx ierir. Bu asidik bileen, alkalin solvent ile kimyasal bir etkileime sahiptir. Bu da istenilen bir zellik deildir. nk bu etkileimin deitirilemez zellii, scak kalc tuzlarn oluumuna uzanmasdr ve dolaysyla solventin absorbsiyon kapasitesinde d ve zeltide tuz oluum riskleri doar. Ayrca solventin rejenerasyonu iin kimyasallarn ekstra tketimi ve sodyum slfat ya da sodyum nitrat gibi atk akmlarn olumas ile de sonulanr. Bundan dolay NOx ve SOxin erkenden ok dk deerlere indirilmesi, CO2 kurtarm ncesinde gereklidir. NO2 scak

kalc tuzlarn oluumuna neden olur. NO2 seviyesi, baca gaz ierisindeki tm NOx ieriinin %10undan daha azdr(Chapel ve di., 1999). 3.4 Oxy-yakt yakmdan tutum sistemleri 3.4.1 Giri Oxy-yakt yakm ilemi, bir hidrokarbonun ya da karbonlu yaktn(biyoktleyi de ierir) saf oksijen veya saf oksijen-CO2ce zengin geri kazanlm baca gaz karmnn yaklmasyla baca gazlarndan azotun elenmesini salar. Bir yaktn saf oksijenle yaklmas, yanma scaklnn yaklak 35000C olmas demektir ki bu scaklk, tipik bir elektrik santrali materyalleri iin ok fazladr. Yanma derecesi, tipik bir gaz trbini evriminde yaklak 130014000C ve mevcut teknolojiyi kullanan oxy-yakt kmr kazanlarnda ise 19000C ile snrldr. Yanma derecesi, yakm odasna geri dndrlen baca gaznn oran ile denetlenir. Yakm rnleri esas olarak yaktn tamamen yaklmasn salamak iin gerekli yksek oksijenli su buhar veya karbondioksitten olumaktadr. Net baca gaz, su buharnn svlatrlmasndan sonra kullanlan yakta ve belirli oxy-yakt yakm ilemine bal olarak %80-98 orannda CO2 iermektedir. Bu konsantre CO2 akm depolama iin boru hattna gnderilmeden nce sktrlabilir, kurutulabilir ve hatta artlabilir. CO2 tutumu, oxy-yakt yakmndan tutum sistemlerinde %100e yakn bir verimlilik salayabilir. Bu CO2 akmndaki yabanc maddeler, kullanlan yakttan treyen SOx, NOx, HCL ve Hg ile oksijen besleniminden veya sisteme hava szntsndan treyen azot, argon ve oksijen gibi inert materyaller gibi gaz bileenleridir. CO2, youn sperkritik fazda boru hatlar ile tanr. nert gazlar, boru hatt sistemlerinde iki fazda akm meydana gelmesini engellemek iin dk konsantrasyonlarna indirgenmelidir. Oxy-yakt yakm teknolojilerinin elemanlar bugn alminyum, demir-elik ve cam eritme endstrilerinde kullanlsa da, CO2 tutumu iin ticari lekte halen yaylmaktadr. 3.4.2 Oxy-yakt dolayl stma-buhar dngs Bu sistemlerde oxy-yakt yakm odas, yzeyden s transferi ile ayr bir akkana s salamaktadr. Istma iin veya bir buhar dngs ile bir kazan ierisinde elektrik retimi iin uygulanabilir. Dolayl sistem, bir hidrokarbon veya karbon ierikli yakt ile kullanlabilir.

Istma ileminde ve elektrik retiminde CO2 tutumu iin oxy-yakt dolayl stma uygulamas, oksijen ve CO2 bakmndan zengin baca gaz karmlarnda karbonlu yaktlarn yaklmasn deerlendiren pilot lekli denemelerde ve dnm santralinin mhendislik deerlendirmelerinde incelenmektedir.

ekil 3.6 Pulverize kmr yaktl elektrik santralinin oxy-yakt emas

ekil 3.7 Gelimi sfr emisyonlu elektrik santral evriminin temel akm emas.

3.4.3 Gelimi sfr-emisyonlu elektrik santrali Gelimi sfr-emisyonlu elektrik santrali, 800-10000C arasnda yrtlen, yksek scaklktaki oksijen nakil membran ieren dolayl stma gaz trbin evrimidir. Bu ilemde, kombine evrim dzeninde standart bir hava bazl gaz trbini kullanlr. Standart bir gaz trbininin yakm odasnn yerini alan bir reaktr sisteminde ilem aamas bulunur: 1) membran kullanlarak scak havadan oksijen ayrtrlmas ve yakm blmne nakli 2) yakm 3) yaklan rnlerden sktrlan havaya s deiimi. Yaklak %49-50 LHVli gelimi sfr-emisyonlu elektrik santralinin net verimi, nakil iin CO2 sktrlmas kapsamn gerektirir. 1300-14000C balang scakl bulunduran en gelimi gaz trbinleri potansiyelinden tamamen yararlanmak amacyla reaktr sisteminin ardnda doal gaz ile atelenmi bir yakc eklenebilir. Bylece verimlilik %52ye ular ancak yakm ile retilen karbondioksitin %15i, bacadan salnr, tutulmaz.

ekil 3.8 Oxy-yakt gaz trbini kombine evrimin esas. Baca gaz ileme alnr, sktrlr ve trbine giri scakln kontrol edilmesi iin yakm odasnda kullanlr. 3.4.4 Oxy-yakt direkt stma-gaz trbini evrimi Oxy-yakt yakm, modifiye gaz trbininde dolatrlan sktrlm CO2 bakmndan zengin bir akmda meydana gelir. Scak gaz, elektrik reten trbinde genlemeye maruz braklr. Baca trbini, buhar dngsne s salamak iin soutulur ve su buhar da soutma ile younlatrlr. CO2 bakmndan zengin gaz kompresrde sktrlr. CO2 bakmndan

zengin net yakm rn sistemden kaldrlr. Sadece doal gaz, hafif hidrokarbonlar ve sentez gaz (CO+H) yakt olarak kullanlabilir. 3.4.5 Oxy-yakt direkt stma-buhar trbini evrimi Oxy-yakt buhar trbini evriminde su akkan olarak sktrlr ve daha sonra yaktn saf oksijen ile yakm ve direkt enjeksiyonu ile stlr, buharlatrlr. Dk basn trbini egzoz gazndaki suyun ounluu, yksek bir basn ile geri pompalanmadan nce soutulur ve younlatrlr. Doal gazn saf oksijen ile yerinde yaklmasyla s salanmas eklindeki deiik bir yaklam da Yantovskii ve di., (1992) tarafndan nerilmitir. 3.4.6 Oksijen retiminde teknikler ve gelimeler Oxy-yakt yakm sistemleri iin oksijen nemli bir ihtiyatr. Ayrca yakm ncesi CO2 tutumu iin de nemli bir teknolojidir. 3.4.6.1 Krojenik oksijen retimi Oxy-yakt yakm ve yakm ncesi dekarbonizasyon teknikleri ile CO2 tutumunda ok byk miktarlarda gerekli olan oksijen, krojenik scaklklarda damtma ile havadan ayrtrma ilemini kullanarak, ekonomik olarak retilebilir(Latimer, 1967). Tipik bir krojenik hava ayrtrma santralinde(Castle, 1991; ekil 3.8a) hava 0.5-0.6 MPa basn ile sktrlr ve santralin oksijence zengin paralarnda tehlikeli seviyelere kadar birikebilecek su, CO2, N2O ve hidrokarbonlarn uzaklatrlmas iin artlr.

