Cumhuriyet

AYDINLANMA DZS: 208

A N IL A R

Bu kitap, 1950 ylnda Cumhuriyet gazetesinde dizi olarak yaynlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Haziran 2001

AHMED RIZA

A N IL A R

Cum huriyet

AHMED RIZA BEY KMDR? Ahmed Rza Bey, atalar Trk olan Viyanal bir hanm la, ngiliz Ali Bey'in evliliinden, 1857 yl Eyllnde, Vaniky'nde, dedesi Zhire Nzn Rza Efendi'nin yalsnda dn yaya geldi. Ali Bey, gen yanda Avrupai dnce ve davranlanyla tannm Koca Reid Paa'nn takdirini kazanm bir kim seydi. Krm savanda cadiye tepesindeki kasra yerleen n giliz subay ve erleriyle grmesi ve dil bilmesi, halkn ken disini "ngiliz Ali Bey" diye anmasna neden olmutu. Ali Bey, slm dinini kabul etmi olan ei Nile Hanm'la birlikte ocuklann byk bir yurt, zgrlk ve grev sevgi siyle yetitirdi. Ali Bey, bir ok dileri grevlerinde, di leri protokol memurluunda, ra-y Devlet [Dantay] ye liinde bulunmu ve ilk kurulan Meclis-i yn'a [Senato] da ye olmutu. leri dncelilii dikkati ektiinden, 1879'da Konya'ya srld ve orada ld. Ahmed Rza Bey, sultan [lise] reniminden sonra, he nz pek gen yandayken Hriciye Nezreti Tercme Odas'nda [Dileri Bakanl eviri Odas] ksa bir sre yaz

manlk yapm, daha sonra babas, kendisini tarm renimi iin Paris'e gndermiti Babasnn lm haberiyle yurda dnen Ahmed Rza Bey, Bursa Mlk dadisi'nde [lise] mdr ve retmen olmu, a lmalar Marif Nzr [Eitim Bakan] Mnif Paa'nm dik katini ektiinden bir yl sonra Bursa Marif Mdrlne atanmt. lkenin toplumsal ve siyasal gidiini kt bulan, devrim ve iyiletirim [slahat] yaplmasn zorunlu gren Ahmed R za Bey, 1889'da Paris'e gitmi ve II. Abdlhamid ynetimine kar on dokuz yl sren kararl bir savama girimiti. nce, Padiaha lkenin gelimesi iin gerekli grd iyiletirmeleri bildiren tasanlar sunmu, yant alamaynca bunlan bastmp datmt. Savam ve lkece tannmas by le balam ve bu eylemi Meveret'in yaym izlemiti. Paris'te istibdada kar alanlar arasnda anlamazlk lar ba gstermi ve kimi arkadalar Ahmed Rza Bey'den aynlmlard. Ahmed Rza Bey, sarayn nerdii para ve rt belere yz vermeyerek dvs urunda her trl gl ve sknty gze almt. Paris'te bir yandan siyasal savamn srdrrken bir yandan da renim ve incelemeler yapmt. Kendisi Auguste Comte'un "Pozitivist Felsefe"sine inanm ve bu alanda bir ok alma yapmt. Merutiyet iln edilince, Ahmed Rza Bey stanbul Meclisi'nin al gn halkn benzersiz gsterisiyle selmland. II. Merutiyet'in ilk Meclis-i Mebusan bakan, doru bildii eyleri sylemekten saknmayan, z sz bir, yrei temiz bir insand. Meclis-i Mebusan'daki, sonralan yan'daki eletirileri, kartlann oaltt. 6

Meclis-i Mebusan Bakan Ahmed Rza Bey'i iyi tan yanlardan biri olan eski Mbeyin Baktibi Halid Ziya [Uaklgil] Bey, onun kiiliini ve doru sylemekten ekinmeyen zyapsm yle anlatyor: "Uzun, yaratlnn dayankllna bir kant gibi dimdik duran bir boyu, ban ta gibi kaplayan gzel salar, yzne arbal bir ek gibi grnen uzunca bir sakal, maviliinde scak bir sevgi anlam uan gzleri vard. Meclis-i Mebusan bakan yn bakanyla birlikte en yksek makam olan o sandalyeyi de, belki ynetim dolaysy la bsbtn doldurmaz, ana her halde pek sslerdi. Hnkr onu kazanmaya gerek grrd. Onun oturmas iin, Maka'da bir saray verildi ve Mefruat daresi'nce daya tlp detildi. Saray'a geldike, her seferinde huzura kar ve iltifat grrd. Sonralar nasl oldu da Hnkr ondan eskisi gibi holan maz oldu; bunun aklamas pek kolaydr. Btn insanlar gi bi, bu adamn da bir kusuru vard: doruluk!.. Ya da daha ak bir deyile: doruculuk; yani doru olarak bulduu bir eyi, hibir saknmaya, hibir n hazrla gerek grmeksizin he men pskrmek. Mizacnn bu zelliinden dolay, Ahmed Rza evresin de epeyce souk etkiler brakmt. Onda herkese kar eiti ci, bir aklayc, hi olmazsa bir t olma huyu vard." Ahmed Rza Bey, VI. Mehmed Vahdeddin tahta ktn da Merutiyet ynetiminin korunacana inanmt. Oysa VI. Mehmed Vahdeddin, Ahmed Rza Bey'e hibir zaman gvenmemi ve kendisinin yn Meclisi'ndeki eletirilerini ho karlamamt. Yeni padiah, Ahmed Rza Bey'i bir maksatla yn ba 7

kanlna getiriyor ve bu maksadn Bamabeyinci Ltfi Simv Bey'e yle aklyordu: "yan bakanl iin benim bir adaym var. Kim oldu unu bulamayacanzdan eminim. O mevki iin Ahmed R za Bey'i dndm. Bu kimsenin Meclis-i yn'daki muhale fetinin ykselme hrsndan ileri geldiine kuku duymamal, kendisini o greve atamakla mnasebetsizliine son vermesi doaldr. Tarafmdan sadrzama gidip isteimi bildiriniz." Vahdeddin Meclis-i Mebusan kapatmaya karar verdii zaman, Ahmed Rza Bey'i de huzuruna kabul etmiti. Ahmed Rza Bey, padiahn huzurundan karken, bambeyinciye, "lemde [btn dnyada] demokrasinin saltanat srd bir zamanda, hi Meclis-i Mebusan kapatlr m?" diyordu. Sleyman Nazif Bey, sonralar bir sre iin Vahdeddin'e inanm olmann zntsn duyan Ahmed Rza Bey'e, 26 Ekim 1924'te yazd bir mektupta yle diyordu: "Mtareke'nin ilk gnlerinde, her yurtsever Vahdeddine umutla ve drt elle sarlmt. Efendimizin yerinde kim Mec lis-i yn bakan olsayd byle davranrd. Bundan dolay, sizin hakknnzda hi kimse en kk bir olumsuz san bes leyemez; krk yllk savam yaam sizi dnyaya ve tarihe le kesiz ve tertemiz olarak tantmtr. Vahdeddin, konumunu anlayamayarak kendi kendisini lnet kuyusuna yuvarlad. Kendisinin de ta ve tahtnn da, sonsuza dek yok olmasna neden olan, gene Vahdeddin'in kendisidir." Mtareke yllarnn bir blmn Avrupa'da geiren Ah med Rza Bey, talyan ve Fransz devlet adamlaryla, Trki ye'ye dayatlan ar bar koullarnn deitirilmesi konusun da grmeler yapt. Ahmed Rza Bey, yaamnn son gnlerini engelky 8

stndeki iftliinde yalnz geirmi ve dme dolaysyla or taya kan rahatszlk yznden kaldrld ili Etfal Hasta nesinde, 27 ubat 1930'da lmtr. Yakup Kadri Karaosmanolu, lm dolaysyla Ahmed Rza Bey'in siyasal yaamn anlatan bir yazsnda yle de mektedir: "Ahmed Rza'nm yaam, srekli bir alakgnlllk ve zveri iinde gemitir. Yazlarnda tantanal cmleler yap maktan ekindii kadar, yaaynda da gsterili davranlar da bulunmaktan kanrd. Bu lke, belki' ondan daha byk yurt ve zgrlk yol gstericileri grd; ondan daha ok yk sek ve gl devrimciler yetiti; ama, en Avrupai anlamyla, uygar gzpekliin, uygar ahlkn, bu diyarda biricik simge si oydu."
***

Kendisi, Osmanl mparatorluu'nun yklyla biten si yasal yaamyla ilgili anlarn zaman zaman dank notlar ve konular biiminde yazmtr. Kendisine yazlm kimi mektuplarn ve Jntrk eylem leriyle ilgili belgelerin de yardmyla bu notlar dzenlendi inde, Ahmed Rza Beyin ocukluk yllarndan son savam dnemlerine kadarki anlan ortaya kyor. Anlar, sraya ko narak, olduu gibi braklmaya allm; yalnz kimi blm lerinde, yazlanlann izlenmesini kolaylatrmak zere ekle meler yaplmtr. Halk Y. ehsuvarolu

lk Meclis-i Mebusan Bakan AHMET RIZA BEY N ANILARI

Paristeki Yaamm Babam beni Paris'e, tanm renimi iin gndermiti. yl sonra snavlarm geiyordum ki babamn lm haberini al dm. stanbul'a dnmde, kendime bir i aradm. Kimse be ni ne iftliine ald, ne de bir sermaye koyarak bir iftlik ilet mek istedi. Sonunda, hi istemediim halde hkmet iine gir mek zorunda kaldm. Ziraat Nzn [Tanm Bakam], Arab Hak k Paa'yd. Bakanlkta bana bir i olmadn syledi. Fran sa'da bir tanm niversitesi ve byk tanm okulu var; her yl yzden ok renci bu okullan bitiriyor, hepsi de i bulu yor. Bizim lkemizdeyse tanmla ilgili bir ey yaplmad ve yaplacak bir ok i bulunduu halde, kendi parasyla renim grm ve [yurda] gelmi bir adama, i yok deniliyor. Marif Nezreti'ne [Eitim Bakanlna] bavurdum. 2400 kuru maala, bana Bursa'da ddi-i Mlk Mektebi m drlyle kimya dersini verdiler; kabul ettim. Bursa Marif Mdr Veli Efendi adnda sankl biriydi. Sekiz ay sonra, Nzr [Bakan] Mnif Paa, almamdan memnun olduunu belirterek beni 3000 kuru maala Bursa Marif Mdr yap t; bir de ders verdi. Bir buuk ylda, devlet ilerini yakndan grdm. Bu i13

lerin ne kadar ktye gittiini ve bu gidile marife deil, hi bir eye hizmet edilemeyeceini anladm. Paris'e giderek, ya kman lklarm oradan ykseltmeyi dndm. Snavlar olmutu, izin istedim. stanbul'a geldim. Mnif Paa'ya: "Bana bir ay izin veriniz; ben bu izin sremi Paris'teki exposition'u [sergi, fuar] ziyaretle geireceim. Bir engel yok ya?" dedim. "Nasl yok! Siz fermanl memursunuz, saraydan izin al mak gerekir. Bilmem kimler de gideceklerdi. Exposition, menolution tarihine rastladndan, saray kukulanyor. Bu by le kalmaz geer; siz gene Bursa'ya gidiniz, iki ay sonra, ben size izin veririm, o zaman gidersiniz," dedi. Bir hafta, on gn bekledim; sonunda Nzr'a, "Benim sa rayla al veriim yok. Benim mirim sizsiniz, size sylyo rum," dedim; "yleyse bana da bir ey sylememi olunuz, svp gidiniz," dedi. Paris'e geldikten sonra, Nezrete bir mektupla istifam gnderdim. Bir ay geti. Bir gn elilikten bir mektup aldm: "Bankada adnza gelmi bir para var, gidip, alnz," diyordu. Bursa'da Marif mdryken, kz ortaokulu mezarlk iinde bir odadan oluan kt bir yerdeydi. Marif Nezreti'ne pek ok kez yazdm. Sonunda, giderlerini kendi kesemden vere rek bir yer tuttum. "Nezret kabul ederse, benim param ve rirsiniz," dedim. Be ay sren o kira bedeliyle maamdan do kuz gnlk alacam kalmt. Onu gndermiler sandm. Bankaya gittim, iki yz lira gelmi olduunu haber alnca bir yanllk olmal dedim, alamadm. Bankadan bir ay sonra al dm bir mektupta, o parann "ltuf ve ihsn- tcidar [padi-. ahn lutuf ve ba] olduu bildirilmiti. Almadm. Paris'te 1889 exposition'unu iyice gezip grdkten son 14

ra renime ve kitap, gazete karmak iin gereken eyleri hazrlamaya baladm. Bir yandan geimimi salamaya, te yandan renime alyordum. Her gn ktphaneye ve ak amlan konferanslara giderdim. Bir sre sonra birinci lyiham [iyiletirme tasans] pa diaha sundum. Tasanm dikkate alnm ve bu yoldaki re nimimin rnlerini byle kitapk biiminde "atebe-i uly"ya [padiahn eiine] sunarak bir ey bastrmamam ferman buyrulmutu. ki bin lira da dl gnderilmiti. Paray alma dm. Mutlaka alnmaldr," diye yant geldi. Gene reddettim, almadm. Birka ay arayla, alt lyiha sundum. Baka hi bir haber kmad. Maksadm haber almak deil, lyihalanmda belirt tiim dncelerin uygulanmasyd. Hi bir ey yaplmad n grnce, Sadrzam'a uzun bir mektup yazdm. Ondan da bir haber kmaynca ilk lyiham bastrdm, dattm. Ondan sonra mektubu da bastrdm. Bu iki kitapk, beni stanbulda tantt. Mektuplar alma ya baladm. Padiah, tel etmi olacak ki beni kandrmak iin grevli gnderdi. Mnir Paa daha o zaman bey"di. Benimle grmek istediini bildirdi. Odeon Tiyatrosu'nda bir loca tutmu; ora da bulutuk. Daha Meveret'i yaymlamaya balamamtm. Gazetelere ara sra makale yazyordum. Beni inandrmaya a lt. Hibir devlet grevim olmad halde, toptan bir para nerdi. Hibir ey kabul edemeyeceimi kesin olarak syle dim. Yirmi gn sonra anzelize'deki lokantalann birinde ge ne bulutuk, yeniden ald ynergeyi syledi. Ben de ilk ver diim yant yineledim; "Paraya filna gerek yok. Meclis-i Mebusan' asn, padiahn en bata gelen vgcs ben olu rum, "dedim. 15

Aradan biraz daha geti, kuyumuba geldi; padiahn huzuruna arlm, ynerge alm, bu ok diller dktkten sonra, ka bin lira istediimi sordu. () /amana kadar sessizce dinlemitim. Red yant verince, yaldiniu gzleri aknlk la ald; "Nasl olur?" dedi. Londra elisi Kostaki Paa da, Londra'ya geerken Pa ris'te benimle konumakla grevlendirilmiti. Ald yner geyi, resm szleri syledikten sonra, "imdi namusunuza, yurtseverliinize sesleniyorum. Ben babanzn dostuydum. Tuttuunuz yol dorudur. Yaknma lklarnz aka sy lemek, bu durumdan ulusun memnun olmadn dnyaya du yurmak gerekir; devam ediniz," dedi. Ziya Paa'yla birlikte gelen Ebzziya Tevfik Bey de, resm nerilerini syledikten sonra, "Bu yurtseverce yolda devamnz dilerim," dedi ve be ni alnmdan pt. Meveret'in karlmas Padiaha sunduum lyihay ve Sadrzama yazdm ay rntl mektubu bastrdktan sonra, sra gazeteye gelmiti. Pa ris'te cidd bir gazete karmak gereini duyduum zaman, r landa'daki ulusulann yandalarnn bakanmm yeni bir ga zete yaymlamak iin bir milyon iki yz elli bin lira sermaye topladn okumutum. Benimse be para sermayem ve bir yardmcm yoktu. Bulgar hkmeti, Makedonya'da propa ganda yapmak iin Krila cemiyeti araclyla ylda bir mil yon, Srp hkmeti Sabba cemiyeti araclyla sekiz yz bin lira harcyordu. Bizim ttihad Cemiyeti'nin [Birlik Dernei] paras yoktu; Harcamas da hi dzeyindeydi. Gazete karacam stanbul'a, Cemiyet'e haber verdim. Gazetenin ad, dahas, cemiyetin bile ad henz kararlatnl16

mamt. stanbul, Ittihad- slm [slam Birlii] diyordu. Ben btn OsmanlIlarn karlar iin alacandan dolay Ittihad ve Terakki [Birlik ve Gelime] adn daha uygun grdm. yle kabul edildi. Gazetenin adn da "Merutiyet" koydum. Gazete, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yayn arac olacakt. Srekli ve dzenli kmas iin madd serma ye isterdi. Cemiyet bunu salayamad. Gazetenin, ulusun ege menlii ve yurtseverce abasndan baka sermayesi olmad anlald. Ara sra gnderilen be franktan otuz franka dek abonelerle yetinildi. Meveret'in para gcyle yaymlanmad, umutla yaa d, alt herkese bilindi. Para bakmndan zrt ve mnev grevden baka elence bilmez; yurdun durumundan cidd olarak zgn bir adamla birlikte, bir dzen altmda al mak istemeyenler, mazeret olarak bir takm yalanlar, sula malar uydurmaya gerek grdler. Yayn iinde benim kiisel karlarma hizmet ettiim sylendi. Bu bana pek ac bir karaalmayd. Kiisel karlar ma, her neye hizmet olursa olsun, ben gene de bir ey yapyor dum. Bir i gryordum. Kilisel karlarna hizmet etmeyen ler acaba ne yapyorlard? Yurda bir iyilii dokunan var my d? Bir kitap yazana, bir i grene, kesinlikle dmanlk iin yapyor denecek olsa, insann her davrannda bir maksat bu lunsa, o zaman hi bir i grmeyenlerin dmanl, kendile rine, yurt konularna aldrsz, yurtsevmez dedirtmek midir? Abdlhamid, parayla susturamaymca, Pariste benimle amansz bir savama giriti Sultan Abdlhamid dneminde, herkesin gz paraday d. Hafiyeler, dalkavuklar hep ba almay, ayrcalklar ka 17

zanmay dnrlerdi. Para iin ania yaparlard. Parasz bir i grmeyi kimse dnmezdi. Ito bunlar, benim Paris'te ci hat [kutsal sava] iln ederek, Mevevt'i kesinlikle kendi karlarma hizmet iin yaymladm kansna kapldlar. Pa diahtan sus pay almadm anlalnca, bir baka yerlerden para alyorum sanld. Savunduum yce amala uyumlu olarak yaamaya a balamtm. Ele gne kar dklen bir klkla dolamamak iin boazmdan keser, hibir elenceye gitmez, stme ba ma alrdm. Benim biraz temiz gezdiimi grenler, bende kesinlikle para var sanrlard. Ayda be yz, yedi yz frank alanlarn st ba benim geimime, stme, bama oranlanamayacak derecede aayd. Benim nasl geindiim her kese merak olmutu. Ne yaptm, ne i grdm asla aran myor, nasl yaadm dnlyor, soruluyordu. Bu konu da, herkes bir ey uydurur, syler ve benden yz bulmayan lar aleyhimde kitapklar yaymlarlard. Aleyhimde yazanlar da mertlik yoktu. Yazdklar eyleri benden gizlerler, bana gstermezlerdi. Yazlan eylerin bir takmn iittim, grme dim. Amalan, bir snf halkn tutuculuundan yararlanarak kendi kuruntulanndan uydurduklan yalanlarla beni lekele mekti. Buna garez deil, karaalma denir. Ben, elbette nmn yaylmasn istiyordum. nk o mnev gten gene yurda yararl ilerde yararlanacaktm. Gerek bizde, gerek Avrupa'da, herkes yazlan eyden ok ya zana dikkat ediyor, nem veriyor. Bir sz doru olduu iin deil, syleyenin konumunu dnerek dinliyor. Paris'e geldiimde, makalemi bastrmak iin gazete bu lamyordum. Yaz kumluna beni kabul eden olmamt. Biraz tanndktan sonra, gazeteler, dergiler benden makale istediler. 18

Yurttan kaanlar geliyor, benden para istiyorlard. Oda m, stm, bam temiz gryorlar; daha perian bir durum da yaayarak bu azck paradan onlara pay karmak gerekir sanyorlard. Nakit olarak yardmda bulunmazsam, bana g ceniyorlard. Bana, oradaki kaaklara datlmak zere bir para gnderilmi olsayd, elbette gereksinenlere verirdim. Sarayn yein nlemleri Para kabul etmediim ve yaynlarm srdrdm iin, saray beni gyaben yarglayarak mallarma el konulmasyla prangaya mahkm etti. Bu da yeter grlmeyerek, Paris mah kemesinde aleyhimde dv ald. Mahkemeye Clemenceau, Rochefort, Delbos gibi nl kimseler, benim iin tanklk et meye gelmilerdi. Mahkeme aklanmama karar verdi. Btn gazeteler lehimde ve padiah aleyhinde makaleler yaymlaya rak, bizim Meveret'e bir ylda yapacamz propagandann en iyisini bir gnde yaptlar. Ondan sonra beni Paris'ten srmek istediler. Polis md r, beni zel olarak ard; krk sekiz saat iinde Paris'ten kmam syledi. "Beni niin kovuyorsunuz, namuslu bir adamn Paris'te oturmaya hakk yok mu?" soruma, "Politika yle gerektiriyor," dedi. Ben doru Clemenceau'ya gittim; kimi gazetelere de u radm. Gazeteler ertesi gn ate gibi makaleler yazdlar, be ni savundular. O akam kan Temps gazetesinin son sayfa snda 'Ahmed Rza iin verilen lke dna karlma karar geri alnmtr', anlamnda bir haber grld. Yabanc dilde yaymlanan bir gazeteyi kapatmaya hk 19

metin yetkisi varm. Franszca Meverete dokunamadlar, ama Trke Meveret'i kapattlar. Yeniden yaymlamak iin yakn bir lke aradm. Kta, kyamette Londra'ya gidip gel mek zor olacandan, Brksel'i yeledim. Orada bir basmeviyle uyuarak Trke Meveret'i Brksel'de yaymlamaya baladm. Saray hemen Belika hkmetine bavurarak ga zetenin kapatlmasn istedi. Brksel Polis mdr beni a rtarak, bunu bana anlatt; "Fransa'da yaynlanmas yasak ol duu gibi, buras da izin vermeyecek," dedi. Belika meclisi ne giderek, tandm pozitivist M. Hector Denise'ye ii an lattm. O da beni, M.Laurent'a tantt. Bu iki kii beni koruya caklarna sz verdiler. Mecliste sorgulamada bulundular. Ayevans da bunlara katld. M. Laurent, konumasnda; "Ahmet Rza'nn gazetesi Trkedir; ne yazdn, elbette biliyorum. Ama Sultan Ab dlhamid hakknda ne kadar iddetli dil kullansa, gene azdr. Dolaysyla bu gazeteyi, imzam koyarak ben karacam; hkmet, gc yeterse kapatsn," dedi. Bunu grnce, hemen bir saylk yaz yazarak Brksel'e gittim ve Laurent'm imza syla yaymladm. On be gn sonra, teki sayy bastrmak zere yeniden Brksel'e gittiimde, Polis Nzn beni art t, "Siz yasal bir hile yaparak gazetenizi gene yaymlyorsu nuz. Dolaysyla sizin buraya gelmenize izin veremeyeceiz," dedi ve bu konuda bir emir ktn da bildirdi. Bu emir ge lip beni Paris'te buldu. Emir, Belika toprana ayak basma m engelliyordu. Trke Meveret'i sonra ra-y mmet adyla Msr'da yaymlamaya baladk ve Merutiyet'in ilnna kadar ylece srdrdk. 20

Paris'te skntl yaam ve para yardmnda bulunanlar Paris'te en skntl zamanlarm, Meveretin yaym tari hinden sonraki ilk yllard. K akamlarn, snmak iin k tphanede geirirdim. Odamda ate olmadndan, gazete ve kitaplarm yatakta okurdum. Haftann cuma ve pazartesi sabahlan konuklanm kabul ederdim. teki gnlerde, sabahlan makale hazrlamakla, mektup yazmakla geirirdim. Bir byk yazann iki saatte ya zabilecei bir makale iin, benim ktphaneleri dolaarak iki gn harcadm olurdu. Gndzleri yemekten sonra kahvede gazetelere gz gez dirirdim. Saat drtte, bete bir konferans varsa oraya ve tan dm ailelerden kabul gn olan varsa, bir ay imeye gider dim. Yoksa evime dnerek soyunur, yaz yazmaya ve okuma ya balardm. Yemeklerimi de bu arada kendim piirirdim. Geceleri anl deilsem, bir yere kmazdm. Erken yatar dm. ok kez Temps gazetesini yatakta okur, onunla uyurdum. Akam yemee anlysam, giderdim. Ancak, anllardan en nce kan ben olurdum. Ge yatmak, beni rahatsz ederdi. Gndzleri ktphaneye yaya gider, gelirdim. Benim iin bir gezinti olurdu. Dnte nhtm zerindeki kitaplan ziyaret eder, ucuz kelepir kitap bulursam alrdm. Byle bin glkle birer birer topladm kitaplan, daha sonra stan bul'da satmak zorunda kaldm. Her k, bir iki konferans ve rirdim. Bu konferanslar hazrlamak iin ok glk eker, yorulurdum.

