POZiTiF YANlSAMA VE PSIKOLOJIK SADLIK

Dr. Mge Ersov Kan

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

zet
Yanlsama mevcut gerein arptlarak yorumlanmasdr ve aratrmalar salkl insanlarn hem kendileri hem de evreleri hakkndaki deerlendirmelerinde yaygn olarak olumlu bir yanllk eilimi sergilediklerini gstermitir. Gerekd olumlu henlik algs, abanim konrrol algs ve gerekd iyimserlik olarak betimlenebilecek pozitif yanlsamalarn bireylern mutluluu, kili ilikileri, alma davranlar, kariyer kararlar ve stresle mcadele yntemleri gibi yaamn eitli alanlarnda olumlu olduu kadar olumsuz sonularnn da gzlenebilecei ve sz konusu bu olumlu yanllk eilimnn bireyn genelolarak psikolOjik saln etkledi ileri srlmektedir. Bu makalede balamnda psikolojik pozitif yanlsama kavramnn ayrntl bir ekilde tantlmas ve gerek yaam olaylar sala yapt katklar ile getirdii bedeerin tal11lmas amalanmtr. zihinsel salk, henlik, kontroL, iymserlik.

Anahtar Kelimeler: Poztif yanlsama,

Positive fllusion and Psychological Health Abstract

IlIusion is distoned nterpretation of present realty and research demonstrated that healthy indivduals exhbit a positive lluson about themseIves and their environment. Positive iuson which is described as irrealisical positive self-perception, exaggerated control perception and irrealistic optimism. can have both negative and positive results on diff'erent domains of life (i.e. happiness. intimate relationships, working lfe, career decisions and coping with stress). l is also clamed that positive iuson effects n general personal psychological health. In this aniele it is aimed to explain the concept conrribuions and damages in the conrex! of life-evenrs. of positive illusion in detail and discuss its

Keywords: Positive illusion, mental health, self. control, optimism.

114 e Ankara

niversites SBF Dergisi e 59-4

Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk

i. GIRi
Pozitif yanlsama (positive illusion), insanlarn kendileri hakkndaki alglarnn geree aykr bir ekilde ar olumlu olduuna iaret eden bir terimdir. Taylor ve Brown (1988) psikolojik olarak salkl olan insanlarn gereklikle yakn temas kurup, srdrebilen kiiler olduunu nermilerdir. Oysa yanlsama alglanan her neyse bunu gerekte olduundan farkl bir ekilde grme ve yorumlama eilimidir; dolaysyla yanl bir zihinsel imge veya kavramlatrma olarak grlebilir. Bu konuyla ilgili almalar gerekte var olann arptlarak yorumlanmasnn hem faydal hem de zararl olabileceine dair bulgular ortaya karmtr. Pozitif yanlsama pek ok bireyin yaam boyunca kulland bir sre olarak kabul edilmektedir. Ancak kimi zelliklere sahip bireyler pozitif yanlsamalara daha yatkn olabilirler. nsanlar genelolarak nemli alanda pozitif yanlsama gsterirler (TAYLOR / BROWN, 1988): a. b. c. Kendilerini geree aykr bir biimde olumlu niteliklere gibi betimlerler. sahip

evreselolaylar zerinde gerekte olana gre ok daha byk bireysel kontrole sahip olduklarna inanrlar. Gelecein dnrler. son derece olumlu, gllk glistanlk olacan

Dolaysyla pek ok insan kendisi ve iinde yaad dnya hakknda tamamen yansz ve doru alglara sahip olmay baaramamaktadr. Bu durum, insanlarn doalar gerei "mutluluk" aray iinde olmalarna balanabilir. Haz aray, yanlsama ile olumlu duygu durumlar arasndaki yakn ilikiyi aklayabilir. Gerekten Diener (1984) de mutluluun insanlarn yaamlarn

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk e

175

pozitif olarak deerlendirmelerini salayan faktrlere gre (r. znel doyum, gelir, istihdam, eitim, evlilik, sosyal ilikiler...) tanmlanabileceini nermitir. Pozitif yanlsamann psikolojik iyilik-hali zerinde etkilerinin olumlu olup olmadna ilikin farkl grler sz konusudur. rnein Allport, doru benlik bilgisinin yani yanllk ya da arptma yapmakszn insann kendisi hakkndaki gerei barna basmasnn sala daha ok katks olacan nermitir. Buna karlk Hazlitt, z aIdatnn, yani baz olumsuzluklar grmezden gelmenin nee getireceini ve insanlarn gerekte ne olduklarn bilmemekle daha iyi iler yapabileceklerini iddia etmitir (Akl. BROWN, 1998). Bu makalede, gerekd olumlu benlik deerlendirmesi, abartlm kontrol algs ve gerekd iyimserlik olarak adlandrlan kapsaml, srekli ve sistematik yapya sahip olduu iddia edilen yanlsamalar tantlarak, psikolojik iyilik hali zerindeki -eer varsa- etkileri tartlacak, yanlsamal dnmenin i, kariyer kararlar, evlilik, stres le baa kma gibi gerek yaam olaylar karsnda bireye sunduu destek ya da engellerin kltrel yap iindeki durumu incelenecektir. Bu balamda, doru benlik bilgisinin rol ele alndktan sonra yanlsama tiplerine ayr ayr deinilecek ve bunlarn zihinsel sala katklar tartlacaktr. Son blmde pozitif yanlsamann snrllklar ve bedelleri vurgulanacaktr.

II. DOGRU BENLiK BiLGiSi VE PSiKOLOJiK

SAGLlK

Pek ok kuramc benlik bilgisinin zihinsel saln nemli bir bileeni olduunu dnmtr. rnein lahoda'ya gre (1958) zihinselolarak salkl bir kii kendini gerekte naslsa yle gren, alglayabilen ve isteklerine uydurabilmek iin algsn arptmayan biridir. Benzer ekilde Maslaw (1950) salkl bireyin ideal imgesine aykr olan tm zellikleriyle beraber kendini kabul eden kii olduunu vurgulamtr (BROWN, 1998). Ancak herkesin tamamen doru benlik bilgisine sahip olup olmad kukuludur. rnein, Beck (1967, 1976) depresif kiilerin benlik grlerinin olumsuz bir yanllk tadn; mevcut dnyalar ve gelecekleri hakknda gerek d olumsuz grlere saplandklarn oysa depresif olmayan kiilerin daha doru bir benlik grne sahip olduklarn nermitir (Akl. BROWN, 1998). Buna karlk Baumeister (1991), insanlarn yaamlarn anlamlandnrken kimi arptmalar yapmalarnn zihinsel salk iin yararl olduunu; bunun haz ya da mutluluk arayn simgelediini vurgulamtr. O halde, benlik bilgisi ve benlik deerlendirmelerinin kusurlu olma ihtimali vardr ve kendilerini aka olumlu terimlerle betimleyen kiilere gvenilip gvenilemeyecei de nemli bir konudur. rnein daha ekici olduunu syleyen

i
!

i
!