ekil 3.9a Likit havann distilasyonu ile oksijen retimi.

ekil 3.9b 3000 ton/gn oksijen tesisi. Oksijen, akkan olarak pompalanabilir ve 10 MPa kadar yksek bir basn ile datlabilir. Oksijen pompalama santralleri geni bir oranda oksijen gaz sktrma sistemlerinin yerini almtr. Hemen hemen ayn enerji tketimi gerekletirilir ancak bir pompa evriminde yksek basnl itici bir kompresr, akkan oksijen akmn evre scaklna kadar stma ve buharlatrma verimi bakmndan avantajldr.

3.4.6.2 Yksek scaklkta oksijen iyonu tama membranlar 5000C ve tercihen 7000C zerindeki bir scaklkta ayn anda oksijen iyonu ve elektronun tamasn salayan metal oksit karml seramikler gelitirilmitir(Skinner ve Kinler, 2003; Bouwmeester ve Van Laar, 2002; Dyer ve di., 2000; Bredesen ve di., 2004). Bu zellikleri gsteren tipik kristal yaplar, perovskites ve brownmillerites ierirler. Oksijen ii bu materyallerin ayrtrcl sonsuzdur. Oksijen geirimlilii, metal oksit kafesindeki oksijen iyonu boluklar ile belirlenir. Membran boyunca oksijen ksmi basncndaki bir deiim, oksijen iyonlarnn seramik yzeyinde iyonlamasna neden olur ve membrann geirgen taraf ile ayn anda kristal yapsna geer, oksijen iyonlar elektronlarn brakr ve seramikten ayrlr. Elektron transfer yolu, kafesteki metal iyonlar boyunca olur. Allm membranlardan farkl olarak seramik yoluyla deiim, ksmi basn orannn bir fonksiyonudur. Teknik literatrde metal oksit karml bu seramiin yaps, iyon tama membranlar (ITM) veya oksijen tama membranlar (OTM) olarak adlandrlr. 3.4.6.2 Kimyasal dng yakm Orijinal olarak Richter ve Knoche(1983) tarafndan nerilen ve sonrasnda Ishida ve Jin(1994)in almalaryla kimyasal dng yakmlarnn ana fikri, bir hidrokarbon veya karbonlu yakt yakmnn farkl oksidasyon ve indirgen reaksiyonlarna ayrlmasdr. Bu da iki reaktr arasnda dolatrmak iin bir oksijen taycs gibi uygun bir metal oksit ile yaplabilir(ekil 3.10). Oksijenin havadan ayrtrlmas, oksijenin metal oksit olarak dzenlenmesi ile salanabilir. Hibir ayrtrma tesisi gerektirmez. Yakt ve oksijen arasndaki reaksiyon, ikinci bir reaktrde metal oksitten oksijenin salnmas ile gerekleir. ki reaktr arasndaki kat materyalin dng oran ile her bir reaktrdeki katlarn ortalama kalma sresi, reaktrlerin s dengesi ve scaklk derecelerini denetleyen etkenlerdir. ki reaktrde yakmn sonucunda CO2, azotlu gaz ile seyreltilmez. Hibir ekstra enerji gereksinimi ve CO2 ayrtrmas iin harici ekipman maliyeti olmadan, sudan ayrtrlmas sonras neredeyse tamamen saf CO2 elde edilir.

ekil 3.10 Bir gaz trbin evriminde kimyasal dng yakm prensibi. Olas metal oksitler demir, nikel, bakr ve manganez gibi gei metallerinin baz oksitleridir(Zafar ve di., 2005). Metal/metal oksitler, baz farkllklar gsterebilir ancak bugne dek yaplan ou almalarda 100-500 m. apndaki paracklar kullanlmtr. Bu paracklarn iki reaktr arasnda hareket ettirilebilmesi iin paracklar svlatrlmtr. Bu metot, ayrca gazlar ve partikller arasnda verimli s ve ktle transferi salar. Kritik bir sorun, gereksinimlerin en aza drlmesi iin oksidasyon ve indirgeme dnglerine maruz kalan partikllerin uzun vadedeki mekaniksel ve kimyasal durayllklardr. Bir gaz trbininde kimyasal dng evrimi kullanldnda, trbine verilen zarar nlemede mekanik dayankllk ve filtrasyon sistemi nemli rol oynar. Reaktrlerdeki scaklk, literatrdeki mevcut bilgilere dayanarak, 800-12000C arasnda bir deerdedir. Bu tipik ileme scaklnda NOx oluumu her zaman dk olur. ndirgeme reaktrndeki yakt dnm tamamen olmayabilir ancak doal gaz yakldnda metan ve CO konsantrasyonlar ok dktr(Cho ve di., 2002). ndirgeme reaktrnde karbon tortusunu nlemek iin yakt ile birlikte buhar kullanlmas gereklidir. Kimyasal dng yakm zerine halen pilot tesislerde aratrmalar yaplmaktadr. 3.5 Yakma ncesi tutum sistemleri 3.5.1 Giri Yakma ncesi tutum tipik olarak temel bir yakttan hidrojen ve karbon monoksit (sentez gaz) karm reten bir ilk reaksiyon evresinden oluur. ki esas yol, buhar dzeltmesi olarak adlandrlan durumda buhar eklenmesi(reaksiyon 1) veya temel yakta oksijen katlmasdr(reaksiyon 2). Daha sonraki durumda gazl ve sv yaktlara uygulanan ksmi oksidasyon ilemi ile kat yaktlara uygulanan gazlatrma ilemleridir.