21

Paris'te yeni bir i bulur bulmaz, Abdlhamid beni oradan attryordu Bursa Maarif Mdrln brakarak Paris'e geldiim zaman, cebimde yz lira vard. Bu para bitmezden nce ken dime bir i bulmak zorundaydm. Tandm Msy Kirkof araclyla Adliye'de resm evirmenlik iini buldum. Ancak belirli bir maa yoktu. ktka alacaktm. Bir sre sonra, Yafa-Kuds demiryolu irketinde yz frank maala eviri g revine girdim. Biraz sonra Beyrut-am irketinde ayn gre vi yz frank maala stlendim. Ayda iki yz frank irketler den ve bir biri zerine elli, altm frank da Adliye'den alyor dum. Bana yetiyordu. Ama, Meveret yaymlanmaya balan dktan sonra, Sultan Abdlhamid'in ilk ii geimimi engelle mek oldu. irketlerden karlmam istedi. irketler, her ne kadar Franszlarmsa da, bunlar kurma yetkisi Osmanl oldu u gibi, Osmanl hkmetiyle de i greceinden, bu istee uymak zorunda kalmlard. zlerek durumu bana bildirdiler. Beyrut-am irketi, bana izin verirken, "Siz gene bizdensiniz," demiti. Bir ey anlayamadm iin bu sze nem vermemitim. Bir ay ge ti; bir gn irketten bir mektup aldm, beni aryordu. Git tim, "Aylnz muhasebecide duruyor, niye gelip almad nz?" dediler. "Alacam kalmamt," dedim. "Hayr, sizi her ne kadar resmen kardksa da, haksz bir ilem olduu iin maanzn srekli verilmesine karar verilmitir," dediler. " grmeyecek miyim?" sorusuna da, "Hayr, artk size i veril meyecektir," yantn alnca, "Nimet, klfet mukabilidir [ek mek, alma karldr], i verilmezse maa kabul ede mem." dedim, ktm: bir daha da semtlerine uramadm. Bu 22

davranm sonradan pek beenilmi, Meveret aleyhinde alan dvda, lehimde tanklk edenlerce mahkemede anla tlmt. Paris'te beni kimse aramad; nasl geindiimi soran ve drt dosttan baka para gnderen olmad; onlar da dzen siz gelirdi. ok skntl zamanlar geirmitim. Benim Paris'te bir ylda kendim iin harcadm parann tutan, Beyolu'nda bir hafiyenin bir gecede harcadndan azd. Yayn iine yardm iin bana para verenler, adlanmn ya ynlanmasn istememilerdi. Stockholm elisi erif Paa, son yllarda ayda yz frank verirdi. Msrl zzet Paa, her yl Pa ris'e geldiinde bana urar, abone paras olmak zere bin, ki mi zaman bin be yz frank getirirdi. Msrl Prenses Nazl Hanm, yalnz bir yl be yz frank; Msrl Mehmed Ali Pa ann ei Prenses Enise Hanm iki bin; Prenses Emine Hanm, bir kez olmak zere, iki bin frank vermilerdi. Roma eliliinde Reid Sadi Bey, bir sre ayda elli frank vermiti. Girit'ten brahim Etem Bey'den be yz franka ya kn abone paras alrdm. Msrl Mustafa Fzl Paazde Mehmed Ali Paa da bizimle birlikte bulunduu srece, ga zetenin basm iin ayda iki yz frank verirdi. Bunlardan baka, perakende ve dzensiz olarak gelen abone paralar be ile yirmi frank arasndayd. Bu paralar, eli me son yllarda geti. Oysa benim en ok skldm zaman, Meveret'in yaym tarihinden sonraki ilk yllard. Bu zaman larda bana zengin yurttalanmdan hi biri, "Ey, imdi ne ya pacaksn; neyle geineceksin?" demedi. Aracsz olarak bana para gnderdiini syleyenler oldu; ben almadm. Nzm Efendi de alm olsa, kesinlikle bana sylerdi. Bu paralarla Franszca ve Trke gazeteler yaymlanyor 23

ve bunlarn bir ksm, kapal zarflar iinde gnderiliyordu. Pek ok posta paras veriliyordu. Son ylda, Msr'a cerre [cer, dervilerin her sene ramazan aynda para vb. Toplamak iin kyleri ve kasabalan dolamasdr; A. Rza Bey, bu sz, bu rada mecazl kullanyor] gitmitim. Orada Said Halim Paa'nm yol gstermesiyle be bin frank topland. Bu para aln dktan sonra, Nzm Efendi ieri gnderildi. Enver ve Niyazi daa karld. Sarayn yeni bir giriimi Sultan Abdlhamid, beni kandrmak iin enitemi Pa ris'e gndermi, annem tarafndan da bir mektup getirilmiti. Bu mektup, Ali Bey'in uyars zerine yazlm ve Padiah ta rafndan grlmt. Doal olarak irde-i hneye [padia hn emrine] uyarak dnmemi ya da susmam salk veriyordu. Oysa, annem bana ngiliz postasyla ayrca zel bir mek tup daha gndererek, enitemin grevinden sz ediyor ve "Bir takmlar ulusu aldattlar, dndler; sen de yurt grevini bra karak stanbul'a dnecek olursan, evin kapsm kapal bulur sun," diyordu. te "ecnebi" [yabanc] dedikleri annem, by le bir kadnd. Meveret'te ortaya kan anlamazkk imizde anlamazlk kt. Sarayn bana verdii nem, kimilerinin kskanln kkrtmt. Tek varlk olarak bir likte almak gerekirken, nemsiz eyleri bahane ederek benden ayrlanlar oldu. Bunlara da, aslnda nem verildi. Bahafiye Ahmed Paa gnderildi. Nzm Efendi dndaki lerin hepsi ayla balanarak benden ayrldlar. 24

Kimileri, Meveret'e imzalaryla makale yazmak istedi ler, kabul etmedim. Meveret'e ilk kt zaman imza konu yordu; ama sonra Halil Ganem'den bakalar satldlar. mza dan maksadn, antaj olduu anlald. mzal makaleleri ve kiisel konulardan sz eden eyleri Meveret'e koymamakla kimilerinin makale yazmalarna engel oluyormuum denildi. Kimin elini tuttum? Kiisel bir ey olursa kitapk karyor lard; Ne iin yurt konularnda da kitapk yaymlamyorlar d? Nasl oluyordu da, kimse benim elimi yaz yazmaktan, yurda hizmetten engelleyemiyorlard? On be gnde bir kan Meveret'e, posta parasyla bir likte, ayda yz, en ok yz elli frank harcanyordu. Bu kadar bir paray uana verenler oktur. Hnkr, benim bir gazeteyi ynetecek kadar deil, ken dimi besleyecek kadar param olmadn biliyor ve Meveret'in kapanacan umuyordu. Sonunda parayla susturulamayacam ve ben sa kal dka Meveret'in kapatlamayacan anladlar; ama, benim zel servetim, salktan baka sermayem olmadn bildikle rinden, arkadalarm benden ayrarak, beni bsbtn yalnz brakmaya altlar. Bahafiye Ahmed Paa, bu i iin Paris'e gnderilmi ve grevinde baarl olmutu. Birlikte almamak, uydurduklar bahanelerden biriydi; sanki kimse benimle geinemezmi; geinmemek, i grme mek iin bir zr olamazd. Acaba benden ayr toplanm ve birbirleriyle uyumlu baka bir topluluk var myd? Benimle birlikte almak istemeyenler, bana yalnz kalmak istiyor di yenler, ne iin benden ayr bir topluluk oluturmuyorlard? "Yalnz kalmak istiyoruz" sznden maksatlar, beni yalnz brakmaktaki yanllarn gidermek iin bir bahaneydi. 25

Abdlhamidin La Haye'deki temsilcisi beni delloya ard Paris'e gelenlerin ya da imzasz mektuplarla dncele rini bildirenlerin bulunanlarn ou, byle yaynlarla bir i ol maz, hafiyeleri ldrmeli, yle yapmal, byle vurmal diye kyamet koparrlard. Hnkr, bu yalanc pehlivanlara bahafiyesini gnderdi; hafiyeleri ldrmek isteyen kabadaylar, bahafiyenin eteine sarldlar. Kimine benimle grmemek kouluyla daha ok maa verildi; kimi bir grev alarak ekil di gitti. (Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle memhurdur [Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle mhrlen mitir] szleri ve 28 Eyll 1897 tarihli bildirinin kopyas, Ah med Rza Bey'le kimi ttihat ve Terakki yneticileri arasnda kan anlamazlktan sz etmektedir. Ahmed Rza Bey'in aleyhinde olarak kaleme alman bu bildiride, Meveret gazetesinin de Rza Bey'e ait deil, Ce miyet'e ait olduu savn ve tartmasn iermektedir. "Paris kurulunun tutanak defterinden aynen" alnd bildirilen bir paragraf, Ahmed Rza Bey'le, Mizanc Murad Bey arasnda geen yle bir grmeyi aktarmaktadr: (23 Terin-i evvel [Ekim] 1896 tarihine ratlayan pazartesi gn, sbk kurul, Paris'te Rza Bey'in bakanlnda toplanr. yeler, nice za mandan beri srklenen ve bir trl sonulandrlamayan bir konuya, kesinlikle bir son vermek zere cidd tartmalara giriirler. yelerin hepsi dokuz kiidir ve oradadr. Murat Bey, Meveret gazetesinin ilk saysndaki sunu makalesini gstererek, "Bu makale sizin midir ve bu Ahmed Rza imza26

s doru mudur," dedi. Bakan Rza Bey, "Evet," diye yant verdi. Murat Bey de, "Burada gazeteyi Cemyet'in yardmy la karyorum ve gazetenin ynetim ve yaz ileri Cemiyet'in elindedir. Dediiniz gibi, gazetenin adnn altnda da 'Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin vsta-i neriytdr [Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organdr]) cmlesi var. Bana kalrsa, bu iaretler gazetenin sahibinin Cemiyet olduunu aka belirtiyor. zellikle Meveret iin Cemiyet'in madd ve mnev bunca zverisi de gz nne getirilirse, sizin [gazeteyi] sahiplenmenizin ve kendinize mal etmenizin hi bir anlam yoktur," dedi. Rza Bey, bu iaretlerin bunu gstermediini belirtince, Murad Bey ye lere seslenerek [sordu], tm de, "Evet, gsterir," dediler. Murad Bey, "Bu byle olsun, bu Cemiyet uruna kimisi rt besini, memuriyetini, kimi maln, yaamn ve ailesini bra kyor; dediiniz gibi de olsa, siz de Meveret gazetesini bu Cemiyete veriyor musunuz?" dedi. Rza Bey, "Meveret ile mdr Ahmed Rza ad birbirinden ayrlmaz; dolaysyla, veremem; denetim kurulu yardmcs sfatiyle kabul ederim. stediim belgeleri kendilerine gnderirim; kurula aykr olanlar ne gnderir, ne de yaymlarm.Aslnda Meveret'in [adnn] altndaki 'vsta-i neriytdr' cmlesini de Nzm Efendi'nin hatr iin koymutum," diye karlk verdi. Mu rad Bey, ayrla yol amamak iin, "Elinizde emanet bulu nan ve ak olarak Cemiyet'in mal olan [gazeteyi] sizden bir ba gibi istedik; siz hl, burnunuzun dikine gidiyor sunuz; buna amamak elde deildir," diyerek zntsn bildirdi. Bu noktay bylece belirttikten sonra, anlar izlemeyi srdrelim:) 27

La Haye Bar Konferansnda bir dello ars La Haye bar konferans dzenlenmi; btn devletle rin temsilcileri orada toplanm, bar yollarn aryorlard. Balkanlar kark ve hep bar bozacak bir durumda bulun duundan; Trkiye ise, Balkanlarda kacak karkla belki yol amakla sulanacandan sz ederek bann kurulmas iin nce Trkiye'de bar bozacak eylerin giderilmesi gere keceini, bir lyiha ile temsilcilere bildirmek zere, Cemiyet, benim La Haye'e gitmemi uygun grmt; gittim ve lyiha y yazdm, bastrp dattrdm. Akam mebus Vankol'n bakanlnda bir de konferans yaptm; bar konferansnda Devlet-i Osmaniye temsilcilerinden bulunan .... Paa, gerek lyiha ieriinin ve gerek konferansta sylenen szlerin Zt hne aleyhinde olduuna inanarak ertesi sabah oturdu um otele iki tank gndermi, beni delloya armt. Ba sn, aslnda dellonun La Haye'de yasak olduunu bilmeyen bar temsilcisi paann bu davrann haber alarak fkeli makaleler yazd. Benim La Haye'ye geldiimi bilmeyenleri de haberli kldlar. (Ahmed Rza Bey'in La Haye'deki eylemleri, Cemiyet yelerince ok iyi karlanm ve kendisine her yandan y reklendirici mektuplar gnderilmiti. Rusuk'taki ubeden de Sadakat Kraathanesi mdr Ahmet Ltfi imzasyla Ahmed Rza Bey'e yazlan mektup yle balyordu: "Yurtseverlik alannn bey atls! La Haye'de vermeyi baardnz umut ve rici konferans, btn gnl yaral insanlar sevindirdii gibi, biz Bulgaristan'da yaayan] Mslmanlarn da zgrlk is teklerine byk bir g verdi. Yaptklarnz unutulmasn, ba arlarnz kutlu olsun..." 28

Dello dolaysyla da shak Skt, temsilci paaya u mektubu gndermiti: "Ahmed Rza Bey'i delloya ard nz iittik. Oysa Rza Bey, dello etmeye deil konferans ver meye ve Cemiyet'in ileriyle uramaya, Cemiyet tarafndan grevlendirildiinden grevi gerei nerinizi reddetti. Her ne kadar aramzda eitlik olmas, dello etmemize engel deilse de, bir ktnn dersinin verilmesi bile grevimiz gerei ol duundan ve Rza Bey Cemiyet tarafndan gnderilmi ol makla yaplan neri Cemiyete ait bulunduundan, Cemiyet adna arnz ben kabul ediyorum. zveri gsterirseniz, efendinizden daha.... olduunuzu iln etmi olursunuz." On dokuz yl sonra bir gn, anszn stanbul'a dndm Paris'e subaylar, valiler, retmenler, dmatlar geldiler, gittiler. Pek etkinlik gsteren olmadn syledikten sonra, benim niin daha da etkin faal olmadm anlataym: nce, ortam hi bir yerde uygun deildi. Almanya, ngil tere, Fransa, Avusturya ve Rusya, Abdlhamid politikasnn srmesinden memnunlard, bundan da yararlanyorlard. Fran sa ve ngiltere, Venizelosu korumutu; nk Venizelos, Trk ve Mslman dmanyd. Trklerden ayrlmaya alyordu. Yunan zenginleri kendisine parasal yardmda bulunuyorlard. Venizelos'un bol paras vard. Gazetecilerden ilgi gryordu. Benimse gazetecilere yedirecek be param yoktu. Meveret'i g durumda bastnp yayabiliyordum ve ben, ulusumun ba mszln savunuyordum. Kanunu Ess'nin [anayasann] uygulanmasn, yabanc lkelerin ayrcalklarnn kaldrlma sn istiyordum. Buysa, Frenklerin "ark politikas"na uygun

deildi. 'Trkler bir ey yapmyorlar, davranacak, bir eylem belirtisi gsterecek olurlarsa, Avrupa'nn ilgisini kazanrlar, diyenler oldu. Yanl dnce. Avrupa, slam'a yardm etmez. Yemen'de, Msr'da, Hindde bunca slam ayaklanmas oldu. Gazetelerde bunlar lehinde bir harf bile yoktur. II. Merutiyetin iln ttihad ve Terakki Cemiyeti, ben Paris'teyken kuruldu. nce adn stanbul'da ttihad- slm [slm Birlii] koymu lard. Ben deitirdim. Bizde trl uluslar bulunduu ve bun larn tmnn haklarna sayg gsterilecei dnlerek, ya Ittihad- Osmn [Osmanl Birlii] demek ya da maksadn da ha kapsaml olduunu gstermek iin ttihad ve Terakki de mek uygun olacan bildirdim. ylece kabul edildi. Cemiyete alnacak kimselerin namuslu ve yurtsever ol masna olaanst dikkat olunuyordu. Hafiyelerden kanl yordu. Bir cemiyetin gc, onu oluturan kimselerin says deil, niteliidir, deniyordu. (Ahmet Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan Tunal Ahmet Ltfi imzal bir mektubun ikinci sayfasnda "ttihad ve Terakki kurucular ve Jntrkler" bal altmda u adlar yazldr: Ahmed Rza Bey, Prens Mehmed Ali Paa merhum, Ahmed Sib Bey, Smi Paazde Sezi Bey, smail Hakk Bey, Doktor Nzm Bey, Baheddin kir Bey, Ali Haydar Bey, shak Skuti Bey merhum, Mehmed Fazl Bey, Necmeddin rif Bey, erfeddin Bey, Celleddin rif Bey, Suad Bey, Tunal Hilmi Bey, Ali Fehmi Bey, Kprlzde ressam Glib Bey; Ali Fehmi Filibe, Mehmed Talt umnu, Ahmed Ltfi [Vama-Sofya], Kmil Efendi merhum [Varna], smail Yoro30

kov, Yerky ehbenderi efik Bey, Tarsusizde Feyzi Bey, Murad Bey, brahim Nahiv Bey, Prens Sabahaddin Bey, Prens Mahmud Bey, Kemal Mithat Bey, Slih Bey, Bahriyeli Ali R za Bey merhum, Abdlhamid Memduh Bey, Sret Bey, Fuad Bey, Hikmet Bey, Ceml Bey, Mehmed Emin Bey, Mehmed Said Bey, Ali kir (rif Hikmet), Mustafa Rgb Bey, Halil Ganem merhum, Halil Halid Bey, smail Gasprenski mer hum, Doktor Slih (Neet) Bey, kil Muhtar Bey, rksulu Ahmed Bey, Reid Bey, Askir-i Osmaniye kaymakamlarn dan efik Bey, Berlin Ataemiliteri Hamdi Bey merhum, Saf fet Bey, Talha Bey, Zimzde Haan Fehmi Bey, dil Bey, Mustafa Refik Bey, Emir Aslan Bey, Doktor rfi Bey, Necti Bey, merhum Mlzim Nci, Talha Keml Efendi, Hsrev Smi Efendi, Seyid Kenan Efendi, Ali Fahri Bey, Mehmed Fazl [Laklak], Hafz Osman merhum [Rusuk], Ali efkati merhum, Hoca Muhiddin Efendi, Hoca Kadri Efendi.) Cemiyetin almalar ve eylemleri, derimi gerekletir di. Yeterince propaganda yapld ve yurt iinde zellikle Rumeli vilyetlerinde epey yanda salad anlaldndan, Enver'le Niyazi'nin daa karak "iln- hrriyet etmeleri'nin [zgrl iln etmeleri] uygun olaca dnlm ve Pa ris'ten, o yolda bir karar bildirilmiti. Bu olaydan korkan Sultan Abdlhamid'in, Kanun-u Es s'nin uygulanmasn kabul etmesiyle, her yerde sevin gste rileri yaplm, srgnde bulunanlar saltanat bakentine dn mlerdi. Paris'teki zgrlkler de dnmler; bir ben kal mtm. Arkadalarm Abdlhamid'e gvenemiyordu. Her trl olasla kar, yurt dnda birinin kalmasn ve bu biri nin de, benim olmam bir saknma nlemi olmak zere d nmler ve beni brakmlard. 31

Paris'te son almalar Merutiyet ilnndan sonra, Paris'te bulunan Mslmanlar benim evreme toplanmlard. Bu frsattan yararlanarak bir "Uhuvvet-i slamiye Cemiyeti" [slm Dostluu Derne i]" kurdum; yeleriyle iki kez toplandk. lerinde ranl, Msrl, Rusyal Mslmanlar vard. Ben bakanlk ediyordum. Ben Paris'ten dndkten sonra, Cemi yet'e Msrl avukat Mahmud Bey bakanlk etmiti. Btn yelerle birlikte resmimizi karttk. Islm Cemiyeti'nin banda bulunuum, stanbul'a dn mde, Islm olmayanlarn dmanln ekti. Beni slam yanda olmakla suladlar; [bu sulama,] Rumlarn, Ermenilerin ellerinde bir silh oldu. Ancak Mslmanlara hi bir etkisi olmad. Memnun olduunu belirten bir kii bile kmad. Islm lehinde yazdm kitaplar, makalele ri anan olmad. On dokuz yl sonra stanbul'a dn Paris'te kalmakla yanl yaptm sonralar anladm. Meer kimilerinin amac, benim darda kalmamdan yarar lanarak yurt iinde frldaklar evirmek imi; be kii, dev let ilerini kendi baskc ellerine almlar; hkmet ilerine karyorlard. Mektuplar yazdm; 'bizim grevimiz gzlem dir, ie karmak deildir,' dedim. Baktm ki olmuyor, ne de mek istediimi anlatamyorum, ben de stanbul'a dnmek zo runda kaldm. Mir [general] Fuad Paa'ya, srgnden dnte Sabahaddin Bey'e olaanst karlamalar yapldn Paris'teyken gazetelerde okumutum. Yurda sevgi grltsz, kararl, y32

rekten ve sessizce gsterilmelidir. Yurt iin alrken, k dn zerine dklen gzyalarnn hafif patrtsndan baka ses iitilmemeli, hi holanmadm bu gibi gsterilerden uzak kalmak iin stanbul'a klk deitirmi olarak sessizce girmeyi dndm ve yle yaptm; Paris'ten yola km kimseye haber vermedim. Ancak Makriky'ndeki [Bakr ky] eve habersizce girmemin annemi belki sarsabilecei korkusuyla, trenden Kkekmece'de indim. Oradan eve bir telgraf gndererek, gelmek zere olduumu bildirdim. Sonra gelen trenle Makriky'ne gittim. Bununla birlikte, telgrafha nede [geldiim] duyulmu, gara epey kalabalk toplanmt. lerinde Ermeni okulu rencileri de vard. Ailemi, karlamaya hazrlanm buldum. Kimseyi me rakta ve telta brakmadma memnun oldum. Dnm naslsa haber alanlar, ertesi gn benimle grmeye geldi ler. Ben de iki gn sonra merkeze uradm. Karma tanma dm, adlarn bile iitmediim bir takm acayip adamlar k t. Her biri, sanki Merutiyet'in ilnndan nce, Merutiyet iin benden ok alm, zveri gstermi gibi bir gururla kuruluyor, hkmediyordu. Benim iki ay Paris'te kalmam meydan bo brakarak, bunlarn tremesine, ynetime ge melerine yol amt. Genel merkezi henz stanbul'a gelmemiti; Selanik'ten, uzak bir yerden ie karyor, duruma gre fetva veriyordu. Ittihad ve Terakki'nin birka eski yesiyle Cemiyet'e sonradan girenler stanbul'da bir merkeze toplanmlar, hkmetle te masta bulunuyor, vilayetlerle haberleiyorlard. Anadolu'da rgtmz noksand. Cemiyet yelerini ok gstermek iin, Cemiyetin kaplar alm, eski hafiyelerin bile Cemiyet'e girmelerine gz yumulmutu. Cemiyet yeleri arasnda ar bal, deneyimli, bilgili kimseler pek azd. 33