116

e Ankara niversitesi SBF Dergisi e 59-4

insanlar gerekten bu sylediklerine inanmyor, bunu kendini sunma arac gibi kullanyor olabilirler. Gerekten, insanlar bakalarnn yanndayken onlar etkilemek ya da aldatmak iin olumlu niteliklere sahip olduklarn iddia edebilir fakat tek balarna kaldklarnda bu iddialara inanmayabilirler. phesiz olumlu benlik-grleri sadece kendini sunma amal manevralar deildir. Genel olarak, bakalar varken insanlarn benlik-betimlemeleri ni deitirdiklerine kuku yoksa da, olumlu benlik-deerlendirmelerinin sadece bakalar nnde kullanldna inanmak iin ok az gereke vardr. Belki de ar olumlu benlikdeerlendirmeleri bir z aidat nitelii tamaktadr. Buna gre, birok mkemmel zellie sahip olduunu iddia edenler, kendilerini aldatmaktadrlar. Kendini aldatyar olmak, kiinin bir eyi bilmesi ve ayn zamanda bunu bilmemesi demektir. Kendini-aldatmann ampirik bir gsteriliinde, Gur ve Sackeim (1979) deneklere bir dizi ses kayd dinletmiler ve sesin ne zaman kendilerinin ne zaman baka birinin olduunu bildirmelerini istemilerdir. Deneyesnasnda, deneklerin galvanik deri tepkileri srekli kaydedilmitir. Sonular, deneklerin galvanik deri tepkilerinin, duyduklar sesin kendilerine ait olduunu fark edemediklerinde bile, kendi sesleri duyulduunda arttn gstermitir. Aratrmaclar bu rntnn bir z aidat eilimini temsil ettiini, nk bir sesi tanmay bilinli olarak baaramayan insanlarn bu sesin onlarn olduunu bilinsizce fark ettiklerini nermilerdir. Elbette, z aIdat kiinin kendi sesini tanmamasndan daha fazlasn ierir. Bu, aslnda benliin istenmeyen ynleriyle yzlemekten kanmak iin gdlenmedir. Gur ve Sackeim (1979) bu konuyu ele alan bir izleyici almada, katlmclara ses tanma grevinden nce entelektel becerilerini belirleyen bir testte baarl ya da baarsz olduklar bilgisini vermilerdir. Daha sonra, deneklerin kendi seslerini ne kadar srede tandklar llmtr. Sonular, baarszlk grubundaki deneklerin, kendi seslerini ayrt etmede daha yava kaldn gsterirken; bakalarnn sesini tanma asndan iki grup arasnda zaman fark ortaya kmamtr. Bu bulgular, baarszln z aIdat gereksinimini arttrdn gstermektedir. z aIdatnn iki ekli arasnda bir ayrm yapmak da mmkndr. Buna gre benlii glendirerek z aidat, bireyler gerekd olarak kendilerine olumlu karakteristikler yklediklerinde meydana gelirken, inkar ederek z aidat, bireyler gerekd olarak, olumsuz zelliklere sahip olduklarn reddettiklerinde gzlenir (Akl. BROWN, 1998).

ii. 1. Depresif Realizm

Literatrde depresif bireylerin, depresif olmayanlara gre daha az pozitif yanllk tad ve daha dk dzeyde z aidat eilimi gsterdiklerine dair bulgular depresyonun, benlii-glendirici yanlsamada bir krlma yaratmasna

Mge Ersoy Kart _ Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk _

171

balanmtr. Buna gre, depresiflerin negatif yanllk gstermesi normaldir ama benlii-koruyucu pozitif yanllklar noksandr. Depresyon esnasnda benlii glendirici yanllklarn greli noksanl, depresif bireylerin doru benlik bilgisine sahip olduklar anlamna da gelebilir. Mischel (1979) "depresif realizm" terimini, bu olasl ifade etmek iin kullanmtr (BROWN, 1998). Yine de, depresif bireylerin gerekten depresif olmayanlara gre daha doru ya da gereki olup olmadklarn sylemek zordur. Her ne kadar orta dzeyde depresyon yaayanlar ya da disforikler kendilerini dengeli ve tarafsz bir ekilde grebilirse de, ciddi ekilde depresyonda olanlar kendilerini gerek d olumsuz terimlerle tanmlyor olabilirler. te yandan depresiflerin sergiledii doruluk bazen tesadfi de olabilir (BROWN, 1998). O halde psikolojik olarak salkl pek ok kiinin doru benlik bilgisine sahip olmadn nermek mmkn grnmektedir. Bu grten hareketle birka kuramc psikolojik saln doru benlik-bilgisiyle karakterize edildiini varsaymak yerine, iyilik halinin, ar (ama ifrat deil) olumlu benlik bilgisiyle balantl olabilecei iddiasnda bulunmutur ve bu durum "pozitif yanlsama" olarak adlandrlmtr.

iii. YANLSAMA iii. 1. Yanlsama Tanm ve Trleri

Taylor ve Brown (1994) gereklik ile yanlsamay birbirinden ayrt etmenin ou zaman son derece zor olduunu nk zellikle benlikdeerlendirmeleri sz konusu olduunda bireylerin znel yargIarna gvenmek durumunda kalndna iaret ederek, yanlsama yaplp yaplmadn belirleyecek nesnel ltlerin oluturulmas gereini vurgulamlardr. Baumeister (1991) da yanlsamann mutlaka doru olmas gerekmeyen dnceler olduunun altn izmekle birlikte, ou kez baz doru bilgileri ve baz arptmalar ayn anda ierdiine dikkat ekmitir. Baumeister'a gre (1991) insanlar ister doru ister yanl olsun iinde bulunduklar durum iin bir aklama elde etme aray iindedirler. Yaplacak ykleme yanl, hatal veya yanlsamal olsa bile ou durumda hibir aklamaya sahip olmamaktan ok daha olumlu sonular douracaktr. Haz aray insanlarn mevcut durumun olumlu ynlerine odaklanp olumsuz ynlerini grmezden gelerek yaam anlamlandrmasn salar. Yaygn olarak kullanlan yanlsama tipi geree aykr olumlu benlik deerlendirmesi, abartlm kontrol algs, geree aykr iyimserliktir ve izleyen blmde bu yanlsamalar ayrntl olarak irdelenecektir.

178

e Ankara niversites SBF Dergisi e 59-4

iii. 1. 1. Gerek D Olumlu Benlik Deerlendirmesi Pek ok insan kendini deerlendirmesi gerektiinde gerekte olduundan daha olumlu betimlemelere ynelir (SW ANN vd., 1987). Lewinsohn vd. (1980), insanlarn znel benlik-deerlendirmelerini tarafsz gzlemcilerin deerlendirmeleriyle karlatrmak iin depresif olan ve olmayan katlmclar 20 dakikalk bir grup tartmasna almlardr. Her oturumdan sonra, katlmclar 17 maddelik bir lek zerinde sosyal yeteneklerini (ne kadar arkadaa, scak ve gvenilir olduklarn) puanlamlardr. Eitimli aratrma asistanlar, tek ynl bir aynann ardnda etkileimleri izlemiler ve her katlmc iin ayn puanlamay yapmlardr. Veriler, btn gruplarn, kendilerini, bakalarnn onlar grdne nazaran daha olumlu terimlerle tanmlama eiliminde olduklarn gstermitir. Bu eilim, zellikle depresif olmayan deneklerde daha belirgindir. Gerekten, depresif katlmclar, yarglarnda olduka dorucu olmaktadrlar; genellikle kendilerini dierlerinin onlar grd gibi grmektedirler. Baka aratrmaclar da ayn rnty bulmulardr (rnein CAMPBELL / FEHR, 1990). Buna gre, kendini-puanlama dardan birinin deerlendirmeleriyle karlatrldnda, ak bir olumlu yanllk gze arpmaktadr. Depresif insanlar ise grece daha "doru" olmaktadrlar. Ancak bu, depresif olmayan insanlarn meziyetlerini lgnca abarttklar ya da baz snrllklar olduunu bilmeyi baaramad k ar anlamna gelmez; genellikle yanllk orta dzeydedir. Bu ve dier bulgulardan karlabilecek en uygun karar udur: "Pek ok kii pozitif niteliklerini, olana gre daha stn tahmin etme eilimindedir ve bu zellikle, kendisi hakkJnda iyi eyler hisseden insanlar iin dorudur (TAYLOR / BROWN, 1988, 1994). O zaman doru benlik bilgisi psikolojik saln nkoulu olmasa gerekir. Colvin vd. (1995), depresif ve dk zsaygl insanlarn daha doru alglar gelitirdii ve yanlsamalar daha az kullandm gsteren aratrmalarn altnda salkl insanlarn, benlii glendirici pozitif yanlsamalara ynelmelerinin daha muhtemelolduunu nermilerdir. Buna gre "normal" kabul edilen salkl insanlarn kendileri hakkJndaki alglar, geree aykr bir ekilde ar olumlu olmaktadr. nsanlar, kendilerini baka kiilere gre daha becerikli, yaratc, etkin ve baarl grme eilimindedirler. Ancak mantksal olarak btn insanlar ya da insanlarn ou ortalamann zerinde olamayaca iin bu durum insanlarn pozitif kiilik zelliklerini abarttklar eklinde yorumlanabilir (BUUNK / VAN YPEREN, 1991; PELHAM / SWANN, 1989). Yksek zsaygl olan veya grece daha olumlu duygular yaayan insanlarda bu durum daha yaygn olarak gzlenmektedir. Ancak her yanlsama, arptmalar olduu kadar doru bilgileri de ierdii ne gre (BAUMEJSTER, 1991) birey

