Efendisiz Halklar PDF

E f E n d s z H a l k l a r
B r a n a r a n t r o p o l o j s
Harold Barclay
zgn Knye People Without Government An Anthropology of Anarchy, Khan&Averill, 1990 ngilizceden eviren Zarife Biliz
Yayna Hazrlayan Alian ahin
Sayfa Dzeni ve Tasarm endoan Yazc
H a r o l d B a r c l ay B r a n a r a n t r o p o l o j s
n g l z c e d e n e v r e n
z a r f E B l z
Harold Barclay
1924 ylnda dodu. University of Albertada antropoloji profesrdr. Anarist teori zerine almalar vardr. Yaymlanm almalar arasnda Culture and Anarchism (1997) ve The State (2003) adl eserler saylabilir.
Zar fe B l z
Boazii niversitesinde Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler, stanbul niversitesinde Prehistorya eitimi grd ve ayn alanda yksek lisans yapt. Yaymlanm kuramsal evirileri arasnda I. Kershawun Hitler, R. Wrightn lerlemenin Ksa Tarihi, W. S. Allenn Naziler ktidar Nasl Ele Geirdi, R. Kieckheferin Ortaada By gibi kitaplar bulunmaktadr.
Bu eser Ocak 2010da Versus Yaynlar tarafndan yaymlanm olup, basksnn tkenmesinin ardndan anarist kuramn ilkelerine uygun bir zihniyetle, evirmeninin karar ve yazarnn onayyla ak kaynak olarak internette cretsiz kullanma sunulmutur. Okurlarn alnt yaparken gerek yazarn, gerekse evirmenin emeine sayg gstererek, kaynak belirtmesi rica edilir. Bu eser ticari amalarla kullanlamaz.
Zarife Biliz
n d E k l E r
Giri
.................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ............................................................................................................
I. Anarinin Doas
13 13 25 33 37 39
Anari ve Anarizm zerine Sosyal Yaptrmlar Ynetim ve Devlet Sonu
Sosyal Dzen ve Otorite ....................................................................................................................... 18

..................................................................................................................................... ......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................
II. Srece Dar Baz Gzlemler Inuitler Sanlar
III. Avc Toplayclar Arasnda Anari ....................................................................................... 45

...................................................................................................................................................................
49 53 56 61 61 63 67 70 77 85 87 94
...................................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................
Pigmeler
Avustralyal Avc Toplayclar .......................................................................................................... 58 Dier Avc Toplayclar Yuroklar

.......................................................................................................................... ................................................................................................................................................................ ......................................................................................................................
Kuzeybat Kys Yerlileri IV. Anarist Bahvanlar Lugbaralar Tivler
...........................................................................................................................
Sahra Alt Afrikas ...................................................................................................................................... 69

..........................................................................................................................................................
Konkombalar ................................................................................................................................................... 75
.......................................................................................................................................................................
Yayla Tongalar ............................................................................................................................................... 81 Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar Ibolar

................................................................................. .......................................................................................................................................................................
Yeni Gine ............................................................................................................................................................. 89 Ifugaolar

..............................................................................................................................................................
Kara Dayaklar ................................................................................................................................................ 96
Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi
Gney Amerika Yerlileri ....................................................................................................................... 98 Anarst obanlar .......................................................................................................................................... 103 Nuerler

............................................................................................................................................................... .................................................................................................
106 110 112 117
Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi Samekler veya Laplar Tarmc Toplumlarda Anari
.......................................................................................................................... ............................................................................................................
Imazighenler veya Berberiler ........................................................................................................ 121 Santallar ............................................................................................................................................................. 126 Ortaa zgr ehri ............................................................................................................................. 129 Faist Korporatizm, Sendikalizm ve Ortaa Komn ....................................... 131 Anabaptistler ve Anari ...................................................................................................................... 132 Modern Dnyada Anari ....................................................................................................................... 137 spanyol Devrimi
......................................................................................................................................
140 144 150 150 151 151 152 153 153 160 166 173
Ortak Niyetli Anarist Topluluklar ......................................................................................... 1. Kt hretin ve harici mdahalelerin asgariye indirilmesi ............ 2. yelerin seimi ............................................................................................................................ 3. Kiisel sorumluluk .................................................................................................................... 4. Teknik yeterlilik ......................................................................................................................... 5. Komnalite ..................................................................................................................................... Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m?
................................................................................ ......................................................
Anarist Rejimlerin Genel Baz Karakteristikleri Dzeni Koruma Teknikleri Grupa Karar Alma
Kltrel Geliim ve Anari .............................................................................................................. 158

............................................................................................................. ...............................................................................................................................
Anarik Rejimlerde Liderlik Trleri ........................................................................................ 169 Devletin Kkeni zerine Kaynaka
.................................................................................................................
Anarinin bir gelecei var m, yoksa tarih tek ynl bir yol mu? ............... 181
.................................................................................................................................................................
193
G r
Anari ok sklkla kaosla e tutulur ya da saa sola bomba atan gz dnm manyaklarn rn, kak ii bir tasar olarak grlr. ou kii tarafndan ciddiye alnmayan bir dnce olduuna phe yok. Son yllarda anarist teorinin deeri biraz daha biliniyor, daha ok insan ciddi tartmalarda anarizmden sz etmeye deer buluyorsa da, byk oranda gz ard edilmeye devam ediliyor. Anarinin mmkn olduuna dair antropolojinin gsterdii olgular genelde gzden karlyor. Son birka kuaktr antropologlar, etnografik aratrmalarnda, tm dnyada ve tm zamanlarda devletsiz ve ynetimsiz saysz toplumu belgelediler. Hatta Marx yandalar bile, bu rneklerin, insann kltrel evrimindeki erken bir devletsiz evrenin gstergeleri olduuna iaret ediyorlar. Gene de bu toplumlar anarist olarak tanmlama ynnde ciddi bir isteksizlik var. Antropologlar arasnda bile kendi kltrel geleneklerinin esiri olanlar o kadar oktur ki, bu sistemleri olduu gibi grmekten kanmak iin dolanp dururlar. Sosyal dzenin ancak ynetim ve yasann olduu yerde varlk bulabileceine inandklarndan, bu terimlerin anlamn, ynetimin olmad durumlar bile kapsayacak ekilde geniletirler. Bir antropoloji ders kitabnda Hammond yle yazmaktadr1: Nfus byk, nispeten youn olduunda ve bir miktar eitlilik tadnda bile, ynetimin yokluu illa da anarinin varln gerektirmez (239). Daha sonra fikrini deitirmi olsa da,
1 Bu ve sonraki referanslar iin bibliyografyaya baknz.
Hoebel, yle bir yasa ve devlet tanm yapm, eitli kltrlerden derledii verileri yle yorumlamtr ki, her toplumu yasas olan bir devlet haline getirmitir (1958, 467 vd.). Daha nceleri, hem Clark Wissler hem de George Murdock, ynetimden evrensel bir kltr olarak bahsetmilerdir (Wissler, 1923; Murdock, 1945). Dier antropologlar devletsiz toplumlarn yaygnln seve seve kabul ettiler, hatta bazlar bunlar ileyen anariler olarak bile niteledi. Onlar, byle toplumlarn varln zaten veri kabul edip, daha nemli problemlere doru yol almamz gerektiine inanyorlard. Mamafih, ben 30 yl akn antropoloji retme tecrbem srasnda, renciler arasnda, hibir toplumun ynetimsiz var olamayaca ve buna bal olarak her toplumun bir bann olmas gerektii mitinin ok kkl bir ekilde yerlemi olduunu grdm. Gnmz rencileri kilisenin dininden vazgemi olsalar bile, milliyetilik ve devletilik dinlerinden vazgemediler. ada oulcu toplumlarda birliin kayna olan, tutkal ilevi gren ey bu ikisidir. Demek ki, tpk ortaa toplumunun birlii iin Tanr inancnn gerekli olmas gibi, devletin ve ynetimin gereklilii miti bu birlik iin art ve belirleyicidir. niversitelerde siyaset bilimi blmleri bu mitin resmen neredildii ana merkezlerdir. O halde, bu kitabn stlendii grevlerden biri, mevcut anari rneklerini sunmaktr. Bylece, anari kriterine uyan ve olduklar gibi kabul edilmeleri gereken insan toplumlarnn bulunduunu gstermi olacaz. Bu kitabn baka amalar da var elbette. Anarinin hibir ekilde olaand olmadn; tam anlamyla genel bir rejim ve siyasi rgtlenme olduunu ne sreceim. Aslnda sadece genel deil, ayn zamanda en eski ve insanlk tarihinin en uzun dnemini kapsam olan ynetim biimidir. Bu sunum srasnda, anarik sistemlere vesile olan sosyal, ekonomik, teknolojik ve ekolojik koullar zerinde duracaz. Anarik, ynetimsiz yahut devletsiz toplumlar mevcutsa, bunla10
Giri
rn ancak insan kltrnn en basit biimi olarak ve en kk gruplar iinde ortaya kmas gerektii eklinde sk sk ne srlen varsaymlar zerinde dneceiz. Bu kitabn mhim bir amac, anarinin uygulamada nasl bir ey olduuna dair fikir vermektir. Bu balamda, anari iinde dzeni srdrmenin eitli yollar zerinde dnmeliyiz. Bu, sonuta, daha genel bir sorunla, insan toplumunu belirleyen zgrlk ve otorite arasndaki dinamik karlkl etkileim sorunuyla balantldr. Yine buna bal olarak, anarinin yozlaarak despotizme dnt, dnebildii durumlar gzlemlemeliyiz; bunun devletin kkenine dair de dnmemizi gerektiren bir sre olduunu grebilmeliyiz. O halde, genel olarak u soruya yant vermeye alacaz: Bu anarik rejimlerden renilecek bir ey var m? Belki de, nihayetinde, bu makale anarist teoriye bir eletiri getirecek ve buna bal olarak, toplumdaki zgrlk sorunlarna dair daha ileri bir kavray sunacaktr. Bu aratrmann nermeleriyle Kropotkinin baz almalar, mesela Devletin Tarihi Rol ve Karlkl Yardmlama arasnda benzerlikler vardr. Bu almalar, antropoloji alanna girme kararm etkileyen ve beni bu kitab yazmaya iten faktrlerden biridir. Bu kitabn, Kropotkinin bu alandaki nc nitelikteki aratrmalarna katk salayacan ve onlar gelitireceini umut ediyorum.
11
a n a r n n d o a s I
Anari ve Anarizm zerine

lk iimiz, farkl terimlerin eitlilii balamnda anarinin anlamn netlie kavuturmak olmaldr. e anari ve anarizm zerine dnmekle balayalm. Bunlar birbirinden ayrt edilmelidir, aynen ilkel komnizm ile Marksist komnizmin birbirinden ayrlmas gerektii gibi. Marksist komnizm teferruatl bir sosyolojik sistem, bir tarih felsefesi ve mlkiyetin ortaklaa paylald bir toplumun koullarn yaratma fikridir. lkel komnizm, mlkiyetin ortak olduu arkaik ya da ilkel topluluklar iinde grld dnlen bir ekonomi trne gnderme yapar. Burada mlkiyet szcnden anlalmas gereken, zenginlik yaratan yaamsal kaynak ve aralardr. Aslna baklrsa, byle toplumlarda komnal olarak sahip olunan ey her zaman topraktr; ara gereler, hayvanlar ve dier kaynaklar (mesela balk avlama alanlar) ahslara aittir. Her halkrda Marksist teori, Marksist komnizmin hedefledii ilkel komnizmi ima etmez. Zmni olarak, tarihsel srecin, insanlarn ilkel komnizm ile balayp, nihayetinde daha yksek bir dzeyde komnizme dnd byk bir evrim ierdii de sylenebilir; bu fikir Giambattista Viconun ilerlemeci dngsel kuramn hatrlatr. ki komnizm arasnda ayrm yaptmza gre, anari ile anarizm arasnda da ayrm yapmalyz. Anari hibir yneticinin olmad bir toplum durumudur; ynetim yoktur. Bu kavram, baka aalayc sfatlarn yan sra arkaik ve ilkel de denen toplum-
larla aka balant iindedir. Anarizm, 19. yzylda Avrupada ortaya km, anari fikriyle balantl olan, fakat ayn zamanda insan zgrln ve bireycilii en st dzeye koyan daha kapsaml, z-bilince dayal bir deerler kuramnn paras ve sonucu olan sosyo-politik bir kuramdr. Bylece, anarist teoride ilk nerme, Josiah Warrenin bireyin egemenlii dedii eydir ve bunu, ynetim ve devletin bireyin zgrln ezdii, dolaysyla bunlarn lavedilmesi gerektii nermesi izler. Fakat, ayn zamanda, anaristler baskc olarak nitelenen dier kurumlarn lavedilmesini de isterler: Kilise, patriarkal aile ve irrasyonel otoriteyi kutsayan herhangi bir sistem buna dahildir. Anarist teori eitlikidir, hiyerari kartdr ve ademi-merkeziyetidir. Irka, renge, inanca ya da cinsiyete dayal herhangi bir ayrmcla her zaman kardr. Anaristler muhtemelen kadn zgrlnn ilk savunuculardr. Anarist teori, eski sistemin yerine, kendi kendini-denetlemeyi ve gnll ibirliini savunur. Sosyal ilikiler, iki tarafn da eit yarar grd yahut karlkl zgr szlemeye dayanan anlamalarla yrr. Proudhon iin yardmlama anarinin temel tadr. Yardmlama kolaylkla karlkllk olarak grlebileceinden, Proudhonun yardmlama mefhumu, Mauss ve Levi-Straussun ada antropolojik kuramyla ilgin bir benzerlik ve uygunluk ierir. Levi-Straussa gre bir takas olan karlkllk, toplumun temel yapsal kaidesidir; bir tr dnce kategorisidir, o kadar temeldir ki insan zihninde yer etmitir. Levi-Strauss geleneini izleyen Pierre Clastres, cebri gcn, yani hem devletin hem de ynetimin karlkllk zellii tamadn, zira bir yneticinin bir uyruktan daha fazlasn aldn ve bylece eitlik dengesini bozduunu ileri srer. Buna bal olarak devlet ve ynetim toplumsal yaamn temel prensiplerine ters dmektedir; toplum devlete kardr. Son blmde, Clastresn tezine, genel karlkllk konusuna ve cebri gcn ortaya kna tekrar dneceim. Burada sadece anarist teori ile antropolojik teorinin aktna iaret etmek istedim.
14
Anarinin Doas
Baka kuramclarn yan sra, Proudhon ve Bakunin, yardmlamaya ek olarak, giderek daha geni alanlara yaylm ve daha fazla saydaki insan topluluu arasndaki ilikileri kolaylatrmak amacyla tasarlanm olan federalizm fikrini de vurgulamlardr. Federalist plann ilk ina bloklar yz yze olan yerel gruplardr; bunlar ortak uralardan kaynaklanan karlar olan kiiler ya da komulardr; her koulda bir ya da daha fazla ama iin birlikte almakta karlkl ortak bir karlar vardr. Byle gruplar kendi zel amalarn olutururlar ve bunlara ulamakla urarlar. Bu hedeflere ulamay kolaylatrmak amacyla blgesel bir federasyon oluturmak zere dier benzer gruplarla birleirler ve sonunda, blgesel federasyonlar dierleriyle birleip daha geni bir federasyon kurarlar. Her durumda, bir kii farkl entegrasyon seviyelerine ykselirken, organize grup iinde toplanm olan g azalr. Bakunin ve dierlerinin syledii gibi, sistem yukardan aaya deil, aadan yukarya kurulur. Federasyonun her yesinin, ounluun nerdii faaliyete katlmad takdirde ekilme hakk vardr. Burada, zellikle Afrikadaki pek ok anarik rejimdeki, segmenter soy sistemi zellikleri ile anarist federalizm arasndaki benzerlii fark etmek ilgintir. Her iki durumda da btn oluturan segmentler, her segmenti oluturan alt segmentler vb. vardr. Her iki durumda da en etkili otorite en kk birimdedir, daha geni entegrasyon seviyelerine ktka g dorudan azalr, bylece tepede, federasyonun zirvesinde pek az nfuz vardr. Ayrca her iki durumda da, saysz kk grubu daha byk entegre btne dahil eden daha geni bir a kurmak iin elimizde bir teknik vardr. te yandan, iki sistem arasndaki temel bir ztlk, federalizm gruplar arasnda ibirliine dayanrken yardmlama ya da karlkllk ilkesi-, segmenter soy sisteminde ileyen ilkeninse ayn seviyedeki gruplar arasnda kartlk ya da atma olmasdr. Anarist federalizm, John Calhoun ve on dokuzuncu yzyl ba dier Amerikan siyasi dnrleri tarafndan savunulan
15
konfederasyon ile kartrlmamaldr. Anaristler byle bir bak asna, ancak, merkezi ynetimi ou yetkesinden yoksun brakmay nerdii ve ye eyaletlerin uygun grdkleri takdirde sistemden ekilmelerine izin verdii takdirde sempatiyle yaklaacaktr. Bununla birlikte, anarist bir bak asndan, Calhoun ve sempatizanlar, asl olarak Birlik iindeki eitli devletlerin gcn azamiye karmakla ilgilendiklerinden, grlerinde tutarszlk vardr. ayet tek tek ye birimlerin zgrlyle ilgilenmi olsalard, vilayetlerin eyaletlerden, kasabalarn vilayetlerden ve kiilerin de kasabalardan ekilme hakkn meru kabul ederlerdi.2 Anarizm ksacas karmak bir kuramsal ynelimdir. te yandan, monolitik tek bir anlay ya da diyelim Marksizm ile karlatrlabilecek byk bir kuramsal sistem olarak dnlmemelidir. Tersine, anarizm birbiriyle balantl, fakat ou zaman da farkl bak alarn gerektirir. Nitekim, hibir anarist kuramc entegre bir kuramsal sistem sunmamtr. Fakat tm bir anarist teorinin birey ve zgrlk, devlete kar olma ve gnll ibirliine dayal bir sistem kurma arzusu olmak zere ortak bir kaygs vardr. Anaristlerin tasarlad trde bir toplumun mevcut olmad; ksa mrl ve mnferit birka giriim haricinde hi var olmad aikrdr. Mamafih birtakm anari rneklerine sahibiz bunlar, balarnda bir ynetimin ve devletin olmad toplumlardr. Nasl ki Marksist komnistler ileyen bir ilkel komnizmden tam anlamyla honut kalmayabilirlerse, biz de anaristlerin mevcut anarik rejimleri onaylamasn bekleyemeyiz. ou kiinin bu rejimlerin baz nitelikleri karsnda dehete kaplaca aikrdr. Bu toplumlar ynetimden yoksundur, evet ama greceimiz gibi genelde ataerkillik egemendir; bir tr gerontokrasi veya yal erkeklerin hakimiyeti hi de ender deildir; din meyyideler ok
2 Proudhonun federalizme dair gnmze uygun dnceleri yaknlarda Kanada federalizminin ve dolaysyla Kanada ulusunun yapsyla ilgili bir tartmada gndeme getirilmitir (bkz. Proudhon, 1979).
16
Anarinin Doas
saydadr; ocuklar amaz ekilde ikinci snf konumdadr; kadnlara ender olarak erkeklerle eit muamele edilmektedir. Aslnda, grup geleneklerine uyma ynnde ciddi bir bask vardr. Fakat bu topluluklar hayli ademi-merkeziyeti olduklarndan, balarnda bir ynetim ve devlet yaps bulunmadndan, anari rnei tekil ederler. Bu nedenden dolay, biz de bu sistemleri anari uygulamasnn rnekleri olarak grmek durumundayz. nsan topluluklarnn byk bir grubu iin anari terimini kullanmann etnosentrik olaca ve toplumsal snflamayla ideolojiyi birbirine kartrabilecei ileri srlebilir. Bu, AvrupaAmerikan kltrel gelenekleriyle tanmlanan ok net ideolojik armlara sahip, duygusal olarak hayli ykl bir szc alp, anarist ideoloji ve deerlerin olmad baka kltrlere uygulamak manasn tar. Bu nedenle, sadece szck arptlm olmakla kalmaz, ayn zamanda bu kltrlerdeki anlam da arptlm olur. Fakat eer bu durum anari szc iin doruysa, demokratik, ynetim, yasa, kapitalist, komnist gibi, sosyal bilimciler tarafndan her gn kullanlan, gnlk konumalardan alnm daha pek ok baka terimin kullanm iin de geerlidir. Sosyal bilimler, dier kltrlerdeki genel toplumsal balamlara uygulanan ortak kullanma sahip terimlerle doludur. Byle bir prosedrn elbette ki tehlikeleri vardr. Terimle birlikte alakasz bir ideolojik bagaj tamak ok kolaydr. Dier yandan, eer byle kltrler aras tm transferleri yapmazsak, saf jargon olan, netlik yaratmaktan ziyade bulankl arttran bir uydurma kelimeler bolluu iinde kalrz. Gene de, dnyann her yerinde grlen sosyal fenomen trleri vardr. Bilimsel anlay, her kltrel unsuru, her ahsi algy tek ve esiz yapan trde radikal bir fenomenoloji deildir. Pek ok antropolog, kendi kiisel ve kltrel deerlerinin tasarmnda, bir ynetime sahip olmayan, dolaysyla anarik olan toplumlara gerekten aklayc terimi uygulamay inat bir ekilde reddeder.
17
Sosyal Dzen ve Otorite