Abdlhamid ile ilk konuma ve Meclis-i Mebusan Bakanlm Avrupa'dan dnmde, Cesirmustafapaa'dan geer ken, benim stanbul mebusu seildiimi mjdelediler. stan bul'a dnmde gericiliin balam olduunu grdm. Se imler srasnda ahlanan rekabet duygusu, gericilie kar mt; gazeteler, basn zgrln ktye kullanmaya ba lamlard. Son bir ay Avrupa'da bulunduum srada, gazeteler beni koruyarak amaca hizmet etmeleri gerekirken, 'Ahmed Rza ile Nzm, Hriciye Nzn [Dileri Bakan] ile gryorlarm, onlara bu yetkiyi kim vermi' gibi ileri geri yayn yapanlar ol mu; hizmetimi ve beni gzden drmeye almlard. Meclis-i Mebusan ald, bro olutu. Ertesi gn beni bakan yaptlar. ki gn sonra Sadrzam Kmil Paa, akam Meclis'ten ktktan sonra Bbli'ye urayp kendisiyle g rmem iin bana haber gndermiti. Gittim, padiah'tan ba na levveli rtbesiyle, birinci Osmn ve Mecd nianlannm ihsan buyurulduunu mjdeledi. Ben soukkanllm koruyarak teekkr ettikten sonra kabul etmeyeceimi bildirdiimde, Kmil Paa ok ard; nedenini sordu. Mlk rtbelerin kaldmlmas gerektiini d ndm, nian takmann felsef inancma aykr bulundu unu bildirerek Padiahn af buyurmasn rica ettim. "Efen dimiz zleceklerdir, kabul etseniz iyi olur," dedi. Ben gene srar ettim, ayrldm. Kmil Paa'nm amac, meclis bakanlnn konum ve onurunu laevveli rtbesi derecesine indirmekti. niformay giydirip protokolda beni levveli srasna sokmakt. 34

Srbistan ve Bulgaristan Krallan stanbul'a geldikleri /aman, byklere nian verdikleri srada, benim nian kabul etmediim sylendi. Nian yerine biri gm ereve iinde resmini, teki bir altn tabaka verdiler. Meclis-i Mebusann ald gn Meclis-i Mebusan'm ilk ald gn, mebuslar Harbiye Nezreti'nde [Savunma Bakanl] toplanmlard. Oradan ikier ikier arabalara binerek, alayla Mebusan Diresine git milerdi. Ben arabada Ahmed Nesib Bey'le birlikteydim. Yolda halk tarafndan pek ok alklandm. Hi kimseye, hatt Sul tan Abdlhamid'e bile yle alk yaplmadn gazeteler yaz dlar. Meclis-i Mebusan'da, Padiah'm gelmesini bekledikten sonra yoklama yapld. Yazmanlarn ilemi yaplaca sra, bu ie bakanlk etmek zere beni ardlar. aran, sanrm Cemiyet'ten bir ka kiiydi. teki mebuslar, beni tanmyorlard ve tanmak bile iste miyorlard. Ben o gn pek zgndm. Arabayla gelirken, hal kn barmas beni etkiledii gibi, Meclis'in ilk kez byle gsterili biimde almas da sinirime dokunmu, beni alatmt. Eliler benimle grmek zere Meclis'te yanma gel dikleri zaman, kendimi tutamyordum. Paris'te on dokuz yl gl bir inanla altm; ancak, almamn sonucunu ken dim greceimden emin deildim. Bunda baarl olmak, be ni etkilemiti. 35

Sultan Abdlhamid'le ilk konuma ve birka an Paris'ten dnmden sonra, ilk kez Mbeyin-i Hmyun'a [padiahn saray dndan kiilerle ilikisini salayan daire] gidiimde, Hfz Hakk Bey yanmdayd. Baktip Cevad Bey'in odasna gittik. Cevad Bey [geliimizi] bildirmeye gitti. Yanmda rvolver [tabanca] vard kardm, Hafz Hak k Bey'e verdim. Cevad Bey beni huzura gtrd. Yolda bir takm adamlar dizilmilerdi. Padiahn huzurunda yalnz kal dm. Hnkar iltifat etti, beni oturttu, "Sizi bana yanl anlat tlar," dedikten sonra vc szler syledi. Ben de, devletin gelimesinden ve ykselmesinden ba ka isteim ve kiisel bir hi amacm olmadn ve on dokuz yl gurbette hep bu dnceye hizmet ettiimi syledim. zin leri olursa Bosna Hersek ve Rumeli'nin dousu konularnda kimi siyasal yetkililerle grmek ve kimi zel ilerimi yolu na koymak iin gene Avrupa'ya gideceimi bildirdim. "ok mu kalacaksnz," buyurdular. Ziyaretimden memnun olduk larn yineleyerek alnmdan ptler ve zerindeki saati ka rarak, elmasl bir kurun kalemle bana baladlar. Ben elini perek huzurdan ktm. Sultan Hamid'in mebuslara verdii ziyafet Meclis-i Mebusan'n alndan bir sre sonra da, Sul tan Abdlhamid, mebuslar saraya yemee armt. Saray dan arabalar gelerek mebuslar Ayasofya'daki direden alp Yldz'a gtrd. Sofrada, padiahn sanda sadrzam, solunda ben bulu nuyordum. Mebuslar at nal biiminde oturmulard. Padiah, 36

yemek srasnda hep benimle konumutu. Bardama kendi nndeki srhiden su doldurmutu. Yemein sonunda, me buslar adna bir nutuk syleyerek teekkrlerimi bildirdim. Yemekten sonra Padiah, odasna ekildi. Mebuslar si gara, kahve itiler. Sonra temsil ettikleri yrelere gre dizil diler. Padiah, benimle birlikte mebuslarn yanma geldi; ben srayla mebuslar tantrmaya baladm. Ancak, bir takm dalkavuklar sabredemediler, kimi padiahn elini, kimi etei ni pmek iin zerine hcum ettiler. Adamcaz rkt, gene odasna ekildi. Ziyafet byle irkin bir olayla son buldu. (II. Abdlhamid, mebuslara Yldz Saray'nda 31 Aralk 1908 perembe gn akam ziyafet vermiti. Bu ziyafette en ok Ahmed Rza Bey'le ilgilendi. Yemek te sra tatlya geldiinde, Baktip Cevad Bey padiahn sy levini okudu. ok alklanan sylevin, zellikle "Saltanatn, devletin ve lkenin bekisi nce Tanr, sonra ulus ve ulusun Meclis-i Mebusan'dr" cmlesi, byk gsterilere yol at. II. Abdlhamid, bu alklara ksk bir sesle teekkr et mi ve yerine otururken Ahmed Rza Bey'e "mrmde bu ka dar mutlu olduum dakikay hi anmsamyorum," demiti. Ahmed Rza Bey de, padiahn sylevine doalama olarak yant vermi ve Mebusan Meclisi bakamnm sylevi ni padiahla birlikte, mebuslar ayakta dinlemilerdi). Abdlhamid'e ulustan korkmamasn, kp gezmesini syledim Japon mparatoru'nun erkek kardei, Sultan Abdlha mid'e konuk gelmiti. Sarayda ziyafet verildi, yan bakan hastayd, gelmemiti. Ben padiahn solunda, Sadrzam H37

eyin Hilmi Paa'nm yanma oturdum. Istabl- mire Mdr Fik Paa, evirmenlik hizmetiyle padiahn sanda ayakta duruyordu. Prensle Almanca konuuyordu. Padiah yemein balangcndan sonuna kadar sofrada bulundu. Japon mziinden, tarmndan, donanmasndan sz at ve szleri evrilene kadar da, Hseyin Hilmi Paa ve be nimle konuuyordu. Sultan Abdlhamid'in bu bilgili davran na o akam hayran olmutum. O adamda kuruntu hastal olmam olsayd, ynetimde kalm olsayd, ulusu mutlu ede cekti. Bu gereini kendisine de sylemitim; "Ulusa istedii merut ynetimi ihsan buyurdunuz; tek sevgili padiahsnz. Niin kp gezmiyorsunuz? ekiniyorsanz, arabada kar nzda oturaym, birlikte kalm," dedim. "Daha almadm, yava yava olur," buyurdu; ama yapmad. Padiahla birlikte gezmeye kmak, bir Ermeni kurununa, bombasna ura mak, benim iin de byk bir tehlikeydi. Sultan Abdlhamid'in hediye nerilerine kar bir kz okulu kurulmas ricas Padiah tarafndan verilen rtbe ve nianlan redle bala yan bu bir tr muhalefet, padiah kukulandrmt. Sultan Abdlhamid bana bir hediye vermek istiyordu. Yldz yaknlarnda Fehim'in konan ihsan buyurmutu, ka bul etmedim. At, araba gndermiti. Rica ettim, onlan da ge ri aldlar. "Kanun-u Ess'yi yeniden baladktan sonra, Ahmed Rza Bey'le banmtk sanyordum. Niin byle yapyor, ben den bir ey almyor?" demi. Padiah gcendirmek iyi olma 38

yacandan, bir ey almak gerektiini dndm. Hatrma Kandilli'de, dile Sultan'm yknt durumundaki saray geldi. ()raya, Bebek'teki koleje benzer pek iyi bir kz okulu yaplr sa, yurda byk bir hizmet edilmi olacan dndm. Padiahtan Cevat Bey araclyla onu istedim. "Hemen" denilerek olumlu yant verildi. Huzura kabul edildiim za man, pek memnundu. Beni kutlayarak, "Ne iyi dnms nz, oras gzel bir okul olur. Ancak bina, ykntdr; onaran na baladnz zaman ben de yardm ederim. Kzmn da okul ilerine merak vardr. Onu da kuracanz demee al nz," buyurdu. Tahttan indirilmemi olsayd, okulu onannm da yaptrarak, bize byk yardm olacakt. Otuz kiiden oluan Sultni-i ns Cemiyeti'ni [Kz Lisesi Demei] kurdum. lkenin ileri gelen kiilerini deme e aldm. Haftada, on gnde bir toplanmaya baladk, ie ba lamak iin, her eyden nce para gerekiyordu. Saray pek y kkt. Onarm iin Osmanl Bankas'ndan faizsiz bin lira lk bir bor atm. Bu parayla onanm, havagazm, kaloriferi yaptrdm. Derslikler ve mutfak yapm iin giriimde bulun dum; temelleri atld, zemine kadar yapld. Okulun ilk harcamalanna karlk olmak zere bir piyango dzenlendi. Topla nan paralar bankaya teslim ediliyordu. Banka da bu paralan vermi olduu borca karlk tutuyordu. Biz bu ilerle, deme tartmalanyla urarken, Balkan muharebesi, ardndan da Harbi Umumi [I. Dnya Sava] k t. Gmen yerletirmek iin bo yer aranyordu. Enver Paa'nn Arap ocuklarn, gmenlere yeledik; onlar yerleti ler. Muharebe zaman, hkmetin kararlann eletirmeye ba ladm. Aramz ald. Marif Nzn kr Bey, bu frsattan yararlanarak okula el koydu. 39

[Mliye Bakan] Cavid Bey Paris'te bor ileriyle ura rken, bir gn birlikte yemek yiyorduk; "Baarl olursanz bor olarak alacanz parann zektn bana veriniz de, u kz okulunu aaym," demitim. O da sz vermiti. Balkan Mu harebesinden sonra bana para vermek deil, okulu elimden aldlar. Okul ilerini tartmak zere toplanan ynetim kuru luna herkes seyirci gibi geliyor, kimse bir neride bulunmu yordu. Kimileri, 'Biz bu ii yapamayacaz; Maarife braka lm,' gibi szler sylyorlard. stanbul'da rhtm ileriyle uraan Fransz irketine, va pur iskelesi rhtmn parasz onartmtm. Hindistan hkmdarlarndan kadn Begm Han, Sultn-i ns' ziyaret etti. Yardmda bulunmasna ngiliz elisi en gel olmu; yalnz yangn felketine urayanlara yardmda bu lundu ve gitti. Veliaht Yusuf zzeddin Efendi de okula geldi, gezdi. Sultni-i ns iinde Enver Paa ile anlamazl gider mitim. Arap ocuklarnn binada kalmasna karlk, bir c ret de verecekti. Bu konuda Talt Paa'ya bir ey sylemedi im, bir ricada bulunmadm iin, paa ii bozdu. Vaniky'ndeki dile Sultan saray, krk yldan beri y kk duruyordu. Sultan'n lmnden beri iinde oturulmamt. Ben oray okul iin aldktan sonra, herkesin gzne batma ya balad. 31 Mart olaynda, Meclis'i basan ve bakanlk kr ssne kp mebuslara seslenerek, "Ahmed Rza, kz okulu aacak, Franszca retimle kzlarmz gvur edecek," diyen Vahdet gibi softalar, Sultn-i nsm aleyhinde bulunmular d. Mebuslardan kimse karlk vermemiti. Bundan sonra kimse hayr ileri yaptrmayacak, hayrl 40

hr i iin giriimde bulunmayacaktr; nk bir eser, biraz ta nnd m, zellikle iin iinde para oldu mu, hemen ie kar klp eser ele geiriliyor, hkmetin ya da gl kimselerin eline geiyor. Vaniky vapur iskelesi eskiden beri Serktib Mustafa Paa yals yannda ve sarayn nndeydi. Serasker sbk R za Paa, cami bitiiindeki yaly alnca, vapur iskelesini de kaldrtm, yalsnn yanma, caminin nne yaptrm. Sultn-i tns ileriyle uratm srada, vapur iskelesini de, rencilere kolaylk olur dncesiyle, eski yerine aldrmak gi riiminde bulundum ve baardm. Hemen, mahalleden iki kinci, bir dileke imzalad ve iskelenin kaldrlmas aleyhin de bulundu. Mahalle halknn Sultn-i ns'a ne kadar yar dmda bulunduuna, bu da bir kant olabilir. lkenin en byk gereksinmesi, aile rgt, aile dzeni dir. Bu da kadnlarn retimi ve eitimiyle olacaktr. Ben bu geree, daha Paris'te Mill Ktphane'de alrken varm tm. 31 Mart olay bu konudaki giriimlerime ilk darbeyi vur du. Softalarn saldrsn pek doal buldum. Kadn tutsak gi bi kullanmak isteyenler, kzlarn retim ve eitimine, zgr lne raz olmazlar; giriimlerim lehinde sz syleyen, ma kale yazan pek azd. Kadnlar iinde bile, lehte yazanlar bu lunmad. (Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda, Kandili Okulu'nun almasyla ilgili pek ok belge vardr. Okul, kendisi ni en ok ilgilendiren konulardan birisidir. Kendisi, siyaseti brakmay, iftliine ekilmeyi dn yor ve mrnn son yllarn Kandilli Sultnsi'nde retmenlik yaparak geirmek isteini besliyordu.) 41

31 Mart olay niin ve nasl oldu? Meclisi Mebusan, bir akamst Kmil Paa'nm grev den alnmasna karar verdi. Hseyin Cahid Bey tarafndan, sadrzamn yant vermesi iin bir soru nergesi verilmiti. Kmil Paa, Meclis'in alndan beri i ve d siyaset konu sunda bir ey sylememiti. Kmil Paa, Meclis'e gelmek istemediinden, Meclis de kendisine gvenmediini bildirmiti. Bu karar Saray'a bildirmekle beni grevlendirdiler. Ta lt Bey (Paa) ile kalktm, gittim. Baktip araclyla Sul tan Abdlhamid'e karar sunduk. Mhr aldrmak iin biri ni gndermi, Kmil Paa vermemi, 'Yarn sabah mhr kendi elimle getirir ve durumu anlatrm,' demi. Biz srar et tik, Hnkr ikinci adam daha gnderdi. Kmil Paa not yaz m, mhr gelene kadar saatler geti. Sadrazamlk iin aday gsterildi; bata Hseyin Hilmi Paa'nm atanmasn is temitik. Olumlu yant alnd. Oradan kalktk, Nianta'nda Hseyin Hilmi Paa'nm konana gittik. Kar yayordu. Kira arabasnn atlarnn ayaklar kardan kayyordu; gece yars s sz yokuta, ikimiz de yaya yrmek zorunda kaldk. Hseyin Hilmi Paa'nm konanda herkes uyuyormu; kapy atrmak bir saat srd. Geceliiyle geldi, konuyu an lattk. Mbrek adam, nazlanmaya balad; sadrazaml ka bul etmedi. Epey uratk. Meclisin yardmc olacandan sz ettik, g bel kandrdk. Oradan ktk, ortalk aarma ya balamt. eref sokandaki kulbe geldik, yattk; bir s re sonra, 31 Mart olay oldu.

42

lke ynetimine kar eletiriler Meclis-i Mebusan'n alndan sonra, lkede gizli ve devlet sorumluluu olmayan bir gcn varlndan yaknl maya baland. Bir akam, Almanya eliliinde yemee a rlydk. Yemekten sonra, Eli Baron Maral, benim yanma gelerek bu konuyu at; "Devrimi ttihad ve Terakki yapt; oysa lkeyi bakalar ynetiyor. Yrtme gcn neden elini ze almyorsunuz? Hkmetten yaknlacak olursa ben ne ya paym. Cemiyet yle istiyor, Cemiyet ise ortaya kmyor, so rumluluktan korkuyor gibi grnyor," dedi. Bunu arkadalarma syledim; Talt Bey Dhiliye Nezreti'ni; Cavid Bey, Mliye'yi almaya karar verdiler. Benim is teim, ttihad ve Terakki yneticilerinin hkmet direlerin de 'Danman' sfatyla ie balamalaryd. Hseyin Hilmi Pa a, buna engel oldu; "Nzr yannda hem danman, hem me bus olmak, iimizi bozar," dedi. Bense tersine, Nezret'e bir g saland gibi, danmann da ie almasn salar, inancndaydm. Bir iki yl byle danmanlkta kaldktan sonra Nezrete geerse, acemi olmaz, diyordum. Merutiyetin balangcnda stanbul'a geldiim zaman, Kmil Paa sadrzamd. Hkmeti pek zayf grmtm. Sultan Abdlhamid'in hkm kalmamt. lke metin, yrek li, denenmi eller istiyordu. 31 Mart olay, bu dncemi ve kaygm glendirdi; bunun iin sylevlerimde hep metin bir hkmete gerek oldu unu syledim. lkenin felketinden dolay benim zntm oktu. ok olmas, yalnz vatana olan sevgimden deil, ben de stelik bir de vicdan acs vard. Bunun nedeni de, ulusun bana bu adamlar getirmeye yol amamdr. 43

(Merutiyet iln edildiinde, Hseyin Hilmi Paa Rume li Vilyat- ellesi Mfetti-i Umumsi [Selnik, Kosova ve Manastr Vilyetleri Genel Denetmeni] bulunuyordu. Meru tiyetin ilnndan on gn sonra sadrazamla getirilen K mil Paa'nm kabinesinde Dhiliye Nzrl kendisine verildi. ki ay sonra istifa eden Kmil Paa'nm yerine de 31 Knunu evvel [Aralk] 1324 tarihinde sadrzam oldu. 31 Mart olayn da grevinden istifa etti. Sultan Read zamannda bir kez da ha sadrazamla getirilen Hseyin Hilmi Paa, bundan sonra yan yeliine atanm, Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesin de Adliye nzrlm kabul etmi ve son olarak da Viyana el iliine getirilmiti. Mtarekeden sonra, Viyana yaknlarn daki kknde ld.) 31 Mart olay 31 Mart gn sabah, stanbul'a inmek zere hazrlanm tm. Meclis-i Mebusan' asker basm diye bir telgraf aldm; aile halk tel ettiler; ama ben, "Her ne olursa olsun, Meclis'ten bakan sorumludur," dedim ve inmeye karar verdim. Kapdan kacam srada bir telgraf daha geldi; tekini doruluyordu. Ben gene nem vermedim. stasyonda bekler ken, stanbul'dan tren geldi. kanlara sorduk. stanbul'da as kerin isyan ettiini sylediler. Orada rastladm iki subay, bana stanbul'a inmememi salk verdiler. Ben yolumda de vamla Sirkeci'ye vardmda, orada bir ka kii nme ka rak, askerin aleyhimde olduunu, Meclis'e gitmememi syle diler. Vekilleri sordum, Bbli'de olduklarn rendim. n ce Bbli'ye uramay ye grdm. Bir arabaya bindim, yal nz bama Bbli'ye gittim. Vekiller toplanm, istifayla u-

rayorlarm. ieri haber gnderdim; korkularndan beni he men kabul etmediler. Ben salonda beklerken, Murad Bey gel di, "Merutiyet tehlikededir, ne yapyorsunuz?" dedi. Sonun da vekillerle grtm zaman, istifalarn vermi oldukla rn rendim. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, bana, "Bu herifler sizin banz istiyorlar, hemen istifa ediniz," dedi. Ben telefonla Meclis-i Mebusari'da Bolu mebusu Habib Bey'le konutum. O da, silerin beni ldrmek istediklerini ve Meclis'e gelme min yanlg olduunu syledi. Harbiye Nezreti'yle de konutum. Mahmud Muhtar Pa a oradayd, "Emrederseniz elimdeki askerle kaym, Bbli'ye geleyim," dedi; elbette, istemedim ve pek doru ettim. Ben nce donanmadan birine snmay dndm; son ra Mavro Kordato Bey'le birlikte Beyolu'na gemek istedim. Bunlar olmaynca, Hriciye Nzn Rifat Paa'nm salk ver mesi zerine Bbli Hriciye Nezreti odasnda kalmay uy gun grdm. Sdi Bey geldi, Talt Bey'le Nzm Efendi'nin ehzdeba'nda bir evde saklanm olduklann, beni de oraya gtre ceklerini syledi. Bir araba getirmeye gitti. Bir para peynir ekmek smarladm. Bir saat sonra araba geldi. Pencereden g ryordum, Sdi Bey yukan kana kadar arabac kap gitti. Topu subay... Efendi de geldi; gnein batmasn, or taln biraz kararmasn bekledik. Saat yarm biraz gee, paltomun yakasn kaldrarak, burnuma mendil tutarak Bbli kapsndan ktk. Sapa sokaklardan ehzadeba'nda, Ali Cemal Bey'in evine vardk. Talt Bey'le Nzm Efendi'ye ilk szm, "Merutiyet tehlikeyi atlatt," oldu.

