Hall Olay

Resl CUREBAL u
Fizik Blm, Fen Fakltesi, Ankara Universitesi, Tandoan, Ankara ou u u g (Dated: March 13, 2013)

I.

DENEYIN AMACI

Akm ile srklenme hz vs arasndaki bant kuluu g lanlrsa; I = nqvs A (5)

Bakr ve Cinko metallerinin sabit manyetik alan deiken akm ve sabit akm deiken manyetik alan gs gs altnda incelenerek Hall katsaysnn deneysel olarak bulunmas ve kuramsal deeriyle karlatrlmas. g s s
II. DENEYE HAZIRLIK BILGILERI A. Klasik Hall Olay

Burada n yk tayclarnn younluunu, A ise iletkenin u s g g akma dik kesit alann gstermektedir. Bu ifadeden vs o ekilip, Denklem 4 te yerine konursa; c UH = RH IB IB = RH nqd d 1 = nq (6) (7)

Genilii w, kalnl d olan dzgn kesilmi dikdrtgen s g g u u s o biimindeki bir iletken paras uzerine Sekil 1 de c c grldu gibi x ekseni ynnde bir E elektrik alan o u ug o u uyguland kabul edilsin. Iletkenden geen I akm g c ve elektronlarn hareket ynleri birbirine zt, C ve D o arasndaki potansiyel fark ise sfrdr. Bu durumda iletken paras uzerine, dorultusu akm dorultusuna c g g dik, yn y eksenine paralel olacak biimde B iddetinde o u c s bir magnetik alan uygulanrsa C ve D yzleri arasnda u EH = RH B j (1)
FIG. 1. Hall olay

bants ile belli bir elektrik alannn olutuu gzlenir. g s g o Bu Hall olaydr. EH ye Hall alan, maddeye gre deien RH o gs deerine de Hall Katsays denir. Burada EH elektrik g alannn oluma nedenini yle aklayabiliriz. E alannn s so c etkisiyle x ekseni ynnde v hz ile hareket etmekte olan o u elektronlar, B magnetik alanna girdiklerinde, iddeti s FL = q( B) = qvB v (2)

B.

Kuantum Hall Olayi

ile verilen Lorentz kuvvetinin uzerlerine etki etmesi sonucu Sekil 1 deki gibi iletkenin ust yzeyine dor itilir u g ler. Elektronlarn giderek ust yzeyde (Cde) toplanmaya u balamas ile C ve D arasnda zt ynde (yn aadan s o o u s g yukar doru) bir Fe elektrik alan kuvveti doar. Elekg g tronlar uzerine etkiyen kuvvet Fe = q E H (3)

ile verileceinden Fe ve FL kuvvetlerinin birbirg lerini dengelemesi durumunda, levha yzeylerine doru u g srklenmelerini durdururlar. Bu durumda uu |Fe | = |FL | qvB = qEH vB = EH UH = EH w UH = vs Bw

(4)

Hall iletkenliinin kuantumlu (ayrk deerli) olmasna g g denir. Birbirine dik elektrik ve manyetik alan ierisindeki c bir iletken veya yar iletkenden hem elektrik alan ynnde o u hem de elektrik ve manyetik alana dik ynde akm o geer. Geen akma gre her iki dorultuda da iletkenc c o g lik luldunde iletkenliin manyetik alannn tersiyle o c ug g doru orantl olduu grlr. B=10 Tesla gibi yksek g g o uu u manyetik alanlarda ise bu orant dorusallktan sapar ve g doldurma arpannn belirli katlarnda enine iletkenlikte c dz blgeler gzlenir. Bu blgeler doldurma arpannn u o o o c tam say katlarnda gzlenirse tam say kuantum hall o etkisi, kesirli katlarnda gzlenirse kesirli kuantum hall o etkisi denir. Bu dzlklerdeki iletkenlik deeri evrensel u u g sabitler olan elektron yknn karesinin, Planck sabitine u u u blmnn tam veya kesirli katlar cinsinden gzlenir. ou u u o Bu oran ince yap sabitinin hassas olarak belirlenmesinde kullanlmaktadr. Ote yandan boyuna iletkenlik, enine iletkenlikteki manyetik alann tersine bal dzlklerin g u u bir sonraki dzle getii blgede sonlu deerler alrken u ug c g o g dzlk blgesinde sfrdr. u u o

FIG. 2. Tam sayl kuantum Hall olaynda kesiklilik FIG. 3. Deney dzenei u g

1980 ylnda K. Klitzing, M. Pepper ve G. Dorda gl uc u manyetik alan ve duk scaklklarda bu etkiyi gzledi. us o Fakat o zaman sadece tam say deerlerinde kuantumlu g olduu gzlenmiti. Buna tamsayl kuantum hall etkg o s isi dendi. 1982de H. Stormer ve D.Tsi kuantumlamann 1/3, 2/3, 2/5, 3/5, 4/3, 5/3 gibi basit kesirli saylar iin c de geerli olduunu gzledi(kesirli kuantum hall etkisi). c g o R.Laughlin de 1983de bu olayn kuramsal aklamasn c yapt. Bu u bilimci bu almalarndan dolay 1998 Noc c s bel dln paylatlar. o uu u s

B.