Buhar dzeltmesi CxHy + xH2O xCO + (x+y/2)H2 Ksmi oksidasyon CxHy + x/2O2 xCO + (y/2)H2 reaksiyonu gelir(reaksiyon 3): Su buhar dnm reaksiyonu CO + H2O CO2 + H2 H -41 kJ mol-1 (3) Son olarak karbondioksit, CO2/H2 karmndan uzaklatrlr. CO2/H2 ayrtrma evresine giren karbondioksit konsantrasyonu, %15-60 arasnda olur ve toplam basn 2-7 MPa arasndadr. Sonrasnda ayrtrlan CO2, depolama iin uygundur. ki tipte yakm ncesi tutum uygulamas dnmek mmkndr. Birincisi, karbonsuz yakt retmektir. rn olarak H2in tamamen saf olmaz; metan, CO veya CO2in dk oranlarn ierir. Ancak yine de karbon ierikli bileimlerin azl, CO2 emisyonlarnda byk indirgemeleri beraberinde getirir. H2 yakt, bundan baka retim ilemine bal olarak azot(ksmi oksidasyon iin hava kullanldnda) gibi inert seyrelticiler de ierebilir. kinci olarak yakma ncesi tutum, yksek karbon ierikli yaktlarn indirgenmesi iin depolamaya mmkn klmak amacyla kullanlabilir. rnein, kmr gibi H:C oran dk olan bir yakt kullanldnda, kmrn gazlatrlmas ve sentez gazlarn kmrden daha yksek H:C oranna sahip likit Fischer-Tropsch yaktlarna ve dntrlmesi mmkndr. 3.5.2 Mevcut teknoloji 3.5.2.1 Gaz ve hafif hidrokarbonlarn buhar dzeltmesi Buhar dzeltmesi, hidrokarbon retimi iin bugn egemen teknoloji durumundadr. Temel enerji kayna genellikle doal gazdr. Bu durumda ilem, buhar metan dzeltmesi olarak adlandrlr(SMR) ancak naftalin gibi dier hafif hidrokarbonlar da ierebilir. Nikel bazl katalizrlere olumsuz etkidiinden ilem beslenimden slfrl bileiklerin uzaklatrlmas ile balar ve sonrasnda buhar eklenir. Endotermik dzeltme reaksiyonu(1), yksek scaklktaki(800-9000C) bir katalizrde meydana gelir. Reaktr tplerine s, yaktn(ikincil yakt) ksmen yaklmasyla salanr. Dzeltme reaksiyonuna tutulan gaz, reaksiyonlar iin gerekli buhar reten bir atk kazannda soutulur ve CO dnm sistemine kimyasal maddelere H ve (2) Ardndan buhar eklenmesi ile karbon monoksitin karbondioksite dnt dnm H +ve (1)

geirilir. Bir veya iki evredeki dnm reaksiyonlar, sentez gazdaki karbon monoksiti karbondioksite dntrmek iin kullanlr(Reaksiyon 3, ekzotermik reaksiyon). 3.5.2.2 Gaz ve hafif hidrokarbonlarn ksmi oksidasyonu Ksmi oksidasyon (ksaca POX) ileminde (reaksiyon 2), yakt saf oksijen ile yksek basn altnda reaksiyona girer. lem ekzotermik reaksiyondur ve yksek scaklkta meydana gelir(tipik olarak 1250oC-1400oC). Sentez gazn reaksiyonu iin gereken tm s, yaktn ksmi yakm ile salanr ve hibir harici s gerektirmez. Buhar metan dzeltmesi ile sentez gaz soutulur, dntrlr ve karmdan CO2 kaldrlr. POX teknolojisi gnmzde sklkla kullanlr. SMRden daha dk verim elde edilse de ilem gren yakt snf ok daha genitir. Byk lekte hidrojen retimi iin oksijen, krojenik hava ayrtrma biriminden (ASU) elde edilir. ASUnun byk yatrmlar ve enerji tketimi, yksek verim, gazlatrma ileminin dk maliyeti ve ayrtrlmasnda nemli maliyet tutan sentez gaz iindeki N2 yokluundan karlanr. Bununla birlikte bir gaz trbininde hidrojenin yakt olarak kullanld yakm ncesi dekarbonizasyon uygulamalar iin, gaz trbinindeki scakln drlmesi ve NOx emisyon seviyesinin kstlanmas amacyla H2in hem N2, hem de buhar ile seyreltilmesi gereklidir. Bu durumda en verimli sistem oksidant olarak havay kullanr ve H2/N2 yakt karm retir. 3.5.2.3 Gaz ve hidrokarbonlarn ototermal dzeltmesi Ototermal dzeltme (ATR) ilemi, yukarda bahsedilen iki ilemin bir kombinasyonu olarak dnlebilir. SMR reaktrnde gerekli olan s, hava veya oksijenin kullanld ksmi oksidasyon reaksiyonu ile salanr. Ancak doal gaz kadar reaktre salanan fazla buhar nedeniyle endotermik dzeltme reaksiyonu (1), POX yakcnn aknt ynndeki reaktrn katalitik parasnda meydana gelir. Buhar eklenmesi, dk scaklk altnda ykse bir oranla yaktn hidrojene dnmesini salar. Ototermal ilem scakl tipik olarak 950-1050oC arasnda yrtlr ancak ilemin tasarlanmasna bal olarak deiebilir. SMR ile karlatrldnda bu ilemin bir avantaj, reaktr iin dk yatrm maliyeti ve karbondioksit emisyonu yokluudur. Kullanlan yakt snf SMR ilemindeki ile ayndr ancak beslenim gaz slfr iermemelidir. CO2 tutumu, yukarda akland zere buhar metan dzeltmesi iin yaplabilir.

3.5.2.4 Ateli gaz dzeltimci Her bir sentez gaz retim teknolojisi, SMR, ATR ve POX, soutulmas gerekli yksek scaklkta gaz retirler ve her bir teknoloji seeneinde dzeltme ve dnm reaksiyonlar ile gereinden fazla bir buhar akm elde edilir. Bu ekstra retimi, havann nceden stlmas ve bir SMR tesisinde ilk dzeltme gibi ilemlerle indirgemek mmkndr. Dier bir teknik, ana reaktrden ayrlan scak sentez gazn, ana reaktr ile seri ya da paralel bir ekilde altrlacak boru biimindeki buhar/hidrokarbon dzeltme reaktrnde dardan stma akkan olarak kullanlmasdr(Abbott ve di., 2002). kincil bir ateli dzeltimcinin eklenmesi ile hidrojen retimi %33 orannda artacaktr ve fazla akm retimini ortadan kaldracaktr. Toplam verim artarken yatrm maliyeti de %15 orannda der. CO2 tutumu, yine nceki konuda bahsedildii gibi buhar metan dzeltmesi ile yaplabilir. 3.5.2.5 Kmr, petrol atklar ya da biyoktlenin gazlatrlmas Gazlatrma (ekil 3.11), kmr, petrol artma atklar veya biyoktle gibi kat dk deerli beslenim stoklarndan yksek deerli rnler (kimyasal maddeler, elektrik, temiz sentetik yaktlar) elde etmek iin uygulanan kimyasal bir ilemdir. Gazlatrma, ou ilemlerde reaktre buhar verilse de esasen ksmi oksidasyon ilemidir(reaksiyon 2). Fixed bed, fluidized bed veya srdrlen akm gazlatrclar kullanlabilir. Fakat oksidant (hava veya O2), ilem scakl (1350oCe kadar), ilem basnc (0.1-7 MPa), beslenim sistemi (kuru ya da amurlu su), sentez gaz soutma metodu ve gaz temizleme sistemine bal olarak farkl zelliklere sahip olabilirler. Bu alternatif tasar seenekleri, sentez gaza dntrlen beslenimin fraksiyonunu, sentez gaz bileimini ve maliyeti belirler. Byk oranda lee bal ekonomik durum asndan gazlatrmann, sadece byk santraller iin uygun olaca dnlmektedir.