45

Bir hafta nce beni ldreceklerdi, kimse ses karmyordu; imdiyse "yaa diye baryorlard Gece atlan kurunlar oturduumuz evin damna da d yordu. kinci gn, Talt Paa'yla Nazm Efendi evden k tlar. Baka bir eve sndlar. Sannm benimle birlikte bulun makta tehlike grdler. Altnc gn, ben de bir arabayla ya nmda topu subay ... olduu halde, bataklardan giderek Ayastefanos'a [Yeilky] ulatm. yastefanos'ta Mebusan Meclisi'nin ve yn'm toplants 31 Mart olayndan sonra Ayastefanos'a gittiimde, Meclisi yn ve Mebusan, Said Paa'nm bakanlnda toplanmt. Bu meclise girince, bir oklan ardlar. Kimileri kutla yarak memnunluklarn belirttiler. Beni kfir iln eden bir makaleye verdiim yant, mebus hocalara gsterdim; nem vermediler. Said Paa, bakanl kesinlikle ortaklaa yapmamz nerdi ve bunda srar etti. Hatr iin yanma oturdum. Be nim yerime geici olarak bakan olan Mustafa Efendi, 'na maz klan bir bakan geldi' diyenlerin sevinlerine karn, iten ekildi. Meclis, padiahn tahttan indirme konusunu tartyor du. Bu konuda bir nerge verilmiti. O aralk, Meclis'e bir yver geldi, "Mahmud evket Paa imdi Hareket Ordusu'yla Ayastafanos'a vard. Sizinle ivedi grmek istiyor," dedi. Sa id Paa'yla birlikte kalktk. Yver, "Hayr, yalnz Ahmed R za Bey'le grecektir," diyerek beni ald, gtrd. 46

Mahmud evket Paa, boaltlm bir evde beni bekli yordu; "Yolda gelirken haber aldm. Mebusan ve yn, padi ahn tahttan indirilmesini tartyorlarm; ben emrimdeki askeri, Merutiyeti ve padiah kaldrmak isteyenleri yola ge tireceiz, padiahn ve ulusun can tehlikede diyerek buraya getirdim. Tahttan indirmenin bizim taraftan olacan aske rim duyarsa isyan eder, mahvoluruz. Siz yn ve Mebusan'a gizlice anlatnz; imdilik ses karmasnlar; bu ii tartma zaman geldiini ben size haber veririm. imdi gidiyorum," dedi ve gitti. Top ve tfek seslerini Ayastafanos'ta iki gn dinledikten sonra Yldz'm igal edildiini, yn ve Mebusan'n stanbul'a dnerek orada toplanabileceimiz haberi geldi. Kalktk, alayla stanbul'a gittik. Bbli caddesinden karken, halkn "Yaa Ahmed R za!" diye barlar, bana yle souk geldi ki anlatamam. Bir hafta nce beni ldreceklerdi; kimse ses karmyordu. Meclis'te yalnz Mazilyah Efendi, "Bakanmz nerede?" di ye sormutu. Bugn, "Yaa!" diye baryorlard. Meclis'te yn yeleri Mebuslar, gene ortak olarak top lanmlard. Said Paa, bakanlk ediyordu. Ahmed Muhtar Paa'ya birlikte Harbiye Nezreti'ne gidip Mahmud evket Paa'yla konutuk. Duruma egemen olduunu, tehlike kal madn, artk tahttan indirme konusunu tartabileceimizi syledi. Dnte, Meclis'e bildirdik, hemen tartld. Fetva Emini Hac Nuri Efendi, fetva kopyasn onayda nceleri isteksizlik gsterdi. eyhlislam Ziyeddin Efendi'ye iaretle, "eyhlislm odur, fetva vermek yetkisi kendi lerinindir," dedi. Sz uzad, mebuslarn, ynm sabr tkendi; 47

sonunda Fetva Emini, "Durumda uur yoktur; saltanatn de imesi gerekirse, padiaha arzediniz, kendi kendisini grev den alsn," dedi. Kk Hamdi Efendi, fetvann karalamasn, "Tahttan indirilmek ve istifa nerisinde bulunulmak klarndan han gisini toplanan Genel Meclis yelerse, uygulanmas" diye yazd. Bu biime, Hac Nuri Efendi raz oldu. Fetva temize ekilip imzalandktan sonra, Meclis yeniden ald. Yeni oturuma, fetvann okunmasyla baland. Her yan dan, "ndirilsin! ndirilsin!" sesleri ykseldi. stifa nerisini kimse aza almad. Tahttan indirme, oy birliiyle karara ba land. Tartma srasnda Sahib Molla Bey'in bir itiraz oldu; karan padiaha bildirmek iin temsilciler belirlendi. rif Hikmet Paa, Aram Efendi, Esad Paa ve Karasu Efendi'lerden oluan kurul seildi ve Yldz'a gnderildi. (O tarihte, Dhiliye Nezreti Mektubculuu ile Mste ar vekillii grevini yapmakta olan ve Bbli'de hazr bulu nan Fuad Bey, anlarnda diyor ki: "Ahmed Rza Bey, kendi sinin Bbli'de bulunduunu haber alan bir kalabaln da kap nnde toplandn grnce, istifasn yazdnp binek ta nda yksek sesle okutmu ve koridorlardan dolaarak arka kapdan savumutur." Ayastafanos'ta toplanan Meclis-i Umum Mill [Ulusal Genel Meclis] adna II. Abdlhamid'e ekilmek zere yle bir telgraf da hazrlanmt: "Sultan Abdlhamid Han- Sni [ikinci] Hazretlerine; saltanat tahtna gl bir bala bal olan Osmanl ulusu, Kanun-u Ess'nin korunmas konusundaki gvencenizden emin olduka, yce kiiliklerinin saltanatnn devamna kararlyd. 48

Ancak burada ayrntlarna ve kantlarna gerek olmayan du rumlar, saltanat terk buyurmanz gerektirdiinden, yce ki iliiniz en geni dokunulmazlkta bulunmak ve Osmanl l kesi dnda her nereyi isterseniz oraya gidilmek ve Osmanl donanmasndan size ayrlacak gemiyle gitmekten emin ol mazsanz, seeceiniz bir baka devlet sancan tayan ge miyle yola kmak ve Meclis-i Milliye'nin karan erevesin de tahsisatnz dzenli olarak almak zere halifelik ve salta nat hakknzdan istifa ettiinizin telgrafla belirtilmesini, Meclis-i Umum-i Mill beklemektedir." Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan bu telg rafn altnda da, "Kumandan Paa Hazretlerine; oyunuz da ka tlarak, yukardaki telgrafn uygun bir arala ve en ksa za manda Abdlhamid Han Sni Hazretlerine bildirilmesini sa lamanz, Meclis-i Umum-i Mill kararyla bildirilir,' notu vardr.) ttihad ve Terakki Frkas'nn kmesinde rol oynayan nedenler Meclis-i Mebusan'm ilk oluumunda istibdatla ve salta natla ilgili kimi yntem ve geleneklere kar hareket etmek isteinde bulunuldu. zetle,bayramlamalarda Padiahn ete i yerine saak pmek greneini kaldrmak isteyenler oldu. Benim dncem de yleydi. Saak, bir tr fetiti. Saa p mek, fetiizm, putperestlik oluyordu. Ulusu padiahtan aynyorlard. En dorusu el pmekti. Madem ki padiah elini ver miyor, saygl biimde bir selmla yetinilmeliydi. lk bayram Sultan Abdlhamid'le geirdik. Mir Fuad Paa saak tutuyordu. Ben eilerek, zt- hneyi selmla49

diktan sonra karsnda durdum. Fuad Paa saa uzatyor du, aldrmadm. Padiaha bayram kutlamas vesilesiyle bir ka sz syle dim, ekildim. Beni izleyen mebuslardan ou, benim gibi saak pmediler; ancak, bazlar ptler. Saak pmek, pmemek bir sorun oldu. Hseyin Cahid Bey aleyhinde, yver paa lehinde makaleler yazdlar. Sultan Mehmed Read zamannda, her bayramlamada saak pmeyenler gittike azald. nc yl benden bakas kalmad, ben yalnzdm, tekilerin hepsi ptler. (1 Terinievvel 325 [1 Ekim 1909] tarihli bir tezkereyle Marif Nzn Nil Bey, saak pmek konusunda Ahmed R za Bey'e unlar yazyordu: "Reis Beyefendi Hazretleri; dn akam Meclis-i Vkel'da yaplan mzakere sonucunda bay ramlama treninin biim ve yntemi konusunda henz dev lete kesin bir karar alnmamasndan dolay, bu konuda bir karar alnncaya dein sz geen trenin eski yolda, yani sa ak perek yaplmasna oybirliiyle karar verilerek, mebus beylerin dahi buna uygun davranmalar uygun grlmtr. Durumun size bildirilmesine bendeleri memur edilmi oldu undan, durumun bilginize sunulmas, yksek sayglarma vesile klnd." Sultan Read'n ilk bayramlama treninde saa Bambeyinci Ltfi Simavi Bey tutmutu. Kendisi anlarnda vekillerin, devlet byklerinin, asker erknn, hatt Osmanl hizmetinde bulunan yabanc subaylar ve memurlarn da sa ak ptklerini, buna karlk mebuslarn, bata bakanlar olduu halde, temenna [eilerek selmlama] ile yetindikleri ni yazarak, bu durumu o zaman herkesin aypladn belir tiyor.) 50

ttihad ve Terakki Frkas'nn almalar Ulusta ilerin grlmesini ve uygulamalar bakasndan; Tann'dan, padiahtan, hkmetten bekleme duygusu, al kanl vardr. ttihad ve Terakki Cemiyeti kurulduunda, halk, bunu ondan beklerdi. ttihad ve Terakki her eyi dzel tecek, yamur yadracak, yurdu enlendirecekti. Bunlar he men olmaynca, halk ttihad ve Terakki'den soumaya bala d. ttihad ve Terakki ulusa zgrlk getirmiti. Eski dnem lerle yeni dnem arasnda bu bir byk farkt. Bu fark gr memek insafszlkt, halk eski dnemi unuttu; nk zgrl e cidden k deildi; hrriyetin deeri bilinmiyor, nasl kul lanlaca bilinemiyordu. [zgrlk,] Eski dnemi unutma mak, ulusun yetkinletirilmesi durumlar, siyasal eitimi iin gerekiyordu. Merutiyet'in ilnndan sonra byk ve cidd slahat [iyi letirmeler] yaplamazd; nk para yoktu, gvenlik sala namamt. Ulusun gelecei tehlikedeydi. Bosna, Hersek so runlar yeni kmt. Softalarla, hainler, eriat istiyorlard. Islahat, yenileme demekti. Kamuoyu yeniliklerin aley hinde grnyordu. evrenin, iklimin, insan dncesine ve dnce biimine etkisi olduu gibi, olaylann da vardr. Pek zgn ya da sevinli bir halde trenle yola giden, yolda kk byk eylere, olaylara, kazalara rastlayan bir adamda zihin rahatl olamaz; cidd bir eyi dnmek, cidd bir plan yap mak elinden gelmez. Siyaset dnyasnda be yln ne nemi olabilir? ttihad ve Terakki, be yl ancak yaayabildi. Trablus olay, Kosova ayaklanmas, Havran ayaklanmas, Balkan Sava, 51

son olarak da byk sava [I. Dnya Sava] gibi olaylarn k, ttihad ve Terakki'nin kolunu, kanadn krd. Ben yirmi yl yurt dnda yaadmdan, ulusun ruh du rumunu bilmiyordum; arkadalarm da bilmiyormu. Biz ulu su, saygdeer bir kadn gibi, nzik sandk; krlmasn, zl mesin, dedik. yiletirmeleri yava yava yapmaya karar ver dik, gcendirmekten korktuk. Bunlarsa iyiletirmelerin ge cikmesine yol at. ttihad ve Terakki, kendisini sevdiremedi. Dmanlar bu durumdan yararlanarak Cemiyet'in aleyhine yrdler. yiletirmeler yaplsayd, gene yryeceklerdi; nk onlar istibdat dneminde Saraydan yararlanmaya alm ge ricilerdi. yiletirmeler, hi bir zaman onlar memnun ede mezdi. Merutiyet'in ilnyla ttihad ve Terakki ulusa zgr lk vermiti, millet bu zgrl ne yapt; sokaklarda barp ard, basnda ktye kulland. Bundan baka, lkede ulusal egemenlik kurulmutu. Ulus bu egemenlikten ne yolda yararlanmaya alt? ttihad ve Terakki Cemiyeti, pek lml, pek nlemli olarak bu yolda ileri ynetmek istiyordu. 31 Mart olay oldu, ttihad ve Te rakki, tuttuu yolu deitirmek, zor ve iddet kullanmak zo runda kald. 31 Mart olay, ttihad ve Terakki'nin ykl nede ni oldu. Onu yapanlar, lkeye Moskof ordusundan ok kt lk ettiler. Cemiyetin yanllan yok deildir; ancak, baanszlnn balca nedeni, halkn davrandr. ttihad'n balca suu, kaplann aarak bir takm mayas bozuk ve mstebit heriflerin Cemiyet'e alnmas oldu. stanbul'da ahlk bozulmu bir halk olduunu anlamamak, Selnik'ten gelmi be yurtsever ama stanbul'ca tannmam kimselerin lkeye egemen olabi 52

lecei sansna kaplmak, hkmet ilerine karmak, subay lar siyasetle megul klmak, bilimsel yolu brakanlara, vizlere yeterinden ok zgrlk vermek, tilf ve Hrriyet Frkasmn, buna benzer baka partilerin salam olmadklarn anlayamamak, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni devirmek iin toplanm derme atma partilerden oluan etelere kar dur mamak, halkn eitimi, kltr dzeyi pek eitli... ki kadem arasnda deil, Aksaray'da oturan ilk stanbul ahalisi arasn da bile fark var, dayanma yok. Byle dncesi ve eitimi baka olan insanlarn birlik olabilecekleri edebilecekleri san sna kaplmak, ulusun ruhuna ilemi istibdattan kurtulamamak, her bireyde istibdat duygusunun bulunmas, asker ei timin sonularndan olarak komuta etmek istemesi, kendi keyfine gre i grmek hevesinde bulunmak, kurallara uyma mak, gazetelere gereinden ok zgrlk tanmak, kiilikler le uramay engellememek... Kimi genlerde bir gurur gr mtm; bunu balangta mertlie, onuru, vicdan zgrl n anlam olmaya yorarak memnun olmutum; sonra an ladm ki [bu,] bencillik, kimseyi beenmeme, bye sayg gstermeme, kan urunda dalkavukluk, alaklk etmekten baka bir ey deilmi. ttihad ve Terakki Cemiyeti bunlara kar duramad, tam tersine bunlar yreklendirdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti, sonralar kesin karar veremeyen, kark [bir parti] oldu. Ben Cemiyet bakanlarm eletirmeye baladm, sitem ler ettim; bir etkisi olmad. stibdad, kar dknl tatl geliyordu. Beni tehdit etmeye baladlar, dolaysyla bana ge ziye kmam nerdiler. Ben eski tze bal kalarak Cemiyet'ten ayrlmadm.

53

ttihad ve Terakki [ynetimi], beni Cemiyetten karmakla tehdit etmeye balad (31 Mart olayndan sonra skynetim iln olunmu, olayla ilgili olanlar idam edilmiti. Ksa bir sre i banda kalan Tevfik Paa hkmetinin yerine, yeniden Hseyin Hil mi Paa kabinesi iktidara gelmiti. ttihad ve Terakki Frkas'nn lkede duruma egemen ol duu ve istediini yaptrd grlyordu. Bu nedenle, Cemi yetle hkmet arasnda bir soukluk balamt. Hseyin Hilmi Paa istifa etti. Yerine Roma Elisi Hak k Paa sadrazamla getirildi. Hakk Paa, kabinesine Cemiyet'in kimi nemli ileri gelen lerini de alm, bylece hkmetini glendirmek istemiti. Mebusan ve yn Meclisleri arasndaki anlamazlklar, muhalefeti glendirmi; hkmet bu srada bte an ka patmak, bor bulmak gibi sorunlarla urarken, Arnavutluk isyan da ba gstermiti. te yandan, Yemen'de de bir ayak lanma balamt. ttihad ve Terakki Frkas'nda da arlar ve lmllar ara snda hkmet yetkileri ve zgrl sorununda ve teki ko nularda gr ayrlklar vard. Frka, iki gruba ayrlmt. ttihad ve Terakki'nin son uygulamalarna kar olanlar dan Ahmed Rza Bey, bu muhalefet nedenlerine, anlarnda, daha ileride de deinmektedir.) Merkez-i Umumden [Genel Merkez] istifa Paris'ten dnmde Meclis-i Mebusan bakanlna atandmda, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne de bakanlk edi yordum. Merkez-i Umum'de bulunuyordum. Merkez-i Umu 54

m, haftada iki gece ve bir de cuma gn toplanyordu. Ailem Makriky'nde [Bakrky] oturduundan, merkezin toplana ca geceleri eref sokandaki Kulp'te geiriyordum. Evimde rahat kalamyordum. Asker Kulb'ne de gidiyor dum, askerin yaknmalarn dinliyordum. Edirne'de orduyu dzenleme sorunu vard. Merkez-i Umum bakanlyla Mebusan bakanlnn bir kiide toplanmasnda sakncalar grmeye baladm. Meclis'te yanszlma zarar veriyordu ve bir de ayrntlarla ura mak beni yararsz bir biimde yoruyordu. 31 Mart olayndan sonra Merkez-i Umum'den ayrldm. Bu ayrln bana yarar oldu; ancak iler bozuldu. Ce miyet, tzne ve amalarna aykr eylemlerde bulunmaya balad; mstebit oldu. Valilerin ve benzeri memurlarn atan masnda keyf davranlmaya baland. Talat Paa'ya uyarlarda bulunduka, bana 31 Mart ola yn anmsatarak karmzdaki dmana kar kimi zaman y le davranmak gerektiini syledi. Kimi bakmlardan haklyd; ancak, istibdat tatl geliyor, allrsa braklamyor; sonralar, sava zaman kiisel istek lere gre davranmann zararn grdk. Ulusun istibdada b yk bir yetenei vardr. Biraz etkisi ve gc olan, mstebite davranyor. Bu yalnz ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerine zg bir huy olmayp, ttihatlardan nce ve sonra gelenler de de aynyla grlm bir ruh durumudur. ttihad ve Terakki Cemiyetinden karlma tehdidi Bir gn yn'daydm. Mithat kr, Seyyid, Aaolu Ahmed Bey'ler benimle grmeye geldiler, Merkez-i Umu

m'den temsilci olarak geliyorlard. Benim yn'da yiyecek vurgunculuu gibi sorunlar konusundaki itirazlarmdan Cemiyet'in zldn, byle davranmay srdrrsem beni Cemiyet'ten karacaklarn bildirdiler. Cemiyet'in tzne aykr davrandm, Cemiyet'in isteklerine ve dncelerine hizmet etmediimi, sitem yollu belirttiler. "Cemiyet'in tzne aykr davranan ben deilim, sizlersiniz," dedim, "Asl Cemiyet'in ilkelerine bal olan be nim; siz beni Cemiyet'ten karamazsnz; ben sizi Cemi yet'ten karrm. Ayrca Halis [Saf] ttihadlar adyla bir dernek kurarm. Ben yn'da, Cemiyet'in amalarna kart olan bir ka kiinin isteklerine deil, yurdun karlarna hiz met ediyorum. Tuttuum yol dorudur inancndaym. Bun dan beni engelleyemezsiniz!" szlerini syledim. Eitlik ilkesi yanl yorumlanyordu; daha dn Cemiyet'e girmi bir kimse, kendisini Cemiyet'in bakanlanyla bir ayar da tutuyor, stlerine saygda kusur ediyordu. Hizmette eitlik aranyor, grevde deil; bir mlzm [stajyer memur] Cemi yet'e girdikten sonra, Dhiliye Nzn'mn yanma elini kolunu sallaya sallaya, senli benli bir tavrla giriyordu. (Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan ve bu zi yaretten sonra kendisi tarafndan yazlm olan bir mektup karalamasnn kimi ksmlarnda yle denilmektedir: "Saygdeer arkadalarnzla birlikte yn Diresi'ne te rif buyurduunuz gn, konumamz biraz dank ve dzen siz olmutu. Her eyden, imdilik nemini yitirmi grler den bile sz edilerek, asl ama bir takm konu d konuma lar arasnda kayboldu. Sylenen szlerin tamamyla yazlma s ve hatrada kalmas, doal olarak mmkn olamadndan, kimi sylenenlerin yanl anlaldn haber aldm. Dolay56

tr

syla yantlarm zetleyerek byle yazl olarak bildirmeye gerek grdm.") Ordu mensuplarnn ttihat ve Terakki Cemiyetinden ayrlmas sorunu (Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan mektup karalamasn aktarmay srdryoruz: "... Bana o gn, Cemiyet tarafndan zel bir ltuf olarak kimi iyiliimi ister uyanlarda bulunmutunuz. zetle, eleti riden, itirazdan vazgememi salk buyurmutunuz. Yaknma mak elde midir? Bu lkeyi yasasz, programsz, keyf ve ac masz bir ynetimden kurtarmak iin yirmi yl alm bir adam, bugn hemen ayn yolsuzluklar ve tahttan indirilmi hakan aklayacak yanllar karsnda bulunur da, sessiz kala bilir mi? Sessiz kalacak ya da dn siyah dediine bugn be yaz diyecek olursa, gemiini inkr etmi ve maneviyatn kendi eliyle bozmu, yurduna artk hizmetten vazgemi ol maz m? Bu lkede rzgra uymayan ve trl aalamalara, nan krle karn gene kendi yolunda direnen bir ka kiinin varln Cemiyet yetkilileri olarak ok grmemeli; tersine, yaknmalann teekkr ederek dinlemelidir. Eski almalanmz kimi deerbilirlerce inkr ediliyor. Ne denirse densin, o almalann yararlanndan biri de, Trkler iinde Abdlhamid'in acmasz ynetimine katlmayan, raz olmayan bir snf halk bulunduunu, insanlk lemine gstermek olmutu. Bugn de, bu kank ynetim aleyhinde bir ses iitilme si, gene ulusun onurunun korunmas iin gereklidir. yn'daki ve benzeri yerlerdeki itirazlanmdan amacn 57

ne olduunu bir azck sylemitim. Kesinlikle emin olunuz ki, hkmet ve Cemiyet erknnn etkisini krmak isteiyle yaknmyorum. Onlar buna gerek brakmyorlar; bir ok ha talaryla kendi etki ve onurlarn kryorlar. Ancak zlecek bir konudur ki, yolsuz davranlar ve iler yznden yalnz bir ka kiinin mnev etkisi krlmakla kalmyor, yceltilmeye ve sayg gsterilmeye uygun ne varsa yok oluyor. Ben bu irkin durumu yeni grmyorum ve kimi kinci lerin dedikleri gibi, yan bakanlna atanmadm iin, kar kma bahanesi aramyorum. Gzlerim ve kayraym, Trablusgarp olayyla ald. Aldandm, kandrldm o zaman anladm. Daha o zaman ulusun ileri gelenlerinden ki milerine yaknmalarm sylediim gibi, Paris'ten de bir ok kiiye bu yaknmalarm bildiren mektuplar yazdm. ... Kiisel olarak gcenik ya da honut olmakla, bugn k durumun bana ykledii grevler ve sorumluluklar arasn da hi bir ilgi ve iliki yoktur. Bir zamanlar nasl hi bir kii sel isteim olmadan Merutiyet bayran savundumsa, im di de ayn duyguyla ayn grevi yapmak istiyorum. Benim bu lkede hak ve ilgim, i banda bulunanlarn hak ve ilgisinden daha oktur; yurdumun yazgsn be ki inin keyif ve yorumuna brakmak, olaylara yabanc gibi se yirci durmak, kr krne boyun emek, elimden gelmez. ve d politikada imdiye kadar yaplan yanllar, bir ok ackl olaylar, artk ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni de ye terince uyarm olacandan, hem yurdunun gelecekteki esenliini gvence altna almak ve hem Cemiyeti madd ve mnev sorumluluktan kurtarmak iin, ivedi ve etkili nlem ler alnmasna karar verilmesini dilerim." Anlar syle sryor:) 58