Deneyin Yaplnda Izlenen Admlar s

III. A.

DENEYIN YAPILISI

Bakr metal deney dzeneine akm ve manyetik alan u g birbirine dik olacak biimde yerletirildi. Akm 10 Amc s per olarak sabitlendi ve manyetik alan Tablo I deki istenen srayla deitirilerek metalin iki yzeyi arasnda gergs u ilim luld ve tablo dolduruldu. Metal deitirilmeden o c u gs manyetik alan 250 mT olarak sabitlendi ve akm -10 ile 10 Amper arasnda deitirilerek gerilimler luld. Tablo II gs o c u dolduruldu ve bakr yerine inko metal taklarak ilemler c s tekrarland. Tablo I ve Tablo II bakrla alnan lumlere o c gre, Tablo III ve Tablo IV ise inkoyla alnan lumlere o c o c gre dolduruldu. Ortalama gerilim deerlerinin nce o g o manyetik alanla sonra akmla deiim grai izildi. Bu gs g c grain eimi kullanlarak Hall katsays hesapland ve g g kuramsal deeriyle kyasland. g

Kullanlan Ara ve Gereler c c C. Deney Sonular c

1 adet bakr (Cu) tayc pano (1) s 1 adet inko (Zn) tayc pano (2) c s 2 adet 300 sarml bobin (3) 1 adet U eklinde ince tabakalardan olumu metal s s s ekirdek c 1 adet 0-30 Volt DC / 20 Amper gc kayna (4) u g 1 adet g kayna (genel) (5) uc g 1 adet ykselte (genel) (6) u c 1 adet dijital teslametre (7) 1 adet Hall probu (8) 1 adet dijital multimetre (9) 1 adet 10/30mV, 200 deg.C lu aleti o c 1 adet genel kska c 1 adet destek ubuu (l=250mm) c g 6 adet krmz balant kablosu (750mm) g 5 adet mavi balant kablosu (750mm) g 2 adet siyah balant kablosu (750mm) g Tornavida

B(mT ) -200 -150 on UH (V ) 14.2 12.7 14.8 13.5 14.5 13.3 of UH f (V ) 11.1 11.6 11.3 11.8 11.5 11.2 UH (V ) 3.1 1.1 3.5 1.7 3.0 2.1 UHort (V ) 3.2 1.6

-100 12.3 12.6 12.0 10.4 10.9 10.8 1.9 1.7 1.2 1.6

-50 11.5 11.8 11.4 10.9 11.3 10.9 0.6 0.5 0.5 0.5

50 11.2 11.8 11.6 11.5 11.6 11.1 -0.3 0.2 0.5 0.1

100 10.3 10.8 10.2 11.8 11.3 11.5 -1.5 -0.5 -1.3 -1.1

150 8.8 9.0 9.1 10.9 11.0 11.5 -2.1 -2.0 -2.4 -2.2

200 7.4 8.3 7.6 10.6 10.5 10.9 -3.2 -2.2 3.3 -2.9

TABLE I. Bakr iin sabit akm,deien manyetik alan altnda c gs Hall gerilimi, kalnlk d=18 m, I = 10 A

Tablo I deki ortalama UH deerlerinin deien g gs manyetik alana gre grai ekil 4 deki gibidir. o g s

3
I(A) -10 on UH (V ) 13.3 12.7 12.9 of UH f (V ) 11.8 11.6 11.5 UH (V ) 1.5 1.1 1.4 UHort (V ) 1.33 -6 12.2 11.8 11.7 11.4 11.3 12.0 0.8 0.5 -0.3 0.33 -2 10.2 9.8 9.9 10.4 10.9 11.1 -0.2 -1.1 -1.2 -0.83 2 11.0 10.6 10.8 11.0 11.2 11.3 0.0 -0.6 -0.5 -0.37 6 11.7 11.3 12.2 11.0 11.6 11.1 0.7 -0.3 1.1 0.5 10 14.2 14.8 15.2 12.0 11.5 12.6 2.2 3.3 2.6 2.7

TABLE II. Bakr iin sabit manyetik alan, deien akm c gs altnda Hall gerilimi, kalnlk d=18 m, B = 250 mT FIG. 4. Bakr metali iin UH (V) - B(T) grai c g
U V

Noktalar iin ortalama bir dorultu belirlenerek eim c g g hesab yaplr. Eimin, y ekseni biriminin x ekseni birg imine oran boyutunda olmas gerekir.