ekil 3.11 Karbondioksit tutum, elektrik, hidrojen ve kimyasal ilemli seenekleri gsteren gazlatrma ileminin basitletirilmi izimi

ekil 3.12

Souk metanol, fiziksel solvent ilemi kullanan 3.3 Mton/yl karbondioksit

tutumlu Kuzey Dakota kmr gazlatrma santrali Dnya genelinde gazlatrma projelerinin incelemelerinde, 42,700 MWt sentez gaz reten 366 gazlatrc ile 128 gazlatrma tesisinin iletildii saptanmtr(NETL-DOE, 2002 ve Simbeck, 2001a). Bundan baka ylda 4000-5000 MWt sentez gaz retecek 24,500 MWtlik sentez gaz projesi gelime ve yapm aamasndadr. Beslenim stoklar esas olarak yksek snfl kmr ve petrol atklardr. Son 20 ylda ticari gazlatrma iin en byk

gelime, srdrlen akm gazlatrclarn iermektedir. Bundan baka ticari gazlatrma iin son gelimeler endstriyel ammonia retimi, endstriyel poli-retim ve IGCC elektrik santrallerinde olmutur. CO2 tutum teknolojisinin, sentetik yakt ve kimyasal maddeler reten gazlatrma sistemleri iin uygunluu kabul grr(NETL-DOE, 2002). Gazlatrma bazl NH3 santralleri (ounlukla inde), her santralde 3500 tCO2/gn oranna kadar saf H2 ve CO2 ayrtrmasn ierir. Fischer-Tropsch yaktlar ve kimyasal maddeler reten Gney Afrika santralleri ile kmrden sentetik doal gaz reten (SNG) Kuzey Dakota Santrali de neredeyse tamamen saf, byk CO2 akmlar retir. ekil 3.12de ylda 3.3 MtCO2 tutulan Kuzey Dakota gazlatrma tesisi grlmektedir. Bu tutlan karbondioksitin ounluu kartlarak buradan 1.5 Mton/yl akm Weyburn, Kanada gelimi petrol kurtarm ve CO2 depolama projesine boru hatt ile tanr. CO2 tutumu amalandnda karbondioksitin yksek ksmi basnc nedeniyle O2 pskrtme ve yksek basn sistemleri tercih edilir. Gazlatrma yoluyla dekarbanizasyon ile sadece ayrtrma aamas dnldnde yakma sonras tutumda olduundan daha az enerji d olmas gereklidir. Sentez gazlardaki karbon monoksitin karbondioksite dnmesinde ve sistemin dier blmlerinde ek enerji d meydana gelir. Bituml kmrler iin yaplan son analizler, amurlu su ile yksek basnl srdrlen-akm gazlatrclarnn kullanmn nermektedir. 3.5.2.6 Elektrik retiminde gazlatrma niteli kombine evrim santrali (IGCC) Bir IGCC santralinde gazlatrcdan kan Sentez gazlar partikller, H2S ve dier kirletici maddelerden temizlenir ve daha sonra elektrik retimi iin bir gaz trbini/buhar trbini kombine evriminde yaklr. Sentez gazlar retilip elektrie dntrlerek, hem sentez gazlarn boru hatt tamaclnn yksek maliyeti nlenir, hem de sentez gaz soutmasndan elde edilen buhar kullanan kombine evrimin buhar trbininde ekstra elektrik retimi iin en uygun maliyetteki imkanlardan faydalanlr. Teknolojinin ilk olarak kullanld 1980li yllardan bu yana, yaklak 4 GWe IGCC elektrik santralleri kurulmutur. Bu kapasitenin ounluunda yakt olarak petrol ya da petcoke kullanlmtr; kmr iin tasarlanan kapasiteden 1 GWe daha azdr (IEA CCC, 2005) ve gnmzde drt santralden kmr ve/veya petcoke ile iletilmektedir. Sadece talyan petrol bazl IGCC projeleri desteklenirken, tm kmr bazl IGCC projeleri

desteklenmektedir. Kanada, Hollanda ve Amerikadaki dier poli-retim projeleri, Japonyadaki bir petrol bazl IGCC santrali kadar desteklenmemektedir(Simbeck, 2001a). IGCC ok yaygn olarak henz yaylmamtr. Bunun nedeni doal gazn kolaylkla ucuz fiyattan alnabilecei her yerde doal gaz kombine evrim santrali (NGCC) ile zorlu rekabetidir. nk kmr bazl IGCC santralleri, pulverize kmr yaklan buhar-elektrik santrallerinden daha dk maliyette deildir. IGCC varl son yllarda ticari lekteki deneme nitelerinde gelitirilmitir(Wabash River Energy, 2000; McDaniel ve Hornick, 2002). Ayrca endstriyel poli-retim ile kimyasal ilemlerde deneyimli personel bulunduran kimyasal santraller ve petrol rafinerilerindeki IGCC projeleri iin gelitirilmektedir. Doal gaz fiyatlarndaki art, IGCC santraline olan ilgiyi de arttrmaktadr. Yksek ksmi basn altnda CO2 tutumunun gazlatrlmas faydalar nedeniyle IGCC, karbon kstlamal bir dnyada kmr santralleri iin cazip olabilir(Karg ve Hannemann, 2004). Yakm ncesi sistemleri iin CO2 tutumu ticari olarak hazrdr, ancak CO2 tutumu ieren hibir IGCC santrali henz kurulmamtr. 3.5.2.7 CO2 tutumlu kmrden hidrojen elde edilmesi CO2 tutumlu IGCC kmr santrali zerinde yaplan youn almalara oranla, H2 teknolojisinin ticari anlamda yaygnlamasna ramen CO2 tutumlu gazlatrma yoluyla kmrden H2 elde edilmesi zerine ancak birka alma mevcuttur(NRC, 2004; Parsons 2002a,b; Gray ve Tomlinson, 2003; Chiesa ve di., 2005; Kreutz ve di., 2005). Ticari teknoloji ile CO2 tutumlu H2, CO2 tutumlu bir IGCC kmr santraline benzer bir sistemle, kmr gazlatrma yoluyla retilebilir. Bir kmr H2 sisteminin proje almasnn sonucu olarak IGCC kmr santralleri iin yaplan tasar tavsiyeleri erevesinde, yksek slfrl (%3.4) bitumlu kmrden elde edilen 1070 MWt H2, en iyi mevcut teknolojiyi kullanarak retilir(Chiesa ve di., 2005; Kreutz ve di., 2005). Tasarnn temelinde sentez gazlar, 7MPa bir basnla yrtlen srdrlen akm gazlatrcsnda retilir. Sentez gaz soutulur, partikllerden temizlenir ve kaynak (sulfure-tolerant) hava gaz dnm reaktrnde dntrlr(esas olarak H2 ve CO2e dntrlr). Yeni bir soutma sonras fiziksel bir solvent(Selexol) kullanlarak sentez gazlardan H2S kaldrlr. Daha sonra CO2, tekrar Selexol kullanlarak sentez gazdan kaldrlr.