nsanln ya da herhangi bir trn evrensel karakteristiklerinden biri, hayatta kalmas ve bir tr dzen erevesi iinde varln srdrmesidir. Yani, insanlar davranlarn ve olaylarn tamamen tahmin edilebilir olduu ortamda huzur bulur. Bizler alkanlklar ya da detleri olan hayvanlarz gelenekiyiz. Dolaysyla, insan toplumu iindeki davranlarn bir standard vardr ve bundan sapmalar cezalandrlr. Bir toplum tanm itibariyle dzene ve yapya sahiptir; dzenlenmi, nispeten sabit davran modelleriyle iler. Toplum terimi, yelerin belli oyun kurallarna gre davrandn ima eder. Byle kurallar son derecede mphem ve atmal yorumlara ak olabilecei gibi, ok aikr ve zel de olabilir. yle ya da byle, yokluklarnda anomi denizinde kaybolacamz ynergeler vardr. Modern dnyann sorunu, ksmen, bu ynergelerin ounun nfusun genel kayg seviyesini arttracak denli belirsiz olmasdr. Nerede bir yap yoksa, orada bir dzenin ve toplumun olmad aktr. Antropoloji ya da sosyoloji blmlerinin giri derslerinde belirtildii gibi, toplumu olmayan insanlar insan deildir. Fakat bu ilk dersin dier yarsnda, insan toplumunun, yapsnn ve dzeninin miktar ve eidi de dahil olmak zere, saysz eitlilik olduu retilir. Bunu syledikten sonra, insanln sk sk rutinden ve yapdan kama arzusu hissettiini de eklemeliyim. Max Gluckman isyan ritelleri dedii bir eyden bahseder; bunlar belli snrlar iinde nfusun normal beklentilere kar davranabilecei dnemlerdir. rnein bir Mardi Gras vardr; byk perhiz dneminin kat kurallarna uymaya balamadan nce, davranlarda geleneksel bir rahatlamay temsil eder. ocuklarmzn yetikin toplumuna kar isyanlarn ksa bir sre iin ifade etmelerine izin verdiimiz Cadlar Bayram da buna rnektir. Victor Turner bir toplum iinde iki kar akm olduunu ileri srer; bunlardan biri yapdr, dieri ise communitas yahut karyapdr. kincisi kendiliinden, plansz ve vecd halindedir; olaan,
18
Anarinin Doas
tahmin edilebilir ve yap kapsam iinde olana bir tr reaksiyondur. Bu bir biimde, Proudhonun otorite ve zgrln herhangi bir toplum iinde kart ilkeler olarak i grd, her birinin dierini snrlad fikriyle paralellik tekil eder. Bu ztlklar balamnda, toplumsal bir kuram olarak anarizm, communitalar ve zgrlkle balaktr. Thoreau gibi, anaristler de bir toplum iindeki aptallatrc, yapay ya da bo riteller halini alacak denli derine kk salm olan bu unsurlar eletirirler. Onlar yeni ve denenmemi olann tarafndadrlar. Belki de Nietzschenin tehlikeli bir ekilde yaama arsnn bununla bir ilintisi vardr. Zaman zaman, communitalara duyulan anarist sempatinin ulara gittii grlr. rnein Hippiler modern yaplar reddederken, pislii kutsayacak denli ileri gitmilerdir dzensizliin son noktas. Ama btn toplumsal kuramlar iinde communitalara en ok sempati duyan anarizm olmasna ramen, gene de hl yapya, dzene veya topluma kar deildir. Aslnda, Proudhon zgrln dzenin kz deil, anas olduunu yazmtr. Anaristler iin mesele yap ya da dzeninin var olup olmamas deildir; onlar iin mesele ne tr bir yap ya da dzenin var olaca ve kaynaklarnn ne olacadr. Kendi yaamn kendi dzenleyecek denli zgrle sahip olan bir grup ya da kii en yksek dzeyde dzene sahip olacaktr; dzenin yukardan ve dardan dayatlmas, eer ocuksu bir bamll ve gszl tevik etmiyorsa, kzgnl ve isyan kkrtr, dolaysyla kargaa yaratan bir kuvvet olur. Anarinin g, otorite, politika ve politik rgtlenmelerle ilikisi yanl anlalan bir baka alandr. nsan gruplar iinde g iin yaplan baz manevralar bireyler arasndaki ilikileri belirler. ekimenin younluu ve ekimeye yaplan vurgu, toplumdan topluma ve kiiden kiiye deiir. lerde tartlacak olduu zere Pigmelerin ve Zuni ve Hopi gibi Pueblo yerlilerinin kltrel deerlerinde, kiilerin n planda durma giriimleri kmsenir. Mamafih bakalarn etkileme arzusunun olmadn kimse sy-
19
leyemez. Elbette ki her kltr iinde deikenlik grlr. Baz insanlar dierlerinden daha ok abalarken, bir ksm insan katlmamay bile tercih edebilir. Buna ramen, g iin mcadele eitli biimlerde her insan grubu iinde grlr. G dierlerine kendi istediklerini yaptrma yetisidir. Bu nedenle, on kiiyi emirlere uymaya ikna eden kii, tek bir kiinin itaat etmesini salayabilene gre daha fazla gce sahiptir. Fakat bu dier tm eylerin eit olup olmamasna baldr; rnein, nkleer bir bombay patlatmasn bilen kiiyi kontrol eden biri, sradan bir milyon insann davrann kontrol eden birine gre daha fazla gce sahiptir. G nfuz ve etki demektir bakalarn mantksal bir argmanla, stat veya mevkisinin prestijiyle, para ya da rvetle ikna etmektir. Veyahut, fiziksel ya da psikolojik aralarla, ak veya zmni zarar verme tehdidi ve bunu hayata geirebilme yetisi anlamna gelir. G mcadelesi sosyal grup iinde nemli bir dinamik gtr grubun zaman iinde deiime maruz kalmasn salayan temel bir mekanizmadr. yelerin itip ekmesi sadece saray devrimlerine, yani daha gl ve daha az gl olanlar arasnda deiimlere yol amaz, ayn zamanda kurallar ve deerlerde de deiimlere yol aar. Anaristlikle hibir ilgisi olmayan Alman sosyolog Ralf Dahrendorf, zellikle Marxa bir yant olarak, anarist dnceye tabi tarzda bir tez ortaya atar. Dahrendorf g mcadelesinin bir toplumda merkezi bir yer tuttuunu ileri srer; Marx asl olarak g kompleksinin bir vehesiyle, yani ekonomik gl ilgilenmitir. Bu vurgunun anlam, Marx izleyenlerin, gcn ekonomik olmayan boyutunu kmsediidir. Sonu olarak, dnyada pek ok halk demokrasisi var ve bu demokrasilerde insanlar devrimden ncekinden hi de az olmayan bir bask altnda yayorlar. Marksizm uygulamada iktidar glerini kapitalistlerden alp profesyonel brokratlara ve askeri grevlilere verme eiliminde olmutur, bunun
20
Anarinin Doas
sebebi asl olarak iktidarn, gcn kendisini merkezi bir sorun olarak grmemesidir. Anaristler bu daha geni mevzuu zerinde durmakta srarcdr. Ne anari ne de anarist teori gc inkar eder; tersine, anarist teoride bu tm insan topluluklar iin merkezi bir konudur ve gcn snrlanmas srekli ilgi odadr. Bakunin insann byk bir g itkisinin olduunu kabul etmitir (Maximoff, 248 vd.). Anari her eyden nce, gcn azami derecede datld bir kouldur. Bylece Marksizm gibi gcn bir toplumsal gruptan (snf) alnp dierine devredildii dier politik teorilerin aksine g ideal olarak eit biimde dalm olur. Gle ilgili anarist dncelerin ounun, kimsenin kimseyi taciz etmedii topik ideal toplum dyle kart da dorudur. rnein Godwin ve Kropotkin, zaman iinde insanlarn birbirlerine iyi davranaca ve kimsenin kimseden faydalanmaya almayaca bir duruma doru evrileceine inanyorlard. Fakat dier anaristler insan doasyla ilgili olarak bu kadar iyimser deillerdir; eer olsalard, gcn kullanm ve suiistimali konusunu bu kadar dert etmezlerdi. Max Weber g ile otorite arasndaki fark vurgulamtr. Herhangi bir toplumda, o toplumun yeleri belli baz kiilerin belli alanlarda otorite sahibi olduunu kabul eder. Bylece modern toplumda yeler, yasay inediinden phelenilen kiileri yakalamak iin baz kiilerin gerektiinde silah kullanma hakkna sahip olmasn meru kabul ederler. Bu polisler daima zel bir giysi giyerler. Bu toplumun yeleri, bakalarnn, diyelim gangsterlerin g kullanmasn meru kabul etmezler. Oysa her iki rnekte de cebri g kullanm sz konusudur. lkinde, meru ve bir hak olarak grldnden g bir otoritedir. Fakat ikincisinde otorite deildir; yasad g kullanmdr. Bu tarz bir ayrm btn toplumlarda yaplabilir. Fakat Weberin terminolojide yapt nemli bir deiiklik dzen konusuyla ilgilidir. ou Kanadal, Ottawa hkmetinin iktidarnn meru olduu fikrini isteyerek onaylarken, bazlar bu iktidara sadece rza gsterir. rnein,
21
Endonezyada Hollanda smrge ynetimi kuaklar boyunca kaba g kullanarak iktidarda kalmtr. Fakat zaman getike bu ynetim belli bir meruiyet kazanmtr, yle ki Weberin terimleriyle g otorite olmutur. Ama meru g olmasnn sebebi Endonezyallarn rza gstermeyi renmi olmasdr: Duruma alm ve onu zmnen kabul etmilerdir. Raymond Firth, gcn ynetilenden ihtiya duyduu destein, rutin kaytszlk, bir alternatif dnememek yahut mutlak grlen baz deerleri kabul etmek eklinde olduunu fark etmitir (123). ou otorite gangsterlerin kaba gc olarak balar ve zmni rza ile meru otoriteye dnr. Ulus-devletlerin tarihi hi phesiz byledir. Fried meruiyetin, ideolojinin gle karmasn salayan ara olduu gzlemini yapar. Meruiyetin ilevi, toplumun bir kesimi tarafndan faydalanlan, tek noktada toplanm sosyal gcn varln aklayp hakl karmak; zel sosyal dzenlere, yani sosyal gcn akn taksim eden ve ynlendiren zel baz yntemlere benzer bir destek sunmaktr (Fried, 26). Kaba g kullanmnn meruiyetini kabul eden bir filozof ya da sosyal bilimci olmad gibi, tm otorite trlerini tamamen ve btnyle reddeden de bulunmaz. Anaristler bile meru otoritenin bir yeri olduunu kabul ederler. Anarist bir meru otorite kavram uzun zaman nce Proudhon tarafndan dile getirilmitir: Eer insan sosyal bir varlk olarak douyorsa, babasnn onun zerindeki otoritesi, akl kemale erip, eitimini bitirdiinde, babasnn orta olduunda sona erer (tarih belirtilmemi, 264). Daha sonra Bakunin de yle yazmtr: O halde, bilimin mutlak otoritesini tanyoruz Yegne meru otorite budur, merudur, nk rasyonel ve insan zgrlyle uyum iindedir; bunun dnda kalan dier btn otoriteleri yanl, keyfi ve lmcl ilan ediyoruz (Maximoff, 254). Paul Goodman Drawing the Lineda ocuun annesine ya da rencinin retmenine bamllndaki yani, retme eyleminin, dierinin seviyesine ulamas iin birinin bamlln
22
Anarinin Doas
arttrma niyetini ierdii durumlardaki doal zorlamadan bahseder (1946). Frommun Proudhonu, Bakunini veya Goodmann ilk eserlerini okuyup okumadn bilmiyoruz, ancak otoritenin yapsna dair fikirleri anarist ncellerinin fikirleriyle paralellik tar ve onlara daha da aklk kazandrr. Bakunin gibi Fromm da rasyonel ve irrasyonel otorite arasnda bir ayrm yapar. Rasyonel otoritenin yeterlilik iin kendi kaynaklar vardr; srekli tetkik ve eletiri gerektirir ve daima geicidir. Sadece belli bir alandaki yetenek ya da bilgi derecesi asndan farkllk gsteren znenin ve otoritenin eitliine dayanr. te yandan, irrasyonel otoritenin kayna daima [fiziksel ya da zihinsel olsun] insanlar zerindeki gtr (9). Stanley Milgram insanlarn, politikaclar da dahil olmak zere otorite konumundakilerin en bilgili kiiler olduklarna inand saptamasn yapar. Ama belki de bu onlarn otoritelerini hakl karma abas kapsamndaki iyi niyetli bir dnceden ibarettir. nsanlar kendilerini, seim araclyla, bu grevlere entelektel adan stn kiileri getirdikleri yanlsamasna inandryorlar. Modern toplumda rasyonel olarak otorite olma hakkn kazanm pek ok otorite konumu vardr; fakat otorite iddialar irrasyonel olan pek ok yetki mevkii de mevcuttur ve onlar bizim politikaclarmz, yarglarmz, polislerimizdir. Sadece rasyonel otoriteyi kabul eden anaristler bunlar reddeder. Anaristler sadece uzmanlar, yani eitli alanlarda otorite sahibi olan, uzmanlklar nedeniyle kabul gren kiileri tanrlar. Ama burada bile zde potansiyel bir tehlike grmek mmkn olabilir; bu tarz bir otoriteye sahip olanlar glerini geniletmek, rasyonel otoriteden irrasyonel otoriteye dntrmek isteyebilirler. Otorite kavramyla yakndan ilintili olan baka bir kavram da liderliktir. Her insan topluluu iinde u ya da bu nedenden dolay daha nfuzlu grnen bireyler olduunu hi kimse inkr edemez. Anarist hareket kavramn kendisine pheyle yaklasa da uzun zamandr liderleri kendi koullar iinde kabul etmektedir. Grup
23
liderlii insann toplumsal rgtlenmesi asndan evrenselse de, liderliin farkl topluluklar iinde farkl ekilde alglandn vurgulamak elzemdir. Pigmeler ve Arizona Hopileri liderlere kar anarist bir gvensizlik sergiler, yle ki topluluk yeleri, topluluk iine olabildiince kararak liderlik rolnden kamaya abalar. Bir yap ve dzene sahip olan toplumlar g ve iktidar problemiyle uramak zorunda kaldklarndan, siyasete de karrlar. Siyaset szcn kullandmzda, g ve iktidarla ve bunlarn insan grubu iindeki kullanmlaryla ilgilenmek durumunda kalrz. Btn toplumlar siyaset yapmazlar, ama siyasi rgtlere ve siyasi sistemlere sahiptirler yani, g [iktidar] problemleriyle uramak iin standartlatrlm yntemleri vardr. Siyasi rgtlenme demek, ynetim [hkmet] demek deildir. Ynetim, siyasi rgtlenmenin bir biimidir. Siyaset eitli ekillerde ele alnabilir; ynetim bunlardan sadece biridir. Dolaysyla bir teori olarak anarizm bile siyaseti veya siyasi rgtlenmeleri inkr etmez ya da bunlara kar deildir. Tam tersine olduka siyasidir. En geni anlamyla siyaset herhangi trdeki bir sosyal grup iin kullanlabilir. Yani, aile iinde bile siyaset olabilir zira ana, baba, oullar ve kzlar arasndaki g dalm aile iinde temel bir meseledir. Yerel bir klpte bile benzer ekilde ufak apta siyaset vardr. te yandan, biri konuurken siyasetten ya da siyasi rgtlenmeden bahsettiinde, kimsenin aklna aile ii meseleler gelmez. Siyasi rgtlenme daha ok kamusal ilerle ilgili olarak kullanlr hakimiyet snrlar iindeki topraklarla ve akrabala dayanan gruplamalarla ilgili ilikiler vb. Siyaset nemli oranda corafi bir alan da kapsar rnein bir topluluk ya da en azndan geni bir alandaki komuluk ilikileri. Fakat bu tarz bir kavramsallatrma bile, kiinin siyasi meselelerle mi, yoksa ailevi meselelerle mi ilgilendiine bal olarak bir mphemlie yol aar. Akrabalk bayla bal, ama geni aile seviyesinin tesindeki (mesela babasoylu) iki grup arasndaki bir karlamayla da yz yze olabiliriz. Bu durum en azndan yar kamusal bir mesele olarak grlebi24
Anarinin Doas
lir. Buna ramen, kullanlan terimler ve takas atmosferi amaz ekilde akrabala ait olacaktr.
Sosyal Yaptrmlar
Ne anari ne de znde anarist kuram rgtlenmeye, siyasete ya da siyasi rgtlenmeye kardr. Bunlarn baz biimlerine, zellikle imdi zerinde duracamz terimler olan hukuka, ynetime ve devlete kardrlar. Radcliffe-Brown, sosyal bir grubun, yelerinden herhangi birinin davranna tepki gstermek iin bavurduu tutuma yaptrm demeyi neriyor. Bu durumda, olumlu bir yaptrm genel onayn bir tr ifadesi oluyor. Bir askere madalya verilir; bir akademisyene fahri doktorluk ya da renciye burs; anne iyi davranlar iin kk ocuunu per ya da babas ona bir para eker verir. Negatif yaptrm ise topluluun bir yesinin ya da yelerinin davranna kar tepkisidir; onaylamama durumunu belirtir. rnein, bir asker askeri mahkemeye kabilir; bir akademisyen grevinden kovulabilir ya da hapse atlabilir; bir renci snfta kalabilir veya dier renciler tarafndan dlanabilir; ocuk ebeveynlerinden tokat yiyebilir. Bir toplumda en nemli eyin negatif yaptrm olduuna hi phe yoktur. Yaptrmlar yaygn, din, hukuk gibi kategorilere ayrlabilir. Burada benim yorumum Radcliffe-Brownunkinden biraz sapyor. Yaygn yaptrmlar, topluluun bir ya da daha fazla yesine nceden planlanmakszn uygulanabilen yaptrmlardr. Yaygn yaptrm kavram asndan nem tayan nokta, bu yaptrmlarn uygulanmasnn belli bir sosyal rol tayan kiilerle snrl olmamasdr. Toplum bir btn olarak bu gce haizdir. Yaptrm arac olarak iddet kullanm zerinde tekel iddiasnda bulunabilecek zel bir elit kesim yoktur. Dahas, uygulanan yaptrmn younluu deiebildii gibi, uygulanan yaptrmlar da deiebilir. Yaygn yaptrmlar arasnda, dedikodu, ad takma, mnakaa etme, yumruk dv, ldrme ve srgn saylabilir. Dello yap-
25
ma ve resm bilek grei malar daha az rastlanan biimlerdir. Inuitler, yarglk grevini stlenen bir izleyicinin nnde, iki tarafn aalamalarla birbirine stn gelmeye abalad ark yarmalarn, atmalar trenselletirmilerdir. Yaygn yaptrmlara bir grup ya da birey tarafndan bavurulabilir. Bu yaptrmlarn etkinlii yaptrmlara topluluun katlmasyla artrlr. Kendi adaletini kendi uygulama ynndeki eylemler ve kan davalar kolektif faaliyete dayanan yaygn yaptrmlarn genel rnekleridir. Birok toplumda mal karl maddi cezalar ve dierleri bir meclis tarafndan verilir. Radcliffe-Brown bunlar organize yaptrmlar olarak adlandryor. ayet meclis kararlarn hayata geirmek iin g kullanma yetkisine sahip deilse, bunlar gene de yasal deildir, fakat daha resmi bir tarzda, yaygn yaptrm zelliklerini tarlar. Byle rneklerde meclis yeleri birer yargtan ziyade arac ilevi grrler ve anlamazlk halindeki iki taraf bir uzlamaya raz ettikleri lde baarl saylrlar. Yaygn yaptrmlar evrensel bir sosyal dzenleme biimidir; sosyal bir grubun elinde hi imkn yoksa bile, yaptrm olarak snflanabilecek eitli teknikleri kesinlikle vardr. Din yaptrmlar doastne bavurur. Bir kiiye kara by yaplabilir; birisi ebedi cehennem strabyla tehdit edilebilir yahut olumlu yaptrm anlamnda ebedi cennet mutluluuyla yreklendirilebilir. Nuer kabilesinde leopar derisi giyen ef lanetleme tehdidiyle isteklerini yaptrabilir. Ojibwa yerlileri kurallara kar gelmenin, baz zel hastalklara yol aan doast gler tarafndan ele geirilmeye yol atna inanrlar. Bylece din yaptrmlar lanet eden kii rneinde olduu gibi ya insan eliyle uygulanr; yahut Ojibwa inancnda ya da On Emirden birini ihlal eden kiinin cehennem ateinde yanaca fikrinde olduu gibi otomatik olarak iler. Baka bir adan, din yaptrmlar ya bu hayatta gelecee ynelik cezalandrma niyetini gder ya da yaamdan sonras iindir: Fiziksel cezalara kar nihai ruhan cezalar.
26
Anarinin Doas
Hukuk yaptrmlar, bireyin davrann onaylamann veya tasvip etmemenin tm ifadelerini ierir: a) bu yaptrmlar, zel olarak, tanml rollere sahip, grevlerinden biri bu cezalar uygulamak olan kiilere devredilir; b) bu bireyler tek bana, iddet kullanma tehdidini ieren bir yetkiye sahiptirler ve bunu ilerini yapmak iin kullanrlar; c) kurallarn ihlali erevesinde datlan cezalar belli snrlar iinde ve sula ilikileri erevesinde tanmlanr. Polisler, yarglar, gardiyanlar, cellatlar ve yasa koyucular, hukuk yaptrm kullanabilen rneklerdir. Bizim toplumumuzda bunlar kolektif olarak bir ynetim olutururlar. Devlet, ynetim failleri araclyla toplum iinde dierlerine kar iddet kullanma tekelini elinde tuttuunu beyan eder. Bunun anlam, devletin yalnz belli faillerinin, rnein polisin, bir kiiyi yoldan alp cezaevine koyabileceidir. Yalnzca belli kollektiviteler, yani mahkemeler, kiinin sulu olup olmadna karar verebilir ve dierlerinin, yani yasa koyucularn kanun olarak koyduu snrlar erevesinde cezann ne olacan takdir edebilir. Son olarak, hukuk bir yaptrmla balantl olan ceza ak ve kesin bir ekilde standartlatrlr. Bir dkkn soymaktan sulu bulunan kii, diyelim bir yldan on yla dek hapis cezasna arptrlr. Hukuk yaptrmlar kanunlardr. Kanunlar, birilerinin gerektiinde iddet gcyle dzenlemeleri icra etmek zere tasarlanm yahut yetkilendirilmi belli zel rollere sahip olmas ve cezalarn belli snrlarnn olup, keyfe keder deimemesi anlamna gelir. Hukuk, ynetimin ve devletin olduu yerde mevcuttur; bunun tersi de geerlidir, yani eer bir ynetim varsa orada hukuk da vardr. Hukuk yaptrmlar, dolaysyla hukuk ve ynetim evrensel deildir, sadece baz insan topluluklarnn karakteristiidirler en karmak olanlarnda grlrler. Unutmamak gerekir ki, byle toplumlarda periferik olarak yaygn ve din yaptrmlar da mevcuttur.
27
Malinowski hukuk, kanun teriminin serbest bir ekilde, topluma destek olan tm sosyal kurallar kapsayacak ekilde kullanlabileceini ne srer (Malinowski, 9-59). te yandan, byle kullanmlar farkl kurallarn yaptrm aralarndaki nemli ve temel farkllklar rter. Hukuk ve ynetim amaz ekilde elit bir snfn ynetimiyle ilintilidir; ynetimsiz toplumlar ise amaz ekilde eitliki ve snfszdr. Bu nedenden dolay, Malinowskinin serbest kullanm, dzenlemeleri kimin veya neyin uyguladyla ilgili nemli bir fark gizler. Hukuk yaptrmlarn hkm srd herhangi bir toplumun anarik olarak grlemeyecei aktr. Aadaki aratrmalarn bazlarnda da grdmz zere, marjinal rnekler mevcuttur. Anari ve ynetim arasnda ok keskin bir izgi yoktur. Bununla birlikte, yaygn ve din yaptrmlarn anariyle ilikisini biraz netletirmemiz gerekir. Anarizmin sosyal kuramnda gnll ibirlii fikri madalyonun olumlu yzyse, ynetimin tasfiyesi negatif yzdr. Gnll ibirlii fikri anarist dncede gayet kritik bir nem tadndan, yaygn ve din yaptrmlarn kullanmna zel bir nem vererek, bunun ileyen anarik rejimlerin yapsyla olan balants zerinde dnmek nem tar. Gnll ibirlii, ztt olan cebir gibi, hayli belirsiz bir terimdir. Bir bak asndan, hibir ey saf gnlllk olarak dnlemez ve tm edimler bir biimde zorlama ierir. Vicdan, ego, id, ruh veya adna ne diyecekseniz, sizde bulunan o ey de, polis veya toplum d brakmak kadar cebri birer g olabilir. te yandan, cebir en iyi ekilde emir ve itaat ilikisi olarak alglanabilir; zira emreden g, ister insan isterse doast bir ey olsun, daima kiinin dndadr. deal olarak, gerek bir gnll ibirliinin hakim olabilmesi iin byle bir dsal zorlama olmamas gerekir. Ama gene de anaristlerin kendileri bile byle cebri g kullanmn kabul eder ve gnll ibirliini kstlarlar. Gnlk faaliyetlerinde, yazlarnda, kendi kurduklar anarist komn ve topluluklarda, anaristler eitli yaygn yaptrmlar kullanrlar. Bazlar aka hukuk yaptrmlar bile savunup uygulamtr.
28
Anarinin Doas
Bakunin ya da Proudhonun ngrd tarzdaki toplumu, ademi-merkeziyeti federal bir demokrasiden ayrt etmek zaman zaman g olabilir. Yaamnn sonuna doru Proudhon gnll ibirliine ynelik savunusundan uzaklaarak bir tr minimal devlete ynelmi gibidir. Du Principe Federatif de [Federatif lke zerine] yle yazmaktadr: nsan rk uygarlkta, ahlak ve bilgelikte ne kadar ileriye giderse, ynetim ve otoritenin izleri o lde ortadan kaybolacaktr. (20) Onun iin anari ideal bir tarzd, bir soyutlamayd; tpk, asla saf biimde bulunmayp politik sistemlerin bir karm olan benzer ideal tarzlar gibi, diyelim demokrasi ve monari gibi. zgr bir toplumda, devletin ya da ynetimin rol asl olarak yasama, tesis etme, yaratma, balatma ve yerletirmedir; ve olabildiince az oranda yrtme rol stlenmelidir (Bir proje iin) bir balang yaplp mekanizma kurulduunda, devlet geri ekilir, yeni iin yrtlmesini yerel otoritelere ve yurttalara brakr (45). Proudhon merkezin rolnn genel bir balang yapmak ya da garanti salamak ve denetlemek noktasna dek geri ekildii, [merkezin] emirlerinin yrtlmesinin federe ynetimlerin ve onlarn sorumlu temsilcilerinin onayna bal olduu federal ya da konfederatif sistem taraftaryd (49). svire konfederasyonundan tasvip ederek bahsetmekteydi. Proudhon 1864 ylndaki bir mektubunda yle yazyordu: Eer kendimi yle ifade etmem doru olursa, anari, otorite prensibinin, polis kurumlarnn, kstlayc ve baskc nlemlerin, brokrasinin, vergilendirmenin vb. en basit biimine indirgendii bir tr ynetim, bir anayasa biimidir (alnd kaynak Buber, 43). Yal Proudhonun, Carolinel John Taylor ya da Roanokeli John Randolph, hatta John Calhoun gibi, merkezi hkmete ilk muhalefet eden Amerikallarla yaknl bizi merakta brakyor. Proudhonun federalist fikirlerinin ounu benimsemi olan Bakunin de benzer bir problem ortaya koyar. Bakunin Organisation of the International Brotherhoodda federal bir sisteme dair
29
fikirlerini tanmlarken, artc beyanlarda bulunur: te yandan, komnal yasama organlar, ikincil neme haiz meselelerde blge yasama organlarndan ayrlma hakkn muhafaza eder; fakat bu asli meseleler iin sz konusu olamaz; blge parlamentosu, komnlerin i idaresine asla mdahale etmeyecek, her komnn blgesel ve ulusal vergi kotasna karar verecektir. Ulusal bir parlamento ve mahkemeler de olacaktr. Bu ulusal parlamento milli tz oluturacak temel prensipleri tesis etme grevini stlenecek ve milli pakta katlmak isteyen eyaletler iin balayc olacaktr. Ulusal parlamento sava ya da bar yapmak iin mttefiklerle mzakere edecek ve (daima nceden belirlenmi bir dnem kapsamnda) ulusal ordunun oluumunu emretmek iin inhisari bir hakka sahip olacaktr (Lehning, 72, 73). Bakuninin anarisi ademi-merkeziyeti federalist bir demokrasiyi andryor. Fakat bu metni yazdktan bir yl sonra, Federalisme, Socialisme et Antitheologisme adl bir makalede kendini anariye kefaret deme durumunda grmektedir: Gnll olarak katlm bile olsa, bir blge srf bir devletin paras olduu iin, hibir koulda ona sonsuza kadar bal kalma ykmll altna sokulamaz. zgrce birleme hakk olduu kadar zgrce ayrlma hakk da tm politik haklar iinde ncelikli ve en nemli haktr (Lehning, 96). Kropotkin ilk Ortaa ehir topluluunu anarist bir sistem olarak tanmlamaktadr; kald ki, aada greceimiz gibi, bu topluluun bir ynetim yapsna sahip olduu kesindir. Ayns 1917de Ukraynada ve daha sonralar spanyada kurulan anarist kolektiflerle ilgili olarak da sylenebilir. Josiah Warren gibi bireyci bir anarist bile rgtl milis gcn ihtiya olarak grmtr. Keza ou anarist amalarna ulamak iin askeri gc meru ya da talihsiz bir zorunluluk olarak grmlerdir. Ksaca sylemek gerekirse, anaristler yasal yaptrmlar konusunda bazen mphem bir tavr iinde olabilmilerdir. Modern devletin kilise ve devlet gibi hayli merkezi cebir alanlarna odaklandklarnda da, anaristler, dedikodu ve toplum
30
Anarinin Doas
dna itme gibi yaygn yaptrmlarn zaman zaman daha baskc olabilen gcn reddetmeye eilim de gstermilerdir. Buna ramen, devletin cebri ile yaygn yaptrmlarn cebri arasnda nemli bir fark vardr; ilkini reddederken, ikincisi ksmen anaristlerin duyduu gveni hakl karabilir. Devletin ya da ynetim iinde ynetenler ve ynetilenler arasnda daima bir stat ve hiyerari fark vardr. Bugn ynetenlerin yarnn yneticileri olmayacan varsaydmz bir demokraside bile gene de stat farklar vardr. Demokratik bir sistemde yalnzca kk bir aznlk ynetme frsatna sahip olacaktr ve bunlar amaz ekilde elit bir grup iinden kacaktr. Stat farkllklar, yaygn yaptrmlarn doasnda olan bir ey deildir. Bir kii ya da grubun baka birine kar dedikodu yapt yahut onu dlad noktada, o kii de aynn yapmakta serbesttir. Farkl statnn yaygn yaptrmlarla ilintili olduu durumlarda, diyelim babann oluna emir verdii vakada, ynetme durumuna yaklaan bir tr cebir biimiyle kar karyayz. Ama gene de babann rolnde bir rasyonel otorite nitelii vardr ve gen bir erkek nihayetinde babasyla daha eit bir konuma ykselecei bir zaman umut edebilir; diyelim sonunda kendisi de babalk mertebesine ulaacaktr. Yaygn yaptrmlarn hibirinde, kullanlan gcn o gc kullanacak belli bir gruba devredilmesi sz konusu deildir. Anarizm toplumsal bir kuram olarak, cebrin btn biimlerini reddedemez; ben fiiliyatta da reddetmediine inanyorum. Anarizmin taraftarlar gnll ibirlii sloganna sahip kabilirler, fakat bunun da snrlar vardr. Anaristler asndan, baz koullarda belli trde g kullanmnn meru kabul edildii ou kii iin ak seiktir ve genelde de zmnen kabul grr. Bu g antropologlarn yaygn yaptrmlar diye bahsettii eydir. Aslna baklrsa, psikologlar bizi bilgilendirdii ve Allen Rittern daha yakn zamanlarda yineledii gibi, bu yaptrmlar kiilik geliimi iin zorunludur. Kiinin benlik bilincinin geliimi, dierlerinin onun davranlar hakknda neler dndn bilmesine baldr.
31
Ayn zamanda, yaptrmlarn ileyii dierlerinin farkndaln salar ve bylece empati yaratarak cemiyeti kurar (Ritter, 1980). Din yaptrmlara gelince, anarist kuramclar dini genel olarak kiinin zgr ifadesini kstlamay hedefleyen bir baka bask sistemi olarak deerlendirmilerdir. zellikle Michael Bakunin Tanry ve devleti birbiriyle balantl, yok edilmesi gereken iki byk zalim canavar olarak grr. nde gelen anaristlerin hepsi en azndan kiliseye -rgtl ve hiyerarik bir sosyal yap olarak grlen bu din oluuma- kardr. Anarizmi, Dadaki Vaaz retilerini birebir kabul ettiini vurgulayan bir Hristiyanlk yorumundan kaynaklanm olmasna ramen, Tolstoy bile buna katlr. Katolik Emeki Hareketi Amerikan anarizmi iinde daha srad bir oluumdur. Daha sonradan Katolik olan Dorothy Dayin ncln yapt bu hareket hem pasifist anarizmin hem da Roma Katolik Kilisesinin ilkelerine bal kalmtr bir tr Katolik Tolstoycu harekettir bu. Anarizmin ya da baka bir deyile makul llerde zgrlk bir doktrinin, Roma Katolik kilisesiyle, onun mutlak monari yanll papalk ve kat hiyerarik yapsyla nasl olup da uyutuunu bu hareketin dndaki ok az saydaki kii anlayabilmitir3. ou anarist, hangisi olursa olsun dini otoriter bir sistem olarak grr, ama tm din yaptrmlar ille de anariye ters dmek zorunda mdr? Ben byle olduunu dnmyorum. Yukardaki, insann zerinde dnmesini gerektiren din yaptrmlar ile otomatik olanlar arasnda yaptmz ayrm deerlendirmeliyiz. Anariyle en az uyuan ve hukuk yaptrmn baz niteliklerini tayan bir din yaptrm, belli bir kii tarafndan resmi bir konumun paras olarak bavurulabilen ve bu kiinin yaptrmlar uygulamak iin g yani otorite- zerinde meru tekelinin varlna dair konsenssn olduu yaptrmdr. Rahip bunun en iyi
3 Catholic Worker gazetesi, bir rahibin kilise sansrcs olarak atanmasna msaade etmi ve Dorothy Day, eer Kilise emrederse, gazeteyi yaymlamay derhal keseceini bizzat kendisi belirtmitir.
32
Anarinin Doas
rneidir. Dier yandan, din yaptrm dayatacak gce pek ok kii tarafndan ulalabildii ve bu yaptrmlar zerinde kanunen tekel kurulmad durumlarda, yaygn yaptrmlarla paralellik tayan bir durum sz konusudur. Dorudan Tanrdan ya da baka bir doast gten geldiine inanlan ceza, insan mdahalesi gerektirmez ve daha ziyade, frtna ya da deprem gibi doal olaylara boyun eme emridir. Aslna baklrsa, kiinin kendi kendini vicdanen cezalandrmas bu trden bir yaptrmdr. Yaygn yaptrmlarla paralellik gsteren bu din yaptrmlar, insan aracl gerektirmeyen dier yaptrmlar gibi, burada algladmz biimiyle anariyle uzlamaz deildir.
Ynetim ve Devlet
Ynetim ile devlet kavram ve bunlar arasndaki iliki genelde birbirine kartrlr. Marksistler ve Bakunin dahil baz anaristler devlete kar olduklarn ve onun yerine, eylerin zerinde bir ynetimi, siyasi ynetim denilen eyi koymay arzu ettiklerini belirtirler. Fakat bu sanki szcklerle yaplan bir oyundan ve sloganlatrmadan ibarettir. Her trl ey insanlar tarafndan kullanld iin ynetme ihtiyac iinde deerlendirilir nk insanlar bu srece dahildir. Dolaysyla eylerin ynetimi hl insanlar zerinde bir ynetimdir. Dahas, bu durumda devlet feshedilemez ve hl bir ynetimi vardr, zira ynetim, yani hkmet, devleti koruyan kurumsal bir organdr. Nadel (1942, 69-70) devletin zel karakteristiini belirtir ve bunu yaparak ayn zamanda devlet iinde ynetimin rolne iaret eder. lk olarak, devlet, zerinde egemenlik kurulan toprakla balantl bir oluumdur. Belli bir alan zerinde egemenlik iddiasnda bulunur ve orada ikmet eden herkesin, o snrlar iinde hkmeden veya yneten otorite kurumuna, yani ynetime [hkmete] itaat etmesini ister. Devlet bir yandan topraa bal bir oluumken, genelde kabileler-aras ve rklar-aras bir yapdr. yelik kriteri orada domakla
33
ve ikmet etmekle belirlenir. yelik normalde atfedilir, ancak kii sz konusu devletin toprak snrlar iine g ederek ve oraya yerleerek gnll olarak katlmay da talep edebilir. Devletin ynetim organ [hkmet] vardr ve bu organ bir lde merkezidir. Ynetim, mevcut yasalar uygulamak, yeni yasalar yapmak, dzeni korumak, kiiler ya da gruplar arasndaki atmalarda hakemlik etmek gibi ilevleri yerine getirir. Belli kiilerin belli sosyal rol ya da mevkilerde bulunmasn onaylar. Byle rollerin tanm asndan yaamsal nemde olan ey, sz konusu lke snrlar iinde meru iddet kullanma tekeli iddiasdr. iddet kullanmnda farkl role sahip olanlarn oynad rol deiebildiinden, olduka farkllam bir sistem ya da iblm sz konusu olabilir (bunu, yukardaki, hukuk yaptrmlar tartmasyla karlatrn). Gene de hepsi tek bir entegre tekelci kurumun parasdr. Byle bir durum, rnein bir kurban iddetle tehdit edebilen Inuit amann rolnden farkldr, zira aman iddetin meru kullanm zerinde tekel iddia edemez. Herhangi bir devlette ynetici grup, oluumu, stats ve organizasyonu ile bir btn olarak nfustan zellemi ve ayrcalkl bir birimdir. Bu grup kolektif olarak siyasi kararlar zerinde tekele sahiptir. Baz ynetim biimlerinde yerleik ve kendi kendini yenileyen bir snf oluturabilir. Demokrasi gibi daha ak sistemlerde daha byk bir sirklasyon, ynetici grubun yeleri arasnda dzenli bir devir vardr. Bylece, hanedanlklar ya da dier tr kapal ynetici snflar ortaya kmaz. Bu elbette ki demokraside g eitlii yanlsamasna katkda bulunur; yneticiler ve ynetilenler arasndaki ayrm rter. Hem devlet hem ynetim [hkmet] iin asl olan, yasalar uygulamak iin iddet kullanmdr. Bu durum ynetici grubun iradesinin dayatlmas olarak grlebildii gibi, dzeni ve asayii korumak, i anlamazlklarda hakemlik etmek olarak da grlebilir. Aslnda devletler ve ynetimler btn bu ilevleri yasalar uygulayarak yerine getirirler. Sol kuramclar ve zellikle
34
Anarinin Doas
anaristler, yasann uygulanmasnn nihai ve ncelikli amacnn yneticilerin kar olduunu vurgularlar; ama bunun gene de, diyelim asayii korumak gibi olumlu yan etkileri de olabilir. Ayn kiiler, varl iddet kullanmna dayandndan iddeti merulatrp kkrtan bir sistem olduu iin, devletin varlnn nifak ve atmann ba gc olduunu da vurgularlar. Devlet bir tarafta emir veren amirler, deer tarafta da boyun eenler olmas gerektii varsaymna dayanr bu durum astlar usandrp hayal krklna uratr ve bylece gene iddeti kkrtr. Demokratik sistemler bu durumu nispeten iyiletirebilir, ama sorunu tamamen ortadan kaldramaz. Yaps itibariyle devlet ve ynetim, insanlar arasnda doal gnll ibirliini yasad ilan etmese bile tasvip de etmez. Benjamin Tuckerin iaret ettii ve Taylorn son zamanlarda daha da ayrntlandrd bir noktadr bu. Anarist kuram, buna bal olarak, Hobbesun ynetimi olmayan topluluun kt ve kaba olaca eklindeki tezine aka kardr. Aslnda, anaristler Hobbesu mahkm ederler ve devlet ortadan kalkt takdirde dnyann daha huzurlu ve ibirliine ak bir yer olacan ileri srerler. Aktr ki antropolojik kaytlar Hobbesu hibir ekilde desteklemez. Devletsiz toplumlar, devleti olan toplumlara kyasla, daha az iddetin olduu ve daha az zalim toplumlardr. Hepsinden te, devlet ve ynetim sava iin organize edilmitir. Bugne kadar sava iin bundan daha etkin bir rgtlenme kurulmamtr. Sac kuramclar ile anarist kuramclarn devletin varlnda iddetin nemini kabul etmekte yaknlamas ilgin ve belki de ironiktir. Machiavellinin bir devletin ilemesine dair pratik rehberi demokrasinin pek ok naif inanann rahatsz etmitir, zira talyan politikac g ve sahtekarl herhangi bir devletin baars iin ak merkezi mekanizma olarak grmektedir. En byk kahraman Byk Frederick olan Alman tarihi Von Treitschke u gzlemde bulunur: Sava olmazsa hibir devlet olamaz. Bildiimiz tm devletler sava araclyla ortaya kmtr ve silahl kuvvetlerle yelerini korumak asl ve temel ileri olmutur. Bu nedenle, devletlerin varl srdke sava da tari-
35
hin sonuna dek varln srdrecektir ebedi bara krcesine inananlar devleti tek tek ele alma hatasna derler ya da barn evrensel olduu hayaline dalarlar, oysa ki bunun akla aykr olduunu daha nce grdk, nk bir devlet daima dier devletler arasndaki varlyla mana tar ve bu nedenle dierleriyle atr (38). taat devletin aslen ihtiya duyduu eydir onun asl z, kendi iradesinin yerine gelmesidir. (14) Devlet bir sanatlar akademisi deildir, borsa hi deildir; gtr (242). nde gelen ngiliz antropolog Edward B Taylor Anthropology adl kitabnda yle der: ster cumhuriyet densin isterse krallk, anayasal bir ynetim ulusun kendini askeri despotizm makinesi araclyla ynettii bir dzenlemedir (156). Genel geer kanaatin aksine devletle ba hi ho olmayan Nietzsche devletin yamac yapsn yle belirtmitir: Devlet ahlakszca rgtlenmitir sava, igal ve intikam arzusuyla Bir yamac olan devlet giderek genilemeye teebbs eder, dier zayf devletlerin aleyhine etki ve zapt alann geniletir. Devletler arasndaki bu mcadelede, zaman iinde ou devletin bu atmann dnda kalmay tercih ettii ve etkin bir ekilde rekabet edemeyeceini fark ederek daha byk devletlerin uydusu olduu dorudur. Byk devletlerin, her zaman, daha kk devletleri yutma derdinde olmayabilecei de dorudur; zira byle devletleri grnrde bamsz yaplar olarak tutmak daha ilerine gelebilir. Bylece modern dnyada, genileme mcadelesinin ortasnda, ayn zamanda devletin geleneksel yamac grevini de yrten sper gler var - ABD, Rusya, in, Fransa ve (imdi marjinal olarak) ngiltere. Byk yamac glerin her birinin saysz uydu devleti vardr. Genelde nc Dnya lkeleri olarak bilinen bu lkeler komu devletlere kar kk yamalara giriebilirler, fakat genel olarak bamsz konumlarn korurlar ve tam bir atmann dnda kalmay tercih ederler, nk byk yamaclar arasnda tampondurlar ya da onlarn peneleri arasndadrlar. Son olarak, rnein svire ya da son zamanlara dek Lbnan gibi, srekli olarak tarafsz olan az sayda devlet vardr; byk
36
Anarinin Doas
yamaclar, zellikle malumat toplama amalar iin faaliyet gsterebilecekleri byle blgelere ihtiya duyarlar.
Sonu
Yukarda tarttmz yaptrmlarn snflanmasn artk politik sistemlerle ilikisi iinde zetleyebiliriz. Bunun iin aadaki -bir uta hibir ynetimin olmad, dier uta ise devletin ve ynetimin aka var olduu- anariye doru bir devamllk iinde sunulan diyagram kullanacaz. Anaride yalnzca yaygn ve belli doast yaptrmlar ilevseldir, ari ise hukuk yaptrmlarn hakimiyeti ile tanmlanr.4 ki kutup arasnda, ortada, anarinin marjinal bir biimi ya da arinin eksik biimi olarak grlebilecek bir belirsizlik durumu vardr. Bu tr pek ok anormal rnek grlr; bunlarn bazlar zerinde aada duracaz. Lowienin dedii gibi, devletler devletsiz durumdan, tamamen olumu bir devlet halinde domazlar; evrim geirmeleri ya da deimeleri gerekir ki bu zaman alr.
Anari Yaygn Yaptrmlar Din Yaptrmlar Ari Hukuk Yaptrmlar Yaygn Yaptrmlar Din Yaptrmlar
4 Anari terimi, Yunanca an-arkhe szcklerinin birlemesi sonucu ortaya km olup basz anlamna gelmektedir; dolaysyla anari ve ari kartln baszlk ve ballk, iktidarllk kartl olarak anlamak gerekir. (.n.)
37
Ancient Law adl kitabnda Maine, bir yanda devletsiz veya kabile toplumunun, dier yanda ise devletli toplumun var olduu evrimsel tipolojiyi aklayan ilk kiidir. Devletsiz ve kabile toplumu kan bana dayanr; toplumun her yesi grup iindeki herkesle ilikisinin olduuna inanr. yeler efe bir devlet yneticisi olduu iin deil, yal bir kanda, ailenin reisi ya da baba olarak itaat ederler. lk toplumlarn hepsi bu tre girer ve sre iinde bazlar yeliin farkl temellere yani egemenlik kurulan topraa- dayand toplumlara doru deiim geirmilerdir. Nihai otoriteye karar vermenin temeli, kan bandan ziyade yersel birliktelik olmutur. Byle bir toplum, bir ynetim ve devlet gerektirir. Gluckman, Mainen evlilik, evlat edinme ya da baka bir yolla soya dayal bir ba icat etmeksizin, belli bir toprakta yaamann yurttala yetmesinin sosyal dzende bir devrim olduu vurgusuna dikkat eker. Deiim, siyasi balanty ifade eden bir kan ba tabirinin artk talep edilmemesiyle gereklemitir (86). Benim sreklilik anlaym evrimsel bir ema olarak yorumlanmamaldr. Kabilesel veya anarik toplumlarn sadece devlet tipi toplumlara dnt, aksinin ise hi gereklemedii, tek ynl bir kltr tarihini savunuyor deilim. Toplumlar herhangi bir dnemde srekliliin herhangi bir yerinde bulunabilir. Buna ek olarak, verili herhangi bir toplum, kendi tarihi iinde farkl konumlara sahip olabilir. Grne gre, tarihin kant sunduu asl nokta, devletsiz toplumlarn devletli toplumlara dnmesidir; fakat aada greceimiz gibi tersi rneklerin yan sra, iki kutup arasnda gidip gelenler rnekler de mevcuttur. Ayrca, tarihin ve evrimin eilimi anariden ariye doru gibi grnyorsa da, bu durum sreci doru ve iyi klmaz.
38
II
s r E c E d a r B a z I G z l E m l E r
nmzdeki blmlerde tartlacak olan toplumlar seerken, corafi adan ve kltr tipi olarak geni bir yelpazeyi kapsamak iin aba gsterdim. Ayn zamanda, anaride dzen sorununa farkl ve ayr zmler sunan bir rnekleme oluturabilmek iin de uratm. Bir baka deyile, farkl trdeki yaptrmlarn ve liderlik tarzlarnn rneklerini tanmlamaya nem verdim. Anarik yaplar aka eliik olan baz rneklere de yer verdim. Bunlar marjinal anariyi ya da marjinal devletilii temsil eden rnekler olabilirler. Anarik rejimin eitli rnekleri arasnda, niyetsiz olanlar ile ortak niyetli olanlar arasnda bir ayrm yapabiliriz. Ortak niyetli olanlar, bireylerin nceden dnlm bir programa gre bir sosyal dzen kurmak iin zerinde kafa yorduu, planlanm abalardr. Baka bir tanmlayc sfat kullanacak olursak, bunlar anarist izgi boyunca topyac tecrbelerdir. rneklerin ou niyetsizdir; yani insann macerasndaki neredeyse btn toplumlar gibi, tamamen uurlu bir plann yokluunda gelimilerdir. Son olarak, bu niyetsiz toplumlarla ilgili olarak, ounun iinde bulunduu koullarn bugn artk bulunmad aklda tutulmaldr. Avrupa emperyalizminin ortaya kyla birlikte, Avrupal smrgecilerin Avrupal olmayan siyasi dzenlemeler iinde aka en az anladklar- bu anari rejimleri, ynetim modeline ve efendilerin anlad ekildeki dzene uyacak ekilde dnmlerdir. te yandan mteakip tanmlar iinde, etnografik bir imdiki zaman varsayarak imdiki zaman kipini kullanacam.
eitli anarik rejimler zerine yaplan tartmalarn erevesi, antropolojik evrelerde uzun sredir rabet gren, toplumlarn geim tarzlarn temel alan bir toplum tipolojisine dayanr. Buna gre, bazlar yabani bitkileri toplayp, avclk yapar; bazlar aslen bahecilik yapar, yani sadece el aletleri ve insan gc kullanarak evcil bitkileri ekip bier. nc bir tip, hayvan bakmnda uzmanlam, zaman zaman tesadfi olarak tarm da yapabilen oban topluluklardr. Son olarak, hayvan gc ya da daha yakn zamanlarda traktr kullanarak yaygn bitki tarm yapan tarmc topluluklardan bahsedebiliriz. Burada asl teknolojik sembol saban kullanmdr. Byle toplumlar bitki tarm ile hayvancl bir arada gtrrler. Baz antropologlar toplumlar mevcut olandan ok daha fazla snfa blmlerdir. Onlar iin bu snflamann nemi, bir toplumun geim tarzna bakarak baka stratejik karakteristiklerini de anlamann mmkn olmasndan gelir. Buna bal olarak, temel alnan snflama, insanlarn ve kltrlerinin materyalist tasavvurunun kuramsal ynelimine kant oluturur. Bu bak as, bir toplumun geim tarznn onun sosyal sistem tipini belirledii ngrsne dayanr. Bu tezle ilgili ayrntl bir tartmaya girmenin yeri buras deil. Fakat bu snflamann kullanm, baka pek ok antropolojik aratrmada olduu gibi, bu bak asna destek olarak yorumlanmamaldr. Bu snflamann kullanlma sebebi, uygun bir ayrm yntemi sunmas ve insanlk durumlarn ele almasdr. Dier snflamalar ve iaret ettikleri zmni teoriler gibi, bu snflama da hakikat unsurlar tar. Dolaysyla, btn avc toplayc topluluklarn karmak bir iblmnden, sosyal snflardan, devlet ve ynetimden yoksun olduunu; ve spektrumun dier ucundaki tm tarmc topluluklarn sosyal snflara, karmak bir iblmne, devlete ve ynetime sahip olduunu fiilen biliyoruz. Avc toplayclarn, tarmc sistemlerinki gibi teferruatl sosyal sistemleri srdrecek maddi imknlar yaratamayaca ortadadr. Dolaysyla, avc toplayc toplumlar, birka istisna d40
Srece Dair Baz Gzlemler
nda, Friedn snflamasnda eitliki, Servicen snflamasnda ise kafile tipi [band type] toplumlardr. Keza anarik rejimlerin ou rnei avc toplayc toplumlardan betimlenmitir; tarmc toplumlar ise neredeyse tamamen tabakal (Fried) ve anarinin en iyi ihtimalle marjinal olarak varolduu devlet tipi sistemlerdir. Tek faktre bal determinist teorilerde olduu gibi, maddi geim tarzna dayanan bu teoride de, belli bir genelleme ve ihtimal seviyesinde kaldmzda, hakikatin bir ksm grlr. te yandan, byle teorileri, rnein avc toplayc sistemler iinde grlebilenler gibi, geni eitlilikleri ya da sosyal dzenin belli vehelerine mahsus daha kesin dinamikleri aklamak iin kullanmaya kalktmzda i grmezler. Bunlar ideoloji iindeki eitlilikleri de aklayamazlar. Corafi evre gibi, geim tarznn da bir halkn kendi bana yapabileceklerini ve gelitirebileceklerini snrlad sylenebilir, fakat insan aklnn yaratc dehas veri alndnda, bu snrlar ierisinde mmkn olan her trden eitlilik mevcuttur ve yaamn maddi koullarnn saf bir yan etkisinden ibaret deildir. Belli bir zamanda var olan herhangi bir toplum, tek bir fenomenin deil, eitli ynlerinin kolektif etkileiminin bir rndr. Belli bir trde yiyecek toplama, nfusun boyutunu ve eitliliini; keza, sosyal rgtlenmede ulalacak gelikinlik seviyesine yetecek maddi zenginliin birikme lsn ksmen belirleyebilir. Nfusun boyutu ve younluu, ortaya kabilecek sosyal rgtlenme trleriyle yakndan ilikilidir. rnein kk bir nfus tamamen kan bana dayanan bir rejimi rahata srdrebilir. Ayn zamanda, baka bir geim tarz gibi, avclk ve toplayclk da arlkl olarak eldeki teknoloji tiplerine baldr. Ama teknoloji, ve tm bir avc toplayc geim tarz, insanlarn kafasnn iindeki maddi olmayan bilgi faktrne baldr. Bilgi, nihayetinde, egemen tarzdaki kltrel deerlere yaamda nem verilen hedeflere ve eldeki teknoloji trne odaklanr ya da onlar tarafndan ynlendirilir. Tek bir szckle belirtmek gerekirse, en tatminkr sosyal
41
dzen modeli, faktrlerin birbiriyle etkiletii ok faktrl bir sistem olabilir. Avc toplayclktan bahecilie, obanla, yani hayvancla ve tarmcla giden silsile, her kltrn illa ki izlemesi gereken, kltrel evrim aamalarnn sabit bir modeli olarak grlmemelidir; keza, giderek karmaklaan bir silsile olarak da grlmemelidir. Tm toplumlarn ya imdi ya da gemite avc toplaycla bal olduu ve bugnk tarmc toplumlarn ounun avc toplayclktan bahecilie ve oradan tarma getii dorudur. Ama toplumlarn bu srecin yan sra gelitirebilecei baka silsileler, baka yollar da phesiz vardr. Kltrel evrim modeli tek izgi zerinde deil, eitli izgiler zerinde ilerler. Karmaklk seviyesiyle ilgili olarak unu syleyebiliriz: Baz avc toplayc toplumlar baz baheci toplumlardan, hatta obanlkla geinen baz toplumlardan bile daha karmaktr. Bahecilik yapan toplumlarn bazlar ise tarmc toplumlar kadar karmak olabilmektedir. zleyen tanmlarda vurgu, anarik rejimin iaret ettii zere, belirleyici kalplarda, liderlik tekniklerinde ve sosyal kontrol mekanizmalarnda olacaktr. Cinsiyetler ve ya gruplar arasndaki ilikiler anaristlerin ilgilendii baka iki alandr ve herhangi bir modern anarist teoride tam bir cinsel eitliin savunulmasnn yan sra, genler zerindeki herhangi bir irrasyonel otoriteye en azndan kar olunmas da beklenir. imdi syleyeceklerimiz bu konuya dair ok yeni eyler deildir. Gerek udur ki, ok az toplumda cinsel eitlie yaklaan bir durum mevcuttur ve dipnotta belirtildii zere, aada tartlan toplumlarn ounda kadnlarn eitlii ak seik bir zellik deildir5.
5 19. yzylda ortaya atlan ve son on yl iinde kadn zgrlk hareketinin Marksist kanad sayesinde ne kan bir hipotez, en arkaik toplumlarda kadnlarla erkeklerin eit olduu, mlkiyetin ve tarmn gelimesinin erkek egemenliine yol at grn savunur. Tarmc toplumlarn ouna k-
42
Srece Dair Baz Gzlemler
Benzer ekilde, genler kesinlikle yallara tabidir ve bu durum keyfiyeti dndrmeyecek denli sk grlr. Anari tanmn kesin olarak yneticilerin ve ynetimin olmad bir rejim olarak kavryoruz, ama gene de bunun ideolojik olarak anarist olanlarn ve zgrlk kavramn nemseyenlerin arzularna fazlasyla yer brakabileceini zgrce kabul ederiz. Anari ille de zgrlk anlamna gelmez. Son olarak, etnosentrik bir kkene sahip olduklarndan, tartlan eitli gruplar iin yaygn olarak kullanlan isimlerle ilgili bir problem vardr. Ayn zamanda uygun alternatifler getirmek de zordur. rnein, Eskimo pejoratif bir kkene sahipken, alternatifi, yani kendileri iin kullandklar isim olan Inuit, etnosentrik bir tn tamaktadr. Bunun anlam, o ismi tayanlarn insan olduu, yabanclarn insan olmad imasdr. Berberi phesiz bunlar iinde en pejoratif olandr barbar anlamna gelir. Fakat bu halklar kendileri iin tek bir kapsayc terimden yoksundur. Yine de ou Imazigheni, yani zgr insan kullanr; ve tahminim hibiri byle arlmaktan dolay ierlemeyecektir. Bu metinde eitli gruplar iin tarafsz terimler kullanmaya abaladm, fakat etnosentrik olmayan isimler listesi karmak gibi yldrc bir iin altna da girmedim. Alternatifi olmadndan hl Pigme ismini kullanyorum ve ne olursa olsun, pek ok grubun isminin yle ya da byle bir tr aalama gizlediini biliyorum. Eskimo yerine Inuit ismini kullanacam; Buman yerine San; Lap yerine Samek ve Berberi yerine Imazighen.
yasla, avc toplayc toplumlarda, cinsiyetler arasnda daha fazla eitlik olduu dorudur. Fakat bu daha fazla eitlik hl erkek stnlnn parametrelerine gre deerlendirilmektedir. Antik cinsel eitlik nosyonuyla sk sk birlikte grlen baka iki nosyon da, daha eski insan toplumlarnn anasoylu olduu ve grup evlilii uyguland grleridir. Byle grlerin antropolojik kaytlarda dayana bulunmamaktadr. Aslna baklrsa, eer bir kanttan sz edilecekse, durum bunun aksini gstermektedir. En eski insan toplumlar muhtemelen ne anasoyluydu ne de babasoylu, daha ziyade ift taraflyd (yani belli bir soy izgisi yoktu).
43
III
a v c I t o p l ay I c I l a r a r a s I n d a a n a r
Vahi kabilelerin yaamndan karlacak dersler arasnda, bir toplumun, dzeni polis olmadan nasl koruyabilecei de vardr. (Tylor, II, 134)
Avc toplayc toplum tr, insan toplumlarnn en eskisidir; insanln kltrel balangcndan itibaren gelen ve o zamandan beri yaamnn yaklak yzde 99unu kapsayan yaam tarzn betimler. Yaklak 12 bin yl nce, bitki ve hayvan evcilletirmenin kefiyle, avclk ve toplayclk azalmaya balamtr. Bugn yeryznde srf avclk toplayclkla geinen hibir insan topluluu yoktur. Inuitler ve Kutup Yerlileri bile tamamen avclk ve toplaycla baml yaam tarzlarn terk etmi, bunun yerine uluslararas lks pazara krk ve eitli mallar saladklar bir yaam tarzna gemilerdir. Baka yerlerdeki avc toplayclar, mesela Hindistanda ya da Dou ve Orta Afrikann baz ksmlarnda yaayanlar, genelde komu tarmc ya da baheci bir topluma baml, uzmanlam profesyonel avc kastdrlar. Avc toplayclar basit toplumlar kurarlar ve gnmze kadar gelen dier toplum trlerinden ziyade, insan toplumunun en eski biimine benzeme anlamnda ilkeldirler6. Fakat bu toplumlar, arkaik olanlarn ayns olarak dnme hatasna dmemeliyiz. ada avc toplayclar, bir tarihi
6 Baz avc toplayc toplumlar bahecilikten bu tarza dnmlerdir. Amazon yamur ormanlarndaki yerli toplumlarnn pek ou ve Kuzey Amerika dzlklerindeki bazlar (rnein ayenler) byledir.
olan herkes gibi, gnmz insandrlar; Paleolitik bir gemiin talam kalntlar deildirler. Dier insanlarn oundan farkl oranda ve farkl biimlerde deimilerdir. Tarihleri evrimsel deiimin eitli patikalarn temsil eder, evrimsel bir silsilenin dibinde ya da sabit belli bir evresinde olmalar gerekmez. Avc toplayclk toplumlarn bir tr ya da snfysa da, byle toplumlar bir tenceredeki bezelyeler gibi farkllamam deildirler. Genel geer kannn aksine aralarnda ciddi oranda farkllklar vardr. Trn ne kan zelliklerini tanmlarken, nemli birtakm deikenleri de belirtmeliyiz. Bu toplumlar yabani, evcilletirilmemi besinlere bamldrlar: vahi av hayvanlar, balklar, bitkiler. Buna ramen, setikleri baz kaynaklarn tketiminde uzmanlamaya eilim de grlr. Diyelim aslen deniz memelilerini avlayanlar vardr; dierleriyse daha ok balklar avlamay tercih eder. Byk av hayvan avlamakla tannan halklar vardr; kimileri de yabani tohum toplamada uzmanlamtr. Hem ot hem ete dayal bir beslenmeyi daha ok tercih edenler de epeyi fazladr7. Yabani yiyecek kaynaklarna bel balamak, dier geim kaynaklarna oranla olas kltrel geliime daha fazla snr koyar. Bir halkn yapabilecei, icat edebilecei ve faydalanabilecei eyler zerinde ok daha kat tahditler vardr, zira sadece doann sunduu istikrarsz ve gvenilmez kaynaklara bamldrlar. Tarmc bir toplumla kyaslandnda, bir dahaki n ne zaman yiyebileceklerini bilemezler. Ama bu srekli aba isteyen ya da gn gnne anca geinilen bir hayat tarz deildir. Bu durum daha ok kylln ya da 19. yzylda fabrikalarda alan ii snfnn durumunu tanmlamaya uygundur. Sradan avc toplayclar grubun her yesinin ihtiya duyduu kaloriyi salayacak yiyecek kaynan bulur; stne, toplumun geleneksel, trensel ya da
7 Daha nce belirttiimiz gibi, bu toplumlarn ou artk mevcut deildir, fakat genel ak itibariyle onlardan imdiki zaman kipi iinde bahsedeceiz.
46
Avc Toplayclar Arasnda Anari
ayinsel ihtiyalar iin de gerekeni salarlar. Aslen balklkta uzmanlam olan baz toplumlar fazlalk yaratabilmi, tarmc bir toplumdan daha gvenli bir besin kaynana sahip olabilmitir. Her durumda, hibir insan toplumunun geim tarznn parametreleri, onu keif ve deneyim yapmaktan geri brakacak denli kat deildir. Avc toplayc toplumlar amaz ekilde kafile tipi rgtlenmelerdir. Bunun anlam, alana bal temel sabit grubun nispeten kk, muhtemelen 100 kiiden az olduudur. En azndan kanda kiilerden oluan bir ekirdek vardr ve ou rnekte kafile iindekilerin hepsi birbiriyle akrabadr. Grup, ayn zamanda dierlerinin de ona ait olarak grd bir toprak parasyla tanmlanr. Normalde gebelik byle toplumlarn karakteristiidir. Fakat bu amaszca ortalkta dolandklar anlamna gelmez. Rasyonel bir plana gre bir kamptan bir kampa periyodik olarak hareket ederler. Gebelik ve zellikle yaya gebelik maddi eya birikimini engeller. Gebe avclar, srtlarnda teki kampa tamas g olduundan byk denkler yapmazlar. Avc toplayc insanlarn kk bir aznl yerleiktir, kylerde yaar. Avc toplayc topluluklar ta, aa, kemik ve fildii aletlerin kullanmna dayanan bir teknolojiyi paylarlar. Madencilik zanaatn bilmezler. Sosyal farkllama ve iler arasndaki uzmanlama minimaldir. Sosyal roller akrabalktakiyle snrldr, roller cinsiyete ve yaa gre deiir. Toplum Radcliffe-Brownun yksek oranda ikme edilebilirlik dedii eyle tanmlanr. Yani bir kiinin yerini baka birinin doldurmas kolaydr. Yetikin bir erkein yerini rahatlkla bakas alabilir. Bylece nispeten ayn yalarda ve ayn cinsiyetten olan herkesin ayn kategorideki baka birinin yapabileceklerini yapmas beklenir. Dolaysyla yetikin bir erkek btn sanatlar uygulayabilir, daha dorusu ortada yle bir sanat yoktur. Buna ramen, byle toplumlarda uzmanlama eilimi gsteren kiiler
47
de vardr, mesela bir kii ok ularn biimlendirmeye gruptaki dierlerinden daha yatkn olabilir, birisi ritelleri uygulamada ya da tedavilerde daha bilgili olabilir. Aslnda baz rneklerde aman yar zamanl bir uzman ilevi grr. Byle toplumlar, prestijli konumlar doldurabilecek her ya ve cinsiyetten kii kadar prestijli konumun mevcut olmas anlamnda eitlikidirler. Ayn zamanda, eitliki bir toplum, icra gcne sahip kiilerin saysn sabit tutmak ya da snrlamak iin herhangi bir araca sahip deildir (Fried 33). Bununla birlikte, eitlikilik cinsiyetler ya da ya gruplar arasnda eitlik olduu anlamna gelmez. rnein Inuitler gibi ok az avc-gebe toplumunda cinsiyetler arasnda byk bir eitlik vardr. O durumda bile gene de erkekler daha stn grlr. Payeli toplum [rank society] olarak dnebilecek ok az sayda avc toplayc topluluk vardr. Payeli toplumlarda deer verilen konumlar snrldr, dolaysyla yeterli beceriye sahip olanlarn hepsi bu statlere ulaamaz. Byle bir toplum tabakal olabilir de olmayabilir de. Yani bir toplum, tm yelerinin temel yaam kaynaklarna ulamasn etkilemeksizin prestij konumlarn keskin bir ekilde snrlayabilir (Fried, 110). Farkl kritere dayanan bir snflamada Elman Service eflii, Friedn payeli toplumlaryla baz yakn paralellikleri bulunan bir toplum tarz olarak tanmlar. eflikler, sreklilii olan merkezi bir aracnn koordinasyonu ile yeniden paylatrlabilir toplumlardr. Merkezi arac, ekonomik, dini, siyasi bir rol edinir (Service, 1962, 144). Komnal zenginliin datcs, bir ef ya da nfuza, sorumlulua ve zenginlie sahip yerleik konumdaki bir kiidir. Bu datc ya da efin politik rol ciddi oranda deiir. Anarik kutupta, aada verilen Yurok ve Kuzeybat Ky Yerlileri vardr. teki uta ise aslnda kk krallar olan Afrikal efler ve Polinezyallar bulunur. Avc toplayclar arasnda bu eflik ya da payeli toplumlar en varlkl ve ekonomik adan en gvenli toplumlar olma eilimi gsterirler.
48
Anari avc toplayclar arasnda gnlk dzendir. Aslnda eletirmenler yz yze ilikide olan kk bir grubun niye ynetime ihtiya duyacan soracaklardr. Ve hi phesiz, Friedn tanmna gre tamamen eitliki denebilecek herhangi bir toplum anariktir. Eer byleyse, daha ileri gidebiliriz ve eitliki avc toplayclk en eski toplum tipi olduuna, zamann uzun bir dneminde hkim olduuna on binlerce yl gre, anarinin de en eski ve en dayankl rejim trlerinden biri olduunu syleyebiliriz. On binlerce yl nce herkes anaristti.
Inuitler
Kuzey Amerika Kutup Blgesinin yerli halk olan Inuitler, hem uzak kuzeyin zor yaam koullarna ayak uydurmu olmalaryla hem de eitliki bir sosyal sisteme sahip olmakla tannrlar. Hoebel bile onlarn ilkel anarizmini kabul eder (1954, 67). Inuitler iindeki sosyal gruplama baz gzlemciler tarafndan kabile olarak adlandrlmtr, ancak terim ortak kltr ve dili paylaan belli bir corafi grubu vurgular. Politik bir anlam yoktur. Birket-Smith yle yazar: Inuitler arasnda glerini kullanan bir devlet, faaliyet zgrlklerini kstlayan bir ynetim yoktur. Eer Kropotkinin dledii gibi zgr insanlarn zgr iradesine gre kurulmu bir topluluk yeryznde varsa, onu Kuzey Kutbu civarnda yaayan bu yoksul kabileler arasnda bulabilirsiniz (144). Geleneksel olarak Inuitler, yerel topluluklar ya da bazlarnda birka dzine kiinin, dierlerinde ise bunun on kat insann bulunduu kafileler halinde yaarlar. Her kafile iinde ne kan en azndan bir kii ve genelde dierlerinin eitler iinde birinci kabul ettii biri vardr (Birker-Smith, 145). Birker-Smith, Kuzey Kanadann Central Eskimolar arasnda bu kiinin isumataq, dierleri iin dnen kii olduu sonucuna dnerek varan kii
49
olarak adlandrldn belirtir (145). Fakat unvann, grup iindeki en zeki olarak dnlen kiiyi ima ettii de zannedilebilir. Her koulda, liderlik iin nemli bir temel, bu iklimde hayatta kalabilmek iin gereken faaliyetleri yerine getirebilme yetisinde yatmaktadr: avlanma, yiyecek ve barnak salama, uyanklk ve zekice davranma. Spencer, Kuzey Alaska Inuitlerini tanmlarken, topluluun genel kabul grm liderlerinden birinin varlkl biri olduunu yani byk bir teknesi olduunu syler (65). Ama adam bu mevkiiye yerel evreden faydalanma yeti ve bilgileri sayesinde gelmitir. Byle sekler liderlerin yan sra amanlar da, hem dinde hem Inuit politikasnda nemli bir yer tutar. Bir aman saygdeer bir avc olabilir, ama gcn doast glerle olan ilikilerinden alr. aman bir ifac, khin, byc, ruhlarla ilikiye giren biri ve dini ayinlerde liderdir. Inuit amannn ge kma, yeraltna inme, zenginlii ve dier doal fenomenleri kontrol etme gleri olduuna inanlr. Bir kiinin yararna doast gleri arabildii gibi, onlar ayn zamanda zarar vermek iin de arabilir. Copper Inuitleri arasnda amanlar, bakalarna by yapma tehdidini ellerinde tutarlar ve asl olarak, varsaylan doast baklklarndan dolay da onlardan intikam alnamaz (Damas, 35). Inuit toplumunda ynetici olarak adlandrlabilecek kimse yoktur dierlerine uymak zorunda olduklar emirler veren, bu emre uymaya zorlamak iin iddet kullanma hakkna sahip biri mevcut deildir. Liderlik resm deildir ve liderliin rol sadece gevek bir ekilde tanmlanmtr. Ama bir liderin emirleri, ceza korkusu olmadan, grmezden gelinebilir, fakat kt niyetli bir aman sz konusu olduunda emirlere uymamak tehlikeli olabilir. Bir toplulukta byk meseleler gayriresmi toplantlarda aka tartlr. Genelde etkili kiilerin nerilerinin onaylanmasyla, tutulacak yola dair konsensse varlabilir. Bununla birlikte, ayet bir fikir birlii salanamazsa, hemfikir olmayan taraf kendi yoluna gidebilir.
50
Inuit rnei resm bir liderliin olmad ve anarinin hakim olduu bir sistemdeki olas tuzaklar ortaya serer. Daha nce belirttiimiz gibi, bir aman doast glerini ne srerek ciddi bir g sahibi olabilir, prestijini arttramasa da, bu yolla konumunu glendirebilir. Damas onlarn sayg grmekten ziyade korkulan kiiler olduunu syler (33). Bununla balantl olarak Inuit toplumunda ortaya kan bir problem, topluluk ahlakn kabul etmeyi reddeden ve kiisel gcn istedii eyi elde etmede kullanan kiidir. Byle erkekler genelde topluluk iindeki dier kiilerin hakkn yiyecek ekilde davranrlar, ama sonlar feci olur. ntikam sonucu ldrlebilirler. Ya da adaleti yerine getirmek isteyen bir grup kii tarafndan, bazen sulunun akrabalar tarafndan infazlar planlanr. Daha geici bir zm kiinin grup dna srlmesidir. Velhasl, byle tehditlerin stesinden gelmek iin bavurulacak yegne ara yaygn yaptrmlarn bir biimidir. amannki de dahil olmak zere liderliin btn biimleri Inuit toplumunda stat yaratr. Kii stat kazand gibi, o staty kaybedebilir de. Konumun kaybedilii, daha iyi lider, avc ya da aman olarak kabul edilen birinin ortaya kyla ya da diyelim amanik glerin baarsz olmas sonucunda gerekleebilir. Hatal davrand iddia edilen kiilerle iliki kesilebilir, baz durumlarda ky dna karlrlar ya da daha nce szn ettiimiz gibi, ar durumlarda ldrlebilirler. Dedikodu ya da iddialar ortaya atma, daha kk sular iin etkili tekniklerdir. Ara sra ciddi bir suun hi cezalandrlmadan kald da olur. Normalde, ldrlen kiinin akrabalarnn baka trde dmanlk ve intikam peine dt pek grlmez. Inuitler genelde rakip taraflar arasnda rekabete dayanan ve izleyicilerin kazanan ile kaybeden tarafa karar verdii snamalarla anlamazlklar zme yoluna giderler. Buna bal olarak, anlamazlk iindeki iki taraf gre yapabilir ya da birbirini aalama amacyla arklarla atabilir. amanlar, karanlk ve kasvetli bir k aydnlatabilecek
51
byk gsteriler dzenleyerek birbirleriyle olaanst bir ekilde g yartrrlar. Bir Inuit kadn bir Inuit erkeine tam olarak eit grlmez, ama Inuit kadnlar baka toplumlarn oundaki kadnlardan daha fazla nfuza ve zgrle sahiptirler. ou zaman, Inuit kadnlarnn yksek konumlarnn ekonomideki nemli rollerinden kaynakland ileri srlmtr. Yetikin bir Inuit erkei evi geindirebilmek iin yardma ihtiya duyar, yani roln yerine getiren bir Inuit kadn olmadan yaamn srdremez. Kadnlar evin geindirilmesinde o kadar gereklidirler ki eer bir erkek, kars olacak bekr bir kadn bulamazsa poliandriye bile bavurabilir ve zaten kocas olan bir kadnla evlenebilir. Kutup Blgesi gibi yaamn zor olduu topraklarda, aile grubu iindeki ibirliine dayanan karlkl bamlln, yaamn daha kolay olduu blgelere kyasla daha nemli olmas beklenebilir. Dolaysyla kadnn rolnn ekonomik nemi, onun bu tr toplumlardaki statsn ykseltir. Dier yandan, baka yerlerdeki avc toplayclarda, kadnlarn, toplum iindeki dier nemli ekonomik faaliyetlerin yan sra toplama faaliyetleriyle yiyecek kaynann yzde 50den fazlasn salad bilinmektedir. Fakat bu kadnlar Inuit hemcinsleri kadar eitlik ve zgrle sahip deillerdir. Avustralya Aborijinleri bu noktada iyi bir rnek tekil eder. Inuitler, kadnlar ekonomik rollerinden dolay ksmen daha fazla eitlik ve zgrlkle dllendirebilirler, ama aslnda bu kadnlarn konumu byk oranda her Inuitte yerlemi olan zgvenden kaynaklanr. zgven sahibi bir insana daha fazla zgrlk verilir. Bu vurgu, kanmca, Inuit toplumundaki ocuklara, devredilemez zel haklara sahip ayr bireyler olarak muamele edilmesinin sebebini de aklar. Tersine, baka pek ok halk, ocuklar en iyi ihtimalle babalarnn uzants olarak grr. Gene Inuitlerin dnyasnda ibirliine dayanan faaliyet yaamsaldr, ama kii hayatta kalacaksa zgven ve kendi kendine renme de zorunludur.
52
Sanlar
Gney Afrikann orak blgelerinde genelde Buman, akrabalar olan Hotantolar tarafndan ise San diye adlandrlan halklar vardr. Bu halklarn ou uzun sre nce avc toplayc yaam tarzlarn terk etmi, komu Negroid gruplarnn ya da Avrupal iftilerin ua olmulardr. Saylar binlerle ifade edilen ok kk bir ksm, en azndan birka yl ncesine dek Botswana ve Namibiann llk alanlarna snarak geleneksel yaam tarzlarn srdrmekte srar etmilerdir. Sanlar kafileler ya da kamplar halinde rgtlenmilerdir; bu kamplar esasen (genelde ortak bir erkek ataya bal babasoylu) akrabalardan oluur ve kafile ile zdelemi bir toprakta ikmet eden gevek yaplandrlm gruplardr. Sanlarn resmi bir liderleri, efleri ya da reisleri yoktur, ama kafilenin liderleri veya nfuz sahibi bireyleri vardr. Bunlar amaz ekilde bir glcn etrafndaki topran sahibi olan kiilerdir ve kafile topran ya da kafilenin genel ihtiyalarn karlayan alan temsil ederler. Sahipler genelde kafile iindeki kardeler veya kuzenlerden oluan bir akraba ekirdeini tekil ederler. Bu kafile, sz konusu glcn evresinde dierlerinden daha uzun sredir yaayan ve buna bal olarak orann kolektif sahipleri olarak grlen, grubun dndan birinin o topraklara girmek istediinde izin almas beklenen ev sahipleridir. Bu tarz mlkiyet o soy srdke bir kuaktan dierine geer. Sahip olmayan kii, sahip olan bir baka kafiledeki kadnla evlenerek liderlik statsne ulamay amalayabilir. Fakat sadece sahiplik, n planda yer almak iin yeterli deildir. Liderlik iin baka vasflar da gerekir, pek ok ocuun ve torunun olduu byk bir ailede yal olmak da buna dahildir. stne stlk, kii eitli kiisel niteliklere de sahip olmaldr. Dolaysyla diyelim iyi bir hatip olan kii sayg grr. Hibir koulda lider kibirli, kstah, vngen, zorba tavrl veya souk olmamaldr (Lee, 345). Lee,
53
liderin bu zelliklerinin Avustralya Aborijinleri arasnda da ne ktn belirtmektedir. Kamp liderleri karar alma srecine, arabuluculuk ilerine ve yiyecek datmna hakimdir. Ama bir !Kung Sana grubunun bir efi olup olmad sorulduunda yle yantlamtr: Tabii ki bir efimiz var! Aslnda hepimiz efiz hepimiz kendimizin efiyiz (Lee, 348). Son dnemlerde Bumanlar arasnda, daha hiyerarik sosyal sistemleri olan komu Siyahlar ile temaslar sonucu baka tr bir lider ortaya kmtr. Byle liderler, San olmayan halklar ile simsarlk veya irtibat salama ilevi gren kiilerdir ve yabanclarla iliki kurma becerilerinden ve giriimci faaliyetlerinden dolay topluluk iinde bir konuma sahiptirler. Byle liderler nadiren kamp veya topluluk lideridir. Tek rolleri hastalar iyiletirmek olan ifaclar da vardr, bu konumlarndan dolay hibir zel ayrcalklar yoktur. Sanlarn bycleri yoktur. Toplumda erkekler egemen konumdadr; Marshall bunu ksmen fiziksel glerine, (topluluun asl yiyeceini kadnlarn toplad bitkiler oluturmasna ramen) avclk yaparak toplulua et salamaktan gelen prestijli rollerine balar. Bununla birlikte Lee baz kadnlarn kamp lideri olarak kabul edildiini belirtmektedir. Sanlar kavgadan korkarlar ve tm dmanlklardan kanmaya alrlar. Fakat zaman zaman kavgalar olur, bazen de birileri lr. atmalarn ou szel suiistimal niteliindedir; tartmalar daha ok yiyecek ve hediye datm ya da tembellik ve agzllk sulamalaryla ilgilidir. Anlamazlk iindeki kiiler dvtklerinde, genelde ne kan kiilerden birinin yakn akrabalar veya destekileri hemen taraflar ayrp yattrmaya abalar. Uzayan tartmalar olsa da, uzlamaz fikirde olanlar genelde sessiz kalr. Bazen bir dv takip eden esrime dans, esriyen kiiler, tartmann iki tarafndaki kiilere ritel olarak ifa verdiklerinde, bar salama mekanizmas olarak ilev grebilir (Lee, 377). 20
54
ile 50 ya arasndaki erkeklerin katld kavgalar zellikle nemli saylr, zira zehirli oklar sadece onlarda bulunur. Bu nedenle, eer kontrollerini kaybedecek olurlarsa ki bu insanlar arasnda fiziksel dv geici bir cinnet durumuna benzetilebilir- birilerinin lecei kesindir. Sanlar ritel olarak adam ldrmedikleri ya da kurban etmedikleri halde, intikama dayal cinayetlerin ilendii olur. Ama iddeti ykseltme korkusuyla bunlardan bile kanlabilir. Baz rneklerde, cinayeti ileyenler, bir grup insann karlkl anlamaya varmas sonucu infaz edilmitir. Leeye gre, kavgalarda lenlerin nemli bir ksm sava olmayanlardr; yani genelde araya girip kavgay durdurmak isteyen kiiler, ara sra da sadece orada duran kiiler lmektedir. Ciddi bir atma genelde grubun blnmesiyle zme ular. Leeye gre bir kamp, yeleri arasnda yiyecek paylam olduu srece varln srdrr, ama yiyecek paylam kesintiye uradnda grup dalr. Av etinin paylamyla ilgili zel kurallar vardr. Herhangi bir av ncelikle sahibine, yani hayvann gvdesine giren ilk okun sahibine datlmaldr. Bu nedenle, ona bakas tarafndan dn verilen bir oku atan avc, o kii adna av yapm olur. Et ilk olarak avclarn ve okun sahibinin dahil olduu kk bir grup iinde datlr. Bu grup srayla paralar, kiilerden oluan daha geni bir evreye, daha geni bir gruba datmaya giriir. Sonu olarak, paylaan grubun yeleri yardmlama ieren bir sisteme dahildirler; bunun anlam, imdi et alanlarn, gelecekteki et datmlarnda onlara et vermekle ykml olmasdr. Gruplar kk olduundan, neredeyse tm sosyal ilikilere akrabalk kavramlar yol gsterir. Sanlarda kafile seviyesi tesinde entegrasyon ya da rgtlenme yoktur. Kii bir kafileye yeyse bu mr boyu srer, kaynaklarla ilintili haklar da buna dahildir. Fakat yeler kendi kafilelerini terk edip, baka bir kafileye katlabilirler. Ama gene de gelecekteki bir tarihte geri dnmeleri mmkndr.
55
Ana babalar ocuklarna msamahakr bir ekilde davranrlar. Marshall ebeveynlerin zellikle daha kk ocuklara dkn olduklarn ve onlara nazik davrandklarn belirtir. !Kung ocuklar asla sert bir ekilde cezalandrlmaz. Bir baba, kurallara diyelim, !Kunglarn yiyecek ve eya almama kuralna kar gelen ya da kavgac bir olu olsa, onu doru yola getirmek iin saduyu kazanana dek yannda tutacan sylemiti. ocuklar da ceza gerektirecek eyleri pek yapmazlar. Genelde grup yaamna uygun davranrlar ve ak bir phe, korku ya da hayal krkl olmakszn kendilerinden bekleneni yaparlar; ebeveynlerine, gruba ya da birbirlerine kar diren ya da dmanlk gsterdikleri ok enderdir (Marshall, 264).
Pigmeler
Geleneksel Pigme avclar kk gebe kafileler halinde, Zairenin ierlerindeki yamur ormanlarnda yaarlar. Ne resm bir liderlikleri ne de resm grup meclisleri vardr, buna ramen ne kan kadn ve erkekler her kafilede bilinir. te yandan, hi kimse bakalarn yarglama ya da cezalandrma ykn zerine almak istemez. Dzenin korunmas daha ziyade ortaklaa yaplan ya da doast glere emanet edilen bir eydir. Pigmeler kiisel otoriteden holanmaz ve bundan kanrlar, diyor Turnbull, gene de sorumluluk duygusundan hibir ekilde yoksun deildirler. Daha ziyade sorumluluun mterek bir ey olduunu dnrler (1962, 125). Pigmeler Turnbulla toplumlarnda liderlerin, yasa koyucularn ya da bir ynetimin olmadn sylemilerdir, nk biz orman halkyz; orman ef, yasa koyucu, lider ve nihai yargtr (1962, 26). Bir hrszlk olduunda, btn kamp toplanarak olay detayl bir ekilde tartr. Sulu taraf konusunda bir fikir birliine ulaldnda, yle hisseden herkes bir olup suluya topluca salam bir sopa eker. Ama en kt sularn, doast cezalarla sonulanan korkun eyler olduuna inanrlar. Ufak tefek anlamazlklar
56
ve iddia edilen sular genelde mnakaa ya da hafif bir kavga yoluyla bunlar zme kavuturacak olan davacya braklr. Fakat byle karlamalarda sk sk tansiyon ykselir ve ksa srede btn kafile bu mnakaaya dahil olur. Turnbull, karnzn drdr karsnda sabrnz yitirirseniz, ona haddini bildirmesi iin arkadalarnz arabilirsiniz diye yazyor. Karnz da aynn yapacaktr, bylece tm kamp mnakaann iine ekilecektir. Bu noktada birileri taraf tutan ok fazla akrabas ve arkada olan daha yal biri- herkesin ok grlt yapt gibi bildik bir ifadeyle olaya girer ya da baka biri meseleyi tamamen farkl bir yne eker, bylece insanlar olayn kkenini unutur ve mnakaadan vazgeerler (1962, 124). Pigmeler tarafndan genelde kullanlan dier yaygn yaptrm teknikleri iinde dlama ve alay etme de vardr. Kafilelerin ounda avc olarak belli bir ne sahip gen bir bekr bulunur. Bu kii soytar rol oynar ve bir anlamazlk durumunda taraflara yergide bulunur. Gnlk topluluk ileriyle ilgili karar alma ilemi, tartmalar ele alma biimine benzer. Meseleler rastgele ve teklifsiz bir tarzda, bireysel bir liderlik olmakszn ele alnr. Diyelim bir ava karar verilecekse, yetikin tm erkekler anlamaya varana dek tartr. Kadnlar da fikirlerini belirterek tartmaya katlrlar. Pigme toplumu ynelim anlamnda gl ekilde mterektir ve ibirliine dayanan faaliyete bilhassa nem verirler. yle ki, kyas yaplrsa, Kutup sakinleri olan Inuitler Pigmelerin yannda baya bireyci kalrlar. Pigmeler muhtemelen anarist ideale teki gruplarn oundan daha yakndrlar. Dierlerinde de bir tr anari vardr, ama Pigmeler bunun ruhuna da sahip gibidir. Bir ya da birka kiinin liderliinden kanma abas vardr, tm topluluun katlp hemfikir olduu bir karara varana dek tartrlar. Pigmeler, Inuitler gibi, cinsiyete ve yaa dayal ayrmcl asgariye indirmilerdir.
57
Avustralyal Avc Toplayclar

