1

http://genclikcephesi.blogspot.com

2
http://genclikcephesi.blogspot.com

ARKA KAPAK Gen bilim adam Do. Dr. etin zek, bu yeni kitabnda, Trk iye'nin en aktel meselesi haline gelen gericiliin, tarih boyunca sosyal snflar asndan bilimsel aklamasn yapmaktadr. Osmanl devletinden bu yana grlen batllama - slahat hareketlerini ve bunlara kar gsterilen tepkileri bir bir inceleyen, bu olaylarn snfsal adan deerlendirilmesini yapan yazar, Trk Devriminin temelleri zerinde de yeni grler geti rmekte ve Devrimin baarszlk nedenlerini, saptrln bu gr asndan incelemektedir. Devrimi yapanlarn zledii Trkiye'nin yaratlma s iin zorunlu olan sosyal yap deiimleri gerekletirilemediinden eski toplum yapsnn kalntlar, politik ve ekonomik gc ellerin de tutan aalar, eraf, tefeciler, halk din adna kandrarak srekli bir tepkiye itmilerdir. 1950'den sonra iktidara gelen arac burjuvazi de emperyalizmle ibirlii yaparak dzenden yana, tutucu bir nitelik gsterince, btn bu ha lka kar gler, halk bilinsiz brakmak iin, dini ara olarak kullanmlardr. 1960 ylndan sonra gelien sol devrimcilie deinen yazar, bu akmn halk bilinlendirmee balamas karsnda burjuva gericiliiyle dinci ge riciliin aka ibirlii yaptklarn gstermektedir. zek'e gre, bu ereve iinde halk hi bir zaman gerici deildir. Halk gerici gsterenler, dzenin srp gitmesinde kar olan gerek gericilerdir. Trk devrimine tepki, gerekte, dinci deil ekonomiktir. Ekonomik tepki gstererek devrimi yozlatranlar, halk, dinsel inanlarn smrerek, devrime kar kmaa srklemektedirler. Bunun iindir ki Trk Devriminin antiemperyalist - uygar tam bamsz amacna eriebilmesi, ekonomik ve sosyal yap deiimi ne baldr; devrim, ancak bu yap deiimiyle gerekleebilecektir.

3
http://genclikcephesi.blogspot.com

100 SORUDA DZS : 3

4
http://genclikcephesi.blogspot.com

DO. DR. ETN ZEK

100 SORUDA TRKYE'DE GERC AKIMLAR

gerek yaynevi

5
http://genclikcephesi.blogspot.com

BRNC BASKI: KASIM 1968

KAPAK: SAD MADEN

gerek yaynevi

stanbul, Caalolu Yokuu, Saadet Han, Kat 4

Dizgi : Asya Matbaas Bask: Fono Matbaas

6
http://genclikcephesi.blogspot.com

GR

Soru 1: Gericilik ne demektir?

Gericilik terimi, yerli yersiz, deiik evrelerce ok kullanlan bir terimdir. Genel olarak toplumsal geliime kart dnce ve eylemi adla ndrmak iin kullanlr bu terim. zellikle toplumlarn adalamak abalar iinde gerekletirdikleri atlmlara, allmn rahatl iinde kar kan akmlar, eylemleri pek ok rneiyle tarih iinde grmzdr. Gerici akmlar, toplumun temelinden gelen ve tmn kaplayan deiimlere kar olabilecei gibi, belirli ve biimsel olan deiimlere de kar kabilir. Toplumu tmnden ve temelinden kavrayan deiimler, genel olarak devrim diye adlandrlrlar. Bu durumda btn kar devrimci akmlar ve eylemler, gerici akmlardr. Kar devrimci, gerici akmlar, dzenin kkten deiimine kar kmaktadrlar. Bu kar k, dzen deiikliinden duyulan ruhsal huzursuzluklardan ve allmtan vazgemenin tedirginliinden doabilir. Fakat gerekte bu tr kar devrimci-gerici akm ve eylemler, dzen deiikliinden doan kar kayplarnn rndr; gerek anlamnda bir devrimci eylemden nceki dzenin salad karlarn devrimlerle yokolmas, kar sahiplerinin gerici eylemlerine yol amaktadr. Bunlar, kiisel inanlar ynnden tutucu evrelerin de desteini, bu inanlarn 5
http://genclikcephesi.blogspot.com

kullanarak, kolaylkla salamaktadrlar. Trkiye'de de, Cumhuriyetten nce ve sonra yaplan her trl de iim daima kart gcn de yaratmtr. zellikle Osmanl dzeni sr esince deiimlere kart gler, oklukla, baskn gelmiler ve deiimleri nleyebilmilerdir. Cumhuriyetten nceki ve sonraki dei imlere kart tutucu eylem ve dnceler de gericilik olarak adlandrlmaktadr. Sadece burada bir nokta zerinde durmak gerekir. Baz terimler soyut birer terim olarak varlklarn srdrdkleri halde zaman getike ifade ettikleri kavram d eimektedir. Dier bir deyile, terim bir kalp olarak her zaman ayn kald halde onun kapsam, muhtevas deimektedir. Belirli bir g eliim iinde terimin anlam deimektedir. Gericilik terimi de Trkiye'deki toplumsal geliim sonucu ayn deiime uramtr. zellikle 1960 yllarndan sonra, gericilik terimine verilen dar ve tek yanl anlam deimitir. 1960 ylndan sonraki toplumsal ve dnce alanndaki deiimlerin sonucu olarak, gericilik yeni yorumlara ulam, daha gereki ve toplumcu bir adan k onunun zerine eilinmitir. Bu eili, gericiliin dinsel anlamnn yerini, gericiliin snfsal anlamnn almasyla sonulanmtr.

Soru 2: Dinsel gericilikten maksat nedir?

Gericilik terimi, uzun sreler, dinsel tutuculuk olarak yorumlanmtr. Toplumdaki deiimlerin salt din asndan deerlendirilmesi, s adece dinsel inanlar yznden bu deiimlere kar kanlarn gerici ol arak adlandrlmasna yol amtr. Bu adan gericilik din nitelikte bir tutumun, dinsel dogmatizmin ad olmutur. O kadar ki, bir zaman sonra, dinsel inanlar koyu ve iba-

dete dkn kiilerin dahi gerici olarak adlandrlmasna yol almtr. zellikle Cumhuriyetten sonra hukuk asndan layik bir sistemin benimsenmesi, dinsel tepkileri oaltmtr. Layik siyas yapnn, slmn siyaset kurallarna ve dzenine aykr oluu, bu slamc tepkilerin oal nedenidir. Yeni yapya tepkilerin grnte dinsel nitelikte oluu, gericilikle dinsel tutuculuun ayn anlamda kabulne yol amtr. Layik grnler arkasnda, gerici davranlarn gerekletirilebilecei dnlememitir. Bu ekilde, gericiliin dinsel anlal biimi, deimez, tek anlal biimi olmutur. Layik devlet sisteminin kabulne bal olarak gerekletirilen yaz, giyinim, aile dzeni v.s. konularndaki tutum, kiilerin ilerici veya g erici saylmalar hususundaki tek l olmutur. Bu ekilde, ilericilik-gericilik kavramlar tamamen biimsel bir anlama getirilmilerdir. Bu biimsel tartmalar ve ayrmlar, sorunun zne inilmesini, zorunlu toplumsal deiimler zerine eilinmesini engellemitir. Halkn bilinsizliinde ve geleneksel yapnn knlamamasndan doan tutuculuu, kendisinin gerici olarak damgalanarak hor grlmesine yol amtr. Halkn, gerici olarak damg alanmasnn, halk gittike birbirinden uzaklatraca, aydnlarla halkn arasn aaca dnlmemitir. Belki de, bu yabanclama dnlm ve bilinerek gerekletirilmitir. Cumhuriyetten sonra, teokratik devlet dzeninden layik sisteme gei, bu geiin gerektirdii toplumsal yap deiimlerine inemedii iindir ki, deiimler salt biim ve hukuk alannda kalmtr. Bu biimsellik, Yeni Trkiye'yi yaratmak konusunda giriilen devrimin de, salt biim y nnde kalmas sonucunu dourmutur. Ata trk devrimciliin ulamak istedii temel yapdaki deiim, yani gerek devrim, gerekletirilemeyince, doal olarak, tartmalar salt st yap sistemlerindeki deiim

ler zerinde olmutur. Bu deiimlerle din kurallar arasnda eliki olup olmad tek sorun olarak grlmtr. Biimin altndaki z kavrayamayan ynlar, salt dinsel inanlar ynnden deiimlere kar knca da gerici damgasn yemilerdir. Buna karlk, biimin altndaki z deii mlere, dzenin, ekonomik yapnn deitirilmesine, yani gerek devrimcilie kar kanlar ise srf biimsel deiimlere uyduklar, bu biimleri uygu ladklar iin ilerici saylmlardr. Gerekte i se, dinsel tutumlar ynnden biimsel deiimlere kar kan ve bu nedenle de gerici olarak adland rlanlar, gerek bir devrimle karlasalard, sofralarndaki lokmalarn zen ginletirecek bir yap deiimine gidilseydi, bu deiime hi de kar kmayacaklard. Bu bakmdan da, gerici diye adlandrlan halk, kar de vrimci saylmayacakt. Buna karlk gerek kar devrimciler de, kendilerini ilerici den saydramayacaklard. lericilik - gericilik ayrmnn ls de, batya uygun giyinmek, iki cmle arasna bir Franszca sz sktrmak, dinsel inanlar yok grnmek kabul edilmeyecekti.

Soru 3: Gericilik teriminin snfsal ilikiler ynn den yorumu nasl Yaplabilir?
Gericilik terimi; ancak 1960 yllarndan sonra gerek anlamna uygun bir biimde yorumlanmtr. lkemizde son yllarda gerekleen dnce akmlarndaki geliim, birok konuda olduu gibi, gericilik kon usunda da yeni ve gereki yorumlara yol amtr. Yeni yo rum biimi iinde, gericilik, sadece politik, hukuk ve sosyal ya pnn dinsel adan deerlendirilmesi ve bunlarn dine uygunluunun zorunlu olduunun savunulmas anlamn tamyor artk.

Daha balangta belirttiimiz gibi, gericilik toplumsal geliime kart eylem ve akmlar adlandrdna gre, bu tr akm ve eylemlerin dinsel nitelikte olmas zorunlu deildir. Dinsel nitelik tamadan da, to plumsal geliimlere kar kmak ve dzenin yapsnn olduunca tutulmasn savunmak mmkndr. Bu durumda, ilericilik-gericilik, biimsel anlam dnda, toplumsal geliim ve politik iktidarn ele geirilmesi konusunda s nflar aras atma karsndaki tutuma gre llmelidir. Gericilik, ilericilik terimleri snfsal ilikiler ynnden ele alndnda, toplumun yapsal deiimine ve politik geliimine kar k ve sekinler egemenliindeki bir dzeni srdrmek abas, dinsel nitelik tasn tamasn, gerici bir davrantr. Gericilik teriminin snfsal yn, snfsal elikilerin dzende kkl deiimlere yol amas karsnda btn plakl ile or taya kabilmitir. Tarihsel bir zorunluluk gereince, btn az gelimi lkelerde old uu gibi lkemizde de, halklarn bilinlenmesi gereklemektedir. Bu bilinlenme, elbette ki, yllar yl, belirli bir aznln egemenliine ve kar sis temlerine bal olarak smrlen halklarn kendi dzen lerini kurmalar, kendi siyasi iktidarlarna sahip olmalaryla sonulanacaktr! Bu sonu bir dzen deiimini ifade etmektedir. Halk, gerekten halktan yana politik ve toplumsal dzenlerin kurulmas, mevcut dzenden yararlanan ve ondan yana olan egemen evrelerce elbette ki istenmeyecek bir sonutur. te gericilik ilericilik nitelii, kiisel ynden, ancak bu deiim karsndaki tutuma gre kazanlabilecektir. lericilik-gericilik, gerek bir demokratik dzenden, halk bir ynetimden yana olup olmama sorunu biiminde ortaya knca, bat biimleri iindeki davranlar kiinin ilerici saylmas iin yeterli saylamayacaktr. Byle bir davran iinde

ki kiinin, toplum sorunlarnn zm ynnden tutuculuu, kendisinin gerici saylmas iin yeterli olacaktr. Szde Atatrklk, szde milliyetilik, szde devrimcilik gsterileri arkasnda her toplumsal ve politik geliime kar kan, bu geliimleri sulayan dzenin adamlarna, toplumsal elikiler ve ynler kesin izgilerle belirlendike daha ok raslamaktayz. Biimsel devrimlerden yana olan, layiklii ve ona bal deiimleri benimseyen ve bu nedenle de gemite ilericiden saylan birok kiinin devrimcilik anlay biimsellikten kurtularak dzendeki kkl yap deiimlerine yneldike, bu akmlara kar dzen deimez bartlaryla nasl ktklarn gryoruz. Parlamentoda bir sol muhalefetin douuna, snfsal bir gerek demokrasiye, ulusal bamszlk kavgasna, ekonomik bamszla, anayasa kurallarnn tam olarak uygulanmasna kar kan evreler, isterlerse smokin giysinler, ilerici deildirler, gericidirler. Demek oluyor ki, gericilik teriminin yeni yorumu, biimsel ve di nsel davranlara deil, snfsal ilikiler iindeki tuluma dayanmaktadr. Snfsal ilikilere bal toplumsal deiim ynnden tutuculuk, gericilik o lmaktadr. Ancak bu adan bir yorumlanma ile gericilik, gerek devrimc ilie direnen kart devrimcilik anlamn almakla, yerli yerine oturtulabilmektedir. Politik deyimler asndan da, dinsel nitelikte olsun olm asn, btn sac akm ve davranlar gerici nitelikledirler. Gerekten de, politik deerlendirme ynnden, sac grler dzeni, yapy savunan politik akmlardr ve bu nitelii iinde de ge ricidirler.

Soru 4: Gericilik akmlarnn dinsel ve snfsal trleri arasnda iliki var mdr?

10

Doal olarak, gericilik teriminin lkemizdeki toplumsal geliim iinde deien bu yorum biimlerini, tm olarak birbirinden kopuk anlamda kabul etmemek gerekir. Gericilik yorumunda yeni yeni varlan sonular gerekte bir tamlamadr. Yeni yorum biimi bize zellikle iki gerei g stermektedir: a) Gericiliin, yani toplumsal geliimlere kar kn, dinsel nitelikte olmas zorunlu deildir. Dinsel deerlendirmeler ve amalarla ortaya kan dzen tutuculuu, geliimlere kar k, tm gerici akmlarn sadece bir blm, bir trdr. Hangi zellikle ortaya karsa ksn, gerici akmlar, dzen deiikliine ve geliimlere kart olmak ynnden birbiriyle ilikilidir ve bir noktada toplanabilirler. b) zellikle lkemizdeki son yllarn geliimleri, dinsel nitelikteki g erici akmlara katlan halk kesimlerinin, layik grntler arkasna saklanan gerek gericilere alet edildiklerini bize gstermektedir. Dier bir deyile, son yllarda egemen snf durumunu iyice glendi ren komprador burjuvazi Trkiye zerine uygulad genel plann bir blmnde de dini kullanmaktadr. Halkn bilinlenerek komprador burjuvazi emperyalizm ibirliine dayanan dzene bakaldrsn engellemek ynnden, din bir kart devrimci ara saylmaktadr . Devrimci eylemlerin din asndan sulanmas, dzenin din asndan savunulmas, dinsel hisleri gl olan halk kesimlerinin, bilinsiz bir biimde, dzenden yana olanlar des teklemesini salar sanlmaktadr. Bu noktada, layik burjuva gericilii ile teokratik gericilik bir noktada dmlenmektedir. Dinci gerici akmlarla layik burjuvalarn yaknlamas, devrimci dnce ve eylem gelitike daha gze batar biimde ortaya kma ktadr. Nitekim, yakn zamanlara kadar Atatrklk, devrimcilik ve ilerici 11

11

lik deerlerini kimselere brakmayan, halk dinlerine ballklar nedeniyle sulayan szde ilericilerin, sol geliimin en lmlsna dahi kar ktklar, bu amala politik rgtler kurduklar grlmtr. Bu politik rgtler, deta emperyalizme sadk olduklar konusunda or taya pey srmekte, zamannda gerici diye suladklar ynlarn dinsel hislerini istismar ederek emperyalizme yatkn bir toplum yaratmak peinde grlmektedirler. Ksaca deindiimiz bu olgu, genellikle halktan gelen bir hareket gibi gzken ve layik dzene kar k anlamn tayan dinci gerici akmn, gerekte, daima belirli bir snfn kendi kar iin itelemesinin rn old uunu ortaya koymaktadr.

Soru 5: Layik burjuva gericilii ile dinci gericilik arasndaki ilikilerin ortaya knn ne denleri nedir ve Trkiye'deki gerici akmlar nasl bir plan iinde aklanacaktr?
Osmanl dnemi iinde genellikle ilmiye snfnca kt grlen deiimler, bu zmrece dinsel adan deerlendirilmi ve halk kart eyleme tahrik edilmitir. Cumhuriyetten sonra ise, eraf, yar feodal toprak beyleri layik dzene kar karak, halk bu dzene dman eylemlere itelemilerdir. Ne var ki, eraf ve aalar kendileri de layik bir gstermecilik iinde olmadklarndan, dinci gerici hareketin snfsal nitelii gze arpmamtr. Ancak devrimci eylemin ve dncenin gelimesinden sonra gericilik Trkiye'de yeni bir deiime uramtr; layik burjuvazi, dinci akmlar destekler, iteler duruma girmitir. Bu olgu, o zamana kadar rtl kalan gericilik akmlarnn snfsal niteliinin btn plaklyla ortaya kmasna yaramtr. Bu yeni olgu, bir bakma, ara12

12

c burjuvazi-eraf-aalar ibirliinin bir sonucudur. Bu ibirlii, gerici tezlerin konusunda da deiiklik yaratmtr. Yakn zamana kadar, sadece layik dzene kar kan dinci gerici akm, burjuva gericiliiyle birleince, emperyalizm, asker paktlar, az gelimilik, bamszlk konularnda da dinsel yorumlar belirmitir. Dinci akm, Anayasann layiklik dnda kalan t emel kurallarna da kar kan bir yapya sokulmak istenmitir. Bu, toplu ma egemen glerin ortaya koyduu toplumsal gerek ile Anayasa teorisi ar asndaki eliki nedeniyle Anayasaya kar kan burjuvazinin dini yan kuvvet olarak ele almasndandr. Ksaca belirtilen bu sonular, dinci gericilik anlay ile burjuva gericiliinin i ie ilikiler kurduunu, bun larn birbirlerinden ayr olmadklarn gstermektedir. Gericilik konusunda yeni yeni varlan sonular bu konudaki yllar yl sren yanlglar ortadan kaldrm, gericilii yalnkat ve srf dinsel anlamda ele alma alkanlndan bizi kurtarmtr. Ancak yeni yenidir ki dinsel akmlarn gerek izgisi ve snfsal ilikiler iindeki yeri belirmektedir. Fakat Trkiye'de gerici akmlar incelenirken, zorunlu olarak, dinci akmlara zellik tanmak, bunlarn devrimci eyleme kar klarn temel konu olarak ele almak gerekmektedir. Bu zorunluluk, tarihsel g eliim iinde, biimsel devrimci eyleme veya gerek devrimci eyleme kart glerin ounlukla dinsel nitelik iin de kmasndan domaktadr. Tarihsel geliime uygun olarak, 27 Mays sonrasnda belirgin duruma giren, dinci-gerici akmlarla burjuva gericiliinin ilikileri zerinde de duracaz.

13

OSMANLI TOPLUMUNDA GERC AKIMLARIN NTELKLER, AMALARI, NEDENLER

Soru 6: Osmanl toplumundaki dinci-gerici akmlar ne zaman balamtr?

Osmanl toplumunda slahat hareketleri diye adlandrlan yenileme abalarnn ba gstermesiyle birlikte, bu deiimlere kar kan dinci gerici akmlar da kendilerini ortaya koymulardr. Belirli bir tarihe iaret etmek gerekirse, XVIII. yzyln ilk yllar gerici akmlarn balangc olarak kabul edilebilir. zellikle XVII. yzyl, Osmanl Devletinin hzl bir gerilemeye girdii devirdir. Batnn kendine zg ekonomik dzeni teknik ilerlemeyi, zenginlemeyi salamtr. Keifler dnemi, batnn smrgecilik devrini am ve smrgecilik batnn hzla zenginlemesine, retim hznn ykselmesine, yeni pazarlar bulmasna ve teknik keifler yoluyla da teknolojinin retimde yer almasna yol amtr. Bu geliim, batnn teknik, ekonomik ve dnce alannda yepyeni bir dzene erimesini, gelimesini, ayn geliimi gerekletirememi lkeler, toplumlar zeninle egemenlik kurmasn salamtr. Ayn geliim tablosunu gsteremeyen ve ekonomik dzenini fetihlere, talana dayandran Osmanl Devleti bu durumda bat karsnda eski sava stnln de kaybetmi ve XVII. yzylda g dengesi iyiden iyiye batdan yana deimi14 14

tir. Teknik ve ekonomik geliime paralel olarak batnn yeni biimler iinde kurduu ordular, tmarl sipahi sistemine dayanan Osmanl ordularn her alanda yenilgiye uratabilmitir. Bu yenilgiler ise, zorunlu olarak, devletin talan olanaklarn da elinden alm ve ekonomik knt de balam tr. Bu ana ereve iinde gelien, Osmanllarn gerileyii, batnn ise gel iimi, slahat zorunluluu konusundaki inanlarn belirmesiyle sonulanmtr. O dnemde model olarak en gelimi toplum olan bat toplumu ele alnmtr. Islahat, bir anlamda batllama anlamna gelmitir. Bu batllama zorunluluuna inan ve bu ynde geliim nce ksm nitelik tamtr. Daha sonralar ise, btn kavrayan geni bir takliti batllama hareketine giriilmitir. Btn bu slahat, batllama hareketleri Osmanl Toplumu iinde kart glerle karlam, yer yer duralamtr. Bu kart hareketlerin genellikle dinci nitelikte orta ya kt da grlmtr.

Soru 7: Osmanl toplumundaki slahat hareketlerinin ynelileri ve nitelikleri nelerdir?

Osmanl mparatorluundaki kn temeldeki ne denleri nce kavranamam ve btn su orduya yklen mitir. Bu nedenledir ki, XVII. yzyln sonlarnda balayan slahat hareketleri, nceleri, sadece ordunun yapsyla ilgili olmutur. Bu nedenle de, Fransz modeline uygun aske rlik okullarnn kurulmasna ve yabanc reticilerin getirilmesine allmtr. Ne devletin biimleni ekli konusunda ve ne de toplumsal yap asndan bir deiime gidilmemitir. II. Osman'dan II. Mahmud'a kadar ba s orun, Yenieri rgtnn slah olmutur. 15

15

Mhendishane ve Tophanenin almas, Nizam- Cedit ordusunun kurulmas bu konudaki ilk admlardr. Bunlar, tarihsel geliim iinde, Asakiri Mansureyi Muhammediyenin, Mektebi Ulumu Harbiyenin kurulmas izlemitir. Devletin slah ile ilgili olarak IV. Murada, III. Must afa'ya, III. Selim'e sunulan deiik slahat raporlarnda, kn nedeni olarak hep ordunun durumu zerinde durulmu ve ie ordunun slahndan balanlmas tlenmitir. Koi Bey'in Risalesinde, Koca Sekban -bann Hlsat-l kelm fi redd-il avam adl raporunda, Ratip Efendinin Islahat Programnda, ordunun durumu zerinde durulmas ve ie buradan bal anlmas, gerek temellere inilememesi doaldr. nk kntnn somut rnei, ordularn drt bir yanda urad yenilgilerdir. Ordunun bu yenilgileri talan olanaklarn ve zenginlik kaynaklarn yok etmitir. Ordunun slah, eski zenginlik gnlerine dnn yolu olarak grlmtr. Ordu zerinde planlanan slahat abalar yannda, daha L le Devrinden balayan Fransz modeli deiimler de gze arpyordu. Matbaann kurulmas, baz endstri kollarnn gelitirilmesi, kitaplarn tercmesi gibi baz batya allar grlmt. Osmanllar uluslararas politika ynnden de batyla ilikiler kurmak hevesindeydiler. Ayn heves batda da grlyordu. Bu abalar, eski Osmanl Toplumuna yeni bir anlayn uygulanmas abalaryd; hi bir zaman dzeni tm kaplayan bir deiime ynelmemesine ramen, yine de dinsel tutuculuun bakaldrs ile karlat. Patrona Halil ayaklanmas (1730-1731), batya ynelii kfr sayyor ve eriat elden gidiyor barts ile yenileme eylemlerini kertiyordu. Patrona Halil ayaklanmasndan sonraki slahat hareketlerinin daha da ksm olduunu ve sadece orduy 16

16

la ilgilendiini biliyoruz. Bu deiikliin en kkl biiminin III. Selim dneminde gerekletirilmesine alld ve Nizam Cedit denilen yeni bir ordunun kuruluuna giriildi. Bu askerlik rgtnn kuruluu, gerekle, Yenieriliin kaldrtmas, Ulema snfnn sekinlik ve stnlnn terki ve batllama abalarnn bir blmyd. III. Selim, eskinin yannda yeniyi kurmak metodu iinde, Nizam Cedidi bir yeni olarak gryordu. F akat btn bu deiimlerin toplumun temel yapsna inmeyi ve onu deitirm eyi ama bilmediini belirtmek gerekir. Nitekim, gerek Anadolu gerek Rumelide bakaldrlar, feodal anari, ayanlarn devletikler kurmalar birbirlerini izliyordu. Bu kmazlarn ilmiye snfnca tek nedeni, Nizam Ceditti. Bu yeni kurulu, slmla karyd, eriat elden gitmekteydi ve III. Selim Hamidl-haremeyn namna elverili deildi. Ulema, Yenieri, ayan ve eraf, sonunda, III. Selime kar birleti. Moskof olurum da, Nizam Cedit olmam diyen Yenierilerden Kabak Mustafa bakaldry gerekletirdi. Ulema fetvay vermiti: Nizam Cedit, misli namesbuk bidati azime - rnei grlmemi derecede byk bir dine kar geli idi. Bu yola gidenler ldrlebilirdi. Kabak Mustafa'nn din ve eriat adna ayaklanma sn, bu gerici ayaklanmay ngiliz ve Fransz elilerinin de kkrtt bilinen bir ge rektir. Batdaki endstrileme ve teknik geliim nedeniyle artan retime pazar bulmak isteyen ve Osmanllar yar smrge durumuna drmek abalar iinde bulunan batnn, Osmanllarn belki de bir temel dzen d eiikliine varacak batllama, slahat almalarn engellemeleri doald. Bu olgu, dinci bir eylemin, emperyalist bir ama iin alet edilmesi ynnden nemlidir. 17

17

Soru 8: II. Mahmud dnemindeki slahat hareketlerinin zellikleri nelerdir?

Kabak Mustafa olayn izleyen dnemde, II. Mahmud'un yine salt ordu dzeyinde kalan yeniletirmelerini, Yenierilerin yok ediliini, Anadolu toprak dzeninin bozulmas sonucu treyen feodal beylerin Sened-i ttifak ile yetkilere kavumalar ve merkez otoritenin snrlandrlmas izledi. Bu ve buna benzer yzeyde ve ok dar alanda kalan deiimler dahi, slamc tutucularca sulanmtr. eyh Sal adnda birinin, giritii yenilik ler nedeniyle II. Mahmuda: Gvur Padiah, Cenab Hak senden, ettiin kfrn hesabn soracaktr. Sen islmiyeti tahrip ve laneti Muhammediyi zerine celbediyorsun demesi nldr ve deiimlerin islmclarca kfr sayldn gsterir. ok dar alandaki geliimleri dahi kfr olarak kabul etmesine karlk XIX. yzylda Osmanl toplumu ok daha geni yenileme eylemleri ile karlaacaktr. Yenieri Ocann 1826 ylnda kaldrlmas Ulemann fetvas ile olmutur. Ulema tarafndan verilen bu fetva, il miye snfyla padiah otoritesinin birlemesi anlamn tamaktadr. Bu birleme, tarihimiz iinde nemlidir. nk son yllarda, yenileme abalar her zaman, ulemann itelemesine ve desteine eklenen Yenierilerin madd gc ile e ngellenmiti. Ulema, Yenierilerin sonuna fetva verince, gerekte, yenilemeye kar ktaki kendi silhn yok etmi oluyordu. Yenierilerin kald rlmas, yenilemenin Osmanl toplumunda dourduu dalizmin (ikiliin) askerlik alannda kaldrlmas anlamn tayordu. Ordunun yapsndaki y enileme baar salam ve ordu artk yenilemelere kar kmayan, aksine, ona destek olan bir nitelie kavuturulmutu. Ordunun 18

18

bundan sonraki gelimesi de hep devrimci bir dorultuda olmutur. Yeni ordunun devrimci nitelii karsnda ulema yenilemelere kar kta yalnz kalmtr; yenilemeye bakaldracak madd gc bulamam tr. Bu sonu, yenilemeden, batllamadan yana yukardan aa atlmlar engellemeden gerekletirmek olanaklarn salad gibi, ordunun kend isinin de belirli bir sre sonra yenilemeyi isteyen, bu konuda iktidar iteleyen bir g durumuna girmesine yol amtr. Ayrca, batdaki yeni ve zellikle Fransz Byk Burjuva Devriminin yaratt dncelerin, bu devrimden esinlenen nerilerin de yurda gelmesinde, ordunun byle bir davran a kar kmayacak nitelikte olmasnn rol byktr. Nitekim II. Mahmud'un baz slahat hareketleri ve onu izleyen davranlar, ounlukla ilmiye snfnn direnmesine ramen, baarya ulatrlabilmitir.

Soru 9: Tanzimat ve merutiyet nasl bir amaca ynelmilerdi?

Islahat ve batllama olaylar iinde en nemlisi Tanzimattr. 1839 ylnn 3 Kasm gn Sadrazam Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Tanzimat Ferman, Osmanl Devletinin gerileme nedenlerini inceleme ve saptamayla ie balar. Bildiriye gre, 150 yldr eriata uygun davranlmamas, din balarn zayflamas, kn nedenidir. Bildiri, zm yolunu, k iin kabul ettii nedenle eliik bir biimde , yeni kanunlarn yaplmasnda bulmaktadr. Bu kanunlar, genellikle, can, mal ve namusun korunmasyla, vergi adaletiyle ve askerlikle ilgili kanunlar olarak gruba ayrlmaktadrlar. Bu kanunlatrma aba ve amalar, gerekte, Padiahn snrsz yet19

19

kilerini snrlamaya ve merkez, kudretli bir devlet kuruluunun sistemletirilmesine ynelmekteydiler. Nitekim bu ama etrafnda baz deiikliklere giriildi ve yenilikler getirildi. Fakat bunlarn devleti kntden kur taramayaca akt. Nitekim, 1856 Islahat Ferman, Tanzimat Fermann tamamlamak amacyla karld; ayn amalar tekrarland. 1. ve 2. Merutiyet ve bunlar hazrlayan 1876 Anayasas ile 1909 Anayasa deiiklikleri de, hemen hemen ayn amalar gdyordu: Devleti kurtarmak. Bunun iin de, siyasi planda geni deiikliklere varlyor, padiahn yetkilerinizi snrlandrld bir siyas yap iinde, kii zgrlklerinin ve buna uygun dzenin kurulmasna allyor, bunun yannda bat kurulu ve sistemlerinin de yurda getirilmesi istenili yordu. Bu yolla, bat sistemlerine uygun siyas ve kurulu dzeni iinde, batllalabilecei, kntden kurtulunabilecei, batya kar klabilecei sanlyor du. Unutulan, yaplan ilerin sadece st yapy ilgilendirdii ve toplum dzenindeki ekonomik ilikilerdeki deiiklikler gerekletirilmedike batdan alnan siyas sistemlerin ve kurulularn basit birer taklitten teye geemeyeceiydi. Bu geree varabilmek iin 1960 sonralarn beklemek gerekecekti, Bu geree varlamad iindir ki, sadece siyasal planda derin deiimler getiren II. Merutiyet dahi 31 Mart direnii, dinci gericilii ile karlayordu.

Soru 10: Tanzimat ve merutiyet dnemindeki batllama hareketlerinin temel nitelikleri nelerdi?
Tanzimat ve sonrasnda giriilen yenilik abalarnn en nemli nitelii, belki de, aadan yukarya bir iteleme sonucu olmamalardr. Avr upa'daki burjuva de20

20

mokratik dzen anlayyla ilgi kuran belirli kadrolar aydnlar siyas iktidar zorlamlar ve siyas iktidar kendi yetkilerini kendisinin snrlamasna raz etmilerdir. Bu bakmdan, slahat hareketleri daima yukardan aaya bir aydn kadro basks ile gereklemitir. Halk, gerekte, bu deiikliklerden fazla etkilenmemi, bu deiiklikleri umursamam ve kendi dnda grmtr. Yaplan deiikliklere halk hi bir zaman iin kendiliinden ba lamam ve bir deiiklik ihtiyacn duymamtr. Deiiklikler de, halka somut bir ey getirmedii, onun yaantsnda bir zenginlik ve mutluluk yaratmad iin, aydn kadrolar ile halk arasnda ilikiler, deiimlerden so nra da, kurulamamtr. Bu deiiklikler, gerekte, yeni brokrat kadro ve yeni bir siyas rgt biimlenmesinden baka sonu dourmamtr. Bu deiiklikler de, gerekte, o dnemde Osmanl toplumuna egemen olan bat kapitalizminin iteledii ve kendi gvenlik ve amalar ynnden gerekli grd deiikliklerdir. Batnn endstrileme dnemi dnda kalan Osmanl toplumu, batnn pazar durumuna girerek yar smrgelemitir. Bu yar smrge yapsnda, bat kapitalizmi kendi anlayna uy gun bir siyas yapy desteklemitir. Gen Osmanllar ve Jn Trkler in burjuva demokratik zgrlk anlay iin yapt mcadele, zgrlk mcadeleleri olarak adlandrlm ve temelinde batllamay getirmitir. Bu mcadele, gerekte, mutlak iktidar ile baty temsil eden aydn kadrosu arasnda gereklemi, snfsal bir nitelik hi bir zaman iin kazanamamtr. Aydn kadrolar, belki de iyi niyetle, bat dzenini yerletirme abas iinde hem halkla ters dmler ve hem de smrgecilerin iine gelen bir kltr ikilemesine yol amlardr. nk, batl kadrolar dahi hi bir zaman iin kkten bir deiimin savunucusu olmam lardr. O kadar ki, bat bir btn olarak st yap asndan dahi ele alnmam, eski 21

21

yapnn yanna yeni biimlerin getirilmesine allmtr. Jn Trklerden sonra baty tm olarak ele almak eilimleri belirmise de, bunlar da eskiyi ve geleneki yapy ortadan kaldracak toplumsal yap deiikliklerine gi tmemiler, Tanzimattan bu yana beliren her konudaki er'i ve bat modellerinin birlikte yaamas sistemi varln korumutur. Sonuta toplumun deiik tabakalar arasnda anlay deiiklikleri oalm, deiik tabakalar birbirine yabanclamtr. Bu durum ise, halkn yeni kadrolara dmanl n dourmu, yeni dzen gvurlukla sulanm ve smrgecilik sistemi, dier etkenler yannda, bu kltr ikiliinden de yararlanmtr. Ks mci, temele inmeyen ve taklit batllk, emperyalizmin kl tr etkilemesi ve kendinden yana, toplumdan kopmu bir aydn tipi yaratabilmesi olanakl arn salamtr.

Soru 11 : 31 Mart Vakas diye anlan olay nedir?

Tarihimizde 31 Mart Vakas olarak adlandrlan olaylar, II. Merutiyetin iln srasnda Rumelinden s tanbul'a getirilmi olan 4. Avc Taburu eratnn, eriat isteriz bartlaryla Sultanahmet'te toplanmalaryla balamtr. Gvur saylan baz devlet adamlarnn yurt dna kartlmasn, eriatn tam uygulanmasn, batdan alnm okul sisteminin kaldrlmasn, alayl subaylarn grevlerine dnmelerini v.s. isteyen bu kalabalk bym, kan dkmeye kadar ii gtrmtr. Hamdi avu, Blkemini Mehmet, Ahmet Rasim, Avni Hoca, Temyiz azas Haydar Efendi, hareketin asker ve ilmiye snfndan gelen liderleridir. Hareketin liderleri, isteklerini Yasama Organnn krslerinden de belirtmilerdir. Olaylar 31 Mart-11 Nisan 1325 olaylar, siyas hayat etkilemi, Hseyin Hilmi Paa Kabinesi dm, 22

22

Meclisi Mebusan Bakan Ahmet Rza Bey istifa etmi tir. Padiah, Hatt Hmayununda, eriat esaslarna bir kat daha dikkat edilmesi zorunluluuna iaret edilmitir. slamc akmn saldrganl gittike artm 24 Nisan 1909 tarihinde stanbul'a giren Mahmut evket Paann Hareket Ordusu olay kanl bir biimde bastrm, Abdlhamid tahtndan olmutur. Olayn, Bergama, Karahisar, Adana, Erzurum, Diyarbakr, Van, Med ine ve am'da abuk bastrlan baz sramalar da grlmtr . 31 Mart Vakasnn kimin itelemesi ile gerekletii konusunda ta rtmalar bugn dahi srp gitmektedir. Bazlarna gre, 31 Mart Vakas Padiah Abdlhamid'in ttihat ve Terakki Frkasnn ceberut iktidarndan kurtulmak, Merutiyeti yeniden sndrmek iin giritii bir harekettir. Nitekim, bu hareketin ttihat ve Terakkiyi ykacan sananlar ve bunu umud edenler vardr. Osmanl Gazetesinin 5 Nisan 1325 tarihli nshasndaki mektubunda Prens Sabahattin bu umudunu aka belirtmitir. Osmanl Gazetesi, ttihad ve Terakkiye kart gruplarn, bu olaylardan yararlanarak Heyeti Mttefikai Osmaniye kurmalarn nermitir. slamc Cephenin yayn organ Volkan'da da, olay ven ve ttihad ve Terakki ynetimini gvurlukla sulayan yazlar kmtr. Serbesti, Mizan gazeteleri de, 31 Mart olayn Merutiyeti glendiren olay olarak grm, eriat yaasn bartlaryla selmlamlardr. Halkn da ayn gr ve duyguda olduunu belirtmek gerekir. Olay, ttihat ve Terakki ynetimine kar olan, onu gvurlukla sulayan halk tarafndan desteklenmi ve islma dn eylemi olarak yorumlanmtr. Halka gre, bakaldrnn tek hedefi, ttihat ve Terakki gvurudur. 31 Mart olaylarn, ttihat ve Terakkinin kendisinin tertipledii k onusunda iddialar da vardr. Bunlara gre, 23

23

ttihat ve Terakki, salt Abdlhamidi devirebilmek iin bu olaylar tertiplemi, kendi politikasna engel grd mslman padiah tahtndan indirip mutlak iktidarn kurabilmek ynnden bu olaylara bavurmutur. erif Bey'e, Mizanc Murat Bey'e gre, 31 Mart yar kalm bir harekettir ve irtica olmayan bir muhalefet hareketidir. Bu muhalefet hareketini, muh alefeti ezmek isteyen iktidar, yani ttihat ve Terakki Frkas dzenlemitir. Bu gr, gnmzde de, Abdlhamid'i Ulu Hakan sayanlarca tekrarlanmaktadr. Olaylar kimin tarafndan itelenmi olursa olsun, so nuta ttihat ve Terakkinin kazanl kt ve mutlak parti diktatrln kurduu bir gerektir.

Soru 12: 31 Mart olaynn ynelii ne olmutur?

Bize kalrsa, 31 Mart Vakasn kimin iteledii pek de nemli deildir. nemli olan, harekette savunulan grler ve an toplumsal yaps iinde hareketin yeridir. Gerekte, 31 Mart olaylar lkenin 0 gnk koul larnn yaratt doal bir olaydr; batllama ve slahat ad altnda biimsel bir yap taklidine kar halkn din itelemelerle bakald rs olaydr. Bu olay Abdlhamid tarafndan itelenerek yaratlm olsa dahi, Padiahn evresi dnda kalanlarca desteklenmesi olayn politik bir istismarn dnda baz anlamlar tadn da gstermektedir. 31 Mart gerekte, halkn kendinden kopuk aydn kadrolarna kar bakaldrdr; bu ba kaldr slamc bir nitelik iinde su yzne kmtr. Dinsel inanlar, bakaldranlar birletiren ortak unsurdur. Hareketin, okullulara, yeni politik kadrolara, bat tipi sistemlere kar k, dinsel inanlar arkasnda halkn kendisine yabanc grd oluumlara kar ktn gs -

24

termektedir. Deiimlerin biimsel ve yzeyde kal, elbette ki kart halk klaryla karlaacakt. Bu nedenle 31 Mart olaylar bir srpriz olarak, beklenmeyen bir olay olarak yorumlanamaz. Nitekim, olaylardan bir hafta nce, Saidi Nursi ve Dervi Vahdeti tarafndan kurulan ttihad Muhammedi Frkasnn kuruluunun aklanmas, Volkan Gazetesindeki yazlar, gelecek bir patlamay aka haber vermitir. Volkan, Osmanl Toplumunun kntsn, toplumdaki sefaleti kabul etmektedir. Bunun nedenini ise, dinden ve ahlktan uzaklamakta, Merutiyet denilen zulmde bulmaktadr. Batya yneli bir eytanlar devri yaratmtr. Bu eytanlar devrinin ba sulular ise, Jn Trkler ve programlarnda er'i kurallara uygun hkmler bulunmas na ramen ttihat ve Terakki Frkasdr. eytanlar devrine son verme grevi, ilmiye snfyla orduya dmektedir. Bu yolla, eriat Ahmediye kanunlarn ve dzenin egemeni, tek temel kural olmaldr. Nitekim ttihad Muhammedi Frkas, tm anlamnda bir siyas parti olmayp, btn mslmanlarn doal yesi olduklar bir slm birliidir. Bu frka, iktidarlar dahi, er'i erif adna denetleyecektir. Partinin asl bakan da Hz. Muhammettir. Bu nitelii iinde Frka dinci, ihtillci ve btn slm lkeleri zerindeki amalar ynnden beynelmilelcidir. Bu slamc akm, deiiklikleri kendine yabanc gren ve geleneki yaplar iindeki halktan da destek bulmutur. zellikle, ttihat ve Terakkinin, alayl memurlar subaylar tasfiyesi, ilmiye snfndan olanlarn askerlik yapmalarna karar verii, iktidarn kendi muhalifi g azetecileri ldrtmesi, slamc akmn daha da desteklenmesi ile sonulanmtr. Bu ekilde, ekonomik sorunlar, siyas bask, hemen dinsel kurallara aykrlkla birletir ilmi slm yap bir ekonomik sistemin, siyasi dncenin kar-

25

t tipiymi gibi, slamc bir anlay etrafnda birleme olmutur. eriattan uzaklald, dine sayg kalmad, gvurlald iddialar, gerekte dier alanlardaki huzursuzluk ve honutsuzluu ekillendiren ortak itici duy gudur. Halk, 31 Mart olaylarnda ttihat ve Terakkiye kar karken, gerekte, onun politik ve ekonomik tutumuna kar kmaktayd. Kart eylemin dinsel yn, gerek etkenleri rten, halk birletiren bir duyguydu ; halkn bilinsiz aray iinde gerek sorunlarla dinsel kurallar birletirmesi, aralarnda ilgi kurmas sonucuydu. Bizce gerek olan bu ereve iinde, u veya bu grup veya kiinin halk din adna itelemesi, dinin istismar sz konusu olabilir. Fakat gerek eylemci gcn harekete geiinde gnn koullarndan duyulan honutsuzluk, bir aydn despotizmine bakaldr, halka bir ey getirmeyen deiimlere gelenekler adna gsterilen tepki temel olarak grlyordu. 31 Mart olaylar, uzun sren bat taklidi deiimciliin salad birikimlerin patlamas olarak belirirken bize iki byk gerei gstermektedir. Halka bir ey getirmeyen, stten gelen, halka dayanmayan kadro hareketleri, brokrat zorbal erge halkn direnciyle karlamaktadr. Bu tr deiimler, sosyal yapya inerek, temel yapda deiimleri gerekletirmeden hi bir zaman halk tarafndan desteklenmemekte, benimsenmemektedir. Halk, deiimleri gerekletiren ve kendisini halktan stn gren aydn kadrolara dman olmaktadr; aydn kadrolarla halk arasnda ilikiler kurulamamaktadr. 31 Mart olaylar, bu durumlarda slamc tezlerin daha kolaylkla benimsenebildiini, halkn sorunlarn zm yollann dinsel inanlar sisteminde bulduunu, din inanlar sistemlerin politik ve ekonomik dnce ve sistemlerin kartym gibi ortaya srldn gstermektedir. Bu srada, gelenekler ve nyarglar iindeki hal26

26

kn, din adna istenilen yerlere de itelenebildiklerinin en belirgin rnei 31 Mart olmaktadr. Bu gerek, 31 Marttan nceki dinci kart eylemlerde grld kadar Cumhuriyet iindeki olaylarda da grlmtr.

Soru 13: Toplumdaki deiim ve geliimlere kart hareketlerin tarihimizde ounlukla dinsel grn arkasnda ge reklemesinin nedenleri nelerdir?
Deiimlere kart eylemlerin ounlukla dinsel nitelik iinde beliriinde islmiyetin doktrin yapsnn da rol olmutur; gnmzde de olmaktadr. Deiik dncelerdeki insanlar ortak bir eylem iinde birletirebilmekte, ynlar aldatmacada ve bilinsizce eylemlere s rklemekte din en etkili bir ara olmutur tarih iinde. Dinsel duygular, gr farklarna baskn gelmi ve ynlarn dinsel nitelikteki eylemler etrafnda toplanmalar salanabilmitir. ounlukla dinsel duygular, kart dev rimci akmlardan yarar bulunanlarn halk pelerine ta kabilmek iin istismar ettikleri bir deerdir. Bu istismar yoluyla, ynlar zaman zaman kendil erinden yana devrimci eylemlere kar kartlabilmilerdir. Tarih iinde, orta ada, dinin bu biimde kullanlna tank olmaktayz. Btn dinler iin ortak olan bu ynde kullanl, islmiyetin dnya gr iinde, mslman lkelerde ok daha kolay ve etkili olabilmitir. Btn dinler ve bu arada Hristiyanlk, siyas iktidar ile ilikiler kurmu, siyas iktidar etkilemi ve siyas hayat iinde rol almtr. Gnmzde de, kilise siyas hayat etkilemektedir. Fakat, Hristiyanln siyasi hayat iinde rol al fiil bir durum olarak belir mitir ok zaman. Dier bir deyile, Hristiyanln ve dier bir 27

27

ok dinin, dnya dzeni ile ilgili kendilerine zg sistemleri, dogmalar mevcut deildir. Bu nedenledir ki, hrstiyan lkelerde teokratik devlet dzeni dinin zorunlu, emredici bir sonucu olmamtr. Gnlk davran b iimlerinin, toplumsal yap deiimlerinin, siyas sistemlerin temel kurallar, Hristiyanlkta birer dogma olarak biimlenmediinden, gerekletirilen deiimlerin dinsel adan deerlendirilmesi zorunluluu da ortaya kma mtr. Bu tr deiimler ve zellikle layik siyas yapya gei, hrstiyan lkelerinde, sadece karlarn yitiren kilisenin direniiyle karlam ve fakat layik siyas yapnn dinsel dogmalara aykrl ne srlememitir. Gerekte de, hrstiyan lkelerde, dinsel ve siyasal iktidarlarn ayrl bandan bu yana kabul edilmi, sadece bu iki ayr kaynaktan gelen iktidarn stnl kazanma sava doktrinde ve eylemde kendisini gstermitir. Sonuta da, geliimler, dinin temel uhrevi kurallarna, aykr dmedike kilisenin kesin direniiyle karlamamtr. Dier bir deyile, kilisenin siyas hayat iindeki etkenlii azaltlabilmi, deiimlerin uygulanabilmesi dinsel bir vizeye bal kalmamtr. slmiyet ise, hristiyanlktan farkl olarak, ahretle ilgili konular dnda, kendine zg bir yaay ve siyasal sistem dzeni de kurmutur. Siyasal ve dinsel iktidarlar atm islmiyette yoktur ve iki iktidar ayn elde toplanmtr. slmiyetin resm din olarak kabul, belirli bir siyasal bii mlenmeyi de zorunlu klmaktadr. slmiyet, dnyev her sorunu zmledii, en kiisel davran biimlerini dahi dzenleyici kurallar getirdii inancndadr. Siyasal ve dinsel iktidarlarn bir elde birleii, dnyev sorunlarn dinsel kurallarla dzenleni i, mslman devletlerde btn st yap kurulularnn ve toplumsal hayal ile ilgili davranlarn din adan deerle ndirilmesi ve biimlenmesi sonucunu, bir bak28

28

ma da, zorunluluunu dourmutur. Bu oluum, top lumdaki her deiimin dine uygun olmasnn aranmas durumunu yaratmtr. Toplumsal oluum ve deiimlerin geerli olabilmesi, din adna bu konuda karar vermee yetkili olanlarn dinsel vizelerine bal kalmtr. rnein Osmanl Toplumunda eyhlislmn fetvas bu vize grevini grmektedir. Sonuta ilmiye snf btn topluma egemen olabilmi ve bu snf kendi karlarna ve anlaylarna kart her trl davrana olumsuz tepki gsterdiinde halk arkasndan srkleyebilmitir. Tm olarak dinsel nitelikteki bilimi temsil eden, layik bir bilimsel geliime olanak tanmayan ulema, topl umu kendi gr asndan dzenlemek, yneltmek yetkisini ele geirmitir. Ulema, Yenierilerde de kendisinin vurucu gcn bulmu ve btn siyasal -toplumsal hayata egemen bu iki g, en ksmci deiimlere dahi kar kmak kolaylna eriebilmitir. Bu glerin tutuculuu lsnde de, toplum tutucu, donuk bir yap kazanmtr.

Soru 14: slm siyaset kurallarna gre egemenli in kayna nedir?

Yeni bir toplum dzeni getiren slm dininin kurallar eriat olarak isimlendirilmitir. eriatn kaynaklar olarak da, Kur'an, snnet, icma mmet ve kyas fukaha kabul edilmitir. eriat, idare edenleri ve idare edilenleri ilgilendiren sorunlar kapsamas ynnden temel baz kurallara varmtr. Siyas gelimelere uyarak ortaya kan Fkh (slm hukuku) da, uygulannda deiebilmekle beraber temel kurallar y nnden deimez saylmtr. Temel ynden deimeyen fkhn gelimeleri izleyememesi nedeniyle de, hukukla 29

29

hayat arasndaki ilikinin kurulmasna ynelen urfi hukuk domutur. eriata dahil olmayan ve zellikle kamu hukuku alannda yeni sorunlar karlamak iin konulan urfi hukuk kurallar da gerekte kaynan e r'i temellerde bulmu, bu temellere uygun olmak zorunluluunu duymutur. Bu bakmdan urfi hukuk bir bakma layik ve sivil bir hukuk nitelii tamakla beraber, temelde yine de dinsel kalmtr. Kald ki, ulemann tutuculuu, dogmatik banazl urfi hukukun gelimesini de engellemitir. slmn siyaset kural: slam hkmeti emreder cmlecii ile aklanabilir. Bu kural ile, din ile devlet birletirilmekte, siyasal ve dinsel iktidarlar ayrm kesin bir biimde reddedilmektedir. Devletin amac ve fonksiyonu da eriat yerine getirmek olmakladr. Bylece slm devlet eliyle btn toplumu denetleye bilmektedir. Siyasal grevler dinsel zorunluluktur. Ynetenler ve ynetilenler ayrm eriatn bir emri olmakladr. Hkmet mminler zerinde farzdr. dare edenler, Tanrnn ve Resul Peygamberin yan sra btn mminle re yaygn emirler verebilirler. dareciler Egemenlik Tanrya ait olduundan, Velayeti amme ad verilen siyas iktidar kullanabilirler. Velayeti amme ister raz olsunlar, ister olmasnlar bakalar zerine sz geirmektir. Bu siyas anlay iinde, Omnis Potestas a Deo - Her eit iktidar Tanrdan gelir kural islamda da yerini bulmutur. Bu genel kuraln sonucu olarak, siyas iktidar lke iinde kullananlar, ilh iradenin yerine getiricisi olmakladrlar. Mslmanlarn bir siyas organizasyon kurmalar, bu organizasyonu yneti biimleri, siyas iktidar kullanma ve dzenleme leri, toplum hayatna yn vermeleri, hep tanrnn emir ve iradesinin sonucudur. Tanr iradesi bu kadar st, kavrayc ve dzenleyici olunca, dzen ve Tanr emirlerine 30

30

ve iradesine uygun biimde olumaldr. Her trl davrann bu iradeye uygunluu aratrlr. Geliim ve deiimlerin de ayn ereve iinde gereklemesi gerekir. Bu uygunluu denetleyen ise, din adna konuma ye tkisine sahip olan kiilerdir. Tanrnn iradesi, ancak bu uy gunluk olduu takdirde, yeryznde gerekleebilecektir.

Soru 15: slm kurallara gre, slm devleti nasl olmaldr?

Bir Tanr kanunu olan eriat, mslmanlara neye inanacaklarn nasl hareket edeceklerini gstermektedir. eriat, siyas iktidar ynnden, teokratik bir dzeni zorunlu klmaktadr. slm, hkmeti emrettii iin, siyas iktidar yapsnn da er'i ve din bir yapda olmas zorunluluu ortaya kmaktadr. Siyaset din biliminin bir koludur. slm lkelerinde teokratik yapnn bir sonucu olarak: a) Devletin bir Tanr emri olduu, b) Devletin Tanrnn iradesine gre yneltilecei, c) Devlet bakannn eriat korumakla grevli olduu, d) Milletlerst bir teokratik devletin gerekletirilebilecei kabul edilmitir. Bu temel kurallar iinde, siyas iktidar da slmn dogmalarna uygun biimlenmitir. Mslmanlarn bakan, Allann Peygamberine halef olan Halifedir. Halife sadece din bir bakan deildir ve ayn zamanda hkmet de eder. Maverdi'ye gre Hilfet, Peygambere halef olan bir kiinin, dini savunmak ve dnyay idare etmek devi ile tehiz edildii iktidardr. Halife btn mslmanlarn ba olarak, tek tek lkelerin devlet bakanlarnn da stnde, evrensel bir iktidar sahibidir. H 31

31

lefai Raidin devrinden sonra, hilfet irsiyete, hanedan esasna bindirild ii iin, salt teokratik monari yapsn kaybetmi ve saltanat ile teokratik monari karm ortaya kmtr. dare edenlerle edilenler arasndaki bir szlemeye dayanan Hilfete geli, Halifeye eriat korumak, anlamazlklar zmlemek, cezalar uygulamak, mslmanl gelitirmek v e slmiyete uygun bir toplum dzeni kurmak gibi grevler yklemektedir. Halifenin mutlak iktidar hi bir meclis tarafndan snrlandrlm deildir. cma mmet, bavurulmas gerekli bir yol olmakla beraber, halifeyi balayc yetkileri yoktur; salt bir danma yoludur. lhi irade daha ziyade ulema aracl ile belirtilmektedir. Kural koyma yetkisi Halifeye aittir. Genel iradeyi belirten ulemanin bu yetkisi gittike genilemi, toplumsal geliim ve deiimler iin zorunlu bir vize durumuna gelmitir. Yarglama yetkisi de, esasta, Tanr adna devlet bakanna dmek tedir. Sadece mslman devletlerin bymeleri, Halifenin siyas bir otorite durumuna gelii, yarg yetkisinin fiilen Halife tarafndan kullanlabilmesini engellemitir. Bu yetki delegasyon usulyle Kad denilen zel memurlara verilmitir. Kanunlarn yorumcusu ve uygulaycs olan kadlar gitgide bamsz bir k urulu olmulardr. Kadnn uygulayaca kurallar ve uygulama usulleri tm dinsel yapdadr ve eriata uygun olma zorundad r. Dier bir yarg organ da Mftlklerdir. Bir bakma yasama grevi de gren mftler, kendisinden hukuki ve din konularda din asndan hkm isteni len kiilerdir. Mftnn eriata dayanarak verecei cevaba Fetva denilmitir. Mftlerin fetvalar, her trl davran dinsel adan deerlendiren, olumlu veya olumsuz sonuca varan vizelerdir. slmda devlet bakanlar, yasama ve yargnn yannda yrtme erkini de kendi kiiliklerinde to plamlardr. Yrtme organize olabilmitir. Teokra32

32

tik nitelikteki bir monari dzeninde, vezirlik, emirlik, sahibl mazalimlik, nakiplik, muhtasplk gibi deiik grev organlar, teokratik monarinin yrtme sistemi iinde belirmitir.

Soru 16 : slm siyaset kurallarna gre, devlet karsnda kiinin durumu nedir?
Mslmanlkta, kiileri bir araya getiren birletirici ba, ne rk, ne dil, ne de milliyettir. Kiileri birletirici ve slmiyetin emrettii gibi bir arada, dayanmal geni bir toplum halinde yaamalarn salayc tek unsur dindir. Bu bakmdan slm devletlerinde millet ten deil mmet ten sz edilebilir. slm mmeti, deiik snrlar ve lkeler iinde, hatt eitli milletler halinde yaayabilirler. Bal bulunduklar siyas iktidarlar da ayr ayr olabilirler. Fakat, eitlilik iinde birlik dncesine dayanan mmet olma duygusu, btn bu deiik unsurlar birletirir. Ayn ve tek kanuna, eriata tabi insanlar ve toplumlar bir arada yaayacaklardr. mmet, bir szlemenin sonucu olarak slm bir otoriteye mutlak ballk anlamn tamaktadr. nsann sosyal bir yaratk olmas Tanrnn iradesinin rndr. Tanr ve Peygamberi ile halk arasnda siyas mi sak sz konusudur. Bu misak, Tanrnn tek tarafl iradesiyle gereklemitir. Tanr, misakn tarafn, hangi topluluklarla yaplacan tek tarafl tayin eder. Bu ekilde, btn mmetin bal olduu, uymak zorunda bulunduu din yapdaki siyas iktidarn meruluu ve kayna Tanrca sa lanmaktadr. Tanr, kiilerin her konuda tabi olacaklar dzeni ve kurallar saptamtr. Kii, Tanrnn koyduu kurallara kaytsz ve artsz uymak zorundadr. Kiinin, ibadette, gnlk davranlarn 33

33

da ve siyas iktidar ile olan ilikilerinde uyaca kurallar, Peygamber aracl ile Tanr tarafndan kullara bildirilmitir. Peygamber, hem Tanrsal dzeni kurmak ve hem de bu dzene uygunluu denetlemekle g revlidir. Siyas iktidarn, toplumsal dzenin kaynaklar halkn dnda olduuna g re, halkn bu konuda bir iradesi sz konusu olamaz. Halk, Tanr tarafndan, Tanr iin idare edilmektedir. Kiinin, Tanr emirleri karsnda buna uyup uymama konusunda bir seim hakk yoktur ve gnlk davranl arnda dahi bu kurallara uymak zorundadr. mmeti birletirici unsur din olduuna gre, ayn dinden olanlar, mslmanlar ancak eit saylabilirler. Bu eitlik ve tm mslmanlarn Tanrya kul saylmalar sonucunda slm her trl snf ve sosyal ayrcal inkr etmektedir. Kiinin kiilii Tanrya kul oluundan gelmektedir. nsanlk mminlikle e anlama gelince, btn mminler de edeer olacaktr. Bundan kan dier sonu, mslman olmayanlarn, mslmanla eit kabul edilemeyiidir. Teokratik Osmanl toplumunda, Tanzimat Ferman ve 1876 Anayasasnda, dier din sahiplerinin de bir er kiilik olarak kabul aka belirtilmise de, bu anlay bugnk anlamnda bir dinsel eitlik deildir. Mslmanlk dndaki din inanlara bir tolrance tannmtr. Tanr, yarattklarna, onlarn Tanrlar olup olmadn sormu ve insanlar da onun Tanrlna ahadet etmilerdir. Tanrya kar olan bu metafizik kulluk karl, Tanr da kiiye akl, irade, zgrlk ve dokunul mazlk vermitir. nsan, kendi benzerine kar zgrdr. Bu zgrlk Tanrya kar ise, ancak Tanr dzenine uygun davranmakla mmkndr. Tanr dzeninin dnda bir zgrlk sz konusu olamaz. Devlet, Tanr dzenine kiinin uygun davrann salamak ve denet 34

34

lemek zorundadr. Bu uygun davran, deiik dinsel ekollere gre ayr llere balanmtr. Cebriye ekol, slm fanatizmini, banazl temsil etmekte ve kiisel iradeyi reddetmektedir. Mutezile akmnca aklanan Kaderiye ekol rasyonalisttir. Orta yolcu, sentezci Ehli Snnet ekol ise, kiiye ancak bir iradei cz'iye tanmaktadr. Bu ekoln grlerine paralel olarak kiinin siyas iktidar karsndaki durumu ve itaat zorunluluunun derecesi konusunda da deiik sonula ra varlmaktadr.

Soru 17: Osmanl devletinin slm teokratik yapsnn nitelikleri nelerdir?

Osmanl teokratik monarisindeki yapnn da, ge nel izgileri ynnden, slmn siyaset kurallarna uygun dtn grmekteyiz. zellikle Halifeliin Osmanllara geiinden sonra, mparatorluk yapsnn tam a nlamyla slm bir siyas yapya vard tarihsel bir gerektir. zellikle, Devlet Bakan da olan Halifenin csarien yaps, mutlak sultanlk nitelii Osmanl Devletinde aka grlmtr. Osmanllardan nceki eski Trk Devletlerinde sz konusu olan siyas iktidarn yaygnln Osmanl toplumunda grmemekteyiz. Eski Trk devletlerinde kut adn t ayan en yksek emretme kudreti, zaten oligarik bir yapdan merkezlemi bir yapya gemi, Hakan iktidar merkezlemiti. Hakan tanrya benzetilmi, iktidar Hakann kiiliinde dinselletirilmiti. Giderek kutsallatrlan Hakan, cha rismatique bir nitelik kazanmt. Siyas iktidarn kutsallatrlmas, iktidarn elde edili biimlerini de etkilemi ve hanedan sistemine varlmt. Kutsallatrma btn soy iin yaplmt. Buna ramen eski Trk dev 35

35

letlerinin tm anlamyla teokratik yapda olduklar sylenemezdi. Trklerin deiik dinleri kabul etmeleri, halkn deiik dinlerden olular, bu deiik dinlerdeki kiileri bir arada tutabilmek zorunluluu, iktidarn belli bir dine gre ynetilmesini engelliyordu. Bu nedenle de, i ve d politikada din rol nemli olmam, din birlii yerine millet birlii sz konusu edil ebilmitir. nsanst ve ilh deerler, sadece, siyas iktidarn ele geirilii, bu iktidarn srdrl, iktidarn meruluunun kantlan ynnden etkili olmutur. Fakat, toplum yaps ve siyas hayatn ileyii, tabiatst kuvvetlere dayanan kurallarn ve onlarn uygulayclarnn esiri olmamtr. Osmanl toplumu daha balangta slmiyete dayanan bir teokratik yapya eilimliyken bu nitelik Hilfetin Osmanllara geiindin sonra ok belirgin duruma girmitir. Btn deiim, geliim ve gnlk davranlar dahi din kurallaryla snrlanmtr. Siyas iktidarn kayna yine din nitelik tarken, devlet bakannn dinsel otoritesi kendine zg bir nitelik olmaktan karak, Tanrdan yansyan bil duruma girmitir. mmet dncesi, kiiyi din kurallaryla snrlayc, davranlarn balayc etki yapmtr. Bu ekilde, din eskisine oranla, toplumsal dzende ok daha etkin duruma girmitir. Siyas iktidar fiilen kullanan Sadrazam'n yannda, onunla eit durumdaki eyhlislm dinsel iktidarn kullanln temsil etmitir. Dinsel otorite, siyas otoritenin davranlarn da snrlayan bir kudrete gelmi ve dinsel vizeyi almadan siyas bir davran geerli saylmamtr. Bu durumda, toplumsal geliim, dinsel anlayn izin verdii lde gerekle ebilmi, bu konudaki tutuculuk, toplumun geliimini engelleyebil mitir. Toplumsal hayat ile din kurallar arasndaki bunca sk ballk , halkn dinsel duygular ile madd so36

36

runlar birbirine karm i ie bir biimde kavray, her trl yeni davr an da din asndan deerlendirmesi sonucunu dourmutur. Toplum iinde en etkili g olan ilmiye snfnn, her ne nedenle olursa olsun yeni bir biimi eriata aykrlkla damgalamas, halkn bu deiime ba kaldrmas iin yeterli olabilmitir. Genellikle Osmanl toplumunun geri kal ve hatt devletin k toplumdaki bu dinsel yapya balanmtr. Batdaki geliimlerin toplumdaki dinsel tutuculuk nedeniyle Osmanllarda gerekleemedii sylenilmitir. slmiyet gibi dnyev dzeni de kurmak iddiasndaki bir dinin, toplumsal geliim karsnda gnlk sorunlara cevap veremeyerek dogmatik yapya varmas ve tutucu olmas doald. Fakat gerekte, gnlk geliimle dinsel kurallarn badatrlmasn salayacak itihat yolu, bu dogmatizmi nleyecek nitelik tayordu. Bizce, bir imparatorluun geri kaln ve batn elbette ki sadece dinsel nedenlere balamak yanl olur. Gerekte, Osma nl mparatorluunun dayand ekonomik sistemin, batnn endstrilemesi ve smrge imparatorluklar kurmas karsnda, k din konusunda da etkisini gstermitir. tihat yolundan yararlanabilecek ilmiye snf toplumdaki knt iinde bozulmu, belirli kar evreleri ile iliki kurarak tutucu duruma girmitir. Nitekim geliim dneminde deiik dinden ulu slarn mparatorluk iinde kaynatrlmas nedeniyle, dinsel ba nazlk kesin belirmemitir. kle birlikte dogmatizm de artmtr. Tutuculuk Osmanl toplumunun smrgeletirilmesine paralel bir geliim gstermitir. Bu n edenle, ilmiyenin, dinsel deerlendirmelerin toplumu tutucu, geliimleri engelleyici bir etkisi olmusa da, bu, kn bir nedeni deil, toplumdaki kn bir sonucudur. lmiye snfnn tihat kaps kapaldr kuralna balanmas, dinin kat, kapal ve dogmatik ya37

37

psn arttrm, halkn dinsel itelemelerle her yenilie kar kn salamtr. lmiye snfnn bu yola giriinde baland dinsel ekoln d e rol olmutur. Osmanl Medreselerinde Gazzali okuluna eilimli bir dinsel r eti yer almtr. Gazzali okulu ise, itihat kaplarn kapatan, dogmatik bir gre sahiptir. Btn yksek eitim de Medrese eitiminden ibaret bulunduu iin, buralardan yetien ulemann, toplumsal geliimden kopuk bir dinsel anlay temsil etmesi, bunu toplumsal hayata uygu lamas doal bir sonu durumuna girmitir. Osmanl devletinin k, salt ilmiye snfnn tutuculuuna ve bunun toplumdaki etkileyici gcne ba land iindir ki, dinin tutucu bir adan toplumu etkilemesini engelleyebilmek iin bu snfn etkisini krmak ve layik bir yapya gemek yeterli saylmtr. lmiye snfnn bu duruma giriinin, teokratik yap iinde halkn dinsel etkilemelere bunca ak oluunun toplumsal sebeplerine inilmemitir. Cumhuriyet dnemi de, toplumsal etkenlere eilmeden biimsel bir layiklie geiin sorunlarn zm iin yeterli olamayacan bize gstermitir. Toplumsal yap deiimine gidilmedike toplumdaki deiimlerin ve dinsel sistemlemenin buna kar knn engellemeyeceini, Tanzimattan gnmze dek gerekletirilmesine allan deiimlerin tam bir baarya ulaamamas ile grm bulunuy oruz.

Soru 18 : slamclk akm nedir?

Osmanl devletinin gzle grlr, elle tutulur bir biimde gerileyii, devleti kurtarmak, gerileyii durdurmak sorununun belirmesine yol amtr. Gerekte bu sorun da, halk ilgilendiren bir sorun deildir. Halk, btn bu sorun ve tartmalarn dnda, iine kapank bir il 38

38

gisizlik rnei vermektedir. Soruna deiik alardan zm yollar arayanlar, belirli kadrolardan teye gitmemektedir. Garplar, Trkler, Meslekiler gibi dnce akmlar, devletin kurtuluu asndan deiik sistem ve dnceler nermilerdir. Osmanl Devletinin kurtuluunu, slamc tezlerde arayan ve nerilerde bulu nan akmlar da belirmitir. Bu tr akmlara da slamclk ad verilmektedir. slamclk akm, k, slmlaamamann, slama aykr tutumun, slm dncenin anlalmamasnn sonucu ve rn saymtr. Bu anormal toplum dzeni, slm dzenden uzaklamann sonucu olunca, Osmanl Devletini kurtaracak yol da ortaya kmaktadr: slmlamak. slmlamaktan maksadn ne olduu Prens Mehmed Said Halim tarafndan ylece aklanmaktadr: slmn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din olduu kabul edildikte, slmlamak demek, sl mn itikad, ahlk, itimaiyat ve siyaset sistemini daima zaman ve muhitin ihtiyacna en uygun bir ekilde tefsir etmek ve bunlara uymaktr. slm dnyasndaki geliimlerin btn kurallar ve temelleri yine slmiyetten karlmak gerekecektir. slmn kaynaklarna dn, saf slm kurallarn uygulay Osmanl toplumunu kurtaracaktr. slmiyet, ana kurallar iinde, slm dnyasnda yaayan insanlarn ve toplumlarn hayat kural olmak gerekir. Bunu salamak iin de, slamc rnesans gerekletirmelidir.

Soru 19 : slamc rnesanstan maksat nedir?

slamc rnesans, yine temel olarak slmn dnye v kurallarna dayanmakla beraber, er'i kaynaklarn yorumlanmasnda akl ve ilmin esas tutulmasn ama bil39

39

mektedir. slmn ahlk ve siyaset kurallarn btn saflk ve sadeliiyle ortaya kartmak gereklidir. Akl, slmn ana siyasal kurallar erevesi iinde, bamsz klmak gerekli grlmektedir. slm rasyonalizmi dahi, akla yer vermekle beraber, yine de teokratik ereve iinde kalmtr. Bu teokratik ereve iine sktrlan slm teorisinin geliime engel olmad , aksine, devrimci nitelik tad slmclarca ileri srlmtr. slamc lar, slmn geleneki ve teokratik yapsn aynen tuta rak, bu temele oturan siyas dzende deiiklie eilim gstermiler ve bu deiimlerin de yine slmn ilk ve saf kurallarna dayanacan belirt milerdir. Bunlara gre, rnein hilfet kuruluu, ideal biiminden ayrlarak sultanlk durumuna girmitir. slmiyetin temel siyas kural merutiyet olduuna gre, slamclar, halifenin seimle biimlenmesini nermilerdir. Mslmanlarn hkmdarlarn seecek yetkisi olduu grnden hareketle, hilfeti kmile dncesine varlmtr. deal halifeden maksat da, h kmet bakanlnn bir hanedan etrafnda tevarsle teekkl etmedii, mmetin oyuyla milletten bir kimsenin seilebildi i slami Hkmet eklidir. Bu dzen iinde yine devlet din ayrm yoktur. Fakat, meveret ve adalet yoluyla, hkmetin eriata balln ve sorumluluunu salamak olanaklar belirecek ve halkn denetimine de yer verilecektir. Bu yolla mutlak sultan ve din iktidar snrlandrlacaktr. slamc rnesans, slamc devlet dzeninin sonraki alarnda bel iren mutlakiyeti yapy snrlandrmak isterken, kanunlarn halk tarafndan yaplmasn zorunlu grm deildir. slamc mutlakiyetin, eriata bal lkla ve slamc merutiyetin kurulmasyla snrlandrlabileceine inanlmtr. slmn esasna dnn, snrl bir teokratik merutiyeti getirmek z orunluluunda ol40

40

duu ileri srlmtr. slamclk akm, II. Merutiyeti de kendi a sndan deerlendirmitir. Merut bir teokrasi sistemini benimseyen slamc rnesans, parlamenter bir monariyi ve Anayasal dzeni slmiyete aykr grmemektedir. Fakat, eriatn gerek Anayasa, gerek Parlamento iradesi nden stn klnmas zorunludur. Anayasa eriata uygunluu orannda deer tamaktadr. Yasama organ da mevereti gerekletiren bir orga ndr. Parlamentonun Anayasayla kabul edilmi hukuki yapsna ramen, istiar nitelii slmclarca ileri srlmtr. Bu yolla, merutiyet savunulurken dahi, slm dayanaklar bulunmasna allm, Osmanl merutiyeti er'i ve akl bir sentez olarak grlmtr. Bu tezler. Kurtulu Sava ndan sonraki yeni dzen iinde dahi ileri srlmtr.

Soru 20 : slamc rnesansn etkileri ne olmutur?

slamc rnesans akm da, dier ada akmlar gibi, halkla iliki kuramam ve etkisiz kalmtr. slamc bir kadronun, slamc yenileme dncesinin gerekte bir baarya ulaabilmesi zaten beklenemezdi. Toplumsal deiimler olmadan, dinde rnesansn gerekleebilmesi olanaklar yoktu. Tarihin bize rettii, dinsel reformlarn, bir balang olmayp sonu olduudur. Toplumdaki deiimler, batda, dinsel deiimlere yol amtr. Nitekim bu nedenledir ki, slamc yenileme halkla iliki kuramamtr. Halk yine, kendi dinsel inanlar iinde kalm, kendi banaz ve t utucu grlerini srdrmtr. Bylece, Saray ve evresindeki ulemann dinsel gr ile halkn dinsel kavray baka baka biimlenmitir. Bylece, toplum deimeden halka, din konusundaki deiik, yenici grler dahi etki yapamam41

41

tr. Halk elinde bulunduran erafn, her deiimi eriatn elden gidii olarak yorumlayan anlay halkla ok daha kolay ilgi kurabilmitir . O kadar ki, banaz slamclarn 31 Mart hareketi, bizzat slmclarca da eletirilmitir. eyhlislmlk Beyannamesinde Merutiyetin iln mslmanlar arasndaki uyann delili olarak kabul edilmi ve asrlardanberi islam dnyasn yaralayan ve din adna siyasi entrikalar evirmek istidadnda bulunan ve slm aleminin duar olduu felaketleri kfi grmeyen pek ok kimseler hl iimizde yaamaktadr. Otuz bir mart hadisei elimesi bunun en byk ahididir denilmitir. Bu ekilde slamc akm iinde de bir ayrmn varl grlebilir. slamc reforma kart dinsel grler, deiik toplumsal nedenlerle, halkn dinsel anlay olarak belirirken, slamc rnesans dncesi brokrat yap iindeki bir slamc kadronun dncesi olmaktan teye gidememitir.

Soru 21 : slamclk akmnn politik hayatla ilgili etkileri ne olmutur?

slamc akm hangi gr asndan hareket ederse etsin, toplumu etkilemee ve dinsel deerlendirmelerine devam etmitir. Trablus, Balkan ve Dnya savalar, slamc bir gereklilik, slmn yok ediliine, bakaldr olarak kabul edilmitir. Kadnlarn rtnmesi (tesettr), ok kadnla evlenme (taaddd zeveal ) konusundaki ge liim ve zellikle Hukuku Aile Kararnamesi, slmclarca tepkiyle karlanmtr. Anayasaya gre, devlet dininin slm dini olduu belirtilmitir. Anayasann 118. maddesine gre, kanunlarn yaplmasnda eriata uyulmak zorunluluu vardr ve eriat Anayasadan da stn bir deer tar. Kanunlarn eriata uygunluunu ba ta 42

42

eyhlislm olmak zere lmiye snf denetleyecektir. Bu yolla, y asamann eriata aykr kanun yapmas engellenir. Bu yolla umum hayatta slm kurallara, slamca yaaya aykr kaide ve davranlar da ortadan kaldrlmaldr. Nitekim bu amalardr ki, eyhlislmlk, toplumsal yaamayla ilgili grlerini uyulmas zorunlu kurallar olarak aklamtr. Dellonun eriata aykrl, tiyatro, heykel, resim gibi sanat kollarndaki gelien z grln ahlk fzlai slmiye iin ykl olduu, sigorta kurulular nn kumarla ayn anlamda ve slama aykr nitelik tad, Kurban Bayramnda kurban paralarnn Donanma Cemiyetine verilemeyecei, alafranga saat kullanlamayaca konularndaki eyhlislm Fetvalar, merutiyet dneminde dahi slamclarn toplumsal ilikilere katlmak yetkisini kendilerinde grdklerine rneklerdir. slamclar, teokratik dzen iinde, gnlk ilikilerle ilgili konulara dahi karmalarnn kendi leri iin dinsel bir grev olduunu savunmulardr. eyhlislm Musa Kzm Efendi ile eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, an slamc otoritesini toplumsal hayatta en ok duyuran, bu konudaki dinsel yetkiyi savunan kiiler olmulardr.

Soru 22 : slamclk akmnn, ayn dnemde grlen garbclk cereyan karsndaki tutumu ne olmutur?
slamc akm, Osmanl Devletinin kurtuluu iin slamc rnesans nerisinde bulunur ve teokratik devlet yapsna uygun olarak siyas ve toplumsal yapy etkilemee alrken, dier ada akmlardan garbclk cereyan karsnda kesin yerini almtr. slamc akm, zellikle Balkan Savann ve Rumelinin kaybnn Bat43

43

ya kar daha kesin bir tutumu gerektirdiini savunmu tur. slamc akm, ark - garb karlatrmasndan hareketle, lem-i islmn gerileme halinde olduunu kabul etmektedir. Bu gerilemenin nedeni de, bat nn byk bir teknik geliimi salam bulunmasdr. Bu teknik dnya, slm dnyasnn kalknmasn engellemektedir. Bu nedenle, slm kalknmak iin batya muhtatr. slmn ahlk, sosyolojisi ve siyaset kurallar XX. yz ylda slm dnyasnn kalknmas iin yeterli koullara sahiptir. Bu adan bat geridedir. slmn, maneviyat alannda batdan alaca bir yenilik yoktur. Batdan, onlarn ileri olduu, teknikte, makinede, ticarette rnek alnmaldr. Bat, ahlk bakmndan dkndr, maneviyat yknt halindedir. Bat gerilemesinin nedenini dinde bulmu ve sonuta layik dzene kaymtr. slamda ise ayn tarihsel koullar yoktur. Bu nedenle, din devlet ayrmna gereklilik olmad gibi, slam doktrini iinde buna imkn da bulunma maktadr. Din ve ahlktan kurtulan siyaset, babo kain ve byk felaket dourur. Bat kendi insanlarn olduu kadar, dou insanlarn da istismar etmektedir. Egoist, kindar bat, dnyadaki tutumu iinde zalim bir yapdadr. Adalet, uhuvvet ve kardelik duygularna dayanan, ahlaka nem veren slm dnyas bu adan batdan stndr ve bat douya muhtatr. eyh Abdlhak Badadi, M. emseddin, Abdlaziz avi, eyh Mir Hseyin Kaytavi, mam zade Refik, Selahattin Asm, an slamclar olarak, slmn batya stnln savunmakta ve Mehmet Akif'le beraber, garbllamann lsn saptamaa almaktadrlar. slamclar batnn ahlkiyatna kesinlikle kar karken, garbn terakkiyatna iddetle muhta olduklarn da belirtmektedirler. Bu konudaki en kk bir tereddt ve yavalama, ebediyyen sahne-i unattan s44

44

lamn silinmesine yol aabilecektir. Bu nedenle slamclar batlamakta, taklitten kanmak ve iktibaslar devletin geliim kanunlarna ve iht iyalarna gre uygulamak zorunluluunu temel kural olarak kabul etmilerdir. Osmanllarda batllamaya ynelen aydnlar, bunu takliti bir adan gerekletirmee almlardr. Bu nedenle baarya ulaamadklar gibi, bu tutum dini ve dnyay da paralamtr. Mehmet Akif'e gre, hviyeti milliyenin tepeden trnaa kadar deitirilmesine lzum tasavvur edilemez. Takliti olmak gerekirse Mslman Peygamberinin taklidi gerekmektedir. Bu adan, bat iktibaslarnda kural yeniyi iyiliinden, h ususiyle lzumundan dolay almak, eskiyi de fenal sabit olduu iin atmak eklinde kabul edilmelidir. Ama, batnn sefahat hayatn ve ahlksz romanclarn renmek olmamaldr. slamclar, bu temel grleri nda garblarla ve zellikle Abdullah Cevdet ile kesin bir tartmaya girimilerdir. Abdullah Cevdet'in, tesettre, taaddd zevcata, dervilik, tekkeler gibi kurululara, kar k, bat ahlknn slm ahlkndan geri olmadn savunuu ve zellikle slm dinindeki katlamaya kar karak bahalii vmesi, slamclar derin bir fkeye srklemitir. Tartma, Abdullah Cevdet'in ti hat dergisinin kapatlmas, hakknda erkn mukaddesi slmiyeye hrmetsizlik nedeniyle dava almasyla sonulanmtr. slamclarn Abdullah Cevdet'le bu tartmalarna ve uyumazlklarna ramen, teknik alanda batllamaktan yana slamclarla, garblar arasnda baz yaknlamalar da sz kon usudur. slamc garblk, slamc akmn bir kolu olarak belirmitir. Bunlar, nakilci ve geleneki slamclara oranla daha rasyonalist bir akm temsil eden ve slamc rnesans savunan slamclardr. Bunlar, Tanz imat batllama 45

45

ya kar kp, bu davran taklitilik olmakla btn dertlerimizin nedeni olmakla sulamaktadrlar. Tanzimatlar, milletin tabi inkiaf kanunlarn gzetmeksizin, arkly ve arkn ruh durumunu, zihniyetini tetkike y anamayan garbperestlerdir. Buna karlk slmc garblar, gerileyi sebeplerinden biri olarak hurafeleri, batl itikatlar ve dervilii kabul etmek, teknik, sanat ve ticarette bat taklitiliine yanamakla, garblk akm ile birlemektedirler. Bu ereve iinde, slamc garblar, bat teknii ile slamc rnesans birletirmek, moral adan sadr slama itaat etmek amacndadrlar.

Soru 23: slamclk akmnn trklk cereyan ile ilikileri ve bu akma kar tutumu ne olmutur?
slamc akm, an gl akmlarndan Trklk cereyanna da kesinlikle kardr. Osmanl Devletini oluturan deiik rklarn milliyet davas gtmeleri, imparatorluun k nedenlerindendir. Trklerin de bu tr bir yola girmeleri devleti daha abuk kertecei gibi, slam leminde kavmiyet ve tefrika yarataca iin de slama aykrdr. Milliyeti akmlar, slmn temel kurallarndan olan mmet fikrine ve sistemine aykrdr. mparatorluun karlat bozgun, knt, milliyet ve kavmiyet davasnn dourduu ilh bir ce zadr. Byle bir akm, mslmanlar aras kardelii, slam ittihadn, bozacak, Darlislm musibetzede edecektir. slamclar, Trkleri de ikiye ayrmaktadrlar. Yeni bir milliyet. yeni bir ulular devri, yeni bir iman ya ratmak isteyen salt Trklerle konumak bile gerek-

46

sizdir. slamc adan zerinde durulmas gerekenler, slamc Trklerdir. Gerekten slamc akm iinde milliyetin slmiyete aykr olmadn belirten bir kol belirmitir. Bunlara gre, XX. yzyl milliyet asrdr ve her lkede milliyet sevdas baarya ulamaktadr. Ynlar din duyg usundan ok milliyet duygusu birletirmekte ve itici g roln oynamaktadr. Bu nedenle, slm dininin cemaat ve uhuvvet kurallarn gerekle tirmekte salt dinsel duygular yetersiz kalacaktr. XX. yzylda, mslman milletleri, milliyeti duygulardan artarak bir araya toplamak olanaklar yoktur. Yap lacak i, her milletin mill varln tanmak ve milletlerin birlemesinden oluacak bir federasyon, ailei slmiye kurmaktr. Dier mslman mi lletlerin de Trklerle birlemesinde karlar vardr. Byle bir ittihad slm, cemaat halinde yaamay da gerekletirecei iin, eriata da uygundur. Gerekte eriat, ibadet ksm dnda, ulusal gelenek ve kanunlar benimsemitir. eriat, milliyeti bozmaz, aksine, uluslarn mutluluunu salad iin milliyetilik eriatn yapsna uygundur. slamc Trkler iinde nemli bir yer tutan Ubeydullah Efgani'ye gre, mslmanl kavmi atik - eski kavim ktrmtr. Bu nedenle, din olarak slm Birlii, mezhep olarak da Trk - Osmanl Halifelii benimsenmelidir. Hristiyanla kar mslman lkeleri istildan koruyan Trkler, kendilerine yaraan yeri almal, Arap hayranl yerini Trklk sevgisine brakmaldr. Trk egemenliinin, Rum, Yahudi, Bulgar, Arap, Krt, Ermeni gibi deiik rklardan oluan bir kekl meselet - meseleler torbas iinde erimesi, slm dnyasnn kn gerektirmitir. Trkler, kendi ulusal bilinlerini ka ybederek, dier unsurlarn milliyetilik akmlar ile karlamlar ve bunca felketlere uramlardr. Trkler kendi mill esaslarn renmeli, retmeli ve hep birlik47

47

te, ittihad kavmiyet tesisine almaldrlar. ttihad slm, Efgani'ye gre, ancak manev anlamda kurulabilir. Madd bir birleme ise manev kuvvetle kurulamaz. Trkn Trkten baka dostu yoktur ve Trklk farzayndr. slamc Trklk akm, Mehmet Akif, Ahmet Naim tarafndan eletirilmitir. Din, rk, renk, lisan, muhit, iklim itibariyle bsbtn yabanc unsurlar ayn milliyet iinde cem'eden yegane rabtadr. Osmanl mparatorluu yceliini dinin salad birletirici unsura dayanarak bulmu tur. eitli milletler mparatorluk iinde ve Osmanllk ad altnda kardee yaamlardr. Kavmiyet davasnn gdlmesi, bu kardelii ve bir lii kertirken, Trkler de ayn yola girmekle ittihad slmn ortadan kal kmasn yol amaktadrlar. Peygamber, kavmiyet gayreti gdenler bizden deildir demitir. Milliyet davasnn cezas dnyada grlecektir. mparatorluun karlat durum eriat sahibinin szn teyit etmektedir. Gerekli olan Devr-i Resalette olduu gibi kavimler tek yapc toplumsal ba olan slmiyete balanmaldrlar. Asabiyeti kavmiye - kavmiyet davas din bakmndan reddedildiine gre, bu yolda olanlar bagidir. Baklar Kabeden Turana evrilmemelidir. an sorunu slamiyetin iinde bulunduu durumdur. slam dnyas Trklk namna matem tutmak durumunda deildir. Kald ki, milletlerarasnda bir aym yaplacaksa, Ahmet Naim'e gre, velinimet olan Araplar, Trklerden daha fazla sevgiye lyk grmek gereklidir. Sleyman Nazif de ayn gr paylamaktadr. Trklk knlatlmak isteniyorsa, nce slmiyeti kurtarmak gerekir. Ancak ittihad slm yoluyla ttihad Etrak - Trk Birlii gerekletirilebilir. Trklk dncesi tek bana hi bir anlam tamaz ve baarszla ma hkmdur. 48

48

Soru 24 : slamclk akmnn, II. merutiyet dneminin politik yaps iindeki tutumu ne olmutur?
slamclk akm, an Trklk ve batclk akmlarna kar gsterdii tepkiyi ve toplum hayatn etkileme konusundaki abay, iktidarda bulunan ttihat ve Terakki Frkasna ynelttii eletirilerle siyas hayat iinde de gstermitir. Merutiyet'in balangcnda slamc evreler ttihat ve Terakki Frkasn bir kurtarc olarak benimsemilerdir. Fakat ksa bir sre iinde, slamclarn tutumu deimitir. ttihat ve Terakki Frkasna, siyas partilerin varl ile oluan siyas hayat dzenine ve parlamentarizme kar klar bagstermitir. Parlamentarizmi kuran 1876 Anayasas Osmanlln ulusal varl iin hakiki bir tehlike olarak grlmtr. Bu ko nudaki en kesin eletirileri yapan Said Halim Paaya gre, Anayasa baz perian malmat ve nazariyatn oluturduu deersiz bir eserdir. Devletin kurtuluunu Anayasaya balamak, meum bir hata olmutur. Anayasa toplumsal gerekliliklere cevap veremediini, bir ucu Arabistan llerine varan btn uluslara, en uygar lkelerin bile sahip olmadklar siyasal zgrl salad, sosyal durum ile siyasal yap arasnda kapatlmaz bir uurum at iin, Osmanl toplumunun karakteriyle badaamamaktadr. Said Halim Paaya gre, istibdat enkaz zerinde parlamentarizm kurulmaktadr. slamclar, Parlamentonun terii yetkisine de kar kmlar dr. slamclara gre, Terii, tesisi eriattr. Parlamentonun kanun yapma grevi iin bu kelimenin kullanlmas bir crettir. Parlamentonun grevi olan kanunlar yapmak, gerekte bir uzmanlk iidir ve bu konuda uz man olanlar, ilmiye snfdr. Mustafa Naki, bu konuda, Ne hacet, mteha sss ulemamza bir salhiyet verilsin. 49

49

Her idar ube hakknda ahkm er'iyeden istinbat ile birer kanun yazlsn. Ol vakit mnkirleri de, gayri mnkirleri de, mslimi de, gayri mslimi de grsn ki kanun nasl olur, kanuna itaat, temini adalet nasl olur? demektedir. slamclar Parlamentodan hi deilse eriata uygun kanun yapmasn istemektedirler, slamclar ittihat ve Terakkiye kar tutumlar nedeniyle Anayasay, parlamentoyu eletirirken, siyas parti dz enine de kar kmlardr. Frka genel bir inanla, slamda ayrlk, blnme yolu olarak grlmtr. Sleyman Nazif'e gre, Mslmanlarn yalnz bir frkas vardr: slmiyet, Frkaclk, bizim siyas hayatmza, Avrupada var bizde niin olmasn taklitiliinden domutur. slamclarn, ttihat ve Terakki dmanlnn ve parlamenter sistemle, Anayasa ve siyasi partilere kar klarnn nedenini, ttihat ve Terakkinin tutumunda ve siyas yapdaki gelimelerde aramak ge rekir. II. Merutiyetin ilnndan sonra, siyasi iktidar fiilen ittihat ve Terakkinin eline gemi, Padiahn dini - siyasi mutlak iktidar snrlanmtr. Bu dnemde kesin bir parti egemenliini grmek kolaydr. Dinsel yetkileri de elinde bulunduran Padiahn siyasal yetkilerinin snrlanmas, bu snrlamay salayan ok partili parlamenter dzen, slmclarla slamn temel siyasal kurallarna aykr grlmtr. Otorite paralanm, Abdlhamit dnemini aratan bir anari yaratlmtr. Anayasa dzeni stibdata kar k olarak sunulurken, yeni bir istibdat yaratlmtr. Merutiyet, teorik adan olmasa da, fiilen siyas ve din iktidarlarn birbirinden ayrlmas ve siyas iktidarn bir parti eline gemesi olarak yorumlanmtr. ttihat ve Terakkinin programnda slamc tezler gittike nem ka zanmasna ramen, partinin Trk ve slamc oluu, politik tutumunda fiilen din - devlet ayrmna kaymasna yol amtr. eyhlislmlkla Adliye Nezareti 50

50

nin grevlerinin ayrlmas, er'iye Mahkemelerinin Adliye Nezaretine balanmas, slmda reform dncesi, bat modeli baz deiikliklere ynelinmesi, ordunun okullulara almas, ordu iinde layik bir anlayn telkin edilmesi ve partinin diktaya kay, slamclarca Frkann mahkm edilmesi iin yeterli saylmtr. Osmanl Devletinin k, I. Dnya Sava sonular ttihat gvurlarn suu ve tutumlarnn rnleri olarak kabul edilmitir. ttihat ve Terakkiye olan dmanlk, onun etkisiyle gerekleen parlamentarizme, Anayasaya, partili siyas hayata dmanla d nmtr.

Soru 25 : slamclarn, ttihat ve Terakki Frkasna ve onun dourduu politik yapya kar tepkileri ne gibi sonular dourmutur?
ttihat ve Terakki dmanl nceleri slamclarn bir siyas parti altnda toplanmalarn engellemitir. Cemiyet-i lmiyei slmiye, Cemiyeti Sfiye, Tealii slm Cemiyeti, Tariki Salh Cemiyeti, Cemiyeti Mderrisin, Cemaati slmiye hzar Cemiyeti ve ttihad- Muhammedi Frkas, 1908 - 1919 yllar arasnda kurulan, siyasal ama ve etkileri olduu halde, kendilerinin siyasal nitelik ve parti yaplarn kabul etmeyen kurululardr. Halbuki bunlar, toplum ilikilerine tm olarak karmak iin aba gstermiler, siyasal hayat iinde rol oynamlardr. slmclarca desteklenen ve etrafnda kmeleilen tek siyas parti, Hrriyet ve tilf Frkasdr. 1919 ylnda bu parti kurulunca, frkacla kar olan slamclar, Mehmet Fevzi Efendi azndan frkacln Kur'andan desteklerini ar amaya girimilerdir. Fevzi Efendi, frkann, mslmanlarn din i51

51

lerinde ayrlmalar anlamna gelmediini, sadece dnya ilerinde ayrlm alar anlamna geldiini savunmutur. Hrriyet ve tilf Frkas, btn ttihat ve Terakki muhaliflerini ve zellikle slamclar yapsnda topl amtr. Frka, programnn 14. maddesinde, slamc eilimini aka belirtmitir. slamclarn, ttihat ve Terakkiye olan d manlklar bu yeni frka etrafnda birlemelerini salarken, eylem ynnden frka belki de olmak istedi inden ok slm gelenekiliine itelenmitir. Zeynelabidin ve Mustafa Sabri Efendiler frkann slamc yneliinde zellikle etkili olabilmilerdir. zellikle Dnya Savann sonulanmasndan ve ttihat ve Terakki silindikten sonra, iktidar ele geiren Hrriyet ve tilf Frkas, gemii slamc adan yorumlamaa ve ttihatlar sulamaa girimitir. Bu konuda en byk sulama ise, Dnya Sava srasnda ttihatlarca kartlan Cihad Ekber Fetvasyla ilgilidir tilf eyhlislm Mustafa Sabriye gre, fetva, Fetvahanei lide mukayyed ve mseccel olmad gibi gerekli niteliklere de sahip deildir. Fetva dine uygunluu ayaa drmtr. Savatan sonra yenilginin btn suunu ttihatlara ve onlarn dostu olan Almanlara ykleyen tilflar, ngiliz dostluunu vmler, kendilerinin gerekte ngilizlerle savamak istemediklerini kantlamak abasna girimilerdir. tilaflarn szclerinden Hfz smail Hakk Efendi, imparatorluun, umuru ehline tevdi etmemekten battn sylerken, k Allahn Osmanllara verdii bir ceza olarak yorumlamtr. ttihatlar i bana getiren kavimin Allaha cezalandrlmasndan baka bir ey de beklenemez. smail Hakk Efendiye gre, taraflar belli olmutur: Bir tarafta, bu vatana, bu dine, bu millete candan bal olmyan be on kiiye uyan harp mesulleri, taktil ve tehcir failleri, srikler, karda, vatanda, ana baba oca sndrenler, bir ta52

52

rafta da eriat, Halife, hkmet ve millet vardr. tilflar, Anadolu hareketini de, ttihatln bir devam saymlar ve ona da kar kmlardr. ttihatlar hakkndaki yermeler, Anadolu hareketini ynetenler iin de sz konusudur. smail Hakk, slm hkmdarsz olamaz, Cumhuriyet olamaz derken, Anadolu hareketine direnmektedir. eyhlislm Drri Zade Fetvas, Anadolu liderlerini Kuvay Milliye ad altndaki hay dutlar olarak niteler ve sularken, tilflarn eilimlerini dile getirmitir. tilflar, Anadolu hareketine kar tutumlarn, bu hareketi engelleyici eylemleri, yer yer karttklar isyanlarla da fiil duruma sokmulardr, ttihatlk dmanl, gnmze dein srmekte, Cumhuriyeti gerekletirenlerin ttihatlara kar tutumu ve onlar daha sonra tasfiye edii tarihsel bir gerekken, Cumhuriyeti k uran kadrolarla ttihatlar arasnda ilgi kurulmaktadr. Cumhuriyet dnemi iinde, yeni dzenden yana olanlara kar ileri srlen slamc tezler de, tilflarnkinden farkl olmamaktadr. tilflk, bu adan, yeni dzenlere ynelie kar slamc bakaldr nn bir tr sembol durumuna girmitir.

Soru 26 : slamc akmn, Tanzimat sonras geliimlere ve kltr ikilemesine kar tepkisinin ana nedenleri nelerdir?
slamc akmn Tanzimattan sonra gelien deiimlere ve bunlarn yaratt kltr ve kurulu ikilemesine tepki gstermesini, direnmesini doal grmek gerekir. Tanzimat ve sonrasndaki geliim, zellikle II. Merutiyetten sonraki siyasal dzen, devletin teokratik dzenine ramen, fiilen devlet - din ayrlna, kurulularn layik ve dinsel olmak zere iki tre ayrlmasna yol a53

53

mtr. Halbuki slmc teokratik bir dzende, doktrin bakmndan btn yap ve kurulularn slm kurallarna uygun biimlenmesi gerekir. Bu gereklilie ramen, layik kurulu ve ilikilerin gereklemesi, slmclarca dinden ayrlmak, eriata aykrlk olarak yorumlanmtr. slamc bir dzenden uzaklamann, layik kurallara dayanan bir dzene erimeni n olanaklar, slamclarca dnlememitir bile. slm dncesi iinde yetien ve oluan ilmiye mensuplar, slm d bil deerlendirmeyi, slm d bir oluumu garipsemi ve tepkiyle karlamlardr. Bu nedenledir ki, layik okullara, nizamiye mahkemelerine, siyas parti diktas altnda siyasi iktidarn halife - sultandan parti kadrolarna geiine, sanat ve toplumsal ilikiler konusundaki deiimlere kar k slamc bir davran olarak belirmitir. Byle bir geliimin slm bir dzene ve modele aykr olduu gerektir. Fakat dzenin slmc olmas konusunda da bir zorunluluk yoktur, slamclar ise byle bir zorunluluk olmadn kabule hi bir zaman iin yanamamlardr. Bu nedenle slamc akmn, deiimlere tarihsel tezleriyle klar, kendi dnya grleri iinde tutarldr.

Soru 27 : slamc akmn yeni biimsel deiimlere kar tepkisi halka desteklenmi midir? Desteklenmise Bunun nedenleri ne olabilir?
slamc tepkinin ve bakaldrnn ounlukla halka da deste klendii bir gerektir. Yllarca sren geleneksel toplum yaps iinde zaten dinsel etki derin ve glyken, devletin ekonomik dzenindeki bozukluk bu etkiyi daha da artrmtr. El sanatlarna dayanan ekonomik 54

54

yap, batdaki geliim ve kapitalizmin etkilemesiyle bozulmutur. Batya al, kapitalist dnyann pazarlarmza sahip olmas ve el sanatlarnn kapitalizm karsn da silinmesi, kapitalizmle baedemeyi ile sonulanm tr. Yeni bir ekonomik dzene kayn olumsuz etkilerini silecek yeni i alanlar da alamaynca, halkn sefalet, alk ve isizlii oalmtr. Bunun sonucu olarak, perianlaan halk durumunun suunu dzendeki dei imlere yklemitir. Yeni dzen, olumsuz ekonomik du rumun nedeni olarak grlnce durumun zm de eski dzene dnte bulunmutur. Yeni dzen slmclarca eriata kar k olarak yorumlannca, halk da, eko nomik knty eriatn elden gidiine balamtr. Bylece slmiyet bir ekonomik dzenin kart bir sistem olarak belirmi, madd olanakszlklar manev alanlarda giderilmek istenmi, moral eilim ve tutucu luk artmtr. Halkn, eriat elden gidiyor, eriat isteriz diye slamclarn peinden sokaa dkl, halkn ekonomik durumunun iyi olduu eski d zene olan zlemin ifadesidir. Yeni dzen ve toplumsal deiimler halka hi bir ey getirmeyince, halktan destek bulamam, halk bunlara kar ilgisiz kalm, kendi dnda birer olay olarak yorumlamtr. Ekonomik dur umundaki bozulma ise, yer yer tepkilere yol amtr. Bu adan ko nuya baklacak olursa, halkn deiimlere tepkisi, dinsel' grn iinde de olsa, gerekte ekonomiktir. Halka bir ey getirmeyen ve bunun iin de toplumsal yap deiikliklerini gerekletirmeyen deiimlerin hi bir zaman iin devrim nitelii tayamyaca ve baarya ulaamayaca ortaya kmaktadr. Bu gerek gzden uzak tutularak, sorunun derinlerine inilmeden, halk yenilikleri istememekle sulanm, gerici olarak nitele ndirilmitir. Bylece, ilerici-gerici ekimesi, tamamen biimsel ller iinde ortaya kmtr. 55

55

Halkn yap deiimlerine kar knda ve zellikle bu kar kn dinsel nitelik taynda, deiimlerin gereklemesinden karlar bozulan evrelerin de itelemesi olmutur. Deiimlerin, layik bir dzene geiin, geleneksel toplum yapsn sarsacan sezen ve bu yapnn sarslyla snfsal karlarnn yok olacan gren eraf ve yar feodal aalar, deiimlerin karsna halk karmakta yarar bulmulardr. Bu kar k salamak ynnden de, halkn dinsel eilimlerini kullanmay bu eilimler etrafnda bakaldrc bir halk topluluu yaratmay kendileri asndan yararl bulmulardr. Toplumsal deiimlere kar kan slamc akmlarn tarihsel tezleri, bu tezler karsndaki halkn yatkn tutumu, kar evrelerinin bu tezler etrafnda halk toplayarak dzeni srdrc itelemeleri etkisini Yeni Trk iye'nin ilk gnlerinden itibaren de gstermitir. Cumhuriyet dnemindeki hukuksal geliim layik bir dzene ulanca, zel likle II. Merutiyet dneminde amalarn, eletirilerini ve eylemini ortaya kartan slamclk akm, tepkilerini bu dnem iinde de gstermitir, gstermektedir. O k adar ki, slamc akm, Cumhuriyet dneminin Halk frkasn ve tutumunu, ttihatlarn bir uzants olarak grm ve ona gre deerlendirmi tir. Gnmzde dahi ileri srlen slamc tezler, an getirdii yeniliklerle ilgili yeni yorumlar dnda, temelde Merutiyet dneminin slamc tezlerinden baka deildir. Gnmzde slamc akmn en yaygn temsilcisi olan nurculuk, II Merutiyetten kalma liderlerinin o an tezlerine dayanmakta, gnn meselelerini ayn gr asndan deerlendirmektedir. Sadece, yeni dzendeki hukuksal ve toplumsal deiimlerin ok kesin ve ak oluu, slamclarn tepkilerinde de baz yenilikler ve kesinlik getirmitir. Merutiyet dneminin slamc kadrosu, daha Kurtulu Sava dneminde kendi tez ve tepkilerini gstermilerdir. 56

56

III YEN TRKYE'YE DOR U YEN HUKUK YAPI VE SLAMCI TEPK Soru 28 : Trkiye'nin Cumhuriyet dnemi iinde slamc akm etkisini gstermi midir? slamc tepkinin yap ve ynelilerinde deiiklikler olmu mudur?
slamc akm, Cumhuriyet dnemi iindeki geliimlere kart davranlarn ok daha ak ve kesin olarak ortaya koymutur. Hukuk alannda giriilen yasal ve biimsel deiimlerin ve bunlara bal oluumlarn slamc teoriye aykr nitelikte olduu bu evrece hep belirtilmitir. Tanrya dayanan egemenlik dncesinden ve mmet sisteminden ayrl, siyas iktidarn dinsel yapsnn silinmesi, dinsel yapya sk s kya bal monarik dzenin ykl, slmclarca, slmiyetin terki olarak yorumlanmtr. Daha Kurtulu Sava sralarndaki baz tutumlar ve belgeler, savan yeni bir dzene erimek iin yapldn ortaya koyuyordu. Savatan sonra ortaya k t gibi, kurulacak yeni dzen iinde en nemli deiiklik, din ile siyas iktidar arasndaki ilikilerin yeniden dzenlenmesi ve dinin toplumsal yap iind eki durumuyla ilgiliydi. Antiemperyalist ve antikapitalist Kurtulu Savann, toplumu sadece mstevlilerden kurtarmak amac tamad, ayn zamanda ada uygarla ulaabilecek bir Trkiye kurmak iin de yapld sava57

57

tan sonraki davranlarla kantlanmtr. Savan hemen sonrasnda, ada uygarlk dzeyine erimek konusun da teokratik sistemin engel olduu ve bunun iin layiklemek gereklilii duyulduu hemen ortaya kt. Savatan sonra adm adm gerekletirilen yasal deiimler, tm layik bir dzene geiin admlaryd. Bu kararn, hi deilse Mustafa Kemal'in kaf asnda ok nceleri alnd anlalmaktadr. Yeni layik dzene ulalrken, direnen slamclarn durumlar artk eskiye oranla deiiktir de. Osmanl toplumu iinde teokratik bir yapnn resm szcleri durumunda bulunan ve kendi dnya grlerine uygun dzen asndan deiimleri deerlendiren slmclar, imdi tm olarak kendilerine yabanc ve kendilerinin dnda gerekleen bir geliime ve dzene kar kmaktadrlar. Bu nedenledir ki, slmc tepki ok daha ak ve kesin yap tamaktadr. Kurtulu Savandan sonra yeni bir dzene ulamak stenirken, birtakm devrimlere giriilmek zorunluu duyulmu ve bunun iin de ideolojik deiiklik gerekmitir. Bunun iin de, teokratik ve monarik yapdan layk ve cumhuriyeti bir yapya gei zorunlu grlmtr. Bu yap iinde batllamak ama bilinmitir. Bu ynden, Trkiye Devrimi ile layiklik kuralnn kabul, bir bakma, ayn anlam tamaktadr. Toplumdaki btn deiimler, layiklik kuralnn gerekletirilmesi asndan ya plmtr. Layiklik ise, slamclarn hi bir biimiyle kabul edemiyecekleri, dnya grlerine kart bir sistemdir ve bu nedenle slamclarn yeni dzene tepkileri doaldr. Layik dzene varlmak ynnden basamak basamak birtakm de iimler gerekletirilmitir. nce hukuk alanndaki deiimleri izlemek, bu deiimlere olan tepkiyi saptamak yerinde olur. Bundan sonradr ki, yeni 58

58

dzenin kuruluu dnemindeki devrimci ve slamc tezlere ve dourduklar olaylara eilmek gerekir. Bu konuda zellikle ok partili hayata geiin etkileri nemlidir. 27 Maystan sonraki durum ise, hem yeni tezlerin ortaya atlmas ve hem de cumhuriyetten gnmze dek olan bitenler hakknda daha salkl yorumlara varabilmemiz asndan ok nem tamaktadr.

Soru 29 : Kurtulu Sava, balangta, slm birtakm amalara ynelmi grlmektedir; bunun nedeni nedir?
Ulusal bamszlk sava etrafnda deiik dnce deki gruplar toplayabilmek zorunluluu ve atlaklara yer vermemek amac, sava ynetic ilerini gerek amalarn aklamaktan alkoymutur. Gerekten, Kurtulu Savann ilk dneminde kabul edilen baz kanunlar, savan amac olarak, halifeyi ve saltanat kurtarmay gstermilerdir. Ankara'da siyas bir birlik olarak, toplanmann amac, emperyalistlerin elinde esir durumda olan, yetkilerini kullanamayan hilfetin ve saltanatn kurtarlmasdr. Nisab- Mzakere Kanununun 1. maddesi bu nok tay ak ve seik bir ekilde belirtmitir. lk Hkmet programnda da, Trkiye Byk Millet Meclisi, h ududu millsi dahilinde temini hayat ve istikll ve tahlisi makam- Hilfet ve Saltanat ahdile teekkl eylemitir cmleciine raslamaktayz. 1921 Anayasas da, Nisab Mzakere Kanununa atf yapmak yoluyla ayn amac be lirtmitir. Grnte, hilfet ve saltanat kurtarmay ama bilen, byle grlen savan, gerek amacnn deiik oldu u da ayn dnemde kabul edilen baz karar ve kanunlardan anlalmaktadr. Gerekten, Halklk Bildirisi nde, 59

59

Trkiyenin emperyalist ve kapitalist dmanlarn istils altnda bulunduu ve bu ezintiden kurtulmak iin Ankara'da bir Halk Hkmeti kurulduu belirtilmektedir. Halk Hkmetinde hkimiyet bil kaydil art mil letin olacaktr. Halk adna hkimiyeti Trkiye Byk Millet Meclisi kull anacaktr. Bu adan, devrimciler, Trkiye Byk Millet Meclisini Osmanl mparatorluunun bir organ olarak grmemiler ve bir Kurucu Meclis gibi yorumlamlardr. Ksaca belirtilen bu iki deiik a, savan ideolojik ynden iinde bulunduu elikiyi ak bir biimde gstermektedir. Bir yandan, monarik biimdeki teokratik bir siyas iktidarn kurtarlmas ama olarak gsterilirken, dier yandan hkimiyetin kayna gklerden yerlere indirilmi ve Tanrsal - kutsal bir hakimiyet kavram yerine halka dayanan hkimiyet dncesi benimsenmitir. Ulusal egemenlik ilkesine dayanan bir Anayasa dzeni iinde, iktidarn dinden alan ve en stn iktidar olduunu ngren, hilfet - saltanat ikilisinin yeri olmamas, gerekirdi. Ulusal egemenlik ilkesinin kabul ile, ulusun en stn iktidar olduu kabullenilmitir. Bylece din otorite ile ulusal otoritenin elimesi ve iktidarlar atmas ortaya kmaktadr. Birinci Byk Millet Meclisi, her iki eliik iktidara da hukuki deer tanmakla, hem gelecekteki geliimlere k tutmu ve hem de, islm glerin sava etrafndan kopmasn nleyerek, gnn koullarna uymutur. Bu eliik durum daha sonra hukuk asndan ortadan kaldrlacak ve fakat dnce hayat ynnden varln koruyacaktr.

Soru 30: mmet dncesinden millet anlayna geiin nemi ve etkileri nedir?
60

60

Yukarda belirtilmesine altmz eliki, dier ynden, Trkiyede halk kavramnn yorumlamasna da yenilik getirecek yapda olmutur. Gerekten, slmn siyaset kurallarnn, toplumu birletiren ortak nokta olarak ynlarn ayn dinden olmasn kabul ettiini belirtmitik. Bu gr, mmetilik olarak adlandrlmaktadr. Bamszlk sava ise, din birlii kavram yerine, Misak Mill snrlar iinde yaayan insanlarn millet birl ii anlayn getirmitir. mmet, belirli bir dine inanan insanlar topluluu olarak grlp, hukuk adan kii hi bir sbjektif hakkn ve yetkinin kayna, sahibi olarak kabul edilmezken, en stn kudretin - hkimiyetin yaratcs olan millet kavramna geilmitir. Daha 1921 Anayasasnda, egemenliin kaytsz ve artsz millete ait olduu aklanmtr. Kimsenin bilincine varamad, gerek anlamn sezemedii bu kavram ve siyas ik tidar kaynandaki deiim, gerekte din-siyas iktidar ilikileri ynnden byk bir deiimin ifadesidir. Trkiye Byk Millet Meclisi, Trkiye Halkn, emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtararak irade ve hkimiyetinin sahibi klmakla gayesine vasl olaca kanaatindedir derken, hem dou ile bat arasndaki Trkiyenin ideolojik ynn saptamakta ve hem de hkimiyetin Allahtan alnarak millete verildiini belirtmektedir. Zaten 23 Nisan 1920 tarihinde toplanan Trkiye Byk Millet Meclisinin yaps ve yklendii grevler de, slm mmet yapsnn dna k ldn gstermektedir. 30.4.1920 tarihli bir tamim, Meclisin Trk Milletini temsil ettiini duyurmaktadr. te, ilk dneminde din ile siyas iktidarn ilikileri ynnden kesin bir hukuk deiiklie yer vermeyen bamszlk sava, egemenliin kayna konusunda yapt deiim, millet kavramn taptaze bir biimde ortaya atmak yoluyla, din otoritenin 61

61

karsna bir rakip kartmtr. Gerekte, monarik-teokratik otorite mill otoriteye tabi bir duruma getirilmitir. Kanunlar ve davranlar artk eriat adna deil millet adna vize almaya balamtr. Bamszlk sava nn ilk dnemine baktmzda u sonuca varmamz gerekiyor: Layik ve cumhuriyeti bir iktidar dzeni henz kurulamamtr; buna karlk, iktidarn kayna halka gemekle, mill hkimiyet kural Trk Anayasa Hukukunda yer etmitir. Bu kurala ramen, hilfet ve saltanata deer tannmas gnn zorlad geici bir elikidir. Layk - demokratik cumhur bir siyasi iktidar biimlenmesine, mill hkimiyet kanalndan ulalacaktr.

Soru 31 : Kurtulu Savana kar slamc bir tepki olmu mudur?

Bamszlk hareketinin amalaryla o dnemin yasalarndaki baz hkmler arasndaki elikiye ramen, slamc cephe, Kurtulu Savana tepki gstermitir. Bu tepkiyi gsteren slamclarla, bamszlktan yana slamclar arasnda bir ayrm olduunu da belirtmeli gerekir . Bamszlk savana kar olanlar, ounlukla stan bul'da Padiah ve igalci emperyalist kapitalist g lerle ibirlii yapan tilf hocalardr. Bunlarn bamszlk savana kar klar, emperyalist glerin etkisiyle olduu kadar, siyasal yn de tamaktadr. Bu slamclar, Anadoluda bamszlk savan yrtenleri ttihatlarn bir uzants olarak kabul etmi ve kar kmlardr. ttihatlar yeren, Zeynelabidin, Mustafa Sabri, Hafz smail Hakk Efendi, ayn ereveye soktuu Anadolucular da sulamaktadr. Eski ittihatlar Almana uyup ngilizle savaa tutumakla sulanrken, Anadolucular da Alman oyununa gelip ngilizle savamalar ne62

62

deniyle hain iln edilmektedirler. smail Hakk Efendi ye gre, Anadoluc ular, eriat, Halife, hkmet ve millete kar kan bgilerdir. Bu sulamann sonunda varlan inan: slm hkmdarsz olamaz, Cumhuriyet olamaz karardr. Bu evrenin dncelerini belgeleyen Drrizade Fetvasnda Anadolu hareketi, ehas erire iltifak olarak adlandrlmaktadr. Fetvada hareketi yapanlarn ldrlmesinin, mslmanlarn Vahidettin Han etrafnda toplanmasnn, halife askerlerinin Ana dolu'ya gemesinin lmle cezalandrlmasnn er'an gereklilii ileri srlm ve emri Sultanye itaat etmeyen Mslmanlar sim ve taziri er'iye mstahak olurlar sonucuna varlmtr. Bu Fetvaya dayanlarak rf dare Divan Harbi birok kii hakknda gyabi lm cezas vermitir. Bunlar arasnda, Mustafa Kemal, zmirli smet (nn), Ali Fuat, Dr. Adnan (Advar), Halide Edip (Advar), Hamdullah Suphi, Rza Nur, Bekir Sami, smail Fazl Paa, Yusuf Kemal (Tengirek) gibi kiiler vardr. Ayrca Fetva, Anadolu'ya datlm, Mslmanlarn Halifesinin Fetvas emperyalist hristiyanlarca Anadoluya yaylmtr. tilflarla, ngilizler arasndaki yaknlk aktr. Alemdar Gazetesindeki bir bayaz ngilizleri istiyoruz baln tamaktadr. Emperyalizmle ibirlii yapan slamclarn, Anadolu devrimine kart bakaldrlar krklemekteki etkileri bilinmektedir. stanbul Hkmeti ve slamclar, Osmanllar sulu saymakta ve suun cezas olarak igalcilere boyun emei gerekli grmektedirler. Su gerekte ttihatlarndr ve Anadolu bu sua devam etmektedir, igalcilerin yamalarna ve haksz igallerine dikkati eken ve Anadolu'dan gelen telgraflara Dahiliye Vekili Ali Kemalin verdii cevap gali sabr ve sknla karlaynz. Sulh Konferansnda hakkmz alacazdan ibarettir. Sz edilen Sulh Konferans, Sevres anlamasn hazrlayan sulh konfe63

63

ransdr. Gerekte gdlen ama, Sevres anlamasnn saptad biimin dndayd. Kurtulu Sava srasnda kurulan, ngilizleri Sevenler Cem iyeti, Osmanl mparatorluunun btn mslman lkeleri kapsayan bir halife devleti durumuna getirilmesini ama biliyordu. Bu cemiyetin banda, Sait Molla, Mustafa Sabri gibi mslman hocalar ile ngiliz papaz Frov vard, Ali Kemal, Damat Ferit ve Vahidettin'in de bu cemiyette ye olduklar bilinmektedir. Cemiyetin kurulmasn hayalledii Halife Devleti, ngilizlerin himayesinde ve denetiminde olacakt. Bu ekilde, ngilizlerin btn slm dnyasn ele geirmesi yolu aranmaktayd. Cemiyet bu grn altnda, gerekte Anadoluda Kuvay Milliyecilere kar isyanlar tertiplemi, halife Ordusuna maddi destek olmutur. Bu sralarda kurulan ve slami nitelik tayan dier birok dernek de, yabanclarla ibirlii yapmtr. Askeri Nigehbn ve Kzl Hanerliler , Cemiyeti Ahmediye, Tali-i slm, Muhafazai Mukaddesat cemiyetleri gibi kurulular, srekli olarak Emperyalistlerin yardmyla, Anadoluda Ulusal Kurtulu Savana kar tertipler iine girmilerdir. Bu arada, byk Halife Devleti hayali de, Sevres anlamasnn kabulyle yok olmutur. Sevres anlamasnn kabulnden sonra ortaya atlan ve stanbulun, Vatikan gibi mstakil bir halife devleti olmasn isteyen, Constantinapolitan State plan da, Amerikallarn desteini kazanmtr. Kurtulu Savann kazanlmas, btn bu satlm amalarn ve emperyalist oyunlarnn gereklemesini engellemitir.

Soru 32: Kurtulu Savan destekleyen slmclar olmu mudur?

Bgilik isnad ile karlaan Anadolucularn da 64

64

kendi slamclarn bulduu bir gerektir. Nitekim, Drrizade Fetvasn karlamak zere Anadolu da birok mftden fetvay erife almtr. Birinci Byk Millet Meclisindeki Vehbi Hoca, Rasih Efendi, Mfit Efendi, Fevzi Bey gibi kiiler, slamc akmn Bamszlk savandan yana olanlarn temsil etmilerdir. Sadece unu belirtmek gerekir ki, bamszlk savana katlan slamclar, savan grnteki amac Makam Muallnn kurtarlmasn savan gerek amac olarak benimsemi lerdir. Bu benimsemenin sonucu olarak, hem Mustafa Kemal Hareketini destekleyip katlmlar ve hem de o sralarda alan Byk Millet Meclisinin yaps zerinde slamc yorumlara girimilerdir. Bu yoruma gre, Meclis ayn zamanda, kurtuluuna kadar Hilfeti de temsil etmelidir. Kurulacak devlet yine er'i esaslara dayanmal, siyas deiimler dine uygun yaplmaldr. Rasih Efendi Meclis krssnden, Btn lemi slmn da kendisinde hals, kendisinde yegne melce ve penah bulduu bir slm meclisi olarak TBMM'ni nitelendi rmitir. Kurtulu Sava, yine Rasih Hocaya gre, Trklerin slmn alemdarln terk etmediini ve hilfetin esarette oldu unu, esaretten tahlisine kadar mcadelesine devam edeceini kinata iln etmitir. Karabekir dahi Mecliste, Saltanat slm kurallardan ayrld iin mslmanlarn Ci had- Ekbere uymadklarn ileri srm ve mslman devletlerin slm yolda olduu iin TBMM'ni tuttuunu belirtmitir. Mfid Efendiye gre, Millet Makam hilfet olmadka, kendilerinin bir halifesi, bir imam olmadka yayamyacan bilmektedir. Meclis dndaki slamclardan bamszlk hareketini tutanlar dahi, sava slm bir amaca yneldii iin destekl emilerdir. Sonralar layik dzene kart en yaygn akm olan Nurculuk akmnn lideri olacak olan Bedizzaman Saidi Nurs dahi Hutuvat- Sitte ve Tuluat isimli risalesinde, 65

65

Ankara'y vmekte, bunlarn asi de olsalar slama yardm ettiklerini ileri srerek, Drrizadenin fetvasn hkmsz saymaktadr. Saidi Nurs, btn mslmanlar slm iin yaplan bu sava desteklemee a rmaktadr. Saidi Nurs, Trkiye Byk Millet Meclisinde okuduunu iddia ettii hutbesinde de, Millet Meclisinde bulunmas gereken nitelikleri belirtmektedir. Saidi Nurs'ye gre, stanbul ve Ankara ulemalar toplanarak bir meclis-i li kurmaldrlar. Bu, meclis-i mebusan- mukaddes olmal ve bir encmen-i ra olarak devleti ynetmelidir. Ynetimin eriata dayanmas ise tartlmaz bir zorunluluktur. slamc cephenin, kendi yorum biimi nedeniyle, Anadolu hareketini destekleyii, daha sonraki yllarda slamc akmn srarla ileri srd baz dncelere yol amtr. Layk dzenin kuruluundan sonra, slamc akm bu dzen deiikliini bir nev'i slama ihanet olarak nitelendirecektir. slamc akm stikll Savan yaratanlar din adamlardr diyecek, bunu inkarn Allahszlk anlamna geldiini ileri srecektir. slamc akm, bamszlk savann slmiyeti kurtarmak iin yapld m yllarca sonra dahi iddia edecek, layik dzene geii slm davasna hiyanet olarak nitelendirecek, hatt daha ileri giderek layik dzene geii, hilafeti kurtarmak iin savaa girien Mustafa Kemal'in inan ve amalarna da aykrlkla sulayacaktr.

Soru 33: Saltanatn kaldrlnn siyasal ktidar-din ilikileri ynnden nemi nedir?
Birinci Byk Millet Meclisinin yaps inde ulusal ve din iktidar birletirmesi elikisi ilk olarak Saltanat'n kaldrlmasyla bir lde giderilmitir. Milli Ha66

66

kimiyet kuralndan kartlan ilk sonu altyz yllk Osmanl saltanat nn sona erii olmutur. (1 kasn 1922). Kurtulu Savann zaferle sonulanmas, yenilgiyi kabullenen batnn stanbul ve Ankara'y iki ayr hukuk deer olarak benimseyerek her iki hkmeti de bar top lantsna armasna yol amtr. Bu ar zerine Sadrazam Tevfik Paa, Mustafa Kemal'in deyimiyle, hilfet hmisi sfatn iktisap etmeye almtr. Gazi'ye bir telgraf eken Tevfik Paa, zafer zerine artk, Anka ra ve stanbul arasnda ikilik kalmadna iaretle, bar konferansnda ortak davranta bulunulmasn nermitir. Tevfik Paann bu telgraf, hem Ankara'nn hukuk varln tanmas ve hem de memleket zerinde iki geerli hkmet va rm durumunu yaratmas ynnden ilgintir. Gazinin Tevfik Paaya cevab kesin ve aktr: Trkiye Byk Millet Meclisi Ordularna ihraz eyledii muzafferiyeti katiyenin neticei tabiyesi olmak zere vukuu karip olan konferans da Trkiye Devleti yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi H kmeti tarafndan temsil olunur. Fakat bu kesin karar anlalmam gibi Tevfik Paa ikinci bir telgrafla eski gr ve nerisini tekrarlamaktadr. Bu srar, Mill Hkimiyet ancak saltanat temsil eden stanbul ile Ankara 'nn anlamasyla gerekleebilir eklinde bir de garip anlay iine almakt adr. Ayn yazda, Tevfik Paa, Ankara'nn sadece siyas kudreti bulundu unu, stanbul'un ise din kudrete de sahip bulunduunu da ima etmekt edir. Bu tutum, saltanat hakknda kesin karara varlmasna yol am ve TBMM 2 Kasm 1922 tarihinde 308 sayl karar ile Meclisin egemenlii temsil ettiine, saltanat'n kaldrldna karar vermitir. Kararda, milletin bunca yldr fiilen egemenliini kulland, kararn bu fiil durumu hukuk letirdii belirtilmitir: Millet, eski otokrat hkmet-i ahsiye ve saray halk ve etrafnn sefahati esasisi zerine 67

67

messes bir saltanat yerine asl halk kitlesinin ve ky lnn hukukunu himaye ve saadetini tekeffl eden bir Halk idaresi tesis ve vazetmitir. Saltanat'n kaldrlnn, siyas iktidar-din ilikileri ynnden getirdii yenilik nedir? Bu adm, layik, siyas iktidarn biimlenii ynnden k esin bir geliimdir, islm siyaset kurallarna gre iki bal bir btn olan siyas iktidarn, monarik ba yok edilmitir. Dier bir deyile, slmn siyaset kurallarna gre tek elde toplanmas gereken siyas ve din iktidarlar birbirinden ayrlmtr. slmiyet, hkmeti emrettii halde, devletin kuruluu iinde yer alan Hilafet hkmet etmek yeteneklerinden yoksun kalmtr. Saltanat kalktktan sonra Halifenin Meclis tarafndan seilmesi gerekliliinin kabul de, ilk defa olarak din iktidarn siyasi iktidara bal ve ona tabi duruma getirildiini gstermektedir.

Soru 34: Saltanatn kaldrlndan yana slamc dnceler nelerdir?

Saltanat'n kaldrlmas Meclis iindeki slmclarca geni lde desteklenmitir. slamclar, zellikle iki nokta zerinde durmulard r. Saltanat'n kaldrlna er'i deliller bulmak ve saltanat le hilfetin er' an ayrlabilip, ayrlamyaca sorununu zmlemek. Devrimci bir adan saltanatn kaldrlmas gerekliliini savunan Hseyin Avni, Rza Nur, Mazhar Mfid, Ali Fethi, Ali Fuat, Kzm Karabekir, smet (nn) gibi kiilerin, Saltanatn er'an kalkp kalkmamas konusuna nem vermedikleri grlmektedir. Bu savunucular arasnda zellikle H seyin Avni Beyin konumas nemlidir. Trkiyede millet denilen bir varlk domutur ve bu varlk kendisini bir slleye istismar ettirmemek 68

68

kararndadr. Millet, 1921 Anayasas ve Kurtulu Savandaki davranlar ile ortaya kmtr. Saltanat kaldrmak Kurtulu Savana gerek anlamn verecektir. Artk, Osmanl Saltanat deil, millet saltanat sz ko nusudur. Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk halk mazideki sisteme isyan etmitir, bir inklba doru gitmektedir. Hseyin Avni Bey, ulusal egemenlii savunarak, Saltanatn gereksizliini, Kurtulu Sava n milletin yaptn belirtmi, Osmanl Hanedann tagallp, tagassup ile sulamtr. Ulusal egemenliin saltanat ile birleemiyecei aklanm, Saltanata alm imparatorlar, hametmaaplar Hkimiyeti Milliyeden canavardan korkar gibi korkarlar denilmitir. Yine Hseyin Avniye gre, Hkimiyeti Milliyenin evsaf vardr, eraiti vardr. Ona dahil olurlar. Hkimiyeti Milliyeyi bunlar tanr. Bunun hilfna olanlar millete musall at olmu beldr. Yeni hkmet sisteminde, ruhan ve cisman diye sfatlar yoktur, sadece mill sfat vardr; Kaviyekime bir devlet olmu, millet hakk isyann istimal etmi ve bir Tekilt Esasiye ile hukuku esasiyesini tyin etmi, bunlar grdkten sonra tide yapaca kanunlarla istedii ekil ve mah iyette yryebilecektir szleri de Hseyin Avni Bey'e aittir. Ulusal egemenlik kuralna olan inantan yola karak Saltanatn kaldrlmas gerekliliini savunanlara karlk, Rasih Efendi, Fevzi Bey, Hac lyas Sami Efendi, Nusret Efendi slm adan Saltanatn kalkmas gerekliliini ileri srmlerdir. Bunlara gre, Hilfet artk TBMM'nin ahsnda ekillenmektedir. Hanedan, bu memleketi malikne addedip, ierisinde oturanlar da mevai hkmnde ondan ona intikal ettirmektedir. Bu usul eriata aykrdr. slmda sorumsuz bir devlet ba kan olamaz. Padiah mukaddes olamaz. Bu nitelik sadece Zat Celili lya tlak edilebilir. Bu millet byle 69

69

kelimeler ardnda kendisini istismar ettirmek ilememektedir. Zaten irsen intikal de, Riyaseti islmyeyi igal edecek kiinin er'an belli nitelikler inin aranmamas sonucunu douracandan slmiyete aykrdr. Artk din ve siyas iktidar TBMM'nde birleecektir. Hatt Fevzi Bey'e gre Saltanat devrinde klnm namazlar dahi hkmszdr. Kald ki, Vahidettin lemi islama ihanet etmitir ve gayri mslim nasrn hamisi olmutur . Ayrca Drrizade igal altnda fetva verdii iin fetvas da hkmszdr. lyas Sami Efendiye gre istiklli milleti, vatann istihls ve makam hilafet ve saltanatn istihlsn umde addeden Byk Millet Meclisinin meruiyetine kar kavlen, fiilen isyan edenlerden olan Sultan Halife Hiyaneti Vataniye Kanununa gre cezalandrlmaldr. Bu bakmdan millet devletin ekli zerinde karar vermelidir. Nusret Efendi de, imamet sistemine dayanarak saltanatn kaldrlmasndan yanadr. slmiyete gre bir lke zerinde iki imam olamaz. Byle bir durumda, iki imamdan birinin katli vaciptir Memleketimizde hilfet daima eriata aykr davranmtr, slmiyetin paralanmasna yol amtr. Bu nedenle, bize bir imamn nefyi nesli amelen vaciptir. Evvela seriri hilfetinde padiahm diye iddia eden, mcerret hilfet davasnda bulunan bu ahs merkumu hletmek ondan sonra hacretmek lzmdr, hacr stlah fkhidir. slamclar, grld gibi, TBMM'nin hilafeti ve slamiyeti kurtarmak iin savaa giritiini ngrmek ve hanedann eriata aykrln ileri srmek yoluyla, saltanatn kaldrl masndan yanadrlar.

Soru 35 : Saltanatn kaldrl, monarik - teokratik esasa dayanan siyas iktidar yapsn temelden deitirmitir; saltanat kaldrlrken hilfetin durumu tartlm mdr?
70

70

Saltanatn kaldrlmas konusunda hemen hemen bir oy birlii sz konusu iken, hilfetin saltanattan ayrlp ayrlmyaca ve hilfetin durumunun kuvvetlendirilmesi sorunu zerinde slamclar olduka diretmilerdir. Bu nedenledir ki, Rza Nur, Abdlkadir Kemali, lyas Sami, Cell Nuri, Hseyin Avni, Yunus Nadi, Hseyin Rauf, Mustafa Kemal gibi seksen milletvekilinin verdii, Saltanatn kaldrlmas konusundaki nerge, ilk gn kabul edilememitir. Selhattin Bey, Hac Galip, Osman Bey gibi slamclar, nergedeki, Trkiye Hkmeti hakk meru olan Makam- Hilfeti esir bulunduu ecnebiler elinden kurtaracaktr hkmn, mphem bulmaktadrlar. Saltanatsz hilfetin nasl olabilecei slmclarca anlalamamaktadr. 1.XI. 1338 tarihli Mdafai Hukuk Grubu toplantsnda, Must afa Kemal, tarihten rnekler vererek bunun olabileceini kantlamak abas iindedir: Hlgu, halife Mutasm idam etmek suretiyle hilfete fiilen son vermitir. Makam hilfeti muhafaza etmek suretiyle, saltanat milliyeyi Byk Millet Meclisine tanmak gereklidir. Hilfet saltanatn kalkmas ile yok olmayacaktr. u farkla ki siyas kudreti temsil eden sul tann yerine millet oturacaktr. Buna ramen Meclis, er'iye, Kanunu Es asi ve Adliye Encmenlerinden oluan bir encmen kurmu ve teklifler burada incelenmitir. Bu komisyon da, saltanatn hilfetten ayrlabilip ayrlamyaca sorunu zerinde durmutur. Hoca Mfid Efendinin bakan olduu Encmende, hocalar, Mustafa Kemalin deyimiyle, Hilfetin Salt anattan mnfek olamyacan maruf safsatalara istinat ederek iddia etmilerdir. leri srlen, er'i esaslara gre, siyas ve din kudretin bir elde birlemesi gerei ve saltanatn kaldrlmas halinde hilfetin durumunun eriata aykr olacayd. Bu konuda da eriatn vizesine gereklilik duyulma s karsnda Mustafa Kemal kararlarn kesin olarak be71

71

lirten u konuma ile sorunu zmlemitir: Hkimiyet, saltanat kuvvetle, kudretle, zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk Milletinin hkimiyet ve saltanatna vazlyed olmulard. Bu tasallutlar alt asrdan beri idame eylemilerdir. imdi de, Trk Milleti bu mtecavizlerin hadlerini ihtar ederek, hkimiyet ve saltanatm isyan ederek kendi eline bilfiil alm bulunuyor. Bu bir emrivakidir. Mevzuubahs olan: millete saltanatn, hkimiyetini brakacak myz, brakmayacak myz meselesi deildir. Mesele zaten emrivaki olmu bir hakikati ifadeden iba rettir. Bu behemehal olacaktr. Burada itima edenler, Meclis ve herkes meseleyi tabi grrse fikrimce muvafk olur. Aksi takdirde, yine hakikat usul dairesinde ifade olunacaktr. F akat ihtimal baz kafalar kesilecektir. Bu konuma zerine Encmen yesi Hoca Mustafa Efendi, sorunu imdi kavradklarn belirterek zr dil emitir. Encmence kabul edilen Saltanatn kaldrlmas konu sundaki nerge ertesi gn, Lazistan Mebusu Ziya Hurit'in tek muhalif oyuna karlk kabul edilmitir. Bylece lkesiz, milletsiz, sevgisiz stanbul hkmeti, fiilen kaybettii iktidar hukuken de kaybetmitir. Sadece Saltanatn kaldrlmasyla ilgili nergenin Hilfetle ilgili ksm deitirilerek, Trkiye Devleti makam- hilfetin istinatgahdr hkm kabul edilmiti r. slamclarn bu konudaki titizlii, hilfeti garantiler gzken byle bir ifadeyi zorunlu klmtr. Kald ki, kabul edilen 308 sayl Meclis kararnn bu ifadesi sonra hilafetin kaldrlmas yolunda kant olarak kullanlmtr. Hilfetin gerek makamnn Meclis olduunun kabul, sonradan, hi lfet mademki Meclise ait bir grevdir, yleyse ayr bir hilfet makamna gereklilik yoktur tezinin ne srlmesine yol amtr. 72

72

Soru 36: Saltanatn kaldrlna kar slamc tepki olmu mudur?

Saltanat'n kaldrlmasna Meclis iinde kar kan, hemen hemen Ziya Hurit ile Mersin Mebusu Selhattin Beyden ibarettir. Selhattin Bey Saltanatla ulusal egemenliin birlikte var olabileceini ileri srmekte, Ankara'nn stanbul hakknda karar veremeyeceini belirtmektedir. Kurtulu Savann saltanat kurtarmak iin yapld konusunda da Selhattin Bey srar etmitir. Fakat Saltanatn kaldrlmasna kar esas tepki kr Hoca ile Ltfi Fikri Bey'den gelmitir. kr Hoca Hilfeti slmiye ve Byk Millet Meclisi adl risalesinde, saltanatn kaldrlmasyla durumun deimediini, Trkiyenin yine slm hkmetiyle ynetileceini ileri srmektedir. Siyas kuvvete sahip olmayan bir hilfet olamyacana gre, Halife Meclisin, Meclis Halifenindir. Hilfetin siyas kudretten yoksunluu slmiyetin paralanmas demektir. Bu nedenle Meclisin doal bakan halifedir. Meclisin kanunlar ancak Halifece onannca deer tayabilecektir. Bu din otoritenin er'an sahip olduu kudretin doal sonucudur. Merutiyete bal Ltfi Fikri Bey'e gre de Saltana t kaldrmak reissiz bir hkmet sistemini kabul etmek demektir. Ltfi Fikri, Hkmdarlk karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefriki Kuvva Mesaili adl risalesinde, TBMM'nin saltanat kaldrmak yetkisi olmadn ileri srmekte, bu konuda karar verebilmek iin referandum nermektedir. Ltfi Fikri slamc akmdan olmad halde, kr Hoca ile birlemekte, Halifelik hkmeti cismaniyesiz olamaz tezine varmaktadr. Bu nedenle, halife lm pahasna da olsa cisman iktidarn savunmaldr. Mehmed kr Hoca ile Ltfi Fikri'nin bu grle73

73

ri, slamc Cephe tarafndan dahi benimsenmi deildir. Sleyman Nazif, Tarihin Ylan Hikyesi adl yazsnda, slmn dmanlar ile ittifak ederek onlarn harimi slm tututuran olaylarna Hilfet ordusu nam ile g nll askerler tefrik eden bir Halifeyi, slamn en necip kavmi olan Trk hilfeti slmiyeden skal ederken Hilfeti de hlefaya leti istibdat olan saltanattan tecrit etmek istedi. Buna kimsenin bir ey demee ne hakk var, ne haddi demektedir. Siirt Mebusu Hulki, Mu Mebusu lyas Sami, Antalya Mebusu Hoca Rasih, kr Hocann risalesi iin yazdklar Hakimiyeti Milliye ve Hilfeti slmiye adl reddiyede, Trk Devletinin reisi yoktur. Binaenaleyh evleviyetle Padiah da kabul edemez. Ne kadar rp nsanz, milletimiz ne bir Reisicumhur, ne de bir Kral nasbna tevessl edemez denilmektedir. Saltanata kar kan slamclarn benimsedikleri sistem, Dinci bir meclis hkmeti sistemidir.

Soru 37: Cumhuriyetin ilnnn, teokratik olmayan bir siyas yapya geile nemi nedir?
Saltanatn kaldrlmas layik bir dzene hukuk alannda geii hemen gerekletirmi deildir. Devlet bakanl kesin bir zme balanmamtr. Saltanatn kaldrlmasndan sonra fiilen ortaya kan durum cumhu riyet olduu halde, deiik nedenlerle kesin olarak cum huriyet dzenine kaylamamtr. slmc akmlar, saltanatn kaldrlmasna, reissiz bir dinci meclis sistemine eilim gstererek taraftar olmulardr. Devrimciler iinde de, padiah ile cumhurbakann ayn adan deerlendirenler vardr. Refet Paa, stanbulda, ... merut bir hkmdarlk ile Cumhuriyet riyaseti arasndaki fark filnn sulbnden gelip gelmemekten ibarettir. Bu mille74

74

tin bana bu kadar beldan sonra bir de Cumhuriyet intihab beliyesini sarmaya ne lzum var diyebilmektedir. Ar bir mill hkimiyet kuraln benimseyenler Cumhurbakanl sistemini, milletin egemenlie tek bana sahip oluuna aykr sayyorlard. Cumhurbakanl, saltanatn yeniden canlandrl olarak grlyordu. Gerekte bir de tehlike vard. Bakansz bir devlet sisteminin do uraca aksaklklarn yan sra, halifecilerin de Halifeyi devletin doal bakan saymak yolundaki propagandalar, gnn birinde Halifenin gerekten devlet bana gemesi tehlikesini yaratyordu. Halifeye siyas iktidarn y olunu kapatmak, tehlikeyi nleyebilmenin en kesin aresiydi. Nitekim bu amala, slamclarn direnilerine kesin bir ekilde kar klm, devrimc ilere ise, Cumhuriyet deyiminin ulusal egemenlie milletin sahip olduu rejimlerin ifade-i hukukiyesi olduu anlatlmtr. Nitekim bu iki ynl direni, 1921 Anayasasn deitiren 364 sayl kanunun kabuln ve Cumhuriyetin ilnn gerekletirmitir. Bu ekilde, Meclisin dev let bakanl ve yrtme organl fonksiyonunu grmesi sistemine son verilmi, sorumsuz devlet bakanl ve onun tarafndan seilen yrtme organ dzeni ne geilmitir.

Soru 38 : Cumhuriyetin ilnna kar tepki olmu mudur?

Cumhuriyetin iln, Halifenin siyas iktidara yeniden sahip kmas konusundaki dilek ve hayalleri yok etmitir. Bu ekilde, siyas ve din iktidar ayrmnn en kesin biimlenii, baz tepkileri de peinden getirmitir. Hkimiyeti Milliye'deki Yakup Kadrinin bir yazsndaki deyimiyle, Gen cumhuriyetin karsna eski muhalefet 75

75

kmtr. Tunaya'nn deyimiyle, Saltanatn kprba hilfet de Cumh uriyet iln ile tehlikeye girmitir. Asl ac olan, Cumhuriyetin ilnna kar kanlar arasnda Rauf Bey, Refet Paa, Ali Fuat Paa gibi Kurtulu Savann nderlerinin de bulunmasdr. Rauf Bey'in 31 Ekim ve 1 Kasm 1339 tarihli Tevhidi Efkl gazetesinde yaynlanan beyanatnda , Cumhuriyet aceleye getirilmek, zamansz yaplmakla sulandr maktadr. Cumhuriyetin bir isim deiiklii olduunu sylemesine ramen, Rauf Bey yine de Cumhuriyeti hata olarak grmekte ve bunu 22 Kasm 1923 tarihli Frka toplantsnda da aka belirtmektedir. zellikle stanbul basn Cumhuriyete kardr. Ebzziyazade, cumhuriyeti krmz paavra olarak adlandrmaktadr. Hseyin Cahid de din asndan cumhuriyete kardr ve Ankara Basn kendisine yaraan ismi bulmutur: Dervi Vahdeti-i Sani slamclara gre, padiahn sahip olmad haklara Reisicumhur sahip olmutur. slamclar, hkmeti vazife-i hilfetin tesbitine armaktadr. Bu aamada yine ortaya kan Ltfi Fikri, Trklerin, hazinei maneviyey taarruz ettiklerini ileri srmekte, halifenin istifa etmemesini dileyerek aksi bir davrann slm dnyas iin felket olacan belirtmektedir. Cumhuriyetin ilan yznden Ankara'ya saldranlarn banda Tanin gazetesi gelme ktedir. 11 Kasm 1339 tarihli Tanin gazetesinde, TBMM dardan verilen kararlar onaylar duruma dmekle sulanmakta, Hilfetin elden gitmesiyle Trkiye'nin islam dnyas iinde hie indii ileri srlmektedir, Gazeteye gre Cumhuriyetin iln hilfetin elden gitmesinin bir adm dr. Cumhuriyetin ilnn, yeni bir teokratik - monari kurmak yolunun kapanmas olarak yorumlayan ve tepki gsterenler, karlarnda layik de vrimciler kadar, Fevzi Efendi gibi bir din adamn da bulmulardr. Fevzi Ho 76

76

ca, Hkimiyeti Milliye'nin 3 Aralk 1339 tarihli saysnda, cumhuriyeti slmi bir sistem olarak nitelendirmektedir. Fevzi Hocaya gre, cumhuriyet slm toplumlarnn ilk biimidir ve cumhuriyetin ilnndan nce dahi fiilen bu dzen zaten mevcuttur. Cumhuriyet dzenine geiin, hilfeti anlamsz kldn ve erge bu an tamamlam kuruluun da sona ereceini kavrayan slamclar, bu durumda hilfeti kurtarmak abalarna girimilerdir.

Soru 39 : Hilfetin kaldrl nasl olmutur? Siya sal yap deiimlerine etkileri nelerdir?
Hilfeti kurtarma abalarnn ilki yurt dndan gelmitir. smailiye mezhebinin lideri Aa Han ve arkada Emir Ali'nin, smet Paa'ya gnderdii mektupta, saltanatn ilgas ve Cumhuriyetin iln ile Halifenin du rumunun slm dnyasnda tereddtle karland belirtilmektedir. Halifenin durumu ve otoritesi hi bir zaman iin Papannkinden aa olmam aldr. Bu nedenle Trkiyenin gerek dostu olduklarn ileri sren Aa Han ve Emir Ali, Halifenin, mametin mslman milletlerin gven ve saygsna lyk bir duruma getirilmesini ve bylece Trkiyeye de kuvvet ve eref bahsedilmesini istemektedirler. Mektup zellikle stanbul gazetelerinde yaynlanm ve Tanin, Tevhidi Efkr geni yaynda bulunmulardr. Bu yayn ve etkileme abalarna cevap, Hilfetin kaldrlmas olmutur. Tarihin ylan hikyesi olarak adlandrlan Hilfetin, kudreti maddiye ve kuvveti hkmeti kaybettikten sonra hi bir anlam kalmamtr. Buna ramen bu konuda yaplan basklar, smet Paann 22 Ocak 1924 trihinde Mustafa Kemal'e yazd bir mektupta ikyet 77

77

konusu yaplmtr. smet Paa, bu mektubunda, hilfet ten tarih bir hatra olarak bahsetmektedir. Mustafa Kemal Paann, smet Paaya yazd cevapta, ikyetlere hak verilmektedir. Nitekim Mustafa Kemal 1 Mart 1924 tarihli Meclisi a konumasnda. Diyanet-i slmiyeyi bir vastai siyaset mevkiinden tenzih ve il etmek zorunluluundan bahsetmektedir. Sonuta, eyh Saffet Efendi ve 53 arkada, Hilfetin kaldrlmasn isteyen nergelerini Trkiye Byk Millet Meclisine vermilerdir. Hilfetin kaldrlmasnn gerekliliini er'i esaslarda bulan vardr. eyh Saffet Efendi ile Seyyit Bey bunlardandr. nergenin gerekesinde de slami kantlara yer verilmitir. Hilfetin mevcudiyeti, Trkiyenin i ve d politikasnn iki bal olmasna yol amaktadr. Mareket kabul etmeyen Trkiye'nin ikilii de tahamml yoktur. Trk Milletinin felketi, Osmanl Hanedannn hilfet kisvesi altnda memlekete felket getirecek davranlarda bulunmas, dini siyas htiras ve cereyan lara alet etmesidir. Meclis uhrevi ve dnyevi iktidar kendi kiiliinde tadna gre, hilafete de bir gereklilik kalmamtr. Artk fetvalar deil, Meclis kararlar sz sahibidir. Halifeliin tarih geliim sonucu bugnk durumu siyas iktidarn mstebidane bir kullanlndan baka bir ey deildir. Bu nedenle de eriata aykrdr. Hilfetin kaldrln, ulusal egemenlik asndan g erekli gren smet Paaya gre, Hilafetin kaldrlmas demek, ahkm slmiyenin terki demek deildir. Anadolu hareketi, Halifenin bu hareketi katlanlar erir olarak adlandrmasna ramen kaza nlmtr. yleyse baar iin hilfete gereklilik yoktur. Kald ki, Halifenin slm dnyasnn ba olmas istei, gnn politik koullarna da uymamaktadr. Bunun kabul, bamsz devletleri halifenin politikasna uydurmak demektir. Bu ise 78

78

mslmanlarn birbirini yemesine yol amaktadr. Trkiye Cumhuriyeti, btn milletler gibi, mslman milletlerin de istikllini istemektedir. Trkiye hilfet bizdedir iddias ile dier milletlere siyas devler yklemek g ayesinde deildir. Trkiyenin istiklli her idealden daha stndr. Antiemperyalist bir sava baarya ulatran Trkiye'nin dier lkeler zerinde Hilfet eliyle emperyalist olmak amacnda olmad belirtilmektedir bylece. Tartmalar sonucunda Hilfet kaldrlm, Tevhidi Tedrisat Kan unu ile layik eitim zerinde birlik salanm ve er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrlmtr.

Soru 40 : Hilfetin kaldrlna kar tepki ne olmutur?

slmn siyaset kurallarna gre biimlenen siyas iktidarn din bann tarihe karmas anlamn tayan Hilfetin ilgasnn baz tepkilere yol amas doald. Hilfetin ilgas ve buna bal olarak layik kurulularn ger ekletirilmesi, hukuk ynden layiklik aka kabul edilmi olmasa dahi, din ile devletin ayrmnn gerekletirilmesi anlamn tayordu. Nitekim ilk tepkiler, Meclis iinden kanunun tartmalar srasnda gelmitir. Kastamonu Mebusu Halit Bey ile Gmhane Mebusu Zeki Kadirbeyolu, Hilfetin kaldrlmasn, mill gelenekleri sarsan bir olay olarak karlamlardr. Hilfetin ilga edilerek, dmanlarn eline verilmesi ittihad slm bozacak bir harekettir. Bu slamc mebuslarn dnceleri Meclis iinde etkili olamamtr. Hilfetin ilgas fiil tepkilerle de karlamtr. Silifke'de Asker Hocann dzenledii bir nmayi, belki de en gl tepki olmutur. Fakat, Asker Hoca yakalanm ve stikll Mahkemesince idama mahkm edil79

79

mitir. Benzer olaylar, Bursa'da, Readiye'de ve Adapazar'nda da grlmtr. Bu olaylar Hiyaneti Vataniye Kanununun deitirilmesine ve hilfet lehindeki davranlarn vatana hiyanet saylmasna yol amtr. Hilfet'in kaldrlna, Rauf Bey, Refet, Kzm Karabekir, Ali Fu at, Cafer Tayyar, Cevat Paalar da tepki gstermilerdir . stanbul'da Vatan, Tanin, Tevhidi Efkr, Sontelgraf, Adana'da Abdlkadir Kemalinin Toksz gazetel eri Hilafetilerin szcs durumundadrlar. Rauf Bey Halifecilerin lideri saylmtr uzun sre. Bu evre, hcumlarn zel likle smet Paaya yneltmekte ve bu yolla Mustafa Kemal'i vurmaa almaktadr. Hilfeti kurtarmak konusundaki son are, Mustafa Kemal'e Hilfet teklif etmek eklinde belirmitir. slm ulemas, Hoca Rasih Efendi vastasyla Mustafa Kemal'e Halifelik teklif ettiklerinde aldklar cevap kesindir: slmn bana olan tevecch ve muhabbetlerine teekkr ederim. Zatl iniz ulemay dindensiniz Halifenin reis-i devlet demek olduunu bilirsiniz Balarnda krallar, imparatorlar bulunan tebalarn, bana isal etliiniz arzu ve tekliflerini ben nasl kabul ederim? Kabul ettim desem, buna o tebaann, metbular raz olur mu? Halifenin emir ve nehyi ila olunur. Beni halife yapmak isteyenler, emirlerimi infaza muktedir midirler? Binaenaleyh mevzuu, medlul olmyan mevhum bu sfat taknmak gln olmaz m?

Soru 41 : Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn douu ile, teokratik - monarik yap deiimi arasndaki ilgiler nelerdir?
Hilfetin kaldrlmasnn ve buna eklenen siyas ekimelerin en nemli patlamas, Kurtulu Savann bir 80

80

ksm nderlerinin Halk Frkasndan ayrlarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurmalaryla olmutur. Kurtulu Savandan sonra Halk Frkasnda nemli yerlere gelmeye balayan gen ve atlgan kadrolar ile, k urtulu Savann nderlerinden Karabekir, Ali Fuat, Rauf, Refet, Adnan Bey ve paalar arasnda bir ekimenin varl grlmtr. Bu ekimede smet Paa gen kadrolarn nderi olarak belirmi, deiik etkenlerle Gazi Mustafa Kemal de yeni geliimleri destekler duruma girmitir. Bu tutum ve geliim Gazi ile eski arkadalar arasnda gittike gelien bir souklua ve akla ulamtr. Sz konusu eski liderlerin, saltanatn kaldrlmas, cum huriyetin iln ve hilfetin kaldrlmas konularndaki olumsuz tutumlar da, politik havann gerginlemesine yol amtr. Bu kadro, hilfetin hukuku ndan, cumhuriyetin aceleye getirildiinden, batllamann yersizliinden, ailece grdkleri nimetler ynnden saltanata ballklarndan sz a maktadrlar. Bu grler, eski nderlerin zerine imekleri toplamakta, iki taraf ayn frka iinde bulunmalarna ramen birbirlerine kart bir tutumu yrtmektedirler. Bu evrelerin Gazi'ye kar tertipler peinde olduu, bunun iin orduyu kullanacaklar ima edilmektedir. Bu imalar, sz konusu paalarla Cafer Tayyar ve Cevat Paalarn zorla ordudan ayrlmalaryla sonu lanmtr. Mustafa Kemal'in bu kiilerden, Milletvekilliinden ayrlarak, sadece orduda kalmalar istei tam tersi bir sonuca varm ve bu kiiler ordudan ayrlmlardr. Bu siyas gerilim sonucunda, Ekim 1924 balarnda Frkadan istifalar bagstermi ve Frkadan ayrlanlarn says otuza varm tr. Fakat kesin kopuu ve yeni bir siyas parti ats altnda oluumu smet Paa Hkmetiyle ilgili olarak iskn ilerinden do lay verilen bir soru nergesi salamtr. 5-8 Kasm 1924 tarihlerinde konuulan bu soru nergesi, Bavekil smet 81

81

Paa tarafndan bir istizah olarak kabul edilmi ve Gazinin deyimiyle, hkmet mcadeleyi aktan ve cepheden kabul etmi, oyun haz rl yapanlarn oyunlarn tatbik etmelerini tacil eylemitir. Tartmalar zellikle Rauf Bey'le Recep Peker arasnda gemitir. Rauf Bey, Riyaseticumhur makamnn hilafeti ve saltanatn hukukunu aldn ima etmektedir. Efendiler deil halifeci ve saltanat bu makamn haklarn kendine almak istidadnda olan herhangi bir makamn dahi aleyhindeyim. Feridun Fikri de, istizahn son gn olan 8 Kasm-da aka, cumhuriyet meselesini grmeliyiz nerisiyle ortaya kmaktadr. Feridun Fikri ve Rauf Bey'e cevap veren Yunus Nadidir: Bu makamn ( hilfet ) Rauf Beyce hukuku va rdr, sarihtir ifade, mahfuz hukuku vardr. Sakn kimse almasn gnn birinde belki lzm olacaktr. Karlkl tartmalar smet Paa Hkmetinin 18 oya karlk 148 oyla gvenoyu almasyla sonulanmtr. smet Paann gvenoyu al ise, eski nderlerin Frkadan ayrlarak, 17 Kasm 1924'le Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurmalaryla sonulanmtr. Frkann bakan Kzm Karabekir, kinci Bakan Adnan (Advar) ile Hseyin Rauf ve Genel Sekreter de Ali Fuat Paadr. Frkann TBMM'nde otuza yakn da yesi mevcuttur.

Soru 42: Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn temel grleri ve politik hayat iindeki ilikileri ne olmutur?
Terakkiperver Frkann, Halk Frkasnn Meclis zerindeki istibdadn, basksn kaldrmak iin kurulduu ileri srlmtr. Ahmet kr Esmer, 22 Kasm 1924 tarihli Vatan Gazetesinde yazd iki frka arasndaki 82

82

balca farklar adl yazsnda, Terakkiperver Frkann Halk Frkasna oranla daha halk olacan belirtmitir. Halkdan anlalan ise, demokrat ve hrriyetiliktir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Beyannamesinde, ok partiye olan zorunluluk belirtilmekte, yeni frkann temel grleri sralanmaktadr. Gelenek ve din inanlara sayg, Meclisin stnlne olan inan, hrriyetlerin dokunulmazl, mill vahdetin salanmas, oligarik eilimlerin parti ii ve dnda engellenmesi, her snftan halkn mutluluunun salanmas, Frkann temel amalar olarak gsteril mekte, bu amalara eriebilmei salayacak ekonomik ve politik grler byk bir ilkellik iinde sralanmaktadr. Frka hrriyetperverlikten liberalizmi, halkn hkimiyetinden klasik demokrasiyi anlamaktadr. Frka programnn 9. maddesi vezaifi Devlet haddi asgariye tenzil edilecektir hkmn tamakta, buna bal olarak, sanayiin himayesi geici bir sre iin ve zel yatrmlar artana kadar kabul edilmektedir. Frka ayn zamanda yabanc yatrmlar da benimsemekte ve gerekli grlmektedir. Memlekete, dardan sermaye gelmesi devletin itibarnn bir ifade si saylmaktadr. Tam bir ilkellik iinde, soyut amalarla dolu Frka Program nn en ok hcumlara sebep olan ve Frkann sulanmasna yol aan ma ddesi 6. maddedir. 6. madde, Frka efkr ve itikadat diniyeye hrmetkardr hkmn tamaktadr. Frka, politik hayat iinde, Halk Frkasnca, zellikle Terakkiperver Frkann Programnn 6. maddesi delil gsterilmek suretiyle, taklibi h kmet, irtica, kaakla mzaheret ile sulanmtr. rticaa destek olma ve onu yayma isnad srekli olarak bu Frka aleyhine ileri srlm, Frka samimiyetsizlikle sulanmtr. Cumhuriyet Halk Frkasna gre, yeni Frka, ttihat ve Terakkinin istihalesidir ve Birinci Byk Millet Meclisi 83

83

dneminde Mdafaai Hukuk Cemiyeti iinde beliren muhalif kinci Grup ile ilgi kurduu ve iktidara kar muhalefetin bir cephe halinde tahrikata giritii ileri srlmtr. Bu ekimeli, gergin ve genellikle kiisel itimeler iinde Frka politik mrn srdrmee almtr. smet Paann 22 Kasm 1924 tarihindeki istifasndan sonra hkmeti kuran Ali Fethi Bey'i yeni Frka desteklemitir. Aarn kaldrln, 1925 yl btesini destekleyen frka, doudaki eyh Sait hareketi zerine yeniden i bana gelen smet Paann Takriri Skn kanunuyla ilgili nerisine ve buna bal olarak stikll Mahkemelerinin kurulmasna kar kmtr . ok sert ye krc geen Meclis tartmalar arasnda Halil Paa 9 ubat 1925'de Meclis iinde ldrlmtr. Frka 13 ilde yaplan ara seimlerine girmi, baar gsterememitir. Bu seimlerde sadece, Nurettin Paa Bursa'dan, evket dl ise Krklar eli'nden bamsz olarak kazanmlardr. Frka, gergin politik hava ve olaanst olaylar iinde uzun sre yaayamam, 5 Haziran 1925 tarihinde kapatlmtr.

Soru 43: Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn, eyh Sait syan ile ilikili olduu ileri srlr; bu konuda bilinenler nelerdir?
Frka, zellikle stanbul basnnca, kurulduu gnlerden kapatlana kadar desteklenmitir. stikll, Son Telgraf, Tevhidi Efkr, Vatan gazetelerince desteklenmitir. Basn, Frkann kurulu gnlerinde, Mecli sin havasnda bulutlar toplandn, Meclisdeki istibdadn Halk Frkas'nda blnmeye yol aacan belirtmitir. Frka kurulduktan sonra, Fevzi Ltfi (Karaosmanolu). Frkay, Iztrabn ve Hrriyetsizliin dour 84

84

duu ocuk olarak adlandrmtr. stanbul basnnn hkmete saldrs o derece arlamtr ki, smet Paa stanbul'da rfi dare, (skynetim) iln edilmesini istemitir. Bu istein Gazi tarafndan kabul edilmemesi smet Paann 22 Kasm 1924'de Bavekillikten istilas ve Ali Fethi Bey'in yeni hkmeti kurmasyla sonulanmtr. Frkann kurulduu gnlerde memleket Musul sorunu gibi sorunlarla zaten olaanst bir hava iin deyken, 13 ubat 1925'te de Gen (Bingl) ilinin Piran kynde eyh Sait isyan patlak verdi. eyh Sait isyannn geliimi ve gerek nedenleri zerinde duracak deiliz. eyh Sait isyan, srekli olarak hilfetin kaldr lmas zerine dinsel itmelerle gerekleen bir bakaldr olarak tarihe gemitir. Grnte bunu destekleyen belgelerde vardr. Elz stikll Mahkemesinde, eyh Sait, isyann nedenlerini ylece aklamtr: Hilfet kaldrlmtr. Zamann imam kalmamtr. Halbuki zamann mamna biat etmeden len mslman Peygamberin efaatinden mahrum kalr. Vaktiyle eyhlislmlk dairesi olan binada imdi kzlarla Romanya niversitesinden gelen Hristiyan renciler beraber oturup ay imilerdir. Dinin dnya ilerinden ayrlmas caiz deildir. slm ulemasna gre, dinin dnya ileri ile ilgili hkmleri tpk ibadet gibidir. eyh Said isyan, ilk bakta dinsel nite lii arkasnda, Krt ulusuluunun ve bir lde de ngilizlerin tahriklerinin izlerini de tamaktadr. ngiliz silh fabrikalarndan douya silh gnderildii, isyanla ilgili stanbuldaki eyh Abdlkadir'in, ngilizlerle mttefik bir Krt Krall kurmak peinde olduu anlalmtr. eyh Said isyannn dinsel grn iinde gerek neden ve etkenleri henz btn kesinliiyle belirmi deildir. Konumuz ynnden nemli olan, eyh Sait isyannn bir dinci tepki olarak ortaya k, Terakkiper85

85

ver Partinin bu hareketle ilgili grlerek kapatlmasdr. Bu kapatlma ol ay, kesin izgilerle belirmese dahi, Terakkiperver Frkann dahi dinci ve geliimlere kart g damgasn yemesine yol amtr. Terakkiperver Frkann irticai krkledii itham, Mustafa Kemal tarafndan da yaplmtr. Gazi, Nutkunda, Cumhuriyeti ve terakkiperver olduklarn zannettirmek isteyenlerin, ayn bayrakla ortaya atlmalar din taassubu galeyana getirerek, milleti cumhuriyetin terakki ve tecedddn tamamen aleyhine tevik etmek deil miydi? Yeni frka, efkr ve itikadat diniyeye hrmetkrlk perdesi altnda, biz hilfeti tekrar isteriz, biz yeni kanunlar istemeyiz, bize Mecelle kafidir, medreseler, tekkeler, cahil softalar, eyhler, mritler, biz sizi himaye edeceiz, bizimle beraber olunuz, nk Mustafa Kemal'in frkas hilfeti lvetti, slmiyeti rahnedar ediyor. Sizi gvur yapacak, size apka giydirecektir diye barmyor muydu? demektedir. Ayn hikyetleri daha nce Ali Fethi Bey de tekrarlamtr, hatt eyh Sait isyan zerine Kzm Karabekir, Ali Fuad Paalar ve Rauf Bey'i davet ederek, Frkay kapatmalarn ilemitir. Bu istek kabul olunmamtr. eyh Sait isyan sresince, Frkann Urfa ve Siverek mutemetleri isyanla ilgili olarak tutuklanmlar, Diyarbakr stikll Mahkemesi blgedeki Frka ubelerini kapatm, Beykoz mutemedi de isyanla ilgili olarak tutuklanm Frkann stanbul ve Ankara'daki ubelerinde polis e aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalar sonucunda, Frka hakknda birtakm sulamalar ileri srlmtr. Kadri isimli bir kiinin, eyh Said'e yazd mektupla, Kzm Paann frkasnn eyh Said'e mzahir, ahkam eriyeye riayetkar ve dindar bir parti olduunu ileri srd, eyh Sait isyanna karm eyh Eyp'n de, Terakkiperver Frkay, slm kurtaracak parti olarak nitelendirdii id86

86

dia edilmitir. Terakkiperver Frkann, Cemiyeti Halifei slmiye ile ilgi kurduu, isyan ve yaplacak kyam destekledii, bu konuda icazet verdii ileri srlmtr. Frkann, eyh Sait isyan zerine kartlan Takriri Skn Kanununa muhalefeti de, Frkann dou hareketini desteklemesi olarak gsterilmitir. Btn bu geliimler sonucu Frka 3 Haziran 1925te, Takriri Skn Kanununa dayanlarak kapatlmtr. Hkmetin Frkay kapatma kararnda, ayn iddialar ileri srlmektedir. Hkmetin kararnda, Ankara ve Diyarbakr stikll Mahkemelerinde yaplan tahkikat sonucunda, frka sorumlularnn, Frkann programnda mevcut efkr ve itikadat diniyeye hrmetkar olmak esasn tesvili efkra ve tahrikat irticakraneye vesile ittihaz ettikleri sabit olmu bulunduu ileri srlmekte ve bu konuda kesin yarg kararlar bulunduu belirtilmektedir. Karar, daha baka iddialarda da bulunmaktadr. Mahkeme ka rar olmasa da, hkmetin, Frkann btn mensuplarnn, programlarnda mevcut esas malmu dini siyasete alet eden bir vastai tesvil addetmee altklar hususunu tesbit ettii, Vahidettin etrafnda bulunan vatan hainlerinin Avrupada tekil eyledikleri merkezlerden ve memleket dahilinde Hrriyet ve tilf dev rinden kalma erbab fesattan vsi bir ebekei irtica tesisine allmak gibi teebbsat frka mensuplarnn izhar eyledii Hkmetin Kararnda belirtilmekte ve Frkann kapatlmasnn nedeni olarak gsterilmektedir.

Soru 44 : Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn douu bir gericilik olay olarak nitelendirilir; Frkann devrimlere tepki olduu doru mudur?
87

87

Belirtilen ekilde Cumhuriyet dneminin ilk muhalefet oluumu, bir irtica ilham arkasnda kp gitmitir. Yalnz unu belirtmek gerekir ki Frkann, salt saltanat ve hilfeti geri getirmek amacyla kurulduu, inkr edilmez bir ekilde kantlanm deildir. Bu nedenle, frka kurucularna ve frkann kurulu olayna, kart devrimciler, kart devrimcilik damgasn kesinlikle vurabilmek olanaklar yoktur. Bu kiilerin Kurtulu Sava sonrasndaki deiimlere uyup uyduramadklar, tutucu kaldklar eski dzene ballklarn bildirdiklerini biliyoruz. Fakat bu tutumun eyh Sait syann desteklemee, krklemee kadar gittiini ileri srmek, kantsz bir insafszlk olur. Unutulmamaldr ki bu Frkann kurucular da Kurtulu Savann unutulmaz nderlerindendir. Buna karlk, Halk Frkasnn saltanat, cumhuriyet ve hilfet kon usundaki tutumunun, geleneki yap iinde artlanm halkta tepki yaratt gerektir. Bu tepki, Halk Frkasnn karsnda beliren siyas rgt etrafn da, geliimlere kar evrelerin birlemesine yol am olabilir. Bu birle me, Frkann amac olmayp,belki dourduu sonutur. Bununla belirtmek istediimiz, Frkann, salt deiimlere kart evreleri etrafnda topla mak, kart devrimci bir g yaratmak amacyla kurulduu iddialarnn kantlanm iddialar olmaddr. Buna karlk, kurucularn saltanat, hilfet ve cumhuriyet konusundaki tutumlar, zellikle stanbul basnnca geni lde ilenmi, Frka yneticileri, Ad ta hilfetin ve saltanatn koruyucular olarak tantlmlardr. Frka yneticilerinin tutumlar ve smet Paayla G aziyle olan ekimeleri de, bu tr yorumlarn halk iinde yaylm asna sebebiyet vermitir. Bunun sonucu olarak, belki de yneticilerin istekleri d nda, kart devrimci evrelerin Frka etrafnda birlemelerine yol amtr. Bu du 88

88

rumda, kar devrimci evreler Terakkiperver Frkay, salt tutumu beliren Halk Frkasna bir alternatif olduu iin desteklemilerdir. Bu oluum, politik hayatmz iinde gnmze dek gelmi, Serbest Frka, Demokrat Parti, Adalet Partisi olaylarnda da, baz deiikliklerle, ayn oluum gereklemitir.

Soru 45 : 1924 Anayasasnn siyas iktidar-din ilikileri ynnden getirdii sistem nasld?
Bilindii gibi, 1921 Anayasas, gnn olaanst ko ullar iinde hazrlanm ve geici bir dnem iin yaplmtr. 1876 monarik Anayasas ile birlikte yrrlkte bulunan 1921 Anayasas 1923 ylnda deitirilerek cumhuriyet iln olunmutur. 1921 Anayasas bu ereve iinde geici bir dnemin gerekliliklerini karlayabilirken, tam bir Anayasa niteliini ta myordu. Bu nedenledir ki, 1924 ylnda yeni bir Anayasa yaplmtr. Genel izgileri ynnden, ar bir Ulusal Egemenlik kuralna ball grlen, Meclise yrtme organ karsnda stn lk tanyan 1924 Anayasas, ilk ekliyle teokratik sistemi benimsemi durumdadr. 1924 Anayasas, siyas iktidarn Millete kurulacan, egemenliin millete ait olduunu belirtmesine karlk, 2. maddesinde, Trkiye Devletinin dini, Din-i slmdr hkmn tamtr. Bu ekilde, ilk kurulu ve sava yllarndaki eliik durum yine de, bir lde, sr drlmtr. Dinsel iktidara sahip bir otorite bulunmamasna ramen, teokratik bir nitelik devletin temel ideolojik yaps iinde yer almtr. 1924 Anayasasnn bu teokratik kuruluuna ramen, uygulamada layik bir sisteme ulama abalar, ayn anayasa dzeni iinde gerekletirilmitir. Hilfetin kaldrl89

89

mas srasnda, Meclisin Hilfetin koruyucusu ve uygulaycs olduu eklindeki gre dayanlmas, 1924 Anayasasnda Meclisin eriat tenfiz ile grevlendirilmesini zorunlu klmtr. Bu yolla, kurulan dzenin eriata uygunluu kantlanmak istenilmitir. Gerekte ise, Anayasa dinsel nitelik tamasna ramen, Kurulan dzen slmn siyaset kurallarna uygun deildi. Siyas iktidarn kayna ilh olmad gibi, Anayasa 70, maddede, kiil ere inan zgrl tanmakla da layikliin bir kesimini kabul etmitir. Ayrca, kanunlarn ahkm er'iyeye uygunluunu denetleyecek bir organ da bulunmadndan, yasama ve yrtme organlar da eriatn kurallaryla kendisini hi bir zaman bal saymamtr. Nitekim, yasama organ, Anayasaya gre, eriatn uygulanmasyla grevlendirildii bir dnemde, eriata aykr olduu ileri srlen birtakm biimsel deiimleri gerekletirebilmitir.

Soru 46: 1924 Anayasasnda 1928 ylnda yaplan deiiklikler nelerdir?

Uygulamada layiklie ynelen geliimlere ramen, Anayasada teokratik yapy srdren baz kurallarn yer almas, Mustafa Kemalce, birer ukde olarak adlandrlmtr. Mustafa Kemal'e gre, Trkiye devletinin dininin slm dini olduu konusundaki hkmn bir deeri yoktur. Hkmet dinsel dncenin dndaki dnceleri cezalandrmak yoluna gidecek deildir. Buna ramen, sz konusu zevaidin Anayasada yer al, din sel eilimlere Anayasada yer vermek isleyenlere sz geirememenin sonucudur. Bu szcklere, Hoca kr Efendinin anlad gibi, emri dini hfz ve harasette nbvette halef olmak anlam verilemeyecei Atatrke 90

90

belirtilmitir. Devleti ve Meclisi, din kisvesine brndrmek ifaldir. Atatrkn Zevaid olarak adlandrd teokratik yapya ilikin hkmler, 10 Nisan 1928 tarihli ve 1222 sayl kanunla kaldrlmtr. Anayasann 2,26,16,38. maddeleri deitirilerek, devlet dini, din zerine yemin, yasama organnn eriatla ilgili grevleri, eriata uyma zorunluluu terkedilmitir. Anayasay deitiren 1222 sayl kanunun gerekesinde, Trkiye'nin layik bir yapya ulamas zorunluluu ileri srlmekte ve deiikliklerin bu amaca yneldii belirtilmektedir. Gerekeye gre, layik sistem ada si stemdir ve kiilerin belirli din grevleri yerine getirmesi iin zorlanmas olanaklar yoktur. Devletin resm bir dine balanmas ise, kiilerin dinsel inan ve davran zgrlklerini snrlamaktadr. Din ile devletin ayrlma s ise dinsizlik anlamna gelmemektedir. Bu yolla dinlerin devlet idaresine katlmas ve idarecilerin ellerinde alet durumuna getirilmesi engellenecek ve hem de Trk devriminin amalarna uygun bir yola girilecektir. Ayrca din de kimsenin aleti olmakszn, en yksek ve pak yerini alacaktr. Bu ge reklere dayanan kanun nerisi, hi tartmasz Mecliste kabul edilmi ve zaten teorik bir anlam tayan teokratik yap, hukuk alannda, tarihe karmtr. Bu kanun iledir ki, layiklik kural temel bir ideoloji olarak Anayasada yer almamakla beraber, siyas iktidar din ilikileri layik yapya eritirilmitir.

Soru 47 : Layiklik kuralnn temel bir ideolojik esas olarak Anayasada yer al nasl olmutur?
91

91

Cumhuriyet Halk Frkas kurulduu zaman, 8 Nisan 1923 tarihli dokuz umde adl beyannamesini, frkann ana doktrini ve amac olarak benimsiyordu. Cumhuriyet Halk Partisinin 1931 ylnda yapt Genel Kurulta ynda, Partinin temel ideolojik grleri, alt ok ad altnda yeniden tesbit edilmiti:. Alt okun ifade ettii temele alt ideolojik prensipden biri de layikliktir. Kabul edilen alt ideolojik kural ve bu arada layiklik, ayn pa rtinin 1935 Kurultaynda, sadece bir partinin amalar olmann dnda bir yap kazanmtr. Gerekten, Kurultay tek parti esasn tekrar etmi ve sz konusu kurallarn ulusal ideolojiyi ortaya koyduu sylenilmitir. Varlan bu sonu, devlet ile tek partiyi bir birlik iinde kaynatrma dncesinin doal bil sonucudur. Bu sonu, partinin muhtevasn tekil eden mille tin devlet idaresiyle arasz bir ekildi itiraki olarak isimlendirilmitir. Bu grn dourduu sonu, alt okun ve bu arada layikliin, Anayasada yer almamakla beraber, devletin uymas gerekil bir kural haline gelmesidir. Nitekim, 1937 ylnda Anayasada 3115 sayl kanunla yaplan deiiklik, alt oku ve layiklli Anayasaya sokmu ve parti yoluyla resmi uygulamaya giren kurallar, Anayasaca da benimsenmitir. Bir bakma, siyas iktidar elinde bulunduran tek partinin, siyasi iktidar resmen layikletiren davran, daha sonra Anayasal dzenin ak ve teorik bir kural durumuna gelmitir. 3115 sayl kanunun gerekesinde, Anayasada Tr kiye Devletinin bir cumhuriyet olduu hususunun belirtildii ve bu ifadeyle devletin yalnz eklinin saptand ileri srlmektedir. Gerekeye gre, Devletin ekliyle beraber siyaset ve idare tarznda takip edecei ana va sflarn da esas hkm olarak gsterilmi olmas lzumludur. Devletin izleyecei ana vasflar ise alt ok halinde belirtilen ideolojiler ve bu arada layikliktir. Bu ifa 92

92

de ile, layikliin, devletin btn icraatnda izlemeye lzumlu olduu bir kural tekil ettii kesin bir ekilde belirtilmitir. Meclis, layikliin, gizli veya ak, daha bamszlk savann ilk gnlerinden itibaren devlet ynetimine temel tekil ettii ve savatan sonra atlan her admn da bu ilkeye uygun olduu grndedir. Kanunun Meclisteki tartlmas da hep ayn g r asndan olmutur. Dinin siyas iktidar balayc nitelikte oluunun toplumsal geliim ynnden ortaya koyduu olum suz etkilere deinilmi, layiklik siyas ve ahs bir zgrlk prensibi olarak kabul edilmitir. Teokr atik dzen, yabanc kltr egemenliinin kanunlar konusundaki balayc bir rnei olarak grlm ve layiklik bu adan yle aklanmtr: Mademki tarihte deterministiz, mademki icraatta pragmatik maddiyetiyiz, o halde kendi kanunlarmz kendimiz yapmalyz... Kanunlarmz bugnn icapl arn, madd zaruretlerini gz nnde tu tarak yapmak zorundayz. Maneviyat iin Trkn temiz ahlkn inkiaf ettirmek kfidir. Onun iindir ki, biz her eyden nce layikliimizi iln ettik. Layiklik, ayrca, siyas iktidarn ve kiilerin zgrlk temeli, dinin memleket ilerinde messir ve amil o lmamasn temin edici are olarak grlmtr. 1937 ylnda, Anayasada yaplan deiimlerle layikliin temel bir ideolojik kural olarak belirii, kurulu dneminin layik sisteme ynelen admlarnn sonuncusudur. Bir bakma, bu deiim ile, layik yap hukuk alannda tamamlanmtr. Din ile siyas iktidarn ilikileri, tm olarak yeni bir biime kavuturulmutur. Hukuksal yap alanndaki bu temel deiimlerle ilgili olarak, yine hukuk alannda kalmak zere, Atatrk devrimleri diye adlandrlan birtakm biimsel deiimlere de giriilmitir. 1924 Anayasasnn kurduu layik sistem iinde, bu deiimlere paralel, birtakm tezler ileri srlm, bir 93

93

takm olaylar gereklemitir. Lehte ve aleyhteki bu tez ler ve olaylar, zellikle siyas yapda ok partili dzene geile deiikliklere uram tr. Bylecedir ki, hukuk alannda gerekletirilen layik sistemin, toplumsal yap ynnden pek de baarya ulaamad grlmtr. Gnmze dek sren layiklik - devrimler tartmas Anayasa teorisi ile toplumsal gerek arasndaki elikiyi ortaya koyarken, layikliin gerekletirilebilmesi iin g erekli koullar daha iyi saptayabilmemiz olanaklarn da bize vermektedir.

94

94

IV TRK DEVRMNN TEME L GRLER

Soru 48 : Ulusal Kurtulu Sava hangi amalarla yaplmtr?

Kurtulu Sava sonras devrimciliinin amalarn, Kurtulu Sava nn yneldii amalarda bulmak mmkndr ve gereklidir. Gerekten, Kurtulu Sava salt bir siyasal bamszlk sava deildir. Hi deilse, Mustafa Kemal iin sava, siyasal bamszln tesinde, te melde baz amalara ynelmitir. Sava sonrasnda giriilen hukuk yapsndaki deiimler de, bunlara bal geliimler de, Kurtulu Savann yneldii ama etrafnda yorumlanmak gerekir. Kurtulu Savann gerek amalar, Kurtulu Savann yapld dnemdeki toplumsal yapnn eletirisinden domaktadr. Yurdun her yann saran, mstevlilerin yannda, yorgun, km, yaama gcn yitirmi bir toplum vardr. mmet anlay iindeki milletleememi insan topluluu, retim aralarnn yokluu, sanayilemenin gerekleememesi, toprak dzeninin bozukluu nedenleriyle yoksul, periandr. Kapitalist dnyadaki geliim, toplumu daha da yoksullatrm, eski el sanatlar lmtr. Bu yolla Osmanl toplumu siyasal bamszlndan nce, ekonomik bamszln yitirmi durumdadr. Osmanl toplumunu kurtarmak sorunu iin de bocalayan slamclk, batclk, Trklk gibi 95

95

akmlar, sorunlara zm yolu getiremedikleri gibi, toplumsal karmakl daha da artrmlardr. Kald ki, bu dnce akmlar, slamclk da dahil, halkla iliki kuramam, toplumun yar smrgeletirilmesi iinde bilerek, bilmeyerek smrgecilere destek olacak sonular dourmulardr. zelli kle, batllama ad altnda gerekletirilenler, toplumda kltr ikilemesi ne, dolaysyla yar smrgelemeye ortam hazrlamtr. Batllama tezleri, toplum sorun ve yapsn bilmeden bir taklitilie, gerek bir gericilie ynelmitir. Halk, siyas yapnn, toplum yapsnn dnda bir reaya olarak grlmekte, dnrler de halkn dnda zm yollarna eilmektedir. Bu ekilde an kapatm, devrini tamamlam bir mparatorluun zerinde Yeni Trkiyeyi kurmak gereklidir. Mustafa Kemal, Yeni Trkiye'nin eski Trkiye ile hi bir alkas yoktur derken, Ku rtulu Savann da bu Yeni Trkiye iin yaplan bir kavga olduunu belirtiyordu. Osmanl Devletinin belirtilen durumunun saptan masndan ulalmas gerekli ama da ortaya kyordu. Mustafa Kemal'in zlemini ektii d zen, bir refah, mutluluk, zenginlik dzeniydi. Kurtulu Savann ama c, bu adan hayatn, istikllini kurtarmak iin alan erbab sayn, zavall halkn, fakr sefaleti kabul etmemesi, halkn istedii, imar, zenginlik ve refahtr. Durumu saplayan, memleket batan nihayete kadar harabezardr. Her yerde baykular tyor. Milletin yolu yok, serveti yok, hi bir eyi yok. Btn millet acnacak bir fakr sefalet iindedir szleri Mustafa Kemal'indir. Durum bu ekilde saptannca, ama da belirmekte ve bu amaca varlacak yollarn tesbitine allmaktadr. Mustafa Kemal'in memleketin sefaletini saptamas ve ama olarak, Taner Timur'un deyimiyle, refah dev -

96

letinin kurulmasn istemesi, Kurtulu Savann ilk yllarnda, belki de kimse farkna varmadan, resm belgelerde de yer almtr. 13 Eyll 1336 tarihli Vekiller Heyeti Programnda da, 20 Ekim 1336 tarihli Byk Millet Meclisi Beyannamesinde de, ayn grleri saptayabilmek mmkndr. Halklk Beyannamesi diye anlan, Byk Millet Meclisi Beyann amesinde Trkiye Byk Millet Meclisinin amalar saptanmtr: Trkiye Byk Millet Meclisi, halkn teden beri maruz bu lunduu sefalet sebeplerini yeni vesait ve tekilt ile kaldrarak yerine refah ve saadet ikame etmei balca hedefi addeder. Binaenaleyh, toprak, maarif, adliye, maliye, iktisat ve evkaf ilerinde ve dier mesailde itima uhuvvet ve teavn hkim klarak, halkn ihtiyacna gre tecedddat ve tesisat vcuda getirmee alacaktr. Bunun iin de siyas ve itima umdelerini milletin ruhundan almak ve tatbikatta milletin temayl ve ananatn gzetmek fikrindedir. Binaenaleyh, Trkiye Byk Millet Meclisi, memleketin idar, iktisad it ima umum ihtiyacatna mteallik ahkm peyderpey tetkik ve ka nun eklinde tatbik mevkiine vazeylemee balanmtr. Benzer dnceleri, d aha nce, Vekiller Heyetinin 13 Eyll 1336 tarihli programnda, Mustafa Kemal'in imzasyla okumaktayz: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti halkn maruz bulunduu avamili sefaleti izale ve esbab ve vasaiti saa det ve refahn temin etmei umdei esasiyle... addeder. Grld gibi, hilfet ve saltanatn kurtarlmas iin yapld ileri srlen Kurtulu Savann gerek amac, mreffeh vatan ku rmak ve bu vatan kurmak yolunda, gerekli kavgay vermek, bu amaca eriecek yollar bulmak, deiimleri gerekletirmektir. 97

97

Soru 49 : Ulusal Kurtulu Savann, antiemperyalist ve antikapitalist amacnn nitelikleri nelerdir?

Kurtulu Savayla ilgili olarak belirttiimiz belgeler, halkn durumunu saptarken, halkn bu duruma dnn nedenlerini de gstermektedir. Gerek Hkmet Program gerek Halklk Beyannamesi, Emper yalist Devletlerin, Devlet ve milletimizin hayatna kasdettiklerini kabul etmektedir. Emperyalizme kar sava, Trkiye Byk Millet Meclisinin de kuruluunun nedenidir. Halklk Beyannamesinde, aynen bu szleri okuyabiliyoruz: Binaenaleyh hayat ve istikllini, yegne ve mukaddes emel bildii Trkiye halkn emperyalizm ve kapitalizm tahakkm ve zulmnden kurtararak irade ve hkimiyet inin sahibi klmakla gayesine vasl olaca kanaatindedir. Kurtulu Savan gerekletiren ordunun grevi de ayn ereve iinde belirtilmitir: T rkiye Byk Millet Meclisi, milletin hayat ve istiklaline suikast eden empe ryalist ve kapitalist dmanlarn tecavzatna kar mdafaa ve bu maksada mnafi hareket edenleri tedip azmile messes bir orduya sahiptir. Bat lkeleri sadece hilfet ve saltanat baml kldklar iin emperyalist ve kapitalist olarak adlandrlm deildir. Dier bir deyile, emperyalist kelimesi salt siyasal anlamda kullanlmamtr. Emperyalist kelimesinin yan sra kapitalist szcnn kullanlmas, bu terimin ekonomik anlamda kullanldn gsterdii gibi, ayn belgelerde Trkiye'nin durumunun, halkn eko nomik kntsnn saptanmas ve bu durumla Emperyalist ve kapitalist saldrganlk arasnda bant kurulmas da terimlerin siyasal anlam dnda, bir btn olarak ku llanldn gstermektedir. Kald ki, Hkmet Programnn 2. maddesinde de, emperyalizm ve kapi98

98

talizm in tahakkm ve zulmn den halk tahlis ederek, irade ve hkimiyetinin hakiki sahibi klmann yegne maksad ve gaye bilindii belirtilmektedir. Bu ifade, saltanat ve hilfetin kurtarlmasnn grnte ama olarak saptandn gerekte antiemperyalist ve antikapitalist bir ama etrafnda, halka dayanan yeni bir dzenin gerekletirilmesine ynelindiini gstermektedir. Kurtulu Sava, emperyalist ve kapitalist smr den kurtulmann, halk bir dzenin eriecei refah devletini kurmann arac olu nca, bu sava bir Ulusal Bamszlk Savadr. Sz konusu bildirilerde aka belirtildii gibi, sava siyasal ve ekonomik bamszl salamak iin yaplmakladr. Ulusal bamszlk sava, emperyalist ve kapitalist saldrganlara o lduu kadar, onlarn yurt iindeki ibirlikilerine de kardr, Azgelimi lkelerle ilgili sorunlarn bilimsel olarak belirlenmesi ok daha yakn ylla rn rndr. Azgelimi lkelerle ilgili sorunlar iinde en nemli konulardan biri de, yerli ibirlikileridir. Terimi kullanmadan Osmanl dzeninin yar smrgelik ve azgelimilik koullarn saptayan Trk devrimi, belirli bir sezgi iinde, bu sonularda ibirlikilerinin de roln kavram grlmektedir: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti milletin hayat ve istiklline suikast eden emperyalist ve kapitalist tecavzatna kar mdafaa ve harici dmanlarla tevhidi mesai edip milleti ifal ve ifsada alan dahili hainl erin tedibi iin orduyu tarsin etmei ve onu istiklli millinin mtteks bi lmeyi vecibe addeder cmlesi, ilk Hkmet Programnda yer almaktadr. Halka dayanan bir dzen iinde, halka kart glerle sava da ama olmaktadr. Antiemperyalist ve antikapitalist Ulusal Bamszlk savann bir nitelii de, btn dounun ve ezilen ulus99

99

larn emperyalizme kar bakaldrsnn n adm olarak kabul edilmesidir. Kurtulu Sava, mazlum milletlerin yani dou lkelerinin, emperyalist lkelere, yani bat lkelerine kar bir bakaldrsdr. Mustafa Kemal 1920 ylnda ierin'e gnderdii telgrafta, btn va tandalarmn paylat salam kanaatim udur ki, Asya ve Afrikann ezilen Halklaryla, batl iiler, beynelmilel sermayenin kendilerini efendilerinin krna kle ya pmak iin sabrlarn istismar ettiklerini anlar anlamaz burjuvazinin iktidar kecektir diyordu. Bu ereve iinde, Trk Kurtulu Sava, burjuvazinin kne doru bir adm olarak kabul ediliyordu belki de. Mus tafa Kemal, Trkiye'nin Boleviklemeyeceini belirttii sralarda, 14 austos 1920'de TBMM ile Bolevizmin bizim dahi mevcudiyetimize kasdetmi olan mterek dman aleyhine bugn ihraz etmi bulunduu zafer, bizim iin de ayan teekkl bir neticedir diyordu. Bu ifade antiemperyalist, antikapitalist eylemin hangi ideolojik yap iinde olursa olsun, smrlen mazlum lkelerin bir sava olduunu, Kurtulu Savann da bu amaca ynelmi bulunduunu belirtiyordu. Kurtulu savann, bamszln tmlenmesine ynelmi, antiemperyalist ve antikapitalist, evrensel bir ulusal bamszlk sava olduunun kabul sava sonras deiim abalarn daima etkilemi, amalar bu ana izgi iinde saptanmtr.

Soru 50 : Antiemperyalist ve antikapitalist sava kural, geici bir tez midir? Yoksa, bu sloganlar dzenin yapsn etkileyecek bir anlamda m kabul edilmilerdir?
Baz yazarlara gre, Kurtulu Savayla ilgili bu bel100

100

gelerde, antiemperyalist ve antikapitalist terimler, o d nemde Sosyalist Rusyayla giriilen yakn ilikilerin sonucudur. Samim ve bilinli olarak ortaya atlan bu grler, sistemletirilip bir ideoloji haline getirilmemi tir. Bu doru bir gr olabilir. Fakat, emperyalist ve kapitalist dmanlarla mcadele amacnn, solun desteinin salanabilmesi iin ileri srlm bir aldatmaca olarak yorumlanmas doru olmaz sanrz. rnein Taner Timur, o dnemde eriat, halife ve saltanatn kurtarlmasnn da ama bilindiini belirterek, iki ayr slogan arasnda kullanl nedeni asndan bir benzerlik ngryor. Buna kar Niyazi Berkes, belki de tam tersine, Atatrkln belirli bir toplumsal devrimcilik anlam tadn ileri sryor. Antiemperyalizm ve antikapitalizmin, Kurtulu Savann ilk gnlerinde belirli ve inanlan bir ama olarak kabul edildiini ve hilfet - saltanat konusunda davranld gibi salt belirli bir gten destek salamak amacnn gdlmediini sanyoruz. Salt Sovyet Rusyann des teini salamak iin bu tr davrana gidilmi olmas dnlemez. nk byle bir yola gidilmese dahi, Sovyet Rusyadan yardm salanmas, salt bat ulusl arna kar sava srdrlmesi nedeniyle mmknd. Nitekim 1920'd e toplanan Baku Dou lkeleri Kurultaynda, Zinoviev Mustafa Kemal'i hilafeti ve saltanat olarak nitelendirdii halde, kendisine yardm yaplmasnn zorunluluunu belirtmiti. nemli olan bir kapitalist, burjuva devletiyle savata olmakt. Nitekim, Baku Kurultaynda, Kurtulu Savann bir emeki hareketi olmad da doru olarak saptanyordu. Bu nedenle, belirtilen terimlerin kullanlmas, batnn hareketinin emperyalist ve kapitalist bir sistemin sonucu olarak dnlmesi, samim bir dnceydi. Bu dnceye uygun bir sistem ve ideolojinin kurulamad, Berkes'in sansnn aksine, toplumsal 101

101

yapda devrimcilik konusuna eilinmedii ise gerektir. Zaten, an belg elerinde Berkesi kantlayacak bir dnceye de raslanamaz. Aksine 1923 zmir ktisat Kongresi, tam tersine sonulara varmamz salayabilir. Ek onomik yap konusundaki davranlar, durumun doru ola rak saptanmas ve bu durumun izalesi asndan biraz da hissi kalan dileklerden teye gi tmemitir. an ekonomik akmlarna ve gereklerine gre, Trk devrimi ampirik baz davranlarda bulunmakla yetinmi, bir sisteme varamamtr. Trk devrimi, ekonomik bamlln yok edilmesini, daha ok, batllama layikleme, ulusuluk, milliyetilik gibi aralarda aram, bunlara dayan an temelden bir toplumsal devrimin zerine eilmemitir. Bu konulara aada yine deineceiz. Ana izgileriyle, Trk Devriminin antiemperyalist ve antikapitalist kn, itenlikle bir slogana balanma eklinde yorumlaynca u sonuca varmamz gerekiyor: Kurtulu Sava, siyasal bamszln tesinde birtakm amalar tayan, halka dayanan bir refah dzeni kurma ama bilen bir Ulusal Bamszlk Savadr. Bu Ulusal Bamszlk savann, emperyalist ve kapitalist lkelere kar, antiemperyalist ve antikapitalist bir sava olduu belirtilmitir. Trkiye'nin ulusal bamszlk sava, ekonomik bamszl da ama bilmektedir. Bu ereve iinde, Trkiyenin Ulusal Bamszlk sava, btn dou lkelerinin batya kar bakaldrsnn bir r nei, bir ncsdr. Tm olarak bamszlk amatr. Kurtulu Savann gerek deeri de antiemperyalist bir halklk, bir ulusuluk sava olarak ortaya kmasndadr. Bu temel nitelikler, Kurtulu Savandan sonra giriilen deiimci abalarda etkisini gstermi, Mustafa Kemal bu temel amaca ulamak asndan deiimleri ve sloganlar saptamtr. Fakat byle bir noktadan hareket eden Trk Devriminin, bu amac ideolojik bir sis -

102

tem durumuna getirdiini, ekonomik yap deiimlerine ynelebildiini sylemek zordur. deolojik istikll endiesi iinde Trk Devrimi, daha ok biimsel planlar iinde kalmtr. Bu biimsellik iinde dahi, ilk k noktasnn, hi deilse ilk yllarda, etkili olduunu ka bul etmek gerekir. Dier bir deyile, Trk Devrimi, antiemperyalist ve antikapitalist amalarn etkisi altnda varlacak noktalar saptam, bu amalara varacak sistem ve ideolojiyi ise kurmamtr.

Soru 51 : Ulusal Bamszla eriebilmek iin yaplmas gereken nedir?

Mustafa Kemal'in, ulusal bamszla erimek, saptanan kntden kurtulmak iin ulamay gerekli grd sonu, medenlemektir. Medenlemekten anlalan ise, o aa kadar olan medeniyet alannn deitirilmesidir. Mustafa Kemal'e gre, medeniyet yle kuvvetli bir atetir ki ona bigne olanlar yakar ve mahveder, medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir ve o gafil ve itaatsizler karsnda ok biamandr. Dalar delen, semalarda pervaz eden, gze g rnmeyen zerrattan yldzlara kadar hereyi gren, tenvir eden, tetkik eden medeniyetin muvacehevi kudret ve ulviyetinde, kurunu vustai zihniyetlerle, iptidai hurafelerle yrmee alan milletler mahvolmaa veya hi olmazsa esir ve zelil olmaa mahkmdurlar. Mustafa Kemal'in, Cumhuriyetten sonraki tm yaants iinde, uygarlamaya deinen szleri geni yer tuta r Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asr ve btn mana ve ekaliyle meden bir heyeti itimaiye halini isal etmektir, Yurdumuzu dnyann en mamur ve en meden memleketleri seviyesine karacaz, Halk Frka103

103

s, Trkiyeyi meden leme sokan ve orada ykselmeyi taahht eden azimkar bir frkadr, Yaptmz ve yapacamz kanunlarla inklplarmz kkletirecek ve muasr medeniyet seviyesine ulatracaz, Eski dn yaya hkim eski medeniyetimizle sadece vnerek deil, btn zincirleri krarak, son asr medeniyetinin gittii yollardan yryerek bu seviyenin de stne kacaz eklindeki dnceler hep Mustafa Kemal'e aittir. Mustafa Kemal'in, medeniyet alann deitirmek, medenlemek amac, lks, zlemi, bu adan, mem leketin refah ve mutluluunu salayacak yol olarak seilmitir. Mustafa Kemal'in, Yurdun birliini, hrriyetini ve bamszln salayan milletimizi Cumhuriyet idaresine kavu turan inklbmz, iktisad refah ve saadetimizi, medeniyet dnyasnda layk olduumuz mevkii de salayacaktr szleri, uygarlamay, toplumsal kalknmann yolu olarak grdn gstermektedir. Bugnn deyimiyle, azgelimilikten kurtuluun yolu, mede nlemek olarak saptanmtr. Bu adan, Mustafa Kemal, medenilii sosyal ve ekonomik alanda ok geni bir anlamda kabul etmektedir. Her noktai nazardan meden olmalyz. Ac larmzn sebebi dnya gidiine yabanc kalmzdr. Fikrimiz, zihniyetimiz bakmndan, tepeden trnaa kadar medeni olmalyz. Milleti en ksa yoldan medeniyetin nimetlerine kavuturmaa alacaz. Buna mecburuz. nklabmzn umdei asliyesi budur. Biz cihan ailesi iinde medeniyiz. Medeniyetten kuvvet alyoruz, baka birey tanmayz. Medeniyet gneinin ha rareti bizi yakmtr, meyvalar bereketle fkracaktr. Bu ekilde, medeniyet btn sorunl arn zm yolu, medeniyete uzaklk, btn sorunlarn nedeni ola rak grlmektedir. Mustafa Kemal'in belirli bir medeniyet tanmna vard, ada medeniyetten ne anladnn kesin 104

104

olarak belirdii sylenemez. Sadece, Mustafa Kemal'in, ada medeniy eti, kalknm bir toplumu salayacak uygarlk dzeyi anlamna kulland bilinir. Taner Timur'un belirttii gibi, medeniyet konusundaki gr ler ok zaman duygusal kalmaktadr. Sadece u kesin olarak belirtilebilir ki, medeniyet terimi geni lde bilimi ve bilimsellii ifade etmektedir. Mustafa Kemalin, Millet beynelmilel umum mcadele sahasnda sebe bi hayat ve sebebi kuvvet olacak ilim ve vastann ancak muasr medeniyette bulunabileceini bir hakikati sabite olarak umde ittihaz eylemitir. Yine Mustafa Kemal'in, Dnyada her ey iin, medeniyet iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrit a ramak gaflettir, dallettir szleri de, ilimle me deniyeti birbirinden ayrlmaz iki deer olarak kabul ettiini gstermektedir. Bilim yoluyla, meden ve asr bir heyeti itimaiye olmak amac, ksaca batl olmak eklinde de adland rlmtr. Mustafa Kemal'in, meden lemden anlad batdr. Medeniyet alannn deitirilmesi bat medeniyetini semek, anlamn tamaktadr. Bat uygarl, an en ileri medeniyeti olarak kabul edilmi ve bu medeniyet alanna g ei bir zorunluluk olarak grlmtr. Mustafa Kemal'e gre, bat uygarl ortak uygarlk, muasr medeniyettir. Kald ki, ... siyasetimizin, ananelerimizin bizi fikr temayl itibariyle bir Avrupa Trkiyesi, daha dorusu garba tevecch etmi bir Trkiye arzu etmee meyletti recei kabul olunmak tadr. Mustafa Kemal'in u szleri de, medenlemek iin batya dnn zorunluluunu belirtmektedir: Biz daima arktan garba yrdk. Eer bu son senelerdi yolumuzu deitirdikse itiraf etmelisiniz ki bu bizim hatamz deildir. Bizi siz mecbur ettiniz. Memleketimizi asrletirmek istiyoruz. Btn mesaimiz Trkiyede as105

105

r, binaenaleyh garbi bir hkmet vcuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edipte, garbe tevecch etmemi millet hangisidir?. Ksacas, medenlemek, kalknmak mutlu olmak, emperyalist bountuyu yenmek iin tek kar yol olarak grlmtr. Medeniyet ise, batnn ilimi, bilimselliktir. yleyse, knts saptanan toplumun yaama koulu batllamak olmaktadr.

Soru 52 : Cumhuriyet dnemindeki batllama abalarnn, o zamana kadar grlen batllama akmlarndan fark nedir?
Buraya kadar anlattklarmzla, Kurtulu Savann antiemperyalist ve antikapitalist bir noktadan baladn belirttik. Bu amacn gereklemesi ynnden de, medenlemek - batllamak yoluna gidildii anlalyor. Acaba bu noktada bir elikiyi dlm olmuyor mu? Bat bir yandan emperyalist bir btn olarak nitelendiriyor. Dier yandan, sulanan bu dnyann uygarl Trk toplumunun kurtulu yolu olarak gsteriliyor. Osmanl toplumunun k bat kapitalizmine balanrken, ayn toplumun kurtuluunun batllamakta grlmesi eliki deil midir? Belirtilen konuda bir elikinin olup olmadn saptayabilmek, Mustafa Kemal'in batllamaktan ne anladn tesbit etmee baldr. Osmanl toplumundaki batllama eilimleri ile Cumhuriyet dnemindeki batcl birbirinden ayrmak gereklidir. Batya politik ve ekonomik alanda kar kla, bat uygarln benimseme arasnda gerekte bir eliki deil sk bir iliki vardr. Trk Devrimi, bat uygarln gerekletirmekle, batnn smrsne kar klabileceini kavramtr. 106

106

Sadece hemen unu belirtmek gerekir ki, bu kavray teorik planda kalm, uygulamada batllama Osmanl taklitiliinin bir uzants olarak gereklemitir. Sultan Mahmud'dan Cumhuriyet dnemine kadar olan batclk akm, Mustafa Kemal'ce de eletirilmitir. Mustafa Kemal'e gre, Osmanl dnemindeki btn batya yneliler takliti kalmlardr. Bu taklitilik, batllama konusunda baarszla yol at gibi, teevvat tevlit etmitir. Mustafa Kemal'e gre, slm lemi iki snf ayr heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti tekil eden avam, dieri ekaliyeti tekil eden mnevveran. Mustafa Kemal'e gre, kendi tarih ve kltrmze dayanmayan deiimler, biimde kalan taklitler, avam ile mnevverann arasn amakta ve bu nedenle geliimler baarya ulaamamaktadr. yleyse, Mustafa Kemal batclnn ilk nitelii, takliti olmayan, avam ile mnevveran birbirine yaklatrc, kendi kaynaklarmza dayanan bir batllama olacaktr. Batclk, batya benzemek hevesinin rn deildir. Mustafa Kemal'in, biz bize benzememekle, benzetmemekle iftihar etm eliyiz, nk biz bize benzeriz sz, batcln bat biimlerine benzemek dnda bir anlam tadn gstermektedir. unu belirtmek gerekir ki, Cumhuriyet dneminin batcl, hi d eilse teorik olarak, garbclarn ve trklerin batclndan farkl o lduu gibi, 1950 yllarndan sonraki ibirliki batclktan da bakadr. Kurtulu Savana kadar, batclk, batya ballk anlamna gelmitir. Garbclarn mutlak takliti batclna karlk, Trkler de hars, medeniyet ayrm iinde toplumsal devrimleri engelleyici olmulardr. slmclar ise soruna sadece din asndan bakmakla, emperyalizmin ekonomik egemenliinin farkna bile varmamlardr. Batnn biimleri ve ahlk ile uraan slamclar, em107

107

peryalizmin devletle kurduu ekonomik ilikileri ve dourduu sonular hi nemsememilerdir bile. Bu nedenledir ki, slamclarn ulu hakan olarak niteledikleri Abdlhamid dnemi, Osmanllarn yar smrgeliklerinin kesinletii dnemdir. Baty gavur olarak gren slamclarn bu tepkisi, bat iin hi de nemli deildir. Aksine slamc akmn, sonuta, emperyalizmin egemenliine yol aan tutumunu, bat daha ok benim semektedir. Bat, islm, smrgeletirmenin bir arac olarak grp, kullanmtr. Biimde batclk bat iin hi bir ey salayacak deildir. Emperyalizm, 1950 yllar sonrasnda biimsel batclkla, islmcl bir arada destekleyecektir. Gnmzn islamclar da, bat emperyalizmine tepki gsteren sol millicilie kar kmakla, gerekte, gvur dnyasnn smrsn srdrmek yolundadr. Bu adan, islmclar takliti - ibirliki batclarla ayn paralele dmektedir. Mustafa Kemalci batclk, eski batcl eletirmekle, yeni batcln da yolunu gstermektedir. Yeni batcln temelinde batnn emperyalist olduunun kavranmas yatar. Bu ekilde, emperyalist bat ile bat uygarl birbirinden ayrlmaktadr. Mustafa Kemal, emperyalist batya kardr. Emperyalist baty yenmek iin de uygar batya ihtiya vardr. Bu adan, Mustafa Kemal batcl, bir bat hayranl batya her noktada benzeme zlemi ile yorumlanamaz. Belki de, aksine, batnn emperyalizmine tepki, batllamaya yol amaktadr. Bat medenletii iin douyu smrebilmektedir. Bat smrsnden kurtulabilmek, ona bakaldrabilmek iin, ayn silhlara, medeniyete sahip olmak zorunludur. Medeniyet batnn kendine zg mal deildir, evrenseldir. Bu nedenle dou lkeleri de, medenleebilirler. Soruna bu adan baknca, muasr medeniyet seviyesine ulamaktan batya kar bamsz 108

108

olabilmei anlamak gerekir. Dou lkelerinin, gnmzn deyimleriyle olmasa da, bat karsnda ezilen uluslardan olutuu belirtilmektedir. Mustafa Kemal, Asya ve Afrikann ezilen uluslarnn gn gelip burjuvaziyi ykacan belirtirken dounun batya bakaldrsnn gerekliliini dile getirmitir. Asya ve Afrikann ezilen uluslar douyu, burjuvazi ise baty ifade etmektedir. Dou, bat smrsnn, batnn acsn ekmektedir. Dounun uyan, batnn ekonomik ve siyasal smrsne son verecektir. Bu nedenle de, bat dounun geri kalmasndan, uyanmamasndan yanadr. Batnn, doudaki geliimlere kar k, dounun dramn yaratmaktadr. Bat k apitalizmi, dounun kendisine smrge olarak kalaca bir dzeni istemektedir. Bu nedenledir ki, Mustafa Kemalci batllama, batya ramen batllamadr. Mustafa Kemalci batllama, medenleme, batyla ayn uygarlk dzeyine gelmek anlamn taynca, doal olarak toplumsal kalknmay da ifade etmektedir. Mustafa Kemal, toplumun ekonomik kntsn belirterek, medenlemeyi bu kntnn de devas olarak gstermektedir. Bu adan, batllama toplumun topyekn, ekonomik kalknmas anlamna da gelmektedir. Mustafa Kemal, baty, bat medeniyetini, batlIamay belirli bir sistem iinde yorumlam, yerli yerine oturtmu deildir. Fakat, empery alist batya kar k, medeniyeti baty benimseyii, ikisi arasnda ayrm yaptn ve batya ramen batllama amacna yneldiini belirtmemize imkn vermektedir. Kald ki. Ulusal Kurtulu Savann amac olarak, antiemperyalizm ve antikapitalizm benimsendiine gre, sava sonrasnn geliim ve tezlerini de bu adan yorumlamam z gerekir. Ulusal Kurtulu Sava, tm olarak batnn ezintisinden kurtulmak iin yapldna gre, kurtulutan 109

109

sonraki tezler de, ayn adan ele alnmaldr. Bu yorum biimi, hi deilse kurtulutan sonraki ksa bir sre iin ve olduka teorik planda kalmak z ere, gerektir.

Soru 53 : Cumhuriyet dneminin, uygarlama - batllama amacnn gereklemesi belirli bir ideolojiye balanm mdr?
Trk Devrimi, ama bildii bat uygarlna ulamak iin, belirli bir ideolojiye ve sisteme balanm deildir. Trk devriminin kendine zg bir sistemi olmad gibi, mevcut ideolojik sistemleri de tm olarak benimsememektedir. Mustafa Kemal ve evresi batnn sistemine ve ideolojik yapsna kardr. Bat, Anadoluyu igal eden, Yunanllar zmire saldrtan bir g olarak, emperyalizmin somut grntsn vermektedir. Kald ki, bat Trklerin hi bir zaman iin uygarlaamayaca kansndadr. Trkleri Avrupann kysndan atmak amacndaki bat, devrimciler iin hi de ho grlmemektedir. Trkler hakkndaki grleriyle bat, Trkleri ve yurtlarn tam smrgeletirmek eilimindedirler. Batnn bu adan deerlendirilmesi Trkiye Byk Millet Meclisinde 11 Mays 1920 de yaplmtr: Medeniyet namyla zulmn, ka hrn, tahakkmn tebarz ettii Garp. Batnn, Trkleri zalim, uygarlktan nasipsiz, ynetim altna alnmas ge rekli bir topluluk olarak grmesine karlk, Trkler de baty tek dii kalm bir canavar olarak grmektedirler. Bu nedenledir ki, Yeni Trkiyenin ideolojik ynden batyla kaynamas o dnemlerde dnlmemi tir. Nitekim 11 Mays 1920'de, Trkiye Byk Millet Meclisinde, garp zalim olarak tanmlandnda, Meclis, arka, ark'a sesleriyle dolmutur. 110

110

ark nedir? Trkiye Byk Millet Meclisinde, garp tanmland gn, ark da tanmlanmtr. ark, akidelerin, dinlerin doduu dnyadr. Dou, dinlerin ve akidelerin doduu dnya olmakla beraber, orada imdi dinler ve akideler dnda doan yeni bir ey vardr: Sosyalizm. Nitekim, dounun ve batnn tanmn yapan Besim Atalay da, ark ve garptan ne anladn, bu iki gten birini semek durumunda olduum uzu ylece belirtmektedir: Biz zayf kollarmzla, bu yn tekiltmzla, bu iki seylbenin iinde arp kaldk. Hangisine iltihak edeceiz? Mutlaka bu iki kuvvet arpacak... Gladstone'un ahfadnn sngleri altna m gireceksiniz? Yoksa arktan bize ellerini aan kuvvete mi koacaksnz?. Trkiye Byk Millet Meclisi, arktan bize ellerini aan kuvveti tercih etmektedir. Kurtulu Savann ilk yllarnda, Sovyetlerle yakn ilikiler kuruld uu, boleviklii vc szlerin sylenildii grlmektedir. Mustafa Kemal'e gre, Rusyadaki Bolevik hareketi, Ve umum beeriyetin emperyalist ve kapitalist idarelerin tahakkm ve tegallb- zalimanesinden kurtarlmasn ama bilmektedir. Yine Mustafa Kemal'e gre, bu hareket, son amel noktasnda bu gaye ye btn beeriyeti itirak ettirmek amacndadr ve btn dnyann emperyalistlerine kar iln husumet ve iln harb etmekten ekinmemitir. Mustafa Kemal 14 austos 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt bu konumada, Bolevizmi Trkiye ve Kurtulu Sava asndan da deerlendirmektedir: slmiyetin en li kaide ve kanunlarn ihtiva eden Bolevizmin bizim dahi mevcudiyetimize kasdetmi olan mterek dman aleyhinde, bugn ihraz etmi (kazanm) bulunduu zafer, bizim iin de ayan teekkr bir neticedir. Bu ekilde Mustafa Kemal, emperyalizmin Rusya ve Trkiye iin ortak dman old uunu belirtirken, Kurtu111

111

lu Savayla, Rus Devrimi arasnda, savat dman asndan bir parale llik kurmaktadr. Fakat bu paralelliin ideolojik ama birliine vard sylenemez. Mustafa Kemal, fiil tutum asndan bir paralellii kesinlikle b elirtirken, ideolojik paralellie hi deinmemitir. Aksine, Damat Ferit Hkmeti, Kuvveyi Milliyeyi ttihatln bir devam olarak nitelendirip, boleviklikle suladnda, Mustafa Kemal bu itham kesinlikle reddetmitir. Buna karlk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile yakn ilikiler kurulmasna da allmtr. Mustafa Kemal ve evresindekiler Ulusal Kurtulu Sava srasnda kendilerini gl bir destek bulmak iin Rusyaya ve devrimine yaknlk, ilgi gsterirlerken, Kurtulu Savann antiemperyalizm ve antikapitalizm sloganlar da, ortak bir tez eklinde belirmitir. Sadece Ulusal Kurtulu Savann antiemperyalist ve antikapitalist k, ideolojik bir temele oturmu deildir. Bu ideoloji eksiklii, Ruslarca da bilinmektedir, Hatt, Mustafa Kemal, onlarn gznde halifeci ve sultancdr. Buna ramen, Trkiyedeki sava, emperyalizme kar bir sava olduu iin desteklenmelidir. 1-9 Eyll 1920 Baku Dou Milletten Kurultaynn gr budur. Bu grn belirmesinde, o yllarda savunulan ve genellikle, emperyalizme kar savaan halk hareketlerini ne olursa olsun desteklemek eklinde ortaya kan akm etkilidir. Konumuz d kald iin zerinde uzun boylu duramayacamz, Sovyet - Trk likileri, hi bir zaman iin Trklerin ideolojik bir benimsemeye ynelmelerini salayamamtr. Mustafa Kemal, 26 Nisan 1920 tarihli konumasnda da, boleviklerin emperyalist hkmetler aleyhine, salt mazlum milletleri kurtarmak amacyla hareket ettiklerini belirterek, Bolevik Ruslarla har eket ve alma birliini kabul ediyoruz diyordu, Yine Mustafa Ke112

112

mal'in, 5 Ocak 1921 tarihinde Lenin'e ektii telgrafta, Rusyann Dastann bamszln tanmas vlmekte, bu davrann Sovyetler le slm Dnyas arasnda yaknlama yarataca belirtilmektedir. Telgrafta, Rusyayla iyi ilikilerin, Bizleri imdiki kapitalist idaresinin hayat ve kuvv etini kazand Garp emperyalizmini devirmekten ibaret olan ortak gayemize daha ok yaklatracana phe etmiyorum. Bu mutlu sonucun ancak sk skya ibirlii etmemizle kabil olacana inandmdan dolay bizi birb irimize balayan balar daha ok salamlatracak her hadisenin bana sevin ve haz verdiini bildirir... denilmektedir. Kurtulu Sava dneminin yneticilerinin, emperyalizmle mcadele amac iin, Rusyadan madd yardm da talep ettikleri bilinmektedir . Grld gibi, Trkiye kurulu dnemlerinde Rus yayla sk ibirliini gerekli grmtr: ...Rus ralar Cumhuriyeti ile kardee balarm zn salamlatrlmas d siyasetimizin esasdr. Fakat bu ballk Mustafa Kemal'e gre, ideolojik bir ballk deildir; nitekim tam bamszlmz tasdik edecek herhangi bir devletle mnasebetimizi yenilememize tabi ki mni tekil etmemektedir. Nitekim Mustafa Kemal, Hakimiyet-i Millye'nin sorularna verdii 6 ubat 1921, Petit Parisien muhabirine verdii 2 Kasm 1922, Gladys Bakere verilen 21 Haziran 1935 tarihli deme ve cevaplarnda hep ayn fikri belirtmitir: Trkiyenin temel grleri ve din inanlar bu lkenin boleviklii kabulne engeldir. Trkiyenin bolevik ve komnist olmasna imkn yoktur. lkedeki iilerin zgr ve mreffeh olmalar bu sistemlerin gelmesine engeldir. Aradaki iliki ve bar, ...ancak iki mstakil devletin ittihad ve ittifak esaslaryla alkaldr. Yine Mustafa Kemal'in 3 Ocak 1921 tarihli konumasnda, aynen, Grebilmek iin komnist olunuz veyahut olmaa mecbursunuz diye kimse bi113

113

ze birey demedii gibi, sizinle dost olabilmek iin komnist olmaa karar verdik dememitedir denilmektedir. Bu aklamalar, Atatrk'n Sovyetlerle yakn iliki kur mak ve hareketler arasndaki benzerlik nedeniyle dayanma yaratmak amacn gttn gsteriyor. Fakat bu iliki ve dayanmann ideolojik planda olmasna kesinlikle kar klmaktadr. Hatta Mustafa Kemal'in Kzm Karabekir'e yazd 23 Haziran 1919 tarihli mektuptan, kendisinin, Boleviklere gven verdikten sonra, bat lkelerine kar, bolevik igali tehlikesini bir koz olarak kullanma temel politika olarak gsterdiini gr yoruz. Kald ki, daha kurulu dneminde, Rusyayla btn yakn ilikilere ramen, yneticiler sol harekete kar hi de insafl ve msamahakar davranmamlardr. Mustafa Suphi'nin ldrlmesi 1923 Maysnda Aydnlk grubundan 20 kiinin tutuklanarak yarglanmalar, Yeil Orduyla ilgili Nazm Bey ve arkadalarnn mahkmiyetleri, 12 Mart 1925de geni bir sol gurubun tutuklanarak mahkm edilmeleri ve benzeri olaylar, yneticilerin sol ideolojiye olanak salamak niyetinde olmadklarn gstermektedir. Mustafa Kemal, Ali Fuat Cebesoy'a yazd 31 Ekim 1920 tarihli mektup da, Trkiye Komnist Frkasnn kurulu, nedenlerini aklamaktadr. Buna gre, Bununla beraber ierden ve dardan eitli maksatlarla bu akmn memleketimiz iine girmekte olduu ve buna kar makul tedbir alnmad takdirde milletin pek ok muhta, olduu birlik ve sknunu bozan durumlarn ortaya kmas da imkn dairesinde grlmt. En makul ve tabii tedbir olarak akl banda arkadalardan hkmetin bilgisi altnda bir Trkiye Komnist Partisi kurdurmak olaca dnld... Ko mnizm akm nihayet ordunun en byk kumandanlarnda kalmaldr. 114

114

Amalar ve kapitalist sistemi ynnden emperyalist olarak nitelendirilen batya kar kan Trkiye, emperyalizme kar kendisine destek olarak kabul ettii Rusyay da, ideolojik adan tehlikeli grmektedir. Buna karlk, Mustafa Kemal, kurtuluu medenlemekle ayn a nlamda kabul ettii batllamakta bulmaktadr. Uygarl benimsenen batya ynelirken de, batnn emperyalist sisteminin oyunlarndan kurtulmak gereklidir. Fakat, bat uygarlk dzeyine sol ideoloji benimsenerek de varlacak deildir. Bu durumda seilecek tek yol var dr: Tunaya'nn deyimiyle, ideolojik istikll iinde ba tllama.

Soru 54 : Trk Devrimi iin seilen deolojik stik ll anlaynn snfsal ve ekonomik bir yn var mdr?
Trkiyenin kalknmas ve bunun iin de uygarlamas zorunlu grlp, gerekletirme yolu olarak da hi bir temel ideolojiye balanlm aynca, yaplan pratik bir takm sloganlara balanmaktan teye gidememi tir. Atatrklk iinde, hi kukusuz ve kesin izgileriyle beliren nokta Ulusal Bamszlktr. Ulusal Bamszln, ekonomik bamszl kapsad konusunda da tereddt edilemez. Mustafa Kemal'in, 1 Mart 1922 tarihli. Bugnk savamalarmzn gayesi tam bamszlkt r (istiklli tam). Bamszln taml ise ancak mal bamszlkla mmkndr. szleri bu konuya bir aklk kazandrmaktadr. Ayn ekilde, Mustafa Kemal'in 16 Mart 1923 tarihli, ktisadiyatmzda tam bamszlk. Gzel vatanmz yoksullua, memleketi ykntya srkleyen eitli sebepler iinde en kuvvetli ve en nemlisi ktisadiyatmzda bamszlktan mahrumiyetimizdir. szleri 115

115

de, ekonomik bamlln, btn sorunlarn nedeni ola rak kabul edildiini gstermektedir. Bu noktalarn bylece kabul edilmesine ramen, toplumsal kalknma ve uygarlama ynnden belirli bir ekonomik grn alndn syleyebilmek mmkn deildir. Ayn ekilde, toplumsal kalknma ve uygarlamann gerekleebilmesi ynnden, toplumun temel yapsnda deiikliklerin ngrldn, ekonomik ilikilerde deiimlere g idildiini syleyebilmek de mmkn olamamakladr. Mustafa Kemal'in szlerinde olduu kadar an Mustafa Kemal'e yakn nde gelenlerinde de bu kon uda belirli bir gre raslayabilmek olanaklar yoktur. Bu adan, Mustafa Kemal'in kabul ettii devrimcilik ilkesi, srekli deiimlerin gerekliliini ifade etmekle beraber, bu deiimler hep biimsel olarak ele alnm, yorumlanmtr. Devrimin, ekonomik z ve ynelileri zerinde sistemle meye raslanamamtr. Kald ki, hemen Kurtulu Sava srasnda kabul edilen ekonomik yol, ekonomi asndan devrimci bir nitelik de tamamaktadr. 1923 zmir ktisat Kongresi, toplumsal kalknma asndan, kapitalist modeli benimsemitir. Mustafa Kemal'in deiik konumalarnda da, srekli olarak, zel teebbsn gelitirilmesinden, zel teebbs eliyle ulusal sanayiin kurulmasndan sz almtr: ...Halkmzn Tccar snfn zengin edebilmek, tccara emniyet ilmek, kesin zaruret olmadka piyasalara karmamak, biraz paras olanlara dman olmamak, milyarderlerin yetimesine almak, temel ekonomik amalar olarak zaman zaman belirtilmitir. Bu durum gstermektedir ki, zellikle 1930 yllarna kadar, to plumsal kalknma, zel teebbsn gelimesi umuduna bal kalmtr. Ayrca da, giriilen devrimci abalarla, ekonomik yap ilikisi zerinde hi durulmam, bunlar ayr ayr sorunlar gibi ortaya konulmutur. 116

116

1930 yllarndan sonra, zel teebbsn gelimemesi ve dnyadaki mal kriz nedeniyle, yeni bir ekonomik uygulamaya geilmitir. Devletilik metodu iinde, devletin ekonomik ilikilere mdahalesi kabul olunmutur. Grnte, devletilik sistemi, ekonominin devlet tarafndan ynetilmesi, yatrmlarn ve iletmelerin devlete gerekletirilmesi sistemidir. Gerekte ise, devletilik, temel ekonomik dzen ve yapda bir deiiklik anlamn tamamaktadr. Bu konuda aka belirtildii gibi, devletilik sistemi, zel teebbsn kendi bana geliememesi karsnda, devlet eliyle zel teebbs yaratmak iin kabul edilmi, geici bir dnem iin uygulanan sistemdir. Mustafa Kemal bu hususu 20 Nisan 1931 tarihli, Seim dolaysyla millete beyannamesinde aka belirtmitir. Bu bakmdan, devletilik sisteminin, Toplumsal devrime yneli anlamn tad konusundaki Berkes'in grne katlmamaktayz. Bu konuya aada yine deineceiz. Sadece burada unu belirtmek gerekir ki, devletilik si stemi, 1930 ve sonrasndaki yllarn koullar iinde beliren snfsal bilinlenme ihtimallerini de nlemee ynelen, ampirik - uygulamac bir ekonomik yn aratrmasdr. Ekonomide doktrinerlie kar bir ktr. Nit ekim, Atatrk 1 Kasm 1937 tarihli konumasnda, Biz ilhamlarmz, gkten ve gaipten deil, dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz demekle, ideolojik sistemlere kar oluunu ve gnn ko ullarna gre deien ekonomik bir politika yrtldn gstermektedir. Bu deikenlik, Trk Devrimi ile ekonomik yapnn ilikilerini kesmitir. Devletilik sis teminin uyguland yllarda dahi, grlen, deiik uygulamalar, eliik tutumlar belirli bir ekonomik sistemin yokluunu gstermitir. Nitekim, iler ide greceimiz gibi, Atatrk Devrimine kart dinsel tepki de, ekonomik bir tez ileri srm deildir. Trk Devriminin ekonomik 117

117

ynnn olmay, tepkinin de ekonomik tezlerden yok sunluuna yol amtr. 1960 ylndan sonra, Atatrk Ulusal Bamszln a ncak ekonomik yap deiimleriyle gerekleebileceinin sol evrelerce belirtilmesi zerinedir ki, sac tepkinin de ekonomik konularda kart tutumu belirmitir. slamc, daha geni bir deyimle sac tepkinin temeli ekonomik olmakla beraber, devrimin biimsellii, tepkilerin biimselliine yol am ve tepki lerin ekonomik kkleri su yzne kmamtr. Mustafa Kemal, milletin btn snflarnn refah ve saadetini salamaya alacak programa ynelmeyi arzuluyordu. Bu grevi de Halk Frkas yapacakt. Halk Frkasnn bu grevi gerekletirebileceine olan inan, toplumumuzdaki snfsal yap yorumundan douyordu. Gerekten, Gaziye gre, Btn snflar birbirinden ayrlamaz olan, nk menfaatleri de birbirine kart olmayan, halkmzn mterek ve umumi olan menfaatler ve saadetini temin iin Halk Frkas nam altnda bir frka tekili tasavvur edilmekledir. Yine Gazi Mustafa Kemal'e gre, ...Bizim milletimiz birbirinden ok farkl menfaatler takip edecek ve itibarla birbiriyle mcadele halinde bulunagelen muhtelif snflara malik deildir. Mevcut snflar birbirinin lazm ve melzumu mahiyetindedir. Yeni Trkiyenin yeni politik hayat kurulurken de, lkemizde snflarn varlnn kabul edilmemesi, ok partili hayata ynelmeyiin de nedeni olmutur. Gazi'nin u szleri bunu aka gstermektedir: Bir snfn menfaatini muhalaza iin teekkl eden siyas bir partiye karlk dier bir snfn menfaatini muhafaza maksadyla bir parti teekkl eder. Bu pek tabidir. Gya bizim memleketimizde de ayr ayr snflar varm gibi teesss eden partiler yznden ahit olduumuz neticeler malmdur. Halbuki Halk Frkas dediimiz zaman bunun iinde bir ksm deil btn millet da118

118

hildir. Gaziye gre, halkn ou kyldr. Kylnn alaca byk toprak sahibi yoktur. Byk ticaret erbab yoktur. i azdr ve byk fabrikatrler yoktur. Bu nedenle, ...Muhtelif meslekler erbabnn menf aatleri birbiriyle karm olduundan, onlar snflara ayrmak imkn yoktur ve heyeti umumiyesi halktan ibarettir; Bizim halkmz menfaatleri birbirinden ayrlr snflar halinde deil; bilkis mevcudiyetleri ve almalarnn bilekesi birbirine lzm olan snflardan ibarettir. Mustafa Kemal'in, halk kavramn her snftan tm vatandalar olarak anlayarak, snflar kabul etmemesi, Ulusal Kurtulu Savann amalarna erimesi asndan kabul ettii halklk ilkesinin bir sonucudur. Bamszl gerekletirmek asndan, ulusal birlii salamak ve bunun iin de snflar inkr ederek Halk Frkasn tm ulusu temsil eder kabul etmek yoluna gidilmitir. Fakat, eninde sonunda, Parti iinde belirli bir snfn iktidar ele geirecei ve ynetimi kendi snfsal karlarna gre gerekletirecei gzden uzak tutulmutur. Geliim iinde gerekleen de ulus adna belirli snflarn egemenlik dzeni olmutur. Sonuta da, ideolojik stikll amacna ramen yozlam bir kapitalist dzene varlmtr.

Soru 55 : Trkiyenin setii, deolojik stikll yolunun ekonomik ve snfsal bir muhtevas bulunmadna gre bat ve dou ideolojileri arasnda seilen ideolojinin muhtevas ne olmaktadr?
Bu soruya cevap verebilmek iin, imdiye kadar belirttiklerimizle ilgili ksa bir zet yapmak gerekir. Gazi Mustafa Kemal ve evresi, Kurtulu Savann amala119

119

nn dar bir ereve iinde grmemilerdir. Bu sava Ulusal bir Bamszlk Savadr, Anadolu'nun dmandan temizlenmesinden sonra yaplacak i, ekonomik bamszl da kapsayan gerek Ulusal Bamszl salamaktr. Bunun iin de, hedef saptanmtr; Uygarlamak. Uygarlktan anlalan bat uygarl olduu iin, bu amac batllamak olarak da adlandrabiliriz. Bat uygarlna ulamak, toplumda belirli deiimlerin gerekletirilmesine, devrimlerin yaplmasna baldr. Bu deiimlerin gereklemesi ynnden, Mustafa Kemal hareketi, ne bat taklitisi burjuv a ideolojisini ve ne de ada sosyalist ideolojiyi temel olarak semi deildir. Mustafa Kemal hareketi, devrime ynelirken, kendine zg bir sistem bulmak amacyla, ideolojik istikll yolunu semitir. deolojik zgrlk seilince, yeni bir ideolojinin belirtilmesi gereklidir. Bat ve dou ideolojileri arasnda, yurda zg bir ideolojiyi kurmak gerekir. Bu konuda aba gsterilmitir. Fakat kurulmasna allan ideolojik yeni yap, ekonomik ve snfsal muhteva ve temelden yoksun kalmtr. Yeni bir dnya gr olarak belirmesi gereken Bamsz deoloji, belirli bir ekonomik temele oturtulmadan birtakm amalar benimsemitir. Fakat bu amalarn gerekleme yollar da, stte ve biimseldir. Bu nedenledir ki, ama tam bamszlk iinde uygarlamak olduu halde bu amaca ters decek bir ekonomik sistemin benimsenmesi engellenememitir. zmir ktisat Kongresi, amala ters dn rneini vermi, antikapitalist ve antiemperyalist bir hareket, setii ekonomik yol asndan kapitalist metropolden kopamaz duruma girmitir. Antiemperyalist ve antikapitalist bir adan yorumlanan tam bamszlk ilkesinin kabulne ramen, kapitalist dnyayla ilikiler kesilememitir. Bu durumda da, tam bamszla, uygarla erimek iin kabul edilen yol, kanaatimizce, 120

120

biraz da havada kalan sloganlardan teye gidememiin Bamsz bir ide oloji olarak kabul edilen btn, temelde, Halklk, Ulusuluk ve Devrimcilik ilkelerine oturtulmutur. Bu ilkelerin gereklemesi ynnden, zerinde en ok durulan ve bu ilkelerin tmn kapsayan ilke ise, layiklik ilkesidir. Denilebilir ki, Trk devrimi temelde, layiklik ilk esine oturtulmu, bir bakma, layiklik ve devrim ayn anlama gelmi tir. Taner Timur'un belirttii gibi, layiklik, uygarlk kelimesiyle adlandrlan bilimselliin, ilmin ifadesi, rn saylmtr. Atatrkln, ideolojik bamszlk gr, layiklikten domutur. Layiklik tam bamsz, antiemperyalist, antikapitalist, uygar bir toplum amacnn aracdr. Bu tr bir toplum yapsna eriebilmek iin, halklk, ulusuluk ve devrimcilik ilkelerinin gerekletirilmesi zorunlu grlmtr. Bu ilkelerin ger eklemesi iinse, layiklemek temel bir zorunluluk ola rak kabul edilmitir. Bu nedenledir ki, halklk, ulusuluk, devrimcilik, layiklik ilkeleri, gerekte soyut kavramlar deildir. Bu ilkeler, Kurtulu Savann ba langcnda saptanan ve ekonomik anlam da olan, tam bamszlk ilkesi iinde somut olarak dnlmelidir. Fakat, tam bamszlk ilkesini gerekletirecek, Bamsz deoloji, ekonomik temellere ve sistemlere oturtulmadndan, devrimin temel ilkeleri gittike soyutlatrlm, bo sloganlar haline getirilmitir. Amalar unutulmu, unutturulmu, ilkeler amaca varacak birer ama olmaktan kartlarak kendileri soyut amalar durumuna sokulmutur. Temel ilkelerin bu biimde soyutlanmasyla, uygarlamak anlamna batclk da, batya kar bamszlk anlamndan kartlarak bat taklitiliine dntrlmtr. 121

121

Soru 56 : Trk Devrimi iinde halklk ilkesinin yeri ve anlam, ana izgileriyle, ksaca belirtilebilir mi?
Trk Devriminin halklk anlay, toplumsal yapyla ilgili olduu kadar politik sistemleme ynnden de nem tamaktadr. Mustafa Kemal, Trkiye'de yaayan btn kiileri halk kavram iinde kabul etmekte ve niteliklerini belirtmektedir: Fakat mesleki itima itibariyle dahi dndmz zaman, biz hayatn, istikllini kurtarmak iin alan erbab- syiz (emekileriz), zavall bir halkz. Mahiyetimizi bilelim. Kurtulmak, yaamak iin alan ve almas mecbur olan bir halkz... Halklk, sosyal dzenini almasna, hukukuna dayandrmak isteyen bir mesleki itimaidir. Bu ana izgi iinde halklk ilkesi, lkenin ynetimi asndan bir ama olduu kadar, bir siyas iktidar teorisidir de. Siyasi iktidar, halkn zavallln giderici, halka ynelmi bir tutum iinde olacaktr. Bu adan halklk ilkesi bir toplumsal kalknma ilkesi olmaktadr. Devrimin, sosyal snflar konusundaki anlayna yukarda deinmitik. Snflarn elikilerinin kabul edilmedii, snf karlarnn bir ahenk iinde bulunabileceinin savunulduu bu dnce sistemi iinde, halklk ilkesi btn snflar korumak ve zenginletirmek yoluyla toplumsal kalknmay salamak anlamna gelmektedir. Halka dnk bir ynetim biiminin, deiik snflardan gelen ve halk kavram iinde birletirilen tm yurttalar zenginletirecei ve dolaysyla toplumsal kalknmann da gerekleecei sanlmtr. Rusyadaki narodnichestvo harekelinin etkilerini tayan bu halklk anlaynn beklenilen toplumsal kalknmay salayamyaca doald. Snfsal ilikileri gz nnde tutmadan yaplan byle bir yorum biiminin, eninde 122

122

sonunda toplumdaki snflardan birinin, dierl eri aleyhine bymesine, egemenlii ele geirmesine yol amas do ald. Nitekim Gaziye gre, halklk, heyet-i milliyemizce bizi mahvetmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar bir meslek olarak kabul edildii halde, yllar sonra halklk ilkesi soyut bir kavram durumuna girmitir. Zorunlu olarak bir arac burjuvazi, sosyal snflar iinde gelimi, siyas iktidar ele geirmi ve yeni emperyalist sistem iinde, kapi talizmin komisyoncusu durumuna girmitir. Bylece toplumsal kalknma salanamad gibi, halkn belirli bir kesimi, dier kesimlerinin srtndan mutluluk salar duruma girmitir. Halbuki, Mustafa Kemal'e gre, halklk halkn bir kesiminin dierine tahakkm etmesini de engelleyecek temel bir ilkeydi. Belirtildii gibi, halklk ilkesi, toplumsal kalknma amacn belirttii kadar bir siyas iktidar teorisi olarak da ileri srlmtr. Her sn ftan halkn karlarn ahenkletirecek ve halkn zenginlemesini salayacak hkmet sistemi ne olmaldr? Siyas iktidar kime aittir? Bu sorularn cevab hemen verilmitir: Siyas iktidar halka aittir, iradei milliyenin yegne tecelli ettii bir hkmet sistemi olarak halklk benimsen mitir. Halkn her trl siyas iktidarn sahibi olarak grlmesi, btn kudretin teorik olarak halkn elinde toplandnn ifadesi, Kurtulu Savann daha ilk ylla rnda gereklemitir. 1921 Anayasas bu anlay iinde kabul edilmitir. Ankara hkmetinin varlk nedeni ve nitelii aklanrken, Gazi u szle ri sylemektedir: ...Bugnk mevcudiyetimizin mahiyeti asliyesi, milletin temaylt umumiyesini ispat etmitir, o da halklktr ve halk hkmet idir. Hkmetlerin halkn eline gemesidir. Bir siyas iktidar teorisi olarak halklk ilkesi kabul edilirken de, ideolojide bamszlk amacnn 123

123

esintilerini grmek mmkndr. Mustafa Kemal, Yeni Trkiyenin hkmet siteminin ne olduu, sosyalist ve demokrat hkmet ekillerinden hangis ine benzedii konusundaki sorulan ylece cevaplamaktad r: Efendiler bizim hkmetimiz demokratik bir hkmet deildir, sosyalist bir hkmet deildir...... fakat hakimiyeti milliyeyi, iradei milliyeyi yegne tecelli ettiren bir hkmettir, bu mahiyette bir hkmettir. lmi itima noktasndan bizim hkmetimizi ifade etmek lzm gelirse (halk hkmeti) deriz. Halkn, Gazi'nin deyimiyle, heyeti umumiyesiyle madur ve mazlum olan halkn kalknmasn ama bilmek, bunun iin siyas iktidara halk sahip karmak, elbette ki, halka duyulan saygnn ve sevginin bir belirtisiydi. Gazi Mustafa Kemal, daha 20 Mart 1923 tarihindeki konumasnda, avam ile aydnlar arasndaki ilikiler zerinde durmakta, bir bakma aydnlar halktan kopuk olmakla sulamaktadr. Aydnn, halktan gelen deerlere saygyla halka yaklamas zorunlu grlr, aydnlar bat taklitilii iinde kendi sorunlarndan uzaklamakla itham edilirken, Mustafa Kemal, halka verdii nemi ve duyduu saygy belirtmektedir. Halkn siyas iktid arn ve her trl kudretin sahibi olarak grlmesi de, devrimci bir eylem iinde halka verilen nemi ortaya koymaktadr. Bu zellikle slmi bir toplum iin halklk kendi bana bir devrim niteliindedir, mmeti bir topluluk anlayndan, kiiye deer veren halk anlaya gei, siyas iktidarn dinsel kaynak ve niteliini kaybederek layiklemesi anlam n da tamaktadr. Bu adan, Trk Devriminin halklk anlay, teorik alan da, romantik bir halk sevgisi, duygusal bir davran deildir. Toplumsal kalknmay, halktan yana bir ynetimi ifade etm esi ynnden gerekidir, fakat, sanmzca, bu gerekilik teorik planda kalmtr. Snfsal nitelii ze 124

124

rinde durulmadan benimsenen halk kavram, toplumsal kalknmada belirli bir ekonomik sisteme gidilmeyi, halklk ilkesinin toplums al ve politik ynleriyle gereklemesini engellemitir. Gide gide, bir arac burjuvazi snf tm mutluluklara ve zenginlie sahip kt gibi, toplumsal kalknma, btn snflarn refaha eritirilmesi amalar da gerekletirilememitir. Politik yn bakmndan da, daha 1930 yllarnda balayarak Halk hkmeti teorisi, pratikte Halk Frkas diktatrl ne yerini brakmtr. ok partili hayata geiten gnmze kadar da, btn demokratik ve halkn egemenlii grnts arkasnda, ekonomik iktidar eline geiren snflar siyas iktidar da ellerinde tutmaktadrlar. Snfsal ilikiler ve elikiler zerinde durulmakszn yaplan yorumlar, sonuta, bir aznln ekonomik ve dolaysyla politik iktidara sahip olabilmesi yolunu amtr. Halklk kavramnn, snfsal olmayan bir biimde yorumlannda, bir korkunun da etkisi olmutur. Halklk konusunda ileri gidiin, bolevizme varacandan duyulan kuku, bu ilkenin soyutlamasna yol at. Bu kukuyladr ki, halklk ilkesinin en cokunca duygularla savunulduu dnemde, solcular aleyhine sk bir basknn gerekletirilmesine alld. zellikle Mustafa Kemalin evresindeki Kurtulu Sava nderlerince duyulan bu kuku Gazi zerinde de etkisini gstermitir. Bu etkiyledir ki, Gazi, snflarn varln ve aralarndaki elikilerin gerekliini, toplumumuz iin, geersiz saym, Bolevizm millet iinde madur olan bir snf halk nazar mtalaya alr. Bizim milletimiz ise heyeti umumiyesiyle madur ve mazlumdur inancna varmtr.

Soru 57 : Trk Devrimi iinde ulusuluk ilkesinin yeri ve anlam ksaca nedir?
125

125

Hemen belirtilmesi gereken husus, Atatrk milliyetiliin, Turanc, rk ve fanatik bir anlam tamaddr. Mustafa Kemal, Trk milliyetiliini, Osmanl mmetiliine bir antitez olarak ortaya atmaktadr. Mustafa Kemal'in milliyetilii, ulusal snrlar iinde, bamsz, kendi btnlne ve iradesine egemen bir ulus olmak ve her trl kudretin bu ulusta bulunmas anlamna gelmektedir. Kurtulu Sava, bir ulusun yok olmama savadr. Kurtulu Savann yaratt yeni dzen iinde de, ulusuluk, kendine zg bir anlam kazanacak, kapitalizme ve emperyalizme kar direniin temel unsuru olacaktr. Kurtulu Savann gerek amac tam bamszln kazanlabilmesi, ulusal bir eylemi ve kalkn gerektirmektedir. Halbuki, Osmanl toplumundan gelen etkilerle, Anadolu halknn tepkileri ounlukla dinsel nedenlere dayanmaktadr. Bu da doaldr. Kendisini din bayla birbirine bal gren bir topluluk, ancak dinsel etkilemelerle eyleme gemektedir. Ulusal nedenler, dinsel nedenler y annda siliklemektedir Kendi ulusal snrlar dndaki bir din kardei iin kan dken Trkiyeli, yerine gre kendi z savana dinsel gr ve itelemeler nedeniyle srt evirebilmektedir. Kurtulu Sava, bu nedenledir ki, grnte halife ve sultann kurtarlmasn kendisine ama olarak kabul etmek zorunda kalmtr. Bu nedenlerledir ki, bamszla ulaabilmek iin kabul edilen uygarlama amacnn gerekleebilmesi mmetiliin terkine bal grlmtr. Gerekletirilmesine allan devrimlerin gerektirdii g ve ulusal birlik ulusal snrlar iinde yaayanlarn ulus olma bilincine varmalaryla, uluslamalaryla salanmak istenmitir. lkede yaayanlar arasndaki balantnn tarihten, ayn topraklar zerinde ya amaktan, ortak amalara ynelmekten doan duygularla salanmasna allmtr: Bu yneli, devrimci bir 126

126

davrantr. lkede yaayan insanlarn uluslamas, sorunlarn ulusal karlar asndan dnlmesine yol aacaktr. Ulus bilincinin gereklet irilmesi, ulusal karlar iin kavgaya girimeyi salayabilecektir. Bu bakmdan, ulusuluk, bir ulusun yok olmaktan kurtarlmas anlamn ta maktadr. Ulusuluk, halklk ilkesine bal olarak, siyas iktidarn yapsyla da ilgilidir. Halktan yana bir dzen iin halk iktidar, ulusal iradeyle kurulacaktr. Bu adan ulus, halkn iktidarnn gerekletii bir btn olmaktadr. Bu ana ereve iinde, devrimci ulusuluk, rk - turanc grlerden deiik anlama gelmektedir. Mustafa Kemal ulusuluu, hi bir zaman gereklememi, olmayan bir milleti yaratma ulusuluu deildir. Bu ulusuluk, kendini dier uluslardan stn gren, onlara tepe den bakan, onlarn haklarna sayg gstermeyen bir ulusuluk deildir; nitekim Mustafa Kemal, Geri bize milliyeti derler. Fakat biz yle milliyetileriz ki, bizimle i birlii eden btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn milliyetlerinin icaplarn tanrz. Bizim milliyetiliimiz herhalde bencil ve marurca bir milliyetilik deildir derken, bu geree iaret etmektedir. Ama bilinen husus, milletin varln devam ettirmek iin, ulusun kend isine gvenini salamak, ulusal karlar etrafnda toplamak, tam bamszlk ve uygarlamak iin bilinli bir eylemi salamaktr. Bu ereve iinde, ulu suluk, bamszlk kavramyla ayn anlama gelmektedir. Mustafa Kemal'in dnyadaki dier mazlum lkeler ve uluslararas politika konusundaki grleri de, devrimci ulusuluun dier uluslara saygsn gstermektedir. Mustafa Kemal, ulusuluu, ulusal snrlarm z iinde, her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz koruyup, ulusun ve yurdun mutluluuna ve bayn127

127

drlna almak olarak tanmlarken, gelii gzel, ulalamyacak istekler peinde ulusu uratrmamak ve zarara sokmamak, uygarlk dnyasnn uygarca ve insanca davrann ve karlkl dostluunu salamak amacn da tamaktadr. Mustafa Kemal, ulusal snrlar dnda ki mazlum kardelere ve dindalara da ilgisiz deildir. Fakat bunlar konusunda, bitmez tkenmez istek sahibi deildir. Bunlar iin de, Mustafa Kemal, kendi muhitlerinde bamszlklarn kazanmalar ve tam bamszlkla memleketlerinin refah ve ykselmelerine gayret sarfetmelerini temenni etmektedir. Ulusuluk, antiemperyalist bir kavgann temel unsuru olarak kabul edilirken, bu unsur sadece Trkiye iin dnlm deildir. Mus tafa Kemal, ulusuluu, bu kavgay balatmakla vnmektedir. Mustafa Kemal'e gre, Trkiye byk ve nemli bir aba harcyor. nk mdafaa ettii, btn mazlum milletlerin, btn dounun davasdr. Bu ba kmdan, mazlum milletlerin kurtuluu uluslamalaryla olacaktr. Bamszlk sava veren Trkiye'nin ise, dier uluslar kendi diktas a llna almaya hakk yoktur. Byle bir tutum, direnilen sistemi Trkiye'nin kendisinin srdrmesi demektir. Turanclk ve slamclk, dier uluslarn bamszlna kar olduu iin, Mustafa Kemal ulusuluuyla eliiktir. Grld gibi, Mustafa Kemal, uluslamay ve ulusal bakaldry antiemperyalist kavgann bir ifadesi olarak kabul ederken, antiemperyalist kavgay da btn mazlum lkelerin ortak sava olarak nitelendirmektedir. Ama bilinen uygarlk dzeyine ise, ancak antiemperyalist savan kazanlmasyla ulalabilecektir.

Soru 58 : Uygarlamak asndan devrimcilik ilkesinin yeri ve anlam nedir?

128

128

nancmzca, Atatrk ilkeler, Bamsz ideolojinin muhtevasn meydana getiren unsurlar iinde en yanl anlalan devri mcilik ilkesidir. Uzun sre, Mustafa Kemal Devrimcilii, toplumda yaplan deiimlerin ad olarak anlalmtr. Yeni bir hayat dzenine erimek ynnden gere kletirilen deiimler devrim olarak adlandrlm ve bu deiimlerin savunulmas da devrimcilik saylmtr. Latin alfabesinin kabul, giyinim deiiklii, takvimde mild sisteme gei, tekke ve benzeri dinsel yerlerin kapatlmas, devrimciliin z sanlmtr. zellikle hukuk alanndaki de iim, bat kanunlarnn iktibas zerinde durulmutur. Meden Kanun ile getirilen sistemin aile dzeniyle ilgili hkm leri, tek evlilik ve meden nikh usulleri devrimin kendisi olarak yorumlanmtr. Bu deiimler gerekten byk nem tar. Bu deiimlere bal olarak toplumsal hayat iindeki ilikiler bakalamtr. Fakat o kadar sz edilen Trk Devrimini bu deiimlerden ibaret grmek, gerekte, devrimci eylemi kk drmektir. Toplumdaki bu biimsel deiimlerin devrim olarak nitelendirilmesi ve Atatrk devrimciliinin bu deiimlerden ibaret grlmesi, olumsuz sonular dourmutur. Devrimciliin srekli bir geliim ve deiimi gerektirdii unutularak, Atatrk zamannda gerekletirilen deiimlerin aynen srdrlmesi devrimcilik sanlmtr. Devrimci olduklarn sananlar, Atatrk dneminde yaplanlarn dndaki geliimlere salt Atatrk'n bu tr bir eylemi olmad iin kar kmlardr. Bu ekilde, devrimcilik, Atatrklk dogmatik bir yapya girmitir. Olan savunmak gibi gerekte tutucu olan bir davran, devrim cilik gibi bu tutuma tam ters bir ekilde nitelendirilmitir. Devrimcilik adna tutuculuk, gitgide, ekonomik ve siyas egemenlie sahip snflarn belirli tutumu oldu. Bu snflar, toplumsal deiimlere kar karak, dzenin sr129

129

drlmesine alrlarken, deiimlerin Atatrk yapya aykrln ileri srer oldular. Gerekten devrimci olduklarn sananlar da, devrimcilik adna biimsel bir mcadelenin iine girerek, iin zne inmei bir yana brak tlar. Halkn giyimi, inanlar, davranl aryla atan bu tr devrimciler, hem Atatrk devrimciliinin gerek anlamnn unutulup gitmesine ve hem de bu biimsel mcadeleleri iinde, devrim adna halka hi bir ey gtremedikleri, aksine halka ters dtkleri iin, halkn devrimcilie tepki gstermesine yol atlar. Halk, Atatrk devrimciliinin, esasta kendisini kalkndracak bir amaca yneldiini somut rnekleriyle gremedi. Trk devrimi adna, halkn tabandaki lokmasna bir yenisi eklenemedi. Aksine, Trk devrimi adna, halkn sadece inanlar, gelenekleri, davranlar hor grld, sulanld. Bu durumda halk iin, devrimcilik, anlamsz, kendi inanlarn hor gren soyut bir kavramdan teye gidemedi. Devrim gereini kavrayamam devrimciler, kendi bi linsizliklerinin ve yetersizliklerinin dourduu bu sonuca Atatrklk adna kar kar, biimsel devrimcilik kavgasn yrtrken, devimim gerek anlamndan kor kan karclara yardm etmi oluyorlard. Bu ekilde, halk ile aydnlarn gitgide aralar alyor, devrimciliin z olan sosyal deiimler zorunluluu gzlerden uzak tutuluyordu. Gericiliin salt dinsel adan yorumlanmas alkanl da, devrimciliin bu biimsel anlalnn sonucudur. Devrimciliin gerek anlamnn belirii, 1960 yllarndan sonra solcu devrimcile r sayesinde olmutur. Fakat biimsel devrimcilerin halkla yarattklar aydna kar gvensizlik ve dmanlk hisleri, gerekten halktan yana olan solcu devrimcilerin dahi bugn halkla ilgi kurabilmelerini, halkn gvenini salayabilmelerini gletirmektedir. Mustafa Kemal'in devrimcilik ilkesini, Trk Dev130

130

riminin ve Kurtulu Savann yneldii amalar asndan yorumlamak gerekirdi. Kurtulu Savann gerek amacnn, tam bamszlk o lduunu belirtmitik. Bu amacn gereklemesi asndan uygarlamak gerekli grlmt. Devrimcilik, uygar; tam bamsz, kalknm mutlu bir toplum olmak iin gerekli deiimlerin gerekletirilmesi anlamn tar. Bu adan, devrim, Atatrk zamannda yaplan biimsel deiimlerle ayn anlama gelmedii gibi, bitmi, sona ermi bir ey de deildir. Ama belli olduuna gre, bu amaca eriene kadar gerekli her trl deiimi gerekletirmek, devrimciliin z olmaktadr. Bu adan devrimcilik, bir deiimi ve sreklilii ifade etmekledir. Mustafa Kemal, belirli bir doktrine balanmay reddederek, Bizim yolumuzu izen, iinde yaadmz yurt, bar ndan ktmz Trk milleti ve bir de milletler tarihinin bin bir facia ve zdrap kaydeden yapraklarndan kardmz ne ticelerdir derken, srekli deiime iaret etmi, dogmatizme kar km oluyordu. Gerekte ise, belirli bir doktrin ve sitemin benimsenmemesi, istenmedii halde, devrimciliin donmasna ve dogmatiklemesine yol at. Fakat gerekle devri mcilik ilkesiyle, kesin, kkten ve srekli deiimlerle belirli sonuca ulamann kastedildii aktr. Devrimcilik ilkesi, ulusuluk, halklk uygarlk ilkeleriyle birlikte yorumland zaman, devrimciliin biimsel de iimlerden ibaret bulunmad anlalr. Devrim, dier ilkelerin gereklemesi iin yaplacana ve bu ilkeler de Trk toplumuna yabanc ol duuna gre, bu ilkelerin gerekletirilebilmesi elbette ki temelden ve srekli devrimi gerektirirdi. Nitekim, devrimi, mevcut messeseleri zorla deitirmektir diye tanmlayan Mustafa Kemal, devrimin kendisi toprak olduktan sonra dahi devam edeceini belirtmitir. Bunu belirten Gazi, devrimin bir sreklilii olduunu ifade et131

131

mektedir. Bu bakmdan, devrimin baz deiikliklerin yaplmasyla sona erdiini kabul etmek yanl ve zararldr. Yllar yl Atann sofrasndan ayrlmayan Falih Rfk Atay'n, devrimin be yl bir ay srdn belirten s zleri, Mustafa Kemal'in evresindekilerin, gerek devrimcilikten ne kadar nasipsiz olduklarn ortaya kartmaktadr. Devrim adna dogmatizme ve tutuculua srklenenlerin bu zararl davranlarndan kanmak ve devrimcilii gerek izgisine oturtmak, gerek solcu devrimcinin grevidir. Kurtulu Sava, antiemperyalist, antikapitalist, tam bamsz, uygar Trkiye'yi yaratmak iin yaplmtr. Bu sava bir ulusal kurtulu ve bamszlk savadr. Dier btn ilkeler bu ama iin kabul edilmitir. Devrimcilik ilkesi de, bu amaca ulamak iin kurulan yeni dzenin dinamizmini ve devaml deikenliini salamak iin kabul edilmi ilkedir. Bu ilkenin ekonomik planda temelleri atlmam, i zgileri izilmemi olabilir. Fakat bu eksiklik, devrimcilik ilkesinin ekonomik alandaki gerekliliklerini gnmz koullarna gre saptanmasna engel olmaz. Ama bellidir ve bu amaca erimek iin gnn gerektirdii eyleme girimek, Mustafa Kemalciliin icabdr. rnein, antiemperyalist bir kavgay vermek, Mustafa Kemalci amaca erimek ynnden zorunlu, devrimci bir davrantr. Bu tr bir kavga, I. Kurtulu Savann yneldii amaca uygun olarak sava ve dolaysyla devrimcilii srdrmektir. Antiemperyalist savala beraber uygar ve mutlu Trkiye'nin yaratlmas iin temel yap deiimlerine ynelmek de devrimciliktir. Devrimcilii srekli bir anlamda ve Atatrk zamannda yaplan deiimlerin depo bekilii dnda anlamak zorunluluu vardr.

Soru 59 : Layiklikten maksat nedir?

132

132

Kurtulu Sava sonrasnda ulalmasna allan layikliin, lkenin koullarna ve geliime uygun zellikleri zerine eilmeden, genel olarak layiklik konusunda bilgi vermek yararl olur. Layik kelimesi aslnda yu nanca laikos kelimesinden gelmektedir. Laikos kelimesi, ruhban snfndan olmayanlar iin kullanlan bir terimdi. Din esaslara gre ynetilen toplumlarda, hristiyanlkta din snfna clcrici ve bu snf dnda ka lanlara da laici denilirdi. Bu terim sonralar anlamn deitirmi, devlet ynetiminde dinle olan ilikilerin belirli bir biimini ifade etmitir. Layiklik felsef anlamda, insana, insan aklna, insanln srekli geliimine inanmak eklinde tanmlanabilir. Bu tanmla, devletin dinde hi bir temel gerek bulamyaca, devlet ynetimine din dnda, akla dayanan temel kurallarn egemen olmasnn gerektii ifade olunmaktadr. Bu adan layiklik aklc ve realist bir anlam kazanmaktadr; Layiklik, politik adan, siyas iktidar snrlayan bir anlamda da kabul edilmitir. Buna gre, layiklik liberal sistemin din kaynadr. Teokratik devlette din ile siyas iktidar birletii iin, din siyas iktidar snrlayc rol oynayamaz. Layik sistemde ise, din siyas iktidar snrlayan bir g olarak belirir . Layikliin deiik anlal ekilleri iinde en yaygn olan, din ile devlet ayrldr. Bu ayrlk, din ve devletin kendi ilerinde mstakil, birbirini etkilemez nitelikte kabul edilmesidir. Genel olarak Fransz kamu hukukunun bu anlay ekli, ortaa dnrlerince tartlan bir kuraln s onucudur. Gerekten, ortaa siyas ve din iktidarlarn nitelik ve kaynaklar zerinde yaplan tartmalarla doludur. Baz dnrler, din iktidar siyas iktidara stn grp, siyas iktidarn kaynan dinde bu lurlarken, baz dnrler, dinsel iktidarla siyas iktidar eit ve ayr kaynaklardan gelen deerler olarak gr133

133

mlerdir. Layikliin klasik anlal, siyas ve din iktidar eit ve ayr kaynaklardan domu olarak kabul eden grn sonucudur. Bu grn sonucu olarak, din ve devlet kendi ilerinde bamsz iki ayr g olarak kabul edilmi ve kesin bir ayrla varlmtr . zellikle, din ile siyas iktidarn bir btn tekil ettii islm dzenlerde ise, layiklii daha geni ve deiik anlamak gerekir. Bu adan layikliin iki unsuru vardr: a) Layiklik, devleti kiilerin din zgrlklerini ve din eitliklerini korumak zorunda brakr. Layiklik ve din zgrl ayn anlama gelmezse de, layik bir devlet dinler arasnda bir ayrm yapmamak, deiik dinlere bal vatandalarn her adan eit grmek zorundadr. Bu durumda, devlet belirli bir dini, usun devlet dini olarak da kabul etmeyecektir. Devletin bir dini resm din olarak kabul etmeyii, kiilerin belirli dun kurallara uymak zorunluluunu da ortadan kaldraca iin, din kiiyle Allah arasndaki bir iliki olacaktr. Byle bir sonu ise, dinsel zgrln temelidir . b) Siyas bir kurulu olarak devletin dinsel kurallara dayanmamas gerekir. Devlet siyaset ve akl prensiplerine gre yneltildii zaman layik olabilecektir. Ynetim, dinin denetimine bal deildir. Din kiisel bir sorundur. Din kurallar, siyas kurulu olarak devletin temelini tekil etmedii gibi, gerek devlet, gerek kii din kurallarna uymak zorunda da deildir. Kiiler, din kurallarna uyup uymamakta seim hakkna ve zgrle sahiptirler. Bunun sonucu olarak, devlet dinin sosyal ve siyas hayat a emredici bir ekilde katlmasn engelleyecek ve bu snr alnca bunu nlemek hakkna sahip olacaktr. Teokratik devlet trnn aksine, layik de vlet, dine kar tarafszdr. Devletle din ilikisi, dinin kendi s nrlarn aarak emredici ve devleti dzenleyici bir ei134

134

lim gstermesi durumunda doacaktr. Bu durumda, dev let dinin eilimlerini snrlayc grev grecektir. Dinin emredici bir yap almasn engell emek, dier yandan kiilerin din zgrln de korumak anlamn tayacaktr. nk ancak teokratik dzenlerde, kii dinsel kurallara uymak zorunda sayld iin, kiinin bu konuda bir davran zgrl mevcut bulunmamaktadr. Belirtilen durumda, layik dzenlerde, devletin dinle ilgili iki grevi ortaya kmaktadr. Devlet bir yandan, dinin siyas yapy etkileyici ve kendi kurallarna evirici davranlarn engelleyerek bu konuda denetim y aparken, dier yandan kiilerin din zgrln korumak a sndan dinsel inanlara saldrlar da engelleyecektir. Devletin dinsel suiistim alleri engelleme grevi, klasik layiklik anlayndan deiik olarak, devletin din ilerini de denetleyici adan eilmesi zorunluluunu dourmak tadr. Bu zorunluluk, zellikle slam toplumlar iin gereklidir.

Soru 60 : Layiklik kuralnn, Trk Devriminin geliimi iindeki nemi ve yeri nedir?
Daha nce de belirttiimiz gibi, Trk Devrimi, amalarna varmak iin birtakm kurallar kabul etmitir. Halklk, ulusuluk, devrimc ilik gibi kurallarn uygulamasndan, istenilen antiemperyalist, tam ba msz, uygar Trkiye amacna varlmas umud edilmitir. Bu ilkeler ise, slmiyetin temel dnya gr ve kurallar ile eliiktir. slm bir teokratik dzen iinde kalndka, din emredici bir nitelik tad iin, Trk Devri minin bekledii amalara varmak iin kabul ettii kurallara islamclar elbette ki kar kacaklardr. Bu durumda, beklenilen amacn ve buna varacak aralarn ger135

135

ekleebilmesi, teokratik yapya son vermek ve layik bir dzene gemekle mmkn olabilecektir. Layik bir dzene gei ise, aslnda topluma yeni bir dnya grnn kazandrlmas anlamn tamaktadr. Gerekten, toplum slm bir dnya grn benimsemitir ve bu dnya gr layiklie ka rdr. Layik dzenin ise kendine z g bir dnya gr vardr. Layik siyas ve hukuk dzene gei, zorunlu olarak layik dnya grnn de topluma kazandrlmasyla tamamlanabilecektir. Toplum layik bir dnya grne kavuturulunca, slm dnya gr artk etkisini kaybedecek ve toplu msal deiim ve geliimlere tepki gstermek durumundan kacaktr. Mustafa Kemal, hurafelere, dinin tarikatlar iinde ald deiik ve tutucu bii mlerine kar kp bunlarn silinmesi abasn gsterirken, gerek ama, bir dnya gr deiikliinden, uygarlk alannn deiimine varmakt. Mustafa Kemal, uygarlk dzeyiyle toplumda yay gn dinci dnya gr arasnda kesin bil iliki grmekteydi. Uygarlkta geri kaln en kesin nedeni olarak, gerek kurallarndan kaydrlm dinci dnya gr kabul ediliyo rdu. Uygarlk alanndaki deiim de, bu nedenle, zorunlu olarak dinci dnya grnn yerini aklc bir dnya grne brakmasna balyd. Bu de iiklii de layiklemek yoluyla gerekletirmek mmknd. Ancak layik yap iinde, din emredici ve uyulmas huku ken zorunlu bir btn olmaktan kacak ve bylece deiimlere kar koymak hakkn kaybedecekti. Layikliin bu adan zorunlu grl zellikle XIX. asrdaki geliimlere kar islamclarn tutumu yznden olmu tur. Osmanl toplumundaki geliimlere islamclarn kar k ve engelleyileri, Trk Devriminin ancak layik bir sistem iinde gerekleebilecei inancn dourmu tur. Bu nedenledir ki, devrimci geliim, slama kar kmam ve fakat slmn toplumsal yap iinde ald du136

136

rumu eletirerek, hurafelemi inanlarn geliimlere tep ki gsteriinin engellenmesi zorunlu grlmtr. Nitekim, Mustafa Kemal'in, Mevcut tarikatlarn gayesi kendilerine tabi olan kimseleri dnyev ve manev olan hayatta mazhar saadet klmaktan baka ne olabilir ? Bugn ilmin, fennin, btn mul ile medeniyetin muvacehei ulepasnda filan veya falan eyhin iradyla saadeti maddiye ve maneviye aryacak kadar iptidai insanlarn Trkiye meden camiasnda mevcudiyetini asla kabul etmiyorum... yi biliniz ki Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz. En doru ve en hakik tarikat, tarikat- medeniyettir. Medeniyetin emir ve talep ettiini yapmak insan olmak iin kfidir szleri, layikliin zel bir din durumuna getirilmi slamc inann direniine kar, uygarla erimek asndan kabul edildiini gstermektedir.

Soru 61 : Kurulu dneminde ve sonralar layikliin gereklemesi asndan yaplanlar nelerdir?

Layiklik, belirtildii gibi, Trk Devriminin gereklemesi asndan temel olarak kabul edilmitir. Amalarn ve bu amalara ynelmi ilkelerin gereklemesi asndan layiklemek temel olarak kabul edilince, nce siyas yapnn layikletirilmesine giriilmitir. Yukarda geni olarak belirt ilen, egemenliin ulusta olduunun kabul, saltanatn kaldrlarak siyas ve din iktidarlarn birbirinden ayrlmas, cumhuriyetin iln, hilfetin kal drlmas, Anayasadaki teokratik hkmlerin karlmas ve sonuta layiklik kuralnn aka Anayasada yer edii, siyas ve hukuk yap ynnden layikleme geliimini ortaya koymaktadr. Buna bal olarak, tekke ve tar ikatla137

137

rn kapatlmas, eitimde layik eitime gei, layik aile dzeninin kabul gibi deiimler, layik bir toplumsal yapnn gelitirilmesi iin dnlmtr. Giyimin, yaz, takvim v.s. konularndaki deiimlerin de, dinsel nitelik tayan kurulularn ve ilikilerin layikletirilmesi iin dnld syl enebilir. Bu deiimler, hukuk, sosyal ve siyas hayat ile din arasndaki a yrlmaz kabul edilen ilikilerin koparlmasna ynelmilerdir. Layiklik, siyas ve hukuk yapdaki deiimlerle, teorik alanda devl etin temel ideolojik kural durumuna getirilmitir. 1937 ylnda Anayasa d eitirilerek layiklik kural temel bir kural olarak Anayasaya g irerken, Trkn ve istikbalin sigortas olarak nitelendirilmitir. Layiklik kural, Recep Peker'e gre, Trk Devletinin ekli ile beraber dou tarznn ve kuruluunda hkim olan ve fiiliyat sahasnda imdiye kadar inkiaf eden temel bir umdedir. Ayn gre gre, ..Memleket khinlerin ve gayri mesullerin vicdanlara mil olmasndan ve Devlet ve Millet ilerini grmesinden ok zarar grmtr, Mademki tarihte deterministiz, mademki icraatta pragmatik maddeciyiz, o halde kendi kanun larmz kendimiz yapmalyz. Kendi cemaatimizi maveray dnyaya taallk eden her trl endielerden, her trl lhut hayallerden mberra olarak kanunlarmz bug nn icaplarn, madd zaruretlerini gz nnde tutarak yapmalyz. Memleketin madd hayat ancak bu suretle kurtulur. Maneviyat iin Trkn temiz ahlkn inkiaf ettirmek kfidir. Onun iindir ki biz her eyden evvel layikliimizi iln ettik, ..Biz diyoruz ki, dinler, vicdanlarda ve mabedlerde kalsn, madd hayat ve dnya iine karmasn. Kartrmyoruz ve kartrmyacaz. 1937 Anayasa deiikliinde, layiklie kart hareketlerin nasl karlanaca sorulmutur. Bu soruya ce vap veren emsettin Gnaltay, Tekilt Esasiye Kanu138

138

nuyla muhalif her hareket nasl bir crmse, bu esaslara muhalefet de ayn ekilde crm saylacaktr dncesindedir. Recep Peker'e gre de, Layikliin nakz olan klerikallik, inklpln nakz olan irtica lehine bir faaliyet yaplamayacaktr. Ksaca belirtilen bu durum, layikliin btn dzene etkin bir ideolojik kural olarak kabul edildiini ve ihllinin su sayldn gstermektedir. Gerekten de, Ceza Kanununun 163. maddesi, teokratik bir dzene ynelen propaganda ve cemiyetleri yasaklayp, cezalandrmakla, layikliin koruyucusu kanun hkm durumuna gelmitir. Bu grlerin nda, layiklik uygulamas lkemizde olduka sert bir dnem geirmi; teokratik dzenden yana dnceler dahi sert tepkiyle karlanmtr. slm dnya grnn layiklie kart oluu, layik dnya grnn halka kabullendirilememesi, layik sisteme kart tepkilere yol atka, sert cezalandrmalarla bu tepkilerin nlenilmesine allmtr. zetlemek gerekirse, layikliin Trkiye'de yerlemesi ynnden, siyas ve hukuk yapdaki deiimlerle, bu deiimlere k art tepkilerin cezalandrlmas yeterli sanlmtr. Layikliin her eyden nce bir dnya gr olduu ve layikliin gereklemesinin bu dnya grnn halka benimsenmesine bal bulunduu zerinde pek de durulmad. Halk iinde yaygn ve popler olmu din inan sistemlerine kar kld halde, bu inancn yerine halkn yeni bir inanca balanmasnn koullar zerinde durulmam ve gerekli toplumsal deiimlere giriilmemitir. Hem de Mustafa Kemal, uluslarn bilinsizliinin, bunlarn kar evrelerinin istismar konusu olmalarna yol atn belirttii halde, bu bilinsizlii silecek devrimler gere kletirilmemitir. Bu deiimlerin gereklemeyii, layikliin sert ceza tedbirleriyle gerekletirilmesi yoluna girilmesi layik dnya grnn 139

139

benimsenmesini engelledii gibi, halkn layik sisteme ilk frsatta tepki g stermesinin de nedeni olmutur. Hukuken, Trkiye eyhler ve mritler lkesi olmaktan km ve fakat toplumsal gerek olduu gibi srm tr. Trk Devrimine slamc tepkinin nedenleri zerinde durulurken bu nemli konuya yeniden dneceiz.

Soru 62 : Trk Devriminin ve zellikle layikliin devrimcilerce yorumlan ve aklan nasldr?

Bu konuda, nce, deerlendirmeye girimeden, dev rimcilerin geliimler konusundaki grlerini ana izgileriyle belirtmek isteriz. Siyasi ve hukuk yapnn layikletirilmesi abalar iinde devrimcilerin bu deiimi nasl yorumladklarn, saltanatn kaldrlmas, hilfetin ilgas, cumhuriyetin iln, v.b. konulardaki grlerini belirtmitik. Daha sonralar da, devrimci yazar ve dnrlerin zellikle zerinde durduklar konu, batllamaktr. Layiklik ve dier ilkeler bu ama etrafnda yorum konusu olmulardr. Devrimciler, bat uygarlna geii bir yayabilme kural olarak ka bul etmektedirler. Trklerin kk arkta olmakla beraber, son yz yllarda modeli daima garp olmutur. Artk bu model deitirilmemeli ve modeli gerekletirmek iin almaldr. Aksine bir dnce, irtica olmaktan teye gidemeyecektir. Batya yneli, yaama sevgisini, geliimi, yeniden douu ifade etmektedir. Bat aydnl, dou ise karanl temsil etme ktedir. Batya yneli, dou skolastiinin reddidir. Bu adan, douyu bat uygarlna kar savunan evrelerin hepsi gerici olarak grlmektedir. Bu evre, Tanzimat ve sonrasnn, ksmci ve ikici batllamasna karlk, tam batllamay 140

140

kabul etmektedir. Tam bir batya yneli iinde ilmiye snfnn direnii krlacaktr. Layiklik, ilmiye snfnn etkisinin yok edilmesi amacndan domutur. Bat ve dou uygarlklar arasnda sentez yapmak isteyen Os manl mparatorluu senteze varamadan kmtr. Artk, bir uygarlklar sentezinden vazgemek ve tam anlamyla bat uygarln benimsemek gerekir. Trk devrimi, birden ve atlmlar ile yeniden olma sistemidir. Trk Devrimi kltr asndan da yorumlanmtr. Buna gre devrim, hmanist geliimin ve kltrlemenin yoludur. Bu sonuca, batdan neyin alnmas gerektii sorusunun cevaplandrlmasndan varlmtr. Bunlara gre bat, her eyden nce, bir ruh, bir kafadr. Bat, kabuun iindeki zdr. Bu nedenle de ada dnyann ortak uygarl, bat uygarldr. Trkiye'deki devrimin, ama olarak batnn zne, ilmine, felsefesine, s anatna, zihniyetine hayat grne ynelmesi zorunludur. Batdaki teknik, kendiliinden domamtr. Teknii yaratan, bat kafas ve dncesidir. yleyse, batdan sadece teknii almak sz konusu olamaz. Bat tek nii ve dncesiyle bir btndr ve Trkiye bu btn almak zorundadr. Bat dncesi, insan kinatn nne doru gtrmtr. Trkiye de ne kn, ancak bat dncesine erimekle gerekletirebilecektir. Tan zimat ve sonrasnn batcl, batnn hayat grn reddettii iin takliti ka lmtr. Trk devrimi, hr ve sistematik bir dnce tarzn ifade eden yeni hmanizmaya ulamak zorundadr. Trkiye de kendine zg bir hmanizma hareketi olmadan batllaamayacaktr. Trk hmanizmas, gelenekleri, ulusal deerleri atmak, maziyi unutmak deildir. Gerekli olan, bat deerleri ile ulusal deerlerin yorulmas yoluyla bir yeniden oluu gerekletirmektir. Trk Devrimi, siyas ve hukuk adan da, ulusal 141

141

egemenlii ve kii zgrlklerini gerekletiren sistem olarak grlmtr. Layikliin kabulyle insan akl emberlerini paralam ve zgrl e kavumutur. Kii, layik sistem iinde, dinsel domalarla kendi sini snrlamakszn dnmek ve davranlarda bulunmak z grlne kavuabilecektir. Kii, dinsel dogmalarn snrndan kurtulunca, kiiliine kavuabilmekte, insan kendisine zg deerleriyle belirebilmektedir. Dinin toplumsal hayat iinde etkisini yitirmesi, toplumun zgrce geliimini de salayacaktr, layik sistem iinde ekonomik aralara da sahip, din liderleri etkilerini kaybedecek, toplum tm bir zgrle sahip olacaktr. Trk Devrimi, kollektif ve mill bir hareket olarak, mill bir plnda gereklemektedir. ktidar gklerden yere indiren devrim, bu iktidara halkn kendisini sahip klmtr. Kii, Osmanl Toplumundaki reayalndan kurtulmu, vatanda olmutur. Geliimler artk Allahn deil, Milletin kablne baldr. Trkiye'deki halk, kendi iradesinin aydnlna kavuarak milletlemitir. mmet devrinden millet devrine gei Trk Devriminin temelidir. Trk Devriminin yorumlanmasnda, zellikle, devrimin dine kar olmadnn da kantlanmasna allmtr. Trk Devrimi, dine kart veya dinsiz deildir. Devrimin kar olduu, irticadr. Geliimi engelleyen her tr fikir ve hareket irticadr fakat, an devrimcileri, irticai genellikle dinsel anlamda kabul etmektedirler. rtica doudur, skolastiktir, cehalettir ve yobazlktr. Devrimciler, tek gerici davran olarak, mazide snak aramay grmektedirler. Bunlar her yenilie kar kan yobaz takmdr. Trk devrimi, eskiyle yeninin savan ifade etmektedir. Gerekte slm ideolojisi toplumsal yap iinde bozulmu ve gerek izgileri nden kaymtr. Trk Devrimi, irticaa kar kmakla, slmi 142

142

yete de hizmet etmektedir. slm maneviyat terkedilmemektedir. Kald ki, tehlike, slm maneviyatnn terkinde deil, maziye bal olarak donup kalmaktadr. Bozulan slm ideolojisi, kiiyi deersizletirmekte ve onu smrmekledir. Din bir ekonomik smr arac durumuna gelmitir. Bu durum gerekte slama da aykrdr. Trk Devrimi bu smrye son vermekle kiinin kiiliini tanm, ona deer vermitir . Trk Devriminin o dnemde yorumlan ve desteklenii, bu ksa zetlememiz iinde belirmektedir. Bunun dnda birtakm romantik vg lere temelsiz yorumlamalara rastlamak mmkndr.

Soru 63 : Trk Devrimini yorumlayan devrimciler devrimin gerek amalarm kavrayabilmiler midir?
Hemen unu belirtmek gerekir ki, Cumhuriyet dneminin devrimci dnr ve yazarlarnn ounlukla Trk Devriminin ve Ulusal Kurtulu Savann gerek amacn kavrayabildikleri sylenemez. Kurulu dnemini getikten, zellikle 1930 yllarndan sonra, Ulusal Kurtulu Savann, antiemperyalist, tam bamsz Trkiye yaratmak amac zerinde hi durulmam, bu amalarn sz dahi edilmez olmutur . Trk Devrimi romantik bir Atatrklk duygusu ve bir takm soyut kavramlar olarak aklanr, yorumlanr duruma girmitir. Amacn ne olduu unutulup, sislenince, bu amaca varmak iin ara olarak seilen uygarlama, layiklik, halklk, devrimcilik v.b. gibi ilkelerin kendileri nihai ama durumuna girmilerdir. Bu ilkelerin, kendi temellerini tekil eden antiemperyalizm, ant ikapitalizm ve tam bamszlk amalarndan koparlp ayrlmas, bu ilkel erin soyut bi143

143

rer kavram durumuna girmesinden baka bir sonu do urmad. Nitekim, devrimi aklamak abas iindeki dnr ve yazarlar da, soyut ve ok zaman abartlm satrlar yazmaktan teye gidemediler. 1930 yllarndan 1960 ylnn sonralarna kadar, Trk Devrimini gerek ama lar iinde yorumlayan satrlara raslamak ok gtr. Bu dnemi Trk Devriminin soyutlatrld ve sonuta da soysuzlatrld dnem olarak, kabul etmekte hata yoktur sanrz. Trk Devriminin soyut ve byk laflar edilen bir konu durumuna getiriliinin olumsuz etkilerini de grmek g deildir. Uygarlamann, layiklemenin, devrimciliin soyut kavran, deiik alardan top lumsal geliime engel olmu ve gnmzn sorunlarna yol amtr. nce, uygarlamann kesin bir batclk olarak anlalmas, Tanzimat dnemini de aan bir taklitilie yol amtr. Tanzimat ve sonrasnn, zellikle geleneklerin srdrlmesiyle birlikte batllama akmlar, bir adan kesin bir taklitilii nlyor ve Trkiye'nin emperyalist batnn uydusu olmasna bir lde engel olabiliyordu. Halbuki dnemin devrimcileri, batnn dnce ve yaantsyla birlikle alnmas gr, Trkiye'nin emperyalist etkilere ardna kadar almasna ve sonuta Menderes, Demirel batcl gibi, tam takliti ve batya bal uygarlama sistemine yol at. Bu batllama yneliinin, takliti nitelikte oluu yannda gerek Atatrkle kartl da aktr. Baty, batya direnmek, bakaldrmak iin kabul eden Atatrkln uygarlama gr, yerini batya bal, bat iin batllama sistemine brakt. Bu dnemin devrimcileri, Tanzimat batcln taklitilikle sularken, kendileri daha takliti olduklar gibi, lkede bir bat hayranl da yaratmaktan geri kalmadlar. Bu durumda da, lke her eyiyle kendisini batya muhta grrken, ba 144

144

tdan gelen ekonomik etkiler ve mdahaleler kolaylkla lkede ye rleebildi. Trkiyenin yeni emperyalizmin kskacna giriinde szde devrimcilerin yarattklar genel anlayn etkisi byk olmutur inancndayz. Dounun tm olarak inkr, batnn her davrannn fazilet ola rak grlmesi, bat maymunluuna, bat karsnda kendini kk grme inancna yol at. Batya muhtalk dncesi de, batdan kopuk siyas, ideolojik davran olanaklarnn imknszl inancn yaratt. Bundan yararlanan bat emperyalizmi Trkiyeyi kolaylkla kskac iine alabildi. Emperyalizmi lkeye getiren ekonomik sistemin yerlemesi, bu dnce ortam iinde hi bir direnle karlanmad. Aksine, bat bir kurtarc olarak karlanp, bat smrsne kr edildi. Bu yorumlamalar, gitgide, antiemperyalist Trk devrimini, emperyalizmden yana bir sistem iinde yorumlam ol dular.

Soru 64 : Devrimci akmn Trk Devriminin gerek amalarn kavrayamay ne gibi sonular dourmutur?
Dnemin devrimci dnrlerinin batclk yorumlarnn dt bu ters sonular, dier ilkeler asndan da saptayabiliriz. Devrimcilik ilkesinin, kurulu dneminde yaplanlar savunmaktan ibaret grlnn olumsuz etkilerine deinmitik. Devrimciliin bu anlalnn, Trk Devr imini dogmatik, tutucu, toplumsal geliimlere kart bir izgiye getirdiini sylemitik. Ayn eyi, layiklik iin de syleyebiliriz. Belirtildii gibi, layiklik devrimcilik olarak kabul edilince, layik g rn iinde olmayan her kii ve akm gericilikle, yobazlkla sulanmtr. Bu ekilde aydnlarla halk arasndaki ilikiler bsbtn kopmu, aydn kadro devrimciliine kar halk tepkisi gereklemitir. Devrimin so145

145

yut birtakm kavramlar olarak yorumlan, halk iin bir anlam ta mam, halk kendisine bir ey getirmeyen dev rime kar kmtr. Bu kar ka sebep olan, aydn kadro ise tepkinin nedenine inmeden, halkn kendisini sulamtr. Bu kopuun, aydn kadronun halka kar ve ters d nn sonucu olarak halk gerekte kendisine en kart snf olan arac bu rjuvazi snfn iktidara ge tirmitir. Bu snfn halka yakn ve aydn despotizmine kar kan tutumu halka benimsenebilmitir. Bugnn sol ve halktan vana aydnnn halkla iliki kuramamasnda da, bu dnemin devrimcilerinin halka kart tutumlarnn etkisi vardr. Sonuta, Trk Devrimi, halk, ulusu, devrimci olduu halde, halka benimsenmemi, halkn tepkisiyle karlamtr. Devrimcilerin, devrimi snfsal adan, ekonomik et kenlerle birlikte aklama endieleri de yoktur. zellikle, Trk Devriminin tam bamsz ve antiemperyalist bir dzene erimek iin yapldnn unutulmas, bir ekonomik dzen deiimine yneli aramalarna imkn b rakmad. Trk Devriminin zaten zerine eilmedii ekonomik yapyla ilgili deiimler, devrim soyut kavramlar olarak grlnce, bsbtn unutuldu. Temel kabul edi len ilkelerle ekonomik yap arasndaki iliki hi bir zaman grlmedi ve hatt inkr edildi. Devrimi ekonomik adan yorumlayp, snf tezatlarn yok etmee yneldiini ileri sren tek akm olarak Kadroculuk hareketini grebiliriz. Bu akmn ideolojik yan ve nitelen dirilmesi zerinde duracak deiliz. Sanmzca, devrimi yine halka inanmadan, halka dayanmadan bir aydn hareketi olarak gren aydnlarn halka ncln kabul eden Kadroculuk gerekte sol devrimci bir hareket olarak kabul edileme zdi. Kadroculuun bu snrl ekonomik gr dahi an devrimci aydnlarnca tepkiyle karlat ve suland. Bu davran, dnemin devrimci 146

146

grnteki dnr ve yazarlarnn, devrim ile ekono mik yap arasndaki ilikilerden ne kadar habersiz olduklarn gstermektedir. Bu bakmdan o dnem iinde, hem Trk Devriminin gerek amalarna ynelmesine kar kmak, halkn Trk Devrimini somut olarak grebilecei ekonomik yap deiimlerini engellemek ve hem de devrimci saylabilmek mmkn o lmutur. Bu tr devrimciler, ancak devrimin gerek ynelilerinin saptanmas karsndaki tutumlar belirince gerek izgileriyle ortaya kmlar, devrimcilie ters tutumlar anlalmtr. O dnemin devrimcilerinin bugnk akmlar iinde yerletikleri gerici yerleri, devrimc ilik anlayndaki geliimin de ifadesidir. Sonu olarak eski devrimcilerin, bugnk sorunlarmz, zmndeki kmazlarmz, Trk Devriminin amalarna eriememesi asndan s orumluluklarnn bulunduunu grmekteyiz. Trk Devrimini gerek izgilerine oturtmak abasn gsteren sol akmlar ise, toplumu deitirici ve devrimi gerekletirici gce sahip olamad. Sol'un bu etkisizlii, sol akmn kendi iyapsndan olduu kadar, tutucu devrimcilerin kart davra nlarndan da domutur. Genellikle ynetici kadrolar da ellerinde bulunduran devrimci aydnlar, sol akmn yapsal deiimlere ynelilerine kar kmlar, solu ezmek iin faist bir ynetime kadar varmlardr. Bu devrimciler, kendi biimsel devrimcilikleri iinde toplumsal devrimlere eilmezlerken, gerek devrimcilerin eylemlerini de zorbalkla engellemi lerdir. Hatt snfsal ilikiler ynnden gerekleebilecek, halktan gelebil ecek tepkileri de engellemek amacyla, brokrat devrimciler, talyan F aist sisteminden esinlenen sistemler aramlardr. Bu durumda, devrimcilik szde kalm, devrimci yapnn halka benimsenmesi abalar yerine, kanun maddelerinin basksndan yarar umulmutur. 147

147

V TRK DEVRMNE KARI SLAMCI TEPK Soru 65 : Trk Devrimine kar tepkinin genel nitelikleri nelerdir?
Genellikle Trk Devrimine kart akm ve eylemlerin, layik yapya kar ktklar ileri srlr. lk bakta bu gzlem yerindedir de. Gerekten, 1960 yllarna kadar toplumda gerekleen olaylar, ileri srlen tezler ya layiklie kar dncelerdir yada layiklik nedeniyle gerekletirilmi kart olaylardr. Bu nedenledir ki, gericilik denilince, dinci tepkiler anlalmtr. Dinsel nitelikteki kart hareketlerin nedenlerine inilemedii iin, slmc-dinci tepki soyut olarak gericilikle sulanmtr. Gericiliin dinsel adan anlal, doal olarak, slamc tepkinin de hedefi olarak sadece layiklik ilkesinin grlmesine yol amtr. Layiklik dnda kalan ilkelere ve Trk Devriminin gerek amalarna kart klar ise, dinsel nitelikte belirmedikleri iin gericilik damgasndan kurtulabilmilerdir. Kart tepkinin dinsel nitelik tamas da doaldr. Halka devrimin benimsetilmesi yollarna girilmeyince, halk soyut devrimi dinsel plndaki deiimden ib aret grm ve bu deiimi dinsel inanlarna kart saymtr. Devrimin ve layikliin bu soyut kavran, halkn tepkisinin doa lln gsterir. Bu yap iinde halk dinci itelemelerle kart akmlara kap lm, kart eylemlere katlmtr. Bu du148

148

rumda devrime tepkinin slamc grn iinde belirmesi doaldr . slamc tepkinin tek gerici tr olarak kabul, dev rimin soyutlamas gibi, gericiliin de soyutlamas anlamn tamaktadr. Gerici-ilerici ilikisi, layik yapdan yana olup olmama sorunu iinde yorumlanmtr. Gerekte, slamc tepki sadece layik sisteme, layik hukuk dzenine kar deildir. slamc tepkinin, zellikle dzenden yana evrelerin itelemeleriyle gerekletirildii dnlecek olursa, kar kn sadece layik sisteme kar olmad grlr. slamc tepkiyi salayan ve destek leyen evrelerin kasaba eraf, yar feodal aalar olduu bilinen gereklerdir. Bu evrelerin tepkisi ise gerekte layik sistem deildir. Bunlar dzendeki temel yap deiimlerine kardrlar. Trk Devriminin yneldii uygar, tam bamsz, antiemperyalist Trkiye'nin toplumsal yap deiimleriyle gerekleebil ecei, ideolojik olarak bu soruna eilinmese bile, nnde sonunda bu izg iye varlaca bir gerekti. Bu gerein, topluma egemen glerce de ka vrand anlalmaktadr. Bu deiime varmakta layikliin temel ara olduu da bilinmektedir. Egemen evreler, layiklie kar kmakla, toplumsal deiimlere kar km olmaktadrlar. Soruna bu adan baknca, dinsel grnteki tepkilerin dahi gerekte ve geni plnda Trk Devriminin amacna, halklk, devrimcilik, ulusuluk ilkelerine de kar olduu grlr. Aklanan izgiler iinde, dinsel tepki sadece layik sisteme kar deildir; gerekte ve temelde toplumsal yap deiimlerine ve ona varacak ilkelere kar klmaktadr. Gerekte ayn amala hareket eden ve hatt devrimci olarak tanmlanan evreler de vardr. Toplumsal yap deiimlerine kar kan ve fakat layik bir grnt iinde beliren bu zmreler, gericilik sadece dinsel adan ka149

149

bul edildii iin, ilerici saylmlardr. Bu durumda, dinci tepkiyle, biimsel ilerici tutum arasnda tam bir paralellik mevcuttur. Aradaki fark, toplumsal geliime kart tepkinin biiminden domaktadr. Dinci olan tep kiyle, layik tutucu eylemin birbirine kartl sadece biimde kalmaktadr; temelde ise iki evrenin amalar ynnden bir uyuma vardr. Kald ki, layik tutucular, dinci tepkinin gerek iteleyilerine de kar deildirler. Layik brokratlar, feodal aalarla, erafla, daha sonralar da arac burjuvaziyle bir atma iinde deildirler. Bu tr biimsel ilericiler, gerici diye suladklar halkla atmaktadrlar; halkn dinci tepkisinin itici glerini ve nedenlerini tesbite ise ynelmi deillerdir. Bu tr ilerici ler, sosyal yap iindeki geliimleri engellerken halklk ilkesine ve devr imcilie ihanet ettikleri gibi, halk gerici olarak damgalamakla da tutumlarn pekitirmekte, halkn tepkisindeki suun kendilerine ait olduunu unutmaktadrlar. Halkn dinci bir tepkisi gereklemise bunun en byk sulusu, halkn bilinlenmesini engelleyen, ondan gerek devimim tadna varma sn esirgeyen szde ilericilerdir. Aklanan bu esaslar iinde, Cumhuriyet dneminde beliren gerici tepki dinsel nitelikte de olsa, layiklie karym gibi de gzkse, tepkiyi douran ve iteleyen gerek direni, temelde, Trk Devriminin varmak istedii amaca, uygarlamaya, ksacas dzenin tmden deimesine kardr.

Soru 66 : Trk devrimine tpk gsteren slamc akmlarn dnda akmlar var mdr?
Dinci tepkinin yannda, dier baz sac tepkilerin varlna da iaret etmek gerekir. Bu sac tepkiler iin150

150

de en nemlisi rk tepkidir. Fakat, bu rk tepki zerinde uzun boylu duracak deiliz. Bunun da nedeni, rk tepkinin, dinci tepki kadar nemli olmaydr. Irklk, Hitler Almanyasnn gelitii dnemlerde, zellik le Trkistan gmenlerinin etkisiyle, gelimise de, toplum zerinde dinci tepki kadar etkili olamamtr. Trk Devriminin ulusuluk anlayna kar kan, devrimci ulusuluun kiiye deer veren, dier milletleri hor grmeyen, toplumlarn uluslamasn mazlum lkelerin emperyalizme kar direniinin temeli olarak kabul eden gr, rk ulusuluun topik, banaz ve dier rk ve milletleri hor gren anlayyla badaamamtr. Osmanl toplumundan gelen mmet fikrine hl bal olan halk ise, rk anlamnda bir ulusuluu hi benimseyememitir. Irklk, Turanclk, Trklk, milliyetilik gibi deiik adlarla ortaya kan akmlar, Trk Devriminin batclk amacna da, bu amacn gerek yneliini kavrayamadan kar kmlardr. Hars ve medeniyet ayrmn yapan rklar, Trk rknn rf ve geleneklerinin zerine uygarlk getirmek tezini ileri srerken, gerekte, uygarlamaya kar kmlar, var olmayan bir ulusu yaratmak hayaliyle iman peinde komulardr. zellikle II. Dnya Sava srasnda, rklar, Hitlere ve Alman rkna olan hayranlklar iinde, gerekte emperyalizmin savunusunu yapmlardr. Trkiye snrlar dndaki Trkleri kurtarmak amac ardn da, emperyalist bir politikann savunucusu olmulardr. Batnn Trkleri ve tarihini ktlemek iin ileri srdkleri, kan dkc, saldrgan, ykc yapya kart nitelikler, rklarca beenilecek hasletlermi gibi benimsenmitir. Bunlar Trklerin tarihini, sadece bir barbarlk olarak grrlerken ve bununla vnrlerken, ulusal snrlar iinde mill devlet tezini ise, boleviklerin bir gr olarak kabul ederler. Irklar, milliyeti olduklar151

151

n ileri srerken, mill snrlar iindeki yeni kuruluu kmserler. Bu tutumlar, batya kar uygarlama tezine kar olmakla, ulusuluun, halkln devrimci anlaln baltalamakla, gerekte, bat uaklnn en adisini ortaya koymaktadr. Bugn de, rk akm kalntlar, gerek ulusularn antiemperyalist savana kar kmakla, emperyalizmin yardaklm yapmaktadrlar. Irklar, Turanclar, insanlar birletirenin kan, rk unsurlarnn olduunu ileri srerlerken, gerekte slm grler ve bu grn mmetilik anlayyla ters dmektedirler. Fakat, Trk Devrimine ve onun yneldii temel amalara kar olular, rklarla, mmeti ler arasnda bir yaknlamaya yol amtr. Bu birleme, toplumsal deiime, Trk Devrimine kart, milliyeti-mukaddesat akm, ibirliini yaratmtr. 1940 yllarnda grlen Nihal Atszc Turanclk, zamanla deierek, dinci nitelik kazanmtr. Irkln, dincilie eilmesinde, yaln rkln halka etkisiz kalmasn neden olarak gr mek mmkndr, zellikli 1950 yllarndan sonra, Milliyetiler Dernei gibi dernekler, rklarla, dincil erin birletii rgtler durumundadr. Bizce, Trk Devrimine en byk tepkiyi, devrimin gerek amacn kavrayamayp, devrimi yanl izgiye eken, devrimin gerek amacnn gereklemesi olanaklarn yok eden, aydn, brokrat burjuvazi gstermitir. Bunlarn tepkisi, devrimcilik rts altnda kalm, gerekte devrime en byk ihanet de bunlardan gelmitir. Daha nce de belirttiimiz bu inancmz tekrar ve tekrar ortaya koymakta yarar grmekteyiz.

Soru 67: Cumhuriyetin kuruluundan ok partili siyas hayata geie kadarki dnemde, Trk Devrimine tepki tekil eden dnceler nelerdir?
152

152

Kurtulu Sava sonrasnda hemen giriilen deiimlerin Meclis iinde ve dnda birtakm tepkilere ve kart dncelere yol atn belirtmitik. Bu tepkilerin temel izgilerini de zetlemitik. Bu nedenle ayn e yleri yeniden belirtmek gereklilii yoktur. Gerekte, siyas yapdaki deii mlerin sert ceza hkmleriyle korunmas, deiimlere kart davranlarn sert bir tepkiyle karlanmas, ok partili siyas hayata geene dek, gl ve srekli bir slamc tepkiye ve slamc tezlerin aklanmasna imkn brakmamtr. Daha dorusu, slamc dnce ve tepki daima var olmakla beraber, bunun aklanmasna cesaret edilmemitir. Bir nevi sessizlik dur umundaki tepkisizlik, layikliin ve devrim adna yaplan deiimlerin tuttuu inancn yaratmtr. Halbuki, gerein byle olmad iki ok parti denemesini izleyen olaylar ve aklanan dncelerle belirdii gibi, ok partili siyasi hayata kesin geiten sonra tepkilerin ortaya kmasyla aka g rlmtr. Bununla beraber, 1924-1945 yllan arasnda tepki tekil eden dnceler, tek tek, sreksiz niteliktedir. 1922-1924 yllarndaki stanbul basnnn siyas deiimlere kar taknd olumsuz tutum, bu gazeteler hakkndaki kovuturmalar, zel kanunlar, mahkmiyetlerle nlenilmitir. Daha sonraki slamc tezler, tm dzeni kavrayan nitelikte deildir. Bu dnemde zellikle iki konu zerinde durulmutur. Trk kadnnn fuha srklenmesi ve apka sorunu. Kadnlarn durumuyla ilgili olarak, skilipli Mehmet Atfn tesettr er'i isimli kitab rnek gsterilebilir. Atf Hoca, rtnmenin faziletini savunmakta ve ak sak kadnlarn gnahkrln iln etmektedir. Bunlar, dinin dna kan dinsizlerdir. Tesettr salamak devletin grevidir ve tesettre aykr fiiller cezalandrlmaldr. Bunu yapmayan yneticiler Tanr katnda sulu durumundadrlar. Atf 153

153

hoca, kadnn durumuyla ilgili grlerinden, teokra tik bir sosyal hayatn zorunluuna varmaktadr. Atf Hocann grleri Ziya Hocann dncel erine de uygun dmektedir. Ziya Hoca da, batllamak grnts ar dnda, Trk kadnnn bat kadnndan daha telere gittiini, barlarn, genel evlerin kadn durumuna girdiini belirtmektedir. Bu sonuta eriata uymamann, eriata aykr bir sosyal hayatn etkilerini grmek mmkndr. slamc evre, ikinci olarak apka meselesi zerinde durmutur. Bu konunun nem kazanmas, 28 Kasm 1925 tarihinde, apkann, resmi serpu olarak kabul edilmesine baldr. Geleneki evrelere gre, apkann kabul bir biim sorunu deildir. apka, "gavurlamann, eriattan uzaklamann, dine srt evirmenin sembol olarak grlmtr. apkann gvurlamak ynnden nemi, nce Mecliste Nurettin Paa tarafndan belirtilmitir. Fakat slmi bir dava olarak grlen apka meselesinde en etkili k, yine, skilipli Atf Hoca Frenk mukallitlii ve apka risalesi ile yapmtr. apka meselesi, birtakm fiili olaylara da yol amtr.

Soru 68 : Cumhuriyetin Kurulu dneminde islamclarn yaratt fiil olaylar nelerdir?

Cumhuriyetin kuruluu, hilfetin kaldrl ile ilgili ilk olaylarn Terakkiperver Frkasnn dourduu hava iinde eyh Sait isyan nn patlamasyla k gsterdiini belirtmitik. Kurtulu Sava srasndaki hilafeti bakaldr, eyh Sait isyanyla srmt. Bu olayn ardndan patlak veren fiil tepkilerin iinde ilk nemlisi, apka meselesiyle ilgili olarak Rizede bagstermitir. Hkmetin zorla apka giydirecei, kadnlarn arafn aaca Kur'an kaldraca yolundaki propagandalar, 25 154

154

Kasm 1925 gn rnn vermitir. Hareket Of ilesine de yaylm ve halkn silhl bakaldrs durumuna girmitir. 1925 Ocak ay iinde ise, E rzurum'da okunan bir mevlttan sonra, hocalarn yaptklar yry, halk a da desteklenmitir. Mara olaylar da, Camii Kebirden kan halkn, apka giymiyeceiz bartlaryla kendisini gstermitir. Olaylarn erke'e, Giresun'a v.s. sramas zerine, hkmet hareketi zorla bastrm, s tikll Mahkemesi kurulmutur. Olaylarla ilgili olarak stanbul'da tutuklamalar olmutur. Tutuklananlar arasnda bulunan skilipli Atf Hoca da idama mahkm edilmitir. Bastrlan olaylarda, Nakibendi tarikatndan olan larn nclk ettikleri grlmtr. Ayrca, slm Teali Cemiyeti, Muhafazai Mukaddesat Cemiyetinin de olaylarla ilgili olduklar tesbit edilmitir. Gerekl een olaylar, dnemin devrimcilerince doal grld gibi verilen ar cezalar da hakl saylmtr. rnein, Aaolu Ahmet Bey'e gre, douda dinle devleti ayran, layik devleti kuran, kyly efendi iln eden lke Trk iye'dir. Bu davranlar dou iin yeni ve allmadk bir niteliktedir. Toplumun almad bu geliimlere, gelenekilerin tepki gstermesi ne kadar doalsa, devrimci geliimi korumak asndan irticai hareketleri cezala ndrmak da o kadar hakldr.

Soru 69: Atatrke yaplmas dnlen zmir Suikast de, dinci bir tepki olarak kabul edilebilir mi?
Geleneki cephenin yeni devletin ideolojik sistemlemesine kar bir tepkisi olarak beliren zmir Suikasti, zmirli evki'nin ihbar ile 15 Haziran 1926 tarihinde 155

155

ortaya kmtr. Giritli evki, Lazistan Mebusu Ziya Hurit ve Sar Efe Edib'in, Gaziye suikast yapacaklar anlalm ve olayla ilgili geni tutukl amalara giriilmitir. Olaya, eski ttihatlardan ve Terakkiperver Frka y elerinden birounun ad karmtr. Bunlar arasnda Cavit Bey, Mnir Hsrev, Bekir Sami, Kzm Karabekir, Ali Fuat, Cafer Tayyar gibi isimler vardr. Olayla ilgili stikll Mahkemesi kurulmu, IS kii idama mahkm edilmitir. zmir Suikasti, geni anlamda geleneki bir olaydr. Fakat tam anlamnda islmi bir olay olduu sylenemez. Tepkinin nedeni daha ok politiktir. Terakkiperver Frkann iledii tezlerin bu harekette de rol oynad sylenebilir. Kesin ve temelden bir deiimin karsna klmtr. Buna ramen, dar anlamda slamc bir tez zmir Suikastiyle ilgili olarak leri srlm deildir. zmir Suikastiyle ilgili yarglamalar bir eski politik srtmenin sonulandrlmas ynnden nem tar. Anadolu hareketini ve Halk Frkasn, ttihat ve Terakkinin uzants olarak grmek, ttihatl Anadoluya egemen klmak istekleri Mustafa Kemalin tepkisiyle karlamtr. Enver Paann Anadolu Harekatnn bana geirilmesi iin yapld ileri srlen baz abalar da, Mustafa Kemalce nlenmitir. Mustafa Kemal'in, ttihatlara kart tutumu, ttihatlarn sava sonrasnda yeniden ibana gelme umutlarn sndrmtr. Bu umut krklna Saltanat ve Hilfet karsndaki Gazinin tutumu da eklenince aradaki gerginlik artmtr. Bu srtmenin Terakkiperver Frkann kuruluu ynnden de etkili olduunu biliyoruz. Terakkiperver Frkann kapatl ise, ttihatlar fiil hareketlere itelemitir. zmir olay zerine yaplan yarglama ise, bir bakma ttihatlarn tarih karsnda sulanmalar anlamn tamaktadr. Suikastle ilgili kovuturma frsat bilinerek, Terak156

156

kiperver Frkann ve daha da temeldeki ttihatln olumsuz tut umunun hesab sorulmutur. Bu dava ile, bir bakma, Kuvay Milliyeciler, kendileri hakkndaki ttihatlk sulamasn da yalanlamlardr .

Soru 70 : Kurulu dnemindeki deiimlere kar gerekleen fiil olaylarla engelleyici ne gibi tedbirlere bavurulmutur?
Siyas yapdaki deiimlerin tepkiyle karlan, zellikle eyh Sait syanndan sonra, tepkileri nlemek bakmndan olaanst tedbirlerin alnmasna yol amtr. 25 ubat 1925'te Dinin siyas maksatlarla suiistimal edildii inancyla 556 sayl kanun kabul edilmi, 15 Nisan 1923'te kabul edilen 334 sayl Saltanat'a ait propagandalarn men'ine dair kanun, hilfet lehindeki davranlar da engeller duruma getirilmitir. 4 Mart 1925 tarihinde de 578 sayl Takriri Skn Kanunu kabul edilerek, stiklal Mahkemeleri, zel yetkilere sahip bir biimde kurulmutur. Hemen ardndan, 6 Mart 1925'te stanbul'da alt gazele kapatlm, 16 Nisan 1925'te Tanin seddedilmi ve 17 Nisanda da Hseyin Cahit tutuklanmtr. 22 Nisan 1925te 635 sayl kanun deitirilerek, o zamann ceza kanununda Cumhuriyetin korunmasna dair deiiklikler yaplmtr. 11 austosta Ahmet Emin tutuklanm ve 15 Haziranda da Lutli Fikrinin beraatine karlk 11 Tarikat Selasiye azas lm cezasna arptrlmtr. Btn bu tutuklama ve cezalandrmalar, ...Hilfetin hkimiyetini ade ve temin ve bunun etrafnda beslenen mal ve ihtirasat hariciyeye mutabk bir vaziyet ihdas etmek maksad ile efkr umumiyeyi ifsat ve tevi etmek... gere kesiyle yaplmlardr. Bu olaanst tedbirler, 1927 ylna kadar srm ve bu 157

157

aradaki btn slamc olaylar sertlikle bastrlmtr. 7 Mart 1927'de stikll Mahkemeleri kaldrlmtr. stikll Mahkemeleri, irtica olaylarn durulmas nedeniyle kald rlmlardr. Gerekten de, 1926 ylnn balarndan, 1930 ylndaki Men emen olayna kadar, nemli bir olaya raslanmamaktadr. Atatrk'e suikast iin Sisamdan Anadoluya geen ve kimi yakalanrken ldrlen, kimi sonradan idama mahkm edilen Hac Sami etesinin teebbs ile Bursa olay, bu dnemin en sz edilen tepkileridir. Bursa olay, slm dinini kurtarmak iin Bursa'da bir komitenin kurulmasndan iba rettir. Bu olay hakknda, Bursa Mahkemesi, 9 ubat 1929, 11 Nisan 1929 ve 16 austos 1929 talihlerinde karar vermi ve dokuz kii idama mahkm olunmulardr.

Soru 71 : Tarihimizde zel bir nemi bulunan Menemen olay nedir, nasl gereklemitir?
Menemen olay 1930 ylnn 22 Aralnda patlak vermitir. Nakibendi tarikat mensubu Dervi Mehmet ve be arkada, Menemen yolundaki Kese kyne gitmiler ve kendilerinin stanbul'u eviren 770 bin kiiyi temsil ettiklerini belirterek, Hilfeti geri getireceklerini ileri srmtr. Dervi Mehmet evresini topladklaryla beraber Menemene gi tmi ve camide namaz kldktan sonra, Ankara Hkmetini skat edeceklerini ve II. Abdlhamidin olu Selim'i halife iln edeceini cemaata bil dirmitir. Camiden zerinde nnafetahnaleke yazl bayrakla klm, Dervi Mehmet hkmet kona nnde kendisini Mehdii Resul iln ederek, halk kendisiyle beraber zikre davet etmitir. Kendisine mdahale eden asker birliin ba Kubilay, Dervi Mehmedin emriyle, amdan Mehmet tarafndan ldrlm, Kubilay'n ko158

158

parlan ba bayran ucuna geirilmitir . Kubilay'n kan Dervi Mehmet tarafndan iilmi ve davran, mslmanl kurtarmak olarak nitelendirilmitir. Olay yerine gelen jandarmalar bakaldranl arn bir ksmn ldrm, bir ksmn da yakalamtr. Dervi Mehmet de ldrlenler ar asndadr. Olayla ilgili incelemeler, hareketin d ilikilerin so nucu olduunu, eyh Halit, Hoca Saffet ve eyh Esat gibi Nakibendi eyhlerinin idar esinde gerekletiini ortaya koymutur. eyh Esat'n Nakibendi Halifesi olarak kabul edildii durumalar srasnda ortaya kmtr. 3 Aralkta Mulal Mustafa Paa bakanlnda Divan Harb kurulmu, olayla ilgili olarak 2200 kii tutuklanmtr. 15 Aralk 1931 tarihinde balayan durumalar sonucunda, 28 kii Anayasay deitirmee kalkmak suundan idama mahkm edilmi, birok ar hapis cezalar verilmitir. Olayn yorumu 1 Ocak 1931 tarihli birleimde, Mec liste smet Paa tarafndan yaplmtr. Babakan smet Paa, Menemen olayn tarih irtica geliimine balamaktadr. smet Paaya gre, olay, Yzlerce seneden beri dini siyasete let ittihaz eden btn hareketlerin bir tekerrrdr. Bu zavalllar layiklie kar gelerek eriat istemektedirler, gerekte ise menfaatlerini kaybetmilerdir, onu istiyorlar. Olay Nakibendi hareketlerinin bir devam ve daha sonraki yllarda gerekleecek olaylarn balangcdr.

Soru 72 : Menemen olayn izleyen ve ok partili siyas hayata geie kadarki sre iinde gerekleen dier olaylar nelerdir?
Menemen olayn nemli dier olay izlemitir. Bun159

159

lardan birincisi 1 ubat 1933 tarihinde gerekleen Bursa Arapa ezan olaydr. le namazndan sonra Ulu camiden kan cemaat Nakibendi Kozanl brahim ve arkadalarnn, dinini seven bizimle gelsin ihtaryla karlamtr. Byyen kalabalk, tekbir getirip, yetler okuyarak Evkaf Mdrlnn nne gelmilerdir. Kozanl brahim ve arkadalarnn iddialar eriatn elden gittii; istekleri, Bursa'da Arapa ezan okunmasdr. Olay ok bymeden bastrlmtr. kinci olay: 1935 ylnda Siirt'in Beiri ilesinin Kaynlar kynden Halit kendisini Nakibendi eyhi iln etmitir. 1935 ylnn aralk aynda, mritlerini Eruh ilesi ve civarna gnderen eyh Halit, halkn kendisini Mehdi olarak kabul etmelerini istemiin Halkn direniiyle karlaan eyh Halit'in adamlar, kan dkmee balamlardr. Hkmet tarafndan datlan ve cezalandrlan eyh Halit ve adamlarnn yerini eyh Halit'in olu eyh Kudds almtr. Daa kan eyh Kudds, eyhlik ve tarikatlk telkinlerine balamtr. Hkmetin sk izlemesi sonucu eyh Kudds Suriye'ye kam ve olaylar dizisi sona ermitir. nc nemli olay 1936 ylnn ocak aynsa skilip'te gereklemitir. Nakibendi Kayserili Ahmet Kalayc, destekleyicileriyle birlikte, evreye Nakibendi tarikatn yaymak abasna girmitir. Ahmet Kalayc, oru ve namaz farz saymayan, 40, 70, 90 gnlk yeni oru usulleri ileri sren, ad eta yeni bir tarikat yaratmak hevesine girimi, kendisini, ulhivele sahip bir kimse gibi gstererek halkn kendisine tapnmasn istemitir. Bu kon uda halka basklar yaplmtr. Olay ksa zamanda bastrlmtr. Bu olayn dnda, baz kk olaylar da gereklemitir. Btn bu olaylarn ortak nitelii, birer Nakibendi hareketi olmalardr. Ayrca hareketi gerekleti160

160

renlerin, evrenin feodal aalar veya yaknlar olduu gze arpmaktadr. Otoriteden yoksun Osmanl dzeni iinde, blgesel otoriteyi ellerine geiren, ekonomik zenginliini dinsel gcnde bulan yar feodal aalar, ulusal bir devletin tam bamszla ulamasnn, i sm ry de engellemee yneldiini anlamlar ve dinsel nedenler arkasnda baka ldrmalar gerekletirmilerdir. Dinsel nedenlerle saldrganlk konusunda en nde giden tarikat de Nakibendilik olmutur .

Soru 73 : 1946 ylnda ok partili siyas hayata geiin dinci tepkiler ynnden bir etkisi olmu mudur?
II. Dnya Savandan sonra Trkiye'nin siyasi hayatnda kkl deimeler olmutur. 1945 ylnn balarnda dnemin Cumhurbakan smet nn, ok partili hayata geileceini aklamtr. Bu davran bir bakma d, bir bakma da i etkenlerin sonucudur. Savatan sonra ortaya kan dnya durumu Trkiyeyi biimsel demokratik bir dzene iteledii gibi, ite de glenen burjuvazi kendi iktidarn kurmak heyecan iindedir. Yllar yl iktidar elinde bulunduran brokrat burjuvazinin, ekonomik kalknma iin zel teebbs kapitalist yolu seileri, gsz de olsa burjuvazinin gelimesine yol amtr. 1933'ten sonraki devletilik sistemi, bu sistemin ak amacna uygun olarak, burjuvaziyi gelitirmitir. Bu geliim sava yllarnn karaborsa sistemi iinde daha da hzlanmtr. Brokratik burjuvazinin kanatlar altnda palazlanan ticaret burjuvazisi kendi iktidarn kurabilmek iin itelemelere girimi, bu tr bir iktidardan yana olan kapitalist dnya da Trkiye'nin ok partili hayata geiini istemitir. ok partili hayata ge161

161

ile birlikte, ok sayda siyas parti ve bu arada sol partiler de kurulmutur. Devletilik sistemi iinde ticaret burjuvazisinin gelimesine ka rlk, durumunda hi bir deiiklik grlmeyen, kapal ky ekonomik dz eninden kmam bulunan halkn, sol partilere ynelmeleri imkn dahilindedir. Bu imknn nlenmesi konusunda, iktidardaki brokrat burjuvazi ile ticaret burjuvazisi ayn grtedirler. Nitekim, bu ortak grn sonucu ol arak 1946 ylnda 141-142. maddelerde yaplan deiikliklerle gerek snf partilerinin, solcu rgtlenmenin yasaklanmas yoluna gidilmitir. Bu durumda, kurulan yeni partiler, belirli bir zmrenin karlarn temel sayan, gerekte dzeni yeni bir sistem iinde srdrmee ynelen partiler olmulardr. Buna karlk, snflara dayanan partiler gerekleememi ve zellikle emekiler kendi partilerini bulamamlardr. Bu arada, 22-27 Kasm 1948 stanbul ktisad Kongresi srekli yaym yapan Trkiye ktisat Mecmuas, zel teebbs kalknma tezlerini ilerlerken, zel teebbsl gerekte kalkndran ve fakat artk snrsz zengin olma yollarna engel durumuna den devletilik sistemim de kar kmlardr. Yeni kurulan partiler ve zellikle Demokrat Parti, halkn geni desteini bulmutur. Btn skntlarnn nedenini devletilik si steminde gren halk, DP'nin bu konudaki tutumunu destekledii gibi, CHP'nin ceb erut devlet tutumuna, jandarma basksna tepkisini de DP'yi tutmakla g stermitir. DP'nin 1946'dan tibaren cokunlukla desteklenmesi ve 1950 ylnda iktidara getirilii, gerekte bir halk hareketidir. Fakat halk hareketi, gerekte kendi snf karlarna kart bir snfn karlarn temsil eden siyas bir rgt etrafnda birlemesi nedeniyle, DP olay, halka kart bir halk hareketi durumuna dmtr. DP'nin, CHP'den kopan kadrolarca ku162

162

ruluu, bu kopma nedenine nem kazandrmaktadr. Btn deiik grnlerin ardnda, kopuun gerek nedeni, byk iftilerin topraklarnn bir ksmnn ellerinden alnmasn ngren, iftiyi Topraklandrma Kan unu olmutur. CHP'nin bu tutumunun gelimesi kukusu, ka raborsacy, tccar, aay endstriciyi, DP etrafnda top lad. Sava iinde glenen ve totaliter bir dzenin desteine ihtiyac kalmayan zmreler, brokratik dzenin snrlamalarndan kmak ve siyas iktidar ele almak istiyordu. DP bu konuda bir arat. DP'nin esas amacn zel teebbs kazanc olduu e klindeki temel gr de, DP'nin niteliini ortaya kartyordu. Belirtilen bu temel Kurallar iinde DP'nin ve dier partilerin politikalar din konusunda da yeni grler ortaya koyuyordu. ncelikle, DP'nin btn milleti temsil ettii iddias, din tutumda deiiklie yol amtr. Tek parti dneminde, CHP de btn milleti temsil ettii iddiasndadr. Fakat, iktidara gelebilmek iin halkn oyuna ihtiyac bulunmayan CHP'nin din konusunda taviz vermesi gereklilii yoktur. DP'nin ise, mi lletin her kesiminden oy alabilmek iin, btn bu suni ve zmreler iin ortak deer olan dini kullanmas gerekmitir. Daha dorusu dinin kullanlm asyla her snftan halkn desteine kavuulaca sanlmtr. Ayrca, din kuruluunda ve iktidara geliinde halkn tm olarak desteine kavuan DP'nin bu destei srdrme arac olarak kabul edilmitir. DP'nin, burjuvaziye dayanan ekonomik politikasnn, pazar ekonomisine geii zorunlu klmas, halkn bilinlenmesine yol aacakt. Ayrca, yeni ekonomik sistem iinde, nceleri halkn geici bir zenginlie ulamakla beraber, daha da sknt iine dmesi doald. Bilinlenme ve ekonomik skntnn, halk gerek halk hareketine yneltmesi her zaman beklenebilirdi. Bu durumda, halkn DP dnda bir alternatife ynelmesini engellemek iin, 163

163

hem sol geliimi nlemek, hem de halkn din yoluyla elde tutulmasna al lmak gerekli grlmtr. Adnan Menderes'in, Siz isterseniz hilfeti de getirebilirsiniz sz, belirli bir snf kar iin, hilfetin dahi getirilmesinden ekinilmediini gsterir. Ayn dnemde kurulan, Mill Kalknma, Millet, Sosyal Adalet, ifti-Kyl, Artma Koruma, slm Koruma, Muhafazakr, Toprak Emlk-Serbest Teebbs partileri dahi ayn izgi zeri nde partilerdir. Daha nceleri, Terakkiperver Frka ve Serbest Frka olaylarnda grld gibi, CHP'nin din konusundaki tutumundan honut olmayan evreler de, CHP karsnda beliren yeni rgtlenmeler etrafnda toplanm ve partilerin belirli bir yola itilmesinde etken olmulardr. Fakat bu evrelerin DP'nin iktidara geliinde tek etken ol duunu sylemek yanltr. Nitekim bu evre, nce Millet Partisini desteklemi, bu partinin geliememesi sonucunda, 1950'den sonra DP'ye yanamtr.

Soru 74: CHP iktidar 1946-1950 dneminde dinsel unsurlardan etkilenmi midir?
ok partili hayata geiten sonra 1946 seimlerinde CHP, iktidarn korumakla beraber geni bu halk tepkisine de konu olduunu grmtr. Parti, bu tepkiyi, dinsel tutumuna balamtr. Bu yorum biimi CHP ik tidarn baz yeni tutumlara itelemitir. 1945 Kurultay, 6 Ok'un anlamn yeniden gzden geirmitir. Dinde reform fikri zerinde durulmakta, Diyanet leri Tekiltnn devlet kuruluu iinden kartlmasndan, dine nem verilerek devrimci bir yapya sokulmasndan sz edilmektedir. Bu arada din ilerinin yeniden dzenlenmesinin dine mdahale olacan belirten 164

164

grler de, Parti iinde, kendilerini gstermilerdir. Bu konuda 1947 Kurultay zellikler tar. Kurultayda, ou ifti olan bir grup, Partinin din konusundaki tutumunu gzden geirmesini istemilerdir. Bunlara gre, parti manev bir gda olan dine nem vermemi, islm dier dinlere oranla aa tutmutur. Layiklik bizde, genliin dinden habersiz, maneviyatsz yetimesine yol amtr. Halbuki dine ilgi gsterilmesi hayat mz iktizasdr. Bu evrenin en byk istei, genlie din bilgi verilebi lmesi iin, okullara din dersi konulmasdr: Maddeye tapan toplumu uyarmak, manevi ihtiyalar tatmin etmek, ancak, slam dininin kabul ettii ahlk kanunlarn renmek, onlar tedris etmekle mmkn dr. Geleneki bir grn altndaki evreyi, Kurultayda kr Neyman, Hamdullah Suphi, Sinan Tekeliolu, Yusuf Ziya Ksemen gibi kiiler temsil etmilerdir. Cemil Sait Barlas, Behet Kemal alar, Tahsin Banguolu ise, bu isteklere kar kmlar, o zamana kadarki layiklik tutumunu savunmulardr. Kurultay, sonuta, geleneki tezleri reddetmitir. 1947 Kurultaynn geleneki tezleri reddetmesine ramen, CHP seim endiesiyle yeni baz tutumlar gerekletirmitir. 1 ubat 1949 da ilkokullara din dersi konulmu, 1948 ylnda uzun yllardan sonra ilk defa hacca gideceklere dviz tahsisi yaplm, 1949 ylnn ocak aynda mam Hatip kurslar alm, 1950 yl martnda Diyanet leri Bakanl din adamlarnn ynetimi hakkn eline geirmi, 7 Ocak 1949'du lahiyat Fakltesi almtr. Doal olarak, CHP'nin din konusundaki tutumunu birdenbire deitirmesi kendisinin 1950 ylnda iktidarda kalmasn salayamamtr CHP, kendisine kar tepkinin din konusundaki tutumundan geldiini sanmakla temelden hataya dmtr. Tepkinin gerek nedeninin, par165

165

tinin ceberut tutumu ve yllardr deimeyen ekonomik yap iindeki halkn sefaleti olduu dnlmemitir.

Soru 75 : 1945-1950 dneminde geleneki evrenin siyas hayat iindeki tutumu ne olmutur?
CHP'nin deien tutumundan ve demokratik bir hayata gei gstermecilii arkasnda, geleneki-slmc cephe, btn siyas olaylar kendi gr asndan yorumlamaa balamtr. evrenin szcln, Sebilrreat dergisi yapmaktadr. Gelenekiler, genel olarak, emsettin Gnaltay'n Babakanla g etirilmesini olumlu karlamtr. Fakat, Gnaltay kabinesinde, Cemil Sait Barlas'n bulunmas, geleneki cepheyi pheye drmektedir. DP de, btn dine eilen tutumuna ramen, Celal Bayar'n partinin banda bulunmas nedeniyle gven salayamamaktadr. Bayar Atatrk olarak tannmakta, 1947 ylnda zmir'de syledii, eriat yaatmayacaz eklindeki beyan geni tepkiyle karlanmaktadr. O kadar ki, Bayar szlerini deitirmek zorunda kalmtr. Bu durumda, geleneki evrenin destekledii parti, halkn maneviyatn stn tutan Millet Partisidir. Geleneki evre, bu dnemde, Millet Meclisi iinde de grlerini aklamtr. Teokratik dzenden yana eylemleri cezalandran 163. maddenin deitirilmesiyle ilgili kanun teklifi ve Osmanl Hanedannn mallaryla ilgili soru nergesi, gelenekilerin Meclis iinde seslerini duyurmalarna imkn hazrlamtr. Osman Nuri Kni, Hanedann mallaryla ilgili konumasnda, Hanedann kendisini savunmu, teokratik monarik bir si steme olan yaknln belirtmitir. Yine Meclis iinde, Kurann ve Ezann trke okunuuna da kar klmtr. Trk Ce166

166

za Kanununun 163. maddesiyle ilgili kanun teklifleri, layiklik konusunun Mecliste geni tartmalara konu olmasn salamtr. Gerici tepkinin artmas karsnda, deitirilmek istenen 163. madde, uzun zamandr grnmeyen slamc tezlerin ve eilimlerin aklanmasna yol amtr. Osman Nuri Kni'ye gre, 163. maddede yaplmak istenen deiiklik, dini islma tecavz, layiklie klliyen muhaliftir. Sinan Tekeliolu'na gre de, layiklii korumak bahanesiyle giriilen bu ekildeki kanun lar tamamen komnizm kokmaktadr. Necati Erdem isimli bir milletvekili, geni olarak layiklik konusundaki tutumu eletirmitir, Buna gre, layiklik perdesi altnda dinsizlik yaplmakta, dinsizlie imtiyaz tannmaktadr. Trkiye'deki layiklik, gerek layiklik deildir. nk, demokratik dzende devlet dine karmaz. Trkiye'de ise, devlet dini kontrol altna almaktadr. Bu tr da vran, demokrasiye de, vicdan hrriyetine de kardr.

Soru 76: DP'nin iktidara gelii, geleneki evrelerce nasl karlanm, yeni ktidarn ilk tutumlar nasl yorumlanmtr?
Belirtildii gibi, gelenekli evre, DP'yi, 14 Mays 1950 seimlerinden nce kesin bir biimde desteklememektedir. Esas desteklenen MP ise seimlerde baar salayamamtr. Bu durumda, geleneki evre zellikle iki nokta zerinde durmutur; CHP'nin iktidardan dnn nedenleri, DP iktidarnn gerekletirmesi gereken tutum. Sebilrreat Dergisinin yazar Eref Edip'e gre, CHP hakka arka evirdii iin iktidardan dmtr, bir tr manev cezaya arptrlmtr. Bu inanc, CHP'nin layiklik konusundaki tutumunun eletirisi 167

167

izlemektedir. Konuyla ilgili geni yayn yaplmtr. Layikliin, Mslmanla tm aykrln ileri sren grlerin yannda, CHP'nin bu konudaki tutumunu yerenlere de raslanmaktadr. CHP, dine nem vermeyen frenkmereplerin partisidir. CHP. ecdadn dnya ve din i leri arasnda kurduu dzen ykmtr. CHP'nin bu tutumu, siyas irticadr. CHP, bir siyas irtican cezasn grm ve iktidardan dmtr. DP'nin iktidara geliinin hemen ardndan, Sebilrreat Dergisi, DP'ye akl vermekte ve onun izlemesi gereken politikann temellerini saplamakladr. DP iktidar, CHP'nin akibetinden ders almaldr. Ayn akbete uramamak iin DP maneviyata nem vermeli, halkn din eilimlerinden yana kmaldr. DP dine nem verdii oranda halkn partisi olacaktr, Bu tzlerde bir tr gvensizliin ve tehdidin ifadesi vardr. Geleneki evre, DP'ye kesin olarak gvenmediini belirtmektedir. Ken disini desteklemesinin ise, ancak partinin din konusundaki tutumuna bal olduu ortaya konulmaktadr. DP, iktidara gelir gelmez, Arapa ezan konusundaki tutumu ile kendisine kar olan gvensizlii silebilmek, geleneki evrelerin desteini kazanabilmek olanaklarn bulmutur. DP iktidarnn Meclise sunduu ilk kanun teklifi, arapa ezan okunmas yasann kaldrlma syla ilgilidir. Teklif iki DP milletvekilinden, smail Berkok ve Ahmet Grkan'dan, gelmektedir. Hkmet de teklifi desteklemektedir. ktidarn genel grne gre, arapa ezan yasa, mslmanlarn istedikleri gibi ibadet etmelerine engel olduundan, vicdan hrriyetine aykrdr. Vicdan zgrlne aykr bir tutum layiklie de aykrdr. CHP iktidar layiklii din dmanl durumuna getirdii iin arapa ezan yasak etmitir. DP arapa ezan serbest brakmaldr. nk semen, DP'yi semek le bu isteini belirtmitir. CHP de, bu grlere kar 168

168

kmam, arapa ezan yasa kaldrlmtr. Arapa ezan yasann kaldrl, DP'nin ilk hkmet programnda yer alan bir grn doal sonucudur. Adnan Menderes hkmetinin 29 Mays 1950 tarihli hkmet programnda, Trk Devrimi, devrimler ol arak adlandrlmakta ve tutan-tutmayan devrimler ayrmna varlmaktadr. Adnan Menderes'e gre, millete mal-olmu devrimler korunacak, millete malolmayan devrimler zerinde ise srar edilmeyecektir. Bu ekilde, Trk Devriminin zaten unutulmu olan gerek amac zerinde hi d urulmamakta, devrim olarak adlandrlan biim sel deiimler ise, paralanarak bir ksmndan vazgeilebilecei ifade edilmektedir. Bu programn hemen ardndan arapa ezan yasann kaldrl, Eyp Sultan Trbesinin almas, DP iktidarnn islm kurtaran parti olarak kabulne yetmitir, Artk CHP dinsiz partidir ve 27 senelik zulm dnemini if ade etmektedir. DP, zaman zaman deien tulumuna ramen, genellikle geleneki evrelerin eilimlerine cevap verebilecek, bu yolla kendisine destek bir yn yaratmak umuduna kaplacaktr.

Soru 77: Demokrat Parti ktidarnn din konusundaki tutumu nasl bir geliim gstermitir?
DP'nin, btn iktidar sresince, dini iktidarn tutan bir unsur olarak grd kukusuz olarak sylenebilir. Partinin ekonomik tutumunun sonucu olarak, zellikle, 1955 ylndan sonra ekonomik zorluklar arttka, dine sarl da artmtr. Burjuvazinin iktidarn temsil eden DP , zorunlu olarak milyoner yetitirme ekonomisine gemitir. Bu deiiklik, halkta geici bir zenginleme yaratmtr ve kanmzca, DP efsanesinin kaynan 169

169

da burada aramak gerekir. Fakat zamanla, enflasyonist, milyoner yetitirme politikas, hayat pahallna ve halkn eline geen parann deersizlemesine yol amtr. DP, iinde bulunduu zorluklar karsnda, halkn din eilimlerini istismar etmek ve iktidarda kalmak yolunu semi tir. Bu eilim, yllar ilerledike daha da kesinlemitir. 1952 ylnda, Adnan Menderes, lkede sa cereyan tehlikesinin bulunmadn ileri srerken, solu cezalandrmann, sa cezalandrmaa balanmasnn, eski iktidarn sola taviz veren politikasnn sonucu olduunu da sylemektedir. DP, kendisi hakkndaki islmiyeti kurtaran parti hkmn her zaman iin hakl karmaa alm, byle bir iddiay yalanlamaktan titizlikle kanmtr. Zamanla, Menderes, seimlerde Saidi Nursinin desteini arar olmu, Milletvekillerinin isterlerse hilfeti dahi getirebileceklerini ileri srmtr. 1956 ylndan sonra, iktidar muhalefet ilikileri gerginletii za man, tartma biimsel demokrasi anlay ve biimsel devrimcilik konular zerine olmutur. DP, eski iktidar halkn din hislerine hrmetsizlik vicdanlara baskyla sulamaktadr. Bu ekilde, geleneki evrelerin tez leriyle paralel iine giren DP'yi ise CHP rticaa destek olmakla, devrimlere ve Atatrkle hanetle sulamaktadr. DP kadrolar iinde yer alan, Abdullah Aytemiz, Fehmi Ustaolu, Mnip Hayri rgpl, evket Ustaolu, Ahmet Grkan gibi milletvekilleri, mecliste Merutiyet dneminin islamclarn hatrlatan tezler ileri srmektedirler. Mecliste, artk taaddd zevcatun kaldrlmasnn metres messesesine sebebiyet verdii, slmiyetin memlekette btn kudretiyle hakim olmasnn zorunl uluu belirtilmekte, Trklerin btn savalar din kudretiyle kazandklar ve bunun iin Allahn ve Kurann iradesini btn olarak kabul etmek gerektii gereke gsterilerek, slm dininin ceza kanunuyla korunmas, 170

170

dinsizliin cezalandrlmas istenilmektedir. Dinsizlii cezalandran kanunlarla komnizmin nlenecei ileri srlrken, Fahri Aaolu isimli bir milletvekili de, Anayasann deitirilerek, slm dininin resm devlet dini olarak kabuln nermektedir. ok zet olarak, ana hatlaryla belirtilen bu tutumu, mam Hatip okullarnn ok sayda almas, Kuran kurslarnn dzenlenmesi izlemitir. Toplumda yaylan, DP'nin dini tutan parti olmas inanc, etkilerini gstermekten geri kalmamtr. 1950-1960 dnemi, merutiyet dnemim de aan slm yaynlar bolluuna sahne olmutur, slmc cephe, yeni baz yorumlar da ekleyerek eski tezlerini tekrar, aka ortaya koymaktadr. Yer yer saldrganlklar da grlmektedir. Menderes'in gn getike dinsel istismara nem veren tutumu, kendisinin Emirdanda yeil bayraklarla karlanmasna, erefine ocuklarn kurban etmee kalkan fanatiklerin belirmesine yol amtr. Nihayet bir Menderes Efsanesi domutur. Menderes, bir veli, bir aziz durumuna getirilmitir. Menderes, mslmanlarn CHP'yi iktidara getirmeyeceklerini sylerken, tm muhalefetin kurmaa kalkt g birliini ehli salip olarak adlandrmaktadr. Ehli salipi iktidara getirmenin yolu ise, G Birliine kar Mill iman cephesini kurmaktr. Kurulan Vatan Cepheleri, milli iman cephesinin siyas addr ve bu cephe, bir avu solcuya hi bir zaman iktidar brakmayacaktr. Bu davranlar iinde, Menderes, Ziya Gkalp'in l formln gerekletiren, yani, Trklk, slamclk ve garplk konularnda tevhide giden bir kimsedir. Bu tevhidi Vatan Cephesi salayacaktr. Menderes'in din konusundaki tutumu, ge leneki evreleri daha ok ey istemee sevketmitir. Saidi Nursi, Mslman Bavekil Menderesden, Risale-i Nurun okullarda okutulmasn, Medreset-l Zehrann al171

171

masn isterken, Hr Adam Dergisi, Anayasaya, Trk milletinin dini, slmdr kaydnn konulmasn ner mektedir. Londra'da kazaya urayan Menderes'in lmden kurtulmas, Allann sn ukihiyeti sayesindedir ve ilhi kurtuluun ltfuna hrmeten, Anayasada teokratik ynde deiiklikler yaplmas zorunludur. DP iktidarnn ekonomik ve politik tutumuna paralel olarak gelien din tutumu 27 Maysla sona ererken, Trkiye'de eriat grler alabi ldiine yaylm, eriat rgtlemelerin tohumlan atlmt. Bunlar, 27 Mays sonrasndaki bilinlenme ve sol geliim karsnda, yeni tezlerle ve ok daha gl olarak belireceklerdir.

Soru 78 : 1950-1960 dneminde geleneki evre, layiklik sistemini nasl eletirmitir?

Geleneki evreye gre, Trkiye'de hi bir zaman, gerek layiklik uygulanmamtr. Bagil'e gre, Trkiye'deki sistem, devlete bal din sistemidir. Trkiye'de devlet, dine tahakkm etmitir. Gerek layiklik, dine deer tanr ve ona karmadan, dinin kendi iinde te kiltlanmasna imkn tanr. Trkiye'de gerek layiklii yerletirmek gerekir. 27 yllk CHP ktidar dnemine, dinsizlik dnemi demek mmkndr. Camiler kapatlm, millet namaz klp, ibadet etmekten korkar duruma drlmtr. Kur'an yazsnn terkedilmesi, yeni bir dil uydurulmas, toplumsal yapyla uyumayan bir hukuk dzeninin kurulmas, yeni bir aile dzenine geilm esi, bunlar hep layiklik adna yaplmtr; gerekte ise, mem leketin hayatna indirilen darbelerdir. Layik sistem iinde, nesiller, medeniyeti sefiheye gre yetitirilmiler, kltr, maneviyat ve ahlkiyat konusunda kntye uratlmlardr. Tekkelerin, zaviyelerin, trbelerin ka 172

172

patlmas, giyinimde gvurlua dnlmesi, layiklii, devrimcilii gere kletirmek amacyla yaplmamtr. Bu gelimeler, gerekte, dine kar dmanln ifadesidir ve islmn eref ve haysiyetine tecavzdr. DP iktidar sayesinde, 27 yllk din dmanl terrne son verilmesi, imdi devrimbazlarca, irtica var yaygaralaryla karlamakladr. Gerekte, millet, milletin imanna hcum edenlerden hesap sormaktadr. Anayasa Profesr Bagil de, ayn inantadr. Bagil'e gre, irtica yaygarasn k oparanlar, tabanlarna memleket topra bulamam fitne fesadclardr. Sebilrread'a gre de, Elli yldr bask altnda olan Mslmanlk DP sayesinde kurtulmutur. Asl inklap ile budur ve demokrasi inklbdr. Bu inklaba kar kanlar devrim yobazlardr. Trkiye'deki layik sistemi dinsizlik olarak niteleyenler, kendi anlaylarna uygun bir layik sistemi isterlerken, temelde layiklie kar deildirler veya yle gzkmektedirler. Layiklii hangi anlay iinde olursa olsun reddeden ve islmiyete aykr bulanlar ise nurculardr.

Soru 79: Gelenekilerin demokrasi ve komnizm konusundaki grleri nelerdir?

Geleneki evre, her eyden nce, Trkiye'deki layiklik sistemini ve buna bal olarak kabul edilen deiimleri, demokrasiye aykr bulmaktadr. Bu ekilde, devrimler-demokrasi elikisi ortaya konulmaktadr. Biimsel deiimlerin, gerek devrim olmad devrimci cephe tarafndan da ileri srlemezken, gelenekiler de biimsel deiimleri, demokrasiye kart devrimler olarak nitelemektedirler. Bu deiimler, halka zorla kabul 173

173

ettirilmitir. Bu bakmdan, demokratik bir dzen iinde, halkn iradesine kart deiimler sz konusu olamaz. Toplumun eilimine kart bir ideoloji benimsenince, bu ideolojinin halka kabul ettirilmesi ancak cebren olabi lecektir. Bu nedenle, devrimler ve layiklik halka kart niteliktedir. Bu gr, tutan, tutmayan devrimler ayrmnn da temelini tekil etmekledir. Demokrasiyi, ounluk = demokrasi forml iinde kabul eden Menderes de ayn grtedir. Menderes, 1952 ylndaki bir konumasnda, nklp kanunlar halk tarafndan benimsenmemise, jandarma zoruna dayanacakta, mill vicdann hilfna olan bu kanunlar kaldrmak demokr atik idarenin bata gelen vazifesi olmak icab eder grndedir. Menderes'in bu gr, Hr Adam Dergisine de cesaret vermitir. Dergi, Allahla kulun arasndan kanunlarn, polisin karlmasn istemektedir. Layiklii koruyan ceza hkmlerini de demokratlk sisteme aykr bulan gelenekiler, dinci bir demokrasinin savunusunu yapmaktadrlar. Layiklii koruyan Ceza Kanununun 163. maddesi gibi maddeler, layikliin toplumca benimsenmediinin delilidir. Geleneki evre, layik sistemi demokrasiye aykr bulurken, sonuta bu sistemin uygun olduu siyasi rejimin adn da koymaktadr: Komnizm. Trkiye'deki layiklik uygulamas iki adan komnist niteliktedir. nce, halk istemedii halde halka kabul ettirilmi, komnizmin dinsizlik anlay halka kabul ettirilmek istenmitir. Ayrca, layiklik adna, slamiyet savsaklannca, komnizmi engelleyecek en nemli unsur yitirilmitir; zira komnizmi yegne nleyecek tedbir, slmiyettir. Layik eitim sistemi ve buna bal geliimler, Sebillreada gre, Yirmi sene sren komnizm umdeleridir. Yine Sebilrread'a gre, ancak slmiyete ve Kurana inanm olanlar kendilerinde komnizmle mcadele kuvvetini bulabi174

174

lirler. Din dman komnizmle mcadele iin manev enerji lz mdr. mer Rza Dorul'a gre, slmiyet hak, hukuk nizam olduu iin, slm esaslar reddeden komnisttir ve mslman komnist olamaz. Ali Fuat Bagil de, pek farkl dnmemektedir. Bagil'e gre, Her taraf bir maneviyat ve medeniyet dmanl kaplamtr. Komnizm de bu yoldan girer. Ama onu nasl nleyeceiz? Bu dnlmemitir. Komnizmle sava ta, zafere ulatracak olan iktisadi kalknma deil, manev deerlerdir. Bu nedenle, slm dncesinin yaylmas, bu konuda yayn yaplmas, ztrkenin, modern resmin, maddiyat felsefenin engellenmesi, kom nizmi engelleyici areler olarak grlmektedir. Bu dncelerle, slmiyet sanki ekonomik bir sistemmi gibi komnizmin karsna karlmaktadr. Mslmanl, bir ekonomik doktrinmi gibi sol akmlarn karsna karmak ve bu yolla sol geliimi engellemek abas, 27 Maystan sonra ok daha kesin olarak belirecektir. Bu ekilde, komprador burjuvazinin, sosyalist ekonomi ve dzene kar dini bir ara olarak kulland ok dah a kesin bir biimde su yzne kacaktr.

Soru 80 : Geleneki evre batllama olayn nasl yorumlamaktadr?

Geleneki evreye gre, devrimbazlar, din adamlarnn her trl geliimi engellediklerini, Kurtulu Savana da kar ktklarn ileri srerek bat kopyaclna gereke hazrlamaktadrlar. Halbuki, Kurtulu savan yaratanlar esasta din adamlardr. Drrizadenin bu konuda rnek alnmas yanltr. Atatrk' gslerine basanlar, onu destekleyenler, nn'den nce Kurtulu savana katlanlar, Rasih, kr, Vehbi, Abdullah 175

175

Hocalar gibi din adamlar deil midir? Sebilrread'a gre, stikll Harbi Trkn ve slmn zaferidir. Kald ki, slmn manii terakki o lduu iddias da yanltr. slmiyet tam mnas ile bir teceddt ve terakki dini dir. slmiyetin temel kurallarna uyulmak artyla, er'i hkmler to plumu yenilie davet eder. Kald ki terakki izaf bir mefhumdur, bu b akmdan slmiyetin geliimi engelledii sylenen slmiyet, manev bir ortam iinde madd geliime olanak salar, hatt gerekli klar; slmiyette itihat'a nem verilmesinin nedeni budur. slmiyette reform bahis konusu olmaz. slmiyet deforme olmam ki, reform sz konusu edilebilsin. slm dzende yaplacak reform, devrim itihat deil komnizmdir. Nitekim batya ynelme slm ahlkiyatm kertmi, komnizme yol amtr. slmiyetin her bakmdan bat anlayndan stn olduu inkr edilemez. Bat taklidi slmn, itimai nizamn bozduu iindir ki, Osmanl devleti kmtr. Ahlk bir demokrasinin temellerini atabilmek, adaleti, i nsanl, refah salamak ancak, slmn timai ve siyas temel prensipler ine dnmekle mmkndr. slamn bu prensiplerinden hi kimse zarar grmedii halde, layik dzene gemek, cahilane ve garazkerane bi r davrantr. Trkler, gerekte, batya ynelmek, baty her bakm dan taklit etmekle zarar grmlerdir. Mill varlmz, sadece slm geleneklerine bal kalmakla srdrebilecekken, bat taklitiliiyle btn deerler yitirilmi tir. Bylece, Byk Doucular'a gre, Osmanl mparator luunun en geri devirlerinden daha geri, Tanzimattan beri devam eden sahte inklplar devri srdrlmektedir. slamclar bu tezleri ile, merutiyet dnemindeki islamclarn tezlerini, ok daha zayii ve sistemsiz bir biimde tekrarlamaktadrlar. 27 Maystan sonra bir dei176

176

im gerekleecek; geleneki evreler baty manev s mrc olarak sularlarken, sol akmn batnn ekonomik smrc niteliini ortaya koyuunu komnizmle sulayacaklardr. 27 Maystan sonra, sol'un batya kar k ve batcl tam bamszla erime amac iin de yorumlay, gelenekileri bat savunucusu durumuna drecektir .

Soru 81 : 1946-1951 yllar arasnda sz ok edilen Ticanilik nedir?

Ticanlik ad, Atatrk'e ait heykel ve abidelere yaplan saldrlarn artmasyla birlikte duyulmutur. Ger ekte ise, Ticanliin bir tarikat olarak Trkiye'de douu 1930 yllarna raslar. Bu tarikat, 1155 ylnda Fas'n Teycan kasabasnda domu olan Ahmet Teycani tarafndan 1216 ylnda kurulmutur. Nakibendilik ve Kadirilik tarikatlaryla kark bir yaps vardr. Tarikat, Fas, Senegal, Hicaz, Medine, Msr, Trablusgarp'ta yaylmtr. 1930 ylnda, Kemal Pilavolu, Abdlkadir Meden isimli bir Ticani eyhinden ruhsal alarak Trkiye'de Ticanlik tarikatn kurmutur. Tarikat bakanna, efendi, hazret sfatlar verilir. Ticanilii Trkiye'nin artlarna uydurduu sylenilen eyh Pilavolu'nu, Halifeler, Mritler, Muhipler takip eder. Tarikatn fiil eylemlerini ise, fedai ve kahraman denilen kiiler gerekletirir. Tarikatta eyh'e mutlak itaat ve sr saklamak zorunludur. Ticanler'in Cumhuriyet dzenine kesin kar klar 1949 ylna raslar. Ankarann ubuk ve orumun abanz ilelerinde gelien Ticanilik, 1949 ylndan sonra heykellere yaplan tecavzlerle adn duyurmutur. Tarikatn amac, Tanr emirlerini yerine getirip, Pey 177

177

gamberin ahlkn temsil etmektir. Bu ama iinde, teokratik ve monarik bir devlet yapsnn kurulmasn isterler. Heykel Ticanlerce put olarak kabul edilir. Layiklik ve buna bal deiimler dinsizlik ten baka bir a nlam tamazlar. Osmanl halifeliini yok eden Atatrk, mel'undur ve dinsizdir. Devrim, Trkleri putperest yapmtr ve Hkmet dinimizi tanmazsa isyan haktr. Ticanler, Trke ezana kardrlar ve daha 1949 ubatnda T.B.M.M.'nde arapa ezan okuyarak geni bir olaya sebebiyet vermilerdir. Uzunkpr'de Atatrk'n heykeline saldran bir imam, saldrsnn gerekesini de gstermitir; Asmad hoca kalmad. Orospu oald. Trk kzlar tiyatrolarda oynayamaz. Ticanlik tarikatnn, zellikli heykel krmak eklinde, 1946-1951 yllar arasnda, 51 olaya sebebiyet verdii tesbit edilmitir. 1951 ylnda Pilavolu'nun mahkm oluu, tarikatn gelimesini engellemitir. Ticanlik, zellikle nurculuun yaygn hale gelmesinden sonra, geni lde unutulmutur. Mahkmiyeti sona eren Pir Kemal Pilavolu'nun, mritlerini giritii geni ldeki ticar faaliyetler iinde bedava emek olarak kulla nd ve halen din adna aldatt kiileri kendi ahs iin kleletirdii bilinmektedir.

Soru 82: 19501960 yllar arasnda nem tayan fiil olaylar olmu mudur?
Ticanlerin geni lde karttklar heykel krma olaylarnn dnda muhtelif olaylar da gereklemitir. Bunlar iinde, Yeil bayraklarla Me nderes'in karlan, DP milletvekili Fehmi Ustaolu'nun Byk Cihad der gisiyle milletin Atatrk devrimlerine borlu olmadn iln edii, eitli saldrganlklar akla gelmektedir. Fakat 178

178

btn bu olaylar iinde zellikle ikisi nem tamaktadr. 1952 Kasmnda Malatya'da gazeteci Ahmet Emin Yalman'a bir lise rencisi eliyle suikast yaplmtr. Suikast'in nedeni yahudi ve mason dmanldr. slm Demokrat Partisinin programn uygulama anlamn tayan suikast, sraildeki yahudi hkimiyetinin protestosu ola rak da yorumlanmtr. slamc basn, suikasti desteklemek, suikastin din adna bir fedakrlk olduunu belirtmek asndan geni lde yayn yapmtr. kinci nemli olay ise 1957 Ulucami olaydr. 1956 -1957 yllarnda Tavanl'dan Bursa'ya gelerek yerleen Nakibendiler, 1957 Temmuzunda Ulu Cami'deki bir cuma namaznda topluca gsterilen girimilerdir. Bir Nakibendi beline kl takp, yeil bayra aarak, Hutbeye kmakta olan imam yaralanr, ve kendisini Mehdi iln etmitir. Minbere kan Mehdi kendisine mdahale eden bir polisi de yaralamtr. Olay ehirde byk yank yaratm, Camiden karak Vilyet nne giden Nakibendiler, orada datlmlar ve elebalar yakalanmtr. Olay tipik bir Nakibendi hareketi olarak nitelendirilmektedir. Dinci olaylara ek olarak, 1950-1960 arasnda kurulan, Milliyetiler Dernei, Komnizmle Mcadele Cemiyeti, gibi cemiyetlerin dourduu baz olaylara da iaret etmek gerekir. Genel olarak rk nitelik tayan bu hareketler, dinci temalara da dayanmlardr. Nazm Hikmet'in a ffyla ilgili stanbul'daki iekpalas toplantsnn baslmas, Mareal akmakn cenazesi, Kbrs Mitingleri, Kore Savayla ilgili toplantlar, Vatan Partisine kar giriilen saldrlar bu konuda rnek olarak gsterilebilir. Dank ekildeki bu olaylarda, srekli olarak komnizme kar kld ileri srlm, mukaddesatlkla, rklk anlamnda milliyetilik or 179

179

tak eyleme girimitir. Btn bu olaylarda sorunlarn ele alm, geni lde ilkel, duygusal ve gerici bir izgide olmutur. Siyas iktidar da bu olaylardan yararlanarak, gelien akmlar nleyebilmek, totaliter bir dzene eilmek olanaklarn bulmutur. Btn bu olaylar iinde, muhakkak ki, balbana bir olay olan nurculuk en nemli yeri tutmaktadr. Bu dnem iinde sesini duyuran ve geni lde yaylan nurculuk, layik ve cumhuriyeti yapya kar en gl bir tepkiyi gerekletirmi, gelimi, gnmze kadar gelmitir .

Soru 83: Saidi Nursi kimdir?

Nurcularn lideri Saidi Nursi 1873 ylnda Bitlis'te, Nurs kynde domutur. Ksa bir sre, Molla Mehmet Emin'in mahalle mektebinde okumu, daha sonra gnlerini mollalar, medrese ulemalar arasnda geirmitir. Disiplinsiz yetiii iinde, bir takm saplantlara, hayallere balanan Saidi Nursi, stanbul'a Medreset z Zehra isimli medreseyi amaya yardm salamak iin gelmitir. stanbul'da siyasete atlan Saidi Nur si, ttihat- Muhammedi Frkasnn kurucular arasndadr. Bir ara akl hastahanesine de kapatlan Nursi 31 Mart sanklarndan olarak yarglanmtr. ttihat-Terakki, Jn Trk ve batya yneli dman Saidi Nursi, Volkanclarn safna katlmtr. 31 Marta esas tekil eden grlerini Divan Harp nnde de tekrarlayan Nursi, bu grlerinin geerli olduunu 1957 ylnda dahi ileri srmtr. Kurtulu Sava sresince bu savala da ilgilenen Nursi, nce Anadolu hareketinin hilfeti kurtarmaa yneldiini sanarak bu hareketi Drrizade Fetvasna kar savunmutur. Bu nedenle Ankara'ya gitmi ve fakat Mustafa 180

180

Kemal'le grtkten sonra Savan gerek amacm se zerek Anadolu hareketine kar kmtr. stanbul hkmetini ve Drrizadeyi, Hutuvat- Sitte isimli risalesinde, Ekpek-i lkpeka diye nitelendirilen ve Ankarada slmiyet muhabbeti grdn syleyen Nursi, ksa bir sre sonra Mnazara! isimli risalesinde, aldatlm olduundan bahsederle, Garpllamak bahanesi altnda eairi slmiye aleyhinde bir cereyan hi ssettiimden Ankaradan ayrldm demektedir. Ankara'dan ayrlan Saidi Nursi, Van'a gitmi ve orada Risale-i Nur'u yazmaa balamtr. Krt isyan srasnda, Barla'ya srlen Saidi Nursi, daha soma Kastamonu'ya ve Emirda'a srlmtr. Bu yerlerde Saidi Nursi 130 paraya varan Risale-i Nuru yazm ve 1950 ylndan sonra nce teksirle ve daha sonra kitap h alinde bu risaleleri datarak nurculuu yaymaa balamtr. lmne yakn esrarengiz bir seyahate kan Saidi Nursi, 1960 ylnda Urfa'da lm tr. Saidi Nursi, kendisini bir veli, bir evliya olarak grmektedir. Birtakm kerametler sahibi olduunu sanan Saidi Nursi, bir anda iki yerde birden bulunmak, kapal kaplardan gemek, hi bir ev yemeden yaamak, gaipten seslere ve ilhi ihtarlara konu olmak gibi mucizeleri gerekletirdiini iddia etmektedir. Saidi Nursi, ihtiyar dnda nemli ilerde altrldn, inayata ve teshilta sahip bulunduunu, lhi kudretlerin yardmyla yklmaz ilm sonulara vardn, kendisine iarat- gaybiyeler geldiim ileri srmektedir. Bu iddialarn ispat iin de, ebcet hesabndan, Kurann ayetlerinden deliller gstermektedir. Nurculuu benimsemi, nur talebeleri de, Saidi Nursi'yi emsalsiz filozof olarak kabul etmektedirler. Saidi Nursi, slm leminin muhta olduu bir insan, bn Sina'y, bnrrd ve Farabiyi dahi geriden brakan 181

181

psiiatriye, emsali modern ilimlere vakf, en byk slm filozoflarnn stnde bir filozoftur. Saidi Nursi, Muannit filozoflar hayretler iinde brakp, oklarn imana getirmitir. Birok tannm alim, Saidi Nursi'yle tartmada baar salayamayarak kanlardr. Saidi Nursiye ve nurculua kar giriilen her dmanca hareket, ulu sal felketlerle, ilhi kuvvetlerce cezalandrlmtr. Zelzeleler, su basknlar, savalar vs. hep, nurculua kar giriilen dmanca hareketlerin sonucudur.

Soru 84 : Nurculuk ve Risale-i Nur nedir?

Nurculara gre, nurculuk, XX asra uygun Kur'an yorumlamasn benimsemektir. Risale-i Nur ise, Kurann yzylmza uygun yorumunu yapan eserlerden ibarettir. Nurculuk, an btn fenn terakkisini akl ayabilmektedir. Zaten bu geliimin iaretlerini Kuranda tamamiyle bulabilmek imkn da mevcuttur. aamzn btn kmazlarn ve manev huzursuzluu, Risale-i Nur sayesinde yitirmek mmkndr. Temelde, maddiyat ve aklc dnya grn reddeden nurculuk, dnyann geiciliini ve ahretin gerekliini savunmakla, St. Francesco Assisi'den, Gazzali'ye kadar birok dnrn grn temelde tekrar etmektedir. Kald ki, nurculuun slmiyete aykrl, konuyu ciddiyetle inceleyen din u zmanlarnca belirtilmitir. Saidi Nursi'ye gre, Risale-i Nur, O byk davay yzde doksanna kazandran ve yirmi senede yirmi bin adama o davann kazancnn vesikas ve senedi ve berat olan iman- tahkikiyi eline veren ve Kuran hkimin mucize-i mneviyesinden neet edip kan ve bu zamann birinci bir davavekili..dir. Nurculuk bir tarikat deildir. Nurculuk, genel olacak teokratik bir dzenin kurulmasn savunduu ve bu 182

182

nedenle layik sistemin tmne kar kt iin, hangi tarikattan ve mezhepten olursa olsun, ayn amac tayan herkesin, nurculuk akm iinde yer alabilmesi mmkndr. Nurculuk, her trden din inanc bir ortak nokta etrafnda toplamak amac gtt iin, bir tarikat olarak ortaya km ad gibi, tarikatl da blclk olarak sulamtr. Nurculuun bu nitelii, gelimesinde byk rol oynamn. rnein Ticanliin bir tarikat olarak belirmesi, kendisinin nurculuk kadar gelimesini engellemitir. Nu rculuk akm ise, Risale-i Nurlarn din grleri bir yana, teokratik bir yapnn mevcudiyetini savunanlarn sembol durumuna girmitir. Nurculuk, layik yapy tam olarak reddetmekle, sadece Trkiye'deki layiklik uygulamasn eletirip, tam bir layik sistemin gereklemesini isteyenlerden ayrlmaktadr. Nurculuk gelitike, yurt sathn kaplayan bir rgt durumuna da girmitir. Kendilerine, nur talebeleri ad verilen nurcular, Hizb-l Kuran olduklar iddiasndadrlar. Nurcular blgesel birlikler meydana getirmekte ve blgelerinin adyla anlmaktadrlar. Konya Nur talebeleri, Van Nur talebeleri gibi, Nur'a alanlar, tannm bir nurcu tarafndan, ders zerine ve derse binaen Nur'a mtak olarak tantlmakla ve bylece nur talebeleri arasna katlmaktadrlar. Nurculua giri birtakm taahhtlerin blgenin en byk nurcusuna yaplma syla mmkn olabilmektedir. Bu taahht, nurculua ve blgedeki nurcu bye sadakat, nurcularn srlarn aklamamak, gayeleri iin istiarelerde bulunmak, nurun gelim esi iin cehd gstermek gibi konular iine almaktadr. Taahhtlere sadk kalmamak bir takm manev cezalar davet etmektedir. Ksacas nurculua giri, bir tr biat nitelii tamaktadr. Nurculukla ilgili olaylar zaman zaman tamim eklinde btn nurculara duyurulmaktadr. Nurcular aras bu ilgi, yurt dnda, Mekke, 183

183

Medine, Pakistan, Almanya gibi yerlerdeki nurcu teekkllerle de srdrmektedir. Zaten nurcular, nurculuu btn dnya slmlaryla ilgili gr erek, Risale-i nur talebelerinin, slm leminin en muhteem topl uluu olduunu ileri srmektedirler. Eldeki belgelerden, Medine ve benzeri ye rlerde din eitimi yapan nur talebelerinin bu lunduu, Almanya'daki ii ve renciler iinde nurculuun yaylmasna alldn reniyoruz. Almanya'da slamisch Theologisches Risale Nur Institut isimli ve Abdul Muhsin Alkonavi tarafndan ynetilen bir merkezleri vardr. Nurcular, risale-i nurun, 27 yl sren dinsizlik dnemine son verdiini, memleket evlatlarnn maneviyatn ve dinlerini kurtard iddiasndadrlar. Komnizme kar kal'a Risale-i Nurdur. Risale-i Nurun bunca fazileti olduuna gre, btn milletin nurculuu renmesi arttr. Bunun iin, zellikle, cami avlularndaki odalar, nur dershaneleri - medrese olarak kullanlmaktadr. Buralarda, sistematik nurculuk dersi verilmektedir. Saidi Nursi, btn mrnce, douda Risale-i Nur tedris eden bir niversite, Medreset-l Zehra kurmak hevesiyle yaamtr. Kendisinin stanbul'a gelip Abdlhamid'e mracaatnn da nedeni budur. Medreset l Zehra, Cami-l Ezher'in kzkardeidir. Bu medresede Lisan- Arap vacip, Krt caiz, Trk lzmdr Medresenin gayesi, Vilyet-i arkiye ulemasnn istikbalini temindir. Bu medresede, garpllamaya ve medeniyete muhtacz tezi ilenmeyecektir. Nurcular, Erzurum niversitesini, Medreset-l Zehrann ilk adm olarak kabul etmilerdir. Saidi Nursi, daha da ileri gitmi, eitim sorunlaryla ilgili olarak fikrinin sorulmamasn eletirmi ve Adnan Menderes'e yazd bir mektupla, btn okullarda Risale-i Nurlarn okunmasn istemitir. 184

184

Soru 85 : Nurcularn siyas ve hukuk yapyla ilgili grleri nelerdir?

Nurculara gre, layik siyas yap, eriat a aykrdr. Bu nedenle Trkiye dinden uzaktr ve dine kardr. Layiklik ve dinsizlik arasnda fark yoktur. Hristiyan dnyas, hrstiyanlk dnyev esaslara sahip olmad iin layikleebilir. Dnyay dzenleyen slmiyeti kabul etmi bulunan Trkiye'de layiklik ise hrstiyan taklitiliidir. Hrstiyanlar taassuptan uzaklatka meden olurlar, slmlar ise mutaassp olduka meden olurlar. Layik dzen, nuru saadeti sndrmee almaktadr. Nurculara gre, slamiyette btn hayat nizam mevcuttur. Bu bakmdan devlet, slmn siyaset prensiplerine gre teekkl etmelidir, ihyay dinle olur, u milletin ihyas sloganm benimseyen nurcular, din hizmette btn mslmanlar birleiniz parolasn ileri srmektedir. Saidi Nursi 1923 senesinde mecliste okuduu nu iddia ettii hutbede kurulmasn istedii siyasi dzenin ana hatlarn izmitir. Buna gre, Meclis, selt gibi bir feraizi imtisal etmek mecburiyetindedir. Meclis, ancak, eairi islmiyyeyi iltizam ile kuvvet kazanabilir. Devlet bakan, mtedeyyin olmaldr, Meclis, ayn zamanda hilfet grevini de grmelidir. Gerekte cumhuriyet slmiyete de benimsenmitir. Bu bakmdan, Trkiye Cumhuriyetinin de er'i slami esaslara dayanmasnda mahzur yoktur. ahs- manevi-i hkmetin mslman olmas gereklidir. Milli hkimiyetten maksad da, mslmanlarn dinlerini himaye etmeleridir. Trk devletinin dini, din-i slmdr ve bunun vikayesi, milletimizin maye-i hayatiyesidir. Hkmet, slmiyet ve din iin hizmet edecektir. stanbul ve Ankara ul emas toplanarak, meclis-i mebusan mukaddes tekil etmeli ve eriata uygun bir ynelim kurmaldrlar. 185

185

Nurcular Anayasa hakknda da grlerini aklamlardr. Mslmanlara Kur'ann dnda bir Anayasa l zm deildir. Kur'an, cumhuriyet anayasas gibi birka kiinin iradesinin deil, ilh bir iradenin son ucudur, ilh bir kanunu esasidir. Cumhuriyet Anayasasnda, 1929 ylnda, Devlet dini din-i islmdr hkmnn kartlmas, Kur'ann haber verdii erli inklptr. Saidi Nursinin lmnden sonra yerine getiini iddia eden Ali Osman da, yegne itaat edilecek anayasa Kurandr demektedir. Nurcular, bugnk siyas rejimide tanmlamlardr: slmiyete ve hakikati Kur'ana kar mrtedane mcadele eden bir dessas zndkadu ki, DZC hcum etmek iin istibdad- mutlaka cumhuriyet nmn vermek, irtidat mutlak rejim altna almakla, sfahat mutlaka medeniyet nam takmakla, cebr-i keyl kufi ye kanun namn vermekle bir istibdad askeriye-i dellettir. Nurcular amzn ideal dzeni olarak, Suudi Arabistan' gsterirler. Hukuk dzeninin de, Suudi Arabistan'da olduu gibi, eriata uygunluunu istemektedirler. Nurculara gre, cezalar, emri ilhi ve adaleti rabbaniye dahilinde icra edilmeli, mesel hrszn eli kesilmelidir. Mahkemeler, adalet-i ilhiye ve hukuk- Islmiye dairesinde tesis olunmaldr. Icra adalet dili adna olmaldr. Bu esaslara aykr kanunlar, ebl keyl i kfridir.

Soru 86 : Nurcularn, sosyal hayat, devrimler ve batllama konusundaki grleri nelerdir?

Nurcular, eriatn dnyayla ilgili tm sorunlar zmledii san snda olduklar iin, toplumsal ilikilerin de, dinsel kurallara uygunluunu istemekte ve bu konuda kiisel zgrlk tanmamaktadrlar. Yani msl 186

186

manlar, istesinler istemesinler, dinsel kurallara uygun ha reket etmek mecburiyetindedirler. Nurcular, toplumsal ilikiler ve davranlarla i lgili deiiklikleri yermektedirler. slm dininde inklp yapmak eriat aleyhtarl olduu iin, slmiyetin desatirine aykr devrimler de slmiyete aykrdr. Medeniyet-i hazra sefih ve ykcdr. Avrupa medeniyeti dahi isev dini nden uzaklamtr. Bu medeniyeti almak en byk manev kntdr. Bu kntden kurtulmak, eriata uyarak manev ykselme salamakla olab ilir. Nuru saadet bylece teesss edebilir. Bu adan, apka giyilmesi hususundaki bask, zulmdr. ok kadnla evlenmek de, slm olduu iin caiz ve arttr. araf ise kadnlar iin bir kale ve siperdir. plak gezen kadnlarn bacaklar, cehennemin odunlar olup, en evvel o b acaklar yanacaklardr. Aile slm esaslara dayanmal, erkek hkimiy eti tannmaldr. Ancak bu yolla boanma nlenebilir ve aile saadeti temin edilebilir. Halbuki bugnk aile dzeni, medeniyet fantazisidir ve aile saadeti ancak dairei eriatteki dab slmiyet ile mmkndr. Snf kavgalarnn ortadan kalkmas iin banka kaplarnn kapanmas , ribann yasak edilmesi, mirasn slm esaslara gre datlmas gereklidir. M thi maraz- itimaiyeyi tedavi aresi zektn bir dsturu umum suretinde icras ve faizin yasak edilmesi zorunludur. Nurculara gre, ef'al ve hareketlerin ahslara sakm mesleklere, sapk kanaatine deil slmi dsturlara, ilh prensiplere, ezel ve ebedi hakikatlere intibak ettirilmesi zorunludur. eriata aykr davranlar hrriyet konusu olmaz, hrriyet imann bir zerresidir. Mustafa Kemal'in gerekletirdii deiimler, slm desatirine aykr olduu iin gayi merudur. Layik-cumhuriyeti dzen, 20 senelik acayip inklplar sonunda kurulmutur. Bu deiimler dini mthi sadmelere maruz 187

187

brakmtr. Nurculara gre, Atatrk idaresi, hadislerde gsterilmi bulunan dehetli ahir zaman, dinsizlik, komnistlik, ifsat komitelerinin faal iyet yllardr. Devrim kanunlar muvakkat hrstiyan kanunlardr. Saidi Nursi, daha Kurtulu Sava srasnda, Ankara'nn amalarn bir hissi kablelvuku ile sezmitir. Bu his, kendisine, komnist ve anarist manasyla Kemalizmi ve inklp softas dnmeleri haber vermektedir. Saidi Nursi, fena hkmeti tanmlarken, Kemalist ynetimi rnek gstermekte ve Kemalistler muhali talep eden zerrattan, gnahkrlardan ibaret, seyyiesiz, anarist kimselerdir demektedir. Nurcular, Mustafa Kemal iin de birtakm sfatlar kullanmlardr. Sfyan, nefreti ammeye lyk adam, slmn en byk fitneyi diniyelerinden biri, sfatlar Atatrk iin kullanlmtr. Toplumsal deiimler de, nurcularca, deccaln yrtc rejimi, mutlak irtidat, erli inklp olarak adlandrlmaktadr. Mem leketimizdeki erli inklplar Abdlhamid'in tahttan indirilmesi ile balamtr. 31 Mart olay, ittihad muhammediyi ve ittihad ahmediyeyi gerekletirmi ve slm lehine bir geliim salamtr. Abdlhamid'in hal'i bu geliime engel olmu, erli nklplar devrini amtr. Mustafa Kemal bu yolda en ileri giden hareketleri yapmtr.

Soru 87: Nurcularn siyas hayat zerinde etkilemeleri olmu mudur?

Saidi Nursi, kendi hayatn, eski Sait, yeni Sait diye ikiye ay rmaktadr. Eski Sait siyasetle uraan, siyas olaylar iinde yer alan kiidir. Yeni Sait ise, Ankara hkmetinin davrann grdkten sonra siyasetten ekilen, sadece maneviyatla uraan Saittir. Yeni Sait, 188

188

gnlk olaylarla ilgilenmemekte ve fakat manev kuv vetler sonucu dnyadaki btn geliimi izleyebilmektedir. Yeni Sait'in eseri nurculuktur. Yeni Sait siyasetle itigal etmedii iin, nurcular kendilerinin de siyasetle ilgileri bulunmadn iddia ederler. Gerekte ise, nurcular zaman zaman siyasi hayatla ilgili grlerini belirtmiler ve etkilemelerde bulunmulardr. Nurcularn CHP dmanl, onlar DP'yi tutmaa sevketmitir. DP devrimlere kar parti olarak nitelendirilmi ve desteklenmitir. DP, nurculara gre, dine serbestiyet veren bir partidir Ve DP'nin iktidarda kalm as, dincilik ve nur lehine a lmasyla mmkndr. Nurcular, DP'li milletvekillerinden Nurculuu korumalarn isterlerken, Saidi Nursi, Adnan Menderes'e mektupunda, Risale-i Nurun okullar da okutulmasn istemektedir. 1957 seimlerinde, Saidi Nursi'nin hkmete kendisine verilen bir otomobille DP propagandas yapt sylentileri dolamtr. 19 Ekim 1958 tarihinde de Menderes, Emirda'da Saidi Nursi tarafndan, yeil bayraklarla karlanmtr. Cahit ubuku isimli bir DP milletvekillinin mektubunda da kendisinin dier bir milletvekili ile birlikte DP grubunda nurculuk lehine altklar belirtilmekledir. Burada, zannederiz imdiye kadar hi, aklanmam olan, Saidi Nursi'nin bir mektubundan bahsetmek isteriz. Saidi Nursi bu mektubunu 1957 seimlerinden hemen nce yazmtr ve memleketle mevcut partileri incelemektedir. Bu mektubun bir ksmn aynen alyoruz: Kalben ihtar edilen timai hayatmza ait dn celer Bu vatanda imdilik 4 parti var. Biri Halk Partisi, biri Demokrat, biri Millet dieri ttihad slmdr. ttihad slm Partisi (yzde altm, yetmii tam mtedeyyin olmak artyla) imdiki siyaset bana geebilir. Dini siyasete alet etmemee belki, siyaseti dine alet etmee a189

189

labilir. Fakat ok zamandan beri terbiye-i islmiye zedelenmesiyle ve imdiki siyasetin cinayetine kar dini siyasete alet etmee mecbur olacandan, imdilik o parti baa gememek lzumdur. Halk Partisi ise hakikaten acip ve zevkli bir rvet-i umumiyi kanunlar perdesinde baz memurlara verdikleri iin (28 senelik) btn cinayetiyle bakalarnn cinayat ve ittihatlarn mason ksmnn sayy iatlar da o partiye yklenildii halde demokratlara bir cihetde galip hkmndedi rler. nk ubudiyetin noksaniyetiyle enaniyet kuvvet bulur. Nemrudculuklar oalr. Bu benlik zamannda memuriyet hakikatde bir hizmetkrlk olduu halde bir hakimiyet, bir aalk, bir nemrudculuk ile nefse gayet zevkli bir hakimiyet mertebesini bir ksm me murlara rvet olarak verdii iin btn o acip cinayetlerle ve kendinden olmayan ceridelerin neriyatyla beraber bana yaplan muamelelerden hissettim ki: bir cemiyette manen demokratlara galip geliyorlar. Halbu ki, islmiyetin bir kanun-u esasisi olan Hadisi erifte (Seyd-l Kavm-l hadimahm) yani memuriyet emirlik ise reislik deil, millete hizmetkrlktr. Demokratlk hrriyet, vicdan bu kanun-u esasiye dayanabilir. nk kuvvet kanunda olmasa, ahsa geer. stibdat- mutlak ve keyfi olur. Millet Partisi ise eer ttihad slamdaki esas olan slmiyet milliyeti ki, Trklk onun iinde meze ol mu olur. Bu millet olsa o demokratn manasndadr. Dindar demokratlara iltihak etmee mecbur olur. Saidi Nursi mektubunda milliyetilik akmlarn eletirdikten sonra Demokratlara hitaben devam etmektedir: Ey dindar ve dine hrmetkr demokratlar siz bu iki partinin gayet kuvvetli ve zevkli ve cazibedar noktay isnatlarna mukabil daha ziyade maddi ve manevi cazibedar noktai isnat olan hakaik -i islmiyeti nokta-i isnat yapma 190

190

a mecbursunuz. Yoksa sizin yapmadnz eski cinayetleri nasl eski partiye yklyorlarsa size de ykleyip Halklar rkl elde edip tam sizi malup etmee bir ihtimal-i kav'i ile hissettim ve slmiyet namna tel ediyorum. Belki de tahrikleriyle zuhur eden Ticani mesele sini ve cezalarn dindar demokratlara yklememek ve alemi islm nazarnda demokratlar drmemenin arei yeganesini kendimce byle dnyorum. Nasl ki Ezan Muhammedinin neriyle demokratlar on derece kuvvet bulduu gibi, ilerde Ayasofyay da 500 sene devam eden vazifei kutsiyetine evirmektir ve lem-i islmda ok hat tesir yapan ve bu vatan ahalisine alem-i islmn hsn tevecchlerini kazandran ve yirmi sene mahkemeler bir muzr cih etini bulamadklar ve be mahkemede beraatine karar verdikleri Risalei Nurun resmen serbesti sini dindar demokratlar iln etmelidirler. Ta bu yareye bir nur merhem vurmal o vakit alemi islmn tevecchn kazandklar gibi bakalarnn zahar kabahatlar da onlara yklenmez fikrind eyim. Dindar demokratlar hu-susan Adnan Menderes gibi zatlarn hatrlar iin 35 seneden beri terkettiim siyasete bir iki gn baktm bunu yazd m Saidi Nursi. Bu mektubun Saidi Nursi tarafndan yazld, mektubun altnda bu hakikate yakinen ahit olup tasdik eden Risalei Nur talebeleri erhi konularak dorulanmakta, birok nur talebelerinin ad verilmektedir. Mektubun altnda bir not daha vardr. Bu notu da aynen veriyoruz: Haiye stad diyor ki, bu itimai siyasi mesele mcmel olarak ihtar edildi. Tabiratta lzumsuz ve zararl kelimeleri siz tebdil edebilirsiniz. Me rkezlerden mnasip grdnz yerlere suitesir yapmamak artyla gnde rebilirsiniz. Mlayim baz tabirlerime nurlarn serbesti iin bir nev'i manevi rvet nazaryla bakabilirsiniz ve o kusurlarm affedebilirsiniz. 191

191

Mektup, bir seim dneminde, DP'yi artl olarak desteklemekte ve Millet Partisiyle birlemeyi tavsiye etmektedir. Menderes'in hatr iin bu mektubun yazldnn beyan, belki de bu konuda Menderesin bir talebinin mevcudiyetini gstermektedir. Saidi Nursi, resmen mevcut bulunm ayan ttihad slm Partisine iaret etmektedir. Bu ifadeyle 31 Mart srasnda kurulan ttihad Muhammedi Frkasna iaret edildii tahmin edilebilir. Bu partinin, siyaseti dine alet edeceinin sylenmesi, siyas dzenin slm olacana iarettir. Saidi Nursi, DP'yi, ttihad slm Partisi su yzne kamad iin ve ancak slmiyete verecei nemle oranl ola rak tutmaktadr. Bu ifade, hem DP'yi belirli bir siyasete itelemek ve hem de tehdit anlamn tamaktadr.

Soru 88: Nurcularn slmi dnya devleti konusundaki grleri nelerdir?

Nurcular sadece Trkiye'nin teokratik esaslara dayanmasyla yetinmemektedir. Uluslararas bir slm devletinin kurulmasda zorunlu grlmektedir. Byle bir slm devleti, dnyada komnizmi nleyecek tek cephe olacaktr. Bu slm devletine Trkiye de dahil olacaktr. slm Devleti, yeni bir asr- saadet yaratacaktr. Siyonizm ve yahudilik bu sonuca kar kmaktadr. slm devletleri iin tek milliyet islmiyettir. slm devleti sonuta btn dnyay egemenliine alacaktr. Bu devlet, hayat maneviyeye dayanacak ve mecra mesai-i er'iye ile alacaktr. Bu slam devleti de lamiyyeti slmiyye ve milliye elbette ttihad- Muhammed-i dairesinde olan eyh-i Risale-i Nur sayesinde kurulacaktr. Kurulacak bu devletin nitelikleri de nurcularca saptanmtr. slmiyet milletinin Mekke-i Mkerremesi 192

192

Ceziret-l Arap olacaktr. Bu arada Osmanllk da bir Medine-i Mnevvere durumuna girecektir. Bu fikri Trkiye'de gerekletirmek grevi, Medreset-l Zehraya dmektedir. Deiik lkeleri birletiren tek ortak nokta slmiyet olduu iin, kurulacak dzen de elbette ki slm esaslara dayanacaktr. Araplar bu devletin hkim unsuru olacaktr. Araplar kavmi necip olarak bu hakk kazanmlardr.

Soru 89 : Nurcularn milliyetilik konusundaki grleri nelerdir?

Nurculara gre, slm devletinin kurulabilmesi iin, mslmanlar birbirinden ayracak milliyetilik gtmemek gerekir. Milliyetilik, bolevizme ve sosyalizme kar mcadele edecek kuvvette deildir. Bunun iin gl olan milliyetilii, slm milliyetiliini kabul etmek gerekir. Asya ve Afrikadaki baz lkeler Kur'an Kanunu Esasi olarak kabul etmelerine ramen, Araplk davas gttkleri iin slm birliine zarar vermekledirler. Trklk davas gtmek de ayn ekilde zararldr. Trkn hakik ve tek mefairi milliyesi slmiyettir. slmiyetten kan Trklkten de km demektir. Bu bakmdan, slmlk ile Trklk, slam tarihi ile Trk tarihi ayn eylerdir. Saidi Nursinin siyas partilerle ilgili olarak yazd ve yukarda naklettiimiz mektubunda, milliyetilik akmlar da eletirilmektedir. Mektubun bu blmn de aynen veriyoruz: Frenk illeti tbir ettiimiz rklk, unsurculuk fikriyle Avrupa alem-i islm paralamak iin iimize bu frenk illetini alam. Fakat b u hastalk ve fikri gayet zevkli ve cazibedar bir halel ruhiye verdii iin pek ok 19 3

193

tarzlar ve tehlikeleriyle beraber bu zevk hatr iin her millet cz'i, klli bu fikre itiyak gsteriyorlar. imdiki terbiyei islmiyenin zafiyeti ile ve terbiyei medeniyenin galebesiyle ekseriyet kazanarak baa geerse ekser iyet tekil etmeyen ve ancak yzde 30'u hakiki Trk olan ve yzde 70'i ba ka unsurlardan olanlar hem hakiki Trklerin hem hakimiyeti islmiyenin aleyhine cephe almaya mecbur olacaklar. nk i slmiyetin bir Kanunu Esasisi olan Ayet-i Kerime, yani (birisinin gnah ile bakas maheze ve mesul olmaz). Halbuki rklk tamamiyle bir cinayetiyle masum bir kardeini belki de akrabasn, belki de airetinin efradn ldrmekde kendini hakl zanneder. O vakit hakiki adalet yaplmad gibi iddetli bir zulm de yol bulur. nk bit masumun hakk 100 camie feda edilemez, diye slmiyetin bir kanunu esasidir. Bu ise ok ehemmiyetli bir mesele-i vataniyedir ve hakimiyet-i islmiyeye byk bir tehlikedir Bu nedenlerle, nurcular, srekli Osmanl deyimini kullanmaktadrlar. Bu deyimle, nurcular, Trklk, mslmanlk karmn ifade etmek istemektedir. Nurculuk, devletin siyas, hukuki ve itimai temel nizamlarn din nizam ve esaslara uydurmak maksad gtt iin Ceza Kanununun 163. maddesine gre su tekil etmektedir. Yargtay Ceza Genel Kurulunun 1965 ylnda verdii bir karar, bu konudaki tereddtlere son vermitir.

Soru 90 : 1946 -1960 dnemi Trk Devrimi asndan nasl deerlendirilebilir?

Bu dnemin Trk Devrim amalar asndan deerlendirilmesi sorunu esasnda anlamsz olmaktadr. Zira, Trk Devriminin gerek amalarnn tm olarak unu 194

194

tulduu bir dnemdir 1946 -1960 yllar aras. Bu yllar iinde komprador burjuvazi gelimi, feodal aalar ile birlikte, tm siyas ve ekonomik hayata egemen olmutur. Artk, tam bamszlk, antiemperyalizm, batdan bamsz uygarlk terimlerinin ad dahi edilmemek tedir. Trk Devrimi tam anlamyla biimsel bir anlama gelmitir. Egemen burjuvazi ile CHP iktidarnn yklmasyla egemenlii kaybeden brokrat burjuvazi grnte devrimler konusunda ekime ve anlamazlk iindedirler. Fakat bu ekime sadece biimsel izgiler iindedir. apka - araf, eski yaz latin alfabesi, din dersleri verilip verilmemesi gibi yzeyde kalan tartm alar iinde devrimden, devrimcilikten sz almaktadr. Trkiye'nin gerekletirdii Ulusal Bamszlk Savann erimek istedii tam bamsz Trkiye dzeninin tam tersi bir dzene eriildii, Trkiye asker anlamalar, d yardm ve yatrmlarla, yar smrge durumuna drld halde, bu konuda cidd bir gr ayrl, iktidarla muhalefet arasnda yoktur. 19501960 dneminin btn tartmalar, biimsel demokrasi ve biimsel devrimcilik zerinde olmutur. Bu bakmdan, brokrat burjuvazi ile arac burjuvazi arasnda temelde bir fark mevcut bulunmamaktadr. Bamszlk savann amalarna tam aykr bir dzenin kuruluuna kar kacak bir sol akm, sol rgt ise, ayn kkten gelen, iktidar-muhalefet elbirliiyle engellenmektedir. Devrimciliin, tam bamsz Trkiye iin srekli deiim anlamna geldii unutularak, baz biimlerin olduu gibi srdrlmesi CHP iin devrimcilik sava olarak kabul edilmitir. Bunu yapan CHP temel yap deiimlerine eilmemek konusunda DP ile ayn paralelde olduundan, en az o da DP kadar tutucu olmutur. Bu biimsel kavga iine, solcu aydnlar, gerek devrimciler dahi kaplmlardr. Bu ekilde, iktidar muhalefet ekimesi devrim ve demok195

195

rasi kabuu zerinde gerekletirilerek, kabuun altnda ki z unutturulmutur. Ayn ey batllama konusu zerinde de gerekle tirilmitir. Mustafa Kemalci batclk unutturularak, topluma yaylan bat hayranl iinde batnn emperyalizmi yurda sokulmutur. Batya baml batclk, tarihimizde grlmemi bir aalkla uygulanm, batllamaktan bat kapitalizminin uygulanmas anlalmtr. Kapitalist dzene de tam olarak geilemeyince, bat smrsnden komisyon alan, satlm batcl gereklemitir. Bat medeniyeti, kapitalizm anlamna kullanlnca, bat peykilii gereklemitir. Bu adan, Menderes, Mustafa Kemal'e oranla, batllar iin ok daha makbul bir batc olmutur. Baz yurtseverlerin dahi bugn Menderes'i yer yer ho gren kendisini vatansever olarak niteleyen yarglarna hi bil ekilde katlnamaz. Menderes, peyki batcl, kesin olarak yerletiren kii olarak anlmaldr. Batya uydu batclk, doal olarak bu yerli sermayedar dinciliine de yol amtr. Genel bir kan olarak, DP'nin, salt oy kazanmak iin dine destek olduu, dini layik ve geliimci yapy ykc bir izgiye getirenleri ho gryle karlad ileri srlr. Kanmzca, din hislerin istismarnn oy m ekanizmas zerindeki etkisini ok mbala etmemek gerekir. Halkn DP'yi tutuunun din nedeniyle olduu kesin olarak sylenemez, Zira byle bir kannn tam tersini kantlayacak deliller vardr. Dinin en ok etkili olduu, dinsel hislerin en kuvvetli olduu dou illerinde DP ounlukla seimlerde baar gsterememi, batda oy kazanmtr. Yine ayn ekilde, din istismarnn en gelitii 1957 seimlerinde DP bir yenilgiden zor kurtulmutur. Kanmzca, DP'ye oy salayan, karsnda tek alternatifin, halka hi tutulmayan, ceberut devleti temsil eden CHP'nin oluu ve ekonomik politika196

196

sdr. Gerekten, 1950 ylnda DP tabels altnda iba na gelen ticaret burjuvazisi, pazarlama yapabilmek iin mecburen i pazarlar yara tmaya girimi ve kapal ky ekonomisinden pazar ekonomisine gemitir. Bu ekonomik tutum deiiklii, halka, geici bir sre iin de olsa, bol para k azandrmtr Bu kazantan en ok istifade eden ise bat olmutur. Bu ekonomik deiim, bu deiimden yararlananlar iin, gerek ve somut bir devrimdir. Bu bakmdan, din, bir oy salama arac olmaktan ok kompr ador burjuvazisinin kapitalist dzeninin yarataca ekonomik skntlar iinde halkn bilinlenmemesi ve CHP - DP dnda bir sol alternatifi aramamas iin kullanlmtr. Bu sonuca varnca, 1950 - 1960 dneminin din smrsnn, dzenden yana egemen kuvvetlerle, bal bulunduklar kapitalist metropolce itelendiini sylemekte hata yoktur. Nurculuun bu konuda en etkili gr savunduu da belirtilmeliydi. Nurculara gre, Dnya ahiret mezraasdr. nsan istidad nisbetinde burada ekiyor ve ekiliyor. Ahrette mahsul alyor. Nurculara gre, dnya bir bekleme salonudur. Bu nedenle dnyada ki zenginliin bir deeri yoktur. nemli olan cennetin zenginliine kavumaktr. Saidi Nursiye gre, Ramazan- erifte en zenginlerden, en fakire kadar herkesin nefsi anlar ki: kendisi malik deil, memluk tur, hr deil, abiddir... hakiki vazifesi olan kre girer. Bu dnce sistemi iinde, kadere rza, bir lokma bir hrka felsefesi yaylmakta, snflarn ekonomik yoksulluklarnn nedenlerini aratrmas ve geree ynelmeleri engellenmektedir. Byle bir felsefe ise elbette ki snfsal direnii zorlatracaktr. Bu uyutma, komprador burjuvazinin i elikileri artp, ekonomik kmazlar artt oranda gelimitir. Batdan bamsz batcln ve devrimciliin terki, komprador burjuvazisinin kapitalist dinciliini ya ratmtr. 197

197

VI 27 MAYIS SONRASI Soru 91 : 27 Mays 1960 harekelinin Trk Devrimi asndan nedenleri nedir?
27 Mays hareketi, ilk gnnden Atatrkle ba lln belirtmitir. Mill Birlik Komitesinin Direktiflerinde ana fikir Atatrk inklplarna mstenit tarafsz ve faziletli bir idare kurmaktr. Milli Birlik Komitesin ce kurulan Profesrler Komisyonuda, 28 Mays 1960 tarihli bildirisinde, DP iktidarnn Atatrk nklplarna dman vaziyete dmesini, ihtillin nedeni ve meruluk sebebi olarak gstermektedi r. Atatrklk kuralna dayanan dzenin kurulmas yolu olaraksa, Yeni bir Anayasa yaplmas grlmektedir. Grsel'in, Anayasay hazrlayacak komisyona syledii, yle bir Anayasa yapnz ki, artk hi kimse din istismar yapamasn direktifi, Anayasa deiiminin her eyi zml eyebilecei inancn dile getirmektedir. 27 Mays'n Atatrk devrimciliine ballnda kimsenin phesi yoktur. Fakat yllar yl, brokrat iktidarca artlandrlan ihtillci kadro, doal olarak, Atatrk devrimini biimsel planda anlamaktan kendisini kurtaramamtr. Kald ki, yeni bir dzen kurmakla grevlendirilen devrimci profesrler kadrosunun da gr a s deiik deildir. Bu kadroda, devrimlerin toplumsal yapyla ilikilerini kavrayabilmek ve buna gre ihtillci198

198

lere tlerde bulunabilmek olanaklar yoktu. Komisyon, sosyal devlet trne doru bir eilim gstermesine ramen, bu tr devletle, layiklik ve devrimcilik arasnda bir iliki kurmu deildir. Sorunlara, snfsal adan baklmad iindir ki, az gelimi bir toplum yapsnda sosyal devletin kurulabilecei sanlm, modern demokrasinin, ancak toplumsal yap deiimiyle gerekleebilecei grlememitir. Bu ekilde de, anayasa teorisi ile toplumsal yap gerei arasndaki eliki yaratlmtr. Kald ki, bu komisyon yelerinden bazlarnn, tam bamszla eriecek devrimci akm karsnda taknd olumsuz tutum, sorunlara snfsal adan bakmak yetenek ve isteinden yoksun bulunduklarm gstermek tedir.

Soru 92 : 1961 Anayasasnn layiklik ve devrimler konusundaki hkmleri nelerdir ?

Layiklii, Trkiye'deki geliimine uygun olarak dinin suiistimallerini engelleme grevini devlete ykleyen bir anlayta kabul eden Temsilciler Meclisi Anayasann 2. maddesine, layikliin devletin temel nitelii olduu kuraln koymutur. Bu ekilde devletin dini kurallara gre ynetilmemesi esasn kabul eden Anayasa, 19. maddede de, her dinden vatandalarn din hrriyetlerini tanmtr. 12. maddede de, dinsel eitlik kabul edilmektedir. Anayasa, 19. maddesinin son fkrasnda, ilinin devletin temel nizamlarn dzenleyici nitelie getirilmesi iin kurulacak cemiyetleri ve yaplacak propagandalar yasaklarken, 57. maddesinde de siyasi partilerin layiklik esasna bal olmalarn zorunlu saymakta ve layiklie aykr davranlarda bulunan partilerin kapatlacan belirtmektedir. 21. maddede de, din eiliminin ada bilim 199

199

ve eitim esaslarna uygun yaplmas zorunlu saylmaktadr. Temsilciler Meclisinde, Anayasann tm olarak devrimci nitelik tad belirtilerek, devrimcilik ilkesinin ayrca Anayasada yer almasna gereklilik bulunmad belirtilmitir. Tunaya tarafndan savunulan bu gr, devrimcilii biimsel anlam dnda, bir dzen sorunu olarak anlad iin yerindedir. Temsilciler Meclisince de kabul olunmutur. Bu gre ramen Anayasann 153. maddesinde, yaz, takvim, aile dzeni, nvanlar, giyinim v.s. konularyla ilgili kanunlarn, devrim kanunlar olarak nitelendirilip, bunlarn Anayasaya aykrlklarnn ileri srlemiyeceinin belirtilmesi ise, biimsel devrim anlaynn bir rndr ve temel grle eliiktir.

Soru 93 : Yeni Anayasa dzeninde geleneki evrenin tezlerinde bir deiiklik olmu mudur?
1961 Anayasasnn Meclis mzakerelerinde de, daha sonra da, g eleneki evreler, din asndan eski tezlerini aynen tek rarlamlar, eriatn stnln savunarak devrime kar klasik klarn yapmlardr. Nurcular eski grleri iinde gelimektedirler. Buna karlk, teokratik dzenden yana akmlar iinde Sleymanclk yeni bir akm olarak belirmektedir Bunun yannda, slamc sosyal hak dzenini savunan bir gr belirmitir. Esas deiiklik, teokratik dzen akmlaryla, arac burjuvazi arasndaki ilikilerin kesinlikle su yzne kyla gereklemitir.

Soru 94 : Sleymanclk nedir?

Gayet gizli ve yerleme noktalarndan uzak blgeler 200

200

de alan bu akm, teokratik bir dzeni savunmaktadr. ine kapank bir yaps olduu iin, bu akm hakknda kesin bilgiler yoktur. Sleymanilerin nan Esaslar isimli bir belgeden, akmn liderinin Sleyman Efendi Hazretleri Alii Resul olduunu renmekteyiz. Kyamet alametlerinden olan gnein garptan douundan maksat, efendi hazretlerinin garptan doup uful etmesidir. Efendi hazretleri gerekle lmeyip ara kmtr. Sleyman Efendi, evliyalarn sonuncusudur ve Evliya kiram efendi hazretlerinin ruhunda mtennif olmulardr. Sleymanclar, drt yl iinde, ofr muavininden cumhurbakanna kadar herkesin Sleymanc olaca inancndadrlar. Sleyman efendinin mritleri mehdinin, bunun dndakiler deccaln ordusudur. Sleyman efendiye Peygamberimiz 300 bin kiiye efaat etme hakkn tanmtr ve bu efaat sadece mehdi o rdusundan olanlar iin yaplacaktr. Sleymanclar, kendilerinden olmayanlarn selmn alrken essumii aleyhum (Allah belnz versin) denilmesini gerekli grmektedirler. Sleymanc olmayan slamclara dahi kar kan bu akm, aralarna aydnlar almamakta ve yabanc maln kullanmak sevap, yapmak haramdr slogan ardnda, yeni smrgeciliin aleti durumuna girmektedir. Bu akm, kinci ve kyc bir nitelik de tamakladr.

Soru 95 : Sosyal adaleti slamc grten maksat nedir?

Arap sosyalizminden esinlenen ve bir aralk lkemizde yeil sosyalizm diye adlandrlan bu akm, halk zerinde geni etki salayamamtr. Bu gr, ezilenin gerek koruyucusu olarak slam kabul etmek ve ekonomik istismar slmiyete aykr saymaktadr. slmn, 201

201

zel mlkiyeti bir emanet olarak kabul ettiini ve ar zenginlii benims emediini kabul eden bu gr, kapitalizmi gaddar, insafsz ve insanlk d bir sistem olarak nitelendirmekte ve slm ideolojisini kapitalizmle sosyalizm arasnda bir ideoloji olarak nitelendirmektedir. Ekonomik gr ve sistem olarak, sosyalist ekonomiye daha yakn saylan slmiyet iman asndan sosyalizmden farkl grlmektedir. slm, hrriyeti gerek letirdii iin kapitalist dnyann hrriyetiliinden stn g rlmekte ve devletin kapitalist smrye kar kiiyi korumak grevi bulunduu b elirtilmektedir. Bu gre gre, slmn kapitalist emperyalizmle savamas, cihat kuralnn doal bir sonucudur. slm, ekonomik adaleti gere kletirmee ynelmitir. slmiyeti, marksizm ve kapitalizm arasnda bamsz bir dnya gr sayan bu anlayn, geerli olup olmad tartlabilir. Fakat antiemperyalist bir nitelik tadndan phe edilemez.

Soru 96 : Hizb-t Tahrir nedir?

Hizb-t Tahrir, bir aralk ok ad geen ve Mslman Kardeler tekiltyla ilikili olduu ileri srlen bir akmdr. Teokratik bir dzeni savunan bu gr, slm Anayasa Tasars da yaynlamtr. Grleri itibariyle bu grup, Nurculuk ve Sleymanclktan ayrlmakla, Sosyal Adaleti slamc gruba yaklamaktadr. Siyasi yapy, slmiyete dayandran bu grup, mal ve menkulleri btn slm tebasna datmay ngrmekte, maln gerek malikinin Allah olduunu ileri srmekte, per mi gibi madenlerin zel mlkiyete konu olamyacan sylemekte, ar mal biriktirmelerine kar kmakta, devleti issizlere nafaka balamakla gr evli tutmaktadr. 202

202

D ilikiler ynnden, Herhangi bir yabancya imtiyazlar vermek men edildii gibi, memlekette yabanc mallarn altrlp istismarna da engel olunur; bu nedenledir ki, Anayasa Tasarsna gre ngiltere, Amerika ve Fransa gibi bilfiil mstemlekeci devletler... hkmen muharip devlet saylrlar. Onlarla herhangi bir diplomatik mnasebet kurulamaz. Bu gibi devletlere mensup tebaa, memleketimize ancak her ferd iin bir pasaport ve her sefer iin hususi vize almak suretiy le girebilir. Bu grup, slm esasa dayanmayan, Birlemi Milletler, Devletler Adalet Mahkem esi, Para Fonu, Devletler Bankas gibi kurululara katlmay da er'an u ygun bulmamaktadr. Hizb-t Tahrir akmnn grleri, yaynladklar tasar dan zetlenebilmektedir. Bu akmn gerek amalar ve ilikileri hakknda kesin bir bilgi mevcut deildir.

Soru 97 :Dinci gericilik ile burjuva gericilii arasndaki ilikiler nasl ortaya kmaktadr?
Bu ilikiyi, az gelimi lkelerdeki egemen glerin durumuyla ilgili olarak yorumlamak gerekir. Az gelimi lkelerde, genellikle, siyas ve ekonomik egemenlik, belirli snflarn elindedir. Egemen snf, yar feodal beyler ve arac burjuvazidir. Yar feodal beylerle, eraf, dayandklar toprak ve tefecilik dzeni iinde zengin olurken, arac burjuvazi de emperyalizmin smrsnden komisyon alarak zenginliini gerekletirir. Bu her iki zmre de, deiik anlay ve inanlar iinde olsalar bile, zengin liklerinin kaynan tekil eden dzenden yanadrlar ve dzenin deimesini istemezler. Yabanc emperyalist lkeler de, kendi smrlerini bu sistem ii nde gerekletirdikleri iin, dzenden yana olan yerli gleri destek lerler. Bu gler, genellikle, demokratik, ok partili, parl203

203

manter siyas biimler grn ardnda, siyas iktidara gelme hakkn s adece kendi snflarna tanrlar. Bu, halkn bilinlenerek kendi iktidarn kurmaa yneliine kadar srer. Fakat halk bilinlenip, kendisi iktidar a lmaya kalkt m, yerine gre silhl mdahale ve kan dkmeye kadar varan kart devrimci glerle karlar. Bir lidere dayanan rejimlere d nlr. Bu lider, ounlukla, topluma egemen glerin ve emperyalistlerin adamdr. Bu ekilde totaliter biime dnlrken, gizli faist dzen de ak faist dzene dnm olur. Halka kart smr dzenlerine kar halk bilinlendiren akm sosyalist akmdr. Bu nedenledir ki, d zenden yana olanlar sol geliimi ve sosyalist dzeni engellemek ynnden birtakm abalara giriirler. Toplumsal bilinlenmeyi engellemek ynnden giriilen planl hareket iinde dine de geni grev yklenir. Din ara olarak kullanlarak, halkn ulusal bir btn halinde eyleme girimesi engelle ndii, halk blnd gibi, sosyalist akmlarn da din asndan ktle nmesi ne giriilir. Din alet edilerek, geni bir antikomnist akm gerekletirilir ve bu akmn milisleri yaratlr. Dzene kart her dnceyi komnistlikle sulayan ve genellikle byk sermayedar larca desteklenen antikomnist hareket, faizme giden tutumun klasik metodudur. Smr dzenini srdrc, antikomnist mcadele iinde feodal kalntlarla, arac burjuvazi ve temelde arac burjuvaziyle ayn amac tayan brokrat burjuvazi tam bir anlama iindedir. Bat etkilerine tm ak, bat taklitisi ve layik arac burjuvazi, feodal kalntlarn dinsel tutumuna karyken, halk bilinlenmesi karsnda, bunlar da layik grntlerini brakmakszn, dini istismardan, din asndan sol geliime kar kmaktan geri kalmazlar. Din istismar yoluyla bilinsiz halk sosyalizm konusunda yaratlm nyarglarndan da yararlanlarak, kendinden yana 204

204

akmlara kar vurucu g durumuna getirilir. Emeki snflarn iktidara geliinin engellenmesi konusunda, dinci ve burjuva gericileri birlemekte, din inanlarn istismar yoluyla halk aldatlarak devrime kart g durumuna getirilmektedir.

Soru 98 : Trkiyede dinci gericilerle burjuva gericilerinin ilikileri nelerdir?

1960 yllarna kadar, grlmeyen bir biimde, yeni Anayasa dzeni iinde gelien sol akmlar ve gerekleen toplumsal bilinlenme karsnda, slamc Cephenin yeni birtakm tezlere eildiini grmekteyiz. Dinci cephenin ne srd tezlerle, arac burjuvazinin grleri arasnda geni bir paralellik grmek g deildir. 1960 yllarna kadar, sadece din konulardaki tutum ve gryle, halkn bilinlenmesine kar kan slamc tutucula r gerekleen geliim karsnda baz konularda ak yorumlara varmak zorunda kalmtr. lim Yayma Cemiyeti, Komnizmle Mcadele Cemiyetinin slamc kanad, Trkiye Din Grevlileri Konfederasyonu vb. rgtlerce temsil edilen, emperyalizme yatkn dinci grn antikomnizmi, Bugn ve Babalide Sabah gazetelerince de desteklenmektedir. Btn bu rgt ve yayn organlarnn ise byk sermayece desteklendii bilinmektedir. Kendilerine milliyeti mukaddesat adn veren bu evre, zel teebbsn kutsall ve dokunulmazl, sosyalist rgtlerin komnist n itelikte olduu ve ezilmesi gerektii, dzenin ancak slm bir biime dei tirilebilecei ve bunun dndaki bir dzen deiikliinin komnizm olduu grn savunurken, burjuva gericilerinden tek fark, gr ve delillerini din esaslara dayan 205

205

drmalarndan ibarettir. Bu evre, kapitalist yolla kalknmay ve ar zenginlemeyi, dnya nizamnn bir sonucu sayar ve fakirlere teki dny ada mutluluk vaad ederken, baz kapitalistlere sadece yahudi olduklar iin kar kmaktadr. rnein Coca - Cola'nn yurdumuzda yaplnn bir smr mekanizmasnn ilemesine sebebiyet vermesi nemsizdir ve fakat bu irketin arkasnda yahudi tccarlar olmas sutur. Buna karlk, iverenlerin dzenbazlklar sonucu fiil grevlere girien iilerin hareketi, siyonizmin ve komnizmin bir oyunudur. i nin grev hakkn kullan komnizmken, bu grevi kran sar sendikaclarn hareketi vatanseverli ktir. Demokratik oluun ayrdedici nitelii olarak, hr teebbs kabul eden bu evre, sendikalarn iverene kar satlmadan, sarlamadan m cadelesini demokratik sendikaclktan sapma olarak nitelendirmektedir. Mslman bir iinin, kendisine verilenin dnda bir hak elde etmek iin yapt mcadele, kadere rza ve bakasnn malna gz dikmeme gibi sl m esaslara aykr saylmakladr. Bu evre, srekli olarak, sosyalizmi eletirmekle ve bir hrriyetsizlik rejimi olarak nitelendirmektedir. Sosyalizmle komnizm ayn anlamda kabul edilmekledir. Bunun sonucu, kanunlara gre kurulmu sol partiler ve rnein TP, gizli komnist partisi olarak adlandrlarak, kapatlmas istenilmektedir. Salt gittike glenen sol rgtn kapatlmasn salamak iin zmir'de 12 austos 1968'de patlatlan bomba olaynda olduu gibi, dzmece olaylar tertiplenmekte ve hemen TP ile ilikiler kurulmaktadr. Bu konuda arac burjuvazi iktidarnn da destek olduu grlmektedir. TP'in, zellikle 1968 yl iinde ve ekoslovakya olaylar zerine ortaya koyduu Trkiye'ye zg, demokratik yoldan gerekleecek sosyalizm tezi, slamc evrece bir oyun olarak nitelendirilmektedir, nsann, sosyalizm iinde 206

206

bir ama olmayp ara olduu ileri srlmekte ve yeni tezlerin ekosl ovakya olaylar karsnda Sovyet Rusyann itibarn kurtarmak iin ileri srld sylenilmektedir. Bu evrenin, arac burjuvaziyle birlikte, ba msz, ulusal sosyalizm akmn kavramad, kavramak istemedii anlalmaktadr. Burjuvaziye satlm slamc cephe u sonuca varmaktadr: Dzen deisin diyenler imanszdr, vatanszdr. Dzen deiecekse, bu dzen Demirel'in gerekletirmek istedii, hr, demokratik, liberal, namuslu, vicdanl ve imanl dzen olacaktr. Huzur, istikrar ve fakirlerin refah bulduu dzenin, AP dzeni olduunu ileri sren bu evre, De Gaulle un Trkiye'yi ziyareti vesilesiyle, Fransa'ya ii ihracnn yollarnn aranmas gerekliliini ne srmektedir. AP'nin mreffeh dzeni ile Trkiye daha bir sre ii ihra edecektir ve bunun faydasn grmekledir d ncesinin eliik olduundan phe edilemez. Burjuvazinin dzenine ve grne paralel den bu slamc grler, dzene egemen ve layik grnl evrelerce de ilenmektedir, rnein burjuva gericiliini temsil eden Gven Partisi, solculuu, dinsiz, imansz bir hrriyetsizlik akm olarak tanmlamaktadr. Smrc egemen snflarn deiik rgtleri eliyle yaptklar yaynlarda da ayn grler ilenmektedir. Demokratik hayatn vazgeilmez artnn devlet mdahalesinden arnm bir hr teebbs dzeni olduunu ileri sren bu evre, devlet mdahaleciliinin toplumu dinsizlie srkleyeceini de aklamaktadr. 1966 ylnda yaynlanm Komnizm ve Din isimli bror bu tezi ilerken, halk din adna aldatarak kapka dzenlerini srdrmekten baka bir ama tamamaktadr. Trkiye'deki smr dzeninin ba temsilcilerinden Trkiye ifti Teekklleri Federasyonunun yaynlad, Komnizmin Dndrdkleri isimli kitapta, her sosyalist maskeli 207

207

bir komnist olarak tantlmaktadr. Maskeli sosyalistlerin, ekonomik dzeni kerterek manev knt yaratacaklar ileri srlmektedir. Yine bu smrcler, sosyalizmin gereklemesi halinde bakentimizin Moskova olacan ileri srerlerken, bu rejimin kiinin bankadaki parasna dahi el koyacan belirtmekte ve kiinin dinine bal kalmasnn su sayl acan iddia etmektedir. (Bk. Komnistlik Nedir- Komnist Kimdir?). Topluma, sosyalizmin, aile, mlkiyet, ahlk, milliyet aleyhtar olduu yalan alan rken, sosyalist, satlm, Allahsz ve kitapsz bir vatan haini olarak tanmlanmaktadr. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Fakat bu rnekler dahi, sanrz ki, layik grnl burjuva gericilerinin, dzenlerini srdrmek iin dini kullandklarn kantlar. Bu ekilde, 1960 ncesinin, biimsel kartl ortadan kalkmakta, burjuva gericileri ile dinci gericilerin ayn paralelde olduklar ortaya kmaktadr.

Soru 99: Gericilerin Ulusal Bamszlk Hareketleri karsndaki tutumlar nedir?

Yeni Anayasa dzeni iinde Trk Devletinin gerek amacn kavrayan ve tam bamsz Trkiye'ye erimek abasn gsterenlerin giritikl eri Ulusal Bamszlk sava, gerici evrelerce, komnist hareket olarak sulanmaktadr. Gerici evreler, batllamay sularlarken, toplumsal uyan sonucu devrimcilerin bat smrsne bakaldrlar karsnda, bat smrsnden yana kmaktadrlar. Batya uydu batclk, imdi, slamc-gerici evrelerce de desteklenir olmutur. Amerikan emperyalizminin somut grnts 6. Filonun Trki ye'ye geliinin devrimci genlike knanmas, komnist bakaldrdr. Bu hareketi gerekletiren genler ise, 208

208

komnist veletlerdir. Bu konuda burjuva gericiliinin temsilcisi Gven Partisinin yayn organ, Mill G dergisi ile dinci gericilerin Bugn gazetesinin yorum biimleri arasnda fark yoktur. Antiemperyalist renci hareketi niteliindeki niversite galleri de ayn yorum biiminden kurtulamamaktadr. Amerika, dostumuz ve kurtarcmz olarak nitelend irilirken, milliyeti ve mukaddesat olduunu ileri sren bu evre, bir bat lkesine bamll zorunlu grmekle dt haysiyetsiz durumu, emperyalizmin Trkiye'yi Hrstiyanlatrmak ve din asndan blmek iin giritii abalar bilmezlikten gelmektedir. Burjuva ve dinci gericiler, NATO konusunda da ayn grtedirler. Bu gr, Trkiye'nin bamsz olarak, hi bir kampa bal anmakszn yaayamayaca grne dayanmaktadr. Bu haysiyet krc gr temel olarak kabul edilince, komnizme kar savunmann ancak bat ya uydulukla mmkn olabilecei savunulmaktadr. NATO, bu dnce sistemi iinde, Trkiye'yi Douya kar koruyan rgt saylmaktadr. Solcularn NATO'nun emperyalist nitelik ve etkileri konusundaki grleri de, Trkiye'yi Batdan ayrarak komnizmin kucana atmak olarak yorumlanmaktadr. NATO'yu Amerika'nn vastas ve NATO lkelerini de Amerika'nn peyki gibi gstermee almak, irkin bir palavra, bo bir abadr. Ayn evreye gre, NATO yznden Trkiye'nin sava tehlikesiyle kar karya bulunduunu ileri srmek, Sovyetlerin Trkiye'yi savasz ele geirmesini istemek demektir; byle dnenlere insan dahi denemez. Trkiye'yi ancak baml olarak dnen gericiler, NATO'dan kmak isteini Trk Milletine nkarc olarak kabul etmektedirler. Ulusal bamszlk hareketi geliip gerek devrime yneldike, gerici evrenin tepkisi ve devrimi engelleyici 209

209

tezleri de daha kesin belirmektedir. Devrimi engelleyici klasik yol, faistlemektir. Faistlemek konusundaki planlar iinde slamclar da kendi rollerini yklenmilerdir. Dinsel itelemelerle bilinsiz ynlar da bu yolda vurucu g olarak kullanlmaktadr. mam Hatip Okullar, bir nevi teokratik faist dzenin milisleri grevini yapmaktadrlar. Her devrimci hareket, kart devrimcilerin bir tepkisiyle karlamaktadr. Osmaniye, Dzce, Elz, orum ve benzeri yerlerdeki yakma yk na olaylar, eskinin dinci hareketlerinden nitelii itibariyle ayrlr. Artk saldrganln sebebi, eriatn elden gitmesi slogan ve aldatmacas arkasnda yap lmamaktadr. Kalknmann, tam bamsz Trkiye'ye doru dzen deiik liine bal olduu dncesine, halkn hu yolda bilinlendirilmesine tepki, TP'e saldr, antikomnizm aldatmacas arkasnda gereklemektedir. Gizli Faist dzenden ak faist dzene geildike, slamc tepkinin de gerek amac ve burjuva gericiliiyle ilikileri ortaya kmaktadr. slamc cephe, ulusal bamszlk hareketini bir komnist hareketi olarak nitelendirince, devrimciler hakknda slm kararn da vermektedir. Devrimcilerin katli vaciptir. slamclar bu konuda rnek de bulmu lardr. Endonezya'daki bamszlk hareketi, slmclarca, komnist hareket olarak nitelendirilmi ve yzbinlerce kii kesilerek ldrlmtr. Amerikan emperyalizminin bu kan dkcl, Trkiye'deki mslmanlara da rnek gsterilmektedir. Amerikan Emperyalizmine sk skya bal Pantja Sila sistemi vlrken, kandkclk kzl av olarak nitelendirilmektedir. slamc gazetelerde sk sk Vatanda komnist avna hazr ol mane tlerinin kmasna ve bu konuda Endonezyal mslmanlarn kandkclnn rnek gsterilmesine tank olabilmekteyiz. 1968 Haziran avnda balayan ve s210

210

rayla deiik blgelerde dzenlenen ko mnizmi tel'in iin toplu namazlarn, bir Endonezya katliamna hazrlk nitelii tad grlmektedir. Ulusal bamszlk hareketlerini engellemek iin, kandkclkten ekinmeyen emperyalist faizmin, halkn bilinlenmesine kar kulland toplu namazlar, gerici evrenin szcs Eygi'ce, islmn uyan ve dirilii olarak yorumlanmaktadr. Ayn kiiye gre, btn dnyadaki mslmanlar artk tek bir parti haline gelmitir. Bu partiyi ynetenlerin, burjuva gerici partileriyle birlikte, emperyalizmin hizmetinde olularnn kant, ulusal bamszlk hareketine kar kmalardr. Emperyalizmin buyruundaki slamclarn, faist doktrini de benimsedikleri ve bu adan rklarla birletikleri de grlmektedir. Bugn gazetesinde, Hitlerin ve Almanya'daki yeni Nasyonal Sosyalist h areketin desteklendii gze arpmaktadr. Bugnn yazar ahap Tan, 26 Eyll 1968 tarihinde, Millerin ruhundan istimdat ederken, Hitler'in kt bir insan olmadn, Hitler'in lmnn Almanlardaki milli ve din hisleri ldremediini ileri srmekledir. Hitler, yahudileri ldrmekle, insanl kurtaran lider saylmaa hak kazanmtr ve lm de hayat kadar ereflidir. Bu adan, Hitler, II. Abdlhamid'le birlikle, dnyann yahudilie kar savam iki nemli lideri saylmaktadr. 23 Eyll 1968 tarihli Bugn gazetesinde de, Hitler'in Mein Kamp isimli kitabndan sz edilirken, Alman rkl vlmekte ve bu hareketin gnmzn sosyalist gelii mine kar durabilecei ima edilmektedir. Bu grlerin, yurt iindeki ilikilerine deinmekte de fayda vardr. Faizm, gnmzde kapitalist emperyalizmin az gelimi lkelerde kurduu rejimdir ve bamszlk hareketlerine kardr. Komprador burjuvazinin, deiik yaynlarnda, Brezilya'da Goulart' deviren faist hareketi hrriyeti 211

211

kurtarmak olarak nitelendirdii, spanya'daki faist rejimin spanyol mucizesini yarattn ileri srd bir dnemde, slamclarn da Alman faizmine sarlmalar anlam tar. Her iki evre de, spanya'daki, Br ezilya'daki, Endonezya'daki, Gney Kore'deki v.s. faist rejimleri verken, bams zlk hareketlerini ktlemi, dini, mill duygular, smrc emperyalizmden yana bir dzenin hizmetine vermi olmaktadrlar. Trkiye'de zaman zaman rk hareketler grlm ve bu hareketlerin geliiminde Trkistan gmenlerinin etkisi byk olmutur. Bunlar, Trkiye'nin bamszlk hareketini unutarak, Kafkasya ve Trkmenistan'daki Trklerin kurtarlmasn dnr olmulardr. Kzl Elma hayali iinde, Misak Millyi unutanlar, son zamanlarda Trkistan'n zgrl slogan arkasnda, ulusal bamszlk hareketlerine kar kmaktadrlar. Bu konudaki hkm Vietnam'dan nce Trkistan vardan teye gitmemektedir. lkemizin dinsel gruplamalara blnmesi, ulusal bamszlk akmna kart, faist, rk tezlerin ilenmesi, ksacas faist bir dzenin btn taktik ve sloganlarnn uygulanmas, emperyalizm iin yeterli grlmemektedir. Orta Dou'da slm Pakt fikri de, emperyalizmin son numaralarndan biridir. Orta Doudaki karlarn ve zellikle petrol kaynaklarn elinden karmak istemeyen, Nasr'c bamszlk hareketinin geliimini durdurmak isteyen emperyalizm, orta Suudi Arabistan Kral eliyle slm Pakt tezini ortaya alntr. Arap dnyasnda on lkenin bamszla ulamas, Trkiye dahil birok lkelerde bamszlk hareketinin geliimi, Yemen'de cumhuriyetilerin baars. emperyalizmi rkten geliimlerdir. ARAMCO petrol irketi, emperyalistlerle, eriat eyhliklerin krallarnn kurduklar bir petrol ortakldr. Amerika bu ortaklktan byk krlar salamaktadr. Bu karlarn srdrlme212

212

si iin ileri srlen komnizm tehlikesi ve souk harp taktikleri yete rsiz kalnca, Suudi Arabistan, slm bir pula peke ekmekten ekinm emi ve emperyalizmin denetimindeki slm pakt projesini ne srm tr. CENTO'nun da anlamsz hale gelmesi, Kral Faysal'n bakanlndaki bir slm Paktna Trkiye'yi de dahil etmek hevesini yaratmtr. Bu ekilde, halen tam bamszla kavuamam btn slm lkelerinin din ci gerici bir faist dzen iinde birletirilmeleri arzulanmaktadr. Bu arzu, lkemizin komprador burjuvazisiyle dinci gericileri tarafndan ila cokunlukla deste klenmitir. slmiyeti, en aalk amalar iin kullanmaktan e kinmeyen bu slamc evre, herkesi dinsizlik ve komnistlikle sularken, kendisi ulusal bamszlk hareketlerine kar kmaktadr. Bu evrenin, yurt ii kapitalistlerce olduu kadar, Suudi Arabistan eliyle uluslararas kapitalizmce de beslendii bir gerektir. Bu nedenledir ki, dinci gericilerle burjuva gericil erinin ulusal bamszlk hareketleri karsndaki tutumlar asndan aralarnda bir fark yoktur.

Soru 100 : Trk Devrimi ve kar devrimci tepki konusunda ne gibi genel deerlendirmelere varlabilir?
Trk Devriminin, batyla dou arasnda, bamsz bir dnya gr olarak ortaya ktn ve antiemperyalist, tam bamsz, uygar Trkiye yaratmaa yneldiini belirtmitik. Bu sonuca varabilmek asndan ara olarak kabul edilen, halklk, ulusuluk, devrimcilik ilkelerinin tmn kapsayan bir kural da layiklik kuralyd. Teokratik - mmeti bir yapdan layik-ulusu bir yapya gei Trk Devrim amalarnn gerekleme 213

213

si iin zorunlu grlyordu. Layiklik, din konusundaki belirli bir dnya g r ve sistemdir. Her dnya gr gibi, belirli bir toplum yapsnn r ndr. Gerekleebilmesi, layik sistemi douran toplum tipi yapsna varlmakla mmkn olabilir. Muzaffer Sencer'in belirttii gibi, nasl totemizm ilkel retim sisteminin biimlendirdii ilkel toplumlarn, animizm obanlk dneminin, natrizm ilkel tarm toplumlarnn, tek tanrc dinler de gelimi tarm toplumlarnn rnyse, layiklik de burjuva snf dzeninin bir rndr. Layiklik, batda, gelien burjuva snfnn, klienin ekonomik ve eitimsel basksn ykyla domu; ticar ilikiler ynnden zorunlu olan layik bilgilerin ve sistemlerin gelimesine yol amtr. Layik anlay gerekletikten sonradr ki, layik siyas ve hukuk yap da gereklemitir. leri endstriyel toplumlarn bir rn olan layiklii, elbette ki yar feodal, geleneki bir topluma kabul ettirebilmenin olanaklar yoktur. slmiyet, tarm ekonomisi temeli zerinde Arap toplumunu rgtleyen bir politik rejim ve hukuk sistemi olarak domu ve ayn yapdaki toplumlar politik, sosyal ve hukuk bakmdan kapsayan nitelie girmitir. slm bir sistem iinde ve slmiyetin uygun dt bir sosyoekonomik yapda, bu yapy deitirmeden, slm dnya grne ters den layiklii halka kabul ettirebilmek bir hayalden teye gidemez. Layik bir sistem iinde, elinde bulundurduklar siyasi ve ekonomik gleri kaybedeceklerini bilen eyhlerin, toprak aa larnn, erafn bu yeni dzene tepki gstermemeleri halk bu yeni dzene tepkiye itelememeleri dnlemezdi. Bu nedenledir ki, yar feodal geleneki yap krlmadan ve kapal ky ekonomisi sisteminden klmadan ne layiklemek ve ne de uygarlamak mmkn olamazd. Trk Devriminin gereklemek ynnden deoloji de bamszlk nitelii tadn belirtmitik. deolojide 214

214

bamszlk, amacn gereklemesini salayacak sosyo - ekonomik yapy yaratacak bir sistemin saptanmas halinde anlam tayacaktr. Belirli bir sisteme dayanmadka, ideolojide bamszlk amac ve bu amaca var ilkelerini soyut birer kavram durumuna drecei gibi, nn de sonunda hareketi mevcut ideolojilerden birinin kucana da atacaktr. Nitekim, daha bamsz ideolojiden bahsedildii gnlerde, 1923 zmir ktisat Kongresinde zel teebbs yaratmak yoluyla kalknma sistemi be nimsenmekle, Trk Devriminin antikapitalist k nok tasna ters dlmtr. Antiemperyalist ve antikapitalist bir k noktasn benimseyen Trk Devrimi, kapitalist metropolle balarn kracak, iyap deiimlerine ynelmedii ve bu ynelmeyi salayacak bir sistemi kuramad iin, tepki gsterdii kapitalist sisteme bal kalmtr. Kabul edilen bu sistemle, toplumsal kalknma gerekletirilemedii gibi, endstrilemi toplum yapsna doru bir sosyo - ekonomik yap deiimi de oluamad. Kald ki, Trk Devriminin ilkeleri saptanrken, bu ilkelerin gerek lemesinin yap deiimine bal olduu grlm ve ama bilinen toplumsal kalknma ile devrimin gereklemesi arasndaki yakn ilgi saptanm deildir. Aksine, sosyal snflarn inkr, btn snf e likilerinin tek bir parti rgt iinde giderilebilecei hayali, toplumsal yapyla devrini arasndaki ilikinin grlmediini ortaya kartmaktadr. Layiklik ve uygarlk, batda belirli bir toplum yapsna varla ortaya km ken, yap deiiminin rnyken, bizde layiklik ve batllamann kabulnn toplumsal yap deiimini douraca sanlmtr. Batda sonu olan ey, bizde sebep durumuna getirilmitir. Bu tutarszlk, elbette devrimin kendiliinden ol uup yerlemesini engellemi; devrimin gerekletirilmesi asndan tek yol polis tedbirlerine bavurmak olmutur. 215

215

unu da kesinlikle belirtmek gerekir ki, Berkes'in sansnn aksine, devletilik sistemi, ne amalar ve ne de uygulamas asndan toplumsal yap deiimine ynelmi bir nitelikte deildir. 1932 ylna kadar kendi sine mit balanlan zel teebbsln gelimeme si, 1929 mal krizinin etkilerinin lkemizde grlmesi. Serbest Frka olaynn halkn iktidara kar tepkisini gstermesi, zel teebbs eliyle kalknma modelinin devlet eli yle ve mdahalesiyle gerekletirilmesi sistemi olan devletilik sistemine geilmesini salamtr. Devletilik sisteminin, zel teebbs geliinceye kadar uygulanacak geici bir sistem olduu dncesi o gn lerin resm belgelerinde yer almtr. Devletilik sistemi, toplumsal yapy deitirmek yle dursun, aksine Trk Devriminin gerek amalarna kart bir snf yaratmtr. Bir yandan devlet eliyle ticaret burjuvazisi yarat lrken, dier yandan snfsal bilinlenme engelle nerek emeki snfn glenmesi engellenmi, snflar aras dengede devlet arln burjuvaziden vana koymutur. 1950'de iktidara gelen snf, devletilik dneminin burjuvazi iin gvenli sistemi iinde gelimitir. Sosyo-ekonomik yapya ilimeden devrim yapma hevesinin dourduu sonular nelerdir? Bu heves, devrimin anlamn kaybetmesi ve dol aysyla halkn devrime kar kyla sonulanmtr. Trk Devriminin toplumsal yapyla ilikisi kurulamaynca, devrimin temel amac tam bams zlk ve antiemperyalizm unutulmu, devrim birtakm soyut ilkelerle bu ilkelere bal olarak gerekletirilmi biimsel deiimlerden ibaret san lmtr. Siyas iktidara yerleen brokrat kadro, devrimin ama cna tam ters den biimde, dzeni tutucu nitelii iin de, devrimin dinamizmini yok etmitir. Devrim amalarna var ynnden ara olan ilkeler, devrimin amac durumuna getirilmekle, Trk Devrimi havada, soyut bir 216

216

nitelie sokulmutur. Devrim soyutlatrlnca, batya bamsz batclk anlay da, batya uydu batclk sistemine dnmtr. Osmanl toplumundan bu yana grlen, Cumhuriyet dneminde de olmu, bat uygarln douran toplum yaps gerekletirilmeden bat mo delleri alnnca, batclk bir taklitten teye gitmemitir. Bu takliti batllama, gide gide batnn etkilerine almak ve batya bamllk sonucunu dourmutur. Ayrca Osmanllarda olduu gibi, Cumhuriyet dneminde de, batnn u ygarl da, siyas sistemleri de, lkede yerleememitir. Devrimin soyut bir nitelik almas, halkn devrime tepkisinin de n edenidir. Kurtulu Sava srasnda, antiemperyalist ama etrafnda birleen halk sava sonrasnda ynetim dnda kalm ve arln duyuramamtr. Deimeyen toplum yaps iinde, yine feodal kalntlarn etkisi altndaki halk ile retim aralarna sahip olmad halde iktidara gelen brokrat snf arasnda iliki kurulamamtr. Kabul edilen kapitalist modelle kalknma iinde halka bir ey verilemeyip, halkn yaantsnda bir deiiklik yaratlamaynca, devrim halk iin biimsel baz deiimlerden baka bir anlam tamamtr. Devrimler halk bir nitelikleyken, halkn dnda gereklemi, halklk ilkesi romantik-soyut bir kavramdan teye gidememitir. Halk, kendi dnya gr, inan sistemleri ve gelenekleri iinde yaarken, hukuk yapsnn ve siyas sistemin layikletirilmesi, halkla ynetim sistemi arasnda bir eliki yaratmtr. Bu eliki ise halkn, kendisine bir ey getirmeyen, aksine kendi inan ve gelenek sitemine ters den biimsel deiimlere tepki gstermesine yol amtr. Brokrat burjuvazinin kendi tutuculuu nedeniyle ortaya kan bu tepki, halkn gerici, yobaz, ilkel olarak hor grlmesinin nedeni olmu ve bylece aydnlar ile halkn ba217

217

damaz kopuu, yabanclamas gereklemitir. Halk ile siyas yap arasndaki eliki, dzenin srdrlmesinden yana olanlarca da kullanlm ve halkn bilinlenerek kendi iktidarn kurmasn engellemek asndan dinsel tepki krklenmiim. Halk, brokrat burjuvaziyle olan elikisini ve ona tepkisini, DP'yi iktidara getirmekle ortaya koymutur. DP iktidar, ticaret burjuvazisinin iktidardr ve kendi nitelii gereince pazar ek onomisine gemitir. Bu deiiklik, halka bir eyler getirmi ve DP'yi tutmutur. Bu iktidar, zorunlu olarak tam bamszlktan tmden vazgeip emperyalizmin komisyoncusu durumuna girerken, ekonomik sistem icab doacak glklerden halkn bilinlenmesini engellemek iin de, dinsel istismara hz vermitir. Bu adan layik grnl burjuva ile feodal kalntlar yan eraf, tefeci, aa v.s. birlemilerdir. Biimsel anlamda devrimlere bal brokrat burjuvazi ise, bu ibirliine kar yine sadece biim alannda kar km, devrimin dzeni deitirici niteliine hi eilmemitir. Burjuva gericiliiyle, dinci gericiliin ibirliini grebilmek iin 1960 sonrasnn solcu devrimciliinin gelimesini beklemek gerek mitir. Sol devrimciliin dzeni deitirici eilimi ve buna bal halk bilinlenmesi, burjuva gericilerinin, bilinlenmeye kart ak faizme kay sonucunu dourmutur. Bu faizme kay, dinci gericilerle burjuva gericilerinin elbirliiyle, dini halk uyutucu bir ara olarak kul landklarn ortaya karmtr. Din, snf egemenliinin srdrlmesi arac olarak kesinlikle o rtaya kmtr. Deimeyen toplum yaps iinde, feodal kalntlar eski ekonomik ve politik iktidarlarn srdrmek isteindedir. Arac burjuvazi ise kapital gszl nedeniyle emeki bilinlenmesine ekonomik planda kar duramayacandan, byle bir bilinlenmeye ve halk iktidarna kar kmak zorundadr ve bu kar kta dine barol 218

218

oynatlmaktadr. Soruna bu adan baknca, halkn devrim adna bi imsel deiimlere tepkisi hakl bir tepki olmaktadr. Fakat gerek gerici tepki, Trk Devriminin gerek amacna kar kan feodal kalntlarn dinsel grnteki, burjuvalarn layik biimdeki ekonomik tepkileridir. Halkn tepkisi, bu ekonomik tepkinin arac durumuna getirilmi, bilinsiz bir tepkidir. Halka devrim bir ey vermemi, halk devrimi grmemitir ki ona kar ksn. Devrimin zne kar k, ekonomik tepkiyi yapanlardan gelmitir. Halk, biime kar karken bir kart devrimci deildir: kart dev rimcilerin bilinsiz bir aracdr. Bu ereve iinde, Trk Devrimi, ancak en dstrilemekle gerekleebilecektir. Az gelimi bir lkenin endstrilemesi ise, retim ilikilerinin toptan ve temelden deimesiyle olabilece ktir. Halk iin gerek devrim o zaman ortaya kacaktr. Bu dzen halka inanan, halka dayanan, gerekten halk bir dzen olacaktr ve bu dzenin ad sosyalist dzendir. 219

219
http://genclikcephesi.blogspot.com

BLMLER I. GR Soru (Gericilik kavram - Dinci gericilik - Burjuva gericilii 1- 5 - Gericilik trleri arasndaki iliki) II. OSMANLI TOPLUMUNDA GERC AKIMLARIN N TELKLER, AMALARI, NEDENLER (Osmanllarda slahat hareketleri - slamc tepki Tepkinin nedenleri - slamc Rnesans - Merutiyetin dnce akmlar iinde islamcln yeri) III. YEN TRKYE'YE DORU HUKUK YAPI VE SLAMCI TEPK (Ulusal egemenlie doru - Saltanatn kaldrlmas Hilfetin ilgas - Cumhuriyetin iln - 1924 Anayasa sistemi ve deiiklikler - Hukuk deiimlere tepki Terakkiperver Frka) IV. TRK DEVRMLERNN TEMEL GRLER (Trk Devriminin antiemperyalist amalar - Uygarlama - Halklk, ulusuluk, devrimcilik, layiklik Trk Devriminin snfsal yn - deolojide zgrlk Trk Devriminin saptrlmas) V. TRK DEVRMNE KAR SLAMCI TEPK (Gerici tepkinin ana nitelikleri - Fiili olaylar - slamc tezler - Nurculuk - Siyas deiimlerin etkileri - DP olay - Antikapitalist amatan emperyalizmin kucana) VI. 27 MAYIS VE SONRASI (Yeni Anayasa dzeni - Sleymanclk -Sosyal adaleti slamc gr Burjuva gericiliiyle dinci gericilik elele - Ulusal bamszlk hareketine kar slamc tepki -Varlabilecek sonular) 6- 27

Sayfa 5- 13

14- 56

28- 47

57- 94

48- 64

95-147

65- 90

148-197

91-100 198-219

220
http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com

221