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojk Salk e

119

gerekten herhangi bir karlatnna boyutu asndan (zenginlik, zeka vb.) dier kiilerden stn olabilir ve bu durumu vurgularken abartma yapabilir. Colvn vd. (I 995) dzenledikleri ayr almada, hem kadnlar hem de erkekler iin kendilerinin yapt benlii glendirici deerlendirmelere nazaran, yakn arkadalar ile tarafsz yarglarn onlara ilikin deerlendirmelerinin daha olumsuz olduunu bulmulardr. Taylor ve Brown (1994) ise zihinsel salk asndan iyi uyumlu bir kiinin hem olumlu hem de olumsuz boyutlar ieren bir benlik grne sahip olmas gerektiini ama kantlarn pek ok insann, daha olumlu bir benlik grn tadna iaret ettiini vurgulamlardr. Gerekten insanlar, pozitif kiilik zelliklerinin onlar daha ok tanmladna inanma eilimindedirler. Brown (1986), kiinin sadece kendisi iin olmak yerine ailesi, arkadalar gibi yaknlarn da ortalama bir baka kiiden daha iyi olarak grme eilimi sergilediini vurgulamtr. Ayn ekilde Tajfel ve Turner( i986), minimal grup ii paradigmasn kullanan almalarn kiinin kendi grubunu dier gruplardan daha iyi grdn ortaya kardn bildirmitir. Taylor ve Brown'a (1988) gre dk zsaygl ve orta dzeyde depresif olan kiilerin, benlik alglar daha dengelidir; benlikle ilgili hem olumlu hem de olumsuz bilgileri eit miktarda hatrlarlar. Sonulardaki sorumluluklarna dair daha byk bir tarafszlk sergilerler; benlik deerlendirmeleri ile bakalarnn onlara ilikin deerlendirmeleri daha tutarldr. Bu bulgular, gereki ve tarafsz benlik alglarnn, zihinsel saln karakteristii olduu nosyonuyla tutarszdr. iii. 1.2. Abartlm Kontrol AIgs Bazen insanlar, gerekte ansn belirledii durumlarda, kontrolleri varm gibi davranrlar. Belli bir sonucu yaratmay umduklarnda ve gerekten bu sonuca eriebildiklerinde bu nihai durum zerindeki kontrollerine dair tahminleri abartlm bir bykle ular (MILLER / ROSS, 1975). stenen sonular yaratmadaki becerilerini abartmaya dair genel eilim "kontrol yanlsamas" olarak adlandrlrrutr (BROWN, 1998). Jenkins ve Ward (1965) deneysel bir dzenekte, sonu deikeni zerindeki kontrol algsnn abartldn; hi kontrol imkan olmadnda bile aksinin iddia edildiini bulmutur. Daha sradan ve bildik koullar altnda insanlarn kontrollerini daha iyi yarglayabilecekleri olasln inceleyen Langer (1975) rakip k ve sakin deil de kt giyimli ve sinirli olduunda insanlarn iskambil oyunundaki bahsi arttrdklarn gzlemitir (Akl. BROWN, 1998). O halde insanlar tamamen ansa dayal olsa bile bazen istenir sonular zerindeki kendi kontrollerini daha yksek alglamaktadrlar.

180 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 59-4

Seligman' n (1975) "renilmi aresizlik Modeline" gre insanlar evreselolaylar zerinde hi kontrolleri olmadna dair yanl bir inanca kapldklarnda depresyon ortaya kar. Bu modelin sunduu atya dayal olarak, AlIoy ve Abramson (1979), depresif bireylerin, evresel sonular zerindeki kontrollerini, gerekte olandan daha az tahmin edeceklerini yordamlardr. Ancak sonular, deneklerin tmnn gerekte hi yokken, evresel sonu zerinde en azndan biraz kontrolleri olduuna inandn gstermitir. O halde kontrol yanlsamas az ya da ok herkes iin sz konusu gibi grnmektedir. Alloy ve elements (1992), aratrmalarn ounun depresif kiilerin alg ve yarglarnn ounlukla doru ve gereki olduunu nerdiini vurguladktan sonra, depresif bireylerin sistematik olarak iyimser bir yanllk ve arptma gstermediklerinin altn izmilerdir. Depresif olmayan kiilerin sergiledii kontrol yanlsamasnn salk asndan uyumlu sonularn inceledikleri almada, kontrol yanlsamas arttka depresif olmayanlarn baarszlk deneyiminin ardndan olumsuz bir duygu durumuna girdiklerini ve cesaretlerinin krldn bulmulardr. Kontrol yanlsamas, zihinsel ve fiziksel sal destekleyici bir roloynad iin yaamdaki engel ve stres kaynaklar karsnda insanlarn olumlu duygular ve umutlarn korumalarna yardm edebilmekte ve dolaysyla depresyon ile dier hastalklara kar yatknl azaltmaktadr. Buna gre kontrol yanlsamasna ynelmek, bireyin baa kma davrann beslemektedir. Gerekten Taylor vd. (2000) de yaamda anlam bulmay salayc bu tr yanlsamalarn baklk sistemini glendirebileceini, dayankll arttrabileceini nermilerdir. Thompson vd. (1993), laboratuar almalarnn sonularnn gnlk yaama genellenmesinin kolayolmadn vurgulamlardr; nk laboratuarda maruz kalnan stres kayna (ar grlt, elektrik oku vb.) gerek yaamda karlalan stres kaynaklarnn olas etkisine kyasla (r. sevilen birinin kayb, kansere yakalanma vb.) daha az iddetlidir; dolaysyla laboratuardaki ve gerek yaamdaki stres kaynaklarna verilecek tepkiler birbirinden farkldr. Aratrmaclar, 71 kanser hastasyla yrttkleri almada, ciddi bir stres kaynayla baa kmada kontrol algsnn roln incelemilerdir. Bulgular, kanser hastalarnn tedavilerinde iyi ye gidi ile alglanan bireysel kontroln ilikili olduunu gstermitir. Hastaln gidiat yerine duygusal tepkileri ve fiziksel semptomlar dzeltmek iin hastann kontrol duygusunu arttrmaya odaklanmann faydal olduu ortaya kmtr. Baltes ve Baltes'in (1986) "Tazmin Modeli" de, kontrol edilemez olaylarla karlaan bireylerin kontrol duygusunu baka alanlardaki etkinlik ve yeterlikleriyle telafi edeceklerini ve dolaysyla genel kontrol algsnn yksek kalacan nermektedir. Laboratuarda ok dmesini kapatarak stres kaynandan kamak mmkn

Mge Ersoy Kart e Poztif Yanlsama ve Psikolojik Sa/k e

181

olabilse de gerek yaamda tehdit edici olay zerindeki kontroln bu denli esnek olmad aktr. rnein yalanmayla ilgili olumsuz duygular kolayca bertaraf edilemez. Yal bireylerin genellikle d~k kontrol algsna sahip olacaklar varsaylmtr nk yallk srecinin olumsuz sonularndan kaamayacaklar bilinmektedir. Ancak tazmin modelini destekleyen aratrma bulgusu Lachman (199 ) tarafndan sunulmutur. Lachman (1991), yal yetikinlerin baz yaam alanlarnda (bellek, salk vb) genlere nazaran daha az kontrol algsna sahip olduklarn ama benzcr "genel kontrol dzeyne" eritiklerini bulmutur. Kontrol alglan, stresli koullarda baa kma becerisi nde etkin bir roloynayabilir. Aftleck vd. (1987) de iltihaph romatizma hastalarnn hissettikleri kontrol duygusu arttka psikososyal iyilemelerinin daha olumlu ynde gelitiini bulmulardr. Son olarak Taylor ve Brown'un (1988) da belirttii gibi, btnyle ansa dayal bir durumu adeta kendi becerileriyle belirliyorlarm gibi davranmann insanolunda yaygn bir eilim olduu ve dolaysyla kontrol yanlsamasna girdikleri sylenebilir. yle ki bireyler kumar zarn kendileri adna bakalarnn atmas yerine bizzat kendileri atmay tercih etmekte nk zar kendileri atarlarsa, zar zerinde kontrol saladklarna dair bir yanlsama gelitirmektedirler. Bunlara ek olarak Taylor ve Brown (1988) orta ve an dzeyde depresif olan bireylerin kontrol yanlsamasna kar daha ihtiyatl olduklarnn altn bir kez daha izmilerdir. Depresif kiiler daha gereki davranma ve dnme eilimindedirler ve dolaysyla kontrol yanlsamasna pek kaplmazlar. Ancak, bunu kat bir kuralolmak yerine istisnalar olabilecek bir tr genelleme gibi kabul etmek daha uygun olacaktr.