Avustralya toplumu da dier avc topluluklar gibi kafile temelinde rgtlenmitir. eitli aileler geleneksel olarak birlikte avlanp kamp kurar ve belli bir toprak parasndan ekonomik olarak istifade etmenin yan sra, bu topra ritel ve totemik bir merkez olarak kabul edip, zerinde hak iddia ederler. Bu aileler birbirleriyle ou zaman erkek soyu zerinden, ortak bir dede ya da byk dede tarafndan akrabadr. Avustralyallar sk sk dnyann en ilkel ya da en basit kltrne sahip topluluklar olarak tanmlanr. Fakat byle tanmlar Avustralya kltrlerine dair bir anlay getirmekten ziyade, onlar daha karmaklatrmaya ve yanl anlalmalarna katkda bulunur. u dorudur ki, modern toplumlarn tand pek az halk bu kadar gelimemi ve bu kadar snrl bir teknolojiye sahiptir. Bir Avustralyal sahip olduu maddi eylerin tmn koltuunun altna sktrp tayabilir. Frlatma amal nesnelerinin en teferruatls mzraklar ve bumeranglardr; ok ve yay ne yapmay ne de kullanmay bilirler. Teknolojik adan Avustralyallar farkl tarzda aletlerden oluan geni bir skalaya sahip deillerdir; daha dorusu, az trdeki aletin ok farkl stillerinin gelitirilmesine younlamlardr. Dolaysyla mzraklarn ve bumeranglarn ok farkl biimlerine rastlamak mmkndr. Keza, Avustralyallar ok eitli sosyal sistemlere sahip deillerdir; sosyal organizasyonlar tek bir akrabalk prensibine dayanr. Fakat, eitli akrabalk yaplar icat etmeyi becermilerdir. Aslna baklrsa, tek bir tema zerinde ikili ayrm zerinde- oynayarak eitli karmak akrabalk modelleri yaratmlardr. kili ayrmn en basit biimi, toplumu karlkl alveri yapacak olan iki gruba (ksmlara) ayrmaktr; bu alverie kadnlar da dahildir, bylece erkeklerin karlar kar gruptan olur. Avustralyallar bu ikili prensibi daha da gelitirmi, ensest kurallarn ve kiinin kiminle evleneceini belirleyen drt ve sekiz blml sistemler yaratmlardr. Bir yabanc, diyelim bir antropoloji rencisi iin
58
bu sistemler iinden klmaz, ok karmak birer muammadr. Avustralya mitolojisiyle seremonisi ve bunlara elik eden sanat formlar da ayn ekilde ne basit ne kabadr. Tersine, zengin ve hayli gelikin olarak kabul edilmelidir. zetle, Avustralyallar asgari sayda temel prensibi alm ve eitli modellerin varolduu karmak alar rmlerdir. Dahas, akrabalkla, topraklaryla, mitoloji ve seremonileriyle hayli ilgili, teknolojiye ise ilgisiz grnmektedirler. Bat toplumlarnda ise tersine asl olarak teknolojiyle ilgilenilmekte, akrabalk balarnda ve ayinsel snrlardaki yenilikler tabu olarak grlmektedir. Bylece Avustralyallarn (pejoratif anlamda) ilkel olduu gibi yanl bir kanaat kmaktadr ortaya. Avustralyallarn siyasi rgtlenmesinin bir karmakla ihtiyac yoktur, nitekim karmak da deildir. Siyasi sistemleri gerontokrasi olarak adlandrlr, yani yal birinin idaresi sz konusudur. Daha dorusu, Avustralyallar iin bunun anlam, yallarn daha fazla nfuz sahip olduu, toplum iindeki yalanm konumlarnn prestijinden dolay fikirlerinin daha ok kabul grddr. Dahas, yallar o topluluk yelerinin dedesidir, bu nedenle szcklerin arkasnda akrabaln ahlaki gc vardr. Kii yallarn fikirlerini kamunun fikrinden korktuu iin kabul eder, kafile iindeki dierlerinin byle bir muhalefetten holanmayacana inanr. Dahas, yallarn bir kutsiyetinin olduu dnlr, zira grubun btn kutsal irfan onlarda birikir. rnein, Murnginler arasnda her klanda, o klann tm ayinlerini bilen ayin liderleri vardr. Bu konum babadan ola geer. Ayin sisteminin kontrol suretiyle bu liderler, hangi ayinlere kimlerin ne zaman katlmaya balayabileceini de kontrol edebilirler. Toplumun tam bir yesi olabilmek iin hayat boyunca bir ya grubundan dierine ok sayda gei treni yaayan bir Murngin erkei asndan bu son derece nemlidir. Bu trenler grubun hayatta kalmas iin aklda tutulmas gerekli bilgileri aa vurur. Hayat eitli trenlerle eitli evrelere kabul edilme srecidir, bylece yaamn srlar ve doruk noktas, totemlerin en ezoteriini grerek yaamn son srlarna nihai kabuldr (Warner, 132).
59
yleyse, yallarn elindeki asl gcn doast bir izin olduu aa kmaktadr: Yaamda baar iin elzem olan belli bir bilgiyi vermeme tehdidi. Ayrca, yallar genel kamunun fikrini bir kiiye kar da evirebilirler. Bir kafile iinde yallar yabanclarla ilgilenmekten sorumlu olduklar gibi, kan davalarn rgtlemekten ve sulularn cezalandrlmas iin dierlerini harekete geirmekten de sorumludurlar. Bununla birlikte yallarn, yasay uygulamak iin polis kuvveti gibi bir gleri yoktur. Sulu olduu iddia edilen birini cezalandrmak iin, topluluk iindeki fiziksel olarak gl erkekleri yreklendirirler. Doast yaptrmlar Avustralyallarn dzeni koruma tekniklerinin nemli bir parasn oluturur. Kemik iareti iyi bilinenlerindendir ve kiinin bunu kullanmak iin bir uzman olmas gerekmez. Bu teknikte byl bir kemik kiinin dman istikametinde tutulur - tabii ki bunun yaplaca o kiiye sylenmitir. Sonunda kurbann hastalanp, lecei ngrlr. Cannonun ok uzun sre nce belirttii gibi, bu teknik i grr. Kurbanlar kendilerini lme teslim ettikleri iin lrler. Inuitler gibi Avustralyallarn da yarm zamanl din grevlileri ya da amanlar vardr. Bu kiiler, bir tr zanaat uzmanlar loncas oluturan bir grup amann ynetiminde zel bir kabulden geerler. amanlarn bir dmann bysne kar saldrya geme gleri vardr. Baka birini de yok edebilirler. Dolaysyla kamuoyunu etkileme ve harekete geirmede temel bir gtrler. Warnera gre, bu adan ayin liderleri kadar etkilidirler (242). Avustralya toplumu Inuitlerde ve Pigmelerde grlenden daha fazla resmiyet ve yap ieren bir siyasi sistemi temsil eder. Aslnda, gerontokratik zellikler Afrikann baheci topluluklarnda daha yaygndr. Gene de Avustralyallar yaygn ve dini yaptrmlara gre yaarlar. Yallarn elinde tuttuu ve tam bir erkek statsne kavumak iin art grlen bu trensel inisiasyonlarn kontrol, nve halindeki bir ynetim formuna benzer. Fakat Avustralya
60
gruplar akrabala dayanan topluluklar olduundan ve bu yallar ayn zamanda topluluk yelerinin akrabas olduundan, byle adlandrlp byle muamele grdklerinden, konumlar bir ynetici ya da polisinkinden ziyade bir dedenin konumudur. Ayrca, yallar buyruklarn yerine getirtmek iin hibir ekilde iddet kullanma tekeline sahip deillerdir; oysa ki bu, ynetime dayanan yaplarn temel tadr.
Dier Avc Toplayclar

ou avc toplayc toplumu ynetimsiz toplumlar snflamasna sokmaya devam edebiliriz. Byk oranda, yukarda anlan toplumlarn modelini izlerler: Liderlik resm deildir ve byk lde, elde edinilen bir eydir. Inuitler ya da Kuzey Athabaskan Yerlileri arasnda iyi avclar gibi uzmanlar, amanlar yahut Avustralyada olduu gibi topluluun yallar ne kabilir; kurallar yaygn ve dini yaptrmlar ile uygulanr ve en azndan verili bir ya-cinsiyet grubu iinde eitlik hakimdir. Baz avc ve toplayclar idari biimlerin ilkel hallerini barndrr, mesela Ova Yerlileri [Plains Indians] iindeki sava toplumlar byledir. Dierleri payeli toplumlardr, gene de fiili anlamda anariye sahiptirler. Orta ve Kuzey California Yerlilerinin ok basit bir paye sistemi vardr, Kuzeybat Kysndakiler [Northwest Coast Indians] ise karmak bir paye istemine sahiptir.
Yuroklar
Californial Yuroklar zerinde duralm imdi biraz. Avclk yaptklar kadar balklk yapp tohum (mee palamudu) da toplarlar. Yuroklar yal bir erkein zengin adam etrafnda, baba soyundan birbirine bal ailelerin oluturduu nispeten sabit kk topluluklar kurarlar. Zengin adam konumu asl olarak topluluk iindeki st payedir. Bu konumda olan kii grubun zenginliinin denetisi konumundadr. Somon setlerindeki ve mee palamudu arazilerindeki gnlk faaliyetleri ynlendirir;
61
topluluun varln balk paras ya da kan paras demek iin kullanabilir. Pozisyonunu nfuzu ile korur ve prestijli bir Yurok erkeine uygun grlen nitelikleri gsterir, bu zellikler bilhassa cmertlik gsterileri ve dolaysyla da zenginliktir. Alabilecei herhangi bir karar olsa olsa cmertliini geri ekerek ya da geri ekmekle tehdit ederek uygulatabilir. Aktr ki, kendisine en bal ve en sadk grdklerine daha byk ltuflarda bulunacaktr. Yuroklar sularla ilgili ayrntl bir dizi dzenlemeye sahiptir, fakat bu kurallar uygulamak iin kullandklar teknik yasa zoru deildir, uzlamaya dayal bir uygulamadr. atma iindeki taraflar, arada gidip gelecek, bir anlamaya varlana dek teklifler getirip gtrecek bir arabulucu seerler. Arabulucularn tamamen tarafsz olmas ve varlan anlamann iki taraf iin de adil olmas beklenir. Kant toplarlar ve Yurok geleneksel dzenlemelerinin paras olan bir cetvele dayanarak zararlarla ilgili bir yargya varrlar. Arabulucularn sulu bulduu kiilerin bu dzenlemelere gre uygun olan cezay demesi beklenir. Buna gre bir insann yaamnn deeri, anneye denen balk parasna eittir. Hoebel bu artlarn bir hukuk mahkemesi oluturduunu dnr (1961, 25). te yandan, Kroeber anlamazlk iindeki taraflarn arabulucularn verdii kararla hemfikir olmak zorunda olduklarna iaret eder (1953). Dolaysyla arabulucular kuvvet kullanarak itaate zorlama gcne sahip yarglar deildirler. Toplumun ahlaki desteine sahip araclardr. Anlamazlklar zme kavuturmann ynetimsel olmayan bir trdr bu. Bunun rneklerine tm dnyada yaygn bir ekilde rastlamak mmkndr. Ayrca imdi vereceimiz tanmlarda da buna rastlayacaz. O kadar yaygn ve beynelmilel olmas barn korunmasnda en baarl mekanizma olduuna iaret eder diyebiliriz. Bu tarz adaletin asl amacnn suu tespit etmek, dorular ve yanllar zerinde ahkam kesmek olmadna dikkat ekelim; burada ama toplumsal bar ve grup uyumunu yeniden tesis etmektir. Yuroklar dedikodu gibi baka nemli aralar da kullanrlar ve bazen sabrsz delikanllar anlamazlklar zme ulatrmak
62
iin kendileri bir tr adalet uygulama komiteleri oluturmaya kalkarlar, bylece kk bir meseleyi byk bir anlamazla ve muhtemel bir kan davasna dntrrler.
Kuzeybat Kys Yerlileri

Amerikann Kuzeybat Kysnda Yerliler avc toplayc topluluklar arasnda bilinen en mkellef kltrlerden birini yaratmlardr. Ekonomileri byk oranda balkla ve balina avclna baldr. Bu insanlar byk potlatch vericileridir. Kiilerin cmertlikte stn gelerek karsndakini utandrmaya ya da keyfini karmaya alt karmak bir ayinsel hediye verme ve elenme sistemi kurmulardr. Potlatch yoluyla kii eitli ad ve ayrcalkta payelere sahip olabilir. Bylece toplum e ayrlmtr: Bir ya da birden ok payeye sahip olanlar; kendi hibir payesi olmamakla birlikte payeli kiilerin akrabas olan ve potlatch elencelerinin angajman iin zenginlik toplamaya yardmc olaca umut edilen hr kiiler; son olarak da en altta kleler. Bu kiiler savalarda ele geirilmilerdir ya da bir su karl ceza bedeli olarak verilmilerdir. Bu paye sistemi snf sistemi ile kartrlmamaldr. Paye sisteminde kiilerin farkl statleri vardr; snf sisteminde ise farkl statlere sahip gruplar mevcuttur. Dolaysyla Kuzeybat Kys Yerlileri arasnda bir kii pek ok unvan edinebilir ve en yksek mertebeye ulaabilir. Fakat ailesinin dier yeleri bu statye hibir ekilde sahip deillerdir. En byk oul babasndan soyluluk miras alr, en kk oul ise sradan bir topluluk yesinden hallicedir. Zenginlikte de farkllklar vardr ve prestij iin ve snrl saydaki payeye ulamak iin keskin bir rekabet mevcuttur. Fakat bu rekabet bazen braknz yapsnlar kapitalistlerinin gzdesi olan, apak ve bireyci rekabet tarz erevesinde yanl anlalr. Aslnda, daha yksek konumlar iin yaran paye sahipleri arasndaki rekabet, paye sahiplerinin akrabalarnn mterek grup faaliyeti ile salad zenginlie baldr. ayet rekabet sistemin
63
tm seviyelerinde olsayd, bu tamamen ilevsiz bir durum yaratrd. Rekabete tapnanlar iinde ok az insan bunu hayal edebilir; yle ki ibirlii tm insan faaliyetlerinde, hatta rekabet edebilmek iin bile esastr. Bir kyde en yksek payeye sahip kiiden genelde ef diye bahsedilir. Fakat bu trn dier rneklerinde olduu gibi bu kullanm yanltcdr. Yksek payeye sahip bir soylu, ef diye adlandrlr, zira o saygn bir byktr ve bundan dolay dierleriyle paylamad ayrcalklar vardr. rnein Nootkalar arasnda, eitli yerleimlerdeki saygn soylu ya da efin, somon aknlarnda, okyanuslarda, balk ve memeli avclnda belli ncelik haklar vardr; yaad topran kylar iindeki enkazn, nemli bir kaynan, orman meyvelerinin topland blgelerin sahibidir. efin cmertlik, ak fikirlilik ve liderlik gstermesi beklenir. Fakat iradesini gle dayatacak bir otoritesi yoktur. eflii, polis kuvvetine sahip bir ynetici manasnda deildir. ngiliz Kolombiyas ilerinde yaayan Carrierlar arasnda aileler kavga ettiinde ef herkesi evine arr, onlar kafasna takt bar sembol bir kuu tyyle karlar ve onlarn nnde ngran sallayarak kiisel arksn syleyip dans eder. Danstan sonra, kendisinin ve klan veya boyunun payelere ulamak iin sarf ettii zenginlik zerine bir nutuk eker. Anlamazlk iindeki taraflara kavgay sona erdirmelerini tembihler ve eer tartma devam ederse doacak skntlara dair onlar uyarr (Jenness, 518). Tartmay zme kavuturmak iin yapabileceklerinin snr budur. Carrierlar arasnda boy efi, cinayet ileyenlere yirmi be gnlk oru tutmasn emreder; ayrca, cinayeti ileyen kiinin ve klan yelerinin kan bedelini demek iin topland bir toplantya bakanlk eder. Genel olarak Bat Kys Yerlileri [West Coast Indians] hakknda yazan Drucker, akrabalardan oluan bir grubun iinde kan dkld ender durumlarda, grup kendinden intikam alamadndan veya kendine kan paras demesinin anlam ol64
madndan, genelde hibir ey yaplmadn belirtir (1965, 74). ntikama, kii bir baka grubun mensubu tarafndan ldrldnde bavurulmaktadr. Ky halklarnn ounda (Kwakiutl ve Nootkalar hari), gruplar aras ilenen bir cinayete karlk yaplacak intikam saldrsnn alternatifi, cinayeti ileyen gruptan birinin katledilmeye gnll olmasn talep etmektir. Kara by yapmakla sulanan cad kadnlar genelde katledilir ve bu cinayetlerin intikam alnmaz. Kuzeybat Kys toplumlar, eflerin ya da soylularn belli payelere ve ayrcalklara sahip kiiler olarak dierlerinden daha fazla meru otoriteye sahip olduu, marjinal anari rnei sergilemektedir. Fakat ellerinde bir g tekeli olmadndan ve ou sosyal kontrol mekanizmas aka yaygn ya da dini yaptrm nitelii tadndan, byle efler iin durum baya bir belirsizdir. Bibliyografik Not
Inuitlerle ilgili veriler Birket-Smithden, Damas ve Spencerdan derlenmitir (Bkz. Bibliyografya). Sanlarla ilgili veriler Leeden, Marshall ve Thomastan alnmtr. Pigmelerle ilgili bilgi kayna Turnbull; Avustralyallarla ilgili temel bilgi kaynaklar ise Elkin, Sharp, Warner, Spencer ve Gillindir. Kuzeybat Kys ile ilgili betimler Drucker ve Jennessden; Californiallarla ilgili olanlar Kroberden alnmtr. Dier Amerikan Yerlisi gruplarla ilgili olarak Ojibwa iin Hallowelle ve Kuzey Athabascanlar iin Honigmanna baknz.
65
Iv
a n a r s t B a H I va n l a r
Baheci toplumlar besin kayna olarak aslen bahecilik faaliyetlerine baldrlar. Bu tarmdan farkldr, zira tarmda geni lekli bir alan ekip biilir ve byk tarlalar ilemek iin hayvan ya da makine gc kullanlr. Bahecilikte ise sadece insan gc kullanlr; sabandansa kazma ubuklar veya apa temel aralardr. Baheci halklar kesme ve yakma ya da nbetlee tarm yntemini kullanrlar. Bu yntemde arazi nce yaklp al ya da ormanlardan temizlenir. Sonra da, ta ki artk iyi rn vermeyene dek, arkas arkasna ekilir. Verimsizletii zaman tarla terk edilir baka bir topraa geilir. Bunun anlam, bahecilerin normalde yerleik topluluklar olmalarna ramen, bilhassa ou avc toplaycyla kyaslandnda, tarlalarna yakn olmas iin ara sra kylerinin ve evlerinin yerini deitirmek zorunda kalmalardr. Baheciler genelde belli sayda rn zerinde uzmanlarlar. Kuzey Amerikada msr, fasulye ve kabaktan oluan bir kompleks vardr; Yeni Gineliler aslen farkl trdeki tatl patateslerden oluan bir eitlemeye dayanrlar. Bahe rnlerini genelde avclk ve toplayclk faaliyetleriyle desteklerler; baz rneklerde bu faaliyetler bahe rnleri kadar yiyecek salar. Baka bir besin kayna da evcil hayvanlardr. Yeni Gineliler bilhassa domuz bakmna ciddi bir zaman ve enerji harcarlar; kzarm domuz eti bata gelen enlik veya ayin yiyeceidir. Sahra Alt Afrikasnda baheciler genelde sr, koyun ve kei yetitirir. Bununla birlikte, Amerikan Yerlileri arasnda hayvanclk hibir zaman nemli bir yer tutmamtr ve fiilen tm hayvansal proteini av hayvanlarndan karlarlar.
Bu tarz bir geim ekonomisi avc toplayclar arasnda bulunmayan eitli kltrel bululara bir zemin sunar. Baz Afrikal baheciler uzman zanaatkrlarn ve tam zamanl din grevlilerinin bulunduu tabakal, snf temelli toplumlar gelitirebilmiler ve bunlar demir apayla iledikleri hayli retken bahelerden saladklar rnle yapmlardr. Amerikada Aztekler, Mayalar ve nkalar aynsn metal aralar olmakszn yapmlardr. Her iki alanda da ksmen youn bir nfus vard ve Bat Afrikada bu durum ehirlerin gelimesini de gerektirmitir. Kalc, saldrgan imparatorluklar doup yok olmu ve savalar oalmtr. te yandan, baheci topluluklar, genel olarak bakldnda, yaa ve cinsiyete dayal basit bir iblmne bal kalrlar. Polinezya gibi baz yerlerde resm paye, ef veya yneticilere doru evrim geirildiyse de, muhtemelen ounluk eitlikidir. Baheci toplumlarn ou Servicen kabile tipi toplum snflamasna girer. Kabile, ortak bir kken ve gelenekten gelen, kendi geni topraklarna sahip olup bu topraklarn kontroln elinde tutan bir insanlar topluluudur. Fakat bir lde sosyal olarak eklemli olsa da, bir kabile, eitli topluluklar hakim bir ynetici otorite altnda birlememi olduundan, modern bir ulusa benzemez; keza lke snrlar da ak bir ekilde ve siyasi olarak belirlenmemitir. Bir kabile, kk topluluk blmlerinin daha yksek dzeydeki gruplarla birlemesi suretiyle kendi iinde byr; fakat, kabilenin en byk haline ulamas yapnn en zayf halde olmas demektir: Kabile, bu sfatla, en dayanksz dzendir, grnte bile kolektif bir rgtlenmeye sahip deildir. Kabile baka bir adan da karmaklktan uzaktr. Ekonomisi, siyaseti ve dini, zel olarak bu ama iin tasarlanm farkl kurumlar tarafndan idare edilmez; ayn soydan gelen yerel gruplar tarafndan hasbelkader idare edilir: Kabilenin soy ve klan blmleri, hane ve kyleri, tm bir sosyal yaamn ykmlln tayan esnek rgtlenmeler olarak belirmektedir. Bu ademi-merkeziyeti, ilevsel olarak zellememi ve segmenter bir toplumdur (Sahlins, 1968, viii). Anarik niteliklere sahip baheci toplumlarn ou kabilesel ve
68
Anarist Bahvanlar
eitliki toplumlardr. Ama bazlar Friedn onlar adlandrd ekliyle payeli toplum ya da Servicen deyimiyle efliktir. Anarik baheci toplumlarn rneklerini Afrikadan, Gneydou Asyadan ve Gney Amerikadan verebiliriz. Sahra Alt Afrikasnda, yukarda anlatld zere, kabileler halinde rgtlenmi saysz anarik rejim rnei vardr. Yeni Ginedeki ou toplum ileyen anari rneidir; fakat burada sosyal rgtlenme aslen eflik tarznda olsa da, belli kabilesel karakteristikleri de tar.
Sahra Alt Afrikas

Sahrann gneyindeki topraklar boyunca yaylm dzinelerce anarik toplum vardr. Bunlarn bazlar tm anarik topluluklarn en kalabalk olanlardr. Baheci halklar asndan asl younluk Bat Afrikadaki Volta Irma blgesi, Orta Nijerya platosu ve Ekvatorun hemen kuzeyinde Orta Afrika boyunca ilerleyen erittir. Az bir ksm Gney Afrikada bulunurken, asl younluk Dou Afrika oban halklar arasndadr (Bkz. V. Blm). Afrikann anarik baheci toplumlar aslen ktann ekvatoral blgesiyle snrldr buras ormanlarn daha fazla olduu, daha ok yamur alan bir blgedir. Kuzeye doru savan otlaklarnn imparator devletlerin geliimine ve yaylmna daha uygun olduu kantlanmtr. Burada ak arazide ee sinei enfeksiyonu riskinden uzakta svariler besleyebilir ve bunlar hakimiyet arac olarak kullanabilirlerdi. Ekvatora daha yakn blgelerde savanlar yerini sk ormanlara ve nihayetinde yamur ormanlarna brakr; bunlarn ikisi de at yetitirmeye uygun deildir ve ikisinde de -herkes sadece birer tane kullanabileceinden, demokratik sava silahlar olan- ok ve yayla savunmaya ynelik bir sava vermek daha kolaydr. Dolaysyla, anarik sistemler, son zamanlarn yamac devletleriyle komu olana dek rahata ayakta kalabilmilerdir (Goody, 1971). Afrika anarik rejimleri amaz olarak kleciliin varlyla ve bazen de bir tr parya kastlaryla nitelenir. kisinde de o grup iinde var olan insan says ok fazla deildir ve genel sosyal sis-
69
tem iinde bunlarn o kadar nemleri yoktur. Kleler daha ok sava tutsaklar ve rehinelerden oluur ve ok az kle ticareti vardr. Buna ramen, kadnlarn olaan aa konumlar ve ataerkil otoritenin hakimiyetine ek olarak, bir de bu kurumlarn varl, ortada bir ynetim ya da devlet olmasa bile, sz konusu rejimleri elbette ki birer zgrlk vahas haline getirmez. Afrikada, anarik ya da anarie yakn toplumlar silsilesi iinde, anari ile ari arasnda saysz gei rnei mevcuttur. Bu toplumlarn ounda anarinin d ve devletin ykselii asndan bilhassa nem tayan, gizli cemiyetlerin rol veya ya mertebeleridir. Bat Afrikada gizli cemiyet nem tar. Bunlar gnll rgtlenmeler ya da tm bir yetikin erkek nfusunun yetikinlie kabul iin tasarlanm yaplanmalar olabilir. levlerinin byk bir ksm topluluk kurallarn uygulamak ve yanl yaptna inanlanlar cezalandrmaktr. Dolaysyla bu, kiinin bak asna da bal olarak, kendi adaletini uygulamaya ynelik bir tr kurumsal komiteyi ya da ekirdek haldeki polis kuvvetini temsil eder. Aada tartlan Ibo rneinde, aksi takdirde anarik olan bir rejimde, ya mertebeleri ynetimsel bir ilev grr. Genlik mertebesine kabul edilenlerin sorumluluunun bir ksm, polis olarak faaliyet gstermek ve orta ya mertebesi mensuplarnn bakanlk ettii ky mahkemelerinin kurallarn uygulamaktr.
Lugbaralar
Bir milyon Lugbarann te birinden fazlas Gney Ugandada ve kuzey Zairede yaar. Baheci toplumlar olarak eitli dar cinslerinin yan sra sr da yetitirirler. Lugbaralar 1000-1500 metre ykseklikteki yaylalarda yaarlar. Ancak komular gibi politik olarak ademi-merkeziyetidirler, geneldi efleri yoktur ve sosyal rgtlenmelerinin temel biimi segmenter soy sistemidir8.
8 Evans-Pritchardn Nuerde belirttii ve Middletonun Lugbara tanmnda vurgulad gibi, klasik segmenter soy sistemi kavram son yllarda ciddi bir eletiriye tabi tutulmutur. Eletiriler aadaki noktalar vurgulamaktadr:
70
Anarist Bahvanlar
Temel sosyal gruplama, ister geni ister ekirdek tipte olsun, ailedir. Erkek araclyla bal olan komu aileler bir aile kmesi ya da drt kuaklk minimal bir soy [slale] oluturur. Kme iinde, diyelim kz kardein olu ya da kz evladn kocas gibi nesep grubunun yesi olmayan kiiler de bulunabilir. Kme iinde yaayan kiraclar bile bulunabilir. Bunlar, sava ya da ktlk nedeniyle kendi evlerinden kam ya da bir su nedeniyle srlm kiilerdir. Kme iinden bir evlilik yapmam olan bu kiraclar haricinde, herkes ecere asndan grubun kdemli yesi olan grubun yalsnn tebaasdr. Slalenin yalsnn otoritesi aslen riteldir; sadece kendi soyundan gelenler zerinde etkiye sahip olan ata hayaletlerini arabilir. Slale, yelerinin zerinde ikmet ettii topraklarn sahibidir ve slalenin yals grubun iinde haklarn kullanmn olduu
(1) Segmenter teori; segmenter bir soy sistemi iinde nem tayan sosyal ve politik ilikilerin soy ba terimleriyle aklanabildiini ne srer. Ayrlmalar, birlemeler, kan davalar, karlkl yardmlar hep soy bayla belirlenir. Bu vurgu, ayn derecede nem tayabilen ve sk sk kiinin ya da grubun soya bal ykmllklerinin nne geebilen dier trdeki sosyal ilikileri arka plana atar. Bu ilikilere, topluluk yelii, arkadalk, komuluk ve hsmlk balar, yani kiinin annesinin klanyla olan ilikileri, i ve ekonomik giriimlere bal ilikiler de dahildir. Dolaysyla soy ba, teoride ngrld gibi yekpare, birbirine bal, sk skya rlm mterek yaplar deildir. (2) Segmenter teoride, anlamazlklarn ayn seviyedeki segmentler arasnda ktna, yani majr bir soyun, minor ya da minimal bir soyla deil, ancak baka bir majr soyla anlamazlk iine dtne inanlr. Teori, tamamlayc segmentlerin gcnn hemen hemen eit olduunu da iddia eder. Fakat bu noktalarn pek ok istisnas vardr; zellikle, belirttiimiz ikinci noktann, segmenter soy sisteminin karakteristikleri deimez kabul edildiinde, ok fazla istisnas vardr. (3) Segmenter sistem iinde bir soya tahmini yelik yalnzca erkek zerinden kan bana ve ortak bir erkek ataya dayanr. Aslnda ecerelerde sk sk maniplasyonlar ve dalavereler grlr, dolaysyla balantl olmayan baz kiiler de soya dahil olur. Bu tr kurgularn yan sra, ne srlen ortak erkek ata bazen sadece bir uydurma da olabilir. Ksaca belirtirsek, segmenter teorinin bir halkn sosyal sistemiyle ilgili, o halkn gnlk yaamnda sadece yarm yamalak grlen, dolaysyla aka tarafl hikye anlatan bir ideoloji ne srdn syleyebiliriz.
71
kadar, slale iindeki kzlar da dahil olmak zere kaynaklarla ilgili haklar da taksim eder. Dahas, hayvanlarn kullanm onun kontrolndedir. Minimal bir slale iinde yal kii anlamazlklar zme kavuturmaktan da sorumludur. Dier gruplarla dmanca ilikiler de balatabilir. Akraba olan minimal slaleler, bir baka soy segmenti (minr slale) daha oluturur; bunlar daha byk segmentlerde (majr slaleler) birleir ve sonuta onlar da birleip alt-klanlar, alt-klanlar da klanlar oluturur. Dier yandan, Lugbaralar arasndaki segmentasyon seviyelerinin says deiir. Bir Lugbara kabilesindeki segmentasyon seviyelerini gsteren aadaki diyagram, sa ksmda, aile kmesinin en alt seviyesinde balayp alt-kabilede dorua varan, topraa bal birimler olarak farkl segmentleri gsterir. Diyagramn sol taraf nesep gruplar anlamnda segmenter sistemi gsterir; bu sistem, toplam kii says kabaca toprak birimine, yani aile kmesine denk olan kk segmentten, yani minimal slaleden balayarak ilerler. (Aile kmesinin baz mukimlerinin baba tarafnda akraba olmad unutulmamaldr.) Buna mukabil, nesep gruplar segmentasyonunun daha st her bir seviyesinin, topraa bal gruplarn denk seviyeleri ile yaklak bir benzemesi vardr. Gene kaba bir benzerlik, topraklar belli bir nesep grubu ile tanmlanmasna ramen, bu topraklarda bazen o nesep grubuna mensup olmayan kiilerin yaayabilmesi gereinden kmaktadr. Lugara Kabilesinin Segmentleri
Nesep gruplar olarak klan alt-klan alt-klan majr slale majr slale minr slale minr slale minimal slale minimal slale Topraa bal gruplar Olarak alt-kabile majr ksm majr ksm minr ksm minr ksm aile kmesi aile kmesi
(Middletondan, 1965, 37-38)
72
Anarist Bahvanlar
Majr slale, Lugbara toplumu iinde en stratejik segmenti oluturur, zira bu grup iinde evlilik ve karde katli yasaktr ve akrabalk terimleri hitap biimi olarak kullanlr. Majr slale kan gtme birimidir: Dier denk segmentlere kar dmanlklarda bir araya gelecei varsaylan ve ara sra aksi grlse de, kendi iinde kan davas olmayaca farz edilen btndr. Minr slale iinde sadece sopa ve yumruklarla dve izin verilir: ok, yay ve mzrak kullanlmaz, zira grubun ortaya kabilecek karde katlini ele alabilecei ne bir teknii ne de riteli vardr. Bu nosyonla daha nce de karlatk: karde katli, yani yakn bir akraba grubu iinde ilenen cinayet yle korkun bir eydir ki, topluluun bu durum iin kullanabilecei yerleik aralar yoktur. Ne var ki, bir Lugara birisini ldrdnde, kurbannn karsyla evlenir ve kurbann daysna bir boa verir, fakat gene de verdii zarar telafi etmi olmaz. Ayn soyun minr segmentleri arasndaki bir cinayet de utan verici bir olaydr, fakat bunun iin, grup uyumunu tekrar tesis etmek zere srla telafi etme yolu dnlmtr. ki majr slalenin dahil olduu bir cinayet bir telafi gerektirmez, buna daha ziyade misilleme ile karlk verilir. Byle savalar gruplar arasnda bir sre devam edebilir. Sonunda gruplar bu dmanlktan yorgun dtnde, sz konusu soylarla balantl ama onlarn mensubu olmayan yallarla birlikte iki taraftan yallar toplanrlar ve bir anlamaya varrlar. Eer taraflar savaa devam ederse, yallar onlarn zerine kolektif bir lanet gnderebilir. Bu lanette, anlamazlk iindeki taraflarn ortak ata hayaletlerinden, itaat etmeyenlerin zerine hastalk gndermeleri istenir. Bir kabile iinde ya da kabilenin alt-klanlar arasnda bir cinayet ilendiinde bunun telafisi vardr, fakat bu seviyenin tesinde bir telafi yoktur ve nc taraflar araya girip durumu zme ulatrana ya da olay unutulana dek sava srer. Bu tip dier sistemlerde sk grld zere, en youn kimlik duygular ve karlkl iliki anlamnda en aktif ilevsellik minimal
73
dzeyde grlr. Daha st seviyelere klp, daha geni gruplara gelindike ve insan says arttka, bu durum kademeli olarak azalr; yle ki kabile seviyesinin ya ok az neminin olduu ya da hibir nem tamad sylenebilir. Gene de tm Lugbaralar hepsinin akraba olduklar inancna sahiptir. Kendi sosyal ilikilerini, iinde potansiyel olarak dmanca ilikilerin bulunduu juru olan gruplardan ve bir grubun juru olmayan dorudan sosyal ilikilerinin tmn ifade eden odipilerden bahsederek ifade ederler. Normalde odipi ortak bir atann baba tarafndan nesebini, genelde bir erkein majr slalesini ima eder. Dolaysyla odipi iinde bir savan, kz alp vermenin ve kzkarde denen herhangi bir kzn olmad varsaylr. Bir grup bir dnem juru olabilir, sonra tekrar odipi olabilir. Lugbara toplumunda asl yaptrm biimi dinidir. Ata hayaletleri hastalk yoluyla dorudan intikam alabilir. Yoksa yallar, aile kmesi iinde kendi tebaas da dahil, kiilere kar hayaletlerin gcn yardma arabilir. Bir yalnn hayaletlere ettii niyazn gc ortak hayaletlere dek uzanr. Erkek tarafndan akraba olmayan bir nesep, akrabalk kurallarn ihlal ettii iin bir dierini lanetleyebilir. Byclk ve cadlk sulamalar komulara yneltilir. Akraba ve komu topluluu iinde dzen bu tr eitli doast yaptrmlarla korunur; bunlarn hepsi de tek bir mistik sistemin parasdr. Civardaki baka pek ok grupta olduu gibi, Lugbara toplumunda gl bir figr yamur yadrandr. Kuzey Lugbaralar arasnda, bir alt-klann kdemli majr slalesinin kdemli bir soy izgisinin kdemli bir yesi olan bu kii, itaat etmeyenlere lanet edecei tehdidiyle, kavgay nlemek iin insanlar bir araya toplayarak, dmanlklara son verebilir. Baz blgelerde su ileyenler onun ahsnda bir snak bulabilirler. Lugbara toplumundaki bir dier nemli ahsiyet ad san bilinen adamlardr. Bunlar amaz ekilde zengin adamlardr, ama ayn zamanda hayranlk duyulacak bir karakterleri vardr, bu ne74
Anarist Bahvanlar
denle insanlar kendilerine ekerler. Nfuzlar pek ok kabileye yaylabilir; statleri ne soy sistemine baldr ne de kaltmsaldr. Konumlarnn sembol olarak beyaz talar tarlar. Yamur yadranlar gibi bir kan davasnda savaanlar lanetleyebilirler ve bir kaak iin snak ya da bir kavgada arabulucu olabilirler. lki 1895te, dieri 1910da olmak zere ksa bir sre iin Lugbaralar arasnda peygamberler belirmi ve etkili olmulardr. Lugbaralar tartmasz anarik karakteristiklere sahiplerdir. Ama aralarnda belli zel trde insanlar vardr yamur yadranlar ve ad san bilinen adamlar, bunlar olaanst lanetleme gleri olan ayrcalkl kiilerdir. Burada ynetim-ncesi yapnn balang noktasnda bulunuyoruz.
Konkombalar
Saylar 50 bin civarnda olan ve Kuzey Togoda yaayan Konkombalar aslen hububat ekip bierler; sprge dars, akdar ve yam yetitirirler. Tipik olarak babasoylu Afrika segmenter soy sistemine sahiptirler (bkz. Lugbaralar). Konkomba yurdu, her biri eitli klanlara blnm muhtelif kabilelere ayrlmtr. Bir klann ye saysnn 250yi getii nadirdir. Klanlar temel iskn birimlerdir ve kendilerine ait belli bir toprak parasyla tanmlanrlar. Klanlar iki ya da daha ok slaleye blnmtr. Bir slale iindeki en yal erkek o slalenin reisidir, klann reisi ise muhtelif slalelerinin balarnn en yalsdr. Klan iinde i zerinde karlkl yardmlama grlr; iblm, klann soy segmenti yeleri arasnda ise daha yaygndr. Klan ayn zamanda hakim bereket dininin ibadet yeridir; yeleri ekin ekmekle ve kutsal topraa kurban vermekle ilintili temel ritellerden sorumludur. Klan sadece ekonomik, dini ve akrabalk ilevleriyle tanmlanmaz, sosyal kontroln de ana mekanizmasdr. Klan iindeki anlamazlklar uzlama ile zmlenir, iddete msamaha gsterilmez. Klan dndaki kiilerle yaanan anlamazlklar zorunlu bir hakemlik gerektirmez, kii gce bavurabilir ya da mi-
75
silleme tehdidinde bulunabilir. Klann atas kurallara uyulmasn ister, ama bu kararn dayatacak gce sahip deildir. Sahip olduu g kanuni olmaktan ziyade ahlaki ve ritel niteliktedir. ef ve en yal akraba olarak, klandalar ona kar ahlaki bir ykmllk duyarlar; bu yal kiinin, kutsal atalara en yakn kii olmas da bu durumu pekitirir. Ayrca o topraklarn koruyucusudur. Klan iindeki ihlaller, sz konusu kiiyle ilikiyi keserek yahut verdii zarara ceza olarak bir deer bierek ele alnr. Eer ikinci durum sz konusuysa, klandalarnn knamas ve ahlaki-ritel bir mecburiyet duygusu dnda demeyi dayatacak bir yntem yoktur. te yandan, ateist ya da sinik tek bir kiinin bile bulunmad, herkesin inand, sk skya kenetlenmi kk bir toplulukta bylesi yaptrmlarn ok gl olduunu unutmamak gerekir. Pigmelerden bahsederken belirttiimiz gibi, en korkun sular insanlar tarafndan cezalandrlmaz. Konkombalarda olduu gibi, eer kii kendi klanndan birini ldrrse, kendisi de lr. Tanr, der Konkomba, kardeini ldrm birinin yaamasna izin vermez ve karde katli iin ne bir ritel ne bir tbbi korunma yntemi vardr (Tait, 1950, 275). Bununla birlikte Tait klanda cinayetinin bilfiil gereklemeyeceine inanr. Bir klan iindeki yallarn yan sra nfuza sahip bir dier kii de, n geni bir alana yaylabilen falcdr. Normalde klanlar arasndaki ilikiler nispeten dmancadr, fakat komu klanlarn ve ritel olaylarda ibirlii yapabilen dierlerinin ilikileri uyum iindedir. Byle gruplar, zellikle de yakn ritel balar olanlar arasnda kan davas gdlmez. Yakn akrabalk ba olan, yahut yle olduu farz edilen, klanlarn da kan davas gtmeyecei farz edilir. Gene de Tait, yakn ba iindeki iki klann aralarndaki kan davasnn dile dtnden, yle ki Konkombalar arasnda bu olayn otuz yl sonra bile hatrlandndan bahseder. Ayn kabile iindeki klanlar kan davas gttnde, dmanla, usulen, grp uzlaarak ya da sava oklarn ritel bir
76
Anarist Bahvanlar
ekilde gmerek son verebilirler. Fakat farkl kabilelerin klanlar arasndaki kan davalarnn bir sonu yoktur ve bar getirecek resmi bir ara bulunmaz. Akas, savaanlar sonunda bu savatan bkp yorgun derler. Konkombalar arasnda kabile amorf bir oluumdur. Bir ad ve birlikte tanmland bir toprak paras vardr. Bu toprak, kabilenin paras olan klanlarn sahip olduu topraklarn toplamdr. Yzdeki iaretler genelde kiinin mensubu olduu klan gsterir. Fakat kabilelerin lider konumundaki atalar, ritel liderleri ya da efleri yoktur. Kabileler arasndaki savalarda ayn kabilenin klanlar kardelerinin yardmna gelir. zetle, Konkomba, tipik segmenter izgide organize olmu, olduka ademi-merkeziyeti bir rejimin rneidir. Afrikal baheci topluluklar arasnda bulunabilecek olduka net bir anari rneini temsil eder.
Tivler
Tivler bir bakma Konkombalara benzer, fakat soysal dzenleri ok daha nizamidir. Bir milyondan fazlas Orta Nijeryada, Benue rmann kys boyunca uzanan dzlk arazide yaar. Nfus younluu bir mil kareye 100 kiinin zerindedir. Konkombalar gibi Tivler de geinmek iin hububat ve yam ekip bierler. ee sinei probleminden dolay az sayda srlar vardr. Yerleimleri daha ziyade dank haldeki evler topluluundan oluur; her bir ev topluluu daire halindeki kulbelerden ibarettir ve dierlerine bir patikayla balanr. Sosyal rgtlenmelerinin temel prensibi segmenter babasoylu sistemdir. Her Tiv kendini bir tar ile tanmlar; bu lke gibi bir szcktr, baba nesebiyle balantl belli bir yeri ifade eder. ou erkek kendi yurt tarnda ikmet eder, fakat ou tar iinde baka tarlardan kiiler de kalr. Tivler, sava zamanlarnda, kiinin ityosuna (baba soyuna) yardm etmek iin kendi tarna dnmesi gerektiini syler (Bohannan, L, 41).
77
tyo kendi iinde daha da segmentlere ayrlr. Nihai birim bir ailenin evler topluluudur genelde bu bir geni ailedir. Burada, normalde yal bir adam olan kdemli bir erkek, o ailenin yelerinden ve onlarn edimlerinden sorumludur. Srekli sorun kard dnlen biri bu yal kii tarafndan topluluktan srlebilir. Yal kii kendini, huzuru korumak iin gnlk sorunlar ve anlamazlklar zme iine adar. Bar ve dzeni korumak iin yeterli bilgiye sahip olmal, dolaysyla hukuk grenekleri, soyaacn ve akrabalarnn tarihini, salk ve bereket bylerini bilmeli, cadln zne tsav hakim olmaldr. Meru g, bar ve bereket salayan mistik bir nitelie sahip olmaya baldr. Bohannan, Tivler arasnda kesin bir otoritenin olduu drt iliki sayar. Bunlarn akrabalk rolleridir: yukarda bahsedilen, evler topluluunun kdemli yesinin konumu, baba-oul ilikisi, kar-koca ilikisi. Pazar yerindeki polis ve yargcn roln ieren drdnc bir iliki aada tartlmaktadr. Ek olarak Tivler arasnda prestij ya da nfuza sahip adamlar da vardr. Bunlar genelde yallardr, fakat bakalar da olabilir. Zengindirler, cmert ve zekidirler. Eskiden kle de satn alabilir, yabanclara para karl koruma sunmak ve bakalarn soymak iin ete kurabilirlerdi. Byle kiileri kontrol etmesi zordur. Yallarn elinde olan by ve cadlk, yal olmayan bu kiileri kontrol etmenin yegne yoludur. Bununla birlikte, ayn zamanda yal da olan prestijli kiiler bu doast gleri de kontrol edebilirler, bylece onlar durdurmaya ynelik byle abalar etkisiz hale getirebilirler. Bu nedenle seyyahlar srekli olarak koruyucu bir gce ihtiya duyarlar. Bir soy iindeki yallar cadlk9, by ve lanetlemeyle balantl olarak ortaya kan eitli problemleri ele almak iin
9 Cadlk, afsunculuktan farkldr. Afsunculukta kii kar tarafa zarar verme amacyla belli ayinleri bilerek yerine getirir. Cadlkta ise cad olduu ileri srlen bir kiinin, kt niyetli ayinler yaptna ve ayinsel olmayan faaliyetler yrttne inanlr. Tabii ki byle bir kii, cadla inanan kiiler nezdinde korkulan ve kzlan bir konumdadr.
78
Anarist Bahvanlar
toplantya arlabilir. Bu toplantlar lm, hastalk, dler, ksrlk ve talihsizlik ile ilgilidir. Toplantda mesele tartlr, ama bulunan zmleri dayatacak bir mekanizma yoktur. yi hkmler, davalnn zm olarak kabul ettii ve Tiv geleneklerine uyan hkmlerdir. Bir yalnn en fazla yapabilecei bir neri sunmak ve herkesin kabul edecei bir zm bulana dek uramaktr. O bir arabulucudur, yarg deil. Cadlk sulamas Tivler arasnda baya yaygndr ve farkl pek ok olayn sebebi olarak grlr. Yallar prestijli birine kar yneltilen sulamalar tartmak zere toplanmay pek istemezler. Byle durumlarda, kurbann mensup olduu ya kmesinin yeleri ve sonra da kendi slalesinin yeleri yallarn huzura kar ve tahkikat talep ederler. Dier problemler iin tartma ya da tahkikat olmaz. Daha ziyade, olaya karan kii bir yaly arayp bulur ve ondan araclk yapmasn ister. Eer bir hrsz yakalanrsa, madurlar dorudan hrszn yaad evler topluluunun bana gidip, telafi talep edebilirler. Kaytszlk halinde kii dorudan suluya gidebilir. Nesep grubu kiinin yegne koruma kayna deildir. Tivler ya kmelerine de ayrlrlar. Her gen erkek belirli bir ya grubuna kabul edilir ve hayat boyunca, kendi kme arkadalaryla birlikte, eitli kademeler boyunca bir kmeden ayrlp, her birinin kendine has toplumsal sorumluluklar olan baka kmelere geer. Ya kmesi karlkl yardmlamaya dayanan bir akran grubu ilevi grr. Soy izgilerini keser ve farkl slalelerden, ancak ayn yataki kiiler arasndaki ilikileri salamlatr. Dolaysyla bir kii cadlara ve cadlk sulamalarna kar kendi ya kmesinden koruma talep edebilir. Arazi temizleme ya da dier iftilik ileriyle ilgili olarak yahut parasal konularda yardm isteyebilir. Eer herhangi bir nedenle kiinin slalesi ondan doast korumasn ekerse, kiinin koruyucu olarak ya kmesi vardr. Ya kmeleri, yelerinden birinin saln soruturmak iin de bir araya gelebilir. Tivler arasndaki ya kmesi sistemi baka pek ok Afrika halk iinde olduu kadar teferruatl deildir; aslnda Tivlerdeki
79
amorf bir rgtlenme biimidir. Yetikin gen erkekler asndan en nemli olann, koruma ve karlkl yardmlama olduu anlalmaktadr. Gen erkeklerin doast glere, zellikle de yal adamlarn elinde olduu farz edilen ktcl cadlk glerine kar temkinli olmak iin gerekeleri vardr. Dolaysyla, bu evrede dayanma yaamsal bir nem kazanmaktadr. 40 yalarnda erkekler yallk rollerine geerken, ya kmesinin ilevi, kskanla ve kzgnla kar yallarn mktesep karlarn koruma fonksiyonuna dner. 50 yandan sonra kme yeleri, hissi bir birlik kurarlar: Artk rakip deillerdir. Soy segmentleri arasnda sk sk husumet grlr ve daha byk segmentler arasndaki kavgalar ok iddetli olabilir. Fakat Tivler anlama ve bar yapma mekanizmalarna da sahiptir. Barl bir ticaret ilikisini srdrme arzusundaki soy segmentleri, gvenli bir ortam isteyen dier segmentlerle anlama yapar, aksi takdirde orada yabanclar esir alnr ya da ldrlr. Bu anlamalar anlamaya yapm taraflar arasnda kan dklmesini ve buna yol aabilecek herhangi bir edimi yasaklar (Bohannan, L, 62). Pazar anlamalar ana yerel pazar merkezinde gvenlii salar. O topraa sahip olan ve pazar yerini kontrol eden tar ile balantl bir pazardr bu. Soy segmenti, pazar yerinde pazarn gvenliini korumak iin nem tayan byy kontrol eder, fakat yine dzeni salayan pazar polisi ve yargcn da o tedarik eder. Dolaysyla karmzda, anarik bir rejim iinde, snrlanm ve evrelenmi bir alandaki ynetimsel rejim vardr. te yandan bu polis kuvvetinin pazar yeriyle snrl olduu ve bu snrlarn dnda geerli olmad unutulmamaldr. Bu durum, Tivlerin pazar yerindeki dzeni bozan ihlallerle baa kmak iin geleneksel sosyal kontrol tekniklerini yetersiz bulduunu, dolaysyla olaya polisi soktuunu dndrmektedir. Konkombalarn da pazarlar vardr; bu pazarlar, pazarn kurulduu topran sahibi olan klann kontrolndedir. te yandan onlarda polis yoktur. Daha ziyade, pazarn yalsnn bir pazar mabedi zerinde ritel bir kontrol vardr ve bu kii do80
Anarist Bahvanlar
ast gleri yardmna arabilir. Konkombalar gizli kalm bir hrszn, mabet civarnda yaayan arlar tarafndan sokularak ldrleceine inanrlar. Suunu itiraf eden bir sulu ise pazar yalsna mabette kurban edilmek zere bir Gine tavuu verir. Tivler basz toplumlarn en geni alana yaylm ve youn nfuslu olanlarndan biridir. Konkombalarda olduu gibi, segmenter sistem siyasi dzende temel bir neme sahiptir. Bu, sz konusu dzenin byk ksmnn akrabalk terimleri kapsamnda alglandn dndrr. Fakat Tivler, bar ve dzeni korumak iin bir dizi tali sisteme baldrlar. Ya kmeleri akran gruplarnn karlarn korumak iin nemli aralardr. Pazarlarla ilikili olarak eitli anlamalar, paktlar ve ilkel bir ynetimsel yap vardr. Tm bir sistemde ne kan nokta ise bilhassa topluluun yal yelerine dalm bir g olan dini yaptrmlarn gcdr. Tiv toplumu kuaklar aras gerilimlere bir rnek tekil eder: otoritelerini dayatan yallar ve buna ierleyen genler. Fakat genler yalla terfi ettiinde, onlar da hakim konumlarn koruyup glendirmeye alrlar. Herhangi bir ya derece sisteminde kiiler kendilerini aa konumda bulabilirler, fakat eninde sonunda kendilerinin de o pozisyona ulaacann bilmenin doyumuna sahiptirler; zaman iinde o da ynn tepesine trmanacaktr.
Yayla Tongalar
Yayla Tongalar Gney Zambiada yaayan anasoylu bir halktr. 150 binin zerinde nfusu ile mil kareye 60 kiiden fazla der. Tongalar sr srleri gderler ve ayn zamanda nbetlee ekim de yaparlar; msr, akdar ve sprgedars yetitirirler. Drt ila sekizi hanenin bir mahalle kmesi oluturduu ok kk kylerde yaar. Hem topran verimsizlii hem de nbetlee ekim nedeniyle bir kyn yeri sk sk deiir ve kiilerde de ciddi bir hareketlilik vardr, yeni bir mesken kurmak iin bir yerden bir yere sk sk tanrlar.
81
kmete dayal balarn yan sra, her Tonga, yeleri topran eitli yerlerine dalm olan anasoylu klanna baldr. Bu klanlar hayli amorf bir karakter gsterir: Kolektif gruplar deillerdir; yaayan yeleri asla bir grup olarak karlamaz ve bir liderleri yoktur. Fakat bir Tongann bak asndan, ata hayaletleri araclyla mistik bir ba klan yelerini bir arada tutar. Klann ilevi, evlilikleri dzenlemekle kii klan iinden biriyle evlenemez- ve dier klanlarn yeleriyle aka ilikileri tesis etmekle snrl grnmektedir. Bu adan klan, sosyal bir kontrol mekanizmas ilevi grr, zira byle bir iliki, kiinin aka yapan akrabasna ksmemesini emreder. Rahat, kaygsz ilikiler kurar ve muhtemelen atmadan, ak dmanlk ifadelerinden kanr. aka yapma ilikisi, saknma ilikisi gibi, normalde atma yaratmaya yatkn olduu dnlen bir ilikide huzuru korumak iin tasarlanm bir tekniktir. Bir Tonga, klan iinde anasoylu bir gruba da aittir. Bu ayn zamanda dank bir nfustur, fakat klan yeliinden daha sabittir. Bylece belli bir ky belli bir akraba grubunun yelerini daha yksek oranda barndrma eilimi tar. Tonga sistemi, dier Afrika halklarnda grdmz babasoylu segmenter sistemin anasoylu mukabili olarak grlmemelidir. Tongalar ecere hesabyla pek ilgilenmezler. Grup iindeki bir kadnn ocuklar arasnda dahili bir segmentasyon ya da farkllama olmad gibi, farkl kadnlarn ocuklaryla da yle bir ey sz konusu deildir. Teorik olarak, yelik ana tarafndan dorulanabilir bir soy ba gerektirse de, anasoylu bir gruba dahil olmak ok da g deildir. Grubun mterek karakteristikleri de vardr. Yani, yelerine balk paras salamaktan ve husumetlerde yelerini savunmaktan mtereken sorumludurlar. Ayn zamanda, evlenen kzlar iin alnan balk parasn paylarlar; ilerinden biri ldrldnde, soyulduunda ya da yaralandnda toplu olarak intikam almakla ykmldrler. Miras da anasoylu grup yeliine gre ynetilir; bununla ilgili olarak da karlkl ritel ykmllkler vardr.
82
Anarist Bahvanlar
Her Tonga kendi kandalarnn yan sra dier akraba gruplaryla da karmak bir iliki ve ykmllk modeli iinde yer alr. Dolaysyla kii babasnn anasoylu klannn fahri yesi olur. Her hane sadece kocann anasoylu grubuyla deil, ayn zamanda onun karsnn, kocann babasnn ve karsnn babasnn anasoylu grubuyla da iliki iindedir. Her klann d evlilik yaptn daha nce sylemitik, fakat evlilikle ilgili baka dzenlemeler de vardr; bu dzenlemelerde, evliliklerin geni bir eitlilik iindeki farkl gruplarla yaplmas, bylece azami sayda ittifak ilikisi kurulmas zorunluluunun etkisi vardr. Kiinin yaad mahalle de ona, bu sefer akrabas olmayan insanlara ilikin baz ykmllkler ykler. Mahalleler toprak kullanmn, avcln, balkln ve dier kaynaklarn kullanmn kontrol eder. Orada yaayanlarn ok eitli faaliyetlerde karlkl yardmlat bir sistemi art koar. Her mahallenin kendi mabedi vardr ve yerel bir kilise oluturur. Tm bir mahalle, bu kilise araclyla, sakinlerinden birinin lm durumunda yas tutmak, yamur ve bereket duas yapmak, topraklar canilerden temizlemek ve hasad kutlamak zere toplanr. kmete ve akrabala dayal balardan baka, Tongalarn bir mahalle iinde kuaklar aras balar glendirmeye hizmet eden amorf bir ya gruplama sistemleri vardr. Kii, srlarnn bir ksmn bakalarna dn verebilir. Bu durum yeni sosyal balar kurar; ayn zamanda salgn hastalk ya da baskn sebebiyle kaybedebilecei hayvan saysn en aza indirir. Son olarak, biraderlik paktlar vardr; bunlarn amac zellikle anlamaya varm farkl mahalleler arasndaki ticari faaliyetlerde barl bir ortam garantiye almaktr. Kylerin ve mahallelerin reisleri vardr ve mahallenin reisi ayn zamanda yerel mabedin rahibidir. Anasoylu gruplarn liderlerinin daha az nemi vardr. Son olarak, falclar ve yamur ruhlarnn konumasna araclk eden kiiler gibi baka din grevlileri de var-
83
dr. Bir erkek bu konumlardan birden ounu edinerek nemini artrabilir. Buna ramen, Tonga liderleri daima yerel bir neme sahiptirler: Tm Tongalarn ortak liderleri ya da efleri yoktur. Prestijli ve nfuzlu konumlar, kiinin zengin bir adam olarak nn ispatlamasyla edinilir. Liderler yandalar tarafndan kolayca terk edilebildiklerinden, liderlik konumlar istikrarszdr. Balar danman, arabulucu ve koordinatr olarak ilev grrler. Bir tartmaya mdahil olabilirler; fakat karlatmz tm dier arabulucular gibi, bak alarn dayatacak bir otoriteleri yoktur. En iyi ihtimalle doast gleri yardma arabilirler. Husumet, klanlar ve farkl mabetlere sahip mahalleler arasnda grlr ve denecek zararda fikir birliine varmak suretiyle sona erdirilebilir. Tongalar asla birleik tek bir btn olarak hareket etmezler. Byle bir hareketlilii yaratacak aralar yoktur. Tongalar dmanlklar tetiklemeye hevesli deillerdir. Dier anarik halklar gibi kzgnlk yaratma ihtimalinden kanmak adna, kiinin kendini dizginlemesinin nemini vurgularlar. Colson yle belirtir: Bir Tonga hemcinslerinin onlar bir tartma iine ekmesine izin vermeye isteksizdir, yan izmeye alr ve eer evresindekiler bir kavgada srarl grnyorsa ortadan kaybolmay dener. Yahut, kesinlikle dvlerle iliki iinde olan yakn destekiler, ellerinden silahlarn ya da zarar verebilecekleri herhangi bir aleti alarak, nazike bask uygulayarak, dv bitirmeyi salk veren sakinletirici szler syleyerek, onlarn davranlarn kstlamaya alr. Taraf olmak [veya intikamc birinin garezini ekmek] istemezler (1974, 39). Tonga toplumunda merkezi sosyal kontrol mekanizmas, belli bir kiinin farkl gruplarn yesi olmas gereine dayanr. Sonuta bu sayede o kii, daha te ykmllkler ann paras olur. Dolaysyla bir ilikiler ann sonucu olarak, o kii ya da gruba kar uygulanan herhangi bir negatif tavrn, dier kii ya da gruplarla ilikilerden doan kstlayc etkiler de grlr. Herkesin kendi anasoylu grubuyla, babasnnkiyle, annesinin ba84
Anarist Bahvanlar
basnnkiyle ve babasnn babasnnkiyle yakn balar olduunu hatrlayalm. Bu durum drt klan arasnda bir balant tekil eder. Bu klan ilikileri, aka ilikileri ve evlilik anlamalaryla daha da geniler. Dahas, kii, dier trl sosyal ann paras olmayan insanlar da barndran bir mahalleye mensuptur. laveten, kii sr dn vermekle ve biraderlik paktlar ile de balantlar kurar. u ya da bu ilikiyle kii, etkin kstlayc nlemlerin, sahip olabilecei tm nemli sosyal ilikileri kapsayacak ekilde rldn fark edecektir. Karlkl olarak birbirini dengeleyen ykmllklerin ince a Tonga toplumunu btnletirir ve en azndan yzeyde formsuz bir toplum olarak grnen Tonga toplumuna bir dzen verir. Tongalarn bu aralar, merkezi otorite ve entegrasyon kadar, efleri de gereksiz klar. Anasoylu toplumlarda kadnlarn erkekler ile eit olduu eklinde yanl bir kanaat vardr. Anasoyluluk anaerkillik deildir. Soyun kadn zerinden aktarlmas, ynetimin kadnlarn elinde olduu anlamna gelmez. Anaerkilliin bilinen hi kayd yoktur ve Tonga gibi anasoylu toplumlarda da erkeklerin egemen olduunu, kadnlara verilmeyen hak ve ayrcalklara sahip olduklarn grrz. Anasoylu toplumlarda kadnn genelde dier toplumlara gre daha fazla iltimas sahibi olduu tabii ki dorudur, zira mal mlk ve stat kadnlarn soy ba zerinden devralnr. Anasoyluluun bazen babasoyluluktan daha istikrarsz tarzda bir sosyal rgtlenme yaratt gzlemlenir, zira anasoyluluun znde bir atma yatar - kaltm kadnlar zerinden aktarlrken, sosyal dzeni kontrol edenler erkeklerdir. Bu atma genelde, Tongalar dahil Afrika rneklerinde grld zere, babasoylulua doru gl bir bask yaratr. nk Tongalar eski zamana ait anasoylu tipten sapmlardr; yeni evliler kocann evinde barnr ve babann nesep grubuna en ufak bir nfuz bile atfedilmez.
Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar

Tivler ve Lugbaralar bir erkee onu kral yapmadan belli gler veriyor olsa da, Gney Sudann Anuaklar belki de kraln stats-
85
n, sembolik hilelere sahip, ama glerinden arnm olarak tesis ederler. Bu baheci halk kylerde yaar. Her kyn, kendi saray maiyeti olan, kyn davul ve tespih gibi kutsal amblemlerini muhafaza eden bir reisi vardr. Dierleri ona yaklarken sayg iareti olan hareketler yaparlar; onunla konuurken zel bir sz daarc kullanrlar ve balarn eerler. Evi dierlerininkinden daha iyi olmamakla birlikte, it direkleri, halkna verdii ziyafetler iin ldrd hayvanlarn kafataslaryla sslenmitir. Kralln hilelerine sahipken, reisin aslnda ok az gc vardr ve byk oranda kyllerin merhametine kalmtr. Ziyafet verdii srece ky iinde iyi konumdadr ve sarayndaki reise herkesin tam bir sayg gsterdiini kylleri grr. Diyelim ky iinde ilenen bir cinayet durumunda, nc taraflarn yardmyla, hem ldren kiiyi tazminat demeye hem de maktuln kandalarn bunu kabul etmeye ikna edebilir. te yandan, Anuaklar bir kiinin reislik konumunu uzun sre devam ettirebileceine inanmazlar ve akas, maiyetine gerektii gibi ziyafet veremeyen bir kii artk destei hak etmez. Yandalarnn kendisini terk ettiini grr. Reise kar olan ve artk ona sayg duymayan ana bir gruplama ortaya kar ve reisin karsna kartlan rakip, nceki reislerden birinin olu olmak zorundadr. Byle bir olay kavgaya yol aar ve bunun sonucunda eski reis grevinden alnabilir. Reislik, etrafn saran kavga ve entrikalara karn, kyn ilerinde birletirici bir kuvvet olarak ilev grr; bu iler, baka alardan, daha nce tartm olduumuz segmenter soy biimindeki bir rgtlenmeye benzer. Bir ky iinde farkl gruplamalar ortaya kabilse de, bunlar devrimci nitelikte deildir: Kimse reisin konumunu ilga etmeye kalkmaz. Gneydou Anuaklarnda reis, Anuak lkesinin dndan geldii ak olan soylu bir klana mensup olmak durumundadr. Kolyeler, mzraklar, tabureler ve davullar o konumun amblemleridir ve bu objeleri elde etmek iin baya bir kavga, entrika, tartma olur. Bunlar muhafaza eden kiinin, Anuak yurdunda86
Anarist Bahvanlar
ki baka bir yerde olduu gibi, kendi kynde de ok az otoritesi vardr; ayet silahl bir gc harekete geirebilirse nfuz alann geniletebilir, hatta komu kyler zerinde genelde yzeysel bir kontrol bile kazanabilir. Dolaysyla, Anuaklar arasnda, balangta ayinsel ve sembolik bir role dayanan ve bildik yamac rgtlenme tarz biiminde gneydouya doru genileyen otoritenin merkezilemesinin balang iaretlerini grrz.
Ibolar
Oluum halindeki ynetimsel yapnn bir baka rnei, Gney Nijeryann ikinci en byk etnik grubu olan Ibo halknda grlr. u anda saylar yedi milyon civarndadr ve geleneksel olarak kylerde yaayan baheci topluluklardr. Pazara rn karma ve ticaret bu halkn balca faaliyetlerindendir; ile ilgili faaliyetlerde saldrganlklarna ve bireyciliklerine dair anekdotlar vardr. Ibo yurdu snrlar iinde en azndan iki tr farkl rejim vardr. Dolaysyla, baz Ibo kasabalarnn krallar ve Ibolar iin tipik olmayan, zorlayc bir ynetimsel yaplar vardr. Ibo yurdunun byk ksmnda ise geleneksel, olduka ademi-merkeziyeti ve basz bir siyasi sistem hakimdir. Ibo sosyal yaamnn byk ksm segmenter bir soy yaps iindeki katlma baldr; bu sistemin temel birimi, kdemli bir erkein gzetimi altndaki ev topluluudur. Akraba ve komu soy segmentleri ile ev topluluklar, normalde en byk sosyal entegrasyon ve kontrol birimi olan kyleri oluturur. Ky iindeki ikyetler ve yasal ilemler, ev topluluklarnn balar tarafndan veyahut bir anlamazl zme ulatrmas iin arlm, arabuluculuk yapan nc taraf gruplar tarafndan ele alnr. Ama byle arabulucularn kararlarn dayatacak gleri yoktur. Dolaysyla, sreten memnun kalmayan bir kii, baka kurumlara bavurabilir. Her kyde mevcut olan ve belli bir ya mertebesi oluturan yallar, yasama, yarg ve yrtme ilevlerini yrten,
87
zarara urayan tarafn bavurabilecei bir organ olutururlar. Yallar kendilerinden istenmedii srece harekete gemezler. Bir mahkeme ilevi grrler, sua ve masumiyete karar verirler, ceza bierler. Cezalar ya mertebe birliinin gen yeleri tarafndan uygulanr. Yani, Tivler gibi bolarda da, her bir mertebe ile balantl mesuliyetlerin olduu ya mertebeleri vardr. Daha gen mertebe yeleri, baka ilerin yan sra, tanklar ve sanklar mahkemeye getirmekten, mahkeme tarafndan uygun bulunan cezalar uygulamaktan sorumludur. Diyelim birisi hrszlktan sulu bulunduysa, gnlerce yiyecek verilmeksizin bal tutulabilir yahut sust yakalandysa, ald eyle birlikte kyn iinde dolatrlr, sokaktakiler ona lanet eder, tkrr ve alay eder. lm cezasn uygulayacak bir g yoktur, fakat yakaland takdirde bir katilin kendini asmas beklenir. Bu ynetimsel tekniin dnda, Ibo toplumunun baka yaptrm uygulama yntemleri de vardr. Bunlar ciddi oranda nfuza sahip, unvan cemiyetleridir. Bu rgtlenmeler bir adamn satn alabilecei ve bylece prestij sahibi olaca eitli unvanlar sunar. Din yaptrmlar, din grevlilerinden oluan dibia cemiyeti tarafndan uygulanr. ifaclarn, byc doktorlarn ve falclarn da cemiyetleri vardr; her biri hatr saylr miktarda giri creti talep eder ve cemiyet iinde bir yenin rahip olarak grevlendirilmesine bakanlk eder. Byle kiiler arasnda en nemlisi, tanrnn szlerine araclk eden, tahminler yapan, sorulara yant veren ve bylece insanlarn davranlarn ynlendirmede temel bir g olarak ilev gren kahinlerdir. Bohannann terimleriyle konuursak, Ibo toplumu okmerkezli bir g sistemine sahiptir; ok sayda farkl g merkezi vardr. Ibolarn bir ynetimi vardr, fakat bu ynetim yalnzca kk bir nfusa ve kk bir alana egemendir, ayrca onun iinde bile ademi-merkeziyeti ve dank dzenlemeler mevcuttur. Buna ek olarak Ibo toplumu tabakal bir toplumdur. En altta, savata tutsak edilmi olan ve statleri -belli bir tanrya adanm kiiler
88
Anarist Bahvanlar
olan- klt klelerinden az daha yksek olan kleler vardr. Klelerin zerinde rehineler vardr; bunlar genelde gen kzlardr ve bor karl rehin olarak tutulurlar. Ibolarn byk ounlu hr insanlardr, fakat avamdan olan kiiler ve elit grup yeleri olarak blnmlerdir. kinciler arasnda, otorite sembol olan tahta sopa gibi objeleri tamasna izin verilmi minr slalelerin yal erkekleri vardr. st kademedeki dierleri unvan cemiyetlerinin ve eitli dibia cemiyetlerinin yeleridir. Dolaysyla Ibo dnyasnn bu st seviyeleri, zenginlikleri (unvan cemiyetleri) ve bilgileri ile (dibia cemiyetleri) elit statsne ulam olanlar kadar, yksek statleri kdemli soydan bir erkek olmalarna atfedilen kiileri de kapsar.
Yeni Gine
Geleneksel Yeni Gine, yzlerce farkl dil grubunun konuulduu, tropikal dalarn yamalarna kurulmu ya da tenha vadilerin ilerine gizlenmi, kltrel olarak farkl binlerce zerk kyn bulunduu bir Babil Kulesidir. nsanlar eitli kkler, yumru kkler eker ve domuz yetitirirler. Enerjilerinin ounu ayinlere, enliklere, kan davalarna ve bu davalar zme ulatrmaya harcarlar. Temel sosyal birim kylerdir. Bu topraklarda binlerce kii yaar, ou soyunu ortak bir atadan ve erkek zerinden ifade eder ve bylece bir nesep grubu oluturur. (Yeni Gineliler arasnda az sayda anasoylu grup da vardr.) Byle soy gruplarnn yeleri, komu kylerdeki dier slalelerden kiilerle evlenir, bylece onlarla da balarn salamlatrrlar. Herhangi bir kyde, literatrde Byk Adamlar diye sz edilen, prestijli mhim kiiler vardr. Bunlarn kendilerine baml bir maiyetleri olur; bunlar byk adama bir ekilde borlu kiilerdir. Servicen literatrnde, Byk Adam, zenginliin ba yeniden datcsdr; bir yeniden datm merkezinin kontroln elinde tutan eftir. Soy sistemi, Sahra Alt Afrikasnda olduu gibi, Yeni Ginede de nemli bir sosyal kontrol mekanizmasdr. Fakat bu ada iinde
89
sistemin tm Afrikadakine kyasla daha ok eidi vardr. Yeni Ginede rastlanan bu eitleri, tipik Afrika segmenter soy sistemiyle e tutmamak gerekir; nitekim ondan ayrldklar noktalar unlardr: a) Yeni Ginenin ou ksmnda siyasi rgtlenme, merkezinde kyn olduu, ky ii ilikiler andan ibarettir. Bir etnik grubun -o grubun topraklarnn snrlarnda kurulmu olan- kyleri, grubun dier kyleriyle olduu gibi, dier etnik gruplarn kyleriyle de ayn tr ilikilere sahiptir; b) Yeni Gine slalelerinin ve klanlarnn bazen ortak bir atas olmaz, yahut daha yksek (maksimal) seviyelerde tek yanl bir soy iddias olmayabilir; c) Yeni Ginede rejim olarak dnlebilecek en byk gruplar, aralarnda hi sava olmayan gruplardr. Fakat byle bir birim genelde, domuz takas ya da kabul trenleri gibi etkinlikler iin organize edilmi, dier trdeki nemli maksimal sosyal birimlere benzemez. Dahas, sava iin birlemenin ne manaya gelebileceini belirlemek bazen g olabilir. rnein Sianelerde ayn boy iinde hi sava olmaz. Eer bir klan boy dnda bir savaa girmeye karar verirse, olsa olsa karde klanlarn tarafsz kalacandan emin olabilir. Karde klanlarn bu savata onu aktif bir ekilde destekleyeceine gvenemez. Yeni Ginede klan ve soyu, kapsam iinde aktivitelerin tevik edildii birer parametre; kamu iindeki alt gruplar ve kiileri tanmlamak iin sabit referans noktalar olarak dnmek daha iyi olabilir (Langness, 1973, 142 vd). Hakszla uram bir kiinin arkasnda slalenin, alt-klann ve klann otomatik olarak yer alaca dnlemez: d) Kii, soy ya da klann hukuk temsilcisi olarak grlmez. Dolaysyla, akraba gruplar aka mterek gruplar deillerdir. Yeni Gine sistemleri bu noktalarda, yap ve ilev
90
Anarist Bahvanlar
bakmndan daha keskin ekilde tanmlanan ve aka daha mterek bir karakter tayan Afrika segmenter soy sistemlerinden ayrlr. Nesep gruplar Yeni Gine siyasi sisteminin nemli bir vehesidir, zira kan davalarn onlar gder ve onlar bitirir. Onlar ayn zamanda, yetikin erkek yeleri araclyla topluluk ii bar ve dzenin korunduu gruplardr. Yeni Gine topluluklar iinde siyasi olarak en nemli kiiler Byk Adamlardr. Normal Afrika planyla atan bir baka noktadr bu, zira Afrikada g, yal erkek rolne ve genelde din grevlilerinin elde edilen rollerine emanet edilir. Byk Adamn liderlii zenginliinden, kiisel karizmasndan ve bazen fiziksel gc ve cssesinden gelir. kincisinin rneine, dou dalk blgelerinde yaayan Tairoralarda rastlarz. Tairoralar, yalnzca bir despot deil, ayn zamanda acmasz bir katil olan Matotann hikyesini anlatrlar. Ancak bu kii ayn zamanda, ok saydaki kars, dolaysyla pek ok hsm ve pek ok ticaret orta olduundan uzlatrc ynyle de ne sahiptir. Geni bir evrede balantlar, tandklar ve muhtemelen dostlar vardr. ekici bir kadn grdnde Matota doru kadnn kocasna gider ve onu allarn arasna atmak iin gerekeni yapar. Ky iinde istedii gibi emirler yadrr, zira kydeki her eyin ona ait olduuna inanlr. Kiisel inisiyatifin, cesaretin ve maoluun tm bunlar Tairoralar arasnda deer verilen ve arzulanan niteliklerdir semboldr o. Sonunda bir pusuda sonu gelir byle bir adamn bu toplumda kontrol edilebilmesinin yegne yoludur bu. En gl zamannda bile Matotann despotluk yapt kii says 2.500 gemez. Nfuzu ve kontrol daha fazla yaylamaz, bunun sebebi sadece dayand iletiim ve tama teknolojisinin ok gsz olmas deildir, sebep ayn zamanda bu durumun tamamen kiisel balara ve onun fiziksel kahramanlna dayanmasdr. Bu durum kaltmsal bir hanedanln ortaya kmasna da zemin yaratmamtr, nk Byk Adam rol kazanlmas
91
gereken bir roldr, kaltsal olarak devralnmaz. Olas bir baka soru da, Matotann meru biri olarak m, yoksa sadece kasl iriyar bir adam olarak m alglanddr. Watson, Tairora rneinin -Matota hikyesinde olduu gibi- ara sra despotizmle kesintiye urayan, lidersiz siyasi ahlaka sahip bir toplumu dndrp dndrmeyecei konusunda emin deildir. Yoksa, ortaya ktnda hakknda baya bir tereddde sebep olsa da, gl liderin siyasi ideali mi sz konusudur burada? (Watson, Tairora, 224 vd). Olay, kiisel inisiyatife, erkek kavgaclna ve saldrganlna deer veren, ayn zamanda kontrolden ve bu tip davranlara snr getirmekten yoksun, despotizmin zaman zaman ortaya kabilecei bir sosyal sistemi dndrmektedir. Byle koullar altnda, despottan onu ldrmek dnda bir kurtulu yolu yok gibidir. Read, Gakuku-Gama hakknda (Dou Dalk Blgelerinde, Orta Asaro Vadisindeki eitli kabilelerin ortak addr bu), otoritenin olaan bir ekilde elde edildiini ve herhangi bir resmi siyasi kurumun yerine dzenin byk oranda kendiliinden dzenlemeler ile korunduunu sylemektedir. Sava olarak becerikli kiiler, hatipler ve iteki maharetini kantlam kiiler vardr, bu nedenle onlarn ok sayda domuzu vardr. Dolaysyla, lm, evlilik ve dier nemli olaylar nedeniyle yaplan komnal ziyafetlere hatr saylr miktarda katkda bulunurlar. Erkeklerin gcne kuvvetine hayranlk duyulur, gl erkekler stnlklerini dierleri zerinde gsteren vngen, saldrgan kiilerdir. Ama gl biri olmak ayn zamanda ekonomik baar anlamna da gelir: Kiinin hi borcu olmamal, evlilii dolaysyla verilen tm hediyelere mukabele etmi olmaldr. Bundan sonra, bakalarna bor verebilecek miktarda varlk edinmeli, kendisine bal bir borlu grubu olmaldr. Byle kiiler yalnzca ana parann geri denmesiyle yetinmezler, hatr saylr miktarda faiz de alrlar. Maringler arasnda Byk Adam fiziken gl ve ekici bir yetikin erkektir; bir savann mizacna ve i dehasna sahiptir. Fakat Byk Adamlar atalarla temasa geme yetilerine gre
92
Anarist Bahvanlar
farkllk gsterebilmektedir. Maring toplumu iindeki en nemli konumlardan biri, sava zamanlarnda sava bysn kontrol eden, Byc Sava Doktorunun pozisyonudur. Bylece dini g de Byk Adamlarla ilikilenmektedir. Keza, Yeni Ginenin kuzeydou kys aklarndaki bir adada yaayan Wogeolar arasnda, liderin nfuzu byk oranda havay doast bir ekilde kontrol edebilmesinden kaynaklanr. Wogeolar onun yamur yadrp gne atrabildiine, dolaysyla ktl ve bolluu etkileyebildiine inanrlar. Dier Byk Adamlar gibi o da byk ziyafetler ve elenceler dzenler, bylece dierlerini kendine borlu klar. Balantl dini ve ekonomik gleri sayesinde, anlamazlklar zme kavuturma hakkna sahiptir, Fakat insanlar bir anlamaya vardrmak iin, elinde utandrmaktan baka bir silah yoktur (Hogbin, 1979). Sahlins, Byk Adamn karakteristiklerini kiisel g, edinilmi stat, sadk bir yanda grubunu cezp etme yetisi ve nutuk ekerek yandalarna istediklerini yaptrabilmek olarak zetlemektedir; bir kahraman olarak liderlik zellii yoktur, savata, byclkte, kahinlikte ve bahecilikte maharetlidir. Buna doallnda becerikli bir arabulucu olmasn da ekleyebiliriz. Ekonomik ve siyasi maniplasyonlarnn amac mal biriktirmek, bunu ayin ve ziyafetlerle datmak, bylece cmert bir adam olarak prestij kazanmaktr (1963). Belki de Byk Adam Max Stirnerin idealinden ya da bir Ayn Rand romanndaki kahramandan ok da uzak deildir. Bu Yeni Gine sisteminin braknz yapsnlar kapitalizmiyle yakn paralellikleri vardr, fakat burada kaynaklar snrldr. Sahlins bunun hayli istikrarsz bir sistem olduunu syler: Byk Adam giderek daha byk bir an peinde koarken, kariyerinde yle bir aamaya ular ki daha byk bir retim iin borlularna ve yandalarna bask yapmaya ynelir; sonunda yandalarna borlu olduu karlklar vermekte gecikir, bylece -karizmasn ve kehanet yeteneklerini kullanarak olabildiince uzun sre uzak
93
tutmaya alsa da- nihayetinde eitliki bir isyan tevik eder (1963).
Ifugaolar
Filipin Adalarndaki pek ok halkn anarik rejimleri vardr. Ifugaolar muhtemelen en iyi rnektir. Luzon adasnda yaarlar, dadaki baheleri ekip bierler, tavuk ve domuz yetitirirler. Geni teraslarda sulamal pirin tarm yaptklar bilinir. Muhtemelen daha az bilineni ise, bu kompleks ekim sistemine, ynetimin, mahkemenin, yarglarn, meruti ya da kanuni bir hukukun bulunmad bir sosyal dzenin elik ettiidir. Ifugao sosyal rgtlenmesi son derece basittir. Bizde de olduu gibi, akrabalk ilikileri ift tarafl olarak yrr; bylece kii aile ocandan ayr olarak, kendi akrabalarndan oluan bir grupla da tanmlanr. Temel ve sabit birim, en nemli yenin etrafnda toplanm olan ailedir; kii, akraba evresi iinde olduu dnlen herhangi bir kiiyi savunmakla ykmldr. Yaanlan meknlara ky demek pek doru olmaz; evler daha ziyade dank haldedir, bazen bir dzine kadar evin bir arada olduu da grlr. Ifuago sosyal rgtlenmesinin bir dier nemli yn de sosyal tabakalara blnm olmasdr. En tepede, bu snf iinde birilerinin yle olduunu ne srebilecei zengin erkeklerden oluan kk bir grup vardr. Bunlar kadangyang, yani bir ata olarak adlandrlrlar. Bu tabakaya kabul edilmek ziyafetler verebilecek ve nfuzlu bir adam olacak denli zenginlik elde etmekle mmkndr. Ifugaolarn byk ounluu ya ailenin kendine yetecek kadar bir pirin tarlasnn olduu orta tabakaya mensuptur ya da hi pirin tarlas olmayan yoksul alt tabakaya. Kadangyang Ifuago toplumunun liderleridir. Onlardan anlamazlklarda arabuluculuk yapmalar, yani nc taraf araclar olmalar istenir. Hem kendi nleri hem de kendi akraba gruplarnn gc mzakerelere yansr. zellikle revata olanlar kafa avcs olarak ne sahip olanlardr. Arabuluculuk eitli durumlarda
94
Anarist Bahvanlar
gerekebilir: alm satmlarda, bor para vermede, evlilik anlamalarnda, bor tahsilinde, zararlarn telafisinde, savata kaybedilen kellelerin geri satn alnmasnda, karlanlarn fidyesinde ve yaplacak bar anlamalarnda. Bir anlamazlk durumunda iki tarafa kar da sorumludurlar ve tarafsz olmal, taraflar arasnda uygun neriler ve kar neriler getirip gtrmelidirler. Bir kadangyang, taraflar bir anlamaya vardrmak, bylece cretini alabilmek iin tatl dille kandrr, dil dkerek ikna eder, iltifat eder, tehdit eder, mecbur eder, paylar, ima eder. Bir otoritesi yoktur. Tm yapabildii iki taraf arasnda gidip gelerek uzlama tesis etmeye almaktr. Yegne gc, insan duygular ve gdleri zerinde ustalkla oynamas, idarecilii ve ikna yeteneidir (Barton, 87). Bununla birlikte bir arac, bir san mzakerelere katlmaya zorlayabilir. Eer sz konusu kii kamaya alr ya da ithama kar koyarsa, arac onu bulur ve sava ban gstererek onu mzakerelere katlmaya zorlar. Bu adan gerek bir hukuk yaptrmla ve polis otoritesiyle kar karyayz. Bylece, bu konum iin niye nl bir kafa avcsnn tercih edildiini daha iyi anlayabiliyoruz. Arabulucu bu hizmetleri iin ald cretin yan sra, baaryla sonuca balad her anlamazlk ona n ve prestij de kazandrr, bylece bu iler iin daha sk tercih edilir, daha fazla cret alr ve servet yapar. ou dava maddi ceza ile sonulanr. Bu cezalar ksmen yaplan hatann niteliine gre belirlenir, fakat kiinin sosyal snfna gre farkllaan bir mikyas da vardr. Keza arac da, iin iindeki kiilerin konumlarn, nlerini ve dahil olduklar gruplar gz nne alr. Eer maddi bir ceza denecekse, taraflar ncelikle miktar zerinde mutabk kalmaldr. Normalde, dava edilen taraf, tazminat deme ykmlln kabul eder; davacnn ar taleplerini azaltmaya abalar. Fakat bir taraf takdir edilen cezay demeyi reddederse, madur olan taraf sz konusu bedeli sulunun malna mlkne el koyarak -diyelim an, pirin raks kpleri, manda, altn boncuk, ocuk, kar ya da pirin tarlas olarak- almaya alabilir.
95
lm cezas; cinayet, kara by ve zina gibi sularda gerekli maddi cezay vermeyi reddetmek gibi u durumlarda uygulanr. Normalde madur eliyle uygulanr. Fakat herhangi bir infaz intikam almay da kkrtabileceinden, ters bir etki de yaratabilir. Sann suunu inkar etmesi durumunda, kaynar su ilesinden gemesi istenebilir. Bunu reddederse tabii ki sulu olduu dnlr. Bir hakem ilevi gren arabulucu, sann ellerini bir kap kaynar suyun iine sokup, suyun iine konmu bir ta alp karmasna gzetmenlik yapar. Eer taraflar karlkl olarak birbirlerini suluyorlarsa, ellerini yan yana koyarlar, arabulucu elleri zerine kzgn uzun bir bak yatrr, ban yalnzca suluyu yakaca farz edilir. Bilek grelerine ve dellolara da bavurulur. Dellolar iki tarafn birbirine yumurta atmasyla balar, mzrak atmaya geer ve bazen kavgaya bakalar da katlr. Husumet yerleiktir; birinin akrabasna yapld ne srlen bir hakszln cn alma arzusundan doar. Bir dmann kellesini almak gruplar arasndaki hcumun en nemli ksmdr. Bu dl, sahibine, ldrd kiininki de dahil olmak zere doast bir g verir. Husumet bazen taraflar arasnda evlilik yaplmak suretiyle zme ular ve evlilik genelde kiinin dosta ilikiler an geniletebilecei bir aratr. Ayrca kiiler arasnda yaplan paktlar da vardr; anlama yaplan taraflardan biri dierinin topraklarndayken gvenlii salanm olur. Ifugao erkek ve kadnlarnn ilikileri epeyce eittir. Bu byk oranda ift tarafl akrabalk uygulamasndan kaynaklanr. Hem kadn hem erkek, evlilie eit miktarda mal mlk getirir ve tarlada yan yana alr.
Kara Dayaklar
Gneydou Asyada yaayan bir baka halktan daha ksaca bahsedeceiz: Borneo Sarawakn Kara Dayaklar. Saylar yaklak 50 bin kadardr ve Ifugaolar gibi onlar da sulu pirin tarm yapar, tavuk ve domuz yetitirirler. Kara Dayaklar u anlamda
96
Anarist Bahvanlar
anaristtir: lerinden hibiri, bir bakasn yapmak istemedii bir eyi yapmaya zorlayacak denli gl deildir. Bu snfsz toplumda gerek efler yoktur. Her kyn, bugnlerde konumu hkmet tarafndan da kabul edilmi olan bir reisi vardr; ancak bu kii, insanlara ancak gitmek istedikleri yne doru liderlik yapabilir. Bu konuma gelme ve onu kullanma biimi bir diktatr olmamasn garanti altna alr (Geddes, 21). Genelde, eskiden reis olan bir kiinin akrabas bu greve uygun grlr ve bir reisin konumu oybirliiyle onaylanr. Varlkl biri olmas gerekir, fakat sadece zenginlik onu byk bir adam yapmaya yetmez. Bir reis, en azndan nazik ve akll olmal; kendi iradesine bakalarna dayatarak keyfi bir idare uygulamamaldr. Burada gene karmzda, idareci olan ve dierlerini arzularn takip etmeye tevik edebilen nfuzlu bir adam vardr. Kyle ilgili herhangi nemli bir karar, reisin arda bulunduu genel bir toplantda alnr. Burada herkes konuabilir ve eitli bak alar heyecanla savunulur. Geddesin gzlemine gre, reis szcklerini dikkatle seer, tartmaya ak olacak ekilde kapal noktalar brakmaz, doru zamanda, az ve z konuur. Bylece yorumlar, genel tartmann ierisinde, fener gibi ak seik bir ekilde durur (Geddes, 22). Fikir birliine varmadan nihai karar alnmadndan, genelde inat tek bir kii herkesin onaylad eylemin nn tkayabilir. Byle bir durumda, toplanty kapatan ve zerinde hemfikir olunan karar, hibir ey yapmamaktr (Geddess, 22). Normalde anlamaya para para varlr, zira kamuoyu ancak en vurdumduymaz kiilerin gz ard edebilecei denli kuvvetli bir gtr. ou kyde, toprakla ilgili doacak ender bir anlamazl zme kavuturmak zere, komularnn soy aac hakknda yeterli bilgiye sahip bir, iki yal adam vardr. Toprak Dayaklarnn yaruzman dini liderleri de vardr. Bunlarn bazlar atalara hrmetle ilgili ayinleri ynetir, dierleri ise ouna kt ruhlarn sebep olduu dnlen hastalklar tehis ve tedavi eden amanlardr.
97
Bu kitapta bahsedilen dier gruplarda olduu gibi, Dayak toplumunda da kapsayc bir siyasi entegrasyon yoktur. Her ky zerktir ve komularyla dosta ya da dmanca ilikilere sahip olabilen bamsz bir oluumdur.
Gney Amerika Yerlileri