2.5 10 2. 10 1.5 10 1. 10 5. 10 10 5 5. 10

6 6 6 6 7

10

FIG. 6. Bakr metali iin UH (V) - I(A) grai c g

U V 6.12 10 6.11 10 6.1 10
7 7 7 7 7

FIG. 5. Bakr iin UH (V) - B(T) grai eimin bulunmas c g g

6.09 10 6.08 10 0.02

Eim ve denklem 6 kullanlarak Hall katsays belirg lenir.

0.02

0.04

0.06

4.2 107 V y = m= x 0.03 T = 1.4 105 V /T I m = RH d 1.4 10

5 V

FIG. 7. Bakr metali iin UH (V) - I(A) grainin eimi c g g

Bakr metalinin U-I grai eimiyle Hall katsaysnn g g hesaplanmas: m = 5.67 108 = RH 250 18 106 (9)

10 A = RH T 18 106 m V m TA (8)

RH = 4.08 1015 m3 /As Hata hesab: 100 | 4.08 1015 0.53 1010 | = %100 0.53 1010

RH = 2.52 1011

Hata hesab: 100 | 2.52 1011 + 0.53 1010 | = %52.45 0.53 1010

Cinko iin U-B grainin eiminin kullanlarak Hall kat c g g saysnn hesaplanmas: m = 1.83 105 = RH RH 10 25 106 = 4.58 1011

4
-200 7.4 7.7 7.5 of UH f (V ) 12.5 11.9 12.2 UH (V ) -5.1 -4.2 -4.7 UHort (V ) -4.67 B(mT ) on UH (V ) -150 8.2 9.0 8.8 10.6 11.1 10.8 -2.4 -2.1 -2.0 -2.17 -100 9.2 9.6 9.9 10.9 11.0 11.3 -1.7 -1.4 -1.4 -1.50 -50 10.2 10.4 10.5 11.8 12.2 12.4 -1.6 -1.8 -1.9 -1.77 50 11.9 12.2 12.5 11.5 11.1 11.2 0.4 1.1 1.3 0.93 100 12.6 12.7 12.3 11.0 11.5 11.1 1.6 1.2 1.2 1.33 150 13.5 13.8 14.3 10.7 10.9 11.0 2.8 2.9 3.3 3.00 200 13.5 14.1 13.6 10.9 11.0 11.3 2.6 3.1 2.3 2.67 -10 8.2 8.4 8.7 of UH f (V ) 10.9 11.1 11.4 UH (V ) -2.7 -2.7 -2.7 UHort (V ) -2.7 I(A) on UH (V ) -6 8.5 8.9 9.1 10.2 10.3 10.4 -1.7 -1.4 -1.3 -1.47 -2 8.1 8.4 9.0 9.3 9.6 10.3 -1.2 -1.2 -1.3 -1.23 2 11.2 12.0 11.8 9.6 9.9 10.3 1.6 2.1 1.5 1.73 6 13.5 13.6 14.0 9.5 9.8 10.0 4.0 3.8 4.0 3.93 10 16.8 17.2 16.9 11.3 11.5 11.3 5.5 5.7 5.6 5.6

TABLE III. Cinko iin sabit akm,deien manyetik alan c gs altnda Hall gerilimi, kalnlk d=25 m, I = 10 A
U V 2. 10
6

TABLE IV. Cinko iin sabit manyetik alan, deien akm c gs altnda Hall gerilimi, kalnlk d=25 m, B = 250 mT
U V

4. 10 0.2 0.1 2. 10 4. 10
6

0.1

0.2

BT 2. 10

10
6

5 2. 10
6

10

FIG. 8. Cinko metali iin UH (V) - B(T) grai c g

FIG. 10. Cinko metali iin UH (V) - I(A) grai c g

U V 9.9 10 9.8 10 9.7 10 9.6 10
7

0.02

0.02

0.04

0.06

FIG. 9. Cinko metali iin UH (V) - B(T) grainin eimi c g g FIG. 11. Cinko metali iin UH (V) - I(A) grainin eimi c g g

Hata: 100 |4.58 1011 1.0 1010 | = %54.16 1.0 1010 Cinkonun U-I grainin eiminin kullanlarak Hall kat g g saysnn bulunmas: 250 m = 6.25 107 = RH 25 106 RH = 6.25 1014 m3 /As Hata: 100 |6.25 1014 1.0 1010 | = %99.94 1.0 1010

IV.

