T.C.

ANKARA N VERS TES TAR H (YEN A TAR H ) ANAB L M DALI

OSMANLI VERG HUKUKUNDA AVARIZ KAVRAMI VE AVARIZIN DAREDEK ROL

Doktora Tezi

Levent KK

Ankara 2007

T.C. ANKARA N VERS TES TAR H(YEN A TAR H ) ANAB L M DALI

OSMANLI VERG HUKUKUNDA AVARIZ KAVRAMI VE AVARIZIN DAREDEK ROL

Doktora Tezi

Levent KK

Tez Danman Yrd. Do. Dr. A. Latif ARMAAN

Ankara 2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H(YEN A TAR H ) ANAB L M DALI

OSMANLI VERG HUKUKUNDA AVARIZ KAVRAMI VE AVARIZIN DAREDEK ROL

Doktora Tezi Tez Danman Yrd. Do. Dr. A. Latif ARMAAN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ... mzas . .

Tez Snav Tarihi ..

NSZ Osmanl devleti kurulu dneminden itibaren kendine zg yaps ve kurumlar ile Ortadou ve n Asyada ykselen devletlerden farkn ortaya koymutur. Osmanllar, Bizans ve ran devlet geleneklerini kendi uygulamalar ierisine dhil ederek ve yeni bir kimlik kazandrarak an gerektirdii ekillere dntrmlerdir. Osmanl devleti gcnn zirvede olduu klasik dnem ve sonrasnda gelitirdii toprak ve devlet sistemi ile ileri bir devlet ynetim geleneine sahip olduunu ortaya koymutur. Biz bu almamzda Osmanl vergi hukukunun Avarz kavramna ykledii mana ile birlikte devlet ve birey arasnda bir vasta olan vergi konusuna Osmanl uygulamalar rneinde nasl bir deer verildiini ele alacaz. Avarz vergisinin 17. yzyldan itibaren olaanlamas ardndan nakdilemesi ve bu durumun dnya ekonomik konjonktrnn gerei olarak ortaya kmasnn Osmanl devletinde yaratt deiim ele alnacaktr. Ayrca lkede Avarz gerektirecek durumlarn ortaya kmas yani ktlk, sava, deprem, sel gibi olaand tehlikeler durumunda devletin yeni vergi ve uygulamalar hangi ltler erevesinde vcuda getirdii ele alnacaktr. Ayrca avarz vergisini talep eden devletin bu verginin toplanmas iin nasl bir organizasyon gelitirdii ve bu vergiyi klasik ve sonras dnem artlar ierisinde nasl bir prensibe dayandrdna deinilecektir.

Bu aratrmay hazrlarken deerli vakit ve grlerini esirgemeyen hocam Prof. Dr. zer Ergen ile danman olarak katklarn grdm Yrd. Do. Dr. Abdullatif Armaana teekkrlerimi sunarm. Levent KK ANKARA

ii

 NDEK LER Sayfa: NSZ................................................................................................................ i NDEK LER .................................................................................................iii KISALTMALAR ............................................................................................. vii

GR A- Konunun Takdimi......................................................................................... 1 B- Tezin Problematii........................................................................................ 5 C- Aratrmada Bavurulan Kaynaklar ......................................................... 11 D- Deerlendirme............................................................................................. 25

I. BLM OSMANLI VERG S STEM NDE AVARIZIN YER

1.1. Osmanl Vergi Sistemi............................................................................... 26 1.1.1. Osmanl Vergi Sisteminin Prensipleri ................................................... 27 1.1.1.1. eri Vergiler ....................................................................................... 30 1.1.1.2. rfi Vergiler ........................................................................................ 32 1.1.1.2.1. Teklif-i Adiye .................................................................................. 33 1.1.1.2.2. Teklif-i akka.................................................................................. 33 1.1.1.3. Avarz Vergileri.36 1.1.1.4. Muafiyet Esaslar39 1.1.1.5. Deerlendirme..42

iii

II. BLM AVARIZ C NS NDEN VERG LER 2.1. Avarzhanelerin Tespiti............................................................................. 44 2.2. Resmin Aln ekilleri.............................................................................. 47 2.2.1. Avarz Toplama Trleri......................................................................... 53 2.2.1.1. Ayn Olarak Alnanlar ........................................................................ 53 2.2.1.2. Hizmet Olarak Alnanlar .................................................................... 57 2.2.1.3. Bedel Olarak Alnanlar ....................................................................... 58 2.3. Deerlendirme........................................................................................... 59

III. BLM SEFERLER N H ZMET VE LOJ ST K DESTE N AVARIZ

3.1. 1. Avarzn Alma ekilleri......................................................................... 60 3.1.2. Ayn Olarak Toplanan Avarz ............................................................... 67 3.1.2.1. Nzl.................................................................................................... 67 3.1.2.1.1. Ocaklk Uygulamas 72 3.1.2.2. Srsat ................................................................................................... 75 3.1.2.3. tira..................................................................................................... 77 3.1.3. Hizmet Olarak denen Avarz- Divaniye ............................................ 79 3.1.3.1. Orducu Esnaf ..................................................................................... 79 3.1.3.2. Kreki ................................................................................................ 82 3.1.3.2.1. Kreki Temin Etme Yntemleri .................................................... 82 3.1.3.3. Kprc ............................................................................................... 85

iv

3.1.3.4. Suyolcu................................................................................................. 87 3.1.3.5. Avc/Sayyad ......................................................................................... 87 3.1.3.6. Derbendci............................................................................................. 88 3.1.3.7. Madenci ............................................................................................... 89 3.1.3.8. Yrkler/ Evlad- Fatihanlar .............................................................. 91 3.1.3.9. Dier Hizmet eitleri (Tuzcu, eltiki, Kaldrmc) ..93 3.2. Mekn Organizasyonu Salanmas in Avarz....................................... 95 3.2.1. Yol A Oluturma ................................................................................. 95 3.2.2. Menzil Tekilat ...................................................................................... 96 3.2.3. Derbend Tekilat ................................................................................... 99 3.3. Dier Genel Hizmetler in Avarz......................................................... 100 3.3.1. Mahalle, Ky ve Esnaf Avarz Akeleri............................................... 100 3.3.2. Beklenmedik Durumlar in Avarz.................................................... 101 3.4. Genel Hizmetler Karl Avarzdan Muafiyet ..................................... 103 3.5. Deerlendirme......................................................................................... 109

IV. BLM 18. YZYILDA DARE VE AVARIZ VERG LER 4.1. Avarz Vergilerinin Olaanlamas ........................................................ 111 4.2. mddiye Vergileri .................................................................................. 111 4.2.1. mdd- Seferiye ................................................................................... 112 4.2.2. mdd- Hazeriyye................................................................................ 117 4.3. Bidatler................................................................................................... 122 4.4. Deerlendirme......................................................................................... 123

4.5. 18. yzyl rneinde Uygulama.............................................................. 125 SONU........................................................................................................... 135 EKLER........................................................................................................... 137 TABLOLAR................................................................................................... 154 B BL YOGRAFYA ....................................................................................... 160 ZET.............................................................................................................. 181 ABSTRACT ................................................................................................... 182

vi

KISALTMALAR

Age B BOA C c. Ca ev. DTCFD EI FM L M MAD MKF N OTAM S s TDV A TOEM TVYY Z Za

: Ad Geen Eser : Receb : Babakanlk Osmanl Arivi : Cemaziyel- Aher : Cilt : Cemaziyel -Evvel : eviren : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi : Encyclopedia of slam : stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas : evval : Muharrem : Maliyeden Mdevver Defterler : Mevkufat : Ramazan : Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi : Safer : Sayfa : aban : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas : Tarih Vakf Yurt Yaynlar : Zilhicce : Zilkade

BDAGM : Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

vii

GR

A. Konunun Takdimi Osmanlcada vergi anlamna gelen birok kelime vardr. Bunlar arasnda det, teklif veya oul biimiyle teklif, resm oul biimiyle rsum, bac hemen saylabilir. Gmrk,mizan, kapan gibi ilgili zel adlar da sayarsak bu say daha da artar. Teklif esasen ikiye ayrlm olup birisi eri dieri eri olmayan olarak adlandrlmtr. eri dayana olan vergilere Teklif-i eriyye, eri dayana olmayan vergilere de Teklif-i rfiye denilmitir. Teklif-i eriyye; zekt, r, hara, cizye gibi drt esasdan ibarettir. Bunlara mali bir terim olarak garamat-i maliye de denilmitir. Teklif-i rfiye ise iki ksma ayrlm birisine teklif-i adiye dierine de teklif-i akka ad verilmitir. Bu vergilerin toplanmasnda eri dayanak aranm ve reayann cihad iin devlete yapaca fedakrlklar arasnda saylarak merulatrlmaya allmtr.1 Baz aratrmaclar ise teklif kelimesini genel olarak bir ahsa ykletilen herhangi bir klfet manasnda kullanmlardr. Teklif-i Maliye eklinde kullanld zaman harlar da iine alan atiye, imdadiye gibi bilumum vastal ve vastasz vergileri ifade ederdi. 18. yzylda vergi devletin fertlere yapt hizmetlerin bedeli olarak telakki edilirken, 19. yzylda fertler tarafndan devlet iin yaplan fedakrlklar eklinde mtalaa edilmitir. 20. yzylda ise fertlerin devlete kar

Sleyman, Sudi, Defter-i Muktesid, (Yayna hazrlayan Mehmet Ali nal), Isparta, 1996, s. 21

yapmakla mkellef olduklar vatani bir vazife, bir vecibe, bir bor olarak telakki olunmaya balanmtr.2 Buna bakarak genellikle Osmanl devletinde verginin reaya ile ilikilerde temel bir belirleyici olduu grlm ve vergi sistemi zerinde ayrntl olarak durulmutur.3 Verginin bu belirleyici zellii ylesine aktr ki reaya statsnde olanlarn temel zellii olarak vergi mkellefi bulunmalar gsterilmi ve bu ykmllk dnda kalanlar muaf ad altnda toplanmtr. Bu aratrma, devlet-birey ilikileri asndan nce bu belirleyici zellii olan vergi zerinde durduktan sonra Osmanl vergi sistemi arasnda slami kaynakl nemli bir alan olarak grlen ve genel olarak avarz diye adlandrlan vergi grubunu mali ve ekonomik olarak deil bir ynetim gstergesi olarak ele almay amalamtr. Osmanl imparatorluunda devlet gelirlerini ve masraflarn tek bir merkezden idare etmeyi gerektiren bugnk anlamyla bir devlet btesi ve masraflarn belirli bir takm prensiplere gre halka tevzi ve taksim edilmesi eklinde ortaya kan bir vergi anlay bulunmuyordu. Devlet, zamann tekilat ve maliye sisteminin prensiplerine uyarak vergi toplamak hakkn dirlik, malikne ve vakf eklinde eitli hizmet ve vazife sahiplerine terk etmi durumdayd.
Sayar, Nihat Sami, Amme Maliyesi ve Devlet Gelirleri, cilt I, stanbul, 1961, s. 25 Tabakolu, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1986, Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve tima Tarihi, Ankara, 1969, Akda Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas; Ankara, 1963, Kazc Ziya, Osmanl Vergi Sistemi, stanbul 2005, Ktkolu Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps (Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi);(Editr Ekmeleddin hsanolu), stanbul 1994, Karamrsel Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler; Ankara 1940; Gen Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi; stanbul 2000, nalck Halil, slam Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl; Ankara 1950
3 2

Bu vaziyette padiah da dhil umumiyetle herkes kendisine tahsis edilmi olan arazi ve reayann sahibi sfatyla konulu ve toplanma usulleri, eit ve miktarlar btn ayrntlar ile kanunlarda tespit edilmi olan eri veya rfi birok har ve resimleri kendi nam ve hesaplarna toplarlar ve onlarn gelirleriyle memuriyetlerine ait vazifelerin ifasn temin ederlerdi. Devlet, cizye ve anam vergilerini dorudan kendisi iin tahsil ettiinden dolay bu vergileri toplarken vakf ve dirliklere mdahale ederek gnderdii mevkufat eminleri aracl ile tahsilt yapard. Bunun dnda devletin daha byk bir salahiyeti daha vardr ki, o da, zaruret meydana kt takdirde btn tebaasndan her trl hizmet ve yardm istemek hakkn kendisi iin muhafaza etmi olmasdr. te bu suretle her trl dirlik tahsisat eklinde kendi nam ve hesaplarna tahsili vazife veya hizmet sahiplerine terkedilmi bulunan vergiler haricinde, fevkalade olarak ve mnhasran devlet elinde kalan bir salahiyet tekil ettii iin, ancak divann teklif ve karar ve padiahn emri ile toplanabilen vergilere umumi bir tabir ile avarz- divaniye ad verilmekteydi. Bu devirlere ait vesikalarda avarz- divaniye ve teklif-i rfiye nam altnda zikredilen vergiler olduka eitli ve oktu. Ordunun geecei yollar boyunca tesis edilen menzil tekilatna; vasf ve miktar belirlenen zahireyi gtrp satmak (srsat), ordunun ihtiyac iin lazm gelen harp malzemesini, arpa ve saman tedarik ve nakletmek(nzul), icabnda amele, hayvan ve araba bulmak, kreki, azap, cerahor, kavas vb. namlar altnda orduya yardmc snflar temin etmek, hisar yapmak ve nihayet avarz akesi ad altnda belirli bir miktar para ile devletin veya seferin idare masraflarna itirak etmek avarz- divaniye denilen vergilerin belli ballarndan idiler.4

Barkan, mer Ltfi, Avarz, slam Ansiklopedisi, cilt II. MEB Yaynlar, s. 345

Yukardaki aklamalardan anlald gibi Osmanl devleti vergi, devlet ve birey arasndaki ilikilerin temel belirleyicisi idi. Ayrca reaya statsnde bulunan bireye yklenen vergi esas itibariyle devlet tarafndan ona sunulmu bir hizmetin karl idi. Dier bir deyile padiah ve onun yetkilendirdii grevliler karlnda bir kamu hizmeti sunumu bulunmayan hibir faaliyet alannda bireylere vergi yklemek hakkna sahip deildi. Osmanl vergi anlaynn ilk ve en nemli dayana ve yorumu budur. Dier yandan Osmanllar 19. yzyla gelinceye kadar reayadan bir hizmet karl talep ettikleri vergilerin byk bir blmn merkez hazineye aktarmadan kaynanda bir takm hizmet ve mkellefiyetler karl olarak devlet grevlilerine brakmlardr. Tmar sistemi dediimiz uygulama bu havale sistemidir. Yani bir anlamda reayaya hizmet gtren dirlik sahibi hizmetinin karln dorudan hizmet sunduu reayadan almak hakkn padiah beratyla kazanmtr. Devlet bu iliki iinde merkezi ve dzenleyici bir rol stlenmitir. Hangi hizmetin karl ne kadar ve nasl vergi alnacan, vergi talebinin zamanlamasn elinde tutmutur. Bu uygulamada birey ve devlet arasnda asl hizmeti salayan ve vergi toplayan dirlik sahibinin almaya yetkili olduu vergilerin asl blm olaan vergilerdir. Burada devletin ikinci bir rol sz konusudur. O da tmar sistemi iinde kendi adna yetkilendirdii ve reaya ile vergi ilikisini kurduu dirlik sahibinin yetki alanlarn dorudan kendi dirlikleri olarak belirlemesidir. Bu bakmdan her bir dirlik sahibinin taht- hkmeti bu yetki alandr. Oysa her dirlik sahibinin yetki alannn dnda Memalik-i Mahrusenin tmn

ilgilendiren ve yetki alanlarna paralanm bir hukuki ilikinin tesinde nem tayan bir st devlet birey ilikisi vardr. rnein sava, harb-darb, genel asayisizlik gibi olaylar ya da doal afetlerin sebep olaca ykmlar arzi fakat genel nlem gerektiren hususlardr. Bunun dnda lkenin btnnn entegrasyonunun salanmas ve blgeler ve beldeler aras faaliyetlerinin dzenlenmesi sz konusu olduunda tek tek dirlik alanlar ile zmlenemeyecek durumlar ortaya kar. te vergi sisteminin ikinci nemli grubu olan avarz vergileri bu entegrasyonun ve genel ilikinin kurulmasnda etkin olan nemli bir mal aratr.

B. Tezin Problematii Bu tezde avarz vergilerinin idaredeki rol ele alnrken temel problematik bu genel iliki ann kuruluunda avarz vergilerinin ne anlama geldiini anlamak ve aklamaktr. Tezin ilerleyen ksmlarnda aklanaca gibi bu vergiler balangta olaanst zamanlarda alnmtr. Ancak 17. ve 18. yzylda iliki a tek tek dirlik sahiplerinin taht- hkmetinden Memalik-i Mahrusenin tmne doru yaygnlaan bir nitelik kazand iin srekli hale gelmitir. O yzden tezde ncelikle avarz vergilerinin devlet ve birey arasndaki hizmete dayanan ilikinin nasl bir arac olduu sorusuna cevap aranacaktr. kinci olarak da bu ilikilerin konjonktrel durumu izlenecek ve yeni durumlarn ne tr avarz vergileri ortaya kard ve bunlarn hukuksal ve siyasal dayanaklar belirlenmeye allacaktr.

Bu aratrmay yapmamzda iki neden n plana kar. Birincisi verginin mali zellii ne kt iin yaplan aratrmalarn ou maliye tarihi veya kamu ekonomisi ile ilgilidir. Bu alandaki bilgi fazlal Avarz diye adlandrlan vergi grubunun ikincil fonksiyonunu perdelemitir. Verginin idar boyutu reaya ve devlet arasndaki ilikiyi belirleyen yn ihmal edilmitir. kincisi de; Osmanl devletindeki konjonktrel gelime ile ilgilidir. Bilindii gibi 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avarz trnden vergiler daha nceleri sadece olaanst durumlarda talep edilirken srekli alnr hale gelmitir. Bu gelime tarihileri ister istemez Osmanl Maliyesinin bozulmas ve artan ihtiyalarn olaan vergiler ile karlayamaz duruma dmesi gibi bir sorunu aklama isteine yneltmitir. Oysa byle bir durum gerek olsa bile Avarz vergileri slam devletinde her zaman alnmtr ve bu vergiler ilgili blmlerde aklanaca zere gerek vergi ykmllerinden deil; vergi ykmls bireylerin oluturduu toplulukdan

alnmaktadr. Toplumu ilgilendiren bir ykmllk olduu iin de Avarz Hanesi ad altnda itibar vergi haneleri dzenlenerek toplanmtr. Avarz Hane sinin teekkl ile merkezden veya tara yneticilerinden gelen Avarz tr tekliflerin tevzi ve taksimi belli esaslara dayandrlm ve bu esaslarn kadimden beri olmasna zen gsterilmitir. Bu bakmdan gerek Avarz Hane sinin teekkl gerekse gelen tekliflerin tevzi ve taksimi bir kamu grevi sayld iin avrz tr vergilerinin toplanmas kadnn zel grevleri arasna konulmutur. Bu zellii de Avarz vergilerinin mali ve

ekonomik bir gsterge olarak kullanlabilirlii yannda kamu ilikisi gstergesi olarak incelenmesini zorunlu klmaktadr. almamz bu bakmdan sz edilen verginin bu yann ortaya karmay amalamtr. Bu ynyle bir ilk nitelii tayaca iin baz zorluklar da iinde barndrmaktadr. Byle bir amaca ulaabilmek ve anlalr bir tarih anlats kurabilmek iin almamzda yle bir yntem izlenecektir. nce verginin devlet birey ilikisi iinde roln aklayabilmek iin ynetim niteliini aklamak zere Osmanl vergi sistemi iindeki vergi trleri ve bu vergilerin reayaya gtrlm hangi hizmetlerin karl olduu aratrlacaktr. Devletin eriatlk ve rflk fonksiyonlar; reaya zerine yklenen vergiler ile anlam bulmutur. Rsum-u rfiye adn alan vergi grubunu devlet; yrtclk ve uygulayclk grevlerinin karl olarak ve rfn bu konumda gerekli olan hizmetlerine bedel olarak kabul etmitir. Daha ak bir ifade ile hkmeti oluturan btn hizmet personelinin grev harcamalar reayaca denecek vergiler halinde deerlendirilmitir. Bylece rfi ilemi kendileri yapan ehl-i rf emekleri karl bu tre giren vergileri hak etmilerdir.5 Osmanl devleti, teklif-i divaniye adn alan vergi grubunu olaand durumlarda hazinenin karlamakta glk ektii nakit ve rn tedariki iin kendi selahiyetinde brakmt. Dorudan Divann karar olarak kan ve sefer vergileri olarak

Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik Ve Dzenlik Kavgas, s.45

adlandrlan bir grup salma, devletin varlkl mslmanlardan cihad anlayna yapacaklar katknn bir uzants olarak alnmaktayd. 6 Byle bir tespitin ardndan Avarz trnden vergiler tasnif edilecek ve bu tasnif iinde yer alan vergilerin hangi artlarda ve niin talep edildii ve nasl topland zerinde durulacaktr. Bu aklamalar srasnda gsterilecei gibi Avarz vergisi reayadan talep edilirken Mekn ne kar. Yani; bu vergi mekna bal bir vergidir. Bu ynyle Osmanl dneminde mekn organizasyonu asndan da nemli bir gsterge olarak ele alnabilir. Ayrca mekn ve yerleme teorileri asndan salam tahlillere temel oluturabilir. Bu amalara ulaabilmek iin bir zaman snrlamasna gidilmemi vergilerin ynetim zelliini daha iyi aklayabilmek iin belirli bir deiiklik ve dzenlemelerin yapld dnemlere ayr ayr gndermelerde bulunulmutur. Osmanllarda mslman reaya, raiyyet rsumu ad verilen ift, bennk ve mcerred resimlerini, gayrimslim olanlar ise cizye ve ispenlerini, ayrca devletin sava, yangn, ktlk, sel gibi olaanst bir durum karsnda ykledii avarz- divaniye ve r gibi vergileri vermek durumundayd. Bunun yan sra Osmanl ehir ve kasabalarnda yaayan halk, ziraatle megul olmadklar ve ehirlerin byk bir iktisadi ve sosyal dirliin merkezi olmas dolaysyla, devlet tarafndan daha farkl biimde vergilendirilmitir. ehir ahalisi, genellikle ticaret, endstri ve benzeri iler yapan, geimini ve kazancn bu gibi ilerden salayan kimselerden teekkl etmekteydi. Genelde esnaf olarak adlandrlan bu kiiler, devlet ekonomisine, pazarlarda sattklar mallar dolaysyla verdikleri vergilerle katkda bulunmaktadrlar.

Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, Cilt II. s. 46

Osmanl ehirlerinin teekkl ve gelimesi, bir ksm sosyal tesislerin inas ile yakndan alakal grlmektedir. Nitekim ehirlerde tesis edilen imaretler ihtiya sahibi her inan ve milletten kimselerin buralara akn etmesine yol amtr. Ayrca ehirlerin da ve kylerin arasnda bir pazar ve deiim noktas olmas zellii de bu hususta tesirli olmutur. ehir halkndan ayr olarak bir dier retici snf da kyller yani iftilerdi. mparatorluun ekonomik yaps ziraate dayandndan bu ile megul kyllerin devlet asndan ne kadar nemli olduu aikrdr. Kyde yaayan ve asl ii iftilik olan halk ulam imknlarnn kt olduu ve belli merkezler dnda ehirlemenin pek grlmedii 15. ve 17. yzylda toplum hayatnn srdrlebilmesi iin birtakm ek ilerle de megul oluyorlard. Gerekten bunlar arasnda mam, eyh, Fakih ve Kethda gibi dini ve idari liderler dnda terzi, ul dokuyucu, bakrc, demirci, semerci, hallac gibi meslek sahipleri de yer alyordu. Ky halk arasnda msellem ve muaf adlar altnda iki insan kmesi daha vard. Msellemler, daha Osmanl devletinin temeli atlrken kurulan yaya ve msellem adndaki iki askeri birliin devamn oluturuyorlard. 15. ve 16. yzyllarda Osmanl kylleri arasnda yer alan bir dier zmre de vergiden muaf olanlard. Tahrir defterlerine mufn genel adyla ve mesleklerini belirleyen isimlerle yazlmlard. Bunlar arasnda kaleleri korumakla ykml olan ve ksmen tarmla da uraan hisar erleri, bunlarn yardmcln yapan kale mlazmlar, yine kalelerde grev yapan kreki, demirci, marangoz gibi ustalar, sayyadan denilen kuular, kreci denilen madenciler, devlet adna pirin eken eltikiler, geitleri bekleyen derbendciler ve kprcler vardr. Bunlardan baka zaviyedarlar, dkn

sipahiler, tek bir camii de on kiilik gruplar halinde grev yapan camii mlazmlar ile hatip, imam, hafz ve eyhler, cemat-i ulema yani ilim adamlar kmesi denilen insanlar, zellikle eyhler ve eyhzade denen eyhoullar ile sipahizade denilen beyoullar da muaflar arasndayd. Bunlar ya hi vergi demiyor veya sadece baz vergilerden muaf tutuluyorlard.7 rnein bir dnemde teklif-i akka diye adlandrlan ve ok eitlendii tespit edilen teklif-i akka cinsi taleplerin yerini imdadiyelerin almasnn arka plannda nelerin bulunduu sorusuna cevap aranmtr. Teklif-i akka; eyalet, liva ve kazalarda hizmet eden idarecilerin halktan aldklar kanunsuz tekliflerdir. Ayrca muaf olan kiilerden ve yerlerden alnan vergiler de muaf olduu halde alndndan dolay teklif-i akka olarak adlandrlabilir. Bu eit vergilere nal baha, izme baha, kaftan baha, tavuk baha, devriye baha ve konak akesi gibilerini rnek olarak sayabiliriz. Yneticiler grev yaptklar blgelerin dna ktklar zaman konakladklar mahallin halk zerine orada yaptklar hizmetlere karlk olarak bir takm kanunsuz vergiler yklemektedirler. zelikle yol zerinde bulunan yerleim merkezleri yneticilerin sk urad yerler olmutur. Bu vergilerin saylarnn artmasnda devlet idaresinin zayflamasnn etkisinin yannda parann ekonomik deer kaybna uramasnn da rol bulunmaktadr.8

Yediyldz, Bahaeddin, Osmanl Toplumu Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr, Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994, s.357; nalck, Halil, Raiyyet Rsmu, Belleten, Cilt, 23, Ankara, 1959, s. 50 8 Uluay, aatay, Saruhan da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1949, s. 37

10

C. Aratrmada Bavurulan Kaynaklar

Bu almamzn temel kaynaklar kukusuz Osmanl Maliye kaytlardr. Her trden belge ve zellikle Avarz Defteri diye adlandrlan ve Osmanl arivinde Maliyeden Mdevver defterler arasnda saklanan koleksiyonlar taranm ve anlaml veriler karmak zere incelemeye alnmtr. Bu veriler kukusuz ok farkl amalar iin kullanlmtr. Birincil amalarna vurgu yapmakla birlikte; almamzda yukarda szn ettiimiz temel ama hep n planda tutulmutur Osmanl vergi sisteminde avrz tr vergilerin zel bir yeri vardr. Bu tr vergiler, olaand zamanlarda talep edilir, bu yzden de dorudan gerek vergi ykmllerinden alnmayp, bir gruba veya cemaate topluca yklenirdi. Kadlarca oluturulan ve avrzhnesi denen itibar vergi haneleri yoluyla cemaatten toplanrd. Bu vergi trlerinin bir baka nemli zellii, zaman ve mekna gre deiik biimlerde talep edilmi olmasdr. ou zaman gerekli grld durumlarda ayn talepte bulunulurdu ve aynen toplanan bu vergiler, genellikle sava zamanlarnda seferde bulunan ordunun ihtiyacn karlamak zere istenilen yere gtrlp orada ykler boaltlarak teslim edildii iin bunlara nzul genel ad verilmiti. Kimi zaman bu ykmllk, ortaya kan bir gereksinimi karlamak zere hizmet olarak talep edilebilirdi. 17. ve 18. yzyllarda ise, ekonomik hayatn parasallamas ile birlikte her ikisinin bedeli olarak alnmaya baland. Bu zellikleriyle avrz trnden vergiler, genel sistem iinde idarenin daha geni kullanm alan bulduu bir enstrmand.

11

Bugne kadar vergi sisteminin dier trlerinde olduu gibi, avarz vergi grubunun da mal boyutu zerinde doyurucu almalar yapld halde, bunlarn idar gereksinimlere ne lde cevap verdikleri aratrma konusu yaplmamtr. Bu bakmdan bu tezde, vergilerin bu yn zerinde bir denemeye giriilmektedir. Mevcut literatre bakldnda, genellikle bir tr sava vergisi demek olan avrz hakknda yzeysel aklamalar bulunmaktadr. Avarz ortaya karan sebepler nelerdi? Hangi zaman dilimlerinde toplanrd? Bu vergiyi toplayan grevlilerin merkez ile ilikileri nasld? Tarzndaki sorular, birok metinde ya satr aralarnda gemekte ve bunlara cevap aranmamakta, ya da birok yaz, bu tr sorular kendilerine problem edinmemektedir. Oysa birok monografide, bu tr vergilerin mal boyutundan ziyade ynetsel boyutunu aa karacak bilgi bulmak mmkndr. rnein Ltfi Paa9, Mustafa Nuri Paa10, Abdurrahman Vefik11 ve Sleyman Sudi12 gibi Osmanl dnemi mverrih ve aratrclar bu tr vergilerin hukuki dayanaklar ve uygulamadaki zellikleri hakknda doyurucu bilgiler vermilerdir.

Ltfi Paa, Tevarih-i Ali Osman Osmanl devletinin kuruluundan 1553 e kadar olan dnemin olaylarn anlatr. Ayrca Asafname, isimli siyasetname trndeki eseri ile mellif devlet idaresi mesleine ait tespit ve bilgiler sunmaktadr.
10

Mustafa Nuri Paa, Netyicl- Vukut, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, IV Cilt, Yayna Hazrlayan Neet aatay, TTK yay. Ankara,1979 11 Sayn, Abdurrahman Vefik, Kavaid-i Teklif ve Tarih-i Mli isimli eserleri ile Osmanl maliye tarihine ilikin bilgiler vermitir. 12 Sleyman, Sudi, Defter-i Muktesid, Osmanl Vergi Dzeni, Yaynlayan Mehmet Ali nal, Isparta, 1996, Eserde Osmanl devletinin gelirleri 6 balk altnda toplanm avarz- divaniye vergileri de bunlara ek olarak gruplanmtr. Bu gelirlerin harcanma kalemleri de yoksul ve fukara gruplar, asker snf mensuplar, mall, garip, aresizler, eitim, salk, bayndrlk hizmetleri sunanlar ile snr muhafazasnda bulunanlarn masraflar olarak belirlenmitir. Sleyman Sudinin bir dier eseri El Mebhisl-Maliye Fid- Devletil-Osmaniye ad ile 1881de Vakit gazetesinde yaynlanan Osmanl maliyesi ve vergi dzeni ile ilgili makalesidir. Tanzimat ncesi Osmanl vergi eitlerini aklamakta ve bu vergilerin toplanmas srasnda oluan olumsuzluklara ve suistimallere yer vermektedir. Tanzimat sonras dnem iinde devletin fonksiyonlarnda meydana gelen deimelere bal olarak iltizam, msadere ve ganimet konularnda skntlar meydana geldii anlatlmaktadr. Bu dnemde Bat dnyasnn iinde bulunduu durum anlatlarak, Bat dnyas uygulamalarnn stnl vurgulanmaktadr.

12

Osmanl tarihilerinden Ltfi Paa Asfname isimli eserinde avarzn ilk kez II. Bayazid dneminde ordu ve donanmann ihtiyalarn karlamak amacyla alnmaya balandndan bahsederek bu verginin nceleri be ylda bir yirmi ake olarak daha sonra ise krk ake olarak alndn anlatmaktadr. Avarz konusuna deinen bir dier Osmanl mverrihi de Koi Beydir13. Koi Bey IV. Murad ve Sultan brahime sunmu olduu risalelerinde Osmanl devlet ve toplum dzeninin temel ilkelerini belirtmekte ve bu temel ilkelerin problemlerin zm iin gerekli unsur olduunu dile getirmektedir. Ayrca tmar sistemini anlatarak bu sistemin devlet sistemi iindeki nemine vurgu yapmaktadr. Koi Bey eserinde avarz ile ilgili bilgiler verirken bu verginin IV. Murat dneminde miktarnn yz akeye ulatn da zikretmektedir. Bu verginin balangta sava zamanlarnda toplandn hatta buna peksimet baha denildiini, daha sonra deprem, sel ve yangn gibi afetler srasnda da konularak her yl dzenli olarak alnmaya balandn anlatmaktadr. 19. yzyl Osmanl maliyeci ve siyaset adamlarndan birisi olan Sud Sleyman, Defter-i Muktesid isimli eserinde 1893 tarihine kadar olan Osmanl mal tarihi hakknda bilgiler vermektedir. Sudi Sleyman eserinde, teklifin temelde eri ve eri olmayan adyla iki gruba ayrldn dile getirerek eri vergilerin zekt, r, hara ve cizyeden ibaret olduunu, rfi vergilerin ise iki gruba ayrldn birinci grupta yer alan teklif-i adiye ya da mutade vergilerinin, reayann sava iin yapaca fedakrlklar arasnda saylarak eri dayanaa kavuturulduunu, ikinci grupta yer alan teklif-i akka vergilerinin ise rf mensuplarnn kendi ihtiyalar iin bir takm angarya ve keyfi muameleler olarak adlandrldn ve reaya zerine yklendiini bize ulatrmaktadr.
13

Koi Bey, Koi Bey Risalesi, Sadeletiren Zuhuri Danman, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985

13

Bir dier aratrmac olan Abdurrahman Vefik Sayn, Teklif Kavidi isimli eserinde teklif-i rfiyenin devletin olaanst ihtiyalar iin hkmdar tarafndan konulan vergiler olduunu dile getirmitir. Temelde iki gruba ayrlan teklif-i rfiyenin birinci grubunda yer alanlarn sefer masraflar iin konulduu belirtilerek gaza ve cihadn faziletleri iin reayann yapmas gereken fedakrlklar olarak saylmas gerektii anlatlmtr. Bylelikle eri dayanak da elde edilmitir. kinci grupta yer alan vergiler ise olaanst ihtiyalara dayanmayan ve teklif koyma esaslarna uymayan keyfi ve adaletsiz uygulamalara neden olan vergiler olarak adlandrlmtr. Bu grup vergiler iin eri dayanak bulunmadndan dolay hkmdarlarn bu eit vergilere izin verme konusunda ihtiyatl davrandklarndan bahsedilmitir. Abdurrahman Vefik Sayn Teklif Kavaidi isimli eserinin An Cemaatin Tevzi Olunan Vergiler balnda tevzi kaidelerine uygun olarak toplanan vergi trlerini ve alnma esaslarn da

aklamaktadr.14

Modern literatrde dorudan avrz konu edinen alma fazla deildir. Bu balamda adndan ilk sz edilecek nemli tarihi mer Ltfi Barkandr. Birok almasnda bu konuya deinmi ve zel blmler ayrm olan Barkann zikredilmesi gereken birinci aratrmas, slam Ansiklopedisinde yaynlanm olan Avrz

maddesidir.15 Barkan, burada derli toplu olarak bilgi vermekte ve bu grup altnda toplanan vergilerin hukuk dayanaklarn, trlerini aklamaktadr. Ayn mealde ve tarzda konuyu ele alan ikinci dikkate deer aratrc, Halil Sahillioludur. Onun
14 15

Sayn, Abdurrahman Vefik, Teklif Kavidi,Osmanl Vergi Sistemi, Ankara, 1999, s. 7 Barkan, mer Ltfi, Avarz , slam Ansiklopedisi, Cilt II. s. 13-19,

14

Diyanet Vakfnn yaynlamakta olduu slam Ansiklopedisinde yer alan ayn adl maddesi, bu bakmdan aratrmaclarn ilk bavuraca kaynaklardan birisi olma zelliini tamaktadr.16 Bir dier aratrma da Mnir Aktepeye aittir. Kendisi, 17. Asra Ait stanbul Kazas Avarz Defterini yaynlayarak stanbulun toporafyas ve nfusu hakknda nemli bilgiler edinmemizi salamtr.17 Yine Nejat Gyn hne deyimi ile ilgili makalesinde, Avarz ve dier vergilerin toplanmas srasnda prensip olarak kabul edilen hne deyiminin hangi hususlar arz ettiini ve kstaslarn neye gre belirlendiini ortaya koymutur.18 Ayrca aatay Uluayn Saruhan eyaleti rneinde ekyalk ve halk hareketleri konulu aratrmalar ile bu konu zerinde alacak olanlara nemli bilgiler vermekte, dier yandan da Saruhan sancann avarzhane tablolar vastasyla sancan ekonomik boyutu ile ilgili deerlendirmelerde bulunmaktadr. Bundan baka Uluay, tevzi defterlerinin de nasl vcuda getirildiini sancak rneinde anlatarak yerel idarecilerin bu defterlerin hazrlanmasnda aldklar rollere de deinmitir.19 Yine avarz ve nzl konular ile ilgilenen Bruce McGoven de avarz ve nzl teekkln 20 konu edinen bildirisinde, avrzhnesi ve vergi mkellefleriyle ilikisine deinmekte; konunun demografik boyutuna k tutmaktadr. Ayrca Feridun

16 17

Sahilliolu, Halil, Avarz TDV A, cilt II s.108-110 Aktepe, Mnir, , XVII. Asra Ait stanbul Kazas Avarz Defteri, stanbul Enstits Dergisi Cilt III. stanbul, 1957 s. 109-139 18 Gyn, Nejat, Hane Deyimi Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi , Cilt, XXXII, stanbul, 1979, s. 331-348 19 Uluay, aatay, 18. ve 19. Yzyllarda Saruhan da Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, 1955, s. 37-55 20 McGoven, Bruce, Osmanl Avarz ve Nzl Teekkl 1600-1830 VIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Cilt, II. Ankara, 1981 s. 1327-1330

15

Emecan, Kayack kazasyla ilgili monografisinde dorudan defteri inceleme konusu yapmtr.21 Avarz vergisi ve bu verginin kaytlarnn tutulduu Mufassal Avarz Defterleri ile ilgili aratrmalar yapan Oktay zelde bu alandaki almalara katkda bulunmutur. 17. yzyldan itibaren cizye ve avarz tahrirlerinde esas amacn ne olduu konusunda aklamlar yapmtr. Avarz defterlerinin, 17. yzyl Osmanl demografi ve iskn tarihi asndan nemli bir kaynak olduunu ve bu kaynan salam analizlerle dnemin zelliklerini ortaya koyacana deinmitir.22 Konu ile ilgilenen bir dier aratrmac Mehmet Ali naldr. 1646 tarihli Harput Kazas Avarz Defterinde avrzhne tabirine, avarz defterlerine ve tahrirlerine deinerek yerel lekli olarak bu teklifin hususiyetini ortaya koymutur.23 Ayrca M. Hanefi Bostan da Of kazasna ait avarz ve cizye defterini yaymlayarak 15. ve 16. asrda kazada ve blgede meydana gelen nfus hareketlerini izlemi, kazann Mslman ve gayrimslim nfus potansiyellerini ve yerleim birimlerinin ekonomik boyutunu anlamaya almtr.24 Avarz- divaniye ve teklif-i rfiye konular ile ilgili olarak Halil nalckn Osmanllarda Raiyyet Rsmu isimli makalesi Osmanl devletinde reayay
Emecan, Feridun, Kayack Kazasnn Avarz Defteri, Tarih Enstits Dergisi, XII, 1982, s. 159170 22 zel, Oktay, "17. Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemli Bir Kaynak: 'Mufassal' Avrz Defterleri", Uluslararas XII. Trk Tarih Kongresi (12-17 Eyll 1994 Ankara), XII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, Ankara: TTK Basmevi, 2000, 736-743; Ayrca, "Cizye ve Avarz Defterleri", Halil nalck & evket Pamuk (Editr.), Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, Ankara: Devlet statistik Enstits Yaynlar, 2000, 35-50. 23 nal, Mehmet Ali, 1646 Tarihli Harput Kazas Avarz Defteri, Tarih ncelemeleri Dergisi, Cilt, XII, zmir, 1997, Ege niversitesi, s. 9-73 24 Bostan, M. Hanefi, , XVII. yzyl Avarz ve Cizye Defterlerine Gre Of kazasnn Nfusu ve Etnik Yaps, XIV. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, 9-13 Eyll 2002, II. Cilt I. Ksm s. 413-429
21

16

ilgilendiren her trl tekalifin salnma ve toplanma esaslar ile ilgili olduka tafsilatl bilgiler sunmaktadr.25 Yine Ltf Gerin XVI. ve XVII. yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler isimli eseri avarzn eitli trleri olan nzl, srsat, itira ve avarz akesi ile ilgili olduka tafsilatl bilgiler sunmakta, ayn ve bedel olarak denebilen bu vergilerin reaya asndan nasl bir mali klfet getirdii konusu incelenmektedir. Ayrca muafiyetler ile birlikte devletin bu vergileri toplama esaslar da olduka ak ve kesin ifadelerle netlie kavuturulmaktadr.26 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi isimli eserinde Osmanl iktisat tarihi terminolojisi ierisinde avarz vergisinin hangi manalar tadn ortaya koyarak konu ile ilgilenecekler iin temel baz bilgiler vermitir.27 Avarz konusuna deinen bir dier aratrmac olan Linda Darling almasnda cizye ve avarz toplama esaslarn ele alarak tahsildarlarn grevleri ile ilgili deerlendirmelerde bulunmutur. Ayrca avarzn ocaklk haline gelmesiyle ilgili deiimleri de ele alarak devletin donanma, ahr ve mutfak iin bu eit bir organizasyona ihtiya duyduunu vurgulamtr.28 Mehmet z ve Fatma Acun tarafndan Orta Karadeniz Tarihinin Kaynaklar balnda Canik ve ark-i Karahisar avarz defterleri incelenerek, 17. yzyl avarz

25

nalck, Halil, , Osmanllarda Raiyyet Rsumu,Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul, 1996 s. 31-65 26 Ger, Ltfi, Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul, 1964, s. 58 27 Tabakolu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s.153-161 28 Darling, Linda, Revenue- Raising and Legitmacy Tax Collecton and Fnance Administraton in the Ottoman Empre, 1560-1660 Leden Newyork Kln 1996, s. 79