Gney Amerikann alt tropikal ve tropikal blgeleri, ok sayda farkl kltrel gruba ev sahiplii yapmaktadr. Bunlar ounun nfusu azdr ve yresel seviyenin tesinde siyasi bir entegrasyonlar yoktur. Bazlar aka anariktir, bazlar deildir. Dole, kaltsal bir efliin had safhada gl olduu, Gney Amerika orman yerlilerine dair eitli rnekler vermektedir. Bir Sherente reisi, karsn srekli terk eden bir adam ldrmelerini emrettiinde, adamlar ona itaat etmitir. Bir Apinaye reisi, kara by yaptklar iddia edilen kiilerin infazn emretmitir. Bir Shavante reisi, topluluun iyilii iin tehlikeli olduklar gerekesiyle be adam yakalatm ve sonra infaz ettirmitir. Cashinahua reisi, her gn kydeki her aileyi ziyaret etmi ve gnlk faaliyetlerle ilgili emirler vermitir. Bir evliliin gerekleebilmesi iin onun izni gerekmektedir. Dole, Gney Amerikadaki bilinen anarik kabilelerin pek ounun, gemite belki de daha az anarik olduklarn ileri srer ve Orta Brezilyada yaayan 145 kii civarnda kk bir grup olan Kirikuru rnei zerinde ayrntl olarak durur. Otoritesi ya da gc olmayan reisleri vardr, halbuki bu reisler son demografik ve sosyal alkantlardan nce daha fazla g ve otoriteye sahiptiler. Hastalk ou grubun nfusunu yle azaltmtr ki artk kendine yeterli, ayr birer varlk olarak ilev gsteremezler. Geriye kalan eitli gruplar birlemitir. Bylece Kirikurular arasnda en az drt farkl kabileden insanlar vardr. Reislik normalde erkek yoluyla geen bir tr kaltsal mevkiidir, ama bir erkek genelde en byk olu olgunlua erimeden lr ve baka aileden biri bu konuma getirilir. Bu adamn kendisi, baka
98
Anarist Bahvanlar
bir kabilede reislik yapm kiilerin bulunduu bir aileden olabilir. Bylece liderlik eitli aileler arasnda dalr, eitli babasoylu slaleler veraset iddiasnda bulunabilir ve dolaysyla mevkii zayflam olur. Dole, reisin gcnn soyla balantl olduunu, nk bunun otoritenin uygulanmas ve aktarm iin standart ve mnhasr bir kanal saladn ileri srmektedir. Kirikurularda olduu gibi, reisin otoritesi zayfladnda bu kanal yok olur. Kirikurular reis gc yerine bir dizi yaygn yaptrma gvenirler. Dedikodu, ikayet ve dlama vardr. Cad ya da kara byc olduu ne srlen kiiler ldrlr; bir su ya da ktlkle ba olan sulu kehanetle saptanr. Kabilenin gizli fltlerini gren bir kadn toplu tecavzle cezalandrlr. Lowie dier Gney Amerika kabileleri arasnda ef rol rneklerinden de bahseder. Caraja efi tamamen kyllerinin iyi niyetine baldr. Eer ondan memnun deillerse, onu brakrlar. Tapuya efi savalara liderlik ederken ok sayg grr, ama kydeyken o kadar onurlu bir konumda deildir. Modern Taulipang reisinin baka bir grupla dmanlk ortaya kana dek syleyecek ok az eyi vardr (Lowie, 1949, 341). Keza Jivarolar da eflii sadece sava zamannda vurgularlar. Aslnda kelime daarlarnda efe karlk den bir szck yoktur ve sava liderleri sadece geici trdedir. Aslnda uzunca bir sredir Jivaro topluluundaki en nfuzlu kii bir aman olabilir. O ifacdr, ak iksirleri yapar, dman faaliyetlerini nceden bilir, bir savata yenilgi ya da zafer alametlerini yorumlayabilir. Ayn zamanda savata liderdir de. Gney Amerika rejimlerinin daha anarik olanlar akraba gruplarndan oluur, yle ki sosyal ilikileri akrabalk ilikileridir. Lowienin belirttii gibi, ef rol uzlatrc olmay, yabanc ilikilerde grubu temsil etmeyi, misafirleri karlamay, ekonomik faaliyetleri ynlendirmeyi, nutuklarla ho karlanan nasihatler vermeyi gerektirir (Lowie, 1949, 343). Pierre Clastres daha anarik kabileler zerine odaklanmtr. efin niin hi gc olmadn sorgular. efin neminin uzla-
99
trclk ve araclk rol olduunu kabul eder, fakat bu ilevlerin eflik yapsyla kartrlmamas gerekir. Bu yapy aklamak iin yardmlamada efin rolne dnmeliyiz. Kadnlarn, szn ve zenginliin sz konusu olduu takaslarda ef bulunur. Yerlilerin ou poligami uygular. ef daima en ok kars olan adamdr; genelde gruptaki ok karl tek kiidir. Ayn zamanda efin, grubu hitabet yeteneiyle bylemesi gerekir konuma yoksa, ef de olmaz. Ziyafetler vermeli, zor zamanlarnda toplulua destek olmal, daima cmertlik ve yce gnlllk gstermelidir. Bu mekanizmalar araclyla ef konumunu srekli olarak onaylamaya abalar. Fakat insann aklna gelebilecei gibi, byle gsteriler ok fazla kar sahibi olmann ya da ef konumuna sahip olmann toplumdaki karl deildir. Kadnn yle mkemmel bir deeri vardr ki, efin verdii tm hediyeler, tm szler bu duruma bir karlk olarak kifayet etmez, yani eit bir takas olmaz. Aslnda ef mevkii yardmlamaya, sosyal ilikilerin temel yasasna meydan okur. Byle asimetrik bir iliki gle ve nihayetinde yaradlla tanmlanr. Bunlarn karsnda yardmlama10, toplum ve kltr durur. Arkaik toplumlarda, bu atmann ve temel sosyal yasayla olan elikinin farkna varan insanlar, gc ayrcalkl bir mevkiden yararlanma durumu olarak grmektedir. Bu nedenle tehlikelidir ve kstlanmas gerekir; aslnda g iktidarsz klnmaldr. Bu diyalektikteki son tez paradoksaldr. efin en karlksz edinimi olan okkarllk, onu halkna kar sreen bir borca sokar ve bu nedenle onlarn hizmetkr olur. Clastresn argman hem inandrcdr hem de mantkl. Fakat akl ve mantk tek bana bir teoriyi kabul etmek iin yeterli deildir. Clastresn yaklam, dier yapsalclarn yaklam gibi, daha deneysel bir zihniyete dayandndan somut dnyadan tu10 Yardmlamaya yaplan bu vurgu belki de, dolayl olarak, feragati ar vurgulamaktadr. Halbuki ou insan, karlkllk ruhundan ziyade, kendisi vermezse ona da vermeyeceklerinden korkarak yardmlamada bulunur (Colson, 1974, 48).
100
Anarist Bahvanlar
haf bir ekilde ayr grnmektedir. Teoriyi ispatlayacak gl kantlar kullanlmamtr. O kiilerin ne dnebileceine dair bize hibir fikir vermez. Fakat ardndan yapsalclar bunlarn yapay grnler olduunu, gerek dnyay, derindeki temel yapy yanstmadn ileri srmlerdir. Yapsalclk; Freudculuk veya Jungculuk gibi, keza daha az lekte olmakla birlikte Marksizm gibi, snanabilirlik probleminden mustariptir. Bilimsel bir hipotez veya teori, yanllanabilecek ekilde kurulmaldr. Deneysel olarak snanabilir nitelikte olmaldr, yle ki farkl aratrmaclar ayn fenomeni analiz edebilmeli ve bamsz olarak ayn sonuca varmak suretiyle hipotezi dorulayabilmelidir. Hem Levi-Straussun hem de Clastresn Gney Amerikada ef roln yapsalc prensipler dorultusunda aratrm olmalar, ama farkl sonulara varmalar olduka ilgintir. Clastresn tersine Levi-Strauss, gerek bir yardmlama ilikisinin var olduu olaan muhafazakr aklamay sunmaktadr (Levi-Strauss, 309). Clastres, olmas gerektii gibi, siyasi antropolojinin ve kltrel evrimsel doktrinin znde bulunan etnosentrizmle ilgilenir. Ayn zamanda dikkatimizi yardmlama ve liderlik arasndaki ztla ve gerilime eker. Bibliyografik Not
Afrika halklaryla ilgili kullanlan temel kaynaklar unlardr: Lugbaralar, Middleton; Konkombalar, Tait; Tivler, Laura ve Paul Bohannan; Tongolar, Colson; Anuaklar, Evans-Pritchard; Ibolar, Green ve Uchendu. Yeni Gineyle ilgili verilerin kayna olan yazarlar: Berndt ve Lawrence, Hogbin, Langness, Pospisil, Read, Sahlins, Watson. Ifuagolar Bartona, Dayaklar Geddese dayanmaktadr. Gney Amerika Yerlileriyle ilgili olarak Clastres, Dole, Lowie, Steward ve Farondan yararlanlmtr.
101
a n a r s t o B a n l a r
zerinde duracamz nc tr toplum, hayvanclkta uzmanlam olanlardr. Bizim toplumumuzda olduu gibi, pazarda satmak zere hayvan yetitirenler bu gruba dahil deildir. Szn ettiklerimiz, geim ekonomisi olarak evcil hayvanlara bel balayan gruplardr. Aslnda byle hayvanlarn pazarda satlmas obanlkla geinen baz halklar tarafndan neredeyse kutsal bir eye saygszlk olarak grlmektedir. Pastoralizm [obanlkla geinme] muhtemelen tarmsal ky yaamnn zel bir alan olarak domutur. lk iftiler be alt bin yl nce Yakn Douda ilk olarak hayvanlarn her gn ya da daha uzun srelerle obann gzetimi altnda otlasnlar diye ky dna gndermi olabilirler. Zaman iinde oban kyden ayrlm, bylece tarma uygun olmayan marjinal arazilerden otlak olarak faydalanmak suretiyle kendi hayvanlarna bakmaya balamtr. Nihayetinde pastoral yaam biimi, tm bir Orta Asyaya ve yamur ormanlar blgesi dnda Afrikann byk bir ksmna yaylmtr. Gelitii her yerde yerel koullara hzla uyum salamtr, dolaysyla pek ok farkl pastoralizm bugne dek varln srdrmtr. Pastoral [obanlkla geinen] halklarn bel balad hayvan eidi yle ok fazla deildir. Btn rneklerde, otlar ve allklar yiyerek beslenen otlak hayvanlardr. Bu hayvanlara unlar dahildir: toynakl memeliler (eek ve at), devegiller (develer ve lamalar), bovidler (sr, yak ve bufalo) ve cervidler (geyik). Bu pastoralistleri yle snflayabiliriz:
1) Gney Amerikann bat ksmlarndaki yaylalarda yaayan lama obanlar; 2) Avrasyann kutup ve kutup alt blgelerinde yaayan rengeyii obanlar; 3) Koyun, kei, at, sr, bazen deve ve yak da dahil olmak zere kark srlere bakan Orta Asya obanlar. Orta Asyada koyun ve kei ekonominin temel talardr; fakat Tibet bu durumun istisnasdr, orada yaklar yaamsal nemde hayvanlardr; 4) Orta Dounun obanlar koyun, kei ve deve bakar, at ve eeklerin daha kk bir rol vardr. Baz rneklerde develer nde gelir; Trkiyenin dousunda ve randa olduu gibi bazlarnda develer vardr, ancak koyun ve kei daha nemlidir; 5) Afrika savanlarnn otlaklarnda yaayan obanlar sra baldrlar, ama koyun ve kei de bakarlar, ender rneklerde at ve eee de rastlanr. Lama ve rengeyii obanlarnn durumu hari, hayvanlar aslen st ve st rnlerini salar. Aslnda eek ve lama haricinde obanlarn bakt hayvanlarn hepsi salr. Srler ekonomiye baka ynlerden de katk salar. Byk hayvanlar tama arac olarak nemlidir, hem yk hem insan tayabilir. Ayrca, tm festival ve ayinlerde tketilen etin kaynadrlar. Tyleri, ynleri ve postlar giysi, barnak, kap, koum takm ve daha baka pek ok eyin yapmnda kullanlr. Baz pastoralistler iin idrarlar ve gbreleri bile kymetlidir. obanlkla geinen toplumlarn ou geim vastas olarak sr bakmak dnda faaliyetler de yrtr. Neredeyse hepsi aslen tahl olmak zere bir miktar ekin eker. Bazlar balklk yapar, ufak apta avclk toplayclktan da faydalanrlar. zellikle Orta Doudaki, daha az lekte olmakla birlikte Orta Asyadaki ve Avrasyann arktik kesimlerindeki oban topluluklarn ayrc
104
Anarist obanlar
zelliklerinden biri, topra eken ve kasabalarda yaayan yerleik bir nfusla olan simbiyotik balardr. Bu halklarla olan yakn etkileim genelde yama, sava ve zorbalkla zenginlik edinme frsat sunar. Son durumda bir tr koruma harac sz konusudur, yerleik kyller yamalanmamak iin pastoralistlere hara verirler. Dahas obanlkla geinen topluluklarn ou mamul mallarn byk ksm ve dier kaynaklar iin kasaballara, tarmsal rnler iin de kyllere bamldr. ou pastoral sistem, Kroeberin onlara verdii isimle, ksmi kltrler, yani maddi retim anlamnda, yahut yaamn tinsel ve ideolojik ynleri anlamnda tam olarak kendine yeterli olmayan oluumlardr. Neredeyse tm oban halklar en azndan ksmen gebedir. Btn yaamlar boyunca kolayca tanabilen barnaklarda yaayan ve otlayan hayvanlar takip ederek mevsime gre kabile topraklar iinde dolaanlar vardr. Dierleri yln bir ksmn gebe kamplarnda, bir ksmn da yerleik kylerde geirirler. Aada zerinde duracamz zere Nuerler gibi bazlar ise uzun kurak mevsim boyunca hayvanlar topluluun genleriyle birlikte uzaa gnderirler, daha yallar ise kyde evlerinde kalr. oban topluluklar iinde, daha nceki blmde akland zere kabile tarz sosyal rgtlenme egemendir. nemli bir istisna, Kuzey Avrasyann rengeyii oban halklarndan bazlar, zellikle de aslen avc toplayclar gibi kafile tipi rgtlenmeye [band type organization] sahip olan Sameklerdir. Kabile yaps segmenter babasoylu tarzda bir rgtlenme gerektirir. Fakat pek ok rnekte bu, ayr sosyal snflarn ve gerek savalar yapan askeri bir rgtlenmenin bulunduu, bir tr balang aamasndaki devlet yapsna dnmtr. obanla bal geim sistemi [pastoralizm] normalde nispeten geni ve youn nfuslar besler ve baz rneklerde, rnein Cengiz Hann Moollarnda, geici olmakla birlikte, yaygn imparatorluk eyaletlerinin ortaya kmasna imkn tanmtr. Ksmen giriimlerinin marjinal yapsndan dolay, ksmen de
105
sry bytmek, dolaysyla otlak arazilerini geniletmek arzusunda olduklarndan, oban topluluklar, zellikle Gneybat Asya ve Afrikadakiler, sava ve yamac karakterleriyle de n kazanmlardr.
Nuerler
Herhangi bir ynetime sahip olmakszn segmenter babasoylu kabile sistemini srdren oban topluluklar vardr ve bunlar da anari uygulamasnn rneini tekil ederler. Bunlarn en bilinen rnei Nuerlerdir. Nuerler, u anda saylar muhtemelen 400 bin civarnda olan, Beyaz Nilin bataklk Sudd blgesinde ve Sudan Cumhuriyetinin gney ksm civarnda ikmet eden bir Nil blgesi halkdr. Segmenter soy sistemi ile daha nce defalarca karlatk ve Nuer sistemi esas olarak Lugbara ya da Konkombadan farkl deildir. Soy segmentleri ile tanmlanan ve byk oranda o segmentin yeleri tarafndan iskn edilen yerel kyler vardr, fakat bir kyde yabanclar da bulunur. Ayrca belli bir kyle balantl olan soyun yelerinin dier kylerde yaad da grlr. Klan segmentlerinin yeleri de benzer ekilde dalmlardr. Belli soylarla tanmlanan ky topraklar, daha geni segmentlerle (alt-klanlar ve klanlar) balantl daha geni toprak birimleri oluturmak zere birleerek, sonunda kabile yeleri tarafndan iskn edilen kabile topran oluturur. Bir kabile 5 bin ila 45 bin kiiden oluabilir. Her biri ekonomik adan kendine yeter; kendi otlaklarna, su kaynaklarna ve balklk alanlarna sahiptir. Kabile yeleri arasndaki anlamazlklar uzlama ile zme ulatrlmaldr ve yeler dier kabilelere ve yabanclara kar birlik olmaldr. Eer bir Nuer kendi kabile topraklarn terk eder ve bir baka kabile topraklarna yerleirse, kabile balarn deitirmi olur, dolaysyla artk o anda topraklar iinde yaad kabilenin yesi saylr. Bunun sebebi, kabileler arasndaki dmanln yaygnlnn yerleik nitelii ve uzlama
106
Anarist obanlar
mesuliyetinin bulunmamasdr. Dier yandan kii, nesep ban koparmadan, bir soy toprandan tanp ayn kabile topraklar iindeki bir baka soy toprana geebilir. Soy sistemine ek olarak, Nuerlerin akrabalk ilikilerini ve kabile yeliini boydan boya kesen, ayn cinsiyetten ve aa yukar ayn yalarda kiileri kapsayan, ya mertebeleri vardr. Tivler de dahil olmak zere dier pek ok Afrika topluluundakinden ok daha zayf bir yapdr bu ve byk oranda, ocukluktan genlie ve yetikinlie gei ayinleriyle ilgili bir aratan ibarettir. Kadnlarn da erkeklerinkilere paralel rgtlenmeleri vardr. Ya mertebelerinin siyasi bir fonksiyonu yoktur ve karlkl yardm cemiyetleri olarak ilev grmezler. Sistemin ayn dzeydeki tamamlayc segmentleri arasndaki husumet Nuerler arasndaki temel siyasi mekanizmadr. Eer biri farkl alt-klandan birini ldrrse, ldren ve len kiinin altklanlar arasnda husumet oluur. te yandan, husumet aslnda iki tarafn en yakn akrabalarn kapsar. Segment daha kapsaml olduka -yani segmentasyon seviyelerinde gruplar arasnda daha yksee kldka-, anlamazln zme kavuturulmas daha g olur; dolaysyla birincil ya da ikincil kabile seksiyonlarnn yeleri arasndaki anlamazlklar genelde kabileler aras bir savaa yol aar (nceki blmlerde Lugbaralarla ilgili diyagrama baknz.) Kan davalar da dahil olmak zere anlamazlklar, leopar derili ef denen bir adamn aracl ile dzenlenir ve -genelde eninde sonunda- zme kavuturulur. Evans Pritchardn belirttii zere, aslnda burada ef unvan yanltcdr, nk gerekten ef iktidarna sahip biri deildir, daha ziyade snrl saydaki slalelerden birine mensup olan bir ayin grevlisidir. Leopar derili ef Lugbaralardaki yamur yadrana benzer. Cinayet ileyen biri nce efin ayn zamanda bir mabet olan ikmetgahna gider. ef karde katlinin iareti olarak katilin kolunu keser. Daha sonra, ldren ve len kiinin akrabalar arasnda bir arac olarak faaliyet gstermeye balar. Kar tarafn kan davasndan kanmak iin kan parasn
107
deyeceine dair madur taraf temin eder ve sonra da dier grubu gereken tazminat demeye ikna eder. Leopar derili ef kan parasn 40 ila 50 sr olarak alr ve bunlar len adamn akrabalarna gtrr. ef yarg gibi davranmaz, fakat srarc olabilir ve eer tazminat kabul etmezlerse len adamn akrabalarn lanetleyebilir. Ancak tehditler hep edilir, zira grup onurunu korumal ve kabul etmeye isteksiz grnmelidir. En nemli olan ey, geleneksel bir deme ya da dilein kabulyle meseleyi zme kavuturma ve iki tarafn da daha fazla dmanlk gstermesinin nne gemenin ahlaki mesuliyetidir (Evans-Pritchard, 1961, 292). Leopar derili ef ynetmez ya da yarglamaz, fakat [o bir] aracdr, topluluklarn dmanlklar sona erdirme arzusu sayesinde, bir kan davasn sonuca balayabilir (Evans-Pritchard, 1961, 293). Srlarn mlkiyetiyle ilgili anlamazlklarda da araclk yapar. Her koulda leopar derili efin tm yapabildii taraflara anlamazlk zerinde konumak isteyip istemediklerini sormak ve eer iki taraf da hemfikir olursa bir uzlamaya varlmasn salamaktr. Lugbaralardaki yamur yadrann durumunda olduu gibi, leopar derili efin nihai gc nerilen anlamaya yanamayan taraf lanetlemektir. Bu aslnda Nuerlerin herhangi bir ynetim yapsna en yaklat noktadr. Lanetin gcne inanan herhangi biri iin o kii, bizim toplumumuzda silahyla birine hapse girmesini emreden polisin gcne ya da benzer bir otoriteye sahiptir. Dier yandan lanet, polisin silahnn aksine, sadece leopar derili efin tekelinde olan bir silah deildir; o kadar kuvvetli olmayabilse de, baka kiiler de doast gleri arma gcne sahip olabilir. Dahas efin gc sadece uzlama sonularnn kabulnn dar snrlar iinde merudur. Otoritesi sosyal kontroln dier alanlarna uzanmaz. Leopar derili ef, duruma gre, kkl Nuer greneklerine uygun telafilere karar verir, fakat Evans-Pritchardn akla kavuturduu zere, bu hukuk bir sistem yaratmaz, zira bir tartmada doru ve yanllara karar veren, tarafsz ve yasal bir otorite, verilen karar uygulatacak bir d g yoktur (1961, 293).
108
Anarist obanlar
Leopar derili adamlardan ayr olarak Nuerler arasndaki en nemli adamlar geni ailelerin yerel reisleridir. Bunlar daha yal adamlardr, ama her eyden te sr says bakmndan zengindirler ve tm Nuerlerin hrmet ettii tarzda bir kiilie sahiptirler. Ayn zamanda, Evans-Pritchardn aristokratik klanlar dedii klanlarn mensubudurlar. Byle gruplar o kabile iinde egemen konumdadr. Aristokratik terimi aslnda pek mnasip grnmemektedir, zira byle bir klann prestiji vardr ama zel bir ayrcal, hatta kendi kabilesi dnda bir prestiji bile yoktur. Bu nfuzlu kiilerin bariz bir stats yoktur. Her Nuer kendisini komusu kadar iyi dnr; aileler ve birleik aileler kendi faaliyetlerini kyllerininkiyle birlikte koordine ederken, ilerini de arzu ettikleri gibi dzenlerler, yamalarda bile ok az organizasyon vardr ve liderlik kavga evresiyle snrldr, ne kurumsaldr ne de sreklidir (Evans-Pritchard, 1961, 294). Nuerlerin eitli trlerde ayin grevlileri vardr: Sr Adam, totem grevlileri, yamur yadranlar, feti sahipleri, bycler, kahinler. Fakat bunlarn hibirinin bir stats ya da fonksiyonu yoktur, fakat bazlar n kazanr ve iddia edilen doast gleriyle bakalarn yaralayabilir. Lugbaralarda olduu gibi, 19. yzyl sonlarnda, muhtemelen Sudandaki Mehdilik fenomeninin tahrikiyle Nuerler arasnda, ek bir siyasi g olarak yalvalar belirmitir. lk yalvalarn ayin grevlileri ifaclar ve amanlar olduklar ve daha sonra kendi blgelerinde anlamazlklarda arabulucu rol stlendikleri grlmektedir. Baz yalvalar, kabilelerinin eitli hiziplerini dmanlara kar savata bir araya getirmek iin, kendilerini bu birliin sembol klarak bir tr kabilesel birlik duygusu telkin edebilmilerdir. Mensubu olduklar kabileleri hem Arap hem Avrupa aknlarna kar savamak iin rgtleyenler de yalvalardr. Fakat kendi kabilelerinden daha byk bir gruba asla entegre olmamlar ve hatta bu abalar bile ksa mrl olmutur.
109
Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi
Harold K. Schneider eitlikilik ile sr pastoralizmine ballk arasnda anlaml bir iliki olduu tezini savunmaktadr. Dou Afrikaya younlaarak, insan bana yksek oranda srn dt (kii bana birden ok), sosyal sistemleri aslen ya segmenter soy kavram ya da ya mertebesi etrafnda rgtlenmi olan bu topluluklarn, eitliki ve devletsiz olduunu kefetmitir. Hiyerari ve devlet daha ziyade sr says az olan topluluklar arasnda ortaya kma eilimdedir. Schneider, sr retimine bal yaamann yaps itibari ile hiyerarik rgtlenmelerin geliimini engellediine inanmaktadr. Sr srleri, abucak byyebilen, ama ayn hzla yok da olabilen, hayli hareketli bir zenginlik kayna oluturmaktadr. Sr bakmnn ekonominin odak noktasn oluturduu ve herkesin katlmn gerektirdii bu toplumlarda ana zenginlik kaynan tekele almak veya az kiinin kontrol altna sokmak zordur. nekleri tek merkezde toplamak zordur (Schneider, 219). Ayrca, Schneider srn dier kiilere bor verildii hayvan birliklerinin yaygn nemini vurgulamaktadr. Sonu olarak herkes hem sr ald hem de verdii bir ilikiler ana dahil olur. Bu uygulama, yamalardan ve hastalklardan dolay uranlan zarar en aza indirme ilevi grr. nsanlarda iyi niyet oluturur, otlak arazileri zerindeki basklar azaltr ve i ykn hafifletir. Ayn zamanda kiinin kendi zenginliini gizlemesine de yardmc olur. Fakat daha nemlisi, bu havyan birlikleri, herkesi dierleriyle eit ve karlkl pek ok ba iine sokarak, sr yetitirmenin hiyerariyi engelleyen zelliklerini glendirir. Eitliki sistemler eitlikidir, nk yeni varlklar elde etmek iin eitli frsatlar [sunarlar] ve bylece varlkl kiiler, byk adamlar, eflerin aksine, zenginliklerini g haline nadiren dntrebilirler, zira hayvan birliklerinin geni kapsaml kredi sistemlerinden ve eitli frsatlardan yararlanarak hzla kapital oluturulabilen bir atmosferde, zerlerinde egemenlik kurulmak istenenler, kendi
110
Anarist obanlar
kaynaklar olduu iin boyun emekten kanabilirler (Schneider, 210). Eitlikilik daima doas gerei (bazen de yasal dzenlemeler aracl ile) tekel altna alnamayan ekonomik bir temele dayanr (Schneider, 219). Schneidern hayvan birliklerine bu kadar nem atfetmesi ilgintir (ve muhtemelen de dorudur), fakat yukarda tarttmz Nuerler, hep tipik sr obanlnn ve eitliki toplumun rnei olarak gsterilmelerine ramen, onlar bu mekanizmaya o lde bal deillerdir. Onlarda math ya da en iyi arkada denen bir kurum vardr; iki erkek sr takas yaparak ya da sr dn vererek aralarnda resmen bir arkadalk ba kurarlar (Howell, 198). Yaymlanm herhangi bir kaynakta mathin ayrntl bir tarifini bulamadm. Sebep ya bunun Nuerler iin ok neminin olmamas yahut Nuerler zerine alan Evans-Pritchard ya da dierlerinin, bunun nemini anlayamam olmalardr, ki durum muhtemelen byle olabilir. Schneider kitabnda, Dou Afrika dndaki obanlk yapan halklarn niin genelde hiyerarik bir sisteme ve tam bir devlete olmasa da, devlet-ncesi yaplara sahip olduklar sorusunu ise irdelemez. Trkistandan Moolistana Orta Asyann hayvan bakan topluluklar sadece byk koyun srlerine deil, sr ve at srlerine de baldrlar. Olduka salam baz devletler ve hiyerarik sistemler ina etmilerdir. Arap Bedevileri ve ran oban topluluklar, Dou Afrika oban topluluklarna kyasla daha az eitliki sistemlere yakn grnmektedirler. Ama Asya ve Afrika oban topluluklar arasndaki nemli bir fark, ilkinin daima byk devletlerin (in, ran ve Hindistan) civarnda yaam olmasdr. O halde belki de Asya halklar arasnda hiyerarik yaplar, bu koullara bir tepki olarak ortaya kmtr. oban topluluklar arasndaki hatr saylr kiiler byk devletlerle olan grmelerde arabulucu olarak faaliyet gstermiler; in ile Bat arasndaki olduka nemli ticaret faaliyetinde merkezi figrler olmulardr. Bu kanallar aracl ile obanlkla geinen halklarn hatr saylr kiileri glerini arttrm ve bylece devletler kurabilmilerdir.
111
Schneider, az sayda hayvan yetitiren pek ok Afrika ifti topluluunun, eitliki ve anarik bir sosyal dzene sahip olmalar (rnein Tivler, Konkombalar vb.) zerinde de durmaz. Buna bal olarak insan, eitliki ve basz sistemlerin temelinde, olduka hareketli ve kendini retebilen tarzda bir zenginlie (sr) balln m; yoksa, dengeleyici sosyal balarn azami derecede yaylmasn salayan ve tekelin gelimesinin imknsz olduu belli bir kltrel modele balln m rol oynadn merak ediyor. Tekeller srla yaratlabilir, keza baka tr zenginlik formlaryla da tekellerin yaratlmas engellenebilir. Kii Mool oban topluluklaryla Konkomba iftilerini karlatrabilir.
Samekler veya Laplar

Avrupann Kutup alt blgesindeki rengeyii obanyla, yakc gney Sudanda srlarn otlatan uzun boylu ve sska Nuer arasnda keskin ztlklar vardr. Fakat bu insanlar sadece pastoral hayat paylamakla kalmaz, bireyci bir dnya grn ve anarik sosyal yapy da paylarlar. Avrupallarla yzyllardr sren yakn ilikilerine bakldnda, Sameklerin esiz kltrlerini korumak iin kayda deer bir azim gstermi olduklar grlr. Gene de bu temasn sonucu olarak, siyasi ve dini sistemlerini deitirmilerdir. 300 yl ya da daha uzun bir sre Sameklerin Rus veya skandinav devletlerinden birinin ynetimine bal olduunu, ayn ekilde ya Lutherci ya da Ortodoks Hristiyan Kilisesinin hkm altnda olduklarn syleyebiliriz. Dolaysyla Sameklerin ilksel sosyal dzenini, bu dzenin dier toplumlarla temas grmemi halini hayal etmek gtr. u aikrdr ki Samekler asla tam bir siyasi entegrasyon yaamamlardr. Her biri bamsz ve zerk olan, obanlkla megul ok sayda kk kafileye blnm bir halktr. Samekler arasnda kafile hl nemlidir. obanlkla geinen bir halk olmalarna ramen, temel sosyal birimleri, yani kafile, ou avc toplayc topluluu tanmlayan zelliklerle benzerlik tar. Dolaysyla Sa112
Anarist obanlar
mek kafilesi, ou birbiriyle akraba olan birka dzine insandan oluur. Bu iliki ift tarafldr; yani ba ana ya da baba tarafndan olabilir. Aslnda, Sameklerde akrabaln, Inuitlerde ve Avrupallarda olduu gibi, soya bal olmayan bir yn vardr. Kafile yeleri, snrlar belli bir toprak parasn kullanma hakkna sahiptir; dolaysyla, topran grubun ortak mlkiyeti olduunu syleyebiliriz. Kafile yelerinin bu alanda mnhasran avlanma ve balk tutma hakk vardr ve en nemlisi de rengeyiklerini bu snrlar iinde otlatabilirler. Kafile yelii nispeten deiken bir karakter tar; kiinin bir gruptan kp baka bir grubun yeliine gemesi gayet olasdr. Grne gre kafile bir zamanlar devlilik uygulayan bir grupken, bugn dier benzer gruplarla, e olarak kadn takas etmek suretiyle ilikilerini salamlatrma yoluna gitmektedirler. meseleler baz yazarlarn konsey olarak adlandrdklar bir oluum araclyla ele alnr. Bu oluumun yeleri iinde her ailenin reisi bulunmaktadr, bu nedenle konsey terimi aslnda, gcn resmi rgtlenmesini ve delegasyonunu imledii iin yanltc olmaktadr. Grup kararlar bir btn olarak tm bir grubun yetikin erkek nfusunun kolektif sorumluluu altndadr karlatmz dier anarik rejimlerin ortak bir zelliidir bu. Ayrca kafilenin bir lideri vardr. Yaam boyu sren bir mevkiidir bu ve genelde kaltsaldr, yani en byk ola geer. Fakat bazen lider grup tarafndan seilebilir. Bazen kiinin evlilik yoluyla bu mevkii edindii bile olur, kiinin kaynpederi kafile lideri ise ve ldnde bir olu yoksa, damat lider olur. Normalde bir lider gruptaki dier kiilerden daha zengin olmaldr. Kafile liderleri esasen grubun ef obanlardr, dier kiiler zerlerindeki otoriteleri rengeyii srleriyle olan ilikilerini kapsar. Kafile liderleri ayn zamanda grubun nemli ekonomik faaliyetlerinin koordinatrdrler de. Srlerin otlatmak iin dar gnderilmesi iine, grup iindeki hangi akraba grubunun katlacan o belirler. G tarihlerini belirleyen, kafile yelii iin bavurular kabul ya da ret
113
eden ve srnn ynn belirleyen odur. Gevek rgtlenmi Lap kafilesine sreenlik ve istikrar kazandran da odur, zira varisleri genelde onun oullar ya da damatlar iinden seilir. Srlerin ynetimi dnda liderin rol mulaktr ve grup kararlarnda hkmnn gemedii sk olur (Pehrson, 1077). Kafilenin efendisi Samek unvannn birebir evirisidir; kafilenin hanm, kafile liderinin annesi veya kars iin kullanlan edeer bir terimdir. Grup iinde ciddi bir nfuzu vardr. Aslnda, Inuitler, Ifugaolar ve Dayaklar gibi, Samek toplumu da genelde kadnlar ok daha fazla eit mevkii ile dllendirir. Kadnlar erkeklerle eit miras hakkna sahiptir; aynen erkekler gibi mal mlklerini miras brakabilirler; ekonomik faaliyetlere tam olarak katlrlar ve kafilenin erkeklere ait olan liderlik konumu bir kadn araclyla aktarlabilir. Hristiyanlk ncesi dnemlerde Samek topluluundaki bir dier g kayna amanlard. Samek amanizminin detaylar ok iyi bilinmemekle birlikte, bu kiilerin doast glerle iliki kurmada, hastalklar iyiletirmede ve gelecekteki olaylar haber vermede en maharetli kiiler olduunu; szlerinin dinlendiini ve hrmet grdklerini syleyebiliriz. Civar yre iinde kendi kiisel konumlarn ykseltmek iin zaman zaman bu glerini kullanmadklarna inanmak zordur. Modern dnemlerde kiisel mlkiyette art grlmtr (srlerin bymesi, kar motosikleti gibi modern teknolojinin edinilmesi vb.); nitekim bu da Samek toplumu iinde bireyciliin artn getirmitir. Ayn zamanda sve, Norve, Finlandiya ve Sovyetler Birlii hkmetleri, Sameklerin toplumsal sorunlar zerinde daha dorudan bir kontrol tesis etmek zere resmi teknikleri kurumsallatrmtr.
114
Anarist obanlar
Bibliyografik Not
Nuerlerle ilgili ana kaynak Evans-Pritcharddr. Nuerlerin anarik rejimine yaklaan basz siyasi sistemlere sahip dier Afrika oban topluluklar unlardr: Barabaig (bkz. Klima); Dinka (bkz. Lienhardt); Jie (Gulliver); Karamojong (Dyson Hudson); Turkana (Gulliver). Samekler iin baknz Pehrson, Vorren ve Manker.
115
vI
ta r Imc I topluml arda an a r
Genelde, tanm itibariyle, tarmc topluluklar iinde anarik rejim rneklerinin olmas pek beklenmez. Bunun sebebi, tarmn, geni topraklarn srekli olarak ekilip biilmesini gerektirmesi; bu nedenle de, bu nemli kayna mlkiyet olarak biriktirmek iin bir tevikin var olmasdr. Dahas, tarm balangcndan gnmze dek hep sulamayla bantl olmutur. Suyun datmnn yaratt karmak problemler nedeniyle, sulama ii kolaylkla brokratiklemeye teslim olabilir veyahut en azndan sk sk byle olduunu grrz. Sonu olarak, siyasi olarak merkezilemi, tabakal bir toplumun tarm koullarnda ortaya kmas daha kolaydr. Tarmc halklar kyl yaam tarzn paylaan kiilerdir ve bugn muhtemelen insanln belli bir ksm bu modeli izlemektedir. Buna ek olarak, modern endstriyel toplumlar da bu kategoriye girer, dolaysyla dnya nfusunun yzde 90ndan fazlas u anda bu tr bir yaam srmektedir. Anarinin ilk rneklerinden hibiri, herhangi bir tarmc halk tarafndan geleneksel olarak uygulanm olmasa da, ilgintir ki, anarinin snrnda duran ve ynetim kurumlar had safhada mulaklk tayan hayli merkezi konfederasyon rnekleri mevcuttur. Eski zlanday dnelim. Bu souk ve kasvetli adaya 864 ylnda Norveliler yerleti. Yerleimcilerin says hi de az deildi, nk Norvete ya kanun d ilan edilmilerdi ya da oradaki koullardan memnun deillerdir. zlandadaki neredeyse tm yerleimlerin, Norvein birlemi ya da merkezi bir devlet ve monari sistemi oluturmasndan nce kurulduunu hatrlatmakta yarar
var. Yerleimciler yanlarnda Germen-Norve yasa kavramn da getirdiler. Sulularla ilgili verilen cezalar yasamak ve uygulamak iin, zgr, yetikin erkeklerin birlii nosyonunun ki tamamen uzlamaya dayanan bir sistemdi nemli bir parasyd bu. Yeni yerleimciler zlandaya, skandinavyann tabakal sosyal sistemini de getirdiler. Yeni topraklarda, yurtluklar zerinde hak iddia eden hr insanlarn yan sra ameleler ya da kefiller (esirler) vard. Hr insanlardan 36 ef (godiler) belirlendi, bunlar aileleriyle birlikte aristokrasiyi oluturdular. Her ef ilk dnemlerde, olsa olsa bin kiinin barnd kendi blgesinde kdemli kiiydi. Kendi toprandaki bu meskenleri korur ve hr insanlarn haklarn korumasna yardmc olurdu. nsanlarn karar almay ona brakt ba karar alma merciiydi; ayn zamanda anlamazlklarda arabuluculuk yapar ve sulular cezalandrrd. Klcndan, en korkun sava olarak bilindiinden deil, o klc saran meru otorite halesi nedeniyle korkulduu sylenebilirdi. Godi ile balantl belli belirsiz bir yasal yaptrm olmasna ramen, o asl olarak, yandalarn onu eitler arasnda birinci olarak kabul etmeye ikna edebilecek denli iradesini baaryla kabul ettiren nfuzlu biriydi. Topluluk iyi niyetini ekerse, ef gsz kalrd. Onu destekleyecek bir polis kuvveti yoktu, sadece halkoyu vard onu destekleyecek. Dolaysyla, iyi bir ef yandalarnn sayg ve hayranlk duyduu biriydi, bu sebeple onu desteklerlerdi. Kt bir ef ise iradesinin zayfladn, desteinin azaldn ve eninde sonunda mevkisinin kanl bir ekilde bakasna devrolduunu grrd. eflerinden holanmayan hr insanlar eflerine ballklarndan feragat edebilir ve baka birini kabul edebilirlerdi. Bu sebepten dolay, belli bir eflik gerek bir toprak egemenlii nosyonu ile tanmlanmazd, nk bir efle tanmlanan belli bir toprakta, sahipleri baka birine bal olan iftlikler olabilirdi. lk zamanlardan itibaren zlandada, adadaki tm yaanabilir araziler iskan edildi ve yurtluk olarak ilan edildi. Bu yurtluklarn sahipleri o ya da bu efle iliki iindeydi. zlanda hinterland, buz
118
Tarmc Toplumlarda Anari
ktlelerinin ve aktif volkanlarn hkim olduu bu kara paras, sistemi reddetmi ya da toplumun geri kalan tarafndan yasad ilan edilmi kiiler iin bir snakt. O halde yerel siyasi birim, snrlar belli egemen bir topra olmayan bir eflikti. Gerek bir yrtme gc yoktu ve sosyal yaptrmn asl arac yaygn yaptrmlard. Bir eflik egemen bir devlet deildi, daha ziyade efle hr adamlar arasnda, hr adamn istei ile bozulabilecek gnll bir akdi ilikiydi. Bu yerel efliin tesinde, zlandann ilk dnemlerinde siyasi entegrasyonun yegne biimi, Thingler etrafnda toplanmt. Bunlar, eflerin bakanlk ettii, karlkl problemlerin nizami geleneksel srelere uygun ekilde tartld, gnllle dayanan, yarglk ilevi gren hr insanlarn oluturduu meclisler idi (Thompson, 165). Blgesel Thingler vard, bir de tm ada iin Althing vard. Althing yllk olarak toplanrd ve burada katlmclarn varl rfi hukuku anmsatrd; ayn zamanda yeni dzenlemeler karr ve mahkeme ilevi de grrlerdi. Fakat bu Thinglerden hibiri gerek anlamda idari kurumlar deildi, zira askeri bir g toplayacak gce sahip deillerdi, keza alnan bir karar uygulamak iin yaygn yaptrmlar dnda ellerinde bir ara da yoktu. En yaygn ceza srgne mecbur etmek (belli bir sre iin uygar toplumdan men etmek) ve kiinin malna mlkne el koymakt. Srgn cezasnn uygulanmas tamamen kamunun isteine balyd. Ve sagalarda da anlatld gibi, srgn cezas alan kii, kendisine yardmc olacak birtakm yandalar kesinkes bulurdu; dolaysyla bu ceza, zlanda gibi bir corafyada hayal edilebilecei denli sert bir ceza olmazd. Dahas sagalardan anladmz kadaryla, cezann uygulanmas madur tarafa mensup kiilere braklrd; dierleri cezann uygulanmasna kaytsz kalrd (bkz. Gislinin Sagas, Gl Grettirin Sagas) [Saga of Gisli, Saga of Grettir the Strong]. Dier ceza biiminde mala mlke el konmas, Thingden birka kiinin, hkm giyen kiinin meskenine gitme ve el koyma cezasn bildirme iini mtereken stlenmesi artt. Grne
119
gre bu mesuliyeti stlenen kiiler, madur olan kiiler ve onlarn arkadalaryd. Eer sz konusu grevi byle bir grup stlenmezse, Thingin verdii ceza uygulanmadan kalrd. Mala mlke el koyma giriimi genelde husumet ve misilleme ieren davranlarn ortaya kmasna yol aard. Thing tarafndan sulu bulunan bir ef verilen cezaya kar kabilirdi ve bu da genelde kan davasna yol aard. zlandada Thinglerin bir yrtme organ yoktu. rnein Althing birini yllna kanun adam olarak atard; bu kiinin mesuliyeti, her yl yasann te birini nakletmek ve Althing toplantsna bakanlketmekti. Bir New England kasaba toplantsna bakanlk eden kiinin rolne benzeyen bir konumdu bu yani, tek grevi, konumak isteyen kiilere sz vermek olan tamamen tarafsz biriydi. Eski zlandada sosyal dzen, bir godinin bulunduu gnll akd bir anlamaya ve hepsi de yetikin hr insanlarn oluturduu, icrann gnll kolektif veya yaygn yaptrmlara bal olduu bir meclisin yarglarna dayanyordu. Fakat ayn zamanda biri adalet ve dzeni salamak iin kan davasna veya bycle de bavurabilirdi. Althing bir cinayet davasnda hkm vermi olsa bile, ldrlen kiinin akrabalar almay haysiyet meselesi haline getirebilirdi. Dolaysyla kan davalar olduka yaygnd ve ancak serinkanl kiilerin mdahale edip, hesap grmek zere meselenin Thinge getirilmesini salayacak sreci balatmalaryla sona ererdi. Bazen bu hesap grme tekrar kan dklmesine sebep olurdu. Bir kii haysiyetini ve gururunu dello ederek de koruyabilirdi; benzer ekilde, bu dellonun sonucu da kan davasn tetiklerdi. Hem erkekler hem kadnlar kudretli bycler olarak nam kazanabilir, doast gler zerlerindeki kontrollerinden ok korkulan kiiler olabilirlerdi. zlandada anlamazlklardaki arabuluculuklaryla nam kazanm kiiler bulunmakla birlikte (rnein Yank Njalln Sagasndaki Njall gibi), kurumsal arabuluculuk rol esas olarak Thinge aittir.
120
Laura Thompson zlandadaki eski halk, gerekte tek bir devletten ziyade bamsz, siyasi olarak eit godord11 birliklerinin konfederasyonu olarak tasvir eder (Thompson, 163). Elbette ki bu durumun sebeplerinden birinin, ok saydaki efin kendi g ve nfuz alanlarn korumas, dolaysyla otoritenin merkezilemesini engellemesi olduunu unutmamalyz. te yandan, efler arasndaki ihtilaf eninde sonunda aralarndan giderek daha az sayda efin stnlne yol at. Nihayetinde bir ef hkim oldu ve zlanday Norvein egemenliine soktu. Bylece zlanda eski ademi-merkeziyeti, basz ve anarik karakteristiklerinden bugn Avrupallarn inanlmaz bir barbarlk olarak niteledii karakteristiklerden hzla soyundu.
Imazighenler veya Berberiler

Tm Orta Douda, merkezi idarenin otoritesine meydan okuduklar iin, kstahlk topraklar sakinleri diye anlan farkl etnik gruplar vardr. Kabile halinde rgtlenmilerdir, rejimleri babasoylu, olduka ademi-merkeziyeti ve baszdr. Bunlar arasnda, Kuzey Cezayirde ve Fasn dalk alanlarnda yaayan Imazighenler muhtemelen daha ok anarik zellikler gsterirler. En iyi rnek ise Kabiliye diye adlandrlan bir gruptur bunlar Kuzey Cezayirin Imazighen iftileridir; Kropotkinin dikkat ekmesiyle duyulmu bir gruptur. Kabiliye toplumu iindeki temel sosyal birim aile hanesidir. Birbirine komu evler ky iinde bir mahalle oluturur, burada yaayanlar babasoylu bir akraba grubuna edeerdir, fakat iinde gerekten akraba olmayan kiiler de bulunabilir. Sonuta babasoylu slale bir klann kurucu esidir. Normalde bir kyde iki klan bulunur, bunlarn her biri bir sof ile, yani kyn belli bir yarsyla ifade edilir. Kyler bamsz oluumlardr. 10 ila yirmisi bir
11 Eski zlandada idari ve dini grevleri olan blgesel efler diye tanmlayabileceimiz godilerin yetki ve egemenlik alanna verilen isim. (.n.)
121
kabile oluturur, ancak bunun etkin bir ilevi yoktur, en iyi ihtimalle ender baz durumlarda ortak savunma yapmak iin gnll bir birlik veya ittifak oluturmaya yarayabilir. Kabiliye iinde bir dzine kadar kabile bulunmaktadr. Ky iindeki her slalenin bir ba szcs vardr. Bu kii, toplumsal neme sahip tm meselelerin grld, yasama, arabuluculuk ve yarglama ilevlerini gren ky meclisine katlr. Meclisin, topluluun onurunu korumas ve ald kararlarn uygulanmasn gzetmesi beklenir. Bu incelemede karlatmz dier rneklerde olduu gibi, burada da gerek idari zelliklerin zayfl dikkatimizi ekebilir, zira zel bir polis kuvveti yoktur. Daha ziyade meclis genelde anlamazlk iindeki taraflar arasnda bir uzlama zemini arayyla arabuluculuk yapar, onlar bir anlamaya varmaya tevik eder. Burada da gene ama suluyu tespit etmekten ok grup iindeki uyumu yeniden ina etmektir. Meclis aslnda kamuoyunun ve toplumsal yaptrmlarn sesidir, zira tm akraba gruplarnn temsilcilerinden olumutur ve ayn zamanda sadece tam bir fikir birliine varldnda, yani konsenss ile harekete geer. Bu organn uygulayabilecei iki temel ceza biimi dlama ve kyden srgn etmedir. Meclis, daha nce belirtildii gibi, esas olarak kamuoyunun sesidir ve eer kyden birini dlama karar alrsa, dierleri sembolik olarak lm cezasna e grlen cezay uygulamak iin harekete geer. Kyden srgn cezasnn uygulanmasnda da benzer yaygn ve kolektif yaptrmlar uygulanr. Toplu yemine, son are olarak, dier tm yntemlerin baarszla uramas sonucu bavurulur. Bu yntemde, bir grubun yeleri iddialarnn doru olduuna topluca yemin eder; eer iddialar yalan karsa, Tanrnn gazabn zerlerine almay kabul ederler. Bu durumda yemin etmeyi reddetmek sulu olduunu kabul etmek anlamna gelir. Ky meclisinin yan sra, gerektiinde bir slalenin erkekleri de bir cemiyet olarak toplanabilir. Fakat daha nemlisi, tarla srmek, hasat bimek gibi ortak yaplan eitli mevsimsel faali122
yetlerin, ayrca dini festivallerin balang zamanna karar veren klan meclisidir. Meclisler daima kyn kendine zg, oturmu greneksel dzenlemeleri temelinde i grr. Greneksel dzenlemeler bilinen sular ve bunlara uygun cezalar tanmlar. Buna ek olarak, meclislere bir Kabiliye eref yasas rehberlik eder. Bourdieu, Kabiliye sistemini kaltsal demokrasi olarak tanmlar, bunun sebebi kydeki tm babalarn oluturduu bir cemiyet araclyla hayatlarn idare eden bir grup akrabann sz konusu olmasdr. Fakat gene de sistem demokrasinin baz niteliklerinden yoksun grnmektedir. ncelikle, ynetim ounluun elinde deildir; karar alma mekanizmasnn temelinde konsenss vardr. kinci olarak, en azndan idealde, g merkezi deildir, topluluk iindeki her akraba grubu temsil edilir. Demokrasinin zelliklerinden biri olan yetki devri pek grlmez. nc olarak, kararlar polis araclyla uygulanmaz ve meclis yarg organ ilevinden ziyade arabuluculuk ileviyle tanmlanr. Nihai g, topluluun yaygn yaptrmlar da vurmasnda yatar. Son olarak, sosyal iliki siyasi bir durum olmaktan ok, akrabalar arasndaki ilikilerden oluur. Bu alardan, demokratik olmaktan ok anarik grnen bir kurumla kar karyayz. Fasl Imazighenler arasnda meclislerin yan sra babasoylu bir sistem de karakteristiktir. Fakat daha yksek entegrasyon seviyelerinde yap daha belirgin ve gldr, mesela kabile meclisleri idari organlar olma zelliini daha fazla gsterirler. Bir kabile meclisi, kabileyi oluturan eitli klanlarn her birinden gelen aile reislerinden oluur. Byk Adamlara benzeyen bu aile reisleri genelde bir tr soylu grubu oluturur; daha yksek soylular ve efler bunlarn arasndan kar ve tm bir kabileyi ilgilendiren meselelerde bu kiilere itimat edilir. Eer meclis bir ef zerinde fikir birliine varamazsa, ef kura ile seilir. Fasn baz yerlerinde nemli bir siyasi aygt, aile reisi ile yandalarnn iinde bulunduu ittifaktr. Burada yandalar aile reisinin geni aile yelerinden ve onun akrabas olmayp, dier-
123
leriyle liff ilikisi iinde olanlardan oluur. Kabile iindeki kan davalar kontrol edilebilir, nk bir klan bir baka klana saldrrsa, o klann mensubu olduu ittifakn yeleri kardelerine yardma gelir. Ve tabii ki ayn ittifak iindeki kiiler birbirine kan davas gdemez. ttifaklar gl olduu srece, bir kabile efinin gc azalr, zira savata elde edilen yama ittifakn btn yeleri tarafndan paylalmak durumundadr. Ara sra bir kabile efi yeterli silah gcn ve kafi miktarda yanda gvencesi altna alarak, iradesini kabileye dayatr ve dier kabilelere de yayabilir. Bunun iin iki ittifakn kontroln kazanabilmesi, kendi avantajna kullanabilecei ekilde yerel bir anlamazl kkrtmas ve rakip efleri ldrmesini gerektirir. Bir blgede hkimiyet saladktan sonra, Fas Sultan tarafndan qaid (vekil) olarak atanmak suretiyle konumunu glendirme arayna girer. Siyasi baar merdivenlerinde daha fazla ykselip ykselemeyecei bir yana, otokratik ynetimi genelde ksa mrl olur. Bir hanedanlk kurmas neredeyse imknszdr, nk ef srekli olarak isyanla karlar ve eninde sonunda bu isyanlar baarl olur ve eski ademi-merkeziyeti, anarik dzene geri dnlmesini salar. Her halkarda sistem ynetimin ilk admlarn yaratr ve kk bir otokratik devlet yaps ortaya karr. Ari ile anari arasnda tarihsel bir dngsel salnm sreci yaratr. Baz Fasl Imazighenlerin ilgin bir uzlama teknii vardr. Ufak apl anlamazlklar yerel eflere ve meclislere braklr; farkl kabile yelerinin kart daha byk apl anlamazlklar ise Igurramenlere, yani kutsal adamlara devredilir. Bu unvan soy araclyla edinmi olan sz konusu ermiler idealde Yalvan soyundan gelirler, bu nedenle barakaya, yani kutsalla sahiptirler. Byl gleri vardr, iyi ve dindar kiiler olarak tannrlar. Dvmezler, kan davalarna ve ihtilaflara katlmazlar, sava deillerdir, babasoylar tarafndan daimi tarafsz pasifistlerdir. Dman olma potansiyeli tayan gruplar arasnda arabulucudurlar. Bu grevin dnda, kendi civarlarnda eitli kabilelerdeki ef
124
seimlerine nezaret ederler, snak arayanlara snak olurlar, yabanclar korurlar ve bilgi merkezi olarak ilev grrler. Hukuk arabulucu rollerinin nemli bir paras, edilen toplu yemine tanklk etmeleridir. Kabiliye iin bahsedildii gibi, toplu yeminin etkili olduu dnlr, nk kii yalan yere tanklk ediyorsa ilahi cezann strabn zerine almaya yemin eder. Fakat Gellner, bu hkm ynteminin etkinliinin asl sebebinin bu olmadn, nk kiilerin yalan yere yemin ettiini ileri srer. Gellnere gre, toplu yeminin etkili olmasnn sebebi, bir grubun kendisinden olan birinin arkasnda durmak istemesi durumunda, bunu yapabilmesine imn tanmasdr; grup bunu, sulanan kiinin masumiyeti zerine topluca yemin ederek yapar. Fakat ayn mekanizmay, kendilerinden olan ve ok sorun karan birini cezalandrmak iin de kullanabilirler; sulanan kiinin akrabalarnn tm ya da birka yemin etmeyi reddeder, bylece kii sulu saylr. Ermiler anlamazlklarda yargtan ziyade arabulucudurlar; nk kararlarn dayatamazlar; hkmlerinin geerlilii, davaya karan kiilerin bu hkm kabulne baldr. Ermiin vard hkme uymay reddedenler, ermilerin ahlaki otoritesinden dolay ciddi bir tehlikeyle yz yze kalrlar. Halkoyu ve zellikle ermilerin ve ona bavuranlarn kanaati byle kiilerin aleyhine dner. Imazighen toplumu, prestijli kabile meclisi yelerinin dierlerinden ayrld hiyerarik bir yapyla tanmlanabilecei gibi, daha keskin, snf ya da kast benzeri bir ayrm da mevcuttur. Dolaysyla Imazighenlerde kk bir kle nfusu vardr. Ayrca bu topraklarda kk Yahudi topluluklar yaar ve bunlar da aa parya kastdr. Baz Imazighen topluluklar iinde, rnein llerdeki vahalarda yaayanlarda, genelde zencilere zg belirgin fiziksel karakteristikler tayan serf iftiler kast vardr. zetle, Imazighen tarz toplumlar hiyerariktir, fakat pek ok adan eitlikidirler de. Anarik karakteristikler gsterirler ve ayn zamanda ilerinden otokratik rejimler de doar. Sosyal
125
kontrol iin, anlaml olduu kadar ilgin sivil toplum teknikleri kullanrlar. Son yirmi otuz yl iinde ksmen gelikin askeri teknoloji nedeniyle tm Imazighenler merkezi hkmetlerin dorudan kontrol altna daha ok girmitir.
Santallar
Hindistandaki milyonlarca insan geleneksel anlamda kabile olarak snflanmaktadr. Bunun anlam, sz konusu kiilerin, kast sistemine uymayan, ayrca Hinduizmin ne ideolojisini ne de ritellerini kabul eden etnik aznlk topluluklarna mensup olduklardr. Bu topluluklar eitlikidirler ve normalde d evlilik yapan babasoylu klanlar halinde rgtlenmilerdir. Kabile insanlar Hindistann drt bir yanna yaylmtr, kylerde tarm yaparlar. Eitliki ideolojileri ve ademi-merkeziyeti sosyal sistemleri baz rneklerde anarik bir dzenin zelliklerini tar. Santallarda en azndan herhangi bir ynetim sisteminin olas en az belirtisine rastlanr. 3 milyondan fazlas Dou Hindistanda, arlkl olarak Bihar eyaleti snrlar iinde yaar. Bir Santal kynde yaam, kiinin kendi akraba grubu (ailesi ve klan), ky meclisi ve ky reisi tarafndan dzenlenir. Reislik normalde babadan oula geen kaltsal bir vazifedir, fakat gene de kydeki hane reislerinin onayn gerektirir. Yaam boyu sren bir grevdir bu. Bir reis, tm geleneklerin topland kii ki Santallar geleneklere ok nem verir ve bu geleneklerin asl koruyucusu olarak grlr. Bir baka deyile, byk adam, yani hayli nfuzlu biri olarak anlabilir. Ayn zamanda ilim irfan sahibi, bilge kii olarak grlr. Gene de en fazla eitler arasnda birincidir. ahsi olarak nfusu, bilhassa itibar edilen, gl bir adamn nfuzu ise de, aslnda konsenssn sesinden biraz daha fazlasdr (Orans, 21). Reis bu rol iin kirasz topraklar, ortak avda ldrlen her hayvann belli bir ksm ve tm dnlerde merkezi bir yer de dahil olmak zere, belli armaan ve ayrcalklar alr.
126
Bir kyde baka alt mevkii daha vardr, bunlar grevlendirme usulyle ve mr boyu olmak zere belirlenir. Bunlarn arasnda ky rahibi ve genel ahlaktan sorumlu olan yardmcs da vardr. Mecliste bir kydeki tm hane reisleri bulunur. Dzenli olarak, ky reisinin bakanlnda toplanr. Normalde toplanty reis duyurur, ancak kydeki herhangi bir kii de toplant ricasnda bulunabilir. Santal geleneinde, her yenin kendi bak asn tam olarak ifade etme hakkn garanti altna alan ak ve zgr toplantlara gl bir vurgu vardr. Herhangi bir toplantnn amac konsensse ulamaktr, fakat eer oybirliine ulalamazsa, ezici ounluun destei kabul edilir. Genelde nihai kararlar efin nerilerini takip eder. Somerse gre, Santal ky yaam gcn bir noktada younlamasn engelleyecek ekilde yaplanmtr. Dolaysyla, kydeki yedi mevkii itigal eden kiiler asla zel bir iktidar klii oluturamaz, nk meclis toplantlar sk sk yaplr, ak ve serbesttir. Santallar bir kliin ileyebilmesi iin gereken gizlilii de ho karlamazlar. Kyn farkl bir g oda vardr, bylece efin gc dengelenir. Kurumsallam her sosyal segmentin, yeleri zerinde otoritesi olmasna ramen, bireysel zerklik de hatr saylr derecede ho grlr. Grnen o ki Santallar gce kar salkl bir kuku beslerler. Buna bal olarak gcn tek bir noktada toplanmasn engelleyecek teknikler gelitirmekle yetinmemilerdir, bunlar korumak ve yrtmek iin de ciddi bir aba gsterirler. Yerel ky meseleleri meclisin ve efin sorumluluundadr. Farkl iki kyden kiiler arasndaki anlamazlklar, sz konusu kylerin yallarnn nezaretinde anlamaya varmay gerektirir. Saylar on ila yirmi arasnda deien bir ky grubu blgesel bir konfederasyon oluturur ve bu Santal toplumu iinde en byk siyasi entegrasyon birimidir. Bu konfederasyonun da ye kylerin yallarndan ve eflerinden oluan bir meclisi vardr. ye seimi iin resmi bir teknik yoktur. yelerden biri, genelde kylerden birinin efi, grubun daimi bakan seilir. Bu cemiyet bavurulacak
127
son yarg merciidir ve kyler arasndaki meselelerle ilgilenir. Burada da gene ezici bir ounluun konsenss olmakszn hibir karar alnmaz. Grnd kadaryla, ky meclisleri hkmlerinde aslen maddi ceza belirleyip, ritel arnma emretmektedirler. Ama cezalandrmaktan ok bar tekrar tesis etmektir. Maddi cezalar genelde meclise bir ziyafet vermek veya iki sunmak iin kullanlr ve bir alanda, hem ikayeti taraf hem de sulanan taraf katkda bulunur, fakat sank daha ok verir. Belli sular iin fiziksel cezalar da uygulanr (bkz. Culshaw). Bu aka yasal yaptrmlar hatrlatr. te yandan, fiziksel ve maddi cezalar sadece hane reislerinin ortak toplantsnda verilir ve bu kararlara konsenssle varldndan, uygulama daha ziyade yaygn yaptrm nitelii tar. Seilmi bir elit grubun emrettii eyler deildir bunlar. Bir kii ya da gruba uygulanabilecek en korkun ceza, bir yaygn yaptrm biimi olan dlamadr. Grnd kadaryla, bu ceza arlkl olarak konfederasyon meclisi tarafndan ve evlilikle ilgili ihlallerle balantl olarak verilir. Dlanaca duyurulan kii ya da grup nce tm topluluk tarafndan yerilir. Sonra suludan uzak durulur ve sanki orada deilmi gibi davranlr. Dlama cezas geici veya srekli olabilir. Kalc olduunda, toplulua geri dn kiinin o tavrn deitirmek istemesine, pimanln gstermesine ve arnma seremonilerinin bedelini demesine baldr. Santal toplumu yeleri, gcn tek noktada toplanmasyla ve bireysel ifadeye alan brakan eitliki bir toplumun korunmas gereksinimiyle ilgilenirler. Ayn zamanda geleneklere gl bir ballk vardr; dini yaptrmlar hem gl hem de nemlidir. Tm topluluun fikir birliine varmasna yaplan vurgu, yasal yaptrmlardan ziyade yaygn yaptrmlarn baskn olduunu gsterir ve bylece Santal toplumu en azndan marjinal anarinin bir koulunu tar. Gene de ngiliz smrge idaresinin uygulamalar ve daha kesin olarak da Hindistan cumhuriyetinin kurulmasy128
la, Santal toplumu kkten bir deiim geirmi ve ulus-devlete daha belirgin ekilde entegre olup boyun emitir. rnein, konfederasyon meclisleri 1947den beri Santallar arasnda faaliyet gstermemektedir ve yerel efler bugn merkezi hkmetin otoritesinin sorumlusu konumundadr.
Ortaa zgr ehri