111.1.3. Gereki

Olmayan Iyimserlik

nsanlar, gelecekleri zerinde hayali bir kontrol algs tayabilir ve gelecekleri hakknda gereki olmayan bir iyimserlik sergileyebilirler (MARKUS / WURF, 986). nsanlar, gelecekte baz olumsuz olaylar yaayabilecekleri olasln kabul etseler bile, genelolarak gelecekten beklentileri olumludur. Yine de bu iyimserliin bir teminat olup olmadn sylemek zordur nk hayatn hem iyi hem de kt srprizlerle dolu olduu gerei yadsnamaz. Elbette insanlar tamamen gerek d bir gelecek fikri gelitiremezler. Mutlak doru bilgilerden de etkilenirler. nsanlarn iyimserlik dzeyini etkileyen birka faktr, olayn alglanan kontrol edilebilirlii ile ciddilii ve bunun benlikle ilintisidir. Kt bir gelecek beklentisi insanlar tedirgin edecektir ve o nedenle yarna mitle bakmak daha rahatlatcdr. Ayn gerekeyle, benliin nemli bir paras olarak tanmlanm dier kiilerin (e,

182 _ Ankara

niversites SBF Dergisi _ 59-4

ocuk vb.) geleceine dair beklentiler de daha olumlu olacaktr. Markus ve Nurius (\ 986) da, gelecekte olmas muhtemel eyleri belirtmeleri istendiinde, niversite rencilerinin olumlu olaslklar, olumsuz olanlara gre drt kat daha fazla dile getirdiklerini bulmulardr. Bu da yine yanlsamal gelecek beklentisine iaret etmektedir. Baa kma davran zerinde iyimserliin olumlu katklar olmas beklenebilir. Yksek zsaygl ve gelecee dair iyimser beklentiler iindeki bireyler, yalnzlk gibi sosyal problemlerle daha iyi mcadele edebilmektedirler. Ayrca adil bir dnya inancnn destekleyecei olumlu duygu durumu, insanlarn bakalar iin endie duymalarna zemin hazrlayarak yardm etme davrann arttrabilir. Yani, olumlu duygu, artan sosyallik ve yardm severlikle balantldr (TAYLOR / BROWN, 1994, www.keele.ac.uk).

iii. 2. Pozitif Yanlsamann Zihinsel Salk zerindeki

Etkileri
Daha nce vurguland gibi pozitif yanlsamann iyilik haline katks olup olmad konusu tartmaldr. Taylor ve Brown (1988), normal (depresif olmayan) insanlarn doru benlik bilgisine sahip olmak yerine ar olumlu benlik gr tadklarn nermitir. Bu iddia psikolojik iyilik halinin doruluu (hatta kusursuz bir doruluu) gerektirdii nosyonuna aka aykrdr. Aratrmaclar her ne kadar olumlu benlik grnn zihinsel sal iyiletirdiine vurgu yapmlarsa da baz yanlsamalarn (byklk kuruntusu gibi) zihinsel sala zarar verebileceini de kabullenmilerdir. Esasen her salkl birey pozitif yanllklar gstermez nk insanlar kimi zaman benlikle ilgili doru bilgileri arayacaktr (TAYLOR / GOLLWITZER, 1995; GOLL WITZER / KiNNEY, 1989). Dolaysyla pozitif yanlsama belli bir dzeyde kaldnda, iyilik-halini destekliyor gibi grnmektedir. Taylor ve Brown (1988), pozitif yanlsamann, olumsuz bilgileri arptan ya da tamamen yok eden bir dizi sosyal ve bilisel filtre araclyla srdrlebildiine dikkat ekerek, bu filtrelerden kaanlarn da sistemde tldn dnm~erdir. Dolaysyla benlii ve dnyay doru alglama, zihinsel saln nemli bileenleri olsa bile, pek ok kiinin kendilerine ve dnyaya dair yansz ve doru alglara sahip olmad aktr. Buna bal olarak, Taylor ve Brown (1994) "doruluk" ltnn, zihinsel saln zorunlu n koulu olmadn nk aksi takdirde insanlarn ounu "salksz" olarak snflamak gerektiini iddia etmilerdir. Taylor ve Brown'un tezine yneltilen eletirilerin pozitif yanlsamann zihinsel sal gelitirdii en iddetlisi Calvin ve Black'tan (1994) gelmitir.

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk e

183

Yazarlar, grgl dayanaklar itibaryla bu tezi salam ve yeterli olmaktan uzak, kuramsal ve kavramsal erevesi itibaryla tutarsz ve yntemsel zaaflar iermekle sulamlardr. zleyen blmde bu snrllklar deerlendirilecektir.

rneklem Smrllklar: Colvin ve Block'a gre (1994) niversite rencileri, zeka gibi rencilikle balantl zellikler sz konusu olduunda, pek ok baka kiiye gre daha iyi olduklarna inandklar iin hatal bir rneklem seimi sz konusudur ve bu aratrmalardan elde edilen bulgular tartmaya aktr. Ayrca kantlar niversite rencileri kadar iyi eitimli yetikinlerin de yanl rneklemler oluturabilecei ne vurgu yapmaktadrlar. Pek ok yetikin genellikle kendisini olumlu terimlerle ifade eder. ou birey kendini bakalarna gre daha yaratc ve retken olarak betimleyebilir. Dahas, akut salk tehditleriyle karlaan baz insanlar, ayn tehditle karlaan dier kiilere gre hastalklaryla daha iyi baa ktklarna inanabilirler (BUUNK vd; 1990). Kltrel Smrllklar: Dier bir olaslk, sadece Bat kltrlerindeki bireylerin kendileri hakknda daha olumlu dnyor olabilecekleridir. Bat kltrleri olduka yarmac ve bireycidir; dolaysyla insanlar, kendilerini bakalarndan farkl klacak davranlar sergilemek zere cesaretlendirilirler. Buna karlk, pek ok Dou kltr ve baz Latin Amerika kltrleri daha topluluku bir nitelik tar. Bu kltrlerdeki insanlar, bakalaryla likilerine dayal olarak benliklerini tanmlamaya zorlanrlar; biriciklik ya da stnlk vurgusu yoktur. Bu kltrel farkllklar, benlii glendirme yanllnn, Bat kltrndeki bireyleri karakterize edilebileceini ama Dou kltrlerine mensup kiiler iin geerli olmayabileceini dndrmektedir. Heine ve Lehman (1995) bu varsaym snadklar almalarnda Japon rencilerin Kanadal rencilere gre daha az gerekd iyimserlik gsterdiklerini bulmulardr. O halde Dou kltrlerindeki insanlarn pozitif yanlsamalara bavurmas grece daha nadir olabilir (BROWN, 1998).
Gerekten, Colvin ve Block (1994) kuramsalolarak, pozitif yanlsamann ruhsal geliime katkda bulunabileceini ve bazen duygusalolarak ypranan bireyleri geici ya da uzun sreli rahatlatabileceini dnmek mmkn olsa bile, bunun Taylor ve Brown'un iddia ettikleri gibi "yaygn, srekli ve sistematik" olmadn savunmulardr; nk bireyin kendini ya da sosyal evresini arptarak kavramas, insanlara srekli geri bildirimler veren bir dnyada, uzun sre geerli olabilecek bir uyum davran yaratmay baaramayacaktr. Bu eletirileri yantlayan Taylor ve Brown (1994), yneltilen bu sulamalarn depresif realizm ile ilgili aratrmalara dayandn ne srm ve depresif insanlarn doru alglar sergilediini gsteren kantlarn yan sra, pek

184 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 59-4

ok salkl yetikinin benlik alglarndaki pozitif yanlln grmezden gelinemeyeceini vurgulamlardr. Ayrca, insanlarn kendileri hakkJnda gerek d olumlu grlere sahip olduklarn iddia etmenin, Colvin ve Block'un ne srd gibi, insanlarn benlik alglarnn tamamen pozitif olduu anlam tamadn vurgulamlardr. O halde Taylor ve Brown (1994), insanlarn bakalarna kyasla kendilerini daha olumlu deerlendirdiklerini nermekte ve bu eilimi "yanlsama" olarak etiketlemenin yerinde olacan savunmaktadrlar. Oysa daha nce deinildii gibi, Colvin ve Block (1994) bunun yntemsel problemler nedeniyle yanlsama olarak kabulnn mmkn olmadn iddia etmilerdir. Dolaysyla karlatrma boyutu ve karlatrma hedefinin bu hususta kritik bir rol oynayacan ama bunun Taylor ve Brown tarafndan gz ard edildiini belirtmilerdir.