17

tahrirleri nda dnemin sosyo- ekonomik ve demografi tarihi ile ilgili nemli bilgiler ortaya konulmutur.29 Halil nalck avarz konusuna da deindii bir almasnda, avarzn reaya iin dier vergiler arasnda en klfetlisi haline geliini, kent ve krsal alan nfusunun bu vergi yk altnda ezildiini anlatmaktadr. Ayrca ncln avarz vergilerinin yapt yeni vergilendirme sisteminde ayan ve erafn da nemli pozisyonlar elde ettiini ve nemli sosyal deiimler yaandn vurgulamaktadr.30 Avarz- divaniye konusunu baz aratrmaclar eserlerinin vergi blmlerinde ele alarak deerlendirmilerdir. Bu aratrmaclardan birisi olan Yavuz Cezar, savalarn gelir deil masraf kaps olmas ve bu masraflarn merkezi hazineye yklenmeye allmasnn, Osmanl btelerinin yapsndan kaynaklandn vurgulamaktadr. Avarz ve bedeliyeler gibi baz nakd ykmllklerin olaand tahsilt kalemleri olmakdan karak Hazine-i Amirenin olaan gelirleri arasna katlarak merkezi ordunun artan personel ve mhimmat masraflarnn finansmannda kullanlr hale geliini anlatmaktadr.31 Bir dier aratrmac olan Mustafa Cezar, eserinde Kapkulu svarileri ve Yenierilerin 16. asrdan itibaren bu verginin tahsiltnda rol alma ve iltizam sistemine dhil olma srelerini anlatmtr.32 Bu konu ile ilgili alma yapan bir dier aratrmac da Sleyman Demircidir. almasnda nfus bilimi

z Mehmet, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynaklar VIII (Canik Sanca Avrz Defteri 1642) , Cilt 8, XXVII. Ankara, 2008; Acun, Fatma, Karahisar- ark Sanca Mufassal Avrz Defteri (1642-1643 Tarihli), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2008 30 nalck, Halil, Military and Fscal Transformaton in the Ottoman Empre, 1600-1700, Archvum Ottomancum, Studies in the Ottoman Social and Econmic History, Cilt, VI. 1980, London, 1985, s. 283-337 31 Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, (XVIII. Yzyldan Tanzimata Mali Tarih), Alan yaynclk, stanbul, 1986, s. 27-57 32 Cezar, Mustafa, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul, 1975 s.52-65
29

18

almalarnda avarzhane kaytlarnn nemine deinerek Karaman ve Sivas eyaletleri rneinde 17. yzyl nfus deiikliklerini ele almtr.33 Yukarda sz edilen ariv belgeleri ve aratrma eserlerinden karlan bilgiler tezimizin konusu asndan u tasnif dhilinde deerlendirmeye tabi tutulmutur. a) Avarz umumi ad altnda birok kalemdeki verginin nitelii ve devlet ile toplum asndan hangi hizmet ve fayday gerekletirmek zere alnd sorusuna cevap aranmtr. b) Bir takm avarz ykmls gruplarn hangi hizmet ve kamu yararn yerine getirme karl olarak avarz tr vergilerden muaf tutulduklar zerinde durulmutur. Bylelikle devlet, reaya, vergi ve hizmet arasndaki iliki kurulmasn salayacak veri derlemesi yaplmtr. c) zellikle tarm d retim ve hizmet salamas iin faaliyette bulunan esnaf gruplarnn avarz cinsinden olan ve orducu mkellefiyeti diye anlan

ykmllklerinin bu balamda nasl deerlendirilecei tezin problematiinin bir blmn oluturmutur. Konumuz bakmndan nemli olan ariv belgelerine gelince; zellikle Tanzimat sonras gelien Osmanl arivciliinin bize sunmu olduu defter ve belge kolleksiyonlar, Osmanl klasik ve sonras dnem yaam koullarn ve dnemin

Demirci, Sleyman, "Demography and History: The value of the avrizhne registers for demographic research: A case study of the Ottoman Sub-provinces of Konya, Kayseri, Sivas and Bozok, 1620s-1700" a paper presented at an international conference held at the University of Chicago; April 30th and May 1st 2004: the 19th Annual Middle East History and Theory Conference, Chicago, ll-USA ( ngilizce sunulmu bildiri)

33

19

zelliklerini bize en iyi anlatan kaynaklar durumundadr. Kaynaka blmnde vereceimiz bu kaynaklar, konuyla ilgilenen aratrmaclarn dikkatini ekecek zelliktedirler. Bu almamzn temel kaynaklar kukusuz Osmanl Maliye kaytlardr. Her trden belge ve zellikle Avarz Defteri diye adlandrlan kaytlar, Osmanl Arivinde Maliyeden Mdevver Defterler koleksiyonlar iinde yer almaktadr. Bu seri ierisinde arazi tahriri, Saray ve Yenieri mevacipleri gibi eitli konulara dair alt seriler bulunmaktadr. Bu alt seriler nzul, srsat, itira, avarzhane, menzil ve derbentler ile ilgili konular ieren defterlerden olumaktadr. Sz edilen defterler 1427 ylndan balayp 1927 ylna kadar olan dnemi kapsamakta ve 23138 adedi bulmaktadr.34

Bu almada Maliyeden Mdevver Defterler serisinden kaynaka ksmnda numaralarn verdiimiz defterler kullanlmtr. Bu defterlerde Silistre, Kayseri, Canik, Bosna, slimiye, Rakka, Alacahisar, Bozcaada, Manisa, stanbul, Nibolu, Akahisar, Antakya, Hayrabolu, Tekirda, Edirne eyalet ve kazalarnda avarz ve dier avarz trleri olan nzul, itira ve srsat ile ilgili bilgi ve uygulamalar bulunmaktadr. Bu defter serileri ierisinde avarz mkellefi olan reayann tab olduu artlar, yl, grup ve blge itibariyle deyecekleri avarz miktarlar ile her blgede avarz hanesinin ka itibari haneden olutuu bilgileri yer almaktadr. Yine bu defterlerin bize sunduu bilgiler arasnda baz kaza ve kylerin ocaklk hususiyetleri kaytl olmakla

34

Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, BDAGM, II. Bask, stanbul 2002, s.270-271

20

birlikte hangi maddeleri temin etmekle mkellef tutulduklar da kaytldr. Defter serilerinden elde ettiimiz bir dier bilgi menzilci ve derbendci adlar ile bir takm muafiyet gruplarnn hangi esaslar dhilinde bu muafiyeti kazandklardr. Yine bu defter serisi iinde hrfet gruplarnn ihtiya zamanlarnda orducu tayin edilmeleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Konumuz ile ilgili bir dier defter grubu ise Mevkufat defterleridir. Bunlar, Mevkft ya da Rsm kalemi denen brolarda retilen belgelerdir. Bu brolarn balca grevi, rfi vergilerle avarz ve bedel-i nzl vergilerine bakmak, bir gider iin tahsis edilip harcanmadan kalan paray Hazineye aktarmak, menzil kaytlarn tutmak ve masraflarn karlamak, sava zaman blgelerin gnderdii askerlere verilen tahsisat ve iae masraflarn salamak idi. 1490 ve 1840 yllarn kapsayan dneme ait 442 adet Mevkufat defteri bulunmaktadr. Ayrca Mevkufat kalemine bal olarak da 1527 ile 1785 ylarn kapsayan 4382 defter bulunmaktadr.35

Yararlandmz defterler arasnda yer alan bir dier defter tasnifi, Osmanl arivinde Kamil Kepeci Mevkufat Kalemi ad ile kaytl olan defter serisidir. Bu defterler arasnda yer alan 2884, 2717, 2477, 2797, 2481 ve 2482 numaral defterlerde derbendcilik esas ve uygulamalarna ilikin kaytlar bulunmaktadr. Bu hizmeti yerine getirenlerin muafiyet esaslar aklanmaktadr. Ayrca asker terimi iinde yer alan gruplarn hangileri olduuna ve kimlerden olutuuna dair aklamalar yer almaktadr.

35

Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, BDAGM, stanbul 2002, s. 174-176.

21

Mevkufat kaleminin dosya usul envanter kaytlar iinde 735, 569, 389 numaral gmlek kataloglarndan Saray iin katr itirasna ilikin kaytlar elde edilmitir. Doanc ve Gvercinci zmrelerinin teklif-i rfiyye ve teklif-i akkadan muafiyet kazanmalar ile ilgili kaytlarda defterlerde anlatlan konular arasndadr. Ayrca menzil ve derbend hizmetinde bulunan gruplarn tabi olduu artlar belirtilerek onlarn muafiyet esaslar aklanmtr. Muafiyet sahibi olan gruplara kaftan baha, srsat ve itira adlar ile yeni vergiler konmasnn yasaklanmas ile ilgili bilgiler de belgelerden elde ettiimiz bilgilerdendir. Bir dier belge grubumuz Osmanl Arivinde Cevdet Maliye adl tasnif iinde yer almaktadr. Bu tasnif, belgeleri kronolojik bir sra gzetmeksizin konularna gre toplamtr. Bu ekilde oluturulan bu tasnifte, 17 blm iinde 1553 ile 1904 yllar arasnda retilmi belgeler, dosya halinde yer almaktadr.36

Bizim bu almamzda yararlandmz bir dier belge tasnifi Osmanl arivinde Cevdet Maliye adyla kaytl olanlardr. Bu belgelerde bireysel olarak Eyalet, Sancak ve kazalarn teklif-i rfiye ve avarz- divaniye vergilerini ne miktarda verdikleri, ka haneye tabi olduklar ve bu verginin tahsilinde merkez tarafndan hangi grevlilerin memur klndklar bilgileri yer almaktadr. Yine bu belge trleri iinde ehl-i rfn teklif-i akkaya bavurmasndan ve reayann sknt ierisine dmesinden bahsedilmektedir. Ayrca bu belgelerde zimm gruplarn baz hizmetler karl avarz- divniyyeden muaf tutulmalar durumu da grlmektedir. Kullandmz Cevdet Maliye
36

Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, BDAGM, stanbul 2002, s. 411.

22

belgeleri iinde muafiyet elde etmek iin eitli gruplarn askerlik iddias ile divana bavurduklar bilgileri de yer almaktadr. Bu belgelerde reayann avarz

ykmllklerini demede glk ektii bilgileri sklkla yer almakta ve Divandan ykmllklerinin drlmesi iin taleplerde bulunmalar dile getirilmektedir. Belgelerde anlatlan bir dier konu kprclk ve suyolculuk gibi hizmetler karl avarz muafiyeti elde etmek iin baz gruplarn bavuruda bulunmalardr. Yine Manisa Sanca ve kazalarnda meydana gelen yangn sonras avarzdan af istekleri belgelerde anlatlmaktadr. Ayrca baz sancaklarda taun(veba) hastalnn grlmesi zerine

reayann ykmllklerinin kaldrlmas ile ilgili bilgiler yer almaktadr. Baz kazalarn yenilenen tahrirleri sonras evlad- fatihnlk hususiyetlerinin sona erdirilerek avarza tabi klnmalar anlatlmaktadr. Kale tamir ve onarm gibi ykmllkler karl avarz muafiyeti elde edilmesi de belgelerin anlatt bir dier konudur. Karadeniz kysndaki baz ehir ve kasabalarn reayas krekilik hizmeti ile ykml klnarak Osmanl donanmasna hizmet etmektedirler ve bunun karl avarz muafiyeti elde etmektedirler. Osmanl Saray iin bir takm av hayvanlar avlayanlarn bu hizmetleri karl avarzdan muaf tutulmalar defterlerin anlatt konulardandr. Bir dier defter grubu ise Osmanl devletinin bte aklarn kapamak amacyla bavurduu imdadiye vergileri ile ilgili defterlerdir. Sava ve bar dnemlerinde iki farkl balk altnda toplanan imdad- seferiye ve imdad- hazariye vergilerine ilikin kaytlar imdadiye balnda toplanmtr. Divan- Hmayun Defterleri katalounda

23

1575 ve 1844 tarihleri arasnda yer alan 16 defterde seferiye ve hazariye konular yer almaktadr.37

Bizim tezimizde kullandmz hazariye(hadariye) defterleri 4, 5, 7 ve 9 numaral defterlerdir. Bu defterlerde 1143/1731 ylna ait baz eyalet ve sancaklarn imdd- seferiye miktarlar belirtilerek bu miktarlar eksiksiz olarak sefer seraskerine teslim edilmesi konusunda bilgiler bulunmaktadr. Ayrca sancak mutasarrflarnn kap halklarn tehizatl ve donanml olarak sefere hazr hale getirmeleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Ayrca ekya hcum ve saldrlarndan korunma konusunda baz sancaklarn mutasarrflarnn nlem almalar ile ilgili divan emirleri de yer almaktadr. Ayrca baz eyalet valilerinin zerlerinde baki kalan imdad- seferiyeleri Hazineye teslim etmeleri konusundaki emirlerde defterlerde yer alan konular arasndadr. Yararlandmz bir dier ariv malzemesi 278 numaral Karaman eriyye sicili ile 2 Numaral Malatya eriyye sicilidir. Bu defterlerden imddiye esaslar ile ilgili bilgiler elde edilmitir. ark seferleri iin istenen nzul zahiresinin miktarlar ile birlikte lek olarak kullanlacak stanbul kilesinin karl olan nakit tutarlar da aklanmtr. Bu sicil kaytlarnda sancak mutasarrflar ve eyalet valilerinin imdd- seferiye ve imdd- hazeriye adyla alacaklar yardmlarn onlarn sava ve bar dnemlerinde devr, kaftan baha ve zahire baha gibi kanunsuz vergilere bavurmamalar iin konulduundan bahsedilmitir.

37

Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, BDAGM, stanbul 2002, s. 41.

24

D. Deerlendirme Avarzn Osmanl vergi sisteminde yeri ve kullanm alanlarna ilikin olarak geni bir veri kayna olarak yararlandmz ariv malzemesi, bugne kadar daha ok maliye tarihi ile ilgili anlatlar iin kullanlmtr. Bizim tezimizin ana sorunsal, bu verileri Osmanl idare tarihi anlats iin kullanmaktr. Reayaya gtrlecek hizmeti daha ok dirlik leinde zmeyi amalayan ve bunun iin de vergileri bu snrlar iinde shib-i arz veya shib-i raiyyet diye nitelenen dirlik sahiplerine havale eden tmar sistemi iinde avarz nem kazanmaktadr. Devlet, daha geni meknlar ve dirlik boyutunu aan hizmetler iin avarz bir ynetim arac olarak kullanmtr. Yukarda ierikleri aklanan veriler, bu adan deerlendirilecektir.

25

I. BLM OSMANLI VERG S STEM NDE AVARIZIN YER

1.1. Osmanl Vergi Sistemi Osmanl devleti ok geni topraklar zerinde yzyllarca hkm sren bir devletti. Dolaysyla bu geni corafyada eitli rk, din, dil, rf, adet ve kltrlere bal topluluklar bnyesinde barndryordu. Devlet her yn ile birbirinden ok farkl ve deiik grntler sergileyen halknn durumunu gzden geirmek durumundayd. Devlet bal bulunduu hukuk sisteminin normlarna uygun olarak onlar ynetmek ve onlardan baz mkellefiyetleri yerine getirmelerini istemek durumundayd. Bu beklentilerinin ilk ve en nde geleni devlet ve kamu faaliyetlerinin devamlln salamak amacyla halkna vergiler yklemesidir. Osmanl tarihinde vergi konusunun nasl bir nem tadn daha iyi kavrayabilmek iin btn devlet kurulularnn vergi ii ile dorudan doruya ilikili olduunu vurgulamak gerekir.38 Kamu hizmetinde alan btn memur ve askerler hazineden nakit para almak yerine, reayann zerinde bulunan vergileri kendilerinin maalar olarak belirleyen bir sisteme dhil olduklarndan dolay Osmanl sistemi dier Trk - slam devletlerinin ynetim anlaylarndan farkllk arz eder.

38

Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, s.45; Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin erilii Meselesi,stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt, XI, 3-4, Ankara, 1945, s.203-224

26

1.1.1. Osmanl Vergi Toplama Sisteminin Prensipleri Osmanl devleti vergi toplama sistemini iki prensip zerinde ina etmitir. Bunlardan birincisi slam hukuku dieri ise rf hukukudur. Teklif-i eriyye vergi grubu (cizye, zekt, r, hara) tamamen slam hukuku esaslarna gre belirlenmitir. Osmanl devletinde eri vergilerin esasn tekil eden vergilerin toplanmas ve sarf edilmesi gibi hkmler fkh kitaplarnda tafsilatl olarak anlatld

ekildedir.39 Teklif-i rfiyye vergi grubu (imdadiye-i seferiye, imdadiye-i hazeriyye, avarz akesi, bedel-i nzl, zahire baha, kreki bedeli, kaftan baha, menzil mal vesaire) ise tamamen geleneklere bal kalnarak reaya zerine ykmlenmitir.40 Bu vergi grubu her dneme, devlete, topluma ve ihtiyaca gre deiiklikler

gsterebilmektedir. slam devletlerinde hkmdarlar toplumsal gereklilikler ve faydalar iin eriatn kendilerine tanm olduu alanlarda kanun koyma ve uygulama ans bulmulardr. Devlet yaamnda hemen her zaman ortaya kan yeni gereksinmeler slam hukukunun dondurulmu kalplaryla dorudan doruya ilgili deilse de yeni hukuk kurallar ile birbirlerine uyarlanmlardr. Bu durum neredeyse bir zorunluluk halini alm ve eriatn zne aykr olmamak kouluyla ulema, egemenlik hakkna sahip olan sultanlara bu konuda istedikleri gibi davranmak yetkisini vermitir. Bu konuda ulemann dncesi u ekildedir: eriat dzeni ebedidir. Her vakit var olacaktr. Bu dzeni slam topluluunda yaatmak ise siyasal gce sahip olan

hkmdarn grevidir. lahi olan slam sistemini hkmdarn akl yoluyla koyaca

Sleyman, Sud, Defter-i Muktesid, s.23; zbilgen Erol, Osmanl Hukukunun Yaps, stanbul, 1985, s.43; Tu Salih, slm Vergi Hukukunun Ortaya k, Ankara, 1963, s 12; Yrkn, Yusuf, Ziya, Kuran- Kerimden Ayetlerle slm Esaslar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002, s. 234 40 Sayn, Abdurrahman Vefik, Teklif Kavaidi, s.26, Osmanl devletinde rfi vergilerin tamamnn yaklak 97 adet olduunu bunlarn isimlerinin blgelere gre farkllk arz ettiini kaydetmektedir

39

27

kurallar gelitirebilir ve koruyabilir. lahi hukuka dokunmamak ve ona aykr olmamak kouluyla Osmanl hkmdarnn hukuk yapma yetkisi vardr. Osmanl hkmdarnn bu yetkisine dayanarak koyduu hukuka rfi hukuk ad verilmitir. rf; padiahn eriat d alanda aklna dayanarak slam yararna koyduu kurallar anlamna

gelmektedir.41 Osmanl hkmdarlar kamu zarureti ve iyi geleneklere uymak mlahazas ile eriatn aka kar gelmedii hususlarda herhangi bri kurala bal kalmadan kanun karma yetkisine sahiptirler. Bu yetkinin kullanlnda mdahaleye ak olmayan eriatn ak brakt kap kullanlmtr. Bu kap rfi hukuk olarak adlandrlmtr. Burada kullanlan rf kelimesi gelenek deil, hkmdarn kendi yetkisine bavurularak kartlan kanun anlamna gelmektedir. 42 Osmanl devleti rfi sultani gelenei ile eriatn varolduu ve bunlarn taraftarlarnn devlete ve devletin hukukuna egemen olmak iin verdikleri mcadelenin yks iinde ortaya kmtr. Bu srede Osmanllar devr aldklar tre ve eski

devletlerin gei tecrbelerinden yararlanmak suretiyle kendilerine has bir hususiyet kazanmlardr.43 Osmanl devleti dier Trk slam devletleri gibi rfi vergileri hayata geirirken dayanak olarak uzun sren savalar ve eri vergilerin bu savalarn maliyetini karlamaktan uzak olmasn gstermitir. Byk bir ordunun beslenmesi, donatlmas

ok, Cokun- Mumcu Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1985 s.186; nalck, Halil, Osmanl Hukukuna Giri, rfi Sultan ve Fatihin Kanunlar, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIII/2 1958, s. 102-126 42 Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix yaynlar, Ankara, 1985, s. 30 43 Hassan, mit, Osmanl, rgt- nan- Davrantan Hukuk deolojiye, letiim yaynlar, stanbul, 2001, s. 20

41

28

ve savaa hazr hale getirilmesi ayrca donanmann da ihtiyalarnn karlanmas gibi zorunluluklar devleti bu eit vergiler vcuda getirmeye mecbur brakmtr.44 Osmanl devleti eri vergilerin yannda rfi vergiler vcuda getirmek suretiyle ayrca vergi kaynaklarnn potansiyelinin de kaybolmamas iin kontrol mekanizmasn devaml canl tutmak metoduyla miri arazi rejiminin hayatiyetini ortaya koyuyordu.45

Osmanl devletinde eri vergilerin yan sra rfi vergiler vcuda getirilmesinin arkasnda slam hukukunun oluum biimiyle ve Osmanl devletinin iinde bulunduu siyasi, idari ve hukuk artlarla olan ilikinin rol byktr. Devletin iinde bulunduu ekonomik, asker ve idar artlar yeni dzenlemeler yaparken bu esaslar dikkate almasn gerektirmitir. Teklif-i eriyye grubunda olan zekt, r, cizye, hara gibi vergiler devletin mevcut harcamalarn karlamaktan uzak olunca devlet de rfi vergiler ad altnda yeni vergileri uygulamaya koymutur. Bu uygulama tarm alanlarnn gl toprak sahiplerinin ortaya kmasna neden olacak ekilde tek elde toplanmasn ya da vergi tahsilini gletirecek ekilde paralanmasn engelleyecek bir yntemle iftilere datlmasn ve arazilerin de bu yapy bozmayacak ekilde dzenlenmesini gerektirmitir. Geni bir corafyaya yaylm bulunan devlette sknet ve asayiin glkle salanmas ar bir ceza politikasn, devletin ekonomik darlk iinde bulunduu dnemlerde para cezalarnn, donanmadaki krekiye ihtiya bulunduu

44 45

Akda, Mustafa, Trkiyenin timai ve ktisadi Tarihi I, Ankara, 1959 s. 517 nalck, Halil, slami Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl, s.21, Ayrca, Osmanlda Devlet, Hukuk ve Adalet, stanbul, 2000 s. 28

29

dnemlerde de krek cezalarnn arlk kazanmasn gerekli klm devlet de ihtiyaca dayal olarak bu dzenlemeleri yapmaktan geri kalmamtr.46 Osmanl Devleti mslman bir toplumun ana unsurunu oluturduu bir devlettir. Dolaysyla er hukuku hem nazar olarak hem de amel olarak her konuda uygulamaya koymaktan uzak kalmamtr. Tabi bu uygulamay dier Trk- slam devletlerinin metotlarndan yararlanarak yapmtr.47

Osmanl vergi sisteminin temel zelliklerinden birisi tebeasndan ald vergilerin tebeay ekonomik ve hukuk ynden rencide etmemesine dayanan uygulama anlaydr.

1.1.1.1. er Vergiler slam vergi hukukunun kaynaklar Kuran, snnet, icma ve kyasa

dayanmaktadr. Zekt, cizye, r ve hara ad verilen vergiler bu drt temel unsura dayandrlmtr. slam hukukunun temel kayna kurandr. Kuran ilk bavuru

kaynadr. Kuran dndaki kaynaklar Kuran aklayan ve yorumlayan normlar durumundadr. Ancak Kuranda tartma konusu olan durum ile ilgili bilgiler bulunmazsa dier kaynaklara bavurulmaktadr.48 Osmanl maliyesinin gelirini tekil eden vergiler drt eittir. Bunlardan birincisine zekt ad verilir. Belli bir gelire sahip olan zenginlerin Allahn rzasn kazanmak amacyla malnn krkda birini fakirlere
Aydn, Mehmet Akif, Trk Hukuk Tarihi; stanbul, 1999, s.72 Cin, Halil- Akgndz, Ahmet, Trk slam Hukuk Tarihi, c.I, stanbul, 1992, s. 142 48 Akgndz, Ahmet, Osmanl kanunnameleri, I. Kitap, stanbul, 1990, s.49
47 46

30

vermesidir. Zektn farz olarak deerlendirilmesinde iki prensip gzetilmitir. Birincisi nefsi cimrilikden kurtarmak, ikincisi ise ihtiya iinde bulunanlara yardm etmektir. Zengin Mslmanlarn vermekle ykml klnd zekt bir ynyle de mal bir ibadet grnmndedir. Bir dier vergi Mslmanlardan alnan ardr. Genellikle arazinin verdii rn miktar zerinden ayn olarak alnrd. Miktar ondabir ile ikide bir arasnda deiebilmekteydi. Reaya ve sipahi arasndaki ilikiyi belirleyen vergidir. eri vergilerin bir dieri gayrimslimlerin tasarruf ettii topraklardan alnan haradr. Fetihden sonra gayrimslimlerin tasarrufunda braklan arazilerden alnan vergidir. Harac- Muvazzaf ve harac- Mukasseme olarak ikiye ayrlmaktadr. Harac- Muvazzafda vergilendirme arazinin byklne gre yaplmaktadr. Harac- Mukassemede ise elde edilen rnn 1/10 ile 1/2 arasnda deien orandr. Dier bir eri vergi ise cizyedir. Gayrimslimlerin askerlik hizmetleri yapmamalar karl, korunmalarnn bedelini devlete demeleridir.49 Bunun yan sra devlet; farkl din, dil ve milletlere mensup kiileri de lke snrlar ierisinde tebea olarak kabul ettiinden dolay teklif-i eriyye grubu vergiler de eitlenmitir. Osmanl devleti ilhk ettii topraklar hemen tmar sistemine dahil etmeyip, bir mddet eski gelenek ve prensiplere bal kalarak verilendirmektedir. Blge halknn Osmanl sistemine uyumunu saladktan sonra tahrir ilemini gerekletirmekte ve yeniden kendi vergilendirmesine tabi klmaktadr.
50

Temelde zekt, r, cizye ve hara gibi vergiler esas olmak zere

bunlara bal olarak saylar sekseni bulan eri vergilerden bahsedebiliriz.51

Kazc, Ziya, Osmanlda Vergi Sistemi, stanbul,2005, s. 87 nalck, Halil, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul, 1993, s.110 51 Sayn, Abdurrahman Vefik, Tekalif Kvaidi, s.28
50

49

31

1.1.1.2. rfi Vergiler Osmanl Devletinde eri vergilerin yan sra temeli ihtiyalardan doan ve rfe dayanan bir dier vergi tr de teklif-i rfiyyedir. Osmanl devleti kendisinden nceki dier devletlerde olduu gibi, rf vergileri belirleyip koymak zorunda idi . nk

dnemin zellii diyebileceimiz savalar durmakszn devam etmekte ve de er vergiler bu savalarn maliyeye getirmi olduu ek klfetleri karlamada yetersiz kalmakta idi. Zamann artlarna gre byk bir orduyu beslemek, donatmak ve srmekte olan savalara hazrlamak gibi gereklilikler Osmanl devletini rfi vergiler koymaya mecbur brakmtr. Bu vergilerin konulmasnda izlenen sistematik yol ise slam hukukunun devlet bakanna olaan d durumlar iin kanun koyma konusunda tanm olduu yetkiyi eri erife uygun olarak harekete geirmesidir. Bu uygulamann slami dayanakl olmas devletin vilayet kanunnamelerinin bana bu ibareyi eklemesinden anlalmaktadr.52 rfi vergiler devaml gelir kaynan oluturan olaan vergilerdir. Her sancaa ait kanunnamede53, Osmanl mali ilem birimi olan ake zerinden miktar ve cinsleri ayrntl olarak tarif edilmitir. Devlet bu gelirleri dirlik olarak verdiinden dirliin sahibi de sahib-i raiyyet olarak anlmaktadr. Dirlik zerindeki vergileri toplamakla mkellefdir. Osmanl devleti uzayp giden savalar ve buna bal olarak ekonomisinin ierisine dt darboazlar eri vergiler ile karlayamadndan rfi vergiler tahsis etmek durumunda kalmtr.54

52 53

nalck, Halil, slam Arazi ve vergi Sisteminin Teekkl , s. 26 Barkan, mer, Ltfi, Kanunlar, stanbul,1943, Blm I, s.1-2 kanunnameler, padiah fermanlarnn kaynaklar ve Osmanl sicillerinin temeli olarak kabul edilmi rfi vergileri ve yrrlkteki meru kanunlar ayrntl olarak aklamaktadr. 54 Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, s.517

32

1.1.1.2.1. Teklif-i Adiye er hukuka gre mali bir terim olarak cal ad da verilen bu vergi tr, aralksz devam eden savalar ve bunlarn dourmu olduu mali krizlerin sonucu olarak ortaya kmtr. slam hukukunun msaade ettii bu eit vergilerin devlet tarafndan toplanmasnda bir saknca grlmedii gibi bu vergi daha peygamber dneminde hayata geirilerek ehir halkna harp masraflarnn yklendiini ayrca ktlk ve umumi afet gibi toplumsal hayatn varln tehdit eden durumlarda mal sahiplerinin mallarna el konulduu ve bunlarn topluluk yeleri arasnda blndn grmekteyiz.55 1.1.1.2.2. Teklif-i akka Bu vergi grubu savalar, mali krizler ve doal afetler gibi zorunluluklara bal olmakszn, teklif kaidelerine uymakszn konulmu vergilerdir. Belli bir hukuksal dayana ve toplanma esaslar olmadndan dolay bu vergi grubu toplanlrken adalet anlaynn ve hukuk hak kavramlarnn dikkate alnmas sz konusu olmamaktadr. zellikle 17. yzyldan itibaren bu eit vergilerin ortaya kt ve hkmdarlarn da bu eit vergilerin reaya zerine yklenmesini engellemek iin adletnameler yaynladklarn grmekteyiz. Ayrca teklif-i akkay eyalet, liva ve kazalarda hizmet eden idarecilerin halktan aldklar kanunsuz teklif olarak deerlendiren aratrmaclar56 bu verginin muaf olan yer ve kiilerden alnyor olmasnn akka tr olarak alglandn vurgulamlardr. Bu eit vergilerin saylarnn artmasnda devlet
55 56

Tu, Salih, slam Vergi Hukukunun Ortaya k, stanbul, 1984, MFY. s. 87 Uluay, aatay, 18. 19. yyda Saruhan da Ekyalk ve Halk Hareketleri, s.37

33

idaresinin zayflamasn ve de parann dnemin ekonomik gstergelerine bal olarak deer kaybetmesini gerekeler arasnda sayabiliriz. Teklif-i rfiye aslnda esas itibariyle geici ve olaand durumlarda d savalar ve i sorunlarn zlmesi iin bir teklif olarak konulmu bir vergi grubudur. Ancak bu tekliflerin daha sonra teklif kavaidine aykr olarak halka ykletilmesi ile birlikte artk bu vergiler akka olarak anlam bulmutur. Devletin gl olduu dnemlerde, Hazine-i Amirenin olaanst durumlar iin bnyesinde nakit para ve sefer masraflar bulundurduu bilinmektedir. Ancak ani ve skntl dnemler ba gsterince hazinenin hazrlksz yakalanmas sz konusu olmaktadr. Bylece seferler iin bu suretle bir teklif konulmas durumu ortaya kmaktadr. Devletin snrlarnn genilemesine bal olarak ayrca XVI. yzyl ile birlikte gl rakiplerin ortaya kmas sonucu savalarn maliyeti artmaya balamtr. Tabi ki bu zorunluluk devleti yeni vergiler tesis etmeye yneltmitir. Bu yeni vergi grubunu devlet ayn olarak, nakit olarak ve hizmet olarak talep etmektedir. Dolaysyla konulma amalarna uygun bir hviyet kazanmaktadr. nk bu vergi grubunu slami adan yasallatran anlay tebaann gaza ve cihad iin gc orannda fedakrlklarda bulunmasdr. Tebea bu fedakrl bedenen bir hizmet grerek veya bir rn ihtiyacn salayarak ya da bunlarn karl olan nakit paray deyerek yerine getirmektedir. 16. ve 17. yzyl ulam teknolojilerinin ve risklerinin etkisiyle devlet daha ok bu vergi grubunu nakit olarak tebeasndan talep edebilmektedir.

34

Osmanl devleti daha nceki Mslman-Trk devletleri gibi siyasi birliinin devamn salamak iin bir takm rfi vergileri yrrle koymak durumundayd. zelikle klasik dnem ve sonrasnda uzun sreli savalarn yaanyor olmas devleti eri vergiler dnda bir takm rfi vergiler vcuda getirmeye zorunlu klyordu. Byk bir ordunun iae ve ikmal kaynaklar ile donatlmas ve savaa hazr bir konuma getirilmesi gerei devleti rfi vergileri hayata geirme noktasnda dayanak aramaktan kurtaryordu. Devletin sava iin ihtiya duyduu mal ve hizmetleri, herhangi bir nakdi deme yapmadan bu mal ve hizmetleri reten gruplardan vergi eklinde ayn olarak tahsil etmesi; Osmanl devletinin sava ekonomisine uygun bir mali ve askeri rgtlenme ierisinde olduunu gstermektedir.57 Osmanl devleti olaanst durumlarn gerektirdii masraflar ile bu olaanst durumlarda ihtiya duyduu eitli niteliklere sahip gda maddelerini, sava alet-gere ve masraflarn belirli vergi kaynaklarndan karlayamayacan anlad zaman yerinde mdahaleler ile lkenin btn olanaklarn seferber klmaya karar verirdi. Alnan bu karar dorultusunda kendisine gerekli olan para, hizmet, eya ve rn miktarlar tespit edilerek eitli mntka ve mahallere bu ykmllk paylatrlrd.58

Gen, Mehmet, 18. yy. da Osmanl Ekonomisi ve Sava, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul, 2002, s.218 58 nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt, I, stanbul, 2000, s. 60

57

35

1.1.1.3. Avarz Vergileri Osmanl vergi literatrnde salgun ya da salma olarak adlandrlan avarz- divaniye vergileri eitli ekillerde (ayn, beden, nakd ve hizmet olarak) tahsil edilirdi. Fakat zamanla tamamen nakdi bir vergiye dnmtr. Reayann eitli imknlar kullanmasna bal olarak avarz- divaniye farkl isimlerle anlmaktayd. Bunlara menzil mal, bedel-i nzl, zahire baha, han kiras ve ayr kiras gibi isimleri rnek olarak sayabiliriz.59 Avarz vergisini baz aratrmaclar beledi masraflarn kaldrlmasna bal olarak oluturulan yeni gelirler arasnda saymaktadrlar.60 Bazlar ise vergi ve bte terimi olarak birbirine bal anlamlarna iaret ederek avarzn arz zellii zerinde durmulardr. 61 Salgun veya salma tr vergilerin genel kkenine gelince; ordunun herhangi bir blgeye gelmesi ve konulanmas sonras kyllerden erzak ve hayvan yemi talep edilmesi adettendi. Zamanla bu gelenek salarlk ve salariye adyla dirlik sahibinin eri re ek olarak tahsil edecei dzenli bir vergiye dntrld. Bu vergi yknn reaya iin daha esnek bir orana indirilmesi ancak ok geni bir yelpazeden talep edilmesi ile salanabilirdi. Yalnz bu durum buday ve arpa gibi rnlerin toplanp orduya intikali sorununu beraberinde getiriyordu. Ulam teknolojileri ve maliyetleri de devreye girince Osmanl brokratlar pratik zmler reterek uzak mahallerden ayn vergileri nakd vergilere dntrp elde edilen nakit paralar ordunun sefer gzerghna yakn alanlardaki yerel pazarlar zerinden alm yaparak, bu evrelerdeki
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunda Klasik a, stanbul, 2003 ,s. 49 Sleyman, Sud, Defter-i Muktesid s. 56 61 Sahilliolu, Halil, Avarz TDV A, Cilt. I, s.108
60 59

36

kalelere ynak yapmak suretiyle zme kavuturuyorlard. Bu yeni organizasyon sefer gzergh evresindeki alanlar iin nemli bir gelir ve refah kayna idi.62 On altnc yzyln sonlarnda yaanan uzun sreli savalar ve bu savalarn yaratm olduu ekonomik darboaz, nakdi karlklarn dzenli vergiler haline gelmesine neden olmutur. Eski rf ve adetlerin uygulamas sonucu yeni vergiler vcuda getirmek Osmanl vergi sisteminin tekrarlana gelen bir yntemidir. Avarz vergileri avarz hanesi denilen birimler zerine tarh edilirdi. Muaf olanlar karldktan sonra geri kalan ky veya mahalle nfusu tespit edilip belirli sayda gerek hane bir avarz hanesi olarak kaydedilirdi. Bir avarz hanesinin ile on gerek hane arasnda deitii bilinmektedir. Avarz hanesinin gerek hane ile ilgisi yoktur. Hane; genel olarak ev demektir. Osmanl vergi sisteminde ki anlam ise bir evde oturan evli ifttir. Tahrir defterlerinde hane (evli) ve mcerred (bekr) tabirleriyle kaydedilen nfus, askeri hizmetler iin muafiyet tannanlar dndaki aile reisleri ve aileye kazan salayabilecek durumda olan erkek fertleri esas almaktadr.63 Avarz hanesi , be, yedi, on, on be evden oluan bir vergi birimidir. mparatorluun her yeri iin standart bir avarz hanesi birimi de yoktur. Her kaza iin farkl ller esas alnmtr. 16. yzyldaki tahrir defterlerinde avarz ile ilgili baz kaytlara rastlanmaktadr. Bundan avarz iin ayrca bir tahririn yaplmad tmar ve zeametleri belirlemek ve devletin batan beri ala geldii vergileri tespit etmek amacyla yaplan genel tahrirler srasnda avarz hanelerinin de tespit edildii anlalmaktadr.64 Periyodik olarak ayrntl nfus saymlar artk yaplmamaktadr. Ayrca mevcut kaynaklarda kt ve yetersiz durumdadr. Bu dnemde Osmanl yneticileri krsal ve kentsel alan halkna yeni vergiler yklemektedir. Bu yeni
62 63 64

nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt, I, s. 139 Gyn, Nejat, Hane Deyimi Hakknda, s.332 nal, Mehmet Ali, Medeniyeti ve Messeseleri ile Osmanllar, Ankara, 2004, s. 194

37

vergiler avarz diye adlandrlmaktadr. Bu amala yaplan incelemelerde hane saylar tespit edilmek istenmitir.65Devlet ihtiya duyduu zamanlarda divann teklifi ve padiahn tasdiki ile tespit olunan avarz vergilerini, avarz hanelerine zenginlik llerine gre taksim etmekteydi. Bu taksim sonucu olarak hane bana 50 akeden 1000 akeye kadar para, bunun karl kadar ot, saman veya zahire, 10-20 haneden bir kreki yada bedenen alacak cerahor olarak her bir haneye bu ykmllkler yklenmekteydi. Askeri snflar, ilmiye snf, idari hizmet grenler yuvac66, kayac67,adrc68, derbendci69, kprc70, eltiki71 gibi ar snflar ile kereste, zift, yelken bezi, ok, yay, saray mutfa iin eitli yiyecek, yenieri uhas gibi ayn mkellefiyetler vermek ykmlnde olanlar ayrca serhat blgelerinde bulunanlar ile vakf reayas avarzdan muaftrlar.