Merutiyetin ilnndan sonra, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nemli sorunlarndan biri de, Cemiyet'in orduyla olan ilikilerine son verilmesi konusuydu. Subaylarn Cemiyetle ilgilerinin kesilmesi ve ordunun siyasete let edilmemesi isteniyordu. Bir ksm Cemiyet ye leriyse, durumun devrimden nceki biimiyle korunmasna yanda grnyorlard. Cemiyet yelerinden olan ve devrimden sonra Viyana asker ataeliine atanan genel kurmay binbas Hfz sma il Hakk Bey, bu konudaki grn, Ahmed Rza Bey'e yaz d 7 Terinisani 1325 [20 Kasm 1909] tarihli mektubunda yle aklamaktadr: "... Mahmud evket Paa Hazretleri'nin Edirne'de verdi i sylev ('tehlike zamannda biz Cemiyet'imizle birlikteyiz'), sanrm, Cemiyet'e kar olan tutumunu belirledi. Bununla birlikte, Selanik'te hl ordunun Cemiyet'ten ayrlmas soru nu dedikoduya yol ayormu. Rica ederim, bu nedenle ordu da bir ikilik karak yaamsal bir nemi olan disiplinin bozul mamas iin zt- liniz de ordunun Cemiyet'ten ayrlmas yanda olunuz ve Mahmud evket Paa'y onaylaynz. Bun dan bir yl nce, ayrntl olarak arzettiim nedenlerden dola y, birlik olmak zorunluu vardr. Ancak, ruhlarmz her zaman Cemiyet'e baldr. Yurt tehlikeye girince, elbette hepimiz elbirliiyle davranmaya ha zrz. Birinci, kinci Ordu'da bir ksm [insanlar] bu dnce ye yanda olduktan ve sorun, durumun gereiyle bir kez ak la kavuturulduktan sonra, artk yaplacak ey, iin iyi so nulanmasna yardmdan baka bir ey deildir. te zt- linizden ricam da, bu konuda etkinizi gstermenizdir. Bu konuda Merkez-i Umum'ye bu ayrlma dn59

cesim yelediinizi ve Mahmud evket Paa'ya gvenilmesini yazarsanz, yurda pek byk bir hizmet daha etmi ola canza, btn varlmla gvence veririm." Byk ziyafet ve nemli ziyaretler Ayasofyadaki Adliye Diresi, Meclis-i Mebusana ve yna dar geliyor, olmuyordu. Ulusa uygun bir Mebusan ve yn Diresi yaplmas dnlyordu; oysa hzinede, var olan binalar onaracak para [bile] yoktu. Dndm. raan Saray bo duruyordu. Oras mebuslara, yna aylacak olur sa pek az bir masrafla pek gzel bir meclis binas olaca p hesizdi. Bu grm, evremde bulunanlara atm; onlar da onayladlar. Kalktm Saraya gittim. Sultan Mehmed Read bahedeymi, byk aacn altnda oturduk, orada raanm mebuslara ayrlmasn rica ettim. Bana, Gerei yok ama, bil mem nasl olur, dedi. Pek iyi olacan syledim, raz oldu. Geldim Meclise mjde vardim. Mecliste bilmem ne iin b yk bir sevinle karlanmad. Onarm ve dzenlenmesi iin yirmi bin lira tahsisat is tendi ve alnd. Kalfalar bedava olmak zere ie baladk. yn ve Mebusan kestrleri srayla bulundular. Muhasebeci ler hesaplara baktlar. Ben hepsine bakanlk ederek gzetim de bulundum; her gn gittim. Tatil zamann raan ge da irdim. Kestrler ile Yldz Sarayna gittik; tablo gibi, vazo gibi baz eyler aldk. raanm alt katndaki odalarndan bi rini gzel bir cami yaptk. Pek gzel abdesthaneler, musluk lar yaptk. Zt- hneye zg bir oda dedik. yn yele rine, mebuslara pek gsterili krsler yaptrdk. Su yollarn onarttk, elektrikle aydnlattk. 60

(Meclis-i Mill [Ulusal Meclis], ikinci toplant dnemi ne 2 Kasm 1325 [1909] tarihinde, yeni binas olan raan Saraynda balamt. Bu nedenle, V Mehmed Read, yannda Veliaht Yusuf zzeddin ve ehzde Vahdeddin Efendiler olduu halde, Meclis-i Milliye gelmiti; trenle karland. Sarayn salonunda yabanc elilerle grt. Tahtnn sa ndaki ehzdeler ve yanndakiler, solunda vekiller yer alm lard. Padiahn sylevi, Sadrazam Paa tarafndan okundu. Ziyaretler ve ziyafetler
. . .

,*.f

Bulgar Prensi stanbul'a geldiinde, Yldz bir ziyafet da verilmiti. Vekiller srasnda yndan, Mebusan kimile dan ri salonda srayla dizilmitik. Prens, Zt- hneyle birlikte salona girdi. nce yn bakanmn nnde durdu. Bir ka sz syledi. Sonra benim nmde durdu. Uzun uzadya ko nutu. Mebuslarn seimi ynteminden balayarak meclis tar tmalarna kadar [her eyi] sordu, yant verdim. Ertesi gn, Padiahla birlikte Meclise geldi, oturumu dinledi. Gidii srasnda garda bulunuyorduk. Padiahla vedadan sonra beni grd, doru yanma gelerek, Biz el ele a lmalyz, dmanmz birdir; Meclisi bu yolda ynetmenizi sizin dirayetinizden beklerim, dedi. Srp Kral geldiinde, Yldzda verdii ziyafette yn bakan yoktu. Ben, Padiahm sama oturdum. Kadehlere araplar dolduruluyordu. Sayg olarak ben imiyordum. Pa diah yavaa, Yuvarlayver, dedi; ben de salna itim. Srp Kral vekillere ve tekilere nianlar verdii srada, benim nian kabul etmediim sylenmi, gm bir ereve 61

iinde resmini verdi, teekkre gittiimde, Bizde de yle bir bakan vard; hi nian kabul etmezdi, dedi. Bulgar Prensi de bir altn tabaka vermiti. Askerlerin Hrriyet Tepesindeki gei treninden d nerken, araba beygirleri rkt, araba devrildi. Ben Babanzdeyle birlikteydim, [onun] altnda kaldm; bir ey olmadk. Ertesi gn, gazeteler yazd. Gemi olsun demeye gelenle rin haddi ve hesab yoktu. (Bulgar Kral Ferdinand ve Kralie onuruna Dolmabahe Saraynda 9 Mart 1326 [22 Mart 1910] akam, dok san kiilik bir ziyafet verilmi ve ziyafette vekiller ve eleriy le birlikte Hristiyan bakanlar, eliler ve eleri hazr bulun mulard. Srp Kral Petro Karayorgevi'e 23 Mart 1326 [5 Mart 1910] tarihinde Yldz Saray Merasim Diresinde bir ziya fet verildi. Her iki kral onuruna Hrriyet Tepesinde asker gei treni de yaptrlmt.) Maka bulunduum zaman, bir Ramazan, mebuslar da iki kez iftara armtm. Bir gn de irket-i Hayriyenin ye ni vapurlarndan birini tutarak, ynlan ve mebuslar, bakan lar kurulunu Beykoza gtrdm. Orada gndz yemeine ardm. Beykoz kknn bahesinde sofralar kurulmu, yemekler yenmiti. Yemekten sonra sylevler verildi. Mbeyn-i Hmayun orkestras alyordu. Febs tarafndan fotoraflar alnd. Ye mekten sonra, aa ayra inildi. Beykoz Tevn Cemiye tinin [Beykoz Yardmlama Dernei] jimnastik eitimleri seyredildi. Sonra yukarda ortaoyunu oynatld. Ancak, oyun cular eksikti; bir eye benzemedi. Tablusgarb mebusu etvan Beyin verdii sze aldanmtm. 62

Bunlar bittikten sonra, gene vapurla Boazdan dar ktk. Bir deniz gezintisi yaptk; vapurda mzik alyordu. Dondurma yeniyor, erbet iiliyordu. Bu ziyafetler ve haftada bir vekillere, kimi mebuslara, Mliye Encmeni [Mliye Kurulu] gibi topluluklara verdiim akam yemekleri, benim zengin olduuma hkmettirdi. zel likle Beykoz ziyafeti... Bu ziyafette Saray, ynlara ve mebuslara piknik yeri yaptm eletirildi; [bunu] gazetenin biri yazd. {Ahmed Rza Beyin 21 Mays 1326 [3 Mays 1910] ta rihinde Beykoz kasrnda vekillere, ynlara ve mebuslara verdii ziyafette Padiah adna bambeyinci, baktip ve bayver de hazr bulunmulard.) yan ve Mebusan yeleriyle ile vekillere Beykoz kas anda verdiim ziyafetten sonra, yan bakan da bir ziyafet vermek zorunda kalmt. Tokatlyan otelinde toplandk. Dar ve skntl yerde yemek yedik. Bir sre sonra, Zt- hne de Beylerbeyi Saray bahe sinde yn ve Mebusan yelerine bir ziyafet verdi. Vapurla oraya gittik, yemekten sonra, akamst Boazdan dan karak bir gezinti yaptk. Hseyin Hilmi Paa, Said Paa, Nu ri Bey ve ben drt kii bir sofrada yemek yemitik. Alaturka takm alg alyordu. Yemekten sonra Zt- hne bizi kabul etti. Ben bir sy lev verdim, teekkr ettim. Bir gn de Zt- hne beni H seyin Hilmi Paa ve Mahmud evket Paayla birlikte Kksu kknde yemee armt. Padiahla birlikte yemek ye dik. Bir gn de gene Hseyin Hilmi Paayla birlikte beni Beylerbeyi Sarayna armt; orada da mz birlikte ye mek yemitik. Drt ylda verilen resmi ziyafetlerin hepsinde 63

bulunmutum. Yabanclara verilen ziyafetlerde alaturka sof ray yelemi; bunu Padiaha da sylemitim, [ama] yaptramadm. rnein elilere verilen ziyafette, yemekler hep alaf rangayd. Oysa lkelerinde ve evlerinde, bu Tokatlyan da yaptrlan yemeklerin daha nefisini yiyorlar, onlara sarayn enfes alaturka yemekleri yedirilecek olursa daha sevecekleri ni syledim; anlatamadm. alg da yleydi. Alafranga par alar alyorlard. Alafranga ne kadar iyi alsalar da, elilerin lkelerinde dinlemi olduklar kadar iyi akmayacaklarn dan, alaturka musiki hem holarna gider ve hem de kusurlu da olsa anlamazlard. (Ahmed Rza Bey, siyasal yaamnn kimi olaylarn son zamanlarnda eitli ktlara kk notlar halinde yazmtr. Bir sra ve tarih bulunmayan bu notlarda unutulmu ya da ek sik kalm ynler de bulunabilir. Sz edilen ziyafetlerden Sultan Readm Beylerbeyi Saraynda verdii ziyafet, 28 Mays 1326 [10 Haziran 1910] ve yn bakan Said Paanm Tokatlyan dzenledii zi da yafet de, 30 mays 1326 [12 Haziran 1910] tarihlerine rastla maktadr.) Bir mektup 31 Mart olaynda Talt ve Doktor Nzm Beylerin Ah med Rza Beye gnderdii, sonra da Ahmed Rza Beyi Top u Mlzimi [Temen] Sleyman Remzi Beyle birlikte Edirnekaps yolundan Yeilky'e gtren ve anlarnda adlan ge en sayn Sdi Kartal bir mektup aldm. Mektupta aynen dan yle denilmektedir: Ahmed Rza Beye ait, yaymlanmakta olan anlar oku 64

yorum. Merhumun 31 Mart ayaklanmasnda geirdii gnler de, [onunla] birlikte bulunmam dolaysyla 9 numaral yaz da bir yanllk olduu kansndaym. Tahmin ederim ki bu yazsn sonradan yazm olacaktr. Tarihe gerein gemesi iin, bildiklerimi yazmak zo rundaym. Talt Bey, Nzm Efendi, hep birlikte bulunduumuz ev den olayn ikinci gn km deildirler ve Ahmed Rza Beyle birlikte bulunmak korkusundan kmamlardr; asln da, 31 Mart gn Ahmed Rza Beyi ne olursa olsun kurtarp yanlarna getirmemi Talt ve Nzm Beyler benden istemi lerdi. Hem bu adamlar yle duygu tar adamlar deildi ki. Talt Ve Nzm Beyler, gelmekte olan Hareket Ordusuna katlmak ve Meclis-i Mebusan ve yn yelerini Ayastefonosta toplayabilmek iin, hareketin nc gn Ayastefonosa gitmilerdir. Ahmed Rza Beyle benim kendilerin den gelecek habere kadar smamzda beklememiz kararlamt. Bir hafta sonra, haber geldi. Ahmed Rza Beyle ben ve Topu Mlzimi Sleyman Remzi Bey, sivil olarak Edirnekaps yolundan Ayastefonosa gittik. Ahmed Rza Beyi Talt Beye teslim ettik...] Veliahd Yusuf Izzeddin Efendi ve intiharnn nedenleri Mahdm-u ehriyr [padiah olu] ehzdelerin biraz fazla hovardal, zgr davranlar, kaykta sarho olmala r, saz almalar, kimi mebuslarca dedikodu konusu olduun dan, mebuslarn bana bavurmas ve yaknmas zerine, Pa diah durumdan haberli klmaya gerek grlmt. Duru 65

mu anlattm; arn da t verin; isterseniz Mahmud ev ket Paay da birlikte bulundurun, buyurdular. Ertesi gn, donanmay karlamak zere bir deniz ge zintisi yaplacandan, Mahmud evket Paayla vapurda bu lumaya karar verdik. ehzdelerin ikisini kamaraya arladk; Mahmud evket Paa da, ben de, epey eyler syledik. ehzde yantnda, Ahmed Rza Bey, sizin gibi zgr lk iin bu kadar alm ve bu lkeye zgrlk vermi bir kii tarafndan zgrlmzn snrlanmak istenilmesini acayip grdm, dedi. Ben de yant olarak, Dnyann en z gr yeri olan Pariste, insanlarn en zgr ve zgrlksever bir kimse olan Msy Klemanceau ki bugn babakandr, bir kahvehaneye girip oturamaz, sokakta bir ey iemez; zgr l, greviyle ve konumuyla ilgili snrlarla snrlanmtr. O makamda bulunduka istedii gibi davranamaz. Siz de Pa diahmzm olullan olmak onurundan knz, istifa ediniz, sradan insan srasna geiniz, o zaman istediiniz gibi davra np, sokakta sradan insanlar gibi gezip oynamakta zgrs nz, dedim. Bu szlerim holarna gitmedi; ama nezket dolaysyla sessiz kaldlar. Bununla birlikte, etkisi grld. Eskisi gibi davranmaktan kandlar. (V Mehmed Readn; mer Hilmi Efendi, Ziyeddin Efendi ve Necmeddin Efendi olmak zere olu vard. Necmeddin Efendi, 1912 ylnda yrek durmasndan ld.) Veliaht Yusuf zzeddin Efendi Yusuf zzeddin Efendi, veliahtt. Avrupaya geziye ka cakt. Kendisine bir gn ata binme gereinden sz ettim, Av rupada krallarla, veliahtlaryla birlikte manevralarda bulu 66

nursa, ata binmekte acemi olmamas gerektiini anlattm. zellikle serde Osmanllk, binicilik n de var. Babanzda at merak, ata binmek hevesi vard, dedim. G halle bir gn Zincirlikuyu Kasnnda Maslaka ka dar atlarla bir gezinti yapmaya karar verdik. Hava hotu, ak amst atlara bindik. Yar yolda, Gzlerim k arary o rd e meye balad. Arabay emretti. Maslaka geldik; yolda gelir ken saa sola at koturarak kendisini yreklendiriyordum. Maslakta yaya gezdik, konutuk; dnte atla pek az gittik ten sonra arabaya bindi ve bir daha atla gezintiye kmad. Veliahtn hastal Yusuf zzeddin Efendi'de, konuurken tel etme, sabr szlanma gibi sinirsel durumlar vard. Olaylardan etkileniyor du; ufak bir eye nem veriyordu. Bu durumu hi houma git mezdi. Vahdeddin Efendinin kinci Veliaht sann istemesi, kendisinin askerle iliki kurmasnn yasaklanmas, protokol le ilgili kimi kusurlarda bulunulmas, Avrupa gezisinin engel lenmesi gibi grnte nemsiz grlen eyler, sinirlerini ayaklandrd, kuruntulara kapld. Zihnine saltanattan yoksun klmyormu kuruntusu girdi ve gittike artt. Tahsisatnn bteye konulup konulmad konusu, zavally bir gn rahat sz etmi; Osman Beyi bana iki kez gnderdi. Benden yaz l yant istemiti. Son kez kendisini Zincirlikuyu Kasrnda grmtm. Birlikte yemek yedik. Sofrada hi bir sz sylemedi; zihni meguld. Yemekten sonra, odada yalnz kaldk. Benden sk sk sordu: Tahta geecek miyim, yoksa drldm m? 67

nandrc yantlar verdim. Kanun-u Esasnin aklndan sz ettim. Dediiniz dorumu? Yemin ediniz! dedi. O gn, ldrm olduu kansna vardm. Daha nce, tedavisi iin Dhiliye Nznna [ileri Ba kan], Sadrzama sylemitim; nem vermediler. Erkek kar dei Mecid Efendiye, Padiaha da syledim. Murad, Hmid dnemleri geiti. Padiaha Efendim, gnahtr; hasta adam tedavisiz braklr m? dedim. [ehzde] gn sonra ken disini ldrd. Bu hastalktan sonra, Sarayn bana kar dav ran deiti. Yusuf zzeddin Efendiyla hukukumuz pek eskidir. Pe derlerinin salnda Hekimba iftliine gezmeye gelirdi. Babam, kendisiyle iyi grrd. Pek ok iltifatn grm tr. Ben de Hekimba iftliinde ve Kksu Kknde g rrdm. Hekimbanda ilk grtm zaman, bana ken di zerindeki saati hediye vermiti. (Veliahd Yusuf zzeddin Efendi, 19 Aralk 1331 [1 Ocak 1916] tarihinde, Zincirlikuyu Kasrnda, bir usturayla kol da marlarn keserek intihar etti. ttihad ve Terakki Cemiyeti, gerekten Yusuf zzeddin Efendinin rahatszl gemeden Sultan Read lrse, Yusuf zzeddin Efendiyle Vahdeddin Efendiyi drerek, V Mu radn olu Salhaddin Efendiyi tahta karmay uygun gr yordu. Talt Paanm, Cemiyetin bu dncesini bir gn gizli olarak kendisine sylediini, Ltfi Simv Bey anlarnda yazmaktadr. Ancak Salhaddin Efendi lm, sonra Yusuf zzeddin Efendi de intihar etmi olduundan, Vahdeddin Efendinin veliahtlna onay verilmiti. Veliahtn intiharn haber alan eski hkmdar II. Abdl68

hamid, unlan sylemiti: Yusuf zzeddin Efendinin lm haberine zldm. Byle eyler sinirlerime dokunur. Onun kimi durumlar bama bu felketi getirdi. Eskiden beri hayal ciydi. Bir eye ok sarlrd.) stanbulun boaltlma hazrlklar ve ileri srlen itirazlar ... Dn sabah trenden Salih ve Rza Paalarla birlikte in dik. Onlar, Dman anakkale kolay geemez, gerein den den ok ediliyor, halk korkutuluyor, dediler. O gn saat ikide, Mecid Efendi Hazretleriyla grtm; buyurdular ki: Evet, kimi hazrlklar oluyormu, iittim; dn Enver Paay ardm, sordum; her olasla kar nlemler aldk. Saltanat ailesini dndk; ama daha hnedandan kim senin stanbul'dan kmasna gerek grmedik ve gsterme dik. Kimi kadnlar korkuyor, gitmek istiyormu; onlara da en gel olmak istemedik, dedi, Beni zorla karmazlarsa bir ye re gitmeyeceim, kk kz kardeim hastadr; kan kusuyor. Nzma Sultan da gitmek istemiyor ve gitmeyi ayp sayyor. Bu sabah Burhaneddin Efendi gelmiti, haremini [eini] Adapazarna gnderdiini syledi; aypladm, [diye ekledi]. Baka eylerden de epey sre sz edildikten sonra, kalk tm, Salahaddin Efendi Hazretlerine gittim. Olu Fuad Efen di yanndayd. Pek memnun oldu. Bana gene her zamanki gi bi sarld, Siz benim kardeimsiniz, dedi. Konu alnca, Ben bir yere gitmeyeceim ve bakalarnn stanbul'u bra kp kamalarna da memnun deilim. Ama kadnlardan kor kanlar var, onlara izin verdim, nereye isterlerse gitsinler; be ni zorla karrlarsa, ne yapaym, giderim, dedi. 69