111.3.Gerek Yaamda Pozitif Yanlsama

Gerek zetlenebilir: yaamda pozitif yanlsamann gzlendi i alanlar u ekilde

III. 3.1.Pozitif Yanlsama, Mutluluk, Ak:

Kukusuz herkes kendisini olumlu bir k altnda grmek ister. Zengin, gzel ya da gen olmak pek ok toplumda mutluluk kaynadr. Mutlu insanlar kendilerini daha baarl ve yetkin duyumsarar, bireysel kontrollerini abartrlar ve genellikle gelecekleri hakknda iyimserdirler. Ancak benlik deerlendirmeleri kltrel bir boluk iinde gereklemez nk benlik, sosyal ve kltrel balam iinde yaplanr. Dolaysyla bireyin kendi kltrne zg donatlar araclyla yaamla btnlemesi beklenir (HEINE vd., i999). O halde benlik, iinde yaanan kltrn rndr ve Bat felsefesinin hakim olduu toplumlarda "bamsz", Dou kltrnn hakim olduu toplumlarda "baml" bir nitelik tar (MARKUS / KITAYAMA, 1991). Bireyci kltrlerde bamszlk, zgrlk, beceri, bireysel kontrol, baarl ve mutlu olma bireyin ahlaki bir sorumluluu gibi alglanrken; topluluku kltrlerde benlik ayr ve otonom olmak yerine bireyin sosyal rolleri ve grevleri balamnda ele alnr. Bu kltrlerde benlik bakalarna baml olursa olumlu deerlendirilir. Oysa Bat kltrnde yetersizlik, beceriksizlik ve bamllk benlik deerini tehdit eden ve kayg yaratarak sal bozabilecek bir unsurdur. rnein Japonlar kronik olarak kendilerini yetersiz grerek eksikliklerini tamamlamaya urarlar. Yani bireyler yetersizlik ve zaaflarn kefetmek iin toplum tarafndan cesaretlendirilir (HEINE vd., 1999). Markus ve Kitayama (1991) da olumlu benlik imgesinin, bireyci toplumlarn aksine topluluku kltrlerde bireysel zelliklere verilen deeri arttrarak srdrlmediine iaret etmitir. Empatik yaklamlar, grup yelerinin karlkl olarak birbirlerinin zsaygsn

Mge Ersoy Kart _ Pozi"f Yanlsama ve Psikolojik Sa/k _

185

arttrc eylemler yaratarak sosyal bir dinamik olutururlar. Fakat zellikle Amerika'da herkes biricik ve stn olmak istediinden benlii glendirici yanllklara daha ok bavurulur. Ayrca mutlu olmak pek ok Amerikal in temel bir deerdir ancak Japonlarn mutluluk arayn ksmen "ahlak d" bir eilim olarak grdkleri ve nemli kltrel deerlerle elitii ne inandklar bilinmektedir. Dou kltr etkisindeki kiilere gre, mutluluk eninde sonunda bitecek ve iyinin ktyle "dengelenmesi" gibi peinden mutsuzluu getirecektir (HEINE vd., 1999). Pozitif yanlsama ayrca doyumlu kiileraras ilikilerle de balantldr. Elerini, onlarn kendilerini grdne nazaran daha olumlu alglayan iftlerin daha mutlu olduunu ve ilikilerinde daha ok doyum yaadn gsteren bulgular, ee dair gereki olmak yerine idealistik nitelikteki alglarn, tatmin edici kiiler aras ilikilerle balantl olduunu nermektedir. Fowers vd. (2002) de e ve ilikiye dair alglarn arptma ierip iermediini belirleyecek bir "altn standart" yokluuna dikkat ekerek, doru olamayacak kadar mkemmel betimlemelerin yanlsama anlam tayaca kararna varmlardr.

iii. 3.2. Pozitif Yanlsama

ve I:

Pozitif yanlsama ayrca yaratc ve retken ile de ilikilidir. Yksek becerilere sahip olduklarna inanan ve yksek baar beklentisine sahip olan insanlar, daha slu alrlar, daha uzun sre sebat ederler ve ou kez performanslar daha iyidir. Bu etkiler gerek beceri dzeyi hesaba katlsa bile aynen kalmaktadr. Bunun anlam, biraz yanlsamal olsa bile, kiinin becerilerine dair olumlu inancnn baary tevik edeceidir (BROWN, 1998). Bu durum Bandura'nn (I 989) kapasiteye dair iyimser benlik deerlendirmelerinin avantaj salad; mutlak doru yarglarn ise benlii snrlandrmakla baary engelledii gryle de tutarldr (FENTON-O'CREEVY vd., 2003). Ancak bu konuda da yine kltrel farklardan sz etmek uygun olur. Topluluku kltrler baary abann bir fonksiyonu olarak tanmlarlar ve o nedenle baarszlk egoyu tehdit etmek yerine azalan abann bir gstergesi gibi alglanr. O nedenle Dou kltrlerinde aba, azim ve sabrdan oluan bir benlik disiplini hakimdir. Buna karlk zellikle Amerikallar abaya ramen baarszl zsaygy tehdit edici bulurlar ve yanlsamal deerlendirmelere ynelirler (HEINE vd., 1999). Kukusuz baarl olma gds evrenseldir ama biricik olma baslus bireyci kltre zgdr. Markus ve Kitayama (1991) Japonlarn alma yaamnda "baba" gibi davranan yneticileri tercih ettiklerini ve lidere bu kiisel balln, ona ve iyerine kar sorumluluklar yerine getirmek zere insanlar daha da gdlediini bildirmektedir. Bu, alrken bakalarna bal olup, grup uyumunu srdrme ve zerine deni

186 _ Ankara

niversitesi SBF Dergisi _ 59-4

yapm olma mutluluuna erimenin bir araydr. O nedenle Japonlar en uygun davran rntsn gsteren sosyal bilgilere duyarldrlar ve bakalarnn hakaret, elctri ve yaptrmlarndan incinirler; nk topluluku kltrlerde bakalarnn gz, benlik deerlendirmesinin birincil kaynadr (HEINE vd., 1999). alma yaamnda rekabet anlay asndan mevcut kltrel farklar da pozitif yanlsamalara ba vurulmasn etkilemektedir. Japonya'da bakalarnn ardnda kalmama hedefken (HEINE vd.,1999), bireyci kltrlerde kran krana denebilecek rekabet ortam tevik edilir ve insanlar arptlm benlik gr, abartlm kontrol algs ve gerekd iyimserlik silahlarna daha ok gereksinim duyarlar. Bu fark, bireyci kltrde hatay kabule isteksizlik yaratrken, topluluku kltrde hatann dourduu utan zr dileyerek telafi edilmeye uralr.