3.5.2.8 Karbon bazl sv yaktlar ve oklu rnleri Yksek H/C oranl temiz sentetik yaktlar, sentez gazdan kmrn ya da dier dk H/C oranl beslenim stoklarnn gazlatrlmas yoluyla elde edilir. Potansiyel rnler sentetik doal gaz, Fischer-Tropsch disel/benzin, dimetil eter ve metanolu kapsar. Bir yan rn, tutulup depo edilecek saf karbondioksit akmdr. Fischer-Tropsch sentetik yaktlar ve kimyasal maddeler ile elde edilen kmr, Gney Afrikada ticari lekte retilmektedir: kmr metanol inde ve Amerikada bir santralde retilmektedir; ve SNG kmr, 2000 ylndan bu yana Kuzey Dakotadaki (US) santralde (NETL-DOE, 2002) retilmekte, buradan 1.5 MtCO2/yl, boru hatt tarafndan CO2 depolama ile gelimi petrol kurtarm iin 300 km uzaklktaki Kanada, Saskatchewandaki petrol sahasna tanmaktadr.

ekil 3.13 Karbondioksit tutum ve depolama ile gazlatrma araclyla sv yakt, elektrik ve hidrojen retimi 3.5.2.9 Basn savurma adsorbsiyonu Basn savurma adsorbsiyonu (PSA-Pressure Swing adsorption), yksek saflkta H2in gerektii sentez gazlarn artlmas iin kullanlan bir sistemdir. Ancak dier atk gazlarndan karbondioksiti seici olarak ayrtrmaz. Bundan dolay bir SMR uygulamas iin atk gazndaki CO2 konsantrasyonu %40-50 arasnda olacaktr ve depolama iin saf CO2 retiminin daha fazla geliimi gereklidir. H2 ve karbondioksitin ayn anda ayrtrlmas, H2 ayrtrma aamasndan nce karbondioksiti kaldrmak iin ek bir PSA parasnn kullanlmas ile mmkndr(Sircar, 1979).

3.5.2.10 Kimyasal solvent ilemi Kimyasal solventler, 1.5 MPadan dk bir ksmi basnta karbondioksitin sentez gazdan kaldrlmas iin kullanlr(Astarita ve di., 1983) ve yakma ncesi tutumda kullanlana benzemektedir. Solvent, bir kimyasal reaksiyon aracl ile dntrlm sentez gazdan karbondioksiti kaldrr. nc amin metildietanolamin, dier solventlere oranla alt jeneratr stma yk ve yksek CO2 ykleme olanandan dolay, modern endstriyel ilemlerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Scak potasyum karbonat, yaklak 15 yl ncesine kadar ou hidrojen santrallerinde CO2 kurtarm iin kullanlmtr. 3.5.2.11 Fiziksel solvent ilemleri Fiziksel solvent (veya absorbsiyon) ilemleri, ounlukla yksek bir CO2 ksmi basn ve/veya yksek bir toplam basnca sahip gaz akmlarna uygulanabilmektedir. Genellikle kmrn veya hidrokarbonlarn ksmi oksidasyonundan elde edilen rn gibi, yakma ncesi CO2 tutum ilemlerinde dnm reaksiyonlarndan gelen H2 ve CO2 karm akmlarndan karbondioksitin kaldrlmas iin kullanlr. 3.5.3 Yeni teknolojiler Doal gaz dzeltimi ve kmr gazlatrmasndaki yeni seenekler, sorpsiyon-gelimi dzeltim ve sorpsiyon-gelimi su buhar dnm, membran dzeltimi ve membran su buhar dnm gibi yeni reaksiyon/ayrtrma kombine sistemlerini iermektedir. Sonu olarak CO2 depolamas iin CaO karbonizasyonundan yararlanan bir teknoloji sahas bulunmaktadr. 3.5.3.1 Gelimi sorpsiyon reaksiyonu (SER) Gelimi sorpsiyon reaksiyonu(SER), bir katalizr karm ieren kaplanm taban ile yksek scaklktaki reaksiyon zonundan karbondioksitin kaldrlmas iin bir seici absorbent kullanr(Hufton ve di., 1999). Adsorbent periyodik olarak bir basn savurma ya da sistem rejenerasyonlu scaklk savurma adsorbsiyon sistemi kullanlarak tekrar oluturulur(Hufton ve di., 1999).

ekil 3.14 Bir membran reaktrnn ileme prensibi Hidrotalsit gibi (Hufton ve di., 1999) ya da lityum silikat gibi (Nakagawa ve Ohashi, 1998) CO2 yksek scaklk adsorbentleri, ayr bir ilem nitesinde saf hidrojen veya saf CO2 reten metan buhar dzeltim reaksiyonu (reaksiyon 1) veya su buhar dnm reaksiyonunu (reaksiyon 2) ilerletmek iin bir katalizr ile kartrlabilir. 3.5.3.2 CO2 tutumlu hidrojen retimi iin membran reaktrleri 1000oCye kadar scaklkta iletilen inorganik membranlar, yksek basn ve scaklktaki ayr bir evrede, hidrojen retimi iin allm reaktr konfigrasyonlarndan deneyim kazanlan denge snrlamalarnn stesinden gelmek iin hidrojenin hem reaksiyon hem de ayrtrma imkann salar. Membran buhar dzeltimde ve/veya membran su buhar dnmde ayrtrma ve reaksiyon kombinasyonu, srayla Reaksiyon 1 ve Reaksiyon 2de gsterildii zere bu denge reaksiyonlarndan hidrojenin kaldrlmasndan dolay dzeltim ve/veya dnm reaksiyonlarnn daha yksek dnmn sunar. Hidrojen retim sistemlerinde H2 ayrtrma membranlarnn katlmasnn dier bir nedeni de karbondioksitin ek ayrtrma ekipman gerektirmeden retilmesidir.

Tablo 3.2 Membran materyalleri, H2 ayrtrma iin zellik ve koullar 3.5.3.3 Mikrokanal dzeltimci Mikroreaktr teknolojisi, paslanmaz elik veya yksek nikel alaml bir multikanal levha-yzgeci kullanarak SMR ya da dk scaklkta hava bazl POX sistemi retmek iin kullanlabilir. Bir SMR reaktr, katalizr veya geirgen katalizr paralar ile kapl yzgelere sahip deiimli paralardan olumaktadr. Hava ile kartrlm yaktn katalitik yakm ile retilen s, dzeltim reaksiyonunun meydana geldii buhar/hidrokarbon karm ile beslenen paralara transfer olur(Babovic ve di., 2001). 3.5.3.4 Hidrojen ve karbona dnm Termal zlme veya metan pirolizi(pyrolysis of methane), metann karbon ve hidrojene dnt reaksiyondur: Metan pirolizi: CH4 C + 2 H2 (4) lemin nemli avantaj, elektrik retimi iin direkt olarak kullanlabilen temiz gaz (karbondioksitsiz) elde edilmesidir. Ancak olumsuz bir yn, karbondioksitin karbona oksidasyonundan gelen kimyasal enerji braklmamtr. znme reaksiyonu endotermiktir ve reaksiyona ok fazla s verilmesi gerekmektedir. Eer doal gaz tamamen dntrlrse, doal gazn stma deerinin %60n karlayacak hidrojen kazanc elde edilir. Elde edilen

karbon miktar, stma deerinin %49u ile ayrca yukardaki reaksiyon(4) ile gsterilen endotermik snn salanmasnda hesaplanan enerjinin %9una karlk gelmektedir. Bundan dolay tm dnm, eer sadece s dardan saland takdirde gerekleebilir. Metann tm dnm gereklemezse geriye kalan metan s retmek iin yaklacaktr. Bu esasa dayal reaktrler iin termal katalitik, katalitik olmayan termal ve plazma znme gibi birok farkl metotlar halen geliim safhasndadr. 3.5.3.5 Kalsiyum okside dayal teknolojiler Yksek scaklk ve basn altnda CaOin karbonatlama reaksiyonunu kullanan yakma ncesi sistemler mevcuttur. Sistemde hedeflenen reaksiyon; Kalsiyum oksidin karbonatlanmas: CaO + C + 2H2O CaCO3 + 2H2 (5) Sorbent rejenerasyonu, CaCO3 kalsine edilmesi ile bir ayrtrma reaktrnde uyguland zaman saf CO2 retir. Sistemlerin bir alan, hidrojen kullanm ekli ve CO2 iin depolama, karbonasyon-kalsinasyon ve gazlatrma iin uyarlanan teknolojiye bal olarak bu genel reaksiyon emas zerinde gelitirilebilir. 3.5.4 Mmkn teknolojiler Bir yakma ncesi tutum sisteminin performans ve maliyeti, sistemi tamamlayan eldeki teknolojilerin varl ile ilikilidir. Bu blmde elektrik santraline dekarbonize yakt, gaz trbinleri ve yakt hcrelerinden s salamak iin endstriyel sistemlerin varl ele alnacaktr. 3.5.4.1 Endstriyel sistemlerde dekarbonize yaktn kullanm Istc ve kazanlar iin hidrojenin yakt olarak kullanlmas, baz endstriyel sahalarda denenmi ve kantlanmtr. Bu tipte ekipman yatrmnn ok byk bir katks vardr ve bundan dolay hidrojenin yakt olarak kullanlmas, karbon kstl bir dnyada nemli bir teknoloji seenei olarak grlebilir.

3.5.4.2 Gaz trbin sistemlerinde dekarbonize yaktn kullanlmas Gaz trbininde hidrojen bakmndan zengin yakt gaznn geni ticari deneyim bulunmaktadr. rnein, Genel Elektrik (General Electric), gaz trbinlerinde yksek hidrojen ierikli (hacimce %52-95) yakt gaznn 450,000 saat iletme deneyimi bulunduunu bildirir. Doal gazdan karbondioksitin yakma ncesi tutumu iin genel olarak hava pskrten gazlatrma veya ototermal dzeltim tercih edilir(IEA GHG, 2000b; Wilkinson ve Clarke, 2002). Hidrojenin azot seyreltmesi hava gazlatrmasndan gelen modern gaz trbinlerinde yakm iin gereklidir. Yksek basnl hava genellikle gaz trbininden hava pskrten gazlatrcy beslemek veya ototermal dzeltimden maliyeti indirmek ve ayr bir hava kompresrnden saknmak amacyla elde edilir. Kmrden karbondioksitin yakma ncesi tutumu iin genellikle oksijen pskrtmeli gazlatrma tercih edilir(IEA GHG, 2003). Hidrojenin azot seyreltmesi, krojenik hava ayrtrma nitesinden(oksijen retmek iin kullanlr) gelen modern gaz trbinlerinde yakm iin gereklidir. Ekipman boyutu ve maliyetini drmek iin azot, hidrojene gazlatrma, CO dnm ve CO2 tutumundan sonra eklenir. 3.5.4.3 Oksijen membranlar kullanarak sentez gaz retimi Kmr yaktl bir IGCC ilemi iin gereken oksijen, bir oksijen nakil membrannda retilebilir. Bunun iin stlm, yksek basnl hava akm kullanlr. Bu hava akm, bir gaz trbinin kompresr parasndan boalan havann stlmas ile elde edilir(Alam ve di., 2002). Dk basnl tarafa szan oksijen, bir s geri kazanm blm boyunca ilerleyip son bir basn ile sktrlr. O2 tketilen hava, oksijen nakil membran biriminden ayrldktan sonra yakt yakmak iin kullanlaca gaz trbin yakcsna nakledilir. Havann gaz trbinine girmesi gerektiinden dolay, trbin giri scaklnn kstlanmasna dikkat edilir. Yakt olarak kmr kullanlan bir IGCC elektrik santralinde oksijen nakil membran ile krojenik oksijen retimini karlatrmaya ynelik baz almalar yaplmtr(Armstrong ve di., 2002). Oksijen santralinin maliyetinin %35 ve enerji tketiminin %37 orannda azald hesaplanmtr. LHV verimi, CO2 tutumu ve sktrma olmadan %41.8, oksijen santrali kullanldnda da %40.9 orannda olmaktadr. Doal gazn ksmi oksidasyonu veya ototermal dzeltim iin, eer oksijen nakil membrannn geirgen taraf dzeltim katalizrnde bulunan su buhar ile doal gaza bakyorsa, oksijen membrandan ayrlr ayrlmaz bir ekzotermik reaksiyon ile tepkir(Dyer ve

di., 2001; Carolan ve di., 2001). Bu reaksiyon, endotermik buhar/doal gaz dzeltim reaksiyonu iin s salar. Bu yksek indirgemede ve yksek scaklk koullarndaki oksijen ksmi basnc, son derece dk olacaktr. Bylece geirgen taraftan yksek basnta H2+CO2 karm retildii zaman membrann beslenim tarafnda atmosfer basncna yakn bir basnta havann stlmas salanr. Bu sistem, CO dnm reaksiyonu ve CO2 kaldrlmas ardndan H2 retimi iin kullanlabilir. 3.5.4.4 Kimyasal dng gazlatrma/dzeltim Kimyasal dng konsepti, H2 ve CO retmede yaktn dzeltimi iin

dnlmektedir(Zafar ve di., 2005). ndirgeme reaksiyonuna metal oksit ile getirilen oksijenin miktar stokiyometrik gereksinimin altnda olduu zaman kimyasal reaksiyon H2 ve CO retir. Reaksiyon rnleri, daha sonra buhar ile dntrlerek CO2 ve daha fazla H2 elde edilir. 3.5.4.5 Yakt hcrelerinde dekarbonize yaktn kullanlmas Yakt hcreleri, Carnot dng snrlamalarn yrtmek iin dnm ileminin s ile denetlenmediinden yksek oranda elektrik retimine olanak tanr(Blomen ve Mugerwa, 1993). Genel olarak yakt hcreleri, hava ve yakt akmlarnn karmn nleyecek, gazl yaktlarn elektrokimyasal oksidasyonunu ve dolaysyla oksidize rnlerin fazla oksijen ve azot ile seyreltilmesini ierir(Campanari, 2002). Sonu olarak bir yakt hcresinin anot kt akm, CO2 tutumu alt sistemlerini kolaylatracak ok yksek CO2 ieriine sahiptir. baz konseptleri kmr gazlatrma sistemlerine dahil edilebilse de yakt genel olarak doal gazdr. Sistem konseptleri, ik ana grubta snflandrlabilir(Goettlicher, 1999): Yakt hcresi ncesi CO2 tutumlu sistemler, Yakt hcresi sonras CO2 tutumlu sistemler. Yakt hcresi ncesi CO2 tutum sistemlerinde, yakt ilk olarak buhar dzeltim veya kmr gazlatrmada ve ardndan da su buhar dnmnde kullanlan hidrojene dntrlr. Bu sistem yaklam, ilk olarak dk scaklk ve yksek scaklk yakt hcreleri iin nerilmitir.

ekil 3.15a Yakt hcresi ncesi CO2 tutumlu sistem. Karbon ierikli yakt ilk olarak tamamen hidrojen ve karbondioksitten oluan bir karma dntrlr. Ardndan hidrojen ve karbondioksit ayrtrlr ve H2 ile zengin yakt, elektrik elde etmek iin yakt hcresinde oksidize edilir. Karbondioksit akm nakil ve depolama iin kurutulur ve sktrlr. Yakt hcresi sonras CO2 tutum sistemi, yksek scaklktaki yakt hcre sistemleri iin nerilmitir. Bu sistemler, yksek scaklkta yakt hcrelerinin i dzeltim yeteneini kullanr.

ekil 3.15b Yakt hcresi sonras CO2 tutumlu sistem. Karbon ierikli yakt ilk olarak sentez gazna dntrlr. Sentez gaz elektrik retimi amacyla yakt hcresinde oksidize edilir. Yakt hcresinin knda karbondioksit baca gazndan ayrtrlr, kurutulur ve sktrlr. Bylece nakil ve depolama iin hazr hale getirilir. 3.6 Tutum sistemlerinin monitrleme, risk, evresel ve blgesel adan deerlendirilmesi nceki blmde CO2 tutum sistemleri iin temel teknolojiler ele alnmtr. Bu blmde de CO2 tutum teknolojisinin kullanmna ilikin evresel ve risk sorunlar zetlenecektir.

3.6.1 CO2 tutum sistemlerinin kaynak kullanm ve emisyon etkileri 3.6.1.1 Tutum sistemlerinden kaynaklanan emisyon tanm CO2 tutumlu santraller, depolama iin konsantre CO2 akm ile ou durumda atmosfere salnan baca gaz ya da kaak gaz ve de likit atklar retecektir. Bundan baka baz durumlarda kat atklar da meydana gelecektir. Tutulan CO2 akm, CO2 nakil ve depolamasna ynelik pratik etkilere ve ayrca muhtemel salk, gvenlik ve evresel etkilere sahip kirleticiler ierebilir. Bu kirleticilerin tr ve konsantrasyonu, tutum ilemi tipine ve planlanan santral projesine bal olacaktr. Karbondioksitteki temel kirleticiler iyi bilinmektedir ancak ar metaller gibi beslenim gazndaki kirleticilere ait az bir bilgi yaynlanmtr. Eer CO2 ile beraber bu materyaller de tutulursa, bylece atmosferdeki emisyonlar nlenmi olunur. Ancak karbondioksitteki kirleticiler, depolama sahasnda evresel etki meydana getirebilirler. Tutum ileminden elde edilen karbondioksitin ierdii nem, nakil boyunca anmay ve hidrat oluumunu engellemek iin kaldrlmaldr. Bu da bilinen baz ilemler ile yaplabilir ve bunun maliyeti de CO2 tutum maliyetine dahil edilir. Yakma sonras solvent ile temizleme ileminden kaynaklanan CO2, genelde dk konsantrasyonda kirleticiler ierir. Mevcut yakma sonras tutum tesislerinin birou, yiyecek endstrisinde faydalanmak iin yksek saflkta CO2 retir(IEA GHG, 2004). Yakma ncesi fiziksel solvent ile temizleme ileminden kaynaklanan CO2, tipik olarak yaklak %1-2 H2 ve CO ve de az miktarda H2S ile dier slfr bileiklerini iermektedir(IEA GHG, 2003). Yakma ncesi tutumlu IGCC santralleri, maliyeti indirmek ve kat slfr oluumunu nlemede, slfr bileiklerin ve karbondioksitin bir karm akmn retmek iin tasarlanabilir(IEA GHG, 2003). Slfr bileikleri (ncelikli olarak hidrojen slfit, H2S) ile karbondioksitin karm akmlar Kanadada rneinde olduu gibi depolanmtr. Ancak bu seenek sadece karm akmlarnn gvenle ve evresel bakmdan kabul edilebilir tarzda tanp depolanabilecei koullarda dnlmelidir. Oxy-yakt ilemlerinden kaynaklanan CO2 ile zengin gazlar oksijen, azot, argon, slfr, azot oksit ve az miktarda dier eitli kirleticileri iermektedir. Bu gazlar genellikle sktrlr ve kirletici emisyonlarnn nakil boru hattnda iki fazl akm durumu oluturmasn engellemek iin gerekli olan seviyeye drlmesi amacyla bir krojenik artma ilemine gnderilir. Krojenik ayrtrma nitesinde seyreltme sonucu %99,99luk bir saflk elde edilebilir. Alternatif olarak, slfr ve azot oksitler, yukarda bahsedilen yakma ncesi tutum iin evresel olarak kabul edilebilir artlar altnda ve tm kirleticilerin tama boru hattnda iki

fazda akm durumunu nleyecek kadar dk seviyede olduu zaman depolamaya gnderilecek karbondioksit ierisinde braklabilir. CO2 tutumlu elektrik santralleri, atmosfere karbondioksiti tketilmi bir baca gaz salacaktr. Baca gazndaki en zararl maddelerin konsantrasyonlar, CO2 tutumu bulundurmayan santralden kan baca gazndakine yakn veya daha dk olacaktr. nk CO2 tutum ilemi doal olarak baz kirleticileri kaldracaktr. rnein, yakma sonras solvent absorpsiyon ilemi, ar solvent kaybn engellemek iin beslenim gaznda dk miktarda slfr bileikleri konsantrasyonu gerektirir. Ancak bir kirleticinin konsantrasyonunda azaltma, daha yksek bir kWh oran ile sonulanr ki bu oran, kaldrlan miktara ve tutum sistemi enerji gereksinimine bal olarak deiecektir. 3.6.1.2 Tutum sistemi etkilerinin deerlendirilmesi CO2 tutum sistemleri, iletilmesi iin enerji gereksiniminde bir art gerektirir. CO2 tutumuna ilikin enerji ihtiyac, bir kilowatt-saat elektrik gibi bir birim faydal rn retmek iin gerekli ek enerji olarak ifade edilir. Genel olarak bir rn birimi iin gereken KTD enerji ihtiyac, KTD sistemi yerletirilen santralin net verimliliindeki deiim olarak tanmlanabilir. Buna gre; E = ( ref / KTD ) 1 Burada (6)

E: birim rn iin enerji girdisindeki fraksiyonel art, ref: KTD sistemi bulundurmayan, referans olarak alnan santralin net verimi, KTD: KTD sistemi bulunduran santralin net verimi. KTD enerji gereksinimi, santralin kaynak tketim dzeyini ve CO2 tutumu esnasnda

birim rn (elektrik gibi) retimi ile ilikili evresel etkilerini direkt olarak belirleyici bir faktrdr. Bir elektrik santralinde daha fazla KTD enerji gereksinimi, santralin yakt tketiminde kilowatt-saat birimde ve dier kaynak gereksinimlerinde(su, kimyasal maddeler vb.) bir arta neden olur. Ayrca KTD sistemleri ile tutulmayan hava kirleticileri, sv ve kat atklarda da art grlr. E deeri santralde tketilen ek yakt ile dier kaynaklarn karma, depolama ve tanmas ile ilikili evresel etkileri belirleyici bir faktrdr.

3.6.1.3 Mevcut sistemler iin kaynak ve emisyon etkileri Tablo 3.3, retilen karbondioksitin %90n tutan mevcut teknolojinin kullanld fosil yakt kullanlan elektrik santralin karlatrmasn gstermektedir(Rubin ve di., 2005). Artan enerji gereksiniminin bir sonucu olarak PC santrali iin ek kaynak gereksinimi kmr, kireta (SO2 denetimi iin FGD sistemlerinde tketilen) ve ammonia (NOx denetimi iin SCR sistemlerinde tketilen) miktarlarnda da orantl olarak bir art gerektirir. Tablo 3.3te, santralde meydana gelen kat atklardaki art da gsterilmektedir. Genel olarak etkilerin bykl; zellikle yakt kullanm ve kat atk retimi sonucu etkiler, Denklem (6)da belirtildii zere santral verimindeki azalma ile sonulanan enerji (kWh) biriminde bir art eklinde zetlenebilir. Tutum tesisi Parametresi Oran Kaynak tketimi Yakt Kireta Ammonia KTD reagent Kat atklar/biyorn Cruf/kl FGD atklar Slfr Kullanlan KTD sorbentleri Atmosferik emisyonlar CO2 107 -704 97 -720 43 -342 28.1 49.6 4.05 6.7 12.2 4.05 34.2 7.53 0.005 4.7 1.04 0.005 0.94 0.94 390 27.5 0.80 2.76 93 6.8 0.19 2.76 361 0.005 49 0.005 156 0.80 2.3 0.80 Pulverize kmr yaktl santral Art Gazlatrma niteli kombie evrim santrali Oran Art (kg MWh-1) Doal gaz kombine evrim santrali Oran Art

SOx NOx NH3 Tablo 3.3

0.001 0.77 0.23

-0.29 0.18 0.22

0.33 0.10 -

0.05 0.01 -

0.11 0.002

0.02 0.002

3.6.2 Karbondioksit iletmesine ynelik salk ve gvenlik riskleri nsanlarn karbondioksite maruz kalaca en muhtemel biim, nefes alma veya cilt temasdr. Bir risk yaklam ihtiyac, u iki tanmlama ile aklanabilir. Karbondioksit ve rnleri toksik madde olarak snflanmamtr; nefes alrken tehlikesiz, cilt iin tahrip edici veya cilde szan bir madde deildir. Ancak insanlar zerindeki kronik etkileri; %0.5-1 arasndaki karbondioksit konsantrasyonuna uzun srede maruz kalnmas ile yumuak dokularda kalsiyum tortusunda art ve metabolik asidoz ile sonulanr. Bu madde, %3dan fazla konsantrasyonlarnda kardiyo vaskler sisteme ve st solunum sistemine zehirli etkidedir. rn risk deerlendirmesi, bundan dolay dier kimyasal maddeler ile kullanldnda oluacak riski saptamak iin gereklidir.