65

Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700, Jerusalem ,1988, s.7 Sertolu Mithat, Osmanl Tarih Lugati , stanbul, 1986 s. 370, Saray avclar iin lazm olan ahin, atmaca ve doanlar yetitirmek iin bunlar yavru halinde iken yuvalarndan karan kimselerdir. Bu hizmetlerine karlk ekinci oca eklinde tmara sahip olurlar ve baz divani vergilerden muaf sayllard. 67 Sertolu Mithat, a.g.e. , s. 370, Kayalk arazide bulunan ahin ve atmaca yuvalarna kp yavrular alan kimselerdir. Bu hizmetlerine karlk baz vergi muafiyetlerine sahiptirler. 68 Sertolu Mithat, a.g.e, s. 370, Aa karhanesi ad verilen sanatkarlar imalathanesinde bulunan ve vazifeleri adr yapmak olan acemi oca mensuplarndan olumaktadr. 69 Sertolu Mithat, a.g.e. s. 370, Anadolu ve Rumelinin bir ok yerlerinde ve dalk blgelerdeki geitleri koruyan ve geenlerin selametini salamakla grevli kimselerdir. Bunlar civar kyler halkndan olup bu vazife onlar iin bir grev eklindeydi. Buna karlk tekalif ve avarzdan yani rfi vergilerden muaf saylyorlard. 70 Sertolu Mithat, a.g.e. s. 370, Osmanl memleketlerinin muhtelif yerlerinde bilhassa ordularn geit yerlerinde bulunan kprleri tamir ve muhafaza ile mkellef olan zmredir. Genellikle evre kyler halk bu ie mkellefiyetle memur olurlar ve buna karlk avarz divaniyyeden muaf tutulurlard. 71 Barkan, mer Ltfi, Kanunlar, I, 21 (Biga kanunu madde 15) Ayrca s.54 Osmanl devletinde eltiki reaya olarak adlandrlan gruplar reayadan farkl bir stat sahibidirler. eltiki reayann byk ounluu Padiah haslar zerinde yaamaktadrlar. Pirin yetitirilen kylerde eltiki olarak kaydedilen kyller kazandklar bu stat gerei baka bir ile megul olamazlard. Devlet pirin retimini garanti altna almak iin byle bir snrlamaya gitmitir. Pirin retimini hizmet formunda deerlendiren Osmanl devleti bu hizmeti yerine getirenleri avarz- divaniye vergisinden bak tutmutur. eltik tohumunun devlet tarafndan temin edilmesi ve retim sonunda yarsn devletin almas durumu eltikilerin statleri zerindeki kstlamalar gstermektedir. Ayrca Akgndz, Ahmet, Osmanl Kanunnameleri, Silistre Sanca Kanunnamesi, md. 23, 3. Kitap s. 468 ve eltikiler ki kdim defterlerde ve defter-i cedidde eltiki kaydedilmi ola ve raiyyet iftliin tutmayalar, mzevve olanlar dokuzar ake vereler, eltikilerin, hizmetleri mukabelesinde heman muaf olmaktr. Ayrca Halil, nalck, Rice Cultivation and the eltki Reaya system in the Ottoman Empire, Turcica, 14 (1982), s. 69-141
66

38

Avarz- divaniye vergi hkmlleri vergi deme gleri asndan haneye tabi olabilmeleri iin deme yerinde bir mlk kullanmalar gerekiyordu. Kyde ise topraa, ehirde ise geimini salayacak srekli bir ie sahip olan faal nfus bu vergiyi deme durumunda olanlarn sahip olmalar gereken hukuki durumlardr. 1.1.1.4. Muafiyet Esaslar Avarz vergileri bir muafiyet anlayn da beraberinde getirmitir. Bu muafiyetler ferdi ve toplu olarak iki guruptur. Ferdi muafiyetler avu, sipahi gibi askeri hizmetlerde bulunanlarla imam, hatip, kayyum, zaviyedar, tekkeniin gibi dini hizmette bulunanlar ile muhassl, amil adlar ile anlan vergi memurlarn ve herhangi bir ekilde alamayacak durumda olup faal nfusun dnda kalanlar kapsyordu. Toplu muafiyet salama konusunda ise devlet; u ekilde bir yntem izlemektedir. lke apnda ulatrma ve ticaret gvenliini salayan Derbend ve Menzil tekilat ierisinde yer alan mahallerin reayas, saladklar hizmetlerden dolay avarz- divaniyeden muafiyet elde etmektedirler. Bunun yan sra devlet, bir takm hizmet gruplarn da yaptklar ilerden dolay avarz vergilerinden muaf tutmaktadr. Mesela posta tekilat ierisinde yer alanlar sunduklar hizmetlerden dolay muafiyet elde etmilerdir. Ayrca devlet iin nem arzeden tuzla ve maden ocaklar gibi nitelerin retim faaliyetleri iin ii olarak ve yakt temin etme iinde grevli olanlar da bu muafiyetten yararlanmaktadrlar. Osmanl devleti eltik tarm ile uraanlar da bu muafiyet grubu iinde deerlendirmitir. Pirin tarm devletin sava ekonomisi ierisinde nemli bir yer tuttuundan dolay bu faaliyet ile uraanlar da avarz-

39

divaniyeden muaf tutmaktadr.72 Ayrca g ve salgn hastalk gibi zel durumlarda vergi deme gcn zorlatran olaylar karsnda ve divana yaplan arzlar sonucunda avarz hanesi dzeyleri drlebiliyordu.73 Devletin muafiyet tand ve karlnda bir blgenin korunmas hizmetini verdii derbendciler ile ilgili Gurre-i Receb 1122(26/08/1710) tarihli belgede Saruhan Sancana bal Marmara kazasnn valide sultan evkaf kylerinden Musabee, Katk ve Selendinin maktua olarak ylda 114.5 guru mal olduu anlatlmaktadr. Ayn zamanda bu kylerin Alaehir geidi denilen mevkiin ki, bu mevkii tccarlarn ve gelip gidenlerin devaml olarak kullandklar bir blgededir, korunmas ve ekya saldrlarndan arndrlmas yolunda derbendci olma istekleri bulunmaktadr. Bu vakf kyleri avarz ve bedeli nzl vergilerini demeye devam edeceklerini ancak teklif-i rfiyeden muaf olmak karlnda derbendci tayin edilmek istediklerini Bbs- sade aas aracl ile arz etmiler ve bu arzlar gerei deftere kaydedilmilerdir.74 Avarz- divaniye vergi gurubu, ayn olarak alnan, hizmet olarak alnan, bedel olarak alnan adyla snflandrlabilir. Ayn olarak alnan avarzn banda ordunun ihtiyac olan zahirenin temini gelir. Bunlardan nzul asker iin gerekli un ile hayvanlar iin arpadan ibaret olup karlksz olan gerek bir vergi hviyetindedir. Kadlar tarafnda toplanp belirtilen menzilde nzul eminine teslim edilirdi. Sefer gzerghndan uzak olan yerlerde bedel olarak da alnabilirdi. Ordu iin gerekli erzakn bir yere nakli manasna gelen srsat ise miri fiyattan da olsa karl dendii iin hakiki manada bir vergi deil sadece un, ekmek, arpa, koyun, bal vs. maddelerin kadlar tarafnda toplanp belli menzillerde bulunmasn gerektiren bir mkellefiyettir. Devletin sefer hazrlklar srasnda merkezi yerlerdeki ambarlara zahire depolamak veya sefere giden yahut dnen
72

Barkan, mer Ltfi, Kanunlar I, s. 21 (Biga kanunu madde 15) Ayrca s.54 Mirolu, smet, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, Ankara, 1990, s. 38 74 BOA MAD No:8472, Gurre-i B 1122 (26/08/1710), s.12/A
73

40

ordularn ihtiyacn temin etmek zere bedeli mukabilinde satn ald zahireye itira zahiresi denir.75 Hizmet olarak alnan avarz vergilerinden birisi kreki diye adlandrlr. Donanmada krek ekmek mkellefiyeti karlnda avarz- divaniyeden muafiyet elde eden gruplar vardr. Osmanl Donanmasndaki kreki hizmeti iin eitli kaynaklardan krekiler temin edilmekteydi. Ocaklk kreki Osmanl

mparatorluunda uygulanmakta olan rf teklifler daha dorusu avarz karlnda toplanan bir vergi idi. Kreki avarz hanesi hesabna gre toplanmakta ve bunun miktar zaman, mekn ve iktisadi faktrler sebebiyle deimekteydi. Bir kreki vermekle ykml tutulan avarz hanesi ayn zamanda o krekinin masraflarn da karlamak mecburiyetindeydi. Dolaysyla bu masraflar iin tespit edilen belirli miktar akeyi aralarnda zenginlik derecelerine gre toplamaktaydlar.76 Avarz vergis, avarz akesi veya avarz bedeli ake adyla nakit olarak da toplanrd. Avarz akesi adyla anlan bu maktu ve nakit vergi zaman ierisinde parann deer kaybna bal olarak artrlmtr. nceleri sava giderleri iin talep edilirken, sonradan her yl dzenli olarak toplanan bir vergi hviyeti kazanmtr. Avarz akesi veya bedeli, vali ve voyvodalarn haslarndan karlayamadklar masraflarn eitli isimlerle halktan usulsz olarak toplamak anlamna gelen imdadiye vergi gurubu olarak da adlandrlr. Bu vergi sadece sava masraflarn karlamak iin deil ayn zamanda bar dnemlerinde ortaya kan baz ihtiyalarn karlanmas amacyla da toplanyordu. Hatta bu vergilerin bir ksm bte aklarnn kapatlmas iin dzenli vergiler haline de getirilmitir.77

Ktkolu, Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr, Ekmeleddin hsanolu, s. 539 76 Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilat; Ankara 1992; s. 188 77 Ktkolu Mbahat, Osmanl ktisadi yaps, s. 539

75

41

1.1. 1. 5. Deerlendirme Bu blmde anlatlanlarn bizi ulatrd sonu udur: Osmanl vergi sisteminin hukuksal dayana eriattr. Ancak eriat dier btn alanlarda olduu gibi vergi konusunda da ulul-emre kural koyma veya bu kurala uygun, reayadan ayn veya nakd talepte bulunma yetkisi vermitir. Ancak bu yetkinin kullanlabilmesi iin reayaya bir hizmet gtrlmesi n koulu btn alanlar iin geerlidir. O yzden Osmanl vergi sisteminde vergilerin bir blm dorudan eri niteliklidir. Bu eri nitelikli vergilerin nemli bir blm kazan vergisi niteliindedir ve ayn olarak tahsil edilir. Bu tr vergilerin ikinci ksm zimmet statsndeki gayrimslimlerden alnan vergilerdir. rfi vergiler ise dorudan stat vergileri ve niyabet tr vergilerdir. Stat vergilerinin en belirgini raiyyet rsumu diye adlandrlan vergilerdir. Reayann evli veya bekar oluuna, tasarruf ettii toprak byklne gre alnan bu vergilerin miktar, ne zaman toplanaca hkmdar tarafndan belirlenir. te bu vergilerin hemen tm daha nce de belirtildii gibi Osmanl klasik dneminde tmar sistemi iinde deerlendirilmi ve byk ksm dorudan hazineye intikal ettirilmeyerek lke zerinde oluturulan ve adna dirlik denen vergi ve ynetim alanlarnn sahibi olan devlet grevlilerine braklmtr. Bu dirlik sahiplerinin en by padiah en k ise sipahidir. Bu dirliklerin Has ve zeamet diye nitelenenleri padiahtan balayarak yksek dereceli grevlilere grev sreleri boyunca tevcih edilmi, sresi biten grevliler dirliklerini yeni gelene devr etmilerdir. Ancak sipahilerin dirlikleri srekli olan ve belirli koullarla ocuklarna braklabilen trdendir. Byle bir uygulama iinde hazineye aktarlabilen tmar gelirleri sadece padiah haslarndan toplanlan vergi gelirleridir. Padiah dnda kalan dirlik sahiplerine braklan bu vergi gelirleri karl olarak, onlardan bata ynetim olmak zere askerlik, maliye, ekonomi ve kltr alanlarnda hizmet istenmitir. Bu vergi sisteminde devlet- dirlik sahibi- reaya arasnda

42

ilikiyi kuran vergidir ve verginin toplanmas ve bunun karl olarak reayaya hizmet gtrlmesinin temel birimi dirliktir. Oysa Memalik-i Mahruse bir btn olarak dnldnde, dirlik alanlarn aan ve daha genel hizmetlerin grlmesini gerektiren bir byk mekndr. Bu mekn iin ikinci bir vergi grubu olarak yine slam hukuku avarz cinsinden bir vergi ngrmtr. lkede ticaret ve seyahat gvenliinin salanabilmesi, haberlemenin kesintisiz srdrlebilmesi, nemli maden ve

iletmelerin ihtiyalarnn karlanabilmesi iin eitli organizasyonlar oluturulmutur. Osmanl devleti bu organizasyonlar avarz vergileri aracl ile finanse ederek hizmetleri hazineden harcama yapmadan karlamtr. Ancak avarz trnden vergilerin dayana slam hukuku olmakla birlikte bu vergilerin tarh edilmesi yetkisi yine ulul- emre yani slam devletinin hkmdarna braklmtr. te o nedenle bu tr vergilerin tmar sisteminin uyguland Osmanl devletinde yetki alanlar olan dirlikler st uygulamada byk bir rol vardr. O yzden bundan sonraki blmde bu avarz cinsinden olan vergilerin idaredeki rol zerinde durulacaktr.

43

II. BLM AVARIZ C NS NDEN VERG LER

2.1. Avarz Hanelerin Tespiti XVII. yzyl balarna kadar Osmanl devleti avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye diye adlandrlan vergi eitlerini hane ad verilen birimler zerinden tahsil etmektedir. Tmar sisteminin bozulmas ve buna bal olarak ehl-i rf mensuplarnn gelirlerinde meydana gelen deiiklik ile birlikte avarz grubu vergiler dzenli olarak yllk esas ile tahsil edilmeye balamtr.78 Avarz- divaniye vergi grubu, hkmdarn ferman ile ehir ve ky ayrm yaplmakszn btn tebeadan alnr ve miktar blgenin zellikleri ile mkelleflerin zenginlik derecelerine bal olarak deien bir grnm arz ederdi. Avarz vergilerinin toplanmasnda esas alnan hane tabiri gerek bir haneyi deil birka haneden oluan itibar bir haneyi temsil etmektedir. Osmanl devletinin demografik analizlerindeki temel istatistik kavram, hane terimidir. Osmanl imparatorluu klasik dnem boyunca yapt nfus analizlerinde hane terimiyle basite aileyi kastetmitir. 17. yzyldan itibaren hane teriminin anlamnda bir deiiklik gzlenmektedir. Artk hane terimi bir aileyi iaret etmekten ok vergi iin kullanlan bir terim olarak kullanlmaktadr.79 Tmar sisteminin zl ve bu erevede askeri snf mensuplarna tahsis edilmekte olan timar gelirlerinin yava yava iltizama verilmesine paralel olarak avarz
78

Darling, Linda, Revenue- Raising and Legitimacy. Tax Collection and Financial Administration in the Otoman Empire, 1560-1660, s. 80, Leiden, Brill, 1996 79 Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem, s. 3-4

44

grubu vergiler, bu dnemden itibaren yllk olarak toplanan dzenli bir vergiye dntrlmtr.80 Klasik tahrir defterlerinde yalnzca vergi deyen yetikin erkekler, ok nadir durumlarda einin lm zerine hane sahibi olan kadnlar, bulu andaki evlenmemi erkekler, vergiden muaf tutulan baz gruplar ve kiiler defterlere kaydedilirdi. Kadnlar, ocuklar ve askerler toplumun vergi demeyen kesimi olarak deftere kaydedilmezdi. 81 Asl yerleim veya hizmet alanlarn terk etmi bulunan reaya yeni yerleim alanlarna gelip yerlemelerinin zerinden en az on yl gememise orada deftere kaydedilmez, eski hizmet yerlerine zorla geri gtrlebilmekteydi. zellikle burada vurgulanmas gereken bir dier husus ise kanunnamelerin eminlere vergi ykmlln belirlemede tanm olduu olaan st yetkide gizlidir. Burada kyl iftliklerine tasarruf eden(ister Mslman ister gayri Mslim) bekr erkeklerin evli reaya olarak tasnif edilmelerini gz nnde bulundurmalar istenmitir. Dolaysyla vergi ykmllnn belirlenmesinde tayin edici faktrn toprak birimi olduu grlmektedir. iftlik sahiplerinin ykmllkleri vergi ve hizmetleri asndan daima birer hane muamelesi grmek esasna dayandrlmtr.82 Deftere yazlmann halk iin de hkmet iin de ne kadar nemli olduunu gz nnde bulunduran Sultan; tahrir eminine son derece dikkatli ve titiz hareket etmesini, tarafszlktan ayrlmamasn ve rvetten kanmas gerektiini ihtar ederdi. Emin;

80 81

82

zel, Oktay, Avarz Ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi Ve statistik, Ankara, 2000, s. 6 Acun, Fatma, Osmanl tarihi Aratrmalarnn Genileyen Snrlar: Defteroloji Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, say I, stanbul, 2000, s. 324

nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt I, Ankara 2000, s. 179

45

vergilendirme, toprak tasarrufu dokunulmazlklarn yasall, vergi muafiyetleri ve baka durumlar hakknda her trl soruturmay yapmaya yetkili klnmt.83

Klasik tahrir defterlerinde vergi, ykmllerinden nefer ya da belli bir ya zerindeki yetikin erkek nfus temel alnarak tahsil edilmektedir. Ancak avarz vergilerinin XVII. yzylda yaplan saymlarnda evli hane reisi erkeklerin yan sra yetikin bekrlarn da sayma tabi tutulmalar hane tabirinin deikenliine iaret etmektedir. Mstakil avarz saymlar Kanuni dneminden itibaren yaplmtr. Ancak bu kaytlardan gnmze ulaan olmamtr. Bu defterlerde Mslman nfus ile birlikte eskiden vergiden muaf olan ancak 16. yzyln sonlarndan itibaren bu muafiyetleri kaldrlan yaya ve msellemler de kaytl bulunmaktadr. Avarz saymlar imparatorluk topraklarnda krsal alanda ve kentlerde yaayan Mslman ve gayrimslim btn nfusu kapsamaktadr. Saym ile grevlendirilen tahrir emini ve ktipler ncelikle ilgili blgedeki avarz ykmls btn yetikin erkek nfusun teftiini yapmaktadr. Bu sayma, bir takm hizmetleri sunduklar iin muaf olan gruplarda dahil edilmektedir. Eer hizmetleri devam etmiyorsa bu gruplarda avarz hanesine dahil edilmektedir. Mufassal avarz defterlerinde avarz ykmls nfus, evli aile reisleri ile bekr yetikin erkekler temelinde toplumsal zellikleri, grupsal aidiyetleri ve ekonomik gleri leinde kayt edilmektedir. Ayrca asker adyla bu vergilerden muaf olan gruplar ile baz nedenlerden dolay ksmi ya da btn vergilerden muaf olanlar da

83

Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara, 1963, s. 51

46

defterlere muafiyet statleri ile kaydedilmektedir. Mufassal avarz defterlerinin tutulmasna 1640lardan itibaren balanlmtr. Bu defterlerdeki kaytlar ya ky, ehir ve mahalle leinde nefer ve avarz hane saylarnn beraber verildii bir yntem ile ya da devletin temel adl- idar birimi olan kaza leinde sadece avarz hane miktarn gsteren zet defterler halinde muhafaza edilmitir.84 Mstakil avarz defterleri de bu defterleri esas alarak hazrlanm olduu iin onlarn verecei bilgileri dnemlere, blgelere ve ekonomik konjonktre bal olarak XVII. yzyldan itibaren

aratrmaclarn almalarna sunmaktadr. Aratrmaclar hane says konusunda genellikle 3 ile 15 evden oluan kk bir vergi blgesi olarak bahsetmektedirler.85

2.2. Resmin Aln ekilleri Teklif eriat ve devlet nizam adna fertlerden alnan vergi anlamnda kullanlan bir tabirdir.86 Osmanl vergi literatrnde genellikle bu anlam ile kullanlmtr. Teklif belge ve kanunname dilinde iki esas ksma ayrlm; eri dayana olan birincisine teklif-i eriyye, eri dayana olmayan ikincisine de teklif-i rfiye ad verilmitir. Hudus-u avarz ile balayan ve zamanla saylar doksan aan rfi vergiler tevzi olarak alnrd. Genellikle ylda iki defa tahsil edilen ve sarf yeri nceden bilinen tevzi

zel, Oktay, 17. Yzyl Osmanl Demografi ve skn Tarihi in nemli Bir Kaynak: Mufassal Avarz Defterleri, XII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, 12-16 Eyll 1994, s. 738 85 zdemir, Rfat, Avarz ve Gerek Hane Saylarnn Demografik Tahminlerde Kullanlmas zerine Baz Bilgiler, X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 22-26 Eyll 1986, IV. Cilt, Ankara, 1993
86

84

Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, s.28-29

47

vergilerde hazinenin para sknts ektii zamanlarda ek tahakkuklar dahi yaplabilmekteydi.87 Avarz- divaniye ve teklif-i rfiye 16. yzyln sonlarna kadar olaanst durumlarda alnan ve miktar dorudan divan- hmayun tarafndan tespit edilen bir vergi trdr. Osmanl devletinin kuruluundan Tanzimat dnemine kadar devam eden bu verginin konulu, toplan ve ykml kln esaslarnda dier vergi trlerinden ayrlan ynleri bulunmaktadr. Halktan nakit olarak toplanabilecei gibi ayn veya hizmet olarak da istenebiliyordu. Mesela kreki bedeli hizmet olarak, nzl zahiresi de ayn olarak alnmaktayd. Bu durumu anlatan 3 Safer 1122(03/04/1710) tarihli belgede Hasky kazasnn Mslman, hrstiyan ve Yahudi taifelerinin nceleri Galata kazasna bal olarak avarz ve bedeli kreki tekliflerini eksiksiz derlerken Kk ekmece halknn Hasky kazasnn kendi topraklar dahilinde olduu iddiasyla itira ve ayn tekliflere ortak etmek istekleri ve basklar zerine 1090(1679) ylndan itibaren her Vezir-i azam deiikliinde yenilenen emri erifelerine aykr hareket edilmemesine ynelik olarak Mevkufat kaytlarnn incelenmesi istekleri bulunmaktadr. Bu incelenme sonucunda Hasky kazasnn avarz ve bedeli kreki tekliflerini eksiksiz olarak eda ettii ve baka taleplerle rencide edilmemelerine ynelik emirler grlmtr. Ayrca bu kylerin ziraatla uraacak topraa sahip olmamalarndan dolay itira benzeri teklifler ile rahatsz edilmemelerine ynelik emirlerde bulunmaktadr. Hasky kazasnn 7 mahallesinin 13.5 haneye sahip olduu 1112 ylnda Galata kazasna baland daha sonra Eyp kazasna nakl ve ilhak olunduu ve ayn yl arpa itiras iin ekmece

87

Sayar, Nihat Sami, Trkiye mparatorluk Devrinin Siyasi Askeri ve Mali Olaylar, stanbul 1977, s. 173

48

nahiyesinden 3 aylk cretlerinin 1123(1711) yl avarz ve nzul malndan takas olunduu kayd bulunmaktadr.88 17. yzyla kadar bu vergi genellikle sefer masraflarnn karlanmas iin toplanm ve bu ynyle arz bir zellik gstermitir. Fakat 16. yzyln sonlarnda Osmanl para sisteminin k ve vergi sisteminin an gereklerine uygun normlara kavuturulamay nedeniyle avarz her yl dzenli olarak toplanan srekli ve nakdi bir vergi haline gelmitir.89 Avarz vergilerinde esas alnan birim hane90 olmakla beraber, avarz hanesi gerek haneden farkl bir anlam ifade etmektedir. 16. yzyl balarndaki tahrir defterlerindeki kaytlardan bir gerek hanenin bir avarz hanesine eit sayldn ancak daha sonra hazinenin iine dt skntlar atlatmak iin daha ok vergiye ihtiya duymas sebebiyle hane biriminin topland yere ve ihtiyaca gre 3, 5, 7, 10 ve hatta 15 gerek haneye kadar karlabildiini grmekteyiz.91 Avarz hanelerin tespiti iinde devlet olaanst titiz davranrd. Hem kentsel hem krsal nfustan alnan bu vergiler iin emin veya kad gerek bir reaya grubunu gerekse avarzdan muaf olan gruplar ayr ayr tespit edip kaydederdi. Devlet iin madenlerde ya da miri arazide almak veya kprleri, geitleri beklemek gibi herhangi bir daimi hizmet ykmll olan reaya, olaanst vergilerden muaf tutulurlard. Derbend olarak adlandrlan blgelerde bu eit bir hizmet karl avarz divaniyeden muafiyet elde edilirdi. Mesela 25 evval 1122(17/12/1710) tarihli belgede Grdes
88

89 90

BOA MAD No: 8472, 3 S 1122 (03/04/1710) s. 124

nal, Mehmet Ali, Medeniyeti ve Messeseleriyle Osmanllar, Ankara, 2004, s. 194 Gyn, Nejat, Hane Deyimi Hakknda, Tarih Dergisi, Say, XXXII, stanbul, 1977, s. 331 91 Ktkolu, Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr, Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994, s. 539

49

kazasna bal Kseky ve Pazarky kyllerinin, Ayvall ve Karagze denilen mevkilerin levendat ve ekya taifesinin saldrlarndan korunmas iin derbendci tayin edilmek istekleri bulunmaktadr. 1117(1706) senesinden 1119 (1708) senesine dein derbendci tayin edildiklerini bu sre zarfnda gelip geenlerin emniyet iinde bulunduklarn ancak 1119(1708) ylnda bu grevlerinin kaldrlmas sonras tekrar ekya taifesinin tredii ve eskisinden daha fazla zulmlere bavurup yolcularn mallarn gasp ettikleri anlalmtr. Ky halk avarz ve nzl ile dier teklifleri vermek artyla yolcularn emin ve Salih bir ekilde seyahat etmelerini salamak amacyla yeniden derbendci tayin edilmek istemektedir. Bunun iin ferman gnderilip kaytlar yaplmtr.92 Avarz- divaniye bir ferde veya mahsl, emlak gibi servete deil belirli sayda erkeklerden oluan ykmller grubuna salnmaktayd. Ancak bir ahsn bu vergiye tabi olmas iin bu kiinin raiyet evine, tarlasna sahip olmas gerekiyordu. ehirlerde oturulan evlerin sahipleri de avarza tabi olduklarna gre bir ev veya tarla sahibi olmak kfi geliyordu. Bu vergileri toplamak zere karlan ve mbairlere verilen fermanlarda her avarz hanesine den verginin bu haneyi meydana getirenler arasnda eit oranda deil ala, evsat ve edna olarak gelir seviyelerine gre ksmlara ayrlarak tahsil edilmekte olduunu grmekteyiz. 93

92

93

BOA, MAD, No: 8472, 25 L 1122 (17/12/1710), S. 112/C

nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Ankara 2004, s. 179-180

50

Avarz vergilerini toplamaya genel olarak Alt Blk Halk denilen kapkulu svarilerinin, yenieri ocann, topu ve cebeci gibi kapkulu ocaklarn en kdemlileri mlazim sfatyla grevlendirilirlerdi.94 Avarz vergisinin halka tevzi ve taksimi iin kaza merkezleri ve bu merkezlere bal olan nahiye ve kylerde her hangi bir gayrimenkule tasarruf eden ahslar tahrir edilerek avarz hanesi tespiti yaplrd. nk ahslarn avarz vergilerini demeye katlmalarnda aranan art mlk sahibi olmalardr. Avarz mkellefi olanlar asker saylmayan reayadr. Asker deyiminin ierisine fiilen askerlik yapanlarn dnda ulema, suleha, sadat, derbendci, tuzcu, eltiki, katranc, doanc, vakf reayas gibi bir ok zmrenin dahil edildii bilinmektedir. Asker snfa dahil olanlar avarz tr vergilerden muaf olmakla beraber, ticaretle megul olanlar da bunun dnda tutulmutur. Ayrca alamayacak derecede ihtiyar olanlar, m, all olanlar ile yetim, sabi ve dul hatunlardan da avarz alnmamaktadr. Harbe uram, tabii afet geirmi blge halk da geici olarak avarzdan muaf klnmaktayd.95 16. yzyla kadar avarz iin ayrca bir tahrir yaplmayp devlet; tmar ve zeametleri belirlemek ve devletin batan beri ala geldii vergileri tespit etmek amacyla yaplan genel tahrirler srasnda avarz hanelerinin de tespit edildii tahrir defterlerinden anlalmaktadr. Ancak 17. yzyln tahrirlerinin ise yalnz avarza ynelik olduu grlmektedir. nk 16. yzyldaki tahrir defterleri esas alnarak toplanan ift resmi, mcerred resmi, bennak resmi, gibi vergilerin miktarlar artrlmad iin dnemin ekonomik gstergelerine nazaran yetersiz kalmalar devleti gelir kayb ile kar karya

94 95

Darling, Linda, Revenue, Raising and Legiymacy Leiden, 1996, s.169 nal, Mehmet Ali, Medeniyeti ve Messeseleriyle Osmanllar, Ankara 2004, s. 193

51

brakmtr.96 Ayrca 17. yzyldan itibaren imparatorlua pek fazla yeni toprak kazandrlmad iin klasik tahrirler avarz tahririne dnmtr. Belgelerde avarz- divaniye veya teklif-i rfiye denilen vergiler ok ynl ve eitliydi. Ordunun geecei yollar boyunca tesis edilen menzillere belirlenen eit ve miktarda zahire satmak, ordunu ihtiyac olan sava malzemesini, arpa, saman gibi rnleri tedarik etmek ve nakletmek, gerektiinde amele, araba, hayvan bulmak

kreki, azap, cerahor, kavas namlar altnda orduya yardmc snflar temin etmek, hisar yapmak ve avarz akesi ya da avarz bedeli ake adyla seferin masraflarna ortak olmak bu vergilerin belli bal amalarn oluturmaktadr.97 Devlet; acil durumlarda olaanst vergiler koyma yoluyla tebeasndan ayn ve nakd bir dizi ek hizmet ve vergi isteyebilmekteydi. Sava yllarnda bu gibi beklenmedik taleplerin, krsal ekonomi zerinde zelliklede geimlik kyl tarmn krlgan dengesi zerinde ykc etkileri olabiliyordu. nceleri yalnzca byk seferlerin hazrlklar iin bavurulan bu olaanst vergiler uzun sreli savalar dneminde genel ve dzenli nakd vergilere dnmtr. Yine ayn dnemde Celalilerin tahribatyla akan bu ar ykmllkler o dnemde Anadolu tarm ekonomisinin mahvolmasnda nemli rol oynamaktayd. 98 Osmanl seferlerinin baars byk lde ordunun ve snr garnizonlarnn ikmalinin iyi rgtlenip rgtlenmediine balyd. Hkmet her hangi bir anda sefer ap amamaya dnrken o yl lkede buday ve arpann bol olup olmadn titizlikle inceledikten sonra karar verirdi.99 Ayrca baz aratrmaclar (Osmanl devletinin) 15. 16. yzyl ulam teknolojilerini de gz nnde bulundurmak suretiyle hareket halindeki
96

nal, Mehmet Ali, a.g.e, s. 196 Barkan, mer Ltfi, Avarz, slam Ansiklopedisi, Cilt, II, s. 14 98 nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Cilt I, s. 139 99 Ger, Ltfi, 16. ve 17. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi, stanbul 1964, s. 143
97

52

ordusunun erzak ve hayvan yemi ihtiyalarn temin etme konusunda kendisine has bir ynetim teknii gelitirdiini sylemek suretiyle Osmanl devletinin lojistik salama yeteneini vmlerdir.100

2.2.1. Avarz Toplama Trleri 2.2.1.1. Ayn Olarak Alnanlar Osmanl devleti sefer srasnda askeri birlikleri iin buday veya un, orduda kulland hayvanlar iin arpa temininde farkl yntemler kullanmaktadr. Bunlardan nzl ad verilen yntem ile devlet avarz hane vergi birimi zerine dolaysz vergiler salyor, yani bir miktar zahireyi ordu iin temin etmelerini art kouyordu. Nzl; cins ve miktar nceden belirlenmi zahirenin ordunun geecei menzillere gtrlerek hazrlanmas, indirilmesi anlamlarna gelmektedir. Balangta ayn ve beden hizmet olarak alnan avarz vergisinin zamanla nakd vergiye dnmesi ile un ve arpadan ayn olarak toplanan nzl vergisi ortaya kmtr. Bu vergi sefer gzerghna yakn yerlerden ayn olarak uzak olan yerlerden ise nakd olarak toplanyordu. Nzl zahiresinin toplanmas, ordunun geecei menzillere gtrlp ordu nzl eminine teslim edilmesi ya da miri zahire ambarlarna teslim edilmesi gibi sorumluluklar kadlarn greviydi. Nzuln konulmas ve tahsil edilmesi gibi esaslarda avarzhanesi birimi baz alnyor ve blgenin gelir durumuna gre, ehir, kasaba ve ky oluuna gre nzl miktar belirleniyordu. 23 Cemaziyel-evvel 1112(05/11/1700) tarihli belgede Selanik kazasnn avarz ve bedeli nzl hanelerinin 563.5 hane olduu, ayrca kazada

100

Finkel, Caroline, The Administration of Warfare The Ottoman Military Campaigns in Hungary (Viyana), 1988, s. 121

53

evlad- fatihan tahririni yapan Vezir Hasan Paann da 48 nefer kaydettii ve bu neferlerin vermeleri gereken avarzlarnn 1105(1694) ylnda kaldrld

grlmektedir. Evlad- fatihan hanelerinin kaldrlmas ilke birlikte kaza halknn vermesi gereken avarz miktarndaki art nedeniyle tartma konusu olmutur. Bu durumun dzeltilmesi iin kaza halk Divana bavuruda bulunarak, evlad- fatihan zmresinin avarzlarnn kaldrlmasnn gerekmediini iletmilerdir. Sonuta Hasan Paa aracl ile yaplan arz gerei 11 ve 0.5 sls avarz ve bedeli nzl hanelerinin kaldrlmasna karar verilmitir. Mevkufat kalemi, yapt incelenme sonras indirimin 1113(1701) yl esas alnarak yaplmasna karar vermitir.101 Yine 28 Ca 1110(02/12/1698) Tarihli belgede Havas Mahmut Paa kazasndaki baz kylerin demeleri gereken avarz miktarn 1 hane itibariyle teslim ettikleri belirtilmi. Ancak daha sonra ferman ile kazaya yeni 1 hane daha avarz ve nzl salnd belirtilerek mbairlerin kendilerinden mkerrer olarak avarz tahsil eyledikleri ve zulm ettikleri hususu dile getirilmitir. Hazine-i Amiredeki defter kaytlarnn incelenerek baka bir avarz ve nzl hanesi ile ykml klnmadklar anlalm ve bu durumun nlenmesi iin yeni bir ferman gnderilmitir.102 Devletin arpa talebi un talebinden fazlayd. Bunda ordunun arlklarn eken hayvanlarn da arpadan faydalanmasnn etkisi kadar hareket halindeki bir ordunun arpa ve buday tmek ve kalburlamak gibi ek sorunlar ile uramamak istemesinin de etkisi vardr.103

101 102

103

BOA, MAD, No: 8484, 23Ca 1112(05/11/1700) s. 6/1 BOA, MAD, No:9882, 28 CA 1110(02/12/1698), s. 193/2

bilir, mer, 17.Yzyl Balarnda ark Seferlerinin ae, kmal ve Lojistik Meseleleri, stanbul 1996, s. 15

54

Osmanl Devletinin sefer lojistii ierisinde gelitirdii dier bir yntem de srsattr. Srsat; nceden belirlenen konaklama mevkilerine erzak getirip hkmetin saptad fiyatlardan satma ykml olarak bilinir. 11 Ramazan 1110 (13/03/1699) tarihli belgede Edirne kazasndaki Danimentli Trkmenlerinin 1110 (1699) tarihine ait srsat bedeli tahsilinin Edirne Darbhane nazr Yahya Efendiye verildii belirtilmitir. Ancak ferman olunan srsat bedelinin toplanmasnn Trkmen voyvodas Ebubekir Aa aracl ile gerekletirildii ve dolaysyla Yahya efendinin skntya sokulduu belirtilerek ba muhasebe defterleri kaytlarnn incelenmesi istenmitir. ncelenme sonucunda Danimentli Trkmen

grubunun srsat bedeli tahsilinin voyvoda Ebubekir Aa zerinde olduu tespit edilmi ve bu durum taraflara ferman ile bildirilmitir.104 Srsat; yry halinde bulunan ordularn yol boyunca iaesini salamak zere halktan alnan ayn mkellefiyet olarak da anlmaktadr. Srsat mkellefiyetinde avarz ve nzul muafiyetleri geerli deildir. Ayrca nzul un ve arpa olarak toplanrken srsat, bunlarn dnda koyun, saman, ot, odun, ya ve bal gibi rnleri de kapsamaktadr. Bunun yan sra nzul tam manasyla bir mkellefiyet olmasna karlk srsat, srlmesi ferman olan zahirenin devlete belirlenmi bir fiyat zerinden karl denerek satn alnmasdr. Ancak bu durumu daha zelletiren husus ise talep edilen rnlerin fiyatlarnn piyasa fiyatlarndan dk olmas ve halkn istenilen rnleri ve malzemeleri nakletmek ve satmak zorunda braklmalardr.105

104

105

BOA, MAD, No: 9882, 11 N 1110, (13/03/1699) , s. 32/2

Sahilliolu, Halil, 17. Yzyl Sonunda Bolu Livas Srsat Bedeli, ELE, Bolu, 1964, s. 15

55

Osmanl sefer organizasyonunda bavurulan bir dier yntem ise itiradr. Hkmetin sabit yerel piyasa fiyatlar zerinden kendisine gerekli olan malzemeleri satn almas anlamna gelmektedir. Devlet bu ynteme nzul ve srsat ile ihtiyalarn karlayamad zaman bavururdu. Bu verginin konulmasnda esas hedef ordunun sefere gidii ve dn esnasnda skntya dmemesini salamaktr. Osmanl Devleti menzillerde ister avarz ve nzul karl, ister srsat zahiresi eklinde ya da bunlarn yetmedii zamanlarda bavurduu itira yntemi ile yapm olduu ynakla devlet erknnn ve ordunun nde gelenlerinin iaesini karlamay amalamtr. Bununla birlikte dman hududuna yakn yerlerde tm orduya datlan miri tayinat iinde bu ynteme bavurduunu anlamaktayz. mparatorluun belli bal yollar boyunca kurulan menzil hanelerde, kad gzetiminde getirilen hububatn depoland ambarlar bulunmaktadr. Bu erzak orduya gerekli olmad zaman satlr ya da acil durumlarda halka datlrd. Osmanl Devletinde zahire fiyatlarna etki eden birok unsur vardr. Kuraklk, zamansz ve lzumundan fazla yaan yamur, ayrca parann alm deerinin dmesi yznden fiyatlarn artt grlr. Seferin ilerlemesi ve k mevsiminin bastrmas ile yollarn bozulmas neticesinde zahire sknts ekiliyor, bu durumda fiyatlar ykselebiliyordu. 20 Ramazan 1103(05/06/1692) tarihli belgede Bergos kazasnda menzilci olan Mustafann 1100(1691) ve 1103(1694) tarihleri arasnda Bergos menziline beygir ve at temin etme ii ile vazifelendirildii kayd yer almaktadr. Menzilci Mustafann grev sresi dolduu halde kaza yneticilerinin at ve beygirlerini kullanmaya devam ettiklerini ve dolaysyla hakszla urad belirtilmitir. Bu durumun dzeltilmesi iin menzilci Mustafann kad aracl ile Divana ikayetde bulunduu, ayrca Voyvoda

56

aracl ile kendi yerine yeni bir menzilci atanmas ve maduriyetinin giderilmesi istei yer almaktadr.106 Devletin nceden belirlenmi fiyatlar zerinden alm yapmas srsat mkellefiyetine benzemektedir. Baz vergiler karl zahire almlarnda miri zahire ambarlarna yaplan rn ve hayvan almlarnda bu durum daha ok grlmektedir. Sefer menzillerinde kapkulu ve eyalet askerlerinin zahire almlar piyasa fiyatlar zerinden yaplmaktadr. Bylece halk arabalar ile ordu iine gelip maln satmakta asker de ihtiyacn karlamaktadr.

2.2.1.2. Hizmet Olarak Alnanlar Osmanl dnemindeki krekilik genelde esirlere, krek cezasna arptrlm olanlara yaptrlyor idiyse de deniz seferlerinde beliren ihtiyacn bunlarla

karlanamamas zerine sahil blgelerinden kreki toplanrd. Bunlar donanmada bedenen hizmet etmektedirler. Krekilerin hizmetleri srasnda oluan ihtiyalar blge halknca karlanarak sefere giden krekilere teslim edilirdi.
107

Ayrca geitlerde

koruma grevi yapan ve sefer esnasnda yollar aan beldar isimli grevlilerde avarz hanesi birimi zerinden belirlenmekteydi. Bunlarn da masraflar ve hizmet tayinleri avarz hanesi esaslarna gre dzenleniyordu. Yine ayka ad verilen kk gemilerde

106

107

BOA, MAD, No: 9882 20 N 1103 (05/06/1692), s. 73

Ktkolu, Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr, Ekmeleddin hsanolu, s. 540

57

altrlacak nefer ihtiyac olursa da bunlar Rumelideki Osmanl topraklarndan toplanabiliyordu.108 2.2.1.3. Bedel Olarak Alnanlar Avarz akesi avarz hanesi bana alnan ve zaman ierisinde parann deerinin dmesine bal olarak zamanla miktarlar arttrlan nakdi bir vergidir. lk dnemlerde sava harcamalarn finanse etmeyi salayan avarz akesi daha sonraki dnemlerde her yl toplanan dzenli vergilere dnmtr. Ayrca 17. yzyldan itibaren avarz vergilerinin bir ksm bte aklarn kapamak iin de kullanlr olmutur.109 Avarzn bedel olarak alnd durumlar artlara gre deiiyordu. Mesela 19 Safer 1123(08/04/1711) tarihli belgede Gmlcine kazasnn avarz karl Hayrabolu ahrna arpa temin etmek karl ocaklk olarak tayin edildii bilgis yer almaktadr. Bu tayin sonras kazann her bir hanesi 30 kile arpa ile mkellef tutulmutur. Bunun yan sra 1123 (1711) ylnda Hayrabolu ahrnn arpa ihtiyac ok olduundan dolay bedeli olan 30 ake tahsil edilmekle birlikte Saray ahrnn ihtiyalarnn da tahsil edilen bu bedellerden karlanmas artyla 1121 haneye tekebl eden 33330 kile arpann her kilesinden 30 ake bedelleri alnarak mbair aracl ile Hazineye tesliminin salanmas istenmi, ayrca bu tarihden itibaren saray ahr ihtiyalar, sarrafiye akesi, kolcu akesi ve harc- kalem adlar ile reayadan yeni talepler istenmemesi emredilmitir.110

108

Tabakolu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul, 1985, s. 162 109 Tabakolu, Ahmet, A.g.e. s. 156
110

BOA, MAD, No: 8472, 19 S 1123 (08/04/1711), S. 13/B

58

Yine 28

evval 1123(09/12/1711) tarihli belgede

lbasan vilayetinin

kazalarndan her 2 hanesinden bir nefer tfenk endaz ihra olunduu ve kazann 730 ve 1rubve 1 sls avarz- nzl hanesine sahip olduu ve her hanesinden 10 guru bedeli alnd kaytl olup mbairi tarafndan tahsil edilip hazineye tesliminin saland anlatlmaktadr. Ayrca her bir avarz hanesinden 55 ake her bir bedel-i nzl hanesinden ise 30 ake mbairin ihtiyalar iin maa olarak alnmasna dair emir bulunmaktadr.111 2.3. Deerlendirme Bu blmde aklanmas gereken iki husus sz konusudur. Bunlardan birincisi avarz ykmllnn yerine getirili biimidir. Devlet zaman zaman hizmet, zaman zaman ayn rn, zaman zaman da nakit taleplerinde bulunmutur. Ancak ekonomik faaliyetlerin giderek parasallamas dier btn vergilerde olduu gibi avarz vergilerinde de bedel tercihinin yaygn ve tek uygulama olarak karmza kmasna neden olmutur. Bu blmn birinci aklad husus budur. Daha nce deindiimiz avarz hanesi kavramna aklk getirmekte amacn ikinci ksmdr. Ancak bizim dorudan ilgilenmediimiz fakat daha nceleri birok aratrcnn zerine eildii bir konudur. Kaynaklarn snrll ve aklamalarn bazen birbirine zt grnmde olmas sebebiyle aratrclar bu adan tam bir tespit yapamamlardr. O yzden avarz hanesi baz dnemlerde gerek hane ve cizye hanesi ile benzerlik gstermektedir. Bazen de itibari bir hane olarak karmza kmaktadr. Anlalan odur ki avarz vergisi sre iinde olaanlat dnemde avarz haneleri itibari hane haline gelmitir. Bu hususlar ilgili ksmlarda aklanmtr.