111.3.3.Pozitif Yanlsama, Stres, Baa kma:

Yaam boyu karlalan meydan okumalarla baa kma becerisi, zihinsel saln dier bir bileenidir. Doalolarak, herkes trajedilerle mkemmelolarak baa kmasa da ciddi hastalk ya da yaralanmalar nedeniyle ac eken insanlarn ou, benlii olumlu ynde yeniden tanmlayarak, yaam zerindeki kontrollerni yeniden deerlendirerek ve bu travmatik deneyimden bir anlam karp kendine yeni ncelikler oluturarak, olumlu bir psikolojik dzeye geri dnmeyi baarabilmektedirler. Gelecee dair iyimser beklentilcr gelitirmek de bu srete faydal olabilmektedir (TAYLOR vd., 2000). Dolaysyla olumlu bir duygu durumu, anlaml ve salkl bir yaamn anahtarn sunuyor olabilir. Olaylar kontrol edebilme algsndaki kayba insanlar olumsuz tepkiler verirler. rnein fkelenebilir ya da kontrol yeniden kurmak iin aktif eylemlere giriebilirler; ancak bazen de edilgenleir ve deprcsyon eilimi gsterirler. Daha nce de vurguland gibi yaamlarndaki olaylar zerinde kontrolleri olduuna inanan insanlar kendilerini daha iyi hissederler, zorluklarla daha iyi baa karlar. Kontrol algsnn, gerek kontroln en az kendisi kadar nemli olduu da ilgin bir noktadr. Yani sadece kontroln alglanmas bile kaygy azaltmakta ve dayankll arttrmaktadr. yimserlik dzeyi yksek olan kiiler, yaamn iinde yer alan stres kaynaklaryla daha etkin mcadele edebilmektedirler. rnein kroner bypass ameliyat olacak erkeklerle Scheier vd.' nin (1989) yapt bir almada ameliyattan bir gn nce, iyimserlik leinden yksek puan alan erkek deneklerin, ameliyat sonras daha hzl iyileerek normal yaam faaliyetlerine ksa srede geri dnmeyi baardklar bulunmutur. Bu ve dier bulgular,

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk e

181

iyimserliin, yaam tehdit eden olaylarla baa kmada anahtar bir rol oynadn nermektedir. Gerekten yarnn bugnden daha kt olacan dnmek ileri daha da iinden klmaz bir hale getirebilir (www.brainwaves.com). Scheier ve Carver (I 987) iyimserlerin, ktmserlere gre, stresle niin daha iyi baa kabildiklerini nceledikleri almalarnda, insanlarn stresic iki ekilde mcadele ettiklerine dikkat ekmilerdir: Problem odakl baa kma stratejisinde stres kaynayla mcadele iin aktif admlar atlr. rnein iten karlan biri hemen yeni bir i aramaya balarsa bu problem odakl baa kmadr, nk kiinin abas stres kaynan yok etmeye yneliktir. Duygu odakl baa kma stratejisinde insanlar, stresli olaylarn getirdii duygusal rahatszl azaltma ya da yok etmeye giriirler. Aratrmalar duygu odakl baa kmann, bazen olumlu ve yapc olduuna bazen de zararl etkileri olabileceine iaret etmitir. rnein stres altndaki bir kii, kaygy azaltmak iin alkol veya uyuturucu kullanabilir ancak bu yaklam anlk geveme salasa bile problemi daha da iddetlendirebilir. ok sayda alma iyimserlerin problem odakl stratejileri kullandklarn bulmutur. O halde, iyimserlik de tpk alglanan kontrol gibi, yanlsamal olsa bilc faydal gibi grnmektedir. yimserler yapc, problemodakl baa kma stratejilerine uyum salamakta, amalarn ortaya koymakta ve yeterli donanmlar olmasa bile hedetlerine erimek iin aktif nlemler almaktadrlar. Ksacas Brown 'un (1998) deyiiyle inanlarn yitirmemekte, bir bakma "limon olmadan limonata yapmaya" girimektedirler.

i.3.4. Pozitif Yanlsama ve Mevcut Dehetle Baa kma: Ernest Becker (1973) pozitif yanlsamann baka bir faydasn ele almtr. Becker, insann kendi lmn dnme kapasitesinin insanda dehet yarattn ve psikolojik yaamn byk bir ksmnn bu deheti ynetmeye adandn nermitir. Pozitif yanlsama, Becker'e gre deheti ksmen yattran bir aratr. Kiinin zellikleri, gc ve deeri hakkndaki abartl inanlar, yaama anlam katar, renklendirir ve lmszlk dl sunar. Bu inanlar olmadnda, birey sefil bir dehetin iine batar ve kaygdan felce urar, nihai lmnn farkna varmakla kmldayamaz haC gelir. Gerekten Becker'e gre ancak pozitif yanlsama olursa yaanabilir; nk dnyay gerekte olduu gibi grmek harap edici ve dehete drcdr (Akt.BROWN, 1998).

188 e Ankara
v.

niversitesi SBF Dergisi e 59-4

POZiTiF

YANLSAMANIN

sNRllKLAR

VE

BEDELLERi
Zihinsel sala olumlu katklarna karn, pozitif yanlsamann, gerek fiziksel hastalklara tutulmu insanlar tedavi ettiine dair pek az kant vardr. Yani insanlarn hastalklan ya da incinmeleri hakknda hissettikleriyle ilgili olumlu ilevsellie sahip olan yanlsamann ciddi hastalklar nleyecei ya da tedavi edecei iddia edilemez. Ayrca, stresli koullarla son derece iyi baa kan herkesin, pozitif yanlsama gstermesi de gerekmez. Gerekten stresle gayet iyi mcadele eden baz insanlar, kontrol bakalarna terk etmeyi tercih edebilirler. Bu snrllklarn yan sra her yanlsama da ar olduklarnda ciddi bedeller getirebilirler.

IV.1. Tamamen Olumlu Olan Benlik-Grlerinin Olas Bedelleri

nsanlarn kendilerini olumlu bir kta grmeye eilimli olularnn kimi bedelleri de olsa gerekir. Bunlardan bazlar izleyen blmde ele alnacaktr.

IV.1.1. Narsizm:
Ar derecede kendiyle megul veya kibirli olanlar, narsizm hastalna tutulmu olabilirler. Narsistler gz alc olmay isterler, abartl biriciklik duygusu gelitirirler ve gsteriidirler; bakalarndan srekli onay isterler. Ayrca isteklerinin kendiliinden karlanacan ve bakalarnn karlk beklemeksizin onlara zel iyiliklerde bulunacaklarn umarlar; o nedenle kiileraras ilikilerde istismarcdrlar yani baka kiileri, bencil kazanlarnn bir nesnesi gibi kullanrlar. Orta dzeyde bir narsizm, salkl kiiliin bir bileen olarak dnlmtr; ancak ar narsist olanlar, bakalar tarafndan olumsuz olarak deerlendirilirler. rnein Colvin vd. (1995) benlii glendirme eilimindeki bireylerin evrelerindeki kiilerce narsist (kmseyici ve dmanca) olarak betimlendiini; oysa bu tr yanllklardan arnm kiileri saygl, gleryzl ve sevimli bulduklarn bildirmilerdir. Bu, abartlm pozitif benlik grlerinin sosyal bedeller (sevilmeme ve yalnz brakma gibi) getirebileceinin gstergesi olarak deerlendirilebilir. Wallace ve Baumeister (2002) narsistlerin bakalarnn yapamadn baarabileceklerine dair inanlarnn ok yksek performans sergileyerek zafere erime isteklerini pekitirdiini bildirmitir. Ancak baarszlk halinde oluabilecek d krklnn son derece incitici olabilecei unutulmamaldr.

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk e

189

IV.1.2. Kiiler Aras ddet : Egoist eilimlerin saldrganla yol aabilecei ihtimali kayg vericidir. Kendilerini stn grenler "sava" kazanacaklarndan o kadar emindirler ki bunu balatmaktan da kanmazlar. Baarsz olabileceklerini hi dnmedikleri iin benlii koruyucu davranmazlar ama bu an yksek zsayg, ego tehdit edildiinde, saldrgan davranlara yol aabilir (BAUMEISTER vd., i996). Dolaysyla an olumlu grlen benlie ynelecek en ufak bir tehdit, iddete bavurma eilimini tetikleyebilir. Baumeister vd. (I 989) lml ya da dk zsaygl bireylerin, zsayg kaybna yol aabilecek koullardan zellikle kandklarn anmsatarak, bu kiilerin iddet yaratabilecek egoist dncelerden uzak durduklar na iaret etmilerdir. Vohs ve Heatherton (2001) da ego tehditini yksek zsaygllarn benlii glendirici yanlsamalarla karlad n fakat dk zsaygllarn sosyal dlanma korkusu nedeniyle ait olduklan grubu. glendirici yanlsamalara girierek benliklerini bir lde koruduklarn bildirmilerdir. Dolaysyla dk zsaygllar tehditi benlie olmak yerine gruba yaplm gibi algladklar iin saldrgan eilimleri kolayca basklyor olabilirler.

