LORD KINROSS

ATATRK Bir Milletin Yeniden Douu

Trkesi: Necdet Sander Altn Kitaplar. 12. basm Birinci basm: Temmuz 1966 (Sander Yaynlar) Kitabn Orjinal Ad: Atatrk: The Rebirth of a Nation Kapak Resmi: ahin Karako Yayn Haklar Lord Kinross - Schindel Altn Kitaplar Yaynevi

NDEKLER

BRNC KESM OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEY VE K

1. Bir Makedonyalnn Douu 2. Bir Subayn Eitimi 3. Kta Hizmeti 4. 'Jn Trk' Devrimi 5. Kar Devrim 6. Bir Kurmay Subayn Olgunlamas 7. Bat Trablus Sava 8. Balkan Savalar 9. Sofya'da Grev 10. Birinci Dnya Sava 11. Gelibolu karmalar 12. Bir Trk Zaferi 13. Dou Cepheleri 14. Bir Almanya Ziyareti 15. Trk Yenilgisi 16. Mtareke 17. Sultan Meclisi Datyor 18. mparatorluun Paylam 19. Direni Hazrlklar

KNC KESM KURTULU SAVAI

20. Savamn Balangc 21. Erzurum Kongresi 22. Sivas Kongresi 23. Damat Ferid'in stifas 24. Ankara'ya Gidi 25. Mttefikler Meclisi Basyor 26. Kanyla Anadolu'ya Gei 27. Ankara'da Meclis Toplanyor 28. Sava 29. Yunan stilas 30. Trk-Sovyet Antlamas 31. Babozuklarn Sonu 32. Birinci nn Sava 33. Londra Konferans 34. Eskiehir'in D 35. Sakarya Sava 36. Trk-Fransz Antlamas 37. Dou'nun Yardm 38. Savaa Hazrlk 39. Nihai Zafer 40. zmir Yangn 41. anakkale Bunalm 42. Saltanatn Sonu 43. Lozan Grmeleri 44. Lozan Antlamasnn mzalanmas

NC KESM TRKYE CUMHURYETNN DOUU VE YKSEL

45. Cumhuriyetin lan 46. Halifeliin Kaldrlmas 47. Terakkiperver Frka 48. eyh Sait syan 49. Musul Sorunun zm 50. apka Devrimi 51. Kadnlarn zgrl 52. Suikast Durumalar 53. stanbul'a Dn 54. Harf Devrimi 55. Demokrasi Denemeleri 56. Trkiye'nin Dnyadaki Yeri 57. Yeni Bir Dil ve Tarih 58. Trklerin Babas 59. Ciddi Bir Hastalk 60. Atatrk'n lm Sonsz Haritalar Kaynaka

NSZ

MUSTAFA KEMAL, sonraki adyla Kemal Atatrk, yirminci yzyln ilk yarsn olaanst kiiliiyle etkilemi byk bir asker ve devlet adamyd. Onu ann diktatrlerinden ayran iki nemli nokta vard: D politikas, snrlar geniletmek yerine daraltmak esasna; i politikas ise kendi lmnden sonra da ayakta kalabilecek bir siyasal sistem kurmak dncesine dayanyordu. Bu gereki ruhladr ki, memleketini yeniden canlandrmay ve ykk, dank Osmanl mparatorluundan yeni, katksz bir Trkiye Cumhuriyeti yaratmay baarabildi. Atatrk'n d grn allm Trk tipine uymaz. ou Trklerden daha sarn bir rengi, kk elmack kemikleri ve elik mavisi ayrk gzleri vard. Yaps ince, hareketleri llyd. Vcudundan dinlenme halindeyken bile enerji fkrr; sanki her eyi gren ve eliik ruh halleriyle ldayan canl, keskin gzleri bu enerjiyle parldard. Bazen dncelerini byk bir aklkla anlatr, bazen ok az konuurdu. indeki gerilim arada bir hrn bir fke halinde patlak verir, arkasndan nazik ve sevimli bir ifade iinde yatrd. D grnnden vn duyar, titiz bir zevkle giyinir, kalarn kvrr, ellerinin ve ayaklarnn biimli oluuyla vnr; hatt ok yakn dostlarnn yannda, serinlemek bahanesiyle, bahedeki havuza yalnayak girmekten ekinmezdi. Halkn alklarndan kendisine an bir gurur pay karmazd. Yklendii grevi yerine getirmek iin bu gsterilere ihtiyac olduunu bilir, ama bunlar ok kez hafife alr ve pek seyrek kanard. Dostlarndan biri, bir gn halkn houna gidecek bir davranta bulunmasn syleyince o kmsemeyle: 'Ben yaptm gsteri iin deil, milletimi ve kendimi tatmin iin yaparm,' diye karlk vermiti. Bu iki ama birbirine uygundu. Atatrk, yurdunu sahip olduu btn sevgi gcyle severdi. ktidar, hayal gcnn tututurduu, stn yaradlnn ve bklmez iradesinin srkledii bir hrsla isterdi: Ama, yalnzca, milletine en yararl olan eyi, kendi zihninde tasarlayp kararlat biimde salayabilmek iin. Huzursuz bir zihindi bu. Bat uygarlnn, on dokuzuncu yzyldan beri Trk liberal dnn etkilemi olan ilkeleriyle beslenmiti. Boyuna, bakalarnn dncelerini alr, kendine uydurur, benimser; ama hibir zaman saduyudan uzaklamaz ve teorilere kar pheci davranrd. Denemeci yntemle hareket eder; 'istenilen amaca doru adm adm' ilerlemek iin yaradlndaki sabrszl frenlemesini bilirdi. Bu admlar yinede hzl atar; ok kere dmanlarna olduu kadar dostlarna kar da sert davranarak, liberal amalara liberal olmayan yollardan ulard. Atatrk, zaman zaman insan hayatn nemsememekle beraber, gaddar deildi. nsanlarn karakterlerini kavramakta, nasl davranacaklarn nceden grmekte yanlmaz bir sezgisi vard. Onlara kar davranlarnda da esnekti. Ne zaman inandrmak, ne zaman okamak, ne zaman korkutup emretmek gerektiini tam olarak kestirmekte byk bir siyas incelik gsterirdi. Yaamaktan ve insanlarla birarada bulunmaktan zevk alr, syleiden holanrd. lkenin ynetimi zerine kararlar sofra banda ald olurdu. Bir 'erkek Sarah Bernhardt'nkine benzeyen o berrak, nlayc sesi ve keskin kurululu cmleleriyle her zaman ak ak, ok kere uzun uzun, zaman zaman ineli ve nkteli ekilde konumay severdi. Uzun yllar sresince Babakanlk grevinde bulunan smet inn iin bir defasnda: 'Onun kafasnda elli tilki birbirini kovalar, ama hibiri tekinin kuyruunu yakalayamaz,' demiti. Atatrk, evresindeki hayat zenginletiren bir insand. Kadnlarn kendisini beenmelerinden holanr ve buna aka karlk verirdi. lmn izleyen ruhsal knt dneminde, yerine daha geleneki bir insan olan nn getii vakit, Atatrk'n hayranlarndan bir kadn, 'Trkiye, sevgilisini kaybetti,' demiti. 'imdi artk uslu uslu kocasyla oturmas gerekecek.' Bu, Trklerin ounun paylat bir duyguydu.

BRNC KESM

Osmanl mparatorluunun Gerileyi ve k BRNC BOLM

Bir Makedonyalnn Douu SARP DALARI, sel gibi akan rmaklaryla Makedonya, Osmanl mparatorluu iindeki eitli milletlerin bir yandan rastlap kartklar, bir Yandan da kendilerine zg farkl yaaylarn srdrdkleri bir yerdi. Buraya Trklerin, be yzyldan beri Doulu, Batl bir sr rk birarada tutmak iin uyguladklar gevek, fakat etkili organizmann kk bir rnei denebilirdi. Makedonya, Osmanllarn 'Rumeli' diye adlandrdklar, Bizansl Rumlarnsa eskiden 'Romallarn diyar' dedikleri Avrupa Trkiyesi'nin tam ortasndayd. Makedonyallar, Mslman, Hristiyan ya da Musevi; Trk, Yunan, Slav, Ulah ya da Arnavut, hepsi lkelerinin toprak yapsnn ve en souktan en scaa kadar deien ikliminin gerektirdii disiplinle sertlemi, salam, dayankl insanlard. Bat uygarl bunlarn zerinde iten ve dtan yumuatc bir etki yapabilmi; ama, Makedonyallar yine, bu birbirine kart unsurlardan dolay, kiisel zgrlklerine smsk bal kalmlard. Mustafa Kemal bir Makedonyalyd. Doum yeri, vilyetin denize ald kozmopolit bir liman olan Selanik, doum tarihi ise 1881'di. Hristiyanlarn Mslmanlara ve Yunanllara, Slavlarn Trklere ve birbirlerini kar ayaklandklar, Rumeli'nin tmn oluturan eitli unsurlarn biriminden kopup daldklar bir tedirginlik a. Milli duygular kabarm ulan bu topluluklar, mparatorluktan silkinip kurtulmaya ve lkeyi Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan yararna olarak kesip bimeye alyorlard. Yaylma istei peinde koan Byk Devletler, birbirlerine rakip Rusya ve Avusturya Macaristan imparatorluklar, bitiik snrlar arkasnda entrikalar eviriyor, uydularn ayaklandryor, vakti gelince harekete geip blgeyi istil iin hazrlk yapyorlard. ngiltere toprak kazanmak iin deilse bile, daha doudaki smrgeleriyle olan ulam yollarn koruyabilmek iin bir kuvvet dengesi kurmak abasndayd. Bylece Mustafa'nn doduu sralarda, bir zamanlar Bat nasl Dou'nun nnde dize gelmise, Dou da Bat'nn nnde dize geliyor ve Osmanl mparatorluu, gerileyi ve kne doru hzla kayyordu. O zamana kadar mparatorluun karlat bask kendi snrlarnn iinden gelmiti. Ama Mustafa'nn douundan drt yl nce, 1877'de bu bask dardan kendini gsterdi. Akdeniz'e doru yaylmak konusundaki Pan-Slav ryalarnn peinde koan Ruslar, snr aarak stanbul'un d mahallelerine kadar ilerlediler. Burada onlar ancak ngiliz donanmas durdurabilmiti. Byk devletlerin ie karmas sonucu Ayastafanos'ta (1)bir anlama imzaland. Bu, aslnda en bata Bulgaristan'n yararna olarak, Trkiye'nin Avrupa'daki topraklarnn paralara blnmesi demekti. Ama, bu da, 'Dveli Muazzama'nn (2) iine gelmedi. ngiltere ile Avusturya, Rusya'nn Avrupa'ya bu kadar yaylmasndan tela dtler. 1878'deki Berlin Kongresinde, en ok Disraeli'nin etkisi ile, karar deitirildi ve buna karlk Rusya'ya Dou'da birtakm haklar tannd. Bylece Rumeli, yeni bir yaama hakk kazanyordu, ancak temeli rk bir hak. nk yan banda komu olarak daha kk, ama daha amatac bir Bulgaristan ve henz Osmanl mparatorluu iinde olmasna ramen her an patlamaya hazr bir Makedonya vard. (1) Yeilky (2) Byk devletler. Mustafa, bylece ieride kargaalklar ve darda yabanc tehditler ile kuatlm tedirgin bir dnyaya gzlerini at. Trk soyundan, kk bir orta snf aileden, Mslman bir Osmanl olarak domutu. Makedonyallarn birou gibi kannda bir parack Slav -ya da Arnavut- karm olup olmad hibir kanta dayanmayan bir varsaymdan teye geemez. Ama, bydke renk ve tip bakmndan bakalarna pek benzemedii de gzle grlyordu. Zaten bu kadar kank bir ortamda

doan bir ocuun, ana babasndan daha geride hangi rklarla ilikisi olduunu aratrmak bounadr. Mustafa'nn babas Ali Rza Efendi, anas da Zbeyde Hanmd. Zbeyde Hanm, Bulgar snrnn tesindeki Slavlar kadar sarnd; dzgn, beyaz bir teni, derin ama berrak, ak mavi gzleri vard. Ailesi Selnik'in batsnda, Arnavutluk'a doru, sert ve plak dalarn geni, donuk sulara gmld gller blgesinden geliyordu. Buras, Trklerin Makedonya'y ve Tesalya'y almalarndan sonra Anadolu'nun gbeinden gelen kyllerin yerletikleri yerdi. Bu yzden Zbeyde Hanm, damarlarnda ilk gebe Trk kabilelerinin torunlar olan ve hl Toros dalarnda zgr yaamlarn srdren sarn Yrklerin kann tadn dnmekten holanrd. Mustafa da annesine ekmiti; salar onun gibi sar, gzleri onun gibi maviydi. Annesinin, zerindeki etkisi byk oldu. Mustafa bu etkye zaman zaman saygyla, zaman zaman da bakaldrarak karlk verdi. Bir halk kadn olan ve bundan baka trl grnmek de istemeyen Zbeyde Hanm gl bir iradeye ve salam bir kyl gzelliine sahipti. Doutan akll bir kadnd, yalnz yeteri kadar eitim grmemi, okuma yazmas ancak renebilmiti. Karsndan yirmi ya daha byk olan Ali Rza Efendi'nin daha silik bir kiilii vard. Ancak, bir ilkokul retmeninin olu olduu iin biraz eitim grm ve bu yzden kk bir devlet memuru olabilmiti. Gmrklerde ve Evkaf daresinde alt. Mesleinde hibir zaman fazla ykselemedi. Zbeyde Hanm'la evlenmeye talip olduu srada, ailesinin istedii arl bile verememiti. Neyse ki Zbeyde'nin aabeyisi Hseyin onun tarafn tuttu da Selanik'te evlendiler. Bundan sonra Ali Rza Efendi'nin Olimpos da eteklerinde grev ald bir kye yerletiler. Gmrkten ald azck aylkla zor geinen Ali Rza Efendi, bu zengin ormanlk blgede birok kiinin keresteden bol para kazandn gryordu. Ticaret konusunda hi tecrbesi olmad halde, memurluktan ayrlp kereste ii yapmaya karar verdi. Tekrar Selnik'e dnerek Cafer Efendi adnda birisiyle ortak oldu ve elindeki birikmi paray bu ie yatrd. Bata, iler iyi gitmiti. Ali Rza Efendi bundan cesaret alarak ailesine daha byk bir ev yaptrd. Bu, iki katl, geni odal bir evdi. Arnavut kaldrm deli bir sokaa bakyordu. Arkada bakmsz bir bahesi, kzgn gnee ve merakl komulara kar kafesle rtlm cumbalar vard. Ancak Ali Rza Efendi, ie atlmak iin tarihin kt bir ann semiti. Bu dalar, ok eskiden beri Trk Beylerinin basksndan kaan ve kendilerine yerli Hristiyanlarn koruyucusu ss veren Rum etecilerle doluydu. imdi, Trklerin Ruslara yenilmesi ve vilyetteki hkmet otoritesinin zayflamas zerine ii bsbtn aztmlar, aka bakaldrp apulculua girimilerdi. Ali Rza Efendi de bu ekyalarn srekli saldrlarnn kurban oldu. 'Kerestelerini yakarz' tehdidiyle ondan para szdryor, paray aldklar halde yine de yakyorlard. ilerinin gzlerini korkutup ayartyorlar, ktklerin kyya tanmasna engel oluyorlard. Ali Rza Efendi ormanda ekyalarla arpmak zorunda kalyordu. En sonunda, grevi apulcular temizlemek olan Selanik jandarma komutannn szn dinledi ve zararn neresinden dnlse krdr, diye bu iten vazgeti. Makedonya vilyetinde Trk kanun ve dzeni bu kadar zayflamt. Zbeyde Hanm'n Ali Rza Efendi'den be ocuu olmutu. Ama bunlardan yalnz ikisi, Mustafa ile Makbule yaad. Ali Rza Efendi, grenee uyarak, Mustafa'nn adn doduu zaman kulana fsldamt. Bu, kendisinin kkken kaza ile beiinden drp lmne sebep olduu bir kardeinin adyd. Atalar kle olan bir Arap dad, Mustafa'ya bakyor, beiini sallarken Bizans, Slav ve Trk melodilerinin bir karm olan eski Rumeli trklerini sylyordu. Bu trkler mr boyunca Mustafa'nn kulandan gitmeyecekti. Zbeyde Hanm, atalarnn geleneksel inanlarna krkrne bal, be vakit namaznda sofu bir kadnd. Gerek kendi ailesi, gerek kocasnn ailesi iinde haclar bulunmasyla vnrd. Mustafa'nn da onlarn yolunu izlemesini, hafz, hatt hoca olmasn istiyordu. Bunun iin de imdiden mahalle mektebine gidip, dini btn Mslman ocuklar gibi, Kur'an ilkelerine uygun bir eitim grmeliydi. Ali Rza Efendi'nin bu konuda oluna bir yardm oldu. Kendisi eitim bakmndan softala kar, ak grlyd. Batdan zellikle Makedonya'ya szmakta olan yeni dncelere sayg besledii iin, olunun Selanik'te ilk alan ve ada eitim uygulayan bir okula, emsi Efendi zel okuluna gitmesi iin srar etti. Epey tartmadan sonra bir uzlamaya vardlar. Ali Rza Efendi, karsnn isteini yerine getirmeye raz olur gibi yapt ve Mustafa, grenee uygun dini trenlerle, Fatma Molla Kadn okuluna gnderildi. Sonradan bunu Mustafa yle anlatr:

'Okula gideceim sabah annem bana beyaz bir entari giydirmi, bama da srma ilemeli bir sark sararak sslemiti. Elimde yaldzl bir dal vard. Sonra hoca efendi, yannda btn okul ocuklaryla, evimizin yeilliklerle bezenmi kapsna geldi. Duadan sonra anneme, babama ve hocaya temenna ederek ellerini ptm. Ardndan yeni arkadalarmn alklar arasnda, sevinli bir alay halinde ehrin sokaklarndan geerek, caminin yanndaki okula gittik. Oraya varmzda hep bir azdan yeniden dualar okundu, sonra hoca beni elimden tutarak, plak ve kemerli bir odaya gtrd, Kur'an'n kutsal kelmn orada bana aklamaya balad.' Zbeyde Hanm'n gnl yaplm, konukomunun gznde itibar korunmutu. Mustafa da okula pek ses karmad. Ama, Trkler arasnda hl ok yaygn olan ve annesinin de gnlden katld Mslman greneklerine ve bunlarn uygulan ekillerine kar, iinde imdiden bir eit irkilme domaya balamt. Bylece Arapa gzelyaz derslerinden ve snfta ocuklarn bada kurup yere oturarak dizlerinin stnde yazmalarndan hi holanmad. Yabanc ocuklarn bu biimde oturmadklarna, yazyda byle yazmadklarna dikkat etmiti. Gnn birinde kalkp ayakta durdu. Hoca oturmasn emredince de dizlerinin tutulduunu ileri srerek szn dinlemedi. 'Ne,' dedi hoca, 'bana kar m geliyorsun?' 'Evet kar geliyorum,' diye cevap verdi Mustafa. Bunun zerine teki ocuklar da ayaa kalkarak, 'Biz de hepimiz size kar geliyoruz,' dediler. Hoca, ocuklarla uzlamak zorunda kald. Bundan biraz sonra Ali Rza Efendi, Mustafa'y mahalle mektebinden alarak emsi Efendi okuluna gnderdi. Zbeyde Hanm'n bata istedii yerine getirilmiti, onun iin bu ie artk ses karmad. Mustafa, yeni okulunda eitimini olduka baarl bir ekilde ilerletti. Mustafa, ak renk salar, yznn daha dzgn izgileriyle teki ocuklardan hemen ayrlyordu. Onlar sokakta ak atar, meyva ekirdekleriyle oynarken o, kendilerini byk bir insan gibi, arballkla seyrederdi. Aralarna hi karmazd. Bir gn onu da birdirbir oynamaya ardlar kambura yatmay kabul etmedi. Ayakta dururken zerinden atlasnlar diye ocuklara meydan okudu. tekilerden uzak durur, marur davranr, stnlk taslard. Ufack bir hakaret belirtisine kar hemen tepki gsterirdi. imdi artk daha iyi tanmaya balad ilek bir ticaret ehri olan Selanik, Mustafa'nn ocukluu, delikanll ve daha sonra da genlii zerinde biimlendirici bir etki yapacakt. Da eteklerinden yukarya doru trmanan byk, durgun krfezinin sularna yaylan Selanik, evresindeki Roma, Bizans ve Trk surlarnn snrlarn oktan am, ada Bat lsndeki rhtm ve bulvarlar boyunca gelimeye balamt. Corafya durumu ve bundan doan tarihi, ona kozmopolit bir ehir nitelii vermiti. Ykk istihkamlarnn zerindeki karmakark atlarn arasndan minareler ve an kuleleri ykselirdi. Halk, kat kat yaar gibiydi. Mslman mahallesi en yukardan, tepeyi evreleyen Ortaa surlarndan balar, Arnavut kaldrml dik, dolambal sokaklardan meydana gelen bir labirent halinde aaya doru inerdi. Bunun altnda ve limann evresinde, nfusun aa yukar yarsn oluturan Museviler otururlard. Bunlardan 'Dnme' denilen bir ksm Mslmanl kabul etmilerdi. Rum mahallesi, ikisi arasnda, ehrin merkezini kaplar; evresinde de denizle da arasnda eitli ynlere doru Bulgar, Ermeni, Ulah ya da ingenelerin ve en nemlisi her milletten Frenkler'in mahalleleri uzanrd. 'Frenkler,' ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya ve Portekiz'in zengin tccarlaryla gl konsoloslaryd. Tepenin eteklerinde, Rum kiliselerinin an seslerini duyabilecek kadar yaknnda oturan Mustafa, bylece yabanclarn yaama tarzna alarak, onlar uyank ve ihtiyatl bir ekilde deerlendirmesini renerek byd On sekizine gelmeden, Selnik'e trenin ilk kez giriini grecek ve bu burnundan soluyan elik canavarn yaratt heyecan paylaacakt. -ehrin yerlilerinden biri, 'Yzyl sona ermekteydi,' diye yazar, 'Bat, usul usul ieri sokularak, bankalaryla Dou'yu ayartmaya alyordu... Kamam gzlerimizin nne, bilimin bysn ve bulularnn mucizesini seriyordu. Iltsn bir an iin gzlerimizle grm, bizi kendine aran sesini rkek kulaklarmzla iitmitik. Kendimizi, byk bir ziyafetteki kyller gibi, kk ve yabani gryorduk. Ama yine de bu parlaklktaki soukluu ve bu yaknlamann bize ne kadar pahalya mal olacan iimizden sezmiyor deildik.(3) (3) Leon Sciaky, Farewell to Salonika (Selanik'e Veda)

Bu arada Mustafa bir sre iin, Selanik'ten ayrlacakt. Ali Rza Efendi, sermayesinin geri kalann da tuz ticaretinde yiyip bitirmiti. Yeniden memurlua dnmek iin bavurdu; almadlar. Kendini ikiye verdi, barsak veremine yakaland ve yl sren bir hastalktan sonra ld. Zbeyde Hanm ok zor durumda kalmt. Mustafa'y okuldan ald; kzkardei Makbule ile beraber, Selnik'in otuz kilometre kadar tesinde Dangaza yaknlarnda bir iftlik ileten aabeysi Hseyin'in yanna gtrd. Burada, ovann yazn kurak, kn batak olan krmz topranda eitli ekinler yetiiyor ve hasattan sonra ekin diplerinde hayvanlar otluyordu. Mandalarla ift srlrken pelerinden giden uz.un bacakl leylekler sapan izlerini gagalyor ve gcrtl kanlar rnleri pazara tayordu. Yeilliin, topran, suyun ve gbrenin kokusunu iine eken Mustafa, mrnde belki ilk kez topraa ve doaya kar bir sevgi duymaya balad. Ak havada yaamaktan holanyor, iftlik ilerinin kolayca stesinden geliyordu. En yakn arkada, tombul, dikkafal, szn saknmaz ve aabeysinden daha iri bir kz olan Makbule'ydi. ki karde sk sk kavga ederlerdi. Gndzleri, iki ocuk tarlada bir kulbede oturarak fasulyelere dadanan kargalar gzleyip kovarlar; k geceleri de ocak banda, atein yanndaki bir uvaldan aldklar kestaneleri kavururlard. Bu salkl iftlik hayat Mustafa'ya yanyordu. Kaslar gelimi, glenmiti. Yemek boldu. Days Hseyin de iyi bir insand. Ama Mustafa, ok gemeden sklmaya balad. Bu kyl yaamndan holanmyordu. Zeks uyanmaya balamt. Artk bir eyler renmek istiyordu. Oysa, eitimi bsbtn geri kalmaktayd. Kyde retmen olarak yalnz. Mslman hoca ile Rum papaz vard ki, bunlarn arasnda da byk bir fark yoktu. Mustafa'y srayla ikisine de gnderdiler. Ama, Mustafa kendisine yabanc olan Rumcay sevmedi, Hristiyan ocuklarnn souk davranlar da gururunu incitti. Ksa bir sre de hocaya gittikten sonra: 'Ben medresede okumam,' diye diretti. Zbeyde Hanm ona zel bir retmen buldu, ama, gn sonra Mustafa, adamn bilgisiz olduunu ileri srerek ondan ders almay reddetti. Arkasndan bir komu kadn ders verme nerisinde bulundu. Ama, Mustafa bir kadndan ders almak istemiyordu.! Zbeyde Hanm, artk olunun doru drst bir eitim grmesi gerekililiini iyice anlamt. Mustafa'y yine Selnik'e, teyzesinin yanna gnderdi. Mustafa, Selanik Mlkiye Rtiyesine devam etmeye balad ama, burada da uzun sre kalmad. Bir gn ocuklar, aralarnda kavgaya tutumulard; Arapa retmeni Kaymak Hafz, onu eleba yerine koyarak fena halde dvd ve yara bere iinde brakt. Mustafa buna adamakll ierledi. Okula gitmeyi reddetti. Bykannesi de onun tarafn tutarak, Mustafa'y okuldan ald. Mustafa bu arada, ne olmak istediini yava yava kestirmeye balamt. ocukluundan beri d grnne dknd; imdi giyiniine ve stnn bann temizliine daha da nem veriyordu. rencilerin giymek zorunda olduklar alvarl, kuakl geleneksel giysi sinirine dokunmaya balyordu. Bu, artk modas gemi bir niformayd. Oysa sokaklarda byk burup caka satmak, azametli bir tavrla kllarn kaldrm talarna vurup akrdatarak geerlerken kendilerini saygyla izledii askerlerin niformas buna hi benzemiyordu. Mustafa onlarn sorgularna, gvenlerine, stn durumlarna, yabanclarla dolu bir ehirde, Trklklerini ortaya koyularna zenerek bakyordu. En ok imrendii, Asker Rtiye'ye giden ve niformasyla caka satan Ahmet adndaki komu ocuuydu. Bu arada annesi de Selnik'e dnmt. Mustafa, asker okula gitmek iin ona yalvard. Ama Zbeyde Hanm kabul etmedi. Olunun, Peygamber'in izinden gitmesini yrekten istemiti. Ama Mustafa bunu yapmayacaksa, hi olmazsa babasnn baaramad ii baarmal, tccar olmalyd. Zbeyde Hamn da her ana gibi savatan, lmden ve her Osmanl askerinin bana gelen bitmez tkenmez srgnlerden korkuyordu. Hele, olur a, bir de rtbe alamazsa... Ama, Mustafa'ya sz dinletmek kolay deildi. steini komu ocuu Ahmet'in binba olan babasna gizlice anlatt ve onun yardmyla, annesine haber vermeden. Asker Rtiye'nin giri snavlarna katlmay baard. Snava ok sk almt. Girdi, kazand ve bylece Zbeyde Hanm' bir olupbitti ile kar karya brakt. Ama yine de okula yazlabilmesi iin annesinin imzal iznini almas gerekiyordu. Mustafa akln kullanarak, annesine, babasnn doumunda ona bir kl armaan etmi ve bu klc, beiinin baucuna, duvara asm olduunu hatrlatt. Bunun tek bir anlam olabilirdi: Babas, onun bir asker olmasn istemiti. Mustafa bir kahraman tavr taknarak annesine, 'Ben asker olarak dodum,' dedi, 'asker olarak leceim.' Zbeyde Hanm yumuamaya balamt. En sonunda ona kararn verdiren, tam zamannda

grd bir rya oldu. Ryasnda olunun bir minarenin tepesinde, altn bir tepsi iinde oturduunu grmt. Minareye doru koarken, kulana bir ses geldi: 'Olunun asker okuluna gitmesir izin verirsen, hep byle yksekte kalacak. Vermezsen yere atlacak,' diyor du. Olunu askerlikte parlak bir gelecein bekledii anaya malm olmutu. steini yerine getirdi, gerekli kd imzalad, Mustafa sayg ile onun elini pt, annesi de ona hakkn hell etti. Bylece Selanik Asker Rtiyesine girmi oldu. Mustafa, imdi on ikisine gelmiti. Ailesinin elinde alt yldr geirdii eitli renimlerden sonra, mesleini kendi semiti. Bu seimde de yanlmamt. Subay snf, lkenin sekin tabakas saylyordu. denekleri padiah tarafndan salanan askerlik akademileri, rencilerine yalnz askerlik konusunda deil, tarih, iktisat ve felsefe konularnda da temel bilgiler veren eitim yuvalaryd. Bunlar, toplumun btn snflarn iine alan demokratik kurululard. renciler ancak yetenek ve deerleriyle ykselebilirlerdi. Bundan baka okulu bitirenler orduya girdikleri vakit seyahat etmek, dnyay grmek ve yaygn Osmanl mparatorluunun cra kelerindeki insanlarn nasl yaadklarn renmek olanan da buluyorlard ki, bu, sivillerin kolay kolay elde edemedikleri bir frsatt. Mustafa, derslerini ok kolay buldu ve abuk kavrad. En sevdii ve en iyi baard ders, matematikti. Snf arkadalar henz basit aritmetik konularyla urarlarken o, cebir problemlerini bile zmeye balamt. Kendi ad da Mustafa olan matematik retmeni, onu, bu alanda kendisine eil sayacak kadar takdir ediyordu. Kk Mustafa, g matematik sorulan bulup byne verirdi. Bir gn retmen, adlar birbirinden ayrt edilsin diye, eski bir Trk greneine uyarak, rencisine ikinci bir ad takt. Geni anlamyla 'olgunluk, eksiksizlik' demek olan 'Kemal' adn seti. Bu ad, lnceye kadar onda kalacakt. Bazen retmeni, dersleri iyi bildiklerini ne sren ocuklar, tekilerin nnde snava arrd. lerinde bu cesareti gsterebilen pek azd. Yalnz, retmenlerinin bile kendinden stn olabileceini kabul etmeyen Mustafa, hemen kalkar ve snfn en iyi rencisi olduunu ispatlard. Mustafa Kemal, abucak avu rtbesine ykseldi. Artk, retmenin yokluunda onun yerine geiyor, karatahtann nnde arkadalarna ders veriyordu. retici yaradlta olduu iin, retmen rolnde hi yabanclk ekmiyordu. Olgun davran onu arkadalarndan ayryor, tekiler gibi bir ocuk olmad belli oluyordu. Byk snflardaki ocuklarn arkadaln yeledii iin, kendi yatlar arasnda pek az arkada edindi. Renginin o allmam sarnl, yalnzl, o mavi gzlerindeki ar, gururlu, hatta kmseyici bak, ona, sanki apayr bir yaratk nitelii veriyordu. Otoriteye igdsyle kar geliyor; retmenleri ona sz geirmekle glk ekiyorlard. Evde de Zbeyde Hanm'la olan ilikileri ou zaman frtnalyd. Kadnlarla dolu bir evde tek erkek olarak, onlarn davranlarn kmsyor ve kendisini aralarnda yaamaya zorlayan babaszlna kzyordu. Arkadan Zbeyde Hanm yeniden evlendi. kinci kocas, Ragp Efendi adnda, olduka varlkl, dul bir adamd. ki olu, iki de kz vard. Mustafa, anasnn hayatna giren bu ikinci adam, bir k gibi kskand. Annesinin, para sknts yznden evlenmek zorunda kal arna gitmiti. Ama Ragp Efendi'nin, annesi iin iyi bir koca olduunu grnce, onunla iyi geinmeye balad. Subay olan ve ona iyi tler veren bir vey aabesiyle de dostluk kurdu. Gen adam, ocua, haysiyet ve erefin nemini anlatt. Mustafa kimseden dayak yememeliydi, hibir hakaretin altnda kalmamalyd. erefine kar giriilecek herhangi bir davrana kar koymalyd. Ona, kendini savunmas iin bir de bak verdi, ama bunu hibir zaman dncesizce kullanmamasn da syledi. Bundan sonra, Mustafa, evden uzun sre ayr kalacakt. nk on drt yandayken Rtiye'yi bitirmi ve yatl olarak, Manastr Asker dadisine yazlmt. Sradalar arasnda genileyen ovann yksek bir yerinde kurulmu olan Manastr, yakndaki Arnavutluk ve Yunanistan snrlaryla daha uzaktaki Srbistan ve Bulgaristan snrlarna hkim bir durumdayd. Bu yzden byk bir stratejik nemi vard. Makedonya'nn balca askeri merkeziydi ve bir tara ehri olmasna karn, Selnik'in kozmopolit havasn ve zarifliini taklide zenirdi. Olduka gsterili ve ssl bir yap olan Askeri dadi, Manastr'n biraz dna dyordu ve karsnda zarif grnl bir da ykseliyordu ki, bu daa Rumlar, kn kar tabakasyla rtlen zirvesinin yumuaklndan tr Pelister', yani gvercin derlerdi. Burada Mustafa Kemal, ilk olarak kendini bir atma ortasnda buldu. Makedonya'daki Trk otoritesi, Yunan ve Slav eteleri karsnda gittike zayflayp dalmaktayd. Bu hava, subay aday renciler arasnda ar yn tutmalarn ve ateli rakipliklerin domasna yol ayordu. Okul iinde de kart grler arpyor, eitli entrikalar dnyor, ok kere kan dklmesine kadar varan i ete

savalar oluyordu. En gl ete, Selnikli rencilerin kurduuydu. Mustafa Kemal bu etenin nderlerinden biri olmakla beraber, akll davranarak geride kalyor, kavgalara hi karmyordu. Bu dnemdeki bir ansn, yllar sonra bile unutmamtr: Bir gece yatakhanede gzlerini am ve bir ocuun, elinde bir bakla, kendi etesinden olan baka bir ocuun yatann zerine eilmi olduunu grmt. Neyse ki, yataktaki tam zamannda uyanarak, saldrgann elinden ba ekip almt. Mustafa Kemal, imdi okul dndaki geni dnyada ne olup bittiini ilk olarak farketmeye balyordu. ocuklarn ii Osmanllarn Makedonya'y fethini anlatan kahramanlk hikyeleri, trkler ve efsanelerle doluydu. imdi ise ortalkta, isyan ve bu topraklarn elden kmas tehditleri dolayordu. Mustafa Kemal, Rumlarn, Bulgarlarn ve Srplarn Trk topraklarn ele geirmek iin btn Rumeli'de nasl altklarn renmiti. 1897'de Yunanllar, Girit'te bir bamszlk sava atlar, Trkler de Rumeli'de onlara kar yrye geti. Manastr tam bir seferberlik halindeydi. Sokaklar adam almaz oldu. Erkekler, davul zurna sesleri arasnda askere arlyor; sokaklarda renciler, ellerinde bayraklarla yry yapyorlard. Yakn dalardaki Trk eteleri Rumlarla kyasya dvmekteydi. Bir gece Mustafa Kemal'le bir arkada, gnll olarak askere gitmek amacyla okuldan katlar. Ne var ki, renci olduklar anlalnca, yaka paa okula geri gnderildiler. Ama, gen Mustafa Kemal'in gnlnde, yurtseverlik alevi tutumu ve vatanna kar, koruma isteiyle kark, iddetli bir sevgi uyanmt. Gen adam, mparatorluun her yanndan gnlllerin akn ettiini grdke, onlara katlamad iin yaknyordu. Manastr'dayken mer Naci adnda gen bir airle arkada olmutu. Bo zamanlarnda, beraberce Selanik tren istasyonuna giderek, askerlerin cepheye hareketlerini izliyorlard. Bir akam, istasyondaki kalabaln arasnda uzun, bl cppeleri ve sivri klahlaryla bir dervi grubu grdler. Derviler, aldklar davul zurna ve neylerin tiz sesleri arasnda kendilerinden gemi gibi grnyorlard. evrelerindekiler de onlarn bu cokusuna uyarak isteri nbetine tutulmuasna barp aryor, dp baylyorlard. Mustafa, bu sahneyi souk bir tiksinti ile seyretti. mer Naci'ye utancndan yznn kzardn aklad. inde, bu eit yobazlklara kar byk bir tepki domutu. Okul hayatnn sert koullar, Mustafa Kemal'in vcuta gcn arttrd. Ama, programdaki jimnastik dersleri dnda herhangi bir spora merak sarmad. Btn dikkatini almaya vermeyi daha uygun buluyordu. En sevdii ders hl matematikti. Ama bunun yannda, baka konulara da ilgi duymaya balamt. mer Naci, yazd iirleri yksek sesle okumaktan holanrd. Mustafa Kemal bunlar dinliyor ve kelimelerin ahengi, ona ocukluunda rendii Rumeli trkleri gibi zevk veriyordu. mer Naci onu, okumak iin kitaplar vermi, Mustafa Kemal de bylece, edebiyat diye bir eyin varln renmiti. iirle ilgilenmeye balad. Hatt kendi de biraz yazmay denedi ama, matematik retmeni onu bu hevesten vazgeirdi. Mustafa Kemal, baka bir arkada sayesinde de 'siyaset diye bir ey'in varlnn farkna vard. Bu arkada, kendisi gibi Makedonyal olan Ali Fethi'ydi. Fethi rahat, ekici bir davranla, kvrak ve esnek bir zeky kendinde birletirmiti. Mustafa Kemal'in epey geri olduu Franszcay ok iyi bilirdi. Franszca retmeninden iittii azarlara zlen Mustafa Kemal, tatilde, kendi kendine Franszca almaya balamt. imdi ie sk sk sarld. Dil bilgisi ilerledike, Fethi, ona Rousseau, Voltaire, Auguste Comte, Desmoulins, Montesquieu gibi Fransz filozoflarnn eserlerini tantt. ok gemeden iki renci, bu stadlarn kendi lkelerinin sorunlarn ilgilendiren dnceleri zerinde, heyecanl tartmalar yapmaya baladlar. Artk ocukluktan km olan Mustafa Kemal, Selnik'e dndke, bu deiik ve serbest yaayl ehrin zevklerini tatmaya balamt. ou zaman, vey babasnn yaknlarndan olan gen bir arkadayla (Fuat Bulca) rhtmdaki drtyol azn eviren ve ou Rumlar tarafndan iletilen Olimpos, Kristal,Yonyo gibi gazinolara giderlerdi. En ok Yonyo'dan holanyorlard. Orada bira ile beraber o kadar bol meze verirlerdi ki, ayrca para harcayp, yemek smarlamaya ihtiya kalmazd. Daha kuvvetli ikileri tattklar teki gazinolarda, ancak gezici satclardan en ucuz yiyecek olan kebap kesrane almaya gleri yetiyordu. yle ki bir gn mer Naci, 'Hayat kuru kestaneden baka nedir ki?' diye airce bir lf etmek zorunda kalmt. Ama, ne de olsa bu alafranga hayatt ve genler bunu alaturka algl bir takm kahvelerdeki hayata tercih ediyorlard. Alafranga hayat daha yakndan tanmak isteyen iki genci Fransz retmenleri, gayrimslimlerin devam ettii bir dans dersanesine gtrd. Delikanllar burada vals ve polka yapmasn rendiler.

Ama danslara kzlar katlmad iin, erkek erkee dans ediyorlard. Bununla beraber ehrin br ucundaki kafeantanlarda kzlar da bulunuyordu. Bunlar Fuad'n aabeyi tantmt. Bu gazinolarda orkestra alyor, kzlar ark syleyip oynuyorlard: Napoli arklar okuyan tombul talyan kadnlar, ellerinde tefler ve ayak bileklerinde zillerle kr kr gbek atan Ermeni kzlar. Sonradan kzlar mterilerin masasna gelip iki iiyorlard. Aralarnda hi Mslman yoktu. Sadece Hristiyan ve Yahudi kzlar; peesiz, elde edilmesi kolay kzlar. Sarn Mustafa Kemal o kadar beeniliyordu ki, ok zaman, kadnlarn ondan para bile almadklar oluyordu. Bylece kadnlarla olan ilikilerinin ana izgisi belirmeye balamt; daima 'isteyen'den ok 'istenen' durumunda olacak, ama peinde koanlara, o da, istekle karlk verecekti. Duygu bakmndan da 'seven'den ok 'sevilen' bir insand. Hele u sralarda, tatillerde zel dersler verdii iyi bir aile kznn ateli ilgisi, onun gururunu iyice okamaktayd. Yatlarnn ounluundan hl kendini ayr tutuyordu. Onu konuturmak, iinden geenleri ve amalarn renmek istedikleri vakit, onlara sadece 'nemli bir insan olacam' demekle yetiniyordu. Bir eyler olmak hrs, henz tam ynn bulamam olsa bile, iinde tutumaya balamt. Bitirme snavlarn baaryla verdi ve 13 Mart 1899'da stanbul Harbiye Okulu'nun piyade snfna girmeye hak kazand. KNC BOLM

Bir Subayn Eitimi STANBUL, yzyln dnmnde, birbirinden ayr iki ehir halindeydi. Hali'in kuzeyinde Pera, yani Beyolu ykseliyordu; Hristiyanlarn ehri. Gneyindeyse stanbul taraf; Mslmanlarn ehri. Limann stndeki Galata kprsnden gemek, bir dnyadan bir baka dnyaya, bir tarih andan brne gemek demekti. stanbul, sra sra kubbe ve minareleri, Sarayburnu'nun stnde saf halinde dizilmi kasrlaryla, on altnc yzylda mimari bir rnesansla gelimi bir Ortaa ehriydi. imdi ise, pitoresk bir knt iinde rmeye doru gidiyordu. nsanlar hl yzyllarca ncesi gibi yayor ve gitgide oalarak sokaklar bir ar kovanna dndryorlard. Labirenti andran yollarda ve kapal arlarda ileriyle megul oluyor, sonra o geni, ferah cami ve trbelerde huzur aryorlard. Ama ehrin gzel gnleri oktan sona ermi, eski grkemi erimi, gsterii, parlakl tarihten bir yaprak olmutu. Duvarlar yklyor, boyalar dklyor, avlularn ta demeleri atlyor, yollar otlar bryordu. ehrin kadnlar kara arafl, peeli hayaletler halinde. karanlk basmadan evlerine varmak iin duvar diplerinden szlerek kaldrmlarda tella yrrler, erkekler kahvelerin derme atma peykeleri zerinde, asma ardaklarnn, ya da nar aalarnn glgesinde sessizce otururlar ve yalnz gnde be kez namaza aran mezzinin sesiyle yerlerinden kmldarlard. Geceleyin stanbul, Hali'in tesinde l bir siluetten ibaret kalr ve bunun ardnda Trkler, Dou'nun sonsuz sesizliine brnm olarak uyurlard. Oysa, bugnn ehri Beyolu, prl prl klaryla bir deniz kz gibi, br kydan insan ekerdi. Tavernalarn sraland kalabalk nhtmlarndan balayan ba dndrc yokular, talyan stilini andran dar ve yksek binalarn uurumlar arasndan yukarlara doru trmanrd. Yer yer, ift kanatl, gsterili bahe kaplar ya bir konsolosluk avlusuna, ya da zengin bir tccarn gzel konana alrd. Bu konaklarn baheleri ou zaman kat kat, Boaz kylarna kadar inerdi. Szde Bat zariflii ve havas ile Levantenliin bayaln birletirmi olan Beyolu, kendini adaln rnei sayarak bbrlenirdi. Saray gibi otellerinin palmiyeli salonlarnda son moda giyinmi madam ve msyler, kibar orkestra mziini dinlerdi. Sokaklar k faytonlardan geilemezdi. Maazalar Viyana ve Paris'ten gelme en yeni mallarla doluydu. Elencelerinse eidi oradayd: tiyatrolar, mzikholler, kabareler ve yksek tabakann poker oynad, piyasa ve saray dedikodularnn edildii Fransz zentisi kulpler. Beyolu, yabanclarn ehriydi ve mparatorluun btn serveti yabanclarn elindeydi. Yabanclar srtlarn kapitlasyonlara dayamlard. Kapitlasyonlar, yabancy vergi d sayan, merkezi Trk hkmetine nem vermeden kendi dinini ve kendi kanunlarn uygulamakta serbest brakan birtakm ayrcalklard. lk sultanlar, bu ayrcalklar, kendi karlar iin balamlard. mparatorluun geniledii srada, Bat pazarlarnn kapsn aacak yabanc satclar, Trkler iin yararl ve gerekliydi.

Ama sonradan Bat dnyas geliip, Trkler gerilemeye baladka bu ayrcalk btnyle yabanclann yararna dnmt. Artk, Trklerin yoksun olduu zgrlklerden, yabanclar yararlanyordu. Bylece devlet iinde gl yabanc devletler domu, Osmanl imparatorluu zerindeki yabanc basks o kadar iddetlenmiti ki, Trklere, kendi vatanlarnda kendileri esir, yabanclar ise efendiymi gibi gelmeye balamt. Bylece modern Beyolu, eski stanbul'u iyiden iyiye egemenlii altna almt. imdi on sekizinde canl bir delikanl olan Mustafa Kemal byk bakentin yaayna kendini brakverdi. zerinde henz az ok bir tarallk olmakla beraber, yaama isteiyle dopdoluydu ve grgsn artrmak iin can atyordu. Yeni stanbul, onu, eskisinden daha ok ilgilendirmiti. Kozmopolit Beyolu evresinde her trl elence vard; gen adam hepsinin tadna bakyor, hibir isteine gem vurmuyordu. Sezi ve kavray eskiden beri gl olduu iin stanbul adl bu fcire-i dehr'in(1) gerek karakterini deerlendirmekte gecikmemiti. Okul arkadalarndan Ali Fuad'a bir gn bu konudaki dncelerini anlatt. Osmanl hanedannn ilk padiahlarnn memleketi drst ve iyi ekilde ynetmi olmalarna hi amyordu. nk onlarn merkezleri Bursa ve Edirne gibi kk ve katksz Trk ehirleriydi. Oysa khne gelenekleri, yozlatrc etkileriyle bu kark ve iin iin kaynayan Konstantiniye'de erge ryp gitmeye mahkmdular. Keyif srlecek bir yerdi buras, devlet ynetmek iin deil. (1) Fcire-i dehr = Dnyann koca kahpesi (Tevfik Fikret'in Sis iirinden) Ali Fuad, Mustafa Kemal'in hayatnda bir boluu dolduracakt. stanbul'da ilk gn ve geceleri, her trl elenceye ramen yalnzlk iinde gemi, yabanc bir ilde esiz, dostsuz, kimsesiz, kalmt. Selanik'te, gsterisiz ve dar da olsa kendine gre bir evresi varken, imdi onu deta yutmu olan byk ehir ortamnda, silik bir taraldan baka bir ey olmadn anlamt. Sonra Ali Fuad'la dost oldu. Fuad ondan kk olmakla beraber yana gre olgundu. Doma byme stanbullu olduu iin zerinde, kendini evinde hissetmenin verdii bir rahatlk ve gven vard. yi bir ailenin ocuu olduunu Mustafa Kemal hemen anlamt. Saraydaki bol bol zadegan soylarnn dnda yksek tabaka yerini tutan eski asker ailelerinden biriydi bu. Onlara kyasla Mustafa Kemal kendi ailesini gsterisiz ve snk buluyordu. Fuad'n babas smail Fazl hatr saylr bir emekli paayd. Olu bundan hep sevgi ve vnle sz ederdi. Mustafa Kemal ona biraz hznle baba sevgisi nedir hi bilmemi olduunu aklad. Ali Fuadlar, Boazii'nin Anadolu yakasnda Osmanl soylularnn yallar ve korular iinde yaadklar Kuzguncuk'ta oturuyorlard. Fuad bir gn yeni arkada Mustafa Kemal'i ald, evine gtrd. smail Fazl Paa, bu srm gibi, uyank, sarn genteki stn yetenekleri hemen sezmi, onun Selniklilere zg terbiyesini beenmiti. Burasn kendi evi saymasn syledi. Mustafa da Paa'y bir bakma ocuk yata kaybettii kendi z babasnn yerine koymaya balad. Artk hafta sonlarn Fuadlarla birlikte geiriyor ve orada kendini gerekten kendi evindeymi gibi gryordu. Mustafa Kemal'le Fuad, bo vakitlerinin ounu birlikte geiriyor ve bu geni, deiik ehrin her yerini geziyorlard. stanbul'u her ynyle kefetmeye kararlydlar. smail Fazl Paa'nn ehrin tam bir haritasn karmalar iin verdii t, onlar bsbtn kamlamt. Kaykla Boazii'ni Marmara kylarn geziyorlard. Yazn, bir hafta sonunu Bykada'da geirmeye karar verdiler. Oteller pahalyd. Onun iin, kumsal kylara kadar inen ve bu adalara bir Akdeniz grn veren amlklarda kamp kuracaklard. Yanlarna kap kaak, ra, yiyecek ve en nemlisi, iecek eyler almalar gerekiyordu. Mustafa, her zamanki ikisi olan biray ne srd. Ama, Fuad kasayla bira tamann ar olacan syleyerek, onun yerine bir ie rak almay nerdi. Mustafa Kemal, bu anason kokulu, keskin Trk ikisini henz tatm deildi. Ama ier imez holand ve ondan sonra rak imeyi alkanlk edindi. Mehtapl bir geceydi. Yemein ve raknn verdii hararetli, romantik duygulara daldlar. evrelerindeki doal gzellik, mis gibi kokan amlar, parltl deniz, yldzl gkyz kendilerinden geirmiti onlar. Heyecandan uykular kamt. Birbirlerine sevgi zerinde hayallerini anlatmaya, iirler okumaya baladlar. Bir ara Mustafa Kemal, 'Fuad, dedi, eer matematiin zerinde durduum kadar iir ve resim zerinde de dursaydm. Harbiye'de, drt duvar arasnda, kapanp kalmazdm. Mehtapl gecelerde, okuldan kap buraya gelir ve iir yazardm. Sabahleyin ortalk aydnlanr aydnlanmaz da resim yapmaya balardm.'

Bunlar geici hayallerdi. Harbiye'nin ilk ylnda genlik hlyalar ve eitli elenceler yznden, kendini derslerine tam olarak veremeyen Mustafa, ikinci ylda canla, bala almaya balad. Zihnini gelitirmeye ve kafasn dolduran dnceleri dzenlemeye alyordu. Balca ilgilendii, hl askeri sorunlard. Ama bir yandan da, bilgi alann geniletmeye balamt. Franszcasn ilerletmeye alyor ve artk Franszca gazeteleri okuyabiliyordu. Manastr'da Fethi'nin tantm olduu Fransz yazarlarn da imdi daha iyi anlayarak ve daha derinine inerek inceleyebiliyordu. Bu eit bozguncu kitaplar rencilere yasak olduu iin, Mustafa Kemal bunlar geceleyin gizlice okurdu. Bunlarla beraber yakn bir ihtillin ncleri olan Namk Kemal'i ve dier aydn dnceli airleri de okuyordu ki, o devirde, bunlarn adlarn aza almak bile byk su saylrd. Okul dnda, Harbiye rencileri ak tartmalar dzenler ve halk iinde konumay talim ederlerdi. Kemal'in nerisi zerine gzel konuma yarmalar da dzenlemeye baladlar. O bir konu seiyor, konuma sresini snrlyor ve sonra saat tutuyordu. Kendisi daha imdiden, dinleyicilerini etkileyip szlerine inandrmakta byk bir beceri gstermeye balamt. Fakat siyaset dnyasnn daha eiinde saylrd. Zihni, henz tam olarak kavrayamad bir sr duygu ve dnceyle uramaktayd. Bunlar. gen bir adamn politik bilincinin gelime sanclaryd. Bu bilin gelitike, Mustafa Kemal'in kiisel tutkusuyla yurt sevgisi, memleketi kurtarp ykseltmek urunda kendisinin bir eyler yapabilecei dncesinde birleti. Mustafa Kemal, memlekette gelimekte olan bir zgrlk hareketinin zorbaln tepkisiyle bastrld bir devirde domutu. zerinde imdi bilgi edinmeye balad Fransz htilli'nden beri Osmanl mparatorluu, ruhani bir Ortaa devletinden ada bir anayasa devleti olmaya doru, ar ve inili kl da olsa, srekli bir geliim gstermekteydi. On dokuzuncu yzylda bu eilim, zaman zaman gzle grlr bir hal ald. Bu da ksmen, aydn bir sultan olan gen Abdlmecid'in inisiyatifiyle 1839'da iln olunan ve halkn haklaryla hkmdarn sorumluluklarn belirten Tanzimat Ferman ve onu izleyen Bat usul reformlarla; ksmen de, 1876'da, daha az ilerici bir sultan olan Abdlhamit'in, aznlklarn karlarn korumak amacyla hareket eden Batl devletlerin basks altnda parlamenter bir anayasay kabul etmesiyle oldu. Sultan Abdlhamit, reform ve yenileme hareketlerini sosyal hayatn baz ynlerinde srdryordu. Ama, siyaset ynnden demokratik bir dzene, uzun sre gz yummasna olanak yoktu. nk mparatorluunu her koldan tehdit eden ykc glere kar bazen delilik derecesine varan bir korku besliyordu. 1877'de Rus Savan bahane ederek Meclis'i datm ve lkeyi baskyla ynetmeye koyulmutu. Bir eit polis devleti kurmu bulunuyordu. Kii, sz ve basn zgrlklerini kknden kazm, geni bir casusluk rgt kurmu ve atalarnn saray olan Dolmabahe'yi brakarak ehrin olduka dnda kalan Yldz Saray'nn yedi, sekiz metre yksekliindeki duvarlarnn gvenlii iinde hkm srmeye balamt. Bu eit bir bask ve onun yarasra gelien ahlk bozukluu karsnda duyulan fke, phesiz erge bir ayaklanma eklinde patlak verecekti. Ama balarda Trk devrimcileri ya baka lkelere kayor, ya da yeralt faaliyetlerine giriiyorlard. Eskiden beri hrriyetin beii saylan Paris ve Cenevre gibi ehirlerde komiteler kuruyor, Bat dnyasn kendi davalaryla ilgilendirmeye alyor, propaganda yazlar yazp basyor ve bunlar yabanc posta kanallaryla gizlice lkeye sokuyorlard. Artk onlara sadece reform da yetmez olmutu. Amalarna ancak ihtillle, Sultan' devirmekle eriebileceklerdi. stanbul'daki hrriyet taraftarlar, almalarn gizli yrtmek zorundaydlar. Onlar da, ayn ihtillci izde yryorlard. Tuhaftr ki, kendisini devirmek iin ilk faaliyete geenler, bizzat Abdlhamit'in yetitirmi olduu sekinler, yani rejimi korumak ve glendirmek iin gelitirdii askeri okullarda okuyan gen rencilerdi. Osmanl mparatorluunda hkmeti devirmek amac gden ilk gizli cemiyet, Askeri Tbbiye-i ahane rencileri tarafndan, Fransz htilli'nin yznc yldnmnde, 1889'da kurulmutu.. 1896'da -Mustafa Kemal'in henz Manastr'da renci olduu srada- bu ihtillciler, bir hkmet darbesi yapmaya kalktlarsa da, baarya ulaamadlar. Elebalarnn hepsi tutuklanp yargland ve mparatorluun uzak kelerine srgne gnderildi. Abdlhamit bylece, Trkiye'deki kanlmaz ihtill hareketini daha on ksur yl iin erteleyebilmiti. Mustafa Kemal, 1902'de temen olarak Kurmay Okulu'na getiinde, politik dnceleri, hzla, daha belirli bir biim almaya balad. Bir zamanlar matematik ve iire kar duyduu hevesle imdi kendini tarih konusuna vermiti. Napolyon zerine ne buluyorsa okuyor ve onu -baz ynlerini eletirmekle beraber- ok beeniyordu. John Stuart Mill'i okuyordu. an 'halk' dncelerine

kaplmaktan, o da kendini alamamt. Birka arkadayla birlikte gizli bir komite kurup elyazsyla bir gazete karmaya baladlar. dare ve siyaset alanndaki ktlkleri aa vurmak amac gden yazlarn ounu, Mustafa Kemal yazyordu. Sonunda bu iler Saray'n kulana kadar gitti. Okul mdr knand ve kendisine sulular cezalandrmas bildirildi. Mdr, Mustafa Kemal'le arkadalarn veteriner blmnn bir okuma odasnda gazetelerinin gelecek saysn hazrlarken yakalad. Ama hogr sahibi bir adam olduu ve ordudaki birok kdemli subaylar gibi o da Sultan' pek sevmedii iin, genlerin yaptn grmezlikten geldi. Sadece derslerini ihmal ettikleri iin hafif bir ceza verdi ve sonunda bunu bile uygulamad. Mustafa Kemal, siyasete kar uyanan bu yeni meraknn meslek eitimine zarar vermesini istemiyordu. Kafas, bir kurmay subay adaynn bilmesi gereken daha byk strateji ve taktik problemleriyle uramak zorundayd. Gece, yatakhanede, arkadalar uyurken o, gzlerini kapamaz ve ge saatlere kadar dnr dururdu. Ancak, sabaha kar uyuyabilirdi. yle ki, sabahleyin kalk borusu ald zaman, nbeti subay onu uyandrabilmek iin drtmek zorunda kalrd. Arkadalar onu hep yar uykuda sanrlard. Sonra anszn derste, Mustafa, hepsinden iki kat daha uyank olduunu ortaya koyard: retmene aprak bir soru sorar, hepsini dnp kafa patlatmak zorunda brakrd. zellikle, gerilla konusuna ok meraklyd. Bir gn, keramete yaklaan bir ngryle snfta, bakente kar Anadolu yakasndan giriilebilecek bir ayaklanma hareketini varsayan bir soru sormutu. 1905 ylnda Kurmay Okulu'nu bitirip yzba ktnda, yirmi drt yandayd. Beyazt'ta oturuyordu; birka arkadayla beraber, komu bir Ermeni evinde bir oda kiralamt. Siyasal eylemlerini orada srdryorlard. Aslnda bu, dertlemekten ve det olduu zere Sultan' ktleyip, imdi bir kitapl dolduracak kadar oalan 'yasak' kitaplar okumaktan ileri gemiyordu. Aralarnda Harbiye'den kovulmu ve gidecek yeri olmad iin yanlarnda barndrdklar bir gen vard. Bu gen, onlar Saray'a jurnal etti ve sonra dzmece bir mektupla yakndaki kahvelerden birine arp orada yakalatt. Mustafa Kemal, Ali Fuad ve yeni yzba km olan iki arkada daha hapse atldlar ve teker teker sorguya ekildiler. Mustafa bu sorgu srasnda, epey hrpaland. Protokol bilen bir insan olan Ali Fuad ise, Sultan'n niformasn giyen bir subaya, Sultan'dan daha aa rtbeli birinin el kaldramayacan ileri srerek ucuz kurtuldu. Sonra Mustafa Kemal, arkadann bu diplomata manevrasn duyunca kendi tecrbesizliine ac ac glecekti. Tutuklu kald Srada, annesi onun bana kt bir eyler gelmesinden ok korktuu halde, kendisi o kadar tasalanmamt. iir yazyor, kaak olarak edindii kitaplar okuyor ve serbest kalnca neler yapacan tasarlyordu. Tutuklular, soruturma sona erinceye kadar, birka ay hapiste kaldlar. Okul mdr, ilenen suun bir genlik yanlndan ileri gemedii tezini savunuyor ve tutuklulara yumuak davranlmasn istiyordu. Sonunda onun gr ar bast ve genler bakentten srlmek kouluyla serbest bkldlar. Edirne ve Selanik'teki kinci ve nc Ordulara atanmalar kararlatrld. Kendi aralarnda bir karara varamazlarsa, hangisinin nereye gideceini tayin iin kur'a ekilecekti. Kemal'in bir iareti zerine, hepsi buna raz olduklarn bildirdiler. Bu kadar abuk karar vermeleri, nceden hazrlanm bir tertip phesi yaratt. Bylece subaylarn birou 'kolay kolay dnemeyecekleri' yerlere srldler. Mustafa Kemal'le Ali Fuad da am'daki Beinci Ordu'ya atanmlard. Mustafa, kaderine razyd. 'Pekl,' dedi. 'Biz bu le gider ve orada yeni bir devlet kurarz,' Hemen vapurla yola ktlar ve iki ay kadar sonra Beyrut limanna vardlar. NC BOLM

Kta Hizmeti MUSTAFA KEMAL, bylece, subaylk mesleinin ilk dnemine balam oldu. Bir svari alaynda yzba olarak balca grevi, ktasnda bulunan, fakat onun modern askeri okullarda grd eitimi paylamam olan teki subaylara, kendi askeri bilgilerini aktarmakt. Bu ie ciddiyetle sarld ve retmenlik konusundaki sevgi ve yetenei sayesinde, kolayca baar salad.

Ali Fuad'la Mustafa Kemal, bir sre birlikte bulundular. Sonra Fuad, zel bir grevle, o sralarda Trk egemenlii altnda pek ad san anlmayan, Gney Arabistanl bir kabile eyhi olan bni Suud'un yanna gnderildi. Mustafa Kemal'i de yanna almak iin bavuruda bulundu, fakat bu istei kabul edilmedi. Tarih bylece bir frsat karm oluyordu. Birbirini andran yollarda ykselmeleri alnlarnda yazl olan bu iki insan, hibir zaman karlaamayacaklard. Beinci Ordu'nn grevlerinden biri de, Drzleri denetim altnda bulundurmakt. Kkenleri bilinmeyen ve kendilerine zg gizli bir dinleri olan, bu bana buyruk, zgr kavim, am'n gneyindeki dalk Havran blgesinde yayordu. Uzun sre Trk egemenliine kar koymular, fakat on yl kadar nce dize gelerek, Osmanl ordusundaki askerlik grevlerini, yalnz kendi blgeleri iinde yapmalarna izin verilmesi kouluyla yerine getirmeye ve vergi demeye raz olmulard. kan karklklar bastrmak iin, arada, Havran'a asker gndermek zorunluluu beliriyor, bu da, Osmanl subaylar iin bir yama vesilesi oluyordu. Mustafa Kemal bir gn, alay Havran'a gitmek zere emir ald halde kendisine byle bir emir gelmediini grnce hayret etti ve ortada bir eyler dndn ilk olarak sezinledi. Amirine, blk komutan olarak birliinin banda gitmesi gerektiini syleyerek itirazda bulundu. Ama komutan kaamakl cevap verdi: Kemal henz staj dnemindeydi, kararghtan ayrlmas doru olmazd. Mustafa Kemal'in tepesi att. Besbelli iin iinde eski subaylarn, Kurmay Okulu'ndan yeni km subaylardan gizli tutmak edikleri bir eyler vard. Kendisi gibi, bu harekta katlmaktan alkonmu Mfit(1) adnda bir subay arkadayla beraber ald emre kar geldi ve bir erke kynn yaknlarnda konaklam olan birliine gitti. adrlar olmad iin, o gece er adrlarnda yattlar. (1) Sonradan Ankara'da milletvekili olan Mfit zde. Mustafa Kemal, ertesi gn, kendi yerine geirilmi olan subay grd. Bu subay ona, nceki tecrbelerinden tr kendisinin buraya, 'zel grev'le gnderilmi olduunu anlatt. Bununla beraber, Kemal sonradan kimseye bir ey sylememeye sz verirse, onlarla birlikte gelmesine izin verebilirdi. Neler olup bittiini anlamak isteyen Mustafa Kemal, adama sz verdi. rendii de u oldu: Askerler, denmesi gecikmi vergileri toplamak bahanesiyle, halktan para szdrmaya alyor, olmazsa evleri ve kyleri yama ediyorlard. Mustafa Kemal, byle bir ie karmay reddetti. Vicdanl bir gen subay olarak, Drzleri gzellikle idare etmeyi daha uygun buluyordu. Bir kyde, halk, kendisiyle arkadann oraya yama iin deil, yardm iin gelmi. bulunduklarna inandrmay baard. Kyn ileri gelenlerinden birisiyle derhal bir anlamaya vard. Adam, Mustafa Kemal'in dediklerini yapmaya razyd. Ama, zerlerine zulm ve yama iin asker yollayan Osmanl Devletinin istediini yapmay reddetti. Bir baka kyde ise, bir Osmanl binbasn tehlikeli bir durumda buldu ve tam vaktinde yeliti. Uzun bir konumadan sonra kyller onun iyi niyetine inanarak binbay salvermeye raz oldular. Mustafa Kemal bu eit olaylarla dikkati zerine ekiyor, yeni yetimi subaylarda kendisine kar sayg, eskilerdeyse kuku uyandryordu. Eski tip bir Osmanl subay, Sultan'n kendisinden beklediini yerine getirmek kouluyla, kendi karlarn gzetmekte serbest olduunu dnr ve hesap vermek zorunluluu duymazd. Askerliin eitim, taktik ve modern teknikler konusunda ilerleyebilmek amacyla, bilime dayanan bir meslek olarak ele alnmas gerektiine kafas pek yatmazd. Bu eit bir subayn gznde, bu Harbiye mezunu genler, kuku ile baklmas gereken birer zpkt saylyorlard. Mustafa Kemal, stanbul'a gnderilmek zere hazrlanan iirilmi raporlara itiraz etmeye balad. 'Zafer' diye nitelendirilmi bir hareketin aslnda hi de yle olmadna dikkati ekti. Dman kendi isteiyle geri ekilmiti. Komutan, onun saflyla alay elli: 'Sen henz cahilsin. Sultan Efendimizin ne istediini anlayamyorsun.' Mustafa Kemal: 'Ben cahil olabilirim,' diye cevap verdi. 'Ama Padiahmz cahil olmamaldr ve sizin gibilerin ne olduklarn anlayabilmelidir.' Durzi kylerinden yama edilen ganimetlerin bllmesine sra gelince, yal subaylar, Muslafa Kemal'le Mfit'e de pay ayrdlar. Mfit'in tereddt ettiini grerek ona dnd ve sordu: 'Sen bugnn adam m olmak isliyorsun, yoksa yarnn adam m?'