Ben de, Byle dndnze gre, stanbul'dan ilk kaanlarn Koca Sultan Murad ailesinden sultanla damat larnzdan baka kimseler olmamasna nasl izin veriyorsu nuz? dedim. Hay Allah raz olsun, ben de bunu irkin grmtm. Hatt imdi olum Nihad Efendiye de bunu sylyordum, buyurdular. Yarm saat kadar savala ilgili olarak syletikten sonra yna geldim. Orada da hnedann kaaca szleri oluyor du. Saltanat hnedam ve hkmet giderse, yn yeleri ne yapacak? deniliyordu; Eskiehir'de hastalk olduu da sy leniyordu. Ksacas, konuulanlardan anlalyor ki, Bursa gezisi sultan, dmat arasnda kararlatrlm; ilerinden biri git mi, sultanlarn pek korktuklarndan falan sz etmi; yoksa kimse stanbul'dan ayrlmak istemiyor. (Dman donanmann anakkale Boazn iddetle zorlamas zerine, hkmetin Eskiehir'e tanmas kararla trlmt. Bu sorun konusunda Mbeyin Baktibi Ali Fuad Bey Grp ittiklerim adl yaptnda u bilgiyi vermektedir: ... Hkmetin Eskiehire tanmas kararlatrld ve Zt- hne de buna onay verdi. Mefrat Mdr Hac kif Bey Eskiehir'e gnderilerek orada Padiah ve yanndakiler iin ayr ayr evler saland. Hazine-i Hmyunun [padiahn h zinesinin] deerli eyas da, sandklarn iine konuldu, bunlar nlem olarak Konya'ya gnderildi. Dman gemileri Bo az dan geecek olursa, Padiah, vekilleri de birlikte alarak Eskiehir'e gidecekti. Birlikte gtrlme nerisine kar, eski hkmdar II. Abdlhamid, kendisi gitmek istememi ve Sultan Readn da 70

stanbul'dan ayrlmamasn salk vererek, bir kez kacak olursa bir daha dnemeyecei konuusunda uyarmt.) eyhlislam Hayri Beye yazlan bir mektup (Ahmed Rza Beyin belgeleri arasndan, eyhlislam Hayri Beye yazlm u mektup karalamas da kmtr:) Hkmetimizin genel savaa katlal on sekiz ay oldu unu, bu srede ne kazandmz ve bundan sonra ne kazan mak olasl ve umutla kan ve gzya dktmz, Meclis-i ynn son toplantsnda hkmetten sormutum; soru ma yant verilmedi. Dmanca bilinen gereklerin dosttan gizlenmesi, beni ve bu nerimden haberli olanlar cidd ola rak zd. Durumun vahim olduunu herkes az ok biliyor, hisse diyor, ehit ya da hasta olarak lenlerin, sakat kalanlarn sa ys, yarn yurdu askersiz ya da iftisiz brakacak derecede korkuntur. Bir ok sava ve nakliye gemimiz batt. Donanmamzn gereksinmelerini salayacak gcmz kalmad. Bunlarn ye niden salanmas, bizim konumumuzda bulunan bir devlet iin pek gerekli olmakla birlikte, hayaldir. Rumeli'de, Akdeniz yitirdiimiz o gzel yerlerden de sonra, bir ka nemli vilyet de bu kez Irak'ta, Anadolu'da dman eline geti. Devlet kld, ehirler ykntya dnd. Ulusun bugn yars yiyecekten, smaktan yoksundur. Hkmetin, gnmzdeki bunalmla uyumlu olmayan snrsz harcamalar ve savurganlklar, saygnlmz ve m li bamszlmz tehlikeye drd. Bir yandan parann az ve nakit kaymelerin [kt para] ksmen deersiz, bakent d 71

nda itibarsz olmas; te yandan ticaret zgrlne midahele edilmesi, al verii durdurdu. Alk ve yoksulluk ulusun hemen her tarafn istila etti. Bu yokluktan, sefillikten ulusun salnn etkilenecei ve pek zarar grecei apaktr. zet ve tamamlanmam olarak sunduum madd hasar dan baka, mnev zarar ve ziyanmz da pek byktr. Gei ci yasalar ve keyf davranlarla, ilerin ynetiminde kark lk, anari ortaya kt. Ulusun hak denetimini tanmayan giz li bir siyaset, aznlklar aleyhindeki zulm ve iddet dnce si, birlik ve merutiyete zarar getirdi. Halkn yrei, mnev gc krld. Gvenlii ve gveni yok edildi. Hkmetle ulus, hilfetle slm arasndaki balar gevedi. Bunlar, savan so nucunu beklemeyen iflas ve knt belirtileridir. Bu felket ve byk yitimler, savaa kesinlikle zaman sz, nlemler almadan katlmann ve aslnda danarak i gr memenin ackl sonulardr. Balkan Savandan ezilme derecesinde yenilmi olarak kan devletin, nce genel durumunu incelemeden geirmek; ikinci olarak, aslnda servet kaynaklan kt, tat aralan snr l olan lkenin gereksinmelerini, eldeki gerelerini sorup an lamak ve ona gre eksikleri tamalamak; nc olarak, bir kez de bilgili kiilere danmak, sonra, gerekirse savaa giri mek gerekirdi. Bunlann hi biri yaplmad. Acaba Hkmetimiz, hatalann ve bu hatalar, inat ve bamabuyruk kararlar yznden Devlet-i Osmaniyenin bir ok tehlikeye uradn; ulusun yaslar, yoksunluklar iinde, bask ve zorlamayla darmadan olduunu gryor mu? G ryor ve anlyorsa, bu karanlk yolda ne iin devam edip gi diyor! Sava inallah kazanacaz demek ve bunu kantlamak 72

iin anakkale savunmasn gstermek yetmez. anakkale'de askerimizin zverisi, gerekte tarihsel yiitliimizi ssleye cek derecede parlaktr; ancak byle yresel baarlarn her yerde elde edilemedii, baz yerlerin byk bir direni gste remeyerek dm olmasyla da sbittir. Ben hi bir zaman ktmser olmadm; ancak, ham ha yalle de kendimi ve lemi aldatmadm. Gemie, olaylara ba kyorum. Bu tutulan yolda bir kurtulu ve esenlik umudu g remiyorum. Vekiller bilmem ne gibi gl belirtilere ve ka ntlara dayanarak kesin zaferi elde edeceiz sanyor. Alman ordularnn imdiye kadar galip gelmesi, bizim iin avunma nedeni olabilirse de, kayplarmzn tamamyla geri alnarak telafi edilecei konusunda gvence olamaz; bu nun bir de ters ynn, yani Almanyann yenilmesi ya da yalnz kendi hakkn ancak alabilecek derecede galip olmas olasln dnmek de gerekir. Hayalilere kaplarak, ulusun talihiyle, yazgsyla oyna mann bir yarar grlmedi, bu ac deneyimlerden artk uya rlm olmak, biraz da ulusa acmak zaman geldi. Zararl yolun neresinden dnlse krdr. Btn varm zn bilinmeyen bir ama urunda yok edilmedii ve hi ol mazsa bugn elimizden kan yerlerin yarn btnyle geri alnaca konusunda mttefiklerimizden kesin gvence al mak ve olmazsa bamzn aresini aramak zorunda kalaca mz kendilerine resmen bildirmek gerekir. Almanya ba bakannn Bulgarlardan byk bir vgyle sz ettii srada, hkmetimizin siyasetiyle ilgili vc bir sz sylememesi ve zellikle devletimizin gelecei konusunda memnunluk verecek hi bir gr bildirmemesi, hi bir sz vermemesi dikkati ekmektedir. 73

... Savaa katlmaktan ama, Almanya'nn ve Avustur ya'nn zerlerinden yk azaltp galip gelmelerine yardm ederek sonucu kazanmaksa, yardm elden geldiince edildi. Belki de, gcmzn ok stnde eyler yapld. anakka le bir ka yz bin sekim gencin deerli vcudu pahasna de, kazanlan baarlar, bizden ok mttefiklerimizin iine yara d; bu gibi zverilerin srmesine, yinelenmesine, ulusun da yanma gc yoktur. Gemite, bize cidd biimde iyilikleri dokunmam olan ve bundan sonra ne gibi iyilikleri dokunaca henz bilinme yen iki yabanc devletin zafer kazanmasn kolaylatrmak iin Devlet-i Osmaniyenin btn glerini tketmek byk bir yanl olur. ... Savan glkleriyle de yaralanan zavall yurda kar kendimi bir ok vicdan ve ahlk grevleriyle ykml bil diimden, zntm ve yurtseverliimden dolay yazdm bu dnceler, yn Meclisinde sylediim szler gibi yanl yorumlara urayarak etkisiz kalmaz umuduyla, kardelik duygulanm belirtirim, efendim. (Bu mektup, 31 Mart 1332 [13 Nisan 1916] tarihlidir) Ermeni sorunu nedir; Ermeniler ne istiyorlar; ttihad ve Terakki ne diyordu? Paris'teyken, Cenevre'de bulunan Ermeni komiteleriyle temasta bulundum. Hep souk davran grdm. Ermeniler, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nden memnun deildiler. nk Cemiyet, lkede Ermeniden baka zulm grenler bulundu unu ve zulmdan kurtulmak iin de Ermenilerin gsterdik 74

leri zm yollarndan daha salam ve daha genel illar bu lunduunu bildirmekteydi. Cemiyete sanki rakib gibi bakyorlard; illar, zm yollan arasnda kartlk vard. Onlar bizden ayn, zerklik is tiyorlard. Bizse, btn Osmanllar iin iyiletirmeler istiyor duk; Kanun-u Ess, Millet Meclisi, herkesi honut edecekti. Avrupa'daki kamuoyu, Ermeniler lehindeydi; nk n ce Hristiyandlar; ikinci olarak, paralan vard; nc ola rak, ok propaganda yapyorlard. Amerikal, ngiliz zengin leri, Ermeni zenginleri, onlara ok para veriyorlard. Kimi zayf Jntrklerin hkmet tarafna gemelerini grerek, Jntrkleri hkmet satn alyor, diyorlard. Ermenilerin satn alnmamas, onlara hkmetin nem vermediindendir. Ermeniler o parann daha ounu martyr [ehit] sfatyla yabanclardan buluyorlard. Bununla birlikte, Erme ni den hafiyeler, yani o yolla satn alnm olanlar da eksik deildi. Propagandalanmz arasnda da kartlk vard. Biz, Er meniler de iinde olmak zere btn Osmanllann zulm grmekte olduunu sylyorduk; Ermenilerse, yalnz kendi lerinin, o da Trkler tarafndan zulm grdklerini ileri sr yorlard. Propagandalarna nem verdirmek iin ok yalan uyduruyor, abartyorlard. zerklik istedikleri Trklere kar en kk sevgileri yoktu. Olmadn byk savata dma na aka katlarak ve yardm ederek de gsterdiler. Ben hi suu olmad halde, Ermeni olduu iin ldrlenleri savun dum. nk adalet ve devletin ilkeleri onu gerektirirdi. Yok sa ordumuza dmanlk, hafiyelik edenleri deil. [Prens] Sabahaddin Bey, adem-i merkeziyet politikasn izlediinden, Ermenilerin iine elvermi, onunla birlik olmulard. 75

(Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan Mizan c Murad Beyin mektuplarndan, Murad Beyin Msr'da bu lunduu tarihlerde Hnak Ermeni komitesiyle kimi gr meler yaptn; ttihad ve Terakki Cemiyetinin bu komitey le ibirlii salanmasna altn reniyoruz. Ahmed Rza Bey, ttihad ve Terakki Cemiyeti Umum Ktibine yazd 4 Temmuz 1331 [15 Temmuz 1915] tarihli mektubunda, Cemiyetin siyasetini genel olarak eletirirken, Ermeni sorununa da deinmektedir. Mektubunda, Ermeni sorununun Avrupa lkelerini memnun etmeyeceini ve savan sonunda verilecek kararlar da, bu sorunun olaanst kt etkisi olacan yazmaktadr. ttihad ve Terakki Cemiyetine olan balln Siz, ne olursa olsun, kabineyi geici, Cemiyeti kalc bilmelisiniz, t tihad ve Terakki bayra, zgrlk ve merutiyet bayradr. Bu bayran hak ve onurunu, durum ne kadar zor olursa olsun, korumalsnz, cmleleriyle belirten Ahmed Rza Bey, mek tubunun baka yerlerinde de partisini yle eletirmektedir: Byk bir zntyle grlyor ki, i banda bulunan yneticiler, gemiin yalnz bir evresinden ders almlar: taht tan indirilmi hakann otuz yl o mevkide nasl ve ne nlem ler sayesinde durabildiini incelemiler. Bunlar da nceki d nemin mtegallibeleri gibi aldanyorlar; bir yandan ahlk bo zukluuyla yokluk ve yoksulluk, te yandan korku ve deh et, istibdadn srmesine yeter sanyorlar. Oysa, Abdlhamidin keyf ynetiminde baka bir beceri, baka bir g ve byklk vard. Sradan ve ocuksu kararlarla, birbiriyle e lien, geici yasalarla istibdadda maskara oldu. Halk kork muyor, nefret ediyor. ... D ve i siyasetteki yanllarn kurban olan canlara, 76

deerli vcutlara acyorum. Bunlar, ne yazk ki geri gelmez; baka trl kayplar nasl olsa az ok giderilir; bozulan yasa lar elbet dzelir; vurgunculuk, karaborsaclk eteleri dalr, cezalarn grr; alktan intihar eden bir kavimden yasal ol mayan yollarla toplanan paralarla kurulacak banka, ayakta kalamaz, yklr. Yalanlar, gizlenen olaylar, planlar hep orta ya kar... Bu Harb-i Umum den sonra devletimiz ne byyecek, ne de yklacaktr; bu konumda bulunan bir devlet, yalnz h kmet adamlarnn chillii ve hatas yznden batmaz. Biz gene trl dinden ve soydan olanlarla [ansr- muhtelife] ho yaamaya, birlikte almaya ve yabanc devletlerle de ister istemez dosta ilikilerde bulunmak zorunda kalacaz...) Mebusan Meclisiyle ilgili ac ve tatl baz anlar Meclis-i Mebusanm nc yldnmnde, bakanla Rumlar, Rza Tevfik Beyi; drdnc yl da baka bir grup ta rafndan Mhir Seyyid Beyi setiler. Bu iki kii, kendilerin de bakanla yetenek ve liykat grdkleri iin istifa etme diler; tersine, umdular. Rumlar, sonra benimle zel olarak grtklerinde, Biz sizin aleyhinizde oy vermedik; ttihad ve Terakkinin aday aleyhinde oy verdik, dediler. ekimser kalmakla bunu yapa bilirlerdi; kii belirlenmesine gerek yoktu. ttihad ve Terakki aleyhindeki gruplar, bakanlmdan memnun deillerdi; nk Mecliste istedikleri kadar grlt yapamyorlard. Maksatlar, kendilerinden birini getirip Meclisi istedikleri gibi igal etmekti. 77

Sz vermedim; nk maksatlarnn ne olduunu gr yor, iyi niyet bulunmadm anlyordum. Aleyhimde grlt ler oluyordu. Meclis daldktan sonra, grlt edenler ba kanlk odasna geliyor, zr diliyor, Biz ttihad ve Terakkili bakan aleyhinde bulunduk, diyorlard. te yandan, Meclisi Mebusan gerek davranlaryla da gerekse sama szleriyle tartmalarn dzenini bozan, al maya, i karmaya engel olan, Meclisin ciddiyetini, arba lln ve onurunu lekeleyen, mebuslar arasna ayrlk ve a tma tohumu eken, kavga karan, hkmeti bouna sorula ryla rahatsz ve igal eden, zayflatan, kamuoyunu Meclis-i Mebusan aleyhine kukrtarak mebuslar ve bylece de Me rutiyeti halk ve yabanclarn gznde saygnlktan dren mebuslar da vard. (Ahmed Rza Beyin Meclis-i Mebusan bakanlyla il gili anlar, savatan nceki blme girecekti. Sonradan [or taya] kan bu notlarn, bir tarih srasyla buraya alm bulu nuyoruz. Meclis-i Mebusan bakan Ahmed Rza Beyin yn yeliine atanmas konusunda V Sultan Mehmed Readn bambeyincisi Ltfi Simavi Bey, anlarnda u bilgiyi ver mektedir: Kimi nedenlerle artk bakanla seilemeyecei kansna varan Ahmed Rza Bey, padiaha bavurup yna atanmasn rica etti ve kendisi gibi eitli defalar Meclis-i Mebusan bakanlnda bulunan biri iin, bunun bir kazanl m hak olduunu ekledi. Padiah, frsat ganimet bilerek, Ahmed Rza Beyin Mebusan bakanlndan kurtulmak ve nasl olursa olsun kesinlikle yna atanmasnn salanmas iin, beni Sadrazam Said Paaya gnderdi...) 78

Meclis Riyasetinin tahsisatndan yaknanlar Mecliste ve darda, bakanln tahsisatndan sz edi lirken, Bedava konakta oturuyor, at var, arabas var, deni liyordu. Bunlarla bakanla gelecek nem dnlmyordu. Ancak benim nm gze batyordu. Onun iin yardm, eden yoktu. Padiahm ihsan buyurduu iki oda eyas da ok grl mt. Oysa ben stanbul'u, yurduma hizmet maksadyla b rakp Avrupa'ya gittiim zaman, burada, evimde braktm yanan eya, daha sonra Padiahn verdiinden oktu. Byk bir agzllkle para ve kar dnenler, temiz bir yrein ak szleriyle dncelerini deitirecek deil lerdir. Onlar, herkesi daima kendileri gibi grrler. Onlarn gznde ne onur, ne eref, ne namus vardr. Namuslu kimse lerin yzn kirletmek, kendilerince kutsal grevdir. stemez ler ki lkede temiz bir yz bulunsun. Gzlerini kin ve tutku brm olanlar, kiisel niteliklerin dmandrlar. Kamunun karlarna hizmetin dln vermek istemezler. Bakanln onurunu ve saygnln korumak iin, eski kibarlar usulnce kapm atm. Bir ramazanda be yze ya kn kii evimde yemek yedi; oysa Sadrzamm, yn bakannn konaklarnda kimse yoktu. Maamdan para arttramadm. Fehim gibilerin ayan pmeye alm kimselerden b yklk, nimete teekkr beklenemez. Abdlhamid dneminden yaknanlar, Abdlhamidin ki milerine verdii pek ok para ve hediyeleri kskandklarndan yaknmaktadr. Onlar gibi alamadklarna zgn olduklarndandr. Lastik tekerlekli arabalar, agzl olanlann kskan ln kkrtyordu. 79

r
Meclis-i Mebusan bakanlna Maka'daki konak ayrl d zaman, konan iki odas botu. Padiah, bu iki odann denmesini emir buyurdu ve konaktan karken bu eyay bana verdi. Makrikynden Makaya tandmz zaman, manda arabas eya getirmitik. Maka dan Kurueme deki yalya bu eyayla, iki oda takm ve drt ylda aldm ufak tefek eya tanrken eyann okluu kem gzl olanlarn dikkatini ekmi olacak ki, benim iin, Maka'dan eya ar d dediler. Gazeteye makale yazdlar. O zaman Sabah gazetesine yant vermitim; yirmi yl Paris'te her eyden yoksun olarak yaadktan sonra, drt yl Meclis-i Mebusana bakanlk eden bir adamn iki oda fazla eyasn ok grmek ve bunu gaze teye yazdrmak kadar bayalk dnlemez. iee mera km olduundan, epey saks almtm; giderken, doallkla bu sakslar da gtrmtm. Konan sakslarn alm dedi ler ki, deeri o zamann ederine gre, iki yz kuru etmezdi. Elilere verdiim ziyafette kullanlan gm sofra tak mn Saray dan getirtmitim. Grenler, o takmlar bana de mirba verilmi sanarak Maka'dan karken teslim edilip edilmediini sordular. Bana her zaman kullanlmak zere ve rilen takm, sradan atal bakt. Btn ziyafetlerde bunlar kullanmtm. Eliler ziyafetindeki, Sarayn damgal gm takmn, daha o gn geri gndermitim. (Ahmed Rza Beyin giriimiyle, Maka'da bugn Nian ta Ortaokulunun bulunduu yerdeki eski Vlide Sultan Sa ray, Meclis-i Mebusan bakanlarnn oturmasna ayrlmt. Ahmed Rza Beyin, bu saraydan ayrlrken kendisinin olmayan kimi eyalan da yannda gtrd konusunda, kar tlarnca ileri geri szler sylendi. 80

Eski Meclis-i Mebusan bakanmm belgeleri arasnda, Maka Sarayndaki eya konusuyla ilgili pek ok kt var dr. Ahmed Rza Bey, Saraya, Hazine-i Hassaya yazd tez kerelerle bunlarn hesabn vermi, aslnda Padiahm hedi yesi olan eyay da Kandili nas Mektebine [Kandilli Kz Okulu] balamtr.) Enver Paa nasl adamd? lkemizin toplumsal yaamnda, hibir eyinde dzen yoktur. Vapur, tramvay zamannda gelmez; toplantlarda kim se saatinde toplanmaz. Meclis-i Mebusan ounluu bul da mak bir zorluk, rezlet olmutu. Mebuslar aada dinlenme odasnda oturur, gazete okur ya da ene alarlard. Hademe ler bir ka kez yukarda toplantya ard ve ziller alnd halde, yerinden kmldanmaz. Grev duygusu yoktur. Bizde bir gndem erevesinde i grlemez. yi gn dem yaparz; uygulamasna gelince, gcmz yetmez. Evin de belirli bir saatte yemek yiyenler pek azdr. Byle bir ev rede, sinirli bir adam iin yaamak, ok skntldr. Dinsizlik Bir takm edepsiz herifler benim aleyhimde bulundular, bana dinsiz dediler. Ben onlarn vd bir insan olsam z lrdm. Onlar benim gzmde, benliklerini terbiye etsinler. (31 Mart'ta dinsizliimden sz edenlere kar yazdm makaleyi Ayastafonosta Sabri ve Hamdi Efendilere vermi tim; basmadlar.) Din nedir? Yalnz dua m? bdet mi? Sarkllar, gerici81

...........................
ler acaba ahlkla ve toplumsal karlarla ilgili ne tr erdem ler gsterdiler? En ok ve en grltl yaknmalar, hi bir i yapmayan ve yapmaya gc olmayanlarca yaplyor. Btn Trklerin benimle dargn olduklar ve kimsenin benimle geinemedii syleniyor. Buna doruysa, elbette zlrm; ancak, bence avuntu verici olan yn, bu darlanlarn iinde antajclkla para alma ve memurluk grevi olarak namusunu lekelememi ya da benden ayrlarak doru bir meslekte diki tutturmu bir adam yoktur. nsan insan eden iki eydir: Biri, vicdan; teki, meslek. zgr bir vicdan, doru bir meslek sahibi olmayan adamn ne erdemi olabilir? Beni dinsizlikle suladklar srada hacdan dnen bir ka yz Trk', Araplarn tekbir getirerek kestiklerini gazetede okumutum. Haclar kesen bu Araplar, acaba benden daha ok mu Mslmandrlar? Kiisel dmanlk Kiisel dmanlk; nedeni bence bilinmiyor. Hangi ie giritimse, glk kardlar. Ziraat Cemiyeti topland. Benim bakanlm altmda kuruldu. Ziraat Nezretine iki kt yazld, yant alnmad; bu ii srdren olmad, dald. Islh Nesl-i Frs Cemiyeti [At Soyunu yiletirme Dernei] de benim bakanlm altmda kuruldu. Sonra Mahmud Muhtar ve zzet Fuad Paalarm bakan olmak iin dolap evirdikle ri grld. Cemiyeti kurarken bana gereksinmeleri vard; onun iin bakan yapmlard. Belediye bakanlndan, Zira at Nezretinden, Saray tahsisat aldm. Veliefendi ayrdan 82

m aldm; daha bir ok alnacak, yaplacak eyleri benim ara clmla aldlar, yaptrdlar. leri bittikten sonra bana gerek kalmad; arkalarn evirdiler. Hicaz Komisyonu da yle oldu. Haclardan resim almak gibi zor bir ii, eliliklerden ve Meclisten karmak iin az uramadm. Baarl oldum. Daha bu gibi eyler yapmak iin beni ne srdler. Her i olup bittikten sonra, benden yz evirdiler. Benim tanmadm, belki sevmediim adamlar Komisyona memur aldlar. Ben ekildikten sonra, bir sre Talt Paann bakanlnda i grld. Sultani-i tnas Cemiyetinde ben kimsenin etkisi altnda deildim. Ancak kskanlk azm, giriimlerimi aksatyordu. Ne yapmak istedimse glklere uradm. Sultani-i nas gi riimi, ulusun yeteneine, gelimeye olan eilim ve hevesine, kadnlara olan sayg ve verilen neme lt, bir l olabilir. Dinsizlikten sz edenler, 31 Mart'ta, rnek olarak Sultani-i nas Mektebini gsterdiler. Sultani-i nas ii lkeye yaramad. Ancak bana deneyim kazandrd. Bir ok kimsenin zverisi, kskanl, gericilii, kadnlara sevgisi vesaire hakknda bana bir fikir verdi. Devrim ve Cemiyet arkadalar: Enver Paa Enver Paay, stanbul'a dnmde tandm. Bana aabeyim der, elimi per, sayg gsterirdi. Pek yurtsever, namuslu, yrekli bir askerdi. Sultanla evlenmek iin Ber lin'deyken benimle mektuplard; yardmm istemiti. Ben de, Padiahm nezdinde klavuzluk etmitim. 83