Kropotkinin zerinde durduu bir baka kltrel ve sosyal ortam, ortaa zgr ehir komndr. Kropotkin bizi bunun ilk biimiyle devletsiz bir toplum olduuna ve hr insanlarn oluturduu bir topluluun sz konusu olduuna inanmaya iter. Ama bu ehirler nasl zgrdr? Ve bir ynetimden gerekten azade midir? Kropotkin ortaa zgr ehrinin kkeninin, ky cemaatinde ve kardelik ya da lonca fikrinde yattn ileri srer. [Ortaa ehri] ehrin kulelerinin ve tahkim edilmi kapal alannn korumas altnda gelimi olan bu iki tr birliin federasyonuydu. Baz yerlerde bu doal bir geliimdir; dierlerinde, zellikle Avrupada ise devrimlerden domutur. Bir kasabann sakinleri aalamalardan, ihlallerden ve yaralamalardan doan kavgalarla ilgili muallaktaki tm meseleleri bir kenara brakmaya karlkl olarak ant ierler; ve ortaya kabilecek ekimelerde bir daha asla kiisel intikam gtmeyeceklerine, loncada ve ehirde kendi grevlendirdikleri memurlarn hkmnden baka bir hkme gre davranmayacaklarna yemin ederler (Kropotkin, 1943, 19). Encyclopaedia Brittanicada yle yazar: te yandan, ok geni alanda, bu komnlerde demokrasi olduunu imleyen belirtiler vardr. Tm bu kasabalarda yaama damgasn vuran denetim mcadelesiydi ve bu mcadelede, en zengin ve gl yurttalar (soylular) iktidar tekellerine almada az ya da ok baarl oluyorlard. Bu komnler iinde oligari normdu. Bu topluluklarn liberal nitelikleri nemli oranda deiirdi, bu farkllklar sadece bir yerden dierine grlmekle kalmaz ayn e-
129
hir iinde de deiim olabilirdi; bir ehirde yaanan nispeten liberal bir dnemin ardndan durum tiranla dnebilirdi. Aslnda grnd kadaryla ounun tarihi sreci tiranla doru gitmitir. Kropokinin belirttii gibi, ortaa komnlerinin sakinleri ehrin seimle baa gelmi yarglarnn kararlarna uyacaklarna hep birlikte yemin ederlerdi. te yandan, bu kolektif yemin her zaman isteye isteye edilmezdi, kiiler sk sk buna zorlanrd. Ayrca bu ksa srede stnkr bir uygulama halini ald. Yarglar ve dier ehir idarecileri genelde, zgr bir ehre sahip olmakla en ok ilgilendikleri kesin olan -kendi karlarn en iyi ekilde takip edebilmek iin komu dk ve krallarn mdahalesinden azade olmak isteyen- zengin ve nfuzlu aileler iinden, halka ak bir toplantda seilirdi. Bu durum zaman iinde sadece olgarik bir ynetim organ yaratmakla kalmad, zaten mevcut olan snf ayrmlarn da iyice arttrd. Kropotkin Avrupa lonca sisteminin snf merkezli ve smrc yapsn kmser. Grnrde bir loncada yelerin bir kademeden, daha fazla mesuliyet tayan daha yksek bir baka kademeye tedrici olarak ykseldii sylenebilir lonca yeliinin nihai amac ustalk mertebesine ykselerek sreci tamamlamaktr. Rasyonel bir eitim sistemi idealinden ok da farkl deildir bu, zira orada da renciler bilgide retmenlerine eit olma potansiyelini tarlar. Bununla birlikte lonca sisteminde ustalar yneticidirler, aslnda diktatrdrler. En altta yer alan raklara kleden hallice muamele edilir. Kalfa olmak istiyorlarsa zellikle yumuak bal ve itaatkr olmaldrlar, nk kalfa olup olmamalar ustalarnn dilinin ucundadr. Bir loncada tm g ustalarn elindedir ve yelerin ounluu onlara kar olsa olsa evet efendim tarznda davranabilir. ehirlerde, loncalarda yahut ekonomi veya siyasetin hibir yerinde karar hakk olmayan cretli alan proletaryann da nfusu artmtr. Feodal mlk zerinde yaayan serfin bak asndan, ortaan zgr komn ona bir zgrlk vahas olarak grnm
130
olabilir. 19. yzylda yaayan bir Avrupalnn bakt daha geni perspektiften bile zgr komn, otoriterlik lnde vgye deer bir vaha gibi kalm olmaldr. Fakat Kropotkinin bunlar anarinin ilk kymetli rnekleri olarak ele almasnn de pek hakl bir yn yoktur.
Faist Korporatizm, Sendikalizm ve Ortaa Komn

Birbirine tamamen zt grler arasndaki yakn paralellikleri grmek insan ou zaman artr. Aslnda bazen zt grler birbirine ylesine zttr ki benzemeye doru giderler. Faizm ile anarizmin, zellikle de devletin ahlak ve bireyin rol asndan birbirine tamamen zt iki ideal olduu apaktr. Gene de, kitapta daha nce belirttiimiz gibi, devletin yapsnn anarist tanm, faist tanma her zaman aykr deildir. Temel ve yaamsal fark, anaristler devleti ahlaken yanl olarak grrken, faistlerin onu doru ve iyi olarak grmesidir. Faizm ile anarko-sendikalizm de, ortaa komnyle balantl olduu ileri srlen korporatif sistem zerinden ortak bir tarihsel ba paylarlar. Daha ironik olan, ortaa komnnn sosyal rgtlenme mitinin, hem faist korporatif kuram iin hem de anarko-sendikalist federalizm tasavvuru iin bir model olarak kullanlm olmasdr. Muhtemelen, ortaa ehir ynetimleri, eitli korporasyonlarn ya da ehri oluturan loncalarn temsilcilerinin bir araya geldii bir meclisten ibaretti. Anarko-sendikalist kuramda zgr komn miti, eitli ticaret ve zanaat dallarn temsil eden tahminen gnll konfedere organlarn eitli kademelerinin bir ynetime dnmesinden ibarettir. En st seviye ulusal ya da dnya konfederasyonudur. Yalnzca mitsel ortaa modelinden deil, anarko-sendikalizmden de etkilenmi olan faist kuramda, ortaa ehri nasl korporasyon olarak grlyorsa, ulus-devlet de ayn ekilde grlr. Keza devlet, eitli korporasyonlarn temsilcilerinin oluturduu bir meclis tarafndan ynetilir. Faizmde bunun anlam, bir segmen-
131
tin mesleklere gre blnm sendikalar araclyla igcn temsil etmesi ve bir dier segmentin de idareyi temsil etmesidir. Hobbesun dncesinde devlet, bu gleri kamu yararna iyiletiren muazzam bir hakem olarak grlr. (Elbette ki gerek ileyite karlar devleti kontrol eden kliin ve ikinci olarak da i dnyasn ynetenlerin karlarn izler.) Sovyet sistemi sendikalist ve faist modellerin deitirilmi bir hali olarak grlebilir. Elbette ki ikincisine daha yakndr, zira gerekte Sovyet sistemi kapitalistlerin ve iilerin korporasyonlarn devlet brokrasisi iinde massetmitir. ABDde Katolik i Hareketi (Catholic Worker Movement) yllardr, Roma Katolik inancn komnalizm, anarizm ve pasifizm ile birletirecek yeni bir toplum iin kampanya yrtmektedir. Bununla birlikte, Catholic Worker ve bu hareketin destekileri tarafndan yaymlanm dier yazl materyalleri okumu olan herhangi biri iin, hareketin ortaa detlerine bir geri dn araynda olduu aktr; nitekim neredeyse 40 yl nce komnist Daily Worker da zaten ona aynen bu eletiriyi getirmitir. Catholic Workern anarizmi romantik ve nostaljik bir zgr ortaa komn nosyonudur. Modelleri otoriter bir korporatif komn varyasyonuna denktir: Kilise devlet halini almtr.
Anabaptistler ve Anari
Kropotkin devletin kkenini ele ald makalesinde, anarizmin bir rnei olarak Anabaptist hareketten bahseder; geri Anabaptist mezheplerin bugnk yeleri ve ateist anaristler byle bir balantdan rahatszlk duyacaklardr. Anabaptizmin modern miraslar Mennonit, Ami ve Hutterit mezhepleridir. retilerinin temelinde, kkenleri nihayetinde Augustinusun Tanrnn ehri kitabna dayanan iki Krallk teolojisi vardr. Augustinusa gre iki ehir vardr: Tanry hor grp kendini sevmenin dnyevi ehri ve kendini hor grp Tanry sevmenin semavi ehri. kincisi, yani Tanrnn ehri kendini kilisede belli eder. Kilise hem
132
dnyevi hem de semavi ehirlerin unsurlarn bnyesinde barndrdndan, Tanrnn ehri olarak tanmlanmamaldr. Devlet, dnyevi ehre uygun der. Gerek bir Hristiyan devleti, kiliseyle yakn iliki iindedir, kiliseyi yceltir ve bar korur. Kilise ve Hristiyan devleti kanlmaz olarak karlkl bamllk ve ykmllk iindedir. Kilise-devlet ilikilerinin ortaa tasarmna model olan bu ema Anabaptistler tarafndan deitirilmitir. Bu sayede, devletin ve ynetimin temsil ettii dnyevi ehir ya da krallk, dnyevi ve gayri-Hristiyan olarak grlr. Hristiyan devlet ya da ynetim diye bir ey olamaz, zira bunlar yasalara uymaya zorlamak iin meru iddet kullanm prensibine dayanrlar. Hristiyanlar iddet kullanamayacana gre, hkmete ya da devlet idaresine katlamazlar. Dahas saduyulu kiiler ve kilise yeleri olarak Hristiyanlarn, buna bal olarak da Tanrnn Krallnn bir ynetime falan ihtiyac yoktur. Ynetimler bu dnya krallnn kurumlar olarak dnyevi ve gnahkr insanlar iindir. Tanrnn krallnda bir ynetime ihtiya yoktur. Hristiyanlara den, onlardan uzak durmak ve ileyilerine katlmamaktr. Ayn zamanda, vicdanlarna ters dmedii srece onlara itaat etmelidirler. Kayserin hakkn Kaysere vermelidirler. Ancak askeri bir rgtlenmeye ya da polis kuvvetine katlmamaldrlar. Siyasi bir greve gelmek, bunlar iin oy kullanmak ya da insanlar lme ya da hapse gnderebilecek olan jrilerde grev almak da caiz deildir. Gerek bir Hristiyan, kralln dnyevi organizasyonu, yani kilise aracl ile Tanrnn Krallnn yesidir. Sonuta bu inananlarn ve gnlk yaamlarnda sann retilerini uygulayanlarn cemaatidir. Sekler ynetim alannda ise inananlar tam, eit ve gnll yeleri olduklar topluluklarn idaresindedirler. Kilise gnll bir akd birliktir; kii bu birlie ye olmak mecburiyetinde deildir. yelerin doktrine ve kilisenin kurallarna gre yaamas beklenir. Bu doktrin ve dzenlemeler hiyerarik bir elit
133
grup tarafndan belirlenmez, tm dini cemaatin kolektif rnn temsil eder. Bununla birlikte cemaat yeleri arasndan kura ile seilen din adamlar vardr; bunlar kilise ayinlerini ynetirler; kilise doktrinin yorumlanmasnda ve gnahkr olduu iddia edilen kiilerle ilgili verilecek kararlarda nemli bir rol oynarlar. Papazlar ve piskoposlar topluluk iindeki nfuzlu kiilerdir; en azndan, cemaatin tamamnn olmasa bile byk ounluunun dnme tarzn etkileyebilirler. Fakat kendi balarna keyfi olarak karar alma gleri yoktur. Cemaatin bir yesi gnah ilemekle itham edildiinde, bu durumu btn yeler duyar ve karara katlr. Nihai ceza, doru yoldan sapm olan kiinin yelikten atld kardelikten atlma cezasdr; birbirine olduka sk balarla balanm hayli entegre bir mezhep olan Anabaptist cemaatinde bu daima ciddi bir ceza anlamna gelir. te yandan, bir kiiye byle bir ceza verilmeden nce sz konusu kii toplanm olan cemaatin nnde gnah karmaya ve af dilemeye tevik edilir. Byle bir rica hibir zaman geri evrilmez ve mesele kapanr. Bunu yapmay reddetmek tm bir kiliseye kar gelmek manasna gelir ve topluluun tamamna kar gelmek nihayetinde en ciddi su olur. Kardelikten atlma sadece yelikten atlma anlamna gelmez, kiliseden tamamen uzak durmak ve dini ayinlere de katlamamak demektir. Hutterit kolonilerinde ve Ami cemaatlerinde genel ileyi tarz bugn byledir. Onlara mdahale eden bir polis ya da mahkeme yoktur; aralarndaki anlamazlklar topluluk iinde devletsiz ve ynetimsiz bir sistem erevesinde zerler, fakat tabii ki bu sistemin temelindeki nihai yaptrm Tanrnn takbihidir. Byle bir sistem, tarttmz dierlerinde olduu gibi, doast yaptrmlarn doast gcne inanmay gerektirir. Kiinin mminler cemaatine yle bir ball vardr ki, cemaatten uzak durma ve kardelikten atlma dayanlmaz bir ceza olarak alglanr ve bu cezalar sapkn davranlar engelleyecek denli etkili caydrclardr. Byle cezalandrlanlar hem cemaate kar gelmeye devam etmeyi, ayn zamanda da cemaat iinde yaamay hi de kolay bulmaz.
134
Tanmlanan dier topluluklarn aksine, bu Anabaptist gruplar devletler iinde varlklarn srdrrler, dolaysyla daima nihayetinde yasalarn hkm altndadrlar ve belli bir ynetime baldrlar. Gene de bu onlarn kendileri iin uyguladklar sosyal kontrol sistemini etkilemez, yani ulus-devletlerin hkm altnda olmasalar da sistemleri ayn kalacaktr. Byle pek ok grup, rnein Hutteritler, aada tartlan ortak-niyetli topluluklarn karakteristiklerini tar. Bibliyografik Not
Eski zlanda iin Durrenberger, Gjerset ve Thompsona baknz. Imazighenler blmnde Kabiliye iin Bourdieuye, dierleri iin Gellner, Hart ve Vinogardova baknz. Ayrca Munsona da bakn. Santallarla ilgili olarak Mukherjea, Orans ve Somerse baknz. Ortaa zgr ehriyle ilgili bilgiler Clarke, Hughes, Lodge, Martines, Pirene, Previte-Orton ve Rrigden derlenmitir. Anabaptistler iin Friedmann ve Hostetlere baknz.
135
v II
m o d E r n d n ya d a a n a r
Modern dnyada anarist bir topluluk oluturma ynnde az sayda istisnai aba olmutur. Bu deneyimlerin bir tr belli bir blgede ya da tm bir lkede anarinin tesis edilmesidir. Bir dieri ise kk lekli komnal deneyimlerdir - mevcut toplum iinde topik ya da ortak niyetli bir topluluk kurma abalardr. kisinde de u ana kadar karlatmzdan farkl bir dizi koulla kar karyayz. Burada, 19. ve 20. yzyl Avrupa ve Amerikasnn anarist ideolojisine bal kiilerin anariyi kurma ynndeki bilinli abalarna tank oluyoruz. Bu yalnzca devletin ve ynetimin reddini ima etmez, ayn zamanda kilisenin, babaerkilliin, erkek egemenliin ve yallarn egemenliinin de inkrdr. Ayn zamanda, gnll ibirliine dayal bir sosyal dzenin bilinli bir ekilde planlanmasn da ierir. Blgesel ya da ulusal seviyede anariyi kurma abalarnn iki rnei mevcuttur. Biri, Rus Devrimi srasnda Ukraynada, dieri 1936-1939 yllar arasnda Devrim ya da Sava srasnda spanyada yaanmtr. Ne yazk ki, ikisinde de koullar mevcut sava durumundan dolay karktr, dolaysyla normal zamanlardaki bir anarist topluma dair yeterli bir fikir vermekte yetersiz kalrlar. Ukrayna rnei 1917den sonraki byk devrimci kargaa srasnda yaanm ve ksa mrldr. Ukraynadaki devrimci anarist glerin lideri Nestor Makhno balangta ar ordusuna kar yneldi. Fakat sonra, 1918lerin sonu ile 1919 Haziran arasndaki ksa dnem iinde, Ekaterinoslav ve Aleksandrovsk e-
hirlerinde ve civarlarndaki krsalda, anarist komnal fikirlerin uygulanmasna imkn tanyacak denli kontrol salad. Krsal blgelerde Makhnonun yandalar, byk iftliklerden olduu kadar, varlkl iftlik sahiplerinden de tarlalar, hayvanlar ve alet edevat kamulatrdlar. Topraklarn sahiplerine Makhnoya gre iki ift at, (ailenin byklne bal olarak) bir veya iki inek, bir saban, bir tohum ekme aleti, bir im bime makinesi ve bir yaba braktlar. Komnlerin, alan insanlara uygun bir yaamn ihtiyalarn karlamak amacyla, az sayda iyi tekilatnn yardmyla, kyller tarafndan kendiliinden, zgrce kurulduu ileri srlmektedir. Herkesin almas bekleniyor, ilerin koordinasyonu ve idaresi o konuda en becerikli olduu dnlen kiilerin ellerine veriliyor ve bu kiiler o grevleri tamamladktan sonra dier kyllerin yanna olaan ilerinin bana dnyorlard. Bylelikle iiler ile koordinatrler arasndaki farklar en aza indirgenmeye, brokrasinin olumasnn nne geilmeye allyordu (Voline, 105 vd). Volinee gre, Makhnovist partizan askerler kyllere asla bask yapmadlar. Makhnonun kendisi topluluklarda yelerin ilere kendiliklerinden isteyerek talip olduunu belirtmitir. Komnal mutfaklar ve yemek salonlar vard, te yandan bir ye yemeini kendi evinde ailesiyle birlikte de yiyebilirdi. Her yenin yiyecekle ilgili olarak sorumlu bir tutum taknmas ve yiyecei almadan nce ne kadarna ihtiyac olduunu komne bildirmesi bekleniyordu. Pazarlar tatil gnyd, fakat yeler i arkadalarna batan bildirmek artyla baka zamanlarda da komnden ayrlabilirlerdi. Komnn tm idaresi btn yelerin katld dzenli toplantlarla salanyordu. Makhno, Gulyai Polyann drt millik alan iinde bu komnlerden drt tane ve civar blgelerde daha baka pek ok komn bulunduunu bildirmektedir. Bir komnn 100-300 arasnda yesi bulunuyordu, her yeye toprak komitelerinin blge meclisleri tarafndan yeterli miktarda arazi ayrlyordu. Fakat
138
Modern Dnyada Anari
blgedeki nfusun ounluu anarist komn hareketine dahil deildi, hatta komnler iinde ancak bir aznlk anaristti. Kyllerin byk ounluu, Alman ve Avusturya ordularnn ilerleyiini, kendilerinin bir rgtlenmelerinin olmayn, yeni devrimci ve kar-devrimci otoritelere kar kendi dzenlerini koruma yetisinden yoksun olmalarn ileri srerek komnlere katlmad (Avrich, 132). Kentsel blgelerde anarist izgide az rgtlenme gze arpmaktadr. ilerin ancak kk bir ksm Makhnoyu destekliyordu ve kyllerin aksine onlar kendi ilerini idare etme konusunda daha az tecrbeye sahipti, teknikerlerin ve denetilerin ynlendirmesi olmakszn kayboluyorlard (Avrich, 25). Kyller ayn zamanda rnlerini takas edebiliyorlard, iiler ise tamamen cretlerine balydlar. Bu ksa dnem iinde kyller, iiler ve blge partizanlar pek ok blgesel kongre yaptlar. Muhtemelen, blgesel bir ekonomik ve sosyal programn koordinasyonunu olutururken, zamanlarnn ounu balangta ara, nihayetinde de Boleviklere kar verilen savan srdrlmesine harcadlar. Bir kongrede, kongrelerde alnan tm kararlar hayata geirmesi dnlen, ancak hibir yasama yetkisi olmayan bir Devrimci Askeri Konsey rgtlendi. Makhno, blge kyllerinin bu kinci Kongrenin kararlarn renmeye balamasyla birlikte, her yeni kasaba ve kyn Denikine [Beyaz Ordunun generali] kar cepheye gitmek isteyen yeni gnllleri topluca Gulai-Polyaya gndermeye baladn ileri srer (Voline, 109). Mevcut pratiin Makhno ve Voline tarafndan bu nispeten mulak tanm, verdii yanttan daha fazla soru ortaya atar. nsan bu gnll ordusundakilerin kann gerekten gnll olduunu merak eder. Komnde bireyciliin ne lde ho grld merak edilebilir. Mlkiyet, zellikle kk toprak sahiplerinden hangi teknikle kamulatrlmtr? Daha sonra da, Makhnonun kendi beyanlarnn o fazla bildik tns gelir: Kar-devrimci faaliyetlere veya ekyala bavuranlar hemen vurulacaktr. Sovyet
139
parasn, Ukrayna parasn ya da baka tr bir paray kabul etmeyi reddedenler devrimci cezalara arptrlacaktr. Bu bildirinin yaylmasn engelleyen herkes kar-devrimci olarak grlecektir (Makhno Hareketi Bildirilerinden, 1920 Avrich, 134)12. Makhnovist adalet ve zgrlk kavramlar anarizminkinden ok Boleviklerinkine yakn grnmektedir. En iyi ihtimalle Makhno ve avanesinin, yakn zamanda tomurcuklanacak bir tr ademi-merkeziyeti askeri demokrasi balatma araynda olduklar sylenebilir. Brokratlar ile iiler arasnda bir ayrmn ortaya kmasn engelleme abalar bulunmakla birlikte, Makhnovist toplum varln srdrseydi, ayrmn yaknda ortaya kacan ve Sovyetler Birliinde olduu gibi bir kzl brokrasi oluturacan tahmin edebiliriz (bkz. Luciano Pellicani). Fakat Makhno deneyimi ok ksa srmtr; hem arlk yanllar hem de Bolevikler tarafndan benzer ekilde srekli tacize uradndan, belki de o kadar sert bir ekilde yarglanmamaldr.
spanyol Devrimi
Bu yzyl iinde anarist bir toplum kurma abalarndan bir ikincisi, 1936 ylndan balayarak spanyada gereklemitir. Fakat gene mphem bir durumla kar karyayz: Burada ademi-merkeziyeti kolektivist bir demokrasi mi yoksa bir anarizm kurma abas m sz konusudur? Sam Dolgoff, Vernon Richards ve dier anaristler bu durumla ilgili yazlarnda hareketi ve toplumu anarist olarak nitelemilerdir. Pek ok kolektifi dorudan gzlemlemi olan Gaston Leval ise hareketi liberal komnizm ya da devrimci liberterlik, hatta liberter demokrasi olarak adlandrmay tercih etmitir.
12 Makhnonun tartld bir toplantda bu kitabn yazar, bir kiinin hem anarist olup, hem de emirlere itaat etmeyen kiilerin vurulmasn nasl emredebildiini sorgulamtr. Grnen o ki anaristlerden gelen temel yant yledir: Ama Makhno ii ve kyl kolektiflerini rgtlerken, eitim ve kltr imknlar da salad. Buna verilecek aikr cevap, Mussolininin de tren yollarnn tarifeye uygun olarak ilemesini saladdr.
140
Modern Dnyada Anari
Nihayetinde cumhuriyetin yklp, Francisco Franconun faist rejiminin kurulmasyla sonulanan spanya Sava sol grl kiiler, zellikle liberter sol tarafndan bir spanyol devrimi olarak grlr. Bunun bir devrim olduu dnlr, zira Temmuz 1936dan Mart 1939a kadar olan dnemde, spanyann ou ksmnda, sosyal ve ekonomik yaamda yaygn ve kkl deiiklikler olmutur. Bizim amzdan en nemlisi ise anaristler tarafndan yeni sosyal kurumlarn inasdr. 1936 ylnda spanya dnyadaki en byk anarist harekete sahiptir. Aslnda, muhtemelen dnyadaki tm anaristlerin yarsndan fazlas spanyol idi. Bu durum, 1872ye kadar geri giden popler bir anarist hareketin salad kkl gelenein sonucuydu. spanyol hareketi esas olarak Bakuninciydi, zira toplumun yerel federasyonlar halinde birleecei ve sonuta daha geni federasyonlar oluturaca blgesel kolektifler halinde rgtlenmesinden yanayd. spanyol anarizminin nemli bir zellii hem kentsel hem krsal alanlardan muazzam bir destek alyor olmasdr. Aslnda, Rocker ve Murray Bookchin gibi anarist yazarlar, geleneksel spanyol kylsnn anarist kolektivizme uygun bir gelenei srdrdn ileri srmtr. Bookchin anarizmin spanyol halknn yaamna ikin olduunu bile ileri srer. spanyol kylsnn sahip kt bireyci deerlere ilaveten kylerdeki kapitalizm-ncesi kolektif ve karlkl yardmlama pratiklerini kastettii bellidir. Yardmlamann ve bireyciliin bu bileimi sadece spanyollara zg deildir. Kyl halklarn ortak bir zellii gibi grnmektedir. spanyollarn komular, Imazighenler ve Arap kylleri de hi phesiz byle tanmlanabilir. Anarizm spanyol halknn yaamna ok ikin olmayabilir, oysa ki kyllk iindeki ikinlii daha kesin bir nermedir ve bunun sebebi kylln iinde bulunduu koullardr. yle bile olsa, Bookchininki gibi bir gzlem spanyol yaamnn, mesela kilisenin etkisi gibi otoriter ynn hesaba katmaz, ayrca spanyollar
141
arasnda faizmin bir ekiciliinin olduu gereinin zerinde de hi durmaz. Fakat spanyol kyll iinde Bakuninci federalizmin bulduu destek, en azndan bu evrenin son 100 yln radikal sosyal-teknolojik karklklaryla yz yze kaldnda, anarizm iin verimli bir zemin olduunu dndrr. spanyol anarist kolektiflerinin rgtlenmesinin ve ileyiinin teferruatlarna girme amacnda deilim. Buradaki amacm bu kolektiflerde otoritenin rolyle ilgili baz sorular ortaya atmaktan ibaret. Tm komnlerin ideali; retim aralarna mtereken sahip olunan, gnll yelik ve ceza almadan ayrlma zgrlnn bulunduu, karar alma srecine tam ve eit katlmn olduu, kiinin uran zgrce setii, eitimin, salk hizmetlerinin ve ilacn parasz olduu, eit cret alnan, parann yerini paya dayanan bir tr karnenin ve komnler aras takas sisteminin ald zgr bir kolektif oluturmaktr. Makhno Ukraynasndaki komnler gibi, spanyadakiler de yalnzca youn dmanln ve ak savan olduu bir dnem boyunca faaliyet gstermilerdir. Bunlarda her tr ktln, iletiim bozukluunun, etkili sosyal iliki ve ticaret yokluunun aikr yan etkileri grlr. Fakat ayn zamanda tm yelerini ortak bir dmana kar tek bir yumruk olmak iin srekli motive edebilmenin olumlu etkilerini de tarlar: yle ki, normal zamanlarda problem olabilecek pek ok eyin bir kenara braklp, gz ard edebilecei bir hayatta kalma mcadelesi srmektedir. Sistemi etkileyen sadece olumsuz sava koullar deildir; yldan daha ksa bir zamann, oligarik ya da brokratik dzenlemelerin ortaya kmasna yetecek bir sre olup olmad da sorgulanmaldr. Son olarak, neredeyse tm kolektiflerde, kendini adam anaristlerin amaz ekilde aznlk oluturduu unutulmamaldr. ounda ademi-merkeziyetilik, eitlik ve zgrlk prensiplerine bilhassa bal olmayan sosyalistler ve dierleri ounluu oluturur.
142
Modern Dnyada Anari
Levalin ya da Dolgoffunki gibi tenkitler kolektiflerin mterek iyelik prensibini uyguladn gstermektedir. Tarm kolektiflerinde toprak, hayvanlar ve ara gere komnn iyeliindedir. ler yelerin azami katlmyla idare edilir. Sk sk toplantlar ve ak tartmalar yaplr. cretlere eitlik getirmek iin ciddi bir aba vardr. Parasz eitim, ila ve tbbi hizmet evrenseldir; hatta baz kolektiflerde barnma, elektrik ve ekmek de cretsizdir. Gene de varsaylan bir anarist deneyim iin mhim sorular ortaya kmaktadr Makhno deneyiminin akla getirdiine benzer sorulardr bunlar. ncelikle, grnd kadaryla ok az komn, toplantlarnda fikir birlii prensibini iletmekte, bunun yerine oy okluuna bavurmaktadr. Aznln fikrini bastrma arac olarak kullanlmad srece bu uygun bir anarist teknik olabilir. Bunun anlam aslnda temel prensiplerin ne olacana karar vermenin o kadar kolay olmaddr. Dahas, her durumda aznln her zaman iin ounluun kararna uymama ya da ekilme hakk olmaldr. spanyol kolektiflerinde ekilme hakk kabul edilmi gibi grnmektedir, fakat gene de ayrlan biri kolektife katlrken yapt herhangi bir katky kaybedebilir. Daha nemlisi, ayrlan ya da bu sebeple herhangi bir kolektife katlmak istemeyen kiilere ne olduudur. Muhtemelen ya bir kolektife mensup olma ya da bamsz bir ii olarak kalma seeneine sahiptiler. Tarmda bunun anlam, yasak olduundan dolay cretli igc tutmaya ihtiyac olmayan bir kk iftlikle snrl kalmaktr. Leval solun mulak terminolojisi iinde bize, kolektife katlmayan kiilerin faaliyetleri, kolektif araclyla iin genel planna gre koordine edilir demektedir. rettikleri eyler kolektiflere satlr. nsan bu noktada, cretli igcnn niye yasaklandn ve kolektife mensup olmayan iftilerin faaliyetlerinin nasl koordine edildiini merak eder. Anarist bir polis kuvveti mi vard? Veyahut anariye daha uygun bir gelenek iinde boykot etme veya dlama gibi yaygn yaptrmlar m uygulanmaktayd?
143
Sorgulanabilir bir dier mulak alan da, grup ilerini idare etmesi iin seilen kolektif komitelerinden sz edilmesidir. Kolektifler genelde saylarna gre veya daha fazla kiiyi, ynetim veya yrtme komitesi ya da idari komisyon olarak ilev grmesi iin seerler ve grne gre onlara baya bir yetki devrederlerdi. Komiteler alma saatlerine ve yaplacak demeye karar verirlerdi; bir yenin kolektiften karlp karlmayaca onlarn kararna balyd. Alcora kyndeki liberter komnizme dair sylenen uydu: Komite pater familiastr. Her eye sahiptir, her eyi ynetir, her eyle ilgilenir. Her zel istek onun onayndan gemelidir. Son kertede tek yarg odur. Komite yelerinin brokrat, hatta diktatr olma riski nedeniyle duruma itiraz etmek mmkndr. Kyller de byle dndklerinden, komitenin sk aralklarla deitirilmesine karar vermilerdir, dolaysyla kyn her yesi belli bir sre komite yesi olabilecektir. (Dolgoffda alntlanmtr, 144). Fakat otoritenin byle toptan bir devri anari midir? Grev dnemlerinin ksa ve her dnemin ancak belli kiilerle snrl olmas anlamnda buna demokratik bir dzenleme demek daha iyi olabilir. Bu sorular ve tenkitler spanya deneyimini kmseme abas olarak deerlendirilmemelidir. Hi phesiz bu liberter kolektifler hatalarna ramen cesur, yeniliki ve cretkr deneyimlerdir. Anti-otoriter eilimleri nedeniyle bu giriimler muhtemelen bu yzyl iindeki deiime dair yegne radikal ve geni lekli abalardr.
Ortak Niyetli Anarist Topluluklar

Ortak niyetli topluluklar hibir ekilde egemen oluumlar deillerdir, tam tersine egemen devletlerin snrlar iinde ve stndeki oluumlardr. Bunlar eskinin kabuu iinde anarik bir topluluk balatma abalardr. Bundan dolay, rnein ABDde kurulan eitli anarist komnlerin hepsi de bir biimde ABD yasalarna uymak zorunda kalm ve pek ok rnekte bu yasalara
144
Modern Dnyada Anari
uymadklar iin kapanmaya zorlanmlardr. Byle topluluklar iinde anari hayli snrl olabilir ve ancak grubun kendi i ilerinde uygulanabilir, ancak yasann uzun kolu buraya bile uzanabilir. Byle komnler, isteseler de istemeseler de, devletin ekonomik ve siyasi sisteminin bir paras olarak bulurlar. Dahas, her bir ye o devletin deerleri ve kltrel gelenekleri iinde yetimitir ve bunlarn zararl etkilerinden kurtulmalar baya bir zor olur. Birka yldan uzun sre hayatta kalan komnlerde ocuklar ebeveynleriyle ayn arzulara, motivasyonlara ve ayn duygusal problemlere sahip deillerdir. Komnde byyen ocuklar komne kar ebeveynleriyle ayn ball hissetmezler, ayn idealleri paylamazlar. lk kuan karizmasn ikinci kuan rutin hali izler. Ayrca komn, genleri ve dierlerini darnn kar konulmaz cazibesinden kolayca koruyamaz. Bunlarn komn iinde nasl denetim altnda tutulaca ise bir dier nemli sorundur. Ksacas, ortak niyetli anarist bir topluluk kurma projesinin, d dnyadan kaynakl sebeplerden dolay balangcndan itibaren baarszlk olasl yksektir. Anarik komnal deneyimler daima az nfusludur. Aslnda byk ounluun says daimi 100 kiiye dahi ulamaz ve aile tarz bir iliki iindedirler. Dahas, amaz ekilde, ekonomik adan kendilerini yeter deillerdir. yelerin bazlar ya da ounluu topluluu ayakta tutmak iin darda alr. Topran mterek iyelii ilkesine bal kalnan anarist deneyimlere sk rastlansa da, zenginliin ve iin paylalmas anlamnda tam bir komnizm dier tarzdaki tecrbelere kyasla daha enderdir. Ortak niyetle anarist topluluklarn ou ABDde ve ngilterede kurulmutur. Muhtemelen, anarik olarak nitelenebilecek ilk rnek Josiah Warren tarafndan kurulandr. Kendisi anarist hareket iindeki byk yaratc dnrlerden olmann yan sra, avadanlk kaifi ve sosyal deneycidir de. Hayatn byk ksmnda ortak niyetli topluluk hareketiyle ilgilenmi ve Amerikada bu hareketin en canl olduu dnemde -19. yzyln ilk 75 yl- yaamtr. War-
145
ren, Owenin Harmony topluluu iinde yer alm ve 1826 ylnda, bu topluluun asl problemlerinin bireysellik eksiklii ve zgveni desteklememek olduu inancyla buradan ayrlmtr. Warren bireyci anaristti; komnizm istemiyordu, herkesin, iine ayrd zamana gre karln ald, serbest szlemeye dayanan bir sistemi savunuyordu. Kurduu Equity Storeda, bir nesnenin retilmesine ya da bir hizmetin salanmasna ayrlm igcndeki zamana gre deer verilen, emek notlarna dayanan bir mal takas sistemi ile fikirlerini hayata geirmeye alt. 1831 ylnda Warren, bakalaryla birlikte, Ohioda Equity ad verilen kooperatif bir endstriyel topluluk kurdu. Burada eitim ve sosyal dzenle ilgili fikirlerini kurumsallatrmay umut ediyorlard. Temel anari prensibi uygulanacakt; kii istedii kadar yapacak, ancak daima kendi hesabna olacakt. Fakat deneme ksa sre iinde baarszla urad, sebep topluluun i sorunlar deil, blgede stma mikrobunun grlmesi, 1835ten sonra devam etmeyi imknsz klmasyd. Warren ilerde gene Ohioda Utopiay kurana dek, yllarca baka bir topluluk kurmak iin ura vermedi. Burada her aile kendi arazisini ve evini satn almt ve topluluk iindeki ilerde kullanlan notlar araclyla eit igc takas yapyorlard. Ekonomi asl olarak endstriyeldi; topluluk yeleri msr tyor, ahap ve demir rnler imal ediyorlard. Bir dnem topluluun neredeyse 100 yesi vard. Warrena gre Utopia en azndan zgr bir topluluun pratikte varolabileceini gstermek iin tasarlanmt; sreen olarak varln srdrmesi ikincil nemdeydi. Koloni geliti, zenginleti ve anarist prensiplerle baarl bir ekilde iledi. Sonunda Savatan, yelerinin ve olas yelerinin Batdaki ucuz topraklarn cazibesine kaplmasndan zarar grd. Nihayetinde bir dier Amerikan topluluu olarak yerel ortamn iinde eridi. 1875te hl ilk yelerinin bir ksm oradayd, ancak yaklak yirmi be yl nce ou Minnesotaya ve daha ucuz topraklara tand. Sonunda Warren, New York Cityden ok da uzak olmayan bir
146
Modern Dnyada Anari
yerde, Long Islandda nc bir topluluun, Modern Timesn kurulmasnda etkili oldu. 1851in balarnda yaklak 12 dnmlk bir arazi satn alnd ve bu arazi zerine yerleen herkes kendine bir ev yapt. Asl ekonomik faaliyet bostanclkt. yeler byk oranda New York ehri pazar iin meyve sebze retiyorlard. Burada da ne kan gnll ibirlii, emek notlarnn takas, kendine gven, zgrlk ve el sanatlarnn renilmesine vurgu yapan bir eitim sistemiydi. 1854 yl itibariyle Modern Timesda 37 aile yayordu ve hem ekonomik hem de politik adan baarl bir deneyimdi. New York ehrine yaknl ve n nedeniyle koloniyi ou orada kalmaya karar veren pek ok kii ziyaret ediyordu. Topluluk, kiilerin oraya yerlemesini engelleyecek kurallar benimsemeyi reddediyordu. Sonuta eitli eksantrik insanlar gelip Modern Timesda yaamaya balad. Saylar hibir zaman ciddi bir rakama ulamamakla birlikte koloninin kt bir hrete sahip olmasn saladlar. te yandan bu kt nam, ad kt iin yklan baz topluluklarn aksine, burann artan baarsnn nne geemedi. Getirdii ekonomik glklerle birlikte Sava, gnll ibirlii ve yardmlama deneyimi olarak Modern Timesn sonunu getirdi. Bu toplulukla ilgili olarak en ok ne kan nokta, hibirisinin yklma sebebinin uyguladklar anarizm olmamasdr; hepsinin de sonunun getiren tamamen dsal faktrler, yani herhangi bir topluluun sonunu getirebilecek olan faktrlerdir. Bir dier anarist komnal deneyim olan Home Washingtonda, Tacomann 20 mil batsnda kurulmutur. Home Yardmlama Birlii 1898de kuruldu ve kendine bir arazi edindi; bu arazinin kullanm hakkn yelerine 5, 10 dnmlk parseller olarak satt. yelik, gemiteki ve imdiki gelenekten her ne kadar farkl olursa olsun, komular tarafndan dlanmadan veya tenkit edilmeden kendi bildii gibi yaamak iin kiisel zgrl arayan ve her bireyi hak ettii yere koyan, dolaysyla onlar bamsz klan herkese akt (LeWarnede alntlanmtr, 171).
147
Homeun ortaklamac ynleri ok snrlyd. Gda kooperatifi, bir okul, ktphane, eitli sanat ders ve klpleri, Esperanto, ark felsefesi, mzik ve beden eitimi mevcuttu. Ayrca, dosta yardmlama vard. Ortak mlkiyet bir toplant salonunu, bir ky setini, kaldrmlar ve mezarl ieriyordu. Warrenite topluluklarnda olduu gibi ou faaliyet kiinin kendi giriimine kalmt. ye says 1899da 54ten, 1910da 213e en yksek oranna ykseldi. Bir yl sonra, bir kooperatif olan Home Bakkaliye Birlii, ac bir hukuk davann ve hizipsel bir atmann ortasnda kt. 1917 yl itibariyle bir davann sonucu olarak Home Birlii kendini feshetti ve iflasn ilan etti. Bir grup, dier bir grubun sadece kendi inisiyatifiyle rgtn yapsnda ciddi deiiklikler yaparak rgt ele geirdiini iddia etti. ngilterede 19. yzyln son on ylnda en azndan sekiz anarist komn rgtlendi. Bunlarn ikisi asl olarak Kropotkinin, alts ise Tolstoyun grlerinden etkilenmiti. Hepsi de ye says ok ender bir dzineyi geen ok kk iletmelerdi. Asl ekonomik uralar kk bostanlard. Purleigh Kolonisi, Tolstoyun eserlerinin, koloninin yelerinden Aylmer Maudenin yapt tercmelerinin yayn merkezi oldu. En az 65 yesiyle en byk kolonilerden biriydi. 1896 ylnda kuruluundan bir ya da iki yl sonra koloni, ye adaylarn nasl seilecei ve Tolstoyun tercmelerini ticarilik ve kr aray tuzana dmeden nasl pazarlayacaklar konularna dair bir anlamazlk iine dt. Purleigh sonunda yelerinin ayrlmasyla dald; yelerinin ou Kanadadaki Dukhobor topluluklarna katld. ok kk bir koloni olan Brotherhood Workshop, Leedsde kuruldu ve zaman iinde farkl yerlere tanarak gnmze dek varln srdrmeyi baard. Ferrer Kolonisi 1915 ylnda New Jerseyde, New Brunswick yaknlarnda kuruldu, adn spanyol anarist-eitimci Francisco Ferrerden almt. Koloni, almak iin komnden ehre gidip
148
Modern Dnyada Anari
gelmeye devam eden New York anaristleri tarafndan kuruldu. Ayn zamanda sebze ve kmes hayvan yetitiriyorlard, fakat en nemli komnal giriimleri, asl olarak koloni ailelerinin ocuklarnn devam ettii, fakat yatl olarak da hizmet veren modern okul idi. Aynen topluluk gibi, okulun da, anarizmin zgrlk ve bireysellik prensiplerine gre ilemesi ngrlyordu. Okul kinci Dnya Savana dek hayatta kalmay baard. Koloninin i ekimeler ve anlamazlklardan kaynaklanan aikr problemleri varsa da, sonunu getiren asl etken dsald. ABD ordusu koloninin hemen dibine Camp Kilmer ina etti ve bu da beraberinde, kolonistlerin sonunda ba etmelerinin imknsz olduunu anladklar pek ok kritik sorun getirdi. Grne gre asl sorunlar hrszlk ve kiisel gvenlikti ve koullar koloni yelerini tanmaya itti. Fakat Veysey, askeri mdahalenin, zaten mevcut olan dalma srecini hzlandrmaktan baka bir ey yapmadn ileri srmektedir. Ferrer kolonisinin yelerinden olan Joseph Cohen, 1934 ylnda Michigan, Sunriseda bir anarist-komnist komn kurma abasnda etkili oldu. Bu komn 1937ye dek srd ve Cohenin tanmlad biimiyle, balangcndan itibaren i ekimelerden zarar gren bir deneyimdi. Aslnda koloninin baarszl ksmen anarist teorinin hakl kmas olarak grlebilir, zira temel problemleri rgtseldi. Ar bir otorite delegasyonu vard; idari komiteler klikler oluturmutu, keyfi ve gizli kapakl ekilde hareket ediyorlard. Ayrca bu bir tarm topluluu olmasna ramen, yeleri iftilie dair pek az ey biliyorlard. Son olarak Sunriseda tm mlkiyet mterekti. Bu durum, daha nce tarttmz deneyimlerin bazlarndaki gevek balara gre daha youn ve balayc sosyal ilikiler ve atmalara kar daha savunmasz bir durum yaratyordu. 1960larda, ortak niyetli topluluk hareketinde yeniden bir canlanma oldu. Bu son gelimenin pay belki de, 1820 ila 1860 arasndaki nceki komnal deneyim dalgasnnkinden daha bykt. Dahas, bireysellii ve zgrl vurgulayan topluluk
149
trleri bu son dalgada ncekine gre daha barizdi. Kelimenin tam anlamyla, ortaya yzlerce anarist komn kt ve ou birka yl hayatta kalp sonra yok olup gitti. Yukarda bahsettiimiz gibi, ortak niyetli herhangi bir topluluk, grubun baarsn tehdit eden d faktrlerin eitlilii anlamnda, balangcndan itibaren byk handikaplarla yz yzedir. Bununla birlikte, baz komnlerin bu olumsuz koullara ramen baarl olmas toplulua ikin, stratejik neme sahip birtakm karakteristiklerin varolduunu gsterir. Bunlardan bazlar unlar olabilir: 1. Kt hretin ve harici mdahalelerin asgariye indirilmesi Aykr cinsel alkanlklar ve giyim tarzlar benimseyen ya da uyuturucu kullanan, ayn zamanda bu tercihlerini aka ilan eden topluluklar, iinde yaadklar daha geni topluluun yaptrmlar ya da polis mdahalesi araclyla baarszla davetiye karrlar. En olaan grnen topluluun, d dnyann ellerinde hayatta kalma olasl daha yksektir. Gemite herhangi bir topluluun devletin denetimi dnda kalmas zordu, fakat bugn artk bunu baarmak imknszdr. 2. yelerin seimi Topluluun kazanaca baar byk oranda yelerinin uyumlu bir grup oluturabilmesine baldr ve bavuran yelerin uygun bir ekilde snanmas uyumlu bir grup kurma olasln arttrr. Bu durum elbette ki, snama, kabul ya da ret etme yetkisine sahip olanlarla, bavuranlar arasnda bir snf ayrm yaratr liberterlerin pek de holanmayaca bir durumdur bu. Buna ramen, komnal tecrbelere dair yaplan bir aratrma, ye kabulnde yetersiz snamann ne kadar sk temel bir baarszlk sebebi olduunu gstermektedir. te yandan, hepsinin iinde en baarl komnal hareket olan Hutteritler en kat kabul kurallarna sahiptir ve dardan asla ye kabul etmezler.
150
Modern Dnyada Anari
3. Kiisel sorumluluk Pek ok topluluk, olgun ve sorumluluk sahibi yelerinin azl, bencil kk ocuklar olarak adlandrlabilecek yelerinin ise okluundan dolay baarszla uramtr. unu tekrarlamakta fayda var: Anari, her bir yesinin kiisel sorumluluk duygusuna sahip vicdanl, kendine gvenen birer birey olduunu varsaymna dayanr. Riesman byle bireylerden iten gdml kiiler diye bahsetmektedir; baarl anarist komnlerin asl olarak bu tr insanlardan olutuunu dnyorum. Daha kalc anarist deneyimlerin ounun kltrel ortam on dokuzuncu yzyl ngiliz ve Protestan kesimidir - iten gdmlln nem tad bir kesimdir bu. Pek ok spanyol anarist de yledir. En azndan alkole, boa grelerine ve rasgele cinsel ilikiye kar ateist bir pritenlii benimsedikleri sktr (bkz. Hobsbawm, 82 ve Brenan, 157). Brenan ayn zamanda, spanyol anaristlerin toplantlar ile dini uyan toplantlar arasnda da paralellikler grr. Pritenizm ile iten gdml olmak arasnda da bir iliki vardr, zira her tr pritenliin temelinde baka unsurlarn yan sra isel disiplin yatar. Fakat bu kiinin isel disiplinli olabilmek iin priten olmas gerektii eklinde anlalmamaldr. ten gdml olmakla, -nceki sayfalarda tartlan- Avrupa dndaki halklar arasnda uygulanan anarist rejimler arasndaki balantnn derecesini tespit etmek ilgin olurdu. 4. Teknik yeterlilik Bir topluluk iin en yaygn ideal krsal, kendi kendine yeten bir tarm kolonisidir. Marjinal ekonomik deerin baz blgelerinde bu topluluklar nitelikli bir baar kazanm ve hatta blgede mtevaz bir ekonomik canlanma yaratmlardr. Fakat daha sk olarak ekonomik birer felakettirler, nk yeleri ne krsal yaama ne de iftilie ainadr. yelerin byle bir yaam tarzna yabanc olmalar baarszln kesin bir sebebiyken, bu hayata dair nahif romantik nosyonlarn korumakta srar etmeleri de bir dier sebebidir.
151
5. Komnalite Ortak yaamn ortak mlkiyet, ortak yeyip ime, ortak iskan vb. derecesini azamiye karmak, atmann olduu belli sorunlar da younlatrr. Farkl kkenlerden gelen insanlar bir araya toplamak ve onlar byle birbirine balamak sorunlara temel hazrlar. Hutteritler komnal bir teebbste baya baarldrlar, zira tm yelerinde azami derecede kltrel homojenlik temin etmeye almlardr. yelerinin beikten mezara indoktrinasyonunu ok sk ekilde kontrol ederler. Ayn zamanda neredeyse be yz yllk bir gelenee sahiptirler. 19. ve 20. yzyln bir dereceye kadar baar kazanm bu anarist topluluklar, ortak mlkiyet, ortak yeyip ime ve ortak barnmay asgari derecede tutarak gevek bir ekilde yaplanmlardr; birbirleriyle ok sk iliki iinde olmayan benzer dncedeki kiilerin ayn evrede yaamasn temel almlardr. Bireysel faaliyete ve zerklie geni bir alan vardr, fakat ayn zamanda karlkl yardmlama her zaman el altndadr ve elbette ki ekonomik farkllk yoktur. Bibliyografik Not
Makhno ve Ukrayna hareketi zerine Avrich ve Volinee baknz. spanyol Devrimiyle ilgili bilgi Brenan, Dolgoff, Leval ve Richardsdan derlenmitir. Ortak niyetli anarist topluluklar hakknda Warrenin deneyimleri iin Martine, Mutual Home Association (Home Yardmlama Birlii) iin LeWarnee, ngiliz komnleri iin Hardyye, Ferrer Kolonisi iin Veyseye ve Sunrise iin Cohen ve Josephe baknz.
152
v III
a n a r s t r E j m l E r n B r m E s a j I v a r m I ?
Anarist Rejimlerin Genel Baz Karakteristikleri