111

BOA, MAD, No:8472, 28 L 1123 (09/12/1711), S. 112/A

59

III. BLM SEFERLER N H ZMET VE LOJ ST K DESTE N AVARIZ

3.1. 1. Avarzn Alnma ekilleri Ortaalarda douda ve batda imparatorluklarn hkmdarlar devletin beklenmedik ihtiyalarn karlamak iin sk sk geici acil vergilere bavurmulardr. Bu vergiler hizmetler iin istenilen formlarda olduu gibi nakit ve eya ile denebilen bor vergileri de olabiliyordu. lkenin btn nfusu veya bir blm deme zorunluluunda braklyordu. Osmanl devleti de vatandalar zerine acil vergiler yklemekteydi. zellikle sava zamanlarnda ordunun ve donanmann ykselen mdafaa harcamalaryla karlaldnda avarz denilen vergilere bavuruluyordu.112 Osmanl devletinin 17. yzyl ile ilgili bilgiler veren Fransz eli De Girardinin kaytlarndan bu tarihlerde devletin nasl bir ekonomik yapya sahip olduu bilgilerine ulalmaktadr. Olaan ve olaanst vergilerin para olarak tahsil edildii ve her mlk sahibinin demekle mkellef tutulduu avarz vergilerinden toplanan gelirin 7,5 milyon Fransz livresine ulat renilmektedir. Yine bu dnemde tccarlarn demekle

mkellef olduu haralar, gemiler iin denen kreki akesi, avarz gibi vergilerin yan sra Kprlzade Fazl Mustafa Paann uygulad nzl ve srsat ile koyunlardan

112

nalck, Halil, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700 Archivum Ottomanicum, VI, 1980, s.313

60

alnan yzde onluk vergiler zorlu, uzun vadeli teebbsleri destekleyecek bir sava hazinesi besliyordu.113 Avarz- Divaniyye veya teklif-i rfiye 16. yzyln sonlarna kadar olaanst durumlarda toplanan ve miktar Divan- Hmayun tarafndan tespit edilen bir vergi trdr.16 yzyln sonlarndan itibaren Osmanl vergi sisteminin bir bnye deiikliine uramasna bal olarak avarz vergilerinin sreklilik kazand grlmektedir. Devlet; tmar sisteminin zlmesinden dolay bir takm askeri ihtiyalarn karlayamaz duruma gelince avarz adyla geici olarak alnmakta olan bir takm rn ve hizmetleri reayadan srekli olarak talep etmeye balad. Osmanl devleti tarafndan en yaygn ekliyle yklenen acil vergiler ve hizmet talepleri arasnda nzul olarak bilinen erzak ve rn vergisi ilk akla gelenidir. kinci olarak reayann belli yerlere gtrerek ordunun ihtiya duyduu mallar satt srsat ykmll gelmektedir. Bir dier acil vergi ise Osmanl donanmasnn ihtiya duyduu krekilerin yine avarz ad altnda bir hizmete ykml klnmasdr. Son olarak da hizmet veya aynen eya ve zahire ykmllnn dnda nakit olarak talep edilen avarz akesi gelmektedir.114 Osmanl develeti yzde onluk penik payn vermeyen blgelerden( Pera, Anadolu, Baz Rum limanlar) her 4 ev iin 3 altn avarz vergisi almaktadr. 4 bin ake maala 1000 reis Osmanl donanmasnda grev yapmaktadr. 17. yzyl iin Osmanl imparatorluunun ekonomik yaps ile ilgili bilgiler veren aratrmaclardan Philip Mansel, bu dnemi anlat eserinde, 17. yzylda
113 114

Jorga Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, Cilt IV. Gotha, 1910, s. 341 Barkan, mer Ltfi, Avarz, s, 14

61

imparatorluun eitli nedenlerle zayfladn ve ticari koullarn aleyhine dndn anlatmaktadr. Konstantinapolisde yabanc tacirlere, kapitlasyonlarn yenilenmesine karlk Osmanl hkmeti tarafndan avarz uygulanmaya baland ifade edilerek, aslnda tek amacn gelirleri artrmak olduu vurgulanmaktadr. Bu uygulamann bir dier nedeninin ise yabanc sefir ve tacirlerde grlen sistematik yozlamann Osmanl devletinde uyandrd rahatszlk olduu dile getirilmektedir.115 Avarz vergileri avarz hanesi denilen birimler zerinden reaya zerine ykml klnmakta ve onlar toplu bir ekilde sorumlu tutmaktayd. Bir avarz hanesi 3 ile 15 gerek hane arasnda deimektedir. Avarz hanesini oluturan nfus deme yerinde bir mlk kullanan faal nfustur. Hkmet ilk zamanlarda bu vergiyi yalnz olaanst artlarda alrken 16. yzyln sonlarndan itibaren her yl toplamaya balamtr. Uzun seferler, Avrupa ve ran ile giriilen mcadeleler sonucu byk miktarda para sarfiyat, Avrupal devletlerin Trk pazarlarna yerlemesi, Trk parasnn eski kymetini kaybetmesi devletin hazine ve maliyesini olduka sarsmtr. Takip eden dnemlerdeki savalardan da devletin yenilgiyle ayrlmas, ardndan uzun sren seferlerin yaratm olduu sosyal honutsuzluk (Celali ayaklanmalar) ile birlikte nemli toprak kayplarnn da yaanyor olmas hazinedeki an bymesine ve artmasna neden olduundan avarz adl vergi grubu artk olaanst dnemlerde deil her yl dzenli olarak toplanan bir vergi haline dnmtr.116

115

Mansel, Philip, Dnyann Arzulad ehir, Konstantinapolis, (1453-1924), eviren, erif Erol, stanbul, 1996, s. 106 116 Uluay, aatay, 18. ve 19. Yzylda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, s, 39

62

Osmanl devletin de eri rsum ve rfi rsum denilen vergiler ile her trl dirliklerin belirlenmesinde genel arazi ve vergi tahrirleri yapld gibi olaanst durumlarda merkezi hazineye bal eitli odalar tarafndan nakdi, ahsi hizmet ve ayni olarak alnmakta olan vergilerin olaanst konulma esaslarn belirleyen avarz tahrirleri yaplmaktadr. 117 Avarz hane tahrirlerinde tahrir iin grevlendirilen memurlar; her kyn nfusunu reaya ve askeri balklar ad altnda yazarak fert fert hanesini sonra avarz deyen reayay asker ve mtekait nfusun toplamn kaydediyorlard. Avarz hane tahrirleri de arazi ve nfus tahrirlerinde olduu gibi kiileri araziye tasarruf etme kabiliyeti, yani deme yerinde bir mlke sahip olma durumuna gre deerlendiriyordu. Yani demekle ykml klnanlar kyde yayorlar ise geimini salayabilecek bir araziye sahip olmal, ehirde yayor ise geimini salayabilecek bir ie sahip olmal idi.
118

18 Cemaziyel-evvel 1112 (15/07/1710) tarihli Antakya kadsna gnderilen hkmde, kazann Zennune isimli kynn avarz hanesine kaytl olanlarndan bir ksmnn kazann bir baka kyne g ettikleri ve kyllerin gidenlerden hisselerine deni talep etmeleriyle birlikte aralarnda anlamazlk kt anlatlmaktadr. Zennune kynn ahalisi, ellerinde bulunan tahrir defteri kaytlar ile bu kiilerin kendi kylerinde avarz hanesine kaytl olduklarn ve geri iskn ettirilmeleri gerektiini beyan etmilerdir. Mevkufat defteri kaytlarndan Zennune kynn, 81 nefer Mslman, 21 nefer zimmyan taifesinin deftere kaytl olduu, dier kyde ise 9

Ger, Ltfi; Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi, s, 70 Barkan, mer, Ltfi, Avarz, s. 15; nalck, Halil, Military and Fiscal Transformaton in the Ottoman Empire, 1600-1700, s.316
118

117

63

neferin kaytl olduu anlalm, g edenlerin geri yerlerine getirtilmesi iin ferman gnderilmitir.119 Mufassal avarz tahrirlerinin en erkeni 1610 -1615 de balamaktadr. 1640l yllarda pek ok Osmanl vilayetinde avarz tahrirleri yaplmaya balanmtr. 17. yzylda yaygnlamasnn nedeni tmar sisteminin nemini kaybetmesi ile birlikte normal tahrir defterlerinin dna klmaya balanmtr.120 17. yzyldan itibaren Osmanl ynetimi iin merkezi hazine adna toplanan vergilerin byk nem kazanmasnda dnemin ekonomik gereklerinin etkisi byktr. Bu dnemde gerekletirilen avarz tahrirleri Osmanl demografi ve iskn tarihi asndan da nemli bir potansiyel niteliindedir. 121 Avarz defterlerinde kaytl neferin kann bir avarz hanesi meydana getirdii hususunda kabul edilmi, deimeyen bir prensipten sz etmek mmkn

grnmemektedir. nk mevcut defterlerde yer alan ilgili kaytlar bu hane birimlerinin itibari olduunu zaman ve mekn artlarna gre deiebildiini gstermektedir. Hane ile bir ailenin mi yoksa avarz kelimesi ile nitelendirilen bir vergi kmesinin mi kast edildii konusunda deiik fikirler ileri srlmtr. Hane sahipleri 16. yzyldan sonra birer vergi nitesi olarak kabul edilmilerdir. Bazlarna gre hane ifadesi sadece avarz hanesine iaret etmekte ve avarzdan muaf olan kiilerde bu

119 120

BOA, MAD, No:8484 , 18 Ca 1112, (15/07/1710), s. 6/2 Demirci, Sleyman, ltizam( tax- farming) in the Avarz-tax System: A Case Study of the Ottoman Province of Karaman, c.1650s-1700Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Erciyes niversitesi, Say, 12 Yl s. 2002, s. 1-14 121 zel, Oktay, 17. yzyl Osmanl demografi ve skan tarihi iin nemli Bir Kaynak: Mufassal Avarz Defterleri, s.738; z, Mehmet, Bozok Sancanda skan ve Nfus (1539-1642), s. 792

64

rakama dhil edilmektedir. Bazen mnferid muaf gruplarn hepsi bazen de pirifni grubu dnda kalanlar hakiki hane olarak kabul edilmilerdir. 122 Onyedinci yzyla kadar bu vergi genellikle sefer masraflarnn karlanmas iin toplanm ve bu ynyle arzi bir zellik gstermitir. Ancak 16. yzyln sonlarnda Osmanl para sisteminin k ve vergi sisteminin slah edilmeyii nedeniyle avarz her yl dzenli olarak toplanan devaml ve nakdi bir vergi haline gelmi, miktar itibariyle de r haricindeki ift resmi, bennak resmi, ispene resmi gibi ahs bana alnan btn vergileri gemitir. Bunun yan sra sefer dnemlerinde reayadan un ve hububat olarak toplanan nzul zahiresi de ayn olmaktan karak nakd bir vergi halini almtr.123 Esas itibariyle rfi bir vergi olan avarzn eri hale getirilmesine alld olmutur. Avarz mkellefi olanlar asker saylmayan reayadr. Asker deyiminin ierisine fiilen askerlik hizmeti yapanlarn dnda ulema, suleha, sadat, derbendci, tuzcu, eltiki, ortak, katranc, doanc, vakf reayas gibi birok zmrenin dhil edildii bilinmektedir. Avarz hanesi defterleri, tahrir defterlerini esas alarak hazrlanm olduundan dolay, tahrir defterlerindeki muafiyet prensiplerine bal kalnmtr. 124 Bu muafiyet durumu ile ilgili olarak Evail-i evval 1114 (27/02/1703) tarihli belgede (jannu) isimli zimm gnderdii arz ile dergah- ali yenierileri aasnn

122

Gne, Ahmet, Osmanl Tahrir Defterleri ve Bunlarn Tarih Yazclnda Kullanm Hakknda Baz Dnceler, Trk Dnyas Aratrmalar, say. 150, Haziran, 2004, s.165-184;Gyn, Nejat, Hane Deyimi Hakknda, s. 332 123 nal, Mehmet. Ali, Medeniyeti ve Messeseleriyle Osmanllar, Ankara, 2004 s. 194 124 Barkan, mer, Ltfi, Kanunlar, Biga Kanunu, Madde.15, s.21imamlardan ve mcerredlerden ve rusm- raiyyetden muaf olanlardan ve ellicilerden ve kala-i sultaniyeye hizmet edenler ve kadim doanclardan ve hassa yrkndan gayri hane-i avarz bunlardr ki zikr olunur..

65

kapsndaki camii iin her yl 25 vukiyye balmumu temin etmekle grevlendirildii ve bu hizmetine karlk olarak avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye tr vergilerden muafiyet elde ettiini anlatmaktadr. Ayrca asker taifesinin mdahale etmemesi iin kendisine berat verilmesini istemi ve elinde bu berat olduu halde tasarrufunda olan Fener kapsndaki menzile ehl-i rf taifesinin mdahale ettiini ve bu durumun sona erdirilmesi iin Hazine defterlerinin incelenmesi istenmi ve incelenme sonucunda elinde berat olan zimmnin beratna aykr hareket olunmamas emredilmitir.125 Bir dier hizmet konusu belgede yle anlatlmtr. Devlete tuz temin etme hizmeti ile alakal olarak 27 Receb 1180(29/12/1766) tarihli belgede Ahiyolu kasabasnn 280 kiiden oluan Mslman ve zimm Tuzciyan reayasnn tuz hizmeti salamalar karlnda avarz tr vergilerden muafiyet elde etmelerine karlk kasabada sakin olanlarn avarz talebiyle onlara bask ve zulmde bulunmalar zerine emri erife talep etmeleri neticesinde bu kiilerin tuz hizmeti salamalar karlnda eski ve yeni tahrir defterlerinde kaytl olduklar zere avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye vergilerinden muaf olduklar bilgisine ulalmtr. Ayrca Sultan ve Vezir vakflar ile havass- hmayun kylerinin muafiyet esaslarnda derbend koruyuculuu kpr ve hanlar tamiri ve ocaklar ile menzillere hizmet salama eklinde deiller ise bu muafiyetlerin Hatt- Hmayun ile kaldrlmasna karar verilmi ve hizmet eklinde muafiyet elde edenlerin de bu statlerinin devamna karar verilmitir. Serbestiyet esas elde edenlerin bu durumlarna aykr olarak taciz ve baskya maruz kalmamalar da emredilmitir.126

125 126

BOA, Cevdet Maliye, No:1862, Evaili L 1114(27/02/1703) BOA, Cevdet Maliye, No:1891, 27 L 1180 (29/12/1766)

66

3.1.2. Ayn Olarak Toplanan Avarz 3.1.2.1.Nzl 16. yzyln sonlarndan itibaren nzul ad ile reayadan talep edilen un ve arpa hareket halindeki ordularn menzillerine deil, snr boylarnda savaan orduya teslim edilmek zere belirli yerlerde, stratejik noktalarda hkmet tarafndan bina edilen ambarlara konmakta ve snr boylarnda savaan ordu birimlerine teslim edilmektedir.127 Nzuln reayadan toplanmas, devlet tarfndan emredilen yere gtrlmesi ve ordu nzl eminine teslim edilmesi grevi Kadnn asl grevlerindendir. Kadlara gnderilen emirlerden, devletin her kazadan isteyecei nzl miktar ve cinsini nceden bildiini, kendilerine gnderilen mfredat defterleri nda adalet iinde ve hzl bir ekilde nzl topladn ve toplanan nzl ordu karargh veya ambarna gtrrken reayadan hayvan temin ederek, kafilenin bizzat banda yer aldn anlamaktayz. 128 Nzul, harp srasnda ordunun en nemli gereksinim maddelerini ierdiinden ayn olarak teslim edilmesi gerekiyordu. Ancak cephedeki ordunun ve hayvanlarn iae ihtiyac olan maddelerin aynen teslimi kural bazen bozulabiliyordu. Bu konuda devlet, yle bir prensip gelitirmiti. Askeri yollar gzergahnda olan blgelerin nzl ayn

127 128

Mcgoven, Bruce, Osmanl Avarz Nzl Teekkl, (1600-1800) , s. 1327 Ger, Ltfi, Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, s.78

67

olarak demesine, askeri yollar uzanda olan blgelerin ise nzl nakd olarak demesine imkan tanmtr. Osmanl devleti nzl ad ile reayadan daha ok arpa ve un talep etmektedir. Arpa ordu hayvanlarnn yemi olarak, un ise hareket halindeki ordunun yiyecek maddesi olarak talep edilmektedir. Seferler srasnda Anadolu eyaletlerine tevzi edilen un ve arpann un, arpa olarak tespit edilmitir.129 Nzul tahsili ile ilgili 10 Ca 1118 tarihli belgede Ohri ve Delvine sancaklarnn 1119 ylna ait avarz ve nzul mal tahsili ile Hasan beyin grevlendirildii ve bu kiinin tevzi defterleri gerei olarak ayan- vilayet aracl ile tahsilat yapmaya balad ancak ayan- vilayetden bazlarnn kyleri toptan yazarak bunlarn vergilerini zamannda demeyerek olumsuz cevaplar verdikleri ayrca bu kylerin avarzlarn avf ederek ve eyalarn tekalif sayarak deruhdecileri skntya drdkleri grlmektedir. Yaplan ikayet sonras Mevkufat defterleri incelenmi Ohri ve Delvine sancaklarnn 1119 yl avarz ve nzul mal toplamnn 19620.5 kuru olduu 1980 kuruunun pein olarak hazineye yatrld ve kalannn tahsili iin Hasan beyin grevlendirildii grlm ve tevzi defterlerine gre adaletli bir ekilde tahsil iinin yaplmas yolunda ferman verilmitir.130

Nzul ykml klnma esaslarnda bu ykmllk kaza, yani bir kadnn grev mahalline giren adli, idari, mali blgeye dhil olan ehir ve kyleri iine almaktadr. Merkezi hkmetin taradaki temsilcilerinden olan kadlar yarg devlerinin dnda
129 130

Ger, Ltfi, age. s.84 BOA MAD, No: 8460, 10 Ca 1118, s. 203

68

blgesinden istenen nzul, srsat ve itira gibi vergilerin toplanlmasnda geni yetkilere sahiptirler. Merkezi hkmet bu verginin tevziatn kaza leinde yaptndan, Divandan nzul ile ilgili olarak kan emirlerde kadlara hitab edilmitir. Bu durum kadlarn, merkezi hkmetin taradaki mal ajan konumuna gelmelerine de neden olmutur. Nzulun toplanma esaslarna gelince bu durum kadlar tarafndan her mahallenin gvenilir kiileri aracl ile yaplmaktadr. Mahalledeki kaytl

avarzhaneleri hesabna dahil olanlar vergi deme glerine gre al, evst, edn eklinde birimlere ayrlyordu. Bu birimler esas alnmak kaydyla adalet anlay ierisinde nzul toplanyordu. Nzulun reayadan toplanmas, hkmet tarafndan emredilen mahale ulatrlmas ve ordu nzul eminine teslimi tamamen kadlarn sorumluluundayd. Nzul genellikle un ve arpa olarak talep ediliyordu. Arpa daha ok ordu hayvanlarnn yem ihtiyacn karlamak iin talep edilmekteydi. Devlet daha ok un talebinde bulunmaktayd. Burada un ve buday arasnda devletin bir tercih yapmas sz konusudur. nk hareket halindeki bir ordunun buday una dntrmek iin ekstra bir klfet ierisine girmekten kanmas olasdr. Hkmet tarafndan kazalardan istenen nzulun miktar ve cinsi Divann Mevkufat defterleri aracl ile nceden tespit edilmektedir. Nzul emri alan kadlar adil ve sratli bir ekilde bu grevi yerine getirmeye almaktadrlar. Ardndan

69

toplanan nzulu nakliye hayvanlarna ykleyerek nakliyatlar ile birlikte hkmetin belirledii mahale kafilenin bizzat banda bulunarak ulatryorlard.131 Her kazadan tahsil edilen nzul; sava alanna yakn yerlerde oluturulan ambarlara ya da cephedeki birliklerin yaknna kadar gtrlrken oluan masraflar ykmller karlamak zorundayd. Hatta orduya ait hayvanlar ile tmarl sipahilerin hayvanlarnn bu nakliye ilerinde kullanlmasnn engellenmesi ve tama ileminin kira usul ile yaplmas da vurgulanmaktadr. Bu durumun uygulanmas aadaki belgede anlatlan ekildedir. Gurre-i Ca 1139 tarihli belgede Gercinlik kadsna gnderilen hkmden kazann 320 eki odun ykmll ile 61.5 avarz hanesine sahip olduu anlalmaktadr. Her bir avarz hanesinin 500 ake ve her bir bedel-i nzul hanesinin ise 600 ake demek durumunda olduu ve toplam 67650 ake tutarnda ykmllkleri olduu ayrca her 1 eki odunun 30 ake ve navl-u sefinesiyle 35 akeye ulat ve ykmllerin bu odunlar stanbul odun iskelesine teslim etmek ve stanbul gmr aasndan mhrl temessk almak zorunda olduklar kaydedilmitir.132

Merkezi hkmet tarafndan ordunun iaesi iin olaanst durumlarda bavurulan nzul, genelde ayn rn olarak talep ediliyordu. Ancak Osmanl devletin de para ekonomisinin geliimine paralel olarak nzul bedeli alnmas usul de yaygnlk kazanmaktadr. Burada belirleyici olan durum devletin ordusu iin gerekli iae ihtiyalarn karlayacak miktardaki hububatn aynen, bu ihtiyacn zerinde yer alan
131 132

Ger, Ltfi, A.g.e. s. 78 BOA MAD No: 8465, Gurre Ca 1139, s.21

70

miktarlarn ise nakden karlnn talep edilmesidir. Ayrca sava alanna yakn veya uzak olma durumu da ayn verginin nakd vergiye dnmesinde belirleyici olabilmektedir. Nzul, aynen teslimi zorunlu olan bir mkellefiyet olmasna ramen askeri alannn dnda kalan kaza ve mahaller bu mkellefiyeti bedel olarak da yerine getirebilmektedirler. Nzln aynen deil nakden karlanmas reayann menfaatine daha uygun bir durumdur. Tama ve gvenlik risklerinden kurtulmaktadrlar. Bu durum ile ilgili 15 Ca 1117 tarihli belgede Ohri sancann kadsna gnderilen hkmde sancaa bal kazalarn 1118 yl avarz ve nzulleri karl olmak zere her 2 hanesinden 1 nefer tfenk-endaz ihra olunduu sancan toplam 1329 ve 1 rub ve 0.5 sls avarz ve nzul hanesi olduu kayd bulunmaktadr. Mbaire verilen defter suretinde ayrca her bir avarz hanesinden 50 ake her bir bedel-i nzul hanesinden ise 30 ake mbairin maa iin cret alnmas kayd ile birlikte hazineye ulatrlmas emri bulunmaktadr.133

Nzul ykmlln aynen eda etmek durumunda olan reaya; kendi ambarlarndan toplad hububat nakliye sorumluluklarn da zerine alarak emredilen yere gtrmek ve ilgili memura teslim etmek zorundayd. Yani nakil masraflar ile yol boyunca oluacak risk faktrleri ve eksik teslim etmek gibi durumlarda meydana gelecek zarar reaya karlamak durumundayd.

133

BOA MAD No: 8456, 15 Ca 1117, s.100/c

71

3.1.2.1.1 Ocaklk Uygulamas Ocaklk, resmi kurum veya askeri snflarn ihtiya duyduu mal ve hizmetlerin, uzun sreli olmak zere, eitli kaynaklarca teminiyle ilgili olarak 17. yzyl balarnda ihdas edilen messesenin addr. Ocaklk tahsisi, merkezi kurumlarla snrl tutulmam, taradaki kurululara da temil edilmitir. htiya duyulan mal ve hizmetler arasnda gda maddeleri, giyecekler ve ilgili birimlerin gerek duyduu daha eitli mallar ile bata odun ve kereste temini olmak zere eitli hizmetler yer almaktadr.134 Ocaklk tabirinden ne anlald konusunda Mustafa Nuri Paa NetayiclVukuatda unlar sylemektedir. Tersne-i Amirenin ihtiyalarn, bir kalenin muhafzlar veya bir ehrin yerli askerlerinin gnlk cretlerine karlk tahsis klnm olan birka ky ve kazann haslat- riyyesi ve rfiyyesinin kastedilmektedir. Ayrca ocakln r gelirleriyle snrl olmadn cizye ve mizan- harir ve gmrk resmi gibi baz vergilerin de tahsis edilebildiini eklemektedir.135 Baz aratrmaclar Ocakl, uzun sreli gelir tahsis sistemi olarak tanmlamaktadrlar.136 17. yzyl balarnda sk grlmeyen fakat yzyl ortalarndan itibaren says hzla artan Matbah- mire ocaklklarndan avarz gelirleri dikkate deer zellikler tamaktadr. Bilindii gibi avarz 16. yzyl sonunda yaplan ake devalasyonlaryla devletin iine dt mali krizi amak amacyla konulmu vergilerin genel addr. Avarz- divaniye ve teklif-i rfiye olarak da bilinen bu vergiler, devalasyonlar

134

Darling Linda, Revenue- Raising and Legitimacy. Tax Collection and Financial Administration in the Otoman Empire, s. 175; Mustafa, Nuri, Netyicl- Vukt,I, s. 124-125; Mehmet, Zeki Pakaln, Ocaklk, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II. s. 738 135 Mustafa, Nuri, Netyicl- Vukt,I, s. 124-125; 136 Darling, Linda, age. s. 176

72

neticesinde, devletin gelirlerindeki nisb dn sebep olduu mal aklar kapatmak amacyla konulmutur. Avarz, byk miktarda para, mal ve hizmete karlk olarak kullanlan bir tabirdir. Sava harcamalar iin ihdas edilen bu vergiler, bir sre sonra dzenli bir hale gelmitir.137 Avarz ykmllnn tamam nakdi deildi. Terim daha ok bir muafiyet karl olarak aitli mal ve hizmetlerin karlanmasn salamak amacyla kullanlmtr. Derbendlerin korunmasn, kprlerin, yollarn, su kanallarnn bakm ve onarmn salamak ve menziller, saray mutfa veya donanma gibi kurumlarn iaesine ayn katkda bulunmak suretiyle avarz mkellefleri vergiden muaf tutulmulardr. Bir blgenin ahalisinin avarzlar karl bir mal ve hizmeti karlamalarnn srekli hale getirilmesi ile avarz ocaklklar ortaya kmtr.138 Avarz mkellefleri, avarz karlnda Saray mutfana da mal vermektedirler. Saray mutfa ve dier baz kurumlarn belirli ihtiyalarnn avarz karl tedariki yoluna gidilmesinin sebebi 17. yzyldan itibaren devlet gelirlerinde meydana gelen d gsterilebilir. Osmanl devleti, ihtiyalar artmasna ramen ocaklk yoluyla temin ettii mal miktarnda bir azalma yaamaktadr. Ancak bu durum devletin fiskalist yaps ile uyumamaktadr. nk bu durumda devlet, ihtiya duyduu mallar stanbul piyasasndan temin etme yolunu benimseyecek ve bu durum iae masraflarn artracaktr. Byle bir uygulama Osmanl devleti iin rasyonel olmayan bir tercih olacaktr.139 Ocaklk statleri ile ilgili olarak Gurre-i Ca 1139 tarihli belgede Galata

kadsna gnderilen hkmden, kazann Marmara, Kapda ve Mirali nahiyelerinin

137

nalck, Halil, Military and Fiscal Transformaton in the Ottoman Empre, 1600-1700, s.312 Darling, Linda, Revenue- Raising, s.87 139 Gen, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler ( stanbul, 21-25 Austos 1989) , TTK, Yaynlar, Ankara, 1990, s.13-25
138

73

avarz ve nzulleri karl ocaklk tayin edildikleri ve 5 yk karl 18286 ake 4 yk karl 18755 ake demekle mkellef tutulduklar ve her 1 eki odundan navl-u sefine ile birlikte 35 ake talep edildii bilgisine ulalmtr. Yine kazann Erdek kynn zimm taifesinin ise 95 ve 1 rub avarz hanesine sahip olduu ve 44520 ake demek ile ykml olduklar kaydnn stanbul aas elinde olan Mevkufat defteri suretinden anlalmaktadr. Ayrca belirtilen miktar odunlarn stanbul odun iskelesine naklinin zamannda ve noksansz yaplmas emredilmektedir.140

Ocaklk ile ilgili Gurre-i Safer 1139 tarihli dier bir belgede, Tersane-i Amire iin kendir ocakl olan Canik Sanca kazalarnn, 2300 kantar kendiri her yl zamannda demesinin mhim ve gerekli olmas durumu ele alnmtr. Donanmay Hmyun kalyonlar iin byk nem arz eden kendirlerin bu yl iinde tesliminde yaanan gecikmeden dolay skntya dld anlalmtr. Bu skntdan kurtulmak iin fazla fiyatla demir ve kendir tedarikine gidilmi, bu durum miri hazineye yeni bir klfet getirmitir. Rakka valisi Abdullah Paa bu hususun dzene kavuturulmas ve gecikmelerin ortadan kaldrlmas iin grevlendirilmi, mal- maktua ve ocaklk kendir ve rsmat- sairenin vaktinde tahsili iin kesin emirler gnderilmitir. 141 Osmanl maliyesi tarafndan olaanst bir vergi haline getirilen avarz akesi, her yl dzenli olarak tahsil edilen bir vergiye dntkten ve bir takm hizmetlerin devaml masraf (ocaklk) olarak tahsil edilmesinden sonra dahi avarz akesi ile nzln deitirilmemesine zen gsterilmi ve ayn yl ierisinde hem nzul hem avarz akesi alnmamas esas getirilmitir. Bu durum ile ilgili olarak 7 evval 1113 (07/03/1702) tarihli belgede Tekirda da eyhler nahiyesinin Tersane-i Amire ocakl
140 141

BOA MAD No: 8465, Gurre-i Ca 1139, s.22 BOA MAD, No: 8465, Gurre-i Safer 1139, s. 29/2

74

iin kereste ile mkellef olduklar anlalmaktadr. Kereste Emini brahim 1110(1698) ylnn ayn kadrga kerestelerinin kesimini ve 1112(1701) ylnn ise bedellerinin teslimini istediinde nahiye halk yeni tahriri kaldrdklarn ve eski tahrire gre ise 530 ake kereste bedeli verebileceklerini syleyerek demede glk karmlardr. Bunun zerine brahim Beyin talebi ile Mevkufat kaytlar incelenmi eyhler nahiyesinin Osman Paa tahriri sonucu 2500 akelik kereste kesimi ile mkellef tutulduklar ancak bunu deyemedikleri ve eski tahrire gre demeleri gerekeni deyerek baka bir talepte bulunulmamas gerektii anlalmtr. 1970 ake ile Tersane-i Amire kadrga kerestesi vermek ile mkellef olduklar kayd ile birlikte 1111(1700) ylna ait ayn kereste kesimi ve 1112(1701) ylna ait olmak zere bedellerinin teslimi iin ilgili defter kayd brahim Beye verilmitir. 142

3.1.2.2. Srsat Osmanl devleti cephedeki ordularnn iaesi iin reayadan un ve arpadan oluan ykmllkler istemesinin yan sra cepheye giden ordunun yol boyunca gerekli olan iaesi iin de reayaya srsat ykmlln getirmitir. Bunun iin ordunun hareketinden nce takip edecei yol boyunca konaklayabilecei menziller belirleniyor ve bu noktalara ordunun yiyecek ve hayvan yemi olarak sarf edecei rn ve mallar (un, arpa, bal, ya, koyun, ot, saman, odun) depolanyordu. Kadlar tarafndan bu rnlerin

142

BOA, MAD, No:8484, 7 L 1113 (07/03/1702), s. 135

75

temin edilmesi salanarak devletin tespit ettii bedeller karlnda ordu birliklerinin ihtiyacnn karlanmas yoluna gidiliyordu.143 Srsat, nzul gibi avarzhane birimleri zerinden deil kazann toplam avarzhanesi gz nnde bulundurulmadan blge halkna yklenmektedir. Dolaysyla avarz hane hesaplarnda rol oynayan bireysel ve toplu muafiyet durumlar srsat mkelefiyetinde sz konusu olmamaktadr. Srsat, hazine bakmndan bedeli bulunan bir mkellefiyet trnde grld ve bu mahiyeti ile devaml bir kamu hizmetine balanm topluluklar iin hibir muafiyet ngrmedii iin bu mkellefiyet nzl ile karabilmekte ve ayn yl her iki vergi eidi de reayadan talep edilebilmektedir. Madenci, menzilci, eltiki vb. sfatlara sahip olma durumu srsat mkellefiyetinden kurtulmada sz konusu olmamaktadr.144 Merkezi hkmet sefere hazrlk emirlerini yaynlarken, her kazann srsat ykmllnden olmak zere ordunun iaesi iin gerekli olan srsat mallarnn (un, ekmek, arpa, koyun, ya, bal, odun, saman) miktarlarn belirliyor, hangi menzillere ulatrlacan kaza kadsna nceden haber veriyordu. Her kaza kads hkmet tarafndan kendisine emredilen bu vazife gerei nceden belirlenen mallar ordu birlikleri blgeye gelmeden nce nzl ve ganem eminlerine teslim etmek ve bununla ilgili resmi bir belge almakla sorumlu tutulmutur. Ordunun sefer gzerghnda bulunan kazalar; srsat aynen teslim etmek zorundadr. Askeri gzerghn uzanda olan bulunan kazalar ise nakdi olarak bu ykmll yerine getirebilmektedirler. Srsat nakd olarak deyecek kazalara

143 144

Sertolu, Mithat, Osmanl Tarih Lugati, stanbul ,1986, s, 319 Ger, Ltfi, Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi, s. 93

76

merkezden tahsil memurlar gnderilmektedir. Bu memurlar ayn olarak denecek zirai rnlerin devlet tarafndan belirlenen bedelleri zerinden nakd srsat tahsilt yapmaktadrlar. Merkezi hkmet kazalara gnderdii emirlerde ordu iin erzak getirenlere erzak bedellerinin eksiksiz denmesini nemle vurgulamtr. Kaza halk adna kadlar ve mekkreciler tarafndan menzillere getirilip ordu nzul eminine teslim edilen ve devlete belirlenmi bedeli alnan srsat zahiresine bu ynnden dolay srsat akesi de denilmektedir. Kadlar kendilerinden istenen srsat miktarn eksiksiz olarak teslim etmek zorundadrlar. Eer noksan teslim etme durumu oluursa bu durumda srsat bedelini karlamak zorunda braklrlard. Osmanl devleti; srsatn ordunun ihtiyac olan miktar amas durumunda ya da sefer gzerghnn uzanda olan blgelerin srsatlarnn orduya tesliminde oluacak zorluklar dolaysyla bu ayn ykmll kendi belirledii bedeller esas olmak zere nakd ykmlle dntrmektedir.145

3.1.2.3. tira Osmanl devleti cephedeki ordusunun iae ihtiyalarn nzl ve srsat mkellefiyetleri ile karlamada yetersiz kaldnda parasn merkez hazinesinden demek suretiyle erzak satn alma yntemine bavurmaktadr. Devlet kendi mali kaynaklar ile sava giderleri iin mbayaalara (satn alma) bavuruyordu. Bu ynteme Osmanl mali literatrnde itira ad verilmekteydi.
145

Ger, Ltfi; Osmanl Devletinde Hububat Meselesi, s, 106

77

28 Cemaziyel-evvel 1110 (02/12/1698) tarihli belgede Novaberda kazasndaki Merhum Rstem Paa evkaf kylerinden olan Hrsova ve Arnavut kylerinin 22 adet maktua avarz haneleri olduu bununla birlikte daha sonra ferman ile bu kylerden itira, srsat ve baka teklifler dahi istendii ancak kyllerin maktua olan 22 haneyi dahi demede glk ektikleri ve perian olduklar beyan edilerek zerlerine kereste hanesinin de ykml klnmamasn vakf mtevellisi Ahmet aracl ile talep etmilerdir. Talepleri Mevkufat defterleri aracl ile incelenmi ad geen kylerin kazann toplam 127 avarz hanesine 22 hane ile dhil olduklar anlalm ve glerinin zerinde yeni teklifler talep edilmemesi iin ferman gnderilmitir.146 Merkezi hkmet askeri ambarlara zahire temin etmek iin ve yry halindeki ordusunun iaesi iin itira yntemine bavurmaktadr. Devlet; mahalli piyasada geerli olan fiyatlar zerinden erzak satn alma ya da kendisinin belirledii fiyatlar ile erzak satn alma yollarndan hangisini tercih ederse etsin bu ilemin dier kamu satn alma yntemlerinden bir fark bulunmamaktadr.147 tira zahiresinin aynen karlanamad ya da tahsil edilen zahirenin ordunun bulunduu mahalle naklinin zorluundan dolay itira zahiresi yerine bedelinin alnd da uygulamada grlmektedir.

146 147

BOA, MAD, No:9882, 28 Ca 1110 (02/12/1698), S. 6/1 Ger, Ltfi; A.g.e. s,124

78

3.1.3. Hizmet Olarak denen Avarz- Divaniye Osmanl devleti olaanst durumlarda reaya zerine ykml kld baz hizmet eitlerini yerine getirmeleri karlnda bir takm gruplara muafiyet tanmaktadr. Kyl ve kentlilerden hizmet; esas olarak istihkmlar ve dier inaat ileri, madenler, orduya besin maddeleri ve hayvan yemi nakliyesi iin talep edilirdi.148 Devletin hizmet talep ettii gruplar genel olarak Orducu, kprc, suyolcu, sayyad, derbendci, tuzcu, eltiki, menzilci ve krekilerden olumaktadr. Bu gruplar devlete sunmu olduklar hizmetler karlnda avarz- divaniyyeden muafiyet elde etmektedirler. 3.1.3.1.Orducu Esnaf Osmanl devletinde yenieri tekilat srasnda ordu ile beraber sefere kan sanat sahipleri hakknda kullanlan bir tabirdir.149 Bu tabiri Meydan Larousseda ehabettin Tekinda yle aklamaktadr: Osmanl ynetiminde sefer zaman kapkulu askerleri ile birlikte stanbuldan yola kan ve yol boyunca ordunun ihtiyalarn salayan bir ksm esnaf ve sanatkrlardan oluan geri hizmet birliidir. Kapkulu ocaklar iin stanbul, Bursa ve Edirneden ferman orducular karlr. Bunlarn says divan- hmayun tarafndan tespit edilirdi. Balarna bir orducu aas tayin edilerek bulunacaklar yer ve zaman onun aracl ile esnafa ulatrlrd. Orducu esnafn seimi fermandaki aklamalara gre, zenaat kethdalar, yiitba ve lonca ihtiyarlar tarafndan yaplrd. Hareketlerinden nce kendilerine emek ve zorluklarna karlk esnaf tarafndan nemli miktarda para verilirdi. Orducu esnaf alar, berberler, attarlar,

148

Faroqhi, Suraya, Osmanl imparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s. 662 Cilt II. Editr Halil nalck ev. Halil Berktay Ankara, 2000 149 Pakaln, Mehmet, Zeki, Orducu, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt II. s. 728

79

bakkallar, balar, bez dokuyucular, izmeciler, uhaclar, eskiciler, frnclar, hallalar, kalayclar, kazanclar, kllar, kunduraclar, mumcular, nalbantlar, okular, postaclar, saralar, semerciler, terziler gibi zanaat ve esnaflardan meydana gelirdi. Her zanaat dal hayme (adr) denilen birliklere ayrlrd.150 Orducu esnaf ile ilgili 23 aban 1108 tarihli stanbul kadsna gnderilen hkm ile seferi hmayun iin her yl ihrac ferman olunan hirfetlerden arabaciyan, eyaciyan, attaran ve bakrciyan hirfetlerine bu yl lzum olmad iin

gnderilmemeleri emredilmi ancak bu hirfetlerin ayn zamanda birbirlerinin yamaklar olmalarndan dolay yamak olduklar hirfetlerin skntya dmelerine engel olmak iin vermeleri gereken masraf tutarlarn demeleri emredilmi ve ordunun skntya dmemesi iin muhalefet etmemeleri emredilmitir.151 Orducu esnaf hem grevde bulunma ekli, hem askerlere sunduklar hizmet eitleri asndan, hem de yaptklar hizmetin sresi bakmndan cretle tutulan dier hizmet gruplarndan farkldrlar. Bir hayme ad altnda ay ehirden gelen ve ayn meslek grubu yesi olan esnaflar sefer srasnda kurulan ordu pazarlarnda askerlerin al veri yapmalarna imkan tanyacak bir ekilde ordu ile beraber hareket ediyordu. Bu eit gruplarn yani profesyonel asker olmayan kiilerin gerek hizmetlerini sunarak gerekse nakit demelerle askeri sistemi desteklemeleri vergilendirme yoluyla gereklemektedir.152 Bu ykmlln temeli avarz vergilerine dayanr. Krsal alanda yaayan reaya ayn ya da nakd bir ykmll avarzhanesi leinde karlarken, kentlerde yaayan reayada geimini temin ettii i koluna dayal olarak avarz vergilerine muhatap olmaktayd. Kentlerde i ve kazan sahibi olan zanaat gruplar 17.

150 151

Meydan Larousse, Cilt. IX. s. 528 BOA MAD No: 8466, 23 aban 1108, s.34/a 152 Ergen, zer, XVI. Yzylda Ankara, s. 97

80

yzyldan itibaren hayme ad verilen gruplar ile avarz vergileri iin bir birim oluturmaktadrlar. Orducu esnafn sefer srasnda kendileri ile ilgili olarak mesleklerini yerine getirebilmeleri iin ihtiya duyacaklar her trl mal, alet edavat ve hammaddeler orducubann organizasyonunda olarak sefer sorumluluuna braklmt. Osmanl ordusunun bir sefer srasnda yardmc birlik ve geri hizmet birlii adnda yer alan unsurlarnn hangi kategorilere ayrldn Caroline Finkel yle anlatmaktadr. Birinci grupta sefer srasnda ordunun brokratik ilerini zmek iin orduyla beraber hareket eden maliye ve elilik brolarnn memurlar, ikinci grupta levazmclar adyla anlan nzl, arpa ve koyun eminleri grubu, nc grupta bina yapm ve onarm ileriyle uraan beldar, neccar, ta, kprc ve lamc gruplar, drdnc olarak orduya yiyecek ve malzeme tayan taburlar, arabac ve mekkari gzergahnda bulunan kadlarn

gruplar ve beinci olarak da salk taburu ad altnda hizmet veren cerrah, tabib ve kahhllar grubu yer almaktadr. 153

153

Finkel Caroline, The Administrtion Of Warfare The Ottoman Military Campaigns n Hungary, (1593-1606 ), s. 110

81

3.1.3.2. Kreki Osmanl donanmasnn henz yelkenli gemilere sahip olmad dnemlerde gemilerin kreklerle hareket etmesine bal olarak sefer yllarnda ya da ky blgelerin gvenliinin salanmas iin denize kld zamanlarda Osmanl donanmas krekiye ihtiya duymaktadr. Bu ihtiyacn Osmanl devleti; eitli yntemlerle karlamaktadr.

3.1.3.2.1. Kreki Temin Etme Yntemleri a) Ocaklk kreki b) Esnaftan alnan krekiler c) Gnll krekiler d) Miri esir krekileri d) Krek cezasna arptrlan sululardan olumaktadr. a) Ocaklk kreki, Osmanl imparatorluunda uygulanmakta olan avarz- divaniye vergisi karl alnmakta olan bir eit vergi idi. Krekiler avarz hesabna gre toplanmakta ve bunun miktar; zaman, mekan ve iktisadi artlara gre deiebilmekteydi. 3 Safer 1122(03/04/1710) tarihli belgede Hasky kazasnn Mslman, hrstiyan ve Yahudi taifelerinin nceleri Galata kazasna bal olarak avarz ve bedel-i kreki tekliflerini eksiksiz derlerken Kk ekmece halknn Hasky kazasnn kendi topraklar dhilinden olduu iddiasyla itira ve yni tekliflere ortak etmek istekleri ve basklar zerine 1090(1679) ylndan itibaren her vezir-i azam

82

deiikliinde yenilenen emri erifelerine aykr hareket edilmemesine ynelik olarak Mevkufat kaytlarnn incelenmesi istekleri bulunmaktadr. Bu incelenme sonucunda Hasky kazasnn avarz ve bedel-i kreki tekliflerini eksiksiz olarak eda ettikleri ve baka taleplerle rencide edilmemelerine ynelik emirler bulunduu bilgisine ulalm ayrca bu kylerin ziraatla uraacak topraa sahip olmamalarndan dolay itira benzeri teklifler ile rahatsz edilmemelerine ynelik emirlerde bulunmaktadr. Hasky kazasnn 7 mahallesinin 13.5 haneye sahip olduu 1112(1700) ylnda Galata kazasna baland daha sonra Eyp kazasna nakl ve ilhak olunduu ve ayn yl arpa itiras iin ekmece nahiyesinden 3 aylk cretlerinin 1123 yl avarz ve nzl malndan takas olunduu kayd bulunmaktadr. 154 Ocaklk kreki temini; reayadan ve esnaftan temin etme eklinde iki trl salanmaktadr. 16. yzylda krekiler avarz hanesi hesabna gre toplanmaktayd. Bir kreki vermekle ykml klnan avarz hanesi o krekinin masraflarn da karlamak zorundayd.155 b) Esnafdan alnan krekiler, stanbul esnaf iinde yer alan peremeci, bozac ve meyhaneci gruplar kreki ykmllklerini ocaklk olarak vermekteydi. Dier esnaf grubu ise kreki ykmllklerini nzul ve srsatdan muaf olmak artyla cret ile tutarak Tersane-i Amireye teslim ediyorlar ya da bedelini dyorlard. Girit seferi srasnda esnafn kreki tuttuunu yada bedelini dediini hatta bu miktarn her kreki iin 5-6 bin ake tutarnda olduu bilinmektedir.156

154 155

BOA, MAD, No: 8472, 3 S 1122(03/04/1710), S.124 Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilat, stanbul 1992 shf. 183 156 Bostan, dris, Osmanllar ve Deniz, Deniz Politikalar, Tekilat, Gemiler, stanbul, 2007, s. 92

83

c) Gnll krekiler, 17. yzylda ocaklk kreki yntemi ile ihtiya karlanamad iin zellikle sefer yllarnda gnll olarak kreki olmak isteyenlerden bedel ile kreki tutulurdu. Bedel ile tutulan krekilere denen cretler ise her zaman deimekteydi. Bunun nedeni krekilerin beden bir hizmet sunacak olmalarndan dolay gleri, kuvvetleri, yetenekleri ve ehliyetleri orannda cret alacak olmalardr. Gnll krekiler 1700 ile 6000 ake arasnda deien cretler almaktadrlar.157 d) Miri esir krekiler, Miri esirler tersane zindannda bulunan harp esirlerinden olumaktadr. Bunlarn Osmanl donanmasnda kreki olarak kullanlmas forsa ad verilen esirlerin daha iyi krek kulland kanaatinden kaynaklanmaktadr. Forsalar dier krekiler gibi cret almamaktaydlar. Ancak dk bir maa ile sefer srasnda peksimed ve iki mavi gmlek kendilerine verilmektedir.158 e) Krek cezasna arptrlan sulular, Osmanl donanmasnn zaruri ihtiyac olan kreki temininde sulularn kullanlmas yeni bir kaynak bulma endiesinden kaynaklanmaktadr. Krek cezasnn tespit ve takdiri, Divan- Hmyunda padiah adna kadaskerler tarafndan yaplmaktayd. Osmanl donanmasnda krek cezasna arptrlan sulularn ceza sreleri en az alt ay ile en fazla mebbed arasnda deimektedir. Krek cezasna arptrlan sulularn slam Ceza Hukukunda tazir cezas muhtevas iine giren sularla ayn olduu grlmektedir.159

157

Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara, 1992, s.204 Bostan, dris, age. s. 209 159 Bostan, dris, age. s.213
158

84

Gemilerde krek ekmek, yelken amak trndeki hizmetleri karlnda 10 ake yevmiye ile tutulan kiilerin masraflarn da karlamak zere 4 ile 10 hane arasndan bir kreki hesabyla alnan beden bir vergi olan krekilik, ar ve meakkatli bir hizmet olduu iin teklif-i akka olarak da adlandrlmaktadr.160 Bunun yan sra sahil ehir ve kylerinin korsan saldrlar karsnda korunmas iin blge halk Osmanl donanmasna kadrga krekilerinin masraflarna katkda bulunmaktadr. Barkann verdii bilgilere gre 1537 ylnda Ege kylarnn korsanlkdan korunmas iin donanma giderlerine hane bana 30 akelik bir avarz demilerdir. Trabzonda ayn amala hane bana 66 akelik deme yaparken, Balkesir blgesinde kadrga krekilerinin geim giderlerine 50 akelik katk yaplmtr.