Asker n kazanmaya istekliydi. Napoleon gibi nl ol mak isterdi. Avantr arkasndan koard. Trablusgarp seferi, Hareket Ordusuyla stanbul'a gelii ve sonunda Trkistan'da Ruslarla vuruarak ehit dmesi, hep n peinde kotuunu gsterir. Mtarekeden sonra, Almanya'ya kanda yurdu iin ok almt; olaanst iler yapmt. Baarl olsayd, n Napoleon derecesini bulacakt. Sava zaman, Heyet-i Vkel [Bakanlar Kurulu] ile aram ald gibi, Enver Paayla bozumutum. Bir gn yn askerin sefaletinden yakndm srada, saldrmt. da, ki ay gemedi, bir gn yn bakannm odasnda benden af diledi: Ben o kadar terbiyesiz deilim, ama bilmem o gn na sl oldu, size kar saygda kusur ettim dedi. Kandan bir gn nce, bir gece yn benimle g da rmeye gelmiti: ttihad ve Terakki Cemiyeti dalyor, l kede baka g de yok. Siz bari ttihadm bana gein, k ne engel olun dedi. Talt Paaya verdiim yant, ona da verdim. Talat Paa Talt Paa, ben Paris'teyken Selanik'ten bizimle haberle ilmi. Kendisiyle stanbul'a dnte tantk ve pek iyi g rtk. Zeki, komite ilerini bilen bir arkadat. Komitede bu lunan yelerin tmnn zel durumlarna tan olduundan, onlarn zerinde byk bir etkisi vard. Meclis-i Mebusann alnda, ikinci bakan seildi. Ben bakan olduktan bir sre sonra, genel merkez bakanl84

mdan, hatt Cemiyetten bile ekilmitim. O tarihten sonra, sonuna kadar merkeze, Cemiyete Talt Paa bakanlk yapt. Dhiliye Nzrln [ileri Bakanl] kendisi istedi ve ald; bir ka mebusla birlikte Avrupa'ya bir gezi yapt. ok yararland; grdn, iittiini abuk kavrard. Drt yla yakn bir zaman, Talt Paayla karde gibi ya adk. Bana olaanst sayg ve sevgisi vard. Padiah ve sad rzam katnda yaptrmak istedii ileri hep benim araclm la yaptrrd. Ben de her yerde, her toplulukta, alayda, onu ile ri srerdim. yna atanmamdan ve itirazlara baladm tarihten sonra, aramza soukluk girdi. Bir iki kez [onunla] zel g rtm. Yaplan ilerin doru olmadn anlattm, kulak as mad. Ben de yn iddetle [ona] saldrdm. Bir gn ver da dii yantta, Ahmed Rza Bey gibi byk bir yurtseverin byle kk ilerle uratna zlyorum demiti. Avrupa'ya kandan bir gn nce benimle grm, Cemiyetin bakanlna gememi nermiti. Bilmem ka bin lira paras da vard; Onu kullanrsnz demiti. Ben size Ce miyeti temiz ve sekin bir durumda brakmtm; siz bana nasl berbat bir durumda geri veriyorsunuz; byle bir Cemi yeti ben imdi ne yapacam; kabul edemem dedim. Sonunda, son kez Roma'da grtk. Roma'ya Hriciye Nzn Kont Sforza'nm yardmyla, gizli olarak gelmiti. Be nimle iki kez zel olarak grt. Bana kandan, Berlin'de yapt eylerden ve nasl altndan sz etti; pek memnun oldum, Hatt sava srasnda yapt ktlkten doan souk luum kalmad. Sonunda, Berlin'de bir Ermeni kurunuyla yok yere ld. Merhum, olaanst bir komiteci, bir ete reisiydi. D
85

hiliye nzn ve sadrzam olmamalyd; yurda daha iyi i g rrd. (Talt Paa, ttihad ve Terakki Cemiyetinin ileri gelenlerindendir. lkc, mert ve yurtsever bir kimseydi. kinci Merutiyetin ilnnda, Meclis-i Mebusana Edir ne mebusu olarak girdi ve Meclisin ikinci bakanlna se ildi. 1909 Temmuzu'nda istifa etmek zorunda braklan Ferid Paann yerine Hseyin Hilmi Paa hkmetine Dhiliye Nzn olarak girdi. Bir sre, Posta ve Telgraf Nzrlnda bulunan Talt Paa, hkmet dnda kald zamanlar ttihad ve Terakki Cemiyetinin bakanl grevini grd. Mahmud evket Paann ldrlmesi zerine, 1913 Maysnda kurulan Said Ha lim Paa kabinesinde, yeniden Dhiliye Nzrln kabul et ti. Genel savaa girilmesinin aleyhinde olduundan, istifa eden Cavid Beyin yerine de bir sre Mliye Nzrl vek letinde bulundu. Said Halim Paanm istifas zerine, vezir rtbesiyle 1916 ylnda Sadrazamla getirildi. Bu grevler birlikte D hiliye Nzrlm da zerine ald. V Mehmed Readn lm ve VI. Mehmed Vahded dinin tahta kmas zerine, yeni hkmetin kurulmasyla da Talt Paa grevlendirildi. Bu seferki sadrazamlnda da ay n zamanda Dhiliye Nzrln stlendi. Genel savan yitirilmesi zerine, 1918 Kasmnda da istifasn vererek, yerini tilaf Devletleriyle Mtrekeyi im zalayacak olan Mir Ahmed zzet Paa hkmetine brakt. lke dna kan Talt Paa, Berlin'de, 15 Mart 1921 de Tayliryan adl bir Ermeninin kurunuyla ld. Devlet ile rinden bunalan Mehmed Vahdeddin, Talt Paann iten 86

uzaklamasna zlr grnyor; ttihad ve Terakki Cemiye tinin son sadrzam hakkmdaki dncelerini yle aa vuruyordu: Bu lkeyi ynetenler iin, meer iki adam gerekiyor mu: biri Sultan Hamid, teki Talt Paa. Ama ben onlar gibi ynetemem. Talt Paa, bizim halkmz iyi anlamt. O ger ekten sekin bir kiilikti. Talt Paa o evrede kirlenmemi olsayd, biz onunla bu lkeyi kurtarabilirdik.) Ahmed Sib Bey Ahmet Sib Beyi Merutiyet iln edilmeden, aa yu kar be yl nce Paris'e geldii zaman tamdm. ttihad ve Te rakki Cemiyeti, o zaman Msr'da bastrmak zorunda kald r-y mmet'in basm ve datmna bakma grevini ken disine verdi. Ahmed Sib Bey, bu hizmeti bir sre yapt; ancak, daha sonra oradaki arkadalarla bozutu ve Cemiyetten verilen y nergeleri dinlememeye balad. Sonunda kendisiyle ilikileri miz kesildi. Ondan sonra da Cemiyet ilerine kartrlmad. (Ahmed Sib Bey, Mehmet Ali Fzl Paa, Ahmed Rza Bey, Doktor Nzm Bey ve Smi Paazde Sezi Beyle bir likte almtr. Msr'da r-y mmet'in karlmasndaki hizmetle rinden baka, Sultan Aziz, Sultan Murad ve ark Meselesi gi bi tarihsel yaptlar da yaymlamtr. Ahmed Sib Bey, 1901 Msr'dan Paris'e, Ahmed Rza Beye gnderdii bir de mektupta unlar yazmaktadr: ... u son gnlerde, oradan buradan aldm duyumlar 87

bendenizi pek ok kayglandryor. nk diyorlar ki, ztn zn bendenize olan sevgisi iyice deimi ve bundan dolay nceki sevginiz ve ilginiz epey eskimitir. Kesinlikle sanyorum ki, bu haber yalandr. Bendeniz her zaman emrinizi dinleyen bir insanm; bunu, siz de biliyor sunuz. Verdiiniz emirleri harfi harfine uygulamaya abala dm. Sizinle olan bam ve ballm herkes bilirdi. Resm ve resm olmayarak [bunu] iln ettim. zgrlk yolunda, siz den baka kimseyi tanmadm ve tanmayacam bin kez syledim. ... Bu zamandaki davranmzdan maksat,dank bulu nan zgrlkleri sizin evrenizde toplamak ve bu vastay la g kazanmaktan baka bir ey deildir...) Doktor Baheddin kir ve Doktor Nzm Beyler [Baheddin kir Bey,] Merutiyetin ilnndan bir bu uk yl nce, Paris'e geldi. lk zamanlar benimle grmedi. Yalnz bana i greceim sanyordu. [Bizi] Diran Kelekyan Efendi tantrd. Yusuf zzeddin Efendinin evresindendi. Bir sre sonra, bize katld. Cemiyette haberleme greviyle urat. Bir yandan da [renci olarak] morgda adl tp ders lerine girerdi. Zeki, biraz tutucu bir yurtseverdi. Mslman olmayanla ra dmanl vard. Kk eyleri bytrd. Byklk iddi asnda bulunurdu. Yrekliydi; Paris'ten stanbul'a [giderek kente] girmeyi ve gene dnmeyi baarmt. Bu girite, bir ta km kiilerle grmeyi ve bir ok iler yapmay dnyordu; yapamad. Bu ite, Diran Kelekyanm yardmn grmt. Kendisinden yal bir kadnla birlikte oturuyordu. Istan88

bul'dan zel olarak para ald sylenirdi. st ba temiz ge zerdi. Merutiyetin ilnndan sonra, stanbul'da Merkez-i Umm alt. Bir aralk sava srasnda, Cemiyet adna de Trabzon taraflarna gitti, geldi. Ermenilere dmand. Ben yna girdikten, zellikle itirazlara baladktan sonra, teki Cemiyet yeleri gibi, o da benden yz evirdi. Benimle grmez oldu. Bir gn Niantanda kar karya geldik. Tuttuklar yolun doru olmadn syledim. Ne ka dar doru olduunu, yaknda greceksiniz dedi. Mtreke sonra, Talt Paa ve tekilerle birlikte, Av den rupa'ya kat. Sonunda Berlin'de bir Ermeni kurunuyla ld. Pek sevimli, hosohbet ve yurtsever bir arkadat. Doktor Nzm Efendi Arkadalanm iinde, benimle en ok balantl olan ve birlikte alan Nzm Efendiydi. Paris'teyken haftada drt sabah bana gelir, alrd. teki arkadalar kandrmaya gelen ve [bunda] baarl olan Serhafiye Ahmed Paaya yz vermemi, bir eyi kabul etmemiti. Doktor Baheddin kir Paris'e geldii sralarda, Nzm Efendi benden ayrld. Alt ay kadar beni yalnz brakt. Ke nan ve Fazl Efendiler de Paris'e gelmilerdi. Nzm Efendi pek zeki deildir. Baheddin kir Bey de grd parlak gsterie kaplmt. Sonunda, onlarla yalnz bir i gremiyeceini anladktan sonra, bana bir mektup ya zarak, Bir Cemiyet kurduk; siz de isterseniz geliniz, birlikte alnz gibi kstaha bir neride bulunmutu. Yanln da ha sonra anlayarak, gene birlikte altk. Paris'te tp reni mi grmt. 89

Benim Msr gezisinden dnmde, topladm bir miktar parayla almalara balamak istediimizde, Nzm Efendiyi Selnike gndermeye karar verdik. Byk bir y reklilik gstererek gitti. nce Selnike, oradan zmir'e gitmiti. zmir'de bir t tnc dkknnda alt. Subaylarla, askerle balant kur mutu. Enverle Niyzinin daa ktklar zaman, aleyhlerin de kullanlmak zere zmir'den getirilen bir ka tabur asker le birlikte Nzm Efendi de Selnike gelmi, yolda subayla r kandrmt. stanbul'a dnte, Merkez-i Umm alm ve bir de aralk Marif Nzn [Eitim Bakan] olmutu. Nzr olduu zaman, o da tekiler gibi benimle ilgisini kesmi, grm yordu. Pek yurtsever ve namuslu bir adamd. (Doktor Nzm Bey, ttihad ve Terakki Cemiyetinin ile ri gelenlerindendir; II. Abdlhamid ynetimine kar giriti i savam, sonuna kadar srdrd. Devrimden sonra Cemiyet ilerinde grev ald. ttihad ve Terakkinin son zamanlannda, pek ksa bir sre Marif Nzrlmda bulundu. Mbeyin Baktiplii srasnda, Cemiyetle ilgili bir ko nu iin Saraya gelmi olan Doktor Nzm hakkmdaki izle nimlerini Mbeyin Baktibi Hlid Ziy [Uaklgil] Bey, y le anlatyor: O gne kadar, Doktor Nzmla pek yakndan ilgilenmi deildim; ancak, onun hakknda sylenenler dola ysyla, onu pek yakndan tanm gibi biliyordum. Nasl bir devrin adam olduunu, kiisel isteklerinden tamamyla sy rlmay baararak kendisince edinilmi bir dnce uruna hep karanlklarda ileyerek dzenlemeler yapan, alar ren, 90

en byk hayat zevkini kendi hesabna birazck bile ayrma yarak, ancak herhangi bir giriiminin baarsn grmekte aradn bilir; onu Fransa byk devriminde ortaya kan devrim sanatlar, hatt lk hastalan kabilinden tanr ve ki ilii pek yumuak grnen bu adamdan, gizemlerle evrili varlkm gibi rkerdim. II. Abdlhamid, tahttan indirildikten sonra da, ttihadclarm devlet ynetimini ilgiyle izliyor ve zaman zaman zel hekimi Doktor tf Hseyin Beye, kendi dnemiyle ilgili ya da gnlk siyaset konusundaki grlerini sylyordu. Eski Padiah, ttihadclar arasnda Mahmud evket Paay ve Sadrzam Talt Paay beeniyordu. Kiiler konusundaki grleri arasnda, ou kez, kimi ttihadclann liykatsizlii zerinde duran Sultan Hamid, Dok tor Baheddin kir Beyin yalnzca zel hayatndan sz edi yor ve Thir Paanm eiyle evlenmi olduunu anlatyordu.) Padiah Vahideddinle ben Padiaha t verenler, doruyu syleyenler, her zaman belya uramlar; [onun] kuruntularna, istibdadna hizmet edenlerden, let olanlardan her biri, el stnde tutulmutur. Sultan Vahdeddinle, Efendiliinde iyi grrdm. Haremiyle [ei] de ailem pek itelikli grrlerdi. Padiah olduunda, ben kendisine haber gnderiyorum diye, gr meyi bir hafta erteledi. Grme gn, gene bir ok iltifatlar da bulundu; ama o ertelemenin nedenini anlayamadm. Son ralar bildim ki, benimle sk sk grmekten kanyordu. Dncelerimi yazl olarak belirtmemi emretti. Bir ka kez yazdm. Paris'ten de yazdm. 91

Meclis ald zaman, beni yn [Senato] bakan yap t. Oysa vekiller, Talt Paa takm, Rifat Beyi, kif Paay nermilerdi. Haftada bir gn, dzenli olarak huzura kma m ve o gn yemei Saray yememi uygun grd. da yan bakamyken, kendisine sylediim szler pek oktu; hi biriyle ilgilenmedi; Bunlar Sadrzama (Tevfik Paaya) da syleyiniz derdi. Oysa benim sylediklerimde Sadrzamn gevekliinden de yaknmalar vard. Buna aca yip bir anlam vermi olmal ki, bir gn bana sadrazaml nerdi, verdiim kesin yant zerine, bir daha amad. Zihinsel bakmdan meguld, kendisine kuruntu gelmi ti. Bir gn huzurda konuurken, daha yakn oturmam emret ti. Neredeyse dizim dizine dokunuyordu. Kapnn kapal olup olmadna bakt. Szlerini, kimse iitemeyecek derecede ya va sylyordu. (Mbeyin Baktibi Ali Fuad Bey, Ahmed Rza Beyin yn bakanl konusunda, anlarnda u bilgiyi veriyor: Bir zamanlar, ttihadclarn gz bebei ve hanedann can dman olan, yn Ahmed Rza Bey, daha sonra ttihad dan yneticileriyle aras bozularak ve Vaniky arkasndaki k kne ekilerek engelky zerindeki kasrnda oturan Veliahdla iliki kurmu olduundan, Meclis-i Ummnin [Ge nel Meclis; yn ve Mebusan meclisleri] alnda, padiah tarafndan yn bakanlna getirildi. Talt Paa, istifa etmi olduundan, buna kar kamad. Ahmed Rza Beyi yn bakan yapmay uygun gren Vahdeddin, bu isteini Sadrzama bildirmek zere bambeyincisin gnderirken de yle demiti: yn bakanl iin benim bir adaym yar. Kim olduunu bulamayacanz dan emmim. O mevki iin, Ahmed Rza Beyi dndm. Bu 92

kiinin Meclis-i yndaki muhalefetinin ykselme hrsndan kaynaklandndan kuku duymamal. Kendisini o memurlu a atamakla mnasebetsizliine son verilecei doaldr. Tara fmdan Sadrazama gidip, isteimi bildiriniz. Ahmed Rza Beyin belgeleri arasndaki 9 Eyll 1330 [22 Eyll 1914] tarihli ve Sadrazama yazlm bir mektup tan da, Rza Beyin o tarihte yn bakanlnn sz konusu olduu, bu konuyu ttihad ve Terakki Cemiyetinin uygun grd, ama sonradan Padiahm istemedii sylentisi ka rld anlalyor. Ahmed Rza Bey, Padiahm verdii gvence zerine yn bakanlna Cemiyetten kimilerinin engel olduklar kansna varm ve Sadrazama, bu mektupla yaknmalarn bildirmitir.) Bir takm rezillerin gizlice grp Padiah kandrdk larn sonradan haber aldm. Meclis kapatlmt. Ben bakan lk makamna arada srada gidiyordum; nk mebuslann i lerine bakmak da, yn bakannn grevlerindendi. Sava zamannda sorumlu olan vekillerin belgeleri Me busanda saklyd. Dmad Ferid Paa kabinesi, o ktlar al mak istedi; ben verdirtmedim. Epey grltler oldu. Bir gn, gene yn daydm. Odamda Ferid Bey vard. Bir not getirdiler; atm; Sadrazam Ferid Paa yazyordu. yn bakanlndan alndm, yerime Mustafa sim Hocamn atandn bildiriyordu. yn bakan bir yl sreyle grev yaptndan, byle ay sonra grevden alnmak yasaya, ynetmelie aykryd. sim Efendininse, henz ynl [senatrl] bile kabul edilmemiti. Zavall Padiahm, nasl bir etki altmda bulun duunu anladm. 93

Ben hi aldrmayarak, ilk bayramda kutlamaya gittim. Beni iki ehzdeyle birlikte kabul etti. Roma'dan, Paris'ten kendisine ar mektuplar yazmtm; Paris'ten dnmde ye niden gittim; benden zr diledi ve bir at balad. (Ahmed Rza Bey, Divn- lnin belgeleri ve yn ba kanlndan alnmasyla ilgili ktlar arasnda bulunan bir baka notta da, aadaki tamamlayc bilgiyi vermektedir:) Divn- Harb savcs Meclis-i Mebusan daki belgeleri is tedi. Ben, Meclis-i yn bakan sfatyla, tatil srasnda Meclis-i Mebusan ilerine de bakyordum. Meclis-i Mebusan kurulan Divn- l, kimi mebus da lar sorgulamt. Bunlarn tutanaklar yaymlanmam, Mec lisin gizli belgeleri arasnda saklanyordu. Savc bunlar istedi, vermedim. Gelip yerinde grebile ceini, ancak belgeleri Mebusandan karp kendisine teslim edemeyeceimi bildirdim. Yasama gcnn bamszl anlalamadndan, Sad rzam Ferid Paa bu belgelerde ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine nemli eyler vardr umuduyla [bunlar] ele geir mek istemi ve bu konuda srarl olmutu. yn bakanlndan alnmama bir neden de budur. Ye rime getirilen sim Efendi, ertesi gn belgeleri teslim et miti. Sabah gazetesi, grevden alnmamn haberiyle birlikte yaymlad bir makalede, Ahmed Rza Beyfin] yasa ve h kmete kar gsterdii u isyan ve inadndan dolay, Divn Harb ilemleri kesintiye uram, hkmet yetkililerini g durumda brakmtr diyordu.

94

zzet Paa Kabinesinin istifas Sultan Vahdeddin, Mustafa Sabri Efendinin ve hempsnn [kt ilerde birinin evresinde bulunanlar; ayaktalar] byleyici etkisi altna girmi, ttihad ve Terakki aleyhinde kafas doldurulmutu. Vekillerden Cvid Beyle, Hayri Efen dinin kuruldan ekilmelerini istiyordu. Bu ii Abdurrahman eref Beye vermi, ama naslsa [o, bu ii] beceremediinden, beni ard. Hastaym; sarayn harem ksmndaki kk bir odada grtk. Mtreke imzaland; yabanclar yanmza gelecekler; vekillerle temasta bulunacaklar; bar olacak. Sava zamann da, Heyet-i Vkelda [Bakanlar Kurulu] bulunan iki kiinin, bu aralk Meclis-i Vkelda bulunmalarn tilf Devletle rine kar uygun grmyorum. zzet Paa sizin dostunuzdur, zel ve resm olmayan bir yolla kendisine bunu anlatnz. C vid Beyin, zellikle cihad [kutsal sava] fetvas veren Hayri Efendinin yerlerine, baka uygun kimseleri atasn. Bu iki kii istifalarn verip ekilmeyecek olurlarsa, zzet Paa kabinesi istifa etsin; sz veriyorum, ben gene zzet Pa ay kabine kurmakla grevlendiririm dedi. Gittim, durumu zzet Paaya anlattm. zzet Paa fke lendi, Bu neri, sadrzamn haklarna saldrdr. Bunu iste meye Padiahn hak ve yetkisi yoktur dedi. Ben yant olarak, Byle zel ve nzik bir yolla deil, resmen kabineyi dei tirmeye bile Padiahin hakk vardr. Vekillerin seimi her ne kadar Sadrazama verilmi ise de, onay ve kabul Padiahm yetkisindedir dedim; kandramadm ve dndm. zzet Paa arkadalann toplam; tarttktan sonra, isti faya karar vermi; ancak yazdklar istifaya, Padiahm bu 95

nerisinin Kanun-u Ess [Anayasa] hkmlerine aykr ol duunu ima eder bir cmle eklemi. Mbeyine yeniden anldm; [Padiah] istifanameyi gsterdi, o cmle konusunda dikkatimi ekti. Benim ynm var, Kanun-u Essyi yorumlamak, yn yelerinin hakk ve grevidir. Kurulu zel olarak toplarsnz, tartrsnz; ne rim Kanun-u Essye aykrysa, bildirirsiniz dedi. yn olaanst oturuma ardm ve gizli oturumda, ii olduu gibi anlattm; Abdurrahman eref Bey yanma gel di ve gizlice bana, Biz bu ite sizi fed edeceiz; baka yolu yok. Yanl anlalma var diyeceiz; siz yanl anlam ve bi ze yanl anlatm olacaksnz dedi. Bu gibi tevilleri asla kabul etmeyeceimi bildirdim. Hat t, Kuku duyuyorsanz, Padiah buraya, Meclise gelerek ifadesini kendi azndan yineler dedim. Kurul, neride Ka nun-u Essye aykr bir ey bulunmadna karar verdi ve i bylece bitti. Benim [bu iteki] rolm ikidir: biri, resm olmayarak Zt- hnenin nerisini zzet Paaya gidip aynen yinele mekten baka bir ey deildi; bunu herkes yapar. kincisi, res mdir; o da Meclisi toplayp, sorunun zmn Meclise havale etmekti. Meclisten bu karar almak, herkesin yapabi lecei bir i deildi. O gn gizli oturuma bakanlk ederken, tartlan madde, siyasal hayatm ilgilendirdiinden, biraz sinirliydim. Dik sylyordum. zzet Paanm ve kimi arkadalarnn asl kz dklar, ama sylemedikleri yn budur. (Talt Paa Kabinesinin istifas zerine, yeni kabineyi kurmakla grevlendirilen Tevfik Paa, bir hafta sren gr 96

melerinden sonra bir sonu alamam ve yeni hkmetin ku rulmasyla Mir Ahmet izzet Paa grevlendirilmiti. Byk bir tarihsel sorumluluu stlenen zzet Paa h kmeti 14 Terin-i evvel [Ekim] 1919 tarihinde kurulmu ve glip devletlerle Mondoros Mtrekesini [karlkl olarak silh brakma] imzalamt. Mtreke den hemen sonra, Talt, Enver ve Cemal Pa alarn bir gece Enver Paanm yalsndan Karadeniz yoluy la, gizlice stanbuldan ayrlmalar kabinenin durumunu sars mt. Muhalefet ve zellikle muhalif basn, kabinede bulu nan Ittihadc nzrlar hakknda iddetli bir dil kullanmaya balamlard. VI. Mehmet Vahdeddin, bundan cesaret alarak hkmet iinde bulunan ittihadc yneticilerin deitirilmesi isteiy le, nce Evkaf Nzn Abdurrahman eref Efendiyi, sadr zama gndermi, izzet Paa da, Hayri Efendiyle Cvid Beyin aslnda istifa etmekte olduklann syleyerek, yerleri ne bir iki gne kadar uygun kimseleri bularak bildireceini ve ama Dhiliye Nzn Fethi Beyin Mecliste bir parti ba kan olmas nedeniyle onun deitirilmesinin uygun olama yacan belirtmiti. Mbeyin Baktibi Fuad Beye gre, Abdurrahman e ref Beyin getirdii bu yant Hnkr kabul etmi grnm se de, iki gn sonra, 8 Kasm Perembe gn Ahmed Rza Beyi yukardaki anlarnda yazl olduu biimde, yeniden Sadrazama gndererek Fethi Beyin bir dakika bile hk mette kalmasnn uygun olmyacanda srar edince, izzet Pa a, Ahmed Rza Beye sert karlkta bulunmu ve rahatszl na ramen, Cumartesi gn Saraya gelip, Padiaha bunla r kendisinin syleyeceini bildirmiti. 97