'Elbette ki yarnn adam.' 'yleyse sen de benim gibi bu paray kabul etmeyeceksin.' Mustafa Kemal bu szlerle, dncelerini aklam oluyordu. Kendini de bu adan grmeye balamt. O, evresindeki bu ii gemi yaratklar gibi, eski devir adam deil, gelecein insanyd. 'Zamane adam,' k halindeki bu mparatorluun beceriksizliini, ve ahlk bozukluunu benliinde canlandran insand. Bu gibilerin davranlar karsnda Mustafa Kemal, bir 'ahlk'dan ok, bir 'gereki' olarak irkiliyordu. Bunlar sadece ahlk d deil, daha kls, artk ie yaramaz hale gelmi usullerdi. Drzler'i yola gelirmek, mparatorluu kurtarmak gibi iler, bugn iddet, bask ve rvelle baarlamazd artk. Daha bilimsel bir yoldan, ustalk, diplomasi ve akl kullanarak zmek gerekti bu sorunlar. am, bu 'Yarnn nsan' zerinde bir baka ynden de derin bir etki brakacakt. Mustafa Kemal, mrnde ilk olarak hl Ortaa karanlnda yaamakla olan bir ehir gryordu. imdiye kadar tand Selanik, stanbul ve son olarak Beyrut, hep kozmopolit yerlerdi; ada bir uygarln eitli konfor ve elenceleriyle canl ehirler. Oysa kutsal bir Arap kenti olan am, bir ahret ehriydi. Karanlk bastktan sonra dolat sokaklar, bombo ve sessizdi. Evlerin yksek duvarlarndan ve kafesli pencerelerinden dar ne ses, ne soluk szard. Sonra bir gece Mustafa Kemal, bir kahveden alg sesleri taln duyarak at. Kapdan baknca ierisinin Hicaz demiryolunda alan talyanlarla dolu olduunu grd. Mandolin alp ark syleyerek, karlar ve kz arkadalaryla dans ediyorlard. Mustafa Kemal oraya, srtndaki niformasyla giremezdi. Ama, iinden gelen davrana uyarak, hemen eve dnd, stn deitirip geri geldi ve talyanlarn sevinli ve snrsz elencelerine katld. Bunun dnda her ey karanlk iinde ve hava, gericilik, bask ve derinden derine ikiyzllkle doluydu. Mustafa Kemal, milletinin gerek dmannn, sadece yabanclar olmadn arlk anlyordu. Trklerin, btn saldrganlklarna ramen, yabanclardan renecekleri bir eyler vard. Gerek dman kendi aralarndayd: Onlar, baka milletlerin yrd kl yoldan alkoyan, gelimeleri nleyen, bask altnda tutan softalk ve yobazlk, Mustafa Kemal'in grne gre Osmanl mparatorluu, Mslman olmayanlarn cennetin btn nimetlerinden yararlandklar, Mslmanlarn ise cehennem azab ekmeye zorlandklar bir yerdi. Burada, am'da, Mustafa Kemal kendini zindanda gibi gryor, nne set eken parmaklklar ykp, bu l toplulua hayat vermek istiyordu, Bunun tek yolu siyasal eyleme girimekti. Bir gn iki subay arkadayla arda dolayordu. Bir dkknn nnde bir masa ve birka sandalye grp oturdular. Dkkn sahibi, onlar Arapa deil de Trke olarak selmlamt. Mustafa Kemal merakland. eri girdi. Bir masa zerinde felsefe, sosyoloji ve tp konusunda Franszca kitaplar grd. Dkkncya, 'Siz esnafmsnz,' diye sordu, 'yoksa filozof mu?' Adam, 'Esnafm ama okumay severim,' dedi, 'hele zgrlk edebiyatn.' Sonra stanbul'da, ihtillci hareketlerin beii saylan Askeri Tbbiye'de okuduu srada bozguncu giriimlerinden tr hapse atldn, ardndan da srgne gnderildiini aklad. Ad Hac Mustafa'yd. Mustafa.Kemal'le arkadalarn, birka gece sonras iin evine ard. Mustafa Kemal yanna Mfit'i ve kendi siyas dncelerine katlan iki subay arkadan daha alarak gitti. Ev dar, karanlk bir sokaktayd. Hac Mustafa kapy saknarak at. Gelenleri ieri almadan, kim olduklarn iyice grmek iin elindeki gaz lambasn kaldrp bakt. eride, hepsi de ekinmeden konumaya baladlar. Hac Mustafa oktandr gizli bir siyas dernek kurmak istemi, ama gvenecek arkada bulamamt. Mustafa Kemal'le arkadalarndan ikisi ona yardm etmeye sz verdiler. ncs ise, 'Kalbim sizinle beraber, ama ben oluk ocuk sahibi adamm, benden faal yardm beklemeyin,' dedi. tekilerin de istei zerine onlardan ayrld. Kalanlar ge saatlere kadar konutular. Gen subaylar 'htill uruna can vermek' gibi isteklerle comaya balamlard. Gereki Mustafa Kemal, onlar bu ryadan uyandrd. Sert bir kla, 'Amacmz lmek deil, ihtilli baarya ulatrmak ve dncelerimizi gerekletirmektir. Bunlar halka benimsetmek iin de, yaamak zorundayz,' dedi. Bylece, 1906 ylnn gznde, Vatan adnda gizli bir cemiyet kurdular. Bunun nemi, bundan sonra kta hizmetindeki subaylar arasnda kurulacak olan eitli ihtill hcrelerinin ncs oluudur.

htill, artk stanbul'da Padiah'n casusluk alar arasnda deil, ancak burada, ktada geliebilirdi. Mustafa Kemal, szde askeri grevle gittii Yafa, Kuds ve Beyrut'ta cemiyetin ubelerini kurdu. Ama bu ehirler anavatandan ok uzaktayd. Buralar, genel akn dnda kalm bir yer, stelik bir Arap diyaryd ki. bir Trk ihtillinin bu topraklar halkndan toplu destek grmesine olanak yoktu. Bu hareketler subaylar arasnda kalmaya mahkmdu. htill iin en belirli merkez yine Makedonya'yd. D dnyaya daha yakn olduu iin. yeni dncelere de daha ak olan Makedonya'da yabanclarn her yerde hazr ve nazr olular, bir yandan milliyetilik duygularn krklyor, bir yandan da bu duygularn daha rahatlkla yaylmasn salyordu. Saray otoritesinin zayflam oluu, hareket serbestliini kolaylatrmaktayd. yl nce bu vilyete birtakm reformlar sokmak isteyen Avusturya ve Rusya. Rumeli'de yabanc subaylarn ynetimi altnda bir jandarma tekilt kurulmasn Trklere kabul ettirmilerdi. Bu yzden Sultan'n gizli polisi, Selanik'te, stanbul'daki kadar etkili olamyordu. Mustafa Kemal ne yapp yapp Selnik'e gitmeyi kafasna koymutu Yafa komutan, onun szde izinli olarak ayrlmasna gz yumdu. Yokluu dikkati ekerse, komutan, ona hemen haber uuracakt. Mustafa Kemal. Msr zerinden Pire'ye ve oradan da bir Yunan gemisiyle Selnik'e gitti Sivil giyinmiti. Dikkati ekmeden karaya kabildi. Kendisini bir arkada karlamt. Doruca annesinin evine gitti. Zbeyde Hanm onu grnce, hem ok sevinmi, hem de tellanmt. Mustafa nasl olur da Padiah Efendimizin emirlerine aykr olarak buraya gelmeye cesaret ederdi? Mustafa Kemal, 'Gelmem gerekiyordu, geldim,' diye cevap verdi. 'Padiah Efendimizin aslnda ne denli gsz olduunu da sana gstereceim, ama daha sonra,' O gn evden hi dar kmad. Akam olunca, kendisini Selnik'e gelmeye tevik etmi olan kr adnda ileri dnceli bir topu paasnn evine gitti. Paa onu karsnda grverince ard ve mevkii dolaysyla kendisine fiili bir yardmda bulunamayacan bildirdi. Ancak, ona engel de olmayacak ve giriecei ileri hogryle karlayacakt. Sadece, kendisini iin iine kartrmamasn diliyordu. Mustafa Kemal istenilen sz verdi ve yine annesinin evine dnd. Paann tutumuna ok can sklmt. Gece ge, vakitlere kadar uyuyamad. Ne yapacana, nereye gideceine, ie nereden balayacana karar veremiyordu. Sabahleyin niformasn giyerek karargha gitti. Burada Asker Rtiye'den tand bir kurmay albay grd. Kim olduunu hatrlattktan sonra, yurtsever bir adam olduuna inand albaya, iinde bulunduu durumu anlatt. Albay, ona yardm etmek iin bir yol dnd. stanbul'a yazmasn ve birliinin adn bildirmeden, sadece Genelkurmay kadrosundan bir yzba gibi, hastalk izni istemesini syledi. Bu ilemin yrmesine kendi yardm etti. Bu hile, umduklar sonucu verdi ve Mustafa Kemal, drt aylk bir hastalk izni kopard. Bylece Selanik'te kalp serbeste dolaabilecekti. Yine de, bata karlat aksiliklere can sklm ve kendi gibi dnen subaylar arasnda bile, plnlarna pek uymayan akmlar sezmi olduu iin ihtiyat elden brakmyordu. Bununla beraber, drt ay iinde, Selnik'te, am'daki Vatan Cemiyetinin bir kolunu kurmay baard. Cemiyetin ad imdi Vatan ve Hrriyet olarak geniletilmiti. Yarm dzineyi bulan yeleri arasnda eski okul arkada air mer Naci'yle asker okul retmenlerinden iki subay vard. Toplantlar bunlardan birinin evinde yaplyordu. Bu, mzik seven, flt alan, arkadalarn srtnda Japon pijamasyla karlayan bir adamd. En sonunda bir gece, hrriyet davasna ilk ballk yeminini etmek zere burada toplandlar. Duruma uygun birka kahramanlk sylevinden sonra Mustafa Kemal bir kartn zerine not ettii, cemiyetin ilkesini okudu. Arkadan bir tabanca karlp ortadaki masann zerine kondu. Osmanl geleneindeki gibi, Kur'an ya da subaylk erefi zerine deil, bu tabanca zerine yemin edilecekti. Bu, onlarn htille ballklarn ve gerekirse silha sarlmak kararlarn belirtiyordu. Teker teker tabancay perek and itiler. Sonra Mustafa Kemal, 'Bu silah kutsal oldu artk,' dedi. 'yi saklayn. Bir gn bana verirsiniz.' Bu arada Mustafa Kemal'in Yafa'daki grevinin bandan ayrlm olduu stanbul'a duyurulmu, yakalanmas iin Selnik'e emir verilmiti, Bir arkadann uyars zerine, Selanik'ten ayrlarak Yafa'ya dnd. Kamasna yardmc olan komutan onu karlad ve hemen Biraba ehrine yollad. Buraya, ngiliz-Msr hkmetiyle Akabe liman konusunda kan bir anlamazlk zerine, Trk haklarn korumak amacyla bir snr kuvveti gnderilmi bulunuyordu. stanbul'un, Mustafa Kemal'in

hareketleri konusunda at bir soruturmaya cevap olarak dzenlenen raporda, Yzba Mustafa'nn aylardr Akabe blgesinde olduu belirtildi. Selanik'teki subay bir baka Mustafa olsa gerekti. Osmanl krtasiyeciliinin labirenti dosyalar rasgele tutulur ve birbirinin ayn olan isimler de ayrt edilemezdi. Bu kargaalk iinde byle bir hikye rahata yutturulabilirdi. Akabe Trklerin elinde kald. Mustafa Kemal de am'a dnd. imdi, 'srgn' cezasnn kaldrlmasn salamak iin gayet akll uslu hareket etmeye balamt. Zaman gelince kolaas (yzba) rtbesine ykseldi ve am'daki Kurmay Heyetine gnderildi. 1907 ylnn gznde de, umduu gibi, Rumeli'deki nc Ordu emrine verildi. Ama oraya geldikten sonra ktaya deil, Selanik'teki Genelkurmaya atand. DRDNC BOLM

'Jn Trk' Devrimi MAKEDONYA iin iin kaynyordu. Kafas ileyen herhangi bir Trkn, mparatorluun paralanmak zere olduunu sezmemesine imkn yoktu. Her yerden 'Makedonya, Makedonyallarndr,' barmalar ykseliyordu. Ortalk, Rus ve Avusturya casuslaryla doluydu. Bulgarlar aslnda tedhii etelerden baka bir ey olmayan 'komitac' ordusuyla devlet iinde devlet gibi gl bir yeralt rgt kurmu, bombalar ve terr olaylaryla her yana dehet sayorlard. Snrlarda gvenlik diye bir ey kalmamt, Rum, Bulgar, Srp ve Arnavut eteleri birbirleriyle ve Trk makamlaryla durmadan atmaktayd. Byk devletler ise, cesedi didikleyip blmek iin evresinde gittike yaklaarak dnp duruyorlard. Bu le kargalar lenine sonradan bir 'davetsiz misafir' daha katlmt: Drang nach Osten (Dou'ya bask) amac gtmekte olan Alman mparatorluu. Bismarck, ngiltere'de Disraeli'nin dmesinden ve yerine Yunan dostu, Trk dman Gladstone'un gemesinden yararlanarak, Abdlhamit'e, Mareal Von der Goltz bakanlnda bir askeri heyet gndermi; arkadan da Kayzer, Sultan'a, ok grlt koparlan resm bir ziyarette bulunmutu. Doru drst bir siyaset gdecek yerde, hileye bavuran Abdlhamit, btn kozlar birbirine kar oynuyor, yabancy yabancya, Trk' Trk'e kar kullanyordu. Rumeli'deki hafiyelerinin saysn artrmt. imdi Selanik'te, bunlarn krk bini bulduu syleniyordu. Hristiyan aznlklar, hi olmazsa, yabanc devletler tarafndan korunuyordu. Trkler ise, kendi snrlar iinde baskya urayan bir aznlk gibiydiler. evrelerinde bir kurtulu aresi aryorlard. Grne gre, tek umut, Trk ordusunun gen subaylarndayd. htill hareketi bylece glenmekte ve hzla genilemekteydi. mparatorluun her yerinde kollar kuruluyor, zgrlk ve kurtulu dncelerini btn halk tabakalar arasna yaymakla grevli propagandaclar yetitiriliyordu. htill hareketi, 1907 sonunda, Mustafa Kemal'i geride brakm bulunuyordu. Selnik'e dnnce, Suriye'deki 'srgn' cezasnn kendisini hareketin liderleri arasna katlmaktan alkoymu olduunu ac ac farketli. Kendi dar ereveli Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, ttihat ve Terakki Komitesi diye anlacak olan daha geni bir rgtn gelimesiyle, glgede ve geride kalmt. Lider aday yeler arasnda, o zaman postanede alan Talt ve albay olan Cemal vard ki, ikisi de sonradan iktidarn st basamaklarna kadar ykseleceklerdi. Bu cemiyette, Mustafa Kemal'in Ali Fethi'den baka pek arkada yoktu. Talt'n giriimiyle, Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, bu kendinden byk grupla birleti ve ad artk tarihe karm oldu. Selnik'in tedenberi gizli cemiyetler dourmaya uygun bir siyasi havas vard. ok eskiden de burada Aziz Paul'n ardndan Hristiyanl kabul edenler, Neron'un zulmnden kamak iin gizli olarak rgtlenmilerdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti de, Farmasonlarn binalarndan ve tekniklerinden bol bol yararlanyordu, Giri treninde aday ye, gzleri balanarak pelerinli ve maskeli kiinin huzuruna alnyor ve memleketi kurtaracana, cemiyetin emirlerini tutacana -ki bunlarn arasnda, verdii lm cezalarn yerine getirmek de vard- srlarn ele vermeyeceine hem Kur'an, hem de kl stne yemin ediyordu. Bu eit maskaralklar, Mustafa Kemal'in yaradlna aykryd. Zaten nceden sadece tabanca stne and imiken, bu yeminin iine din kartrlmas sinirine dokunuyordu. Ama u srada htillcilerle iyi kt geinmekten baka yapacak ey yoktu. Onlarsa Mustafa Kemal'i inat, kendini beenmi ve atlgan bulduklar iin pek sevmiyorlard. Makedonya demiryollarnn denetlenmesi ii de, Mustafa Kemal'in kurmaylk grevleri arasndayd. ttihatlar bu grevin, Selanik dndaki propaganda almalar iin yararl olaca bahanesiyle, onu yanlarndan uzaklatrdlar. Srbistan ovasnn kenarnda skp'e kadar Vardar boyu Mustafa Kemal'in blgesi haline geldi. stediini yapamamann azab iinde kvranmakla beraber, kendi

nderlik yeteneine gn getike daha ok inanmaya ve evresine kk bir grup toplamaya balamt. Arkadalaryla kahvelerde ya da annesinin evinde buluarak gece ge saatlere kadar oturuyor ve konuup planlar kuruyorlard. kinci kez dul kalm olan Zbeyde Hanm, kz Makbule'yle birlikte oturmaktayd. Ana kz, Mustafa'nn bozguncu almalarna artk boyun emilerdi ve bu gece toplantlarnda ihtillcilere kendi elleriyle kahve piiriyorlard. htill hareketi gitgide gelimekteydi ama henz tam anlamyla olgunlamamt. Olaylarn vakitsiz patlak vermesine uluslararas durum neden oldu. ngiltere Kral Yedinci Edward'la ar kinci Nikola, Baltk denizinde birtakm nezaket grmeleri yapmlard. ttihatlar bunu, ngiltere' nin Trkiye'ye kar siyasetinde kt bir deime olduu eklinde yorumladlar. Henz Trakya ve Anadolu'daki subaylar kendilerinden tarafa ekekebilmek iin zamana ihtiyalar olmakla beraber, artk ellerini abuk tutmalar gerekiyordu. nk Abdlhamit de uyanmaya balamt. Aka faaliyete girierek Selnik'e soruturma heyetleri gnderdi. ttihatlar ilk heyetin bakann vurup yaraladlar. kincisi, rvet ve uzlama yolunu daha uygun buldu. Cemiyetin baz yeleri, birtakm dl ve terfi vaatleriyle stanbul'a arlmlard. Bunlarn arasnda, Cemiyetteki durumu pek o kadar nemli olmayan Enver adnda bir gen binba vard. Enver, ary dinlemeyerek daa kt ve bir direnme hareketi hazrlamaya balad. 4 Temmuz 1902'de Arnavut asll, tecrbeli bir eteci olan Ahmet Niyazi adnda bir yzba, yanna Manastr kararghndaki taraftarlarn da katarak onu izledi. Cemiyet ileri iin o dolaylarda bulunan Ali Fuad, yanna bir mfreze er alarak Niyazi'nin yardmna kotu ve ona, amacn aka iln etmesini syledi. Niyazi, isyan halinde olduunu Sultan'a bir telgrafla bildirdi. Cemiyet de 1876 Anayasasnn geri getirilmesini isteyen bir bildiriyle ortaya kt. Padiah hemen Anadolu'dan Rumeli'ye asker gnderdiyse de, bunlarn bandaki subaylar da isyanclardan yana getiler. Abdlhamit, yenilmi olduunu anlamt. ki gnlk bir tereddtten sonra -ki bu arada mneccimbasna dant sylenir- Cemiyetin ltimatomunu kabul etti. ttihatlar istekleri reddedilirse, stanbul'a yryeceklerini ve onu tahttan indirip yerine kardeini geireceklerini sylemilerdi. ray Devlet'in sabaha kadar sren bir toplantsndan sonra Abdlhamit, bir kuak nce kaldrd Anayasay geri getirmeyi kabul etti. 24 Temmuz'da aklanan bu haber, btn imparatorlukta byk bir sevin yaratt. Niyazi askerleriyle beraber, 'Hrriyet, Uhuvvet, Msavat, Adalet' yazl sancaklarla sslenmi olan Manastr'a girdi. Ama siyasetten pek holanmad iin ok gemeden memleketi olan Arnavutluk dalarna ekildi. Beri yandan gen ve gsterili Enver, Selanik'teki Olimpos Otelinin balkonundan muzaffer bir tavrla halk selmlyor ve mthi bir kalabalk tarafndan gnn politik kahraman olarak alklanyordu. Halka keyfi idarenin artk sona erdii ve bundan sonra din ve rklar ne olursa olsun, btn vatandalarn Osmanl olmaktan eref duyarak, birarada karde gibi yaayacaklarn bildirdi. Enver'in dedikleri, sevin sarholuuyla dolu ilk gnlerde gerekleir gibi oldu. Mslman hocalar, Hristiyan papazlar, Musevi hahamlar, yollarda kucaklap, kolkola geziyorlard. Trk kadnlar peelerini yrtp attlar. Hapishane kaplar ardna kadar ald. eride yalanp gitmi siyaset sulular, gnee kar gzlerini krptrarak dar ktlar ve artk yzlerini bile unutmu olduklar hsm akrabalaryla kucaklatlar. Aubrey Herbert'in deyiine gre stanbul, 'bir gl gibi panldyor ve heyecandan titriyordu.' Halka durmadan sylevler veriliyor, demokrasi ilkeleri aklanyordu. Henz ne olduu pek bilinmeyen byl 'Merutiyet' kelimesi herkesin aznda dolayor ve sanki cennet vaat ediyordu. Bylece yeni bir a almt. Mustafa Kemal'in bu ok nemli olaylarda bir rol olmamt. Selanik'teki okul balkonunda, Enver'in arkasnda silik bir siluet gibi duruyordu. Enver'inse hrriyet kahraman olarak sivrilmesi az ok rastlantyd. Bununla birlikte o da bu role yarayordu. niformas iinde t gibi narin, zarif ve prl prl, o bakml byklar ve keskin selm allaryla halkn gznde, yakkl gen Trk subaynn tam bir rneini canlandryordu. Yrekliliine diyecek yoktu. Dman atei altnda bile istifini bozmadan askerlerinin nnde yrrd. Kendini beenmi olduu iin halkn o hayranlk gsterilerinden byk haz duyar, bir aynann nnden geerken gz ucuyla kendine bakmadan edemezdi. Dindard, savaa girerken koynundan Kur'an' eksik etmezdi. kisi, sigaras yoktu. zel yaay da lekesizdi. Sarayn ahlkszlk ve dklne kar ynelmi olan bir ihtill hareketinin burjuva duygularn tam okayacak bir ey. Ama bu, ayn zamanda romantik bir ihtilldi ve Enver de onun istedii gsterili romantik hayali canlandryordu.

Karakterinin hemen her ynyle Enver'in tam kart olan Mustafa Kemal ise, onu, ans eseri kahraman rolne frlatlm bir kukla olarak gryordu. Olimpus Otelinin balkonundaki gsteriden sonra Kristal gazinosuna gitti. Orada, htill erefine kadeh kaldrp Enver'i gklere karan subay arkadalarn buldu. Sinirlenerek, 'Ne bu, hep Enver'i vyorsunuz!' diye sylendi. 'Enver de Enver; Enver'den baka bildiiniz yok. Onu bu kadar yceltmek iyi bir ey deil.' Subaylardan biri, 'Enver'i kskanma,' dedi. 'Hrriyet iin daa kt o. Elbette verim.' 'Niin kskanmayaym? Ben de orta halli bir ailenin evldym. Anlamyor musunuz? Bulun bu vg ve sylevler sonunda yle maracak. kendini yle beenmeye balayacak ki, lkenin bana bel kesilecek,' Evet. Mustafa Kemal, Enver'i kskanyordu, ama kendi yeteneklerine, ondan stn olduuna sarslmaz bir inanc olduu iin. Yoksa onun askerlik bakmndan deerini vmekten geri kalmazd. Ama, Enver'in kendinden beklenecek ileri yapabilecek kratla bir adam olmadn ilk batan grmt. Gerekten de ok gemeden glkler birbirini kovalamaya balad. Jn Trkler diye anlan subaylarn yurtseverlikleri tartlamazd, ama siyaset bakmndan tecrbeleri, daha dorusu belirli bir siyasetleri yoktu. htilalin tek amac Abdlhamit'i dize getirmek ve her derde deva saylan o ilc, yani merutiyeti elde etmekten ibaret kalmt. Bunun dnda onlarn yapt aslnda tutucu bir devrimden baka bir ey deildi. Ardnda herhangi bir ideoloji ya da program yoktu. Osmanl mparatorluunun kar karya bulunduu temel sorunlar anlalp incelenmi deildi. ada dnyay etkileyen milliyeti akmlar gremeyen ve ruha emperyalist olan Jn Trklerin istedii, sadece atalarnn mparatorluunu daha liberal bir bilimde srdrebilmekti. ttihatlarn getirdikleri rejimi bundan ncekilerden ayran en nemli nokta, Anayasa gvenlii altnda olmasyd; halka ttihat (Birlik) ve Terakki (lerleme) vaat ediyordu. Birlik; yani hangi rk ve dinden olursa olsun, btn vatandalara ayn hak ve grevlerin tannmas. lerleme; yani eitim, renim ve ekonomi alanlarnda gelimeler. Ve Fransz hlilli'nin ilkeleri olan 'zgrlk, Eitlik ve Kardelik' sloganna eklenmi olan Adalet. Ama, Trkler yine Osmanl kalacaklard. Bamszlk iin sabrszlanan Hristiyan aznlklarna sunulan tek ey, bir Trk devleti iinde ayr dinden zgr birer vatanda olabilme hakkyd. Buna kar gsterilen tepki hzl oldu. htill, Jn Trklerin umduu gibi, mparatorluun zlmesini nleyecei yerde, hzlandrmaya yarad. Bu tepki, aslnda bir Balkan kar-devrimi niteliindeydi. Merutiyetin zerinden daha ay bile gemeden, Bulgaristan, bamszln iln edecek; ayn hafta iinde Avusturya, Bosna-Hersek'e el koyacak ve Girit, Yunanistan'la birlemeye karar verecekti. Avusturya'nn Berlin Antlamasn hie sayan bu hareketi, uluslararas kurallarn tek tarafl bozulmasyd ki, Sir Edward Grey, bunu izleyen 'Avrupa'nn anari a'n bu olaya balamaktadr. Mustafa Kemal, olaylardaki karkl btn plaklyla grebiliyordu. Yeni idareyi aka eletiriyordu. Hemen her gece. ocukluundan beri alk olduu Selanik kahvelerinde subay arkadalaryla oturuyor, iip konuuyordu. htillden sonra btn yasaklardan kurtulmu olan Olimpus ve Kristal gazinolar, kaldrmlara, hatt caddelere doru tam ve masalar tramvay raylarna kadar yaklamt. Deniz kysnn br ucunda, btn koyu tepeden gren ve akam rzgrn alan yuvarlak Ortaa kulesinin dibinde de Beyaz Kule diye yeni bir gazino almt. Burada konuma sesleri, sokak satclarnn yaygarasna ve kalabalk mermer masalardan ykselen domino ve tavla akrtlarna karrd. Mustafa Kemal'in keskin sesi, bunlarn arasndan ykselerek, evresine aklkla yansrd. Gl bir ekilde tartr, kendine kar kanlar mat ederdi. ttihatlar aka ve szn saknmadan yeriyordu. htill yaplm ve merutiyet iln edilmi olduuna gre, ttihat ve Terakki Komitesine artk ne gerek vard? Bu Mustafa Kemal de can skyordu artk. Bir grev uydurup Selanik'ten uzaklatrlmas gerekiyordu, hem de bu sefer skp'ten filn daha da uzaklara. Bu srada bir frsat kt. Trablus'taki Cemiyet temsilcisi oradan ayrldktan sonra karklklar olmutu. Kendisinin bulunmad bir toplantda, durumu gzden geirmek, ttihat ve Terakki adna gereken nlemleri almak zere Trablus'a gnderilmesi kararlatrld. Mustafa Kemal bu karar duyunca ardndaki nedenleri hemen sezdi. Anlalyordu ki, dmanlar Trablus'u onun gerek olmasa bile, siyas mezar olarak semilerdi. Buna ramen o, deta bir meydan okuyu olan bu neriyi kabul etmeyi uygun buldu ve

gereken paray aldktan sonra, Kuzey Afrika'ya giden bir gemiyle yola kt. Yolda gemi Sicilya'da bir limana urad. Mustafa Kemal bir yol arkadayla beraber kyya kt ve arabayla bir gezinti yapt. Yolda ocuklar, balarndaki fesleri alaya alarak zerlerine limon kabuu attlar. Mustafa Kemal'in milli gururunun incinecei umulabilirdi. Ama yle olmad. Aksine, o urad hakarete kzaca yerde, o andan sonra bandaki festen -Osmanl itibarnn bu sokak ocuklarna bile maskara olan sembolnden nefret etmeye balad. ttihat ve Terakki'nin, henz Araplar ve daha da gerici olan Trkler zerinde tam otorite salayamam olduu Trablus'ta, Mustafa Kemal dmanca bir hava ile karlat. Cemiyet temsilcisi olarak, nce blge komutan olan paann dostluunu kazanmas gerekiyordu. Bu ii, paayla kahve itikleri srada, tehditle diplomasiyi birarada kullanarak baard. Birtakm Arap isyanclarnn kendisini ele geirmeyi tasarladklarn renince, hi ekinmeden, isyanclarn karargh olan camiye gitti. Elebalarna, hkmetin ikyetlerini dikkate alacana sz verdikten sonra avludaki kalabaln nnde sz ald. Onlar, din kardelerim diye selmlayarak, uzun, ateli bir konuma yapt ve yeni rejimin gcn vmekle beraber bu gcn sadece onlar korumak uruna kullanlacan srarla belirtti. Bu szler dinleyenleri etkilemie benziyordu. Ama kurnaz bir adam olan Arap eyhi onu artt ve: 'Sen kimsin, ne gibi yetkilerin var?' diye sordu. Mustafa Kemal cebinden, Cemiyetin vermi olduu yetki mektubunu karnca eyh gld ve kendi cebinden, buna benzer belge karp gsterdi: bunlar daha nce gelen ve gelir gelmez hapse atlan temsilcilerin itimat mektuplaryd. Mustafa Kemal, taktiini hemen deitirdi. 'stersen bu kd al, yrt,' dedi. 'Benim kda ihtiyacm yok. Dorudan doruya seninle konumaya gelmi bir adam say beni.' eyh, 'yleyse seninle konuabilirim,' dedi. Ve sonunda teki tutuklunun da serbest braklmas konusunda anlatlar. Selnik'e dnmeden nce Mustafa Kemal, Bingazi'ye de urad. Burada Mansur adnda gl bir Arap eyhinin, Trk ynetimine kafa tuttuunu grd. Mansur, idarecileri kukla gibi oynatyor, onlara her istediini yaptryordu. Mustafa Kemal, bu sefer, daha sert hareket etmek gerektiine karar verdi. eyh kendilerini ziyarete geldii zaman, hemen saldrya geerek onu tehditle kank olarak azarlad. Sonra da, blgenin komutanm, btn askerleri bir denetleme iin klada toplamasn syledi. teki subaylar, bu denetlemeyi kusur bulma bahanesi sanarak, itiraz edecek oldular. Mustafa Kemal, vg szleriyle onlarn phelerini yattrd. Sonra kendilerine ufak bir piyade talimi yaptracan syledi. Subaylar buna raz oldular. Mustafa Kemal onlara talimat verdi: Bingazi dorusunundaki bir piyade alay soldan gelen bir dmana kar yryor; o srada, sa taraftan yaklaan daha gl bir dmana kar koymak iin dn yapma emri alyor. Bu hareket, kimsenin phesini ekmeden yapld ve son hedefin eyh Mansur'un evi olduu ortaya kt. Ev bir anda sarlmt. erden eli beyaz bayrakl bir adam karak teslim olduklarn syledi. Mustafa Kemal, Mansur'un gelip kendisiyle grmesi kouluyla kuatmay kaldrmaya raz oldu. Bu grmede de yeni rejimin niyetlerini ve devrim programn eyh'e anlatt. eyh, koynundan bir Kur'an kararak: 'Halife Efendimize ilimeyeceinize dair bu kitap stne yemin eder misiniz?' diye sordu. Mustafa Kemal, Kur'an' alp perek: 'Bu Kitab kutsal sayarm,' dedi. 'Onun ve kendi erefim stne yemin ederim ki, bu Kitabn iinde yazlan ilkeler gereince Halife denilen adama ilimeyeceim.' Bylece dini kuruntular yatan ve erefi kurtulan eyh, siyasal yenilgiyi kabul etli. Yaplan anlama sonunda, hkmet ve ordunun otoritesi tekrar tannyor ve aklc bir g dengesi kurulmu oluyordu. Mustafa Kemal, grevinin sonucundan memnun olarak Selnik'e dnd. Askerlikle diplomasiyi birarada yrtmekteki ustaln kendi kendine kantlamt; bunu ondan baka deerlendirecek kimse olmasa bile. BENC BOLM

Kar Devrim MUSTAFA KEMAL, Kuzey Afrika'dan yurda dnnce siyasal bir huzursuzlukla karlat. Kanlmaz olan tepkiler bagstermiti. ttihat ve Terakki daha bata yabanclarn hzla kar koymalar yznden gle uramt. imdi de ieride gitgide artan bir muhalefetle karlamaktayd. Devrimcilerin, gerekli gc kendilerinde bulamadklar iin deviremedikleri Abdlhamit, hl tahtnda oturuyor ve zamann kendi lehine ilediini biliyordu. Tahtta kald srece henz ayakta duran gerici evrelerin gz ondan ayrlmayacakt. Eitimsiz halk ynlar kendisine hl bal kalyor ve onu yalnz Halife deil, Tanr'nn yeryzndeki glgesi sayyorlard. Hem sonra devrim Selanik'ten kmt. Selanik ise imparatorluun merkezi deildi. ttihatlar stanbul'da durumu tam olarak ellerine alamamlard. Zaten balangtan beri Jn Trkler, iki kart eilimli kmeye ayrlm durumdaydlar. Sada asl 'Merkez-i Umum' bulunuyordu. ttihat', yani birlii, merkeziyeti bir hkmet biiminde gryor ve otoriter bir ruh tayordu. Sol kanatta ise, birok kk gruplara ayrlm liberaller vard ki, bunlar daha demokratik ilkeler zerinde kurulup aznlklara zerklik haklar tanyan 'ademi merkeziyeti' bir rejimden yanaydlar, bir g denemesinde arlar ar basarak, liberal bir sadrazam olan Paa'y drp, yerine kendi setikleri birini geirdiler. Bu, sadece lmllar fkelendirmekle kalmad, gizli gerici glere de kapy am oldu. Gerginlik gittike artyordu. Durumdan honut olmayan eitli unsurlar alevlendirmek iin ufack bir olay yetecekti. Bu da bir gece Galata Kprsnde liberal bir gazetenin nemsiz bayazarnn szde ttihatlar eliyle ldrlmesi eklinde ortaya kt. Gazeteci, basn zgrlnn bir ehidi olarak, iyi bir mizansenle topraa verildi. Sonu olarak eriat ve onun temsil ettii 'stn slm otoritesi' adna, bir kar devrim patlak verdi. 12 Nisan 1909 (31 Mart 1325) gnnn gecesinde. Birinci Ordu'nun birok birlikleri klalarnda bakaldrdlar. Subaylardan bazlarn hapsederek, bazlarn da vurup ldrerek Galata Kprsne indiler, afak sknce de Ayasofya meydanndaki Meclisi Mebusan binas nnde toplandlar. Yolda aralarna baka birlikler de katlm, hatt Frka'nn Selanik' ten gelmi olan kendi birlikleri bile taraf deitirerek isyanclarla birlemilerdi. Medrese rencileriyle, erlere nutuk eken beyaz sarkl hocalarn araya karmalar, kesik kesik, 'eriat isteriz!' diye baranlar bsbtn azdrmt. Bylece isyanclar, Meclisi Mebusan binasn bastlar. Meclis bakannn ekilmesini, Frka'nn kapatlmasn, hkmetin istifasn, yeni bir hkmet kurulmasn istiyorlard. ttihatlar, Meclis'ten kap saklanmlard. syanclar, Meclis'te dinleyicilere ayrlm yerlere oturarak sabrszlkla ve arada bir de alayl ekilde lfa kararak tartmalarda hazr bulundular. Sonunda isteklerini Sultan'a bildirme karar alnd. Abdlhamit ancak, akam zeri yeni bir sadrazam tayin etmeye karar verebildi. Orta derecede bir merutiyet tarafls saylan Tevfk Paa'y seti. Haberi isyanc askerlere bir sre nce hafif bir fel geirmi olan yeni Harbiye Nazr bouk kan bir sesle bildirdi. Askerler, sevinten, tfekleriyle havaya ate ederek daldlar. stanbul'u btn bir gn ellerinde tutmulard ya, yeterdi. Ne var ki bu, Abdlhamit'in tahtn kurtaramayacakt. Selnik'in tepkisi abuk ve sert oldu. Merkez-i Umumi toplanarak, derhal askerle mdahale karar ald ve bilgili bir komutan olan Mahmut evket Paa'nn emrine bu i iin nemli bir kuvvet verdi. Mustafa Kemal, toplanty, ask suratla ve ses karmadan izlemiti. Trablus'daki baarlar, kendisine Merkez-i Umumi'de pek az bir itibar salam, terfi bile etmemiti. Hl ad san pek anlmayan bir kolaasyd. Ataemiliter olarak bulunduu Berlin'den, harektta zerine den rol oynamak iin aceleyle dnen Enver'in bu olaylardan kendisine karaca zafer payn, imdiden kestiriyor ve buna can sklyordu. Bununla birlikte, Mustafa Kemal'e ilk olarak kurmaylk yeteneini gstermek frsat verildi. Mahmut evket Paa emrindeki bir tmene -ki aslnda btn orduya- kurmay bakan atand. Hareket plnlarn hazrlamak iin byk bir dikkat ve aba gsterdi. Kuvvete, Hareket Ordusu adnn taklmas, biraz da onun dncesiydi. Bu ordu, ynetim, disiplin, moral ve hareket abukluu bakmndan, gen Trk subaylaryla onlarn eitimine yardmc olan Alman heyetinin vnebilecei bir eserdi. Ordu, bir haftaya varmadan. stanbul'u karadan kuatm ve kararghn surlarn hemen dndaki Ayastefanos'ta (1) kurmu bulunuyordu. Denizde ise, mrettebat, Frka tarafn tutan sava gemileri, kuatma zincirini tamamlamaktayd. Mahmut evket Paa'ya, zahmetinin bouna olduunu sylemeye gelen bir Meclis heyeti, nazik bir red cevabyla geri evrildi. (1) Yeilky

Merkez-i Umumi'nin ileri gelenlerinden ou ve bu arada bir hafta nceki olaylardan beri gizlenmekte olan baz mebuslar da orduya katlmt. Bunlar ehre girmeden nce, komutanlarla babaa verip, Padiah' ne yapacaklarn kararlatrmak iin bir Mill Divan kurdular. Hepsi onu tahtndan indirmek dncesinde birleiyor, kafas ok kzanlar ise, idamn istiyorlard. Sonunda, Padiah'n tahttan indirilip yerine veliaht olan kardeinin geirilmesine karar verildi. Ancak, subaylar, stanbul halkn tellandrmaktan, hatt kendi askerleri arasnda honutsuzluk karmaktan korktuklar iin, bu karar aklamadlar. Mahmut evket Paa, ehir halkn yattrmak amacn gden bir bildiri yaynlad. syanclar cezalandrlacak, sivil halk korunacakt. Grevlerinden biri de Mahmut evket'in telgraflarn kaleme almak olan Mustafa Kemal, bildirinin yazlmasna yardm etmiti. Hseyin Rauf adnda gen deniz subay onu telgrafhanede grd. Soluk benizli, yorgun ve sessiz duran Mustafa Kemal, omzuna bir pelerin atm, koltukta oturan Mahmut evket Paa'nn emirlerini not etmekteydi. Deniz Kuvvetlerinin ortak harekatn planlamakta olan Bahriye Nazr Cemal Paa, Hseyin Rauf'la Mustafa Kemal'i tantrd. Bu nemli bir karlamayd, nk Rauf, sonradan Mustafa Kemal'in en yakn arkada ve yardmclarndan biri olacakt. Geceleyin kurtulu kuvvetleri sessizce ehre szmaya balad. leye kadar sren sokak arpmalarndan ve bellibal iki klann kuatlmasndan sonra. stanbul'u ele geirdiler. syann elebalarndan birka, Galata kpsnde, halkn gz nnde asld. Mahmut evket Paa gerekten sznde durmu ve sivil halka ilimemiti. Ama yine de bir Rum vatanda, times gazetesinin muhabirine, bir ukur iindeki cesedi gstererek, bunun times'n muhabiri olduunu sylemekten geri kalmad.(2) (2) Philip Graves. Briton and Turk. Frka, Sultan'n tahttan indirilmesinin, yasal koullar iinde ve eriat kurallarna gre yaplmasn kararlatrmt. Meclis topland. eyhlislm istemeye istemeye Padiah'n tahttan indirilmesi iin fetva vermeye raz edildi. Bylece Abdlhamit oybirliiyle tahttan indirildi ve kendisine bu haberi uygun ekilde bildirmek iin Yldz Saray'na bir heyet gnderildi. Sultan, 'Ksmet byleymi,' dedi. Sonra hayatnn balanp balanmayacan sordu. Heyetin byle bir soruyu cevaplandrma yetkisi yoklu. Padiah fkeden titreyen bir sesle, 'Bu felkete sebep olanlar Allah kahretsin!' diye haykrd. Yannda bulunan kk torunu"alamaya balad; heyet de bu arada saraydan ayrld. Akam zeri Padiah' istasyona gtrmek zere bir subay heyeti geldi. Kendisi iin zel bir tren hazrlanmt. Srgn edilecei yerin, bana btn bu felketleri aan Selanik olduunu renince, Abdlhamit, ba haremaasnn kollar arasna dp bayld. Bu srada Abdlhamit'in kk kardei Mehmet Reat, tahta geirilmek zere, aabeysinin kendisini otuz yldr hapsetmi olduu saraydan karld. Utanga, nazik bir ihtiyar olan Mehmet Reat clus treni iin kaykla Boaz'dan geerken top seslerini duyunca, korkudan benzi att. Bunun, erefine atlan yz bir para top olduunu sylediler ama, rengi ancak karaya kp da 'Padiahn ok yaa!' seslerini duyunca yerine gelebildi. Beinci Mehmet adyla Padiah ve Halife iln edildi. syan bastnlm, ttihat ve Terakki tehlikeyi atlatmt. Ama ileri iyi ynetemedii de aka ortadayd. Darda, iddetini artran d basklara kar koymay baaramam, ierideyse salam, temelli bir politik bnye kuramamt. Mustafa Kemal'le Mahmut evket Paa'nn maiyetindeki arkadalarndan birka subay, bu baarszln nedenini, ordunun siyasete karmasnda buluyorlard. Hseyin Rauf da ayn dncedeydi. Kararghta tekrar bulumu ve durum hakknda uzun uzadya konumulard. Rauf. grevli olarak ngiltere'de bulunduu srada, orada grd demokratik kurululara derin bir sayg ile balanmt. O da, Kemal gibi ttihat liderlerin, serbest seimle baa gelmi bir parlamentoya deil de, kuvvete, yani ordunun desteine dayandklarn ileri sryordu. Bu, deil yalnz amac lkeyi kalkndrmak olan merutiyet rejimi iin, vatan korumakla grevli olan ordu iin de tehlikeli ve zararl bir yoldu. Resmi raporlar da bu grn doruluunu belirtecekti. syann nedenlerini aratrmakla grevlendirilen kurul, kar devrimin, nemli mevkilerdeki baz subaylarn askerlik grevlerini ihmal ederek, siyasetle uramalar sonucu ortaya km olduuna karar vermiti. Kemal'le Rauf un dncelerini, Kzm Karabekir adnda gen bir subay daha paylamaktayd. O, bu dnceleri 1908 htilli henz patlamadan ne srmt. Ayn tezi destekleyenlerden biri de smet'ti (smet nn). O da tekiler gibi askeri okullardan yetimi, olduka kltrl bir subayd. Mustafa Kemal kendinden iki ya kk olan bu subayn kiiliini beeniyor ve meslekteki ilerleyiini

saygyla izliyordu. Mustafa Kemal, Selanik'teki nc Ordu'da ihtill iin alrken, smet de Edirne'deki kinci Ordu'da ayn ama iin aba gstermiti. Bir yandan Selanik'teki Fethi Bey'le, te yandan zmir'deki subaylar ihtille hazrlayan Dr. Nazm'la balant kurulmutu. Hareket Ordusu'nun demiryolu ulamyla grevli olan Refet adnda enerjik bir subay da smet'i destekliyordu. Orduda bylece, rejimin zn deilse bile, yntemlerini aka eletiren, yurtsever subaylardan kurulu kk ama etkili bir grup dodu: Mustafa Kemal, Fethi, Rauf, smet, Kzm Karabekir, Refet, Ali Fuat ve bir askeri doktor olan Tevfik Rt ile birka kii daha. Enver ve Merkez-i Umumi'deki ttihatlar, bu gruba gitgide artan bir kuku ile bakmaya baladlar. Mustafa Kemal, kendi grubunun dnn, Merkez-i Umumi yelerine bildirmi, ama kimse lfna kulak asmamt. Partidekiler onun itenliine pek inanmyorlard, bunda da bsbtn haksz deildiler. nk Mustufa Kemal'in hem asker, hem de siyaset adam olmak niyeti aka belli oluyordu. Bununla birlikte, itenlikten bsbtn yoksun deildi. Ortada henz dzenli siyas partiler olmadna gre devrimin u srada ancak ordunun destei ile glenip toparlanabileceini gayet iyi biliyordu. Bu yzden ordunun bu dnemde, teorik bakmdan zararl olsa bile, siyasete pratik olarak yarar dokunabilirdi. Ama politikann orduya zarar vereceinden p edilemezdi. Son olaylar da bunu ispatlamt. Bir yurtsever ve asker olan Mustafa Kemal, ordunun ve dolaysyla durumu gittike nazikleen lkenin geleceini tehdit eden bu tehlikelerin varlna iten inanyordu. ttihat ve Terakki Frkasnn yllk kongresi, stanbul'un kurtuluu'ndan ay sonra, Selanik'te topland. Kongreye, Trablus delegesi olarak katlan Mustafa Kemal, grubunun szcln yaparak ilk kez siyaset sahnesinde grnm oldu. mparatorluun ve merutiyetin srmesi isteniyorsa, askeri bir partinin deil, bir yanda gl bir ordunun, br yanda da gl bir partinin gerekli olduunu ileri srd. yeler, bu dnceyi yadrgamlard. Ama, Mustafa Kemal geici olarak dikkati zerine ekti. ki efendiye birden hizmete kalkan bir subay, hem kt bir asker, hem de kt bir siyaset adam olmaya mahkmdur, diyordu. Son isyann gsterdii gibi askerlik grevlerini savsaklar, halkla ilikisini kaybeder ve bylece siyas kargaalklara ve genel honutsuzlua sebep olurdu. Bundan da zarar grecek lkeydi. Subaylar ya partide kalp ordudan ayrlmal, ya da orduda kalp partiden ekilmeliydiler. Sonra da askerlerin siyasal kurululara girmesini nleyen bir kanun karlmalyd. Mustafa Kemal'in tezindeki gl ifade ve mantk, ona kongrede bir ka taraftar salad. Ama bu konuda baarabildii tek i, Edirne'deki kinci Ordu'nun dncesini renmek zere oraya iki delegenin gnderilmesi oldu. Mustafa Kemal'in tezi, smet tarafndan iddetle desteklenmesine ramen ounluk salayamad. Birka subay bu dnceye uyarak ordudan, birka da partiden ayrldlar. Ancak, orduyla parti birbirine o kadar kaynamt ki, onlar ayrmaya imkn yoktu. Bu kaynama, zellikle yksek kademelerde inatla srdrlyordu. Geri, bir yl nce Enver, politikadan ekilir gibi yapm ve Berlin'e ataemiliter olmutu. Ama, tam bir kar devrimin arkasndan byle bir jesti tekrarlamaya niyeti yoktu. imdi onu rktmeye balayan halk ynlarn denetleyebilmek iin asker ve siyasi iktidarn bir elde toplanmasn gerekli gryordu. Mustafa Kemal'in hakl olduunu, ancak zaman ortaya karacak ve 'Teklifim kabul olunsayd, ilerideki birok felketler nlenebilirdi,' szn dorulayacakt. Parti liderleri Mustafa Kemal'i imdiye kadar sadece can skc adam saydklar halde, artk tehlikeli bir kii olarak grmeye balamlad. Komitaclar ie kartrdlar. Parti yelerinden biri Mustafa Kemal'i ortadan kaldrmakla grevlendirildi ve szde, onun kongrede ortaya att sorunu konumak zere brosuna geldi. Mustafa Kemal onun davranlarndan kukulanmt; bir yandan hibir ey belli etmeksizin konuurken te yandan yaz masasnn ekmecesinden bir tabanca kararak nne koydu. Sonra gen subayn sorduu sorular yine hi istifini bozmadan cevaplandrd. Mustafa Kemal'in gl konumasyla, tabancann gc bir araya gelince gen adam dayanamayarak onu ldrmek zere geldiini, ama imdi dncesini deitirmi olduunu aklad. Mustafa Kemal, bundan ve daha sonra ona kar giriilen iki ldrme teebbsnden sz ederken, 'Ben kendi kendimin koruyucusuyum,' diye vnrd. kinci sefer, ona koruyuculuk eden, aslnda, onu ldrmekle grevlendirilmi biri oldu. Bu, eskiden Frka iin birka kez buna benzer ileri grm olan, ama her naslsa Mustafa Kemal'e kar byk sayg besleyen Yakup Cemil adnda biriydi. Yakup Cemil, bu seferki grevini yalnz reddetmekle kalmayp, gizlice Kemal'i uyard. O da geceleyin sokaa kt zaman, ok daha dikkatli davranmaya balad. Bir gece, arkasndan birinin geldiini sezerek, hemen bir kap aralna sokuldu ve srtn duvara dayayarak elinde tabanca, adamn saldrsn bekledi. Ama, Enver'in akrabalarndan biri

olduunu anlad adam, onu grmemi gibi yaparak, nnden geip gitti. Mustafa Kemal de ona ilimedi. ALTINCI BOLM

Bir Kurmay Subayn Olgunlamas MUSTAFA KEMAL, davranlarn inanlarna uydurarak politikadan ekilmi ve kendini askerlik grevlerine vermiti. Hkmet, orduda yenilikler yapmaya girimiti. Dman dtan kapya dayanm, ayrca ierden de sarm olduu iin yaplacak ok i vard. lk bata, ou henz yeni asker okullarda retilen komuta prensiplerinden ve modern sava tekniklerinden habersiz olan subaylarn eitimi geliyordu. Mustafa Kemal, nc Ordu'nun eitim koluna ayrlmt. Kendine den dersleri enerjiyle vermeye koyuldu. Orduda hl yrrlkte olan, modas gemi eitim yntemlerini aka yerdii iin yal subaylardan ounu kzdrmt. Bunlar imdi bu geveze, kendini beenmi gencin i banda neler yapacan merakla bekliyorlard. (1) Mustafa Kemal, reticilikteki yetenekleri sayesinde ok gemeden kendi subaylarnn saygsn kazand. Bir yandan da ona ayorlard: ge vakte kadar oturup konuarak iki itii halde, her sabah karargha ilk gelen yine o olurdu. (1) Mustafa Kemal, arkadalar arasnda bu st kademedeki subaylar ou zaman kmser ve yeni orduda, binbadan yksek rtbelilerin komuta etmesinin yasaklanmas gerektiini, yar aka olarak ileri srerdi. Ona kalsa, sadece binbaya kadar olan subaylarn dosyalarn tutup, tekileri ortadan kaldrrd. Yarbaylarla daha yksek rtbedeki subaylar ay banda maalarn almaya geldikleri zaman kendilerine 'Efendim, defterde sizin adnz yok, sizi tanmyoruz,' denirdi. Mustafa Kemal, Abdlhamit'in Trk ordusunu yetitirmek iin getirtmi olduu Alman subaylarn, bir yurtsever olarak hi ekemiyordu. Ama meslekten bir asker olarak onlarn deerlerini de takdir ediyordu. nk ister dost, ister dman tarafndan uygulansn, askerlie bilim olarak sayg duyard. Hatt Berlin Askeri Akademisinin eski mdrlerinden General Litzmann'n takm ve blk talimleri konusundaki bir kitabn Trkeye bile evirmiti. Bunun bir ksmn yeni kan Trk Piyade Eitimi El Kitab'na ek olarak yaynlad. Hzla deimesi gereken eski tabiye sisteminin yerine yenisi uyguland zaman, askerlerin karlaaca sorunlar da yazd nszde belirtti. Abdlhamit'in bir zamanlar durdurmu olduu ordu manevralarna imdi yeniden balanmt. 1909 ylnn Austos aynda Mustafa Kemal, Kprl yaknndaki eitim manevralarnn denetlenmesiyle grevli olarak, Ordu Kurmay Bakanl emrine verildi. Bu, yllardr benzeri grlmemi bir askeri harektt. Btn bir svari tugay, ordu komutanlar ve kurmay bakanlarnn nnde manevralar yapmak zere toplanmt. Mustafa Kemal, bunu, oktandr zledii askerlik hayatnn gerek balangc sayyordu. Bir gn Alman Asker Heyetinin saygdeer bakan Mareal Von der Goltz'un bir manevray ynetmek iin Selnik'e geleceini rendi ve onun iin daha nceden bir manevra plan hazrlamaya karar verdi. Yksek rtbeli subaylarn, bu kstahlk karsnda tepeleri atmt. 'Mareal Hazretleri buraya bizlere ders vermeye geliyor,' dediler. 'Bizden ders almaya deil!' Mustafa Kemal askerlik sanatnn byk stadnn bilgisinden yararlanmak gerektiini kabul ediyordu. Ama Trk Genelkurmaynn da, kendi lkesinin nasl savunulaca konusunda birtakm dnceleri olduunu, Maraele gstermesi de ayn derecede nemliydi. Hem Mareali plan hazrlamak zahmetinden kurtarmak da bir nezaket gereiydi. Sonra, isterse plan beenmeyip kendininkini uygulamakta serbestti. Mareal geldiinde, Mustafa Kemal'in hazrlad plan grnce bunu uygulamaya karar verdi. Kendisi, manevra iin seilen araziye yabancyd, oysa Mustafa Kemal burasn, demiryolu yolculuklarndan ok iyi tanyordu. Mareal, btn manevra boyunca gen Trk subayn yanndan ayrmayarak ona akl dant. Von der Goltz'un son eletirilerini de dinledikten sonra Mustafa Kemal, sevinten gs kabararak, en aa Mareel kadar usta bir asker olduuna inand. Bu eit manevralar gitgide daha sk yaplmaya balandka, Mustafa Kemal her zaman n saflarda grnr oldu. Bu manevralar bir yandan ona deerli bir tecrbe salam, bir yandan da kolaas rtbesini aan bir asker n kazandrmt.

Taktiki olarak sava kendisi idare ediyormu gibi davranr, kendi bana plan yapar, verecei emirleri nceden yazarak sonradan verilen komutlarla kyaslard. Strateji ynnden de planlar yapar ve gzde bir Alman subay olan General Rabe'ye sunard. Onun cevaplarm dikkatle inceler ve dnceleri birbirine uyduu zaman sevinirdi. Bir retmen olarak, manevra sonularm zetledii zaman ak seik, uyarc, incelemelerinde kesindi. Astlarna kar sertti, ayrntlara dikkat etmedikleri, rnein, haritay yanl okuduklar, saate bakmadklar zaman onlar azarlar, byle kk yanl ve ihmallerin savata felketlere yol aabileceini sylerdi. Onlara, her zaman 'en iyi'nin peinde komak isteini alam ve hepsinin saygsn kazanmt. Buna karlk hl eitim ve manevra konularnda szl ya da yazl olarak sunduu tokszl raporlarla st kademedeki subaylar sinirlendiriyordu. Bunlar onu, sava alannda kta banda baarszla mahkm bir nazariyeci olarak gryorlard. Sonunda retmenlikten alarak, bir piyade alay komutanlna atadlar. Byle bir komuta iin rtbesi henz kkt. Besbelli onu kendi kazd kuyuya drmek amacn gtmlerdi. Ama o, ktadaki askerleri ynetmekte de, kararghtaki subaylar eitmekte gsterdii kadar baarl oldu. Osmanl mparatorluunun Rumeli'deki zlmesi srp giderken. Arnavutluk'ta bir isyan patlak vermiti. Bunun bastrlmasna Mustafa Kemal de katld. Komutay alan Mahmut evket Paa, Hareket Ordusu'nda ki hizmetlerinden tr beenmi olduu Mustafa Kemal'i Kurmay Bakanlna seti. Mustafa Kemal, sonradan taraftarlar grubuna katlacak sekin subaylardan biri olan Albay Fevzi Bey'le bu sefer srasnda tanmtr. Durumu dikkatle tarttktan sonra, hayati nemi olan bir geidi ele geirmek amacyla bir tabiye plan izdi. evket Paa bunu kabul etti. Plan o kadar baarl oldu ki, geit, Mustafa Kemal'in sonradan vnerek syledii gibi 'tek Trk askerinin burnu bile kanamadan' zaptedildi. Bylece isyan bastrlm ve Mustafa Kemal'in hreti yine parlamt. Ama, bu ona terfi salayacak yerde, ancak onu ekemeyenlerin kskanln arttrd Osmanl Ordusunun gizli krtasiyecilik sisteminde kiisel dmanlklar byk rol oynard. Mustafa Kemal yine kolaas olarak kald. Seferin baarsn kutlamak zere, Selanik'te verilen bir akam yemeinden sonra, Alman Albay Von Anderten, isyan bastrm olan Osmanl ordusu erefine kadeh kaldrd. erefe iildikten sonra, Mustafa Kemal ayaa kalkarak, ortadaki kahramanlk havasn sndrmek iin, alayc ve uzun bir konuma yapt. Bir Trk subay olarak, lke snrlar iinde olan Arnavutluk gibi bir yerin dize getirilmesi cinsinden ufak bir olay erefini kadeh kaldrmay kendine yaktramyordu. 'Ama,' dedi, 'Zaman gelince Osmanl deil, Trk ordusu, Trk milletinin bamszln kurtaracaktr.' Sonradan Alman albay ile konuurken Mustafa Kemal, Trk ordusunun lkeyi yalnzca dmandan deil, ayn zamanda yobazlktan ve dnce zerindeki basklardan da kurtard zaman grevini baarm saylacan anlatt. Trkiye'nin ana sorunu, Bat dnyasndan geri kalm olmas ve Trkleri 'muasr medeniyet seviyesine' ulatrmak zorunluluuydu. O yln sonbaharnda Mustafa Kemal, Fransz ordusunun Picardie'de yapaca manevralar grmek iin Fransa'ya gidecek olan Trk heyetine seildi. Bu onun Bat Avrupa'ya yapaca ilk yolculuktu. Selanik'ten kendine Avrupa kl sand bir takm elbiseyle, snr anca giymek zere bir de apka ald. Yanndaki subay, fesini bandan karmad, nk bunu hl Trk saygnlnn bir sembol olduunu sanyordu. Ama Belgrad'ta vagon penceresinden dar bakt zaman, yemi satmakta olan kk bir Srp ocuu ona hakaret dolu bir sesle 'Tuh! Turkos!' diye bard. Ancak, Mustafa Kemal'in Bat kl pek bir eye benzememiti. Paris'te ateemiliter olan Fethi onu grnce, 'Bu ne biim klk?' diye kahkahayla glmeye balad. Mustafa Kemal'in kostm koyu yeildi, kafasnda da Trolllerin giydii gibi acayip bir apka vard. Fethi'nin d zerine apkay da, kostm de bir kenara atp Paris modasna daha uygun bir kyafet setiler. Mustafa Kemal ve arkadalar, niformal olduklar zaman kalpak giyiyorlard. Bu, Trk subaylarnn kulland resmi balkt. Ama onlar hemen teki subaylardan ayrt ediyor ve hele Franszlarn gznde, onlara komik bir Opera bouffe oyuncusu havas veriyordu. Manevralarn yansra yrtlen eletiri konferanslarnda yabanclarn Trk subaylarn ciddiye almadklarn, Mustafa Kemal, kolayca farketti. Ama, onlarn bu k kyafetleri altnda, askerlik bilgilerinde birtakm eksiklikler olduunu anlamam deildi. Kendini hibir Avrupaldan aa grmedii iin, onlarn kendisine byle yan bakmalar; yalnz bandaki kalpak yznden deil, bozuk Franszcas yznden de kk grmeleri onu zyordu. Genellikle, azn amadan duruyor, ilk olarak grd bu modern Bat ordusunu dikkatle kendi iinde deerlendirmekle yetiniyordu. Ara sra bu sessizlii bozmak, karsndakilerden stn bulduu kendi dncelerini ortaya vurmak isteini duyuyordu. Bir gn kendine cesaret vermek iin konyak iti ve harita banda ertesi gnk manevra planlar

tartlrken uluorta lfa kararak, bsbtn baka bir plan teklif etti. Hazr bulunan kurmay subaylara, kararlatrm olduklar saldr noktasn deitirmeleri gerektiini syledi. Subaylar onun bu iddial, kstah konumasn, kmsemeyle kark bir sinirlilikle karladlar. Ama, ertesi gnk manevrada, onun hakl olduu meydana kt. Yksek rtbeli yabanc subaylardan biri bunu onun yzne kar itiraf iderek, 'Sizin grnz, herkesin grnden daha doruymu,' dedi. Sonra akayla, 'Ama banza bu tuhaf eyi neden giyiyorsunuz?' diye ekledi. 'Bunu giydiiniz srece kimse sizin grlerinize deer vermeyecektir.' Mustafa Kemal hi olmazsa kendi heyet bakan zerinde olumlu bir etki brakmt. Bakan, onun kafas ileyen bir subay olduunu gryor ve planlarn dikkatle dinliyordu. Ama Selnik'e dndkten sonra Mustafa Kemal yine zaman zaman umutsuzluk nbetlerine kaplmaya balad. nk hl terfiinden sz edilmiyordu. Bir akam onu brosundan almaya gelen bir arkadana, 'Ordudan istifaya karar verdim,' dedi. Beyaz Kule gazinosuna doru yrrlerken fkeyle, 'Bu adamlarla daha fazla alamam, diye tekrarlad. 'Geinemiyorum onlarla.' Ama, bir saat kadar iip konutuktan sonra, fikrini deitirdi. Siyasal alandaki hevesleri de iinde kalmaktayd. Geri Frka ilerine faal olarak katlmaktan vazgemiti ama, asl amacnn siyasal iktidar olduu artk belirmeye balyordu. Gazinolardaki gece lemlerinde ierken, iktidara getii zaman yanndaki arkadalarn nerelere atayacan anlatmaya balamt. Fethi'yi Bykeli, Tevfik Rt'y Hariciye Vekili, Kzm' Harbiye Vekili ve Nuri adnda baka bir arkadan da Bavekil yapacakt. Btn arkadalarna birer yer veriyordu. 'Peki ya sen, sen ne olacaksn?' Mustafa Kemal bu soruya esrarl bir tavrla cevap veriyordu: 'Ben de sizi bu yerlere atamaya yetkili adam olacam.' Fethi glerek, ona Bekri Sultan Mustafa diye taklmaya balamt. Mustafa Kemal, byk bir adam olacan t iinde duyuyordu. Gerek bykln ne olduunu da iyi biliyordu. Hareket Ordusu'nun stanbul'a yrynden az sonra, bir gece, Kristal gazinosuna gitmi ve salon da yer olmadn grnce, yukarda sigara duman dolu bir odaya kmt. Burada birka arkada rak ve bira ierek, htill hakknda byk lflar ediyor ve baarya ulamas iin byk adamlara ihtiya olduunu sylyorlard. Mustafa Kemal, onlar dinledi. Biliyordu ki her biri kendini, lkenin muhta olduu byk adam olarak grmektedir. Sz, byk adam olmak iin, ne gibi nitelikler gerektiine geldi. lerinden biri, Enver ve Talt'la birlikle Frka'nn banda bulunan binbay kastederek, 'Ben Cemal gibi olmak isterdim,' dedi. tekiler de byle dnyorlard. Mustafa Kemal'e de dncesini sordular, ama o lfa karmayarak arkadalarna sessiz, souk bir bakla karlk verdi. Onlar bunu, biraz da hakl olarak, onun kendi stnlm' olan inancnn bir ifadesi olarak grdler. Bundan sonraki tartmalar srasnda iki ayr gr ortaya kt. Birisine gre, vatan kurtaracak insan doutan byk adam olmalyd. kincisine gre ise, byklk ancak yaplacak ile llebilirdi. Bu ikinci fikir, Mustafa Kemal'indi. Birka gn sonra Cemalle birlikte ileri km, tramvayla Olimpos Oteline gidiyorlard. Cemal ona Selanik gazetelerinden birinde kan imzasz bir yazy gsterdi. Mustafa Kemal, makaleyi okudu ve rasgele bir gazeteci karalamas diyerek nem vermedi. Cemal o zaman, yazy kendinin yazdn aklad. Bunun zerine Mustafa Kemal ona, 'byklk' konusunda uzun bir t verdi. Kendini halk ynlarna beendirmeyi ama edinmek ksa grl bir politikayd. Mustafa Kemal, 'Byklk, memleketin mutluluu iin ne gerektiini kestirmek ve doruca bu amaca doru yrmekten baka bir ey deildir... Kendi kendinin byk deil, kk ve zayf olduuna, ama hibir yerden yardm ummadan sonunda btn engelleri aacana inanacak ve arkadan biri kp da sana "Byk Adam" derse glp geeceksin,' dedi. Bunlar, Cemal'in dinlemeye alk olduu trden szler deildi. Ama Mustafa Kemal'in parlak lflara kar besledii gvensizlii yanstyordu, O bir gereki olarak grne deil, ama dnerek tasarlanm, bilim yoluyla planlanm ve sistematik olarak gerekletirilmi ie nem veriyordu. evresinde, szmona lkeyi ynetmekte olanlardan birou gevezelikten baka bir ey bilmeyen, duygular ham, dnceleri belirsiz birtakm kiilerdi. 'Bugnn adamlar'nn Doulu kafalar, soyut

dnceler ve bunlarn duygular zerinde uyandrd etkilerle geliirdi. 'Yarnn adamlar'nn Batl kafalar ise, pratik kavramlara ve bunlarn eyleme dntrlmesine dayanrd. Mustafa Kemal'in Dou'nun yalnzca zihniyetine deil, yntemlerine de gveni yoktu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Avrupa anlamnda bir parti olmadn grebiliyordu. Bu parti, ancak, mparatorluun eitli eyaletlerine dalm, merkezi bir ynetimden olduu kadar kendi aralarnda da uyumlu bir anlamadan yoksun, bir heyetler topluluuydu. Belli bir lideri de yoktu. Yalnzca durmadan deien birok liderleri vard. stelik, Frka'nn iini, Dou biimi bir gizlilik ve entrika havas kaplamt. Hl bir gizli cemiyet gibi alyor, kararlarn, kapal kaplar ardnda, gizli trenlerinin maskaral arasnda alyordu. Tekilt iinde entrikalar, ekemezlikler, birbirinden almalar alm yrmt. Jurnalclarn, fesatlarn ve katillerin hl gzde olmas yznden, yetkiler ktye kullanlyordu. Btn bunlar Mustafa Kemal'in yaradlyla hi badamayan eylerdi 'Sokak balarnda ilenen siyasi cinayetler'den tedenberi nefret ederdi. Douu ya da yetimesi yznden deil, ama kendi igdsyle, dnce ve yntem bakmndan tam anlamyla Batlyd. Gelecein toplumlarna biim verebilecek yapc ruhun ancak Batda bulunduunu anlamt, Dou politikasnn dalaverelerinden, kaamaklarndan, dnce ve szlerindeki kaypaklk ve rtllkten nefret ediyordu. Kendisi, iinden geeni olduu gibi aklamay, aka ak, karaya kara demesini severdi. O kadar ki, bu akszll dmanlarn ileden karmakla kalmaz, ok vakit dostlarn bile zor durumda brakrd. Mustafa Kemal'i, kendinden nce gelmi olan reformculardan ayran nokta, Tanzimat hareketi gibi yalnzca yasalar ve ynetim alannda kalmayp btn politikay iine alan bir deiiklik istemesiydi. lkenin siyasi yapsn deitirmek, halk uyandrp onun Fransz htilli ile doan ve imdi Bat Avrupa'nn birok lkesinde gelien mill egemenlik kavramyla ilgilenmesini salamak istiyordu. Byle bir deiikliin pek abuk olamayacan Mustafa Kemal de biliyordu: Nedeni slm diniydi. Dini gler, demokrasinin yerlemesine kar koyacaklard. Mslmanlk, gcn tartlmadan deil, baskdan; dnce zgrlnden deil, kaytsz artsz itaatten alrd. Mustafa Kemal'in nefret ettii dolambal dnce ve yntemj alkanlklar, slm zihniyetinin yapsnda vard. Onun iin, Mustafa Kemal, siyasi reformu her eyden nce dini reform olarak gryordu. ocukluundan beri annesinin kr inanlarna ve tapnma detlerine meydan okuyan tepkisi, onun bilinaltnda, evren srlarnn zlemeyecei dncesine yol amt. imdi bu dncelerini, kendi agnosticisme (2)'ini Farmasonlara katlmakla gstermi olan Fethi de paylamaktayd. Ama bunu kendilerinden baka pek kimse bilmeyecekti. Mustafa Kemal hl ihtiyatl davranyor, slm detlerini uyguluyor ve ancak ok yaknlarna alabiliyordu. (2) Bilinemezcilik: Tanr'nn ve evrenin nereden trediinin bilinemediini ve bilinemeyeceini ileri sren reti. nk karsndakiler, yalnzca ar gericiler ve cahil halk ynlar deildi. Aydn ve sekin kiiler olan kendi arkadalarnn ou da hl, din bakmndan geleneki kimselerdi ve htilli de, Mslmanlk erevesi iinde gerekletirmilerdi. Baz gericiler, her ne kadar subaylar aleyhinde, 'mansz' yaygaralar koparyorlarsa da, aslnda bunlar dine bal insanlard ve onlarn gznde de 'mansz'olan Mustafa Kemal'den bakas deildi. nk, iki iiyor, densizlik ediyor, kadnlarla dp kalkyo ve ahlk kurallarn hie sayyordu. Kendileri, orta snftan uslu akll Mslman olarak geiniyor, bundan honut grnyorlard. Oysa Mustafa Kemal, bu greneklere kar gelmeye kalkyordu. Politik grlerinden ve askerlikteki hrsndan ok, bu tutumundan dolay ona kar cephe almlard. Yine de yeni yetien baz genler, Mslmanlktan din olarak deil de, siyasal bir g olarak uzaklamaya balamlard. Onun yerinde dine kyasla rka ncelik tanyan, Trkleri ilk olarak Trk diye niteleyen yeni bir milliyetilik kavram domaktayd. Bu zamana kadar Trk ad, Trkler arasnda bile ancak Anadolu kylsnn en aa tabakas iin kullanlabilecek kltc bir szd. Yllar sonra, Mustafa Kemal'in bir vecize olarak ortaya att bir yurtseverlik sznde bile bilinli bir kinaye vard: Ne mutlu Trkm diyene!" Ama artk Trk ad, yeni ve daha soylu bir anlam kazanmaktayd. Taze kkler arayan Jn Trkler, rklarnn Orta Asya, steplerindeki gemiine uzanmaya balamlard. Burada Trkler, Osmanl ve Mslman olmadan nce, yalnzca Trk olarak yaamlard. Yeni bir gelecein kurulmas iin gerekli olan ortak sosyal ve kltrel kkler herhalde burada bulunabilirdi.

Byle dncelerin isteine karlk veren bir dnr de ortaya km bulunuyordu. Bu, Selanik Rtiyesinde felsefe ve yeni bir bilim olan sosyoloji retmenlii yapan Ziya Gkalp'ti. ttihat ve Terakki'nin gzde yelerinden biriydi ve o da, Mustafa Kemal'in ilk olarak kendini gsterdii, 1909'daki Frka kongresinde, bir eylem adamndan ok, bir entelektel olarak dikkati ekmiti. Gkalp'in milliyeti dnceleri nce Turanclk yolunu izliyordu. Rusya'daki Trk asll aznlklar arasnda PanSlavizme bir karlk olarak balayan Turanclk, Trkiye snrlar iinde olsun olmasn, dnyadaki btn Trkleri birletirmek hlyasn gdyordu. Kafas, btn insanlarn dinsel ve sosyal bakmdan birlemesi gibi, mistik dncelerden holanan Enver de bu teze katld. Ama, zamanla bunun bo bir hayal olduu ortaya kt ve Ziya Gkalp, dncelerini yalnzca mparatorluk snrlar iindeki Trkleri kapsayan bir Pan-Trkizme yneltti. Bu utanga tavrl, tuhaf grnl, ufak tefek, dalgn bakl adam, alann orta yerindeki istavrozu andran yara iziyle -delikanllnda, bir umutsuzluk annda kendini vurmaya kalkmt- Selanik gazinolanndaki salkl gen subaylar arasnda biraz yadrganyordu. Ama, Gkalp'in dncelerine kar sayg besliyorlard. lerinde, onun etkisiyle yeni bir Trklk duygusu gelimeye balamt. Bununla birlikte Mslmanlktan nceki Trk trelerine dnlmesini isteyen Ziya Gkalp'le, Bat geleneklerini yeleyen Mustafa Kemal arasnda bir gr ayrl vard. Mustafa Kemal, bu bakmdan baka bir entelektel olan ve Trk okuyucusuna Avrupa'nn ve zellikle Fransa'nn sosyal ve kltrel yaayn tantmak isteyen air Tevfik Fikret'e ve daha sonralar, 'kinci bir uygarlk daha yoktur, uygarlk demek Bat uygarl demektir ve glyle, dikeniyle kabul edilmelidir,' dncesini savunan Abdullah Cevdet'e daha yakn bir ilgi gsteriyordu. Mustafa Kemal'in politikadan uzak kalmasna olanak yoktu. evresindeki arkada topluluu, zamanla siyasal bir grup nitelii almt. imdi tmenindeki subaylarla sk sk buluarak strateji konusunda konumalar yapmaya balamt. Amirleri, bunun altnda da siyas bir ama sezdiler. Frka'nn hafiyeleri onu stanbul'a jurnal ettiler. Harbiye Nazrlna getirilmi olan Mahmut evket Paa'nn talimat zerine Mustafa Kemal ktadan alnd ve bakente atand. Burada Genelkurmay brolarnda gzaltnda bulundurulabilecekti. Ama, Mustafa Kemal stanbul'da fazla kalmad. nk 1911 ylnn yaznda dnya durumu yepyeni bir gelime gstermiti. Dikkatler artk Rusya ve Avusturya'nn Balkanlar zerindeki emperyalist faaliyetlerine deil, Almanya ile, onu hzla kovalayan ngiltere ve Fransa'nn Afrika ktasndaki emellerine evrilmiti. Almanlarn Fas'taki Agadir'e yaptklar 'panter sray' orada bir sava tehlikesi yaratmt. Bunun sonucunda doan Fransz-Alman anlamas ile Fas, Fransa'ya, Kongo'nun ufak bir kesimi de Almanya'ya verildi. Bu olay emperyalizm sahnesinde talya'nn da grnmesine yol at. Kuzey Afrika yama edilecekse, bundan ona da pay ayrlmalyd. talya bylece Trklerin ihmal ettikleri Bat Trablus ve Bin-gazi mutasarrflklarn kendine katmaya karar verdi: Trkiye'ye sava aarak Trablus'la Bingazi'yi igal etti. imdi Enver'e kendine ok yaraan kahraman valye roln oynamak iin yeni bir frsat kmt; hem de bu sefer bir slm mcahidi klna girerek. Bir sr Balkan eyaletleri ve Girit gibi, Bat Trablus'un da ihmal yznden elden gitmesine gz yumulamazd. Yoksa Mslman lemine kar ok kk dlrd. Bylece Enver, birtakm ateli gen subaylarla birlikte, bir savunma kuvveti kurmak zere Kuzey Afrika'ya gitti. Mustafa Kemal, bu seferin akllca bir i olduuna inanmyordu. Asl tehlikelerin Balkanlardan geleceini pek iyi bilmekteydi. Arkadalar, onun aksine, her eyi olduu gibi kabul ediyor, Bat Trablus'un igalinin Osmanl mparatorluunun tasfiyesi yolunda atlm bir adm daha olduunu ve bu gidiin ancak Anavatan dolaylarnda nlenebileceini kavrayamyorlard. Ama o da, kamu isteklerinin akntsna kar gelemezdi. Sava alanndaki baarlar, parti iindeki durumunu salamlatrmaya da yardm edebilirdi. Hem zaten naslsa burada, stanbul'da, Mahmut evket Paa ona gz atrmyordu. Ayrca Enver'den geri kalmay da kendine yediremezdi. Bylece Enver'e katlmak zere gemiyle yola kt. Szde sivil bir gazeteci olarak, uydurma belgelerle seyahat ediyordu. imdi, Frka'nn gzde bir hatibi olan air arkada mer Naci'yi de yanna almt. Son dakikada iki parti yesinin daha yanlarna katlmas, Mustafa Kemal'in olduka cann skt. nk bunlardan biri, bir zamanlar onu ldrmekle grevlendirilmi olan Yakup Cemil'di ki, kendisine kalsa, byle bir ite, yol arkadal iin herhalde onu semezdi.

Yola kmadan nce buradaki ilerini, sonradan yaveri olacak olan yakn arkada Salih'e (Bozok) emanet etti. Ona, annesine verilmek zere para brakt, ama imdilik gittii yeri Zbeyde Hanm'a bildirmemesini syledi. Gemiden Salih'e yazd mektupta, 'Alaydaki arkadalara selm syle,' diyordu. 'Birlikte hazrlam olduumuz manevra program ok gzel sonular verdi. Sakn sklp vazgemesinler. Yine eskisi gibi, tembellik ederlerse, hibir ey baaramayz.' YEDNC BOLM

Bat Trablus Sava KUZEY AFRKA CEPHES iki kesime ayrlyordu: Bat'da Trablus, Dou'da Bingazi. Fethi imdi Paris'ten kalkm, aceleyle Trablus'a yetimeye alyor, Mustafa Kemal de Bingazi'ye gidiyordu. Buraya varmak iin Msr'dan gemesi gerekiyordu. Msr ise, ngilizlerin elinde olduu iin tarafszd. Savaa katlmaya giden Trk subay ve erlerinin lkeden gemesine izin verilmiyordu. Bu yzden, Enver ve tekiler tannmamak iin ok dikkatli davranmak zorundaydlar. Bir gn Selanik ivesiyle konuan bir dkknc, 'Olmayasn sakn sen Enver?' diye sordu. Enver buna soukkanllkla, 'Keke olabilseydim!' diye cevap verdi ve baka bir soruyla karlamadan alveriini bitirdi. Mustafa Kemal'e gelince, Kahire sokaklarnda hepsinden ok gze arpyordu. Gzalc ak rengi, askerce duruu ve yryyle onun bir Trk subay olduunu kestirmek g olmasa gerekti. Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa'nn huzuruna kt. Hidiv, onun giritii ile yakndan ilgilendi ve manen destekleyeceine sz verdi. Mustafa Kemal bundan sonra stanbul'dan ek denek ve subay istedi ve Bingazi'ye gndermek zere oradaki Snusileden de gnlller toplad. Sonra Arap klna brnerek ilk frsatta Bat Sahra'ya doru yola kt. stei zerine, Selanik'ten iki dostu daha kendilerine hukuk rencisi ss vererek skenderiye'de ona katlmlard. ldeki son tren istasyonuna yanlarnda kii daha olduu halde ulatlar. Bir Trk topusu, bir Arap evirmen, bir de Msrl klavuz. Yolcular arasnda bulunan be Trk subayn tutuklamak zere emir aldn aklayan Msrl bir subay trende aratrma yapt. Sadece Arap klna girmi olmakla bu subay atlatamayacaklarru anlayan Mustafa Kemal, kimliklerini aa vurdu ve Msrl subayn dinsel duygularna hitap ederek onunla konutu. Bu sava, Hristiyan gvurlarna kar alm bir Kutsal Cihad'd. O da, iyi bir Mslmansa, Peygamberimizin ve Kur'an'n buyruklarna kar gelmeye, Tanr iradesini engellemeye kalkmazd herhalde. Mustafa Kemal'in gzel ve akc konumasnn etkisi altnda kalan subay, sonunda uzlamaya raz oldu. Trk subayn serbest brakacak, yalnz yanlarndaki kiiyi alkoyarak mirlerinden talimat isteyecekti. lerinden birini, stlerine herhalde Mustafa Kemal diye yutturabilirdi. Ertesi gn Trk topusu dnda hepsi serbest brakld. Msr'daki yeralt rgtnn, tren hattnn gerisinde olduka ustalkla kurmu olduu bir kampa doru yol aldlar. Burada at, deve, yiyecek, su krbas gibi kendilerine gerekli her eyi saladlar. Yalnz bir il sand eksikti. Onu da zaten beraberlerinde getirmilerdi. ln gbeinde bir hafta kadar deve srtnda yol aldktan sonra bir gece nihayet snr sandklar bir yere vardlar. Sesleri duyulmasn diye develerin azlarna slak bez baladlar. adr kurup srtlarndaki Arap giysilerinin yerine niformalarn giyerek, silhlarn gizlemi olduklar yerden kardlar. Ama balarnda ngiliz ve Msr subaylar bulunan bir mfreze asker gelip yollarn kesti. Szcl yine Mustafa Kemal yapt. Tehdit edici bir tavrla burasnn Osmanl topra olduunu syledi, tekilerin buraya girmeye yetkileri yoktu. Onlarsa snrn yakn zamanda deitirildiini ve imdi burasnn Msr topra olduunu ileri srdler. Mustafa Kemal yine kafa tutarak onlara derhal ekilmeleri iin bir ltimatom verdi. Yoksa ate atracakt. ngilizler aradaki say farkna glmekle beraber sonunda bovererek ekildiler. ki gn sonra Mustafa Kemal ve arkadalar Tobruk dndaki Trk ordughna varm bulunuyorlard. talyanlar Trablus'u, Bingazi'yi ve Libya'nn dier limanlarn abucak ele geirmiler, Tobruk'la evresindeki yksek tepelerde salam bir savunma durumu almlard. Trklerin karargh ehrin batsna dyordu. Ellerinde ancak kk bir garnizon kuvveti vard. Daha ok Snusi kabilelerinin yardmna bel balamlard ki, Enver'in gsterdii btn abalara ramen, onlara da tam olarak gvenemiyorlard. Enver bir eyh kyafetine brnm olarak gsterili bir adrda Araplar kabul

ediyor ve onlara altn datyordu. Araplar yine de dvmeye yanamyorlard. Enver'den geri kalmay kendine yediremeyen Mustafa Kemal de hemen onunki gibi bir kla girdi. eyh kyafetinin kendine ok yaktn grd. Sonradan bu klyla Kahire sokaklarnda dolap gsteri yapacakt. Ama Mustafa Kemal, askerlik bakmndan Enver'den daha gereki davranyordu. Siperleri at stnde denetledikten sonra eyhleri ve kabile reislerini bir toplantya ard. Dzensiz bir kalabalkla karlat. ounun elinde modas gemi tfeklerden ve sopalardan baka silh yoktu. Mustafa Kemal hepsinin nderi durumunda olan eyh Mebre'yi huzuruna getirtti, ona 'din kardeim' diye hitap ederek slm illerini igale gelen kfirlere kar bir kutsal sava amaya ard. Tobruk'un dousunda, savunma bakmndan zayf olan bir kesime geceleyin saldrmay teklif etti. Ama eyh bu kadar kolay harekete geecek adamlardan deildi. Sopadan baka silahlar pek bulunmayan adamlarnn dvemeyeceklerini ileri srd. Bunun zerine Mustafa Kemal de cebinden bir defter kard ve iinden bir eyler okur gibi yapt. Sonra, 'Senin kim olduunu imdi anladm, eyh Mebre,' dedi.'Msr'dayken senden bana sz etmilerdi. talyanlarn hesabna alan bellibal casuslardan biriymisin. Ben buraya talyan casuslaryla deil, lkeleri uruna dve hazr olan Araplarla grmeye geldim. Daha fazla konumakta fayda yok. Ben daha hazrlkl ve daha iyi donanm olan teki kabileleri destekleyeceim.' Bu manevra baarl oldu. Ertesi gn eyh, brlerinin yardmna tenezzl etmeyerek sadece kendi kabilesiyle saldrya geeceini bildirdi. Araplara birka tfek datp, nasl kullanacaklar da retildikten sonra, saldr sabaha kar yapld ve baaryla sonuland. Yetmi kadar top ele geirilmi ya da yok edilmi ve iki yz talyan esir alnmt. Bu talyan askerleri -bundan sonraki l seferlerinde de grlecei gibi- artk savaa devam etmeyecekleri iin sevinliydiler. Trkler bu esirleri, Sahra'dan ya da Msr zerinden, nasl yolunu bulurlarsa, lkelerine dnmek zere salverdiler. Bununla birlikte, Tobruk'u ele geirmek olanakszd. Ky boyundaki teki kalelerde olduu gibi, burada da Trklerin elinden gelen tek ey, sadece talyanlarn surlardan dar kmasn nleyebilmekti. Bu savata Trklerin tek baars, talyanlar yardmc birlikler getirmek zorunda brakmalar oldu ki, deniz yoluyla geldii iin bunu da nlemeye olanak yoktu. Bu sava, bylelikle Mustafa Kemal'e sonradan Gelibolu savanda ok iine yarayacak olan bir askerlik dersi verdi: Deniz stnlnn nemini ve denizden topu ateiyle desteklenen bir dmann, karaya karma yapmasn nlemenin olanakszln anlam oldu. Trk deniz kuvvetleriyse bu arada varla yok arasnda bir durumdayd. Abdlhamit srekli olarak Hali'te demir atm duran donanmasnn ryp gitmesine bile bile gz yummutu. Bu arada Trk silah ve donanm, Trablus'a trl tehlikeli yollardan sokuluyordu. Bu i de Hseyin Rauf a dyordu. Rauf un elinde. anakkale dndaki biricik Trk sava gemisi olan Hamidiye kruvazr vard. Hamidiye, Amerikallardan alnmt ve aslnda Bucknam Paa diye anlan tuhaf bir Amerikal maceracnn kumandas altndayd. Amerika, gemiye Atlantik'i gemek iin bir deniz subay vermeyi reddedince, bu ii, eski ilep kaptan olan Bucknam zerine almt. imdi de tad her gemi yk silah iin, karlnda makbuz gstererek, uygun bir yzde almaya yetkisi vard. Silahlar Suriye'ye gtrlr ve orada Kuzey Afrika kysna gidecek gemilere aktarlrd. 1912 ilkbaharnda talyanlar Rodos'u ve On iki Ada'y igal edince, Bucknam Paa'nn ii de gleti. Bu arada Mustafa Kemal, kendisinin Derne'deki Trk kararghna atanmasn salamt. 1912 yl sonbaharna dek Tobruk'la Derne arasnda gidip geldi. Enver'in yaknnda ilk olarak kta hizmeti gryor ve rakibinin askerlikteki bilgi ve deerini lme frsatn buluyordu. Enver'in zayf taraflarn hemen sezmiti. Cesurluuna her zaman sayg duymutu, ama imdi, onun mantk ve muhakeme gc bakmndan alacak derecede saf olduunu gryordu. Enver, 'hsn kuruntu' sahibi bir insand. Sadece grmek istedii eyleri gryor ve taktik ya da strateji gerekleriyle pek ilgisi olmayan dlerle kendi kendini kandryordu. Mustafa Kemal ak grl asker mantyla, bu seferin apnn dar olduunu abuk anlad. Trklerin talyanlar kydaki mevzilerden skp atmalarna olanak yoktu. te yandan talyanlar da, kendi ynlerine ekmeyi baaramadklar Araplarn elinde bulunan susuz i blgelere doru daha fazla ilerleyemezdi. Sonu bir kmazdan ibaretti. Kafas ileyen herhangi bir kurmay subay, burada talyanlarn ilerlemesini nlemeye yetecek kadardan fazla bir kuvvet bulundurmann Trklerin baka cephelerde iddetle muhta olduklar asker ve malzemeyi yok yere harcamak olduunu, grrd. Ne var ki, Enver durumu baka trl gryor, daha dorusu seziyordu. Romantik hlyalarla kendini, bydke byyen topraklar zerinde Trablus Araplarnn sultan olarak dlyordu. Bylece

talyanlarn Derne'den atlp seferin anl bir zaferle biteceine hem kendini inandryor, hem de dzenledii toz pembe raporlarla stanbul'u kandrmaya alyordu. Derne'yi ele geirmek iin bouna bir abayla, Derne vadisindeki ukurlar cesetlerle doluncaya kadar ok pahalya mal olan bir sr harekta giriti. Subaylarndan bir ksm bu taktii yerinde bulmuyorlard ama, durumu aka eletirmeyi gze alamyorlard. Baklarn daha stn nitelikte bir komutan olarak grdkleri Mustafa Kemal'e evirmilerdi. Ama, Mustafa Kemal de g bir durumdayd. Bu kadar kk bir kuvvet topluluu iinde kacak bir ikiliin, hem burada, hem de anavatanda felketli sonular dourabileceini biliyordu. Onun iin, ne olursa olsun, Enver'le kendi arasndaki anlamazl aa vurmak istemiyordu. Bu yzden sabrszlna gem vurup sesini karmyor ve Enver'e kar resm, ama nazik davranarak onun samalklarn elinden geldii kadar nlemeye alyordu. En sonunda binba olabilmiti. Terfi haberi kn geldi. Cepheye gnll olarak katlmas, hi olmazsa bu kadarck bir takdir grmt. Bu arada Derne vadilerinde, nklb'a yeni bir ruh getirmek azmiyle, yurtsever gen subaylardan kurulu bir topluluk domutu ki, bunlar zamanla Mustafa Kemal'in evresinde birlemeye balayacaklard. Mustafa Kemal, bir sonuca varmayan arpmalaryla Derne seferini ok can skc bulmakla birlikte, yine de stanbul'daki arkada Salih'e, kahramanlk havasyla dolu bir mektup yazd: Silah arkadalarndan bazlarnn, donanmasna srtn dayam bir dmana kar kmak iin Akdeniz'i ve uzak lleri am olduklarn ve buralardaki yurttalarmla kucaklatktan sonra, dman, kynn baz kesimlerinde durdurmay baardklarn bilmek herhalde seni memnun etmitir... bilirsin ki, benim askerlik mesleinin en ok sevdiim taraf ustaldr. Burada bu sanatn btn gereklerini yerine getirmek iin frsat ve zaman bulursak, lkenin yzn gldrecek iler yapabileceiz. Ah, Salih, Tanr ahidim olsun ki, hayatta tek istediim orduya yararl bir eleman olabilmektir. lkeyi koruyup vatandalarmz mutlulua kavuturmak iin her eyden nce, ordumuzun yine eski Trk ordusu olduunu dnyaya ispat etmek gerektiine tedenberi inanmaktaym. Ama, cephedeki subaylar, biraz sonra anavatandaki ilerin kt gittiine dair haberler almaya baladlar. ttihat ve Terakki Frkas glkler iinde alkalanyordu. Uzadka uzayan ve millete yk olan Bat Trablus savann da bunda rol vard. Frka, muhalefeti susturmak amacyla, Meclis'i datm ve uydurma bir seim yaparak kendi taraftarlarnn byk ounluu oluturduu yeni bir Meclis toplamt. Bylelikle perde gerisine itilen muhalefet, askeri bir kla brnd. Tarih bu sefer tersine tekrarland ve bir avu gen subay Rumeli dalarna karak demokrasi adna, Frka'nn zorbalna kar bakaldrdlar; nasl ki drt yl nce ttihat subaylar da Sultana bakaldrmlard. Rumeli'deki subaylar, stanbul'daki 'Halaskar Subaylar'(1) grubuyla ibirlii yaparak yeni hkmetin ekilmesini ve Meclis'in serbest bir ekilde yeniden seilmesini istediler. Ayn zamanda bir zamanlar Mustafa Kemal'in syleyip dinletemedii eyi, yani ordunun siyasetten el ekmesini de istiyorlard. Arnavutluk'ta kan bir isyandan sonra hkmeti devirmeyi ve daha liberal bir kabineyi ibana getirmeyi baardlar. Btn subaylar derhal 'gizli ya da ak hibir siyasi cemiyete girmeyeceklerine ve lkenin i ve d ilerine hibir surette karmayacaklarna' dair and imek zorunda kaldlar. Mustafa Kemal, Derne'den Selanik'teki eski silah arkada Behi'e (Erkin) Frka'nn k karsndaki zntsn belirten bir mektup yazd ve vaktiyle kimsenin aldr etmedii ngrleri hatrlatarak, 'Zaman ve olaylarn ak btn gerekleri ortaya karr ve gsterir,' diye ekledi. Ne var ki, ok gemeden, iteki bu sarsnty felketlerle dolu d buhranlar izleyecekti. 1912 ylnn ilkbaharnda Rusya'nn kkrtmas ve Avusturya'nn politik bir bozguna uramas sonucu, Balkan milletleri, tarihlerinde ilk ve son kez, aralarnda anlap Trklere kar bir askeri anlama imzaladlar. ki ay sonra Yunanistan da bu ittifaka katld. Bylece stanbul'un evresindeki demir ember tamamlanmt. Avrupa'daki Osmanl mparatorluuna ldrc darbeyi indirmek zaman artk gelmiti. Viyana Borsasnda bir kumara girien Karada Kral, elini herkesten abuk tuttu ve 8 Ekim 1912'de Trkiye'ye sava iln etti. Birka gn sonra Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan da ona katldlar. Ayn zamanda Trkler de talya'yla bar imzalayarak Bat Trablus'u boaltmaya baladlar. Mustafa Kemal, hemen anavatan yolunu tuttu. Bu sefer Msr snrnda herhangi bir glkle karlamad. Bir ngiliz subay ona, 'Sizi tanyorum,' dedi, 'Mustafa Kemal'siniz siz. Bu Tanrnn bels lkede istediiniz yere gitmekte serbestsiniz.' Mustafa Kemal, Srplarn Manastr', Yunanllarn da

kendi doduu yer olan Selnik'i ele geirdiklerini Kahire'de duydu. Avusturya, Macaristan ve Romanya zerinden dolambal bir yol izleyerek stanbul'a geldi.

1 Halaskar: Kurtarc. SEKZNC BOLM

Balkan Savalar MUSTAFA KEMAL stanbul'a vard zaman, Birinci Balkan Sava bitmi gibi bir eydi. Btn Rumeli elden gitmiti. Bir ay bile srmeyen bir yldrm savanda Trkler, iki cephede de bozguna uramlard. Yenilgilerinin nedeni, say azlndan daha ok, ikmal rgtnn yok denecek kadar yetersizlii ve gerek subaylann, gerek erlerin, Almanlarn verdii modern donanm kullanmaktaki acemilikleriydi. Makedonya elden gitmiti. Mustafa Kemal'in annesiyle kzkardei de evlerini brakmlar, Selanik'ten ayrlarak, dmandan kaan Mslman gmenlerle, yaral askerlerden oluan sele katlmlard. Bu insanlardan binlercesine stanbul'a varmak nasip olmayacakt. Eski Sultan Abdlhamit, hemen bir Alman sava gemisine konularak, maiyeti ve on karsyla birlikte Boazii'nin Anadolu Yakasndaki Beylerbeyi Sarayna getirilmiti. Burada ehri grp de zlmesin diye, arkada bir odaya yerleti ve alt yl sonra orada ld. Eteklikli bir Efzun mfrezesi ardndan, Selnik'e giren Yunan ordusunu, 'Zito! Zito!' diye haykran ve gl yamuruna tutan lgn bir kalabalk karlad. Pencerelerde, damlarda mavili-beyazl Yunan bayra dalgalandrlyordu. Ay-yldz bsbtn ortadan kalkmt. Onlarn arkasnda da bir Bulgar tmeni, ehrin bir kesimim igal etti ve evlerle kiliselere el koydu. Bu, ittifakla ortaya kan ve kinci Balkan Savana yol aacak olan atlan ilk belirtisiydi. mrnn ounu geirdii yerin dman eline dmesi, Mustafa Kemal'e ok dokunmutu. stanbul'daki bir gazinoda baz subay arkadalarn grnce, batan savma bir selm vererek, sesini karmadan, isteksizlikle yanlarna gitti. Sonra birden parlad: 'Nasl yapabildiniz bunu? O gzelim Selnik'i dmana nasl teslim edebildiniz? O kadar ucuza nasl satabildiniz?' Binlerce Selnikli Mslman cami avlularna ylm, perian, a, sefil bir halde, kn insafsz souunda, lp giderlerken grd. En sonunda annesiyle kzkardeini buldu. Evinden olmann acsyla birden km olan Zbeyde Hanm oturduu yerde bir ileri, bir geri sallanp durmaktayd. Yannda lm kocasnn yeeni olan Fikriye de vard. Mustafa Kemal'in ocuk olarak brakt Fikriye, artk yetikin bir kz olmu, daha da olgunlaaca imdiden grlmeye balamt. Mustafa Kemal onlara bir ev bulduktan sonra, Genelkurmaydaki grevinin bana dnd. Grevi, Gelibolu yarmadasnn nasl savunulacan aratrmakt. Anadolu'dan gelen askerlerle Bat Trablus'tan dnen subaylar, stanbul nndeki atalca hattn takviye etmi olduklar iin, Bulgarlarn ilerlemesi durmutu. Edirne, ala ve bombardmanlara aldrmayarak, ylmadan dmana kar koyuyordu. Ama Trklerin moralini asl ykselten ey Hamidiye kruvazrnn kahramanlklaryd. Savan banda Varna'y bombardman ettii srada yan tarafndan yara alan 'hayalet' kruvazr, Rauf'un idaresiyle zar zor Hali'e gelebilmiti, ama bir daha denize alabileceini kimse ummuyordu. Derken anakkale Boaz'n geip Yunan donanmasn atlatarak Ege denizine kt duyuldu. Emekli kruvazr imdi eski zamanlardaki korsan gemileri gibi, Ege ve Adriyatik denizlerinde kol geziyor, ky ehirleriyle adalar topa tutup, Yunan nakliye gemilerini batryordu. Ama, yine eski zaman valyeleri gibi, yolcularla tayfalarn hayatlarn kurtaryor ve onlar ssz kylara karp brakyordu. Alakgnll, efendi bir adam olan Rauf, bu kahramanlklardan bir pay karmyor, her eyi emrindeki denizcilere borlu olduunu srarla ileri sryordu. Halk da onlar, birer ulusal kahraman gibi deerlendiriyordu. Sava nleyememi olan Byk Devletler, imdi bar salama abasna girimilerdi. Yeniden sadrazam olan Kmil Paa, Trakya'nn byk bir blmyle Edirne'yi gzden karmt. Bu olursa, Trkiye'nin Avrupa'daki topraklar, stanbul'la arkasndaki kk bir toprak parasndan ibaret

kalacakt. Ama o srada Enver Bey, Afrika'dan dnd ve Genel Merkezi Edirne'nin dmana verilmesine kuvvetle kar koymaya ikna etti. Akabine, Babli'nin srmal ve yaldzl Meclis salonunda bar koullarn tartrken, elleri bayrakl bir kalabalk, binann nne geldi. Kalabaln banda olan Enver, arkasnda Talt ve brleri olduu halde, hzla mermer merdivenleri kt, geni hol geerek salonu, kapsna geldi. Kapy, Harbiye Nazn Nazm Paa at. Trk yenilgisinin balca sorumlusu olan Nazm Paa, heyeti, aznda sigara, teklifsiz bir ekilde karlad. lerinden biri onu vurup ldrd. Paa, 'Kpekler, kydnz canma!' diyerek yere yld. Sadrazam, soukkanllkla, 'Zannmca Mhr- Sadareti istiyorsunuz,' dedi. Mhr uzattktan sonra istifa mektubunu yazd. Padiah, Mahmut evket Paa'nn sadrazamla getirilmesini kabul etti. Mahmut evket, Babli'ye gelerek tayin emrini halka okudu. Bir hoca bularak, zorla dua ettirdiler. Sonra kalabalk dald, nazrlar serbest brakld. Enver, artk iktidarn eiine ulamt. Mustafa Kemal, bu hkmet darbesini ve zellikle yapl eklini hi beenmemiti. leride grlecei gibi, kanuna uygun idamlara itiraz olmamakla birlikte, siyasi cinayetlerden nefret ederdi. Bir gereki olarak, barn elde edilebilecek en iyi koullarla imzalanmas gerektiini biliyordu. Ama partideki arkadalarna hkmeti, nce Anayasaya uygun yollarla ekilmeye zorlamalarn srarla sylemiti. Ancak, hkmet bu istei reddeder ve serbest seimlere gitmekten kanrsa, bir darbe dnlebilirdi. O zaman da bu darbe, ne olursa olsun kan dklmeden yaplmalyd. Bu eit bunalmlar ileriyi grerek, uygarca zmenin yolu buydu. Ama Mustafa Kemal'in bu dncelerine Fethi'den ve birka yakn arkadandan baka kulak asan olmamt. Bu arada halk, genellikle hkmet darbesini tutmutu. lkenin erefsiz bir teslimden son anda kurtarldna inanyorlard. Yeni rejim, imdi Srplardan da yardm gren Bulgarlarn bsbtn iddetle drmeye altklar Edirne'yi kurtarmay umuyordu. Genelkurmay, harekta yeniden balamadan nce bir sre dikkatle hazrlanmay gerekli gryordu. Ama Enver gzalc bir manevrayla Edirne'yi kurtarmak hlyasndayd. Marmara kysndan balayan bir saldryla atalca hattnn dndan dolanacak ve bylece Bulgar ordusunu kuatacakt. Komuta kendisinde olmad halde bu yeni saldrnn ilham kayna Enver oldu. Mustafa Kemal, Gelibolu'daki kolordunun harekt dairesi bakanlna atanmt. Fethi de kolordu kurmay bakanyd. Herhangi bir Bulgar saldrsna kar anakkale Boaz'n ve dolaysyla stanbul'u savunmak onlara dyordu. Bu tehlikeli saldrnn sivri ucunu oluturuyorlard. Oysa byle ciddi bir durumda bu kadar geni bir harekete girimenin iddetle karsndaydlar. Gerekten de saldr ilk andaki bir baardan sonra feci bir yenilgiyle sonuland. Yiyecekleri bol Bulgar ve Yunanllardan kurulu bir Beinci Kol, a Trk Garnizonunun direniini ierden torpilleyerek, Edirne'nin dman eline dmesini abuklatrmt. Londra'da toplanan bir bar konferansnda Mahmut evket Paa, nce kltc bularak geri evirmi olduu koullar olduu gibi kabul etmek zorunda kald. Kamuoyunu yattrmak iin onun Edirne'yi ancak dtkten sonra dmana verdii sylendi. Oysa eski hkmet, kenti, daha dmana kar direnirken teslim etmeye kalkmt. Aradan daha on be gn gememiti ki, Mahmut evket Paa arabasyla Harbiye Nezaretinden Babli'ye giderken yanna bir baka araba yaklat ve iindeki adam ate etti. Sadrazam yanandan vurulmutu. Kendini kaybetmi halde Babli'ye gtrld ve yarm saat sonra ld. Bu, Nazm Paa'nn ldrlmesine kar bir misilleme hareketiydi. Bu olay, Enver'e ve ttihatlara Anayasay bir yana itip diktatrce bir ynetim kurmak frsatn verdi. Muhalefetin balca liderleri asld ve Enver, Cemal ve Talt'tan kurulu bir 'triumvira' bundan sonra iktidarn tek yneticisi durumuna geldi. Amac kiisel ynetimi ykmak olan Jn Trk htilli, bylelikle, hemen hemen padiahn ynetimi kadar zorba bir parti oligarisine dnm oluyordu. Tam o srada d olaylar oligarinin itibar kazanmasn salad. Balkan devletlerinin, sava amacyla kurduklar ireti birlik, savatan sonra dalmaya mahkm, uydurma bir birlemeydi. Ganimeti paylarlarken kavgaya tutuacaklar batan belliydi. Sonunda, bu sefer Bulgarlarla tekiler arasnda kinci Balkan Sava patlak verdi. Trkler batya doru yryerek Edirne'yi ve Dou Trakya'nn nemli bir parasn yeniden ele geirdiler. Plan gereince, Trk kuvvetleri Edirne'ye hep birarada girmeye hazrlanrken, Enver, onlar geride brakarak bir svari mfrezesinin banda herkesten nce ehre girdi ve bir kez daha, bir zafer kahraman olarak alklanmay salad. Sava plann hazrlamakla grev alm olan ve aralarnda Mustafa Kemal'le Fethi'nin bulunduu

baz subaylar onun bu aceleci davranna kzmlard. Edirne valisi onlarn Enver'le aralarn bulmak iin ehir erafndan birinin evinde hepsini biraraya getirdi. Orada gazeteci olarak hazr bulunan Falih Rfk, sahneyi yle anlatr: 'Fahri Paa ve Fethi Bey sedirdeydiler' yice sarn, gen bir zabit, bu sedirin karsndaki duvann dibinde bir iskemleye oturdu. Yakkl, temiz giyinmi, keskin bakl, gururlu, btn dikkatleri zerine eken bu zabitin pek sze kart yoktu. Ama seziliyordu ki, bu olup bitenlerde onun, rtbesinden stn bir nemi vardr.' Bu, Mustafa Kemal'in, kendisini Birinci Dnya Savann karanlk gnlerine kadar bir daha gremeyecek olan Falih Rfk'da uyandrd ilk izlenimdi. Falih Rfk, onun 'ba klhl, gs fiekli, omzu tfekli fedai komitaclar klnda bir zabit olmadn ve itibarnn, olsa olsa baka deerlerden ileri gelmesi gerektiini' grm ve sezmiti. (1) kinci Balkan Sava bylece sona erdi. Srbistan'la Yunanistan, Bkre'te imzalanan bir antlama gereince Bulgaristan'n kaybettii topraklarn ounu paylatlar, Edirne de kesin olarak Trkiye'de kald. Enver ykseldike ykseldi. Harbiye Nazrlna getirildi; paa oldu; Osmanl prenseslerinden biriyle evlendi ve Boazii'ndeki bir sarayda prensler gibi yaamaya koyuldu. O yumuak bal 'Hrriyet Kahraman' bylece tam bir askeri diktatr olunca herkes, 'Enver Paa, Enver Beyi ldrd,' demeye balad. Cemal, iktidar lsnn ikinci adamyd. Dtan bakldnda zarif tavrlar, vahi bir ekicilii vard. Ama bunun altnda yatan sert ve acmasz enerjisi, soukkanl zeksyla birleince ona ou zaman insafsz ama becerikli bir ynetici nitelii veriyordu. nc adam, Talt, aralarndaki tek sivildi. ri yar bir Trakya kylsyd. Krmz yanaklar ve ingene gibi kapkara, parlak gzleri vard. Eitimini, bir Musevi okulunda tek Mslman olarak yapm ve sonradan postanede memurluk etmiti. Kurnaz ve esnek zeksn maskeleyen babacan halleriyle herkesin gven ve sempatisini kazanrd. Hkmette yalnzca iki kii daha nemli bir rol oynuyordu. Bunlardan biri, hkmetin szde banda olan Prens Sait Halim, centilmen tavrl, liberal dnceli zengin bir Msrl paayd. Yaa kendilerinden byk olduu iin 'triumvira' onu imdilik sadrazamla uygun bulmutu. Hkmetin 'ruh-u habis'i ise, Cavit adnda, sere gibi ufak ve nazik bir 'Selnikli Yahudi (dnme) idi. Cavit, ekici, iyi konuan ve mali ileri abuk kavrayan bir adamd. 1913'te Balkan Savann alanlarn gezen ngiliz generali Sir Henry Wilson, stanbul'da Enver ve Cemal'le tant. Ne bunlar, ne de grd teki subaylar, ngiliz generalinin zerinde yetenekli birer asker izlenimi brakabilmilerdi. Yalnz, bir subay onlardan ayrlyordu. General, 'Mustafa Kemal diye bir adam var.' dedi, 'gen bir kurmay yarbay. Ona dikkat edin. ok ykselecektir.' (2) O srada ortada henz byle bir belirti yoktu. Trkiye'nin ynetimini ellerinde bulunduranlar ngiliz generalinin bu ileri grn paylamyorlard. Ya otuz ikiyi bulan Mustafa Kemal, Enver'den pek de gen olmad halde askerlik ve siyaset alanlarnda fazla ilerlemi deildi. Akp geen nemli olaylara hep seyirci kalyordu. Sava alanndan baka her yerde nemli olaylara hep seyirci kalyordu. Sava alanndan baka her yerde sabrsz olan bir insand. Kiisel iktidara dayanan bir rejimde, kendisine yarar ya da zarar dokunabilecek kimselere yaranmaya tenezzl etmiyordu. Kendi kendini denetlemeyi henz renmemiti. kiyzllkten, evet efendimcilikten anlamyor; baa gemek istediini kimseden saklamad gibi, hep kendisinin hakl, herkesin haksz olduunu da evresindekilere zorla kabul ettirmeye alyordu. Bu fkeli gen adam, bylece yaknndakileri gcendirip kukulandryor, vatanna kar olan byk ballna ramen, askerlik ve siyaset alannda ilerlemesi bu yzden gecikiyordu. Bu arada siyaset alannda Mustafa Kemal'in nne bir frsat kt. Frka'nn genel sekreterliine Talt'tan sonra Fethi getirilmiti. Mustafa Kemal bir sre iin Fethi'nin evine yerleti ve ne yapmak gerektiine dair uzun tartmalara giritiler. Enver'le aralarndaki uzlamazlk, son harekt srasnda iyice artmt. Kendisini hem aka eletiriyor, hem de aleyhinde imzasz brorler yaynlayarak suluyorlard. Mustafa Kemal gibi Fethi de, partiyi komitaclardan, bu Balkan tedhiilerinden temizlemek zamannn geldiine kuvvetle inanyordu. Ama komitaclarn deneklerini kesmek iin btede ksnt yaplmasn ne srmekle fazla ileri gitmi oldu. Mustafa Kemal onu, bu eit taktiklerin komitaclar dmanlaryla elele vermeye kkrtacan syleyerek uyard. Bu dncesinde hakl olduu da ok gemeden anlald. Yeni genel sekreterin aleyhinde gittike kuvvetlenen bir cereyan uyanmaya balamt. Bir gn Fethi, evinde Mustafa Kemal'le birlikte otururken Talt'n geldiini bildirdiler. Talt, Fethi'yi bir baka odaya ald ve ona Sofya Eliliini teklif etti. Fethi de bu grevi kabul etmenin, akllca bir hareket olacan anlamt. ok gemeden Cemal de Mustafa Kemal'i artt ve ona da btn

Balkan lkeleri nezdinde ataemiliterlik greviyle Sofya'ya gitmeyi nerdi. Mustafa Kemal, nce buna iddetle kar koydu. Ama iindeki btn krgnla ramen, bu grevi kabul etmekten baka aresi olmadn biliyordu. 1905'te, Harbiye'den kt zaman am'a gnderilii gibi, bu da, gerek kendisi, gerek Fethi iin bir srgn cezasndan baka bir ey deildi. Ancak, Mustafa Kemal'in hayat, belki de bu srgn yznden kurtulmu oldu. nk parti ile arasnda kan ilk anlamazlk srasnda olduu gibi, komitaclar, yine canna kymaya hazrlanyorlard. zerlerine aldklar cinayet grevini, belki bu sefer baaryla yerine getirebileceklerdi.

1 Falih Rfk Atay, ankaya, Dnya Yaynlar, stanbul, 1958 Cilt 1, s. 57. 2 Times gazetesi, 11 Kasm 1938. DOKUZUNCU BOLM

Sofya'da Grev MUSTAFA KEMAL'in Sofya'daki yaants onun iin yeni ve yararl bir deneme oldu. Bu onun Batl bir toplum iinde ilk yaayyd. Paris'te hem az kalm, hem de zamannn ounu askerlik grevleriyle harcamt. imdi ilk olarak, bir Avrupa bakentindeki toplum hayatnn incelikleriyle karlayordu. Sofya, aslna baklrsa, pek nemli olmayan, orta bir Balkan kentinden baka bir ey deildi. Ama, 1913 sralarnda zerinde kuvvetli bir Bat cils tayor ve bu da, Mustafa Kemal'in gzne, Orta Avrupa'nn byk ehirlerinden taan tatl yaam havasn yanstr gibi grnyordu. Aslnda bir Coburg prensi olan Bulgar Kral Ferdinand, Avrupallarca 'tilki' diye anlan, gz ykseklerde bir adamd. Ondan nceki kral, on dokuzuncu yzyl sonlarnda, girintili kntl eski Trk tarzndaki Sofya'y kknden kazyarak yerine uzun, dz sokaklar ve geni bulvarlaryla, Avrupa stilinde bir ehir kurdurmutu. Romantik bir zevkle dzenlenmi parklar, korular, kk bir Alman bakentini andnyordu. Sar al ve mermer karm kabartma ssl yaplar, tara apnda da olsa yine bir rokoko incelii tayordu. Sofya'nn kibar kadnlar Viyana'dan giyinir ve operada Viyana mzii dinlerlerdi. Mustafa Kemal, Fethi Bey'in arkasndan ataemiliter olarak Sofya'ya geldii zaman ehirde bir sava sonras havas esiyordu. Balkan Savalarnn acs, bir sr elence arasnda unutulmaya allyor, dansl aylar, yemekler, kabuller, balolar birbirini izliyor; dardan kimsenin alnmad subay kulbnn haftalk dansl toplantlarnda k niformal subaylar, kadnlar bile glgede brakarak ilgileri zerlerine ekiyorlard. Bulgarlar, dnk dmanlar Trklerle kaynamaya istekli grnyorlard. Fethi Bey, herkese kar uysal ve nazik davranlaryla, onlarn gznde Avrupallam Trk tipini canlandryordu. Az zamanda Bulgar sosyetesinin sevgisini kazannmt. Mustafa Kemal de onun yanndan hi ayrlmyordu. kisi de bekr olduklarndan ounlukla her yere birlikte arlyorlard. Eski Osmanl zaitlerinin palaby yerine, Jn Trklerde yeni moda olan krpk byklaryla asker durulu, ince, gz alc gen ataemiliter, iyi giyiniyor, dzgn davranyordu. Yine de, pikin ve yontulmu arkadandan ayr bir yaradlta olduu kolayca anlalyordu. kiyi fazlaca seviyor, salonlarda pek eilip bklmyordu. ine kapank duruu, az konumas yznden Bulgarlar onu, 'Trk gibi bir Trk' damgasn vurmakta gecikmediler. Mustafa Kemal, etkisi altnda kald sosyete hayatna daha tam olarak almamt. Bu yzden ekingen davranyordu. Balkanlardaki grevi srasnda rendii Bulgarcay henz dzgn konuamyordu. Ama Bulgar evrelerine girip ktka onu da ilerletmeye balad. ocukluundaki Rumeli trklerinden kalma bir ritm duygusuna sahip ve ayaklarna hkim olduu iin iyi dans ediyordu. Birka dersten sonra, vals ve tangoyu da rendi. Bu yzden, her hafta subay kulbnde verilen dansl toplantlarda, hanmlar arasnda skse yapmaya balad. Kadnlar onun ilgin grnnn etkisinde kalyor ve havadan sudan konumay bilmemesine, biraz da sallapati davranmasna karn onda esrarl bir havann varln seziyorlard. Bir gece, Bulgar Trklerinden akir Zmre adnda bir arkadayla operada verilen bir galaya gitti. Bu ok k bir toplantyd. Seyircilerin parlakl, zariflii, Mustafa Kemal'in zerinde derin bir etki

yapt. Perde srasnda Kral Ferdinand'la tantrld. Kral ona izlenimlerini sordu. Mustafa Kemal sadece: 'Fevkalde!' diyebildi. Operadan sonra iki arkada, baz tandklarn Grand Hotel de Bulgarie'de yemee gtrdler. Misafirler gittikten sonra Mustafa Kemal, duyduu heyecan akir Zmre'ye aklad. Bat uygarl buydu ite. Trkiye'de byle eyler yoktu. stanbul'da opera yle dursun, adamakll bir tiyatro bile yok saylrd. Trkiye, yakn bir gelecekte bu gibi eylere kavumalyd. (1) Trkler, Avrupa'daki toplum hayatnn inceliklerini, gzelliklerini renmeliydiler. Gecenin elencelerinden yorgun dm olan akir Zmre, onu gidip yatmaya glkle kandrabildi. Bununla birlikte, Mustafa Kemal, Sofya'ya gitmeden nce de sosyete hayatna bsbtn yabanc saylmazd. stanbul'dayken, mer Ltf adnda bir subay arkadandan dul kalm olan Corinne'le bir balant kurmutu. talyan asll ve mzie istidatl bir kadn olan Corinne, Beyolu'ndaki evinde gece toplantlar dzenler, eitli kimseleri arrd. Mustafa Kemal de bu toplantlara sk sk gitmeye balam; Corinne onun sosyete hayatn renmesine, Avrupa edebiyatn tatmasna ve zellikle Franszcay ilerletmesine yardmc olmutu. Mustafa Kemal imdi, Sofya'da nasl vakit geirdiini, hl biraz uydurma ve imls da bozuk olan Franszcasyla Corinne'e anlatyor, arada srada da Latin harfleriyle Trke yazyordu: Son mektubunu aldm. Her gn beni dndnz renmek beni ok sevindirdi. Afrika savandan ne kazandmz bildirdiiniz iin de teekkr ederim... Sofya'ya geldiim zaman inmi olduum Bulgaria otelinden ktm biliyorsunuz. imdi, yeni yaplm olan Splendide Palace'ta kalyorum. Gerekten konforlu bir otel. Banyolar, fam dambrlar, ksacas istediiniz her ey var. Oteldeki elenceler de ayr. Bu yzden kalmaya deiyor. Ama hayr, Corinne, hayr! Sofya'da bir tek gzel kadn grmenin imkn yok. Uygun bir ev bulamadm iin otelde kalyorum. Cevdet Beyle dostluumuz ok iyi. Onun bu kadar cana yakn ve iyi bir dost olacan hi sanmazdm. nceki gece beni, Madam Denigi adnda, eskiden tand Parisli bir hanmn evine gtrd. Orada nemli biri vard. Birka nazrla yanlarndaki kimseler de bakara oynuyorlard. Ben oynamadm iin onlarla selmlap bir iki lf ettikten sonra ayrldm. unu syleyeyim ki, Parisli hanm gzel bulmadm. Sanrm ki, Cevdet Beye beni getirmesini o sylemi. Ayrlrken bana, 'Mon Commandant,' dedi, 'bu akam evimde pek elenemediniz, ama emin olunuz ki gelecek sefere sizi memnun etmeye alacan,' Yalnz, ben bundan pek emin deilim. Arkadan Novia Amerika adndaki algl kahveye gittik. Bir sr Alman, Fransz v.b. arkc kadn vard, davet edilmek umuduyla localarn evresinde dolap duruyorlard. Cevdet Bey iki Macar kz ard. Bir tanesi Almanca biliyordu. Daha kk olan tekisi, Macarcadan baka dil bilmiyordu. Neden bilmem, hi elenemedim. Canm skld. Arkadan, kzlar locada brakarak gazinodan ayrldk. Otele dnp yattm zaman, saat gece yarsn gemiti. Bana sk sk yazn. Sizi btn kalbimle kucaklarm. Corinne'nin bu mektuba verdii cevap zerine, rencisi yeni bir mektup yazd: Son mektubumda beklediinizden daha az iml yanl bulunduunu ve... bunun baka birisinin kaleminden km olabileceini yazyorsunuz. Bunu ben bir eit iltifat olarak kabul ediyorum. Arkadan, daha iten, ama daha arbal bir ifade tayan mektuplar yollad: Btn o yksek mevkili dostlarnza ramen beni hatrdan karmadnz ve bu hametl, devletl (2) kiilerle srdrdnz ahbaplk arasnda benimle uraacak bir an bulabildiinizi bilmek beni yle sevindiriyor ki... Birtakm tasarlarm, hatt byk tasarlarm var. Ama bunlar yksek bir mevki elde etmek ya da zengin olmak gibi maddi cinsten eyler deil. Bu tasarlarmn gereklemesini, hem lkemin yararna olacak, hem de bana grevimi yapm olmaktan dolay zevk verecek byk bir fikri baarya ulatrmak iin istiyorum. Btn mrmce tek ilkem bu olmutu. Daha ok genken edindiim bu ilkeden, son nefesime kadar vazgemeyeceim. Bir sre sonra Mustafa Kemal, arkada akir'le birlikte, Elilie yakn bir ev bulup tand. Evin denmesi tamam olunca, iki arkada, Bulgur Adliye Nazrna bir ziyafet verdiler. Yemekte havyar, Trkiye'den zel olarak getirtilmi en iyi cins rak, en sonunda da ampanya vard. Yemein gzellii

ve gecenin ok baarl getii, kinci Balkan Savanda Mustafa Kemal'e kar savam olan Harbiye Nazr General Kovaev'in kulana gitti. General daha nce, Makedonyal olan karsyla birlikte, Trk ataemiliterini evinde arlamt. Kendisi de ailesiyle birlikte, Mustafa Kemal'in evine davet edilmek istediini bildirdi. kinci bir ziyaret dzenlendi ve Mustafa Kemal'le Kovaev ailesi arasnda, derin bir dostluun temeli bylece atlm oldu. Mustafa Kemal, imdi sk sk Kovaev'lere gidiyor, Generalle oturarak iki eski silh arkada gibi sava anlarndan konuuyor, sava sanat zerinde uzun tartmalara giriiyordu. Balarda Generalin sevimli, terbiyeli kz Dimitrina'ya pek dikkat etmemiti. Sonradan bu ince vcutlu, koyu renk salar bukleli gen kzla, yava yava ilgilenmeye balad. imdi onunla ekinerek, saygyla konuuyor; rastlatklar toplantlarda dansa kaldryordu. Mustafa Kemal, ksa bir sre sonra her yere arlmaya baland. Bir general kars olan ve sosyetede sz ok geen Sultana Ratcho Petrova, onu tantmakta n ayak olmutu. Mustafa Kemal, sosyete hayatndaki en byk baarsn, sarayda verilen bir maskeli baloda elde etti. stanbul'a bir emir eri gndererek Mze'den kavuu ve mcevher kakmal klcyla tam takm bir yenieri niformas getirtmiti. Bu parlak klk iinde byk bir heyecan yaratt ve gece yars, davetliler maskelerini kardklar zaman, Kral Ferdinand kendisini ararak tebrik etti. Hediye olarak gm bir sigara tabakas verdi. Yllar sonra, Kral Ferdinand srgne gnderildii zaman, Mustafa Kemal de onun devlet adamlna kar besledii saygy belirtmek iin kendisine altn bir tabaka gnderecekti. Sofya'da hayat gzel geiyordu. Mustafa KemaPin kltr de gelimekteydi. Bu srada bir yerde, u eski Fransz szlerine rastlad ve bunlar, bir dostuna yazd mektupta tekrarlad: La vie est brve Un peu de reve, Un peu d'amour Et puis bonjour. La vie est vaine Un peu de peine, Un peu d'espoir, Et puis bonsoir. (3)

Ama Sofya'da sevimekten, glp oynamaktan baka yapacak iler de vard. Mustafa Kemal grevlerine ciddi olarak sarlmt. Fethi Bey'le kendisinin dncesi de, bu grevin askeri olduu kadar siyasi olduu yolundayd. Memleketi yakndan tanmak ve zellikle nfuzlu Trk aznlyla daha yakn iliki kurmak abasna giriti. akir'le birlikte Trklerin oturduu blgeleri dolat. Soydalarnn bu yabanc lkede ok iyi bir hayat srdklerini grerek hayret etti. Bulgaristan Trkleri rahata ticaret yapyor, bunda da baar gsteriyorlard. Oysa, Trkiye'de alveri, sadece yabanclarn elindeydi. Trkler, Plevne'de ve daha baka yerlerde endstri kurmulard. lerinde birou byk para kazanmt. Kadnlar da anayurttaki kadnlara gre daha serbesttiler, ounlukla peesiz dolayorlard. Her yerde, daha Trkiye'de benzeri grlmeyen gzel okullar almt. Mustafa Kemal, kendi lkesinde de kendi milletinin nasl bir yaam dzeyine eriebilecei ve erimesi gerektii zerinde belirli bir dnce edinmeye balad. Bu geziler srasnda, kyllerde grd salaml da takdir etmeye balamt. Bir gn dansl ay saatinde. Sofya'da k bir gazinoda olurmu, Orkestray dinliyordu. O srada kyl klnda bir Bulgar girip, yanndaki masaya oturdu. Garsonu st ste ard: garson onu nce nemsemedi, sonra da servis yapmay reddetti. Arkadan da gazinonun sahibi, kylye kp gitmesini syledi. Kyl, 'Beni buradan atmaya nasl cesaret edersiniz?' diye kalkmay reddetti. 'Bulgaristan' benim almam yaatyor. Bulgaristan' benim tfeim koruyor.' Bunun zerine polis ardlar. O da kylden yana kt. Kylye ay ve pasta getirmek zorunda kaldlar, o da bunlarn parasn tkr tkr dedi. Mustafa Kemal sonra, bu olay arkadalarna anlatrken, 'te ben Trk kylsnn de byle olmasn istiyorum,' lcdi. 'Kyl memleketin efendisi durumuna gelmedike, Trkiye'de gerek bir lerlemeden sz edilemez.' Kafasnda, ilerideki Kemalist slogan byle filizlenmiti: 'Kyl, memleketin efendisidir.' Bundan baka bir parlamento rejiminin nasl ilediini de gzyle grp renecekti. akr Zmre, Bulgar Meclisinde milletvekiliydi. Bir sr partilerden oluan bu mecliste, Trk milletvekillerinden kurulu on yedi kiilik kk grup, saysyla llmeyecek bir nem tard. Kark tartmalar arasnda dengeyi korur, arada bir de oylaryla bir tarafn ar basmasn salard. Mustafa Kemal geceler gecesi, meclisin balkonunda oturur, grmeleri dikkatle izler, ileride yararlanmak zere parlamento taktiklerini derinlemesine incelerdi; tpk bir sava alannda askeri taktikleri inceledii gibi. stelik,

burada daha elle tutulur bir ama da gdyordu. Trk aznl eliyle, politika mekanizmasn kendi lkesi yararna iletmenin mmkn olduu kansndayd. Bulgaristan Trklerinde, ilk nce, milliyeti bir bilin uyandrmak gerekiyordu. Mustafa Kemal bunun iin, elilik yoluyla, iki Trke gazeteyi denetimi altnda bulunduruyor, haber ve yorumlarna istedii gibi yn veriyordu. Trk aznl iindeki hocalar ve teki nfuzlu kiileri etkilemek iin ajanlar yollad ve rtl denekten hesapl ekilde para datt. Bu almalar srasnda, gerici unsurlarla atmak zorunda kald. Bunlar, Mustafa Kemal'le Fethi Bey'in Sofya sokaklarnda fesle deil de, apkayla dolamasn bir trl hazmedemiyorlard. Bir Trk elisinin, bu biimde davrann, ok utandrc bir hal olarak gryorlard. Bu da Mustafa Kemal'e, teden beri merakl olduu bir konuda, apka ile fesin kyaslanmas konusunda, birtakm konuma ve tartmalara girimek frsatn verdi. Bulgaristan'da Trklerden yana ekilebilecek baka bir unsur daha vard. Bu da, kinci Balkan Savandan sonra buraya gm olan Makedonyallard. Mustafa Kemal. Makedonyallar komitesiyle yakn ilikiler kurdu. Onlara para yardmnda bulundu. Dostu, Bulgar Harbiye Nazrnn kars, Madam Kovaeva, Makedonyalyd. Yerli dedikoducular, kz Dimitrina ile Mustafa Kemal arasnda gelien arkadaln altnda siyasi bir koku seziyorlard. Oysa bu arkadalkta daha ok romantik bir eni vard. Mustafa Kemal, Bat inceliiyle yetimi, iyi aileden bir gen kzla ilk olarak tanyor, Dimitrina ile asl bu yzden ilgileniyordu. Aralarndaki flrt bir maskeli baloda iyice ilerledi. Mustafa Kemal, boyuna Dimitrina'yla dans etti. lk nce mzikten konutular. Gen kz mzii ok seviyordu. Az sonra siyasetten sz etmeye baladlar. Mustafa Kemal, heyecanl bir ciddilikle, Trkiye'yi batllatrmak ve zellikle kadnlar zgrle kavuturmak yolundaki tasarlarn anlatmaya balad. Onlar da peelerini karp atmal, bu balodaki kadnlar gibi, erkeklerle konuup kendilerini balad klelik zincirlerinden kurtulmalydlar. Dimitrina, Mustafa Kemal'in bu gl, akc konumas karsnda, kendinden gemi gibiydi. O da, Dimitrina'y kafasnda tasarlad Avrupal e olarak gryordu. Ama, bunun iin gen kz babasndan istemesi gerekliydi. O zaman da bir red cevabyla karlamak tehlikesi vard. Hristiyan olan General, kznn bir Mslmanla evlenmesine raz olur muydu? Kendi de baka bir Bulgar kzna, General Ratcho Petrov'un kzna tutulmu olan Fethi'ye dant. Birtakm araclar yoluyla kz babalarnn azn arattlar, ama sonu cesaret krc oldu. General Petrov hi dnmeden karlk vermiti. 'Kzm bir Trk'e vermektense kafam keserim, daha iyi.' General Kovaev de, arkada gibi dnyordu. Trk eliliinde verilen bir balo arsn kendisi ve ailesi adna nezaketle reddetti. Mustafa Kemal'le Dimitrina birbirlerini bir daha gremediler. (4) Bu arada Enver ve ls, 1914 balarnda, bir sr hzl ve yapc reform hareketine girimilerdi. Balkan Savalar en sonunda Trklerde bir milliyetilik ruhu dourmutu. Balarnda da, btn keyfi davranlarna ramen, bu ruhu milli bir birlik biimine sokabilecek yeterlikte bir hkmet vard. Ynetimin birok alanlarnda, zellikle silahl kuvvetlerde, bu reformlar daha hzl gelitirilmekteydi. Enver orduyu, Cemal de deniz kuvvetlerini yeni batan rgtleme iine girimilerdi. Enver, enerjik ve verimli bir almayla, eski subay snfn temizleyip yerlerine yeni yetimi subaylar getirmeye balad. Bylece yeni bir n daha kazanm oluyordu. Artk yalnzca yiit bir sava deil, ayn zamanda keskin grl, becerikli bir gen tekiltyd, Yaptklarn Mustafa Kemal bile beeniyordu. Sofya'dan Enver'e bir mektup yazarak onun Harbiye Nazrlndaki baarlarn kutlad. Tevfik Rt'ye de bu yolda bir mektup yazd, ama Enver'in kurmay bakannn bilgisizliini eletirerek onun yerine kendisinin, rakibinin emri altnda almaya hazr olduunu bildirdi. Ancak, onun bu greve atanmas, gereklemesi pek kolay olmayan bir iti. Aslnda Trk ordusunun bu yeniletirilmesi karlnda denecek bir bedel vard: Bu da, Almanlarn Trk ordusunu gittike denetimleri altna almalaryd. Ordudaki reformlar, Alman askeri misyonu dzenliyordu. Heyetin imdiki bakan, gvenilir, akll bir kumandan olan General Liman Von Sanders'e Trk ordusu zerinde geni bir ynetim yetkisi verilmiti. Alman subaylar, Genelkurmayla teki ordu birliklerini zaten doldurmulard. 1914 ylnda bunlarn says hzla kabard. Artk en yksek noktasna ulaan bu 'Alman yardm' politikas, Enver'in elinde, Osmanl mparatorluu iin byk felketler douracakt.

nk, sava ok yaknd. Avusturya veliaht Aridk Franz Ferdinand, 28 Haziran 1914'te Saraybosna'da tedhii bir Srp rgtnce tutulup silahlandrlan, gen bir renci tarafndan ldrld. Bir ay sonra, Avusturyallar, Srbistan'a sava atlar; Kayzer de onlar destekledi ve Birinci Dnya Sava balam oldu. Bundan iki gn nce, Trkiye ile Almanya, Rusya'ya ynelmi gizli bir anlamaya varmlard. Bundan, kabine yelerinden yalnzca drt kiinin bilgisi vard. Anlama, 2 Austos'ta imzaland. Bununla birlikte, bu henz Trkiye'nin savaa katlaca anlamna gelmiyordu. Talt Paa, ittifak, Trkiye'nin byk devletlerden birinin desteine ihtiyac olduuna inand ve yalnz kalmasndan korktuu iin istemiti. Geleneksel dman Rusya'ya kar ngiltere ve Fransa'dan yeterli garantiler elde etmek yolundaki uramalar boa kmt. Ancak, Enver'in giritii reformlara ramen, Trk ordusunun toparlanp glenmesi iiin daha zaman gerektiini bilen Talt Paa, Trkiye'nin mmkn olduunca tarafszln korumas dncesini savunmaktayd. Sofya'da Mustafa Kemal, Trkiye'nin Almanya yannda savaa katlmasnn iddetle karsndayd. Almanya sava kazanrsa, Trkiye'yi bir uydu haline getirecek, kaybederse Trkiye de ok ey kaybetmi olacakt. Mustafa Kemal, Enver'in aksine, yalnz Almanlar sevmemekle ve onlara gvenmemekle kalmyor; onlarn sava kazanacak yetenekte olduklarna da inanmyordu. Paris'i ziyareti ona askeri durumun, hesaplanmas g birtakm faktrlere bal olduunu retmiti. Geri, Alman ordusu Paris'e doru hzla ilerliyordu ama, asker Mustafa Kemal, arkada Salih'e yazd mektupta syledii gibi, 'Almanlarn, eitli faktrlerin etkisi altnda zikzakl ekilde ilerlemek zorunda kalacan ve bunun da onlar iin zararl sonular dourabileceini' gryordu. 'Biz, amacmzn ne olduunu belirtmeden seferberlik iln ettik. Bizim iin byk bir silahl kuvveti uzun zaman ayakta tutmak zararl olacaktr. Bunun, kendimiz ya da mttefikimiz iin ne gibi bir sonu verecei kestirilemez.' te yandan, sava daha yaylacak olursa, Trkiye'nin uzun sre tarafsz kalamayacam da biliyordu. Bu durumda, savaa Almanya'nn karsnda katlmasn uygun bulmaktayd. 16 Temmuz 1914'te Harbiye Nazr Enver Paa'ya gnderdii bir raporda, Sofya'daki gzlemlerine dayanarak, Bulgarlarn Byk Bulgaristan tasarlarn gerekletirmek umuduyla, gittike Avusturya'ya yaklamakta olduunu bildirmiti. Mustafa Kemal, onlarn bununla yetinmeyeceklerini de ileri sryordu. Douya doru da genilemek isteyeceklerdi ki, bu da ancak Trkiye'nin zararna olarak gerekleebilecek bir eydi. Onun iin Mustafa Kemal, Trkiye'nin hareketsiz durmasn tehlikeli buluyordu. Bulgarlarn, eitli yollarla, Trklerin gvenini kazanmaya alacaklar belli bir eydi. Bu arada herhangi bir Batl grupla balants olmayan Trkiye'nin, Bulgaristan'la dost geinir grnmesi kendi yararna olurdu. Ama, Mustafa Kemal'in nceden grd gibi, Trkiye savaa katlmak zorunda kalacak olursa o zaman da 'Bizim iin yaplacak ey, bir bahane uydurup Bulgaristan' igal etmekti.' Bu eit bir siyaset, Trkiye'nin Yunanistan'daki karlar asndan da yararl olurdu. (5) Bu arada, stanbul'daki dostlarna da srarla mektuplar yadryor, uluslararas gerekler zerinde ne kadar uzak grl olduunu gsteren dncelerini onlara aklyordu. Daha o zamandan, Amerika'nn erge savaa katlmak zorunda kalabileceini ve bunun da aslnda Birinci Dnya Sava demek olacan grmt. imdilik Trkiye'nin yararna olan tek ey, tarafsz kalp askeri gcn artrmaya bakmak, olaylarn gelimesini izleyerek, karar almak zaman gelinceye kadar, iki taraf arasnda bir denge kurmak olmalyd. Savaa katlp katlmamak ya da hangi tarafta katlmak sonra dnlecek bir eydi. Aceleye gerek yoktu. nk bu uzun bir sava olacakt. Mustafa Kemal bunu ok iyi biliyordu. te yandan, Enver Paa, savan ksa sreceine ve Trkiye bundan bir ey koparmak istiyorsa, bir an nce savaa katlmas gerektiine inanyordu. Durumun onun istedii ynde gelimesini salayan iki olay oldu. Bunlardan birincisi Trkiye iin Armstrong-Whitworth tezghlarnda yaplm ve paras denmi olan iki kruvazre, ngiliz Bahriye Nazrlnn el koymu olmasyd. Kontratta, sava kt takdirde, anlamann yrrlkten kalkaca konusunda bir madde bulunmasna karn, bu davran, itilf Devletlerinden yana olan evrelerde bile fkeli bir tepki yaratt.(6) kinci olay da, Gben ve Breslau adndaki Alman zrhllarnn tam bu srada, Enver'in de bilgisi altnda, Akdeniz'deki ngiliz filosunu atlatarak Boazii' nde boy gstermeleriydi. Bu gemilerin silahtan arnmalar gerekirken, Trk hkmeti onlar satn alarak Yavuz ve Midilli diye adlandrd, Gemilerdeki Alman deniz subay ve erleri, halkn houna gidecek bir jestle, balarndan kasketleri karp fes giyerek yerlerinde kaldlar. Trkiye'nin savaa katlmas iin imdi tek eksik, Ruslarla bir atmayd. Kabine yelerinden

ounun buna kar olmalarna ramen, Enver iin byle bir olay yaratmak iten bile deildi. Gben ve Breslau', bir atma kar umuduyla, szde manevra iin, sk sk Karadeniz'e gndermeye balamt. Ekim sonunda Yavuz, yannda emektar Hamidiye ve baka gemiler de olduu halde denize ald ve ortada hibir neden yokken, ihtarda bile bulunmadan, Ruslarn, Karadeniz'deki Odesa, Sivastopol ve Novorosisk limanlarn bombardman etmeye balad. Alman amiralinin cebinde, Enver Paa'nn gizli bir emri bulunuyordu: 'Trk donanmas Karadeniz'e zorla hkim olmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede rastlarsanz, sava iln.etmeyi beklemeden, saldrya geiniz.' (7) kan arpmada birka Rus gemisi batt. Bu bir sava durumuydu. Enver Paa, szde, bu saldr hakknda bilgisi olmadn ileri srd. Talt Paa her eyi, ancak olduktan sonra rendi. 'Keke ben lm olsaydm da, memleket sa kalsayd,' dedi. Ama yine ibanda kald. Cemal Paa, haberi, Cercle d'Orient Kulbnde kt oynarken rendi. Byk bir aknlk geirdi, yz bembeyaz oldu ve kznn ba stne, hi bir eyden haberi olmadna yemin etti. Ama o da ekilmedi. (8) Sadrazam Sait Halim Paa, Padiah'a istifasn sundu. Padiah, onu kucaklayarak, kendini tek gvendii dayanaktan yoksun brakmamas ve beceriksiz adamlarn ellerine atmamas iin yalvard. Paa da yerinde kalmaya raz oldu. Fransz ve ngiliz elileri, pasaportlarn istemeye geldikleri zaman, Sadrazamn gzlerinden yalar akyordu. Yalnzca Cavit, nemsiz nazrla birlikte istifa edecekti. 'Sava kazansak bile, mahvolacaz,' demiti. Osmanl mparatorluunun gerileyi ve kndeki son dnem, bylece balam oldu.

1 On be yl sonra Ankara iin hazrlanan planlarda byk ve modern bir opera binas yapmna yer verilecekti. 2 Franszca olan bu mektupta Mustafa Kemal, 'Gros bonnets, grosses legumes' eklindeki kelime oyununu kullanm olacaktr. (evirenin notu.) 3 Hayat ksack Hayat anlamsz Azck hayal Biraz strap Sevgi, azck Ve umut, yalnz Derken merhaba. Derken elveda. 4 Dimitrina, Mustafa Kemal'i hi unutmad, nk o da gen kzn ailesiyle temas kesmemiti. Drt yl sonra, Birinci Dnya Savann sonlarna doru, Dimitrina babasyla stanbul'a gitmeye kalkt. Orada Mustafa Kemal'i grmeyi umuyordu. Ancak Bulgar cephesinin kmesi, bu yolculuu engelledi. Sonralar bir Bulgar mebusuyla evlendi, ondan dul kald. (Dimitrina Kovaev, 9 Austos 1966 tarihinde hayata gzlerini yumdu. Yaknlarnn anlattna gre, son gnlerde bile Mustafa Kemal'den sz etmekteymi.) (evirenin notu.) 5 Cumhurbakanl arivleri, ankaya, Ankara 6 Bu sava gemilerinin satn alnmas iin halk arasnda alan kampanyaya Trk kadnlar mcevherlerini ve deerli eyalarn vererek katlmlard. 7 ..(buras silik km)...t Jaeckh, The Rising Crescent (Ykselen Hill). 8 Sonradan sefil bir ekilde Rus boyunduruu altna girmektense, savaa katlmann daha iyi olduunu ileri srecekti. ONUNCU BOLM

Birinci Dnya Sava MUSTAFA KEMAL, Trkiye'nin savaa girmesine kar gelmiti. Ama bu i artk olup bittikten sonra btn enerjisi ve yurtseverlii ile kendini savaa verecekti. Almanlar hi sevmedii halde, imdi mttefik olduklarna gre, sabr yettii kadar onlarla birarada almaya hazrd. Sofya'daki ilk ii Bulgarlara savaa girmeleri iin bask yapmak oldu. Her yoldan bu amaca varmak iin alarak Fethi'ye yardm etti. Karlarnda da Ruslar youn bir propaganda baraj kurmu bulunuyorlard. (1) Mustafa Kemal'in bir baka grevi de, Bulgarlardan Trk ordular iin silh ve yiyecek salamakt. Bulgarlardan pein para karl byk miktarda un vereceklerine dair sz ald ve bu i iin akir Zmre'yi stanbul'a gnderdi. akir Zmre, o srada Maliye Nazr olan Talt Paa'y grd. Ama, Talt "onu, istifa etmekle birlikte perde arkasnda alan ve milli politika konusunda hkmete tler

veren Cavit'e gnderdi. Cavit, parann verilmesini uygun grmedi. Elde byle bir i iin para olmadn syledi ve, 'Bu savan yllar yl sreceini sanyorsunuz galiba!' diye ekledi. in sonucunu sabrszlkla beklemekte olan Mustafa Kemal, akir Zmre'yi Sofya istasyonunda karlad. Cavit'in red cevabn renince fkeyle, 'Byle adam aslmay hak etmitir!' diye bararak bir ngrde daha bulundu. (2) Sava srp gittike Mustafa Kemal de sabrszlkla kvranmaya balad. Artk yarbay olduu iin tmen komutanlna hak kazanmt. Enver Paa'ya yazarak rtbesine uygun bir grev istedi. Ancak Enver, 'Orduda size her zaman grev bulunabilir ama Sofya'da ataemiliter olarak kalmanz zellikle gerekli grldnden sizi orada brakyoruz,' diye cevap verdi. Mustafa Kemal, kendini daha kutsal bir grevin cepheye armakta olduunu ileri srerek, 'Eer beni yksek rtbede bir subay olmaya lyk grmyorsanz aka syleyin,' diye yazd. Enver Paa buna cevap vermedi. Bununla birlikte, stanbul'dan gelen bir haberci, Enver Paa'nn bir tasars zerinde Mustafa Kemal'in azn arad: ran zerinden Hindistan'a alaylk bir kuvvet gndererek Hint Mslmanlarm ngilizlere kar ayaklandrmak. Mustafa Kemal byle bir kuvvetin komutasn kabul eder miydi? Mustafa Kemal'e gre, Enver'in sama hlyalarndan biri olan bu neri, daha sava balangcnda onun zihninin nasl ilediini gsteren endie verici bir belirtiydi. Teklifi ac bir alayla, 'Ben o kadar kahraman deilim,' diyerek karlad. Ardndan byle bir i iin alayn fazla olduunu da ekledi. Yol zerinde gnll toplayabilecek tek bir subay yeter de artard bile. Ama, byle bir eye olanak yoktu tabii. Mustafa Kemal, 'mkn olsayd, ben kimseden emir beklemezdim. Bam alp gider ve asker toplardm. Sonra da Hindistan' fetheder ve mparator olurdum,' dedi. Kendi lkesinin cephelerinde arpmak niyetinde olduunu ekledi. Savan ilk aylar Trkiye iin ok felketli olmutu. Batakilerde akl olsayd, bu sreyi bir savunma stratejisi kurmaya ayrrlar, askeri glerini harcamayarak kuvvetlerinin eitimini tamamlar, nceden hazrlanm planlara gre yerletirir ve tilf Devletlerinin hangi ynden saldrya girieceklerini tahmine alarak beklerlerdi. Ancak, Enver bunlarn hibirine yanamyor, byk ve romantik servenleri yeliyordu. Kendini Asya'da yeni bir Trk mparatorluu kurmak iin ngilizlerin zerine yryen Mslman bir skender rolnde gryordu. Onun bu hayalleri de, Almanya'nn dnyay fethetmek planna uygun dmekteydi. Enver, hayallerini gerekletirmek iin, derhal iki hcum emri verdi: Birincisi kuzeyde Rusya'ya, ikincisi de gneyde Msr'a doru. Kafkaslardaki Rus kuvvetlerini ember iine kstrmak amacm gden ve Alman komutan General Liman von Sanders'in tlerine ramen giriilen ilk saldr tam bir bozgunla sonuland. Korkun k koullar altnda Trkler hemen hemen btn bir orduyu yitirdiler; oysa bu nemli kuvvetin dou cephesinin savunmas iin, yedek olarak tutulmas gerekirdi. Mustafa Kemal, ancak Enver'in bu felketli sefere kmasndan sonra greve arld. Zaten izinsiz de olsa Sofya'dan ayrlmaya kararlyd ve gnll er olarak cepheye gitmekten bile sz ediyordu. Tam Sofya'dan ayrlmak zereyken, Enver'in yokluunda Harbiye Nazr vekili olan kiiden, On dokuzuncu Tmen komutanlna atandn ve hemen stanbul'a dnmesini bildiren bir telgraf ald. Genel karargha gelince, onu, doudan henz dnm olan Enver'in yanna gtrdler. Zayf ve solgun grnyordu. Mustafa Kemal: 'Biraz yorgunsunuz galiba,' dedi. 'Yok, o kadar deil.' 'Ne oldu?' 'arptk, o kadar.' 'imdiki vaziyet nedir?' Enver, 'ok iyidir...' diye cevap verdi. Mustafa Kemal onu daha fazla sktrmak istemeyerek, sz, kendine verilen greve getirdi: 'Beni numaras 19 olan tmenin komutanlna tayin etmek ltfunu gsterdiiniz iin teekkr ederim. Bu tmen hangi oruda ya da kolorduda bulunuyor?' Enver, belirsiz bir ekilde, 'Haa, evet,' dedi. 'Herhalde Genelkurmaydan daha kesin bilgi edinebilirsiniz.'

Mustafa Kemal bunun zerine, Genelkurmayda oda oda dolaarak tmenini aramaya balad, ama bo yere! Sonunda birisi ona, brolar Harbiye Nezareti binasna tanm olan Liman von Sanders ordusuna bir sormasn tledi. Mustafa Kemal buradaki kurmay bakanna gitti. O da, 'Bizim kurulularmz arasnda byle bir tmen yok,' diye cevap verdi. 'Ama, Gelibolu'daki nc kolordunun byle bir birlik kurmay tasarlam olmas pek mmkndr. Oraya gitmek zahmetine katlanrsanz, herhalde gerekli bilgiyi edinebilirsiniz.' Mustafa Kemal ayrlmadan nce General von Sanders'in karsna kt. Henz tanmamlard ama, Mustafa Kemal'in aka ortaya koyduu Alman aleyhtar duygulardan dolay birbirlerini tanyorlard. Alman Genarali onu dosta bir nezaketle karlad. Sofya'dan ne zaman dndn sordu. Sonra, 'Bulgarlar savaa katlmaya karar verebilecek mi acaba?' diye bilgi istedi. Mustafa Kemal kendi grne gre, onlarn henz byle bir karar vermeyeceklerini syledi. Bulgarlar iki eyden birini bekliyorlard: ya Almanlarn gz alc bir baarsn, ya da savan kendi topraklanna sramasn. Bu cevap karsnda, von Sanders sinirli bir hareket yapmaktan kendini alamad ve alayla, 'Demek Bulgarlar. Alman ordusunun baarsna inanmyorlar.' dedi. Mustafa Kemal sknetle, 'Hayr,' diye cevap verdi. Bunun zerine von Sanders kukulu bir ekilde. 'Ya sizin grnz nedir?' diye sordu. Mustafa Kemal bir an durdu. Henz daha ortada bile olmayan bir tmenin komutanyken, nasl olur da fikir yretebilirdi? te yandan, grlerini oktan beri yazl olarak belirtmi bulunuyordu. imdi bundan geri dnemezdi. Bundan baka, herkesin iinde syledikleri bir yana, Bulgarlarn ihtiyatl siyasetini doru ve hakl bulmaktan da kendini alamyordu. Ak konumaya karar verdi ve ksaca, 'Bence Bulgarlarn hakk var,' dedi. Liman von Sanders tek kelime sylemeden ayaa kalkt. Mustafa Kemal de oradan ayrld. Tmeninin henz kurulu halinde bulunduu Gelibolu Yarmadasna gitti. Bu srada Enver, yine Liman von Sanders'in tlerine kulak asmadan ikinci gz alc saldrsna hazrlanmaktayd. Svey Kanalna doru hzla inecek ve ngilizleri Msr'dan kovacakt. Alman Albay von Kress'in komutasnda l geen Trk kuvveti, Svey Kanalna tam yedi gnde varabildi. Ama, geceleyin yrdkleri iin ngilizleri gafil avlamlard. Bir ksm kanaln br kysna ayak bast. Fakat bat kys iyice tutulmutu ve ok gemeden ngiliz kara ve deniz bataryalaryla daha da takviye edildi. Bylece Trk kuvveti gerilemek zorunda kald. Trkerin bu baskn, ngilizleri uyarmaya yaramt. Kanal blgesinin savunmasn ylesine salamlatrdlar ki, Trklerin bundan byle Msr'a saldrmalarn tmyle nlemi oldular. Yaptklar iki saldrda da baarszla urayan Trkler imdi tilf Devletlerinin bir saldrsyla kar karyaydlar. 1915 ylnn bandan beri dmann kara ve deniz hareketlerine ilikin elde edilen istihbarat raporlarndan dmanlarn anakkale nndeki adalara ynak yapmakta olduklar ve anakkale Boaz'yla Marmara zerinden stanbul'a kar bir ngiliz - Fransz saldrsnn her an beklenebilecei belli olmutu. Kafkas ve Msr seferlerinin yenilgiyle bitmesi, maneviyat kertmi ve stanbullular, umutsuzluk iinde ehrin dman eline gemesinden, olmu bir ey gibi sz etmeye balamlard. Ruslarn kp geliverecei korkusuyla sinirleri bozulan Almanlarsa, ayr bir bartan sz eder oldular. Trk aileleri Anadolu'ya g etmeye balad. Hkmet Anadolu yakasnda bir saat iinde harekete hazr iki zel tren bekletiyordu: biri Sultanla maiyeti, br de kordiplomatik iin. Beylerbeyi Saraynda srgnln eken Abdlhamit'e ailesiyle birlikte gitmesi teklif edildi. Ama o, yerinden kmldamay reddetti ve imdi Padiah olan kardeine, yerinde bir grle, 'stanbul' dan bir kere ayrlrsan bir daha dnemezsin,' dedi. Hkmet Eskiehir'e tanmay tasarlyordu. Babli arivleriyle bankalardaki altnlar daha imdiden oraya gnderilmiti. stanbul'un polis kafakollarnda, ehri tututurmak zere teneke teneke petrol hazrlanmt. Sanat eserleri mze mahzenlerinde saklanm ve Ayasofya da iinde olmak zere, birtakm resm binalarn dinamitle uurulmas kararlatrlmt. Amerikan Bykelisi, Ayasofya'ya dokunulmamasn isteyince Talt, 'ttihat ve Terakki ierisinde eski eylere merakl olanlar parmakla saylr,' diye cevap verdi. 'Biz hepimiz yeni eyleri severiz.'

ehir bir 'yenilgi ve perianlk tablosu' halindeydi. Binlerce Trk, gizliden gizliye, sava tilf Devletlerinin kazanmas iin dua ediyor, emniyet mdr ise bir ihtill korkusuyla, isiz gszleri ehirden srmeye bakyordu. 1915 ylnn ubat aynda ngiliz donanmas anakkale Boaz'nn azndaki kaleleri tahrip edince halk arasnda, kocaman iki tepenin yerle bir olduuna dair sylentiler yaylverdi. stanbullular top sesleri duyuluyor mu, diye kulak kabartmaya ve dman denizaltlarnn periskoplarn grmek merakyla, Marmara'daki adalara akn etmeye baladlar. Yalnzca Enver Paa, Kafkas yenilgisinden sonra pek ortalarda grnmemekle birlikte, hl soukkanl ve sakin duruyordu. Enver'in sekin niteliklerinden biri de buydu. Hibir zaman tell ya da heyecanl grnmez, bir odaya girdii vakit beraberinde bir sknet havas getirirdi. imdi de ngilizlerin anakkale Boaz'ndan asla geemeyeceklerinden yzde yz emin olduunu sylyordu. Herkes, 'budalaca bir panie' kaplmt. anakkale istihkmlar alamazd. Alacak olsa bile, stanbul'u Trkler son damla kanlarna kadar savunurlar ve dmana asla teslim etmezlerdi. Enver yeni bir hlya peindeydi; ne Almanya'nn, ne de baka herhangi bir ulusun baarabilecei eyi yapmak: ngiliz donanmasnn yenilmezlik efsanesini ykan insan olarak tarihe gemek. Enver Paa, olaylarn sonucunda hakl kt ama ters nedenler yznden. 18 Marttaki ngiliz saldrs Boaz' zorlamakta baar kazanamad. Arkadan baka bir saldr da olmad. ngilizler birok kark nedenler yznden, donanmay karadan bir ilerlemeyle destekleyinceye kadar, seferi durdurmay uygun bulmulard. (Liman von Sanders onlarn byle yapmak zorunda kalacaklarn nceden tahmin etmiti.) stanbul'da hkmetin emriyle bayraklar asld. Ama Trklerin arasnda bunun nihai bir zafer olduuna inananlar pek azd. nlerinde daha bir sr etin sava vard. Enver, anakkale'nin savunulmas iin, Beinci Ordu adyla ayr bir ordu kurmay kararlatrd ve komutasn Liman von Sanders'e verdi. Sanders, yeni kurulmu olan On Dokuzuncu Tmenin de kendi emrine verilmesini istedi. Yarbay Mustafa Kemal, ite bu tmenin bana atanm ve kararghn Maydos'ta kurmutu. Dman saldrs balamadan, birliklerini rgtlemek iin, nnde ancak iki aylk bir zaman vard.

1 Madam Petrova'nn anlattklarna baklrsa, bir akam evlerinde ikiyi biraz fazla karan Mustafa Kemal, bu gibi kar etkileri nlemek iin olacak, Bulgarlara bol keseden vaatlerde bulunmaya balam. Bir yanl anlamay nlemek iin araya giren Fethi Bey de ii akaya bomu. Bu anda zerinde durulacak tek nemli nokta, Mustafa Kemal'in yine bir ngryle Trkiye iin Anadolu'da bir hkmet merkezi gerektiinden sz etmesidir. 2 Cavit 1926'daki suikast dvalarnn sonunda Ankara'da aslmtr. ON BRNC BOLM

Gelibolu karmalar MUSTAFA KEMAL, Gelibolu blgesini, Balkan Sava srasnda Bulgarlara kar yrtm olduu harekttan tanyordu. Karargh, o zaman da, imdiki gibi Maydos'dayd. O zaman yarmadann savunulmasna dair kesin grler edinmiti. Bunlar teki kurmaylarn dnceleriyle eliiyordu. Onlar kyda yeterli bir tel rg tahkimat yapmakla dman karmasnn nlenebileceini, Mustafa Kemal, tersine, denizden topu ateiyle desteklenen herhangi bir dmann, karaya kabileceini ve savunmann grevinin bundan sonra ierideki mevzilerinden hareketle dman pskrtmekten ibaret olduunu ileri sryordu. Bir gn, deniz subay olarak, ayn gr savunan Rauf la tartrken, kendini dman yerine koyarak: 'Siz istediiniz kadar tel rg tahkimat yapn,' demiti, 'ben bunlar kolaylkla yarp karaya kabilirim. Ve eer karada benim ilerlememi durduracak stn bir kuvvede karlamazsam, yarmaday pekl igal edebilirim.' Mustafa Kemal, bu askerlik dersini Bat Trablus seferi srasnda, talyanlar deniz topusunun ateine snarak karaya ktklar ve Trklerin ky savunmasn olanaksz hale getirdikleri zanan renmiti. Bylece denizden yaplan bombardmanlarn taktik ynnden etkisini anlam bulunuyordu. Oysa, teki Trk kurmaylar denizkara ibirlii konusuna yabanc olduklar iin bu dersi imdi ilk olarak, ac denemelerle reneceklerdi. Alman komutanl da, Mustafa Kemal gibi, Trk savunmasnn, yarmadann belkemii demek olan

yaln tepeleri tutmak prensibine dayanmas gerektiini dnyordu. Dman, karaya ktktan sonra, bu tepelere saldrmak zorunda brakacaklard. Emrindeki alt tmenin, ky boyuna kk birlikler halinde serpildiini gren Liman von Sanders, onlar ierde daha youn ve byk gruplar halinde toplad. Kyda ise, gayet kk bir rtc kuvvet brakt. Ama, asl sorun, dmann nereden karma yapacan kestirmekteydi. Mustafa Kemal, araziyi yakndan tand iin, bunun iki bellibal noktadan yaplacana inanmt: Birincisi, yarmadann gney ucundaki Helles Burnu (Seddlbahir) ki, dman burada deniz topusuyla iki yandaki kyy kontrol edebilir, ikincisi de bat kysndaki Kaba Tepe, ki boazn dou kysna en kolay buradan inebilirdi. Ancak, Liman von Sanders'in tahminleri bambakayd. Onun dncesinde karma iki noktadan yaplabilirdi: Biri, anakkale Boaz'nn Asya kylar, ki elindeki tmenlerin ikisini bu dnceyle Truva dolaylarna gnderdi; biri de kuzeydeki dar Bolayr geidi, ki buraya da iki tmen ayrd. Elinde kalan iki tmenden birini, Helles Burnu'na yollad. Dorudan doruya kendi denetiminde olan, fakat gerekte Mustafa Kemal'in komutasnda bulunan sonuncusunu, yani On Dokuzuncu Tmeni, yedek kuvvet olarak Maydos yaknlarnda brakt. Bu tmen, saldrnn gelecei yne gre, kuzeye, gneye ya da batya gnderilmek zere hazr tutulacakt. Mustafa Kemal kendine verilen rolden memnun kald ve karargh olarak boazn kuzeyine den ve her iki kyya da yakn olan kk Boal kyn seti. Buraya yerleerek, karmay beklemeye ve tepelerin savunmas iin hazrlanmaya balad. 25 Nisan sabah, dman kuvvetleri, Mustafa Kemal'in nceden tahmin etmi olduu iki kumlua karma yapmaya baladlar: ngilizler Helles Burnu'ndan, Avustralyallarla Yeni Zelandallar da Kaba Tepe'nin kuzeyinden. Ayn zamanda iki oyalama manevrasna da giriildi: Franszlar Asya yakasna baskn yaparken, Kraliyet Bahriye Tmeni de Bolayr'da bir gsteriye kalkyordu. Von Sanders, bu ikinci oyalama manevrasna kand. tilf Devletleri kuvvetlerinin, yarmaday en dar yerinden keserek ordusunu evirmek istediklerini sand. Bu yzden tmenlerden birini kuzeye, Bolayr'a gnderdi. Kendi de maiyetiyle birlikte oraya gitti. Bylelikle kuvvetlerini asl sava yerinden uzaklatrm oldu. Sonradan, kolordu komutan Esat Paa'y gneyden gelebilecek saldry karlamaya gnderdiyse de, takviyesiz brakt. Oysa, az sonra Esat Paa'nn buna ok ihtiyac olacakt. Beri yandan Mustafa Kemal, o sabah Boal'da deniz toplarnn sesiyle uyand zaman, kendini savan tam arlk noktasnda buldu. Top sesleri, Sarbayr srtlarnn ardndan geliyordu. Sanbayr, bat kysna paralel uzanan, noktada er yz metrelik zirveler halinde ykselen ve sonra uurumlar ve sarp kayalklarla dolu kk tepeler eklinde denize inen bir silsileydi. Mustafa Kemal hemen durumun kefi iin dou srtndan yukarya, kuzeydeki Kocaimen Tepe'ye doru bir svari bl gnderdi. Az sonra dan bat bayrndan yukar, gneydeki Conkbayr zirvesine doru 'kk bir dman kuvveti'nin ilerlemekte olduuna dair bir rapor ald. Komu tmen de bu dman kuvvetinin nlenmesi iin bir tabur gnderilmesini istiyordu. Mustafa Kemal durumu hemen kavramt. Bu gelen 'kk bir dman kuvveti' filn deildi. Byk apta bir dman saldrs karsndaydlar. Asker durumlarn zn hemen kavrayabilen Mustafa Kemal, Sarbayr srtlarnn ve zellikle Conkbayn tepesinin imdi btn Trk savunmasnn kilit noktasn tekil ettiini anlad. Dman buray ele geirirse, yarmadann, her tarafna hkim olmu saylrd. Tek bir taburun Conkbayr'n tutabilmesine olanak yoktu. Bunun iin btn tmen gerekliydi. Mustafa Kemal derhal sorumluluu zerine alarak tmen komutanl yetkisini aan bir emir verdi; alaylarnn en iyisi olan Elli Yedinci Alay, bir da bataryasyla birlikte Kocaimen Tepe'ye gidecekti. Bir rastlant olarak, Elli Yedinci Alay o gn yaplmas kararlatrlan bir manevra iin toplanm bulunuyordu. Mustafa Kemal ald karar karargha bildirdikten sonra, yanna yaverini ve doktorunu alarak ilerleyiini ynetmek ve hzlandrmak iin, atn alay kararghna srd. Mustafa Kemal cretli bir karar vermiti. Dmann kuvveti zerinde ak bir bilgisi bile yokken, asl saldn karsnda bulunduklarn ancak igdsyle anlayarak, von Sanders'in yedek ordusunun byk ksmn savaa sokmutu. Yanlsayd -eer dman asl karmaya baka taraftan giriseydikarsnda yalnzca tek bir Trk alay bulacakt. Ama Mustafa Kemal yanlmamt. Kendine olan sonsuz gveniyle de, yanlmadn biliyordu. Avustralyallarla Yeni Zelandallar ise kendilerinin tasarlam olduu ve Trklerin de bekledii gibi Kaba Tepe'ye deil, bir buuk kilometre kadar kuzeyde, daha sarp bir yer olan Arburnu'na kabilmilerdi. (Buras sonradan Anzak Koyu olarak adlandrlacaktr.) Trkler hazrlksz olduklar iin, Anzaklar arazinin olduka etin olan engellerine ramen, ancak zayf bir direnmeyle karlaarak, dan bat yamalarna doru ilerlemeye baladlar.

Doudaki yamalarda, Mustafa Kemal ve yanndaki alay subaylaryla erler, kaya paralaryla dolu, kurumu su yataklarnn ortasndan geen ve ilk allklar arasnda ykselen ylankavi patikay glkle izliyorlard. nc karlan iki rehber, asl birlikte balanty kaybetmilerdi. En sonunda Mustafa Kemal, kendisi, bir bln banda atn ileri srerek, pusula ve harita yardmyla yolu buldu. Kocaimen Tepe'den aa baknca ltl denizin zerine serpilmi duran dman gemilerini grd. Ama aadaki tepeler ilerleyii grmesine engel oluyordu. Erlerin dik bayr trmanmaktan yorulmu olduklarn grerek, subaylara, on dakikalk bir mola vermelerini emretti. Sonra kendisi, yannda maiyetinden birka kiiyle birlikte Conkbayr'na doru yol ald. nce at stnde gidiyorlard, fakat arazi ok engebeli olduu iin indiler ve yollarna yaya olarak devam ettiler. Tepeye yaklatklar srada, srttan aa koarak inen tam ricat halinde bir blk askerle karlatlar. Bu, dman karmasn gzetlemek iin gnderilmi ileri karakol birliiydi ve saattir dmana kar koymakta olan tek kuvvetti. Mustafa Kemal onlar durdurarak, 'Ne oluyor?' diye sordu. 'Neden kayorsunuz?' 'Geliyorlar! geliyorlar' cevabn ald. 'Kim geliyor?' 'Dman geliyor, efendim. ngiliz, ngiliz.' Askerler, yamacn altnda fundalk bir arazi parasn gsterdiler. Bir dizi Avustralyal burada serbeste ilerliyordu. Mustafa Kemal'e, dinlensinler diye geride brakm olduu kendi askerlerinden daha yakndlar. O anda, sonradan syledii gibi 'belki mantkla, belki de igdsyle,' ricat eden askerlere: 'Dmandan kalmaz!' dedi. Erler, 'Cephanemiz kalmad,' diye itiraz ettiler. Mustafa Kemal, 'Sngleriniz var ya!' dedi. Sng takp yere yatmalarn emretti. Geriye bir subay gndererek kendi piyade erleriyle, mmkn olduu kadar ok sayda da topusunun son hzla gelmesini syledi. Arkadan, kendi anlatt gibi, 'Bizimkiler yere yatnca dman da yere yatt. Bylece bir anlk bir zaman kazanm olduk.' Bu bir anlk zamanda Anzaklarn geirdikleri duraksama belki de yarmadann kaderini tayin etti. Onlarn bu duraksamas srasnda Elli Yedinci Alay yaklamaktayd. Mustafa Kemal alay doruca savaa srd. Kendisi atyla en nde gidiyor ve askerleri sarslmaz bir enerjiyle srtn yukarsna gnderiyordu. Da bataryalarn srta yerletirirken toplarn yerlerine konmasna yardm etti. Harekt, kendi gvenliine hi nem vermeden, ufuk izgisinin stnde ynetiyordu. Verdii bir gnlk emirde: 'Size ben taarruz emretmiyorum; lmeyi emrediyorum... Biz lnceye kadar geecek zaman iinde yerimizi baka kuvvetler ve baka kumandanlar alabilir...' diyordu. Gerekten de o arpmann sonunda Elli Yedinci Alayn hemen hemen btn erleri lm bulunuyordu. Dman tfeklerinin at ate perdesi arasndan, durmadan hcum ederek, Trk ordusunun tarihinde lmezlie eritiler. Ancak, Trklerin at ate de bunun kadar ldrcyd. Anzaklar ne zaman bir srtn ardndan grnecek olsalar bu atele karlaarak durmak zorunda kalyorlard. Da bataryas da bir yandan onlar korkun bir arapnel yamuruna tutuyor, dalmak, bodur allarn arasna saklanmak zorunda brakyordu. Atee karlk verecek durumda deillerdi. nk toplar henz ilemeye balamamt; deniz bataryalar bile bu kadar kark bir cephede kendi askerlerinin zerine ate yadrmaktan ekinerek susuyorlard. Gs gse karlamalar ve mevzi deitirmelerle sava o kadar kark duruma gelmiti ki, gerek Trkler, gerekse Anzaklar drt bir yandan yaan kurun yamuru altnda kimin dost, kimin dman olduunu kestiremez olmulard. Bu arada Mustafa Kemal yine yetkisi olmadan bir emir verdi ve Arap askerlerinden kurulu bu ikinci alay, birincisini takviye iin, ate hattna srd. Sonra atna atlayarak Maydos'taki karargha dnd ve Esat Paa'ya durumu anlatarak eldeki btn mevcutla saldrya gemenin gerekli olduunu bildirdi. Esat Paa, onun gr ve davranlarn yerinde bularak On Dokuzuncu Tmenin geri kalan son alayn da emrine verdi ve bylece btn Sarbayr cephesi Mustafa Kemal'in komutas altna girdi. leden sonra Anzaklar gerilemeye baladlar; ama Mustafa Kemal'in istedii gibi denize kadar deil, sadece sabahleyin kyda igal etmi olduklar kntlara ve tepelere kadar. Gece olunca sava

biraz yatt. Ancak, resm tarih yazarnn dedii gibi, 'O gece, bu sarp bayrlarda kimsenin gzne uyku girmedi. ki taraf da yorgunluktan halsiz dm, dalm, paralanmt. Herhangi bir ilerleme kaydetmelerine olanak yoktu. Ancak, sava grltleri dinmiyordu. stilya kalkanlar da, urayanlar da, ynlerini sadece dman tfeklerinden kan parltya gre ayarlayarak, atei aralksz olarak srdrdler.' Mustafa Kemal de o geceyi uykusuz geirdi. At stnde btn cepheyi dolap bilgi edinmeye alt, ertesi gn iin emirler verdi. Bu srada dman da gece karanlndan yararlanarak kyya takviye birlikleri karyordu. Ancak, alk olmadklar arapnel atei, arazinin nceden kestirememi olduklar sarpl ve birliklerin dalarak basz kalan yzlerce erin kyya doru kamas Anzaklarn moralini bozmutu. Gece yarsna doru, ngiliz Bakomutan Sir lan Hamilton'u Queen Elizabeth gemisinde uykudan kaldrarak, kendisine Anzak komutan General Birdwood'un bir mesajn verdiler. Komutan yenilgiyi kabul ediyor ve hemen tahliyeye giriilmesini neriyordu. Hamilton, Birdwood'a acele cevap yazarak her ne pahasna olursa olsun dayanmasn syledi. Gneydeki kuvvetler Helles (Seddlbahir) evresinde bir kprba tutmu bulunuyorlard. Ertesi gn harekete geerek Arburnu zerindeki basky hafifleteceklerdi. Sonunda, 'in zor ksmn atlattnz, imdi tek yapacanz ey, selmete erinceye kadar kazmak, kazmak, kazmaktr.' diye ekledi. Sonradan hatra defterine, 'Maraton bozgununda kumsalda koyunlar gibi boazlanm olan Perslerin durumuna dmektense, dman topranda kahramancasna lmek daha iyidir,' diye yazd. te o lm kalm gnnde Trk kuvvetlerinin banda Mustafa Kemal'in bulunmas, bu sonucun elde edilmesini salamt. Avustralyallar kendilerini biraz toparlayarak siper kazmaya baladlar. Kazma, krek sesleri tepeden duyuluyordu. Mustafa Kemal o sabah savunma durumunda kald. Savan banda ar kayplar vermiti. Hem aslnda tehlikenin bu sefer gneydeki Seddlbahir'den geleceini ve btn yedek kuvvetlerin orada kullanlmas gerekeceini biliyordu. Ancak Bolayir'den takviye geldikten sonra yeniden saldrya geti. Dman bu sefer denizden ve karadan kuvvetli arapnel ateiyle cevap veriyordu. Harekt gemisinden izleyen Hamilton, sonradan Gelibolu Hatralar'nda unlar yazacakt: ndirdiimiz onca vahi darbeye ramen, gebe dalar hl Trk dourmaktayd. Yer yer ilerleyen izgiler; yeil imenlerin zerinde kmldayan noktalar; Sarbayr srtnda, yara izine benzeyen geni bir krmz toprak zerinde birbirini izleyen noktalar... ite yeni bir nokta dizisi... ve yine bir tane daha... Yaklayor, gzden kayboluyor, yine ortaya kyorlar... mevziinizin en yksek ve en orta yerine, birbirini kovalayan dalgalar halinde ykleniyorlar. Byk toplarn gmbrtsnn yanna, makinelilerin ve tfeklerin takrds duyuluyor gkgrltleri arasnda bir limonluun damna inen dolunun kard sesler gibi... Sonra ate hafifledi... Saldr pskrtlmt. Bizimkiler olduklar yerde tutunabilmilerdi. Yeil imenliklerin zerinden geriye az, ok az nokta dnd. tekiler, karanlklar lemine gmlerdi. Mustafa Kemal'in elinde kalan erler yorgunluktan bitkin haldeydiler. Yeni gelenler ise araziyi tanmyorlard. Deniz toplarnn atei hepsinin gzn ydrmt. Mustafa Kemal, elindeki kuvveti harcam, ama dman, deniz kysnda dar ve snrl bir toprak parasna kadar srmt. Buras, evresi zor savunulabilecek bir yerdi ve ancak hem deiik rzgrlara, hem de dman ateine ak olan bir kumsaldan beslenebiliyordu. stelik, Trklerin gerek ve psikolojik stnl altndayd. nk Trkler, dmana grnmeden onu grebilecek durumdaydlar. Mustafa Kemal, yarmadann kilit noktas olarak grd tepeleri tutabilmiti. stilnn nereden balayacan nceden kestirerek daha ilk anlarnda; kesin gr ve sezii, yerinde kararlar ve nderlikteki azmi sayesinde Trkleri, dmana stanbul yolunun almasyla sonulanabilecek olan bir yenilgiden kurtarmt. Anzaklar gibi, imdi Trkler de siper kazmaya baladlar. ki tarafn da dman gafil avlamaya dayanan ilk hz kesilmiti. Ama, Mustafa Kemal 30 Nisanda yapt kk apta bir saldrnn arkasndan, dmann karaya yeniden kuvvet karmasna meydan brakmadan, nc bir kar saldrya gemeye karar verdi. Erlerin moralini ve subaylarn komuta gcn yksek tutmak gerektiini biliyordu. imdi Kemalyeri denilen mevkide, subaylar evresine toplad. adrn iinde, yere bada kurup oturdular ve ellerindeki defterlere not aldlar. Mustafa Kemal, 'Karmzdaki dman hepimizin lm pahasna da olsa denize dkmek zorundayz,' dedi. 'Dmana kyasla durumumuz zayf deildir. Dmann maneviyat tamamen krlmtr. Snacak bir yer bulmak iin durmadan siper kazmaktadr. Siperinin yanna birka mermi der dmez nasl katklarn

grdnz... una inanyorum ki, komutamz altndaki birliklerde, Balkanlar'daki felketimizin tekrarn grmektense lmeye raz olmayacak tek bir er bile yoktur. Aramzda byle adamlar olduunu sanyorsanz, bunlar kendi elimizle vuralm.' Askerlere de u 'gnlk emri' verdi: Burada benimle beraber dven her asker bilmelidir ki, tek bir adm dahi gerilememek namus borcudur. Hepinize unu hatrlatrm ki, siz imdi dinlenmek isterseniz yurdumuz hibir zaman huzura kavuamaz. Btn silah arkadalarmzn bu dncede olduuna ve dman denize dknceye kadar yorgunluk belirtisi gstermeyeceine inanyorum. Manga komutanlarna da erlerinin sngsnden baka hibir eye gvenmemeleri bildirilmiti. Erler, ilerleme srasnda dman siperlerine gelmeden durmayacak ve karanlk basar basmaz dmana saldracaklard. Saldrdan bir gn nce, Alman Albay Kannengiesser u srada Mustafa Kemal'in tmeniyle karm olan bir baka tmenin komutasn almak zere karargha geldi. Bu 'sakin, ne istediini bilen, alkan ve zeki adam' onu ok etkilemiti. 'Bakasndan ne yardm, ne de destek bekleyerek, her meseleyi kendine lye vuruyor ve kendi bana karar veriyordu. Yerinde, ama az konuuyordu. Souk olmamakla birlikte her zaman uzak ve iine kapank bir hali vard. Vcut yaps pek kuvvetli deilse bile, ince ve evikti. nat enerjisi sayesinde hem emrindekilere, hem de kendine tamamiyle hkim olduu belliydi.' Saldr iyi balad. Karda tek bir ky bataryas vard. Yalnz, Mustafa Kemal hesabnda bir yanllk yapmt. Deniz topusunun korumas altnda yaplan bir karmaya engel olunamayacan takdir ettii halde, ayn topunun kyya ayak basm kuvvetlere yapabilecei yardm kmsemiti. ngiliz zrhllaryla kydaki ar bataryalar Trklerin sadece khne da toplaryla korunan mevzilerine mermi yadrmaya balad ve hcum hemen yavalad. Trklerin birbiri ardndan yapt saldrlar, dmann ezici topu stnl karsnda eriyip gidiyordu. Sonunda baz blkler panie urayp kamaya baladlar. Mustafa Kemal, dman hatlarn geceleyin yarabilmek umuduyla btn yedeklerini savaa soktu. Ama mevzilere szmay baaramad. lk olarak, taktik bir yenilgiye uramt. Not defterine, 'Yirmi drt saat sren sava, askerimizi yorgun drm olduundan, saldrnn durmas iin emir verdim,' diye yazd. Sonradan onunla gazeteci sfatyla konumaya gelen Ruen Eref'e sava srasnda bir ara ancak on metre kadar tede olan dman hattndan alan atele, ilk siperdeki btn Trk askerlerinin nasl biildiini anlatt. kinci siperdeki erler hemen onlarn yerlerini almlard. Kendilerinin de leceklerini biliyor, ama ylmyorlard. Okuma bilenler ellerinde Kuran'lar, bilmeyenler dudaklarnda Tanrnn ad olduu halde ldler. Hepsi de Cennete gideceklerine gveniyorlard. Mustafa Kemal ise Trk askerlerinin bu ruh gc sayesinde zafere erieceine inanyordu. Ama bu gibi bouna saldrlar Trk ordusunun kolayca kaldramayaca ar kayplara yol ayordu. Kolordu kumandan Esat Paa, Helles Burnu'ndaki saldrya kar koyabilmek iin elindeki kuvvetleri idare etmek zorundayd. Bundan dolay Mustafa Kemal'e ileride bir eit harekttan kanmasn bildirdi. Yine de 18 Maysta Trkler, Anzaklarn tuttuu kprbana byk bir saldrda daha bulundular. Bu, General Liman von Sanders'in plan olmakla beraber, iin iinde Enver'in gsteri merak sezilmiyor deildi. Mustafa Kemal, sadece bir tmen komutan olduu iin, bu saldrnn tasarlanmasnda hibir rol oynamamt. Strateji bakmndan byk bir incelii olmayan bu plan, Seddlbahir'den ve Asya yakasndan desteklenen stn bir kuvvetle Arburnu'na yklenerek Anzaklar yok etmek, ya da olduu gibi denize dkmek amac gdyordu. Anzaklar Helles'i glendirmek iin Arburnu'ndan asker ekmi olduklarndan, Trkler dmandan sayca bire stndler. Ama imdi Anzaklarn stnde ve ancak birka metre telerinde olduklar iin, toplara ak hedef oluyorlard. Dmann nceden hazrlad siperlere saldrmak zorundaydlar. Sonu deta bir katliam oldu. ki tarafn da urad ar kayplar, onlar, llerini gmmek iin aralarnda bir ate-kes anlamas yapmaya zorlad. Anlamay grmek iin dman mevziine giden Trk subaylar arasnda Mustafa Kemal de vard. Anzaklar onlarn gzlerini baladlar ve siperlerini geni gstermek iin var olmayan tel rglerin stnden atlatarak kydaki bir maaraya gtrdler. Buras, General Birdvvood'un snayd. Burada dokuz saatlik bir ate-kes anlamasna varld. Anlama yaplncaya kadar

Aubrey Herbert de Trk kesimindeki dostlar yannda erefli bir rehine olarak alkonmutu ve halinden pek ikyeti olduu sylenemezdi. Haziranda Mustafa Kemal albayla ykseldi. Liman von Sanders onu biraz bana buyruk bulmakla birlikte, tmen komutan olarak yeteneklerini beeniyordu. Buna karn Enver Paa, hl ondan kukulanyor ve yanln karmak iin frsat kolluyordu. Ay sonunda cepheye yapt ksa bir ziyaret srasnda arad bahaneyi buldu. Aralarndaki uyumazlk ciddi ekilde patlak verdi. Komutasna verilmi olan sekin bir alaya gvenen Mustafa Kemal, Esat Paa'dan Avustralyallarn kilit mevzilerinden birine saldr iin izin almt; bu mevzi derse dmann yarmadadan ekilmek zorunda kalabileceine inanyordu. Ama, Enver Paa buna kar geldi ve Mustafa Kemal'i, belki de biraz hakl olarak, ok can telef etmekle sulad. Von Sanders aralarn buldu ve saldr yapld. Fakat, bir yandan Anzaklarn Trkleri artmak iin attklar havai fiek ve mealelere karan iddetli bir frtnann kopmas, bir yandan da alay komutannn daha saldrya gemeden lmesi yznden baarszlkla sonuland. Mustafa Kemal baarszln suunu, Enver'in ie karmasna ykledi. Enver de askerlerin kahramanln verken onun komutasn kmseyen szler syledi. Mustafa Kemal derhal istifa etti. Fakat, Enver'in stanbul'a dnnden sonra Liman von Sanders'in yattrmasyla yine tmeninin bana gemeye raz oldu. Ama, durumundan memnun deildi. Geri Gelibolu savann ilk raundunu milletine kazandrmt ama, savan genel ynetiminde sz sahibi olamamt. Ayrca, kolordu merkezi ile yetkilerinin derecesi, kuvvetlerinin yetersizlii ve imdi yanna verilen Alman subaynn yetkilerinin belirtilmesi konularnda boyuna atyordu. Kolordu komutan Esat Paa'nn bu Arburnu mevkiine yeteri kadar nem vermediine inanyor ve ona durmadan, burasn savunma sorunlar zerinde uzun ve ayrntl raporlar gnderiyordu. Kafas, Sarbayr'n tesindeki Conkbayr ve Kocaimen tepelerine taklp kalmt. Dman, birliklerini glendirdikten sonra yeniden saldrya gemek niyetinde olduunu belli etmiti. Mustafa Kemal saldrnn bu sefer de Sarbayr'a yneltileceini iyi biliyordu. Bu yerin nemine daha nce de inanm ve hakl kmt; hl da inanyordu. Esat Paa'y da buna inandrmaya alt ama baaramad. Tepelerin savunulmasnda Mustafa Kemal'in kilit noktas olarak grd bir yer vard: dorudan doruya Conkbayr'na kan Sazldere yata. Dan eteklerinden yukar trmanacak bir dman, bu kayalk dere yatann iinden kendini gstermeksizin ilerleyebilirdi. Balangta kendi komutasnda olan bu yer imdi iki komuta arasnda bir snr izgisi haline gelmi gibiydi. Bu nemli blge kimin idaresi altndayd? Mustafa Kemal'in mi, yoksa Alman Binba Willmer'in mi? Bu noktann aklanmas gerekiyordu. Esat Paa, durumu kendi gzyle grmek iin, kurmay bakanyla birlikte tmen kararghna geldi. Mustafa Kemal onlar zirveye kard ve durumu tepeden gsterdi. Aada, epeevre yaylan ve Sazldere'yi iki yandan saran kayalk, sarp arazi, alttaki kumsal, Suvla Krfezi ve daha geride kalan Tuz Gl'yle Kocaimen doruuna doru kuzeydou ynnde ykselen sra tepeler. Bulunduklar yerden, ge ykselen bu sra tepeler almas imknsz gibi grnyordu. Kurmay bakan bu sarp araziden ancak kk baskn gruplarnn ilerleyebileceini syledi. Esat Paa da Mustafa Kemal'e, 'Dman nereden gelebilir?' diye sordu. Mustafa Kemal eliyle, Arburnu ynnden Suvla'ya kadar uzanan kylar iaret ederek, 'Buradan,' diye cevap verdi. Paa, 'Pekl,' dedi. 'Buradan geldiini farzedelim, sonra nasl ilerleyecek?' Kemal yine Arburnu'nu gsterdi ve Kocaimen'e doru geni bir yarm yuvarlak izerek, 'te byle ilerler,' dedi. Paa glmseyerek onun omzunu svazlad. 'Merak etmeyin, beyefendi. Bunu yapamazlar.' Mustafa Kemal tartmay uzatmann bir ie yaramayacan grerek, 'nallah,' dedi. 'Umanm ki siz hakl karsnz.' Hatra defterine bu konumay not etti. Sonradan gelien olaylar zerine bu satrlarn altn krmz mrekkeple izerek yan tarafa da kendi dncesini kabul etmeyerek 'asker durumu ve lkenin geleceini byk bir tehlikeye atanlar' hakknda pek yerinde olan baz yorumlarda bulundu. nk

ikinci kez olarak, Mustafa Kemal iddiasnda hakl kacakt. Bu arada seferin balangcndan beri mektuplamakta olduu Corinne'e unlar yazyordu: Burada hayat o kadar sakin deil. Gece, gndz durmakszn bamzn zerinde arapneller ve trl mermiler patlyor. Kurunlar slk alarak geiyor ve bombalarla toplarn gmbrts birbirine karyor. Gerekten, cehennemde gibiyiz. Neyse ki, askerlerim dmandan ok daha cesur ve dayankl. te yandan, ilerindeki inan, ou zaman canlarn feda etmelerini gerektiren emirlerimin yerine getirilmesini ok kolaylatryor. nk, onlara baklrsa, bu iin yalnz iki yksek sonucu vardr; ya gazi, muzaffer olmak ya da ehit. Bu sonuncusu ne demektir, biliyor musunuz? Dorudan doruya cennete gitmek. Orada Tannnn en gzel kadnlar, hurileri onlar karlayacaklar ve ebediyen emirlerine amade olacaklar. Ne byk mutluluk! Mustafa Kemal, 'olaylarn sertletirdii karakterini biraz yumuatmak ve hayatn gzel, tatl taraflarndan zevk duyabilmesine yardm etmek iin' biraz roman okumak istediini mektubuna eklemiti. Corinne'den bir roman listesi karp stanbul'da ikisinin de tand bir arkadana vermesini rica ediyordu. O, kendisine gnderirdi. Bunlar, Corinne'in o herkesi byleyen tatl ve zeki konumalarnn bo brakt yeri belki birazck doldurabilirdi. ON KNC BOLUM

Bir Trk Zaferi SEFERN bandan beri ikinci kez olarak Mustafa Kemal'in gr doru, stlerininki ise yanl kt, 6 Austosta dman, tam Esat Paa'ya sylemi olduu izgi zerinde saldrya geti. Gerekten de bu sefer Britanyallarn niyeti, saldrnn arln, Seddlbahir'den Arburnu cephesine kaydrmakt. Anzaklarn tuttuu kprbana, gizlice 25.000 asker daha kardlar. Sarbayr'a nden saldrmay tasarlyorlard. Bir kol tam Sazldere ukurundan Conkbayr batsna doru ilerleyecek, ikinci bir kol daha kuzeyden dolambal bir rotayla vadi ve srtlar aarak Kocaimen'e ve Conkbayr'yla Kocaimen'in arkasndaki tepelere kacakt. Bu ifte ilerleyii desteklemek iin Suvla Krfezi'ne yeniden, ou Kitchener'in 'Yeni Ordu'suna bal 20.000 askerin karlmas ngrlmt. Bunlar da Anafarta'nn kuzey srtna trmanacaklar ve bylece Anzaklar'n da katld bir kuatma hareketiyle boaza doru ilerleyerek yarmaday ikiye blecek; Trk ordusunun byk ksmn st yanndan ayrm olacaklard. Daha ilk baraj ateinin gmbrts, srtlar sarsmaya balad anda Mustafa Kemal, saldrnn nceden tahmin ettii gibi, tam merkezde gelimesini bekliyordu. Oysa Liman von Sanders, saldrnn ya tam sa kanada ya da hemen sol kanada, Bolayr'a kar yaplacan sanm ve bu kesimlerdeki birliklere tetikte bulunmalar iin emir vermiti. Dmann Sarbayr'n gney srtlarna da saldrabileceini dnyordu. Gerekten de o akam Anzaklar, Sarbayr'n gney srtlarnda bir oyalama hareketine giritiler ve Esat Paa'nn yedek kuvvetlerinin nemli ksmn ortaya ektiler. Bylelikle, Mustafa Kemal'in bile tahmin etmemi olduu bir saatte, geceleyin balayacak olan saldr iin meydan bo kalm oldu. Bu saldrda tepelerin gn domadan nce ele geirilmesi tasarlanmt. Saldrya, karanlk bastktan sonra, birka gn nceden prova etmi olduklar baarl bir hileyle, Trk siperlerinin denizden bombardmanyla giritiler. Yine gecenin tam o saatinde mermiler yamaya ve projektrler srtlar taramaya balamt. Trkler de ayn saatte, bir nceki gibi siperlerini brakp baka yerde mevzi almlard. Bu sefer dman ktan yararlanarak onlarn izinden gitti ve bylelikle Trklerin ilk mevzileri ele gemi oldu. arpma, Sazldere boyunca devam etti. Trkler, Mustafa Kemal'in uyarmalarna ramen elverili bir savunma durumuna geirilmemi olan bu yerden ekilmek zorunda kaldlar. Trk ileri karakollarndan ou sadece rtc kuvvetler tarafndan savunulmaktayd. Tepelere yaplacak olan ana saldr iin yol ak braklmt. Durum, Anzaklar iin ok umutlu grnyordu. Mustafa Kemal'in tmeni, srekli ate altnda olmakla beraber, bata arpmaya dorudan doruya katlmad. nk dmann Sazldere ukurunun kuzeyindeki tepelere doru izledii asl atall yol, zirveler de iinde olarak, yandaki birliklerin Zrhl Tepesi diye adlandrm olduklar bir tepedeki gzetleme yerinden, arpmann yapld kesimle telefonlayordu. Sadece tam sandaki

Conkbayr'ndan, daha kuzeydeki Aldere tarafndan da srekli olarak piyade ateinin grltsn duyuyordu. Erge, belki de sabaha doru, kendi cephesine de bir saldr bekliyordu. Bunun iin, sk sk ksa emirler kararak birliklerinin tetikte bulunmasn salad. Sabaha kar 3.30'da u talimat verdi: Dmann sabahleyin bizim cephemize saldrda bulunmas muhtemeldir. Aramzdaki mesafe ok azdr. Herhangi bir an saldry geri pskrtebilmek iin, askerimizin uyank ve silah kullanmaya hazr bulunmas gereklidir. Subaylara, askerlerini uyank tutmalarn ve nazik tabiye durumunun gerektirdii ekilde, her an hazrlkl bulundurmalarn bildiririm. Saldr, bir saat sonra, afan lk yla birlikte balad. Bu saldr, Conkbayr'nn alnmasyla ayn zamana rastlamak ve igal kuvvetlerinin sa kanadn, Mustafa Kemal'in tmeninden gelecek yan ateine kar korumak amacyla tasarlanmt. Zirveden inen bir kol, Zrhl Tepe'ye yklenecek, bir baka kol da aadan yukarya akn edecekti. Ancak, gece iyi balayan dman saldrs ok gemeden glkle karlat. Anzaklar yenen karanlk olmutu. Birinci kolun bir bl nclerin yanllna kurban olarak yolunu kaybetti ve bouna bir sr ini ktan sonra, kendini yine balad yerde buldu. kinci blk bir srta kadar trmandysa da, brleri olmadan daha ileri gidemedi. Kuzeydeki Aldere ukuruna sapm olan ikinci kolun sonu ise, daha da kt oldu. Karanlkta yollarn kaybeden askerler, uzun zaman nereye gittiklerini bilmeden yrdkten sonra, yorgun ve perian bir halde srtlara yaylp kalmlard. Mttefikler Sarbayr' afaktan nce, doru drst savunulmad bir srada ve ani bir basknn aknlndan yararlanarak ele geirmek frsatn karmlard. Buna karn, aadaki kuvvetler, artk yukardan desteklenmek imkn kalmadn ve Mustafa Kemal'in savunma mevzilerinin Trklerin en kuvvetli hatt olduunu bile bile, saldrya getiler. Bu da felketle sonuland. Yrekli, ama tecrbesiz olan Avustralyallar, Mustafa Kemal'in uyank ve hazrlkl erlerinin zerine, intihar edercesine dalga dalga atlarak, eriyip gittiler. Bu srada ngilizlerin 'Yeni Ordu'sunun askerleri kuzeyde, Suvla Krfezi kylarna karma yapmaktaydlar. Karlarndaki Trk kuvveti Binba Willmer'in komutasnda, hafif silahl taburdan ibaret olduu iin fazla direnmeyle karlamadlar. Buna ramen ilerlemekten ekinir gibi bir halleri vard. Liman von Sanders ise asl saldrnn burada, merkezde olduunu en sonunda anlamt. Bolayr'dan, Asya yakasndan ve yardmc ngiliz saldrsnn km olduu Helles Burnu'ndan, Suvla'ya ve Anzak koyuna takviye istedi. Ama bunlarn gelmesi iin geecek yirmi drt saatlik sre boyunca Trklerin ve Sarbayr'n durumu ok tehlikeliydi. Mustafa Kemal tehlikeyi olduu gibi gryordu. Bu kadar az direnile karlaan bir dman kuvveti, kuzeydoudan gelerek kendi tmenini kuatabilir ve bu da Trklerin btn Arburnu cephesinden ekilmesine yol aabilirdi. Mustafa Kemal kuku ierisinde, gzlerini kendi komutasnda olmayan Conkbayr'ndan ayramyordu. Sabahn erken saatlerinde kendi tmeninin giritii arpmay kazandktan sonra tmen yedek birliini Conkbayr aasndaki kntya ileri karakol olarak gnderdi. Az sonra Albay Kannengiesser de gneyden iki alay askerle gelerek zirveyi tuttu ve sabahleyin, ay siper iinde kalmaktan yorgun dm Anzaklarn sadan giritii saldrya kar, gsnden ar yaralanmak pahasna burasn elinden brakmamay baard. Ertesi gn afakla birlikte Anzaklar, Mustafa Kemal'in 'tarif edilemeyecek vahette' diye nitelendirdii yeni bir saldrya giritiler. Bir gn nceki gibi ar kayplar vereceklerini sanyorlard ama, korkuyla ktklar tepenin ardndan hi ate gelmeyince ardlar. Zirveye vardklar zaman sadece bir Trk makinelisinin banda uyuyakalm bir avu asker buldular. Piyade erleri, anlalmaz bir nedenden tr doruktan ekilmiti. Conkbayr bylece ele geirilmi oldu. Ama, Anzaklar da tehlikeli bir durumda kalmlard. Gn doar domaz, iki yandan birden iddetli bir yaylm ateine tutuldular. Ate, sada Mustafa Kemal'in Zrhl Tepesi'ndeki mevziinden ve solda, saldrnn pskrtlm olduu tepelerden geliyordu. Toprak ok sert olduu iin doru drst siper kazmalarna imkn yoktu. Askerlerin ou ld. Yine de, sa kalanlar, komutanlarnn yreklilii yznden tepeyi tutabilmilerdi. Karanlk basnca takviye birlikleri yetiti. Bylece ertesi sabaha kadar biraz dinlendiler.

Trklerin kendileri kadar tehlikeli bir durumda olduunu nereden bileceklerdi? Mustafa Kemal iin bu, sinir, kuku ve aresizlik iinde geen bir gn olmutu. Sanda Trk savunma hatlarnn kaosa yaklaan bir karklk iinde bulunduunu daha sabahn erken saatlerinde anlamt. Karargha gelen haberler ortada bellibal bir komuta bulunmadn apak beli ediyordu. rnein, bir subaydan yle bir mesaj alnmt: Conkbayr'na hcum edilmesi iin emir geldi. Bu emri kime ileteceim? Tabur komutanlarn aryorum, ama bulamyorum. Her ey karmakark Durum ciddi. Hi olmazsa araziyi bilen bir komutan tayin edilse. Ne rapor, ne de bilgi alabiliyoruz. Ne yapacam arm haldeyim. Btn birlikler birbirine karm durumda. Ortada bir tek subay yok. Olduum yerdeki eski alay komutan vurulmu. Ne olup bittiine dair bir bilgi veren olmad. Subaylarn hepsi ya lm ya da yaralanm. Bulunduum yerin adn bile bilmiyorum. Gzc yerinden hibir ey gremiyorum. Milletimizin selmeti adna, blgeyi yakndan tanyan bir subayn atanmasn dilerim. akna dnm olan bir baka subay da unu bildiriyordu: 'afakla beraber birtakm askerlerin ahinsrt'tan Conkbayr'na doru ekildikleri grld. imdi Conkbayr'nda siper kazyorlar. Ancak bu askerlerin dman m, yoksa bizimkiler mi olduu bilinmiyor.' Mustafa Kemal bunlarn dman askeri olduunu tahmin ederek, keif iin tmen emir subay ile yaverini oraya gnderdi. Yaver vurulup ld. Bu sefer tmen kurmay bakann gnderdi. Onun raporu kendi gzlemlerine uyuyordu. Bu arada Nuri adnda bir alay komutan (ki sonradan Mustafa Kemal'in yaveri olacaktr) grup kararghndan telefon at. Dediine gre, grup komutan ona Conkbayr'na yryp oradaki dmana saldrmasn emretmiti. Nuri, Conkbayr'ndaki birlikler ve komuta hakknda bilgi istemi, ama ok sinirli grnen komutanla kurmay bakan bu bilgiyi vermekten ekinmilerdi, ya da bilgi verecek durumda deillerdi. imdi Nuri, Mustafa Kemal'e, 'Ltfen durum hakknda beni aydnlatnz,' diye yalvaryordu. 'Ortalkta komutan diye bir ey yok!' Mustafa Kemal, ona hemen Conkbayr'na yrmesini emretti ve 'Komutan olaylar tayin edecektir,' diye ekledi. Aslnda tepeyi tutmakta olan tmenin iki komutan birbiri ardna vurulmu ve yerlerine hemen bakalar geirilmiti. imdiki komutan, stanbul'dan yeni gelmi olan bir yarbayd ve cephe harektndan ok, cephe gerisindeki demiryolu ulamn ynetmekte tecrbesi vard. stelik kendinden daha yksek rtbedeki kurmaylara emir vermek gibi hatr krc bir durumda bulunuyordu. Tehlikeyi nlemek iin dnebildii tek are, eline geen btn askerleri, plana filn bakmakszn Conkbayr'na yollamaktan ibaretti. Mustafa Kemal, grup komutanlna telefon ederek bu durumu eletirdi ve hemen nlem alnmasn istedi. Ama 'Elimizden geleni yapyoruz'dan baka cevap alamad. Bu telefon konumasndan ve okuduu emirlerden u sonucu kard: Grup komutanlndaki kurmaylar ne yapacaklarn armlar ve sorumluluu birbirlerinin stne atmaya balamlard. Bu durum zerine o akam hatra defterine, 'Sorumluluk yk lmden de ar,' diye yazd. ok gemeden, durum daha da gerginleti. Anafartalar Grubu Komutan Albay Fevzi Bey, Von Sanders'in istedii takviye tmenleriyle birlikte Bolayr'den gelmiti. Mustafa Kemal ona hemen bir mesaj gndererek, kendisinden milletin selmeti adna, Conkbayr'ndaki nazik duruma Von Sanders'in dikkatini ekmesini istedi. Az sonra kurmay bakan, Von Sanders adna kendisine telefon ederek durum zerindeki grn sordu. Mustafa Kemal dncesini kesin bir dille bildirdi. Dman genel bir saldrya gemiti. Yapt karmalar sonucu, ok stn bir durumdayd. Btn da dizisinin elden gitmesini istemiyorsa, hemen harekete gemek gerekirdi. Mustafa Kemal, 'Tek bir dakikamz kald,' dedi. 'O dakikay da karrsak genel bir felketle kar karya geleceiz.' Buna kar ne dnd sorulunca, 'Birleik bir komuta,' diye cevap verdi. Sonra daha da ileri giderek, 'Tek are, btn birlikleri benim emrime vermektir,' dedi. Kurmay bakan biraz alayla, 'ok gelmez mi?' diye sordu. Mustafa Kemal, 'Az gelir!' diye cevap verdi.

Felket sadece Sarbayr' deil, kuzeyindeki Suvla cephesinde bulunan Anafarta srtn da tehdit ediyordu. Anafartalar'da Binba Willmer'in emrindeki tabur, krk sekiz saate yakndr tepeyi tutmaktayd. Bu askerler hayatlarn sadece ngilizlerin kararszlna borluydular. ngiliz askerleri o gn tepelere trmanacak yerde, Kolordu Komutanlar General Stopford'un sayesinde kumsallarda denize girmekle geirmilerdi. Ama bu elbette byle srp gidecek deildi. ngilizler her an saldrya kalkabilirlerdi. Fevzi Bey, Bolayr'den gelen askerlerinin hemen o gn, yani 8 Austos sabah ngilizlere kar harekete gemeye hazr olacaklarna dair Von Sanders'e dnmeden sz vermiti. Ama imdi o da kararszlk iindeydi. Vakit leyi getii halde askerler hl hazr deildiler. Fevzi Bey onlarn ertesi sabah afaktan nce saldrya hazr olamayacaklarn ileri sryordu. Von Sanders fkeyle o akam saldrya giriilmesinin gerekli olduunda srar etti. Fevzi, tmen komutanlarnn dncesine gre bunun mmkn olmadm syledi. Askerler yorgun ve atlar. Araziyi tanmyorlard. Yeteri kadar toplar yoktu. Von Sanders: 'Grup komutan sizsiniz, siz ne diyorsunuz?' diye sordu. Fevzi Bey, 'Ben de onlar gibi dnyorum,' diye cevap verdi. Liman von Sanders hemen o an Fevzi'yi komutanlktan ald. Sonradan, 'O akam Anafartalar kesimindeki btn ktalarn komutasn On Dokuzuncu Tmen Komutan Mustafa Kemal Beye verdim,' diye yazacakt. 'Kendisi sorumluluu sevinle karlayan bir nderdir... Enerjisine tam gvenim vardr.' Mustafa Kemal de o akam kendi kendini kutlayan bir ruh durumu iinde hatra defterine u felsefi dnceleri not ediyordu: 'Tarih ne gzel bir ayna! nsanlar, zellikle ahlka geri kalm soylardan gelenler, kutsal davalar karsnda bile kt duygularn aklamaktan kendilerini alamazlar. Byk tarih olaylarna katlanlarn davran ve tutumlar, ahlklarnn gerek niteliini ortaya karr.' Mustafa Kemal en sonra btn cephenin denetimini ele almt. Sknetle, nce sabahleyin Conkbayr'na yaplacandan emin olduu saldrya kar gerekli nlemleri ald. Sonra tmen komutanln bakasna devretti. Tmene, askerlere cesaret veren ve fedakrlklarn ven bir ayrlk mesaj yazd. Gece yarsndan az nce de atna binerek kuzeye, Anafarta srtlarna doru yola kt. Asl tehlike imdi buradayd. Anafartalar henz sava grmemiti. Mustafa Kemal hatra defterine, 'Drt aydr ilk olarak, az ok temiz bir havay iime sindiriyorum,' diye yazd. 'nk Arburnu ve dolaylarnda teneffs ettiimiz hava rm insan cesetlerinin kokusuyla zehirlenmiti.' Hem kendine bakmas, hem de kayplarn ar olacan sand Anafartalar cephesinde bir revir kurmas iin, tmen doktorunu da yanna almt. Mustafa Kemal, ka gecedir uyku uyumam, sadece yorgunluktan deil, ayn zamanda bir trl silkip atamad, srekli bakm isteyen stma nbetlerinden tr halsiz dmt. Avurdu avurduna yapm, benzi sararm; ukura batk gzlerine dalgn bir ifade gelmiti. zellikle u anda elinde ne kendinin, ne de dmannn kuvvetine dair kesin bilgi olmayndan ok tasalanyordu. Ama bu d gerginliin tesinde, ii gven doluydu. Sorumluluk ona uyarc bir il etkisi yapyordu. Kendinden aa grd birtakm kiilerin yanllarna ve yarattklar karklklara kar bir ey yapamamaktan doan bir fke iinde, eli kolu bal olarak seyirci kalmayacakt artk. stedii gibi hareket etmekte serbestti ve askeri durumu keskin ve hesapl bir ekilde kavrad iin, yaplmas gereken ii, henz ayrntlaryla deilse bile, genel izgileriyle biliyordu. Aldatc bir iyimserlie kaplm deildi. Baka komutanlarn, hayatlar ya da meslekleri pahasna kaybetmi olduklar bir sava devralm olduunun farkndayd. Kendisi de baarszla urayabilirdi. Ama btn iradesi, btn yurtseverlii ve kendi yeteneine olan btn inancyla zafere ulamak isteindeydi. leride o geceki duygularn yle anlatacakt: 'Byle bir sorumluluu yklenmek kolay i deildi; ama zaten vatanm mahvolduktan sonra ben de yaamamaya karar vermi olduum iin, bu sorumluluu lyk olduu gururla zerime aldm.' Mustafa Kemal, cephedeki kargaaln izlerini hemen grd. 'Ban kemie dayanm olduu u srada,' askerlerinin arpt yerden ok uzaklarda bombo duran bir tmen komutanyla maiyetine rastlad. Hemen cepheye gitmelerini emretti. Bir baka karargh zifiri karanlk iinde buldu. Ne bir k vard, ne de bir ses. Herkes uykudayd. Mustafa Kemal'le yanndakiler onlara seslendiler. Bu sahneyi hatra defterinde yle anlatr: 'adrlarn birinden barlarmza cevap olarak gecelikli bir adam kt. 'Buras neresi?' diye sordum. 'Binba Willmer'in karargh,' dedi. Ama pek bir eyden haberi yok gibiydi. Beni komutana gtrmesini syledim. Fakat adam komutan tanmad iin dediimi yapmak istemedi. Sadece eliyle karanlkta bir yeri gsterdi. Bizi oraya gtrmesi iin zorladm. Willmer'in yatt kulbeye gtrd. Willmer uyuyordu. Maiyetindeki subaylardan biri olan Haydar Bey'le

grtm. Anafartalar grubu kararghnn nerede olduunu sordum. 'Bugn buradayd, ama sonra,' eliyle kuzeyi gstererek- 'u taraflara bir yere kaldrld,' diye cevap verdi. Subay, Mustafa Kemal'in bilmedii bir yer ad sylemiti. Vakit kaybetmek istemeyen Mustafa Kemal, karanlkta atn o yne doru srd. Gece yarsndan sonra, saat 1.30'da, grup kararghn buldu. Kurmay bakan, subaylarla beraber kendisini bekliyordu. Mustafa Kemal'in ilk ii, dmann yerini ve kuvvetini sormak oldu. Kendi emrindeki iki tmen neredeydi, durumlar neydi? Grup komutanlnn onlara vermi olduu son emirler nelerdi? Kurmay bakan bunlara kesin bir yant veremiyordu. O zaman Mustafa Kemal, kendinden nceki komutan Fevzi Beyin nerede olduunu sordu. adrnda uyuyor, dediler. Uyandrlmas ve son verdii emri kendi nnde dorulamas gerektiini syledi. Kurmay bakan, imzasz bir emir kd gsterdi. Mustafa Kemal, 'Bu emri Fevzi Bey verdiyse altn imzalasn,' diye srar etti. Kurmay bakan, Mustafa Kemal'le Fevzi arasnda birka kere gitti, geldi. Ama, Fevzi imza atmay reddediyordu. Mustafa Kemal en sonunda imzadan vazgeti. Kurmay subaylarn toplayarak tmenlerin nerede olduunu ve hcum iin ne emir aldklarn sordu. Subaylar bildikleri kadarn sylediler. lerinden biri, cepheyi biraz grm olan bir kurye, tekilerden biraz daha aklayc bilgi verdi. Ama durum yine de aydnlanm olmad. Neredeyse sabah olacakt; fazla soruturma yapacak zaman yoktu. Mustafa Kemal hemen bir emir yazarak komutann kendine getiini bildirdi ve bir srttan brne kadar btn cephe boyunca genel bir saldr emri verdi. Subaylardan mevzilerini ve alm olduklan nlemleri hemen kendisine bildirmelerini istedi. Emrin birer rneini iki subay eliyle tmen komutanlarna gnderdi. Salk hizmetleri, kumanya ve teki levazm konusunda hibir hazrlk yaplmam olduunu grerek, bu konuda da gereken nlemleri ald. Sonra sabaha kar saat 4.30'da atna bindi ve yanndaki bir gzetleme yerine gitti. Yaknda balayacak olan arpmay buradan izleyecek ve ynetecekti. arpmann sonucu, Trklerle ngilizlerin Anafartalar srt doruklarnda ve zellikle Tekke Tepe'ye ulamak iin yapacaklar yana balyd. ki taraf da -zellikle, Trklerden ok, ngilizler- iki gnlerini boa geirmilerdi. imdi kaybettikleri zaman kazanmak iin acele ediyorlard. Liman von Sanders, acmakszn grup komutanlarn deitirirken, daha az sert bir kumandan olan lan Hamilton en sonunda Suvla nne gelmi bulunuyor ve isteksiz tmen komutanlarna, Tekke Tepe'yi afakla beraber almalar iin sz dinletmeye alyordu. Tepede, Trkleri engelleyecek tek bir taburun bile, geriden gelen orduya hesapsz yardm dokunabilirdi. Ne var ki, bu bir tek tabur da ksa zamanda glklerle karlat. Komutan askerlerini toplamak iin fazla vakit harcamt. Erler yorgunluktan sersem gibiydiler; yola koyulmadan bir gecikme daha oldu. Bir blk, tekilerin arkadan gelmesini syleyerek nden gitti. Bu arada Trkler de bayrn br yanndan tepeye doru trmanmaktaydlar. Fundalk arasndan ilerlemek zordu ve ngiliz bl dank gruplara ayrlmt. Gn doar domaz nden ve yandan Trklerin srekli ateiyle karlatlar. Sonunda tepeye varan bir avu ngiliz, kar yamatan gelmi olan bir Trk mfrezesini karsnda buldu. Tekke Tepe yarn tam yarm saat farkla Trkler kazanmt. Mustafa Kemal'in askerleri yoku aa, dman kuvvetlerinin arasna lm ve felket saarak iniyorlard. Sir lan Hamilton, zrhlsnn gvertesinden teleskopla izledii sahneyi sonradan yle anlatr: ok gemeden arapneller solumuzdaki siperlerin zerine dmeye ve askerler kuzeyden gneye panik halinde kamaya baladlar. Daha dikkatli baknca, dmann kendi att arapnellerin ardndan ilerlemekte ve bizim hatt soldan merkeze doru pskrtmekte olduunu grebiliyorduk.. Bizim merkez kesimi, durmadan ilerleyen Trkleri geri pskrtmek iin son bir gayretle silkinir gibi oldu... Sonra sabah saat 6 sralarnda btn kesimler, sa kanat da iinde olarak, anszn kverdi. Bizimkiler sadece gerilemekle kalmadlar, bazlar hemen hemen denize kadar kap geldiler. Btn srtlarda grn aynyd. Kitchener ordusundaki askerler, Trkler zerimizde!' feryadyla darmadan olmutu. Trklerin atei o kadar iddetliydi ki, fundalar tutuuyor ve ngilizler canlarn kurtarmak iin il yavrusu gibi kayorlard. le olunca, Mustafa Kemal, Suvla savann kazanldna inand. Askerlerine siper kazmalarn emretti. Tam mevcudu bile olmayan tek bir tmenle, ok daha gl bir dman yerinden skp atabilmiti. Sonradan, bu zaferin dman gafil

avlamak sayesinde kazanlm olduunu syledi. Kk kmeler halinde ilerleyen dman, arpmalarn hafif olacan sanmt. Oysa, komutanlar tarafndan iyi rgtlenen ve nianclk bakmndan daha stn olan Trk askerleri yoku aa daha da etki kazanan atlaryla dmann maneviyatn krmlard. Mustafa Kemal, orada bulunduu halde, emirlerinin uygulanmasn salayamayan Hamilton'un tereddd karsnda ap kaldn belirtmekten kendini alamad. Hamilton'un komutanlarnn zamannda karar almaktaki yetersizlikleri ve 'yenilgiye yol aan bir sorumluluk korkusu' iinde olduklarn sezmiti. yle ki, General Stopford'un nazikliinden savaa bir trl balamayp kendisinin gelmesini bekler gibi bir hali olduunu alayc bir dille belirtti. Anafartalar, bylece gven altna alnd. Suvla saldrs pskrtlmt. Ama dmann, Sarbayr'dan da atlmas gerekiyordu. Conkbayr'nda durum, her zamankinden daha korkuluydu. Anzaklarn geceleyin yaptklar yeni bir saldr, tam baarya ulamam da olsa, srttaki yerlerini biraz daha salamlatrmaya yaramt. Conkbayr'n hl btn savan mihveri olarak gren Mustafa Kemal, Suvla ovasndaki ilerleyii durdurdu ve en gvendii iki alay srta doru bir kar saldryla grevlendirdi. Erler gecenin yarsndan beri savamaktaydlar ve dinlenmeye hak kazanmlard. Onun iin Mustafa Kemal, iki tmenin komutan vekillerine u talimat verdi: 'Bu gece Conkbayr'ndaki askerlerimizden byk fedakrlklar isteyeceim. Bu arada blgede savaa katlacak olan iki piyade alayna scak orba salamanz bildiririm.' Sonra Liman von Sanders'le hcum plan zerinde grmeye gitti. Liman, Kocaimen tepesinin altndaki Aldere blgesinde, dmann sol kanadna doru bir saldry uygun buluyordu. Mustafa Kemal'se dorudan doruya tehlikenin kayna olan Conkbayr'na cepheden saldrmay tercih ediyordu. Oras tekrar ele geirilirse, Aldere'deki dman kendiliinden ekilmek zorunda kalacakt. Liman, Mustafa Kemal'i karar vermekte serbest brakt: 'Bu harektn sorumluluunu siz zerinize aldnz. Planlarnza karmak istemem,' dedi. 'Sadece aklmdan geeni, bir dnce olarak sylemek istedim.' Mustafa Kemal, sava cephe zerinde bizzat ynetmek niyetindeydi. Akam zeri atna binerek maiyetiyle birlikte srt boyunca Conkbayr'na doru gitti. Bir dman ua alalarak tepelerine doru gelmeye balad. Subaylar katlar; Mustafa Kemal yannda bir tek subayla patikann ortasndan ilerlemeye devam etti. Uak da, onlar bir sre izlediyse de, saldrya gemedi. Zirvenin arkasndaki tmen kararghna gelince, atyla siperler arasnda dolat ve birlik komutanlaryla ayr ayr grt. Komutanlara, askerlerini toplayarak onlara, taze bir ruhla dvmeleri iin cesaret vermelerini bildirdi. Komutann zayflamas erlerin de maneviyatm sarsmt. Btn skntlar bundand. nsiyatifi kt, eitim ve renimden yoksun olan Osmanl askeri, ynetimsiz de kalnca ne yapacan bilemezdi. Bu ynetimi yeniden kurmak grevi Mustafa Kemal'e dyordu. Sekizinci Tmene afakta saldrya gemek zere hazrlk emri verdi. Yolda olan iki alay da bu tmeni takviye edecekti. Biraz sonra tmen komutan, yannda Galip adnda bir kurmay subay olduu halde onu grmeye geldi. Galip, maiyetindeki baz subaylarn grlerini belirtmek iin izin istedi. ki gndr Conkbayr'na saldrmaktaydlar. Ar kayplar vermi, fakat hi baar salayamamlard. Cesaretleri iyiden iyice krlm durumdayd ve yeni bir saldrnn, dardan gelen iki alayn yardmyla bile, baarya ulaabileceine inanmyorlard. stelik alaylardan biri de henz gelmemiti. Onsuz balanacak bir saldr bozgunla sona erebilirdi. Mustafa Kemal bu subay tanr ve sayard. Onun ate altnda ne kadar yrekli olduunu grmt. Bata onun bu disipline aykr davranna can sklmakla beraber, iinden, dncelerinin akla uygun olduunu kabul ediyordu. Ancak, sonradan hatra defterine yazd gibi, 'baz inanlar mantk ve muhakeme kurallaryla aklanamaz'd; ve 'savan en kanl ve ateli annda iimizde duyduumuz inanlar da byledir. Galip'in syledikleri durumu ok iyi aklyordu. Ama yine de grleri benim kararm deitiremezdi. Dman apansz bir basknla gafil avlayarak yenebileceimiz sonucuna varmtm. Bunu baarabilmemiz iin bize say stnlnden daha ok, soukkanllk ve cesur bir komuta gerekiyordu.' Bylece, Mustafa Kemal tmen komutanna, kararn kesin olduunu ve ikinci alay gelse de, gelmese de uygulanacan bildirdi. O geceyi tmen kararghnda, her eyi kendisi denetleyerek geirdi. Bu, uykusuz kald drdnc gece oluyordu; stmadan son derece rahatszd; atei yksekti. Ama, dinlenmesine olanak yoktu. Bir yandan saldr dzenlerken, bir yandan da Anafartalar cephesini ynetmek zorundayd. Bu cepheden gelen haberler ya eksik ya da yanl oluyordu. Ayrca, buradaki kuvvetlerin iindeki karkl bir dzene sokmaya alyor, fakat ya kayp birliklerini ya da

komutanlarn arayan subaylar adrna girip karak kendisini boyuna tedirgin ediyorlard. afaktan nce Mustafa Kemal, adrnn nne kt ve her eyin hazr olup olmadn grmek iin evresine baknd. Dmana ancak yirmi metre kadar uzaklkta olan gzetleme mevzilerine bir alay yerletirmiti. Bunun otuz metre kadar gerisindeki bir baka hatta da, karanln da yardmyla sessizce, iki alay daha srmt. Sonuncu alay da vaktinde yetiirse, durumun gerektirdii ekilde savaa sokulacakt. lk saldn tam bir sessizlik iinde yaplacakt. Ne top, ne de tfek atlmamas iin kesin emir vermiti. Sngden baka hibir silah kullanlmayacakt. Her iki hattaki askerler de karanlkta hi ses karmadan, hzla dmann zerine atlacaklard. Savan kaderi bu ilk iki dakika iinde srprize balyd. Ondan sonra ne olacan olaylar gsterecekti. Mustafa Kemal saatine bakt ve hemen hemen drt buuk olduunu grd. Birka dakika sonra ortalk aydnlanacak ve dman birbirine yakn kmelenmi duran Trk askerlerini grebilecekti. Eer grr ve ate aarsa, saldr suya derdi. Mustafa Kemal ileriye doru kotu. Tmen komular da yanna geldi. teki subaylarla birarada erlerin nnde durdular. Mustafa Kemal, siperler boyunca ilerleyerek alak sesle erlere talimat verdi: 'Askerlerim, karnzdaki dman mutlaka yeneceiz. Yalnz acele etmeyin. Ben nden gideceim. Krbacm kaldrr kaldrmaz hepiniz ileri atln.' teki subaylara da erlere ayn iareti vermelerini syledi. Sonra, birka adm ilerledi ve krbacn kaldrd. Bir an iinde, erler sng takm, subaylar kllarn ekmi olarak, sonradan kendi anlattna gre, 'aslanlar gibi' karanln iine atldlar. Bir an sonra dman siperlerinden yalnz 'Allah!' sesleri duyuluyordu. ngiliz askerleri, silaha davranmaya bile vakit bulamamlard. Siperlerdekiler, ezici bir say stnl altnda can vermi, aktakiler de abucak yok edilmilerdi. Hamilton'un cephe hatt yklmt. Kendi anlatyla, 'ezici dman yn' tepeden, bayrlardan aa sel gibi inerek sa kanadn sarm ve aadaki hatlar yanp geerek, birliklerini tepeden aa silip sprmt. 'Generallerin er safnda dvt ve erlerin ellerindeki silahlar atp grtlak grtlaa boutuu bir arpmayd bu... Trkler tekrar tekrar saldryor, Tanrnn adn anarak ahane bir ekilde dvyorlard. Bizimkiler de bu saldrya gs geriyor ve rklarnn geleneklerine yakr ekilde kahramanlk gsteriyorlard. Korkup kamak yoktu. Saflarnda, gerilemeden can verdiler.' Ama ngiliz toplar da, Trklere tam bir karlk verdi. Gn aardktan sonra, Mustafa Kemal'in yazd gibi, Conkbayr'n 'cehenneme eviren' bir mermi yamuruna tuttular. 'Gkten arapnel ve demir saanaklar yayordu. Deniz toplarnn ar glleleri topraa gmlyor, sonra evremizde kocaman ukurlar aarak patlyordu. Btn Conkbayn koyu bir duman ve ate tabakasyla rtlyd. Herkes kadere boyun emi, bana gelecei bekliyordu.' O ilk hcumun kahramanlarndan pek az sa kald. Srtlar ceset doluydu. Birou, hl hcum emri beklercesine tfeklerine smsk sarlm olarak lmlerdi. Yksek komutanlardan biri, Mustafa Kemal'e 'Kuvvetleriniz nerede?' diye sorunca, 'Kuvvetlerim mi? te bu yatan ller!' diye cevap verdi. Mustafa Kemal korkusuzca ate altnda durarak emirler veriyor ve askerlerini cesaretlendiriyordu. Bir ara bir arapnel paras tam gsne isabet etti. Yaverlerinden biri dehet iinde, 'Vuruldunuz efendim!' diye bard. Mustafa Kemal bakalar duymasn diye eliyle yaverinin azn kapayarak 'Yok yle ey!' diye cevap verdi. arapnel paras, gs cebine arparak cebin iindeki saati paralam ve gsnde yalnz byke bir rk brakmt. Sonradan, Harbiye'deki gnlerinden beri kulland saati kard ve, 'te bir saat ki bir hayat deer!' diye felsefe yrtt. arpmann sonunda Liman von Sanders'in istei zerine bu saati, bir hatra olarak ona armaan etti. Liman von Sanders de karlnda, zerinde aile armas ilenmi olan gzel bir kronometre verdi.(1) Bombardman Trklere ar kayp verdirmekle birlikte, Anzaklarn Sarbayr'da tutunmalarn salayamad. Baz inat dman birlikleri yer yer akama kadar arpmaya devam ettiler. Fakat Anzaklarn ana kuvveti, sabah ona doru bayrn eteklerine ve daha aadaki kyya kadar pskrtlm bulunuyordu. Cephe saldrs sonucu yanlar ak kalan sa kanattaki stn dman kuvveti de geri ekilmek zorunda kalmt. Bylece, Mustafa Kemal'in Liman von Sanders'e kar, saldrnn yandan deil, cepheden yaplmasn ileri srmekte hakl olduu ortaya kmt. Sir lan Hamilton hl iyimserlik iinde yle yazyordu: 'Conkbayr'n hemen hemen iki gn, iki gece elimizde tuttuk. imdiye kadar Trkler biraz skca yerletiimiz mevzileri bir daha ele geirmeyi baaramamlard. Bu sefer baardlar m acaba? Pek sanmyorum... Trk komutas ok iyiydi: Bunu itiraf ederim. Generalleri bizi hemen Conkbayr'ndan skp atmazsa bana ne geleceini biliyordu. Onun iin ilk ileri bu oldu. Ama ziyan yok, daha son szmz sylemi deiliz.'

Her eye ramen, ngilizler iin, tek bir clz umut daha vard. Geri Conkbayr bsbtn elden gitmiti ama Suvla'da durumu kurtarabilmeleri henz mmknd. Tekke Tepe'yi almak iin giriilen yeni bir saldr da bozguna urad. Ancak Trkler, Anafartalar cephesinin kuzeyindeki Kiraz Tepe'de olduka zayftlar. Liman von Sanders kuvvetlerini toplayamadan, buraya yaplacak bir dman saldrsnn, sa yan da sarp btn ordusunu kuatmasndan ciddi olarak korkuyordu. Onun iin, ertesi gn de Trkler zaferi henz tam kazanlm saymyorlard. Sinirleri iyice gergin olan Mustafa Kemal, yorgun erlerini durmadan dvtryor ve onlara hl cephe hattnda, bizzat kumanda ediyordu. imdi artk hi yaralanmayacana gvenerek dman atei altnda sanki kendini koruyan bir by varm gibi dolayor ve askerlerinin gznde bir masal kahraman niteliine brnyordu. Komutanlar bilgiliydi, yrekliydi. Ama, her eyden ok, anslyd da. Bir gn, sylendiine gre, bir arpma srasnda Mustafa Kemal'in bulunduu sipere dman bataryas ate aar. Menzili tam olarak hesaplamlardr, mermilerden biri siperin ilerisine der; ikincisi yirmi metre kadar yakna ve ncs daha da yirmi metre yakna... Drdnc merminin tam siperin kenarna, Mustafa Kemal'in oturduu yere isabet edecei kesin ekilde bellidir. Subaylardan biri kamas iin yalvarrsa da o, 'Artkok ge,' der. 'Askerlerime kt rnek olamam.' Ve sigarasn imeye devam eder. Siperdekiler dehetten dona kalm bir halde drdnc merminin dmesini beklerler. Fakat hibir ey olmaz. Dman mermi atm, drdnc at yapmamtr. Kire Tepe savanda takviye birlikleri getirmek iin cephe gerisinde at zerindedir. Geebilecekleri tek yol, denizle srt arasnda, dman filosunun ateine aktr. Askerler bu boaza gelince dururlar. Mustafa Kemal'e, 'Dman lm sayor, ku bile geirmiyor,' derler. O hemen, 'Byle geebilirsiniz,' diyerek kurmay bakan ve yaveriyle ileri doru atlr ve tekilere de peinden gelmelerini emreder. Askerler tek sra halinde onun peinden koarlar ve ok kayp vermekle beraber, mevzii yeniden ele geirirler. Kendisinin her an cann vermeye hazr oluu, emrindekileri de yle davranmaya zorluyordu. Bu da onu bsbtn efsaneletiriyordu. Birka gn sonra Anafartalar'n iki tepesini almak iin yaplan bir arpma srasnda, yedek piyade kuvvetlerinin yetiebilmesi iin biraz zaman kazanmak gerekmiti. Mustafa Kemal, Fransz atllarnn Asya kysnda, piyadelerinin ilerleyiini korumak iin, lme gittiklerini bile bile valyelere yakr bir saldrya giritiklerini duymutu. Bunu hatrlad ve sert bir kararla, ayn eyi tekrarlayarak, atllarn komutanna saldr emri verdi. Komutan nce, 'Bastne' dedi, sonra bir duraklama geirdi. Mustafa Kemal onu geri ard: 'Ne dediimi anladnz, deil mi?' 'Evet, efendim. lmemizi emrettiniz.' Atllardan ou ld. Ama onlarn saldrs, dman aknn geciktirmi ve bylece o nemli zirvenin kurtulmasn salamt. Anafartalar'daki bu son, kanl arpmalar, aslnda Gelibolu seferinin son alkantlaryd. Conkbayr'nn Trklere gemesinden hemen bir hafta sonra Sir lan Hamilton telgrafla Kitchener'e baarszlklarn bildirmiti. Trkler imdi sadece sayca deil, moral bakmndan da stnlk kazanmlard. Artk srprizden de yararlanamayacak olan Hamilton'un saldrya tekrar balayabilmesi iin yeniden yz bine yakn asker getirmesi gerekmekteydi. Hamilton, raporunu: 'Karmzdaki ordu, kahramanca dven ve mkemmel ynetilen gerek Trk ordusudur,' diye bitiriyordu. ngilizler iki kez 'srpriz' silahn kullanmaya kalkmlar, ancak arazinin sarpl, planlarnn yanll ve komutanlarnn kararszl yznden baarszla uramlard. stelik, nceden hor grdkleri Trkler, bu silah kendilerine kar evirmilerdi. ngilizleri artan ilk ey, savan tam canalc annda ve yerinde, askerlikteki ustal kendilerine yalnz eit deil, stn bile olan bir Trk komutannn ortaya kyd. kinci srpriz de, asl Trk askeri olmutu. Mustafa Kemal strateji bilgisinin temellerini kavrad kadar askerlerinin ruhunu da anlamt. Trk psikolojisini ve Trk'n bir kere bandakilere gvenip de kan kztktan sonra, nasl azimle, kyasya dvebileceim biliyor, bundan yararlanmay da iyi baaryordu. Bylece, Mustafa Kemal'le, Mehmetik biraraya gelerek Gelibolu yarmadasn kurtarmlard. ngiliz resmi tarihisinin deyiiyle: 'Tek bir tmen komutannn ayr seferde kazand baarlarn, sadece bir savan gidii zerinde deil, btn bir seferin akbeti ve hatt bir milletin kaderi zerinde bu derece derin bir etki brakmas, tarihte ei ok az grlm bir olaydr.'

Mustafa Kemal sonradan Conkbayr ve Anafartalar arpmalarn tarihin en etin sava alanlar olarak niteledi. Yllar sonra anakkale'deki sava alanlarn gezerken syledii szde hi yapmack yoktur. Yanmdakilerden biri buraya neden byk bir ant dikilmediini sorduu zaman, 'En byk ant Mehmetiin kendisidir,' diye cevap verdi. 'Bu yerlerin Trkiye snrlar iinde kalmas onun sayesindedir.' Mustafa Kemal imdi artk dinlenip kendine bakabilirdi. Sava srasnda bile rahatn salamasn bildii iin, adrndan karak aa ktklerinden yaplma rahat bir kulbeye yerleti. stanbul'dan gelen bir heyetin yeleri burasn, 'savamak iin deil de, huzur iinde denizi seyretmek iin yaplm' bir yere benzettiler, derli topluluun ve kendilerine sunulan drt trl yemein karsnda anp kaldlar. Alman bir dostu (2) stmann Mustafa Kemal'i ok zayf drm olduunu grd ve onun km hali karsnda dehete dt. Ama, Mustafa Kemal'in kafas her zamanki gibi iliyordu. Arkadayla hemen askerlik konularnda konumaya balad. Kazanm olduu zaferin kesinliine inanmak kendi kendini aldatmak olurdu. Deniz kuvvetlerinin canalc nemine hl eskisi gibi inanyordu. 'Karada kstrlm durumdayz, tpk Ruslar gibi, diyordu. Boazlar ve anakkale'yi tkamakla Ruslar Karadeniz'in iine kapam oldum ve eninde sonunda kmeye mahkm ettim. nk bylece mttefikleriyle balarn kesmi oldum. Ama biz de kmeye mahkmuz, hem de ayn nedenden. Geri Akdeniz'in, Kzldeniz'in ve Hint Okyanusu'nun eteklerindeyiz ama herhangi bir okyanusa alamyoruz. Deniz kuvvetinden yoksun bir kara kuvveti olarak yarmadamz, kara kuvvetlerini ekinmeden getirebilecek olan bir deniz kuvvetine kar hibir zaman savunamayz.' Aylar getike sava durgunlat ve yeniden siper arpmasna dnd. Mustafa Kemal dmann yarmaday boaltmaya hazrlandna inanmaya balamt. Buna frsat vermeden onu yok etmek iin son bir Trk saldrsnn tam zamandr, diyordu. Ama, yine stlerine sz dinletemedi. Saldr iin istedii izin, 'Harcanacak kuvvetimiz, hatt bir tek erimiz bile yok,' diye geri evrildi. Bunun zerine, Mustafa Kemal yarmadadaki grevinden alnmasn istedi; von Sanders de onu baka bir greve atamay kabul etti. Zaten salk durumu ktlemiti; cephede kalacak hali yoktu. Burada yapabilecei bir i de kalmamt. Bu arada Selanik'ten arkada Tevfik Rt, doktor olarak Gelibolu'ya gelmiti. Mustafa Kemal o anda ald bir kararla, 'Ben de seninle beraber stanbul'a geleceim,' dedi. oktandr aylk almad iin bir sr paras birikmiti. Bunu birlikte harcayacaklard. Mustafa Kemal bylece Gelibolu yarmadasndan ayrld. Bakente varndan on gn sonra Mttefik Kuvvetlerin belli etmeden ve hibir kayp vermeden yarmadadan ekilip gitmi olduklanm haber ald. Sonuna kadar, her dediinde hakl kmt. 1 Sonradan Trk hkmeti, saati bir mzeye koymak zere Almanya'dan geri almak istedii zaman, Alman hkmeti, saatin alnm olduunu bildirdi. 2 Ernst Jaeckh. ON NC BOLM

Dou Cepheleri NGLZLERN anakkale'deki yenilgisi, geici de olsa, Trklerin i glerini ykseltti. Yakn tarihlerde ilk olarak, bir Avrupa devletine kar zafer kazanmlard. Geri bylelikle yabanc basksnn kalkacana ve mparatorluun kendini toparlayp yeniden dirilebileceine inanan pek azd. Ama ne de olsa ktmser ve karanlk ufkun stnde bir umut belirmiti. Eski Trk ruhu hl ayaktayd demek! Milletin anl gemiindeki nitelikler, azim, cesaret ve gurur, Gelibolu srtlarnda bir kez daha kendini gstermiti. Trkler kahramanlk peinde koan bir rktr; imdi ortaya onlar kurtaracak yeni bir kahraman kmt. Geri, Mustafa Kemal, stanbul'a dnsnde bir zafer alay ile karlanm deildi. O zamana kadar pek kimsenin tanmad gen albayn baarlarna basnda da ok yer verilmedi. Ad az anld, resmi az basld. Gelibolu sava zerine bir gazeteye verdii demecin yaynlanmasna da Enver Paa

engel oldu. Bununla birlikte, azdan aza yaylan btn efsaneler gibi onun da ad ve baarlar halk arasnda duyulmaya balamt. Korku nedir bilmeyen, lme erbetli olduu iin vcuduna kurun ilemeyen, bann stnden ngiliz mermileri ku gibi uup giderken yaylm ateleri arasnda yryp geen Trk savas, masal gibi dillerde geziyordu. zellikle artk Jn Trk yneticilerinde aradklarn bulamam olan gen kuan sekinleri iin, iyiden iyiye balandklar bir sembol olmutu. Herkesin zleyip bekledii mill kahraman bu Mustafa Kemal miydi acaba? Geri onun askerlik dehasna deer veren Enver Paa'nn kendisinden 'yerime geebilecek tek adam,' diye sz ettii duyulmutu. Ama, Enver Paa bu ii abuklatrmak iin ortada bir neden grmyordu. Yksek bir askeri rtbenin ve paa unvannn sadece orduda deil, ordu dnda da itibar ve otorite demek olduunu pek iyi biliyordu. Bunu Mustafa Kemal de biliyordu. Gelibolu'dayken albayla ykselmiti. Enver de onun imdilik albay olarak kalmasn uygun buluyordu. Bylece stanbul'a dnnde Mustafa Kemal kendini yine eli kolu bal ve huzursuzluk iinde buldu. Salk durumu dzelinceye kadar annesiyle kzkardeinin yannda, Selanik'ten katklar zaman onlara tutmu olduu Beikta'taki evde kalyordu. Ama buradaki kadnca hava sinirine dokunmaktayd. Geri vey babasnn yeeni olan Fikriye'nin gitgide olgunlaan gzellii, skntsn az ok hafifletiyordu, ama ne de olsa artk kendi bana bir ev bulmann zaman gelmiti. Bu arada, daha olgun ve daha modern bir hava zledii iin yine Corinne Ltf'nn arkadaln arad. Corinne'le btn Gelibolu sava boyunca mektuplam; Mustafa Kemal'in geleceinin parlaklna inanan Corinne, ona hep cesaret vermiti. Bir akam bir mzikli toplantda Corinne, piyano bandayken, Mustafa Kemal'in gitmesi gerekti ve ayaklarnn ucuna basarak sessizce odadan kt. Gittiini farkeden Corinne, ald parann yarsnda duruverdi. Davetlilerden biri, bir Trk airi, hastaland sanarak tella yanna kotu. Fakat o, salondakilere dnerek, 'Ayaklarnn ucuna basarak dar kan subayn kim olduunu biliyor musunuz?' dedi. 'Mustafa Kemal. Bir gn byk bir adam olacak ve sadece Trkiye'ye deil, btn dnyaya n salacak.' Ne var ki, Mustafa Kemal'in birlikte alt insanlar pek byle dnmyorlard. Yine uluorta syledii dnceleri ve insan artan hoyrat davranlaryla balarna dert olmutu. in iin sabrszlkla kaynyor ve kendini dinlemek sabrn gsteren ee dosta, grlerini zorla kabul ettirmeye urayordu. Gelibolu zaferi gzlerini kamatrm deildi. Savan Trkleri felkete srklediini ve Alman asker misyonunun ileri gitgide daha kt ynettiini aka gryordu. Sadrazama, ne srd eyleri belgelerle destekleyerek, ayrntl raporlar yazd. Asker ve donatm bo yere harcanmaktayd. Yanl kararlar alnyordu. Mustafa Kemal, Bahriye Nezaretindeki arkada Rauf a yanp yaknyordu. Btn su Almanlarn elinde oyuncak olan Enver'deydi. Almanlar, batdaki karlar uruna, Trkleri kazanamayacaklar bir savata mahva srklemekteydiler. Enver Paa da btn bunlara gz yumuyor ses karmyordu. lkeye daha ok gerekli olan silahlarla donatlm en iyi birlikler Almanlarn Dou Avrupa'daki savalarna gnderiliyordu. Geriye kalan birlikler ya ad var, kendi yok cinstendi; ya da on alt, on yedi yandaki acemi erlerden kuruluydu. Bunlann eitimi subaylarn btn zamann alyor, baka ilerle uramalarna engel oluyordu. Silah azd; sekiz bin kiilik bir birlie sadece bin tfek dyordu. Alman subaylar ise, Trkiye'nin kaynaklarnn sonsuz ve asker durumunun her zamandan daha iyi olduunu syleyerek, kendi bakomutanlklarn kandryorlard. Mustafa Kemal grlerinden ve iine doan felket korkularndan hkmeti haberdar etmek iin Hariciye Nazrndan bir randevu salad. Nazr, genel durumdan byk bir iyimserlikle sz ediyordu. Mustafa Kemal tam aksi gr savundu ve sava yakndan grm biri olarak kukularn anlatt. Sinirlenmeye balayan Nazr, ona gerek durum zerinde Genelkurmay'dan bilgi edinmesini syledi. Kemal, daha yksek perdeden konuarak, btn mrn askerlik mesleine vermi bir insan olarak, Trk ordusunu ve bu ordunun deerini herkesten iyi bildiini ileri srd. (Tabii bu, Nazr Beyden de, anlamna geliyordu.) Ortada bir tek Genelkurmay bulunduunu, bunun da kendisini asidir diye ordudan attrmaya alm olan Alman askeri misyonunki olduunu szlerine ekledi. stanbul'un havasndan kamak iin bir sre Sofya'ya gitti, oradaki eski dostlaryla bir sre birlikte oldu. Akla uygun bir grev teklifiyle karlaacak olursa, kendi adna kabul etmesi iin yaverine talimat

brakmt. Bir sre sonra, gene bir srgn anlamna gelen bir atama haberi ald. Bu, Gelibolu'dan ekildikten sonra Edirne'de dinlenmekte olan, fakat daha uzak bir cepheye gnderilmesi dnlen On Altnc Kolordunun komutanlyd. Mustafa Kemal, Gelibolu cephesinden yeni gelmi olan bir piyade tmeninin banda Edirne'ye girdi ve son savata kazanm olduu n yznden, halk tarafndan sevgi gsterileriyle karland. Bulgaristan'n bir an nce savaa girmesini aklna koymutu ve Kral Ferdinand'n kanlmaz olan bu adm atmaktan ekindiini grdke sabrszlanyordu. Edirne'ye gidiini frsat bilerek Bulgaristanl Trk milletvekillerinden bir heyeti bir denetleme gezisine ard. Mustafa Kemal Edirne'de alt hafta kadar kald. On Altnc Kolordu ile birlikte kinci Ordu, Enver'in o felketle biten ilk seferinin dkntlerini biraz olsun toparlamak iin Rus cephesine gnderildi. Rus saldrsyla geri pskrtlm olan nc Ordu'yu glendirecekler ve onunla birlikte 1916 ylnn yaznda bir kar saldrya geeeklerdi. Mustafa Kemal, kendisine sorumluluu ar bir komuta verilmesin karn, henz albaylktan generallie ykselmi deildi. Bunda da, ttihati ve Terakki'nin eskilerinden olan ve Mustafa Kemal'in hareketlerini daima kukuyla izleyen Dr. Nazm'm biraz rol vard. Dr. Nazm, Gelibolu savandan sonra Mustafa KemaPe 'Napolyonluk taslamamas' iin uyarda bulunmay gerekli grmt. Mustafa Kemal de bir gn akir Zmre ve -daha nce Cavit iin syledii gibi- 'Byle adam asmak gerek.'(1) demti. Dr. Nazm, Enver Paa'ya, Kafkas cephesine gitmeye pek istekli grmedii Mustafa Kemal'in, ancak yola ktktan sonra terfi ettirilmesini salk vermiti. Terfi haberi, Mustafa Kemal oraya vardktan birka hafta sonra geldi. Bylece, en sonunda paa olabilmiti. Diyarbakr yaknlarnda Silvan'da bulunan kararghna ulatktan sonra Corinne'e yle yazacakt: nsan uzun ve yorucu bir yolda, batdan douya iki ay sren bir yolculuktan sonra bir an olsun dinlenmeye hak kazanr, derdiniz, deil mi? Ne gezer! Dinlenmek galiba ancak ldkten sonra nasip olacak. Ama, bu hayal rahata erimek iin bile olsa, sizin Bn Dieu'nzn (Tanr) cennetine gitmeye pek yle kolay kolay raz olmayacam. Kitap okumay elden brakmadn Corinne'e gstermek iin olacak, bir Fransz askerlik tarihinden ald paray da ekledi ve mektubunu Chateaubriand'n bir vecizesiyle bitirdi: 'Bsbtn unutulmaktansa hi domam olmay yelerim.' Mustafa Kemal, karargha geldii zaman, byk bir karklkla karlat. Buradaki birlikler, yorgun, morali bozuk, hastalktan krlm, silasz, cephanesiz bir ordunun dkntlerinden baka bir ey deildi. Vicdansz subaylar, ahlksz mteahhitlerle birlik olmu, askerleri smryorlard. stanbul'a telgraf ekerek silah, yedek kuvvet ve salk malzemesi istedi. Ama cevap alamaynca da pek amad. Kolorduyu az ok dvebilecek bir biime sokmak iin tek bana uramas gerekiyordu. yi bir ans eseri olarak, burada akl banda, alkan bir komutan yardmcs buldu. Bu, Selanik'te, onun orduyu siyasetten ayrmak yolundaki abalarn desteklemi olan Kzm Karabekir'di. Yln ilk aylarnda Ruslar, Enver'in urad bozgundan, ge de olsa yararlanmaya karar vererek Anadolu'ya yrm ve nemli Erzurum mstahkem mevkiini aldktan sonra, Karadeniz'deki balca Trk liman olan Trabzon'u igal etmilerdi. Trkler Erzurum'u almak iin temmuz aynda bir kar saldrya gemeyi tasarlyorlard. Ancak, kinci Ordu henz hazr deildi. nc Ordu'yla tam bir balant da kurulamamt. Bylece, Ruslar Trklerden abuk davranarak, btn cephe boyunca bir kere daha saldrdlar. Trkler de kanl arpmalardan sonra daha gerilere ekilmek zorunda kaldlar. Kendi kolordusuyla kinci Ordu'nun sa yannda dven Mustafa Kemal, arpmann en hareketli yerindeydi. Bir ara, askerleriyle beraber, evrelerini neredeyse bsbtn kuatan bir 'sng orman' arasnda, byk bir piyade kuvvetiyle gs gse dvmek zorunda kald. Ancak, soukkanll ve kendi sngsn btn gcyle kullanmas sayesinde, bu arpmadan syrld ve bylelikle muhtemel bir lmden ya da esirlikten kurtulmu oldu. Sonra sorumluluu zerine alarak genel bir ekilme emri verdi. Ruslarn, arkadan gelmeyeceklerine gveniyordu. Gerekten de yle oldu. Emir d hareketiyle tehlikeye atm olduu meslek hayat, bylece kurtuldu. Geri ekili srasnda yanbanda bir erin, 'u bizim komutanlar da amma korkak yahu! Ruslar ldrp duruyordum. Bizi ne diye geri ekerler?' diye sylendiini duydu. 'Pekl,' diye cevap verdi. 'Ama sava bir tek senin Ruslar ldrmenle kazanlmaz. Kocaman bir ordu bu. Geri ekilmesinin belki de, senin anlayamadn bir nedeni vardr.'

'Sen kim oluyorsun ki?' 'Ben senin komutannm.' Askerin yznde bir aknlk belirdi. Sonra yumuayarak, 'O zaman baka,' dedi. Subaylarnn, her zamanki gibi, en nden katn sanmt. Trkler ellerindeki kuvveti yeniden toparladlar. Mustafa Kemal, ordu komutan yardmcsyd, komutan da zzet Paa. Eski okuldan, liberal siyasi dnceli bir general olan zzet Paa nce Abdlhamit'e muhalefet etmi, arkadan bir sre ttihat ve Terakki'nin Harbiye Nazrln yapm, ama sonunda onlarla da geinememiti. Mustafa Kemal gibi o da, Trkiye'nin savaa katlmasna kar gelmiti. 1914'ten beri boyuna, Kayzer'in hem lke, hem de ordu ynetecek kratta bir adam olmad dncesine dayanarak, Almanlarn mutlaka yenileceini syleyip duruyordu. Tatl yzl, iri yapl, kararsz yaradlta bir adamd. kinci Ordu, austos balarnda kar saldrya geti. Mustafa Kemal, yenilgiden sonra birliklerinin moralini yle ykseltmiti ki, komutasndaki iki tmen be gn iinde yalnz Bitlis'i deil, onun kadar nemli olan Mu'u da ele geirerek Ruslarn hesaplarn altst etti. zzet Paa, kinci Ordu'nun st yanyla cephenin teki kesimlerinde ayn baary gsteremeyince, saldr pek bir sonuca balanmadan sona erdi. Bylece birbirini izleyen yenilgiler arasnda, tek Trk zaferini Mustafa Kemal kazanm oldu. Yararlna karlk kendisine 'Altn Kl' madalyas verildi. Corinne Ltf'ye Diyarbakr'dan, 'nsann deer verdii kimseler arasnda ate ve lme gs germesi ne byk zevk!' diye yazd. Mektup, son zamanlarda adet edindii gibi, Franszca bir deyile sona eriyordu. imdi bo zamanlarm okumakla geiriyordu. Hatra defterine 'Est-il possible de renier le Dieu? kitabn okumaya devam ediyorum,' diye not ald. Birlikler etin ve sert geecek bir ka kar hazrl tamamlamlard. Uzun ve yetersiz ulatrma hatlarna bal olan zzet Paa'nn ordular sadece silah deil, yiyecek bakmndan da sknt iindeydiler. Byle bir yerde bir orduyu uzun sre beslemek de ok zordu. Ermeniler gm olduklarndan, ne rn yetitirecek kyl, ne de i grecek zanaatkar kalmt. Tmenlerden birinde adam bana te bir tayn dyordu; yk hayvanlar iin yem hi yok gibiydi. Erlerden birounun srtnda sadece yazlk niformalar vard. Ayaklarna postal yerine paavralar saryorlard. iddetli tipilerden sonra maaralarda souk ve alktan lp kalm mfrezelere rastlamak olaand. O k, Mustafa Kemal ite bu mevcudu azalm ordunun komutanlna terfi ettirildi. imdi hem kinci, hem de nc Ordularn bana geirilmi olan zzet Paa'nn yerini ald. Neyse ki, ilkbaharda savamak zorunda kalmadlar. nk 1917 Martnda dnya apnda nemli bir olay -Rus ihtillipatlak vermiti. Kafkas cephesi imdi az ok sakindi. Erlerin, subaylarn rtbe iaretini skp, kurmaylara komuta etmeleri yznden dzeni bozulan Rus Ordusu, yava yava paralanarak en sonunda Tiflis'e doru ekildi. Bu arada Mustafa Kemal'in bu ilk ordu komutanlnn balca nemli yan, sonradan en yakn ibirlii yapaca kiiyle arkadalk kurmasyd. Bu, tpk Kzm Karabekir gibi, Selanik'teki parti atmasnda onu desteklemi olan Albay smet'ti. smet Bey, yumuak bakl, gzlerinin ii ldayan, kula biraz ar iiten, ufak tefek, sessiz bir adamd. Ar, fakat salam ileyen bir kafas vard; grevine dknd. kisinin de renimleri ve sonra meslekte gelimeleri birbirine aa yukar paralel olmutu. Mustafa Kemal, Trablus'ta talyanlarla dvrken, smet, Yemen'de bir Arap isyanyla uram ve o da Mustafa Kemal gibi, Balkanlar tehlikedeyken, ordular bu uzak Arap lkelerine balayan Pan-slm politikasn zntyle karlamt. Orada, sknt iindeyken tek avuntusu zzet Paa ile ya satran ya da bri oynamakt.(2) smet Bey imdi yine zzet Paa'nn maiyetine verilmi ve Mustafa Kemal'in arkasndan Kafkas cephesine gelmiti. Yolda, iki gn durarak, babasnn sraryla, yzn bile grmedii bir komu kzyla evlenmiti. Eini, dnden sonra da pek grememiti. Askerlik mesleinin gerekleri yznden, ancak alt yl sonra uzun, mutlu ve dzenli bir aile hayatna balayabilecekti. smet, okumay, dnmeyi seven bir adamd. Mustafa KemaPle ayn radikal dnceleri paylayor, grleri birok noktalarda birbirine uyuyordu. Savan felketli gidiini, Bat'daki siper savann Almanlar yprattn, Trkiye'yi kurtarmak iin bir an nce bara gidilmesinin art olduunu, Trk askerlerinin Avrupa'ya gnderilmesine yol aan politikann yanlln, Asya'daki Trk

ordularnn ackl durumunu ikisi de aka gryorlard. smet Bey, pratik, modern bir asker olarak, zellikle kinci Ordu'nun bana i am olan levazm sorunlarnn zerinde duruyordu. 'Yarnn adam' olarak demiryollarnn hayati nemini kavramt. Ruslar, bu bakmdan Trklerden ilerdeydiler. Erzurum'u alr almaz ehre ve ehrin tesine dar bir demiryolu deyerek kendi i ikmal hatlaryla birletirmilerdi. Trklerse, Toroslarn dousunda demiryolu bulunmad iin, ikmal bakmndan ktrm gibiydiler. Mustafa Kemal'le smet Bey ayn gr ve amalar beslemekle beraber yaradl bakmndan o kadar ayrydlar ki, sanki birbirlerini tamamlyorlard. Mustafa Kemal'in kafas geni zm yollarna, allmam tepkilere ak, cesaretli yarglara varmaya hazr, abuk ve esnek alrd. smet'in dnceleriyse, daha dar bir ereve iinde daha ar, daha temkinli iler ve aynntlar zerinde titizlikle dururdu. Mustafa Kemal'in macerac bir ruhu, bamsz bir karakteri vard; hareketlerinde kesin kararlyd. smet Bey ise ihtiyatl, bakalarnn grne bal, insiyatifi az, karar vermekte acele etmeyen bir insand. Mustafa Kemal, insan karakterini ve davrann iinden gelen bir seziyle anlad halde, smet, insanlar zerinde pek kesin yargda bulunmaz ve herkese kar ekinden, hatt biraz pheci dururdu. Kemal ne derece ii iine smaz, abuk kzan, ruh halleri sk sk deien, iki ve kadna dkn bir erkekse, smet o kadar sakin, sabrl, arbal, ikiye dknl olmayan bir adam, rnek bir aile babasyd. Ksacas, Mustafa Kemal'in tam kart ve bu yzden de tam ona gereken yardmcyd. Daha dorusu smet, tam bir kurmay bakan olarak yaratlmt; drst ve zenli. Mustafa Kemal ona planlarn not ettirdii zaman, smet'in bunlar doru olarak yorumlayacana ve etkinlikle uygulayacana gvenebilirdi. smet bylece Mustafa Kemal'in vazgeilmez glge'si haline geldi. Mustafa Kemal, mparatorluun bu uzak, vahi kesinde bile komutanlk sofrasnda uygar bir grne uyulmasn srarla isterdi. Subaylar yemee vakitli vakitsiz gelmeye almlard. Yemek yerken kalpaklarn balarndan karmadklar gibi, ceketlerinin dmelerini de zyorlard. Mustafa Kemal bu grgszce alkanlklara derhal son verdi. Giyini konusunda her zaman titiz olduu iin, subaylara uygun bir biimde giyinmelerini ve davranlarna dikkat etmelerini bildirdi. Sofraya, Avrupal subaylar gibi baak oturmalydlar. Subay kantininde, hele sava aralarndaki geici durgunluk zamanlarnda, Bat'daki gibi, az ok slup gzetilmeliyd. Nitekim, Mustafa Kemal istediini de yaptrd. Masa banda oturur, ier ve konuurdu. Subaylarn ilgi ekici tartmalara tevik eder ve bu eit konumalarda kendini gstermekten holanrd. Bir gn, karargha yeni gelmi olan bir telsizciye, stanbul'da neler olup bittiini sormutu. Adam, 'ok zc eyler, efendim,' diye anlatmaya balad. 'Eski grenekler hep unutuluyor. Kadnlarmz nne gelen yerde peelerini amaya balyorlar.' Mustafa Kemal, meydan okurcasna, bu gibi eylerin burada, Dou illerinde de olmas gerektiini ileri srd. Hemen, 'Zabitan Mahfeli'nde bir dansl toplant dzenledi ve dolaylardaki birka Ermeni hanmn da, Trk subaylarna dansta elik etsinler diye ard. Ancak, arpmalarn durmu olduu u srada, Mustafa Kemal'i, kitap okuyup dans etmek dnda uratran eyler de vard. Alt yl nce'Selanik'te kendisini ldrmekle grevlendirilmi, ama sonradan onun en sadk yanda kesilmi olan komitac Yakup Cemil, stanbul'da tutuklanmt Suu, hkmeti devirip batakileri ldrmeyi tasarlamakt. Yakup Cemil, savan daha imdiden kaybedildiini ve lkenin artk ayakta duracak hali kalmadn ileri sryordu. Yeni bir hkmet kurulmal ve Mustafa Kemal Harbiye Nazr olmalyd. Ayn zamanda Enver'in yerine bakomutan vekilliini zerine alarak ayr bir bar iin grmelere balamalyd. Yakup Cemil, Mustafa Kemal'in bu dnceleri desteklediini biliyordu. Yakup Cemil'in yarglanmas srasnda, st kapal ekilde, bu ie Mustafa Kemal'in de karm olduu sylendi. Sylentilere baklrsa, Diyarbakr'dan teki ordu komutanlarna birer telgraf gndererek savan ynetiliini ve hkmetin kararszln yermi ve alnacak nlemleri grmek zere bir toplant yaplmasn ne srmt. Bunlar. Enver'e, Mustafa Kemal'in dman olan bir paa anlatmt. Ondan sonra ifreli yazmalar gizlice incelenmeye baland. Yakup Cemil lm cezasna arptrld, su ortaklar da hapsedildi. Mustafa Kemal sonradan, Rauf la konuurken, komutanlara telgraf ektii sylentisini yalanlad ve bunu bir dmann kiisel garaz olarak niteledi. Komploya gelince, darbe baarya ulap da kendisine Enver'in yerine gemesi teklif edilmi olsayd, bunu kabul edebileceini saklamad. Ancak o zaman ilk ii, u Yakup Cemil denilen adam asmak olurdu.

Bu arada ne Mustafa Kemal, ne de smet, dalmakta olan Rus cephesinde fazla kalmadlar. Baka yerlerde, zellikle gneydeki Suriye cephesinde, yaplmas gereken daha acele iler vard. nce smet Bey, kolordu komutanl ile Suriye'ye gnderildi. Biraz sonra da Mustafa Kemal, bata hl kinci Ordu'nun, arkadan da Halep'te kurulmakta olan nemli Yedinci Ordu'nun komutan olarak onu izledi. ngiliz ordusu hem Suriye'de, hem de Mezopotamya'da basksn artrmt. 1917 ylnn Martnda Almanlar, bu cephelerdeki askerleri serbest brakabilmek iin, Enver Paa'y Medine'deki kolordu garnizonunu geri ekmeye raz ettiler. Medine imdi, savunulmas g olan uzun Hicaz demiryolunun ucunda, evresi dmanla kuatlm bir yer durumuna gelmiti. Kutsal Mekke ehri, Emir Faysal'n ayaklanmas sonucunda zaten Araplarn eline gemi bulunuyordu. ngilizler imdi Albay Lawrence ve baka subaylar eliyle Faysal'a yardm ediyorlard. Enver Paa, Medine'nin boaltlmasn salayacak olan kuvvete komutan olarak Mustafa Kemal'i seti. Medine Mslmanlar iin Mekke'den sonra ikinci kutsal ehir olduuna gre bu boaltma iini zerine alan subay, millete lnetlenmeyi de gze almalyd. stelik, bu i askerlik asndan da ok tehlikeliydi ve Arap basks karsnda btn Trk kuvvetinin esir ya da yok edilmesiyle sonulanabilirdi. Mustafa Kemal bu grevi kesinlikle reddetti. Zaten garnizonun dinine bal komutan Fahri de ehri brakmaya raz olmuyordu. Bylece Enver'in planndan vazgeildi. Yoksa, Mustafa Kemal'in Lawrence'e esir dmesi bile akla gelebilirdi. Medine imdilik Trklerin elinde kalmt. Lavvrence'in deyiiyle Trkler, 'siperlerde oturuyor ve artk besleme gcnde olmadklar hayvanlar kesip yiyerek, kendi hareket imknlarn ortadan kaldryorlard.'(3) Bu srada Medine'yi ikinci plana atan daha byk bir felketle karlald. ngilizlerle Hintliler Badat' ele geirmilerdi. Badat'n kayb lkede geni znt ve fke yaratt ve ilk olarak halk arasnda, Enver Paa'ya kar belirli bir honutsuzluk bagsterdi. Enver, Badat' geri almak iin hemen harekete geti. Bulduu are her zamanki gsterili stratejik tasarlardan biriydi ve bu sefer, hemen hemen yalnz Almanlar tarafndan yrtlecekti. Saldr iin 'Yldrm Ordular Grubu' diye adlandrlan bir kuvvet kuruldu.(4) Bu ordunun amac, en aasndan gsterili bir yryle l yarp geerek Badat' ngilizler'in elinden almakt. Badat'n tesinde de ran ve Hindistan uzanmaktayd ki, bu da, Alman mparatorluunun ancak douda byk topraklar ele geirmekle kurtulabileceine inanmaya balayan von Ludendorff a pek ekici geliyordu. Almanlar, Trk ordusuna sadece eitmenlik ve danmanlk ettikleri iddiasn artk brakmak zorundaydlar. Bu seferki grup, kurmay heyetiyle komutan Alman olan, tam bir Alman ordusuydu. Komutan General von Falkenhayn'd. nceleri Alman Genelkurmayn bakan olan von Falkenhayn, bir yl nce Verdn' dremedii iin bu grevden alnm ve yerine von Hindenburg getirilmiti. Bu yzden von Falkenhayn imdi parlak bir Dou seferiyle itibarn yeniden kazanmak isteindeydi. Yldrm Ordular Grubu'nun ekirdei, Trklerin Yedinci Ordusuydu ve bunun komutan da, bakas yokmu gibi, Mustafa Kemal'e verildi. Yaver bu atanmay bildiren telgraf getirdii zaman Mustafa Kemal uykudayd. Yatanda dorularak telgraf okudu ve sonra yaverinin sorusuna karlk: 'Evet' dedi, 'Elbette kabul ediyorum; ama sizin dndnz sebeplerden deil, sadece bu Alman generalinin Badat'a kar kanl bir saldrya girimesini nlemek iin.' Mustafa Kemal, Badat'n geri alnmasnn, dman eline gemesi nasl nlenememise, ayn nedenlerden dolay mmkn olmadn biliyordu, ldeki ulatrma sisteminin ktl, demiryolundaki kesintiler, trenler iin yakt bulunamamas, Frat nehri zerinde tat olmay.(5) Von Falkenhayn'n ne lkenin iklim ve koullar, ne de halk hakknda bilgisi vard. Buralar daha iyi bilen yurttalarna, yani Alman askeri heyetindeki subaylara da akl danmyordu. Zorbalk taslayan, inat, patavatsz bir adamd ve ok gemeden evresinde herkesi aleyhine dndrmt. Yalnz Enver Paa, bunlarn dndayd. Alman Mareali her nedense, btn Trklerin satn alnabileceini sanyordu. Mustafa Kemal'e de rvet teklif etmek aklszln gsterdi. Subaylarndan biriyle ona hediye olarak 'zarif kk kutular' yollad. Kutular alnca iinden altn kt. Bu komik mizansenle iin iin alay eden Mustafa Kemal, altnlarn ordu giderlerine karlk gnderildiini sanm gibi davrand ve ordu mutemetliine yatrlmasn syledi. Alman subay, skla skla amacnn bu olmadn anlatt. O zaman Mustafa Kemal ona paray saydrtt, karlnda bir de makbuz yazd. Subay bunu istemeye istemeye ald. Mustafa Kemal de altnlar yine makbuz karlnda veznedara teslim etti.

Mustafa Kemal daha batan beri von Falkenhayn' ak ak eletirmekteydi. Sert ve alayc baklarn Mareal'e dikerek, Alman subaylarnn gz nnde onun planlarn yererdi. Suriye'de tpk bir kral debdebesiyle hkm sren ve son zamanlara kadar sz kanun yerine geen Cemal Paa da Mustafa Kemal'i destekliyordu. Filistin cephesi komutan olarak Cemal de tpk onun gsterdii nedenlerden dolay Badat projesine iddetle karyd. Eldeki kuvvetleri Halep'le am arasnda toplamak ve duruma gre, nereye gerekirse oraya gndermek istiyordu. Enver Paa, Halep'te Mustafa Kemal'in de katld bir ordu komutanlar toplantsnda buna cevap olarak sadece seferin kararlatrlm ve eldeki en iyi Alman generalinin baa getirilmi olduunu syledi. 'Rica ederim' diye ekledi, 'beni fikrimden caydrmaya alarak zaman kaybetmeyin.' Neyse ki, Mareal, nemli kurmay subaylarndan biri olan Binba Franz von Papen'in yerinde tleri sayesinde, fikrini deitirmeye balamt. Filistin cephesinde von Papen'le yapt bir gezi srasnda tehlikeyi: grd. ngilizler hcuma kalkarlarsa Trk mevzilerini yarp Filistin ve Suriye'ye geerek Badat'la btn ulatrma yollarn kesebilirdi. Bylece von Falkenhayn, n peinde komak yerine ihtiyatl davranmay daha uygun grd ve Badat saldrsn imdilik ertelemeye karar verdi. Boyuna itibarn korumak sevdasnda olan Enver Paa da yine o eski hlyasna dnmt: ngilizleri Msr'dan kovmak! Sina l zerinden bir saldrya giriilirse ngilizleri, kar saldrya gemelerine frsat vermeden, ta Svey kanalna kadar srmek mmkn olabilirdi. Cemal Paa'nn iddetli kar koymalarna ramen plan kabul edildi. Zaten imdi Cemal her konuda von Falkenhayn'a kendinden stn yetkiler verildiini grmekteydi. Enver'in yeni planna Mustafa Kemal de iddetle itiraz ediyordu. Von Papen ona ordusuyla birlikte Nablus'a giderken rastlad ve alnacak nlemler konusunda von Falkenhayn'la anlaamadn ve mthi bir fke iinde olduunu' grd. Bu, 'son derece zc' bir durumdu.(6) Mustafa Kemal, o srada zaten grevinden istifa etmeye niyetlenmiti. Bundan nce, Osmanl mparatorluunun 1917 ylnn Eyll ayndaki durumunu nasl grdn, Talt ve Enver Paa'lara gnderdii uzun ve ayrntl bir raporda belirtti. Raporun kaleme alnmasnda, smet Bey de kendisine yardm etmiti. smet Bey, stanbul'a uradktan sonra, yeni bir ordu grubunun bana gemek zere Haleb'e gelmi bulunuyordu. Kei dann (7) ifal srtlarnda bir haftalk, gecikmi bir balay geirmek onu hsbtn zindeletirmi gibiydi. Mustafa Kemal raporunun banda, Trk halknn savatan bkp usanm olduunu ileri sryordu: imdiki Trk hkmetiyle arasnda hibir ba kalmamtr. Zaten 'milletimiz', hemen hemen sadece kadnlardan, ocuklardan ve sakatlardan ibaret. Herkesin gznde de hkmet kendilerini srarla ala ve lme sren bir kuvvettir. Devlet tekilt otoriteden yoksundur, idare anari iindedir. Atlan her adm halkn hkmete kar duyduu derin nefreti artrmaktadr. Btn memurlar rvet almakta, grevlerini ktye kullanmakta, her trl yolsuzluu yapmaktadrlar. Adalet mekanizmas ilemez hale gelmitir. Emniyet kuvvetleri alamyor. Ekonomik hayat korkun bir hzla kmektedir. Ne halk, ne de devlet memurlar gelecee gvenebilmektedir. Hayatta kalabilme abas yznden, en iyi ve en drst kiiler bile, her trl kutsal duyguyu unutuyorlar. Sava daha uzun srerse, hkmet ve hanedann kmeye yz tutmu olan yaps birdenbire parampara olabilir. Bundan sonra Mustafa Kemal, Trk ordusunun zayf durumunu ayrntlaryla aklyordu. Birliklerin ou gereken kuvvetlerinin bete birine inmiti. Yedinci Ordu'nun stanbul'dan gnderilmi olan bir tmeni, yars ayakta bile duramayacak kadar zayf erlerden kuruluydu. En iyi rgtlenmi tmenler bile, erlerin kamas ya da hastalanmas yznden, daha cepheye varmadan yar yarya azalyordu. Mustafa Kemal bu durumu dzeltmek iin gerekli askeri stratejiyi yle anlatyordu: Bu topyekn bir savunma stratejisi olmal ve askerlerin hayatn mmkn olduu kadar lmden korumay ngrmelidir. Yabanc devletlerin karlar iin tek bir er bile vermemeliyiz. Trkiye'nin hizmetinde hibir Alman almamaldr. Trk ordusunun elde kalan da bir von Falkenhayn'n kiisel hrslar yznden lgnca tehlikeye atlmamaldr. Almanlarn, bu sava, Trkiye'yi el altnda bir smrge durumuna drnceye kadar, uzatmalarna frsat verilmemelidir. Mustafa Kemal, komutann yeniden Cemal Paa'ya verilmesini istiyordu. Avrupa'daki btn Trk

kuvvetleri geri alnmal ve ngilizlerin hazrladklar saldrya kar Suriye'yi savunmalyd. Sonra btn cephe bir 'Mslman Osmanl komutannn' emrine verilmeli ve von Falkenhayn, kullanlmas kanlmazsa, onun emrinde almalyd. Kendisi de, rtbe kaybn bile gze alarak, kurulacak byle bir komuta sistemi iinde grev almaya hazrd. Bu dedikleri kabul edilmedii takdirde Yedinci Ordu komutanlndan affn rica ediyordu. Enver ve von Falkenhayn. Kemal'i dncesinden vazgeirmeye altlar. Ama o, caymad. Enver de istifay kabul etmekten baka are bulamad. Bu onun iin, can skc bir durumdu. nk Mustafa KemaPin dilini tutmayaca belli bir eydi; bu yzden stanbul'da durumu kartrabilirdi. Von Falkenhayn disiplin cezasndan sz ediyordu. Grn kurtarmak iin Mustafa Kemal'i yine Diyarbakr'daki kinci Ordu komutanlna tayin ettiler, ama o bunu kabul etmedi. Genelkurmay sonunda, uzlama yolu olarak ona bir aylk izin verdi. Mustafa Kemal, bu mcadeleyi Cemal adna vermi ve kaybetmi olduu iin, onun da istifa etmesi gerektiine inanyordu. Cemal istifay dndn, yalnz yaknda am'a gelecek olan Enver'i beklemeyi tercih ettiini syledi. Ancak Enver geldii zaman, hem onun, hem de kendi maiyetindeki memurlarn yalvarmalarna dayanamayarak, grevinde kalmaya karar verdi. Mustafa Kemal, grevinden ayrlmadan nce, Alman Marealinin ona rvet niyetine gndermi olduu altn kutularn hatrlad. Bu kutular bir makbuz karlnda kendi yerine gelen komutana teslim etti. Sonra bu makbuzun Falkenhayn'a ilk verilmi olduu makbuzla deitirilmesini istedi. Yaverlerinden ikisini bir mesajla Falkenhayn'a gnderdi: 'Paranz buraya yatrlmtr, ama Mustafa Kemal'in bu paradan ok daha deerli olan imzas sizde kalamaz.' Von Falkenhayn nce byle bir paradan haberi olmadn ve makbuzun dosyalarnda bulunmadn syledi. Ancak, Mustafa Kemal iin asln ortaya karacana dair st rtl tehditlerde bulunarak srar edince, makbuzu geri verdi. Mustafa Kemal imdi stanbul'a dnmek iin tren paras bile olmadn grmt. Yaverine, kendi mal olan bir dzine at satmasn syledi. Ordu el koyar korkusuyla atlar kimse almak istemiyordu. En sonra, atlarn cins olduklarn bilen Cemal Paa bunlar satn ald. Mustafa Kemal de stanbul trenine binebildi. Yine de, kendisiyle birlikte istifa etmedii iin Cemal'e krgnd. Onlar sonunda bartran Rauf oldu. Cemal'in stanbul'a bir gelii srasnda ikisini de Pera Palas'ta yemee ard. Cemal'in bir baka hareketi, Mustafa Kemal'i daha da yumuatmaya yarad. Cemal ona gnderdii bir haberle atlar ald fiyatn iki katna satm olduunu sylyor ve aradaki fark nereye yatrabileceini soruyordu. Oysa, atlar kesin olarak satn ald iin byle bir fiyat fark demek zorunda deildi. Mustafa Kemal bu jest karsnda memnunluunu gizlemedi. stanbul'daki u isiz ve gzden dm durumunda, bu para ok iine yarayacakt. Bir sredir yapmak istedii gibi, annesinin evinden ayrld ve daha serbest olabilecei Pera Palas oteline tand. Yaplmas gereken ilere ait ateli inanlar iinde, sabrszlktan yerinde duramyordu. Ne pahasna olursa olsun, lkenin nfuzlu insanlarn savan kaybedilmi olduuna ve ayr bir barla sona erdirilmesi gerektiine inandrmak zorundayd. Muhalefetin liderlerinden olan Fethi ve daha birka dostu onun bu grn destekliyorlard. Bu dostlardan biri de Rauf tu. Rauf, Mustafa Kemal'e gz kulak oluyor ve ban derde sokabilecek siyasi entrikalardan uzak tutmaya alyordu. Mustafa KemaPe durmadan ihtiyatl, sabrl ve soukkanl davranmas iin kardee tler veriyordu. Bu genel honutsuzluk ortam, entrika iin gerekten uygundu. Mustafa Kemal'le Fethi yksek grevdekiler arasnda kendileri gibi savaa son vermek isteyen kimseler buldular. Hatt Harbiye Nazrlndaki bir dostu Mustafa Kemal'in azn arayarak bar yapmak iin yeni bir askeri kabine kurulacak olursa burada grev alp almayacan sordu ve Enver Paa'nn byle bir hareketi engelleyip bastrmak amacyla, i arkadalarna bildirmeden gizli bir silahl kuvvet toplam olduunu da haber verdi. Mustafa Kemal'le Fethi, bu haberi gizlice Talt'a bildirdiler. Olaylarn gidiinden zaten memnun olmayan Talt, Enver'e byle bir kuvvetin varln zorla itiraf etti. Ama, Enver bu kuvvetin Talt'n iinde grev ald herhangi bir kabineye kar kullanlmayaca konusunda teminat verdi. Bu arada Enver, Mustafa Kemal'den hl kukulanyordu. Bu kukuyu yattrmak iin, Rauf Bey yine arabuluculuk yaparak, ikisini Pera Palas'ta bir le yemeinde buluturdu. Mustafa Kemal, yemek sresince gayet iyi davranmt. Bunu, yemekten sonra Rauf Bey'le konuurken, Enver de itiraf etti. Sadece, onun yedi yl nceki itirazn bilinalt bir alayla tekrarlayarak: 'Ancak orduya siyaset kartrmasna izin vermeyeceim!' diye ekledi. Bir gn Mustafa Kemal'i ard ve onu kendi kazd kuyuya drmek istercesine, ordudan ekilip Meclis'e girmeye davet etti. O da milletvekili olmak istemediini, ordudan ekilmeye de niyeti olmadn syledi. O dnemde milletvekillerinin sadece bir

memur, ordununsa tek iktidar kayna olduunu ok iyi biliyordu. Bu arada Suriye'deki olaylar da ok gemeden onun belli bal iddiasn hakl karmaya balamt. nceden tahmin etmi olduu gibi, mehur 'Yldrm' harekt sadece lfta kalmt. Mustafa Kemal buna iinden sevindi. Daha Trkler harekete gemeden Allenby'nin kuvvetleri Sina cephesine saldrmlard. Von Falkenhayn, saldrya gemek yle dursun, bu saldry nleyecek kadar bile hazrlkl deildi. Kydaki Gazze cephesine yneltileceini tahmin ettikleri saldr, ierdeki Bireba cephesine yapld ve savunma hatt az zamanda yarld. Trkler, ngilizlerin bir hilesine aldanmlard. Szde 'keifle grevli bir ngiliz kurmay subay, Trk nbetisinin kovalamasndan kaarken evrak torbasn drmt. indeki ktlarda, Bireba'ya yaplan saldr hazrlklan bir aldatmacadan baka bir ey deilmi gibi gsteriliyordu. Gayet iddetli bir topu bombardmanyla geri pskrtlen Trkler, yedek kuvvetlerini zamannda getirip ikinci bir savunma hatt kurmay baaramadlar. Lloyd George, Allenby'den, ngilizlere Noel hediyesi olarak, Kuds' almasn istemi, o da almt. Allenby, bylece Trklerin maneviyatna son bir ac darbe indirmi oldu. Mekke ve Badat'tan sonra Kuds, dman eline den nc kutsal ehirdi. 1917 yl Osmanl mparatorluu iin bir felket yl olmutu. 1 Nazm da Cavit gibi 1926'da Ankara'daki suikast durumalarndan sonra asld. 2 Yeni bir oyun olan brii, subaylara zzet Paa retmiti. Ama, smet Beyi asl avutan, ngiliz subaylarndan kalma bir yn gramafon plyd. Bunlar ona, mrnce srecek bir klasik mzik sevgisi alad. 3 Seven Pillars of Wisdom kitabndan, Fahri, Muhammed'in mezarn savunmay, mtarekeden sonraya kadar inatla srdrd. Sonunda stanbul'dan st ste gelen emirler ve kendi kurmay subaylarnn yapt bir toplant karsnda istemeye islemeye ehri teslim etti. Bu yzden btn Mslman Trklere kendini sevdirmi oldu. Bununla birlikte, trbeyi glgeleyen palmiyeleri kestirmi olduu iin ona kzanlar da yok deildi. 4 Bu, Napolyon'un Msr seferine Trklerin vermi olduklar add. 5 Trenleri iletmek iin yakt olarak pamuk tohumu, zeytin dal, asma kt, meyan kk, hatt deve tezei kullanlyordu. 6 Franz von Papen'in Hatralarndan. 7 Uluda. ON DRDNC BOLM

Bir Almanya Ziyareti BU ARADA, Mustafa Kemal'in eline Almanya'nn iinde bulunduu durumu, kendi gzleriyle grmek frsat geti. 1917 ylnn Aralk aynda Kayzer, Padiah Alman mparatorluk Kararghn ziyarete davet etmiti. Padiah, byle bir yolculua kabilecek durumda olmadndan, yerine kardei Veliaht ehzade Vahdettin Efendinin gitmesine karar verildi. Enver Paa, Mustafa Kemal'den ksa bir sre bile olsa kurtulmak iin, bu frsattan yararlanmak istedi. Kendisine ehzadenin maiyetindeki heyetle beraber, Almanya'ya gitmeyi teklif etti. O da bu arya 'peki' dedi. syanc, cumhuriyeti Mustafa Kemal teden beri Saraya ve onun temsil ettii eylere deer vermezdi. Ama Saraydan kendi dnceleri iin yararlanmakta da bir saknca grmyordu. leride tahta geecek olan Veliaht ile bu eit bir iliki kurmak pekl iine yarayabilirdi. Birlikte yapacaklar bu yolculuk, ona Almanya'nn iyzn btn plaklyla grmek olanan da salayacakt. Oysa, Enver Paa, herhalde bunun tam tersini umuyordu. ehzade, yola kmadan nce kendisini kabul etti. Grme, jaketatay giymi bir sr adamn bulunduu bir kabul resmi srasnda oldu. O srada yine jaketatayl bir adam gelmi, sedirin en ucuna oturmutu. Mustafa Kemal, bunun Veliaht olduunu sonradan anlad. Elli yalarnda, zayf, dk omuzlu, yz uzun ve kemikli, karga burunlu bir adam. Mustafa Kemal, bundan sonra geenleri dikkatle ve alayc bir gzle izledi. Sonradan anlattna gre, 'adam, ilk nce, sanki derin bir dnceye dalm gibi gzlerini kapamt. Bir sre sonra, gz kapaklarn kaldrarak u szleri sylemek ltfunda bulundu: Sizinle tantma sevindim. Arkadan gzlerini yine kapad. Ben bu nazik lflara karlk vermeye hazrlanrken, adamn bir kere daha rya

lemine dalm olduunu farkettim. Cevap vereyim mi, vermeyeyim mi diye dnrken, konuma gcn tekrar elde etmesini beklemeyi daha uygun buldum. Biraz sonra gzlerini bir daha at ve: Yolculua birlikte kacakmz, yle mi? dedi.' Mustafa Kemal de yle olduunu syledi. Saray'dan ayrlrken, arabadaki arkadayla ileride bana hkmdar diye byle bir yaratk geecek olan lkenin gelecei zerinde ac ac konutular. Bu ziyaret askeri bir nitelik tad iin, Mustafa Kemal Saray erknndan birine ehzadenin niforma giymesi gerektiini hatrlatmt. Oysa, istasyona geldikleri zaman, sivil giyinmi olduunu grd. ehzade, veliaht olarak, rtbesinin feriklikten mirlivala (1) indirilmi olmasna alnm ve yolculua sivil klkla kmay daha elverili bulmutu. Mustafa Kemal'in sonradan sylediine gre, 'aslnda hibir asker rtbe tamaya lyk deildi.' Veliaht, istasyondaki eref ktasn, hi yakk almayacak ekilde, iki elini alnna gtrp alaturka selmlayarak tefti etti. Tren kalkaca srada, Mustafa Kemal, pencereden halk selamlamasnn uygun olacan syledi. ehzade, 'Gerekten gerekli mi?' diye sordu. Evet, cevabn alnca raz oldu. Tren, Trakya ovalar arasndan geerken Vahdettin, Mustafa Kemal'i kompartmana artt. Bu sefer onu, gzleri ak olarak karlamt. Ksa bir nutuk ekerek, onun kim olduunu ancak yeni renmi olduundan dolay zr diledi. Kendisini Gelibolu'daki baarlarndan dolay iyi tandn, yol arkadalndan onur ve kvan duyduunu da ekledi. 'Sizin en byk hayranlarnzdan biriyim,' dedi. Bunun zerine Mustafa Kemal, Veliahtn o kadar aklsz bir adam olmadna karar verdi. Saraydaki garip davran, herhalde zerindeki basklardan ileri geliyordu. imdi bu basklar kalkm olduu iin, ehzadenin iyi ynleri ortaya kabilirdi. Mustafa Kemal imdi onu, hem kendisinin, hem de lkenin iyilii iin harekete geirebilecek bir adam olarak grmeye balamt. Bundan sonraki konumalarnda durmadan veliahta olaylar zerindeki kendi zel grlerini alamaya alt. Heyet, Kayzer'in genel kararghn kurmu olduu kk ehre vard. Heybetli bir salonun ucundaki platformda duran Kayzer, yannda von Hindenburg, von Ludendorff ve btn Genelkurmay yeleriyle birlikte, Veliaht karlamak iin bekliyordu. Willhem'le Vahdettin birbiriyle kucaklaarak karlkl birka nezaket sz sylediler. Sonra Veliaht maiyetindekileri tantmaya balad. Bir elini Napolyon pozuyla ceket dmelerinin arasna sokmu olan Kayzer, sra Mustafa Kemal'e gelince br elini uzatarak, yksek sesle, 'On Altnc Kolordu! Anafarta!' diye bard. Hazr bulunanlar, o anda sesini karmadan duran Mustafa Kemal'e doru dndler. Kayzer, Almanca olarak, 'Siz o, On Altnc Kolorduya komuta eden ve Anafartalar' dmana vermeyen Mustafa Kemal deil misiniz?' diye sordu. O da buna, en dzgn Franszcasyla, yle olduunu syleyerek cevap verdi. mparatorluk karargh olarak kullanlan otele rahata yerleen Veliaht, yanna Mustafa Kemal'i alarak von Hindenburg'la von Ludendorff'a resmi ziyaretler yapt. Hindenburg'un odasnda olduklar srada, Mareal bu derece resmi bir grmenin protokoln aarak, Veliahta, dolaysyla Trk milletine, sava durumu zerinde iyimser bir yorumlamada bulundu. ehzade, bu avutucu bildiriye teekkr etti. Sava durumu zerindeki dnceleri ok daha az iyimser olan Mustafa Kemal ise, Marealin bu szlerini sadece bir nezaket gsterisi gibi grd. Von Ludendorff da ayn derecede nazik ve iyimserdi. Zafere olan gveninin nedenlerini aklad ve zellikle bat cephesinde tilf Devletlerine kar giriilmi olan parlak saldr zerinde durdu. Mustafa Kemal, artk kendini tutamad. Saldr hakknda az ok bilgisi vard. Von Ludendorff'un bunu, Alman milletiyle sava ortaklarnn moralini dzeltmek iin kullanmakta olduunun da farkndayd. Lfn esirgemeden, 'Bu saldr sonunda hangi hatta kadar ulaabiliriz?' diye sordu. Bu kadar ak bir soru karsnda aalayan von Ludendorff bir an dnd, sonra ona dnerek kaamakl bir cevap verdi: 'Biz kendi amzdan saldry baaryla yrtmekteyiz. Olaylarn nasl gelieceini zaman gsterecek.' Mustafa Kemal hemen karlk verdi: 'Bence, bu saldnnn etkilerini deerlendirmek iin ne olaylarn gelimesini, ne de sonucu beklemek gerekir. nk aslnda bu yeni saldr ancak blgesel bir saldrdr.' Von Ludendorff ona iyice bir bakt, ama cevap vermedi. Mustafa Kemal bu arada, konumalar dikkatle dinleyen ve dncelerini paylar gibi grnen Vahdettin'le olduka samimi bir iliki kurmutu. ttihat ve Terakki Frkas'n hibir zaman tutmam olan Veliaht, Talt'la Enver'den holanmadn ve onlarn lkeye zarar verdiklerine inandn Mustafa Kemal'e aklad. Bir gn Veliahtn oteldeki odasnda konuuyorlard. Mustafa Kemal ona, Trk

halkn, Bakomutanln yapt gibi, katland fedakrlklarn Alman ordular sayesinde zaferle deneceine inandrmaya almann faydasz olduunu anlatmak istiyordu. Von Ludendorff bile savan kaderinin Allaha kaldn ima eder yollu konumam myd? Mustafa Kemal inandrc ekilde konuuyor, Veliaht da onun szlerine hak verir grnyordu. Tam o srada otelin iinde bir patrt koptu ve 'Kayzer! Kayzer!' diye barmalar duyuldu. Kayzer, Veliahd- hne'ye sayg ziyaretinde bulunmaya gelmiti. Btn centilmenliini taknm olan mparator, Osmanl devletinin gvenilir ve yakn dostluundan ve mttefik olarak Almanlarn gzndeki deerinden hararetle sz etti. Enver Paa'nn, grevini iki devlet arasndaki birliin nemini kavram olarak yrttn belirtti ve Alman Bakomutanlyla Genelkurmaynn bu deerli subaya sonsuz gvenleri olduunu da szlerine ekledi. Veliaht ise bu demece, duruma uygun grd dolambal bir slpla ve evirmen araclyla yle cevap verdi: Majestelerinin, Trk milletinin Almanya'ya kar duyduu dostluk ve ballk zerindeki szleri ve sava ortaklarmzn pek yaknda dileklerine kavuacaklar konusunda besledikleri umut, grevi lkesinin geleceini dnmek olan bendenize sevin ve teselli vermi bulunuyorlar. Ancak, genel durumun incelenmesinden doabilecek baz dnceleri de bir yana brakarak, bir nokta zerinde aydnlatlmak ihtiyacn duyuyorum: mparatorluumuzun barna indirilen darbelerin arkas alnm deildir, aksine bu darbeler gittike daha iddetlenmektedir. Bu byle devam ederse, Osmanl mparatorluu yok olacaktr. Demecinizde bana bu darbelerin nlenecei umudunu verebilecek herhangi bir teminata raslamak mutluluuna eriemedim; bu noktay biraz aydnlatmak suretiyle endielerimi bir para giderebileceinizi umarm. Kayzer dimdik ayaa kalkt. Birtakm kimselerin Veliahtn zihnini bulandrmaya altklarnn farkna vardn syledi. 'Ama imdi ben, bizzat Almanya mparatoru size gelecekten ve yaknda kazanacanz baardan sz ettikten sonra hl pheniz var m, olabilir mi?' Veliaht korkularnn bsbtn giderilmedii cevabn verdi. Kayzer tekrar oturmayp ayakta durarak artk gitmek istediini belirtti. Kayzer'in verdii bir yemekte Mustafa Kemal, von Ludendorff'un sana dmt. Bu gsterili Alman komutanyla, kafasndaki balca konu, yani savan ald yn zerinde konuup tartmak iin can atyordu. Ancak, von Ludendorff buna yanamad. Yemekten sonra, von Hindenburg daha konukan kt. Suriye'deki durumun dzelmi olduunu, son gnlerde cepheye yeni bir svari tmeninin gnderildiini syledi. Mustafa Kemal'se onun sadece Suriye'deki Alman generallerinden ald raporlar tekrar etmekte olduunu biliyordu. Sz geen tmen, kendisinin aylarca nce Yldrm Ordularnn takviyesi iin istemi olduu tmendi. O derece bitkin bir haldeydi ki, atlarn ie yarar duruma getirmek iin nce otlaa salp besiye ekmek gerekmiti. Bir sre sonra tmenin hazr olup olmadn sormu ve bu tmenden hibir ey beklenmemesi gerektii cevabn almt. Mustafa Kemal bu ayrntl bilgileri von Hindenburg'a anlattktan sonra, szne: 'Korkarm benim sylediklerim size gelen raporlara uymuyor,' diye devam etti. 'Ama szlerimin gerek olduuna sizi temin ederim; Suriye'deki durum dzelmi deildir, inann bana.' Yemekte itii bol ampanyadan da cesaret alarak, 'Mareal hazretleri,' diye ekledi. 'Bunun dnda, u srada nemli bir saldrya girimi bulunuyorsunuz. Ama ben buna pek gvendiinizi sanmyorum. Aramzda kalacana sz verirsem, bana bu saldrda ne gibi bir ama ve hedef gttnz syler misiniz?' Mustafa Kemal bu soruya tabii cevap beklemiyordu. Sonradan von Hindenburg'u, 'gzleri her eyin derinine inen, dili ise susmann deerini bilen bir adam' olarak niteleyecekti. Mareal ayaa kalkmt. Sadece, 'Size bir sigara ikram edebilir miyim, Ekselans?' dedi. Veliaht ile maiyeti, bat cephesinin, zerlerinde iyi etki brakmak ve gven vermek amacyla seilmi birok kesimlerini gezdiler. Ama, Mustafa Kemal'in dzenlenen programa uymayarak, kendi bana incelemeler yapmas ve ktadaki subaylar sorguya ekmesi yznden bu gezintiler pek baarl olmad. Krupp fabrikasn da grdkten sonra, Berlin'e gittiler ve Kayzer'in konuu olarak Adlon otelinde kaldlar. Veliahtn yanndaki uzun ve sinir gerici yaaytan sonra Mustafa Kemal ehrin kabare ve Nachtlokal'lerinde (2) elenerek biraz kendini avuttu. Bir gn, Adlon otelinde yalnz olduklar bir srada, Veliaht Mustafa Kemal'e dnerek, 'Ne yapmam gerekiyor?' diye sordu.

Mustafa Kemal, 'Tarihimizi biliyorsunuz,' diye cevap verdi. 'Osmanl tarihi, sizi hakl olarak korku ve endieye dren olaylarn benzerleriyle doludur. imdi size bir teklifte bulunacam. Kabul ederseniz hayatm sizin hayatnza balayacama sz veriyorum. zin verir misiniz?' 'Buyrun.' 'Henz hkmdar deilsiniz. Ama Almanya'da, mparatorun, veliahtn ve btn prenslerin birer grevi olduunu grdnz. Siz niye devlet ilerinden uzak kalyorsunuz?' 'Ne yapabilirim ki?' 'stanbul'a dner dnmez bir ordu komutanl isteyin. Ben sizin kurmay bakannz olurum.' 'Hangi ordunun komutanl?' 'Beinci Ordu'nun.' Bu, Boazlar savunmakla grevli olan orduydu. Vahdettin itiraz etti: 'Vermezler ki.' 'Siz yine de isteyin.' ehzade ihtiyatla, 'stanbul'a dnmzde dnrz,' diye cevap verdi. Dnte, Sofya'dan geerlerken, akir Zmre ile baz dier dostlar Mustafa Kemal'i istasyonda karladlar. Onlara, 'Almanya sava kaybetmitir,' dedi. stanbul'a dnd zaman da, Osmanl mparatorluunun tek bana bar imzalamas iin eskisinden daha iddetle bir mcadeleye giriti. Ama yeniden hasta dnce bu abas yarda kald. Birka yldr yakasn brakmayan ve bir genlik hastalna kararak iddetlenmi olan (3) bbrek hastal ona iyice sanc vermeye balamt. Doktorlar kendisini Viyanal bir uzmana gnderdiler. Uzman onu ehir dndaki zel bir hastanede bir ay tedavi etti. Sonra kendisini toplasn diye Karlsbad'a gnderdi. Sofya'dan ayn trene binmi olan akir Zmre de yanndan ayrlmamt. Bu zoraki dinleni Mustafa Kemal'e yeniden kitap okumak ve lkesinin gelecei zerinde dncelerini bir dzene sokmak frsatn verdi. Franszca olarak tuttuu hatra defterinde siyasal grlerini akla kavuturuyordu. Bu arada Avusturyal bir kzla flrt etti. Kendisine gnl veren ya da sonradan arkadalarna vnmek iin byle anlatan gen kz, onunla evlenmek istiyordu. Mustafa Kemal ona umut vermemek iin, lkesinde bir nianls olduunu syledi. Kz zld ve nianlsnn kim olduunu sordu. Mustafa Kemal glerek, 'Vatanm' diye cevap verdi. Kzn yznde bir aknlk ifadesi belirmiti. Mustafa Kemal, szne, 'Ben askerim,' diye devam etti. 'mrmn sonuna kadar vatanm sevmek ve onunla yaamak zorundaym.' 1918 Temmuzunun balarnda bir gn Mustafa Kemal'i grmeye gelen bir arkada, Sultann ldn ve tahta Vahdettin'in getiini haber veridi. Bunu duyar duymaz, u anda stanbul'da bulunmadna ok can skld. Bu durumda yeni Padiaha bir tebrik telgraf gndermekten baka yapacak bir ey yoktu. Bu telgrafna, alldk biimde bir teekkrle karlk verildi. Vahdettin tahta kuku iinde kt. eyhlislma bu makama gemek iin hazr olmadn aklad. 'Ne yapacam bilemiyorum, benden duanz eksik etmeyin,' dedi. Enver'le birlikte arabasna binip trene giderken, romatizmalarndan yaknd. Arabadan inince bastonunu istedi, ama almamlard. Vahdettin, 'Ne felket,' diye szland. Saraya ilk ayak basarken azndan kan bu szler, saltanatnn gelecei iin hi de uurlu saylamazd. Mustafa Kemal, Karlsbad'da, dou cephesinde beraber bulunmu olduu zzet Paa'nn zat ileri reisliine getirildiini, yani aslnda Padiahn askeri danman ve kurmay bakan olduunu haber alnca, yeni bir umuda kapld. zzet Paann ttihat ve Terakki'yle aras iyi olmad iin, bu atama Enver'in yetki alannn daraltlmas anlamna gelebilirdi. Bu da cesaret verici bir eydi. Yaverinin hemen stanbul'a dnmesini tavsiye eden telgraflar zerine Mustafa Kemal temmuz sonunda Karlsbad'dan ayrld, ama Viyana'da bir sreden beri Avrupa'y krp geirmekte olan spanyol nezlesine yakalanmas onu geciktirdi. stanbul'a dnnce zzet Paa onu grmeye Pera Palas'a geldi

ve imdi Altnc Sultan Mehmet adyla tahta km olan Vahdettin'le yeniden iliki kurmasn t verdi. Kendilerinin sava durumunun ciddiyeti yolundaki dncelerine, Padiah nasl ekebileceklerini tarttlar. zzet Paa'nn da uygun grmesiyle, Mustafa Kemal, Sultan'n huzuruna kmak isteinde bulundu. Bu istei kabul edildi. Yeni Padiah, onu dosta karlad ve eskiden naslsa yine yle davranr gibi grnd. Mustafa Kemal, onun izniyle, her zamanki dncelerini tekrarlad ve Padiahn artk bakomutanl kendi eline almasn ve kendisini de kurmay bakanlna getirmesini diledi. Ama, Vahdettin ilk karlatklar gnk haline dnmt. Gzlerini kapad. Bir sre sonra aarak, 'Sizin dncelerinizi paylaan baka komutanlar da var m?' diye sordu. 'Var, Efendimiz.' 'Bu hususu dnrz.' Grme sona ermiti. Birka gn sonra zzet Paa ile beraber tekrar huzura arld. Ama, Padiah bu sefer, daha ihtiyatl davrand. Ancak genel konular konuuldu. Mustafa Kemal ylmayarak, bir nc grme isteinde bulundu. Vahdettin bu sefer ondan nce davrand: Paa,' dedi, 'ben her eyden nce stanbul halkna yiyecek salamak zorundaym. Millet a. Bu duruma are bulunmadka baka ne yapsak botur.' Mustafa Kemal, 'Dnceleriniz ok yerinde.' diye cevap verdi 'Ama istanbul halkn doyurmak iin yaplacak iler lkenin kurtarlmas iin gerekli olan abuk ve kesin nlemleri almaktan Zat ahanelerini alkoymaz. Kamu gvenliinin salanabilmesi iin giriilecek her aba, btn mekanizmann iyi ilemesini gerektirir. Btn ilemedike mekanizmadan yarm yamalak da olsa bir sonu alnamaz. Sylediklerimin doru olduundan emmim. Belki Zat ahaneleri benim bu hareketimi yerinde bulmayacaklardr ama, yeni Sultan'n yapaca ilk iin otoritesini gstermek olduunu sylemek zorundaym. Vatann, milletin ve mttefiklerimizin gvenliinin bekisi olan bu kuvvet, bakalarnn elinde bulunduka siz de ismen Sultan olursunuz.' Mustafa Kemal fazla ileri gitmi olduunu farketti. Padiah ona verdii cevapta, 'Yaplmas gereken eyleri Talt ve Enver Paalar Hazretleriyle grtm,' cmlesini kulland. Bir kere daha gzlerini kapad ve Mustafa Kemal'e elini, hibir ey sylemeden, uzatt. Mustafa Kemal, dmanlarnn, Padiah elde etmi olduklarn anlamt. Buna ramen, bir ordu komutan olarak, her hafta Yldz Saraynda yaplan Selmlk trenlerinde grnmeye devam etti. Bir cuma gn bekleme salonunda Enver, zzet ve Balkan Savalarndan kalma birka 'alayl' paayla karlat. Namazdan sonra Padiahn, Mustafa Kemal'i kabul salonunda grmek istediini sylediler. Mustafa Kemal, 'Yalnz m?' diye sordu. 'Hayr. Yannda bir iki Alman generali var.' Vahdettin, generallere, Mustafa Kemal'i. 'ok deer verdiim ve ok gvendiim bir komutandr,' diye tantt. Oturduklar zaman, 'Sizi Suriye'de Ordu Komutanlna atadm ' diye ekledi. 'Oradaki harekt byk nem kazanm bulunuyor. Sizin oraya gitmeniz gerekti. Sizden isteim u: Bu yerlerin, dman eline dmesine meydan vermeyin. Size gvenerek verdiim bu grevde, parlak baarlar kazanacanzdan hi phem yok. Greve derhal balamalsnz ' Atama emrini imzaladktan sonra, Alman generallerine dnd ve: 'Bu zat benim sylediim ii baaracaktr,' dedi. Grnrde, Mustafa Kemal'e byk bir eref verilmiti. Ama o byle dnmyordu, iinden Padiaha unlar sylemek geti: 'Efendimiz bana yle bir grev veriyorsunuz ki, imdi orada bulunan birtakm generalin, aslnda bu ile daha nceden grevlendirilmilerdi. Beni onlarn bana komutan olarak gnderiyorsunuz, yle mi? Eer yleyse, benim iin byk bir eref olan bu buyrua, seve seve boyun eerim. Ama acaba siz sorunu temelinden kavram durumda msnz? Beni, bir sre nce komutanlndan istifa etmi olduum ve dorusunu sylemek gerekirse, o cephedeki btn ordular gibi, benden sonra yenilgiye uram olan bir ordunun bana gnderiyorsunuz. Bu koullar altnda bana verdiiniz grevi nasl baalabilirim?'

Ama bunlarn hibirini syleyemeyeceini biliyordu. Padiahtan izin isteyerek mabeyne dnd. Enver Paa glmseyerek ona doru geldi. Mustafa Kemal 'Bravo! Tebrik ederim! Siz kazandnz!' dedi. Sonra daha ciddi olarak: 'Dostum,' diye ekledi; 'sizinle hi deilse baz temel sorunlar zerinde konumak istiyorum. Benim bildiim ve anladm kadaryla, Suriye'deki ordumuz, kuvvetimiz, durumumuz sadece lftan ibarettir. Beni oraya gndermekle iyi alm oldunuz. Ayn zamanda geleneklere aykr bir i yaptnz. Padiahn bana ahsen emir vermesine yol atnz.' Enver'le yanndaki paa gldler. tekiler pek oral olmad. Salonun bir kesinde Balkan Savana katlm olan birka subay ateli bir konumaya dalmlard. lerinden birisi: 'Bu Trk askerleriyle hibir ey yaplamaz.' diyordu. kz gibidirler. Sadece kamasn bilirler. Acrm byle beyinsiz bir sry idare etmek zorunda kalanlara.' Mustafa Kemal bu szleri duyunca fkeyle lfa kart: 'Paa,' dedi. ben de askerim. Bu orduda ben de komutanlk ettim. Trk askeri kamaz. Kamak ne demektir bilmez. Onun srtn dndn grdnzse, mutlaka bandaki komutan kamtr. Kendi kanzn aybn Trk askerlerine yklemek hakszlktr.' Mustafa Kemal'i tanmayan, ya da tanmazlktan gelen Paa, bir an sesini karmad. Sonra arkadalarna dnerek, 'Kimdir bu adam?' diye sordu. Fsldayarak cevap verdi. Mustafa Kemal de sessizlik iinde oradan ayrld. Rauf Bey, onu Haydarpaa'da uurlamaya geldi. Mustafa Kemal ona, Padiahn huzuruna kn anlatt ve tam tren kalkaca srada kulana, 'Fethi'yle balanty kesme. Durumu yakndan izle,'diye fsldad. Rauf Bey onu bir kez daha uyard: 'Askerlikte kaldm srece, siyas ilere karmamaya kesin olarak karar verdim. Fethi'yi Merutiyet'ten beri tanrm, ama siyasi bakmdan onunla ibirlii yapmay doru bulmuyorum.' Tren, istasyondan ayrld ve gneydouya doru ilerlemeye balad. 1 Tmgenerallikten tugenerallie. 2 Gece kulb. 3 Mustafa Kemal genliinde iyi tedavi edilmeyen ve sonradan tepen bir belsoukluuna tutulmutu. Dmanlarnn kard sylentilerin aksine, frengiye yakalanm olduu dpedz yalandr. ON BENC BOLM

Trk Yenilgisi MUSTAFA KEMAL, dmann Trkiye'yi bsbtn sava d etmek iin tasarlad son saldrdan bir ay nce, Yedinci Ordu'nun komutasn yeniden ele almak zere Filistin'e geldi. Von Falkenhayn gitmi, onun yerine ordu grubu komutanlna Liman von Sanders getirilmiti. Mustafa Kemal, ordusunu korktuundan daha da perian ve bitkin halde buldu. Enver ona sadece aslsz umut vermekle kalmam, bilgi ve rakamlar da yanl olarak gstermiti. Batdan douya doru uzanan cephe boyunca Trk ordusu yerletirilmiti; Drdnc Ordu da nehrin dousunda mevzi almt. Ama bunlar, yedekten yoksun birer ordu iskeletinden baka bir ey deildi. Mustafa Kemal, stanbul'dan ayrlmadan nce btn bu ordu kalntlarnn tek komuta altnda ve youn bir kuvvet halinde toplanmas iin srar etmi, ama bu neri, yine onun kiisel hrslarnn bir gstergesi olarak yorumlanp nemsenmemiti. Nablus'taki kararghndan, cephenin merkez kesimini uzun uzun ve batanbaa denetledikten sonra savan daha balamadan kaybedilmi olduu sonucuna vard. Birliklerin birou alt aydr hi dinlenmemilerdi. Trklerin o geleneksel dvme gc, yiyecek yokluundan km durumdayd. Takviye birlikleri, yolda erlerin ounun kamas yznden, dklerek geliyordu. Bundan sonra bu kadar bile gelmeyecekti. nk bir ikinci cephe daha almt. Enver Paayla Almanlar, milletin iinde bulunduu korkun tehlikeye bakmadan Kafkaslara yeni bir ordu gndererek o eski Pan-slm, Pan-Cerman hlyalar uruna, dalan Rus ordularn kovalamaya kalkmlard. Mustafa Kemal'in emrindeki tmenlerden birine gnderilen bir alay, komutansz ve kurmaysz olarak geldi. Bunlar kendilerine haber bile verilmeden, yerlerine yenileri de atanmadan Kafkas cephesine gnderilmilerdi. Alayn iki taburundan biri, Trk ordularnn durumunun umutsuz olduu yolunda ngiliz ajan Araplarn yayd propagandaya kanm ve olduu gibi kamt.

Eyll balarnda Mustafa Kemal, bir doktor arkadana yle yazyordu: Suriye acnacak halde. Ne valisi var, ne de komutan. ngiliz propagandas alm, yrm. ngiliz gizli servisi her yanda faaliyet halinde. Halk, hkmetten nefret ediyor ve ngilizlerin gelmesini bekliyor. Dman hem asker, hem de ulatrma bakmndan gl. Onlarn karsnda biz pamuk iplii gibiyiz. ngilizler artk bizi propaganda yoluyla savatan daha kolay yenebileceklerine inanyorlar. Her gn uaklarndan bombadan ok, boyuna 'Enver ve etesi'nden sz eden ktlar atyorlar...' Bu, Trklerden iki kat kuvvetli, svari ve uak bakmndan ezici bir stnlkte olan General Allenby'nin, Trk ordusunun kalntsna indirmeyi tasarlad 'strateji aheseri'ne hazrlk olarak giriilen ypratma yntemlerinden biriydi. Allenby'nin plan cretli ve basitti. nce piyade kuvvetiyle Trk cephesini yaracak, sonra da Trk ordusunun ikmallerini saladklar noktaya geriden svariyle hcum edecekti. Bu plan hzla ve bir aksilik kmadan uygulanrsa, Allenby bu ordular sadece yenmeyi deil, bsbtn yok etmeyi umuyordu. lk yarma hareketi, kydaki Sekizinci Ordu'ya kar yaplacakt. Ama ngilizler ierdeki Yedinci Ordu'ya hcum edecekmi gibi davranarak Trkleri aldatmak ve gafil avlamak niyetindeydiler. Bu, Allenby'nin bundan nceki seferde kulland taktiin tam tersiydi. Bu aldatma manevras yle inceden inceye hazrland ki, rnein ngilizler Kuds'te bir otele el koyarak ona Genel Karargh ss verdiler; Sena nehrinde kprler yaptlar; vadide yeni kamplar kurdular ve hatt uvaldan yaplma on be bin tane at mankeni bile hazrladlar. Arada bir, szde atlarn nehirden su imeye gittii izlenimini vermek iin, katrlarn ektii kzaklarla yerden toz kaldryorlard. Bu arada saldrda kullanlacak asl kuvvetler geceleyin yryerek tepelerden kydaki ovalara doru inmekteydi. adr kurmuyor, zeytinliklerde ve portakal bahelerinde gizleniyorlard. Bylece yerli halka bile belli etmeden mevcutlar iki katna ykselmi oldu. Bu aldatma gerekten baarl oldu. Trkler, saldrdan bir gn ncesine kadar dmann kydaki ynandan habersiz, kuvvetlerini eria vadisinde bekledikleri saldrya kar ymaktaydlar. Vadinin komutas Mustafa Kemal'deydi. ki gn nce ngiliz ordusundan kaan bir Hintli gerek saldr ynn, tarihi ve saatini Trklere bildirmi, ama buna Mustafa Kemal'den baka kulak asan olmamt. Raporu alr almaz, nksetmi olan bbrek sancs yznden hasta yatt yataktan frlad. Kurmay heyetini toplad ve dmann 19 Eyll sabah saldrya geecei tahminine dayanan bir emir yazdrd. Saldrnn yn konusunda da aldanmamak iin komutas altndaki btn birliklerin alacaklar nlemleri ayrntlaryla sayd. Emrin bir kopyasn da bilgi edinsin diye Liman von Sanders'e gnderdi. Liman, Mustafa Kemal'in saldn tarihine dair tahminini ciddiye almamakla birlikte, hazrlkl bulunmaktan zarar gelmeyecei cevabn verdi. 18 Eyll akam Mustafa Kemal, gerekli nlemleri alm olduklarndan emin olmak iin emrindeki iki kolorduya komuta eden arkadalar smet ve Ali Fuat'la telefonlat. Daha telefonu henz kapatmt ki, ngiliz topu bombardmannn ilk gmbrtsn duydu. ngilizler ellerindeki btn toplarla on be dakika sren ani ve ok iddetli bir bombardmana giritiler, bunun arkasndan da dakikada yz metre kadar hzla ilerleyen bir baraj atei atlar. Kendi cephesinde bir iki ufak arpmadan sonra asl darbenin buraya, merkeze deil de, kaan Hintlinin syledii gibi sa. kanada yneltildii hemen belli oldu. Gerek darbeyi yiyen Sekizinci Ordu'ydu. Trkler aalayp yldrmla vurulmua dnm, kar koyamamlard. ok gemeden darmadan halde kuzeye, Medigo ovasna doru ekilmeye baladlar. Allenby, burasnn, tarihin balangcndan beri, kesin sonulu savalara sahne olduunu ok iyi biliyordu. Piyadelerini Trklerin peine salarken atllarn da ana ekili yolunu kesmek zere douya yneltti. Etkili bombardmanlar Trklerin haberleme hatlarn kesmiti. Bu yzden Liman von Sanders, bozgunun bykln ancak yirmi drt saat sonra anlayabildi. Nezaret'deki karargh geceleyin yol alm olan dman atl kuvvetleri tarafndan basld. Daha yatakta olan Liman von Sanders'le btn kurmay heyeti az kalsn esir dyorlard. Allenby'nin atllar Trk ordusunun yanlarn hzla evirerek emberi sktrmaktaydlar. Wavell bu harekt 'menteeleri da eteklerinde ve tokma kyda olan geni ve ar bir kapy' tokmandan tutup iterek amaya benzetir. Mustafa Kemal'in Yedinci Ordu'su kapnn menteelerinin bulunduu yerdeydi. Ordunun sa kanad dalm, ya da esir dmt. Mustafa Kemal geri kalan kuvvetini

biraraya toplad ve sa kanattaki yenilginin yaylmasn nlemek iin dayanabildii kadar dayand. Dmann, eria nehrinin dousuna gemesini nlemenin art olduunu gryordu. Bu kesimdeki Drdnc Ordu zaten Trklerin tek gerileme yolunu kesmeye alan Faysal ve Lawrence komutasndaki Arap lejyonlarnn basks altndayd. Dmann geici olarak durdurulmasndan yararlanan Mustafa Kemal, sa ve sol kanadndaki ordu kalntlaryla balantsn mmkn olduu kadar kesmemeye alarak eria ynnde ekilme emri verdi. Eski kararghlar olan Nablus'tan getiler. Halk, sessiz ve ilgisizdi. Baka yerlerde de Arap kyllerinin ngilizleri karlamak zere bayramlklarn giymi olduklarn grmlerdi. Trkler adm adm ve dzenli olarak gerilemekteydiler. Yer yer yaplan ngiliz hcumlarna kar koyuyor ve sayca ok az olduklar halde onlan durdurmaya ve yeniden toparlanmaya zorluyorlard. Yeterli yedek kuvvetleri olsa mevzilerini pekl tutabileceklerdi. Ama elde yedek kuvvet diye bir ey yoktu. Askerin maneviyat zerinde ykc bir etki yapan hava aknlar yznden byk kayplara uruyorlard. Buna karn Mustafa Kemal azimli ve ylmak bilmeyen nderlii ve glklerle dolu bir haftann sonunda, askerini dmann emberinden kurtarp eria nehrinin kar kysna geirmi bulunuyordu. Kolordusuyla geriyi tutan smet Bey, hcumlarn imdi gneyden deil de, kuzeyden gelmeye baladn farketmiti. ngilizler, kolordusunun eria'y gemesini nlemek iin sratle gneye sarkmaktaydlar. eria vadisi daha imdiden Yldrm Ordularnn dank dkntleriyle doluydu, smet Bey tat aralarn tahrip etti. Tmenlerini elden geldii kadar dzenli tutmaya alarak atlar yzdrd, askerlerini suya daldrd ve onlarla birlikte, dman atei altnda, kar kyya geti. Kuvvetli bir aknt vard. Yan bellerine kadar suya girmilerdi: Yanndaki Alman Albay, karsyla kznn fotoraflar sland diye zlyordu. smet Bey, 'Uurdur, uurdur.' dedi. 'Kutsal eria suyunda vaftiz oldular, fena m?' smet Bey, Mustafa Kemal'i, Aclun'da, bir zamanlar Selhattin'in Hallar eria nehrini gemekten alkoyduu kalenin duvarlar altnda, hasta ve sancl olarak buldu. Ne olup bittiini ve iin nereye varabileceini henz ikisi de kestiremiyorlard. Drdnc Ordu orak l yollarndan am'a doru ekilmeye balamt bile. Acaba von Sanders am' savunacak myd? Bilemiyorlard. Ertesi gn dalar arasndan Deria'ya yollandlar. Arap kylleri de onlara saldrmaya kalktlar, ama Trkler dnp zerlerine yrynce daldlar. Deria'ya varnca am'a doru ekilmelerini bildiren bir emir aldlar. Mustafa Kemal, Yedinci Ordu'ya am'n gneyinde Kisve'de toplanma emri verdi. Mustafa Kemal am'a maiyetinden birka kiiyle yalnz girdi. Askerlerini biraz dinlenip sonradan gelsinler diye geride brakmt. am' askerliinin ilk gnlerinden tand iin yerli halkn Trklere kar taknd souk, dmanca tavr sezmekte gecikmedi. Pencerelerde Faysal'n bayra aslyd. Silahl Arap eteleri heyecandan sarho bir halde sokaklarda dolayor ve havaya ate edip binicilik gsterileri yaparak eleniyorlard. ehrin elden gittii belliydi. Kisve'ye dnnce von Sanders'in bir emrini buldu. Birliklerini Drdnc Ordu Komutanna teslim ederek Rayak'a gitmesini ve cephenin eitli yerlerinden kurtulmu birlikleri toparlayp komutas altna almasn bildiriyordu. Von Sanders aslnda am' savunmay tasarlam, ama askerlerin yorgunluu ve dzensizlii, balant yokluu ve dmann grlmedik hz karsnda planndan vazgemek zorunda kalmt. imdi artk geri ekilen birlikleri daha kuzeydeki Humus'da yeniden toparlamak, Barada vadisinden Rayak ovasna uzanan bir savunma hatt kurmak umudundayd. Bu hat ayn zamanda Beyrut'u da koruyabilirdi. Bylece Emir Faysal zafer enlikleri iinde am'a girdi. Ondan bir iki gn nce de Albay Lawrence gelmiti. am kadnlar, onun erefine peelerini yrtp atmlar ve kafeslerden sarkp lk la kahkahalar savurarak, sokaklarda st ak Rolls-Royce'uyla dolaan Lawrence'nin zerine hamam talaryla esanslar serpmilerdi. Arap askerleri am'a girerken Mustafa Kemal Rayak yolundayd. Liman von Sanders'i Alman Asya Kuvvetleri Kararghnda buldu. Karargha komuta eden Alman albay onlara birer bardak buzlu bira sundu. Biralar iilirken albay, yeni komutanna her eye ramen mkemmel kuvvetlerinin mkemmel durumunu harita zerinde canlandrmaya alyordu. Albay szlerini bitirince, Mustafa Kemal, von Sanders'e sordu: 'Bu subay benim emrimde midir?' 'Evet.' 'yleyse, Albaym, bana birliklerinizin bulunduklar yerleri, saylarn ve durumlarn sylemek

ltfunda bulunur musunuz?' Albay aakalmt. 'Kesin olarak syleyemem,' dedi.'Birliklerin hareket halinde oluu durumu biraz kartryor.' Mustafa Kemal, 'Albaym, burada benim lkemin hayat szkonusudur,' diye cevap verdi. 'Vatanm savunmakla grevli olanlar tahminlerle yetinemezler. Hemen u anda birtakm kararlar almak zorundaym. Sizden ne umabilirim? Ltfen syler misiniz?' Albay biraz dndkten sonra doruyu syledi: 'Gvenebilecek hibir kuvvetim olmadn itiraf etmek zorundaym, Komutanm.' 'Demek oluyor ki, karmda sadece bir albayla kurmayndan baka hibir ey yok, yle mi?' 'yle,' 'Haydi kararghmza gidelim o halde,' Mustafa Kemal'in karargh Rayak'da, von Sanders'inki ise Baalbek'deydi. Anladna gre buralardaki asker topluluktan, sadece birliklerini kaybetmi, moralleri iyice bozulmu birtakm dank gruplardan baka bir ey deillerdi. Mustafa Kemal gvendii subaylar, bu askerleri toplayp birlik eklinde rgtlemekle grevlendirdi. Birka yksek rtbeli subayn at srtnda kuzeye doru gemi olduklarn rendi. am' savunmakla grevlendirilen general ehirden ayrlm; kolordu komutanlarndan biri de askerlerini dmana teslim ederek Beyrut'a kamt. O akam Mustafa Kemal artk hibir cephede ve hibir birlikte otorite diye bir ey kalmam olduunu anlad. Durumu kendi eline almann zaman gelmiti. Yine yetkilerini aarak btn kuvvetlerine kuzeye doru yollanmak emri verdi. Bunlar am blgesinde smet'in, Baalbek blgesinde de Ali Fuat'n komutas altnda bulunan birliklerdi. Humus'taki von Sanders'e de bildirdii bu emir yznden ar eletirilere urayabilirdi. nk, artk bir daha geri dnemeyecek ekilde geni lde bir gerilemeye girimiti. Ama Mustafa Kemal kendi grne gveniyor ve bu davrann savunabileceini biliyordu. Von Sanders, Rayak'n boaltlmas iin emir vermiti. ngilizler am'n kuzeyindeki yoldan ilerlemeye baladklarna gre Rayak' elde tutmak artk olanakszd. Mustafa Kemal, ehir halknn at atee karn tren istasyonunu atee verdi, makine ve su tesislerini yok etti. Btn askerleri topladktan sonra da Baalbek'e doru yola kt. Burada emrini Ali Fuat'a tekrarlayarak geceleyin trenle Humus'a gitti. Liman von Sanders'i grerek, ald kararn bu koullarn altnda alnabilecek tek karar olduunu srarl bir ifadeyle anlatt. Von Sonders ona hak verdi. 'Dedikleriniz ok doru. Ama ben ne olsa bir yabancym. Byle bir karar alamam. Bunu ancak lkenin sahipleri yapabilirler,' Von Sanders bu kararn, nemli Suriye eyaletinin hemen hemen tmn dmana brakmak anlamna geleceini biliyordu. Mustafa Kemal en etkili tavryla cevap verdi. 'yleyse karar uygulanacaktr.' kisi birarada, hasta yatan Trk kurmay bakann grmeye gittiler. O da Mustafa Kemal'e hak verdi. Ellerinde kalan kuvvetlerin hepsini 200 kilometre kadar kuzeydeki Haleb'e, yani Suriye'nin en u kesine gnderecek ve orada toplayarak yeni bir karar alacaklard. Son emri veren von Sanders oldu, ama artk gerek komuta Mustafa Kemal'in elindeydi. Kaderin garip bir cilvesi olarak, balangta istedii ey, yani ordunun ayn komuta altnda toplanmas en sonunda gereklemiti ama, ordular hemen hemen yok olduktan sonra. Bylece Allenby'nin tam anlamda bir 'Yldrm harekt' olan saldrs bir sre iin duraklam oldu. Allenby, cretli bir karar vererek asl kuvvetinin izleyemeyecei ufak bir nc kuvvetiyle yryn srdrd. Ama dmanla arasn hayli am olan Mustafa Kemal dank kuvvetlerini toplayp Trk topraklann savunmak iin hazrla giriecek kadar zaman kazanabilmiti. Halep, bunaltc bir scak altnda cansz bir ehir gibi grnyor, askeri aralar getike havalanan sar renkli kaln toz bulutlar sokaklar kaplyordu. Mustafa Kemal, kolordu komutanlar smet ve Ali Fuat'n bakanlnda reorganizasyon komiteleri kurmutu. Yava yava iki yeni tmen meydana getirdiler. Bunlardan biri

Katina'da mevzi ald. Kuzey ve batda skenderun limanna doru inen da yollarn kontrol altnda tutuyordu. Von Sanders maiyetinin byk ksmn limann gerisindeki Adana ehrine gndermiti. Bir sre sonra kendi de onlar izledi ve bylece hemen hemen sava sahnesinden ekilmi oldu. Gerileme harekt srasnda yakasn brakmam olan bbrek sanclar, Halep'e varndan az sonra Mustafa Kemal'i yine yataa drd. Ermeni hastanesine yatt. Hastabakclarn oturma odasnda yerli idareciler ve generallerle toplantlar yapyor ve hastala kar gsterdii dayankllk doktorlar artyordu. Bu arada ngilizlerin zrhl aralardan kurulu bir ileri birlii Trk artlaryla kk bir arpmadan sonra ehre yaklam ve Trklere teslim olmalar iin haber gndermiti. Trkler teslimi kabul etmediler. ngilizler, takviye birlikleri gelinceye kadar iki gn beklediler ve bu arada ehrin savunma tesislerini kefe altlar. Bir ara Araplar ehrin kalesiyle hkmet konan ellerine geirdiler. Mustafa Kemal imdi Baron otelinde kalyordu. Sanclar gememiti. Odasnda yatarken sokaktan ate sesleri duydu ve balkona kp bakt. Aada byk bir kargaalk vard. Bir sr Arap, panie kaplm olan Trk askerlerini yarp geerek, onu ve subaylarn ele geirmek iin otele girmeye alyorlard. Mustafa Kemal aa indi ve kamsn sallayarak Araplar dar kovdu. Bu srada garnizon komutan, korkusundan okuyamad bir raporu onun eline tututurdu. Mustafa Kemal sknetle okudu. Rapor, ehrin dman hcumuna uradn bildiriyordu. Arkadan Mustafa Kemal'in, srtnda kusursuz niformas, aznda sigaras kuruni gzlerinde emin bak ile, dimdik, otelin taraasna kt grld. Sakin, telsz birka emir verdi. Sonra sokaa kp ar ar yrmeye balad. Savunmaya alt Halep halkndan bazlarnn damlardan bana el bombalar attn iinden ac ac glerek gryordu. Tedbirli davranarak yaknlara yerletirmi olduu askerler sratle yetitiler, derhal yaylarak makineli ateiyle Araplar dattlar. Cesetler kaldrmlara serilip kalmt. ehirde dzen ksa zamanda saland. Ama, Halep'i boaltma zaman gelmiti. Allenby'nin yaklaan saldrndan baka, geriden skenderun'a bir karma tehlikesi de vard. Mustafa Kemal otomobiline binerek ehri dolat ve gereken emirleri verdi. Sonra oteline dnd. O gece ordunun artlar, harekete tam bir ekilme ss vererek ehrin gneyini boalttlar. Aslnda ana kuvvet ehrin kuzey-bat varolarna ekilmiti. Mustafa Kemal'in bir sre nce yatt hastanede btn sava boyunca kalan iki ngiliz hemiresinden biri, bundan sonraki 'ana baba gn'n yle anlatr: 'Sabahn saat altsnda silah sesleri ehrin her yann sarmt. Gkten sanki kurun yayordu. Deil sokaa, balkona bile kmaya olanak yoktu. Araplar sokaklar tutmu, rasgele ate ediyorlard. Evlerin ounu yama eden Araplar kap kacaa kadar ne bulurlarsa alp gtryorlard. Karmzdaki bir eve saldrp girdiklerini ve ele geirdikleri yatak, yastk gibi her trl eyay atlarna ykleyip gtrdklerini gzmzle grdk. Saat sekiz olunca bizim ordunun nnden gelen Hicazl Arap birlikleri barp arklar syleyerek ehre girdiler. Atlarn drtnala sryor ve tfeklerini, kllarn, bayraklarn havada sallyorlard. ngilizlerin de uzakta olmadn biliyorduk. Saat dokuzda ba miferli askerlerimizin zrhl arabalarla ehre girilerini grerek sevindik. kran duygularmz iimizden tayordu. Dardakilerin alklar ve yaa sesleri arasnda kendi bayramz ektik. Hastanemizin karsna den tepelerden siyah bir izginin gitgide yaklamakta olduu grlyordu. En sonunda atllarmz da ehre girdi. Yarm saatlik bir moladan sonra mevzi almak zere ehrin kuzeyine getiler. Yazk ki Trkler orada pusuya yatmlard. Birden hcuma kalknca askerlerimizden bir ksm can verdi ve birou da yaraland.'(1) Bunu izleyen bir sr art harekt srasnda Mustafa Kemal'in ordusu stste hcuma urad halde hibir zaman yenilmeden ehrin arkasndaki tepelere kadar ekildi. ngilizler am'dan takviye getirtmek zorunda kaldlar. Trkler imdi ilk kez olarak Arap topraklarn deil, kendi vatanlarnn topran savunuyorlard, nk buras Trkiye'nin doal snryd. Ama, Mustafa Kemal, her eyin sona ermek zere olduunu ok iyi biliyordu. Osmanl mparatorluu imparatorluk olmaktan kmt artk. Balkan Savalar, mparatorluu Avrupa'daki topraklarndan etmi, Dnya Sava da btn Arap eyaletlerini elinden almt. Bu yenilgi kendisine ac gelmekle beraber, Mustafa Kemal bu topraklarn kaybna o kadar zlmyordu; bir bakma bunun byle olacan teden beri grmt. Bu onun, kanserli d organlarn kesip atm, atalarnn bereketli topranda youn ve salam bir beden halinde tekrar hayata kavumu yeni bir Trkiye hayalini daha da elle tutulur hale getirmiti. Yabanc topra olan Suriye elden gitmiti. Ama Trk anayurdu Anadolu henz yayordu, yaamas da gerekliydi. lkenin gemii ve gelecei, ite

burada, u sradalarn ardnda yatyordu. 1 Hemire Ethel Curry (Mrs. E. McLeod Smith), Nurses' League Journal. ON ALTINCI BOLM

Mtareke BU HAYALN GEREKLEMES iin vakit daha erkendi. Bu arada, tehlike en yksek noktasn bulmutu. Humus'tan Halep'e ekildikleri srada ve daha sonralar, Mustafa Kemal hep ok yakn olduunu bildii yenilginin douraca sonular dnp durmutu. Eer Osmanl Hkmeti geen yl, kendisinin srarla istedii gibi, Almanlardan ayr olarak bar yapm olsayd, belki tilf Devletlerinden daha uygun koullar koparlabilecek ve lkenin erefli bir ekilde yaamas salanm olacakt. Ama imdi Trkiye'nin btn varlnn tehdit altnda olduunu gryordu. Bu tehdidenasl kar konulabilecekti? Kabinenin her an istifas bekleniyordu. Artk bar istemekten baka yapacak bir ey kalmamt. Ama bu, km ve gzden dm olan Talat Paa'nn yapaca i deildi. Yeni bir hkmet kurulmalyd. Mustafa Kemal'e gre bu hkmetin bana getirilebilecek tek adam zzet Paa'yd. O da savaa kar gelmiti; siyas grleri lml olmakla beraber, yurtsever bir adamd. ttihat ve Terakki'ye kar tedenberi cephe alm, milliyetilere daha yaknlk gstermiti. Mustafa Kemal bu dncesini, bayaveri yoluyla Padiaha iletmek zere bir telgraf ekti. 'Durum son derece ciddidir,' diyordu. 'Askerlerimizin maneviyat gn getike kmektedir... Sadece ordumuzun varl deil, devletimizin gelecei de tehlikededir... Onun iin her ne pahasna olursa olsun bar yaplmasn srarla salk veririm.' Yaverden bu gr Sultana aklamasn ve zzet Paa'y yeni bir kabine kurmakla grevlendirmesi iin srarda bulunmasn rica etti. Mustafa Kemal, kabineye Fethi ve Rauf beylerin ve Harbiye Nazr (dolaysyla bakumandan vekili) olarak kendinin alnmasn aka ileri sryordu. Telgrafn 'Bu kabine derhal tilf devletleriyle temasa geerek asker harektn durmasn salayacak bir mtareke imzalamaldr,' diye bitirdi. stanbul'da da olaylar zaten bu ynde gelimekteydi. Talt Paa Almanya'ya yapt bir ziyaretten dnmt. Sofya garndayken Bulgar cephesinin ktn ve Kral Ferdinand'n tahttan ekilmeden nce bir mtareke imzalamaya altn haber almt. Bylece Osmanl mparatorluu hem Doudan, hem de Batdan tehdit altna giriyordu. Selnik'e kadar sokulmu olan dman kuvvetlerine stanbul yolu alm demekti. stanbul sokaklarnda, herkesin nefret ettii Fransz generali Franchet d'Esperey'nin ehre ok yaknda gireceine dair sylentiler dolamaya balamt. Bu generalin, stanbul'u bir Frenk ehri yapaca ve Trkleri kle durumuna sokaca syleniyordu. Talt Paa, dner dnmez Padiaha istifasn sundu. O da bunu bata red, ama sonra kabul etti. Bundan biraz sonra Enver, Cemal ve Talt bir Alman zrhlsyla Karadeniz'e katlar. Talt, Almanya'ya gitti, yl sonra orada intikamc bir Ermeninin kurunuyla vurulup lecekti. Enver'le Cemal, Rusya'ya sndlar ama onlarn da sonu daha az kanl olmad. ttihat ve Terakki Frkas son bir toplant yaparak sularn kabul etti ve kendi kendini datmaya karar verdi. Eskiden beri yasak savmak iin kendisine bavurulan ihtiyar Tevfik Paa, yeni bir hkmet kurmay baaramaynca, bu grev zzet Paa'ya teklif edildi. Mustafa Kemal'le arkadalarnn srar karsnda zzet Paa grevi, bakomutann emrine boyun een bir asker olarak, kabul etti. Gdecei siyaset, Wilson ilkelerine uygun bir bar salamak olacakt. Rauf Bey, zzet Paa'nn, Mustafa Kemal'i ya Harbiye Nazr ya da Genelkurmay Bakan yapmas iin ok alt. Ama Paa imdilik bu grevlerin ikisinin de kendi elinde bulunmasn daha uygun gryordu. Mustafa Kemal'in cephedeki iinin henz bitmediini ileri srerek, bara ulaldktan sonra Harbiye Nazrlna geebileceim syledi. Bu arada smet Beyi Harbiye Nezareti Mstearlna, Rauf Beyi Bahriye Nazrlna ve Fethi Beyi de Dahiliye Nazrlna getirdi. Mustafa Kemal'in eksikliine ramen bu, iinde milliyetilerin yer ald ilk kabineydi. lk ii de mtareke yollarn aratrmak olacakt.

Daha nce ngilizler, Lawrence'nin subaylarndan Albay S.F. Newcombe eliyle Talt'a gayri resmi grme teklifinde bulunmulard. Newcombe, Filistin'de esir derek Bursa'ya getirilmi ve buradan, sonradan evlenecei Bursal bir kzn yardmyla stanbul'a kamt. Bir ngiliz kurmay olarak ngilizlerce kabul edileceini umduu koullar Trklere bildirmi ve araclk nerisinde bulunmutu. Bu teklifi, zzet Paa hkmetine de tekrarlad, ama daha yksek rtbeli bir subayn bu ii daha iyi yapabileceini ileri srd. Bu da, Badat seferi srasnda baarsz Kut savunmasna komuta eden ve imdi de gzde bir esir olarak Bykada'da bulunan General Sir Charles Townshend'di. General, bunun arkasndan zzet Paa'ya, Rauf Beyle haber gndererek ngiliz makamlaryla bar grmeleri iin araclkta bulunmay teklif etti. zzet Paa, nasl olsa bir mtareke yolu aradna gre, bu kendi gelen teklifi kabul etmekte saknca grmedi. Bylece ngiliz generalini ararak serbest brakt. Britanya'ya kar besledii sayg ve dostluk duygularn belirttikten sonra lkesinin bu savaa kar taraftan girmi olmasn bir su olarak niteledi. ngiltere askeri harekat derhal durdurursa, Trkiye u anda tilf Devletlerinin elinde olan btn Arap eyaletlerine zerklik vermeye hazrd. Yalnz igal altnda olan baka topraklarla lkenin geri kalan ksmnda Trklerin siyasal bamszl tannmalyd. Bu grmenin ardndan Rauf Bey de, Generali Bykada'da ziyaret etti. Mtareke koullarnda Trkiye'nin askeri erefine sayg gsterileceini umduunu belirtti. 'Biz Bulgarlara benzemeyiz', dedi. 'ngiltere'nin sorunu sessizce zmlemesi ve Trkiye'nin centilmenliine gvenmesi iyi olur.' General Townshend, Bozcaada'ya ve oradan da bir Trk bahriye romorkryle Midilli'ye gtrld. Onu burada bir ngiliz deniz subay karlad. Aralarnda u konuma geti: 'Kimsiniz?' 'General Townshend.' 'Ne diyorsunuz? Sizi grdme ok sevindim, generalim.' 'Yine ngiliz bayra altndaym.'(1) 24 Ekim 1918'de zzet Paa'yla ngiliz hkmetinin mtareke grmelerine hazr olduu ve bu i iin Amiral Calthorpe'u grevlendirdii bildirildi. Tovvnshend daha nce zel olarak Trk heyetine Rauf Bey'in de katlmasn ne srmt. zzet Paa kabineyi toplad, sonra durumu Padiaha anlatmaya gitti. Padiah, heyete, enitesi Damat Ferit'in bakanlk etmesini istediini syledi. zzet Paa, Padiahn, hkmdarlk otoritesini belirtir bir tonla yapt bu olmayacak teklif karsnda arp kald. nce hi sesini karmad. Sonra, 'iyi ama, o mecnunun biridir!' diye bard. Damat Ferit, Padiahn kzkardei Mediha Sultanla evli olmaktan baka hibir deeri olmayan bir adamd. Mediha'nn ilk kocas lnce Abdlhamit, prenses iin otuz, krk yalar arasnda, iyi aileden gelme, hi kadn yz grmemi bir koca bulunmasn emretmiti. Londra'daki Trk Eliliinde silik bir birinci ktip olan Ferit bu nitelikleri tad iin stanbul'a getirilmi, Mediha Sultanla evlendirilmiti. Sonradan Ferit karsn Abdlhamit'e gndererek Londra Eliliini istetmiti. Ancak Padiah, 'Hemire, Londra okul deildir, gayet nemli bir eliliktir. Oraya ancak siyasi yetenek ve tecrbesi bulunanlar atanabilir,' diye cevap vermiti. Byle terslenen Ferit evine kapanm ve otuz yl dar ktn gren olmamt. te Abdlhamit'in kardei imdi bu adam mtareke koullarn grecek heyete bakan yapmak istiyordu.(2) zzet Paa, kabinesine danmas gerektiini syledi. Sultan buna raz olduysa da, Damat Ferit'in kabineden talimat beklemek zere kendisiyle beraber Babli'ye gitmesini istedi. zzet Paa, Damat Ferit'i bekleme odasnda brakarak toplant salonuna girdi ve durumu kabine arkadalarna bildirdi. nce kimse azn amad. Sonra Rauf Bey birden patlayarak sessizlii bozdu. Ona kalrsa, Sultan, tilf Devletleri'nin kendisini tahttan ekilmeye zorlayacaklarndan korkuyordu. ngilizlerce tannan ve beenildii sylenen enitesinin badelege olmas byle bir hareketi nleyebilirdi. Rauf Bey, kendi tahtn kurtarmaktan baka dncesi olmayan bir adamn bu yolda davrann normal gryordu. Ancak acaba Sultan, gerekten, lke tarihinin u tehlikeli annda, bir yarm akllnn Trk haklarn hkmet yelerinden daha iyi koruyabileceini mi sanyordu? zzet Paa'yla teki kabine yeleri kendisini desteklediler. Danya bir haber gnderilerek Damat Ferit'e daha fazla beklemesinin gerekli olmad bildirildi. Sultan karara boyun emek zorunda kald. Damat Ferit'in yerine delegelie Rauf Bey seildi. Heyetteki teki yelerle beraber, Amiral Calthorpe'un geici amiral gemisi Agamemnon'un Mondros nlerinde demir atm olduu Limni adasna gitti.

Grmeler gemide, centilmence bir hava iinde yapld. Tam otuz alt saat srd ve sadece askeri koullar kapsad. Rauf Bey, byk bir drstlkle her art tek tek tartt. Amiral Calthorpe, iki deniz subay arasndaki bu konumalarda uzlac ekilde davranyordu. lk yirmi drt saat iinde, stanbul'un onaylamasna bal olarak, genel bir anlamaya vardlar. ngilizlerin ne srd balca koullar anakkale ve stanbul Boazlarnn almas; btn nemli stratejik noktalarn Mttefikler tarafndan igali; snrlarda gvenlik ve i dzeni salamak iin gerekli birlikler dnda btn Trk ordusunun terhisi; igal altndaki topraklarda bulunan Trk garnizonlarnn teslim olmasyd. Yalnz bu garnizonlardaki silahlarn teslim edilecei ayrca belirtilmi deildi. Trkler i ilerine herhangi bir karma nerisi karsnda duyarl davranyor, zellikle bu koullardan stanbul'un igali anlam kacak diye kukulanyorlard. Ama kendilerine byle bir eyin szkonusu olmadna dair gvence verildi. Ancak, Trkler gvenlii salayamayacak olursa, tilf Devletleri kendi vatandalarn korumak gereini duyabilirlerdi. Grmelerin yar yerinde Franszlar, amiralleri Amet'nin de grmelere katlmasn isteyen sert bir nota gndermilerdi. Bu istek, Trklerin yalnz ngiliz heyetiyle grmeye yetkili olduu gerekesiyle reddedildi. Son zamanlarda Franszlar ngilizlere danmakszn Bulgarlarla mterake imzalamlard. Bununla birlikte, grmelere alnmamalannn ba nedeni, boyuna Paris'e danmak isteyerek konferans uzatmalar korkusuydu. Bunu nlemek iin Clemenceau ile dorudan doruya yksek kademede temasa geildi. Clemenceau, ngilizlerin varaca anlama koullarn ve stanbul Boaznn bir ngiliz amiralinin komutasna verilmesini batan kabul etti. Mtareke, bylece 30 Ekimde karlkl kutlamalar arasnda imzaland. Amiral Calthorpe buna ilikin olarak koullardan bazlann yorumlayp aklayan bir de gayri resm mektup hazrlad. mzadan sonra Calthorpe, 'Bu mtarekeyi imzalamakla yllardr srp giden kan dklmesini durduracamz umuyorum.' dedi. Rauf un elini skt ve Trk-ngiliz ilikilerinin dosta olmas iin besledii 'derin istei' belirterek ngiltere'nin verdii sze her zaman bal kaldn, tanklar nnde yineledi. Btn maddeler, olduu gibi, titizlikle uygulanacakt. Rauf Bey verdii cevapta, ngiltere'nin Trkiye'ye en yksek deerde bir temsilci gndermesi dileinde bulundu. nk Byk Britanya'nn bundan byle Trkiye'de 'rakipsiz bir mevki' igal etmesini istiyordu. Mustafa Kemal mtareke haberini ve ate-kes emrini ald srada hl Halep'in arkasndaki dalarda dmana kar direnmekteydi. Liman von Sanders, 'Bu son gnlerdeki arpmalarda ordu, silahlarnn yksek erefini korumasn bildi,' diye yazar. Bylece uzun ve felketli drt sava ylnn kanl boumalanndan, hi yenilgiye uramadan kan tek Trk komutan, Mustafa Kemal'di. Mtareke, Mustafa Kemal iin bir son deil, bir balangt. Savata yenilmemi olduu gibi, ruha da hi yenilmi deildi. imdi bir eit bar yaplacakt. Ama dil bir barn ancak savamla kazanlabileceini ve savamn uzun ve etin olacan biliyordu. Kendini bu savamn nderi olarak grmeye balad. Bunun nasl olacan imdiden pek kestiremiyordu. O sralar yine krgnlk iinde bulunmaktayd. zzet Paa'nn Harbiye Nazrln ona vermemi olmas ok arna gitmi ve Paann 'bartan sonra' elele alacaklarna sz vermi olmas da onu yumuatmamt. nlerinde nazik ve nemli bir gei dnemi vardr ki, Mustafa Kemal asl bu srada, lkesine yararl hizmetlerde bulunabileceine inanmaktayd. Bunu izleyecek olan dnemlerde ise Harbiye Nazrlna kendinden daha uygun kimseler bulunabilirdi. Bu makam iin srardan vazgemiyordu. Rauf Beye birisiyle haber gndererek, zzet Paa'y raz etmesi iin ricada bulundu. Ama, Rauf u anda yaplacak hibir ey olmadn sylemek zorunda kald. Mustafa Kemal, zzet Paa'ya disiplin d telgraflar gnderiyordu. Sadrazam yeni bir Genelkurmay bakan seince bunu protesto ederek yeni bakann szn dinlemeyeceini bildirdi. Bu arada, ordu grup komutanln Liman von Sanders'ten devralmas bildirilmiti. Hemen Adana'daki karargha gitti. Alman Generali onu her zamanki resmi nezaketiyle karlad. Ancak, ayrlk szlerini sylerken, sesinde iten bir znt ifadesi vard. 'Ekselans,' dedi, 'sizi Arburnu ve Anafartalar cephelerine kumanda ettiiniz gnlerde yakndan tandm. Dorusunu isterseniz, aramzda baz nemsiz olaylar gemedi deil; ama sonu bakmndan bunlar ancak bizim birbirimizi daha iyi tanmamza yarad. Artk samimi iki dost olduumuzu sanyorum. Bugn, memleketinizden ayrlmak zorunda olduum u anda, emrimdeki ordular, bu

lkeye ilk geliimden beri takdir ettiim bir askere emanet etmekteyim. Bu genel felket iinde byk bir znt yk altnda ezilmemek elde mi? Beni tek avutan ey, komutay sizin elinize brakmamdr. u andan itibaren mir sizsiniz; ben sizin misafirinizin!.' Bu szler karsnda heyecanlanan Mustafa Kemal sadece, 'Oturalm,' dedi. Birer sigara yaktlar. Mustafa Kemal'in istei zerine von Sanders, iki kahve smarlad. Kahvelerini karlkl, gemie ve gelecee dair dncelere dalm bir halde, sessizlik iinde itiler. O gece Adana gkleri, Almanlarn atee verdikleri mhimmat depolarnn alevleriyle aydnlanmt. Alman ve Trk subaylarnn ayrl toplantsnda bir Alman generali gemiteki silah arkadalklarn ven konumasn 'Yenildik' diye bitirdi. 'Bizim iin her ey bitti artk.' Mustafa Kemal ise demecine, 'Sava, mttefiklerimiz iin bitmi olabilir. Ama bizi ilgilendiren sava, stikll Savamz, ancak imdi balyor,' diye son verdi. zzet Paa'dan ald red cevaplarna can sklmakla beraber, Mustafa Kemal, Gney Anadolu'daki btn ordularn komutasn zerine ald zaman, ne de olsa bir sevin duydu. Bu grev, sava bittii iin, ona byk bir alma alan veriyor saylmazd. Mtareke koullarna gre, terhis neredeyse balayacakt. Ama te yandan bu grev ona siyasi bir avantaj salyordu. lk kez stanbul'daki hkmetle dorudan doruya temas edebilecekti. Hkmet de aslnda onu tuttuuna gre, hi olmazsa artk sesini duyurabilir, belki de siyasete etki yapabilirdi. Dmanlar gitmi, iktidara dostlar gelmiti. En sonunda on yldr hep elinden kam olan siyasal emellerini gerekletirebilmek iin bir umut kaps almt. Askerlik alannda da yaplabilecek birtakm eyler vard. imdilik elinin altnda hi olmazsa iki ordu bulunuyordu: kinci ve Yedinci Ordular. Mtarekeye gre bunlarn grevi sadece snr bekilii etmekti. Ama, Mustafa Kemal bunlarn sembolik birer yerel ordu olarak kalmasn istemiyordu. Yerine geici olarak Ali Fuat' brakarak, ordularn gerek bir mill savunma kuvveti haline getirmek iin almaya koyuldu. Birlikleri yeni batan toplayp dzenledi, yurt iindeki merkezlere datt; elindeki silah, cephane ve malzemeyi gvenli yerlere gndertti ve ilgili komutanlara gerekli emirleri verdi. Komutanlarn da dikkatle ayrp seiyordu. Onun mcadeleci grlerini paylamayan baz subaylar baka yerlere nakletti. Kesiksiz bir savunma hatt kurabilmek iin yararlanmay umduu Musul'daki Altnc Ordu'yla sk bir balant salad. nmzdeki gnlerde ne olursa olsun, hi olmazsa kendi kendine yeterli bir asker kuvvet ekirdeini elde tutabilirdi. Daha sonradan bu kuvvetin sadece Gney Anadolu'nun deil, btn memleketin savunmasnda rol oynamas pekl mmknd. Zihninde filizlenmekte olan tasarlardan bazlar daha imdiden kendini belli etmeye balyordu. Mtarekeden nce stanbul'dan Antep'e ailesini grmeye gelen Ali Cenani adnda birine rastlamt. Ali Cenani, ehrin daha imdiden dman tarafndan yama edildiini ve hele Trk ordusu Adana'ya ekilirse, halkn bsbtn dman elinde kalacan sylyor, ailesini daha gvenli bir yere gtrmeyi tasarlyordu. Mustafa Kemal, ona, 'lkenizde hi mi erkek kalmad?' diye sormutu. 'Kendinizi savunmann bir aresine bakn.' 'yi ama nasl? Neyle?' 'rgtlenin. Mill bir kuvvet toplayn. Ben size gerekli silahlan veririm. Kendilerine gvendii subaylara da, 'Gruplar halinde, ete sava iin hazrlann,' diye emirler veriyordu. Dmann anavatan topraklarna sokulmasn nlemek iin eteler kurmak gerekecekti. Mustafa Kemal, gelecei gznnde tutarak Anadolu'da direni merkezleri olabilecek Antep ve Mara gibi yerlere silah datt. Bunlar, gereinde kullanlmak zere gizlice depo edilecekti. imdi kendine den grev, mtareke koullarna kar ylmadan mcadele etmekti. Mtarekeyi kaytsz artsz bir teslimden de daha kt birey olarak gryordu. Trkler, neredeyse dmann lkeyi ele geirmesine yardma sz vermilerdi. Mustafa Kemal, tilf Devletleri'nin her istedii kabul edilirse memleketin boydan boya igal edileceini ve sonunda hkmeti de dmanlarn kuracan kabineye anlatmak istiyordu. Sonradan, 'Bunu grebilmek iin falc olmaya gerek yoktu!' diyecekti. Bylece Mustafa Kemal, zzet Paa'ya st ste telgraflar gndermeye balad. Bu telgraflarn birok yerinde soruna deiniyordu. zellikle, mtarekenin Trk garnizonlarnn Suriye'den ekilmesini isteyen maddesi ona kuku vermekteydi. Bu anlamaya gre Suriye'nin snr neredeydi? Osmanllarn eskiden beri kabul ettikleri gibi, Halep'in ardndaki sradalardan m geiyordu; yoksa skenderun'u da iine alarak t Kilikya ilerine kadar m uzayacakt? Dman imdi skenderun

garnizonundaki Yedinci Ordu'nun, Suriye'de bulunduunu ne srerek, teslimini istemekteydi. Mustafa Kemal'e gre, ngilizler terimlerdeki bu belirsizlikten bile bile yararlanmak istiyorlard. stanbul'a telgraf ekerek, 'Ak ve samimi kanm udur ki,' dedi, 'mtarekenin yanl anlalp yorumlanmasn nleyecek tedbirleri almadan ordularmz datr ve ngilizlerin her dediine boyun eersek, onlarn haris emellerine hibir ekilde set ekmemiz mmkn olmayacaktr.' zzet Paa, cevabnda, mtarekenin ngilizlere skenderun'u igal etmek hakkn vermediini bildirdi. Ancak, Trkler geri ekildikleri srada gney demiryoluyla kprleri ykm olduklarndan, yaral ve malzeme nakli iin liman ve Halep yolunu kullanabileceklerine dair, ngilizlerle szl bir 'centilmenlik anlamas' yaplmt. Bununla birlikte, skenderun liman ve ehri Trk ynetiminde kalacakt. Mustafa Kemal'in bunlar ngiliz komutanna da bildirmesi isteniyordu. Mustafa Kemal buna, zerinde 'geciktirme lmle cezalandrlr,' kayd ile verdii acele cevapta, kar dncelerini tekrarlayarak ngiliz ordularnn Halep ve dolaylarnda bol malzeme depolar bulunduunu ve asl amalarnn skenderun'u igal ederek yollar kesmek, bylece Yedinci Ordu'yu teslime zorlamak olduunu ileri srd. Bu eit centilmenlik anlamalarn doru bulmadn da saklamyordu. Onun iin zzet Paa'nn sylediklerini ngiliz komutanna bildirmek niyetinde deildi. Daha da ileri giderek, 'ngilizlerin, her ne bahane ile olursa olsun, skenderun'a asker karmak iin yapacaklar bir teebbse kuvvetle kar koymak emrini verdim,'diyor, arkadan da, davranlarn bakomutanln resmi grlerine uydurmaya olanak olmad iin, en ksa zamanda grevinden geri alnmasn rica ediyordu. zzet Paa sert bir karlk vererek Mustafa Kemal'in bu emrinin devletin karlarna ve politikasna bsbtn aykr olduunu bildirdi ve hemen geri alnmasn istedi. Mtareke koullarnn yorumlanp uygulanmasnda gerekten birtakm yanllklar olmutu. 'Ama, her eye karn,' diye devam ediyordu, 'bu uygunsuz artlar, ileri grl olmadmz iin deil, toptan yenilgimizin sonucu olarak kabul ettik. Devlet, durumu dzeltmek iin diplomatik teebbslere girimitir ve bunlarn baarya ulaacan ummaktadr. Bu zor zamanmzda, devletimizin gelecei iin son derece nemli olan bu grme ve nlemleri ynetme konusunda size gvenebileceimizden eminim. Ama, durum herhangi bir tartma ve gecikmeyi kaldrmayacak kadar tehlikeli olduu iin ordularmza verdiimiz talimatn harfi harfine yerine getirilmesi arttr.' zzet Paa bundan sonra Mustafa Kemal'in komutasndaki ordu grubunun datldn ve sadece Yedinci Ordu'ya indirildiini bildiriyordu. Sadrazama kafa tutup iini boaltm olan Mustafa Kemal, bu sefer uzlac bir yaz hazrlad. Ulu Tanrnn zzet Paa'nn politik abalarna yardmc olmasn umduunu bildirdi ve hem kendisine, hem de lkesine olan balln tekrarlad. Buna ramen, olaylar onun kukularn yerden ge kadar hakl karmaktayd. ngilizler, zzet Paa'ya fena halde bask yapyorlard. Rauf, ngilizlerin imzalarn tanyacaklarna dair vermi olduklar eref szn Calthorpe'a hatrlatyor, Calthorpe da verilen sz unutmad iin Londra'ya protestolarda bulunuyordu. Londra, Agememnon zrhlsnn gvertesinde iki kdemli deniz subay arasnda doan o centilmence havay hemen datmaya balamt. Uzun bir sre iin olmasa bile, bir kerecik olsun aralarnda anlaan eski askerlerle eski politikaclar, mtarekeyi daha sert bir ekilde yorumluyorlar, ilerine geleni alp, gelmeyeni brakyorlard. stedikleri stratejik yerlerden biri skenderun, teki de Musul'du ki, Mustafa Kemal bunu bir telgrafndan oktan belirtmiti. Dicle boyunca Trkleri izlemekte olan ngiliz birlikleri, mtarekenin imzas srasnda, Musul'un 60 kilometre kadar gneyinde bulunuyordu. Sava kabinesinin talimat zerine daha ilerleyerek gn sonra Musul'a girmilerdi. Balarndaki general, ehrin ve iindeki Altnc Ordu'nun teslimini istedi. Rauf Bey bu igal hareketinin, mtarekenin Calthorpe tarafndan yorumlanm olan koullarna aykr olduunu syleyerek itirazda bulundu ve 'Trk hkmeti, Bakomutannzn sznde duracana gvenmektedir,' diye ekledi. Amiral Calthorpe ise buna o kadar gvenmiyordu. Londra'ya telgraf ekerek Rauf Bey'in grnn kendi grne uyduunu bildirdi. Ama ngiltere Harbiye Nazrl, uzlama tanmyor ve Trk Genelkurmay haritasnda Musul'un Osmanl mparatorluunda deil, rak'ta gsterildiini belirtiyordu. Calthorpe, boyun emek zorunda kald. Bylece Musul'un boaltlp, silahlarn teslimi emredildi. Emri alan zzet Paa, biraz dalkavuka bir tella Amirale, telgraf sabah saat sekizde aldn ve 'aa yukar ayn saatte' kendinin de Musul'a emir verdiini bildirdi. skenderun'un bana da ayn ey geldi. Ne Londra Calthorpe'un lfna kulak asmt, ne de zzet

Paa Mustafa Kemal'in. ngiltere hkmeti,skenderun'un belirli bir zaman iinde General Allenby'ye verilmesini, yoksa kuvvete bavurulacan bildirdi. zzet Paa bir kez daha ba edi ve Yedinci Ordu ekilmek zorunda kald. zzet Paa, ngilizlerin bu insafsz davranndaki suun, kendi emirlerine kar sert ve nezaketsiz ekilde davranan Trk komutanna yklendiini im ederek, 'lkenin yksek menfaatleri adna, ne derece zayf durumda olduumuzu unutmamamz ve kendimizi ok fazla aalatmamakla birlikte, szlerimizde ve hareketlerimizde ll olmamz ok nemlidir,' diye talimat verdi. Mustafa Kemal, Sadrazamn imlarn iddetle reddederek srarla: 'Ne kadar zayf ve gsz olduumuzu ok iyi biliyorum,' dedi. 'Ama buna ramen devletimizin kabul etmek zorunda olduu fedekrlklarn bir snr olmas gerektiine inanmaktaym. Yoksa Almanlarn yansra son yenilgiye kadar dven bizler, ngilizlerin bize sormadan almaya altklar eyleri kendi elimizle onlara verirsek genellikle Osmanllarn ve zellikle imdiki hkmetin tarihine ok karanlk bir sayfa eklemi oluruz.' Ama Yedinci Ordu her eye karn lvedilmi ve Mustafa Kemal'in elinde yalnz bir kolordu kalmt; milli bir savunma gc kurmak yolunda btn umutlarn balad tek bir kolordu. 1 Gen. Sir Charles Townshend: My Mesopatamian Campaign. 2 Damat Ferit'in gerekirse Londra'ya gidip Kral Beinci George'la grmeye ve Trkiye'nin 1914'ten beri kaybettii topraklarn, hatr iin (!?), geri verilmesini istemeye hazr olduunu syledii rivayet edilir. ON YEDNC BOLM

Sultan Meclisi Datyor STANBUL, tilf Devletlerinin 'himayesi' altnda zgn, umutsuz ve felket duygusunun arl altnda ezilmi gibiydi. Herkes, 'imdi artk bize istediklerini yaparlar,' korkusu iindeydi. Souk, karanlk bir k balamt. Kmr yoktu. Tramvaylar ilemiyordu. Boaz vapurlar az ve seyrekti. Anacaddeler yar aydnlk, yan sokaklarsa kapkaranlk olduu iin hrszlara, soygunculara gn domu, hava karardktan sonra kimse tabancasz dar kmaz olmutu. Polis azd; onlara da, yolsuzluk yaptiklan iin kimsenin gveni yoktu. Vurgunculuk alm yrmt; para deerini kaybetmi, yiyecek fiyatlar ar derecede ykselmiti. Trkler evlerine kapanm, kendi kendilerinin glgesi gibi, ancak -o da ate pahasna- ekmek almak iin dar kyorlard.(1) Bazlar ehre girmi olan tilf Devletleri kuvvetlerinin yannda i bulabilmek iin feslerini atarak Trk olmadklarn bile ileri sryorlard. Beri yandan Rumlar, sokaklarda caka satarak dolayor ve rastladklar Trkleri, itip kakarak duvar kenarna sryorlar, geleni geeni Yunan kararghnda dalgalanan mavi beyaz bayra selamlamaya zorluyorlard. Trkler bu aalamaya boyun ememek iin, arka yollardan dolamak zorunda kalyorlard. Bir gn stanbul sokaklarnda panik yaratan bir sylenti duyuldu: 'Ayasofya'ya an takyorlarm.' Bir Mslman kalabal nndan km bir halde Ayasofya'ya kotu. Ama Trk askerlerinin hl avluda nbet tutmakta olduunu grnce rahat nefes aldlar. Kasmn ortalarna doru tilf Devletleri ordular ehre girdi. Amiral Calthorpe, ngilizlerle teki mttefik sava gemilerinden meydana gelmi 16 mil uzunluunda bir konvoyun banda gsterili bir trenle anakkale'den geerek Boazii'ne geldi. Burada Hali nlerinde demir attlar. Liman ylesine doldurmulard ki, gemilerin arasndan deniz zor grlyordu. Trkler iin baka bir kara gn de, General Franchet d'Esperey'nin askerlerinin banda muzaffer bir tavrla stanbul'a girdii gnd. Dizginsiz, beyaz bir ata binmi olan Fransz generali, Bizans'a ayn ekilde giren Fatih Sultan Mehmet'in hayalini belleklerden silmek istemiti. ok gemeden Franszlar eski stanbul semtine, ngilizler Beyolu yakasna, talyanlar da Boaz srtlarna yerlemi bulunuyorlard. Siyasi ve idari denetim hl Trklerin elinde olduu iin, ehri 'teknik' bakmdan igal etmi saylmazlard. Ama, Trkler bunun, adndan baka her eyiyle, igal demek olduunu biliyorlard. Siyasi durum ok karkt. Enver, Cemal ve Talt lsnn kamas, Meclis'te bunalm yaratmt. ttihat ve Terakki milletvekilleri kendi canlarn kurtarmak telayla, Osmanl mparatorluu'nn savaa

giriindeki kiisel sorumluluklarn unutuvermiler ve eski nazrlara kar cephe alarak mahkeme edilmelerini istemeye kalkmlard. zzet Paa kabinesindeki nazrlardan de, bu arada hcuma uramaktaydlar. Bunlar, savan iln zerine istifasn vermi olan Maliye Nazr Cavit'le sava uygun bulmu olan eyhlislm, bir de 1913'te Parti'nin genel sekreterliini yapm olan Fethi Bey'di. Sultan, imdi bu durumdan kendine g salamak iin yararlanmaya bakyordu. Ayan Reisi (2) Ahmet Rza'y zzet Paa'ya gndererek ad geen nazrn istifasn istedi. Ya da kabine toptan istifa etmeli ve bu kii darda braklarak yeni bir hkmet kurulmalyd. zzet Paa, Fethi ve Rauf un da desteiyle bunu reddetti ve anayasa gereince Sultan'n emir vermeye deil, ancak grn bildirmeye hakk olduunu, kiisel sorumluluuna sayg gstermek durumunda bulunduunu ileri srd. Rauf Bey de mtareke koullar ve Calthorpe'un gayri resmi mektubu hakknda bilgi vermek zere huzura kt zaman, her zamanki ak szllyle Sultan' uyarmt. Calthorpe, asayi bozulmad ve mttefik uyruklarnn yaam tehlikeye girmedii srece stanbul'un igal altna alnmayacana sz vermiti. Oysa, imdi bu eit karklklarn kmasndan korkuyordu.' nk Sultan'n yakn olmaktan baka bir n bulunmayan Damat Ferit, hkmete zarar verecek ilikilere girimi, hkmetin Rumlar kesmeye hazrlandn syleyerek ortalkta ikilik ve geimsizlik yaratmaya balamt. Rauf Bey, mtarekeden sonra karklk iine dm olan Bulgaristan ve Avusturya'da bu durumdan en ok zararl kanlarn o lkelerin bandakiler olduunu da szlerinde belirtti. Bunu duyan Sultan heyecanlanm, elleri titremeye balamt. Sigaras azlndan yere dt. Mabeyincisi sigaray yerden alp bir tablaya koydu. Padiah, enitesinin dncelerine katlmadn syleyerek ayaa kalkt. Bu, grmenin sona erdiini gsteriyordu. Padiah, Rauf Bey'e anlaml anlaml bakt ve biraz sertlikle, 'Beyefendi, bizim millet koyun srs gibidir,' dedi. 'Banda bir oban ister. te o oban da benim.' Rauf Bey bir ey sylemedi. Sa eliyle isteksiz bir selm vererek huzurdan ayrld. Besbelli Sultan, oban rolnde, srsn toplayp, doruca tilf Devletlerinin alna srmek niyetindeydi. Rauf Bey ertesi gn kabineye bilgi verdi. zzet Paa hastayd. stelik asker olarak, sava alanlarnda dvmeye alk olsa bile siyaset alanndaki saval belli bir snrdan teye gemiyordu. Hele, meru hkmdarlarna kar bir savaa girmeye ne karakteri, ne de grenei elveriliydi. Mttefik donanmasnn Boaz'da demirli olduu u srada siyasi bir bunalm yaratp birlii bozmaktan zellikle ekiniyordu. Padiah bu seferlik ba ese bile, ileride bu trl przler eksik olmayacakt. zzet Paa'ya yapacak bir ey kalyordu: O da, Padiahn anayasaya aykr davrandn ileri srp ekilmek. teki nazrlar da, ellerinden baka bir ey gelmedii iin, buna raz oldular. Padiah, hkmetin istifasn kabul etti. zzet Paa'ya veda ederken, 'Fena oluyorum,' dedi. 'Pencereden dar bakamaz oldum. Bunlar grmeye dayanamyorum.' Boaz'daki gemileri gsteriyordu. Bylece, lkenin gerek karlar uruna, demokratik ve liberal bir rejim kurmaya alan son Osmanl hkmeti de, bir ay biraz aan bir grev sresinden sonra, iktidardan ayrlm oldu. Durumu kurtarmak iin son bir teebbs daha yapld. Buna da en ok, mcadeleci ruhuyla, Adana'dan hemen trene atlayp stanbul'a gelen Mustafa Kemal nayak oldu. Onun bu gelii ngiliz donanmasyla ayn zamana rastlamt. Bu grn onu ilk nce kzdrd, sonra da filozofa bir dnce yrtmesine yol at: 'Gelirler, ve bir gn, geldikleri gibi giderler.' Rauf la beraber doruca zzet Paa'ya giderek onu kararndan caydrmaya alt. Sultan, Sadrazamla Tevfik Paa'y atamt. Tevfik Paa, kendisinin hep bakalarnn bozduu ileri dzeltmek iin Sadrazamla getirildiinden yaknarak grevi kabul etmek istememi, ama sonradan Padiahn iradesine boyun emiti. Ancak bu atamann daha Meclisten gemesi gerekiyordu. Bundan dolay Mustafa Kemal, zzet Paa'y, tekrar Sadrazaml kabul etmeye ve daha gl, daha milliyeti bir kabine kurmaya raz etti. Rauf Bey de, biraz durup dndkten sonra, onu destekledi. Bir arada, iinde en sonunda Mustafa Kemal'in adnn da yer ald bir kabine listesi hazrladlar. Arkadan da, btn gleriyle milletvekilleri arasnda bir kulis almasna girierek, Tevfk Paa'nn Meclisten gvenoyu almasn nlemeye altlar. Mustafa Kemal, parlamento ve parlamenter usullerle ilk olarak kar karya geliyordu. Sivil giyinerek kulislerde ve grup odalarnda enerjik bir almaya koyuldu. Milletvekillerinden ounun

Tevfk Paa'ya kar olduklarn, ama Meclisin datlmas korkusundan ona oy vermeye uygun bulduklarn grd. Bylece zaman kazanmay umuyorlard. Kendisi daha gereki gryle kime oy verirlerse versinler, Meclisin datlmasnn kanlmaz bir ey olduunu, ama zzet Paa'ya zaman kazandrabileceklerini ileri srd. Fethi Bey'in araclyla milletvekillerin bir toplantsnda kendisine sz verilmiti. Dncelerini gl ve etkili bir ekilde onlara aklayarak, arkas ne olursa olsun, Tevfik Paa'ya gvenoyu vermemeleri iin srar etti. Hepsi bu keskin bakl, dzgn sivil kyafetli, muzaffer gen generali ilgi ve sempatiyle dinlediler. Sesinde kendine gven vard. ten ve kesin konuuyordu. Bazlar ona kesin olarak sz verdiler ve gven-oyu iin toplant zili ald zaman, baarl bir sonu almay umduklarn sylediler. Mustafa Kemal balkonda bir yer bularak, oylamay seyretti. Oylar atld, sayld ve bakan sonucu bildirildi. Tevfik Paa kabinesi byk ounlukla gvenoyu almt. Mustafa Kemal, aknln gizleyemedi. Milletvekillerin nemli bir blm onun nerisini kabul eder grnmlerdi. Meclis havasna yabanc bir asker olarak milletvekillerinin dneklii karsnda armt. Kendi durumlarna gvenemeyen, askerlere de inanmayan milletvekilleri, mcadeleye girmekten kanmlard. Mustafa Kemal bu oylamay, millet iradesinin bir yenilgisi sayd. imdi artk yalnzca Sultan'n iradesi hkm sryordu. Bunu son umut olarak grd. Almas gereken nlemleri aka anlatmak iin Sultan'dan bir grme rica etti. Birka gnlk bir bekleyiten sonra Selmla arld. Vahdettin ondan nce davrand: 'Ordu komutanlaryla subaylarnn size byk sayg beslediklerinden eminim,' dedi. 'Onlarn bana kar bir harekete gemeyeceklerine dair garanti verebilir misiniz?' Byle tepeden inme sorulan bir soru, Mustafa Kemal'i artmt. Biraz dndkten sonra, 'Efendimizin ordu tarafndan tahta kar giriilmi herhangi bir askeri harekete dair kesin bir bildikleri var m?' diye sordu. Sultan, gzlerini kapad. Sonra sorusunu tekrarlad. Mustafa Kemal, 'stanbul'a ancak birka gn nce gelmi bulunduumu sylemek zorundaym,' diye cevap verdi. 'Onun iin durumu pek yakndan bilmiyorum. Ancak ordudaki komutan ve subaylarn Zt ahaneye cephe almalar iin ortada herhangi bir neden olduunu sanmyorum. Bu bakmdan korkulacak bir ey olmadna sizi temin edebilirim.' Vahdettin gayet ciddi bir tavrla: 'Sadece bugn deil, yarn da kastediyorum,' dedi. Padiah, herhalde ordunun houna gitmeyecek bir siyaset gtmeye karar vermi ve Mustafa Kemal'in, buna kar nasl bir tepki gstereceini anlamak istemiti. Bu durumda o da gr ve nerilerini aklarsa hem kendim, hem de savunduu davay tehlikeye atm olacakt. Vahdettin gerekten onun azn kapamt. Mustafa Kemal hibir ey sylemedi. Sultan da tekrar gzlerini aarak, 'Siz akll bir subaysnz, eminim ki, arkadalarnz nasl aydnlatp yattrmak gerektiini de biliyorsunuzdur,' diye szlerini bitirdi. Grme, pek bir sonuca varlmad halde, bir saat srmt. Tekrar bekleme odasna dnd zaman Mustafa Kemal, anlaml bir soru dolu baklarla karlat. Nedense, herkes onun, kendini ve asker arkadalarn baa getirecek bir rejime hazrlk olarak, Padiaha, Meclisin datlmas konusunda ordunun desteini vaat etmi olduunu sanyordu. Mustafa Kemal'e kalsa, buna oktan razyd. Ancak Sultan'n tasars bambakayd. Meclisi datmaya gerekten kararlyd. Ne var ki amac, orduyu deil, tilf Devletlerini honut etmekti. Sultan, kaderini, igal kuvvetleriyle birletirmeye karar vermiti. Mustafa Kemal, Meclisin bu ekilde datlmas kendi iine yaramayaca iin, buna iddetle kar koymaya balad. Fethi Bey'in kard Minber adl gazetede bir kesi vard. Burada merutiyet ilkelerini savunuyor, yurttalarn kendilerini bekleyen tehlikelere kar uyaryordu. Meclisin datlmas, hkmeti diledii gibi hareketle serbest brakacakt, onun istei de, dmanla ibirlii yapmakt. 'Meclisin, bugn Osmanl milletinin anayasasnn simgesi olduunu unutmamalyz. imdiki Meclis yelerinin seim blgelerinde, yeni bir seim yaplmasna imkn vermeyen, olaanst durum hkm srmektedir. Sadece bu bile bize Meclisi datmann nasl bir lgnlk olduunu gstermeye yeter. Bar koullarn kararlatracak olan bataki hkmetin, milletvekillerin desteine sahip olmas arttr.'

Ama, Sultan "u Allah'n bels Meclis"ten kurtulmay aklna koymutu. Tevfik Paa'ya ve zel hukukularna danarak, anayasann birbiriyle elien bir sr maddesi arasnda arad bahaneyi buldu. Yedinci madde gereince karlan fesih ferman Dahiliye Nazr tarafndan Mecliste okundu. Ferman epeyi grlt kopard. Milletvekilleri barp ararak protesto etmeye ve hep bir azdan birbirini tutmayan'szler sylemeye baladlar. Sultan'n davranna kar koyan ok oldu. Ama, Tevfik Paa'ya ounlukla gvenoyu vermi olduklar iin, bu itirazlar salam bir temele dayanmyordu. Ferman bylece uyguland. Milletvekilleri daldlar. Aabeyi Abdlhamit'in geleneine, kendine zg silik biimde de olsa bal kalan Padiah, demokratik gleri yenmeyi imdilik baarmt. 1 Arkadalar birbirine, 'Beni karanlkta grecek olursan selm verme; ne olur, ne olmaz,' diyorlard. ON SEKZNC BOLM

mparatorluun Paylalmas ACABA MD, Padiahn elindeki Osmanl mparatorluunun kalntlar ne olacakt? 1919 ylnn Ocak aynda Paris'te toplanan Ban Konferans, bu mparatorluun gelecei zerinde bir karara varmak amacn gdyordu. Trkler, mtareke isterlerken, Bakan Wilson'a, kendisinin On Drt lke'sine -yani self determination (kendi kaderini tayin) ilkesine- uygun bir bar zerinde grmeye hazr olduklarn bildirmilerdi. ngiltere Dileri Bakam Lord Curzon, ngiliz kabinesine imdi, kendi anlayna gre bu ilkeye uygun bir zm yolu sunmutu. Bylece, yalnz Osmanl mparatorluundaki Ermeniler ve Araplar gibi Trk uyruklu etnik topluluklara deil, Trklere de kendi kaderini seme hakk tannyordu. Bamsz bir Arabistan ve Ermenistan'dan baka, bir de bamsz Trk devleti kurulmalyd. Bu devlet, gemite olduu gibi, Anadolu yarmadasnn snrlar iinde kalmal ve bakenti de ya Bursa ya da Ankara olmalyd. Lord Curzon, Trkleri ancak bu ekilde tatmin edebileceklerini ve milliyeti bir ayaklanmann, ancak bu ekilde nlenebileceim ileri sryordu. Curzon, bir yandan da 'yzyllardan beri herkesi uratran, bana bel aan... bir entrika ve fesat kayna olan' Trkleri Avrupa'dan bsbtn karp atmak istiyordu. Bylece stanbul ve Boazlar Trklerin elinden alnp Cemiyet-i Akvam'n (1) ynetimine verilmeliydi. Bu trl bir zm yolu, belki u psikolojik anda, zayf bir Trk hkmeti tarafndan kabul edilebilirdi. Ama bunu, ngiliz hkmeti kabul etmedi. nk Lord Curzon'la srekli atma halinde olan Lloyd George'un bambaka dnceleri vard. Bunlar, teki mttefiklerle, Fransa ve talya ile daha nemli sorunlar zerindeki uyumun bozulmamas gerekesine dayanyordu. Ortadou sorunlarna kar bilgisiz ve ilgisiz olan Lloyd George, Osmanl mparatorluunu gemii, bugn ve gelecee ynelik istekleri olan canl bir varlk gibi deil, harita stnde bir ekil olarak gryor; birtakm karlar karlnda, teki ortaklarna peke ekebilecek bir ambar sanyordu. ngiliz hkmeti, sava srasnda mttefiklerinin savaa girmesine karlk ba ya da rvet diye girimi olduu drt gizli anlamayla balanm durumdayd. Balkan Savanda, Orta Avrupa devletleriyle uydular, Avrupa Trkiye'sini nasl paylamlarsa, imdi de tilf Devletleri bu anlamalar gereince, mparatorluun Asya ktasndaki topraklarn da blmeyi tasarlyorlard. Birinci anlama, ngilizlerin ran'da bir nfuz blgesi salamalarna karlk, stanbul'u, Dou Trakya'y ve Boazlar Ruslara veriyordu. Ama yeni Sovyet hkmeti bu eit arlk hrslarndan vazgetiini ileri srd iin, bu anlama artk yrrlkten dmt. kinci anlama, yani Sykes-Picot anlamas, Arap dnyasnn byk bir ksmn Fransa'yla ngiltere arasnda pay ederek Mezopotamya'y ngiltere'ye ve Suriye ile Kilikya'y Franszlara balyordu. nc ve Drdnc anlamalar ise, talyanlara Anadolu'da olduka geni topraklar salyordu. Antalya blgesi, Oniki Adalar, zmir liman ve i kesimi gibi. Bylece Anadolu'nun btn Akdeniz ve Ege kylar ile i taraftaki geni bir toprak paras, Fransa ile talya'nn eline geiyordu. Trk devleti Anadolu'daki birka vilyete inecek, Karadeniz kylarn elinde tutmasna karlk, Ege'de sadece bir tek liman bulunabilecekti. Ancak, bu blme tasansnda en nemli -ve sonunda en tehlikeli- unsur, Yunanllarn gitgide artan ihtiraslaryd. 1915 ylnn balarnda Sir Edward Grey, Yunanllara savaa katlmalann tevik iin 'Anadolu kylarnda geni imtiyazlar' vaat etmiti. Bu vaadler, Yunan Bavekili Venizelos tarafndan

kabul edilmiti ve Venizelos, Yunanllarn geleneksel 'Megalo dea'sn, yani 'Helenizmin alar boyu hkm srd topraklar kapsayacak gerekten byk bir Yunanistan' emelini beslemeye balamt. Ama o srada tarafszlk politikas stn gelmi, Venizelos istifa etmi ve ancak 1917'de Kral Constantine, tilf Devletlerince tahttan indirilip, Venizelos yeniden iktidara getikten sonradr ki, Yunanistan savaa katlmt. Sava biter bitmez Venizelos, Anadolu'nun btn Ege kysyla i kesiminin Yunanistan'a verilmesi isteiyle Lloyd George'a bavurdu. Oysa bu topraklar, talyanlara sz verilmi bulunuyordu. Venizelos bu blgede Yunanllarn ounlukta olduunu ileri srerek tezini etkin bir temele dayyordu. Karadeniz dalanndaki Pontus Rumlar iin de durum aynyd. Venizelos barn temelini oluturmas gereken 'kendi kaderini tayin' ilkesinin gerekletirilmesini istiyordu. Nitekim iki ay sonra bu tezi 'tatl bir akszllk maskesi altnda' ve dzgn bir Franszcayla Paris'teki Bar Konferansnda Yksek Konsey nnde savunmaktan geri kalmad. Venizelos'u, 'Perikles'ten sonra Yunanistan'n yetitirdii en byk devlet adam' sayan Lloyd George, bu istei hem hakl, hem de elverili buluyordu. Hindistan'la ngiltere arasndaki ulatrma yollarn koruma konusunda Yunanllarn Trklerin yerini almas, ngiltere'nin daha iine geliyordu. Lord Curzon ve ngiliz Dileri, Yunanllara Trakya'da toprak verilmesini daha uygun grmekte; generaller onlarn Anadolu'ya girebilmelerini askeri ynden phe ile karlamakta; talyanlar bir yana itildiklerinden dolay yaknmakta; Bakan Wilson, Yunanllarn ileri srd kendi kaderini belirleme savn yersiz bulmaktayd. Ama Lloyd George, bu gl nedenlere karn, yine de Yunanllarn Anadolu topraklan zerindeki isteklerini, btn yreiyle desteklemekten vazgemedi. te, tilf Devletleri, Trkleri, Sultan'n da yardmyla, bu eit bir bara zorlamay tasarlyorlard. Mustafa Kemal, isiz bir general olarak, Adana'dan stanbul'a dnnde bu durumla karlamt. Annesinin evindeki basklardan skld iin ili semtinde, dar, uzun, bycek bir ev tuttu. Bu arada, ailesinin sraryla evlendii bir Msrldan boanm olan kuzini Fikriye de bu evde kendisini ziyarete gelebiliyordu. Mustafa Kemal'in ona kar ilgisinin uyanmasnda, gen kadnn aa vurduu duygulann byk pay vard. Fikriye'nin onun kahramanlna kar besledii taparcasna sayg, zamanla sevgiye dnm, imdi ili'deki evde, Zbeyde Hannm basksndan da kurtulan gen kadn, ekingenliini bsbtn atm ve Mustafa Kemal'le aralarnda ok yakn bir ba kurulmutu. Meclisin datlmasndan sonra, Mustafa Kemal'le arkadalarnn srtna, bir yenilgi duygusunun arl kmt. Ktmserlik ilerini sarm, bir ey yapamamak duygusu ellerini, kollarn balamt. ngiliz dostlarnn centilmenlie smayan hareketleri karsnda zlen ve d knklna urayan Rauf Bey, onlara kar daha sert bir tutum taknmt. Fethi Bey, kard muhalefet gazetesinde, Tevfik Paa'ya kar bir kampanyaya girimiti ve kuvvetli bir hkmetin gerekli olduu u srada. Tevfik Paa kabinesinin, mill felket karsnda sadece, sessiz bir seyirci olarak kaldn ne sryordu. Mustafa Kemal elindeki parann bir ksmn bu gazeteye yatrd ve Fethi'yle birlikte gazete idarehanesinde almaya balad. Yazd imzasz yazlarla halk oyunu etkileyebileceini ummaktayd. arkada, ili'deki evin ilk katndaki byk odada lkeyi kurtarmann bir yolunu bulmak iin babaa verip planlar yapyorlad. Aslnda, amac hkmeti istifaya zorlamak, yeni bir kabine kurmak ve gerekirse Sultan' tahtndan indirmek olan bir ihtill komitesi kurmulard. Ama ilerinden en az bir tanesi, Mustafa Kemal'in fazla ileri gittiini dnyor, karlaacaklar tehlikelerden korkuyordu. Komite, bu yzden dald. Zaten belki de ihtill bu i iin kar yol deildi. nk byle bir teebbsn tilf Devletlerince o anda bastrlaca kesindi. Mustafa Kemal imdi de, belki mttefikler yoluyla bir i baarlabilir diye dnmeye balamt. Pera Palas'n igal kuvvetlerine ve mttefikleraras Yksek Komisyona bal subaylarla dolu, ark taklidi mermer salonlarnda, zerinde madalyalar ve Hnkr Yaveri iaretiyle ssl temiz niformas ve farkl duruuyla zaten gze arpmaktayd. Anafartalar kahraman olduu renilince bsbtn ilgi toplad. Ama o, balarda uzak durmay daha uygun bulmutu. Ancak, imdi kar tarafla iliki kurmann kendi amalarna yarayabileceini dnmeye balyordu. Ne de olsa, lkenin kaderini ellerinde tutan onlard. Franszlar, skenderun'a km, Kilikya'ya doru ilerliyorlard. Antalya'ya kmak zere olan talyanlarn daha da ieriye sokulmalar mmknd. ngilizler, Trakya'dan Kafkasya'ya kadar mparatorluun her yerinde, ordunun terhisini ve silahtan arnmasn denetim altnda bulundurmak iin kontrol subaylar yerletirmilerdi. ktidar elinde tutan

Padiahn, Mustafa Kemal'i, kadrosu gitgide daralmakta olan Trk ordusunda nemli bir greve atamas szkonusu deildi. Oysa, onun yetkisiz olmaktansa herhangi bir yetkili grevde bulunmas, isteklerini, yani Lord Curzon'un ekindii milli ayaklanmay gerekletirebilmesi iin artt. Acaba, tilf Devletlerinden, hele Osmanl mparatorluundan toprak isteinde bulunmam olan ngilizlerden bir mevki koparamaz myd? Onlar buradayken elde edilecek bir yetkinin, ekilip gitmelerinden sonra memlekete daha yararl baka yollarda kullanlabilmesi pekl mmknd. Mustafa Kemal, ngilizlerin azn dolayl yoldan aratmaya karar verdi ve aracla, tannm bir gazeteci olan Daily Mail gazetesinin muhabiri G. Ward Price' seti. Pera Palas otelinin mdryle haber gndererek gazeteciyi kahve imeye ard. Ward Price de Genelkurmayn istihbarat servisindeki albaya dantktan sonra ary kabul etti. Mustafa Kemal onu niformasyla deil de, srtnda jaketatay ve banda fesle karlad. Ward Price, Mustafa Kemal'i yakkl ve erkek tipli buldu. Elini kolunu oynatmadan, sakin ve ll bir sesle konuuyordu. Yannda arkada Refet Bey vard. Mustafa Kemal, gazeteciye, lkesinin savaa yanl safta katlm olduunu itiraf etti. Trklerin ngilizlerle hi atmamalar gerekirdi. Bunu srf Enver'in basksyla yapmlard. Sava kaybetmilerdi. imdi bunu ok pahal deyeceklerdi. Anadolu blnecekti. Mustafa Kemal, Franszlarn lke iine sokulmalarna karyd. Halk, belki bir ngiliz ynetimini daha az glkle hazmedebilirdi. 'Eer ngilizler Anadolu'da sorumluluu zerlerine almak niyetindeyseler tecrbeli valilere ihtiyalar olacaktr,' dedi. 'Bu sfatla yardm arzedebileceim bir makamla temasa gemek isterdim.' Ward Price, gizli servisteki albaya bu konumay anlatt. Albay bunun zerinde durmayarak, 'Yaknda i isteyen daha bir sr Trk generali kacak,' dedi. talyanlar kendileri giriime geerek Mustafa Kemal'e dorudan doruya neride bulundular. talyan Yksek Komiseri Kont Sforza, Lloyd George'un Yunanllar desteklemesine iddetle karyd. Her ne kadar Trkiye'nin blnmesi konusunda mttefikleriyle ibirliini kabul etmise de, herhangi bir baarszlk olaslna kar milliyetilik hareketinin liderleriyle bir ba kuracak kadar kurnazd. Bu liderlerin 'kendi kuvvetlerine gerekten gvendiklerini' gryordu. Kont Sforza'nn araclarndan biri, milliyeti bir hkmet kurmak konusunda Mustafa Kemal'le Fethi'nin azn arad. Ayrca iki arac da -talyanlar tutmakta olan iki Trk gazetecisi- zmir gerisinde Yunanllara kar Mustafa Kemal'in komutasnda giriilecek bir askeri direnmeyi talyanlarn silahla destekleyeceine sz verdiler. Gerekli ortam hazrlandktan sonra, Mustafa Kemal, Sforza'yla tantrld. Kont ona, btn giriecei ilerde talya'nn desteine gvenebileceini aka belirtti. 'Eer banz skacak olursa, bu eliliin her zaman emrinize amade olduuna gvenebilirsiniz' dedi. Mustafa Kemal verdii cevaplarda fazla almad. Ama tasarlar daha gelitii takdirde, talyanlarn desteinden yararlanabileceini anlamt. Bu arada Allenby, Filistin'den gelerek stanbul'a ksa ama frtna gibi bir ziyarette bulunmutu. Baz Trk generalleri onun mtareke koullar zerindeki grne aykr olarak, askerlerini terhis etmekte zorluk karyorlard. Allenby, Harbiye ve Hariciye Nazrlarn artarak azlarn amaya bile frsat vermeden onlara isteklerinin listesini okudu. Bunlarn arasnda, n planda sulu grd Musul cephesindeki Altnc Ordu komutannn geri alnmas da vard. stediklerini be dakika iinde elde eden Allenby, vakit kaybetmeden Filistin'e dnd. Sulu grlen Altnc Ordu komutanysa, stanbul'a gelir gelmez ngiliz makamlar tarafndan tutukland. Allenby'nin ziyaretinden az sonra -ve ona kalrsa bu ziyaretin bir sonucu olarak- Harbiye Nezareti, Mustafa Kemal'e ordu komutan rtbesinin indirildiini bildirdi. Hnkr Yaveri olarak sahip bulunduu imtiyazlar kaldrlm, emrindeki makam otomobili geri alnm ve maa azaltlmt. Kendisine yine de, komutannn geri arlmasndan sonra terhis edilecek olan Altnc Ordunun komutanl teklif edildi. Mustafa Kemal bunu derhal reddetti. Bylece, bsbtn akta kalm oluyordu. 1919 ubatnn sonunda Padiah, hkmeti deitirdi. tedenberi tasarlad bir eyi gerekletirmenin sras gelmiti. Zaten ka keredir ekilmek isteinde bulunan Tevfik Paa'y grevinden affetti. Yerine, kimsenin adam yerine koymad enitesi Damat Ferit'i getirdi. Ferit, otuz yl nceki Hariciye memurluundan sonra, ilk olarak resmi bir grev alm bulunuyordu. Yurtsever

Trklerin gznde zerre kadar itibar olmayan, ie yaramaz bir adamd. Ama ngilizler onu, gven verici Batl grn, pos byklar ve zerinde o Avrupa kltr cilsyla 'tam bir Trk efendisi' sayyorlard. Damat Ferit aradklar kuklann ta kendisiydi. Muhalefeti ortadan kaldrmaya kararl olan Damat Ferit Paa'nn ilk ii, bir sr yeni tutuklamalara girimek oldu. Kukulandklar asker ve politikaclar Malta'ya srmeye balam olan ngilizler de onun bu hareketlerini desteklemekteydiler. Daha nce de, Tevfik Paa, Mttefiklerin zoruyla, eski ittihat nazrlar hapse attrmt. imdi de Damat Ferit'in Dahiliye Nezareti, 'Divan- Harp' yoluyla kestirme mahkeme yntemleri uygulayarak yeni bir temizleme hareketine koyuldu. Fethi Bey de seilen kurbanlar arasndayd. Savatan nce Parti'nin genel sekreterliinde ve savatan sonra ve Dahiliye Nazrlnda bulunduu iin, dmanlar tarafndan haksz olarak Enver, Cemal ve Talt lsnn kamasna gz yummakla sulanmaktayd. Mustafa Kemal onun tutuklanmak zere olduunu haber alnca gece eve gitmemesini syledi. Fethi Bey, her zamanki umursamazlyla, durumu hafife ald. Damat Ferit'in ona tehlikede olmadna dair teminat verdiini sylyordu. Ama daha o gece, evine dner dnmez tutukland. Mustafa Kemal bir yolunu bularak Harbiye Nezareti hapishanesinde arkadan grmeye gitti. Bu uursuz yere sanki kendi de mahpusmu gibi geldi. Merdivende rastlad jandarmalarn, ne olur ne olmaz diye ellerini skt. nk ac ac iinden geirdii gibi, kendi de tutuklanacak olursa bu adamlar onun iine yarayabilirdi. Arkadalarn st katta, dar ve karanlk bir koridorun iki yanndaki karlkl hcrelerde buldu. Buras nazrlar, siyaset adamlar, gazeteciler, nemli ve tannm kiilerle doluydu. Hepsi de sava sulusu gibi ilem gryorlard. Hcrenin kaps alnca evresini sardlar. Konumaya can atyorlard. Aralarnda savan ilk yllarnn sadrazam olan Prens Sait Halim Paa da vard. Mustafa Kemal, Fethi Bey'le at katna karak dolap konutu. Ama gzetlendiklerinden kukuland iin, fazla kalmay doru bulmad. Artk kendi gvenliinden de phelenmeye, gece ge vakit kap alnnca irkilmeye balamt. Bir gazete, ttihatlar yakaland halde, Mustafa Kemal'le Rauf un niin hl 'Beyolu'nda, ellerim kollarn sallaya sallaya dolatklarn' soruyordu. Mustafa Kemal, talyanlarla olan temaslarn daha oaltt. Kont Sforza'nn himayesi altnda olduu bilinirse, ngilizlerin onu yakalatmaktan ekinebileceklerini dnyordu. Son tutuklamalar karsnda duyulan fke, mill duygular canlandrmaya yarad. Liberal eilimli olmakla beraber, kesin programlar bulunmayan birtakm politik gruplar, stanbul tarafndaki bir evde, bir eit 'Mill Kongre' kurmak amacyla toplandlar. Ama yaptklar i, konumaktan pek ileri gitmedi. Daha kesin gr ve planlar bulunan Mustafa Kemal ve Rauf, bunlarn arasnda ihtiyat elden brakmyorlard. Bu toplantda bol miktarda iyi niyet buldular. Ama ilerinde kendi taraftarlar dahil, bu iyi niyeti elle tutulur bir dnce ya da hareket biimine sokacak pek az kii vard. galin etin koullarndan ylm olan biroklarnn kafas da, daha ok kendi kiisel karlarna ve birtakm ekemezliklere taklp kalmt. zm yolunu baka yerde aramak gerektii belliydi. Bu yollardan birini, onlara, ordunun terhisinden sonra hastalk izniyle Adana'dan dnen Ali Fuat gsterdi. stanbul'a gelir gelmez Mustafa Kemal'in ili'deki evine gitti ve geceyi orada geirdi. Bundan sonraki haftalarda birok gecelerini, bu evde geirecekti. Kulandan rahatsz olan Mustafa Kemal, Ali Fuat' srtnda robdambrla karlad. Yatt odaya alarak koltukta yer gsterdi. Kendisi de baucunda gazeteler yl duran yatann zerine oturdu. Gece yarsna kadar konutular. Ali Fuat, ona, Anadolu'nun ackl durumu zerine bilgi verdi. dare mekanizmas felce uram, gvensizlik her yana yaylmt. Yerel idare etkisiz ve yetersizdi. Partilerin tara rgtleri arasnda birlik yoktu. Mustafa Kemal'in surat aslmt. 'ok kt,' dedi. kisi de, tilf Devletlerinin lkenin ounu igal etmeye kararl olduklann, hkmetinse buna kar koyacak istek ve yetenekten yoksun bulunduunu anlyorlard. gal kuvvetleri, ordunun terhisi ve silahlarn toplanmas iini hzlandrmaktaydlar. ten anlayan grevliler, ttihatlar tuttuklar bahanesiyle idareden ve ordudan uzaklatrlyor; yerlerine, igalcilere boyun emeye hazr 'evet efendimciler' geiriliyordu. Tek zm yolu, bir milli direnme hareketiydi Bunun iin bir program hazrladlar. Bu, yalnz iki yoldan biriyle gerekleebilirdi: ya dardan, hkmeti istifaya zorlayarak, ya da ierden, Harbiye ve Dahiliye Nazrlklarna milliyeti unsurlar szdrarak. Birinci yolu baaramam olduklarna gre, imdi ikinci yolu denemenin sras gelmiti. En iyisi, Mustafa Kemal'in Harbiye Nazr olmasyd. Dahiliye Nazrl iin uygun bir aday da Fuat'n aile dostu ve Damat Ferit koalisyonunun etkili yesi Mehmet Ali Bey'di Onun gibi bir kimsenin yardm olursa, amalarna ihtillle deil de bir

ieri szma yoluyla eriebilirlerdi. Ali Fuat, Mehmet Ali Bey'e Mustafa Kemal'den sz etti. O da Mustafa Kemal'in akll, enerjik, yurtsever bir gen subay olduunu zaten duymutu. ittihat olmadna da inandktan sonra kendisiyle tanmaktan eref duyacan bildirdi. Ail Fuat'n, Boaz'n Anadolu yakasndaki evinde bir akam yemei dzenlendi. Mehmet Ali, kendi evresindeki grubun gitgide nfuz kazandn ve bu grubun nemli rol oynayaca bir hkmet kurmak taraftar olduunu belirtti. Bununla birlikte Harbiye ve Dahiliye gibi nemli nazrlklarn Damat Ferit'in kendi gvendii kimselere verileceinden korkuluyordu. Yani, rejime taze milliyeti kan alamak pek yle kolay bir i deildi. Mustafa Kemal kabinedeki nazrlarla gizlice ilikiler kurmaya balad, ilerinden bazlar, Enver'le Talt'a cephe alm olduunu bildikleri iin onu kendi ynlerine ekmek istediler. Bunlardan biri Bahriye Nazr Avni Paa'yd; ama o da bir hkmet darbesine istekli grnmyordu. Bir tanesi de Padiah zerindeki etkisine gvenerek Damat Ferit'in yerine gemeyi uman Ayan Reisi Ahmet Rza'yd. Gizli bir bulumada bir milli cephe kurmak dncesini ne srd. Mustafa Kemal ihtiyat elden brakmamay ve fazla almamay daha uygun buldu. Nitekim, Ahmet Rza'nn evirdii manevra bir sonu vermedi. Damat Ferit iktidarda kald. Hkmeti iten ykmann kolay olmad artk anlalmt. Durum ancak Anadolu'da zmlenebilecekti. Ama sorun oraya gidebilmekti Ali Fuat'n izni bitmi ve Mustafa Kemal'in eski ordusundan kalan tek birlik olan kolordusuna dnme zaman gelmiti. Mustafa Kemal'e hl komutan gzyle bakan Ali Fuat, kararghn kuzeye, bir direnme hareketi iin merkezi durumda olan Ankara'ya nakletmeye raz oldu. Demiryolu, talyanlarn denetimi altnda bulunduu iin bu ii yapmak imdilik zordu Fakat gerekirse askerlerini yaya olarak gtrecekti. Mustafa Kemal'den de gelip kendisini orada bulmasn istedi. ili'deki evde Rauf'la beraber son bir akam yemei yediler. Ayaklanma hareketinden belirsiz bir hayal deil, kesin bir gerek gibi sz ettiler. Rauf Bey'in, bir deniz subay olarak Anadolu'ya gemesi kolay deildi. Ama o, bu uurda grevinden istifa etmeye bile hazrd. Mustafa Kemal de Anadolu'da geni yetkili bir grev ele geirmek iin ne mmknse yapacak, bunu baaramazsa kendi bana Anadolu'ya geecekti. Rauf, grevinden alnmas iin Bahriye Nezaretine bavurdu. Damat Ferit kendisini artt. Rauf Bey srtnda sivil elbiseyle gitti. Ferit Paa ondan, kararndan vazgemesini istedi. Rauf da ak konuarak, hkmet bu yolda devam ederse ordunun zerinde srarla durdu. Hkmet bunlar memleketlerine gndermeye sz vermi, ama bu sznde durmamt. Askerler ortalkta a ve perian serilip kalmlard. Sokaklarda yabanclara avu ayorlard. Kan ve ate arasnda lkeleri iin dvm olan bu erler, imdi lmden daha kt bir sefalet iindeydiler. Btn bunlar isyana yol aacak eylerdi. Gereklerle byle yz yze gelmeye alk olmayan Ferit Paa, 'Ne demek? Bu da nesi?' diye mrldanyordu. Rauf Bey szne devamla, 'Size sadece kendi gzmle grm olduklarm sylyorum,' dedi. 'Merutiyetten nce ve sonra bu lkede yaplan btn ihtillleri grdm... Bu ileri bilen bir insan olarak size, er ge bir isyan kacan sylyorum. Bu isyanda asker olarak rol oynamak istemiyorum. Kendi sorumluluum altnda hareket edebilmek iin btn resm unvan ve ayrcalklardan kurtulmak istiyorum.' Ferit Paa aknlk iinde ona bakakalmt. Sadece, 'Pekl efendim,' diyebildi. Rauf Bey'in Bahriyeden istifas bu ekilde gerekleti. Mustafa Kemal, ili'deki evine smet Beyi de arm ve eski bir dost gibi karlamt. smet, Harbiye Nazrlnda msteard. Paris'te yaplacak olan Bar Konferans iin gerekli belgeleri hazrlyor ve buraya gnderilecek Trk heyetine ye seilmeyi umuyordu. Merhabalarken, gzleri parlayarak, 'Ne haber? Bir eyler var galiba?' diye sordu. Mustafa Kemal, cevap olarak, ortaya bir Trkiye haritas koydu. Tecrbeli kurmay subay smet, hemen cebinden bir pergel kard. Mustafa Kemal ondan Anadolu'ya gitmek iin en iyi yolun hangisi olduunu sordu. Bir direni hareketine girimek iin en elverili blge hangisiydi?

smet, onun ne dndn sezerek sevinle bakt: 'Demek kararnz verdiniz?' Mustafa Kemal, 'Henz bundan sz etmenin sras deil,' dedi smet, ses karmadan, dikkatle haritay incelemeye balad. Sonra ayaa kalkarak ihtiyatla, 'Anadolu'ya gitmek iin bir sr yol var' dedi 'bir sr de yer.' Arkadan, glmseyerek, 'Ne yapacamz bana ne zaman syleyeceksiniz?' diye sordu. Mustafa Kemal, 'Sras gelince,' diye cevap verdi. Mustafa Kemal, byle bir karar aceleyle verecek adam deildi Tehlikeli bir oyuna giriecekti. Durumu her adan, her eyi tartarak incelemek gerekiyordu. Plann yapmak, arkadalarn kendi grne inandrp kararlarn salamlatrmak ve direnmenin dayanaca ideolojik temele hem kendi, hem de onlarn kafasnda belirli bir biim vermek iin daha zaman gerekiyordu. Hl Padiahtan, tilaf Devletlerinden, Tanr'dan ya da buna benzer baka bir kaynaktan bir eyler uman kiiler oktu. Dmana kuvvetle kar koymaktan baka kar yol olmadnn anlalmas iin olaylarn ve kafalarn daha gelimesi gerekiyordu. Bu srada, Trakya'da bir kolordu kalntsna komutanlk etmekte olan Kazm Karabekr Paa stanbul'a gelmiti. Gsterili, ar, salam Karabekir askerlik bakmndan tipik bir eski Trk savasyd, ama siyasi gr bakmndan demokrasiye iten ve inatla inanan bir insand Kafkas ehrinde Mustafa Kemal'in komutan yardmclnda bulunmutu imdi o cephedeki ordudan artakalan tek birlik olan On Beinci Kolordunun komutasn devralmaya giderken, ili'de kendisini grmeye gelmiti. Mustafa Kemal'e, Trkiye'nin kurtulu umudunun orada, dou blgesinde olduuna inandn srarla belirtti. Sava hizmetinin ounu yapm olduu bu blgelerde, halk kendisini sever ve sayard. Ordusu kuvvetliydi. Halk da bu orduyu tutuyordu Tek bir eksik vard: gerek ve azimli bir nder. Mustafa Kemal ne yapp yapp Anadolu'da bir komutanlk bulmann aresine bakmalyd. teki yurtsever subaylar da ister grevli olarak, ister kendiliklerinden onun peinden gitmeliydiler. Mustafa Kemal Anadolu'ya geince hemen douya gelmeliydi. Orada bir milli hkmetin temelini attktan sonra bunu Erzurum'da Kzm Karabekr'e teslim ederek batya gidebilirdi. Eer, Mustafa Kemal Anadolu'ya gelemeyecekse, Kzm Karabekir kendi bana harekete geecekti. Mustafa Kemal, onun dncelerini yerinde buldu ve Erzurum'da onunla temasa gemeye alacana sz verdi. Kzm Paa o gelinceye kadar gerekli ortam hazrlamay vaat etti. Gerekten de bir ihtillci gzyle Anadolu'daki durum, umut verici grnmeye balamt. Oradaki kar koyma isteinin stanbul'dakinden ok daha olumlu olduu anlalyordu. 1918 ylnn aralk ayndan beri Anadolu'da yer yer milliyeti gruplar ortaya kmt. Bunlar kendilerine Mdafaa-i Hukuk ve Reddi-lhak Cemiyeti gibi adlar vermilerdi. Bu gruplarn en kuvvetli olduklar yerler, yabanc tehdidine en ok ak olan blgelerdi. Yunanllara kar Trakya ve zmir'de glydler. Franszlarn lkeyi igale yardmc olmas iin bir Ermeni Lejyonu kurduklar Kilikya'da ve tilf Devletlerinin uydurma bir Ermenistan yaratmay tasarladklar, sava ve zgrlk duygusuna bal bir halkn yaad dou illerinde de durum byleydi. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'in de onay ile, doudaki bu eitli gruplar biraraya toplayarak milliyeti hkmetin temelini atmay tasarlyordu. Kzm Karabekir'in ziyareti Mustafa Kemal'i yreklendirmekle kalmam, kesin kararn vermesine yardmc olmutu. Mustafa Kemal imdi Anadolu'da, biri ortada, biri de douda olmak zere iki ordunun desteine gvenebilirdi. Ama cevab hl verilemeyen bir soru vard: Anadolu'ya nasl gidecekti? Bu sorunun yantn, hi umulmad halde igal kuvvetleri kendileri verdiler. 1 Birinci Dnya Savandan sonra Cenevre'de kurulan Milletler Cemiyeti. ON DOKUZUNCU BOLM

Direni Hazrlklar TLF DEVLETLER, Anadolu'da igalleri dnda kalan blgelerin anariye doru yuvarlandn gryorlard. Birok yerde kanun, dzen diye bir ey kalmamt. Ekya eteleri, Balkan Savandan nce Makedonya'da olduu gibi, lkeyi haraca kesmeye balamlard. Halk dehet iindeydi.

Ekyalar yolcular pusuya drp soyuyor, ikence ediyor, adam ldryorlard. Trkler. tilf Devletlerinin lkenin tmn igal altna almalarndan ekiniyorlard. Oysa, onlarn bunu yapmaya ne istekleri, ne de olanaklar vard; durumu dzeltmek iin de Trk makamlarnn ibirliine gvenmek zorundaydlar. Fakat, Trklere ok ar gelecei kesin olan bar koullar akland vakit, bu ibirliini kaybedeceklerini de anlyorlard. yle ki Trklerin, Anadolu'daki Hristiyanlar zerinde bir misillemeye girimeleri bile akla gelebilirdi. talyanlarn, kendi toprak istekleri uruna, Trkleri Yunanllara kar kkrttklar zmir dolaylarnda, durumun daha da alevlenmesini, ancak limandaki iki ngiliz sava gemisi nleyebiliyordu. Samsun'da grevli ngiliz komutan, Yunanllarn bamsz bir Pontus krall kurmak hlyasn gttkleri bu blgedeki durumu aklayan bir rapor gndermiti. Yksek Mtareke Komisyonu bu raporu, Damat Ferit Paa'ya ileterek hkmetin Rum kylerini Trk tecavznden korumak, kanun ve dzeni yeniden kurmak iin derhal nlem almas dileinde bulundu. Komisyonun dncesine gre bu bir insanlk greviydi. Hkmet bunu yapmazsa, igal kuvvetleri duruma el atmak zorunda kalacaklard. Damat Ferit Paa telaland, ilk i olarak Dahiliye Nazr vekilini artt. yi bir rastlantyla bu zat, Mustafa Kemal'le Ali Fuat'n daha nce grm olduklar Mehmet Ali Bey'di. Mustafa Kemal'in istediklerini yerine getirmek iin frsat kollayan Mehmet Ali Bey'in eline bylece bir ans gemi oldu. Damat Ferit, ne yapmak gerektii zerinde dncesini sordu. Mehmet Ali Bey, ngilizlerin raporundan durumun artk stanbul'dan denetimine olanak kalmad gibi, yerel makamlarn da bununla baa kacak gte olmadklarnn anlaldn syledi. Ona kalrsa, tek zm yolu, hkmetin kendisine gvenebilecei gen ve enerjik bir subay Samsun'a gndermekti. Grevi, askeri ve idari unsurlar, kanun ve dzeni salayabilecek gl bir ynetim altnda toplamak ve bylece ngilizlere gvenlik vermek olacakt. Ferit Paa bu ii yapabilecek bir subay gstermesini isteyince, Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal'i ne srd. Damat Ferit birden karar veremedi. Mustafa Kemal'den biraz kukulanrd. te yandan bu, onu uzaklatrmak iin iyi bir frsat saylabilirdi. nce sicilini incelemek, ardndan da ne eit bir adam olduunu kendi gzyle grmek istediini syledi. Mehmet Ali Bey, ikisini, Cercle d'Orient'de bir akam yemeinde kar karya getirdi. Mustafa Kemal de iyi etki brakacak ekilde davranmaya dikkat etti. Ksa bir sre sonra Harbiye Nazr akir Paa kendisini artarak, Sadrazamn dncesini aklad. Damat Ferit, Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gidip Trklerle Rumlar arasndaki durum hakknda bir rapor hazrlamasn uygun grmt. Kemal, tereddt etmeden cevap verdi: 'Sevinerek giderim. Fakat, grevim yalnz bundan m ibaret olacak?' 'Evet, yle karar verildi.' 'Pekl! Yalnz, msaade buyurursanz tayinim usul dairesinde yaplsn. Ztilinizi bununla fazla megul etmeyeyim. Bu konuda Genelkurmay Bakanyla grsem olur mu?' Nazr, 'Tabii' dedi. 'yle yaparsnz.' O srada Genelkurmay Bakan, Yedinci Ordu komutanlnda nce kendi yerine geen, sonra da kendisinin yerine gemi olduu eski dostu Fevzi Paa'yd. Ancak kendisi hasta olduu iin Mustafa Kemal, onun yerine vekiline bavurdu. Burada da ans ona yardmc oldu. nk Fevzi Paa'nn yerine bakan Diyarbakrl Kzm Paa (1) da hem dostu, hem ili'den komusuydu. Mustafa Kemal, ona dncelerini ok kez aklamt. Kzm Paa'nn Mustafa Kemal odasndan ieri girinceye kadar, byle bir grevden haberi bile yoktu. Gzlerindeki ifadeyi grnce glerek, 'Ne oluyor?' diye sordu. Kemal, Kzm'n mirlerinin, kendisini balarndan atmak iin bir grev uydurmu olduklarn syledi. Bu da onun iine gelmiti. imdi Kzm Paa'nn, Nazrn kendisinden tam olarak ne istediini renmesi gerekiyordu. Sonra birlikte ayrntlar zerinde alabilirlerdi. Kzm Paa direktif alp dnd. Mustafa Kemal, sadece Samsun dolaylarnda Rumlara kar koyan Trkleri cezalandrmakla kalmayacak, yaknlarnda bulunan eitli milliyeti kurulular da datmakla grevlendirilecekti. Kemal, 'Mkemmel!' dedi, 'Haydi imdi kt kalem alalm...'

Babaa, Mustafa Kemal'e geni bir alma alan salayacak birtakm yetkiler uydurmaya koyuldular. Bu bir 'mfettilik'grevi olacakt. Asl nemli nokta, kendisine geni bir yetki salayabilmekti. Btn Anadolu'ya emir verebilecek durumda olmalyd. ki madde daha eklemek gerekiyordu: Samsun'un dousundaki birliklere de komuta edebilmesi ve taradaki valilere duyuruda bulunabilmesi iin. Kzm Paa kalarn kaldrd, sonra glerek, 'Vazifemiz,' dedi, 'Elimizden geleni yapmaya alacaz.' Bir taslak hazrlad, ertesi gn bir daha okuyup zerinde dzeltmeler ve eklemeler yaptlar. Kzm Paa, biraz pheyle, 'Bu yetkiler biraz fazla olmad m, Paa?' dedi. 'Korkarm Nazr bunu kabul etmeyecek.' 'Pekl... eer kd imzalamak istemezse, hi olmazsa mhrletmeye aln.' Kzm Paa, tasla alp gitti. Nazr, biraz rahatszd. 'Siz yksek sesle okuyun, ben dinlerim,' dedi. Kzm Paa okuduu srada Nazr: 'Siz nc Ordu mfettilii deil, Anadolu'nun tmne yaygn bir mfettilik kurmusunuz,' dedi. 'Bu da ne demek?' Kzm Paa, bunun normal bir usul olduunu syledi. Kendi alan dndaki mlk idare ile balant halinde bulunmak da bir ordu mfettiinin grevleri arasnda saylrd. (Anadolu Mfetti-i Umumisi) unvan ilk kez kullanlyor deildi ki. Nazrn, imzasn atmaktan ekindii belliydi. En sonunda Kzm Paa'ya ban kaldrp glmseyerek bakt ve mhrn alp nne atarak, 'Benim imzam art deil,' dedi, 'unu aln, kendiniz mhrlersiniz.' Mustafa Kemal bunu duyunca, belgeye birka ey daha eklemek istedi. Kzm Paa, Nazra bildirmediini syleyerek akadan itiraz ettikten sonra bunlar da yazd. Sonra iki nsha olarak temize ektiler. Kzm Paa ikisini de mhrledi ve bir tanesini: 'Paa, inallah bamza bir i amazlar!' diyerek Mustafa Kemal'e uzatt. Mustafa Kemal'in ald talimat, asayiin yeniden salanmasn ve imdiki karklklarn nedenleri zerinde bir soruturma almasn; btn silah ve cephanenin toplanp depo edilmesini, babozuk birliklerin silahtan arnmasn ve bundan sonra her trl asker toplamann ve silah datmann nlenmesini kapsyordu. Bu i iin kendisine be vilyet zerinde dorudan doruya yetki tannyor, emrine de iki kolordu veriliyordu. Be ayr vilyet zerinde de dolayl yetkisi olacakt. Buralara isteklerinin dikkatle gznne alnmas bildiriliyordu. Sonradan Harbiye ve Dahiliye Nazrlar ile yaplan szl bir anlamaya gre bunlara iki vilyet daha eklendi. Mustafa Kemal bu belgeyi cebine skca yerletirmi, Harbiye Nezaretinden ayrlrken 'inanlmaz ans' karsnda heyecandan dudaklarm sryordu. Dman sand adamlar, ruhlar bile duymadan, ona yardmc olmulard. Sonradan bu halini, 'Kafes alm, nmde geni bir lem vard. Kanatlarn rparak umaya hazrlanan bir ku gibiydim,' diye anlatr. Haberi bildirmek iin, Rauf Bey'le beraber hemen, hl hapiste olan Fethi Bey'i grmeye gitti. Hapishane mdr onu byk sayg gstererek karlad. Mustafa Kemal bir zamanlar ona byk bir iyilikte bulunmutu. 'Paam,' dedi, 'haberi duyduk. Anadolu'ya gidiyormusunuz. Ne zaman emrederseniz istediiniz kiileri serbest brakr ve kendim de onlarla beraber orada size katlrm.' Mustafa Kemal, bu sefer Fethi Bey'le yalnz kalabilmiti. Eskisinden daha rahat konuarak kafasnda dnp duran ve nihayet imdi 'gerekleme yoluna giren planlarn aklad. Kendi komutasnda mill bir ihtill ordusu kuracak, Anadolu'da halk iradesine dayanan bir meclis toplayacakt. Amacna ulamadan da stanbul'a dnmeyecekti. Atanmasnn kesinlemesi daha kabinenin onayna balyd. Nazrladan bazlarnn kendisine verilen yetkileri ar bulmalar tehlikesi vard. Mehmet Ali Bey bunu da nlemenin yolunu buldu. Damat Ferit'i Cercle d'Orient'da kt oynarken gevek bir nnda yakalad ve atama emrine imzasn attrd. teki nazrlarn bu imzay grdkten sonra itiraz edemeyeceklerini hesaplamt. Aralarnda bir tek pheli olan eyhlislmd. Mustafa Kemal iin, 'Bu adamn hilfeti de, eriat da ykmak istedii

gzlerinden okunuyor,' dedii sylenirdi. Nihayet atama emri hkmete onayland ve 1919 yl Nisan aynn son gn de Padiahn onayndan geti. Damat Ferit, altn ereveli gzlklerinin arkasnda inik kapakl gzleriyle Mustafa Kemal'i kabul etti. Kendisine tam yetki vermi olduunu bir kere daha tekrarlayarak, 'Bir isteiniz olursa, dorudan doruya bana bildirin,' dedi. 'Hi gecikmeden yerine getirileceinden emin olabilirsiniz.' Mustafa Kemal, yapt seimden dolay Harbiye Nazrn tebrikten dnen Mehmet Ali Bey'i de grd. O da dorudan doruya kendisi ile temas etmesini sylyordu. Haberleme zinciri bylece tamamlanmt. Mustafa Kemal imdi aa yukar yirmi subaydan kurulacak maiyetini seme iine giriti. smet Bey'i grerek emrindeki iki kolordudan birinin komutanln nerdi. Bu, Ali Fuat'n Ankara'da bulunan Yirminci Kolordusuna karlk, Sivas'ta kurulan nc Kolorduydu. Ancak, smet, kendisi iin vakti biraz erken buluyordu. Kemal'in istedii iin ne gibi bir sonu vereceini, hatt daha Anadolu'ya gidinceye kadar, nasl bir gelime gstereceini bile pek kestiremiyordu. Btn yurtseverliine ramen, bu derece riskli bir giriime atlacak karakterde bir insan deildi. Doutan temkinliydi. stelik snrlar aka belirlenmi durumlara alk, asker kafal bir adamd. Mustafa Kemal'in ilk karlaaca mesele siyasi nitelikte olacak ve kaypak bir durumla uramak zorunda kalacakt. smet, Harbiye Nezaretinde emniyetli bir yerde bulunuyordu. Sarayda da tandklar vard. stanbul'da kalp olup bitenlere gzkulak olmas daha ie yarayacakt; ya da kendisi byle dnyordu. Sonra Paris'teki, Bar Konferansna delege olarak gnderilmesi hl mmknd. Orada milliyetiler hesabna alabilir, tilf Devletlerinin durumunu kollayabilir ve diplomatik oyunlardan bazlarn renmeye frsat bulabilirdi. Arkadan da Mustafa Kemal'e katlrd. Mustafa Kemal onun yerine kolordu komutanlna Albay Refet Bey'i seti. Refet de teki be yiit gibi Kemal'in dncelerini eskiden beri paylaanlardan biriydi. Selanik'teki ilk ihtill gnlerinden beri tanyorlard. Refet Bey, son zamanlarda stanbul'da jandarma komutanl yapm ve Mustafa Kemal ona rejimi burada, yerinde devirmek yolundaki tasarlarn aklamt. Refet, ufak tefek, hareketli, klk merakls bir adamd. Fransz kltrnn etkisiyle kat inanlar alaya alan kvrak bir zeks vard. Svari subaylnn parlak grnne pek uygun den rahat, kaytsz halleri birok zor durumlardan syrlmasn salamt. Sonra sra Rauf a, bu yurtseverlii tartlmaz, drst denizciye geldi. O Rauf ki, Bat dnyasnn liberal ilkelerine smsk bal ve ngilizlerin grenek ve geleneklerine hayran olduu halde, bugn onlarn, karsna dman olarak dikildiklerini gryordu. Onun da sivil kyafetle Bat Anadolu'ya gemesi, yolculua zmir dolaylarnda balamas ve oralardaki durum ve eitli milliyeti gruplar konusunda bilgi edinmesi kararlatrld. Sonra Ankara'da Ali Fuat'n kararghna gidecek ve oradan Mustafa Kemal'le iliki kuracakt. Mustafa Kemal, Samsun iin planlarn yaparken, Lloyd George'la Venizelos da zmir'le Bat Anadolu'da giriecekleri harekt tasarlamaktaydlar. O srada Mr. Balfourun yerine ngiliz Dilerine bakan Lord Curzon, Trkiye'deki durumu artan bir endieyle izliyordu. Mart sonlarna doru kabineye verdii muhtrada bar konferansnn gecikmesi ve mttefiklerdeki galibiyet azminin azalmas yznden, Trklerde direnme duygusunun canlanmas tehlikesine iaret etmiti. 'Eski rejimi hortlatmay uman ihtiyar Trkle, mmkn olsa zaferimizin ganimetlerini elimizden kapp kamak isteyen gen Trk, stanbul'un harap yangn kulelerinin tepesinden' mttefiklerin ne derece kararszlk ve hayal krkl iine dtklerini seyrediyorlard. Lord Curzon'un bu szlerine, ngiliz Dilerindeki bir avu taraftarndan baka kimse kulak vermedi. Mttefik Yksek Konseyi imdi zmir ve dolaylarn Yunanistan'a vermeye niyetleniyordu. Lord Curzon bir muhtra daha yazd: 'Selnik'in iki adm darsnda bile dzen salamay beceremeyen Yunanllarn, Anadolu'nun byle nemli bir kesimini ynetebileceklerine nasl gvenilirdi? Yunan igali gerekleince de gmenlerin lkede karacaklar karklk sonucu, deil yalnz Osmanl mparatorluunun, hatt halifeliin bile bilfiil ortadan kalkacan' ileri srd. Mslman banazlnn btn Bat dnyasn kapsayacak 'lgn bir fke' halinde patlak vermesinden korkuluyordu. Btn bunlar Lloyd George zerinde hibir etki yapmad. talya, Fiume sorunu yznden Yksek Konseyden ekilince, Yunan planlarn gerekletirmek iin bekledii frsat eline gemi oldu. Trkiye masas uzmanlarnn uyarmalarna karn, Bakan Wilson'u da Yunanllarn tarafna ekmeyi baard. i bandan akn olan Clemenceau da itirazda bulunmaynca, Bykler mays banda

Yunanllarn zmir'i igallerine izin vermeyi kararlatrdlar. talyanlar, Konseye tekrar dndkleri vakit, bu karara istemeye istemeye de olsa resmen katldlar. Venizelos, bylece drt byk devlet adna hareket ettiini ileri srebilecekti. Ancak, Churchill'in dedii gibi bu ie pek 'batan kara' girimiti. 15 Mays gn btn kar koymalara ve uyarmalara karn, Yunan birlikleri 20 bin kiilik bir kuvvet halinde zmir'de karaya ktlar. Yine Churchill'in deyiiyle 'Kk Asya'y istil ve fetih yolunda bayraklarn dalgalandrarak' demiryolu boyunca ilerlemeye baladlar. Bir koordinasyon yanl yznden stanbul'daki mttefikleraras Yksek Komisyonun bu karmadan resmen haberi yoktu. Rapor kendilerine bir toplant srasnda verildi ve bir hkmet darbesi kadar aknlk yaratt. Kont Sforza azndan ar bir lf kmasn diye kendini zor tuttu ve kapy vurarak odadan dar frlad. talyanlar hemen gney blgesine asker karmak yoluyla misillemeye giriti. Buras gizli bir anlama ile kendilerine verilmiti. zmir valisi igal haberini tilf Devletlerinin deniz kuvvetlerinden renmiti. Silhlarn henz teslim etmemi olan birka birlikle kar koymaya niyetlendi. Kararn stanbul'a telledi. Genelkurmay Bakan Fevzi Paa daha nce bu eit bir istilya kuvvetle kar konulmasn bildirmiti. Gelgelelim imdi Harbiye Nazr, ona danmadan, igalin mtareke koullarna uygun olarak yapld nedeniyle, direnme gsterilmemesini emredecekti. Fevzi Paa, bunun zerine Nazra istifasn verdi. Yunanllar byle zmir'e, geit treni yapar gibi, 'Yaasn Venizelos!' diye bararak girdiler. Silahlarn atp evresinde sevinten dans ettiler. ehirdeki btn sivil Rumlar sokaa dklm, Mslmanlara kfr yadryorlard. O srada bir kaza kurunu patlad. Arkasndan da silahlar atlmaya ve kan dklmeye balad. Trk birlikleri beyaz bayrak ekerek bir nakliye gemisine bindirilmek zere elleri balarnn stnde rhtma yrtldler. Rumlar sr halinde arkalarndan giderek erlere yuha ekiyor, sopalarla vuruyor, balarndaki fesleri paralyorlard. Fesini bandan karp inemeyi reddeden bir Trk albayn vurup ldrdler. Vali de tutuklanm, evlerinden ekilip alnan ehir erafyla beraber, srtna sng dayatlarak rhtmda yrmeye zorlanmt. Bunun arkasndan bsbtn azgna dnen Yunan askerleri yzlerce Trk ehit ettiler. Cesetlerini doruca denize frlatp atyorlard. Amiral Calthorpe, neredeyse emir verircesine, Yunanl amirale duruma hkim olmasn bildirdi. Baz Trk subaylar, ehrin merkezindeki Yahudi mezarlnda bir miting yaparak Wilson prensiplerini ileri srdler ve her eit ilhaka kar protestoda bulundular. Ancak Trk makamlarndan hibir yardm grmedikleri iin daldlar ve biroklar direnme yuvalan kurmak amacyla lkenin ierilerine yayldlar. Bu arada Yunan kuvvetleri, geni Menderes ve Gediz vadilerinden ieriye, Aydn ve Manisa'ya doru ilerliyorlard. stanbul halk, zmir'in igal haberi karsnda aknlktan donup kalmt. Ama aknlk duygusu, derin bir fkeyle karp sertleerek birden-bire milliyeti hareketin canlanmasna yol at. Yurdun tilf Devletlerince igali, nihayet nne geilmesi olanaksz bir felket olarak kabul edilebilirdi. Ancak, yzlerce yldan beri kstah ve hain bir uyruk olarak bilinen Yunanllarn igaline uramak, hibir yurtsever Trkn sindiremeyecei bir hareketti. Bu tam, Trkn sava ruhunu bir kere daha atelemek iin gereken kvlcmd. Sultanahmet Camiinin nndeki meydanda elli bin kii topland. ounun ellerinde siyah bayraklar vard. Konumaclarn arkasna ayyldzl krmz - beyaz bayra sembolik bir ekilde kapatan siyah bir rt aslmt. Karalar giymi, yz peesiz bir kadn, ateli bir konuma yapt. 'Kardelerim, yurttalarm' diyordu. 'Gecenin en karanlk olduu ve hi bitmeyecek sanld zaman, gn douunun en yakn olduu zamandr.' Bu kadn Halide Edip'ti. Kendisi politikaya atlm sayl Trk kadnlarndan bir tanesiydi ve ileride yeni ihtillin saflarnda gl bir rol oynayacakt. Sonradan unlar yazmtr: 'zmir igaline dair ayrntlar rendikten sonra, girimemiz gereken kutsal savatan baka hibir eyden sz edemez oldum. Trkiye, bu katillerin elinden, bu szmona medeni Yunan ordularndan temizlenmeliydi. Artk kiisel varlm unutmu, sadece bu olaanst mill cezbe iinde bir birim olarak alyor, yazyor ve yayorum,' Lord Curzon'un hakl olduu bylece ispatlanmt. gal haberi Sultann da gzlerini yaartmt. Bir divan toplantsndan karken amcazadesi Abdlmecit Efendi'nin koluna yaslanarak: 'Bak, kadnlar gibi alyorum,' dedi. Mustafa Kemal, haberi, hareketinden bir gn nce Babli'de Mehmet Ali Bey ve daha birka nazrla grmeye gittii zaman duydu. Mehmet Ali Bey: 'Yarabbim, ne kstahlk?' diye haykrd. 'Duydunuz mu? Yunanllar zmir'i igale balamlar.'

Mustafa Kemal: 'Bu da m oldu?' diye sordu. Heyecanlanm, fakat fazla armamt. Birka gnden beri basnda, bu eit bir harekete dair haberler grlmt. evresindeki nazrlarn tell, akn yzlerine bakt. Sonra sknetle sordu: 'Ne yapmay dnyorsunuz?' Ald umutsuz cevap, 'Protesto edeceiz'den ibaret kald. 'Pek gzel. Ancak Yunanllarn ya da ngilizlerin bu protestoyla geri ekileceklerini mi sanyorsunuz?' Omuzlarn kaldrarak: 'Elimizden baka ne gelir?' dediler. 'Belki de alnacak daha kesin nlemler bulunabilir!' 'Ne gibi rnein?' Dncelerini aklamad, yalnz im yollu, 'Benimle beraber gelebilirsiniz,' dedi. Sonra Bahriye Nazrna, 'Beni Anadolu'ya gtrecek gemi hazr m?' diye sordu. 'Birka gnden beri... Bandrma vapuru emrinize amadedir.' Ertesi gn yola kacakt. Yaveri, gemi svarisine hitaben bir kt yazd, Nazr da imzalad. Mustafa Kemal, nazrlar aknlklarma babaa brakarak kt. Bir akam nce, daha igal haberi duyulmadan, Damat Ferit Paa'yla beraber yemek yemiti. Fevzi Paa'nn yerine Genelkurmay Bakam olan Cevat Paa da oradayd. Ferit Paa tasal grnyordu. Hakk da yok deildi. nk ngilizler Mustafa Kemal'in adn pek duymam olmakla birlikte, bu mfettilik tasarsnn o kadar akllca bir i olmadn, ba tercmanlar Ryan'la (2) kendisine bildirmilerdi. Ferit Paa onlara gerekli teminat vermiti. Ama imdi Kemal'e soruyordu: 'Komutanlnzn tam snrn bana harita zerinde gsterebilir misiniz?' Mustafa Kemal, kesinlikten kanarak eliyle yle bir iki vilyeti gsterdi ve: 'Pek emin deilim,' dedi. 'yle kk bir yer olsa gerek.' Cevat Paa'ya bir gz iareti yapt, o da ayn eyi syledi. Sonra bu ie nem vermiyormu gibi haritann bandan uzaklat. Sadrazam ferahlama benziyordu. Yemekten sonra Cevat Paa: 'Bir ey mi yapacaksn Kemal?' diye sordu. 'Evet paam. Bir ey yapacam.' Ertesi gn Yldz Sarayna gitti. Vahdettin kendisim huzura kabul etti. 'Paam,' dedi. 'imdiye kadar devlete byk hizmetlerde bulundunuz. Artk bunlar tarihe kart. Unutun onlan. imdi yapacanz hizmet hepsinden daha nemlidir. Paam, isterseniz lkeyi kurtarabilirsiniz.' Mustafa Kemal, Padiahn szlerinden, 'Gcmz, kuvvetimizi kaybettik. lkeyi kurtarmann tek yolu, stanbul'u elinde bulunduranlarn isteine boyun emektir,' sonucunu karmt. Padiaha: 'Merak buyurmayn,' dedi. 'Zt ahanelerinin noktai nazarlarn pek iyi anladm. Emirlerinizi bir an bile aklmdan karmam.' Sultan kendisine baarlar diledi. zerinde kendi turas ilenmi bir de altn saat armaan etti. Artk her ey yolundayd. Mustafa Kemal, Harbiye Nezaretine geldii zaman Fevzi Paa, grevini Cevat Paa'ya devretmekle urayordu. Onun da ayn ruhla alacana inanyordu. Masann zerindeki haritaya eilerek stanbul'u gsterdi. 'Anlayamyorum,' diye kkredi. 'urackta rahatmza ilimesinler diye btn yurdu dmana teslim ediyoruz Delilik bu, delilik.' Cevat Paa da ayn dncede grnyordu. Mustafa Kemal, Fevzi Paa'ya: 'Haklsnz,' dedi. 'Anadolu'ya hakl olduunuzu ispat etmek iin gidiyorum. Uzun uzadya konumamza gerek yok. Sizden bir tek ey bekliyorum. Bana yardm edeceksiniz.' Cevat Paa'ya dnd: 'Siz de, zellikle siz. nk sorumlu bir mevkide bulunuyorsunuz. Birlikte

alabilecek miyiz?' 'phesiz.' Mustafa Kemal bunun zerine: 'imdi Ulukla'da bulunan Yirminci Kolorduya hemen Ankara'ya hareket emri verebilir misiniz?' diye sordu. 'Yalnz, trenle deil, yryerek gitsinler.' Cevat Paa: 'Gereken emri veririm,' dedi. Dorudan doruya haberlemek iin zel gizli ifresini de Mustafa Kemal'e verdi Artk Mustafa Kemal'in gidiine yalnz bir tek ey engel olabilirdi. O da ngilizlerin son anda giriecekleri bir hareket. Kendisi ve kalabalk maiyeti iin gerekli vize bir hafta nceden, Harbiye Nazrlnda irtibat subay olarak bulunan Bennett adl gen bir ngiliz yzbas eliyle ngilizlerden istenmiti. Yzba listeyi okurken, askerlik yetenei yksek elemanlardan kurulmu olduu gznden kamad. Kendi stleri o srada orada olmadndan talimat istemek iin listeyi Genel Karargha gtrd. Oradaki nbeti kurmay subaya, bunun bir bar misyonundan daha ok bir sava komitesine benzediini syledi. Kendisine biraz beklemesi bildirdi. Mttefik Yksek Komisyonuna sormak gerekiyordu. Bir saat sonra Yzba Bennett'i ardlar, kendisine: 'Vizeleri verebilirsiniz,' dediler, 'Padiah'n Mustafa Kemal Paa'ya gveni tamdr.' Bylece Mustafa Kemal, ngiliz yksek makamlarndan imzal vizeyi eline geirmi oldu.(3) Hapishaneye giderek Fethi Bey'i son bir kez daha ziyaret etti. Vedalap ayrldktan sonra, Fethi'nin hapishane arkadalar ortada bir eyler dndn anladlar. Fethi Bey sinirli ve dnceli grnyor, sorulara nezaketle kaamakl cevaplar veriyordu. Bir ey sylememeyi tercih ederek yatana uzand, yzn duvara dnerek uyur gibi yapt. Ama sonra dayanamayarak komusu Yunus Nadi'ye, Mustafa Kemal'in ertesi gn yola kacan ve onun gidecei yere sasalim vardn reninceye kadar, gn gzne uyku girmeyeceini aklad. Geri ngilizler durumdan habersiz grnyorlard. Ama ilerinden bu ilere akl eren bir iki subay pekl onun vapura binmesine engel olabilirler, ya da gittikten sonra arkasndan kovalayabilirlerdi. Fethi Bey: 'Doum sancs ekeceiz,' dedi. 'Aman tekilere bir ey sezdirmeyelim. Hatt bundan burada konumasak daha iyi.'(4) Mustafa Kemal, stanbul'daki son gecesini Beikta'taki evde annesi ve kzkardeiyle beraber geirdi. Zbeyde Hanmn yatann baucunda bir sininin evresinde bada kurup oturdular. Kendilerine, nereye olduunu bildirmeden 'ok nemli bir grevle' derhal yola kmak zere olduunu syledi. Haber almalarna kadar birka gn geecekti. i baarabilmesi iin kafasnn rahat olmas gerekiyordu. Ne onlar kendisi iin zlmeli; ne de o, onlarn zntlerini kendisine tasa etmeliydi. Bankaya para brakmt, ihtiyalar olduka ya kendi mhrleriyle ya da onun mhryle ekebilirlerdi. Zbeyde Hanm haberi duyunca fenalk geirdi. Sonra salna ve baarsna dua etti. Makbule, aknln gizleyemedi. Eskiden savaa giderdi, arptn bilirlerdi. Ancak bu sefer nereye, ne yapmaya gittiini kestirmek zordu. Kemal, son kez vedalamak iin ili'ye geldi. Kemal gittikten sonra da Makbule'yi teselli ederek bir asker kardei olarak hibir zaman gzya dkmemesini, yabanclarn nnde kederini ortaya vurmamasn tembih etti. Sonra oturarak, belki de gnlerce, onun sa salim gidecei yere vardn kendilerine bildirecek olan telefonun almasn beklemeye baladlar. Bir Yunanldan satn alnm ngiliz yaps kk bir ilep olan Bandrma, rhtma yanam bekliyordu. Rauf Bey Mustafa Kemal'i rhtma kadar geirdi, ama uurlamaya gelecek olan Mehmet Ali Bey, ikisini birarada grmesin diye, abuk ayrld. Kendisi de bir hafta sonra birka arkadayla birlikte gizlice yola kacakt. Kafileye son dakikada katlan Refet Bey'in vizesi yoktu. Ancak o byle eylere aldrmayacak kadar becerikli bir subayd. Aabeysinin kendisi iin satn alm olduu bir dzine at, vapura yklemek bahanesiyle, rtbe iaretlerini kararak ieriye girdi.'Vapur Boaz'dan kncaya kadar atlarn arasnda sakl kald.