IV.1.3. Bastnc

Baa kma Stili:

Ar olumlu benlik grlerinin salkla ilgili nemli bedelleri de olabilir. Stres altnda, bastrc baa kma stilini kullanan insanlar, kaygya dair kendi ifadeleri ile kaygnn fizyolojik gstergeleri arasnda gl bir zlme gsterirler. Yani kendilerini gevemi ve iyi hissettiklerini sylerler ama yksek kalp at ve yksek deri iletkenlii dzeyi sergilerler. Fizyolojik uyarlmay kabullenmedeki baarszlk, lser, kanser, kalp hastalklan gibi fiziksel hastalklann geliimine katk yapabilir.

IV.2. Abartlm

Kontrol Algsnn Olas Bedelleri

stenen sonucu elde etme becerisini abartma eiliminin de baz olas bedelleri vardr. rnein yaamdaki pek ok nemli grev, uzun sre almay ve engellerin stesinden gelmeyi gerektirir; fakat yaamda ne zaman pes edileceini bilmek de nemlidir. Olaylar kontrol becerilerini abartan insanlar, kt uyumlu bir srarclk gsterme eilimindedirler ve ulamalanna imkan olmayan hedefler belirlemeyi srdrrler. Bu durum zamanla bireyin saln ve mutluluunu tehdit eder bir nitelik kazanabilir. Becerilerini abartan insanlar, bir bakma "ineyebileceklerindcn daha byk bir lokmay srrlar." Ego tehdit edildiinde, olumlu benlik-grlerini n zellikle ulalmas zor hedefler peine dmede bireyi tetikleyeceine dair

190 e Ankara aratrma brnmesi mmkn olacak ve

niversitesi SBF Dergisi e 59-4

bulgular nda bu durumun bireyi incitebilecek bir nitelie ni beklemek uygun olabilir nk birey gerekletirmesi asla olmayacak bir yk n ya da sorumluluun altna girmeye gnll sonuta baarszlk yaayacaktr (BROWN, 1998).

IV. 3. An Iyimserliin Olas Bedelleri

Ar iyimserlik de nemli bedeller getirebilir. nsanlar bakalarna kyasla ok sayda olumsuz olay yaayacaklar na pek inanmazlar. Bu iyimserlik, insanlarn ihtiyat niteliindeki davranlara nem vermemesine yol aabilir. rnein bir araba kazasnda yaralanma risklerini olandan daha dk tahmin eden kiiler, emniyet kemeri takmamaya karar verebilirler. Ancak Bu konudaki kantlar karmaktr. Baz almalar, iyimserliin, nleyici davranlarla negatif korelasyonlu olduunu bulmutur (BURGER / BURNS, 1988); bazlar ise korelasyonun pozitif olduuna karar vermitir (ASPINW ALL / BRUNHART, 1996) ve baka almalar her iki ynde de kk etkiler bulmutur. Bu tutarszln bir aklamas insanlarn ou zaman yeterince tedbir aldklarna inandklar iin ar derecede iyimser olduudur; dolaysyla kendilerini balarna kt bir ey gelmeyeceine inandrmlardr. O nedenle, abartlm kontrol alglar gerekd iyimserlie yol aabilir (Akl. Brown, 1998). Tennen ve Ameck (1987) de, ar iyimserliin baz sakncalar olabileceini nermilerdir. Bakalarna nazaran kendisinin bana kt eyler gelebilme ihtimalini dk grenler aslnda gerek d bir iyimserlie kaplm kiilerdir. "ncinmezlik yanlsamas" da denebilecek bu eilim, gnlk yaam srdrmek iin faydal gibi grnse de, pembe bir gelecek hayaline kaplmak, nleyici davranlara ynelmeyi ve tedbirli olmay engelleyebilir.

IV.4. Pozitif Yanlsama Ve Kariyer Kararlan

Son bir konu, yaamlarndaki hedeflere ulamak iin insanlarn kendileri hakkndaki gerekleri bilmeye gereksinimleri olup olmaddr. Gerekten, dans olarak bir kariyer planlayan bir kii bu meslei yapmaya karar vermeden nce, yeterince becerikli olup olmadn bilmek zorunda mdr? Bu husus, benlik deerlendirmelerindeki yanlln, nemli kariyer kararlarnda, mr boyu izlerinin grlebilecei hatalar yaplmasna yol aabileceini gsterir (BROWN, 1998). Kukusuz becerilerle rtmeyen kariyer beklentileri kiiyi baarsz ve mutsuz klacaktr; fakat birey mevcut yeteneklerini grmezden gelerek kariyer hedefine erimek iin aba gstermekten vazgeerse de mr boyu incinecektir. O halde, kendini tanma kadar becerilerine gvenme de

Mge Ersoy Kart e Pozitf Yanlsama ve Psikolojik Salk e

191

kariyer kararlarnda yaamsal bir neme sahiptir. Ayrca Gollwitzer ve Kinney (1989) karar alma aamasnda, insanlarn en iyi tercihi yapabilmek iin temkinli dnp davrandklarn ama kararlarn uygularken sonuca dair beklentilerinin daha yanlsamal olabileceine dikkat ekmilerdir. O halde, evresel snrlamalar karsnda birey kendi yetenekleriyle yzyze gelirse daha gereki kararlar alabilir ama ald karar uygularken yanlsamal beklentilere kaplabilir. Dolaysyla karar verme ve bu karar uygulama aamalarnda kullanlan dnsel kurgu setleri farkldr (TAYLOR / GOLL WJTZER, 1995).

v.

SONU

nsanlar doalar gerei, hayata iyimser bakma eilimindedirler. Uzun ve mutlu, salkl bir yaam srmek, evlenmek, ocuk sahibi olmak, mesleki baar ya erimek insanolunun olumlu beklentilerinden sadece birkadr. Ancak bu iyimserlik, bireyin zihinsel sal iin ou zaman bir teminat ilevi yerine getiriyorsa da bazen ileri zorlatrabilmekte ve kimi bedellere katlanmay gerekli klmaktadr. Kontrollerinin olmad durumlarda bunu inkar etmek ya da mevcut kontrollerinin dzeyini abartmak bazen yaamla baa kmay kolaylatrabilmektedir. Kukusuz insanlar olumlu bir benlik deerini korumak, yaamn anlamlandrmak, kaderi zerinde kontrol sahibi olmak aray iindedirler. yimser bir yaklam, yapc stratejiler izlernede daha faydaldr ve problemlerini zebilmek iin aktif nlemler almak zere kiiye enerji salamaktadr. Daha nce deinildii gibi Taylor ve Brown (I 988) doru benlik bilgisinin her zaman gl bir psikolojik iyilik-halinin gstergesi olmadn aksine, gerei olduu gibi kabullenmenin gerilim ve depresyona yol aabileceini nermilerdir; ancak bazen de gerekle yzlemenin mcadele gcn tevik edecei ihtimali aklda tutulmaldr. Gerekten Jopling'in (1996) de vurgulad gibi ac ekmek aslnda geree dokunmaktr ve insanolunun doutan gelen kimi zayflk ve zaaflarn kabullenmesi onun baz erdemlere erimesine imkan salamaktadr. Gerek dnyann elemleriyle incinmek bireyi duygusalolarak ypratrken bakalarna ve dnyaya kar daha duyarl hale getirebilir. Ayrca pozitif yanlsamaya bavurulmas asndan baz kltrel farklarn olduu aktr. Benliin mkemmelliini ve biricikliini ngren bireyci kltrlerin aksine topluluku kltrlerin hakim olduu lkelerde insanlar "ben" yerine "biz" olma duygusuyla sarmalanmaktadr. rnein lkemizde aile deerleri bireylerin yaamlarnda ok nemlidir ve bu belki de toplumu birarada tutan dinamiklerden biridir. Ayn ekilde "kadercilik" ya da "tevekkl"