YORUM

Deneyde bakr ve inko metallerinin Hall katc saylar, klasik Hall olay kullanlarak bulundu. Bulunan katsaylarn iaretlerine baklarak, bakr iin s c yk tayclarn elektronlar, inko iin ise deikler u s c c s olduu anlald. Temelde yk tayc farkllndan g s u s g kaynaklanan iaretin hesaba U-B ve U-I gaklerinin s eimlerinden yansd, inko iin pozitif eimli, bakr g g c c g iin ise negatif eimli bir grak elde edildii grld. c g g ou u Gerilim lulrken sabitlenmeyen ve byk aralklarda o c u u u hzl deiim gsteren deerlerin pik noktalarn kaygs o g dettiimizden byk hata deerleriyle hesaplamalar g u u g yapld. Dorusala en yakn grak bakrn U-B grainde g g elde edildiinden en duk hata da bu deneyde grld. g us ou u

5 Standart sapma bulunarak bunun dndaki noktalar s hesabn dnda tutulsayd daha duk hatalar buluns us abilirdi. yzeye kar, C yzeyinde ise negatif ykl paracklar u s u u u c toplanrlar. Bylece, yariletkenin C ve D yzeylerinde o u

V.

SORULAR

1. Eer pozitif ve negatif iaretli iki yk taycs bulung s u s sayd ve bunlarn da srklenme hzlar ayn byklkte uu u u u olsayd Hall olay gzlenebilir miydi? Neden? Hzlarn o byklkleri farkl olsayd nasl bir fark oluurdu? (Not: u u u s Younluklarn ayn olduunu dunnz.) g g us u u Iki tr yk tayc olsayd yine manyetik alanda u u s ayn sapmalar meydana gelecekti fakat burada nemli o olan + ve - yklerin hareket ynleridir. Lorentz kuvveti u o etkisiyle metalin farkl yzeylerine srklenen ykler u uu u ayn ekilde bir gerilim oluturacaklardr. s s 2. Yar iletkenlerde Hall olay nasl olur aratrnz. s n-tipi ile p-tipi yar iletkenlerde gzlenen Hall olaylar o arasndaki farklar nedir? Yariletkenlerde iki tip tayc birden (elektrons lar ve boluklar) bulunmas nedeni ile durum daha s karmaktr. Ancak, bir tip taycnn dierinden daha s s g fazla olmas durumunda metallerdeki basit durum uygulanabilir. Bylece Hall katsaysnn iaretinden ounluk o s c g tayclarnn cinsi bulunabilir. Tek cins taycnn s s hakim olduu durum iin da bulunarak g c = |RH | (10)

FIG. 12. N tipi yariletkenlerde Hall olay

yk dengesi bozulur ve bu yzeyler aras Hall potanu u siyeli (VH ) veya Hall elektrik alan (EH ) oluur. Pozitif s ykl boluklara etki eden Hall alannn kuvveti Fe ile u u s Lorentz kuvvti FL birbirine zt yndedir (ekil 13). Bu o s kuvvetler eitlendiinde baka yk tayclar toplanmas s g s u s C ve D yzeylerinde son bulur vemagnetik alan baka u s yk tayclarn hareketine etki gstermez. Hall sabiti u s o RH denklem 13 ile verilir. RH = 1 pe (13)

Burada p boluklarn konsantrasyonudur. Hall sabiti ile s potansiyel arasndaki bant denklem 14 deki gibidir. g VH = RH Bi e (14)

bants yardmyla tayc mobilitesi elde edilir. g s Yariletkenlerde tayc s younluklar g metallerle kyaslandnda daha duk olduklarndan RH daha g us byk kar. Dolays ile Hall olay daha iyi duyarllkla u u c ve kolayca lulebilir. Hall katsays bilinen yariletken o c kullanlarak magnetik alan lmek iin Hall sensrleri oc c o yani magnetik alan lebilen sensrler yaplabilir. N oc o tipi yariletkende, elektronlarn younluu boluklardan g g s daha fazla olduu iin Hall olay metallerdeki gibi g c olur. C ve D yzeyleri arasnda oluan Hall potansiyeli u s denklem 11 ile bulunur. VH = RH Bi a (11)

Bu denklemlerde metallerde olduu gibi n elektron g younluudur. Yariletkene, ekil 13 de gsterildii g g s o g gibi bir magnetik alan uygulandnda, pozitif ykl g u u boluklara Lorentz kuvvetinin etkisi aadaki gibidir. s s g FL = eV B (12)

FIG. 13. P tipi yariletkenlerde Hall olay

Magnetik alanda, boluklar Lorentz kuvvetinin etks isiyle rnein D yzeyi ynnde hareketlenirler. Bu o g u o u

3. Kuantum Hall olay deneye hazrlk bilgileri ksmnda ksaca anlatld.

[1] AU Metallerde Hall Olay Deney Notlar [2] Arthur Beiser Concepts of Modern Physics [3] tr.wikipedia.com

[4] AKU Yariletken Fizii, Ismail Hakk SARPUN g [5] Iletken ve Yariletkenlerde Hall Olay (belgeler.com) [6] AKU Kathal Fizii Ders Notlar, Ismail Hakk SARPUN g