3.1.3.3. Kprc Kprc ad verilen gruplar lkenin eitli blgelerinde zellikle ordularn geit yerlerinde bulunan kprleri tamir ve muhafaza ile mkellef klnrlard. Yaptklar bu hizmetlerden dolay avarz- divaniyyeden muaf olurlard. Kprclk lke genelinde ve fethedilen topraklarda varolan kprlerin bakm ve onarm ile yenilerinin yapm ve gerekli zenin gsterilmesi eklinde bir faaliyettir. Genellikle devlet ileri gelenleri

160

Sayar, Sami Nihad, Trkiyede mparatorluk Dnemi Siyasi, Askeri, dari ve Mali Olaylar, stanbul, 1977, s.55

85

tarafndan yaptrlan kprler iin vakflar kurulmakta ve bu vakflarn gelirleri kprlerin giderleri iin harcanmaktayd.161 Kprclk hizmeti ile ilgili 7 Muharrem 1125 tarihli belgede Sultaniye kadsna gnderilen hkmden, kazann Sarca ili kyllerinin, kale gvenliini salamak zere grevlendirildii ayrca, ehir yaknndaki kprnn tamir ve korunmas iin kyden 40 kiinin kprc tayin edildii bilgisi bulunmaktadr. Bu kiilerin yaptklar hizmet karl olarak tekalif-i rfiyeden ve avarz- divaniyeden muaf olma hakk elde ettikleri anlalmaktadr. Bu arada haneye kaytl olmayan kyllerinde am odunu ve tuz mal trndeki ykmllklerini dememek konusunda hareket ettikleri ve gelen tahsildarlara sorun kardklar anlalmaktadr. 1121 ylnda gnderilen emri erife ile tahsildarlarn reayay rencide etmemeleri emredilmitir.162

Orhonlu, Cengiz, Kprclk, VII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar II. TTK Yaynlar, Ankara, 1973, s. 701-708 162 BOA Cevdet Maliye No: 6486, 7 Muharrem 1125

161

86

3.1.3.4. Suyolcu Suyolcu ad verilen gruplar ise suyollarnn muhafazas ve bozulan ksmlarnn tamiri ile grevlendirilmilerdir. Bu hizmetlerinden dolay suyollarnn evresindeki ky halk bir takm rfi vergilerden muaf saylmlardr.163

3.1.3.5. Avc/Sayyad Bir dier hizmet grubu ise Osmanl hkmdarlarnn saraylarna bir takm av hayvanlar getirmek ile grevlendirilen sayyadlardr. Baz blgelerin halk saray iin atmaca, doan, ahin gibi av hayvanlarn yakalayarak getirmekteler ve bu hizmetlerinden dolay avarz- divaniyye ve tekalif-i akka ile adet-i anam vergilerinden muafiyet kazanmaktadrlar.164 Bu muafiyetler ile ilgili olarak Mora Sanca kanunnamesinde daha ak ifadeler yer almaktadr.165

163

Kazc, Ziya, Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 2005 s.208, (Dipnot 482 BOA Mevkufat Kalemi Nr 1518 vr -18b) 164 BOA, Cevdet Maliye, No:1876, Bolu ve Gerede kazalarnda vaki miri sayyadlardan Mustafa, smail ve Sar Mustafa nam kimesneler kaza-i mezburun dalarnda sayd eyledikleri ikarlarn beher sene getirip Rikab- Hmayuna teslim ve ol mukabelede avarz- divaniyye ve tekalif-i akka ve adet-i anamdan muafiyetleri bu belgeye gre Bolu ve Gerede kazalarnda miri avclar eri bir vergi olan adet-i anamdan dahi muafiyet elde etmilerdir. Yine bu avclar gibi devlete gherile temin eden gruplar da hizmetlerinden dolay adet-i anamdan muafiyet kazanabilmilerdir. ; Ziya Kazc, Osmanl Vergi Sistemi, s.150 Dipnot 344) 165 Akgndz, Ahmet, Kanunnameler, Mora Sanca Kanunnamesi 980 Tarihli, Liva-i mezburede vaki olan doanc taifesi kadimden doanclar olmayup ve defter-i atikada mukayyed bulunmayup ve hala defter-i cedidde doanc kayd olunmamak iin emr-i erif verilmi iken badehu muharir-i sabk Kstaszade hin-i tahrirde defter-i cedidde doanc yazd raiyyetlerin isimleri zerine doanc ba- berat- hmayun deyu defter-i cedide kayd edp ve tahtlarna rsum- raiyyeti dahi kayd eyleyesiz deyu hkm-i hmayun varid olman ber muceb-i emr-i ali isimleri zerine doanc iareti olunup ve hkmi elinde olan batinalarnn ve mutasarrf olduklar tarlalarnn rleri ve salariyeleri ve ispeneleri ve bil cmle sipahiye mteallk olan hukuk- eriyyeleri sipahilerinin mahsullerine mahsup olup sair reaya gibi hukuk ve rsumlarn sipahiye bi-kusur eda edp avarz- divaniye ve tekalif-i rfiyeden muaf olmak zere defter-i cedide kayd olundu. Cilt, 7, s.3-4

87

Hizmet konusu ile ilgili olarak belgelerden elde edilen bilgiler hizmet ve muafiyet arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr. Osmanl devleti, hizmet talep ettii zmrelere hizmetlerinin karl olarak vergiden baklk salamaktadr. 20 Muharrem 1123(10/03/1711) tarihli belgede Akahisar kazasnn Bovazalar iftlii halknn Sar Saltk makam denilen mevkiinin tamir ve korunmas ile

grevlendirildiklerini burasnn evliya trbesi ve ziyaretgah olmas dolaysyla avarz- divaniyeden muafiyet karlnda bu blgenin tamir ve ihtiyalarnn karland bilgisi bulunmaktadr. Civardaki dier kylerin halknn iftlik halkndan avarz talep etmeleri zerine Mevkufat kaytlarna bavurulduu ve bu kaytlarda Akahisar kazasnn 405 hane ile kaytl olduu ve ad geen sebilin kaytl olmad bilgisi elde edilmitir. Sar saltk makam denilen mevkiinin reayasnn bir ksmnn

msellemzadeler denilen kiiler olduunu ve bu kiilerin sebilin yolunu tamir edip ihtiyalarn karlamak hizmeti karlnda avarz- divaniye ve teklif-i rfiyeden muaf olduklarn sadece r verdiklerini eski defter kaytlarndan renilmektedir.166 3.1.3.6. Derbendci Osmanl devleti Anadolu ve Rumelinin birok yerinde zellikle de dalk blgelerinden gelip geenlerin gvenliini salamak ve geitleri korumak amacyla derbend sistemi adyla bir rgtlenme vcuda getirmitir. Bu rgtlenmede civar kylerin halk bir vazife ile geitlerin gvenliini salamak ile grevlendiriliyor ve bu hizmetlerinin karlnda avarz- divaniye vergilerinden muafiyet kazanyorlard. Ayrca derdendcilerin dnda beldaran167 ad verilen gruplar ise bu hizmetleri cret

166 167

BOA, MAD, No:8472 , 20 M 1123(10/03/1711), S.7/A Pakaln Mehmet Zeki, Derbend, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,Cilt I s.202 stanbul 1946 MEB Yay. Belderan eskiden geit yerlerini muhafaza edenlere verilen bir tabirdir. Derbedciler bu hizmeti bir vazife olarak yerine getirirlerken Belderanlar belirli bir cret karlnda bu

88

karlnda yerine getirmek ile grevlendirilebiliyorlard. 29 safer 1122 tarihli belgede Seyyid Gazi kazasna bal Bardak kyllerinin blgeyi hfz ve hraset altnda bulundurma grevi ile derbendci olarak tayin edildikleri ve rsumlarn buna bal dedikleri bilgisi yer almaktadr. Ancak derbend katibi Veli Beyin lmesi sonras kazann sipahisi Ebubekirin eitli vesilelerle dahl ve mstehak olarak mdahalede bulunduu ve reayadan tekalif-i akka talebinde bulunduu anlalmaktadr. Bunun zerine reayann derbendlerine katib atanmas ve Ebubekirin basksndan kurtulma konusunda kad aracl ile yardm istekleri bunmaktadr. Yaplan incelemeler sonras Bardak kynn Seyyid Gazi ve Hsrev Paa kurbunda ekya saldrlarna ak bir blgede yer ald bilgisi teyid edilerek, ky halknn derbendci olarak gelip giden yolcular gvenle seyahat ettirdikleri ve bu grevleri karl avarz- divaniyeden muaf olduklar bilgisine ulalmtr. Kaza kadsna gnderilen hkm ile Ehl-i rfn eitli vesilelerle ky halkna tekalif talebinde bulunmamas emredilmitir168 3.1.3.7. Madenci Osmanl devleti savunma sanayinin ihtiyalarn karlamak amacyla maden iletmeciliini de gelitirmitir. Devlet maden ocaklarndan maden elde etme srecinde blge halknn hizmetini talep etmi ve bu hizmetleri karlnda onlara avarz- divaniyye ve adet-i anam vergilerinden muafiyet tanmtr.169 Osmanl devleti hemen hemen her dneminde madencilie byk nem vermitir. Yeni maden kaynaklar

grevi yerine getirirlerdi. Bunlara verilen cretlerin yllk miktarlar ne kadar olursa tevzi defterleri meydan getirilerek halktan tahsil edilirdi. 168 BOA, D. MKF, 735, DES,29 Safer 1122, 169 BOA, Cevdet Maliye, No: 1722, 10 N 1180(09/02/1767), Sahib-i arzhal Pravete karhanesi orbacs olup Kapani Mehmet Efendi tahriri mucebince avarz ve bedel-i nzul ve bedel-i anam- celepkean mallar mukabili karhane-i mezbureye kmr ve cevher-i hilye vermeleri zere ber vechi ocaklk karhane-i mezbureye rabt ve tayin olunan

89

bulmak amacyla devlet tarafndan grevlendirilen Arayclar zengin maden kaynaklar bulmak iin aratrmalar yapmakta ve iletme deeri yksek maden bulduklarnda, devlet tarfndan dllendirilmektedir. Madenlerde almak zere civar kylerden birkann ahalisi tekalifden avfedilirdi. Reayadan ayrt edilerek madencilik, o dnemin adyla krecilik hizmetinde kullanlrd. Bunlar genelikle zimm taifesinden olurdu. Medenlerde alanlar imdad- menzil, hazariye ve seferiye, nal ve kaftan baha, r- dem ve r- diyet ile dier tekalif-i rfiye ve akkadan muaftlar. Aralarnda ya da bakalar ile davalar olduu zaman maden ilerinden geri kalmamalar iin bu davalara maden eminleri bakard. Anadolu ve dier eyaletlerdeki madenlerde mtekait sipahizadeler alrd. Genellikle sipahiler onlar reaya sanarak raiyyet resmi alamk isterlerdi. Ancak divan buna kesinlikle izin vermezdi. Madenlere odun ve kmr ile alanlara zahire ve erzak civar kylerden tedarik edilirdi.170 Madenciler de avarz muafiyeti karlnda orduya hizmet verirlerdi. Bazen de cretle alrlard. Devletin bu ilemde yrtt mantk dalk ve verimsiz arazilerin yoksul halkn vergi yk altnda ezmeden madencilik sektrnde istihdama dahil edebilmekti. Doal olarak merkezi hkmetin ihtiya duyduu madenlerin belli prensipler dahilinde temin ediliyor olmas da dikkat eken bir dier noktasn oluturmaktadr. Bu durum ile ilgili olan 27 Safer 1121(08/05/1709) tarihli belgede Selanik Baruthanesine ocaklk olarak tayin olan Alaca isimli kyn nceden beri dedii esaslar dahilinde 25000 kyye kmr 1122(1710) ylna mahsub olarak demesi iin emir yazlmas uygun grlmtr. Ayrca Selanik baruthanesini korumak

170

Ahmet, Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri, stanbul, 1931, Devlet Matbaas, s.VI

90

amacyla Yedikule neferlerinden her gn 15 neferin nceki esaslar dahilinde vazifelerini yerine getirdikleri belirtilerek 1122(1710) yl iinde 5 neferin daha tayin edilmesine ilikin emirler yollanmtr.171

Osmanl devleti maden gelirlerini artrabilmek iin bulunan madenin evresindeki yakn kylerin halkn maden alannda altryordu. Devlet baz tuzla iletmelerini de ahslara brakabiliyor ve onlardan bete bir orannda bir hak talep edebiliyordu. Genelde uygulama miri araziden elde edilen madenlerin devlete ait olaca ilkesine dayaldr. Bu ekilde iletilen tuzlalarda hizmet veren ky halk avarz- divaniyyeden muafiyet elde emektedir.172

3.1.3.8. Yrkler/ Evlad- Fatihanlar Osmanl devlet tekilatnn kurulu dneminde iki noktaya ok byk nem vermitir. ncelikle gaza ve cihad iin bunun yan sra tabii, corafi, itimai ve jeopolitik nedenlerin tesiri altnda, yapt savalarda ayakta durmasn ve stnln temin edecek askeri, mali, tekilat tanzim etmek ve zamann icaplarna uyarak bunu daha mkemmel bir hale getirmek durumundayd. Bu nedenle gerek ehirlerdeki has zeamet ve tmarlarda yaayan reaya nasl bir askeri ve mali mkellefiyet altna sokulmusa, imparatorluun devaml mcadele sahas olan snr boylar da srekli

171 172

BOA, MAD, No: 8471, 27 S 1121(08/05/1709) S. 12/A BOA, Cevdet Maliye, No:1891, 27 B 1180(29/12/1766) Ahiyolu kasabasnn 285 neferi mselman ve zimniyan reayalar hin-i tahrir-i Atik ve Cedit de tuz hizmetleri mukabili avarz- divaniyye ve tekalif-i rfiye ve akkadan muaf olduklar mukayyed olup bu belgede gayrimslim gruplarda yaptklar hizmet karl avarz- divaniyeden muafiyet elde etmilerdir.

91

yaylan ve gittike nemli bir sayya ulaan Yrk grubunun yaay tarzlarna uygun ve ayn zamanda devlete en elverili bir ekilde nizam altna alnmalyd. Bu amala Fatih ve Kanuni dnemlerinde Yrk taifesinin hukuki statsn ve bununla asker, mal mkellefiyetlerini dzenleyen Yrk kanunnameleri dzenlenmitir.
173

17. yzyldan itibaren Yrk tekilatnn dalmas ve ounluunun gebelikten yerleik hayata gemesi, bu arada devletin ikinci viyana muharebesi srasnda bu tekilatn sk bir disiplin altna alnmasnn lzumu grldnden, 1691 ylnda padiahn bir hatt- hmayunu ile Yrk taifeleri Evlad- fatihan ad altnda yeni bir yapya kavuturulmutur. 174 Evlad- fatihanlar, baz kasaba ve kylerde sefere gitmek artyla ekinci olarak kaydolmaktaydlar. Baz yerlerde ise piyade tabir olunan her alt neferinden bir nefer ekincileri sefer olduka hizmet etmekte ve bunun karlnda avarz, nzul, celepkean anam ve dier vergilerden muafiyet elde etmekteydiler.175 zellikle Osmanl Habsburg savalar srasnda hizmet verme ykmls olan gerlerin yeni bir rgtlenmeye tabi tutularak evlad- fatihan olarak adlandrld ve yaptklar hizmetlere karlk olarak ( zellikle nakliye) avarz- divaniyeden muaf tutulmalar uygulamasnn Osmanl devlet mekanizmasnda geerlilik kazandn grmekteyiz.

Gkbilgin, Tayyib, Rumelide Yrkler ve Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1957, s. 19-20 Altnay, Ahmet, Refik, Anadoluda Trk Airetleri, stanbul, 1930, Vesika no.168; Ahmet Akgndz, Kanunnameler Cilt 6, Vize ve Yrk Canbazlar Kanunnamesi, mademki hizmet-i padiahi eda ederler, ulakdan, cerehordan ve doancdan ve sekbandan ve arpa ve saman ve otluk salgunundan ve nzl tahlndan ve hisar yapmasndan ve krekiden ve azebden ve bilcmle avarz- divaniye ve tekalif-i rfiyyeden muaf ve msellem olalar, s.711 175 Gkbilgin, Tayyib, Rumelide Yrkler ve Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1957, s. 19-20; Cengiz, Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetleri skn Teebbs, stanbul, 1963, s.24
174

173

92

Osmanl ordusunun bir blmn oluturan Rumeli gerlerinin ykmllkleri genellikle nakliye hizmetleri ile ilgilidir. Bu blgenin gerleri evlad- fatihan isimli bir rgtlenme ile devlete nakliye ilerinde bir hizmet grmektedirler. Bunlar dnml olarak bu hizmetleri yerine getirmektedirler. Aktif olarak hizmet vermeyenler arkadalarnn masraflarn karlamak zorundadrlar. Osmanl devleti konar ger airetleri de vergi sistemi iine dahil etmek iin ura vermitir. Ayrca bu grubu bir takm grevler ile ykml klmtr. zelikle madenleri ilgilendiren eitli ilerde grevlendirilmilerdir. Madenlerin ekyadan korunmas, elde edilen madenlerin nakledilmesi ya da madenlerin karlmasnda ihtiya olan odun, kmr gibi maddeleri madenlere nakletmek ve de bizzat maden elde edilmesinde almalar ki bunun karlnda avarz- divaniyeden muaf tutulmulardr. ounlukla ap ve gherile madenlerinde altrlmlardr.176

3.1.3.9. Dier Hizmet eitleri (Tuzcu, eltiki, Kaldrmc) Osmanl devletinde tuzcu ve eltiki adn alan gruplar yaptklar hizmetlerden dolay bir takm rfi vergilerden muafiyet kazanmaktadrlar. Tuz retimi ve eltik tarm devlet iin byk nem arz ettiinden dolay bu hizmetleri salayan gruplara farkl

Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn Teebbs, stanbul, 1963, S, 24-25

176

93

statler vererek farkl bir verilendirme metudu uygulamtr.177 eltik tarm ile uraan gruplarn muafiyet durumlar kanunnamelerle kurala balanmtr.178 Bu gruplar yaptklar hizmetlerden dolay avarz- divaniyeden muafiyet elde etmektedirler. Osmanl devletinde, kaldrmclk ad ile hizmet veren bir grup bulunmaktadr. Kaldrm, gnmzdeki manasyla yol kenarndaki ykseltiler olmayp, toprak zemin zerine ta demek suretiyle yaplan yol anlamna gelmektedir. Bu ii yapan kaldrmclar Mimarbann kontrol ve Kaldrmclar Kethudasnn ynetimi altnda ehir ve kasabalarda yaamaktaydlar. Kaldrmclk, faaliyetini yrten gruplar, bar dnemlerinde ana ve tali yollarn bakm ve onarmn stlenmekte, sava zamanlarnda ise ordu cepheye gitmeden nce kullanlacak yolun almas, dzeltilmesi gibi grevleri yerine getirmekteydiler. Bu grevlerinden dolay bir takm kyler avarz vergileri muafiyeti karl yol yapm ve bakm iin tayin edilmekteydiler.179

Akgndz, Ahmet, Kanunnameler, Cilt, 6, 978 Tarihli Dukakin Sanca Kanunnamesi, Karacada nahiyesi reayas Kotar kalesi kurbunda vaki olan erne memlehasnn ylda bir kere varup tayelerin ve arklarn gereei gibi atrtlayp rgatlk hizmetin ederler, sakin olduklar yerleri sab ve sengistan olman hizmetleri mukabelesinde avarz- divaniye ve tekalif-i rfiyeden muafiyet zere mukaddema her haneye ve batinaya adet-i eflakiyye zere 55 ake vaz olunup 30 akesi hazine-i Amire iin hara 2 akesi cizye cemine varan padiah kullarna ve 20 akesi bedel-i r ve ispene sancakbeyine 10 akesi hasl vaktinde ve 10 akesi ispene zamannda tayin olunup ve sabkan erne olu deryaya gidecek onun ve onun ile bile gidenlerin deirmenleri satlp resm-i tmara hasl balana., s. 290-291 178 Akgndz, Ahmet, Kanunnameler, Cilt, 6 943 Tarihli Sis Sanca Kanunnamesi, Enhar- eltik hususunda emr-i padiahi mucebince kanun budurki 20 kantar tohum ekilen nehre reis ve saka olanlar ikier kantar tohum ekip birer kantar cihet-i hidmet olup miri tarafndan nesne alnmayp birer kantarndan sair renberan gibi hisse-i miri ihra oluna, ve enhar- mezbureye hizmet eden kimesneler hizmetleri mukabelesinde avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye ve resm-i haneden ve resm-i ganemden muaf ve msellem olalar deyu ferman olunman defter-i cedid-i hakaniye vech-i meruh zere kayd olundu., s. 1-4 179 Orhonlu, Cengiz, Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrmclk ve Osmanl ehir Yolar Hakknda Baz Dnceler, Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, I, stanbul, 1972, s. 93-108

177

94

3.2. Mekn Organizasyonu Salanmas in Avarz 3.2.1. Yol A Oluturma Osmanl devleti Anadolu ve Rumeli ynnde ulam an sa, orta ve sol kol olarak 3 kol zerinden oluturmutu. Anadolu ynnde sa kol stanbul - Halep gzerghn, orta kol stanbul - Badat gzerghn, sol kol ise stanbul - Kars ve Dou Bayazd gzergahn oluturmaktadr. Rumeli ynnde sa kol stanbul Azak, orta kol stanbul Belgrad ve sol kol da stanbul Atina gzerghn kullanmaktadr. Bu ynlerde ulam hayvanlarla salanyordu. Bu ana gzerghlar zerinde tali yollar da meydana getirilerek hem ekonomik bamllklarn giderilmesi hem gvenlik ann oluturulmas ve de haberleme sisteminin kurulmas gerekletirilmitir. Devlet bu ulam an devaml surette iler klarak bir anlamda egemenliini de salam olmaktayd. Ayrca Osmanl devleti ticaret sistemi bnyesinde mtemekkin ve seffar tccarlar aracl ile blgeler ve ehirleraras haberlemeyi de bu ulam a zerinden gerekletirmekteydi. Padiahn ve devletin otoritesinin uzak mahallere ulatrlmasda bu sistem sayesinde salanm oluyordu. Osmanl devleti mekn organizasyonu gerekletirme asndan derbend ve menziller ile birlikte kervansaraylar da devreye sokmutur. Kervansaraylar sadece ticari organizasyon merkezi olarak deil konaklama faaliyetleri ile nfus toplama ve emniyeti gerekletirme merkezi olarak da dikkat ekmektedirler180. Osmanl mekezi ynetimi, ulam organizasyonu yani bir anlamda menzil, derbend, ulak ve kervansaray tekilatn da iine alan sistemi sayesinde imparatorluu bir a gibi saran yollar zerinde ticaret, haberleme ve ulam srekli olarak ak
180

Ortayl, lber, Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, Cedit Yaynlar, Ankara, 2007, s.328

95

bulunduracak bir kontrol mekanizmas kurmay baarmtr. Ulam rgtlenmesinin alt niteleri olan derbend, menzil, ulak tekilatlarn avarz vergileri ile finanse ederek hazineden harcama yaplmas orann olduka drmtr.

3.2.2.

Menzil Tekilat Menzil, lgat manas olarak bir gnlk yol, yol zerindeki konak yerleri veya ev

anlamnda kullanlan bir terimdir.181 Menzil, kervanlarn ve posta tatarlarnn indikleri, at deitirdikleri veya geceyi geirmek amacyla konakladklar bina ve han benzeri yaplardr. Osmanl devleti ordusu sefer halinde iken askerlerin ihtiyacn karlamak iin ayrca bedeli denmek kouluyla zahire almn salamak iin de menziller vcuda getirmitir.182 Osmanl devletinde menziller, haberleme ve hac menzilleri ile askeri menzil olarak farkl kategoride deerlendirilmektedir. Askeri menziller sefer srasnda Osmanl ordusunun ihtiyalarn karlamak amacyla dz araziler zerinde ve kolayca su bulunabilecek noktalarda kurulmulardr. Hareket halindeki ordunun konaklayaca mevki olmasndan dolay yerleme alanlarnn d tercih edilmitir. Haberleme ve hac menzilleri ise daha ok ana yollar zerinde yerleim merkezleri yaknlarnda olmak zere kurulmulardr. Osmanl devleti, ulam a zerinde menziller ina ederek haberlemeyi, ticareti ve gvenlii temin etmektedir. Menziler sayesinde seyahat edenlerin iae ve ibatelerinin salanmas gereklemektedir. Konaklayanlarn gn cretsiz olarak

menzil hizmetlerinden yararlanmalar sz konusudur. Menzillerin etrafndaki kyler

Develiolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2001, s. 617 Pakaln, Mehmet Zeki, Menzil, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt II. s, 479, Halaolu, Yusuf, Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), PTT Yaynlar, Ankara, 2002, s.177; Altunan, Sema, Osmanl Devletinde Haberleme A: Menzilhaneler , Trkler, c.10, s, 913919, Yeni Trkiye Yayn, Ankara, 2002, s.915
182 181

96

menzilin ihtiyalarn karlamakla grevlendirilmitir. Bu hizmetleri karl olarak avarz- divaniye vergilerini demekten muaf klnmlardr. Menzillerin dikkat eken bir zellii bu yerlerin yalnzca devlet grevlisi olan kiilere hizmet sunuyor olmasdr. 183 Anadolunun sa kol gzerghn takip ederek kutsal topraklara giden Haclarn yol gzergh zerinde geceyi geirmek ve dier ihtiyalarn karlamak amacyla kullandklar konak yerleri de menzil olarak adlandrlmaktadr.184 Osmanl dneminde hac yolculuklar ortalama ay srerdi. Hac menzillerinin kurulmas bu yolculuk sresi ile alakaldr. Hac yolcular ve surre alaylarn kutsal topraklara ulatrmakla grevli kafileler, istirahat, iae ve gvenlik konularnda hac menzillerinden yararlanmaktaydlar. 17. yzyldan itibaren artan seferler, resmi haberleme ve buna bal konaklama taleblerini artrmtr. Devlet bu dnemde menzillerin kapasitelerini artrmak yolunu tercih etmitir. Dolaysyla menzil masraflarnda da artlar meydana gelmitir. Bu durum civardaki menzil ykn eken ky ve yerlemelere yeni vergiler konularak zlmeye allmtr. 185 Menzillerde, devlet tarafndan bir yl iin tayin edilen Menzil emini, Menzil kethdas, Ahur kethdas, seyis, odac, src, a gibi hizmetliler ile Menzilin evresindeki ky halkndan oluan bir grup bulunmaktadr. Menzil eminleri kaza kads veya onun naibi tarafndan teklif edilerek ve devletin bunu onamas sonucu tayin edilmektedir. Menzil eminleri, ordunun veya askeri birliklerin seyahatleri srasnda istirahatlarn salamak, levazmlarn temin etmek ile ykmldrler. Bu grevi yerine getirirken ihmalleri grlrse cezalandrlrlard.
183

Halaolu, Yusuf, Osmanl mparatorluunda Menzil Tekilat ve Yol Sistemi, s. 167, stanbul 1982, (Baslmam Doentlik Tezi) 184 Armaan, Abdullatif, XVII. Yzylda Hac Yolu Gzergah ve Menziller ( Menazill Hacc), Osmanl Aratrmalar, XX, stanbul, 2000, s. 82 185 Altunan, Sema, XVII. Yzyl Sonlarnda stanbul- Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler, XV. CIEPO Sempozyum Bildirisi, 8-12 Haziran 2002, Londra, s.78

97

Menzilin dzenli ve srekli hizmet vermesini salamakla grevli olan menzilciler, menzilin ynetimi ve ileyiinden sorumlu olduklarndan dolay bu iin stesinden gelebilecek yetenekte ve ibilirlikte olmak durumundaydlar. Menzillerde bulunan beygirlerin gnlk masraflar arpa, saman, torba, yular, src, odac, eici, seyis, ahr kiras, nal ve mh gibi giderlerden kaynaklanmaktadr. Bu giderler iin sabit cret tayin etmek gtr. Her menzilin bulunduu blgeye gre bu miktarlar deiebilmektedir. 186 Seferler nedeniyle menzillerin masraflarnn artmas menzilke kyler ahalisini skntya drmtr. Ancak artan vergi ykne ramen menzil hizmetinde herhangi bir aksamaya neden olmadan menzili ayakta tutmaya almlardr. 17. yzyl sonlarndan itibaren her yl dzenli olarak artan vergiler menzilke kyler halknn kylerini terk etmesine hatta menzilcilerin menzillerinden firar etmelerine neden olmutur. Osmanl Devleti, menzillerin askeri ve stratejik adan tadklar nemden dolay yeni dzenlemeler yaparak yklerini hafifletmeye almtr. Menzillerdeki beygirler saat creti ile kiralanarak bir anlamda menzile katk salanmak istenmitir.

186

Altunan, Sema, XVII. Yzyl Sonlarnda stanbul- Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler, XV. CIEPO Sempozyum Bildirisi, 8-12 Haziran 2002, Londra, s. 80

98

3.2.3. Derbend Tekilat Osmanl devleti yol ve seyahat gvenliini salamak iin bir eit kk kale eklinde bina edilmi karakollara derbend adn vermitir. Derbend da zerindeki geitlerde ve boazlarda bulunan karakolhane veya iki da arasndaki geit ve boaz anlamlarnda da kullanlmaktadr.187 Osmanl devleti derbend ad verilen organizasyonlara kurulu devrini mteakip byk nem vermitir. Esas ama yol gvenliinin salanmas olsa da ssz blgelerin enlendirilmesi de dier bir nihai ama olmutur. Osmanl Devleti derbendleri iki ana grup dahilinde deerlendirmitir. Birincisini yurtluk ve ocaklk eklinde tmar yoluyla tasarruf olunan derbendler oluturur. kincisi ise muafiyet usul ile tevcih edilen ve tehlikeli blgelere yerletirilen halkn o blgeyi muhafaza ile grevlendirildii derbendlerdir. kinci grup derbendler vakf ve has topraklar zerinde veya kimsenin tasarrufunda olmayan blgelerde tesis edilirdi.188 Bir yerin derbend olabilmesi iin Menzillerde olduu gibi kaza kadsnn teklif yapmas gerekliydi. Yaplan teklif sonras devlet bir aratrma yaparak o yerin derbend olup olamayacana karar verirdi. Daha sonra teklifi yapan kiiye iltizam usul ile derbendin idaresi verilirdi. Derbendin korunmas iin evre ky ve kasabalar halk derbendci olarak grevlendirilirler ve bu hizmetlerinden dolay avarz- divaniye vergilerinden muaf klnrlard. Derbendci tayin edilen reayann Osmanl ticaret hayatnn ana unsuru olan derbendleri muhafaza grevlerinden dolay belirli kanunlar erevesinde hareket etme zorunluluklar bulunmaktayd. zinsiz olarak derbend reayas yerlerini terk ederse geri tekrar yerlerine getirilmelerinde tmar sistemindeki on yl gemesi esas uygulanmyordu. Tekrar yerlerine geri yerletirilmeleri iin sk denetimler yaplyordu.
187 188

Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, cilt I. S, 425 Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, s. 23-30

99

3.3. Dier Genel Hizmetler in Avarz 3.3.1. Mahalle, Ky ve Esnaf Avarz Akeleri Kentsel alanda mahalle ve krsal alanda da ky topluluklar Osmanl idaresinin en alt dzey birimleridir. Devlet ynetimi asndan cemaat idaresinin ekirdeini mahalle ve kyler oluturmaktadr. Mahalleli demek, kaldrlacak cenazeden, kan yangndan, semtin temizlik ve bakmndan ortaklaa sorumluluu olan kimseler demektir. Mahalleli asayii salamaktan ve avarz adyla salnan ortak ykmllklere katlmaktan toplu olarak sorumludurlar.189 Mahalle terimi Osmanl devleti uygulamalarnda farkl anlamda

kullanlmaktadr. Birincisi ehir ve kasabalarda benzer faaliyetler yapan ve zellikleri ile benzerlik tayan insan gruplarnn ortak yaam alan olan mekandr. kincisi sosyal dayanma leinde birbirlerine kar sorumluluk tayan kiilerin oluturduu topluluktur. ncs ise tahrir defterlerinde vergi mkellefi olarak kaydedilen insan grubudur. Her anlamda Osmanl literatrnde kullanlm ve zellikle vergi ile alakal konular sz konusu olduunda devlet mahallenin imam ve dier yneticileri aracl ile iletiim ve irtibat kurmutur.190 Avarz- divaniye vergilerinden avarz akesi ve kreki bedeli gibi nakit olarak reaya zerine yklenen vergilerin, mahalle ve ky halknn mtereken karlamalar gereken mkellefiyetler olmas dolaysyla, baz hayrseverler ve cemaat mensuplar,
189 190

Ortayl, lber, Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, s. 305, Ankara 2007, Cedit Neriyat Ergen, zer, Osmanl ehirlerindeki mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, Journal of Ottoman Studies (Osmanl Aratrmalar) IV, stanbul, 1984, s, 69

100

avarz vergilerini demede glk ekenler iin para ve gelirler vakfederek onlarn bu skntdan kurtulmalarn salamlardr.191 Kurulan para ve gelir vakflarndan ky ve mahalle halknn avarz vergileri karland gibi esnaf loncalarnda hastalk vb nedenlerle i g kaybna urayan esnafn da ihtiyalar karlanrd.192 Devlet vergilerinin, rfi tekalif ve avarz eklinde mahallelere tevzi sistemi nemini kaybederek ortadan kalkmasna bal olarak mahalle ihtiyar hayeti elinde olan avarz vakflar da yeni bir rol stlenerek mahallenin su yolu ve kaldrm inas ile fakir kimselerin iae ve evlendirilmesi konular iin yardm sandna dnmtr. Esnafdan olanlar da sermaye tedariki ve cenaze ilemleri gibi ortaya kan yeni gelimelerde avarz vakflarndan yararlanabilmekteydiler. 3.3.2. Beklenmedik Durumlar in Avarz Osmanl devleti her hangi bir olaanst durum ile karlat zaman hazinenin bu yeni durumu finanse edecek kaynaklarnn olmamas veya yetersiz olmas durumunda kendisine gerekli ayn, hizmet ve nakd trdeki ihtiyalar avarz genel adyla anlan vergilerden karlamak metodunu benimsemitir. Savalar dndaki

olaanst durumlara deprem, yangn, sel, ktlk, kuraklk, rn ekirgelerin istila etmesi ve ehir hayatnda rol olan kale, hisar, ar, cami ve benzeri yaplarn onarmn sayabiliriz. Devlet byle zamanlarda memleketin btn kaynaklarn bu olaand durumun yaratt skntlar zmlemek amacyla seferber etmektedir.193 Olaand durumlar ile ilgili olarak istenen avarz ile ilgili 17 Zilhicce 1190 (27/01/1777) tarihli belgede Kilis kazasnn mukataasna Kilis kasabasnn her yl 7016 kuru avarz ve nzul mal maktua olarak bal bulunduu anlatlmaktadr. 1188/1775
191 192

Barkan, mer, Ltfi, Avarz, s. 18 Pakaln, Mehmet, Zeki, Avarz Vakf Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt,I, s.114 193 Barkan, mer Ltfi, Avarz, slam ansiklopedisi, s. 14

101

ylnn ktlkla gemesi nedeniyle bu miktarn gnderilmesinin hzlandrlmasn isteyen emir Kilis halkna duyurulduktan sonra kaza halknn eskiden beri avarz adyla bir nesne vermedikleri kayd ile birlikte kazann dier ksmlarnn harap olduu bilgisi elde edilmitir. Bunun yan sra ayn yl ekirge bolluu nedeniyle ahalinin mahsulatnn yetersiz olduu anlalmaktadr. Kaza halknn avarzdan af istekleri kaza Mutasarrf brahim Paa aracl arz edilmi ve eer af edilecekse ya da tahsil edilecekse bu durumun bir emir ile kendilerine bildirilmesi istekleri de belgede yer almaktadr.194 Osmanl Devletinin olaan d durumlar ile karlatnda alaca nlemler ile ilgili olarak ya da talep ettii vergilerden toptan veya tenzilat yoluyla yapaca deiikliklere belgelerde ska rastlanmaktadr. 14 Ramazan 1129(22/08/1717) tarihli belgede Manisa ulemasnn divana giderek ehirde kan yangn sonucu yaklak 3700 dkkann ve 150 avarz hanesine sahip olan menzilin yandn ve ahalisinin tamir iin kudretleri olmad bilgisi bulunmaktadr. Kazann toplam 996 haneye sahip olduu ayrca halknn ounluunun asker ve sefer mensubu olmas da anlatlarak 150 hanenin indirilmesi talebinde bulunmulardr. Mevkufat defterlerinin incelenmesi sonras kazann 996,5 avarz hanesi ve 350 mtekaidin bedeli ykmls olduu grlm bu arada benzer bir afet ile karlaan Hacolu kasabasnn da 54 hane karl verdikleri arpa bedeli ve nzul bedelinin 646,5 kuru tutarnda olduu anlatlarak kasabann sadece 1126/1714 yl tekaliflerinin kaldrld kayd da hatrlatlarak kendilerine de benzer bir uygulama yaplmas talepleri grlmtr. Manisa kazasnn 1129/1717 ylna ait olmak zere 50 adet hanelerine isabet eden avarz, nzul, srsat ve beldar bedellerinin 947,5 kuru tutarnda olduu kaytlardan

194

BOA, Cevdet Maliye, No: 7070, 17 Zilhicce 1190(27/01/1777)

102

teyit edilerek Hacolu kasabasna kyas ile Manisa kazasnn da yalnzca 1129 yl tekalifleri af edilerek deftere bu durum kaydedilmitir.195

3.4. Genel Hizmetler karl Avarzdan Muafiyet Tekalif-i rfiye ve avarz- divaniyeden muaf olanlar bireysel ve toplu muafiyet sahibi olanlar diye gruplandrmak mmkndr. Bireysel muafiyetlerde tahrir defterlerindeki muafiyet prensipleri zerinden hareket edilerek asker grevleri bulunan avular, sipahiler, sipahizadeler ile imam, hatip, mezzin, kayyum gibi dini hizmetler ile grevli olanlarla muhassl, amil gibi mali sorumluluu bulunan resmi memurlar, zaviyedar, tekkeniin gibi dinsel grevliler yannda kr, topal, pirifani gibi alamayacak durumda olanlar avarz hanesi hesaplarnn dnda braklarak tekalif-i rfiye ve avarz- divaniye den muaf tutulmutur. Bu durum ile ilgili olarak kaytlarda birok rnek bulunmaktadr. Bunlardan birisi olan 3 Zilkade 1199 (07/09/1785) tarihli belgede il Sancana bal Glnar kazasnn Yuvack kava kynde yaayan 16 kiilik dervi zmresinin eyh Ali Semerkandi halifesinin soyundan geldikleri belirtilerek avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye vergilerinden muafiyet beratlarnn yenilenmesi istekleri yer almaktadr. Yaplan ncelenme sonras bu dervi grubunun eyh Ali Semerkandi soyundan geldikleri bilgisine ulalm ancak vakfla ilgili muafiyet senetlerinin olmad da anlalmtr. Bu dervi grubunun sadaka ile geindikleri ve daha nceden avarzdan muafiyet beratlar olduu da anlalmtr. imdi yaadklar Kk Halife kynde avarzdan muaf olduklar kaytl olmasna

195

BOA, Cevdet Maliye, No:7579, 14 Ramazan 1129 (22/08/1717)

103

ramen kaza mtesellimleri ve voyvodalarnn avarzdan baka teklif-i rfiye dahi talep etmeleri zerine bu dervi grubunun her trl salgundan, alacak akesinden, hisar yapmadan, ift akesinden ve rden muaf olduklar belirtilerek idarecilerin mdahale etmemeleri emredilmitir. Ayrca bu gruba 1147(1735) ylnda verilen beratn geerli olduu vurgulanarak eer bu zmre avarz alnmasna vesile olacak emlak ve arazi tasarruf ederse muafiyet ve serbestiyetlerinin sona erecei bildirilmitir.196 Toplu muafiyetlerde ise imparatorluk corafyasnda insan ve mallarn naklinde emniyet salayarak ticareti kolaylatran derbent tekilat, kprlerin korunmas ve onarm hizmetleri, resmi posta tekilat197, menzilcilik, tuzlalara ve maden ocaklarna ii ve kmr temini, eltik retimine i ve sermaye temin etmek gibi hizmetler karlnda belirli blgelerin halkna rfi vergilerden muafiyet tannmas yntemlerinde olduu gibi tekalif-i rfiye ve avarz- divaniyelerden de muafiyetler tannmaktadr.198 Bu duruma rnek olarak 4 Cemaziyel-ahir 1113 (06/11/1701) tarihli belgede Mhalk kazasnn Karaaac- kebir karyesinin 2.5 avarz hanesi olduu ve bu kyn lbeyaz kprs denilen mevkide bulunduu belirtilmektedir. evrede baka bir ky olmad iin bu kprnn ekya tarafndan toplanma ve yol kesme yeri olarak kullanld ve gelip geen yolcularn mallarnn gasp edildii anlatlarak Karaaac-
196 197

BOA, Cevdet Maliye, No: 5651, 3 Za 1199 (07/09/1785) BOA, MAD, No:8472, 14 S 1122 (14/04/1710) tarihli belgede sa kol zerinde olan Akahisar kazasnn Ulaklarn gzergahlar zerindeki Aydn, Saruhan , zmir ve Mentee taraflarna gidip gelirken uradklar mahallerden olduunu ve kazann menzil olmamasna ramen ulaklarn kaza halknn beygirlerini kullandklarndan bahisle kaza halknn menzilci olma isteklerinden bahsedilmektedir.. Kaza halknn beygirlerinin 22 saat mesafesindeki Balkesir kazasna kadar srldklerini ve bu yzden helak olduklarndan bahisle masraflarnn da 1500 -2000 guru tuttuunu bildirerek ayrca veba salgnndan dolay reayann ounun g ettiini bildirerek 230 hane olan mkellef grubunun 90 haneye kadar dt anlatlmtr. Mevkufat kaytlar incelenerek kazann daha nceden menzil olmad ve gelip giden ulaklarn kaza beygirlerini kullanmalar karlnda saat bana 10 ake cret vermek zorunda olduu emri grlm ve bu uygulamann devam etmesi gerektii emri verilmitir 198 Ger, Ltfi, a.g.e. s. 74

104

kebir kynn avarz hanelerinin kaldrlarak karlnda

lbeyaz kprsnn

gvenliini salamak ve yolcularn emniyetini temin etmek vazifesine olan talepleri dile getirilmitir. Kyllerin bu talepleri olumlu karlanm ancak 2.5 hanelik hazine kaybna gelir bulmak artyla kyn derbendci tayin edilmesine ve emri erife verilmesine karar verilmitir.199

Osmanl devleti olaanst durumlarda reaya zerine ykml kld baz hizmet eitlerini yerine getirmeleri karlnda bir takm gruplara muafiyet tanmaktadr. Kyl ve kentlilerden hizmet; esas olarak istihkamlar ve dier inaat ileri, madenler, orduya besin maddeleri ve hayvan yemi nakliyesi iin talep edilirdi.200 Devletin hizmet talep ettii gruplar genel olarak kprc, suyolcu, sayyad, derbendci, tuzcu, eltiki, menzilci ve krekilerden olumaktadr. Bu gruplar devlete sunmu olduklar hizmetler karlnda avarz- divaniyyeden muafiyet elde etmektedirler. Bu konu ile ilgili belge rneklerinde olduka eitlilik sz konusudur. Mesela 19 Ca 1108 (14/12/16969) tarihli belgede Bolu Sanca Keinos kazas Akveran kynde mezzin olarak sakin olan aban Halife Dededen toruna berat- erif ile camii erifin mezzini olduunu ve yapt bu hizmet karlnda tekalif-i rfiye ve tekalif-i akka tr vergilerden muaf iken kendi zerine rub hane kaydedildiini ancak bu ykmll demeye iktidar olmadn beyan etmitir. Ahalinin de kendisine ahit

199 200

BOA, MAD, No:8484, 4 C 1113 (06/11/1701) s.107 Faroqhi, Suraya, Osmanl imparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt II. Editr Halil nalck ev. Halil Berktay Ankara, 2000, s. 662

105

olmas neticesinde ilmi muhit olmas bu vergiden muafiyet kazanmasnda etkili olmutur.201 Yine ayn trden bir muafiyet rnei 10 Muharrem 1056 (26/02/1646) tarihli belgede bulunmaktadr. Aydn Sanca Aklar kynn Eyp Ensar Hazretlerinin vakf olduu ve vakfn havalisindeki Hafsa Hatun imaretine ky halknn hizmette bulunmas nedeniyle avarz- divaniyeden muafiyet elde ettikleri kaytldr. 202 Osmanl devleti hizmet sunan gayri Mslimlere de avarz muafiyetini tanmtr. Mesela Evail-i evval 1114 (27/02/1703) tarihli belgede Jannu isimli zimm gnderdii arz ile Dergah- Ali yenierileri aasnn kapsndaki camii erif iin her yl 25 vukiyye balmumu temin etmekle grevlendirildii ve bu hizmetine karlk olarak avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye tr vergilerden muafiyet elde ettiini anlatmaktadr. Ayrca asker taifesinin de mdahale etmemesi iin kendisine yeni bir berat verilmesini istemektedir. Elinde bir berat olduu halde tasarrufunda olan Fener Kapsndaki menzile ehl-i rf taifesinin mdahale etmesinin sona erdirilmesi iin hazine defterlerinin incelenmesi yaplm ve beratna aykr olarak mdahalenin ortadan kaldrlmas emredilmitir.203 Buna benzer bir hizmeti 25 Safer 1156(20/04/1743) tarihli belgede Dergah- li yenierilerinin Aa kapsnda bulunan mescid-i erifinin, divanhanenin ve

mahpushanenin aydnlatlmas iin kullanlacak kandiller iin gerekli olan 81 vukiyye zeytinyan eker Veledi vaz isimli zimm her yl tekalif-i rfiye ve tekalif-i akka vergilerinden muaf olmak karlnda salamaktadr. Ancak be alt yldan beri bu hizmeti yerine getiremediinden dolay Aa kaps hizmetlerinde emektar olan Hacadur
201 202

BOA, Ali Emir , S. MST. No: 13, Gmlek No:1238, 19 Ca 1108 (14/12/1696) BOA, MAD, No: 14738, 10 M 1056 (26/02/1646) 203 BOA, Cevdet, Maliye No: 1862, Evail-i evval 1114 (27/02/1703)

106

Veledi Aya isimli baka bir zimmnin bu hizmeti yerine getirmeye uygun olduu belirtilerek tevcih berat verilmesi iin izin istenmitir.204 27 Recep 1180(27/12/1766) tarihli belgede devlete tuz temin etme hizmeti karl muafiyet elde edenler ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Ahi yolu kasabasnn 280 kiiden oluan Mslman ve zimm tuzciyan reayasnn tuz hizmeti sunmalar karlnda avarz tr vergilerden muafiyet elde ettiklerini ancak kasabada sakin olanlarn avarz talebiyle kendilerine bask ve zulmde bulunmalar anlatlmaktadr. Tuzcu grubunun eski ve yeni tahrir defterlerinde kaytl olduklar zere avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye vergilerinden muaf olduklar hususu anlalmtr. Ayrca Sultan ve Vezir vakflar ile havas- hmayn kylerinin muafiyet esaslarnda derbend koruyuculuu kpr ve hanlar tamiri ve ocaklar ile menzillere hizmet salama eklinde deillerse bu muafiyetlerin Hatt- hmayn ile kaldrlmasna karar verilmi ve hizmet eklinde muafiyet elde edenlerin bu statlerinin devamna karar verilmitir.205

Hizmetleri karl avarzdan muafiyet elde edenler ile ilgili olarak 7 Muharrem 1125(03/02/1713) tarihli belgede Sultaniye kadsna gnderilen hkmden kazann Sarca ili denilen kyllerinin kale gvenliini salamak zere grevlendirildii ve ehir yaknndaki kprnn tamir ve korunmas iin de 40 kiinin kprc tayin edildii bilgisi bulunmaktadr. Bu kiilerin yaptklar hizmet karl olarak tekalif-i rfiyeden ve avarz- divaniyeden muaf olma hakkn elde ettikleri anlalmaktadr. Bu arada haneye kaytl olmayan kyllerinde am odunu ve tuz mal trndeki ykmllklerini dememek konusunda hareket ettikleri ve gelen tahsildarlara sorun kardklar

204 205

BOA, Cevdet Maliye, No: 2263, 25 Safer 1156(20/04/1743) BOA, Cevdet Maliye, No: 1891, 27 Receb 1180(29/12/1766)

107

anlalmaktadr. 1121 ylnda gnderilen emr-i erif ile tahsildarlarn reayay rencide etmemeleri emredilmitir.206 Muafiyet elde etmek konusunda bir dier hizmet grubu ile ilgili olarak 20 Ramazan 1135(24/06/1723) tarihli belgede anlatlanlar dorultusunda duac neferleri ve maden hizmetinde bulunanlarn nasl bu muafiyetleri kazandklar anlatlmaktadr. Kavala kazasna bal Evree isimli kyn 8 adet avarz ve nzul hanesine sahip olduu bunun 4 hanesinin duac neferleri olduu dier 4 tanesinin ise Pravete krhanesine hizmet etme ykmll ile grevlendirildii kayd bulunmaktadr. Bu kiilerin demekle mkellef olduklar avarz maln eksiksiz olarak yerine getirirlerken 1134 tarihinde meydana gelen veba salgn sonras halknn te ikisinin ld kalan te birinin ise 8 hanenin ykmllklerini karlamada yetersiz kaldklar anlalmtr. Bu durum hanelerinin bir ksmnn af edilerek bir ksmnn da kazaya bal Kse lyas, St ve Kudullu kylerine nakl edilerek zlmeye allmtr. Mevkufat defterlerinin incelenmesi sonras kazann 114 ve 2 sls ve 1 rub hanesinden 18 ve 2 sls miktarnn avarz hanesine bal olduu, 96 ve 1 rub hanesinin de duac neferleri ocakl olduu kayd elde edilmitir. Hane indirimine gidilmesinin hazineyi zarara urataca bilgisi ile birlikte bir kyden dier bir kye hane transferinin de kylleri kar karya getirecei ihtimali gz nnde bulundurularak yeni bir tahrir sonras hak ve adalet zere vergilerin yeniden salnmas emri kaza kads ve dier grevlilere gnderilmitir.207

206 207

BOA, Cevdet Maliye, No:6486, 7 Muharrem 1125(03/02/1713) BOA, Cevdet Maliye, No: 7775, 20 Ramazan 1135( 24/06/1723)

108

3.5. Deerlendirme Osmanl idare hukuku, vergiyi reayaya gtrlen bir hizmetin karl olarak ngrmtr. Bu bakmndan olaan vergi dzeni iinde reayadan talep edilen vergiler u zellikleri gsterir. eri vergilerin zn oluturan r bir kazan vergisi olarak geimlik zirai ekonominin temel reticisi olan ailenin retiminden alnabilecek bir rn fazlasdr. Bu fazla rn aileyi ekonomik skntya drmeyecek boyuttadr. Raiyyet rsumu diye anlan hemen tamam rfi vergiler iinde yer alan vergiler ise esas itibariyle bir blmyle stat vergileridir. Bir blm de ynetim hizmetleri srasnda talep edilen meblalardr. Bunlarn miktarlar da Osmanl maliye kaynaklarnn bize verdii bilgilere gre ok byk meblalara ulamamaktadr. te byle bir sistem iinde avarz vergileri byk nem kazanmakta, dnemin teknolojik koullarnn

snrlamalarn aabilecek byk organizasyon yaratabilecek kaynaklar avarz yoluyla salanmaktadr. Uzun menzilli ve meakkatli ordu yrylerini gerektiren byk seferlerin lojistik destei lkenin btnn entegre edecek yol a sisteminin kurulmas ve bu a zerinde canl bir seyr- seferin yaratlabilmesi bata olmak zere dier btn entegre hizmetler iin kaynak avarzdr. Bu kaynan salkl kullanlabilmesi ve sonularnn reayaya bir art deer olarak dnebilmesi avarz usulnn uygulanmasn iyi ilemek suretiyle anlalabilecektir. Bu blmde anlattklarmzdan grlecei zere reayadan talep edilen avarz ilk bakta bir ilave klfet grnmndedir. Devlet bunu nlemek iin avarz gerek

109

vergi ykmllerine deil bu ykmllerin oluturduu cemaatlerin zerine yklemitir. Aln ekillerinde akladmz gibi avarz i g sahibi ve emlak sahibi kiiler deyebilir. Bu gerek kiilerden avarz hanesi denilen itibari vergi haneleri oluturulmutur. Bunun anlam udur: Gerek vergi ykmlleri ek bir klfetin dorudan muhatab deillerdir. Ayrca ilerinden birisi herhangi bir teklif dneminde byle bir ykmll yerine getiremeyecek durumda kalrsa dierleri tarafndan desteklenecektir. Ya da byle bir ykmllkle yerine getirilecek bir hizmeti dorudan yaparlarsa avarz talebinin dnda braklabilirler. Bu esaslara gre toplanan avarz vergilerinin kullanm sonucu reayaya dnebilecek art deer ise yukardaki blmlerde anlatlmtr. Baaryla sonulanacak bir seferin asker, siyas ve ekonomik sonular yalnz devleti deil kukusuz reayay da ilgilendirmitir. Baar ile sonulanan seferlerin yaratt genel gvenlik ortam birok aratrmann sonularyla ortaya konmutur. Fethedilen blgelerle yeni oluturulan ekonomik niteler ya da faaliyet alanlar bu cmleden saylabilir. Bunlardan daha nemlisi bu blmde akladmz lkenin entegrasyonunu salayan rgtlenmedir. Yollar, bunlarn bakm, zerindeki seyahatn gvenliinin salanmas, Hazineden herhangi bir harcama yaplmadan salanan hizmetlerdir. Avarzn gerek boyutu kendini burada gstermektedir.

110

IV. BLM 18. YZYILDA DARE VE AVARIZ VERG LER 4.1. Avarz Vergilerinin Olaanlamas Osmanl devleti, avarz- divaniye diye adlandrlan vergi grubunu olaanst zaman ve durumlar ile karlat zaman halk zerine ykleyen bir sistemi kuruluundan itibaren uygulamaktayd. Ancak, XVI. yzyldan itibaren avarz-

divaniyenin dzenli olarak her yl toplanmaya balanmasnda Avrupa ve ran ile giriilen savalarn gerektirdii para ihtiyac ve dnemin konjonktrel yaps gerei ekonomisinde meydana gelen deiimlerin byk etkisi vardr. 16. yzyln sonlarndan itibaren Avarz- divaniye vergileri hzlca byyen devlet btesinin ihtiyalarn karlamak iin btn halka yklenen yllk nakit vergiler haline gelmitir. Tmar sisteminin zl ve bu erevede askeri snf mensuplarna tahsis edilmekte olan timar gelirlerinin yava yava iltizama verilmesine bal olarak avarz grubu vergiler her yl dzenli toplanan vergilere dnmtr.
208

16. yzyldan itibaren tespit edilebilen nfus art ve yeni ktadan Avrupaya tanan gmn yaratm olduu enflasyon Osmanl devletinin klasik dnem sisteminde zlmelere yol amtr. Osmanl devleti bu dnemde asker ve memur maalarna herhangi bir iyiletirme salayamazken eya fiyatlarnda yaanan art ve
208

zel, Oktay, Avarz ve Cizye Defterleri Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, s.37

111

bunun yaratt sosyal huzursuzluklar had safhaya ulamtr. Merkezi hazinenin ann kapatlmas iin devletin yeni vergiler vcuda getirmesi ve bu vergileri daimiletirmesi dnemin genel karakterini oluturmaktadr.209 17. ve 18. yzyla gelinceye kadar, avarz vergileri uzun zamandr ana nakit vergi olarak kurumsallam olarak hala reayaya yklenmekteydi. Ancak bu yzylda avarz vergisinden gelen kaynaklar genellikle farkl vilayetlerdeki yan ve erfa levend birlikleri toplamalar ve kiralamalar iin tahsis ediliyordu. Bylece ncln avarz vergilerinin yapt yeni vergilendirme sistemi ile beraber ayan ve erafn da toplumsal statlerinde ciddi sosyal deiimler meydana geliyordu.

4.2. mddiye Vergileri 4.2.1. mdd- Seferiyye Osmanl devletinde XVII. yzyln sonlarndan itibaren ekonomi sektrnde yeni bir uygulamann baladn gryoruz. Bu uygulama tmar alanlarnn mukataalamas, bir dier deyile tmar alanlarnn merkezi hazineye gelir salamas amacyla iltizama verilmesi olarak bilinir. Bu uygulama devletin, maa demeleri ve savalarn finansman konusunda yaad skntlara bal olarak balatlmtr. 210 Osmanl devletinin sava harcamalarna karlk olmak zere halktan ald rfi vergilere imdad- seferiye ad verilmektedir. Bu vergi balangta sava harcamalarna ve mevacib demelerine katk salamak zere, sonra geri denmek kaydyla dn
209

nalck, Halil, Military and Fiscal Transformaton in The Ottoman Empire, s.288 Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, (18. Yzyldan Tanzimata Mali Tarih), stanbul, 1986, s. 40
210

112

olarak isteniyordu.211 Bunun miktar, baz vilayetlerin halkndan ve baz has gelirlerinden tayin ediliyordu.212 Defterdar Sar Mehmet Paann deyimiyle bu yeni uygulama bir eit borlanma eklindedir. Hazine veya dorudan sefere memur olan vali ve sancakbeyleri sava harcamalar iin reayadan katklar istemilerdir. lk olarak 1687 tarihinde bor olarak devlet adamlarndan, esnaf ve tccar birliklerinden ve baz sancaklardan alnmtr. Ancak daha sonralar bu verginin sadece bor olarak alnabilecei ifadesi kaldrldndan dolay yeni bir vergi olarak literatre girdiini gryoruz.213 mdadiyelerin sadece sava harcamalarna ynelik olarak reayadan talep edilmediini bazen zel durumlar olumas nedeniyle de bu vergiye bavurulduunu gryoruz. Mesela 19 Cemaziyel- ahir 1118 (28/09/1706) tarihli belgede anlatlanlara gre ran ahnn elisinin Anadolu vilayetlerinden stanbula gelirken yol boyunca oluan masraflarn kendisi karlayamadndan gzergah zerindeki kazalarn halkndan imdd adyla, elinin masraflarna yardm olmak zere katklarda bulunmalar istenmitir. Milan, abanz ve Karpazar kazalar elinin 750 kuru tutan masraflarn kendi aralarnda paylamak suretiyle, ayrca elinin iae giderlerini karlamakla imddiye ykmllklerini yerine getirmilerdir.214 mdadiye vergilerinin talep ve tahsili ile ilgili olarak 23 Cemaziyel- evvel 1109 (07/12/1697) tarihinde gnderilen Hatt- Hmayn ile Bosna tarafnda ve Tuna

Defterdar, Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit, s. 606, Hazrlayan Abdulkadir zcan, Ankara 1995, Gerek Rikab- kam-yb ve gerek Msr- Kahirede kara aalarn ulufelerinden masarif-i seferiyyeye imddiyye olmak zere hisab olunduu zere aylklar iin iktiza eden krkdrtbuuk Msr kse akenin Rikab- hmayna irsali iin vrid olan hatt- Hmayn- sadet makrn mucebince Msr valisine fermn gnderildi, fi ehri mezbur 212 Karamursal, Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, s. 182 213 Defterdar, Sar Mehmet Paa; Zbde-i Vekyit, s, 625
214

211

BOA, MAD, 8456, 19 C 1118 (28/09/1706), S.245/2

113

yallarnda k aylarn geirmek iin daha fazla muhafazac gerekecei ve hem ordu hem donanma iin barut ve cephane temin etmek nemli olacandan, ayrca sefer ihtiyalarnn bir kat daha fazla olacandan bahisle imdad- seferiye almann zorunlu olaca anlatlmaktadr. Eer Sultan vakflarnn fazlalklarndan 785 kese ake alnmas mmkn olursa masraflarn bir ksmnn karlanabilecei anlatlm, bu arada baz kiilerden bor alnarak sefer hazrlklarnn karlanmasnn sknt douraca belirtilerek alacakllarn tara hazinelerine demeleri gereken meblalar demeyerek takas usuln benimsemelerinin sefer artlarn zorlayacana deinilmitir.215 18. yzyldan itibaren vali ve sancakbeyi haslar malikne uygulamasnn iine ekilmektedir. Bu durum taradaki st dzey yneticilerin gelirlerinde nemli bir de iaret etmektedir. Osmanl devleti, yneticilerinin bu mal skntlarna zm retmek amacyla yeni gelir kaynaklar bulma yoluna gitmitir. Bu amala imdd- seferiye ve hazariye adnda yeni vergiler ihdas edilerek, vali ve sancakbeylerinin eitli ykmllklerinden kaynaklanan giderlerine karlk olmak zere kendilerine tahsis olunmutur.216 Bu vergi balangta srekli bir vergi olarak dnlmemiken, sonralar savalarn getirmi olduu olaanst giderler nedeniyle olaanlam ve 18. yzyl savalar boyunca talep edilmitir.
217

1711 Prut seferi dolaysyla yeniden imdad

seferiye adyla vergi toplanlmasna balanm ve nceki yllarn vergi oranlarnn ortalamalar alnarak eyaletlere ne oranda taksim edilecei belli esaslara

kavuturulmutur. Eyalet yneticileri de bu vergileri sancak ve kazalara deme glerine gre taksim ederek belli bir esasa kavuturmulardr. Bu yeni durum ile
215 216

BOA, Cevdet Maliye, No: 6006, 23 Ca 1109 (07/12/1697), s.13 Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, s.53 217 Raid Tarihi, Cilt, IV, s, 384-385

114

birlikte imdad seferiye vergileri artk eyalet ve sancak mutasarrflarnn gelirleri haline dnmtr. mdad- seferiye vergileri dorudan hazineye gnderilecei gibi sefere memur olan Vezir ve Valilere tahsili emri verilerek de toplanabiliyordu.218 mdad- seferiye vergisinin miktar durum ve ihtiyaca bal olarak azalp artabiliyordu. Bu vergi tr Tevzi defterleri aracl ile ykml klnan reaya taifesi zerinden alnd gibi bazen de devlet adamlar dahi bu uygulamaya katkda bulunmaya zorlanabiliyordu.219 mdad- seferiye vergisini demeye ykml klnan reaya taifesinin yan sra bir de muaf gruplar vardr. Bunlar imam, hatip, sadat, ruhban ve fukara gruplardr. Ayrca dier tekalif-i rfiye vergi gruplar iin uygulanan muafiyet esaslar bu vergiler iin de geerli klnmtr. Devlet iin bir hizmet grmekle mkellef snflar baz vergilerin denmesi ykmllnden kurtulabiliyordu. Kprclk, derbendcilik, suyolculuk hizmetlerini yerine getirenler ile devlete kereste, zahire ve kendir gibi ayn rnler salamakla mkellef tutulan kyl gruplar bu vergiyi demekten muaf

klnmlardr.220 mdadiye vergilerinin ortaya k ile Osmanl tmar sisteminin zl ve farkl bir kimlie brnmesi arasnda yakn bir iliki vardr. Bu ilikinin aka ortaya

218 Defterdar, Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, s.231, Bundan akdem Asitanede olan ayan ve erfdan ve mevaliden matlb olan imdd- seferiye akesi meveretinde sbka Rumeli Kadaskeri faziletl Hamid Efendinin irad eyled kelimt Kbrsa bais-i nefy olduu mukaddema terkim olunmu idi. Muma ileyh Efendi cezire-i mezburede ke-niin-i habs iken bi-emrillahi teala ecel-i tabii eriip ol cezireden nakd-i can-nisar ile azm-i Darl- huld ve mteveccih i makam- mahmud olmala Asitanede hanesinde yzseksenbe kise mikdar nukdu bulunman inaallahu teala seferler itmam olup Hazine-i Amireye kemal mertebe vst-i tam geldikde yine taraf- Miriden verilmek zere yzelli kise msadere olup mteveffa-i muma ileyhin mahdmlarna suret-i ruzname verildii haberi vrd eyledi 219 Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, cilt I, s,164 220 Sayn, Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, s. 94,

115

konulabilmesi iin tmar sisteminin zlnn de esasl bir ekilde incelenmesi gerekmektedir.221 XVII. yzyldan itibaren Anadolu eyaletlerindeki koullar geni sekban ve sarca kuvvetlerini komuta eden yneticileri merkezi ynetimin otoritesini reddetmeye yneltmitir. Hkmet tarafndan sava zamanlarnda geni Anadolu corafyasnda sekban yazmaya tevik edilen yneticiler, daha sonra bu grevlerinden alndklarnda ya da grev yerleri deitirildiinde sk sk isyankr olmaya baladlar. Ayrca bu yneticiler bu seferlerden gven alarak ve daha fazla gelir iin hkmet tarafndan bask altnda olmalarndan dolay halk zerinde yasad olarak yeni taleplere bavurdular.222 Osmanl tmar sistemi, 17. yzyldan itibaren bir dnm iersine girmitir. Osmanl Devleti, bu dnemde tmar sistemi iinde kalan gelirlerinin byk bir blmn iltizam denilen usul iine alan almaya balamtr. Tmar sisteminin alan daralm, iltizam sisteminin alan ise genilemitir. Ekonomik sistemlerde ve devlet mekanizmasnda deiiklikler olduu iin kul sistemi yaygnlam dolaysyla nakit harcamalar artm gelirlerin dorudan hazineye gitmesinin byk bir nemi vardr. Tmar sisteminde vergiler direkt hazineye gitmiyor, yerinde hizmete dnyordu. ltizam sistemi ise daha ok nakit ihtiyac iin yrrle konulmu bir uygulamadr. Bu durum 17. yzyldan itibaren Osmanl Devlet mekanizmasnda meydana gelen deiimleri aklamaya ynelik bir deerlendirme olacaktr. mdad- seferiye vergileri ile ilgili olarak zellikle 1718den sonra yaplan dzenlemelerde bu verginin toplanma esaslarna baz nemli deiiklikler yaplmtr.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, cilt IV s.437, Ankara,1995 nalck, Halil, Centralisation And Decentralisation n Ottoman Administration, Naff ve Owen (der), 1977 s. 35
222 221

116

Burada vurgulanan esaslardan birisi ylda iki defa imdad- seferiye toplanmasnn yasaklanm olmasdr. Bir dier vurgu bu verginin vali ve sancakbeylerine toptan olarak bir defada verilecek olmasdr. Ayrca vali ve sancakbeylerinin grev mahallerinin deimesi esaslar da gz nne alnarak, buna bal olarak blge kadlklar devir teslimler ile ilgili olarak yetkili olmulardr. Bunun yan sra eer vali ve mutasarrflar merkez hkmet tarafndan sefer iin memur klnmamlarsa imdad- seferiye toplamalar da yasaklanmtr.223 Ayrca imdadiye vergilerinin konulmas ile devletin teklif-i akka diye adlandrlan bidat uygulamalarn da resmi zemine oturtma gayeleri gttn baz aratrmaclar dile getirmektedirler.224 4.2.2. mdd- Hazeriyye Bu vergide imdad- seferiye ile ayn tarzda konulmu bir vergi trdr. Bu verginin reaya zerine konulmas, ykmllerinin tevzi defterlerine yazlmas ve tahsil edilmesi usulleri seferiye ile ayn esaslara dayanr. Bu iki vergi tr arasndaki en nemli fark birinin sefer zamanlar dierinin ise bar zamanlar toplanyor olmasdr.225 Mustafa Nuri Paa, 1768 Osmanl- Rus savan anlatrken devletin bu sava dolaysyla ok nemli harcamalar yaptn Sadrazam Halil Hamid Paann azndan verdii ikiyzbin kise olarak belirtmitir. Ancak be yl sren bu sava iin harcanan miktarn dkln, vali ve mutasarrflarn ynetim blgeleri iindeki reayaya

223 224

Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, s. 55 Uluay, aatay, 18.ve 19. yy da Saruhan da Ekyalk ve Halk Hareketleri, s.192 225 Sayn, Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, s, 96

117

seferler srasnda ykledikleri

imdadiye vergilerine balamaktadr. nk devlet

hazinesinin dnda olan bu katklar savan giderleri olarak dikkat ekmemektedir. 226 Valilerin sava olmayan zamanlardaki giderlerinin bir ksmn karlamak iin ayrlm olan bu vergi nceleri yalnz lzumu halinde ykml klnrken, zamanla srekli ve dzenli olarak toplanmaya balanmtr. Halkn en ok ikayet ettii vergi trlerinden birisi olan hazeriye vergileri, toplanaca vergi grubunun belirlenmesi ve toplanmas srasnda yasad uygulamalara kaynaklk etmitir.227 Bu verginin dikkat eken zelliklerinden birisi kent ve ky ayrm yaplmakszn her yl dzenli olarak Muharrem ve Recep aylarnda iki eit taksitte alnyor olmasdr. mdad- hazeriye vergisi seferiye vergisine oranla daha hafiftir. ki ya da taksitte toplanabilmektedir. Bu vergi kazalara toplu bir mebla olarak ykml klnyor, ardndan avarz hanesi vergi birimleri zerinden blge halkna datm yaplyor ve bu esaslar erevesinde toplanyordu.

Baz durumlarda bu verginin tahsili valilere verilmiyor, dorudan doruya merkezdeki hazineler adna da toplanabiliyordu. zellikle sancak ve eyalet ynetimi dorudan doruya hazinelere devredildiinde devlet daha ok bu uygulamay tercih ediyordu.228

226

Mustafa, Nuri Paa, Netayicl- Vukuat, Cilt III ve IV, Hazrlayan, Neet aatay, Ankara, 1987, TTK Yaynlar, s. 302 227 adrc, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997, s. 146 228 adrc, Musa, A.g.e, s. 147

118

mddiye vergileri ile ilgili olarak 18. yzyl balarnda baz dzenlemeler yaplmtr. Bu deiiklikler arasnda eyalet ve sancak mutasarrflarnn gelir ve giderlerinin nelerden ibaret olduunun bilinmemesi ile balantl olarak bu yneticilerin kap halk beslemek konusunda dtkleri skntlarn nemli etkisi olmutur. Devlet tmar sistemi bnyesinden byk bir ordu hazrlayamyor ve de byle bir ordunun sava giderlerini karlamaktan uzakta bulunuyordu.229 Eer Devlet, Vali ve Sancakbeylerine imddiye vergilerini toplama konusunda resmi bir zemin yaratrsa eyalet ve sancaklarn ne oranda hazineye katk yapacaklar belirlenecek, bu yneticilerin halktan usulsz bir ekilde para, rn ve hizmet talebi engellenecek, ayrca vali ve sancakbeyleri topladklar imdadiyelerin byk bir ksm ile kendi askeri organizasyonlarn tamamlayacaklar; dier ksm ile de sefer iin merkezi hkmetin emrine verilmek zere silahl kap halk besleyeceklerdir.230 Osmanl devleti vali ve mutasarrflarna toplama yetkisi tand imdadiyeler ile ilgili baz genel uygulamalar da gelitirmitir. Mesela imdad- seferiye vergilerini topladktan sonra bulunduu grevden alnp baka bir greve atanan vali ve sancakbeyleri aldklar imdadiyeleri halefi olan yeni yneticiye teslim etmek zorundayad. Bununla ilgili olarak 1142/ 1729 ylnda Ankara ve Kangr Sancaklar kendisine tevcih olunan Tevkii Ali Paa divandan ald emr-i erif ile 1143 yl imdadiyelerini toplam olduu halde grevinden azledilince, Kangr Sancana atanan Mirza Ali Paa ve Ankara Sancana atanan ehsuvarzade Halil Hamid Paa seferiye rtuna bal olarak Ali Paadan toplad elli alt kese akeyi talep etmilerdir.231

229

Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, s. 55 Cezar, Yavuz, A.g.e, s. 56 231 BOA, Hadariye Defteri, No: 4, 25 evval 1143( 03/05/1731), s.12
230

119

Dier taraftan, merkezi hkmet sava zaman yneticilerin gelirini ykseltmek eilimindeydi. nk ordu iin yeni birlikler istiyorlard. 17.yy da devlet eyalet yneticilerine mdad- seferiye denilen acil vergi toplama izni verdi. Ancak 18. yy da bu vergiyi toplamada yerel ayan merkezi bir rol oynamaya balad. Bunun iin yneticilerin demesi onlara bal oldu. Ayn zamanda imparatorlua ait haslara dntrlen sancaklarn bu blmleri ya voyvodalar tarafndan ynetiliyor ya da iltizam tarafndan iletiliyordu232 Tecrbeler, eyalet devlet gelirlerini toplamann en emin ve kolay yolu olarak Avarz ya da mddiye (sava veya acil durum) vergilerini, idarecilerin sorumlu olduu devlet gelirleri gibi (mtesellimler gibi) blgesel ayann i istihdam dorultusunda olduunu gsterir. Bu amala iltizam sisteminin iyi bir rnei kurulmutur. Ancak arac servislerinden vazgemek uzun sre mmkn olmamtr. stelik merkezi otorite, temsil yetkisinin dardan biri tarafndan ele geirilmesini nlemek iin gerekli olan her trl bask aralarn (yntemlerini) elinde bulundurmaktadr. 18.yzyln balarndan itibaren vali ve sancakbeyi haslar giderek mlikane sistemi ierisine ekilmeye balanm ve bylece haslar adeta bir tasfiye srecine girilmitir. Ancak genel gidiat bu ynde olmakla birlikte henz ortada haslarn kaldrlmas diye bir ey sz konusu deildir. Bununla birlikte eskiye gre has ad altnda yaplan yeni tahsislerde nemli nitelik deimeleri olduu da bir gerektir. te tm bu gelimeler arasnda dier nemli bir gerek de blge yneticilerinin mali skntlaryd. Gerekten vali ve

sancakbeylerinin ou artk has geliri ile geinemediklerini beyan ediyor ve zerlerine den idari ve askeri ykmllkleri yerine getiremiyorlard. Bu soruna are olmak ya da en azndan sorunu hafifletmek zere bu kez bunlara yeni bir gelir kayna bulma
232

nalck, Halil, Centralisation And Decentralisaton n Ottoman Administration, Naff ve Owen (der) , 1976 s.34

120

yoluna gidildi. Bylece imdad- seferiye ve imdad- hazeriye adl vergiler ihdas edilerek eitli ykmllklerin gerektirdii masraflarna karlk olmak zere eyalet ve sancak mutasarrflarna tahsis olundu.233 mddiyelerin ortaya k ile haslarn evrimi arasnda sk ve yakn bir ilikinin olduuna phe yoktur. Ancak bu ilikinin mahiyeti henz literatrde ak ve doru bir tarzda ortaya konmu da deildir. Osmanl tmar sisteminin giderek iltizam ad verilen sisteme dnmesi baz zorunluluklardan kaynaklanmaktadr. Bunun bir nedeni 17. asrdan itibaren yaanan ekonomik skntlardr. Dier bir neden ise tmarl sipahinin ordudaki nemini kaybedip bunlarn yerine maal ordunun ikamesi ihtiyac bu usln daha ok yerlemesine neden olmutur. nk srekli maa alan bir ordu iin nakit para ihtiyac sz konusudur. Bu para ise tmar ve dier gelirlerin iltizma verilmesi suretiyle temin edilecektir. Buradaki zorluk haslarn evrimi ile ilgili karmak gelimelerden kaynaklanmaktadr. Nitekim bu karmak gelimeler analiz edilmedike imdadiyelerin ortaya k aratrmaclar tarafndan haslarn kaldrlmas ile balantlandrlarak yorumlanmtr. mdd- seferiyeler ile ilgili olarak H.1130 / M.1717 tarihinden sonra bir dzenlemeye gidilmi ve burada gereke olarak eyalet ve sancak mutasarrflarnn artk gelir giderlerinin nelerden olutuunun bilinmemesi ve bu yneticilerin kap halk beslemeleri yznden gelirlerinin yetmemesi konusu vurgulanmtr. Vali ve Sancak beylerinin idareleri altndaki blge halkndan eitli isimlerle para topladklar ve istedikleri takdirde mkemmel bir kap halk besleyebilecek olanaklar elde edebildikleri merkez tarafndan dikkate alnm dolaysyla bu durum bir dzene

233

Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul, 1986 s. 55

121

balanabilirse merkezi hkmet iin sefer masraflarnn karlanmas ile birlikte talep edilen kapkulu askeri ve onlarn ihtiyalarn karlayacak gelir kalemleri belirlenmi olacakt.

4.3. Bidatler Bidat kelime anlam itibariyle daha nceden olmayan, yeni kan anlamlarna gelmektedir.234 Osmanl vergi sistemi iinde eriatn slam hkmdarna tanm olduu kanun koyma hakk sayesinde Osmanl hkmdarlar, bir takm devlet grevlilerine yaptklar hizmetler karl olarak baz vergileri alma hakkn tanmtr. Ancak uygulamada hizmet ve karl olan verginin toplanmas olduka skntlar dourmutur. Devlet grevlilerinin reayadan hizmetlerine karlk olarak talep ettikleri vergilerde eitlilik ve angarya olabilecek durumlar sz konusu olmutur. Devlet rfi vergilerin bir ksmn olaanst dnemler iin koymu ama daha sonradan bu vergiler olaanlam ve srekli talep edilir hale gelmitir.

Osmanl hukukular bidatleri deerlendirirken kabul edilebilecek iyi yenilikler anlamnda bidat-i hasene ve bunlarn dndakileri de bidat-i seyyie olarak adlandrmlardr. Osmanl hukukunda bidatler, eriat ve Osmanl rfne aykr ise su olarak deerlendirilmitir. Bidatler, bu nitelemeden dolay zulm kavram ile beraber kullanlr olmutur. Zulm, Osmanl hukukunda tanmlanrken eriate ve rfe

234

Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt I, s. 231

122

tannmam eitli bidatlerin kamu hizmetlileri tarafndan reayaya uygulanmas sonucu meydana gelen sular olarak adlandrlmtr. 235

rfi vergilerin nemli bir ksm belli konularla grevlendirilmi devlet grevlilerinin gittikleri blgelerdeki masraflarnn karlanmas amacyla konulmu olup daha sonra nemli miktarlara ulamas nedeniyle reaya tarafndan karlanamaz bir hale gelmitir. Bir sre sonra bu devlet grevlileri btn ihtiyalarn o blge halk zerine ykleyerek karlamaya altklarndan sreklilik kazanan bir durum ortaya kmtr. rnein Menzil mal, konak akesi, peksimet baha, zahire baha, ulufe baha, kumanya baha, tayinat bedeli, nan baha ve katk baha belli grevler ile grevlendirilmi asker ve memurlarn gittikleri blgelerdeki ihtiyalarnn ( yiyecek, konaklama ) karlanmas amacyla konulmu vergilerdir.

4.4.Deerlendirme XVIII. yzylda avarz- divaniyenin yani divan- hmaynun taleplerinin yannda, taradaki grevlilerden eyalet ve sancak mutasarrf vezirlere imddiyye adyla muayyen bir vergi konulmas bu dnemin en nemli zelliidir. Ylda iki taksit halinde ve vezirin tasarrufunda bulunan sancak ve eyaletin durumuna gre belirlenen imddiyyeler tara yneticilerinin dzenli bir geliri halini almtr. Byle dzenli bir gelire ihtiya duyulmasnn iki sebebi vardr. Bunlardan biri tmar sistemi iinde iltizm alan geniledii iin Vezirlerin hs gelirlerinin bir blm hazineye kaymakta dolaysyla tara yneticileri bidatlere daha ok bavurur olmaktadrlar. Bu yeni

235

Mumcu, Ahmet, Osmanl Hukukunda Zulm Kavram, Ankara, 2007, III. Bask, Phoenix Yaynlar, s.6

123

vergiler, hem bidatlerin nlenmesi hem de tara yneticilerine ek ve dzenli bir gelir salanmas amacyla yrrle konulmutur. Bylelikle tara yneticileri de dnemin gerektirdii kuvvetli bir kapya sahip olmak ve bu yolla rf mkellefiyetlerini yerine getirebilmek imkn bulmulardr. mddiyyelerin konu gerekesi ve bu gelirden beklenen fayda budur.

124

4.5. XVIII. Yzyl rneinde Uygulama XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren hem batda hem de Osmanl dnyasnda nemli deimelerin ortaya kt yaplan aratrmalarn ortaya kard bir olgudur. Batdaki en nemli deime Avrupada devletlerin ulus devlet biiminde

rgtlenmesinin ve modernlemesinin tamamlanm olmasdr. Bilindii gibi modern devletler rgtlenme asndan ortaa devletlerinden nemli noktada farkllk gsterirler. Bunlar hkmdarn profesyonel bir orduya sahip olmas, lkenin tm gelirlerinin topland bir merkez hazinenin olumas ve hazineden maa alan profesyonel memur kadrolar aracl ile devlet ilerinin grdrlmesi hususlardr. Bu hususlara sahip modern devleti temsil eden kral ya da hkmdar btn yetkileri elinde toplad iin devlet ayn zamanda absolutik(mutlakiyrti) yapya brnmtr. Tabi bu zelliklerin ortaya knda siyasal sosyal ve ekonomik dier koullarn etkisi de byktr.236

Yenia sonras Avrupa ktasnda nemli deiiklikler yaanmtr. zellikle deniz ar lkelerle kurulan kapitalist ilikiler bunlardan birisidir. Modern dnemin sava silah ve stratejilerine getirmi olduu yeni anlay da bir dier faktrdr. Bu iki gelimenin paralelinde iktisadi artlarn yn verdii bir dier deiim de maal profesyonel ordularn artk hkmetler iin vazgeilmez birer unsur haline gelmeleridir. Sava sanayinin gelimesinin uzants olarak savalarn finansmannda yeni usul ve kaynaklar problemi ortaya kmtr. Bu durumun Osmanl askeri ve mali sistemine

236

Davies, Norman, Avrupa Tarihi, ev. Klbay Mehmet Ali, Ankara 2006 mge Yay. s. 625-643

125

etkisinin olaca aktr. zellikle yeni ktadan getirilen gmn etkisiyle Osmanl devleti ateli silahlar kullanmay bilen cretli askerlere daha fazla ihtiya duyacak ve bu durum Osmanl sisteminin ana unsurlar olan tmar ve kul sistemlerini derinden etkileyecektir.237 Osmanl devletinin merkez ve tara rgtlenmesinde yaad deiim ve bu deiimin ortaya kard bir sonu olan mali sistemin deiiklii daha dorusu cretli profesyonel askerlerin devlet iin artk vazgeilmez konuma gelmesi devleti bu profesyonel ordunun masraflarn karlamak iin yeni kaynak arayna yneltmitir. Osmanl devleti bylesi bir deiime kendi bnyesi iinde pratik olabilecek zmler arayna girmitir. lk olarak merkezi hazinenin gelirlerinin artrlmasna ynelik olarak, geleneksel tmar sistemini iltizam ad verilen yeni bir sisteme dntrerek nakit skntsn amay ummutur. Buna ilaveten olaanst zamanlarda devletin bavurduu Avarz vergilerinin miktar ve eidi artrlarak dzenli ve yllk olaan vergiler haline getirmek olmutur. Devletin bylesi bir sistem deiikliine gitmesi; deien ekonomik ve siyasal artlara bir eit zm rettiini gstermektedir. Grld gibi burada en nemli husus, ortaa dneminin dier devletlerinde olduu gibi Osmanl develetinde de vergilerin bir takm hizmetler ve ykmllkler karl olarak kral tarafndan grevlilere tevcih edilmeyip, merkezi hazinede toplanmas ve buradan maa olarak grevlilere denmesi deiimidir. Avrupa; modernleme olgusuyla birlikte ynetim biimlerinin dnmnde kendine zg bir ayrcalk sahibidir. Osmanl devleti de bat ile benzer deiiklikleri yaamtr. Ancak; kurumsallama, devamllk, younlama sz konusu olduunda eer
237

z, Mehmet; Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, Dergah Yay, stanbul 1997 s. 39-40.

126

bunlar srasyla brokrasi, ordu ve vergi toplama konularnda ele alrsak Osmanl devletinin de kendine zg bir yapya sahip olduundan bahsedebiliriz. Modernleme ncesi monarilerinde mali ve idari kontrol, bayndrlk ve ulatrma gibi faaliyetlerin o dnemde ktalar apnda rgtlenen bir merkez tarafndan deil de kk birimler tarafndan yerine getirildii ve bu durumun bu devletlerin devamllklarnn en nemli nedenlerinden birisi olduu dikkati ekmektedir.238 Benzer bir deiiklik 17. yzyln ortalarndan balayarak Osmanl devletinde de kendisini gsterecektir. Osmanl klasik dneminin temel sistemleri olan tmar ve kul sistemleri ortaya kan yeni i ve d artlarn etkisinde kalarak yeni uygulamalar iine alacaktr.239 Bu yeni uygulamalardan bir tanesi sultann vergi veren tebaasnn o zamana kadar sadece sultann kullarna ayrlm olan ve sultann gcnn vastas olan askeri kurumu igal etmeleridir. Reayann kullarn yerini almas ile birlikte sultann otoritesinin uygulanamayaca, tarlalarn ekilemeyecei ve dolaysyla da vergilerin denmeyecei durumlar ortaya karacaktr.240 Osmanl klasik dneminde kul sisteminin devlet tekilatna hakim klnmas ve btn devlet grevlilerine yaydrlmas padiahn yetkilerinin kemale erdirilmesi amacyla yaplmtr. Btn askeri snf padiahn mutlak yetkisinin kuvveti altna alnmtr. 17. yzyldan itibaren bu sistem de bir deiime uram; devirme kkenli olmayanlar da askeri snfn imtiyazlarndan faydalanmak dncesi ile kul stats elde etmek iin harekete gemilerdir.241

Ortayl, lber, Trkiyede Klasik an Alglanmas, A.. SBF Dergisi, Cilt, 51 s.1-4, Ankara, 1996 nalck, Halil, Military And Fiscal Transformaton, Archvum Ottomancum, VI 1980 s 283-337 240 nalck, Halil, Osmanl mparatorluunda Ekonomik ve Sosyal Hayat, s.159 241 Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, s. 59 Ankara 2007 Phoenix Yay. 3. bask
239

238

127

16. yzyldan itibaren tespit edilebilen nfus art ve Amerikan gmnn Avrupada yaratm olduu enflasyon Osmanl devletinin klasik dnemde yaratm olduu sistemin zlnde balca etkenlerden biri olmutur. Bu dnemde memur ve asker maalar sabit kalrken fiyatlar ykselmi ve bu da sosyal huzursuzluklarn nedenlerinden birisi olmutur. 242 Hkmet; Tmar sistemi ile devlet topraklar zerinde hem ekonomik bir dayanak noktas oluturmu hem de toplumun byk bir blmn kontrol altnda tutmu olmaktadr. imdi bu sistemin deiiklie uramas ile birlikte devletin btnln salayan ve ynetimdeki kurumlar mali adan destekleyen temel sosyoekonomik dayanak ekil deiikliine urarken, aklcln da kaybedecektir. Bir baka ifade ile tmar sisteminin dnm ve daha sonra k, reten ve vergi deyen kaynaklarn bozulmas ve reaya arasnda dengeyi, dzeni ve istikrar salayan sosyal yapnn bozulmasna neden olmutur.243 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl tmar sistemi bozulmaya balamtr. ran ve Avusturya savalarnn sebep olduu mali sknt lkenin ekonomik yapsn altst eden bir enflasyona yol amtr. Buna bal olarak meydana gelen ayaklanmalar ve ekyalk hareketleri topraa bal olan kylnn devlete gvenini yitirmesine neden olmutur. Dzensiz gler de lkenin tarmsal gelirlerini azalttndan hkmet gittike artan masraflarn karlayamaz hale gelmitir. Yeni kaynaklar arayna giren hkmet devletin temel talarndan olan Dirlik sistemini terk ederek daha nce yetenek ve yararllklar karlnda bir takm asker ve memurlara verilen dirlikleri imdi ak artrma ile devlete en ok para deyene vermeye balamtr. Bu durum dirlik sisteminin
242 243

nalck, Halil, Military And Fiscal Transformaton, Archvum Ottomancum, VI. 1980 s, 288 Karpat, H. Kemal, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, Ankara 2006 s.228 mge yay.

128

tamamen ilemez hale gelmesine ve iltizamla dirlikleri alanlarn 18. yzyldan itibaren kendilerini topran sahibi gibi grmelerine yol amtr. 17. yzyl ortalarnda balayan bu sre btn 18. yzyl boyunca devam eder ve bu sre iinde tmar sistemi ve kul sistemleri yeni grnmler kazanrken tmar sistemi asndan en nemli deiiklik daha nceleri sadece haslar iin bavurulan bir yol olan iltizam sisteminin genilemesi ve bu sayede yine daha nceleri hazineye girmeyip dirlik sahiplerine tevcih edilen gelirlerin byk bir blmnn merkezi hazineye alnmasdr. Bu adan Avrupadaki deiim ile Osmanl devleti arasnda byk bir paralellik vardr. Grld gibi klasik dnemde nasl devlet ile reaya arasndaki ilikilerin kurulmasn salayan nemli bir enstrman olarak vergi karmza kyor idiyse bu dnemin de en nemli belirleyicisi vergidir. Bu sre iinde verginin belirleyicilii iki noktada etkili olmutur. Birincisi daha nce slam vergi hukukuna gre r ad altnda rnn muayyen bir miktar kazan vergisi olarak reayadan talep edilmekte ve bu ayni vergiler kaynanda dirlik sahiplerine braklmaktayd. imdi bu vergilerin byk bir blmnn merkezi hazineye balanmas ve bu vergilerin toplanma hakknn hazine tarafndan mzayede ile mltezimlere braklmas mltezimler ile hazine arasnda yeni bir iliki dourdu. Dirliklerin byk bir blm mukataalat
244

iin mltezimler

sadece bir vergi toplaycs olmaktan te bir tara rf grevlisi niteliini de kazandlar. Osmanl sisteminde kurulu dneminden itibaren merkeze bal bir brokrasi ile yine merkezin emrinde olan talimli meslekten bir ordunun yklendikleri faaliyetleri finanse etmenin zorluu bilinmektedir. Osmanl hkmeti asndan geni bir

244

nalck, Halil, Centralization and Decentralisation in Ottoman Administration, Studies n Eighteenth Century Islamc Hstory, Edited by Thomas Naff Roger Owen, London 1977 s 27-52

129

corafyadan toplanacak ayn vergileri dorudan doruya ve mnferit bir tarzda tahsis ederek yrtmek imkansz olduu iin vergilerin nakit olarak alnmas veya nakde evrilerek merkezi hazineye ulatrlmas ve merkez tarafndan da bu faaliyetleri yrtenlere maa eklinde denmesi zorunluluu bulunmaktayd. Devlet tmar sistemi dnda iltizam ad verilen bir metot ile bu zorluklar amay deneyecektir.245 Esas itibariyle mukataa, kamusal gelir kaynaklarna uygulanan bir eit kiralama sistemidir. Hkmetin ve sekinler zmresi mensuplarnn dayand esas iletme ve istismar sistemidir. Askeri snfn daha da profesyonellemesi ve retimle ilgili her trl balantdan uzaklamas ynnde bir gelimedir. Bir dier ynyle de kiralama sistemi daha ileri bir para ekonomisinin olumasn ve tarada ykmllklerini nakit olarak deyebilecek insanlarn varln gerektirmektedir. Bu sistemin z daha merkeziyeti bir rejim ve daha az angarya ya da askeri snfn daha fazla profesyonellemesi ve kylnn retim srecinde daha fazla zgr klnmas esasna dayanmaktadr.246 Dier yandan mltezimler mukataa247 yetki alan iinde yaayan reayadan topladklar vergileri zellikle ayn /r blmn paraya evirerek hazineye aktarmak durumundaydlar. Bu husus yeni rf grevlisi olan mltezimlerle reaya arasnda da farkl bir iletiimin domasna neden oldu. Vergilerin (zellikle ayn vergilerin) byk

Gen, Mehmet Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi,s.101 246 nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c.I s. 161 247 Gen, Mehmet, Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi s. 101 ltizam diye bilinen sistem muhteva ve mekan olarak birbirine yakn bir veya birka vergi kaynann birleimini temsil ve ifade eden ve maliye nazarnda normal olarak yllk nakdi bir gelir yekunu olarak kymetlendirilen mukataalar ihale ve mzayede etme esasna dayanr. Bu sistemde mltezim olarak adlandrlan zmreler kanunlarla mukataa haline getirilen eitli iktisadi faaliyetlerden belirli bir oran ve miktar olarak ve genellikle ayni ekilde tahsilini tayin ve tespit edilen vergileri mkelleflerden toplayp piyasada nakit haline getirdikten sonra devlet hazinesine ulatrmakla ykmlydler.

245

130

bir blm maktuaya dnt. Yani mltezimler vergi mkellefleri ile her iki taraf memnun edecek bir meblada anlatlar. Bu durum mltezimleri yalnzca maliye grevlisi deil ayn zamanda bir rf yetkilisi olma sfatyla iki ynl bir grevli olarak bu dnemde n plana karmtr. Bu durum 18. yzyldaki deiimin bir blmdr.248

Savalarn ekonomiden talep ettii kaynaklar asndan 18.yzylda dikkati eken baz nemli deimeler yaanmtr. Bunlardan birincisi sava iin talep edilen mal ve hizmetlerin miktar itibari ile 18. yzyln ikinci yarsnda olduka artm olmas ve bununla alakal olarak savalarn bykl ve Osmanl devletinin rakiplerinin kuvvetlerindeki deime ile ilgili olmasdr. kinci olarak sava dnemi boyunca hzl fiyat artlarnn yaanmasdr. zellikle 18. yzyln son dnemlerinde sava iin talep edilen mal ve hizmetlerin piyasa ortalamalarnn ok stnde seyretmesi dikkat ekmektedir. nc nemli deime ise bte giderlerinde grlen nlenemeyen arttr. Devlet mevcut imknlar ile bte gelirlerini masraflarn karlayacak seviyeye ekmekte zorlanmaktadr.249

18. yzyln ikinci yarsnda dikkate deer olan nokta Avarz cinsinden vergilerin olaanlamas, yaygnlamas ve nakde dnmesi sonucu devlet ile reaya arasnda oluan ilikinin yeni boyutudur. te bu blmde bu boyutun somut rnekleri
Ta, Hlya, 17. Yzylda Ankara, Ankara, 2006,TTK Yaynlar, s, 51, Mukataa Osmanl hazinesine gelir salayan bir kurumdur. Mukataalar tarmsal retime dayal olanlar ile ehirlerdeki retim, ticaret ve ayn zamanda ynetimle ilgili olan mukataalar olarak gruplandrmak mmkndr. Niyabet ve ihzariye gibi mukataalar ynetimle ilgili iken ihtisap, gmrk, damga, mizan- harir gibi mukataalar dorudan retim ve ticaret ile ilgili olan mukataalardr. 249 Gen, Mehmet, 18.Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi s. 217
248

131

verilecektir. Bir nceki blmde anlatld gibi Avarz cinsinden vergiler aslnda eriatn cevaz verdii bir talep niteliindedir.

Ancak bu talebin cinsi, miktar ve ekli Sultan tarafndan belirlenir. Ve avarz vergileri dorudan merkez tarafndan alnabildii gibi (tekalif-i divaniye) tarada padiahn grevlendirdii her kademedeki rf grevlileri tarafndan da reayaya yklenebilirdi. Fakat bu ykmlln iki temel lt vard. Bunlardan birincisi byle bir verginin alnmasn gerektiren artlarn olumas, ikincisi oluan bu yeni artlardan etkilenen reayaya rf mensuplarnn bir hizmet gtrme zorunda kalmalardr.

Avarz cinsinden vergileri olaan vergilerden ayran en nemli zellik bunlardan yeni artlarn olumasdr. Yoksa olaan ve avarz cinsinden olan vergilerin her ikisinde de talep edilmesi iin karlnda reayaya bir hizmetin verilmesi n kouldur. Yani Osmanl kamu ynetim hukuku asndan her vergi bir hizmetin karldr. te 18. Yzylda klasik sistemler yeni koullar altnda deiime urarken avarz cinsinden vergiler yeniden dzenlenmi, devlet reaya arasndaki ilikilerin nemli bir blmn kaplamtr. Bu ilikiler iinde sz edilmesi gereken bir dier nokta da udur.

Bilindii gibi avarz cinsinden vergiler vergi mkelleflerinden mnferiden alnan vergiler deillerdir. Fonksiyonel zelliklerine gre olumu, cemaatlerden alnan vergilerdir.(mahalle, ky, meslek cemaatleri gibi)

132

Bu bakmdan avarz vergileri devlet ile birey arasndaki ilikilerden ok devlet ile cemaatler arasndaki ilikiler iin gsterge niteliindedir. Memalik-i Mahrusenin eitli blgelerindeki ky kasaba ve ehirlerde yaayan sosyal gruplara bu verginin datm aklanmas gereken bir sorundur. Ayrca ikinci aklanmas gereken konu her bir cemaatin iinde gerek vergi mkellefleri arasnda adaletli bir dalmn salanmasdr.

Bu durumu belgelerde aka izleyebiliyoruz. 8 Safer 1145 (31/07/1732) tarihli bir belgede unlar anlatlmaktadr.250 Aynaroz kazas naibi arzna dayanarak unlar anlatlmaktadr. psala kazas hkm blgesi iinde bulunan avu-u Kebir ky ahalileri kendilerine glerinin zerinde avarz vergisi salndndan yakndklarn ayrca ehir kethdasnn* kaza yerleiklerinin stesinden geleceini dnerek daha birok teklifleri dahi buna eklediini beyan ederek daha nce bu durumun nlenmesi iin divandan ferman karttklarn ve kylerinin psala kazasndan alnp Aynaroz kazasna balanmasn ve umur- eriyyelerini yani mahkemede zmlenmesi gereken sorunlarn Aynaroz kadsna gtrlmesini ngren yeni bir dzenleme yapldn belirtmilerdir.

Hal byle iken psaladaki Kethdyerinin**kendilerine zulmettiini ve yeniden psalaya balanmalarn salamak iin eitli iftiralarda bulunduunu belirterek bu durumun nlenmesini istemilerdir. Kyllerin yaknmalar zerine Hazine de saklanan
250

BOA, MAD, No: 8460, 8 S 1145 (31/07/1732), s.5

133

Mevkufat defterlerine*** baklm ve bu kyden baz kiilerin emirlere itaat etmediinden dolay psala naibinin ikayetleri zerine Bozcaada kalesine

hapsedildikleri grlm ve iyi hallerinden dolay salverilmeleri ve kylleri ile birlikte ykmllklerini eda etmeleri iin kadnn tembihatta bulunmasn istemilerdir.251

251

BOA, MAD, No: 8460, 8 S 1145 (31/07/ 1732), s.6 *Kethda: Osmanl ehirlerinde 18. yzyldan nce ehir, kasaba ve kylerde yaayan reayann ortak ykmllklerini yerine getirmek ve ortak istemlerini ve ikayetlerini resmi otoritelere bildirmek zere beldenin ayan ve eraf arasndan onlarn ortak iradeleriyle seilen ve divandan berat alarak grevi kesinleen temsilci demektir. 18. yzylda bu grev kaza ayan denen grevliler tarafndan yerine getirilmitir. Bkz zer, Ergen, Ayan ve Eraf Diye Anlan Sekinler Grubunun 18. Yzylda Osmanl Toplumunda Rol zerine, ** Kethdayeri: Tarada grevlendirilmi kapkulu svarileri Alt Blk diye nitelendirilirdi. (Sipah, Silahtar, Sa Garipler, Sol Garipler, Sa Ulufeciler, Sol Ulufeciler) . Bu Alt Blk aalarnn ortak mektubuyla taradaki svarilerin komutanlna atanan kiiye kethdayeri denirdi. Alt Blk Halk ve taradaki yenieriler ehrin kalesinde ikamet ederler ve genel gvenliin salanmasnda rol oynarlard. . Bkz zer Ergen, Ayan ve Eraf Diye Anlan Sekinler Grubunun 18. Yzylda Osmanl Toplumunda Rol zerine,

*** Mevkufat Defteri: Hazine-i Amirede Avarz ykmllklerinin yerine getirilmesi iin kaza kaza belirlenen Avarz hane kaytlarnn tutulduu defterlere Mevkufat Defterleri denirdi. Bkz Musa adrc Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK, Ankara, 1997, ve Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, BDAGM, 2. Bask, stanbul, 2000, Yayn No: 42

134

SONU Osmanl devleti klasik ve sonras dnemlerde meydana getirmi olduu yaplar ile hedeflerine uygun politikalar uygulamay mmkn klyordu. zellikle modern dnem ncesi devletlerin en nemli sknts olan vergi konusunda, Osmanl devleti kendince pratik uygulamalar gelitirmiti. Osmanl idare hukukunda vergi, reayaya gtrlen bir takm hizmetlerin karl olarak ngrlmektedir. Modern dnem ncesinde devletlerin vergiyi halk zerine bir angarya arac olarak m? yoksa sunulan bir takm hizmetlere karlk olarak m? talep ettikleri sorusu cevabn bulamamaktadr. Osmanl devleti rneinde bu soruya verilmeye allan yantlarda devletin vergi organizasyonlarnda gelitirmi olduu sistem ile dnemin teknolojik koullarnn snrlamalarn aabilecek bir yap meydana getirmi olduu dorultusundadr. Osmanl devleti ele aldmz bu almamzda Avarz olarak adlandrlan vergi grubunu halk zerine salarken ve bu vergiden beklentilerini ortaya koyarken kamu menfaatini n planda tutarak ve te yandan halkn da ezilmesini engelleyecek nlemler alarak yrtmeye almtr. Osmanl devleti avarz vergilerinin devlet iin vazgeilmez bir eleman olmasyla birlikte artk verginin iki boyutlu ynn ihmal etmeye balamtr. Halk ile arasndaki ba salayan bu vergi adeta stesinden gelinemeyen bir kambur halini alm ve lkenin kark dnemlerinde zellikle 17 yzyl sonunda ran ve Avusturya savalar boyunca ve Celali isyanlar srasnda bu verginin halktan arlatrlarak tahsil edilmeye alldn grmekteyiz. Topraksz kalan kylnn veya yerini yurdunu terk edenlerin

135

cemaat veya grup olarak salnan bu verginin tahsilinde yarataca glkler devaml ikayetlere konu olmutur. Osmanl devleti Avarz vergisini kendi vergi sisteminin ierisinde bir deerlendirmeye tabi tutmutur. Gerileyen bir ekonomide vergi gelirlerini ayn tutmak veya artrmak gibi bir ama gtmenin gl karsnda devlet, daha nceden belirledii ve az ok sabit olan haneye dayal vergi uygulamasn avarz vergilerinde uygulayabilmitir. Ancak bu arada vergi yk altnda ezilenlerin de isteklerine, hazineye zarar getirmeyecek derecelerde zmler bulmaya almtr. Osmanl devleti avarz vergi grubunu reaya zerinde bir klfet olmaktan karmak iin bu vergiyi, gerek vergi ykmlleri zerinden deil ykmllerin meydana getirdii cemaatler zerinden tahsil etme yolunu benimsemitir. Ayrca bu verginin denme gl yaratmas durumunda da bir takm hizmetler formatnda verginin denebilmesine kolaylk salanabilmektedir. Biz bu almamzda Avarz vergisinin hangi hukuksal dayanak ile reayadan talep edidiini ve bu verginin toplanmas srasnda doabilecek olumsuzluklar gidermek iin ne gibi yntemler gelitirebildiini kadlar ve naiblerine gnderilen emirlerden anlayabilmekteyiz. Vergi tahsildarlar olan memurlarnn da kadnn grev alan ierisinde sk bir denetime tutulmas devletin vergiyi sadece bir vatandalk ba olarak grmeyip reaya ile arasndaki ilikinin devam iin dikkatle korunmas gereken bir mefhum olarak grmesine neden olmutur.

136

EKLER EK I. AVARIZ HANES KANUNNAMES ATIF EFEND KTPHANES NO:1734 VARAK 39/A, 40/B SURET- HKM- ER F Akda kudatil mslimin evla vlatil muvahhidin madenl fazl-i vel yakin hccetl hakiki alel halk ecmain varisu ulumil enbiya-i vel mrselin olan el muhtassu bi-mezidi inayetil melikil muin Mevlana el- hkim bi- mahruse-i stanbul zidet fezalihu tevki-i refi-i hmayun vasl olcak malum ola ki

1) Haliy bi inayetillahi Teala sefere niyet edb ol maslahat iin umumen memalik-i mahrusemden avarz ihra olunmasn emredb Mahruse-i

stanbuldan dahi hane-i avarzdan ve kadimden hane-i avarzdan olup sonradan ehli berat olanlardan her haneden l, evst ve edn itibarnca ellier ake tayin olundu.

2) buyurdum ki hkmi erifimle Ahmet nam kulum vardkda bir an tehir etmeyb bu hususa bizzat muaeret edb Mahruse-i mezburede olan avarz hanelerini onat vechile tefti edb Mslmanlarn kadimden hane-i avarzdan olub sonra bir cihet olup ehl-i berat olanlar dahi baka defter edb badehu hallerine ve kudretlerine gre emr-i erifim mucebince l, evst ve edn hali zere avarzlarn tayin edb ve ber vechi tacil cem eyleyb mezkur kulumla ve yarar adamnla Hzane-i Amireme gnderb teslim edesin.

137

3) Mahruse-i mezburede sabk senelerde 7-8 bin ve daha ziyade haneden avarz ihra olunagelmitir. imdi bir miktar tenezzl etmitir. Maa hz Rumelinden ve Anadoludan Mahruse-i mezbureye nice adem gelb temekkn edb hane ziyade olmak zeredir.

4) mdi bu hususda gerei gibi ihtimam edb ve maslahat naiblerine ve ademlerine smarlayup bi nefsihi grb her mahallenin imamlarn ve kethdalarn ve kefere mahallelerinin dahi papazlarn ve sair ihzar lazm olan ehl-i vukufunu getirdb keml-i istiksa ile tefti edb emri erifim mucebince her birin alet alet tertip mfredatla defter ettirb emr-i erifim zerine avarzlarn tahsil ettirb hane-i avarzdan olanlardan bir hane baki koymayup cmlesinin avarzlarn alp defter ile dergah muallama gnderesin

5) ve her ahsdan ne alnrsa alnan avarzn miktarn ol ismin tahtna bile kayt ettiresin ve yazlan defteri imzalayup ve mhrleyp sdde-i saadetime bile gnderesin bu bahane ile kulum ve naiblerin hilaf- emr kimesneden ake alup zulm ve teaddi olunmaktan ve hane-i avarzdan olanlardan kimesne baki kalmaktan hazar edesiz.

6) ve baz kimesneler Mahruse-i mezburede gelip kira odalarnda sakin olub avarz vermezlermi, gresin, hariden gelip kira odalarnda sakin olmular ise onun

138

gibilerden dahi l, evst ve edn itibarnca avarzlarn aldrp ve mstakil mfredatla defter ettiresin.

7) ve bil fiil baz odalar varm ki sabkan avarz hanesi olup sonra baz kimesneler satn alp yerine kira evleri ve odalar yapmlar iinde sakin olan kimesneler hane-i avarz deildir deyu avarzlarn vermezler imi bu asllar dahi tefti ettirb gresin sabkan hane-i avarzdan olup imdi kira evleri ve odalar olmu ise iinde sakin olanlar mstakil defter edp her birinin haline ve kudretine gre avarzlarn aldrp bir hane baki kodurmayasz

8) ve bir mahalle fakir olup bir mahalle gani olsa ikisinin hanelerin birbirine zam edp avarzlarn l, evst ve edn itibarnca adalet zere salub aldrasn.

yle bilesin alamet-i erife itimat klasn Tahriren fi yevmis sabi aer min ehri evvalil mkerrem senete seb ve hamsin ve tisa ve miete . 17 evval 957 (Bi- makam Konstantiniye)

139

EK II. ANKARA ER YYE S C L , NO: 9 SAYFA: 239

Akda kuzatl mslimin evl vltil- muvahhidin mdenl- fazl ve yakn vris-i ulumil- enbiya-i vel-mrselin hccetl-hakkl- l-halkl ecmain elmuhtassu bi- mezidi inayetil melikil muin Mevlana Ankara kads zide fezalihu Tevkii refiul- hmayn vasl olcak malum olaki hala dersaadetime arz gnderp ve baz vilayet ahalisi dahi arzhal edip bizim vilayetimize birka defa celali mstevli olup ehrimiz ve diyarmz harap edip ekya gret ve harasetinden sls kalmamtr ve kalanlarn dahi bendeler lazm gelen tekalife tahammlleri kalmamken vaki olan avarzlarmz mevcutlarmzdan almaa kanaat etmeyp namevcud olanlarn tekalifi bize tahmil olunmak ile takatimiz kalmamtr terki diyar eylememiz mukarrerdir deyu bildirip ol babda hkm- hmayunum rica eyledikleri ecilden asl ve hakikat ile grlp her mkemmel hane bir avarz hanesi addolunmak hin-i cemide defter edp imzalayup ve mhrleyp bir suretin sicili mahfuza kaydedip mukaddema irsal olunan emri erifim mucebince tahsil olunan bedel-i kreki akesinin minval-i meruh zere defter edp Asitane-i saadetime gnderp dahil-i hazine ettirmek emredp buyurdum ki hkm-i erifim vardkda bu babda sadir olan ferman- saadetim mucebince amel edp taht- kazanzda vaki olan ehir mahallatn ve kurra ahalisini mahkeme-i erifeye davet edip mevcud bulunanlarn her mkemmel hanelerin bir avarz hanesi addeyleyp ferman olunan bedel-i kreki akesinin bu vecihle mevcutlarndan cem ve tahsil ve defter eyleyp her karyeden hesab- merkum zere ka tane olursanz ahali-i mahalle ve karyelerin mevcutlarnn ellerine sihhati zere imzalu ve mhrl temessk

140

verdikden sonra mevcud ve namevcudlarn sicil-i defter eyleyp ve firar eyleyen karyeleri dahi yazp defter eyleyp imzalayup ve mhrleyp Dergah- Muallaya irsal eyleyesin ki defterlerin ile amel olunup avarz akeleri defterin ile alnp dahili hazine oluna amma bu babda bir vehicle ihtimam eyliyesizki mabeynde hile ve hda olmak lazm gelmeye zira bu husus sonra yerli yerinde kariye bekariye sual ve tefti olunup reayaya verdiin temessk ve defterlerine tatbik olunsa gerektir muvafk ve mutabk ise febiha ve illa sonra hilaf zuhur ederse muhkem mesl ve muateb olman mukarrerdir ona gre basiret zere olup ber- vechi adalet ve istikamet-i eda-y hizmet edesiz yle bilesiz alameti erife itimat klasz. (27 Zilhicce 1015/25 Nisan 1607)

141

EK-3 TANZ MMDADAT-I SEFER YYE VE HAZER YYE252

Bu ana gelince seferler vukuunda eyalet ve elviye mutasarrflar olan vzera-y azam- mirmiran imdad- seferiye namyla reaya fukarasndan nihaye mal alp nam- devr ile skkan- memalik-i Mahruseyi pa mal gadr-i cevr ettiklerinden sonra orduyu hmayuna mlhak ve mlaki olduklarnda perian kap ile gelip mansbndan gerei gibi imdad- seferiyemizi alamadk deyu mzayaka hallerinden ikayet ve memur olduklar hdemat- seferiyede bu gadr ile izhar ftur ve rehavet ettiklerinden nai bu haleti mutlaka irad ve masraflar mazbut olmamaktan neet edip her bir liva ve eyalet mutasarrf mansbndan mkemmel kaplar ile birka sefer seferliyecek mertebe ake ald zahir ve bahir olmala her mansbn tahamml mertebe imdad seferiyesi muayyen ve ol miktar tayin tayin ile sefere ne mertebe kap halk ile gelmek mmkn olduu mbeyyen olmak lazm gelse hem reaya fukaras tahammllerinden efzun mal mutalebesinden halas olup ve hem vilayet memalik dahi muayyen olan imdad seferiyesinin iktizasna gre tertip olunan mertebeden kalil adem ile sefere gelmeyp bu mani imaret balada ve kesretl- cnd bais ve badi olaca mlahaza ve istisvab olunmala fimabad eyalet ve elviye mutassrrflar bin- nefsi imdad- seferiye tahsil iin azim cemiyet ile kaza ba kaza devr ve her kazadan mft- meccanen zad ve zehayir ahzinden sonra tahammlnden birka kat ziyade imdad seferiye tahsiliyle reaya fukarasn dermande zulm ve cevr etmeyp her bir eyalet ve livann tahammlne gre imdad seferiye ve mbairiye ve kap harc iin adedi muayyen takdir ve tebeyyn ve paalar mebla- merkumun nsfn kendi mesarifi ve levazmna ve nsf aherinden her bir nefer yetmi gurua olmak zere kap halk namna msellah ve mkemmel ademler tedarik edip bu vechile irad ve mesarifleri mazbut ve maktu olmak hususuna nizam verilmek iin mikdaran devletden taraf taraf mutemed aliye ademler tayin olunmala bu nizam mtezammn olan emri ali zerine bu nizam mezkure her kim muhalefet ederse kuran- mnzel hakk iin katl ederim tabiriyle hatt- hmayun- celadet makrun keide buyuruldu.

252

Raid Tarihi, cilt IV s.389

142

EK-4 KARAMAN ER YYE S C L , NO: 278 SAH FE- 3 1- bu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan sefer-i hmayun mhimmat iin olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i stanbul birer kile nzul zahiresinin cemve tahsiline memur olan muhassl emval refiyul kadr azim an hazretlerinin huzur-u alisinde Nebi bin Ahmed ve brahim bin Sinan ve Mustafa bin Ramazan nam kimesneler marn ileyh Mehmed paa hazretleri rgb kazasnda ber mucebi emri ali cemve tahsil eyledii terekeden ve maadas airi kile-i stanbul ile 20 kile tereke her bir kilenin 1040ar ake kirasn marn ileyh paa yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahalli memura kendimiz isal ve orduyu hmayun eminine teslim ve berat zimmetimize mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledik dediklerinde mkrr- mezburlarn ikrar- meruhlarnn marn ileyh Mehmed paa hazretleri kabul ve tasdik edip zikr olunan tereke ve mebla mezburlar birbirlerine kafili dahi Ali avu bin nam efendi nam kimesne bil muvacehe zikr olunan tereke ve meblaa kefil oldum deyu ikrar ve tekeffl eyledikde marn ileyh Mehmed paa hazretleri kefaleti merkumeyi kabul eyledikde gbbet taleb ketb olundu Tahriren fi evaili cemaziyel evvel sene seba ve irin ve elf (Evaili cemaziyel evvel 1027) uhudul- hal brahim Efendi Defterdar(sabkan), Mustafa elebi el- katib, Piri avu an Dergah- Ali ve gayrhum (minel- hazirun) 2-Larende muzafatndan karye-i Uruzan sakinlerinden Abbas bin mirza nam kimesne meclisi erde karye-i mezbure sakinlerinden mer bee bin Ali nam kimesne muvacehesinde takriri kelam edip karye-i mezburede vaki bir taraf tarik-i amm ve bir taraf Selman ve bir taraf Ali ve bir taraf arzhali mahdud bir kta bam mezbur mer beeye 720 akeye beyi bat sahih ile bey edip kabz semeni madud ve teslimi mebii mahdud eyledim badel yevm mlk- mterasdr keyfe ma yea ve muhtar ve mutasarrf olsun dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruh el mzakere vicahen tasdik ve kabul ettikten sonra sahih-i bey iraya hkm birle ma vaka kayd ve tescil olundu

143

(sene seba ve irin ve elf 1027) uhudul- hal Ahmed elebi el katib, Hasan Ali bin Nasr, Mustafa bin Cafer, Cafer bin Mehmed ve gayrhum (minel- hazirun) 3- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan seferi hmayun mhimmat iin . Olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim- an Mehmed paa hazretleri emri eriflerinde olan Mavi bin Bayezid avu nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri . Kazasnda ber muceb-i emri ali cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i istanbuli ile 15 kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahal-i memura kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik edip zikr olunan tereke ve meblaa kefil-i bil- mal taleb olundukda Beril Ahmed bin Ali ve Yusuf bin Teke nam kimesneler bil- muvacehe zikr olunan tereke ve meblaa kefil-i bil- mal olduk deyu ikrar ve tekeffl eylediklerinde marnileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul eylemein ma vaka gbbet- taleb ketb olundu tahriren fit- tarihil mezbur uhudul- hal brahim efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Ramazan avu Degah- li, Abdulbaki bin Abdulkerim Efendi, ve gayrihum minel- hazirun 4- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan sefer mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim- an Mehmed paa hazretlerinin huzur- eriflerinde Gaferyad sakinlerinden Abdullah aa nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri Hac Bekta kazasnda ber mucebi emr-i li cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i

144

istanbuli ile yirmibe kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahal-i memura kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul edicek zikr olunan tereke ve meblaa kefil taleb olundukda mer bin Yakub ve smail bin Veli nam kimesneler bilmuvacehe kefil olduk deyu ikrar eylediklerinde marn- ileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul eylemein ma vaka gbbet- taleb ketb olundu tahriren fittarihil mezbur uhudul- hal brahim efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Ramazan avu Degah- li, Abdulbaki bin Abdulkerim Efendi, ve gayrihum minel- hazirun 5- Mir-i mufahham vezir Mehmed paa hazretleri Yesserallahu m ye hazretlerinin havs- hmayunlarndan bil fiil Ilgun voyvodas olan umdetl- emasil vel akran Murtaza avu zide kadrihu meclis-i eri erif-i lazimt- tevkrde havs- mezbure muzafatndan Ilgun tevaibinden karye-i Gerurki sakinlerinden Bayram ve Nasuh ibnan Halil nam kimesneleri ihzar ve mahzarlarnda takrir edip bundan akdem karye-i mezbureden Yusuf bin Halil nam kimesne fevt olub evlad- zkuru .. taarruzunda olan yerleri mstahkiki tapu oldukda canibimizden vekilimiz olan Tarablolu Mahmud bee zikr olunan yerleri ziyade bahaya kabul eder talib var iken muvazaa edip mezburan Bayram ve Nasuh dan . Tapuya verib talib-i klli gadr etmitir ve husus- mezbureyi Sleymanlardan sual olunsun dedikde gbbes- sual karye-i mezbure sakinlerinden el-hac Muhyiddin yabi ve brahim bin Nasuh ve dier brahim bin Mihayil ve Ali bee bin Sevindik nam kimesne hazirun- bil-meclis olup fil- vaki zikr olunan yerlerin ikiyz kuru belki daha ziyade eder gabn- fahidir mezbur Mehmed bee bana gadr etmitir ikiyz kuru ve daha ziyadeye bizim makbulumuzdur deyu haber verdiklerinde gabniyete hkm olup mezburan Bayram ve Nasuh men olundukdan sonra emrl- mera vel- kiram kebirl kbera vel- fiham zl-kadri vel- ihtiram ve ull- ihtiam sabkan Karaman beylerbeyisi olup halen muhassl- emval olan Mehmed paa edamallahu Teala kadrihularna zikr olunan

145

yerlerin kanun- padiah zere hakk- tasarrufun marn-ileyh paa hazretlerine tefviz edip resm-i tapu iin yedinden ahara bin aka bit-tamam vel-kemal alp kabn edip ve yedine dahi mzekkere verdim dedikde mukrr- mezbur Murtaza avu ikrarn marn-ileyh hazretleri bil- muvacehe tasdik-i bil- kabul etmein shhata ve ikrara hkm birle ibu vesika-i anife-i .. hakika ketb olundu yed-i talibe vaz olundu Tahriren fi evili cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf uhudul- hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Ali Bey bin Aca, smail elebi bin Hac Muharrem, Fazl elebi bin Mahmud, ve gayrihum minel- hazirun 6bu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan

sefer mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim- an Mehmed paa Yesserallahu Teala ma ye hazretlerinin huAzur- eriflerinde Larende sakinlerinden Bayram Bey bin Halil nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri Hac Bekta kazasnda ber mucebi emr-i li cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile be kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahali memura kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik edip zikr olunan tereke ve meblaa mnaam ve mtemevvil kefili bil-mal taleb olundukda mezbur Bayram Beyin karnda Ebi bin Halil ve Emrullah avu bin Bayezid nam kimesneler bil- muvacehe zikr olunan tereke ve meblaa kefili bil-mal olduk dediklerinde marn- ileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul etmein ma vaka gbbet- taleb ketb olundu tahriren fil evast Cemaziel-evvel sene seba ve irin ve elf(10-20 Cemaziyel- evvel 1027) uhudul- hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Fazlullah elebi bin Mahmud ve gayrihum minel- hazirun

146

7- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan seferi hmayun mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim- an Mehmed paa hazretlerinin huzur- lilerinde Larende sakinlerinden aban Bey nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri Aksaray kazasndan ber mucebi emr-i li cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i istanbuli ile kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahal-i memura kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezbur aban Beyin ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik edip zikr olunan tereke ve meblaa kefili bil-mal taleb olundukda Larende sakinlerinden .. Dervi bin Abdullah nam kimesne bil- muvacehe zikr olunan tereke ve meblaa kefili bil-mal oldum deyu ikrr edip marn- ileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul etmein ma vaka gbbet- taleb ketb olundu Tahriren fi Cemaziyel-evvel minel-evast sene seba ve irin ve elf(10-20 Cemaziyel- evvel 1027) uhudul- hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Fazlullah elebi bin Mahmud ve gayrihum minel- hazirun 8- Topkapusunda el- hac Yusuf ibnl- hac Ebubekir nam kimesne hmil-i hzel-kitab el- hac brahim nam kimesne muvacehesinde takrir-i kelam edip bundan akdem mezbur el- hac brahim 64 vukiyye duhan beher vukiyye otuzar akaya verip zimmetin kalmala el- halet hazihi zikr olunan 64 vukiyye duhann otuzar aka hesab zere mezbur el- hac brahimden bit-tamam vel-kemal akasn ahz ve kabz eyledim min-bad husus- mezbura mteallk hakkm kalmad dedikde mkrr- mezburun ikrar- meruhunu el mkrr- lehl mesfur tasdik-i bil- kabul edicek kayd olundu fi cemaziyel-evveli evast sene seba ve irin ve elf (10-20 cemaziyel-evvel 1027) uhudul-hal Hac Fethullah Aa, Mehmed bee bin Abdullah, Ali bin Sleyman, Fuad bin Mehmed ve gayrihum minel-hazirun

147

Sayfa -4 1- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan sefer mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim- an Mehmed paa hazretlerinin huzur- aliyyelerinde Larende sakinlerinden zuma olan zaim Mehmed aa bin Ahmed nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri rgp kazasndan cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air olmak zere kile-i istanbuli ile yirmi kile tereke beher kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz ve kabz eyleyb mahal-i memura bizzat kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik ve kabul edip zikr olunan tereke ve meblaa mnaam ve mtemevvil kefili bil-mal taleb olundukda kdvetl- emasil vel- akran Biri avu nam kimesne bil- muvacehe zikr olunan yirmi kile tereke ve meblaa kefili bil-mal oldum deyu ikrar ve tekeffl eyledikde marn- ileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul etmein ma vaka gbbet- taleb ketb olundu Tahriren fi evast Cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf(1-10 Cemaziyel- evvel 1027/1617) uhudul-hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elkatib, Fazl elebi bin Mahmud, smail elebi bin Hac Muharrem ve gayrihum minelhazirun 2- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan sefer-i hmayun mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr kerim-an Mehmed paa Yesserallahu m-ye hazretlerinin huzur- aliyyelerinde Larende sakinlerinden Ali Bey bin mran nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri Krehri kazasndan cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile kile tereke beher kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam alp kabz eyledim mahal-i memura bizzat kendim isal ve orduy-u hmayun nzul eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk

148

getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik ve kabul edip zikr olunan tereke ve meblaa mnaam ve mtemevvil kefili bil-mal taleb eyledikde fahrl- akran el-hac Ali Bey bin Aca zikr olunan tereke ve meblaa bil-muvacehe kefil-i bil-mal oldum deyu ikrar ve taahhd eyledikde marn- ileyh hazretleri dahi kefalet-i merkumeyi kabul eylemein gbbet- taleb tescil olundu Tahriren fis-salis aere min Cemaziyelevvel sene seba ve irin ve elf(3 Cemaziyel- evvel 1027/1617) uhudul-hal Kdvetl-erbab Mustafa elebi, Abdulbaki elebi ibn-i Kerim Efendi, Halil Aa el-Cndi, el-hac Yusuf ve gayrihum 3-ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan sefer-i hmayun mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refl- kadr azim-an Mehmed paa hazretlerinin huzur- eriflerinde Larende sakinlerinden Abdulbaki avu bin Ramazan avu nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri Krehri kazasndan bermuceb-i emr-i li cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile onbe kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit- tamam ahz- kabz eyleyip mahal-i memura bizzat kendim isal ve Orduy-u Hmayun nzul Eminine teslim ve berat- zimmetime mahtum ve nianlu temessuk getirmei taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik ve kabul edip zikr olunan tereke ve meblaa mnaam ve mtemevvil kefili bil-mal taleb olundukda mezbur Abdulbaki avuun babas mezkur Ramazan avu bil-muvacehe kefil-i bil-mal oldum deyu ikrar ve tekeffl eylediinden marn- ileyh hazretleri dahi kefalet-i olundu Tahriren fi gurre-i merkumeyi kabul etmein m vak gbbet- ketb

Cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf(1 Cemaziyel- evvel 1027/1617) uhudul-hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi elKtib, Fazl elebi bin Mahmud ve gayrihum minel-hazirun 4- Karye-i Fisandan sakinlerinden mteveffa Hac Mahmud bin Hasan nam kimesnenin sagir olu Yusuf ve Hasan ve Abdi ve smail ve sagire kz Sabihann

149

emval ve erzaklarn hfz- zabt etmeyi kbel-i eri erifden vas nasb olunmak lazm ve mhim olman Hac Hseyin bin Hac nam kimesne izn-i erle vas nasb ve tayin olundukda mezbur Hac Hseyin dahi vesayet-i merkumeyi kabul etmein m- vak bit-taleb kayt tescil olundu Tahriren fi evast- Rebiyl-evveli seba ve irin ve elf (10-20 Rebiyl-evvel 1027/1617) uhudul-hal Mustafa bin brahim, Ahmed elebi ibn-i brahim, Cafer bin Mehmed, Fazl el-muhzr ve gayrihum minel-hazirun

5- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan seferi hmayun mhimmat iin vilayet-i Karamanda olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval celill- kadr kerim-an Mehmed paa Yesserallahu m- ye hazretlerinin huzur- aliyyelerinde mahmiye-i Larende tevaibinden karye-i Defkindos(?) sakinlerinden Mehmed avu bin mirza avu nam kimesne ikrar edip marn ileyh paa hazretleri kazasndan cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile on kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden tamamen alp kabz eyledim mahal-i memura bizzat kendim isal ve Nzul Eminine teslim ve berat- zimmetime nianlu ve mahtm temessuk getirmee taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik-i bil-kabul eyleyip zikr olunan tereke ve meblaa mnaam ve mtemevvil kefili bilmal taleb eylediinde Karye-i mezbur sakinlerinden Davud Bey ve Yusuf Bey ve hasan Bey nam kimesneler bil-muvacehe zikr olunan tereke ve meblaa kefil-i bil-mal olduk deyu ikrar ve tekeffl eylediklerinden marn- ileyh hazretleri kabul etmein gbbet- taleb tescil olundu Tahriren fil-yevmit-tasi vel-irin min Rebiyl-ahir sene seba ve irin ve elf(29 Rebiyl ahir 1027/1617) uhudul-hal Kdvetlerbablikbal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Fahrl- mran Piri Aa an avuan- Dergah- li, Kdvetlerbabl-kalem Mustafa elebi, Abdulbaki elebi bin Kerim Efendi, smail elebi bin el-hac Muharrem, Halil Aa el-Cndi, Arslan avu an Dergah- li ve gayrihum 6- Larende mahallatndan mahalle-i Klhan sakinlerinden bil-fiil Yenicamie

150

mtevelli olan stad Mehmed nam kimesne mahfil-i kazada bais-i hazel kitabmahalle-i mezbure sakinlerinden Mahmud bin Abdullah nam kimesne muvacehesinde takrir kelam edip camii mezburun efkafndan mezzine art olan mahalle-i mezburda vaki bir taraf mran Dede mlk bir taraf Abdurrahman mlk ve bir taraf Musa bee mlk ve bir taraf tarik-i mm ile mahdud olan arazi-i haliye-i mezbur Mahmuda icare-i tavile-i tecviz gren fukaha-i ull erbabn kavl-i erifleri zere ylda bir akd-i cedid olup ve her sene-i maziyyenin intihas sene-i atiyyenin ibtidas olmak ile tarih-i kitabda doksan sene tamamna dein beher senede altmar aka icareye verdim dedikde mukrr- mezburun ikrar- meruhunu el- mukrrl lehl mesfur tasdik-i bil-kabul edicek sulhen icar ve isticara hkm birle m-vak ketb olundu Tahriren fi evast- Cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf (10-20 Cemaziyel-evvel 1027) uhudul-hal Musluhuddin bin Celaleddin Halife, stad Hasan bin Hac veys, Ali bin Sleyman, Fazl el- muhzr gayrihum minel-hazirun 7- Eklez nam karye sakinelerinden smihan binti Hamza nam kebir-i bala mahfil-i kazada Larende mahallatndan mahalle-i Honar sakinlerinden Devlet binti Abdulah ve olu Kadri bin Sefer Bee nam kimesneler husus- atiyz-zikre Dervi bee bin Hac smail ve Hac Abdi bin el-hac lyas nam kimesneler ehadetleri ile vekaleti sabite olan Hac Yusuf bin Abdullah nam kimesne muvacehesinde takrir-i kelam edip bundan akdem validem Kuru binti Musa Bey mezburlarn Devlet ve Kadriyeye emaneten al tarikl-emane otuz adet bez esbab ve on adet kalie ve drt adet mendil ve on sekiz uval ve velendise ve iki mai kebe vaz eylemeyi talep ederim vermekte tealll ederler dedikde gbbes-sul ve badel- inkr isbat- beyine sadedinde iken byinlerine mslimin ve muslihn tavassut edip es-sulhu seyyidlahkm muktezasncazikr olunan esbabn mukabelesinde mezburlardan drt kei ve sahan ve bir tencere ve bir kalie ve bir kilim alp kabz eyledim min bad husus- mezbura mteallk dava ve nizam yoktur badel-yevm dava ve nizam sdur ederse ledel-hkkaml- kiram mesmua ve makbule olmaya dedikde mukrr- mezburun ikrarn el- mukrr- leleml mesfuran tasdik-i bil kabul edicek m vak bit-taleb ketb olundu Tahriren fi gurre-i cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf (1 cemaziyelevvel 1027/1617) uhudul hal Hac brahim Bey zabit-i bahriyan, smail elebi bin Hac

151

Muharrem, Abdulhayy elebi bin Seydi Ahmed, Ahmed elebi bin Vahid ve gayrihum minel hazirun 8- ibu sitte ve irin ve elf tarihine mahsub olmak zere ark canibine olan seferi hmayun mhimmat iin vilayet-i Karamanda vaki olan avarz hanelerinin her bir hanesinden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile birer kile nzul zahiresinin cem ve tahsiline memur olan muhassl- emval refil- kadr azim-an Mehmed paa hazretlerinin huzur- lilerinde Gaferyad tevaibinden Mustafa bin Memi elebi nam kimesne ikrar edip marn- ileyh paa hazretleri Hac Bekta kazasnda ber muceb-i emr-i li cem ve tahsil eyledii terekeden rubu dakik ve maadas air kile-i stanbuli ile sekiz kile tereke her bir kilenin 1040 ar ake kirasn marn ileyh paa hazretleri yedinden bit-tamam ahz- kabz eyleyip mahal-i memura bizzat kendim isal ve Nzul Eminine teslim ve berat- zimmetime nianlu ve mahtm temessuk getirmee taahhd ve iltizam eyledim dedikde mukrr- mezburun ikrarn marn- ileyh paa hazretleri kabul ve tasdik edip zikr olunan tereke ve meblaa kefil-i bil-mal taleb olundukda mezbur Snusi olu Nesimi elebi bin Sefer nam kimesne bil muvacehe kefil-i bilmal oldum deyu ikrar ve tekeffl eylediin marn-ileyh paa hazretleri dahi kefalet-i merkume kabul etmein m vak gbbet-taleb ketb olundu Fit-tarih-i mezbur uhudul-hal brahim Efendi Defterdar- Karaman(sabkan), Mustafa elebi el katib,Fazl elebi bin Mahmud ve gayrihum minel- hazirun Sayfa -5 1-Sabkan Karaman Beylerbeyisi olup hal muhassl- emval olan Mehmed paa yesserallahu m-ye hazretleri mahfil-i kazada mahmiye-i Larende tevaibinden karye-i Gerdersemi sakinlerinden Bayram ve Nasuh ebnan Halil nam kimesneler muvacehesinde ikrr edip bundan akdem karye-i mezburdan Yusuf bin Halil nam kimesne fevt olup evlad- zkru kalmayp taht- tasarrufunda olan yerleri mstahakk tapu olduun dstur-u mkerrem mir-i mufahham vezir Mehmed paa hazretlerinin havs- hmayunlarndan bil-fiil Ilgun voyvodas olan kdvetl- emasil vel akran Murtaza avutan mteveffa-i mezburun karye-i mezburede vakiolan yerlerinin tasarrufunu kanun- padiahi zere tefviz eyledim imdi el- halet hazihi mezburan Bayram ve Nasuh nam kimesnelere zikr olunan yerlerin hakk- tasarrufunu marnileyh Murtaza avu marifetiyle tefviz edip mezburlar dahi tefviz ve kabul ettikten

152

sonra mukabele-i tefviz yedlerinden onbin akay ahz ve kabz eyledim salifz-zikr olan yerlerde medhalim yoktur dedikde mukrr- muma ileyh paa hazretlerinin cri olan ikrarn el- mtevelli-hml-mesfuran Bayram ve Nasuh vicahen tasdikan ve ifahen tahkik-i bil-kabul edicek m-vak gbbet-taleb ketb olundu Tahriren fi evast- cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf uhudl-hal Fahrl-akran Ramazan avu, brahim Efendi Defterdar- Sabk- Karaman, Fazl elebi bin Mahmud, Abdullah Aa bin Yakup ve gayrihum minelhazirun 2-Mahmiye-i Larende sakinlerinden Mehmed bin Kasm nam kimesne mahfil-i kazada karye-i mezbure sakinlerinden Sefer bin Abdurrahman nam kimesne muvacehesinde takrir-i kelam edip bundan akdem zevcem Halime binti Sefer nam hatun fevt olup babas mezbur Sefere irs-i erle muhallefatndan ala tarikl-farz sds hisse yid ve raci olmakla el- halet hazihi zikr olunan sds hisse mukabelesinde mezbur Sefere sekiz aded olakl kei verip ibra ve slah olduk dedikde mukrr- mezburun sdir olan ikrar- meruhunu el- mukrr- lehl-mesfur tasdik bil-kabul edicek m vak gbbet-taleb ketb ve tahrir olunup yed-i talibe vaz olundu Tahriren fi evast- cemaziyel-evvel sene seba ve irin ve elf (10-20 Cemaziyel-evvel 1027) uhudl-hl Rdvan bin Abdullah, Sefer bin Hseyin, Mehmed bee bin Cbir, el-hac Hseyin bin el-hac Veli, el-hc Ahmed bin el-hc Hasan ve gayrihum minelhazirun

153

TABLOLAR Tablo I. Maliyeden Mdevver Defterler No:8459 1120/1708 Yl Istbla- Amire Ocakl
Sene Kaza Ayn Mhimmat Tr Ve Miktar Kile Miktar 10557 2142 1026,5 4344,5 3710 7431 3882 3074,5 1913 1351,5 4144,5 1324,5 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 47 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake 7 Ake Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua Maktua 1120/1708 Ahyolu Bedel Tutar Navlun Tutar Mbair Ad Durumu

air(Arpa) 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 1120/1708 Varna RodosKasr Aydos Yenipazar Silistre ardak Umur- Fakih Babada Balk Pirevadi Hacolu

154

Tablo II. Maliyeden Mdevver Defterler No: 8471 Ocaklk Arpa ve Evlad- Fatihan Haneleri Yl 1122/1710

Kaza YIL Ayn Mhimmat Tr Ve Miktar Bedel Tutar Tenzil Edilen Hane Miktar Navlun Oran Mbair Maa

1122/1710

Hezargrad

air

16602

43,5 Ake

3,5 Hane

7 Ake

30 Ake

1122/1710

Ruscuk

17684

43,5 Ake

3,5 Hane

7 Ake

30 Ake

1122/1710

Adakilise

11778

43,5 Ake

3,5 Hane

7 Ake

30 Ake

1122/1710

Eski Cuma

3954,5

43,5 Ake

3,5 Hane

7 Ake

30 Ake

Tablo III. Maliyeden Mdevver Defterler No:8471 Avarz Ve Nzl Miktarlar Yl 1122/1710

Yl

Kaza Ad

Avarz Miktar

Bedel-i Nzl Miktar

Hane Adedi

Avarz Hanelerinden Alnan Mbair Maa Miktar 55 ake

Nzul Hanelerinden Alnan Mbair Maa Miktar

1122/1710

Aydos

325

600

95 ve 1 Sls 106,5 ve 1 Seb

30 Ake

1122/1710

Rodos Kasr

325

600

55 Ake

30 Ake

155

Tablo IV. Maliyeden Mdevver Defterler No:14683 Manavgat Kazasnn Hane Saylar Yl 1013/1604
Hane Ad Karye-i Bakyaln 20 1013/1604 Karye-i Salur 15 Karye-i Yoncacabi 20 Karye-i Boazlar 7 3 Karye-i Kay 13 Karye-i Talar 7 Karye-i Krkkilise 10 Karye-i Buaklu 14 Karye-i Bozlar 3 Karye-i Karacaaa 7 Karye-i Uluhoca 10 Karye-i Sleymanah 3 Karye-i Sar Ildz 8 Karye-i akrveran 10 Karye-i Sarhan 3 Karye-i Hocalar 80 Karye-i Akahisar 35 Karye-i ncir Aac Karye-i Prnar Deresi Karye-i Szcalar 4 3 1013/1604 1013/1604 1013/1604 350 Ake 350 Ake 350 Ake Alaiye Alaiye Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 1013/1604 1013/1604 350 Ake 350 Ake Alaiye Alaiye 1013/1604 350 Ake Alaiye 350 Ake Alaiye Hane Adedi Yl 1013/1604 Bedel-i Nzul Miktar 350 Ake Bal Olduu Vilayet Alaiye

156

Tablo V. Maliyeden Mdevver Defterler No: 2049 Avarz Ve Bedel-i Nzul Ve Bedel-i Gherile Yl 1128/1715
Kaza Ad Kilise ve Tatarpazar Sofya Serez ve Tire Cuma Pazar ve Tire Nevrekop Manastr ? ? Kaza-i Mezkurin Uzuncaabad Hasky Kaza-i mezkurin Morihova Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Belgrad- Arnavud Ergiri Kasr Tepedelin Piremedi Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i Mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i Mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i Balk ve Gora stanbul ? Kiran Kaza-i mezkurin Kaza-i Samako Zara-i Atik Cisr-i Ergene Liva-imezkur Liva-i Mezkur Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i Mezkurin Liva Ad Paa Paa Paa Paa Paa Paa Paa Paa Vize irmen Kstendil skp Arboz Trhala Avlonya Avlonya Avlonya Avlonya Delvine Selanik Silistre Yanya lbasan Karlili Ohri Prizren ve Dukakin skenderiye Kefe Tuna Kbrs ? Paa Paa Paa Sivas Karaman Halep Mara Malatya Antep Diyarbakr Erzurum Aydn ve Saruhan Mentee Hamid Ktahya Ankara Miktar 35454.5 18008 29438 22073.5 7467 7095 6994 2862 6558 6679.5 34221 857 11408 21847 8465.5 3585 2957 2011 13216 37224.5 86791.5 22572 7805.5 15421.5 14762.5 2808 1624 2211.5 4278 127825 13092 15116 3002.5 3439 1687.5 22747 20488 25356 4779.5 18926 3491 20925 16662.5 84438.5 12112.5 18913 41718.5 13428 Yl 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 Deruhde Eden Mehmet Aa Ahmet Aa Ali Aa Mustafa Aa ? Abdurrahman Emin Mehmet Aa Veledi Hasan Mustafa Aa Hseyin Aa Hasan Aa Mehmet Aa Altn Bayrakolu Sleyman smail Aa Bosnavi Mehmet Aa Mahmut Be Mehmet Be Halil ve Muhtar Ahmet Aa Osman Aa Mehmet Aa Polati Hasan Aa Ali Aa smail Be Paa-i Mutasarrf brahim Be Hseyin Aa Mehmed Efendi Ahmed Aa Abdurrahman Aa Mustafa Aa Ahmed Aa Ali Aa Ahmed Aa mer Be Ali Paazade Osman Aa Mehmed be veledi Rvanzade Osman aa Mehmed Aa Ahmed aa Gmhane Emini Ali Aa Ahmed Paa Vezir Numan Paa Mahmud Aa Abdulgani Aa Mtesellim Mahmud Aa

Eski Saray iin Ocaklk

157

Kaza- i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i mezkurin Kaza-i Dimetoka Kaza-i Gmlcine Kaza-i mezkurin

Sultann Kangr Bolu Kastamonu Edirne Rodos Adas Gelibolu Canik Paa Paa irmen

4393.5 10909 25679.5 22441 13068 10262.5 13052.5 10193 3919.5 6030 6150.5

1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715 1128/1715

? Aa Ahmed Aa Bolu Voyvodas mer Aa Abaza brahim Aa Abdurrahman paa Osman Be brahim Be ? Sefer Aa Mehmed Aa

Tablo VI. Hazariye Defteri No:4, 1143/1731 Yl mdad- Seferiye Miktarlar

Eyaletin Ad Kars Musul orum Adana Alaiye Karahisar- arki Diyarbekir Anadolu Mara Kangr Ankara Amasya Sivas Dkakin Karahisar- Sahib Kayseriyye Krehri Kastamonu Hamid Malatya Arapkir Teke Mutasarrf Koz Mehmed Paa Rvanzade Mehmed Paa Kahraman Bey ahin Mehmed Paa Mihalu Olu Osman Paa Ali Paa Kara Mustafa Paa Ebu Bekir Paa Sleyman Paa Mirza Paa Halil Hamid Paa Selim Paa Recep Paazade Ahmed Paa Recep Paa eyh Ali Paa brahim Paa Ak Solak Mehmed Paa (Miri Mukataa) El Hac Ahmed Aa (Miri Mukataa) Rvanzade Mehmed Paa Cafer Bey brahim Paa Yl 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 1143/1731 113/1731 mdadiye Miktar 0 0 12.5 kese 0 0 0 0 330 Kese 20000 Kuru 27.5 Kese 28.5 Kese 16.5 Kese 66 Kese 8.5 Kese 22 Kese 16.5 Kese 6 Kese 21329 Kuru 16500 Kuru 8660 Kuru 2559 Kuru Sefer Gzergah Tebriz Badat Revan Badat Revan Top karaaa Kalesi Badat Badat Badat Badat Badat Badat Badat Yenice Badat Revan Revan Badat Badat Badat Badat Badat Rstem Paa Osman Paa Tevkii Ali Tevkii Ali Eski Vali

158

Tablo VII. Hazariye Defteri No: 9 mddiye Miktarlar, 1183/1769 Yl

Eyalet ad Sivas Erzurum zi Adana Mara Ktahya Silistre ve Nibolu il Hdavendigar Silistre Mihali Yanya Eyaletin valisi Ali Paa brahim Paa Abdi Paa Ali Paa Numan Bey Feyzullah Paa Sleyman Paa Cevahir Paa Mustafa Paazade Mehmed Sleyman Paa Mehmed Ferhatzade smail Yl 1183/1769 1183/1769 1182/1768 1183/1769 1183/1769 1183/1769 1183/1769 1183/1769 1182/1769 1183/1769 1183/1769 1183/1769 mdadiye Miktar (Kese) 66 55000 kuru Nsf Seferiye 3980 kuru 3300 kuru 21900 kuru 49.5 20000 kuru 49.5 11000 kuru

159

KAYNAKLAR

AR V DEFTERLER Maliyeden Mdevver Defterler 1390, 3033, 3074, 3169, 3204, 3974, 6006, 7620, 8456, 8458, 8459, 8460, 8465, 8466, 8471, 8472, 8484, 9875, 9878, 9882, 14683, 14738

Mevkufat Defterleri MKF-2884, MKF-2717, MKF-2477, MKF-2797, MKF-2481, MKF-2482, MKF DES- 735, MKF DES-569, MKF DES- 389,

Ali Emiri Tasnifi Belgeleri AE. S.AMD. II. 12/1344 AE. S. AMD. 5/440 AE. S. MST. 13/1238

Hadariyye Defterleri 989/3, 989/ 4, 989/7, 989/9

160

Cevdet Tasnifleri Cevdet Maliye 625, 1528, 1818, 1862, 1891, 2049, 2263, 4809, 5651, 5800, 6269, 6486, 7070, 7241, 7314, 7579, 7615, 7775, 8083, 8285, 8907

Mhimme Defterleri 3 Numaral Mhimme Defteri 966-9968/1558-1560 BDAGM Ankara 1993 5 Numaral Mhimme Defteri 973 BDAGM Ankara 1994 6 Numaral Mhimme Defteri 972/1564-1565 BDAGM Ankara 1995 12 Numaral Mhimme Defteri 978-979/ 1570-1572 BDAGM Ankara 1996 82 Numaral Mhimme Defteri 1026-1027/1617-1618 BDAGM Ankara 2000 85 Numaral Mhimme Defteri 1040-1041/1630-1632 BDAGM Ankara 2002

ESERLER A. Kaynak Eserler Ltfi Paa, Asafname, stanbul, 1326, Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul, 1995 Mustafa Nuri Paa, Netayicl Vukuat, Ankara, 1987 Abdurrahman Vefik, Tekalif-i Kavaid, stanbul, 1328

Sleyman Sudi, Defter-i Muktesid, stanbul, 1307 Raid Mehmet Efendi, Rait Tarihi, Cilt IV, stanbul, 1282 Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayiat,

161

(Yaynlayan, Abdulkadir zcan ) Ankara, 1995, TTK Yay. B) Aratrma Eserler Abadan, Yavuz, Amme Hukuku Ve Devlet Nazariyeleri, Ankara, 1952 Acun, Fatma, Osmanl Tarihi Aratrmalarnn Genileyen Snrlar: Defteroloji, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, Say I, stanbul, 2000 Ahmet, Rasim, Osmanl Tarihi, Semeler, Hazrlayan smet Parmaksolu, MEB Yaynlar, stanbul, 1968 Ahmed, (Altnay) Refik, Hicri On ikinci Asrda stanbul Hayat, stanbul, 1934 Ahmed, (Altnay) Refik, Kanuni Sultan Sleymann Son Senelerinde stanbulun ae Ve Ahval-i Ticariyesi, TOEM, Cilt, VII/32, 1332 Ahmed, Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri, stanbul, 1931 Ahmed, Refik, Anadoluda Trk Airetleri, stanbul, 1930 Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar Ankara , 1975 Akda, Mustafa, Anadolunun Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara, 1975 Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, Cilt 1-2, stanbul, 1979 Akgndz, Ahmet, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, stanbul, 1990-93 C I- IX Akgndz- Ahmet, Said ztrk, Darende Tarihi, stanbul, 2002

162

Aksoy, S, 100 Soruda Trkiye de Toprak Meseleleri, stanbul, 1969 Aktan, Cokun Can, Osmanl Vergi Sistemi ve Anayasal ktisat Perspektifinden Bir Deerlendirme, zmir, 2001 Aktepe, Mnir, XVII. Asra Ait stanbul Kazas Avarz Defteri, stanbul

Enstits Dergisi, cilt III. stanbul, 1957 Altunan, Sema, Osmanl Devletinde Haberleme A: Menzilhaneler Trkler Ansiklopedisi, C. 10, s.913-91 Altunan, Sema, XVII. Yzyl Sonlarnda stanbul- Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler, 15. CIEPO Sempozyum Bildirisi, Londra, 8-12 Haziran 2002 Altunda, inasi, Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda Ksa Bir Aratrma, DTCF Dergisi, Cilt, V/2, Ankara, 1947, Armaan, Abdullatif, XVII. Yzylda Hac Yolu Gzergah ve Menziller, (Menazill Hacc), Osmanl Aratrmalar, XX, stanbul, 2000 Armaan, Mustafa, Osmanl, nsanln Son Adas, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2003 Arif, Mehmet,Msellemlerin Avarz- Divaniye ile Sefere Gitmeme Durumu, TOEM, 1329, 10 dn (1-4) Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren Cokun ok, 3. Bask, KB Ankara, 2000

163

Barkan, mer Ltfi, 15. ve 16. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, Kanunlar, Cilt I, stanbul, 1943 Barkan, mer, Ltfi, Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin erilii Meselesi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt XI, 3-4 1945, s.203-224 Barkan, mer Ltfi, Avarz, slam Ansiklopedisi, Cilt II, stanbul, 1979 Barkan, mer Ltfi, Bir skan Ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt, 13, Say 1-4, stanbul, 1951 Barkan, mer Ltfi, Tmar, slam Ansiklopedisi, Cilt 12/1, stanbul, 1988, Ba, Yaar, Osmanlda eri Vergiler Verginin Dn Bugn Paneli, Mara, 1994 Baar, Fehameddin, Osmanl Eyalet Tevcihat, (1717-1730) ,TTK, Yaynlar Ankara, 1990 Beldiceanu, Nicoara, 14. Yzyldan 16. Yzyla Osmanl Devletinde Timar,

eviren, Mehmet Ali Klbay, Ankara, 1985 Belin M, Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi, eviren, Ouz Ceylan, 1865 Paris Berkes, Niyazi, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, Gerek Yaynlar, stanbul, 1969

164

Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, Hazrlayan Ahmet Kuya, YKY, 4. Bask, stanbul, 2003 Bilgili, Ali Sinan, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, Bostan, dris, Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara, 1992 Bostan, dris, Osmanllar ve Deniz, Deniz Politikalar, Tekilat, Gemiler, Kre Yaynlar, stanbul, 2007 Bostan, M. Hanefi, XVII. yzyl Avarz ve Cizye Defterlerine Gre Of Kazasnn Nfusu ve Etnik Yaps, XIV. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Cilt, II, 9-13 Eyll 2002, Brockelmann C, slam Devletleri Ve Milletleri Tarihi, Tercme Eden, Neet aatay, Ankara, 1964 Bursal, Mehmet, Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri (1299-1915), Cilt I,II, Sadeletiren A. Fikri Yavuz, smail zen, stanbul, tarihsiz Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, Alan Yaynlar, stanbul, 1986 Cezar, Yavuz, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimlerin dedikleri Vergiler Ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular,Belleten, Ankara, 1991 Cilt, I, V. Say 213,

165

Cihan, Ahmet, Osmanl Kanunnamelerinde Tuz ve Tuz Kltr, Ankara, 2002 Cin, Halil, Osmanl Toprak Dzeni Ve Bu Dzenin Bozulmas, Konya, 1992 adrc, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara, 1997 aatay, Neet, Osmanl Devletinde Reayadan Alnan Vergi Ve Resimler,

DTCF Dergisi, Cilt, Ankara, 1978 akr, Baki, Osmanl Mukataa Sistemi(XVI-XVIII Yzyl), Kitabevi yaynlar, stanbul, 2003 elik, Blent, Osmanl Seferlerinin Lojistik Sorunlarna Kentli Esnafn Getirdii zmler, Orducu Esnaf, ( baslmam doktora tezi), Ankara, 2002 iek Kemal -Abdullah Saydam, Osmanl Dnyasnda Siyaset, Adalet Ve Raiyet, Derya Kitabevi, Trabzon, 1998 Danman, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi, stanbul, 1966, Cilt Daniment, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt IV-V, stanbul, 1972-1991 Darling, Linda, Revenue- Raising and Legitimacy. Tax Collection and Financial Administration in the Otoman Empire, 1560-1660, Leiden, Brill, 1996 Davies Norman, Avrupa Tarihi, eviren Mehmet Ali Klbay, Ankara, 2006 mge Yaynlar

166

Demirci, Sleyman, "Collectors of avriz and nzul levies in the Ottoman Empire. A case study of the province of Karaman, 1621-1700", Trk Tarih Kurumu, Belleten, 69/255 (Austos 2005):539-565. Demirci, Sleyman, Collection of avriz and nzul levies in the Ottoman Empire, 1620- 1700, Trk Tarih Kurumu, Belleten, 69/256 (Aralk 2005):897-912. Demirci, Sleyman, "Demography and History: The value of the avrizhne registers for demographic research: A case study of the Ottoman Sub-provinces of Konya, Kayseri, Sivas and Bozok, 1620s-1700" a paper presented at an international conference held at the University of Chicago; April 30th and May 1st 2004: the 19th Annual Middle East History and Theory Conference, Chicago, ll-USA ( ngilizce sunulmu bildiri) Demirci, Sleyman, ltizam(tax farming) in the Avrz-tax System: A Case Study of the Ottoman Province of Karaman, c.1650s-1700, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say, 12, Yl, 2002, s.159-172 Dzda, Mehmet Erturul, eyhlislam Ebusuud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, Enderun, stanbul, 1972 Ekinci, Necdet, mparatorluktan Cumhuriyete Trk Mali Politikasna Bak,

Belleten, Cilt, IV. Say, 214 Ankara, 1991 Elbruz, Niyazi, mparatorluk Devrinin Byk Nfus Ve Arazi Tahrirlerine Ait Baz Vesikalar, Edebiyat Fakltesi Tarih Semineri, Ktphane No: 412

167

Eldem, Vedat, Osmanl

mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir

Tetkik, TTK Yaynlar, Ankara, 1994 Emecen, Feridun, , Kayack Kazasnn Avarz Defteri, Tarih Enstits Dergisi, Say 12, stanbul, 1982 Erdoan, Meryem Kaan, II. Viyana Muhasaras, (Baslmam Doktora Tezi ) Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul, 2001 Ergen, zer, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler,Belleten

Cilt, LII. Ankara, 1988 Ergen zer, Osmanl Klasik Dneminde Erf ve Ayn zerine Baz Bilgiler, The Journal of Ottoman Studies, III, Osmanl Aratrmalar, III, 1992, s. (110-111) Ergen, zer, Osmanl ehrindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine The Journal of Ottoman Studies, Osmanl Aratrmalar, IV, stanbul, 1984, s. 69-78 Ergen, zer, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara, 1995 Erta, Mehmet Yaar, Morann Fethinde Osmanl Sefer Organizasyonu (Baslmam Doktora Tezi) , stanbul, 2000 Esad Efendi, Terifat- Kadime,(Osmanllarda Tre ve Trenler), Sadeletiren Yavuz Ercan, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979 stanbul,

168

Faroqhi, Suraya, Osmanlda Kentler ve Kentliler, stanbul, 1993, Tarih Vakf Yurt Yay. Faroqhi, Suraya, Trkiye Tarihi, Editr Sina Akin, Cilt III. ktisat Tarihi (17. ve 18. Yzyllar) 6. Bask stanbul, 2000, Cem Yay. Faroqhi, Suraya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev. Elif Kl, TVYY, 4. Bask stanbul, 2002 Faroqhi, Suraya, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, eviren, Emine Sonnur zcan, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2006

Faroqhi, Suraya, Osmanl Tarihi Nasl ncelenir? ev. Zeynep Altok, TVYY, stanbul, 2001 Findley, V. Carter, Osmanl Devletinde Brokratik Reform Babli(1789-1922), eviren, Latif Boyac, zzet Akyol, z, stanbul, 1994 Findley, V. Carter, Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, TVYY, eviren Gl aal Gven, stanbul, 1996 Finkel, Caroline, The Administrtion Of Warfare The Ottoman Military

Campaigns n Hungary, (1593-1606 ), Viyana , 1987 Fleischer, Cornell, H. Tarihi Mustafa Ali Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, ev. Ayla Orta, TVYY 2. Bask, stanbul, 2001

169

Gen, Mehmet, Osmanl Maliyesinde Malikne Divani Sistemi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/ Tartmalar, Hacettepe niversitesi, Ankara, 1975, s. 231-29 Gen, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, V.

Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, ( stanbul, 21-25 Austos 1989), TTK Yaynlar, Ankara, 1990, s. 13-25

Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem, 19 Gkbilgin, Tayyib, Rumelide Yrkler ve Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1957 Gke, Turan, XVI. ve XVII. Yzylda Lazikyye Kazas, Ankara, 2000, TTK Yay. Gyn, Nejat, 16.Yzylda Mardin Sanca, Ankara ,1991 Gyn, Nejat, Osmanl Devletinde Tara Tekilat, Yeni Trkiye Dergisi Osmanl zel Says, Cilt. 6, Ankara, 1999 Gyn, Nejat, Hane Deyimi Hakknda Tarih Dergisi, say 32, stanbul, 1979 Gyn, Nejat, Yurtluk Ocaklk Deyimi Hakknda, Prof. Dr. Bekir

Ktkoluna Armaan, stanbul, 1991, s.269-271

170

Ger, Ltfi, XVI. ve XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi Ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul, 1964 Gndz, Tufan, Anadoluda Trkmen Airetleri,(1540-1640) Ankara, 1997 Halaolu, Yusuf, XIV. Ve XVII. Yzylda Osmanl Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, 4. Bask, TTK, Ankara 1998 Halaolu, Yusuf, Osmanl mparatorluunda Menzil Tekilat Hakknda Baz Mlahazalar, Osmanl Aratrmalar II. The Journal Of Ottoman Studies, II stanbul, 1981 Halaolu, Yusuf, Osmanllarda Ulam ve Haberleme(Menziller), PTT Yaynlar, Ankara, 2002 Hassan, mit, Osmanl rgt, nan, Davrantan Hukuk, deolojiye, stanbul 2001 letiim Yay. Imber, Coln, eriattan Kanuna, Ebusuud ve Osmanlda slami Hukuk, eviri, Murteza Bedir, Edinburgh University Press 1997, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul, 2004 dris, Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat, XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara, 1992 lgrel, Mcteba, Bulgaristanda Menzil Tekilat, stanbul, 2002 nalck, Halil, Raiyyet Rsumu, Belleten, Cilt. 23 Ankara, 1959

171

nalck, Halil, Adaletnameler, Belgeler Dergisi, TTK Yaynlar, Cilt. 2 Ankara, 1967 nalck, Halil, Centralisaton and Decentralizaton in the Ottoman Administraton, Studies in Eighteenth Century slamic History, Editr Thomas Naff- Roger Owen, London, 1977 S. 27-52 nalck, Halil, Rice Cultivation and the eltki Reaya system in the Ottoman Empire, Turcica, 14 (1982), s. 69-141 nalck, Halil, slam Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl, stanbul, 1959 nalck, Halil, Military and Fiscal Transformaton in the Ottoman Empre, (16001700), , Archivum Ottomanicum , VI/1980, Peeters- Leuven 283-337 nalck, Halil, Osmanl Hukukuna Giri, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi 13\2 Ankara, 1958 nalck, Halil, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi stanbul, 1993, Eren yay. nalck, Halil, Osmanl mparatorluu, Klasik a (1300-1600), stanbul, 2003 nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, stanbul 1995 nalck, Halil, Fatih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I, TTK, Ankara, 1954 nalck, Halil, Dou Bat, Makaleler I, Dou Bat Yaynlar, II. Bask, Ankara, 2005

172

nalck, Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul, 2000 Eren Yay. nalck, Halil, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara, 1954 pirli Mehmet, XVII. Asr Ortalarnda Tokat ehri, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz 1987, Ankara, 1987 pirli, Mehmet, Klasik Dnem Osmanl Merkez Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt I, Editr, Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1999 bilir, mer, XVII. Yzyl Balarnda ark Seferlerinin ae, kmal ve Lojistik Meseleleri (Baslmam Doktora Tezi) stanbul niversitesi SBE, stanbul 1996 Jorga, Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, Gotha, 1910, eviren, Nilfer Epeli, stanbul, 2005 Karamrsel, Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara, 1989 Karpat, Kemal, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, Ankara, 2006, mge yay. Kazc, Ziya, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul, 2005, Bilge Yaynclk Kou Read Ekrem, stanbul Ansiklopedisi, Cilt I-III, 1958-1960 Kprl, Fuat, slam Ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar Ve Vakf

Messesesi, stanbul, 1983 Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras Ve l daresi, stanbul, 1978

173

Ktkolu, Mbahat, Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr, Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994 Lybyer, Albert Howe, Kanuni Dneminde Osmanl Ynetimi, ev. Sekin Clzolu, stanbul, 1987 Mansel, Philip, Dnyann Arzulad ehir, Konstantinapolis (1453-1924), eviren erif Erol, Genlik Yaynlar A.. stanbul, 1996 Mardin, Ebul Ula, Toprak Hukuku Dersleri, stanbul, 1947 Mehmed, Sreyya, Sicil-i Osman, Osmanl nlleri, Yayna Hazrlayan, Nuri Akbayar, Eski Yazdan Aktaran, Seyit Ali Kahraman, KB- TVYY, 6 Cilt, stanbul, 1996 McGowen, Bruce, Osmanl Avarz- Nzl Teekkl, VIII. Trk Tarih Kongresi, Bildirileri, II, s.1327-1331, Ankara, 1981 Mirolu, smet, Kemah Sanca Ve Erzincan Kazas, Ankara, 1990 Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix Yay. Mumcu, Ahmet, Osmanl Hukukunda Zulm Kavram, Phonix Yaynlar, III. Bask, Ankara, 2007 Orhonlu, Cengiz, Mesleki Bir Teekkl Olarak Kaldrmclk ve Osmanl ehir Yollar Hakknda Baz Dnceler, Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi I, stanbul, 1972, s. 93-108 Ankara 2007, 2.Bask mparatorluunun

174

Orhonlu, Cengiz, Kprclk VII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar II. TTK Yaynlar, Ankara, 1973, s. 701-708 Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul, 1990 Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Airetleri skan Teebbs, stanbul, 1963 Ortayl, lber, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994 Ortayl, lber, Trkiyede Klasik an Alglanmas Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, A.. Cilt. 51 s. 1-4, Ankara, 1996 Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Turhan Yaynlar, Ankara, 2000 Ortayl, lber, Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, Cedit Neriyat, Ankara, 2007 z, Mehmet, 17. Yzyl Ortalarna Doru Canik Sanca, Samsun, 1993 z, Mehmet, Osmanl da zlme ve Geleneki Yorumlar, Ankara, 1995 z Mehmet, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynaklar VIII (Canik Sanca Avrz Defteri 1642) , Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2008 z, Mehmet, Acun, Fatma, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynaklar VII

(Karahisar- ark Sanca Mufassal Avrz Defteri (1642-1643 Tarihli), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2008

175

zdemir, Rifat, Avarz ve Gerek Hane saylarnn Demografik Tahminlerde Kullanlmas zerine Baz Bilgiler, X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. IV, Ankara, 1993, s. 1581-1613 zel, Oktay, "17. Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemli Bir Kaynak: Mufassal Avrz Defterleri", Uluslararas XII. Trk Tarih Kongresi (1217 Eyll 1994 Ankara), XII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, Ankara: TTK Basmevi, 2000, 736-743. zel, Oktay, Avarz Ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi Ve

statistik, Ankara, 2000, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar zkaya, Ycel, 18.Yyda Osmanl Kurumlar Ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara, 1985 ztrk, Mustafa, 1616 Tarihli Halep Avarzhane Defteri, OTAM, Say. 8, Ankara, 1997 zvar, Erol, Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2003 Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri Ve Terimleri Szl, MEB Yaynlar, stanbul, 1983 Pamuk, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul, 1988, Gerek yay.

176

Panzac, Daniel, Osmanl mparatorluunda Veba, (1700-1850), eviren Serap Ylmaz, stanbul, 1997 Rasim, Ahmet, Osmanl Tarihi, MEB Devlet Kitaplar, Ankara, 1985 Sahilliolu, Halil, 17.Yzyl Sonunda Bolu Livas Srsat Bedeli,ELE, Bolu, 1964 Sayar, Nihat Sami, Amme Maliyesi ve Devlet Gelirleri, stanbul, 1961, Sermet Yay. Sayar, Nihat Sami, Trkiyede mparatorluk Dnemi Siyasi, Askeri, dari ve Mali Olaylar, stanbul, 1977, Meter Matbaas Sayar, Ahmet Gner, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, II. Bask, tken Yaynlar, stanbul, 2000 Sezen, Tahir, Osmanl Yer Adlar, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn No: 21 Ankara, 2006 Shaw, Stanford- Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, Cilt III, eviren Mehmet Harmanc, stanbul, 1982 ahin, lhanFeridun Emecan, II. Bayazit Dnemine Ait 1501 Tarihli Ahkam Defteri, stanbul,1994 ener, Abdullatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, aret Yay. stanbul 1990

177

Tabakolu, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994 Dergah Yay. Tabakolu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, 1985, Dergah Yay. Tanr, Blent, Osmanl Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul, 1995, Dergah Yay. Ta, Hlya, XVII. Yzylda Ankara, TTK Yaynlar, Ankara, Ankarann Btncl Tarihine Katk, 2006, Tsoktar Tu, Salih, slam Vergi Hukukunun Ortaya k, M F Yay. stanbul, 1984 Turan, Ahmet Nezihi, 16.Asrda Urfa Sanca, Ankara, SBE Doktora Tezi, 1993 Uluay, aatay, XVII. Yzylda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, 1944 Uluay, aatay, XVIII. ve IXX. Yzylda Saruhanda Ekyalk Ve Halk Hareketleri, 1955, stanbul Uzunarl, . Hakk, Osmanl Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1984 ok, Cokun, Mumcu Ahmet, Bozkurt Glnihal, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 2002 X. Bask Sava Yay. ok, Cokun, Trk Hukuk Tarihi, Ankara,1982 lgener, Sabri, stanbul, 1951 nal, Mehmet Ali, nal, 16. Yzylda Harput Sanca, Ankara, 1989 ktisadi nhitat Tarihimizin Ahlak Ve Zihniyet Meseleleri, stanbul

178

nal, Mehmet Ali, 1646 Tarihli Harput Kazas Avarz Defteri, Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XII. , zmir, 1997 nal, Mehmet Ali, Medeniyeti ve Messeseleri le Osmanllar, Ankara, 2004 nal, Mehmet Ali, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite ve Tara Tekilat, , Yeni Trkiye Dergisi, Cilt, 6, Ankara, 1999 nal, Mehmet Ali, Osmanl Vergi Dzeni, (Defteri Muktesid), Isparta, 1996 nal, Tahsin, IV. Muradn Badat Seferi Hazrlklar, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Say, 55, 1968 rekli, Bayram, 17. Yzylda Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler, Konya, 2000 Yakar, Mustafa, Klasik Dnem Osmanl Devletinde Toplumsal Yap ve Vergi Sistemi, Yksek lisans Tezi, Dumlupnar niversitesi, SBE, Ktahya, 1996 Yaln, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara, 1979, Ayyldz Matbaas Yediyldz, Bahaeddin, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Editr Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994 Yediyldz, Bahaeddin, XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi, Ankara, 2003, TTK Yay. Yerlikaya, lhan, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri, , Yeni Trkiye Dergisi, Cilt, 6 Ankara, 1999

179

Yldz, Hakan, 1711 Prut Seferi Lojistik Faaliyetleri, (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul, 2000 Yrkn, Yusuf, Ziya, Mslmanlk ve Kuran- Kerimden Ayetlerle Esaslar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002 Ycel, Yaar, 16. ve 18. Yzylda Osmanl dari Yapsnda Tara merasnn Yerine Dair Dnceler, Belleten, Cilt, XII, Say, 163, Ankara, 1977 Zachariadou, Elizabeth, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, eviren, Gl aal Gven- Saadet ztrk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005 slm

180

Kk, Levent, Osmanl Vergi Hukukunda Avarz Kavram ve Avarzn daredeki Rol, Doktora Tezi, Danman, Yard. Do. Dr. A. Latif Armaan, 182 s. ZET Osmanl devletinde vergi reaya ile olan ilikilerde temel belirleyici olarak karmza kmaktadr. Osmanl vergi sisteminin slami kaynakl nemli bir alan olan ve genel olarak avarz diye adlandrlan vergi grubu bu almada mali ve ekonomik ynyle deil ynetim gstergesi ile ynyle ele alnmtr. Osmanl devleti reaya statsnde bulunan bireylere yklemi olduu vergiyi aslnda esas itibariyle devletin onlara sunmu olduu hizmetlerin karl olarak deerlendirmitir. Osmanl devleti 19. yzyla gelinceye kadar reayadan bir hizmet karl talep ettii vergileri merkezi hazineye aktarmadan kaynanda bir takm hizmet ve mkellefiyetler karlnda devlet grevlilerine devr eden bir sistemi uygulamaktadr.

181

Kk, Levent, Avarz in the Ottoman Tax Collecton System and its Role in The Administraton, phd thesis, Advisor, Assoc. Prof. A. Latif Armaan, 182 p.

ABSTRACT n the Ottoman empire tax is one of the most important points between the state and the public reaya, in this study avarz- divaniye which is the islamic source of the ottoman tax collecton system is mentioned as administratonal fgure not economical and financial. n the ottoman empire taxes which were collected from reaya are evaluated as equvalent of state services to public. Until 19 th century the ottoman empire applied this system they transfered the taxes which were demanded as service from reaya to the stata Officials without passing on the treasure . the duty expenses of all state officials who formed the goverment were evaluated as taxes collected from reaya. The state take the avarz- divaniye tax group in its authority zone to receive cash and products in unusual situations. This tax group is known as expediton taxes because divan- humayun decided them diretly. Also this tax group is evaluated as the muslims contributon to islamic war-cihad.

182