192 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 59-4

olarak tanmlanabilecek geleneksel eilimler zellikle kontrol yanlsamasnn Trkler iin ok da yaygn olmayacan dndrmektedir. Gerekten bazen "bovermilik" izlenimi sunan ar kadercilik, pozitif yanlsamann kart bir durumunu simgeler nitelik kazanmaktadr. Bu, ar olumlu gelecek beklentisi yerine ilahi glerce "takdir edilmi" gelecek fikrinin yaygnlamasna da yol aar. Azla yetinerek mutlu olma aray tevekk!n bir sonucudur ve belki bu da yaamla baa kmay kolaylatran bir tr yanlsama gibi grlebilir. Dolaysyla her ne kadar pozitif yanlsama bireyci kltre zg bir eilimse de topluluku kltrlerde de zaman zaman kullanlmas muhtemeldir; ancak kullanm ekli ve bunun sonular kltre zg farkllklar tayabilir. Btn bunlar gz nnde tutulduunda, salkl her bireyin yaamn baz dnemlerinde kaliteli ve doyumlu bir hayata erimek amacyla, pozitif yanlsamalara ynelmesinin mmkn olduu sylenebilir. Ancak bireysel iyilik-halini glendirmenin tek yolu insanlarn gerei yadsmasn tevik etmek olmasa gerekir; nk aclara, gerek dnyaya tepkisizleerek direnen insanlar, aslnda yanlsama grnmne brnm koltuk deneine baml hale gelmi olabilirler. O nedenle yanlsamalarn pek ok olumlu katksna karlk baz snrllklar ve bedelleri olduu unutulmamaldr. Gerek, kimi zaman insanlara mutsuzluk verecek kadar ac olabilir ama yattrc pozitif yanlsamalarn peesi altnda sonsuza kadar gizlenemez. Dolaysyla pozitif yanlsamalar "iyi" ya da "kt" olarak damgalanmak yerine, aklc ve ok, boyutlu bir bak asyla deerlendirilmesi gereken bir olgu olarak kabul edilmelidir. Kaynaka
AFFLECK, G. / TENNEN, H_ / PFFEIFER, C / FIFIELD, J. (1987), "Appraisals of control and predictability in adapting to a chronic disease," Journalaf Personality and Social Psychology, 53: 273 - 279. ALLOY, L.B. / ABRAM50N, L.Y. (1979), "Judgement of contingency in nondepressed students: 5adder but wiser?," Journalaf Psychology: General, 108: 441-485. depressed and Experimental affect and Abnormal

ALLOY, L.B. / CLEMENT5, CM. (1992), "Illusian of control: Invulnerability to negative depressive symptoms af ter laboratory and natural stressors," Journalaf Psychology, 101: 234 - 245. BAUMEI5TER, R. F. (1991), Meanings of Life (New York: The Guilford Press).

BAUMEISTER, R. F. / 5MART, L. / BODEN, J.M. (1996), "Relation of threatened egotism to violence and aggression: The dark side of high self-esteem," Psychological Review, 103/1: 5-33. BROWN, J.D. (1986), judgments," "Evaluations of self and others: Social Cognition, 4: 353 . 376. Self-enhancement biases in social

BROWN, J.D. (1998),

The Self (U5A: The Mc Graw-Hill Companiers, Inc.).

Mge Ersoy Kart e Pozitif Yanlsama ve Psikolojik Salk e

193

BUUNK, B.P. / VAN YPEREN, N.W. (1991). "Referential exchange orientation: Their relation to Social Psychology Bul/etin, 17: 709 . 717.

Comparisons, relational marital satisfaction,"

comparisons and Personality and

BOYD-WILSON, B.M. / WALKEY, F.H. / MCCLURE, J. / GREN, D.E. (2000). "Do we need positive illusions to carry out plans? Illusion and instrumental coping," Personality and Individual Differences, 29: 1141.1152. COLVIN, C.R. / BLOCK, J. (1994). "Do positive illusion foster mental health? An examination the Taylor and Brown formulation," Psychological Bul/etin, 116: 3-20. of

COLVIN, C.R. / BLOCK, J. / FUNDER, D.C. (1995), "Overly positive self-evaluations and personalitv: Negative implications for mental health," Journal of Persanality and Social Psychology, 68: 1152 - 1162. DIENER, E. (1984), "Subjective well-being," Psychalogical Bul/etin, 95: 542 - 575.

FENTON-O'CREEVY, M. / NICHOLSON, N. / SOANE, E. / WILLMAN, P. (2003). "Trading on illusions: Unrealistic perceptions of control and trading performance," Journalaf Occupational and Organizational Psychology, 76/1: 53-68. FOWERS, B.J. / VEINGRAD M.R. / DOMINICS, C. (2002), "The unbearable of positive illusions: Engagged individuals' explanations of unrealistically relationship perceptions," Journal of Marriage and Family, 64/2: 450 - 461. lightness positive

GOLLWITZER, P.M. / KINNEY, R.F. (1989). "Effects of deliberative and implemental mind. sets on illusion of control," Journal of Personality and Social Psychology, 56: 531.542. HEINE, S.J. / LEHMAN, D.R. / MARKUS, H.R. / KITAYAMA, S. (1999), "Is there a universal need for positive self-regard?," Psychological Review, 106/4: 766-794. JOPlING, D.A. (1996), "Taken away the life-lie: Positive illusions and creative Philosophical Psychology, 9/4: 525-544. self-deception," and intervention emotion,

LACHMAN, M.E. (1991). "Perceived controlover memory aging: Develapmental perspectives," Journal of Sociallssues, 47/ 4: 159 - 175. MARKUS, H.R.. / KTAYAMA, S, (1991). "Culture and the self: Implications and motivation," Psychological Review, 98/2: 224-253. MARKUS, H. / NURIUS, P. (1986), "Possible selves," American Psychologist, MARKUS, H. / WURF, E. (1987), "The dynamic self-concept: Annual Rewiew of Psychology, 38: 299 - 969.

for cognition,

41: 954- 969. perspective," Fact or

A social psychological

MILLER, D.T. / ROSS, M. (1975), "Self-serving biases in the attribution fiction," Psychological Bul/etin, 82: 213 - 235.

of causality:

PELHAM, B.W. / SWANN, W.B, Jr. (1989). "From self-conceptions to self-worth: On the sources and structure of global self.esteem," Journalaf Persanality and Social Psychology, 57: 672 . 680. ROBBINS, R.W. / BEER, J.S. (2001), "Positive illusions about the self: Short-term benefits long-term costs," Journalaf Personality and Social Psychology, 80/2: 340-352. SCHEIER, M.F. / CARVER, C.S. (1987). influence of generalized Personality, 55: 169 - 210. and

"Dispositional optimism and physical well.being: The outcome expectancies on health," Journalaf

SWANN, W.B. / GRIFFIN, J.J. / PREDMORE, S.c. / GAINES, B. (1987). "The cognitiveaffective crossfire: When self-consistency confronts self-enhancement," Journal of Personality and Social Psychology, 5215: 881 - 889. TAYLOR, S.E. / BROWN, J.D. (1988), "Illusion and well-being: A social psychological on mental health," Psychological Bul/etin, 110: 67 - 85. TAYLOR, S.E. / BROWN, J.D. (1994), "Positive llusions and well.being from fiction," Psychological Bul/etin, 116: 21 - 27. revisited: perspective fact

Separeting

194. AnkaraniversitesiSBF Dergisie

59-4

TAYLOR, S.E. i KEMENY, M.E. i REED, G.M, i BOWER, J.E. i GRUENEWALD, T.L. (2000), "Psychological resources, positive illusions, and health," American Psychologist, 55/1: 99-109. TAYLOR, S.E. i GOLLWITZER, P.M. (1995), "Effects of mindset on positive of Personality and Social Psychology, 69: 231 - 226. TENNEN, H. i AFFLECK, G. (1987), "The costs and benefits of optimistic dispositional optimism," Journal of Personality, 55: 378 - 393. illusion," Journal and

explanations

THOMPSON, S.c. i SOBOLEW-SHUBIN, A. i GALBRAITH, M.E. i SCHWANSKOVSKY,L. i CRUZEN, D. (1993), "Maintaining perceptions of control: Finding perceived control in law-control circumstances," Journal of Personality and Social Psychology, 64: 293 - 304. VOHS, K.D. i HEATHERTON, T.F. (2001). "Self.esteem and threats to self: Implications for selfconstruals and interpersonal perception," Journal of Personality and Social Psychology, 81/6: 1103-1118. WALLACE, H.M. i BAUMEISTER, R.F. (2002). "The performance of narcissists rises and falls with perceived opportunity for glory, " Journal of Personality and Social Psychology, 8215: 819-834. http://www.brainwaves.com/emotonal.html http://www.keele.ac. ukl depts/ps/pg/rsproject. html