Haklarnda bilgi sahibi olduumuz avc toplayc topluluklarn hemen hemen hepsi eitliki ve anariktir, bir ynetim yaplar ya da devletleri yoktur. Tipik olarak kuzey Californiada ve Amerikann kuzeybat sahilinde yaayan kk bir aznlk, payeli toplum yapsndadr, fakat gene de genelde idari bir yaplar yoktur. Baheci topluluklar arasnda eitliki ve anarist rejimler, avc toplayc topluluklar kadar olmasa da hl yaygndr. Dier yandan, obanlkla geinen toplumlarn muhtemelen az bir ksm, tarmc topluluklarn ise daha da az bu kategoriye girer. Tarmc toplumlar tabakalama ile ve devletin varlyla tanmlanrlar. Herhangi bir rejimin, ki anari de buna dahildir, eitliki niteliinin, ayn cinsiyet, genel ya ve kuak balamnda ele alnmas gerektii unutulmamaldr. Gerek cinsel eitlik nadirdir ve Ifugao ve Dayaklar rneinde olduu gibi, buna yaklaan topluluklar ift tarafl akrabalk sistemine sahip olanlar iinde daha fazladr. Bunlarda herhangi bir ebeveyn tarafndan olan akrabalar arasnda bir tercih gzetilmez ya da buna bal bir farkllama yoktur; verasetin herhangi bir ebeveyn ya da herhangi bir cinsiyetin zerinden devredilmemesi anlamnda, bir eitlik ya da yaklak bir eitlik vardr. Kar ve koca eve eit oranda mal mlk getirir. Bu ift tarafl durum genelde, ekonomik alanda nispeten eit bir katlm
iin zemin yaratr (Ifugaolar, Inuitler ve Sameklerde olduu gibi). Anasoyluluk bazen nispi bir cinsel eitlik iin en gvenli zemini salama kapasitesi asndan, ift tarafl soy sisteminden aa grlr. Bunun sebebi, o sistem iinde erkeklerin genelde kendi egemenliklerini dayatarak, kadnlar zerinden veraset prensibini etkisiz hale getirmeye almalardr. Anari genelde halk -ya da gemeinschaftlich- karakteristikleriyle balantldr. Azami derecede etkin sosyal grup nfusunun kk olduu yerde muhtemelen 200 kiiye kadar bu nispeten kolaydr. Yz yze ilikiler hakimdir ve dolaysyla dedikodu, dlama gibi tipik yaygn yaptrmlar en etkili ekilde ileyebilir. Nfusun en homojen ve farkllamam olduu yerlerde anarinin hayata gemesi daha kolaydr. Bu baka pek ok eyin yan sra igc ayrmnn ve ite uzmanlamann asgari dzeyde olduu anlamna gelir. Byle bir durumda insanlar aa yukar ayndr, fikir farkllklarnn, keskin ayrmlarn, anlamazlklarn ortaya kma imkn azaltlm veya asgariye indirilmi, insanlarn ortak alanlar ise azamiye karlmtr; dolaysyla, bir anlamazlk olduunda bile uyum salamak ve sistemin srp gitmesini salamak iin byk bir bask vardr. Mtereklikten kaynaklanan ok sayda ba muhalifleri balar ve tam bir yabanclamann nne geer. Bazlar bu koullarn zgrl kat bir ekilde kstladn dnebilir. zgrln kiiye ak seeneklerin saysyla lld sylenebilir. Byle kk lekli toplumlarda hi phe yok ki kiiye ak seenek says daha azdr. Fakat belki de, tm yelerin baka alternatiflerin farknda olmad ve az sayda alternatife herkesin ulaabildii bir toplumda, zgrln ne lde kstlandn sorgulamamz gerekir. Aslnda byle toplumlar, muhtemelen ok daha fazla seenee sahip, ancak bunlara herkesin serbeste ulaamad daha modern toplumlarla nasl karlatrlabilir ki? Anarinin en sk olarak kk grup koullarnda uygulanabildii ve bu koullarda devam ettirilmesinin daha kolay olduu
154
Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m?
sylenebilse de, bu, daha modern, karmak koullarda hayata geirilmesinin imknsz olduu anlamna gelmez. Daha ok, bunun pek muhtemel olmadn syleyebiliriz. Gene de saylar yz binlerle ifade edilen ve nfus younluunun yksek olduu, genelde mil kareye 100den fazla insann dt, Liv, Tugbara, Nuer ve Tonga gibi halklar arasnda anarist rejim rnekleri mevcuttur. Byle sosyal dzenler, anarist federalizm nosyonuyla belli paralellikleri olduunu zaten grdmz segmenter soy sistemi araclyla salanabilir. Veyahut Tongalar ya da baz Dou Afrika oban toplumlarnda olduu gibi, byk poplasyonlar, kiiyi sosyal balarn geni bir alana yayacak ekilde, ortak kesiim alanlar bulunan, ift tarafl eitli gruplara balayan daha karmak bir dzenleme araclyla btnletirilebilir. Bir dier deyile, kiiler ve gruplar birbiriyle balantl bir alanlar yn olutururlar; bu durum, herhangi bir merkezi koordinasyon olmakszn geni bir sosyal oluumun entegrasyonunu salar. Bat uygarl iinde bile basz byk organizasyonlar bulunmaktadr. ABDde son sosyal hareketlere dair incelemeler, bu olgu zerinde alanlar, paral, basz, fikir-temelli alardan (SPINler) bahsetmeye itmitir. Bir SP(I)Nn organizasyon ablonu fena halde dm olmu bir balk an andrmaktadr, zerinde pek ok dm ya da farkl byklkte hcreler vardr ve hepsi dorudan ya da dolayl olarak birbirine baldr (Hine, 19). SPINlerin tek bir lideri yoktur, her segmentin kendi lideri vardr ama hibirinin otoritesi yoktur. Liderlik sadece ikna etme becerisine ve dier maharetlere baldr. ok saydaki zerk segmenti bir arada tutan ve paralanmay engelleyen ey ise yatay balantlarn zenginlii ve en nemlisi de ideolojik balantdr. Yani yeliin kesien pek ok alan vardr, yle ki kii btn bir hareket iindeki eitli gruplara mensuptur. Katlan grup veya hcrelerin liderleri arasnda hatr saylr bir etkileim grlr ve liderler kendileri de bir grup kurabilir ya da baka bir grubun sradan bir yesi olabilir. Gsteri, miting, toplant vb. eklinde, herkesi bir araya toplayan ok sayda ritel faaliyet vardr. Hareketi bir arada
155
tutan asl etken ideolojiktir: Herkesin paylat az saydaki nemli ve temel akideye ballk. Hine bir SPINi solucana benzetir. Fakat baka bir benzetme de herhangi bir yneticinin olmad saysz hcrenin koordinasyonundan oluan bir beyindir. SPINler tamamen arasal ve pragmatik yaplardr; ortaya kan fikir -galip ya da malup olduu veya demode kald iin- etkisini kaybettiinde, SPIN deiir veya yok olur. SPINin ortaya knn rasyonel bir planlama sonucu deil de, ilevsel bir gereklilik sonucu olmas, anaristler ve dier propagandistler asndan nem tayan bir unsurdur (Hine, 20). SPINlerin Tonga ve benzer dier sosyal rgtlenmelerle olan paralellii aikrdr. Bu zellikler erevesinde biimlenmi zgr bir toplumun, oligari ve hiyerarinin geliimine en direnli toplum olaca dnlebilir. Anaristler sk sk basz ileyen baka sistemlerden rnek verirler. ok sayda bamsz demiryolundan oluan Avrupa demiryolu sistemi buna rnek tekil eder; bu sistem, faaliyetlerini farkl lkeler arasnda mal ve yolcu geiini etkin bir ekilde salayacak ekilde koordine eder. Basz bir sistemdir. ABD demiryollarnn sahibi ve iletmecisi ayr ayr irketlerdir; bu irketler, operasyonlarn tm lkede seyahati mmkn klacak ekilde irketlerin gnll birliiyle koordine ederler. Uluslararas posta sistemi de ayn ekilde basz bir sistemdir. Gl bir ulusal devleti savunanlarn, ayn zamanda, hem uluslararas hem de ulusal seviyede merkezi kontrolden yoksun bir ekonomiyi savunmalar olduka ironiktir. Bir ekonominin sadece serbest pazarn taleplerinin kontrol ettii, kendi kendini dzenleyen bir sistem olduu, yle olmas gerektii eklindeki eski liberal kapitalist nosyon, znde anarist bir nosyondur. te yandan, dierlerini smrmek ve bastrmak iin bir klf olduunda artk varln srdremez. Bu eitli rnekler her halkrda Bohannann ok merkezli g sistemleri olarak bahsettii eylerdir.
156
Nispeten karmak byk sosyal sistem veya ilikilerin, anarik bir tarz iinde etkin ekilde ileyebilecei aktr. Fakat te yandan mevcut etnografik rneklerin hibirinin, byk kentsel ylmalarn olduu yerlerde anarinin ilediini gstermedii de barizdir. Ksa sren spanya ve Ukrayna tecrbeleri dnda anari neredeyse her zaman krsal bir ortamda ortaya kmtr. Gene de eer anari youn nfuslu krsal alanlarda ilev gsterebiliyorsa, ehirlerde de ileyebileceini dnebiliriz. Karmak sosyal yaplar iinde az sayda anarik rejimin varl, merkezi devletin byle bir evrede sosyal ilikileri srdrebilmek iin daha pratik bir mekanizma olarak ortaya kt anlamna gelebilir. Gce sahip belli bireylerin, otoritelerinin vazgeilmez olduuna ve sorumluluu onlara devrederek yaamn daha kolay olduuna insanlar inandrarak uyuturduklar anlamna da gelebilir. Ynetilenler ynetimin en iyisini bildii, topluma hizmet salamann en etkin aracnn bu olduu, sradan halkn ise niteliksiz ve vasfsz olduu kanaatine inandrlmlardr. Baarl herhangi bir kurum gibi ynetim de kendi gerekliliine halk inandrarak geliir. G bir kez az sayda kiinin elinde toplandnda, ondan kurtulmak daha zordur. Ynetim, byme ve genileme yolunda habis bir alkanla ve iflah olmaz bir itaha sahiptir. Bu kitap iinde daha nce de bahsettiimiz gibi on yllar iinde toplumumuzda kendine yeten ve gnll ibirliine dayanan kurumlar yava yava zayflamtr; bu zayflama ynetimlerin giderek glenmesine uygun bir zemin yaratmtr. Bu sadece zgrle ynelik bir tehdit olarak grlmemelidir, ayn zamanda toplum iindeki doal gruplar arasnda gnll ibirlii, kendine gven ve karlkl yardmlamann gnlk uygulamalar iin de bir tehdittir. Kitlelerin gce sahip olanlar tarafndan uyuturuluyor olmalar gibi gayet reel bir ihtimali bir kenara braksak bile, insani deerlerin sk sk insanlar, gvenlii bamszla, dzeni zgrle ve verimlilii bireysellie tercih edecekleri ekilde
157
biimlendiini de dnebiliriz. u aktr ki, anari, almay, sorumluluu ve oyunu kurallarna gre oynamay gerektirir. zellikle gnmzde insanlarn byk ounluu sorumluluu ynetime brakmaktan memnundur belki ok tembel olduklarndan, belki iktidara sahip olanlar tarafndan bylendiklerinden; belki de, ayn zamanda, kendilerine olan gvenleri gller tarafndan zayflatldndan
Kltrel Geliim ve Anari

Nationalism and Culture adl kitabnda Rudolf Rocker, bir devletin olduu her yerde insann kltrel geliimine engel konduu ve dolaysyla, siyasi entegrasyonun zayf ve kk gruplarla snrl olduu her yerde de kltrel ilerlemenin gerekletii hipotezi zerinde durur. Rocker kltr derken eitli sanatlar kastetmektedir: mimari, resim, mzik, edebiyat, felsefe. Ne yazk ki kltrel ieriin sistematik bir analizini yapmakta ya da konuyu znel bir seviyeden karabilmekte baarsz olur. Roma edebiyatnn veya diyelim Yunan heykelciliinin deerine dair kiisel yarglar ne srer. Akas, nesnellie ulamann zor olduu bir alandr bu. Ayn derecede ciddi bir baka problem de Rockern antik Yunan ehir devletlerini, ilk spanyol komnn, 17. ve 18. yzyl Avrupasndaki kk prenslikleri onaylayan bak asdr. Devleti mi, yoksa sadece byk devletleri mi eletirdii belli deildir. Durum ne olursa olsun, devletin kltrel geliimi boduu argman byleyici bir sorudur, ama buna ikna edici bir cevap verirken kanlmas gereken ok fazla tuzak vardr. Rockern sorusunun peine uygun bir ekilde debilmek iin devleti ok daha somut bir ekilde kavramsallatrmamz gerekir ve her eyden te, farkl kltrlerdeki sanat formlarn deerlendirebileceimiz nesnel bir teknik arttr. Bu zorlu iin peine dmeye hi niyetim yok. A. L. Kroeber Configurations of Culture Growth adl kitabnda bu tarz bir ie kalkr. Sanat formlarn deerlendirmez, fakat dnyann belli bal uygarlklarnda eitli
158
sanat ve bilimlerin ykseli ve dnn plann izen iaretler olarak belli kiilerin isimlerini kullanr. Amac byk bir uygarlktan dierine, zaman iinde entelektel ve estetik abalarn geliimindeki dzenlilikleri belirlemektir. Teknii hibir ekilde knamann tesine gemez. Spengler veya Toynbeenin aksine, Kroeber vard sonularda hibir tarihsel evren, hibir byk rnt bulamaz. ster doal bilimlerde, isterse sanat veya felsefede olsun, belli konfigrasyonlarn doruk noktalar arasnda hibir anlaml iliki gremez. Keza, belli bir sanattaki birikim ile tm bir kltrel doruk arasnda da herhangi bir iliki yoktur. Bilimsel bir dalgann zirvesi, yaznsal bir dalgadan nce, sonra veya onunla birlikte gelebilir vb. Kltrler genelde baz sanat ve bilimlerde zirveye varp, dierlerinde hibir parlak gelime gstermezler. Rockera daha dorudan bir yant olarak Kroeber, konfigrasyonlar ile bunlarn sonularnn, siyasi entegrasyonun kapsaml varl ya da yokluu gibi faktrlerle herhangi bir iliki iinde olmadn saptar. Hem Kroeber hem de Rocker sadece okur yazar uygarlklarla ilgilenirler. Rockern diyelim bu kitapta tartlan anarik rejimlerdeki kltrel gelimeleri, devleti olan dierlerine kyasla nasl deerlendirmi olabilecei dndrcdr. Burada nemli bir nokta, byle devletsiz toplumlarda kiisel yaratc ifadeyi gene de engelleyen ok sayda baskc niteliin bulunduunu fark etmi olmamzdr. Dahas, bu toplumlardaki zgrlk atmosferi ve bu toplumlarn kendi atmosferleri kltrel geliim iin yetersizdir. zgrlk bir vakum iinde olumaz. Avustralyal aborjin avclarn dnmeye ve yaratmaya ok daha fazla zaman ayrabildikleri dnlr, ama ortaya kan sonu pek de etkileyici deildir. zgrlk bir yana, kii gerekli uyarma ihtiya duyar. Bilgi birikimi hi phesiz bu uyarm iin iyi bir kaynaktr. Kii daha fazla veri toplarken alglay da geliir. Yeni balantlar ve ilikileri grmeye balar; daha byk bir igrye ular; yeni sezi ve nseziler ortaya kar. te uzmanlama yara-
159
tc bir atmosferin olumasnda temel bir faktrdr, zira ayn zel problemlerle uraan insanlarn fikir alverii yapmak, birlikte almak ve birbirlerini esinlemek iin bir araya gelmesine imkn tanr. Kii evresinde benzer ilgiye sahip olanlarla kolayca ve zgrce iletiim kurabiliyorsa, byle esinler hzlanr. Tarihsel olarak iblmndeki uzmanlamaya limler veya sanatlardan oluan bir topluluun kurulmasna daima kentsel bir geliimin ve aylak bir snfn ortaya knn elik ettiini artk syleyebiliriz. Bu durum, anariye pek de yer olmayan tabakal bir toplumu akla getirir. Keif ve kltrel gelime iin belli bir lde kiisel zgrln ve bireyselliin art olduunu kimse inkr edemez. Fakat kltrler aras analizler ve tarih bize Rockern aksine, insanlarn birbirine hi benzemeyen koullarda yaratc olabildiini sylemektedir. Elzem olan zgrln derecesi olduka deikendir. Elbette ki hi kimse eitli anarik rejimlerin srf devletleri olmad iin sanatta daha byk gelimeler gsterdiini iddia edemez.
Dzeni Koruma Teknikleri

Anarist harekette telaffuz edildii ekliyle zgrlk ve bireysellik kavramlar, Protestan Reformundan doan ve kkleri Yunan kltrel geleneine dek geri giden -burjuva deilse eer- Avrupal deerlerdir. Anarik bir sistemin srmesi anlamnda ilgilendiimiz ve belli bireysel eilimler gsteren insanlarn ounluu genelde zgrlk hakknda felsefi dnceler sergilemezler. in asl biz de o insanlara bizim iin nemli olan, ancak onlar iin olmayan sebeplerle paha biiyor olabiliriz (kr. Colson, 1974, 6263)13.
13 Afrikann siyasi eliti modern ulus-devletler kurma ve Avrupallar taklit etme itkisinde, arkaik anarik unsurlar gizleme ya da onlar demokratik devletiliin tabirlerine dntrmeye heveslidir. Afrikann eski anarik ademi-merkeziyetilii, onlarn elinde demokratik ynetim ve komnalizmin eski Afrika geleneindeki bir rnei haline gelebilir.
160
Bir toplum yneticilerden, polisten, hapishanelerden ve hukuktan yani bir ynetimin tm organlarndan azade olabilir, fakat bu durum hibir ekilde zgr ve eitliki bir toplum olmasn garanti etmez. Anarik rejimlerin yaygn ve dini yaptrmlara dayanyor olmas tiranla yol aabilir. Byle yaptrmlarn bir paras olabilecek alay, dedikodu, dlama ve fiziksel iddet gibi uygulamalarn genelde sert, affetmez ve zalim olduu grlr. Ve bizim kk kasaba yaamndan bildiimiz kadaryla, kii eer topluluk iinde kalmaya devam etmek istiyorsa, byle yaptrmlardan pek kama imkn yoktur. Yaygn yaptrmlar kontrol etmek genelde zordur ve Vahi Batdaki adaleti uygulama komitelerinde olduu gibi, bunlar kolayca kontrolden kabilir. Dahas bunlar muhafazakrl, budalal ve hogrszl savunan bir g olabilirler. Buna ramen devletin hakim olduu toplumlarda yaayan bizler sadece yaygn yaptrmlara boyun emekle kalmayz, ayn zamanda devletin ezici gcne de maruz kalrz. Sofistike teknoloji anda, bilhassa iletiim, ulam ve elektronik gzetim alanlarnda, devletin inanlmaz derecede korkutucu bir gc vardr. Bu dnyada gerek tiranlar devlet tiranlklardr. Dzeni korumakla ilgili anarist teknikler kendi kendine yetmeye ve kendi kendini dzenlemeye vurgu yapar. Bir Amerikal ya da Avrupalya bu, husumet biiminde srekli iddete bavurma olarak grnebilir. Lee, ABD ve dier blgelerle karlatrmak suretiyle Sanlar arasndaki nispi cinayet orann ele almtr. Sanlar arasnda bu orann bir yl iinde 100 bin kiide 20,3 olduunu hesaplamtr. ABDde 100 bin kiiye 9,2 cinayet derken, Ugandadaki 23 halk zerinde yaplan bir aratrma, drt ila alt moduyla 100 bin kiide 1,1 ile 11,6 arasnda bir dizi gstermektedir. Tbbi imknlar Sanlar arasndaki gibi az olsayd ABD rakamlar ok daha yksek olabilirdi. stne stlk ABDdeki pek ok otomobil kazas ve dier kazalar kastl cinayetlerdir ama yle saylmazlar. Daha da nemlisi savalarda ldrlenlerin saysdr ki bu say da cinayet oranlarna dahil edilmez. Sonu olarak
161
Lee ABD rakamlarn tekrar gzden geirir ve ABDdeki tam oran 100 bin kiide 100 olarak tahmin eder. ngiltere, Fransa ve Almanyadaki rakamlarn da bu kadar byk olduunu ifade eder. Bununla birlikte ben onun tahminlerinin ok yksek olduundan phe ediyorum. Gene de vard sonular, yani Sanlar arasndaki cinayet orannn muhtemelen ABDdekinden daha dk olduu ve devletin, kiiler aras kavgalarda olduu zere, belli trdeki iddeti azaltmakta etkili olabilirken, sava gibi yeni iddet formlar yaratt eklindeki ifadeleri geerlidir (Lee, 398-399). Anarik rejimlere dair aratrmamz, duygusuzca cinayet ileme ve sakat brakma eklinde yaamlarn bo yere heba edilmesiyle sonulanabilecek bir durum olan husumetlerin ne kadar yaygn olduunu gstermektedir. Dahas, uzayan bir husumet, kaygy ve psikolojik kargaay kkrtr. Bununla birlikte, anarik bir rejimde husumetin yaratt ykmn, devletler arasnda yaplan bir savan yaratt ykma asla yaklaamayacan aklda tutmak gerekir. Elimizde nispi rakamlar olmamakla birlikte, husumet karmakla husumeti somutlatran savan yaps arasnda en azndan temelde bir farkllk vardr. yle ki husumet bir skoru eitleme amac gder. Burada ileyen ilke gze gz, die di ilkesidir. Ama bir dmann tamamen yok edilmesi veya bir hasmn koulsuz teslim alnmas deildir. Genelde, husumet sonucu kan kavgada biri yaralandnda kavga sona erer. En azndan, grup uyumunun korunmasnn nceliinden dolay faal bar grmeleri balar. Herhangi bir atmada uyumu olabildiince abuk tekrar ina etmek elzemdir. Herhangi bir dava, sulamak iin sulama amac gtmez, taraflar tatmin edecek bir bar salamaktr ama. Bu da nc bir taraf ve arabulucular gerektirir. Bu saygn erkekler bir uzlamaya varana dek taraflarla grr. Byle giriimlerin baars arabulucunun maharetine, taraflarn ahlaki ykmllk duygusuna baldr. te yandan, Elizabeth Colson basz toplumlarda, fiili kavgadan ziyade, bir kavgay kkrtma korkusunun nemli bir sosyal
162
kontrol mekanizmas olduuna inanr. Colson, E. Adamson Hoebel ve Sally Falk Moore tarafndan birbirinden bamsz olarak yazlan ve kavgadan ziyade, kavga korkusuna dair pek ok kantn varlndan bahseden inceleme yazlarna gnderme yapar. Anarik rejimlerde herkes dncesiz bir davrann olas sonularnn fazlasyla farkndadr. Herkes kendine hakim olmay renir. Baz insanlar Rousseaucu bir cennet gibi grnen bir ortamda yaarlar, zira duruma Hobbescu bir yaklamlar vardr: Yavaa yrrler, nk tehlikeli grdkleri kiileri rahatsz etmemek iin bunun gerekli olduuna inanrlar (Colson 1974, 37). Gluckmann dedii gibi kavgada bar vardr, ama bu nihai uzlamaya yol aan bir kuvvetten ziyade ilk edimin engellenmesine dayanan bir bartr (Colson 1974, 43). Anarik rejimlerde mlkiyet daha az, homojenlik ve eitlik daha ok olduu iin insanlarn daha az dalat varsaylr. Ama belki de, sonulardan korkulduu iin burada da gene kstlama nem tar ve bylece daha az tartma ortaya kar (Colson 1974, 43). Oyunu kurallarna gre oynama ykmll herhangi bir anarik rejimin ilev gsterebilmesi iin arttr. Ve elbette ki yaygn ve dini yaptrmlarn korkusu etkendir. Buna ramen, polisin ve yasal yaptrmlarn hakim olduu bir toplumda yaamaya alkn olanlar, kendi toplumlarnda bile sosyal dzen iin motive edici bir g olarak, oyunu kurallarna gre oynamak iin hissedilen mecburiyet duygusunun nemini kavrayamazlar. Tm insan toplumlarnda yelerin ounun istedikleri ve buna inandklar iin kurallara uyduunu unutmamak gerekir. Onlar uyumsuzluu itecek herhangi bir abaya kar direnirler. Herhangi bir toplumda her tr yaptrm aslnda ok kk bir aznlk iindir. Yarn btn yasal zorunluluklar kaldrlsa, balangta belki bir su patlamas olur, ancak duruma alldktan sonra o da ortadan kalkar. Ayn zamanda byk ounluk bu su patlamasna katlmayacak, kendi ilerine olaan ekilde devam edecektir. Baz-
163
larnn aka sand gibi, yasalarn kaldrlmas halinde insanlar arasnda ok byk bir cinai ve dmanca davran patlamasnn ortaya kacana inanmak, aslnda polisin mevcut gcn ok fazla abartmaktr. Daha da nemlisi hepimizin doru ve yanl hakkndaki yllarca sren koullanmamz, isel denetim veya vicdan duygularmz da ok kmsemek anlamna gelir. Geleneksel sosyal kontrol tekniklerinin birdenbire ortadan kalkt ya da byk oranda gevedii durumlarda iki sonu dikkate deerdir. Biri, gnll karlkl yardmlamann kendiliinden ortaya kma ve yaylmasdr yani insanlarn birbirine yardm etmeye balamas. kincisi ise tam aksi bir tepkidir yasa ve dzen yanllarnn tahmin ettii ey. Yani, kargaa, yama, iddet ortaya kar. Ancak bu reaksiyonun sebebi dzeni koruyacak bir polisin olmamas deildir. Sebep, byle davranlarda bulunan tarzdaki kiiler tarafndan ne srlr. Bu insanlar hi phe yok ki o toplumun refah iindeki kesiminden deillerdir; ne de prestij, nfuz ve gce sahiplerdir: Tersine, daima toplumun madur ve hayal krklna uram kesimine mensupturlar. Ve isyan ki olan budur, baskc olduu hissedilen bir sistemin yaratt birikmi saldrganlk ve dmanln salverildii bir katarsis abasdr (sistemin gerekten baskc olup olmamas konu ddr; nemli olan byle alglanmasdr). nsanlarn doallnda iyi olduunu dnmek bir hatadr; onlar canavar olarak sulamak da ayn derecede yanltr. Btn halklardaki radikaller insanlar konformist olarak deerlendirecektir. Bazlar anariyi, birletirici yegne unsurun ahlaki ykmllk veya gnll ibirlii olduu bir dzen olarak grp eletirirler. Fakat demokrasi de nihayetinde, ayn birletirici unsur sebebiyle ksmen iler. Ve bu birletirici unsurun en gl olduu durumlarda sistem en iyi ekilde alr. Ancak demokrasi de nihayetinde sadece polis gcnn varlyla ilemez. Eer sadece orduya ve onu dayatacak polis gcne bal olsayd, ne bamsz seimler
164
ne de iki partili sistem varln srdrebilirdi. Varlklarn srdrebilmelerinin sebebi katlmclarn bu sisteme inanmalar ve kurallara gre davranma konusunda bir ykmllk duygusuna sahip olmalardr. Hocart ynetimin kendiliinden ve srekli bir iyi niyete bal olduunu sylemitir, bunlar olmakszn ynetim ker. (129). te yandan De la Boetie, Machiavelli, Spooner ve baka teorisyenler herhangi bir ynetim sistemine itaat etmenin, korku ve sahtekrlkla tevik edildiini ilave edeceklerdir. Etienne de la Boetie Gnll Kulluk zerine Sylev adl kitabnda insanlarn yneticilere niin itaat ettii sorusu zerinde durur. u sonulara varr: 1) nsanlar itaat ederler nk kul olarak domulardr ve yle yetitirilirler. 2) nsanlar efendileri tarafndan ziyafet ve gsterilerle kandrlp esarete altrlrlar; yneticilerin irenliini gizlemeyi amalayan ritel uygulamalar ve dini dogmalarla kafalar karr; ileri klelikle olduu kadar hayranlk ve saygyla da doldurulur. 3) Hkmetmenin ba etkeni fiziksel g deildir, daha ziyade zincirleme bir etkidir: Yneticinin kontrol altnda gvendii be ya da alt kii vardr; onlar da 600er kiiyi kontrol eder ve onlar da sonuta toplam alt bin kiiyi kontrol eder. Btn bunlarn sonucu aslnda lmcldr. Ve kim ileyi zmek isterse karsnda alt bin kii deil, bu kordon araclyla tirana bal olan yz bin, hatta milyonlarca kii bulur. Homerosa gre Jupiter bir zinciri ektiinde tm tanrlar kendine ekebilmekle bbrlenir (78). nsanlarn niin itaat ettii sorusuna ynelik bir varsaym da Lysander Spoonern bir oluumun grnteki destekileri snflamasdr: katlar, kuklalar ve ynetimin ktln
165
gren ama bundan nasl kurtulacan bilmeyen veya kiisel karlar nedeniyle buna teebbs etmeyen kiiler. Anaride byle bir yanlsama yoktur, nk demokraside eksik olan kiisel zgrle ncelik verilir. zgrlk ve bireysellie ilgisi kesin olan demokraside dahi, herhangi bir ynetim sisteminde olduu gibi, nihai ncelik gene de devletin korunmasndadr. Bir demokraside bir grup ekilmekle ayrlmakla tehdit ederse, itaate zorlamak ve ayaklanmay bastrmak iin nihai olarak bavurulacak sava nlemleri her zaman mevcuttur. zetlersek, anarik rejim iinde dzen yaygn yaptrmlarla kurulur. Kendi kendine yetme, kendi kendini dzenleme ve kendini snrlama ile korunur. Bu aralar, sistemi daha iyi hale getirme ve oyunu asgari hileyle oynama arzusu kadar, korkuyla da iler.
Grupa Karar Alma

Demokrasi mitinin bir paras oy okluunun kutsiyetidir. Semenler belli aralklarla sanda gider ve ounluk oyuyla bir lider seerler; gizli oy demokrasinin en kutsal ritellerinden biridir. Anaristler ise bunun hibir ekilde zgrln gstergesi olmadn ileri srer. Dahas, gene la Boetienin de gzlemlemi olabilecei gibi, yneticilerin oy okluuyla seilmesi, kiilerin durumu kendilerinin kontrol ettii yanlsamasna kaplmalarn salayan bir kurnazlktr. Oy veren kii aslnda nceden seilmi bir grup iinden seim yapar ve birbirine zt ideolojiler arasnda hibir seim ans yoktur. Herhangi bir bat lkesinde bugn kazanma ans olan byk partiler arasndaki fark, Sovyetler Birlii veya inde Komnist Parti iindeki fraksiyonlar arasndaki farktan daha byk deildir. Hi kimse, ABD veya Kanadadaki byk partiler arasnda, ideolojik ya da baka bir kalc geleneksel felsefi tezatlk olduunu ciddi olarak iddia edemez. Ayrca, semenlere, onlar adna grev yapacak birilerini semekte olduklar ve o kiilerin bu ii onlarn arzu ettii gibi yapacann hibir garantisinin olmad hatrlatlabilir. Her eyden te bu iin znde itaate zor166
lamak vardr. Kamu grevlerine birilerini semek, size kimlerin bask yapacana dair snrl bir seme hakkna sahip olmaktan ok da farkl deildir. ou zaman ounluun seimi bile sz konusu deildir. Bir kii o greve seilir, nk dier tek bir adaydan daha fazla oy almtr ve aslnda toplam oyun ounluunu alm deildir. Ayrca, oy vermeyen ounluk sessiz ounluk asla hesaba katlmaz. Oy vermeyenlerin ciddi bir ounluu asndan, muhtemelen, mevcut seeneklerin arasnda bilhassa destekledikleri biri yoktur. 1976 ylnda Amerikan eyaletlerinden biri olan Nevadada bakanlk seiminde semenlere hibiri seeneini iaretleme ans verilmitir anarist oya en yakn eydir bu. Oy verenlerin yzde 3nden biraz daha az bu oyu iaretlemitir. Ayrca yzde 40-50si de oy vermeye gelme zahmetinde bile bulunmamtr. unu sk sk duyarz: Eer oy vermediyseniz ikayet etmeye hakknz yoktur. Byle bir argman seimin gerek seenekler sunduu eklinde hatal bir varsaym ne srer. Ve elbette ki gene hatal bir ekilde srecin kendisinin meru olduunu varsayar: Kiinin, keyfi olarak seilmi az sayda kii arasndan birine otoriteyi delege etmesi ya da diyelim gardiyann semesi gerekir. Hepsinden teye, ounluun kutsiyetine dair temel bir ahlaki sorun vardr ortada. ounluk kuralna bal olan demokrasi, bir kiinin ya da az sayda kiinin ynetimine alternatif sunmaya abalar, fakat genelde ounluun ya da daha yaygn olarak en fazla oy alan kiinin diktatrlyle sonulanr. Bu ahlak, doru ve yanln, oy vermeye zahmet edenlerin ounluu tarafndan belirlendiini varsayar. Ibsenin Enemey of the People adl eseri, ounlua bel balamann sonularn canl bir ekilde dramatize eder. Fakat, aznln daha iyisini bilebilecei ya da kendi adna karar verme hakknn olduu gerei bir yana, ounluun aznl kendine uymaya zorlad gerei de orada ylece durur. Anarist kuramclar kadar, zerinde durduumuz anarik rejimler de, alternatif bir karar alma mekanizmasn, yani fikir bir-
167
liini [konsenss] vurgular. Herkes hemfikir olana ya da belli bir zm zerinde muvafk olana dek mesele tartlr veyahut byle bir anlamaya varlamyorsa, genelde ileriki bir tarihte tekrar ele alnmak zere bir kenara kaldrlr. Kendi kltrel geleneimizde Dostlar Cemiyeti (Quakerler) ilerini bu teknii kullanarak yrtmektedir. Alnan kararlar toplantnn amacna baldr: Bir eylem planna kimsenin kar koymad bir noktaya ulalmas gerekir. Bu yaklama kar pek ok argman vardr. ncelikle, ok fazla konuma gerektirdii kesindir. Bir keresinde, ortak niyetli anarist topluluk yelerinden biri, grubunun asl iinin konumak olduunu sylemiti. Fakat konumaktan daha insani ne olabilir, stelik insanlar iddete bavurmak yerine konuuyorlarsa. Konsenss politikalar genelde inat bir aznln ilerin yrmesini engelleyebilecei gerekesiyle eletirilir. Bazen gerekten byle olur, ama bu durum verimsiz ve zaman tketici olabilen demokratik bir yasama meclisinde de yaanabilir. Eer kii etkin bir sistem isterse, en iyisi yasamay planlamak ve abuklatrmak iin teknokratlardan oluan seilmi bir komite atamasdr, fakat bu durumda zgr bir toplum sz konusu olmaz; Orwellin 1984 dnyas olur. Fikir birliine dayanan politikalara dair daha dikkate deer bir eletiri, fiili olarak ilevsel olmamasna dayanr. lk olarak, fikir birliine dayanan politikalar ancak kk gruplarda ie yarar, zira meselenin bir tr yz yze iliki iinde, ak bir ekilde tm ynleriyle tartlmas gerekir. kinci olarak, pratikte herkesin eit katlm sz konusu deildir. Daha ziyade, toplum iindeki hatrl kiiler dierlerinin fikirlerini etkiler, bylece insanlar ayn dnce izgisine gelir ve hi yoktan somut bir anlamaya varr. Aslnda toplum iindeki hatr saylr kiiler genelde nceden mzakerelerde bulunup genel olarak kabul edilecek bir konumda karar klarlar. Direnen ve fikir birliini engelleyen herhangi bir kii, yanl yolda olduunu grmesi iin hatrl kiiler tarafndan raz edilir. Bu tr siyasi manevralarn hepsi hem demokratik
168
rejimlerde hem de baka rejimlerde ayn derecede yaygndr. Fikir birliine dayanan sistemin avantaj, idealde, aznlk haklarn koruma asndan ahlaken dierlerine stn olmasdr. Hantal ve zorlayc bir ara olabileceini kabul etmek gerekir. Anaristlerin kendisi de komnlerin ve kolektiflerin yrtlmesinde sk sk demokratik ounluk oy sistemine bavurmay zorunlu bulurlar. Fikir birliine bir alternatif, kararlar kura ile almaktr. eitli Anabaptist mezheplerinde rahiplerin ve dier kilise grevlilerinin seiminde bu ynteme bavurulur; burada ama, ounluk oy sistemine gre yaplan seimlerindeki partizan politikalarndan gelebilecek ayrmclk ihtimalinden kanmak ve kendini kura ile ifade edebilecek olan Tanr iradesine yer amaktr. te yandan, kura ile yaplan seim yksek bir grup homojenlii ya da en azndan olas adaylar arasnda bir tr kontrol gerektirir. ABDde diyelim bir kuradaki adaylardan birinin komnist olduunu ve seildii takdirde neler olabileceini bir dnn. Hem ahlaki hem de etkin bir karar alma srecinin aray halen srmektedir. En azndan en kk ve daha homojen gruplarda veya grup uyumunun nceliini hedef edinmi bir grupta fikir birlii teknii daha avantajl grnmektedir.
Anarik Rejimlerde Liderlik Trleri

Anarik rejimleri yle bir gzden geirdiimizde, liderlie ynelik farkl tavrlar ve farkl liderlik trleri karmza kar. ou rnekte liderlie olumlu bir gzle baklr ve ef olmak ou kiinin ddr. Fakat dier yandan, stnlk iin herhangi bir ekilde abalamann kaba ya da ahlak d bulunduu aznlkta kalan toplumlar da vardr. Liderlik rollerinin vurgulanmasndan olabildiince kanlr ve bu roller ok tasvip edilmez. Gene de, tavr ne olursa olsun, herhangi bir grup iinde liderlik modelleri ortaya kar ve anarik rejimler iinde de en azndan drt tr liderlii fark edebiliriz:
169
1. Byk Adam 2. Usta 3. Kutsal Adam 4. Yal Adam Byk Adam, topluluk iinde nfuz asndan merkezi konumda bulunan kiidir ve zenginliinin, ikna etme ve diskur ekme yeteneinin, bazen de fiziksel gcnn sonucu olarak ricaclar onu takip eder. Burada Yurok veya Kuzeydou Kys Yerli efleri karmza kar. Ayn zamanda, Yeni Ginenin Byk Adam da bu kategoriye girer. Usta, zellikle avc toplayc toplumlarda bir stnle sahiptir. Bylece, iyi avc olan bir kii evresinde onun emirlerini yerine getirmeye ve karnn doyurmaya hazr yandalar toplar. Kanadann Kutup alt blgesinde yaayan Athabascan yerlileri veya Inuitler arasnda rnekleri mevcuttur. Bu roln eitlerine Sanlar ve Pigmeler arasnda rastlanr. Samek reisi obanlkla geinen bir halkn ba ustasdr. Kutsal Adam, dini bir ideoloji araclyla prestijli biri olarak kabul edilir; herkesin isteyerek, anlamazlklarda arabulucu olarak fikrine uyduu kiidir. Burada karmza Nuerlerin leopar derili efi veya Imazighenlerin slaleleri veya marabut aileleri kar. Biraz farkl bir dzen Inuit amanlar iin geerlidir. Bu kiiler pek arabulucu ilevi grmez, daha ziyade kendi amalar iin halk kullanr (Kutsal Adam ile Byk Adam kavramlarnn karmndan oluan bir roldr bu). Yal Adam bir soyun en yal erkek yesi olduu iin topluluun nde gelen yesidir. Byk Adam ve Usta statleri genelde elde edilen statlerdir, Kutsal Adam stats ya elde edilir veya atfedilir. Yal Adam ise tamamen atfedilen bir statdr, fakat burada bile biraz baar unsuru sz konusudur. Dolaysyla, baz yallar hitabet yetenekleri nedeniyle veya daha fazla karlar, zenginlikleri, oullar olduu iin ya da ayinsel veya ezoterik doktrin bilgileri nedeniyle daha fazla ne karlar. Yal Adam kavram
170
Avustralyallarn ve zellikle Afrikal baheci toplumlarn (Tiv, Konkomba, Tallensi vb.) karakteristiidir. Baz baba soylu segmenter sistemler, mesela Arap bedevileri, Yal Adam ile Kutsal Adam kavramlarn birletirir. Daha nce belirtildii gibi, otorite rasyonel veya irrasyonel olarak dnlebilir. Yukardaki drt tr liderlikle balantl olarak sadece Ustalar rasyonel bir formu temsil eder. Dierleri aikr rasyonellik unsurlar tamakla birlikte, ayn zamanda irrasyonel ve keyfi unsurlar da ierirler. Bu en ok Yal Adam rol iin geerlidir. Max Weberin otorite trlerine dair yapt snflama erevesinde hem Byk Adam hem de Kutsal Adam karizmatik tipe girer; Yal Adam ise geleneksel otoritenin gerontokratik ve patriarkal niteliklerini bir araya getirir. Weberde Usta rol iin bir karlk yoktur (Weber, 324 vd.). Muhafazakr kuram, yneticiye sunulan takdirin, yneticinin halka verdii hizmetlerin karl olduunu ileri srer. Demokratlardan anaristlere geni bir ideoloji yelpazesinden kiiler bu argmana kar kar. Aslna baklrsa, yneticiliin tm formlarndaki karlkllk, memnun olmak iin kendini kandrma derecesinin yksekliiyle ilgili grnmektedir. Eski Msrda yaayan bir kyl ile firavun arasndaki iliki, mantk snrlar ierisinde nasl karlkl olarak grlebilir? ngiliz kraliyet ailesine yllar iinde devredilen muazzam zenginlik ile bu ailenin sunduu varsaylan olumlu hizmetler arasndaki karlkllk nerededir? Her ynetici zel ayrcalklar edinmez ve tebaasyla ya da evresiyle ilikisinde aslen karlkl olmayan bir iliki gelitirmez mi? Aslna baklrsa, Pierre Clastres gibi biz de ynetimin bir baka adan karlkl olmayan bir iliki olarak tanmlanabileceini syleyebiliriz. Ynetici bu statnn harika bir rneidir. Henry Orenstein iki tr asimetrik mtekabiliyet zerinde durur: merkezcil ve merkezka. lki hizmetkr olarak liderdir ve en iyi Pierre Clastresn Gney Amerika Yerli efleri analizinde rne-
171
ini bulur. Burada efin avantajnn, ge kar bir phe ve onu elde etme arzusu ile sonu bulan, sosyal ilikilerin temel kuralnn karlkllk inenmesi olarak grld hatrlanacaktr. eliik bir ekilde, ef kendi asimetrik karl tarafndan snrlanr: Karlarnn ok sayda olmas onu toplulua kar sreen bir borca sokar, dolaysyla sonsuza dek halkna hizmet etmek zorundadr ve asla gerek bir lider olarak cebri g iddiasnda bulunamaz. Bu merkezcil ef kavram, hkmet ya da devlet rgtlenmelerine kar iler. Orenstein, merkezcil lider ve yneticilerin, bir Gney Amerika Yerli efi, bir Roma imparatoru ve demokraside seimle baa gelmi bir grevli olarak olduka geni bir yelpazede varyasyonlarnn olduunu syleyerek durumu iyice kartrr. Eer bu gerekten doruysa, bu durum merkezcillik kavramn anlamsz ve gereksiz hale getirir. Merkezcil lider anarik rejimlerin en saf halinde bulunan liderdir; o bir hizmetkrdr, destekileri isterse onu hibir ceza almadan nemsemeyebilir. Demokratik yoldan seilmi bir grevlinin veya Roma imparatorunun nemsenmemesi mmkn mdr? Merkezka mtekabiliyette ise lider veya ynetici itaat ve hizmet talep edebilecei bir iliki trn srdrr. Byk Adam veya Kutsal Adam diye adlandrdmz kiilerin normalde merkezka ilikileri vardr. Despotun ve ynetimin ortaya k bu balam erevesinde olur. Fakat konuyu daha fazla derinletirmeden nce, anarik rejimlerdeki belli lider tiplerinin belki de ne merkezi ne de merkezka tre girdiini ne sreceim. Belki de belli rejimlerde liderler sadece her gnk insanlarn sradan karlkl ilikileri ile megul olurlar. Pigmelerdeki liderlik durumunu dnn. Burada sadece geici, olduka amorf ve ok merkezli, yol gstermeye veya saldrgan olmaya hep isteksiz bir liderlik vardr karmzda. Liderlikten kaynakl hibir zel avantaj yok gibidir ve lider halkna kar borlu deildir. Pigme lideri anarik ideali somutlatrmaktadr, zira liderlik karakteristiklerini asgariye indirir ve dierleriyle normal karlkl ilikileri srdrr.
172
Devletin Kkeni zerine