Bandrma, 16 Mays akam yola kt. Mustafa Kemal, ngilizlerin vapuru yolda batrmaya, ya da kendisini yakalamaya kalkmalarndan ekiniyordu. Rauf bu dncede olmadn sylemiti. ngilizlerin byle bir niyeti olsa kendisini yola kmadan alkoyarlard. Refet Bey de korkusunun bo olduunu sylyordu. Ancak, Mustafa Kemal ii rastlantya brakmak niyetinde deildi. Bindikleri vapur, ak denize dayanacak bir tekneye benzemiyordu, pusulas bozuktu, svarisi de pek usta grnmyordu. Mustafa Kemal ona rotasn deitirmesini ve kyya yakn gitmesini emretti. Bylece bir dman gemisi yollarn kesecek olursa kendilerini abucak karaya atabilirlerdi. Bu arada ngilizler, Mustafa Kemal'in bu yakn zamanda yola knn arkasndan neler gelebileceini nihayet anlar gibi olmulard. Yksek Komisyonda ataemiliter olarak bulunan Wyndham Deedes,(5) geceyars Babli'ye, Sadrazam uyarmaya kotu. Ancak, Ferit Paa koltuunun arkasna yasland. ki parmann ucunu aklatarak yavaa, 'ok ge kaldnz, ekselans,' dedi. 'Ku utu bile.' Buna ramen ngilizler, vapuru yakalamaya kalkmadlar. Bandrma, 19 Mays 1919'da frtnal bir havada Samsun limanna demir att.(6) Yeni genel mfettii ve maiyetini karaya karmak iin kydan kayklar geldi. Mustafa Kemal, kk limanda rhtm ii gren derme atma tahta iskelelerden birine kt. Kk bir birliin banda subay ile ehrin ileri gelenlerinden iki kii tarafndan karland. Kendisini bir Rum evine gtrdler. Kararghn burada kurdu. Evin bulunduu tozlu caddenin birka yz metre aasmdaki yerel banka binasnda da bir Fransz ve iki ngiliz denetim subay oturuyorlard. Bylece, Yunanllarn Ege kylarna igal bayran dikmelerinden birka gn sonra, Mustafa Kemal de kurtulu sancan Karadeniz kylarna dikmi bulunuyordu. imdi Anadolu sava balayacakt. Trk milletinin tarihinde yeni bir yaprak almt. 1 Kzm nan. 2 Sonradan Sir Andrew Ryan, KBE, CMG 10 Padiah'n baz yaknlar onun o srada iki tarafl bir politika izlediini ileri srerler. Br yandan darya kar Ferit Paa'y tutarken, bir yandan da gizlice milliyetileri tevikten geri kalmazm. Bu konuda kendine Di Paa diye lkap takt Sami Gnzberg'e alrm. Mustafa Kemal'in baarsndan sonra, bir gn, daha sonralar Sadrazam olan Ali Rza Paa'nn da nnde, artk yapacak hibir ey kalmaynca, hi olmazsa yurdun canevini kurtarsn diye onu Anadolu'ya szde kendisinin yolladn sylemi. (1001Kitap'n notu: nceki blmlerde de yaptklar grld gibi, ylesi vatan haini bir padiahn byle dnmesi pek inandrc deil. Bu tip sylentiler Atatrk'n lmnden sonra tekrar hilafet ynetimini ve eriat kurmak isteyen evrelerin uydurmalarndan ibaretler.) 4 Fethi Bey sonradan Malta'ya srlmtr. 5 Okuyucularmzdan bazlar, kinci Dnya Sava srasnda Londra radyosunda Trke konumalar yapan Sir Wyndham Deedes'i iyi hatrlayacaklardr. 6 Yllar sonra Mustafa Kemal, doum tarihini soranlara 19 Mays 1919 diyerek aka ederdi.

KNC KESM

Kurtulu Sava

YRMNC BLM

Savamn Balangc MUSTAFA KEMAL, hem kendisi, hem de yurdu iin byk nem tayan bu dneme, krkna yaklam, olgun ve kendine gvenen bir sava olarak balyordu. Geride brakt on drt etin sava ylnda askerlik alanndaki deerini ortaya koymutu. imdi, siyaset ve devlet adam olarak da kendini gstermesi gerekiyordu. in iin kaynad halde istediini yapmaya olanak bulamad yllardan sonra, arad zor ve atlganlk isteyen i, imdi karsna kmt. Mustafa Kemal'in son zamanlarda vcudu gelimi, yz toplam ve zerinde izgiler belirmeye balamt. Salarnn, byklarnn rengi donuklamt. Ama teninin akl, baklarnn canll, tepkilerinin abukluu onu olduundan daha gen gsteriyordu. Dik duruu, yznn keskin izgileri ona tam bir asker hali veriyordu. Ancak kendisinde, evresindeki arkadalarn, ls, ritmi, temposuyla ok gerilerde brakan gizli ve baka trl bir stnlk vard. Vcut yaps daha inceyken onlardan daha iri grnr, admlar ar olduu halde daha hzl yryor sanlrd. Solgun teni, geni kk elmack kemikleri, ince parmakl uzun elleri ve sratli hareketleri bile onu. tekilerden ayrmaya yeterdi. Ancak Mustafa Kemal'deki dier farkl unsuru asl yanstan ey, o ak renkli, sert ve krplmayan gzleriydi. Bu gzler, geni aln ve yukarya doru kvrk kalar altnda, meydan okur gibi sabit, souk bir kla parldar; her an bir eyi grr, saptar, yanstr; bundan baka, akl ermez bir ekilde, sanki ayn zamanda her tarafa birden bakyor gibi grnrd. Bu gzleri, byk ba ve salam, evik bacaklaryla huzursuz bir kaplana benzerdi. Askerce bir deyimle, elie zg sertlik ve esneklii kendinde birletirir, yksek sinirsel gerilimi ile, her an boalmaya hazr bir yay andrrd. Hepsinin iten arzuladklar milli savan bu ilk dneminde arkadalarnn gereksinme duyduklar ey, Mustafa Kemal'de grdkleri bu olaanst haldi. Onun dnceleri tekilerden her zaman bir adm daha ileride, hareketleri bir derece daha kesin olmutu. tekilerin ounda eksik olan nderlik nitelii onda vard. Rauf Bey, prensip sahibi, ama ksr grl; Kzm Karabekir, drst, ama esneklikten yoksundu. Refet, atlgan, ancak ihtiyatszd. Ali Fuat'n elinden i gelir, ama zeks fazla ilek deildi. Hepsi yurtlarn seven, kafalar alan saduyu sahibi, usta askerlerdi. Ancak aralarnda i ve d sorunlar etrafl biimde kavrayan, zel bir akl ve iduyu karmna sahip olan tek insan, Mustafa Kemal'di. stelik, byle tehlikeli bir ii baarl bir sonuca ulatrmak iin gerekli olan irade yalnz onda vard. Erimeyi tasarlad son amac ve gemesi gereken yollar, neredeyse gaipten haber almaya varan bir aklkla, nceden gryordu. Dost, dman herkesin ruhunu okuyan gryle, yolunun zerine dikilecek olan askeri ve siyasi nitelikteki engelleri seziyor, bunlar yenmek iin kullanaca areleri aratryordu. Gereki tabiat ile mcadelenin uzun sreceini ve sabrla, adm adm hazrlanacan biliyor, dncelerini birdenbire aklamayp zamann koullarna ve duygusal havaya gre hesaplamas gerektiini anlyordu. Aydn kafasyla, savan yalnz silahlarla deil, ama insanlarn zihnine ekilip gelitirilecek dncelerle kazanlabileceini gryordu. Btn bunlarn baarya erdirilmesi, ancak zorlu bir beyin almas ve insanst bir irade gcyle olabilirdi ki, bu doal srkleyici g, yalnz Mustafa Kemal'de bulunuyordu.

Bu kuvvetin kayna, her eyin stnde olan iddetli bir tutkuydu: bir yurtseverin, lkeye yararl olduuna inand eylerle kaynam tutkusu. Mustafa Kemal kendi adna iktidar ya da an ve eref peinde komuyordu. Bunu sadece, yarnn Trkiyesi zerinde besledii yapc dnceleri gerekletirmek iin istiyordu. Mustafa Kemal, insan ilikileri asndan, iinde sevgiye en son yer ayran bir kimseydi. Kadnlara, pek az zaman ayrrd. Eski silah arkadalaryla, maiyetindeki subaylarn dostluklarndan holanr ve kendisiyle yarmaya kalkmadklar srece onlara ak yrekli davranrd. Kendisine eit olan ya da olabilecek kimseler karsnda daha ihtiyatl bir tavr taknrd. Bu hali, imdiki i arkadalar karsnda daha da kesinlemiti. nk onlarn da kendisine kyasla bir eit stnlkleri olduunu hissediyordu. Arkadalar trl sosyal tabakalardan gelme kimselerdi. Rauf Bey Kafkas soyundan, Ali Fuat ise birka kuak ncesinden beri sayg duyulan bir asker ailesinden geliyordu. Refet'in atalar Tuna ovalarnda yaam zgr toprak beyleriydi. Hepsi, ngilizcedeki anlamyla, soylarna kar duyulan saygdan tr kendilerine gvenen, drst davranmakta glk ekmeyen, nderlie doutan alkanlklar olan birer 'centilmen' saylrlard. Mustafa Kemal, sert ynlerini yumuatm olan btn inceliklerine ramen, orta tabakaya mensup bir aileden geldiim biliyordu. Bunu baka trl gstermek yle dursun, kendi kiiliini ve gcn daha da belli etmek iin, bir halk ocuu olduunu ileri srmekten ve soyca kendisine stn olanlarn greneklerine kar gelmekten ekinmiyordu. tekilere gelince, onlar da ona sevgiden ok, saygyla bakard. dealist Rauf onu bugn iin yararl bir adam olarak gryor, ama gelecekte gerekliliine pek inanmyordu. Daha kat ve politikadan daha uzak bir insan olan Ali Fuat ise, onu bir eylem adam olarak kabul ediyor, aynca eski bir arkada gzyle gryordu. Refet'e gelince, o Mustafa Kemal'in yeteneklerine deer vermekle beraber, niyetlerinden kukulanyor ve kendisine tekilerden daha az sayg gsteriyordu. Bununla birlikte, hepsinin ortak nitelikleri, lkelerine kar besledikleri kkl ve derin sevgiydi. Yurt sevgisi, Mustafa Kemal'e iki kaynaktan geliyordu: bir yandan genliinden beri lkesinin kaderi karsnda duyduu vn, bir yandan da yurdun, yabanclar ve beceriksiz yneticiler elinde gitgide kmesinden doan bir utan duygusu. Bu sevgi, uruna arpt ve daha da arpaca vatan toprana, Rumeli'nin ova ve dalarna, Anadolu'nun geni dzlklerine kar besledii ballkla daha derinlemiti. Kendisiyle birarada savam olan insanlar yakndan tanmasnn da bunda nemli pay vard. Mustafa Kemal, Trk halk zerinde hayale kaplmyordu. Onun kat, tutucu, kadere inanr, zek ve inisiyatif bakmndan ar davranl olduunu bilmiyor deildi. Ama ayn zamanda inat, sabrl, dayankl, sava, stlerine bal ve gerekirse ald emre uyarak cann vermeye hazr olduunu da biliyordu. Osmanl hkmdarlar, Anadolu kylsn her zaman aa grm, ihmal etmilerdi. imdi ise mparatorluun belkemiini oluturan bu kylyd ve Mustafa KemaPle arkadalar, mparatorluktan geri kalan kurtarmak iin onlara gveniyorlard. Derinden gelen bir duygu ona, atalarndan kalan ve kutsal bir nitelik kazanan bu topran savunulmas uruna, ilerindeki kvlcmn tututurulabileceini sylyordu. Uzun savalar, kyly bezdirmi, maneviyatn kertmiti. Yine de, vatann kurtuluu dncesi, alt yz yllk bir mparatorluktan sonra, onlarda bir vn ve zgrlk duygusu uyandrabilirdi. Anadolu kylsn yeniden savaa atlmaya raz etmeye Tanr'nn bile gc yetmeyecei syleniyordu. Ama bir Mustafa Kemal, Her eye Kadir Tanr'nn bile gcn aan bir ite baar gsterebilecek miydi? e elverili bir durumda balad. zmir'in tilf Devletlerince igali, eline rahata kullanabilecei umulmadk bir koz vermiti. Ancak, Anadolu halkn bu igalin nitelii ve dourabilecei sonular konusunda uyarmas gerekiyordu. Samsunlularn karma hakknda pek az bilgi edinmi olduklarn grd. lk yapt ilerden biri, Abdlhamit'in kendi casusluk sisteminin iyi ilemesini salamak iin kurduu mkemmel telgraf ebekesinden yararlanarak, yetkisi altndaki idari ve askeri makamlara haber salmak oldu. Her yerde protesto mitingleri dzenlenmesini ve Babli ile yabanc devlet temsilcilerine, Trk milletine kar ilenen hakszln onarlmasn isteyen telgraflar yazdrlmasn bildirdi. Samsun'un iinde de, halkta bir direnme duygusu uyandrmak amacyla, Byk Cami'de mitingler dzenledi. Askeri alanda, Anadolu ve Trakya'da kalm birliklerle hemen iliki kurdu; siyaset alanndaysa, eitli Mdafaa-i Hukuk gruplar arasnda balant salamaya giriti ve kendisine verilen emre uyup da bunlar datacak yerde, yenilerini kurmaya koyuldu.

Bir yandan da, mtareke srasnda Adana'da yapt gibi, Harbiye Nezaretine, ngilizlerden ikyetle dolu telgraflar yadrmay srdryordu. Trk makamlarna haber vermeden blgedeki kuvvetlerini oaltmlard. ngilizler, mtareke koullarna aykr olarak daha ierilere girmeye hazrlanyor, igalin daha da yaylmasn ve bir Pontus devleti kurulmasn isteyen Rum etecilere gz yumuyor, yardm ediyorlard. stanbul'da ngilizler tela dmlerdi. Mustafa Kemal'in Anadolu'ya geiinden tehlikeyi ok ge sezdii iin yola kn nleyememi olan Bakomutanlar Sir George Milne, imdi onu geri arsnlar diye Harbiye Nezaretini zorluyordu. Kendisine nce, Mustafa Kemal'in Anadolu'da bulunmasnn huzur bozucu deil, yattrc bir etki yapt cevab verildi. Kabine, Kemal'in yetkilerini kstlamak yoluyla uzlamay ngren bir teklifi grmek zere topland. Nazrlardan birka, ngiliz komutannn kukularn paylamaktaydlar. Kemal'in telgraflarndaki, sanki onlarn Anadolu'daki durum zerindeki bilgisizliklerini yzlerine vuran ve ileri diledii gibi ynetmek kararn belirten, horlayc, saygsz ifade onlar gittike dndrmeye balamt. Mustafa Kemal, yapaca iler iin nceden izin almay gerekli grmyor, sadece sonunda onlara bilgi vermekle yetiniyordu. Bu telgraflar, nazrlara okunduunda, ilerinde hl ttihatlar tutanlar, 'Biz demedik mi?' gibilerden glmseyerek Damat Ferit'e baktlar. Sadrazam, 'Mfetti Paa bizi boyuna azarlyor deta, ' dedi. 'Sanki, ben yapacam bilirim, siz kendi iinize bakn, der gibi.' Bunun zerine kabine, Mustafa Kemal'in geri arlmasn kararlatrd. Sonu, ngiliz Bakomutanna bildirildi. Bu arada Mfetti Paa -Gelibolu kahraman olduunu aklamay henz uygun grmedii iin Samsun halk onu byle tanyordu- burada kendini yeteri kadar serbest hissetmemeye balamt. ngiliz denetim subaylarnn bu kadar yaknda bulunmalar onu tedirgin ediyordu. Zaten Refet Bey de onun verdii demeler ve giritii propaganda almalar karsnda tela kaplm grnyordu. Mustafa Kemal, daha serbeste alabilmek iin, Samsun'da bir hafta kaldktan sonra, kararghn seksen kilometre ierideki Havza'ya tad. Buna da bahane olarak, Samsun'a geldiinden beri yeniden balam olan bbrek sanclarna kar, Havza kaplcalarndan yararlanmak istediini ileri srd. Kk subay grubu bylece, arzal, ve dnemeli bir yoldan, geni Anadolu yaylasna doru trmanmaya balad. Denizden 1200 metre ykseklikteki bu yayla, douda ran ve Rusya snrlan ile Ar dandan balayp, batda Eskiehir'e, ve Ege ile Marmara kylarndaki dalara kadar bin be yz kilometre boyunca uzanyordu. Mustafa Kemal'in eski otomobiliyle, olgunlamaya balayan msr ve buday tarlalar ve yeni yeeren orman kmeleri arasnda ykseklere doru karlarken, aada Yeilrmak kylara doru kvrlp bklerek akmaktayd. Trklere mi, Rumlara m ait olduklar minarelerinden ya da an kulelerinden belli olan, kerpi duvarl evleri kmeye yz tutmu kylerden getiler. Yolculuk srasnda, araba birka kez bozuldu. En sonunda Mustafa Kemal arabadan indi ve iki arkadayla birlikte yola yaya olarak devam etti. Dalarn temiz havasn cierlerine dolduruyor, bereketli topran kokusunu kokluyorlard. evrelerindeki zgrlk havasna uyan subaylar bir ark mrldanmaya balamlard. 'Ban duman alm dalardan, aalardan, kulardan, gm derelerden' sz eden romantik bir sve arks. 'Yryelim, arkadalar! Sesimizi yer, gk, su dinlesin, Sert admlarla her yer inlesin, inlesin!'

Bu ark, sonradan genileyerek btn Anadolu'yu kaplayan 'arkada' gruplarnn aznda ihtill arks olacak ve sonralar -yabanc bir kaynaktan geldii bile unutulup- gen Cumhuriyet ocuklarnn okul mar olarak kutsal bir emanet gibi saklanacakt-. Havza, Yunan etecilerinin en ok faaliyet gsterdikleri blgeydi. Hkmet, Birinci Dnya Sava srasnda kargaalk karan Rumlar douya srm, onlar da mtarekeye kadar orada uslu durmulard. imdi, Pontus devleti uruna kurulmu bir siyasi rgt, bir Rum patriinin nderlii altnda Rumlar tekrar ayaklanmaya zorluyordu. Mustafa Kemal, -tpk genliinde Makedonya'da olduu gibi- bellerine fieklikler dolam, karalar giymi Rum etecilerinin Trklere korku satklarn, yolcular soyup ldrdklerini, Trk kylerini yaktklarn, ileri gelenleri daa kaldrdklarn, Trk askerlerini pusuya drdklerini duymutu. Buna kar Trklerin elinden pek bir ey gelmiyordu.

nk ngilizler, bir yandan karkla onlarn sebep olduunu ileri srerek, mtareke hkmlerine gre ellerinden silahlarn alrken, te yandan Rumlarn elindeki silahlar brakmaktaydlar. Bylece Havza ve dolaylarndaki kyler, bir direnme hareketinin balangc iin elverili bir ortam yaratyordu. Gelibolu kahraman olduu artk renilmi olan Mustafa Kemal, ehrin erafn karargha toplayarak: 'Dman bizi ldrmek isteinde deildir,' dedi. 'Dmann niyeti bizi mezarmza diri diri gmmektir. imdi ukurun tam kenarnda bulunuyoruz. Fakat son bir gayretle toparlanrsak, kendimizi kurtarmamz mmkndr. Sonra onlan kendi aralannda konumaya brak. Belediye Bakanna, kendi askerce usullerine gre, uzun bir soru listesi verdi. Bu blgedeki Mslman ve Hristiyan halkn ne oranda olduunu, ne gibi siyasi eilimler beslediklerini, aradaki anlamazln nedenlerini ve buna bir zm yolu bulmak iin alnacak nlemleri renmek istiyordu. Trklerden ileri gelenlerin adlarn, davran ve karakterlerini gsteren bir de dosya istedi. Halkn vergi borcu var myd, varsa ne kadard? Mustafa Kemal imdi nereye gitse, bu eit pratik ve dikkatli aratrmalarla, ihtill amacyla, lkenin durumu zerinde bilgi toplamaya alyordu. Bu arada ehrin ileri gelenleri, kendisinin isteyerek katlmad iki toplant sonunda, direni konusunda gr birliine varmlar, bunun temelini oluturmak zere Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin bir ubesini kurmulard. Camide byk bir kalabalk topland, dualar edildi. Arkasndan ehrin kk meydannda bir toplant dzenlendi. Hl dorudan doruya ie karm grnmek istemeyen Mustafa Kemal, halkn tepkisini lmek iin subaylarn kalabaln arasna gndererek, toplanty kararghn penceresinden izledi. Konumaclar, yurdun tehlikede olduu ve dman izmesi altnda can vermek istemiyorlarsa, btn Mslmanlann silaha sarlmalar gerektii zerinde durdular. Din kurallarna uygun ekilde and iildi. Mustafa Kemal, bunu izleyen aylar iinde yurdun eidi yerlerinden birok benzeri kurulacak olan direni yuvalanndan birincisinin temelini atmt. zmir blgesinde direni abuk balamt. Bunda tek balarna ie gireen subaylarn byk pay vard. Trkler bata, eitli direni gruplarn birbirine balayan gevek bir cephe kurmular, ama sonradan igal kuvvetlerinin stanbul Harbiye Nezareti kanalyla kendilerine gsterdikleri, Milne hatt denilen bir hatta ekilmek zorunda kalmlard. Bununla beraber, dalarda ete sava yapan baka gruplar da vard. Rauf Bey stanbul'dan bu dolaylara geldii zaman, halk tam anlamyla ayaklanm buldu. Daha sava ncesinden beri Osmanl hkmetine bakaldrm olan efeler, kendisini grmeye geldiler. imdi dmanlan Yunanllara kar arpacaklar iin daha sevinli grnyorlard. lerinden bir tanesi, Demirci Mehmet Efe, kzanlarnn 'kuzu gibi iyi niyetli' Rauf un emri altna girdiklerini, ne derse yapacaklarn syledi ve 'Analanmz bizi bugn iin dourdu,' dedi. imdi Mustafa Kemal'in Havza'dan da ayrlmas gerekiyordu. Topu topu otuz kilometre tede, Merzifon yolu zerinde konaklam olan ngilizler, ak hava toplantsnn haberini almlard. Bundan baka, Havzallar ngilizlerin doudaki Trk kuvvetlerinden alp hayvan srtnda Samsun limanna gnderdikleri on bin kadar tfek mekanizmasn ele geirmiler, onlan gln duruma drmlerdi. Yurtsever Trklerden kurulu bir ete, tat konvoyunu pusuya drerek ele geirdii silahlan bir depoda saklam, hayvanlar da direni hareketine para salamak iin satmt. Amasyallar, Mustafa Kemal'e ballklarn bildirmek iin bir heyet gndermi bulunuyorlard. ngilizlerin daha sert davranmaya balayacaklarn sezen Mustafa Kemal, daha uzak ve daha nemli bir ehir olan Amasya'ya gitmeyi uygun buldu. Havza halkna sivil giyinmi olarak veda etti. Bylece artk yalnz askeri deil, sivil bir direnmenin de sz konusu olduunu gstermek istemiti. ehrin dndaki kprde kendisini bekleyen arabasna kadar, halkla beraber yryerek gitti. Belediye Bakanna son talimatn bildirirken, Merzifon Amerikan Kolejindeki Amerikallar tayan iki otomobil yanlarnda durdu. Bakan sesini alaltt. Kemal'e de yava sesle konumasn syledi. Ama o, inadna, meydan okur gibi daha yksek sesle: 'Saklayacak bir eyimiz yok,' dedi. 'Varsn duysunlar. Bu ite o kadar ileri gittik ki, artk geri dnemeyiz.' Mustafa Kemal'in kafas da gzleri gibi, ayn zamanda iki ayr yn grebilecek nitelikteydi. eride Anadolu'ya bakt gibi, darda dnyay gznden karmyordu. Mtarekeden beri, Trkiye'nin tek umudu, Bakan Wilson'un On Drt lkesi'ne dayanp kalmt. Aydnlarn kurduu bir Wilsoncular Dernei, Trkiye kendine gelinceye kadar, Amerika'nn garantisini ve yardmn salamak iin bir tasar hazrlamt. imdi, yurdun blnmesi tehdidi karsnda Paris'te doan buna benzer baka bir gr, stanbul'da taraftar kazanmaya balyordu: Trkiye'nin btnnn ya da bir parasnn bir Amerikan, ngiliz ya da herhangi bir byk devlet mandas altna verilmesi.

Bakan Wilson, Maysn 17'sinde, Mttefkleraras Yksek Kurulca zmir'in igaline karar verildii toplantda, Ermenistan, stanbul ve Boazlar zerinde byle bir manday kabul edebileceini sylemiti. 26 Maysta da Damat Ferit Paa, 'Trkiye'yi, byk devletlerden birinin koruyucu yardm altna koymak' iin ald karar aklad. Mustafa Kemal bu karar derhal protesto etti. Haziran balarnda Ferit Paa'ya lkesinin durumunu bar konferansnda tartmak frsat verildi. Trk Delegasyonu bir Fransz kruvazr ile Marsilya'ya ve oradan Paris'e gitti. smet Bey, o kadar istemesine ramen, bu heyete alnmamt. Mustafa Kemal, daha heyetin gideceini duyduu anda, buna kar tepki gsterdi. Emri altndaki grup komutanlaryla valilere, milli haklarn nemini belirten, sert ifadeli bir genelge yollad. Damat Ferit'in Ermenilere zerklik verilmesi ilkesini kabul ediine ve bir ngiliz himayesi nerisine iddetle atyor, Trklerin ounlukta olduklar Trk topraklarnda haklarnn korunmas ve kendilerine tam bir zgrlk tannmas zerinde srar ediyordu. ki gn sonra Harbiye Nezaretinden stanbul'a dnmesini bildiren emri ald. Ne bunu, ne de bundan sonra gelecek emirleri dinleyecekti. Arkadalarn toplamann ve harekete gemenin zaman gelmiti. Yirminci Kolordu ile Ankara'ya varm olan Ali Fuat'tan bir telgraf ald. Kendisinden esrarl bir ekilde 'bildiiniz bir kimse' diye sz ettii Rauf Bey'in Gneybat Anadolu'daki gezisinden dndn bildiriyor ve iki karargh arasnda bir yerde bulumay neriyordu. Mustafa Kemal, benzin azlndan dolay, Havza blgesinden ayrlamayacan bildirdi. Kendi yerine onlarn, kyafet deitirerek ve kimliklerini gizleyerek Havza'ya gelmelerini istedi. Ali Fuat ile Rauf, at arabasyla bozuk yollar zerinde, elden geldii kadar az mola vererek ve zerlerine phe ekmemeye alarak, alt gnlk bir yolculuktan sonra Havza'ya geldiler. Sonra Mustafa Kemal'le beraber Amasya'ya getiler. Amasya, milli bir ayaklanmann beii olmaya elverili bir yerdi. Uzun ve sekin tarihi boyunca hep zgrlk ruhuna bal kalmt. Mool istilsndan kurtularak bir sre Osmanl mparatorluunun bakenti olmutu. stanbul'un alnmasndan sonra da Veliaht ehzadenin Amasya'da eitim grmesi ve ehirde valilik yapmas gelenek haline gelmiti. Bu yzden Amasya, ayrcalkl durumunu koruyor ve sanki stanbul'a ders veriyormu gibi bir duygu besliyordu. Mustafa Kemal, Amasya'ya yaklarken nne yksek dalar dikildi. Daha ileride, am'nkiler kadar yeil, verimli ve scak meyva baheleri arasndan geerken bu yamalarn, Yeilrmak'n daralan vadisini kuattklarn grd. Eski Pontus krallarnn mezarlaryla delik deik olmu sarp ve marur srtlar, ehri yemyeil akan nehrin kysna sktran, dar bir boaz oluturuyordu. Tepede eski kale grnyordu. Amasya d dnyayla ilgisi olmayan, kendi havasnda yaayan bir yerdi. Ama kendi dnyasnn tam merkezi durumundayd. Camilerin, trbelerinin, dinsel yaplarnn bolluu ile Bursa'y andran bir grn vard. Yalnz, Amasya, padiahlarn zararl gerici etkilerinden uzak kalm, saf slm geleneklerini olduu gibi koruyabilmi, zgr bir ehirdi. Mustafa Kemal, burasnn geriye deil, ileriye bakan bir yer olduunu umuyordu. Yanlmayacakt. Ortodoks papaznn emrindeki Rum etecilere kar koymak iin Trk gnllleri de bir Mslman hocann evresinde toplanmlard. Hoca hemen Mustafa Kemal hesabna almaya koyularak camide bir vaaz verdi. Kemal de sz alarak, mill direni hareketinin ayr cephede balam olduunu halka bildirdi: Batda, Yunanllara kar zmir'de; gneyde, Franszlara ve Ermeni yardaklarna kar Adana'da; douda, Ermenilere kar Erzurum'da, 'Amasyallar,' dedi, 'daha ne bekliyorsunuz?. Dman, Samsun'a ayak basacak olursa, ayamza arklarmz giyip dalara kmamz, vatan topran son kaya parasna kadar savunmamz gerekecek. Eer, Tanrnn iradesi bizim yenilmemizi uygun grmse, yapacamz ey evimizi, barkmz atee vererek, yurdu harabeye evirdikten sonra ssz bir le ekilmektir. Amasyallar, hepimiz bunu yapacamza yemin etmeliyiz.' Amasya halk, Mustafa Kemal'in emirlerini yerine getirmeye hazr olduklarn bildirdiler. Mustafa Kemal, en gl taraftarlarn din adamlar arasnda buldu. Dinsel glerden ilk olarak aka ve resmen yardm gryordu. Sivil halktan olup da, kendisini tutanlar ise daha pheli bir kkene sahiptiler; nk bunlar oradaki ttihat ve Terakki yeleriydi. Mustafa Kemal, btn Milli Mcadele boyunca, kendilerine kar her zaman biraz gvensizlik besledii ttihatlarla ibirliini fazla ileri gtrmekten ekinmitir. Ancak, bu ibirliini bsbtn reddetmesi de mmkn deildi. nk ok yerde, direni yuvalarnn ekirdeini ttihatlar kurmulard. te yandan, aralarnda gerek yurtseverlerin de bulunduu inkr edilemezdi. Kemalist Devrim bylece domu oluyordu. stanbul'da bunu tasarlam olan drt arkada imdi Amasya'da bir 'Bamszlk Bildirisi' kaleme almak iin bulumulard.

lk olarak Ali Fuat Paa ile Rauf Bey geldiler. Refet Bey ertesi gn kendilerine katlacakt. Gelilerim Kzm Karabekir Paa'ya telgrafla bildirdiler. Kemal artk niyetlerini aklayacakt. Arkadalarna, gerek asker ve idar makamlarla, gerekse Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle sk bir ba kurmu olduunu anlatt. Direni dncesi, cesaret verici bir ekilde, her tarafta gelimiti. imdi buna birleik bir cephe nitelii vermek gerekiyordu. Bunun iin Sivas'ta hemen milli bir kongre toplamaya karar verdi. Buras corafi bakmdan 'en gvenli yer' olarak gzkyordu. ki yz kilometre kadar daha douda, denizden de ayn uzaklktayd. Anadolu yaylasnn kenarnda, yksekte kurulmutu. Btn vilyetlere bir genelge gndererek temsilcilerin, gerekirse kimliklerini saklayarak, Sivas'a gelmelerini bildirdi. Arkadalar bu genelgeyi uygun buldular. Kemal onlara birarada, Dou vilyetleri temsilcilerinin daha nce Erzurum'da toplanacaklarn bildirdi. Aslnda bu toplant, kendisi daha Anadolu'ya gelmeden nce, Kzm Karabekir Paa tarafndan dzenlenmiti. Ertesi gn arkadalar Ali Fuat, Rauf ve Refet'e onaylayp imzalamalar iin bir bildiri verdi. Bu bildiride, lkenin bamszlnn tehlikede olduu aklanyordu. Bakent, yabanc igalindeydi. Hkmet, yabanc kontrol altnda bulunuyordu. Dolaysyla, lkeyi ynetecek durumu kalmamt. Milletin kendisini, kendi iradesini kullanarak, kurtarmas gerekiyordu. Kurulan eitli savunma gruplar, milletin yabanc basksna kar direnmek kararm aka belli etmi bulunuyorlard. imdi bunlarn, dardan gelecek etki ve basklardan arnarak, halkn isteklerini dnp dile getirecek dzenli bir milli kurulu halinde birletirilmesi gerekliydi. Sivas Kongresi bu amala toplanacakt. Ancak kongrenin yeri ve toplant tarihi imdilik gizli tutulacakt. Bu bildirinin, yalnzca lkenin savunmasn rgtlemekten daha teye gittii belliydi. Sivas Kongresi tarafndan, stanbul'dan ayr olarak, bir milli hkmet kurulmasn da ngryordu. Ali Fuat bunu hi dnmeden kabul ederek imzasn att. Rauf Bey de ksa bir duraksamadan sonra imzalad. Ge geldii iin ilk konumalara katlmam olan Refet Bey ise bu kadar ileri gitmekten ekiniyordu. Ancak Ali Fuat Paa onun tereddtlerini giderdi ve Refet Bey de kdn altna gsterili imzasn bast. Bylece drt arkada Trkiye'nin kurtulu savanda ilk dzenli tasary oluturan tarihi bir anlamaya varm oldular. mzadan sonra, anlama metnini Kzm Karabekir Paa'ya ve Konya'da ordu komutam olarak bulunan Mersinli Cemal Paa'ya tellediler. kisi de verdikleri cevaplarda bunu onayladklarn bildiriyorlard. Bylece anlama kuzeyden douya ve gneye kadar olan blgeyi kapsam oluyordu. Cuma namazndan sonra, halkn silah altna arld ilan edildi. stanbul'da Mustafa Kemal'in dostu Mehmet Ali Bey Dahiliye Nazrlndan ayrlmt. Yerine geen Ali Kemal, vilayetlere bir genelge gndererek, Mustafa Kemal, stanbul'a dnme emrini dinlemedii iin, artk kendisiyle btn resmi ilikilerin kesilmesini ve emirlerinin dinlenmemesini bildirdi. Bylece, Mustafa Kemal artk Babli'nin her an kendisini yakalatmak ya da bsbtn ortadan kaldrmak iin teebbse gemesini bekleyebilirdi. Erzurum Kongresine giderken uramaya niyetli olduu Sivas'ta birtakm glklerle karlaabileceini haber almt. Amasya'dan bir sabah gizlice, yanna yalnz Rauf Bey'le yaverlerim alarak ayrld. Ancak, bir askeri birlie de kendisini izlemesi ve balanty kesmemesi iin talimat verdi. Amasya boazndan kp, kyllerin ekinlerini bimeye baladklar Yeilrmak vadisinden Tokat'a doru yolland. Tokat da Amasya gibi, zerinde eski bir kale bulunan bir da eteindeydi. Buraya gelince telgrafhaneye el koydu, yola ktnn Sivas'a henz bildirilmemi olduunu rendi. ehrin ileri gelenlerinden bazlarn toplayarak kendilerine heyecanl bir deme verdi. Savamak iin topumuz, tfeimiz olmayabilir, bu takdirde diimiz ve trnamzla dvrz.. Alt saat uzakta olan Sivas'a gitmek iin yola kmadan nce, valiye geldiini bildiren bir telgraf yazd, ama bunun, hareketinden alt saat sonra ekilmesini syledi. Bylece valinin kendisinden erken davranmasn nlemek istiyordu. nk stanbul hkmetinin emriyle, Sivas'ta onu tutuklamak iin bir komplo hazrlanmt. Bylece kongrenin yaplmas nlenecek, milli hareket daha domadan boulmu olacakt. stanbul bu maksatla, Ali Galip Bey adnda eski bir kurmay subay, szde Mmuretlziz (1) valiliine atayarak, Sivas'a gndermiti. Ali Galip, ehrin duvarlarna ktiar astrm, Mustafa Kemal'i, 'hain, asi, tehlikeli adam' iln etmiti. Vali Reit Paa'y, Dahiliye Nezaretinin emrine uyarak, Kemal'i tevkife zorluyordu.

Vali ve evresindekiler bu ie pek yanamamlard. Mustafa Kemal, ehre yaklat sralarda hl aralarnda tartmaktaydlar. Yol, yaylaya varmadan nce iki da engelini dolayordu. amlbel denilen ikinci geidin tepesine geldikleri zaman, Mustafa Kemal, bir kaynak banda durarak biraz su imek istedi. Yanndaki srclerden biri ona vermek iin bir tasa su doldurmaya balad. Kemal, ona: 'Dur Baba,' dedi, 'ben elimle ierim.' Adamn ad bundan sonra Dur Baba kald. Son srt da getikten sonra Mustafa Kemal nihayet yaylann kuru havasn iine ekebildi. nnde ve evresinde, t ufuktaki puslu tepelere kadar, kil renginde bir dzlk uzanyordu. Kemal'in sava alan buras olacakt. Yzlerce yl nce Orta Asya steplerinden buraya g etmi olan Trklerin yeni kaderi, ite bu 'dnyann dam'nda kararlatrlacakt. Bu kez baka bir byk nehrin, Kzlrmak'n kylarm izleyerek ehrin d mahallelerine vard. Vali Paa koarak kendisini karlamaya gelmi, ehre giriini ertelemeye alyordu. Mustafa Kemal nazik bir manevrayla Valiyi, Rauf Bey'in yerine, st ak arabasna ald, yanna oturtarak ehre doru hareket etti. Bu kez gelii duyulmutu. ehrin kapsnda selamlama treni iin dizilmi askeri bir birlikte, yolun iki yann dolduran cokun bir halk topluluu tarafndan karland. Bu karlan, kendisini tutuklamak iin giriilecek herhangi bir teebbs nlemi ve Reit Paa'nn, pek iten olmamakla birlikte, bundan sonras iin kendisine balanmasn salamt. Roller deiince Mustafa Kemal, Ali Galip'i yakalattrd. Karsna ekerek iyice azarlad, uzun bir sylevle direni hareketinin ilkelerini aklayarak, kendisini vatan hainliiyle damgalad. Geceleyin Ali Galip, Mustafa Kemal'i bir kez daha ziyaret etmenin kendi hayrna olacan dnd. Bu sefer iyi niyetinden sz etmeye balad. Mustafa Kemal'in dediine gre, 'bin trl delille' kendisini grne aldanmamas gerektiine inandrmaya alt. Ali Galip szde Sivas'ta Mustafa Kemal'i grp emri altna girmek iin geldiini ileri sryordu. Mustafa Kemal: 'Beni sabaha kadar megul etmeyi baarm olduunu itiraf etmeliyim,' der. Ertesi sabah yine eski arabasna atlayarak, douya doru yola kt. Yayla zerinden Erzurum'a doru, yolda bilgi toplamak ve talimat vermek iin durarak, bir hafta srecek uzun ve yorucu bir yolculuktu bu. 1 Elaz YlRM BRNC BLM

Erzurum Kongresi DOU ANADOLU'NUN bakenti saylan Erzurum, koyu renkli, sert yzl bir ehirdi. Yaylann ran ve Kafkas snrlarna doru kol att yerde kurulmutu. Seluk Trkleri, lkeye geldiklerinde burasn kendilerine kale yapm ve ehri, askerce salamlkla uygarca incelii kendinde birletiren yaplarla sslemilerdi. Erzurum hep mstahkem mevki olarak kalm ve son yzyllar boyunca srekli Rus istillarna kar Trk savunmasna tabya grevi grmt. htilli hazrlayanlarn beincisi olan Kzm Karabekir, burada, Enver Paa'nn son Kafkasya Ordusunun kalntlarndan, yurdun te kesimlerinde kalanlardan daha gl bir askeri kuvveti kurtarp ayakta tutmay baarmt. Halkn, Byk Ermenistan tehdidi altnda ahlanm olan zgrlk duygularn besleyerek, blgeyi tatllkla yneten Karabekir, Dou'da bir baba gibi saylr ve sevilirdi. Bu blge, savatan btn dier yerlerden daha ok zarar grmt. Ruslarn denizin ykselip alalmalar gibi ilerleyip ekilmesi, yrenin yklmasna, halkn dalmasna yol am, Ermenilerin Trkleri, Trklerin de Ermenileri kovalamas ve 'geride dmann iine yarayacak bir ey brakmamak' siyaseti, ekinleri mahvetmi, srleri hie indirmiti. Nfus, sava ncesine oranla, onda bire dmt. Hastalklar salgn halindeydi; yiyecek diye yumurta ve kara ekmekten baka bir ey bulunmuyordu. aylarn, ortadan bldkleri ie dipleriyle iiyorlard: Bardak bile kalmamt. Kzm Karabekir Paa, iinden gelen babalk ve sevgi duygusuyla, binden fazla ksz ocuu kendine evlt edinmiti. Drtle on drt ya arasndaki bu ocuklara niformaya benzer elbiseler

giydirmi, subaylarn da onlara bir eit asker eitimi vermekle grevlendirmiti. ocuklara ilk retimi ve yararl bilgileri vermek iin okullar kurmutu. Kzm Paa mzie meraklyd, bo zamanlarnda biraz da keman alard. Bu yzden ocuklara, sanat ve elii bilgileri yansra mzik eitim de veriyordu. Kkler ona 'Paa Baba' der ve kendisini ylesine sever ve sayarlard ki, Karabekir, hemen hemen hi ceza vermeden onlara szn dinletir; zgr birer insan olarak yetimelerini tevik ederdi. tilf Devletleri, Rawlinson adl bir albay resmi bir grevle Erzurum'a gndermilerdi. Rawlinson, bamsz bir Ermenistan kurulmas olanaklarn aratrmak ve Trklerin silahlarn teslim etmelerini salamakla grevliydi. Karabekir'in eitim faaliyetinin o derece etkisinde kald ki, 'Bu i btn lkede byle devam edecek olursa, zaten doutan yrekli ve dayankl olan Trkler, yalnz Dou'da deil, belki Bat'da da byk bir g haline geleceklerdir. Bu, Batl devletlerin savatan sonraki bar konferanslarnda imdiye kadar tuttuklar yoldan ayr olarak, nemle gznnde bulundurmalar gereken bir eydir,' diye yazd. Paa'nn zeksna, drstlne, mesleinin her kolunu kapsayan bilgisine hayran kalmt. 'imdiye kadar rastlamak mutluluuna eritiim birinci snf Trk subaynn tam bir rnei,' diyordu. Albay Rawlinson da, Kzm Karabekir'in szde ibirliiyle, grevini ayn dikkat ve drstlkle yapmaya alyordu. Silahlan, malzeme depolarn, cephanelikleri, tahkimat, celp ktlarn ve aylk bordrolarn dikkatle inceliyor, asker mevcudunu ve silah miktarn, mtarekenin izin verdii snra indirmek istiyordu. Balca ii, top kamalaryla tfek mekanizmalarna el koyup bunlar trenle ngiliz tmenlerinin konaklad Transkafkasya'ya yollamakt. Ancak bu i, 'phe uyandracak kadar ok olan tren kazalar' yznden pek ar gidiyordu. Trenleri iletenler Kzm Karabekir'in adamlaryd. Bunlarn baka bir deti de vard; trenleri basp iindekileri alyor, katrlara, arabalara ykleyerek kayorlard. Trenler bazen hi ilemez hale geliyordu. Bir defasnda bu arza aylarca srmt. Albay Rawlinson bu gibi hallerde, deve kervanlar dzenlemek ve bunlar da yollarndan Trabzon limanna yollamak zorunda kalyordu. Bir gn albayn adamlar yepyeni toplar ve cephanelerle dolu gizli bir silah deposu kefettiler. Trkler bunu bildirmeyi 'unutmulard.' Oysa, Rus htilli patlak verdii srada ar'a bal kalan Ruslarn sakladklar da hesaba katlrsa, ngilizlerin bulamadklar daha bir sr gizli depo olmas gerekirdi. Albay Rawlinson, Kzm Paa'nn silahlarn teslime niyetli olmadn anlamakta gecikmedi. Karabekir, btn sorularna dolambal cevaplar vererek onu nazike atlatyordu. ki asker, karlkl, dosta atmaktaydlar. Gnn birinde Rawlinson, Kzm Karabekir'e gzda vermek ister gibi 'ngilizlerin elinde ka zrhl var, biliyor musunuz?' diye sordu. Kzm Paa: 'Trk ylmaz!' diye cevap verdi. Bu, szlerini ve mziini kendi yazd heyecanl bir parann adyd ki sonralar Kurtulu Savann marlarndan biri olmutu. 'Trkn her biri bir zrhldr,' diye szn srdrd. 'Milyonlarca zrhly emri altna almaya kimin gc yeter?' Rawlinson, 'Kahveniz pek nefis olmu,' diye cevap verdi. 'Bir fincan daha ltfeder misiniz?' Yalnz mzik deil, tiyatro konusunda da yetenekli olan Karabekir Paa, zmir'in igalini haber alnca hemen milli bir trajedi yazarak, retmenlerden ve subaylardan kurulu bir grupla halka gsterdi. tilf Devletlerinin bu blgede buna benzer bir harekete kalkmalar olaslna kar da, Erzurum'da bir Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Kongresi toplamak iin almaya giriti. Kzm Paa, kongreyi hazrlarken belirli bir ama gdyordu. Geleneklerine bal bir subay olarak, stndeki makamlara salam bir grev duygusu ve derin bir saygyla balyd. Blgedeki milli hareket ncleri, kendisine, Erzurum'u boaltmak emri verilirse ne yapacan sorduklar zaman, bir asker olarak emirlere boyun emek zorunda olduunu sylemi, arkasndan da, 'Ancak hkmetin emirlerinin stnde baka bir irade, milletin iradesi vardr,' diye eklemiti. 'Millet, temsilcilerinin araclyla, bana emir verirse, onu dinler ve istilya kar koyarm.' Erzurum Kongresi bylece ona diledii gibi davranmak iin gereken kanun yetkiyi salam olacakt. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal'i bu Dou vilyetinin kendisine balln belirten bir trenle karlad. Kemal'in buna ihtiyac vard. nk durumunu pek salam grmyordu. Yolda gelirken urad bir yerde, Harbiye Nezaretinden ve Saray'dan gnderilen ve hemen istifa edip stanbul'a dnmesini bildiren bir telgraf yamuruna tutulmutu. nk Dahiliye Nazrnn vilyetlere gnderdii genelgeye ramen, henz grevinden resmen alnm deildi. ngilizlerin giritii faaliyetlerden fazlasyla kukulandklar kendisine bildiriliyor ve bar imzalayp da durum akla kavuuncaya

kadar baka bir grevi kabul etmesi isteniyordu. Mustafa Kemal, bu emirlere red cevab vermiti. Bu tel yamuru, Erzurum'da telgraf makinesi banda Padiahn Ba Mabeyinciyle karlkl bir konuma eklini ald. Ba Mabeyinci neredeyse yalvaryordu. Padiahn Mustafa Kemal'e kar besledii byk sevgiyi kendisinin bile kskandn sylyor, stanbul'a dnecek olursa hayatnn ve geleceinin gven altna alnacan bildiriyordu. lle gelmek istemiyorsa, izinli olarak Anadolu'da kalabilirdi. Padiah byle arzu ediyordu. Mustafa Kemal, Zt ahaneye olan balln ve saygsn bir kere daha bildirerek nazike cevap verdi, fakat grevini brakmaya raz olmad. Ama artk iinden ok ksa zamanda atlaca belli olmutu. Rauf Bey ve Kzm Karabekir Paa, bu durumu nlemek iin kendiliinden istifa etmesini sylediler. Hatt deil yalnz grevinden, ordudan da ekilmeliydi. Bu, halkn zerinde daha iyi bir etki yapacakt. Sivas'ta bulunan Refet Bey de benzer dncedeydi. Ordudan ayrlrsa, artk stanbul'a geri arlamayacan ileri sryordu. Kzm Paa, kendi hesabna onu, ordu mfettii deil de, herhangi bir vatanda olarak daha fazla sayacan sylyordu. Ama, Mustafa Kemal, kararn veremiyordu. Tasarlad ii yapabilmek iin, resmi bir sfat tamasnn nemli olduunu biliyordu. 'Halkn, bir lideri sadece besledii idealden dolay sevdiini dnmek samadr,' diye cevap verdi. 'Aksine, onu kudret ve kuvvetini aa vuracak ekilde, gsterili bir klkta grmek ister.' Askerlikteki rtbesi, t ocukken, Selanik'teki asker okula girmeyi baardndan beri, onun iin her eyi ifade ediyordu. Silik bir ailenin ocuu olmaktan doan gvensizlik duygusunu bu sayede yenebilmi, yaam bu sayede bir anlam kazanmt. imdi sinirleri bozulmaya balamt. Ruhsal bir knt iindeydi. Rtbesi elinden gittikten sonra, evresindekilerin kendini hl sayp saymayaca, tutup tutmayaca dncesi onu tedirgin ediyordu. Kendi benliine olan gveni birdenbire gevemi gibiydi. Ama en sonunda arkadalarnn istifann kanlmaz bir ey olduu yolundaki dncelerine katlmak zorunda kald. Biri Harbiye Nezaretine, biri de Padiaha iki telgraf ekerek hem grevinden, hem de ordu hizmetinden ayrldn bildirdi. Bu telgraflar, stanbul'dan gnderilen ve iki iinden de alndn bildiren bir tel yazs ile karlamt. Mustafa Kemal, istifasn Erzurum halkna bildirirken, bundan sonra 'Kutsal mill lkmzn baarya ulamas iin' bir vatanda olarak savamaya devam edeceini sylyordu. Rauf Bey ise daha snrl bir ekilde, 'Hilfet ve Saltanatn gvenlii tamamen elde edilinceye kadar' onun yannda savaacan aklyordu. Ertesi gn, Kurmay Bakan Albay Kzm Bey'le (1) oturmu, resmi telgraflar elden geiliyorlard. bitip de Mustafa Kemal kahve smarlad srada, Kzm Bey ayaa kalkarak sknetle: 'Paam,' dedi, 'Ordudan istifa etmi bulunuyorsunuz, artk sizin yannzda greve devam edemem. zninizle, Kzm Karabekir Paa'ya, bana baka bir askeri grev vermesini rica edeceim. Bu ktlar kime devredebilirim?' Mustafa Kemal'in yz bembeyaz oldu. Kzm Beyin bu davran onu yle sarsmt ki sadece: 'yle mi, Beyefendi!' diyebildi. 'Pekl, Beyefendi, evrak Hsrev Beye devredebilirsiniz.' Sonra, kp gidebileceini syledi. Kzm Bey, bir kabaday davranyla, rap rap yryerek kapdan kt. Mustafa Kemal, byk bir znt ierisinde koltuuna kmt. Rauf Bey'e dnerek, 'Gryor musun, Rauf?' dedi. 'Hakkm yok muymu? Mevki ve rtbe sahibi olmann ne kadar nemli olduunu gsteriyor... Kendisini uzun zamandan beri gayet yakndan tanmmdr. Hi bu kadar endieye kapldn grmemitim.' Rauf Bey onu yattrmaya alt. Ordudan ayrlm olmas, ne kendisine kar duyulan saygy, ne de etkisini azaltabilirdi. 'Mcadelemize girimeden nce bu eit zayf unsurlardan kurtulmamz daha iyi olur,' dedi. Mustafa Kemal, 'Duygu bakmndan belki haklsn,' diye cevap verdi. 'Ama pratik noktadan deil. nallah bu, buna benzer hareketlere bir balang tekil etmez.' Hi deti olmayan bir umutsuzlukla ekledi: 'Seninle bana, yaplacak bir tek i kalyor. O da ayaklar altnda ezilmemek iin gvenilir bir yere ekilip saklanmak.' Rauf Bey byle dnmyordu. Ordudan istifas, Mustafa Kemal'in itibarn daha da artrabilirdi. Kzm Karabekir Paa ona, kendilerine nderlik edebilecek tek adam olarak bakyor, imdiye kadar olduundan daha fazla sevgi ve sayg gsteriyordu. Ama, Mustafa Kemal derin bir umutsuzlua kaplmt. 'nallah yledir,' diye cevap verdi. Sonra birden patlayarak: 'u Allahn bels Amerikan

mandas mdr, nedir, varsn bir an nce kabul edilsin de lke bu karklktan kurtulsun!' dedi. Yaveri ieri girerek Kzm Karabekir Paa'nn kendisini grmek istediini syledi. Mustafa Kemal'in gzlerinde endieli bir bak belirdi. Harbiye Nezaretinin kendinden boalan yeri Kzm Paa'ya teklif etmi olduunu biliyor ve imdi bunu kabul etmi olmasndan ekiniyordu. Ac ac glmseyerek Rauf Bey'e: 'Gryor musun, hakkm varm,' dedi. Yavere de, Paay ieri almasn syledi. Kzm Karabekir, odaya stnn karsna kan bir subay tavryla girdi. Mustafa Kemal'i hazrol vaziyeti alarak, resmi ekilde selmlad. Sonra: 'Size maiyetimizdeki subay ve erlerin sayglarn iletmeye geldim,' dedi. 'Gemite olduu gibi, imdi de saygdeer komutanmzsnz. Size makam arabanz ve svari muhafz ktanz getirdim. Hepimiz emrinizdeyiz, Paam!' Kemal, bir an heyecandan olduu yerde sendeledi. Bir ryadan uyanr gibi gzlerini ovuturdu. Sonra gidip Kzm Paa'y kucaklad, iki yanaklarndan pt, st ste teekkr etti. Rauf Bey de onu, hi bu kadar heyecanl halde grmemiti. Yalnz bir kez, o da Anafarta savandan sonra kendisine: 'Hamdolsun, stanbul'u kurtardk,' dedii zaman bylesine heyecanlanmt. imdi durumu salamlam, kendisine gveni geri gelmiti. Doudaki kuvvetlere, iyice gvenerek dayanabilirdi. ki kat oalan bir enerjiyle, yurdun her yanna telgraflar gndermeye balad. Kzm Karabekir Paa, bunlara sadece usule uysun diye imza atmakla yetiniyordu. Mustafa Kemal, birka gn sonra, kendisini niforma ile deil de, klot pantolon ve sade bir ceketle grerek emrini dinlemekten ekinen bir baka subayla alay edebilecek kadar eski halini bulmutu. Subay serte azarlayarak: 'Size emri veren, apoletli ve yldzl niforma deil, Mustafa Kemal'di,' dedi. 'te karnzda yine Mustafa Kemal var. Onun iin emri alacak ve gereini derhal yapacaksnz.' Subay ba edi. Mustafa Kemal, sonradan hikyeyi anlatrken: 'Kendi kendime dnyordum,'dedi. 'Ya zile basp da iki asker arsa ve beni yakalatsayd, halim nice olurdu?' stifas duyulduktan hemen sonra, Mustafa Kemal, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum ubesi Heyeti Temsiliye Bakanlna seilmi, Rauf Bey de bakan yardmcs olmutu. Ancak, toplanacak olan kongreye katlabilmesi iin daha baz engelleri yenmek gerekiyordu. Kongreye gelen temsilciler, Dou illerindeki tccar, ifti, avukat, gazeteci, hoca gibi eitli meslek adamlaryla Krt eyhlerinden ve Laz reislerinden kurulu karma bir topluluk oluturuyorlard. Bunlar kongreye blge ii bir sorun gzyle bakmaktaydlar. Bu kongrede, sivil ve askeri idareyi daha iyi iler hale getirmek, silahlarn gizlice depo edilmesini ve ngiliz kontrol subaylarndan geri alnmasn salamak, Ermeni tehdidine kar evlerini, barklarn korumak gibi konular greceklerdi. Bu Bat'dan gelme Paa'nn da bir Ermeni devleti kurulmasna kar olduu biliniyordu. Ancak ne de olsa, ilerinden biri deildi. Onu sadece adndan tanyorlar; bu da kukularn gidermeye yetmiyordu. Aralarnda baz eski ttihatlar da vard ki, bunlar Mustafa Kemal'e dman gzyle bakyorlard. stifasndan sonra bile hl niforma ve Hnkr yaveri kordonlaryla dolatn grenler olmutu. Kemal'i tutanlar, yanna yeteri kadar sivil elbise almad iin, byle gezdiini sylemekteydiler. Ama baz kimseler de bunu, stnlk hrsnn belirtisi olarak gsteriyorlard. Kimileri saltanat konusundaki tasarlarndan pheleniyorlard. Ayrca, ikiye dkn olduu da duyulmutu. Yine de, en sonunda, Kzm Karabekir'in itibar ve etkisi kendisini gsterdi. Kzm Paa, phesi olanlara, Mustafa Kemal'in milliyetilik lksne her eyini feda etmekle gvenlerine hak kazandn syledi ve imdi de onu desteklemek zorunda olduklarna kendilerim inandrd. Kongreye temsilci olarak alnmakla kalmamal, bakan seilmeliydi. Bylece delegeler arasnda iki kii kendi yerlerini Mustafa Kemal'le Rauf Bey'e braktlar. Kongre on be gn gecikmeyle, 1908 Hrriyet Bayramnn on birinci yldnmnde ald. Kzm Karabekir Paa, byk bir kr yemei dzenlemiti. Subaylarla ksz ocuklarn katld heyecanl tiyatro gsterileri yapld. Kongrenin almasna rastlayan bu tarihte Damat Ferit, btn lkede bir emir kartm ve 'szde bir meclis toplants havas verilmek istenilen' bu gibi eylerin nne geilmesini istemiti. Bir Ermeni okulunda toplanan kongre on be gn srd. lk oturumda, yeler birka muhalife karn, Mustafa Kemal'i bakanla setiler. imdi yine resm bir sfa vard, ama sivil olarak. stne, bunu belirtmek iin, Erzurum valisinden dn ald bir redingot giymiti. Yllar sonra, kongredekiler kendisini bakan sememi olsalard ne yapacan soranlara, hi tereddtsz, 'Gider baka bir kongre toplardm,' diyebilecekti.

Mustafa Kemal, Havza ve Amasya'da, askeri direniin temelini atmt; imdi de Erzurum'da bunun siyasi karln kuracakt. Kongreyi a sylevinde, devrimin iki temel ilkesini ortaya att: Bunlardan biri milletin haklar, teki, halkn iradesiydi. lki, ikincisine dayanlarak yeni bir hkmet kurulmasyla gerekleecekti. evrelerini saran 'kara ve korkun tehlike'den, 'milli harekete ilham veren ve bir elektrik akm gibi lkenin en cra kelerine kadar yaylan yenilmez ruh gcnden' sz etti. Trk milletinin kendi kaderine sahip kma karan ancak Anadolu'dan doabilirdi. Ama bu, yalnz halkn iradesine dayanarak olmalyd. Mustafa Kemal'in nderliindeki hareket, Jn Trklerinki gibi tepeden inen ve iktidarn birka kiinin elinde toplanmasyla sonulanan, srf askeri bir hareket olmayacakt. Aksine, imdiye kadar ne Trkiye'de, ne de baka bir Dou lkesinde uygulanmam biimde, milletin barndan km bir ounluk idaresi hareketi olacakt. Trkiye'nin, Trk halknn btn tarafndan seilmi ve tutulmu bir rejimi, gcn halk ounluunun dilek ve kararlanndan alan bir hkmeti olmalyd. Yneticilik yerindeki kimse, kendi adna deil, herkesin adna hareket etmeliydi. Mustafa Kemal'in, Erzurum'dan sonra btn Anadolu'da durmadan yineleyecei mesaj ite buydu. Bu, Osmanl mparatorluunun Batl unsurlaryla birarada yaam, Bat demokrasisi prensiplerini incelemi ve demokrasinin, Trkiye'nin bugnk dnya ierisinde varln srdrebilmesi iin gereken tek siyasi temel olduunu anlam bir insann mesajyd. Kongre srasnda kendisine, 'Yoksa Cumhuriyete doru mu gidiyoruz?' diye soran bir arkadana: 'Hl phen mi var?'diye cevap verdi. Ama bu henz gizli tutulacakt. Bu dnemde, giriilen hareketin padiahla ya da halifelie kar olmadn belirtmeye dikkat ediyordu. Sadece bunlarn arkasndaki yabanc tehdidine yneltilmiti. te yandan, hareketinin, kanun erevesi dna kmadn belirtmeye de nem veriyor, yaplan ilerin yrrlkteki Osmanl kurallarna uygun olarak, taradaki valiliklerce resmen kayt ve tescil edilmesini salyordu. Bu ereve iinde, kongre sonucunda elde edilen balca i, sonradan Misak- Mill diye tannacak olan bir bildirinin kaleme alnmas oldu. Bu bildiri, bar konferansnda karara balanan ve szde uygulanan self-determination (kendi kaderini tayin) ilkesini esas olarak kabul ediyordu. Anadili Trke olan halkn ounlukta bulunduu Trkiye snrlarnn, olduu gibi kalmasnda srar ediyor, buralara kar giriilecek her trl teebbsn direnmeyle karlaacan belirtiyordu. Geici bir hkmet seilmesi, Trk olmayan unsurlara hibir ayrcalk tannmamas ngrlmt. Ancak kongre, byle geici bir hkmet kurulacak olursa, merkezi hkmetin uygulad kanunlar izleyeceini ve 'Misak- Mill'yi gerekletirdikten sonra dalacam da karar altna almt. Misak, bir bildiri eklinde btn yurda ve yabanc devlet temsilcilerine datld. Mustafa Kemal, olduka hakl olarak, 'Kongrenin ciddi kararlar alm ve btn dnyaya kar milletin varln ve birliini dile getirmi' olduunu syledi. 'Tarih, bu kongrenin almalarn, benzerine az rastlanr bir baar olarak niteleyecektir,' dedi. Kongre sona erdii srada, Harbiye Nazrlndan kolordu kararghna bir telgraf geldi: Babli hkmetinin emirlerine bakaldrmalar nedeniyle, Mustafa Kemal Paa ile Refet Bey'in tutuklanarak stanbul'a gnderilmesini karar altna almtr. Yerel makamlara gerekli emirler verilmi olduundan, Komutanlnzn bu emri derhal yerine getirmesi ve sonucunu bildirmesi tebli olunur. Mustafa Kemal ksaca, 'Kolordu Komutan gereken cevab verdi.' der. Kzm Karabekir Paa, bu yantta, bu iki aydn ve deerli vatandan yurdun yararna altklarn syleyerek itirazda bulundu. Daha sonra, kongre almalar zerinde hkmete verdii raporda, bu toplantnn mill bir nitelik tadn ileri srerek: 'Bu hareketi sadece iki kiiye yklemekle onu kltm oluyorsunuz,' dedi. Kongre, halkn iinden gelen duygu ve isteklerden domu; hkmet genelgesi ise onlarn zerinde ok kt bir etki yapmt. Erzurum Kongresi, Kzm Karabekir Paa'nn durumunu ylesine kuvvetlendirmiti ki, artk silahlarn teslimi konusunda, ne mtareke koullarn, ne ngiliz subaylarn, ne de kendi hkmetinin emirlerini dinliyordu. imdi halkn ileri kendi eline aldn ve hibir silahn lkeden karlmasna izin verilmediini ileri sryordu. Bundan biraz sonra Albay Rawlinson, Londra'dan ayrlp, durumu,

Ermenistan snrlar iinde saylan Sarkam ve Kars'tan izlemek emrini ald. ngilizler, Anadolu'daki mevcutlarn azaltmaya balamlard. Batum limannn boaltlmas da dnlyordu. 'Misak- Mill'nin bir rnei Albay Rawlinson'a gnderildi. Albay, kongrenin almasndan nce Mustafa Kemal'le yapt uzun bir konumann etkisinde kalmt. Arkadan Londra'ya giderek o da Amiral Calthorpe gibi, milliyeti hareketin ileride gsterebilecei gelimeler zerinde ngiliz hkmetini bo yere uyarmaya alt. Szlerine, yalnz Curzon kulak verir gibi oldu. Mustafa Kemal'in ne gibi bar koullar umduunu ve kabul edebileceini renmek istiyor, ama Misak- Mill'yi, zerinde konumaya bile demeyen bir ey gibi reddediyordu. Bu yzden, Albay Rawlinson'u Mustafa Kemal'in azn aramak iin yeniden Trkiye'ye yollad. Ancak Rawlinson Erzurum'a gelinceye kadar k bastrm, Kemal, batya gemiti: Olaylarn bundan sonraki ak, ikisi arasnda byle bir bulumaya frsat vermedi. Bu arada, Damat Ferit'in Bar Konferansndaki grevi bir fiyasko ile sonulanmt. lkesi adna, bir yandan, olanlar hakl gstermek isteyen, bir yandan, kendisini alaltan, bir yandan da akl almaz istekler ne sren uzun bir savunma yapt. Sava sresince, Trkiye'nin, 'insan vicdann dehet iinde brakan birtakm sular ilemi olduunu' itiraf etti. Ancak 'Osmanl milletini en kt ekilde grnd ksa bir dnem iinde deil, btn tarihi boyunca yargya vurmann daha insafl bir hareket' olacan ileri srd. Btn bunlar, imdi muhakeme edilerek sulu bulunmu olan ttihatlarn iiydi. Onlann cezaya arptrlmas, Trkiye'nin uygar dnyann gznde tekrar itibar kazanmasn salamt. Trkiye, bundan sonra kendini 'youn bir ekonomik ve kltrel almaya' verebilirdi. Damat Ferit Paa, btn bu hafifletici nedenler gznnde tutularak status quo ante bellum (savatan nceki durum) temeline gre, son krk yl iinde kendiliinden en azna inmi olan Osmanl mparatorluu snrlarnn olduu gibi tutulmasn diliyordu. Bu grn de, mtarekede tannan Wilson lkelerini de aarak, Pan-slamizm tezine dayanmaktayd. Ona kalrsa Osmanl mparatorluu blnmez bir btnd. Paralanmas, 'Doudaki bar ve huzurun zararna' olurdu. Sadrazamn uzun savunmas, Konsey yelerim hi etkilememiti. Birka gn sonra kendisine ac bir cevap gndererek, sadece, Trk hkmetinin sava sularndan sorumlu olduu zerindeki dncesine katldklarn bildirdiler. Ancak Trkiye'nin tarihinin 'kritik bir dneminde, insanca duygu ve prensiplerden tmyle yoksun olan baarsz kiilerin eline dm olmas,'onu bu sularn cezasn ekmekten kurtaramazd. Konsey, Trk milletinin nitelikleri ne kadar yksek olursa olsun, bunlar arasnda 'yabanc rklar ynetmek gibi bir yetenein bulunduuna' inanmyordu. 'Ekonomik ve kltrel alandaki dilekleri'ne gelince, byle temelli bir deime, dorusu ok alacak bir eydi ve yararl olacandan kimsenin phesi yoktu! Arkadan Trk heyetine konferanstan ayrlmak izni veriliyordu. Mr. Balfbur, bu sorunlarn Trkiye'den baka devletlerin karlarn da ilgilendirdiini ve hemen bir zm yolu bulunmasnn szkonusu olmadn aklamt. Amerika, mandaterlii kabul edip etmemek konusunda bir karar alncaya kadar, grmelere ara vermek gerekiyordu. Ancak kt bir rastlantyla, birka gn sonra Bakan Wilson fel olunca, bu i daha aylarca geri atlm oldu. Bylece Ferit Paa, stanbul'a elleri bo dnd. Veliaht Abdlmecit Efendi, zaman uygun bularak, milletin durumunu anlatan bir muhtra yazd. Bu, Mustafa Kemal'in bile daha iyisini yapamayaca, devlet adamlarna yakr bir belgeydi. Hkmet lkeyi paralamaktadr, diyordu. Saltanat kurumu, parti politikalarnn stnde kalmal ve tarafsz bir denge kurmalyd. Hemen seimlere gidilmesini ve milliyetilerin de temsil edilecei bir koalisyon kabinesi kurulmasn istiyordu. Ancak ne Padiah, ne Sadrazam, bu ileri grl neriyi dikkate aldlar. Kemal bu arada, Damat Ferit'in Paris'teki yenilgisinden yararlanarak, kendisine bir gemi olsun telgraf gnderdi. erisine bir iki tehdit kartrmay da unutmamt: 'Dokuz aydan beri i bana gelen kabinelerin, hep, birbirinden daha ok gszle uramas ve en sonunda, ne yazk ki, artk felli bir hale dmesi, milletin yksek haysiyeti karsnda gerekten ok zc oluyor... Yaama hakk ve bamszl iin alan milletin maksadndaki temizlik ve ciddilie karlk, merkezi hkmet dmanca bir tutum taknmay daha uygun buluyor. Bu trl bir davran ok znt vericidir. Milleti, merkezi hkmete kar, arzu edilmeyen hareketlere itebilecek niteliktedir. ok ak yreklilikle arzederim ki, millet her trl isteini elde edebilecek gtedir. Teebbslerinin nne hibir kuvvet geemez... Herkes, hkmetin, meru olan mill akma kar koymaktan vazgeerek Kuvay Milliye'ye gvenmesini ve giritii her trl ite mill istekleri gznnde tutmasn dilemektedir. Bunun iin de mill varlk ve iradeyi temsil edecek olan Meclis'in en tasa bir zamanda toplanmas salanmaldr.'

Mustafa Kemal, austos sonlarnda, bu ruh hali iinde Sivas'a gitti. Yurdun eitli yerlerinden gelen delegelerin de yolda olduklarn renmiti. Trk direni hareketinin kuruluundaki ikinci ve en nemli dnem, bylece balyordu. 1 Kzm Dirik.