Cumartesiye kadar beklemeyi uygun bulmayan Padi ah, gece ge vakit Ahmet Rza Beyi yeniden Sadrzamn konana gndermiti. Sadrzamn isteiyle, ayn gece Bahriye Nzn Rauf Beyle Dhiliye Nzn Fethi Bey, Fndkl daki yn Diresine giderek nerinin Kanun-u Essye aykm olduu nokta snda srar etmilerdi. Mbeyin Baktibi Fuad Beye gre, zzet Paa, Ah med Rza Beyin, [Padiahn isteini] zorbalkla bildirme sinden zlerek, Cuma gn leden sonra arkadalann top layp, oybirliiyle istifaya karar vermilerdi. zzet Paa Hkmetinin istifa belgesinde Padiah zellikle kaygya dren ve iin yna gitmesine neden olan maddesi yleydi: Zt- Hmyunlaryla hkmet ku rulu arasnda ortaya km hi bir anlamazlk yokken, Ka bine baknma yklenmi olan sorumluluun bir takm kayt ve koullarla snrlandnlmasm, hkmlerine uymaya yemin ve kasem etmi olduumuz Kanun-u Ess ile badaabilir grememekteyiz. Bamyabeyinci Ltfi Simavi Bey de anlannda, Ahmet Rza Beyin Padiahla Sadrazam arasnda haber gtrp ge tirme grevini yapacak yetkisi olmadn sylemekte ve Ah med Rza Beyin, Padiahn szlerine, bu szlerde bulun mayan bir kuvvet ve iddet vererek, aslnda srat-i intikaliy le [her eyi hemen anlamasyla] tannan zzet Paann bir onur sorunu karmasna neden olduunu yazmaktadr. Bu kadar srarl bir istek garip grnmekle birlikte, gene Ltfi Simavi Beye gre, Padiah kendisine, [Rza Beye] sylediklerinin, dnce boyutunu bir zaman gemediini, bir ok kez belirtmitir.) 98

Vahdet-i Milliye Cemiyeti [Ulusal Birlik Dernei] Mtreke den sonra lke, pek yalnz kalmt. ttihad ve Terakki Cemiyeti dmt; tilf ve Hrriyet Cemiyetiyse, aslnda gsz ve rgtszd. Hkmet cizdi. lkede bir birlik kurarak Bar Konferansna birleik bir ktle halinde gitmek gerekiyordu. Bu nedenlerle Vahdet-i Milliye [Ulusal Birlik] adyla bir demek kurmak istedim. Bu nemli giriimde bulundu um srada Meclis kapatlmt. Vahdet-i Milliyenin gerekli lii, bir kat daha artmt. Bunun iin gruplan bir toplantya ardm. yn ba kanlnn bana verdii gten yararlanarak daha ne yapmak gerekiyorsa, yaptm. (1919da, stanbul'da resmen kurulup bildirgelerini h kmete vermi bulunan yedi parti ve sekiz siyasal demek var d. Partiler, srasyla, Hrriyet ve tilf, Demokrat, Sosyal De mokrat, Teceddd, Hrriyetperver Avam, Radikal Avam, Selmet-i Osmaniye adlann tayordu. Siyasal demeklerse, Selmet-i Amme Heyeti, Osmanl Sulh ve Selmet Cemiyeti, Ahali-i ktisad, Trabzon ve Havlisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, Wilson Prensipleri, Vilyat- arkiye, Mdafaa-i Hukuk-u Milliye, Kilikyallar, Ma kedonyalIlar Cemiyetleriydi.) Hrriyet ve tilaf Frkas toplantya gelmedi; nce an belgesinin yn baktibince imza edilmi olmasn; ikinci olarak, toplantya Teceddd Frkasnm, yani ttihad ve Terakkinin yeni yneticilerinin de anlm bulunmasn baha ne gsterdi. 99

Ksacas, Vahdet-i Milliye Ittihadc yeler var diye i de birlii yapmaktan kand. Bununla da kalmayarak, Vahdet-i Milliye aleyhinde propaganda yapt. Vahdet-i Milliyeye yn dan aldm kimseler, sayca az pek az ve pek temizdiler. Vahdet-i Milliyeden maksadn ne olduunu ve bundan yurda gelecek yaran dnecek yer de, kimlerden olutuunu ve ilerinde drt ttihadc bu lunduunu dnerek Cemiyetin yok olmasna yrnld. Bata Sadrzam Dmad Ferid Paayla eyhlislm Mustafa Sabri Efendi olduklan halde, Vahdet-i Milliyeye, gizli bir ttihad cemiyeti gzyle grlerek dmanlk edildi. ruksulu Mahmud Paayla bir gn Sadrzam Ferid Paay Bbli [hkmet binas] ziyaret etmitik. Vahdet-i de Milliyenin yararlanndan sz ettim. Hkmete yardmc ola can anlattm. Paann akl ve dncesi ttihadclar oldu undan, Vahdet-i Milliyenin ttihadc olduunu syledi. Otuz ye iinde, drd eski ttihad dandr. Siz de t tihadcydnz. Btn lke ttihadc olmutu. Bundan ne kar? Ne zarar gelir? dedimse de, kanmad. Ortalkta var olan resizlik iinde biraz azn oynatanlan, ulusal karlann ko runmasn grev bilenleri, saygdeer insanlar olarak grmek gerekirdi. Hoca Sabri Efendi, Sabah gazetesinde aleyhimde bir makale yazd ve bir ka gn sonra eyhlislm oldu. Ferid Paayla birlikte Padiah etkileyerek, benim gibi eski bir ttihadcmm yn bakanlnda bulunmasna itiraz ettiler; Pa diah kandrdlar ve grevden aldrdlar. Vahdet-i Milliyenin yn Diresinde toplanmasna kar kld. Ben, yan bakanlnda bulunduka, direni yordum. Ama, yn bakanlndan alndktan sonra Vahdeti Milliyeyi Binbirdirekte bir evde toplamak zorunda kaldm. 100

Hrriyet ve tilf Frkas, giriimlerimin aleyhinde bu lunuyordu. nk, o frkaya [partiye] girmemitim. Darda gl bir kiinin bulunmas ve baz eyler yapmas, Hrriyet ve tilf m iine elvermedi. Hrs ve kskanlk nedeniyle be nim kolumu kanadm krmak istiyorlard. Vahdet-i Milli yenin lkemizde barn kurulmasna kadar, geici bir zaman iin kurulduunu bile dnmyorlard. Benim yn bakanlndan alnmam ve bir takm Ittihadclann tutuklanmalar, beni de tutuklamak istemeleri, h kmetin Vahdet-i Milliye aleyhinde olduu sylentisinin ya ylmas, Vahdet-i Milliye yelerini korkuttu, toplantlara gel memeye baladlar. Sonunda, demek dald. (Vahdet-i Milliye Cemiyetinin tznn birinci mad desi, lke ve ulusun yce haklan ve karlann korumak ve savunmak ve lkeyi dm olduu tehlikeden esenlie ula trmak yollann aramak ve hazrlamak zere Vahdet-i Milli ye adyla bir kurul oluturulmutur diyordu. kinci maddeyse, aynen yleydi: Vahdet-i Milliye ku mlu maksadna ulamak iin Vilson ilkelerinin adaletli ola rak uygulanmasna dayanarak, ulusal yeteneklilii gsterme ye alacak ve kuvva-yi milliyeyi [ulusal gleri] toplamak ve birletirmek zere, gereken hazrlklarda ve giriimlerde bulunacaktr. Cemiyet, ayn zamanda Avmpal, Amerikal kimseler den oluan ve karma bir kumlun, Anadolu dolaarak dn da ya kamuoyunu aydnlatacak inceleme ve soruturmalarda bu lunmasn da, istiyordu. Yiyecek iecek sknts ve gvenlik somnlan da, tzk maddeleri arasnda yer almt. Vahdet-i Milliye kumlunda bulunanlardan kimileri un 101

lard: rksulu Mahmud Paa, Ahmed zzet Paa, Abdurrahman eref Bey, Topu Feriki Rza Paa, Birinci Ferik Hurid Paa, Nbi Bey, Celleddin Muhtar Bey, Hmid Bey, rksulu Ahmed Paa, Rasadhane Mdr Fatin Efendi, Eski Mbeyin Baktibi Cevad Bey, Matbut Cemiyeti bakan Mahmud Sadk Bey, eski Konya valisi Cell Bey, eski Div niye mebusu Ali Haydar Mithat Bey, eski elilerden Osman Nizmi Paa, eski Marif Nzn Said Bey, eski Dhiliye N zn Mustafa rif Bey, eski Nfia Nzn Ziy Paa, eski Har biye Nzn Cevad Paa, eski Dhiliye Mstean Fuad Bey, eski eyhlislm Hulsi Efendi, Dmad Hmi Bey, eski D hiliye Mstear Hmid Bey, yn yelerinden Halm Bey, eski Hriciye Mstean Read Hikmet Bey.) Amerika mandas sorunu Amerikan senatosundan Msy Kreyn, bir ka arkada yla birlikte stanbula gelmiti. Amerikan elisi aracly la tantktan sonra, bana dedi ki: stanbula bir misyonla [zel grev] geldim; en nce sizinle grmek isterim; sonra bir ka kiiyi daha greceiz. Ulemdan bir kiiyle de konu mak isterim. Kendisi Amavutky okulunda oturuyordu. Fatin Hocay aldm, bir sabah gittim; slm siysetiyle ilgili eyler sordu. Fatin Efendi, gereken yantlar verdi. Bir ka gn son ra, resmen grmek zere aynldk. Vahdet-i Milliye temsilcisi olarak rksulu Mahmud Paa, Nbi Bey, Reid Bey ve ben, drt kii elilie gittik. Onlar da drt kiiydiler. Bir de evirmenleri vard. Amerikan mandasn isteyip istemediimizi sordular. 102

Ben yant verdim; mandadan, himyeden maksadn ne olduunu sordum. Siyasal bamszlmza en kk bir za rar verecek bir himayeyi, istemediimizi syledim ve Trkler kendilerine efendi deil, dost istiyorlar. Amerika, hem in sanlk ve hem kendi karlar iin bize yardm edecek olursa, makbuldr. Bayndrlk ilerinde ayrcalklar tannr; tarm gereleri kendisinden alnr. Amerikay semekten maksad mz, yanszl, siyasal aralarla kar salamaktan kanma s ve yaymlad ilkelerle kendilerini, btn uygarlk dnya sna kar balam bulunmas ve d yatrma ayrabilecek pek ok sermayesi bulunmasdr. Yaplacak fabrikalarmza Amerika kendi adamlarn getirir, Amerika d lkelere kar haklarmz savunur ve bizim ilerlelemize ve gelimemize yardm eder, dedim. Ermeniler konusunda dncemizi sor dular; ona da uygun yantlar verildi. Bizden sonra gazetecileri, Hrriyet ve tilf Frkasm, kiisel olarak Ali Kemal Beyi ve bakalarn da armlar; bu soruturmalarn sonucu aklanmad; ylece kald. Wilson tikeleri ve Trklk konusundaki dnceler (Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan ve bu grmeyle ilgili notlarda, Wilson lkelerinin uygulanma bi imi konusundaki soru, yle yantlanmtr:) Wilson lkeleri, insancl ve ahlksal dncelerden esin lenmi yce bir gr olduunda kuku yok ise de, her lke hakknda birden bire uygulanabilecei dnlemez. Trl lkelerin gereksinmeleri, beceri ve yetenekleri, toplumsal yaplan dikkate alnmak kouluyla, Wilson Ilkele103

rine deiik uygulama yntemleri kabul etmek zorunludur. lkemize gelince; devletin siyasal yaps, coraf durumu ok iyi anlalmadka ve uygun ortam hazrlanmadka, bi zim Wilson ilkelerinden hakkyla yararlanabileceimizi san myorum. ... Yanl yollardan gidiliyor. Saygdeer bir ulusuluk akm oluturmaya yeterli ve yetenekli olan bir ok gler, trl akmlar arasnda dalyor. Yabanclar bundan dolay kt dncelere kaplyor. Aratrma ve i deneyiminde hzllk ve adalet, ulusal onurumuz bakmndan ne kadar gerekliyse, ulusal birliimizi ve yurttalar arasnda birlik duygusunu incitecek kiisel ve ya saya aykr arlklardan kanmak da, o derece zorunludur. Trklk konusundaki dnceler, Trklk; Trkleri, Osmanly oluturan halklardan siyaset olarak ayran, do laysyla birliimizi ve birbirimize ballmz kran bir et ken olarak dnlyorsa, hibir zaman Trklk gibi g zel bir isimle anamayacam. Bu dncenin, tamamyla aleyhindeyim. Bunu yasalarmza da aykr bulduum gibi, devletin ge nel siyaseti iin de zararl grrm. Trklkten maksat, Osmaly oluturan halklar iinde en ok hrpalanm, hep koruyucusuz kalm, mert, soylu bir halka, zel olarak yardm etmek, onun toplumsal bakmdan ykselmesine almak, ona bilim ve kltr, servet ve refah getirmek, Trk esini topra a olan balln arttracak nedenleri hazrlamak; ksacas, Trklerin dnsel ve toplumsal dzeylerini, yzylmzla uyumlu bir duruma getirmekse, bu dnceyi onaylarm. (Osmanl mparatorluunda ulusuluk akm konusun daki soruya da u yant verilmektedir:) 104

Bireysel isteklerin, zel yayn ve telkinlerin toplam na dnce akm denilemez; bunlar olsa olsa, propaganda ni teliinde kalr. Ulusal bir dnce akm ortaya kmas iin, her eyden nce, ulusun belli bal kutsal ve yce bir amac na inand ve bal olduu bir hedefi, bir lks bulunmal; byk bir ounluk bu hedef evresinde toplanmal; gidecek yollar bir birinden ayr olsa bile, sonuta ulusal alma bu hedefe varlmasna ynelik olmaldr. Bence yararl ve yasal olan ulusuluk akm budur. Oysa bugn zlerek gryoruz ki, muhalefet akmlar, eletiri ve dmanlk eilimleri, reka bet grltleri arasnda dost, yurtta, dinda birlii kaybol maktadr. Ulusumuzun u aralk stne srlmek istenilen lekeden kurtarlmas, Osmanlln aklanmas ve masumluunun ka ntlanmas, Cemiyet-i Akvma [Uluslar Topluluu] girmee uygun ve uluslarn hayatnda nemli bir grev yapmasna ye tenekli olduumuzun tantlmas, pek nemli ve kutsal bir amatr...) r-y Saltanat nerisi ve tutuklanmam yan kapanmt; ama her perembe ve pazartesi gidili yordu. Padiaha baz eyler arzetmek zere bir neride bu lundum. Kendi evresinde bir r-y Saltanat [Saltanat Da nma Kurulu] bulundurulmas gereini anlattm. Padiah yalnz kalmt ve lkeyi tanmyordu. Yardma gereksinmesi vard; baka devletlerin hkmdarlarnda yn tem geerlidir. rksulu Mahmud Paa, Abdurrahman e ref Bey, Reid kif Paa, dnceme katldlar. Telefonla bir 105

grme istedik; kalktk Saraya gittik. Son saatte kif Paa mazeret belirtti ve gelmedi. Padiah bizi souk kabul etti. nce Mahmud Paa, son ra Abdurrahman eref Bey, maksadmzn ne olduunu anlat t; hatt Abdurrahman eref Bey, uzunca, Padiah vc bir giri yapmak istedi; Hnkr fkeyle, Bu szlere gerek yok! diyerek szn kesti ve Evet, Ahmed Rza Bey bana bir ka kez bu r-y Saltanattan sz etti; bilmem Kanun-u Essyle badaabilir mi? dedi. Anayasayla ynetilen ngiltere'de ve Almanya'da bu lunduuna baklrsa Kanun-u Essye aykr deildir. Aykr olduu varsaylsa bile, eriate deildir; tam tersine, eriatimiz danmayla i grlmesini emrediyor dedim. Bu yantmdan dolay gcendi. Sadrzamla greyim, diyerek szm kesti ve iste diimizi yapmad. Onun arkada bir ra-y saltanat var m, Hoca Mustafa Sabri Efendi, Msy ..., Smi Bey gibi adamlardan oluan bu kurulla gizlice gryorlarm. Tutuklanmam Hkmetin benim tutuklanmamla uratn iitiyor dum. Kamak istemedim; iftlie jandarma yolladlar, art tlar; gitmedim. Bir gn eve erzak almak iin stanbula in mitim. Balkpazarndaki bakkal dkknna girerken, sam da ve solumda birer kii belirdi. Beni tutuklamakla grevli olduklarn sylediler, Bak kal dkknna kadar gidelim, oraya adamm gelecektir; alna cak eyleri tenbih edeyim, sonra gidelim, dedim, raz oldu 106

lar. Adamm geldi, tutuklandm anlattm. Ziy Paa gei yordu; ona da syledim. Sonra birlikte karakola gittik; polis mdrnn odasn da, Dhiliye Nzn dil Beyle telefonla konutum; Ben bu rada karakolda tutuklu bulunduum bir zamanda, sizin Dhi liye Nezretinde bulunmanz, artc olmuyor mu? diye sordum. Kendisinin bilgisi olmadn ve ii soruturacan sy ledi. Polis Mdriyetinden bir arabayla Ayasofya Adliyesinde bir yere gittik. Belgelerin kaydna baklacakm; Ab durrahman Bey, Adliye Nznyd, grmek istedim, baa ramadm. Oradan bir baka memur, beni alarak gene arabayla Har biye Nezreti nndeki dairelerde oturan Emniyet Umumi yeye [Emniyet Genel Mdrl] gtrd, mdrle ev ket Bey yeni atanmm; yveri beni arabada grnce kutla maya geliyorum sanarak ieri kotu, haber verdi. evket Bey kt, beni teekkrlerle kabul etti; konuyu anlatnca ard kald. ten asla haberi olmadn syledi; hemen telefonla Harbiye Nzn efik Bey den sordu; o da haberi olmadn bildirdi. Tutuklandm haber alan Cell Nuri Bey ve bakalan, benimle grmeye geldiler. Harbiye Nznnn yantn bek leyerek iki saat mdrn odasnda oturdum; birlikte yemek yedik. Sonunda Harbiye Nzn geldi, benden af diledi. Bir yanllk olmu, zgrsnz" dedi. Ertesi gn haber aldm ki Sadrzam Ferid Paayla ey hlislm Sabri Efendinin emirleri zerine tutuklanmm. Nzrlardan hi birinin haberi yokmu; tutuklanmam Bbliye [Hkmete] kt etki yapm. Ferid Paa korkmu, emrini geri alm, dediler. Gazetelere bir ey yazdnlmad. 107

Paris'ten dnmde Padiah ziyaretimde, tutukland m zaman pek zldm kendisine anlattm. Benden af diledi; veliaht daha o gn zntlerini bana telefonla bildir miti. Yurdun esenlik ve mutluluu yolunda otuz yl alm bir adamn, zellikle Mebusan ve yn Meclislerine bakan lk ederek ulusun en byk birer makamnda yllarca grev yapm bir adamn byle cn gibi sokak ortasnda tutuklan mas pek gcme gitti. Artk stanbul'da duramaz oldum. Bir ka gn sonra, Roma yoluyla Paris'e gittim. (Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan, Harbi ye Nzn Sleyman efik Paaya yazlm bir mektup kara lamasnda yle denmektedir:) Ayn konudan dolay benim gibi cinayetle sulanarak tutuklama belgesiyle tutuklanan, yn dan Muhiddin Efen dinin, zel vagonla, kendisine sayg gsterilerek, ikramlarda bulunularak Badata gittiini ve Padiah tarafndan birinci rtbe Mecd nianyla dllendirildiini iittim. Bu haber doruysa, bir lkede iki trl adalet olamaya candan, teki tutuklular ve sanklar hakknda da, benzer i lem yaplmas, yasaya, hak ve adalete uygun olur. (Gene belgeler arasnda bulunan daha sonraki tarihli Meclis-i yn Bakan Mehmed Tevfik imzal ve Meclis-i yn yelerinden Ahmed Rza Beyefendi Hazretlerine ba lkl mektupta da yle denilmektedir:) Size kar yaplan kimi ilemlerden ve her naslsa ol mu olan davranlardan doan zntyle yazld kukusuz olan 20 ubat 1920 tarihli mektubunuz elime geti. Bu davran ve ilem, yn Meclisince de zntyle karlanmtr. Bu konuda bir giriimde bulunulmam oldu108

T "
u sizin tarafnzdan da biliniyor. Bu durum, zamann [koul larnn] nem ve nziklii nedeniyle enine boyuna dn mekten domutur. Yurdun karlarn salamaya ynelik sekin hizmetlerinizden, arkadalarnz pek duyguludurlar; lke ve ulus, yce kiiliinizden daha pek ok hizmetler bek lemektedir. Yurtsever almalarnzda, Tanrnn yardmna ulamanz konusunda iten dileklere btn yeler saygyla katlmakta ve yn Meclisi yeleri, zt- llerini her zaman aralarnda ve birlikte grmekle mutlu olacaklar belirtilir, efendim. (Ahmed Rza Bey de, bu mektuba verdii yantta unla r sylemitir:) ... Hakkmda her naslsa yaplm olan davrann ve i lemin yn Meclisi yelerinin zlmesine yol at, ama za mann nzikliinin enine boyuna dnlmesinden dolay bu konuda bir giriimde bulunulmaktan kamld belirtiliyor. Bu davran ve ilemin, bylece takbih [irkin grme, been meme] edilmesini, imdilik yeterli bir senet sayarm. Paris'te yurt karlarn savunmaya ve salamaya ynelik ciz hizmet lerimi onaylayan ve beni ok zgn ve mahzun bulunduum u zamanda, bylece de dllendiren saygdeer yn yele rine arz teekkrlerimi ve sayglarm sunarm, efendim de mitir.

109

 .W *

,r

.^vjV '

. s:

' i '

," i'''"

- '

'i; 7U :v
'.<

;i\ :

;
. - 'r ; -1/ A

; V -v . J
:

>'V L.

>. W .vvi:

"-, v
* 'i'-?
.

Cumhuriyet
TARH - KLTR DZS
kacak Kitaplar:
Nasrettin Hoca (lhan Bagz) D evrim Yazlar (Babeuf) M illi Mcadelenin E konom ik Kkenleri (T evfk avdar) Trkiye M a a rif T arihi (N af A tu f Kansu) Cumhuriyet D e v rim inin Yozlama Srecinde ilk 22 Y l (Dr. Sinan aya) Osmanl da Batn Evresi (Ahm et Rasim) Pedagoji T arihi (N af A tu f Kansu) Sosyalizm, Kem alizm ve D in ( Prof. Alpaslan Ikl) Dervi Vahdeti ve avularn syan (O. Selim Kocahanolu)