Anarik rejimlere dair incelememizde grdmz gibi, tiranlk ve ynetimin tohumlar pek ok liderin icrasnda gzlemlenebilir. Tiv, Lugbara ve dier Afrika rejimlerinde, aynen Avustralyallarda olduu gibi, Yal Adamn olas tiranln grrz. Ataerkil sistemin belli bir rasyonalitesinin olduu ileri srlebilir; zira bu sistem iinde, en uzun yaam olan, dolaysyla en fazla tecrbeye ve ayn zamanda atalarnn bilgeliini renmek iin en fazla frsata sahip olduu varsaylan yallar ne kar. Fakat yal statsndeki herkesin otomatik olarak her zaman stn olduunu varsaymakta bir irrasyonalite vardr. Yal adam fenomeni tek bana bir hanedanlk olarak elit bir g grubunu srdremez. Bir adam yal biri olarak g sahibi olabilir ve bu gc ksa bir dnem iin, diyelim birka yl boyunca muhafaza eder; bu sre iinde ona tabi olan yeni kiiler bulmas lazmdr. Aslnda Tivler gibi yaa bal mertebelerin olduu bir toplumda, bir adam ancak on yllk ksa bir sre iin liderlik iddiasnda bulunabilir; daha sonra emekliye ayrlmak ve kendisine tabi olan kiilerin lider olduunu grd bir sosyal ortamda yaamak zorundadr. Bu anarik ortamda ataerkilliin ynetime yol amamasnn bir dier sebebi, tm sistemin akrabalk balarna dayanmasdr. Patriarklar veya yallar her zaman iin bir slalenin dedesi konumundadrlar. Kii baba tarafndan akrabalk terimleriyle hitap etmedii kiilere itaat etmekle ykml deildir. Devletin geliim tohumu Byk Adamn rolnde ok daha verimli bir toprak bulabilir kendine. Yeni Ginede bu lider, baz durumlarda hkmedebilecei bir evreye sahiptir. Mair, devletin temelini, bir lidere baml ve ona sadk bir evrenin ortaya kmas eklindeki bu geliimde bulur. Biraz farkl bir durum Inuitlerdeki, kendi fiziksel gc ya da korkulan doast gleri ile toplulua hkmedebilen kiinin durumu iin geerlidir. Byk Adam rneinde anari tiranla dnebilir. Baz durumlar ynetime dayanan bir devlet sistemi oluturma ynnde
173
baarsz bir aba olarak grlebilir. Her zaman iin baarsz olunur, nk topluluk iinde otoriteye kar eliik duygular vardr, dolaysyla otorite kurulabilse bile hep isyan esinler ve kabadaylk etmek isteyen Byk Adam genelde ldrlr. Bylece durum basz, daha da anarik bir konuma dnr. Ayrca, bir veraset modeli oluturmann ve bylece bir hanedanlk kurmann emsali yoktur. Yeni Ginede ve dier sistemlerde Byk Adam tr liderlik modellerinin kalc devletlere dnmedii aktr, nk bunun iin yeterli ekonomik, teknolojik ve rgtsel temel yoktur. Yeni Gine Byk Adam kendisine bal olanlarn retkenlik kapasitesiyle snrldr; bu kapasite de daha karmak bir teknoloji olmad iin snrldr. Hi kimse geni topraklar eldeki olduka basit iletiim ve ulam yntemleriyle kontrol etmeyi umamaz. Ayn zamanda Byk Adamn gc yalnzca kiisel ilikiler ayla korunur ve geniler. Onun topraklarn muhafaza edecek sadk bir brokratik rgtlenme yoktur. Kral ile Byk Adam arasndaki fark ok temeldir: Krallar hara alrlar ve itaat grrler; Byk Adam ise grecei destee bel balamak zorundadr (Schneider, 207). Devlet, daha dorusu monari, ynetimin evriminde bir aama deildir; dier ucunda sadece Byk Adam kapsayan devletsiz toplumlarn bulunduu yelpazenin teki ucundaki noktadr (Schneider 207). Ifugaolar iindeki liderler baka tr bir Byk Adam temsil eder. Arabuluculuk rolleri kapsamnda, ihtilaf halindeki taraflar uzlatrmak iin emretme hakkna sahiptirler, nk ellerinde iddet tehdidi vardr. Dolaysyla burada en snrl haliyle ynetimin tesis edildii sylenebilir. Clastres devletin ef rolnden domu olamayacana inanr, fakat bu gr zerinde baz deiiklikler yaplmas gerekir. ncelikle, devletin merkezcil liderliin niteliklerine uyan rneklerde ortaya kma ihtimali daha azdr. Burada ortaya kmamasnn sebebi topluluun efi kstlama konusunda uyank olmasdr. te yandan Anuak ky efi, belli koullarda otoritesini bariz ekilde
174
geniletebilen trdeki lidere bir rnektir. kinci olarak, Pigmelerde karakterize olan trde anarik liderlik, devletin geliimine daha da az uygundur. Bunun sebebi sadece topluluun otorite uygulama abalarna kt gzle bakmas deil, ayn zamanda bireylerin liderliin saldrgan ifadesinden kanmaya koullanm olmasdr. nc olarak, kalc bir kurum olarak devletin, tam da biraz nce sraladmz sebeplerden dolay, Yeni Ginedeki gibi merkezka sistemlerde ortaya kmasnn nnde baz glkler vardr. Dier yandan, ynetimle ilgili bir kurumun, Ifugaolardaki gibi belli arabuluculuk rolleriyle balant iinde ortaya kmas daha olasdr. Fakat bu adan Kutsal Adamn rol de nem tar. Clastres bunlar merkezcil tarzdaki eflerden farkl grr ve ynetimin ortaya kma ihtimalini Gney Amerikann Guarani yerlileri arasndaki yalva rolne atfeder. Hocart en erken ynetimsel fonksiyonlar ayin grevlilerine atfeder. Bunlarn bazlar zaman iinde, igcndeki artan uzmanlama srecinin bir paras olarak, tam anlamyla birer devlet yneticisi halini almlardr. Marksist teoride, iktidar, esasen ya da mnhasran, retim aralarnn kontrolnden ve zenginliin dalmndan, yani ekonomik faktrlerden kaynaklanr. Gene de bilgiden genellikle de dini trdeki bilgiden gelen gcn, en azndan kk toplumlarn dinamikleri asndan hayli nem tad aktr. Avustralyal lider gcn ezoterik ayin bilgisi zerindeki kontrolnden alrken, Inuit aman ifa tekniklerinden ve karanlk sanatlar kullanabilmesinden alr. Nuerlerin leopar derili efinin lanetleme gc vardr, tpk Lugbaralardaki ihtiyarlar ve yamur yadran gibi. Anuaklarda efin rolnn temeli ve meruiyeti, ritel ve doast neminde yatmaktadr. Ekonomik faktrlerin gcn yegne kayna olmas zordur. Aslnda, biz bu durumu kapitalist mlk sahiplerinin tm gc elinde bulunduramad modern toplum iinde de gryoruz. Teknikerler ve dier uzmanlar da, ekonomik zenginlikleri deil, bilgileri sebebiyle g sahibidir. Anarik rejimlerde, bilgi sahibi olan grevlilerin,
175
en azndan yasalara olduka yakn yaptrmlara bavurma yetkisine sahip olduunu grdk. Hemen yukarda Ifugao rneinde grdmz gibi, Nuer ve Lugbara rnekleri de, ynetimin tohumlarnn ilk olarak, bir yarglk ilevine dnen arabulucu rolnde ortaya ktn dndrr. Bu yarglk rol ayn zamanda polis benzeri glere de sahiptir. Farkl ve ayr bir polis gcnn daha sonra ortaya kan bir gelime olduunu ne srebiliriz. ok sayda yazar, devletin sosyal farkllama ve artan sosyal karmaklk ile ortaya ktnda hemfikirdir. Byle grler genelde zmni olarak, devletin tamamlayc bir ara olarak elzem olduunu ileri srer. Bu aka Wittfogelin tezidir. Wittfogel devletin kkenine dair sulama sistemlerine dayanan teorisinde, devletin douunu bu sistemlerin yaygn geliimine balar. Yaygn sulama sistemlerinin geliimi koordinasyon gerektirir ve devlet byk bir koordinatrdr. ster sulama ileri olsun (rnein Ifugaolar), isterse uluslararas posta sistemi, karmak sosyal dzenlemelerin devletin alan iinde koordine edildiini gsteren ok fazla veri toplanmtr. Fakat, devletin srekli olarak hayli karmak sosyal dzenlemelerle balant iinde olmas, bunun ille byle olmas gerektii veya byle olaca anlamn tamaz. Baka yazarlarn yan sra Oppenheimer de devletin fetihler sonucunda ortaya ktn ileri srer. Bir grubun byyp dierini fethetmesi, hakimiyeti srdrmeyi amalayan bir organn ortaya kmasna neden olmutur. Devletin kkenine dair fetih teorisinin en byk handikap, bir grubun savaabilmek iin zaten devlet halini alm olmasdr. Oppenheimerin sunduu rnekler, yaylmaya balamadan nce devletlemi sosyal oluumlardr. Anarik rejimlerde dmanlklar kendini savala deil, kavga ve husumetle ifade eder. Bunlara kavga denmesinin sebebi asl olarak, gerek savan emir komuta zincirine bal, dmana boyun edirmeyi ve onun topraklarn fethetmeyi hedefleyen bir ordu rgtlenmesi gerektirmesidir. ncelediimiz bu toplumlar176
dan bazlarnn ynetimsel rgtlenmelerin tohumlarn tad aktr, fakat hibiri gerek anlamda ne savaa girmitir ne de fethe kalkmtr. Baka bir deyile, belki de fetih iin gereken gerek savaa girmek iin olmazsa olmaz bir nkoulu baka tr bir ynetimsel yapdr. En azndan, yeni tebaay idare etmek iin idari bir sistemin temel unsurlar gerekir. Fakat ayn zamanda Oppenheimerin teorisinde gerek pay vardr; sava ve fetih devletin geliimini tevik ettii gibi, idari hiyerarinin daha incelikli bir hal almasna da yardm eder. En iyisi devlet ile fethi, birbirine geri besleme yapan, birbirine bal fenomenler olarak grmektir. Devletin geliimine dair bir baka aklama toplum ii atmalara dayanr. Marksist snf atmas kuram byle teorilerin en dikkate deeridir. Bu kuramlar, ekonomik adan hakim bir snfn olduu yerde bir devletin bulunduunu ve devletin olmad yerde snfsz bir sistemin bulunduunu ileri srer. Marksist teori mlkiyet birikimini devletin geliimiyle birlikte tanmlar. Byle bir ilikiyi anaristler de kurar. Hem Kropotkin hem Bakunin kapitalizmin zel mlkiyetin lavedilmesinin, anarist bir toplumun inas iin nkoul olduuna inanr. Bununla birlikte Proudhon, dierlerini sindirmek, onlar smrmek ve boyun edirmek iin kullanlan zel mlkiyetin aslnda hrszlk olduunu ve anari ile uyumadn, fakat byle kullanlmayan bireysel mlkiyetin yle olmadn dnr. Anarik rejimlere dair yaptmz bu inceleme Proudhonun grn destekler niteliktedir. ncelediimiz toplumlar nemli kaynaklara ahsen sahip olunmasn kabul etmekte ve bu kaynaklar sk sk baml kiilerden bir evre yaratmak iin kullanlmaktadr. Bakalar zerinde ekonomik kontrol kazanma kaygsnda olmayan dier anarik rejimlerdeki liderlerden daha tiranca bir karaktere sahip olan Yeni Ginenin Byk Adam bunun iyi bir rneidir14.
14 Modern anaristler zel mlkiyetin yasaklanmas ve lavedilmesini nerirken bir ikilemle yz yze kalrlar. Zira bunu yapmak iin, yani zel mlkiyeti lavetmek ve yle kalmasn salamak iin, devlet gibi aibeli bir kuruma ihtiya duyacaklardr.
177
Marksist Barry Hindiss ve Paul Hirst primitif ve gelimi komnist retim modellerinde devletin olmadn, nk snflarn bulunmadn ileri srerler. Byle bir bak as, brokratik-idari elitin bir snf olarak varln gz ard eder ve bylece Marksist teorinin zayf ynlerinden birini gizler. Yani, mlkiyet sahibi olmayan kiiler olarak brokratlar bir sosyal snf olarak grlmezler ve zerinde durulmaya deer bulunmazlar. Fakat onlar gene de toplumun gller ve gszler olarak blnmesini srdrecek iktidar sahibi bir sosyal gtrler. Byle gzlemler devletin kkeniyle ilgili snf teorisinin yanlln gstermeyi hedeflemez. Daha ziyade ama bu teorinin zaman zaman iine dt mutlaklk ve dogmatizmi sorgulamaktr. Ne ynetim ne de sosyal snf dieri ortaya kmadan zuhur edebilir. Eski zlanda rnei, sosyal snflarn devlet olmakszn mevcut olabileceini gstermektedir, ama bu durum ok uzun srmemitir. Bir tr proto-devlet olan yerel reisle snrl ynetimsel ilevler ynetici snf gerektirmez. Fakat ynetimiyle tam olarak olumu bir devlet geni bir alan ve byk bir nfus gerektirir. Kontrol ve toplumun zenginliini elinde tutanlar ise elbette ynetici snfn paras olacaktr. Devletsiz toplumlarda liderler sk sk, zaten mevcut olan ulusdevletlerle temaslar sonucu ynetim [hkmet] grevlilerine dnrler. Yukarda belirtildii zere, inin kuzey snrnda yaayan insanlar, nde gelen kiilerinin, zellikle ticari faaliyetlerde oynad arabuluculuk rol sonucunda devletler oluturmulardr. Afgan kabilelerinde nfuzlu kiilere kendi halklar ile komu devletler arasnda irtibat grevi atfedilir. Ynetimsel otoritenin tuzaklar artan bir ekilde birikerek devletlerin olumasna yardm eder. Benzer ekilde, Avrupal smrgeci gler devletsiz toplumlarla temaslar srasnda topraklarn bytrken belli kiileri kabilenin efi olarak kabul etmi ve onlara resmi iktidar konumlar atfetmilerdir. Bylece devletsiz toplumlar ya devletlere dnm veya mevcut devletlerin iinde erimilerdir. Burada sunulan, ilgili rneklere dair tm malzeme, byk oranda ynetimin ve sosyal snfn sadece ilkel formlarn sergi178
leyen toplumlarla ilgilidir. O halde, devlet geliiminin en erken evresi denebilecek durumda, sosyal deiimin birbirinden farkl yollarnn olduu farz edilebilir. Ronald Cohen yle yazmaktadr: (D)evlet oluumu olgusunu aklayan bariz ya da basit bir nedensel aklamalar dizisi yoktur Devletlerin oluumunda, etkileimler huni benzeri bir yol izler; deiimin farkl belirleyicilerine tepki veren eitli devlet-ncesi sistemler, baka trl zmlenemeyecek olan atmalar tarafndan, fazladan, daha karmak siyasi hiyerari seviyeleri benimsemeye zorlanr. Bu noktaya bir kez ulaldnda erken devlet biimlerine doru bir younlama grlr (142). Fakat devlet oluumunun balangcnda, sosyal snf ile ynetimin karlkl bamllk iinde gelitii aka grlr; bu gelime, elit snfn varln srdrebilmesinin aralarn salayabilecek bir ekonomiye baldr. Hiyerari, boyun eme ve hara tam olarak gelimi bir devletin karakteristiidir ve toplum bu konudaki szlemeyi yerine getirmek iin gereken ekonomik ve dier trl aralara sahip olana dek sz konusu karakteristikler tam olarak ortaya kmaz. Devlet oluumunun ok daha temel ierii, liderlik edenle edilen arasndaki ayrmn ve bireysel g istencinin ortaya kdr. Bu temel unsurlarn, devlete doru ynelirken daha fazla olgunlaabilmesi iin farkl yollar olabildiini grdk. Dolaysyla liderler, arabulucu olarak kabiliyetleriyle, hukuki yaptrmlar dayatmak zere ilk bata muhtemelen kstl bir alanda otorite kazanp, daha sonra kontrol alanlarn daha da geniletebilirler. Dier tr liderler, g kullanmlarn merulatran tabi kiilerden sadk bir evre oluturabilirler. Bu rneklerde zenginlik ve bilgi, bir kiinin ynetici olarak gvenilirliini salamak iin nemli temellerdir. Erkek birliklerine ynetimsel fonksiyonlar yklenebilir ve eer bunlar ya mertebelerinin elindeyse sistemin daha demokratik olmasn umabiliriz. Baz rneklerde, mesela Yeni Ginedekilerde, devletilik tohumlarnn ekildiini, ancak bu tohumlarn hibir zaman tam anlamyla yeermediini grdk. Dierlerinde, mesela Tiv ve Ibolarda, olas en kstl byme grlr; devletin en basit
179
admlarnn atld anormal bir durum vardr. Devlet geliimi, lider ile yn gsterilen arasndaki ayrmn, yneten ile ynetilen arasndaki ayrma dnt sinsi ve incelikli bir sre olabilir. Anarik rejimlere baktmzda, en iyi ihtimalle, bu geliimin balang hali ayrt edilebilir dramadaki giri ksm ve ilk edimi haber veren ilk iaretler. Devletin (ve snflarn) geliimine dair en yaygn senaryolardan birinin ilk anarik rejimlerde vuku bulduunu dnyorum. Sz konusu senaryoya gre bu rejimlerde bir tr byk adam vardr. Bu kii ayn zamanda anlamazlklarda arabulucu olarak ve doast glere hkmeden biri olarak kabul edildii gibi, her eyin tesinde, gz alc ziyafetler dzenleyip, kendisine tabi olan ve hizmetindeki ok sayda kiiye bor vermek suretiyle yeniden datm sisteminde merkezi rol oynayan biridir. Dolaysyla Byk Adam zenginliini ve gcn oaltrken, ticaret artar, igcndeki uzmanlama yaygnlar ve bilhassa retimdeki arttan dolay nfus artar. Sosyal dzen, giderek farkl karlara sahip gruplardan oluan, daha heterojen bir hal alr; gruplar arasndaki atmalar yaygnlar ve nem kazanr. Dolaysyla Byk Adamn arabuluculuk ve dini srlara haiz olma rol byr. Tebaas ve hizmetlilerinin bir ksmyla bir ordu kurabilir ve arabulucu olarak roln terk edip yarg-ynetici roln dayatabilir. Bylece eskiden eitliki, basz ve anarik oluumlar olan insan topluluklar, hiyerarik, otoriter devletlere dnr. Ayn zamanda, Byk Adamn daha gzde hizmetkrlarndan bazlar, evirdikleri entrikalar ve zellikle kendilerini daha kk datm sistemlerinin merkezi olarak konumlandrabilmeleri sayesinde zenginlik ve glerini arttrabilir, bylece toplumun geri kalanndan giderek ayrrlar. Tepesinde Byk Adamn bulunduu, gc ve zenginlii kontrol eden elit bir snf, zenginlii reten bir alt snfn varlna dayanr. Son olarak, Pierre Clastres, durumu belki de biraz abartmakla birlikte, devlet oluumu fenomenine dair ilgin bir gzlemde bu180
lunur. Avclk-toplayclktan Neolitik tarmcla geiin kati bir devrimci deiim olmadn, nk sosyal rgtlenmedeki eski modellerde radikal bir deiim yaratmadn ileri srer. Ayrca, Orta Amerika eyaletlerinde yaplan tarm teknik adan, ormann anarik vahileri ile ayn seviyededir. Gerek devrim, devletin ve hiyerarik otoritenin ortaya kdr, ekonomik dnm deil. (B)elki de kii altyapnn siyasi, styapnn ise ekonomik olduunu kabul etmelidir (171). Dolaysyla Marx tepe taklak edilmi olur.
Anarinin bir gelecei var m, yoksa tarih tek ynl bir yol mu?
Anarinin bir gelecei olup olmad sorusu bizim ncelikle, u anda her yerde hakim olan devleti nasl datacamz zerine dnmemizi gerektirir. kinci olarak, devletin geliimiyle ilgili olarak genel tarihsel modelleri ve kltrel trendleri, ayrca bu stratejik noktadan yola karak liberter bir a ihtimalini aratrabiliriz. Genelde anaristler devleti ve ynetimi lavetmek iin genel teknik nerirler. Bunlarn ilki, ilevleri devleti fuzuli hale getirecek ok sayda gnll birlik oluturarak devleti zayflatmaktr. Bir dier teknik, iddete dayal devrimci bir ykm savunur. nc bir yaklam, iddete dayanmayan dorudan eylemdir; ii grevlerinde olduu gibi sendikalist bir teknik bu kapsam iinde deerlendirilebilir. Anaristlerin seime dayal politikalardan niin kand, anarizmle ilgili u ana dek sylenenlerden aka anlalr. Ama ksaca, anaristlerin byle bir teknie hi gvenlerinin olmadn syleyebiliriz, bir kiinin dmanna katlarak onu yenebileceine inanmazlar. Devleti lzumsuz klma abas 19 yzyl balarnda anaristler arasnda yaygnd. Proudhon en azndan, faizsiz bor veren kooperatif irketlerin artmasyla Fransz devletinin dnn balayacan umuyordu. Josiah Warren da dahil olmak zere
181
ok sayda Amerikal, bilhassa zgr topluma giden yollar olarak grlen, parasal reform ve yardmlamaya dair benzer fikirlere sahipti. ok daha sonralar, Gustav Landauer yle yazd: Devlet devrimle yklabilecek bir ey deildir; insan ile bir davran tarz arasndaki belli bir iliki, bir durumdur. Baka davranlar yerletirerek, farkl ekilde davranarak onu ykabiliriz. Ayn izgideki baka bir yaklam ortak niyetli topluluktur. Aslnda Josiah Warren kurduu topluluklar, insanlarn gzlemledii, etkilendii ve taklit ettikleri gsteri deneyimleri olarak grr. Anarik bir ortak niyetli topluluk her zaman iin baka tr ilikiler akdetme, farkl davranma ve devlete alternatif bulma abasdr. Fakat eskinin kabuu iinde yeniyi ina etme araynda olan ou kii, devletin nihai kaderine aslen kaytszdr. Ortak niyetli topluluklara katlan ou kii bunu kiisel bir motivasyonla yapar: kendisine ve ailesine hemen daha iyi bir hayat bulma isteidir bu. Bu yaam tarznn devletin zerindeki olas sonularyla ilgilenmezler, en azndan bu tali nemdedir. Gene de, devleti zayflatma arac olarak kooperatif irketler kurmakla ilgilenen baz kiiler, ayn anda, devletin gcnden isteyerek feragat etmeyecek bir kurum olduu eklindeki aikr anarist gerei de telaffuz ederler. ktidarda olanlar kendilerini hibir zaman lzumsuz grmeyecekler ve nceki saysz olayda yaptklar gibi, konumlarna ynelik herhangi bir tehdit algladklarnda bunu bastrmak zere harekete geeceklerdir. Kanada ve ABDde olduu gibi, modern kapitalist toplumda devlet, yardmlama sandklarn, kooperatifleri ve baka gnll kooperatif irketleri ho grebilir, hatta tevik edebilir. Byle hareketler bankalara ve lkedeki irketlerin karlarna engel olursa, bu destek ksa srede baskya da dnebilir. Ayrca byle organizasyonlar kolayca kurum ynelimli olma eilimine girebilirler. evre zerinde deiiklik yapan bir etkiye sahip olmaktansa, evre onlar ok daha muhafazakr bir ynde deimeye iter. rnein kooperatiflerin, daha geleneksel
182
rgtlenmeler kadar, byk, brokratik ve kapitalist olduklarna dair kt bir hretleri vardr. Yanl anlamayn. Kooperatif irketleri ve Landauerin baka ilikiler akdetme arsn tamamen destekliyorum. Bununla birlikte byle teknikler ar derecede snrldr ve bunlarn tek balarna devletsiz bir topluma doru nasl dnm gerekletireceini anlamak zordur, zira her devlet o ya da bu vastayla bunu engelleyecektir. Anaristlerin nerdii bir baka yol devletin iddetle yklmasdr. eitli anarik topluluklar iinde bir yaygn yaptrm olarak iddet kullanldn grdk. Fakat bu anarizm doktrinin ideolojik vaadiyle ters grnr. iddet devletin bir teknii ve zor uygulamann nihai biimidir. Onu bir ara olarak benimseyenler zehrine maruz kalrlar, ellerinden baka bir ey gelmez. Anaristlerin ynetimsel srelere katlmay reddetmelerinin asl sebebi, bunun kiiler zerinde ayartc ve ahlak bozucu bir etkisi olmas, onlar g ve kiisel hret arayan politikaclara dntrmesidir. Adaleti yerine getirme abasyla iddet kullanan kiinin bana gelecek olan da budur. Fakat anaristlerin iddete bavurmasnn aleyhindeki en gl argman, etkin bir iddetin askeri bir yap gerektirmesidir, ki askeri bir yap tahayyl edilebilecek en anarizm kart rgtlenme biimdir. Anarizmin temel prensipleri olan gnll ibirlii ve fikir birliine gre rgtlenmi bir ordu hayal edebiliyor musunuz? Pasifizmin mantksal sonucu ve karmlar anarizm gibi grnr. Baz Quakerlerin iddetsiz bir devlet veya hkmet bak as kendi iinde eliir, nk devlet tanm itibariyle iddete dayanr; aksi takdirde bir devlet deildir ve yasal yaptrmlardan ziyade daha nazik baka bir temeli olmaldr. Tersine, devletin bu ikin yapsn ilk kabul eden anaristler sava mazur grm ve bu anlamda devleti lavetmek iin devletin yntemlerini kullanma arayna girmilerdir. Bakunin kitlelerin, kendilerini ya da an hretlerini dnmeyen, adanm bir grubun tevikiyle, devrimci bir cokuyla harekete geeceini dnyordu. Kitlelere liderlik etme, on-
183
lara hkmetme veya ynlendirme araynda olmayan, gl ve eitimli kiilerin oluturduu bir organ olacakt bu. Halk ynlendirmek yerine onun arzularn renecek, bunu dile getirecek, daha geni bilgi ve anlaylaryla, devrimin kitlelerin amalarna doru ilerlemesine yardm edeceklerdi. Bu nc kol grnmez ve anonim olacakt. Bu fikir ayn zamanda, Bakuninin gizli suikast gruplar romansyla rtmektedir. Bakunin bu nc kolun, snfsz entelekteller, orta snf renciler, alt-orta snf veya kyl ocuklar, nemsiz devlet memurlarnn ve iflas etmi kiilerin ocuklar veya kariyer ya da bir mevkii elde etme ans olmayanlar arasndan kacan dnyordu (Lehning, 189). Lenin Bakuninci fikirlerden etkilenmiti, ama bir realist olarak onun nc kolu, Bakuninin romantik ve naif tarz iinde zorunlu grd alicenap zgeciliini kaybetmiti. Elit snfn kahramanlarn nc kolunun oluturduu faistlerin aksine, Bakunininki azizlerden oluan bir nc koldur. Genel olarak, barikat kurmaya ynelik herhangi bir neri bugn tamamen romantik bir nosyondur ve stratejik olarak budalacadr. Askeri teknoloji yle sofistike ve pahaldr ki sadece hkmetler byle bir eyin yatrmn yapp, srmesini salayabilir. Bir gerilla ordusu kendini ezici tuhaflklarla kar karya bulacaktr ve yegne umudu askeriyeyi devrime katlmas iin kkrtabilmek olacaktr ki olmas en imknsz olaydr bu. iddet iermeyen dorudan eyleme dayanan nc teknik, iddete dayal devrime alternatiftir. ok fazla z-disiplin ve sabr gerektirir; kiinin en kk baarlardan ve ar dnmlerden tatmin olmas lazmdr. Gnll, dayanma birlikleriyle bir araya geldiinde elbette ki bu yaklam en fazla olabilirlik tayan alternatiftir. Fakat zellikle de tarihin genel eilimine bakldnda hibirisi ok fazla umut vaat etmez. Bu kitapta tarttmz anarik rejimler byk oranda gemite kalm fenomenlerdir. Anariler smrgeci devletler tarafndan uyruk kimliine sokulmular ve sonra da nc dnya ulusu ha184
line getirilmilerdir. Eski sosyal yap, modern devletin tam ilevini stlenecek ekilde deiime uramtr. Slalenin yals imdi, yerel polis tekilatna yardmna arabilecek olan bir eftir; arabulucu imdi hkmetme yetkisine sahip bir yarg olmutur. Yerli anariler yok olan bir trdr, soyu tkenmekte olan bir varlktr. Bu sre u gr destekler niteliktedir: Tarihin asl itii devletlerin ve otoriter formlarn olumas ynndedir. Ademi-merkeziyetilikten merkeziyetilie, kkten bye doru bir harekettir bu. Anarik bir rejimden doan devletlerle ilgili pek ok rnek sralayabiliriz ve rneklerimizde devletiliin pek ok tohumu mevcuttur, ama devletten doan bir anari rneinin kantlar mevcut deildir. Aslnda eilim sadece devlet oluumuna ynelik deildir, dnyay saran daha az sayda ve daha byk devletin oluumu ynndedir. Yakn zamanda Robert Carniero, dnya zerindeki (tm trlerdeki) rejimlerin saysnn, en azndan M birinci binden beri srekli azalmakta olduunu ortaya koydu. Dnya zerindeki bamsz politik birimlerin says azalmakla kalmyor, azalma eilimi de hzlanyor. MS 500 ile MS 1976 yllar arasndaki bamsz politik birimlerin saysndaki azalma orannn, M 1000 ile MS 500 arasndakinden ok daha byk olduu aktr (Carniero, 214). M 1000den balayan bin yllk dnem iinde, 1976daki 157 saysna varana dek yz binlerce rejimin yok olduunu tahmin etmektedir. 157 saysnn ok kk olduu, zira sadece dnyadaki ulus-devletleri ierdii ve dnyann pek ok ksmnda, baz uluslarn zerinde hak iddia ettii topraklarda yaasalar bile, bamsz politik varlklar olma srarlarn srdren kltrel gruplarn varolduu ileri srlebilir. Gene de azalma dramatiktir; dahas, bugn saylar ok az olsa da -belki de hi yoktur-, M 1000 yllarnda toplumdaki oranlarnn ok daha fazla olduunu farz edebileceimiz anarik rejimler iin d daha da byktr. Carniero tek bir dnya devletinin ortaya kaca zaman tahmin etmeye urar. 1984e deilse de 2300lere ular. Byle
185
tasarlar hayali bulunabilirse de, dnyada daha az sayda, daha byk devletlerin ortaya kna doru temel bir eilim olduu gerei gz ard edilemez. Anariye kar olaan argman aa yukar yledir: nsanlar mkemmel deildir, snrlamalara ihtiya duyarlar, hapishanelere bile kapatlmalar gerekebilir. Gnll ibirliine dayanan zgr bir toplumun tesis edildii momentte, bu durumu kendi karlarna kullanma arayndaki insanlar ortaya kacak ve gc kendilerinde toplayacaktr. Dahas toplumlar geniler, nfus younlarken, dzen ve karar alma problemleri iyice karmak bir hal alacak, fikir birlii tekniklerini ve yaygn yaptrmlar kullansz brakacaktr. Dolaysyla, bu bak asndan otorite modellerini resmiletirme, merkeziletirme ve kurumsallatrma ynnde basklar vardr. Anarist kuramclar, en idealist tavrla bile olsa gcn kabulnn getirdii tehlikelere kar uzun zamandr uyarda bulunmaktadr. Bakunin Marksizme bilhassa bu hattan saldrmtr. Hakl olarak proletarya diktatrlne kar pheden fazlasn beslemi ve bunun sayca az yeni bir aristokrasinin veya sahte bilim adamlarnn yorgun kitleler zerindeki despotik bir hkmnden baka bir ey olmayacan tahmin etmitir (Maximoff, 287). Daha sonralar, Bolevik Devrimine katlm bir Polonyal olan W. Machajski, proleter devrimin parti aalarnn diktatrlne dntn grdnde, Sovyetler Birliiyle ilgili olarak benzer kanaatlere varmtr. Bu izgideki argmanlar Max Nomad tarafndan daha da geniletilmitir. 1911 ylnda Roberto Michels, iinde oligarininin demir yasasn aklad Political Parties adl kitabn yaymlad. Bu yasa, tm rgtlenmelerin artan bir otoriteryanizm, brokratik ve oligarik bir ynetim istikametinde gelitiini ifade eder. Her kim ki rgtlenme der, oligariden bahsediyor demektir. Bu tezini ortaya koymak iin Michels eitli Avrupa siyasi partilerinin tarihini incelemitir. Daha sonralar Seymour Lipset ve
186
dierleri, oligarik ynetime doru kanlmaz gidiat modelini izlemiyor gibi grnen bir sendika olan Uluslararas Matbaaclar Sendikas (International Typographers Union) zerinde alarak, Michelsin yorumunu ayrntlandrmaya giritiler. Lipset ve dierleri bu aratrmadan, brokratik ve otoriter bir geliimi nleyebilecek baz koullar karsadlar. lgintir ki anarist bir teorisyenin onlara syleyemeyecei ok az ey ortaya koydular: kk birimler, eitli zerk yerel gnll birlikler, gcn kontrolne sahip olmayan ve onu tekelinde tutmayan eitli kar gruplar, sosyo-ekonomik statde byk farkllklarn olmamas ve genel ekonomik gvence, toplumsal olaylara youn katlm gsteren eitimli bir nfus, yksek seviyede grup dayanmas hissi ve ok fazla maa ya da stat fark verilmemi olan liderler. Bir baka deyile, efler hizmetkr olmaldr merkezcil bir iliki iin iktidarsz koordinatrler olmaldrlar. zgr toplumu korumak iin yelerin bilinli iradesinin bu srete kk bir faktr olmadn da dnyorum. Dnya Endstri ileri (Industrial Workers of the World) muhtemelen, Lipsetin matbaaclar iin bulduuna benzer sebeplerle Michelsin yasasndan sapan baka bir rnektir. Fakat biz istisnalar kolaan ederken, hakim istikamet oligarinin demir yasas ile uyum iinde grnebilir. Dolaysyla, sendikalarn bir ya da ikisi bu ynelimden kaarken, kaamayan yzlercesi vardr. deiimleriyle oligari reten karmak rgtlenmeler ynndeki genel eilimden ayr olarak, gnll birliklerle balayan ve otoriter bir yap ile sona eren baka tr bir eilim de gzlemlenebilir. Bu modele, Uluslararas Anarizm Sempozyumunda (1980) sunulan Gnll birlii ve Sosyal Demokrasi: 20. Yzyl Neo-Poplizm rnei (Voluntary Co-operation and Social Democracy: The Case of 20th Century Neo-Populism) adl makalede Bert Buzan tarafndan iaret edilmitir. Buzan 1880 ile 1920 arasnda ABDdeki poplist ii hareketi tarihini gzden geirir ve bu hareketin eitli apolitik gnll karlkl yardm-
187
lama birliklerinden doduunu saptar. Bunlarn en nemlileri, tarm rnlerini pazarlamak iin kurulmu olan kooperatiflerdir. Dier yandan bunlar mevcut ekonomik kar sahiplerinin birleik muhalefetiyle karlarlar. rnein demiryollar onlarn maln tamay reddeder; tahl vinci ve silolar iin arazi ve bina bulunamaz. Kapitalist giriimlerin bu sabotajndan dolay, yeler giderek daha ok Halk Partisinin, Kyl Emek Partisinin ve Tarafszlar Birliinin seim politikalarna ynelirler. Hkmet araclyla reform araylarnda gnll ibirliinden uzaklap resmi yasamaya daha baml hale geldiler. Ayn zamanda tabii ki kooperatif rgtlenmelerinin kendileri (Michelsin tahminleri dorultusunda) daha byk, daha brokratik, siyasi lobi gruplar oldular. Dolaysyla, bir organizasyonu oligariye doru iten dahili bir dinamie ek olarak, kiileri bu gnll birlikleri terk etmeye, dolaysyla brokratik hkmet birliklerine baml olmaya tevik eden harici bir sre de vardr. Bu noktada bir soru ortaya kar: Belki de merkezi oligariye ynelik bir hareket sadece, merkeziyetilikle ademi-merkeziyetilik arasndaki uzun dnemli tarihsel salnm srecinin bir parasdr. Gene de ademi-merkeziyetilie doru en azndan liberter nitelikteki bir eilimin rneklerini bulmak gtr. Tarihte gya kltrel veya rgtsel dalma dnemleri byle bir eilimi dndrebilir. Fakat bu koullarda ortaya kan eilimler, daha nce varolan despotizmlerin bir sonucudur. Ademi-merkeziyetilie zgrlk elik etmez. Tarihteki isyan ve devrimler ve sosyal sistemlerin dal, amaz ekilde bir tr despotizmin dier tr bir despotizmle yer deitirmesidir. Bir rejimin dal sreci bir baka rejimin kuruluuna zemin yaratr, bylece rnein Clovisin Frenk krallnn ve Emevi halifeliinin ortaya k Romann dn takip eder. ktidar boluktan nefret eder. Daha nce bahsettiimiz birka Gney Amerika Yerli toplumu, genel kabilesel zlme srecinin sonucu olarak anarik oldular. Fakat bu durum nadirdir ve son derece kk rejimlerle snrldr. Devlet ya da hkmet rgtlenmesine doru en ufak bir ipucunu bile
188
tamayan az saydaki topluluk, mesela Pigmeler, ayn zamanda kk ve iblmnn olmad hayli homojen toplumlardr. yelerinin otorite glerini snrlama gayreti iinde olduklar ve soylu uralarndan uzaklamadklar durumlarda bir nadirlik rnei sergilerler. Belki de tarihin asl itiinin, kk ve geici geri dnler veya insanlarn alternatif patikalara doru kouundan ibaret olan tek tk kk tepki vurularyla merkezi devletlere doru olduu sonucuna varlabilir. Belki de, son on be ylda, Bat dnyasnn baz kesimlerinde byle zayf canlanmalar yaanmtr. Dolaysyla sadece mterek deneyimlerin saysnda byk bir art yaanmakla kalmaz, ayn zamanda kurumlara kar isyan ve yaamn basitletirilmesi iin bireylerin topraa dn hareketi de vardr. Daha nemlisi, kademeli, ok-bal, fikir-temelli alara dayanan, kitlesel toplumsal hareketlerin ortaya kdr. Ne yazk ki bu eitli faaliyetler, genlerin ebeveynlerinin deerlerinden uzaklat, beyaz orta-snf ocuklaryla snrldr. 1963e geri dnersek, Paul Goodman People or Personel adl kitabnda merkezilemenin bugn endstriyi nasl atllatrdna, ar bir skklk yarattna, tama ve iletiim sorunlar yarattna iaret eder. Elektrik enerjisinin yaylmasyla, ademimerkezi retim daha mmkn ve akla yatkndr. Bu tema srekli olarak kendini dorulamaktadr. Schumacher kk gzeldiri vurgulayarak, Kropotkin ve Goodmana geri dner. Kk grup operasyonlarnn ve ademi-merkeziyetiliin, daha retken ve aka daha insani olabileceinin kabulne, bugn, gayri ahsi ve merkezi byk rgtlenmelerin yabanclatrc ve atllatrc etkilerinin kabul elik etmektedir. Son zamanlarda Marshall McLuhan 1980ler iin karma bir tahmin sunmutur. Bu tahmin karmadr nk ksmen bilgisayarlarn, TV, telefon ve dier elektronik yazlmlarn kullanmnn yaylmasyla daha byk bir ademi-merkeziyetilii ngrmektedir. Fakat bu yeni teknolojilerin yaygnlamas ille de kiisel zgrln artaca anlamna gelmez; McLuhan, bu yeni teknolojinin yaylmasyla kiisel kimliin daha da kaybolacan dnmektedir kiilerin
189
bedensizlemesi ve grnmez ruhlarla yeni bir ynetim biimi ortaya kacaktr. eitli kabullere, mitlere ve tahminlere ramen, ortak niyetli topluluklara ya da topraa dn hareketlerine ramen, devletler daha gl olmaya devam ediyor ve merkezileme aslna baklrsa hi azalmadan sryor. Baz biyolojik trler o kadar zellemilerdir ki, evresel deiimlere ayak uyduramazlar ve soylar tkenir. Belki de bu durum ile sz konusu sosyal sistemlerin kaderi arasnda bir paralellik vardr; sistem yukardan aa idari yap ile o kadar ar yklenir ve o kadar karmaklar ki ker. Ve umut ediyoruz ki kalntlarndan, Anka Kuu misali, basitletirilmi, merkezi olmayan bir sistem doar. Ama bu da kendi tiranln retmez mi? Zeki varlklar olarak insanlar kendi kaderlerini kontrol edebilirler. Dnyaya ve zellikle kendi davranlarna dair bilgi ve kavraylar arttka, evreyi daha iyi kontrol edebilir, yaam daha katlanr hale getirecek ekilde sosyal dzeni deitirebilirler. Fakat bilgi ve anlay, deerlerle ve deerlerin nceliiyle yakndan balantldr. te yandan insan u aikr gerekle de snrlanmtr: nsanlar, bilineni bilinmeyene ve denenmemi olana doru deitirmeye ancak ve ancak dehetli bir aciliyet duygusu iinde rza gsteren muhafazakr hayvanlardr. Bunun sonucunda, u anda bir yandan 1984 dnyasnn gerekleme ihtimali daha fazlayken, te yandan zgrlk ve bireysellikten ziyade baka ncelikler ar basabilir. Dahas, bu olaslk acil ve ezici bir tehdit olarak alglanmaz. Kanser yaptna dair kantlarn varlna ramen sigara imek gibi basit bir ey zerinde srar eden insan saysn dnrsek, insanlarn kiisel zgrle tehdit olarak byle ok daha soyut ve aka daha mphem konularla ilgilenmesini nasl bekleyebiliriz? Anariye ulamak sadece devleti datmann imknszlndan dolay olanaksz deil; bu kurumun lavedildiini varsaysak bile, bunun ardndan gelecek rgtlenmenin gayri-merkezi, bamsz
190
ve zgr kalma ihtimali, katlmclarn kendilerini herkes iin eitlik, zgrlk ve adalet ilkesine adamas ihtimali kadar phelidir. Ancak zgr tarzda bir toplumun yozlamaya kar dayankl ve direnli olabileceini bu kitabn daha nceki sayfalarnda zaten belirtmitim. Yani bu yle bir toplumdur ki, iindeki her kii ve grup karlkl ilikilerden oluan karmak bir a iinde bulunur ve a iindeki her bir ba dierini dengeleyen bir kar g oluturur. Bu yolla her katlmc snrlanacak ve kendi alann bir dierininkinin bedeli karlnda geniletebilecektir. Proudhon insan toplumlarn zgrlk (anari) ve otorite arasndaki bir mcadele iinde grr. Fakat kendisi 19. yzyln daha naif ilerleme ve iyimserlik nosyonuyla doludur. zgrlk glerinin nihai zaferine inanc tamdr. Avustralyal bir grubun Sydney Liberterleri Proudhonu 20. yzyln ikinci yarsna adapte ettii sylenebilir. zgrlk ve otorite arasnda, hibirinin galip gelemeyecei sreen bir mcadele ngrrler. Grnen o ki bize srekli muhalefet siyasetinden baka bir ey kalmyor. Kendini zgrle, bamszla adam kiilerin gven iinde arkalarna yaslanp, dnyann bar, uyum ve zgrlk iinde olduunu dnebilecekleri tek bir an bile olamaz. Gerekten zgr bir topluma asla ulalamayacak olmas, ulalsa bile bunun dnlebilecek en dayanksz toplum olaca gerei mcadeleyi terk etmek iin bir bahane olamaz. Eer kendimizi olann eline teslim edersek, yaamann anlam kalmaz. Ve ayet eer anariye ulalacaksa, minicik bir baar iin bile denecek en kk bedel sonsuz bir ihtiyat olacaktr. Devrimci snfn enternasyonal marnn szlerine ramen, nihai sava yoktur. Sava sonsuza kadardr15.
15 Belki de buna anarko-sinik bak as denebilir.
191
k ay n a k a
AVRICH, PAUL (der.), The Anarchists in the Russian Revolution, Cornell, 1973. BARCLAY, HAROLD B., Segmental Acephalous Network Systems, The Raven, II, 3, 1989, ayrca Guru Nanak Journal of Sociology, VIII, 1, 1987. barton, ralph, Ifugao Law, University of California Publications in American Archaeology and Ethnology, XV, 1919. BERNDT, RONALD ve P. LAWRENCE (der.), Politics in New Guinea, University of Western Australia, Perth, 1971. BICCHIERI, M.G. (der.), Hunters and Gatherers Today, Holt, Rinehart ve Winston, 1972. BIRKET-SMITH, kaj, The Eskimo, Methuen, 1959. DE LA BOETIE, ETIENNE, The Politics of Obedience, Black Rose Press, Montreal, 1975. BOHANNAN, LAURA, Political Aspects of Tiv Social Organization, Middleton, John ve David Tait iinde. BOHANNAN, PAUL, Social Anthropology, Holt, Rinehart ve Winston iinde. The Tiv of Nigeria, Gibbs, James iinde. You Cant Do Nothing, American Anthropologist, LXXXII, 3, 1980. BOURDIEU, PIERRE, The Algerians, Beacon, Boston, 1962. BRENAN, GERALD, The Spanish Labyrinth, Cambridge, 1962. BUBER, MARTIN, Paths to Utopia, Beacon, Boston, 1958. CANNON, WALTER, Voodoo Death, American Anthropologist, XLIV, 1942. CARNIERO, ROBERT L., Political Expansion as an Expression of the Principle of Competitive Exclusion, Cohen ve Service iinde.
CLARKE, M.V., The Medieval City State, Methuen, 1926. CLASTRES, PIERRE, Society Against the State, Urizen, New York, 1977. COHEN, JOSEPH J., In Quest of Heaven, Sunrise History Publ. Comm., New York, 1957. COHEN, RONALD, State Foundations: A Controlled Comparison, Cohen ve Service iinde. COHEN, RONALD VE ELMAN SERVICE (der.), Origins of the State, Institute for the Study of Human Issues, Philadelphia, 1978. COLSON, ELIZABETH, The Plateau Tonga of Northern Rhodesia: Social and Religious Studies, Manchester University Press, 1962. Tradition and Contract: The Problem of Order, Aldine, Chicago, 1974. CONDOMINAS, GEORGE, The Primitive Life of Vietnams Mountain People, Mans Many Ways iinde, Richard A. Gould (der), Harper and Row, 1973. CULSHAW, W.J., Tribal Heritage, Lutterworth Press, Londra, 1949. dahrendorf, rale, Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford, 1959. DAMAS, DAVID, The Copper Eskimos, Bicchieri iinde, MG. DENTAN, ROBERT, The Semai: A Nonviolent People of Malaya, Holt, Rinehart ve Winston, 1962. DOLE, GERTRUDE, Anarchy Without Chaos: Alternatives to Political Authority Among the Kirikuru, Swartz, Turner ve Tuden iinde. DOLGOFF, SAM (der), The Anarchist Collectives, Free Life Editions, New York, 1977. DRIVER, HAROLD, Indians of North America, Chicago, 1962. DRUCKER, PHILIP, Northern and Central Nootkan Tribes, Bulletin of Bureau of American Ethnology, Washington, 1951. Cultures of the North Pacific Coast, Chandler, San Francisco, 1965. DURRENBERGER, E. PAUL, Stratification without a state: the collapse of the Icelandic Commonwealth, Ethnos, LIU, 3-4, 1988. DYSON-HUDSON, NEVILLE, Karamojong Politics, Oxford, 1966.
194
Kaynaka
ELKIN, A.P., The Australian Aborigines, Angus & Robertson, Sydney, 1961. ENGELS, FREDERICK, The Origin of the Family, Private Property and the State, Pathfinder, New York, 1972. EVANS-PRITCHARD, B.E., The Political System of the Anuak of the Anglo-Egyptian Sudan, London School of Economics, Monographs in Anthropology, 1940lar. The Nuer, Oxford, 1940b. Nuer Religion, Oxford, 1956. The Nuer of the Southern Sudan, Fortes ve Evans-Pritchard iinde. FIRTH, RAYMOND, Essays on Social Anthropology and Values, Athlone, Londra, 1964. Fortes meyer ve e.e. evans-prtchard, African Political Systems, Oxford, 1961. FRIED, MORTON, The Evolution of Political Society, Random House, 1967. friedmann, robert, Hutterite Studies, Mennonite Historical Soc., Goshen, Ind. 1961. FROMM, ERICH, Man for Himself, Rinehart, 1947. geddes, w.r., Nine Dayak Night, Oxford, 1961. GELLNER, ERNEST, Saints of the Atlas, Weidenfeld & Nicolson, 1969. gibbs, james (der.), Peoples of Africa, Holt, Rinehart and Winston, 1965. GJERSET, KNUT, History of Iceland, Macmillan, 1925. GLUCKMAN, MAX, Politics, Law and Ritual in Tribal Society, Aldine, 1965. GOODMAN, PAUL, Drawing the Line, Random House, 1946. People or Personnel, Random House, 1964. GOODY, JACK, Technology, Tradition and the State in Africa, Oxford, 1971. GREEN, M.M., Ibo Village Affairs, Praeger, 1964. GULLIVER, P.H., The Family Herds: A Study of Two Pastoral Tribes in East Africa: The Jie and Turkana, Routledge and Kegan Paul, 1955.
195
The Jie of Uganda, Gibbs, James iinde. HALLOWELL, A. IRVING, Culture and Experience, Univ. of Pennsylvania, 1955. HAMMOND, PETER B. (der.), Cultural and Social Anthropology, Macmillan, 1964. HARDY, DENNIS, Alternative Communities in Nineteenth Century England, Longmans, 1979. HART, DAVID, Clan, Lineage, Local Community and the Feud in a RIFFIAN TRIBE, Sweet, Louise (der) iinde, Peoples and Cultures of the Middle East, Natural History Press, 1970. Rejoinder to Henry Munson Jr. American Anthropologist, XCI, 3, 1989. HINDES, BARRY ve PAUL HIRST, Pre-Capitalist Modes of Production, Routledge and Kegan Paul, 1975. HINE, VIRGINIA, The Basic Paradigm of a Future Socio-Culture System, World Issues, II 1977, s.19-22. HOBSBAWM, ERIC J., Primitive Rebels, Manchester University Press, 1959. hocart, am, Kings and Councillors, Chicago, 1970. HOEBEL, E. ADAMSON, The Law of Primitive Man, Harvard, 1961. Man in the Primitive World, McGraw-Hill, 1958. hogbin, ian (der), Anthropology of New Guinea, Melburne University Press, 1973. The Leaders and the Led: Social Control in Wogeo, New Guinea, Melburne University Press, 1979. HOLMBERG, ALAN, Nomads of the Longbow, Smithsonian Institution, Washington, 1950. HONIGMANN, JOHN J., Ethnography of the Fort Nelson Slave, Yale, 1946. Culture and Ethos of the Kaska, Yale, 1949. hostetler, john a., Amish Society, Johns Hopkins, 1963. Hutterite Society, Johns Hopkins, 1974. howell, p.p., A Manual of Nuer Law, Oxford, 1954.
196
Kaynaka
HUGHES, DIANE, Kinsmen and Neighbors in Medieval Genoa, Harry A. Miskimin, David Herlihy ve A.L. Udovitch iinde, The Medieval City, Yale, 1977. JENNESS, DIAMOND, The Carrier Indians of the Bulkley River: Their Social and Religious Life, Bulletin of the Bureau of American Ethnology, 1943. klima, george, The Barabaig: East African Cattle Herders, Holt, Rinehart ve Winston, 1970. KROEBER, ALFRED L., Handbook of the Indians of California, California Book Co, 1953. Configurations of Culture Growth, Univ. of California, 1944. KROPOTKIN, PETER, Mutual Aid: A Factor in Evolution, Heinemann, Londra, 1902. The State: Its Historic Role, Freedom Press, Londra, 1943. landauer, GUSTAV, For Socialism, Telos, St Louis, 1978. LANGNESS, L.L., Traditional Political Organization, Hogbin, Ian iinde, 1973. Bena Bena, Berndt ve Lawrence iinde. LEE, RICHARD B., The Kung San: Men, Women and Work in a Foraging Society, Cambridge University Press, 1979. LEHNING, ARTHUR (der.), Michael Bakunin: Selected Writings, Grove Press, New York, 1973. LEVAL, GASTON, Collectives in the Spanish Revolution, Freedom Press, Londra, 1975. LEVI-STRAUSS, CLAUDE, Tristes Tropiques, Atheneum, New York, 1964. LEWARNE, CHARLES PIERCE, Utopias on Puget Sound 1885-1915, University of Washington, 1975. LIENHARDT, GODFREY, The Western Dinka in Middleton and Tait. LIPSET, SEYMOUR, MARTIN TROW ve JAMES COLEMAN, Union Democracy, Doubleday, 1956. LODGE, E.C., The Communal Movement in France, cambridge medeval hstory, Cilt V, 1926. LOWIE, ROBERT, The Origin of the State, Rinehart, 1927.
197
Social and Political Life of the Tropical Forest and Marginal Tribes, Steward, Julian (der) iinde, Handbook of South American Indians, Cilt V, 1949. Social Organization, Holt Rinehart ve Winston, 1960. maine, henry, Ancient Law, Murray, Londra, 1861. mair, lucy, Primitive Government, Penguin, 1962. machajski, waclaw, On the Expropriation of the Capitalists, Calverton, V.F. (der.) iinde, The Making of Society, Random House, 1937. malinowski, b., Crime and Custom in Savage Society, Kegan, Paul, Trench ve Trubner, Londra, 1932. MARSHALL, LORNA, The Kung Bushman of the Kalahari Desert, Gibbs, James iinde. MARTIN, JAMES J., Men Against the State, Libertarian Book Club, New York, 1957. MARTINES, LAURO, Power and Imagination, Alfred A Knopf, New York, 1979. MAXIMOFF, G.P., The Political Philosophy of Bakunin: Scientific Anarchism, Free Press, Glencoe, Illinois, 1953. MICHELS, ROBERT, First Lectures in Political Sociology, Harper, 1949. Political Parties, Dover, 1959. MIDDLETON, JOHN, The Political System of the Lugbara of the NileCongo Divide, Middleton ve Tait iinde. The Lugbara of Uganda, Holt, Rinehart and Winston, 1965. MIDDLETON, JOHN ve DAVID TAIT, Tribes withoutRulers, Rutledge ve Kegan Paul, Londra, 1958. MUKHERJEA, CHARULAL, The Santals , Mukherjee Co, Calcutta, 1962. munson, henry j.r., On the Irrelevance of the Segmentary Lineage Model in the Moroccan Rif,; American Anthropologist, XCI, 2, 1989. murdock, george P., The Common Denominator of Cultures, Linton, R. iinde, The Science of Man in the World Crisis, Columbia Univ, 1945. NADEL, S.F., Black Byzantium, Oxford, 1942. NOMAD, MAX, Aspects of Revolt, Noonday Press, 1959. Masters: Old and New, Black Cat Press, Edmonton, Alberta, 1979.
198
Kaynaka
ORANS, MARTIN, The Santal, Wayne State University Press, 1965. ORENSTEIN, HENRY, Asymmetrical Reciprocity: A Contribution to the Theory of Political Legitimacy, Current Anthropology, XXI, 1980. PARETO, VILFREDO, Sociological Writings, Praeger, 1966. pehrson, robert n., The Lappish Herding Leader: A Structural Analysis, American Anthropologist, LVI, 1954. PELLICANI, LUCIANO, Red Bureaucracy, Black Cat Press, Edmonton, Alberta, 1979. PIRENNE, HENRI, Early democracies in the Low Countries, Harper and Row, New York, 1963. POSPISIL, LEOPOLD, The Kapauku Papuans, Holt, Rinehart ve Winston, 1963. PREVITE-ORTON, C.W., The Italian Cities Till c 1200, Cambridge Mediaeval History iinde, V, 1926. PROUDHON, PIERRE J., The General Idea of the Revolution in the Nineteenth Century, Freedom Press, Londra, 1923. The Principle of Federation, Toronto, 1979. What is Property?, William Reeves, Londra, Tarihsiz. RADCLIFFE-BROWN. A.R., The Andaman Islanders, Free Press, Glencoe, I11, 1948. Structure and Function in Primitive Society, Free Press, Glencoe, Illinois, 1952. READ, KENNETH, Leadership and Consensus in a New Guinea Society, American Anthropologist, LXI, 1959. RICHARDS, VERNON, Lessons of the Spanish Revolution, Freedom Press, Londra, 1953. RITTER, ALLEN, Anarchism: A Theoretical Analysis, Cambridge Univ, 1980. ROCKER, RUDOLF, Nationalism and Culture, Rocker Publications Comm., Los Angeles, 1937. RRIG, FRITZ, The Medieval Town, Batsford, Londra, 1967.
199
SAHLINS, MARSHALL, Poor Man, Rich Man, Big-Man, Chief: Political Types in Melanesia and Polynesia, Comparative Studies in Society and History, Cilt V, 1963. Tribesmen, Prentice-Hall, 1968. SCHNEIDER, HAROLD K., Livestock and Equality in East Africa, Indiana University Press, Bloomington, Indiana, 1979. SCHUMACHER, ERNST, Small is Beautiful, Harper and Row, 1973. SCHURTZ, HEINRICH, Alterklassen und Mnnerbnde, Reimer Berlin, 1902. SERVICE, ELMAN, Primitive Social Organization, Random House, 1962. The Hunters, Prentice-Hall, 1966. Origins of the State and Civilization, WW Norton, 1975. SHARP, LAURISTON, People without Politics: The Yir Yiront, Hammond, Peter iinde. SOMERS, GEORGE E., The Dynamics of Santal Traditions in a Peasant Society, Abhenav Publs, New Delhi, 1977. SPENCER, ARTHUR, The Lapps, Crane, Russick and Co, 1978. spencer, b. ve gillen, f.j., The Arunta, Macmillan, Londra, 1927. spencer, robert f., The North Alaskan Eskimos: A Study in Ecology and Society, Bulletin of Bureau of American Ethnology, Washington, 1959. SPOONER, LYSANDER, Lets Abolish Government, Arno Press, New York, 1972. STEWARD, JULIAN, Basin-Plateau Aboriginal So do-Political Groups, Bulletin Bureau of American Ethnology, Washington, 1938. STEWARD, JULIAN ve LOUIS FARON, Native Peoples of South America, McGraw-Hill, 1959. SWARTZ, MARK, VICTOR TURNER ve ARTHUR EDEN (der.), Political Anthropology, Aldine, 1966. TAIT, DAVID, The Territorial Pattern and Lineage System of Konkomba, Middleton ve Tait iinde. The Political System of Konkomba, Ottenberg, Simon ve Phoebe (der.) iinde, Cultures and Societies of Africa, Random House, 1960.
200
Kaynaka
TAYLOR, MICHAEL, Anarchy and Cooperation, John Wiley, 1976. thomas, elizabeth m., The Harmless People, Random House, 1958. THOMPSON, LAURA, The Secret of Culture, Random House, 1969. treitschke, h. von, Politics, Harcourt, Brace & World, 1963. turnbull, colin, The Forest People, Doubleday, 1962. The Mbuti Pygmies of the Congo, Gibbs, James iinde. TURNER, VICTOR, The Ritual Process, Aldine, 1969. TYLOR, EDWARD B., Anthropology, Watts, Londra, 1946. UCHENDU, VICTOR, The Igbo of Southeast Nigeria, Holt, Rinehart and Winston, 1965. VEYSEY, LAURENCE, The Communal Experience: Anarchist and Mystical Communities in Twentieth-Century America, Chicago, 1978. VINOGRADOV, AMAL, The Ait Ndhir of Morocco: A Study of the Social Transformation of a Berber Tribe, University of Michigan, 1974. VOLINE, The Unknown Revolution, Libertarian Book Club, New York, 1955. VORREN, O. ve E. MANKER, Lapp Life and Custom, Oxford, 1962. warner, W. lloyd, A Black Civilization, Harper, 1958. WATANABE, HITOSHI, The Ainu, Bicchieri iinde. WATSON, JAMES B. (der.), New Guinea: The Central Highlands, Special publication of American Anthropologist, 1964. Tairora, Berndt ve Lawrence iinde. WEBER, MAX, The Theory of Social and Economic Organization, Free Press, New York, 1964. WINTER, EDWARD, The Aboriginal Political Structure of Bwamba, Middleton ve Tait iinde. WISSLER, CLARK, Man and Culture, Crowell, New York, 1923. WITTFOGEL, KARL A., Oriental Despotism, Yale, 1963.
201

Efendisiz Halklar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Efendisiz Halklar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E f E n d s z H a l k l a r

Yayna Hazrlayan Alian ahin

Sayfa Dzeni ve Tasarm endoan Yazc

Anari ve Anarizm zerine Sosyal Yaptrmlar Ynetim ve Devlet Sonu

Sosyal Dzen ve Otorite ....................................................................................................................... 18

II. Srece Dar Baz Gzlemler Inuitler Sanlar

III. Avc Toplayclar Arasnda Anari ....................................................................................... 45

Avustralyal Avc Toplayclar .......................................................................................................... 58 Dier Avc Toplayclar Yuroklar

Kuzeybat Kys Yerlileri IV. Anarist Bahvanlar Lugbaralar Tivler

Sahra Alt Afrikas ...................................................................................................................................... 69

Yayla Tongalar ............................................................................................................................................... 81 Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar Ibolar

Yeni Gine ............................................................................................................................................................. 89 Ifugaolar

Kara Dayaklar ................................................................................................................................................ 96

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

106 110 112 117

Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi Samekler veya Laplar Tarmc Toplumlarda Anari

Kltrel Geliim ve Anari .............................................................................................................. 158

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Anari ve Anarizm zerine

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Sosyal Dzen ve Otorite

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Srece Dair Baz Gzlemler

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Srece Dair Baz Gzlemler

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avustralyal Avc Toplayclar

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Dier Avc Toplayclar

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Kuzeybat Kys Yerlileri

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Avc Toplayclar Arasnda Anari

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Sahra Alt Afrikas

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi